8 Aybasti Kabatas Kurultay Kitap

8.
Aybast - Kabata Kurultay
8. Aybast - Kabata Kurultay
Aybast- Kabata Kurultay Yaynlar No: 9
8. AYBASTI-KABATA KURULTAYI
Dn, Bugn ve Yarn Srecinde Yrenin Ekolojik ve Endstriyel Kalknma Potansiyeli ve Stratejileri
Editr Do.Dr.SalimENGEL KapakTasarm AnadoluniversitesiGrafikTasarmOfisi r.GrEbruBARANSEL AytaATE Eskiehir,2007 stemeAdresi BozykMYOBozyk/BLECK ssengel@anadolu.edu.tr Bukitap,SelinEvlerisahibiadam SaynenelKAMAZnkatklarylabaslmtr. http://www.selinevleri.com/ satis@selinevleri.com,Tel:02128523252 ISBN:9789944027205
BASKI HAZIRLIK DETAY ANATOLIA AKADEMK YAYINCILIK LTD. T. Adakale Sokak No: 14/1 Kzlay/ANKARA Tel : (0.312) 434 09 49 Faks: (0.312) 434 31 42 Web: www.detayyayin.com.tr e-posta: detayyay@ttmail.com
Editr Do. Dr. Salim ENGEL
Eskiehir, 2007
KURULTAYBLMKURULU (AlfabetikSrayaGre) Prof.Dr.YaarAKA Prof.Dr.SaimZekiBOSTAN Prof.Dr.BilalDNDAR Prof.Dr..HakanMULALI Prof.Dr.NadirSUUR Prof.Dr.YlmazRPER Prof.Dr.CemilYAPAR Prof.Dr.BahaeddinYEDYILDIZ Do.Dr.HseyinELK Do.Dr.NazmiKOZAK Do.DrSalimENGEL Yrd.Do.Dr.MustafaZDEMR Yrd.Do.Dr.RecepSIRALI (Gaziosmanpaaniversitesi) (Orduniversitesi) (OndokuzMaysniversitesi) (OndokuzMaysniversitesi) (Anadoluniversitesi) (Anadoluniversitesi) (Orduniversitesi) (Hacettepeniversitesi) (OndokuzMaysniversitesi) (Anadoluniversitesi) (Anadoluniversitesi) (Atatrkniversitesi) (Orduniversitesi)
KURULTAYDZENLEMEKURULU OnursalBakanlar Prof.Dr.BahaeddinYEDYILDIZ Av.rfanAKYREK
(Hacettepeniversitesi) (stanbul)
Bakan Do.Dr.SalimENGEL
(Anadoluniversitesi)
BakanYardmcs Av.SedatZYURT
(stanbul)
FehmiKPK R.AliACISU KemalZER AydnSEGN MehmetER SelehattinSUCU CelalDANI Av.SedatZYURT OsmanYAKIAN r.GrMuratYURDAKUL Ar.Gr.GlAKYREK Ar.Gr.MehmetYAKIAN Bilg.Mh.UfukENGEL
(AybastBelediyeBakan) (KabataBelediyeBakan) (AlankentBelediyeBakan) (AlacalarBelediyeBakan) (akrlBelediyeBakan) (PelitzBelediyeBakan) (AybastllarDerneiBakan) (KabatallarDerneiBakan) (KurultayFransaTemsilcisi) (Anadoluniversitesi) (Galatasarayniversitesi) (OndokuzMaysniversitesi) (stanbul)
Sekreterya MustafaDOAN VeyselZYURT
(Aybast) (Kabata)
NDEKLER
SUNU ................................................................................................................ vii I.ARICILIK,HAYVANCILIKVEMAVYEM ....................................... 1 TuranKaradeniz,StandartCevizYetitiriciliininnemi veCevizinEkonomisi .............................................................................. 3 YunusILBIR,SilajYapmTeknikleriveHayvan Beslemesindekinemi............................................................................ 13 Hseyinelik,AybastKabatainYeniveKrlBirMeyve, Maviyemi.................................................................................................. 27 RecepSral,TrkiyeArclnnOrduliveevresindeki Yansmalar................................................................................................ 49 II.FINDIK,PATATESVEST ...................................................................... 67 ZekiBostan,FndktaBudamaveBaheYenileme ......................... 69 .HakanMulal,Gkhannat,AybastdanDnyayaSt .............. 85 zbayDede,AybastdaPatatesretimiveYumruSiili (SynchytriumEndobioticum)Hastal...................................................... 89 ZekaiTarak,TemizvestnKaliteliStveStrnleri Naslretilir? ............................................................................................ 99 III.ORMANGLVEALE.......................................................................... 109 H.FerhanOdaba,AhmetNacioklar,IlKabak,YeniDnya: nternetAilelerinYeniDnyadakiSorumluluklarNelerdir?......... 111 SevimAlan,TrkiyeOrmanGlleri(RhododendronL.) veBotanikzellikleri............................................................................... 125 IV.MARKALAMA,DACILIKVEPAZARLAMA .................................. 131 MetinArgan,DestinasyonmajveMarkalama:AybastKabata BlgesizerineKuramsalBirTartma ................................................ 133 lkerYlmaz,AliOnurCerrah,Hayriyeakr,SportifYaklam
OlarakDaclkveTrekking:AybastKabatalelerivePerembe YaylasPotansiyelizerindeDurumsalBirYaklam ........................ 157 HamdiYILMAZ,ArclnnsanlaveDoayaFaydalar .............. 169
V.TURZM......................................................................................................... 173 NazmiKozak,AlternatifTurizmvePerembeYaylas....................... 175 DndarDenizer,TrkMutfannTurizmAsndannemi: PerembeYaylasrnei......................................................................... 181 Mustafazdemir,AybastKabataYresininDoaTurizmi Potansiyeli ................................................................................................. 205 VI.SERBESTKRS....................................................................................... 217 VII.KURULTAYSONUBLDRGES....................................................... 233 VIII.KURULTAYRESMSERGS .............................................................. 237 EKLER.................................................................................................................. 243 KURULTAYPROGRAMI ............................................................................... 244 BLMKURULUTOPLANTIRAPORU ....................................................... 247 ALIMAGRUBUTOPLANTIRAPORLARI ........................................... 252 KURULTAYDANGRNTLER................................................................ 274
SUNU
Yerel olarak sosyoekonomik kalknma asndan sosyal bir giriim olarakkurulanAybastKabataKurultaybuyl8.defatopland.Kurultay herylalmalarnbelirlibirprogramerevesindeyrtyor. Kurultay toplantlar 23 Temmuz 2007 tarihlerinde Perembe Yaylasnda yaplm ve kurultay sonu bildirisi yaynlanmtr. Ayn zamanda9.Kurultayalmalarileilgilieitlikararlardaalnmtr. Esasnda8.KurultayalmalarAustos2006Temmuz2007dnemini kapsamaktadr. Bu dnem iinde kurultay alma gruplar toplanm ve eitlikonulardaalmalaryapmtr.Bubalamdakurultayalmagrubu ilk toplantsn Eyll 2006 tarihinde Aybastda yapmtr. Bu toplantnn ana konusu AybastKabataa meslek yksekokulu almasdr. Yerel yneticilerin, brokratlarn ve halkn katld toplantda yksek okul almas ynnde almalar devam edilmesi ve gerekli hazrlklarn yaplmasynndegrlerortayakonulmutur. Kurultay alma grubu 2. toplantsn 17 Aralk 2006 tarihinde stanbulda Anadolu niversitesi Konukevi Toplant Salonunda yapmtr. Bu toplantda alnan kararlar kitabn ekinde yer almaktadr. Kurultay alma grubu 3. Toplants Ankarada Trk Tarih Kurumu Toplant Salonunda yaplmtr. Toplant ile ilgili alnan kararlar ekte verilmitir. Yaplan btn toplantlara alma grubunun konusuna gre ilgili kiiler davetedilmitir.Yaplandavetlerekatlmclarnyounbirilgigsterdikleri ve yreklerinin AybastKabataa bir eyler yapabilme heyecan ile dolu olduunu grebilmek, bunu hissetmek gerekten zerinde durulmas gereken bir durum olarak deerlendirilmelidir. Uzun yllardr Aybast Kabatatan uzak bir yerde yaamalarna ramen hale aidiyet duygularn kaybetmeden yre iin bir eyler yapma adna almalara cokulu katlmlartakdiredeerbirdavrantr.Bucokuveheyecaninsanlarmzda olduktan sonra yre iin ok daha gzel almalar yaplacana inancmz yksektir. Kurultay almalar kapsamnda yaplan almalardan bir dieri ise kurultay almalarnn duyurulabilecei bir web sitesinin hayata geirilmesidir. Eyll 2006 tarihinde yayna balayan web sitesine http://www.aybastikabataskurultayi.org adresinde ulalabilir. Dier yandan AybastKabatal niversite renciler ile iletiim kurabilmek iin
bir mail grubu oluturulmutur. aybastikabataskurultayi@yahoogroups.com.
Mail
grubu
adresi
Dier yandan yrenin bir envanter almasnn yaplmad grlmektedir. Yaplacak almalar asndan byle bir envanterin olmamas byk bir eksikliktir. Envanterin bilinmedi yerde doru kararlardaalnamaz,iyibirynetimdesergilenemez.Bubalamdayrenin birenvanterininyaplmasynndealmalarbalatlmtr.Bununlailgili olarak ilk nce yrenin insan kaynaklar envanterinin yaplmas ynnde alma balatlmtr. 95 niversite rektrlne mektup yazlm ve niversitelerdeki AybastKabata nfusuna kaytl retim elemanlarn iletiimbilgileritalepedilmitir.Sevinerekbelirtmeliyizki,mektupyazlan niversite rektrlklerinden cevaplar alnm ve toplamda yrenin toplam 25akademisyenkadrosununolduubelirlenmitir.Bunlarndalmise3 Profesr, 5 Doent, 8 Yardmc Doent ve 9 Aratrma grevlisidir. Bu sayannokazolduuphesizdir.Mutlakabuyndebiralmayaplmas gereiortadadr.AyrcaAybastveKabatakkenli500renciyemektup yazlmtr. Okuduklar okullarn renci ileri araclyla kendilerine ulalm ve mektupta kendileri kurultay almalarna davet edilmi, mail grubuna ye olmalar istenmitir. Ancak Aybast ve Kabatal niversite rencisininyaklak1000civarndaolduubilinmektedir.Ancakadresine ulalabilen renci says 500 olduundan dierlerine ne yazk ki mektup yazlamamtr. Kurultay almalar esasen bilimsel esaslara gre yrtlmektedir. Kurultayyedidefatoplanmveherdefasndaalmalarnbilimselesaslara gre yrtlmesi ve siyaset st bir duru sergilemesine zen gsterilmitir. Bu yl almalara bir yenilik getirilmi ve kurultay bilim kurulu oluturulmutur. Alt farkl niversiteden ve deiik alanlardan 13 bilim adamndan oluan bilim kurulu ilk toplantsn da Samsn 19 Mays niversitesi Kampusn de Tepe otelde 10 Mart 2007de yapmtr. Bilim kurulutoplantsonucuekteverilmitir.Bilimkurulutoplantsnda,Aybast Kabata yresine bilimsel bir gezinin yaplmasnn, bilimsel almalarn dahasalklyrtlmesiasndanyararlolacagrnevarlmtr.Bu balamda 12 13 Mays tarihlerinde 25 bilim elemanndan oluan bir bilimsel inceleme gezisi dzenlenmitir. Gezi sonucu katlmclardan bir rapor istenmi ve bu raporlar bilimsel inceleme gezisi raporlar kitap olarakbaslmtr.
10
KurultayalmalarherylAybastveyaKabatatafarklmekanlarda toplanmakta idi. Kurultay almalarn hem farkl bir mekanda yapmak hem de Perembe yaylasnn tantmn yapmak adna bir kurultay adr yaplmas fikri ortaya km ve bu dorultuda almalar yaplmtr. Yaplan almalar sonucu sponsorlarn katks ile kurultay adr yaklak 50.000YTLyealnmvePerembeyaylasnakurulmutur.Kurultayadr birkongremerkezieklindetasarlanmtr.Toplamkullanmalan1000m olan adrda, 700 mlik bir toplant salonu, 200 mlik bir sergi salonu, 50 mlik bir ynetim odas ve 50 mlik bir teknik oda bulunmaktadr. Kurultay bu yl adrda toplanm ve sergi salonunda da Anadolu niversitesi Bozyk Meslek Yksekokulu ve Gzel Fakltesi retim elemanlarileSamsun19MaysniversitesiEitimFakltesiGzelSanatlar BlmretimelemanlarnneserlerindenoluanResimHeykelCamve Seramik karma sergisi almtr. Yaylalarda alan ilk karma sergi olmas asndanbyknemtamaktadr.Ayrcaadrdayaylalardakurulanilk adrkongremerkeziolmazelliinitamaktadr.Yaylalardabuylbirok ilk bir arada yaanmtr. Yaylada ve adr da ilk defa olarak bilimsel esaslara gre bir kurultay almalar yrtlmtr. Sergiyi ise yaklak 2500 kii gezmitir. Bu yre halknn ilk defa karlatklar farkl eylere kar ilgisini gstermesi asndan nemlidir. Ayrca halkn zellikle soyut eserlerledahaokilgilendiivurgulanmaldr. Yine yremizin yaad bir dier yenilik ise Anadolu niversitesi televizyonuTVAnnyredebirbelgeselekimiyapmasdr.TVAjipenlii ile yrede belgesel ekimleri yapm ve bu yl stdyo almalar tamamlanarakyaynagirecekhalegelecektir.Bubelgeselinyrenintantm ve dolaysyla sosyoekonomik kalknmaya katks ok byk olacaktr. EskiehirAnadoluniversitesibutrsosyalgiriimlereyreninuzaklna baklmakszn topluma hizmet uygulamalar erevesinde byk katk vermektedir. Kurultay almalar srasnda Anadolu niversitesi, Ordu niversitesi, Hacettepe niversitesi, Samsun 19 Mays niversitesi, Erzurum Atatrk niversitesinden retim elemanlar Perembe yaylasnda bildirilerini sunmulardr. Kurultay katlmclarna, katk verenlerevesponsorlarabirerkurultaytabaverilmitir. Kurultay almalar srasnda, bir yl boyunca Anadolu niversitesi bykbirdesteksalamolupverilenbudestektendolayteekkretmeyi
birborbilirim.AyrcayreninbirniversitesiolarakdaOrduniversitesi, 19 Mays niversitesi, Tokat Gaziosmanpaa niversitesi almalarmza bykkatkvermektedir.Verilenbudestekvekatkiinteekkrederim. Do.DrSalimENGEL Eskiehir,2007 BOSAYFA
11
12
ARICILIK,HAYVANCILIKVEMAVYEM
BOSAYFA
13
14
STANDARTCEVZYETTRCLNNNEM VECEVZNEKONOMS
Prof.Dr.TuranKaradeniz
ZET
lkemizcevizinanavatanvedoalyaylmaalanlararasnadr.Butopraklardaok eskiden beri yaplan ceviz yetitiricili son 25 yla kadar genellikle tohumla retim eklinde gereklemitir. Yaplan seleksiyon almalar sonucunda stn tiplerin bulunmasyla lkemizde ceviz standart retim ekline dnm ve yetitiricilerin cevize talebi gnden gne artmaya balamtr. Karl bir retim kolu olan ceviz yetitiricilii hakknda reticilerin bahe tesisinden nce temel bilgilere sahip olmalar, ileridekarlalacaksorunlarnyaanmamasnanedenolacaktr. AnahtarKelimeler:Ceviz,Yetitiricilik,Aybast,Kabata
Karadeniz blgesi lkemiz ceviz retiminin % 14.5ni karlamaktadr (Anonim, 2005). Trkiyede kii bana ceviz tketimi ylda yaklak 22.5 kg arasndadr. Anadolu insannn ceviz, kerestesinden meyvesine, kknden yaprana, glgesinden yeiline kadar her ynnden istifade ettii, ekonomik ve kltrel hayatnda nemli yeri olan bir meyve trdr. Zira, cevizi Anadolu insan manilerde dile getirirken, yer, semt ve balklara da isim olarak vermekte, gen kzlarmzn eyiz sandnda, birok mobilyann ana malzemesiolarakyadakaplamalarndanaknakilemektedir.Ceviz, ozanlarmznbalamasndaapayrbiredailesesvermektedir. nsanmzn vazgeemedii bu meyve tr, iyi bir erez olarak tketilmekte, tatllara lezzet katmakta, ierdii ya, protein, vitaminler ve mineraller ile de salk zerine olumlu etkiler yapmaktadr. Ceviz ekstremyerlerindndalkemizinhemenheryerindeyetiebilmekteve adeta Anadolu bir ceviz bahesi durumu sergilemektedir. Ancak, mevcutpoplasyonuntamamnayaknntohumdanyetimi,zellikleri belli olmayan r aalar oluturmaktadr. Asz, yani r aalaryla yaplan byle bir yetitiricilikte, her aacn meyvesi dierinden farkl olmas sonucu, standart bir retimden sz edilememekte, retilen meyvelerin de pazar deeri istenilen dzeyde olmamaktadr. Byle bir yetitiricilik sonucu, lkemizde aa bana verim 3437 kg arasnda kalmaktadr. Oysaki bu deer, al ceviz fidanlarylakurulacakolanbirbahedeenaz%100oranndabirart salayacaktr. Dier yandan, asz ceviz aalar 710 yalarnda meyveye yatarken, bu aalarn 6 kg kabuklu meyvesinden en fazla 1.52 kg i meyve alnabilmekte; al fidanlar ise ikinci yl meyveye yatarken, bunlarn 6 kg kabuklu meyvelerinden en az 3 kg i ceviz elde edilebilmektedir. Asz ceviz aalaryla yaplan meyvecilik ekli modern yetitiricilikten uzak, ksa vadeli, gnlk olarak dnlebilen bir retimbiimidir.Dolaysyla,halihazrdabuekilderettiimizcevizin ancak %12ni ihra edebilmekteyiz. Bunun tek sebebi, yetitirdiimiz cevizlerinstandarteitlerolmamasdr.
ABSTRACT
ImportanceofStandardWalnutGrowingandItsEconomy Ourcountryitthemainlandofwalnutandalsoamongitsnaturalexpandingareas. Walnut planting which has been carried out for many years in these lands had been activated through planting seeds until the last 25 years. At the end of selection experiments,byfindingoutofthesuperiorspecies,walnutproductionhasbeerputinto a Standard and the demand for walnut from growers has increased. About walnut growing, a beneficial production, acquiring basic knowledge will provide to solve the problemstheproducerswillmeetinthefuture. Keywords:Walnut,Growing,Aybast,Kabata
1.GR Trkiye5.5milyoncevizaacilednyannenglcevizvarlna sahiplkesidurumundayken,cevizretimibakmndan125000tonile in, ABD, randan sonra dnyada 4. srada yer almaktadr (Anonim, 2006).. Trkiyede 773 000 ton sert kabuklu meyve (fndk, ceviz, antepfst, badem, kestane) retilmekte ve toplam 13 milyon tonluk meyve retiminin yaklak % 6n sert kabuklu meyveler karlamaktadr.Cevizisesertkabuklumeyvetrleriiinde%15.5likbir oranasahipolup,gelenekselrnlerimizdenolanfndktansonraikinci sradayeralmaktadr.
Orduniversitesi,ZiraatFakltesi,BaheBitkileriBlm
15
16
Dier lkelerde olduu gibi, lkemizde de eit seimine ynelik olarakyrtlenenbaarlalmaseleksiyonslahdr(Paunovic,1990; PiekloveCzynezyk,1990;Revin,1990;Tomas,1990).Bununsebebi ise, istenilenvasfta,standarteitolabilecektiplerbuyntemledahakolay bulunabilmektedir. Dnyada nemli lde yetitirilen Franguette, Parisienne,Corne,Marbot,SibielvePaynegibicevizeitleriseleksiyon almalarsonucundaeldeedilmilerdir(en,1986). Ceviz B ve D vitaminlerince ok zengin olup, A, C ve E vitaminlerinidebellioranlardaiermektedir.Cevizinbileiminde%59 74 ya, % 1424 protein, % 1.52.0 mineral maddeler, % 5.010.5 selloz ve benzeri maddeler bulunmaktadr. 100 g i ceviz 700 kalori salamaktadr ve bir yetikinin gnlk enerji ihtiyac 400 g i cevizle karlanabilmektedir. 100 g cevizin salad enerji 100 g fndktan salanrken,buenerjiancak300gekmek,200gpeynirve80gtereya ilekarlanabilmektedir(en,1986). 2.CEVZYETTRCL 2.1.YerSeimi Uygun artlarda ceviz aac 600 yl yaayabilmektedir. Klar ok souk,yazlarokscakolmayan,rzgraak,serinblgelerisever.K souklarnn 25 Cnin altna dt ve uzunca bir sre bu scaklk derecesinde kalmas durumunda, sadece ince dallar deil, 1520 yllk ana dallar dahi kuruyabilmektedir. ok durgun yaz gnlerinde scakln 38 Cyi amas durumunda ise gney ve bat ynlere bakan yapraklargneyanklilekavrulmaktadr. Ceviz yetitirilecek blgelerde, ilkbahar ge donlarnn tehlikeli olmas sz konusu ise, baheler imknlar lsnde kuzey ynlere kurulmaldr. Bylece, ceviz aalarnn bir sre daha ge uyanmas salanacak ve ilkbahar ge donlarndan aalar belli lde korunabilecektir. Ceviz bahelerinin kurulaca araziler hava akmna ak olmal, souk havann birikip kalmasna imkn vermemelidir. Drt bir yan tepelerle evrili, kapal havza durumunda olan araziler meyve yetitiriciliine,zelliklecevizyetitiriciliineuygunolmayanyerlerdir.
Souk havann ar olmas sonucunda, ukur yerlerde souk hava birikir kalr. Zararlanma ise, bu hava ktlesi iinde kalan bitkinin uyanma durumuna gre belli oranlarda ortaya kar. Byle bir hava ktlesi iinde kalan ve yeni uyanmaya balayan bir ceviz aac 0 C civarndakibirdkscaklktankolaylklazarargrr.Yeermifilizler siyahlanr ve zerinde tad meyvelerle beraber zararlanp elden karlar. Kapal havza durumunda olan yrelerde aacn ta ksm souk havadan zarar grrken, bu gibi arazilerde genellikle taban suyu da yksektir.Yksektabansuyu,kklerinhavaszlktanrmesineneden olmaktadr. K aylarnda bu suyun en az 3 metre derinde olmas ve byle arazilerde taban suyundan kaynaklanan fazla suyun drenajla mutlakauzaklatrlmasgerekmektedir. Yer seiminin cevizin me ihtiyac ile de ilgisi vardr. Ar souklar, ge donlar ceviz aalar iin zararl olsa da, +7 Cnin altna dt belirli bir souk devresinin de bitkinin gelime ve verimlilii zerine olumlu etkisi bulunmaktadr. Cevizlerde bu sre genel olarak 7001800saattir.Zira,souklamasresi114saatolanskenderunda,330 saat olan Bodrumda ve 611 saat olan Kuadasnda ceviz bahesi kurmamz doru olamayacaktr. Buna karlk, souklama ihtiyac 1100 saat olan Yalova 1 ceviz eidi, ge souklarn zarar verdii yksek rakmlyerlerde,zellikleDouKaradenizBlgesiningeitblgelerinde bahe tesisinde kullanlacak olursa, bu ceviz eidi me ihtiyacn erkendensalayacak (Muhtemelen ubat ortalar), fakat tomurcuklarn patlatmasiinhavalarnsnmasnbekleyecektir.Martayndahavalarn snmassonucundauyanpsrenfilizler,Nisannikinciyarsndavuku bulan ge donlardan etkilenerek, zerinde tad meyvelerle beraber zararlanp elden kacaklardr. Bu gibi yerlerde me ihtiyalar daha fazla olan ve daha ge uyanan eitlerin seilmesi doru bir uygulama olacaktr.rnein,YavuzveebineitleriYalova1eidindenyaklak birhaftadahasonrauyanmaktadr(elebioluveark.1993). 2.2.ToprakSeimi Ceviz, da yamalarnn dere vadilerine tanmas ile meydana gelen alviyal topraklar ok sever. Bu topraklar su tutmaz ve su ak
17
18
halindedir. Kirece ve kireli topraklara cevizin dayankl fazladr. Toprak reaksiyonu olarak alkali topraklar sevse de, Karadeniz blgesinin asit karakterli topraklarnda da mkemmel bir gelime gstermektedir. Ceviz hem meyve hem de kerestesi iin aalandrma materyali olarak; kk ve gvde yapsyla da erozyonla mcadelede kullanlabileceksondereceidealbiraatr. 2.3.BaheTesisi Ceviz bahesi tesisinde en az iki eit kullanlmaldr. Tek eitle kurulan bahelerde verim dk olmaktadr. Bu durum, cevizin iek yapsylailgilibirzelliidir.Cevizdediiiekleroylnyenisrgnleri zerinde aar. Erkek iekler ise bir yl nceki dallar zerinde teekkl eder. Dolaysyla, erkek ve dii iekler ayr ayr yerler zerinde bulunmaktadr. Yine, cevizde erkek ve dii iekler ayn zamanda olgunlamazlar, genellikle erkek iekler daha nce olgunlar ve polenlerini dkerler. Dii iekler daha sonra olgunlar. Dii ieklerin olgunlat bu devrede toz verebilen ikinci bir ceviz eidinin olmas gerekir ki dllenme gerekleebilsin. rnein, Yalova yresinde, en 2 eidindediiiekler24Nisandatozkabulederdurumdaiken,kendi erkekiekleri2Maystaolgunlaacandan,henztozvermemektedir. Oysaki,Yalova3cevizeidi23Nisandatozsamayabalamaktaveen 2eidinirahatlklatozlayabilmektedir.Bunakarlk,Yalova3eidinin dii iekleri ancak 1 Maysta toz kabul edebildiinden, 2 Maysta toz verenen2eiditarafndantozlanacaktr(elebioluveark.1993). ki eitle tesis edilecek bahelerde, asl eitle tozlayc eit arasndakimesafeazami70100molmaldr.Cevizlerrzgraraclile tozlandndanbumesafeyeuyulmaldr.10x10mmesafelerindetesis edilmi bahelerde, 7 sra asl eit, 1 sra da tozlayc eit dikilirse bu kuralauyulmuolunur. Modern meyveciliin kural ve gerei olarak, ceviz bahesi de kapamabahelereklindetesisedilmelidir.Kapamabahelerdekltrel uygulamalar daha dzenli, entegre mcadeleler daha salkl olarak uygulamaimkanbulmaktadr.rnein,elmabahelerindedahayoun ve sk rastlanan elma i kurdu zararls, elma aalar ile yan yana
yetitirilen ceviz aalarnda da zarara yol aacaktr. Ayn bahede yetitirilen her iki trde bu zararl ile mcadele farkl zamanlara rastlayacandan,etkinbirmcadeleeldeedilemeyecektir. Cevizbahelerimutlakakapamabahelereklindetanzimedilmeli, bahebyklenaz12dekarolmaldr. Cevizlikler, baka yerde alanm fidanlarn getirilip dikilmesiyle tesis edilebildii gibi, skm olmadan, tohumlardan kan rlerin alanmasyla da tesis edilebilir. Bu amala, fidan dikimi iin alan ukurlarabirkaadetcevizmeyvesidikilir.rlerburadagelitirilip, alanrvebytlerekaaeldeedilir.Bufidanlarsklmeyeceinden, dahasalklgelieceklervedahaerkendenmahsuleyatacaklardr.Al fidanlarn, k sert gemeyen yrelerde sonbaharda dikilmesi, ilkbahardadikilmesinegreyaklak1ylncelikkazanr. 2.4.Hasat Yurdumuzda ceviz meyveleri genel olarak Eyll balarnda olgunlamayabalamaktadr.Meyveninolgunlamas,kalininyaniyeil kabuun burundan itibaren atlamaya balamas ile belirlenir. Aa zerindeki meyvelerin % 30u bu duruma gelince hasada balanr. Hasattakesinliklesrkkullanlmamaldr.Alakdallardakimeyvelerile aa iindeki meyveler elle toplanabilir. Yksek dallar ise silkelemek suretiylehasatgerekletirilebilir.Ayrca,yurtdndaolduugibi,aac sarsarak meyvelerin yere dklmesini salayan makinelerden yararlanlabilir. Bugn piyasaya hakim olan r aalarndan toplanan ceviz meyveleridir.zellikleribelliolmayanbucevizlerdahibugnrahatlkla alcbulmakta,eldekalmamaktadr.Yaknbirgelecekte,al,zellikleri belli, albenisi yksek olan ceviz eitleriyle yaplacak bir retimde, reticiler daha yksek gelir elde ederken, tketiciler de daha kaliteli ceviztketmeimknnakavuacaklardr. 2.5.CevizdenBirDers Bir ceviz meyvesini yakndan inceleyecek olursak; en dnda yeil bir kabuk, sonra tahta bir yap, daha sonra ince bir zar ve en ite de tartmasz ekilde insan beynini hatrlatanbeyaz bir yap
19
20
bulunmaktadr. Ceviz, dndaki yeil kabuu ile kafa derisine, sert kabuu ile kafatasna, iindeki zar ile beyin zarna, meyvesi ile de beyne benzeyen harika bir meyvedir. Beynimizin kltlm bir modeli olan cevizin meyveler arasnda gm iyonu ihtiva eden tek meyve olmas ilgi ekicidir. Elektriki iletkenliin gereklemesi bakmndan beyin gm iyonuna ihtiya duymaktadr ki, bu durum cevizinnekadardeerlibirmeyveolduunugzlernnesermektedir. 3.ETSEM Kaliteli ve iyi bir meyve elde etmek iin seleksiyon yoluyla slah edilen ceviz eitleriyle bahe kurulmaldr. eitlerin stn zellikleri meyvesi dikilerek deil, bunlardan a gz alnp analara alanmasyla aktarlabilir. Cevizin oaltlmasnda en geerli metot a ileretimeklidir.Bazstandarteitlerimizilkemizinsahil(0350m), orta (350700 m) ve yksek (700 . m) kuana aadaki ekilde nerebiliriz. SahilKuak Diieit:Yalova3 Erkekeit:Yalova1(Denizeakyerolmayacak) Diieit:Kaplan86 Erkekeit:ebinveyaYalova1 Diieit:Yalova4 Erkekeit:Yalova1veyaKaplan86 OrtaKuak Diieit:ebin Erkekeit:Bilecik Diieit:Yalova1 Erkekeit:ebin YksekKuak Diieit:ebin
Erkekeit:Bilecik Diieit:en Erkekeit:ebin Diieit:Tokat1 Erkekeit:ebin 3.1.Standarteitlerinzellikleri Aacntacdzgngelimektedir, Souavekuraakardayankldr, stnverimlivekalitelimeyvelervermektedir, Erkendenmeyveyeyatmaktadr, Meyveleriincekabukludur, ikabuktankolayayrlmaktadr, Meyvearlenaz10gdr, Randman%50civarndaveyazerindedir, Heryldzenlimeyvevermektedir, Hastalkvezararllarakardayankldr. 4.EKONOMS nerilenalcevizlerlebahetesisedildiinde; 5yandabircevizaac35kg; 10yanda1015kg; 15yanda4050kg; 20yanda100150kgarasndameyveverebilmektedir. Verimanda(20yanda)herbircevizaacmeyveasndanen az 4 adet, kesim ana geldiinde ise ktk asndan 15 adet Cumhuriyet altn demektir. Bir dnm alana 10 adet ceviz fidan dikildiinde,meyvegeliriolarak,heryl40adetCumhuriyetaltnelde edilebilmektedir. 1Cumhuriyetaltn250YTL 40CumhuriyetaltnX250YTL=10000YTL 1dnmcevizbahesindeneldeedilecekgelir=10000YTL
21
22
5.SONUVENERLER Anadolumuzun belli blgeleri ceviz asndan zengin birer gen kayna durumundadr. Kaynaklarmzn bir balta darbesiyle yok olup gitmesi nlenmelidir. Ktk tccarlar girmeden nce, seleksiyon almalaryla her blgemiz tek tek taranarak, kaliteli tiplerin seilmesi, bunlarnalanarakkorumaaltnaalnmas,stnvasfltiplerestandart eit zellii kazandrlmas, lkemiz meyvecilii bakmndan ok nemlidir. lkesel ceviz projesinin hayata geirilmesi ve benzer almalarn Anadolunun drt bir yannda yrtlmesi ile lkemiz phesizki,dnyacevizretimiveticaretindehakettiiyerialacaktr. Ceviz baheleri, cevizin isteine uygun toprak ve iklim artlarna sahip olan yerlerden seilmelidir. Erkek ve dii iekleri ayn zamanda olgunlaan veya birbirini tozlayan en az iki eitle bahe kurulmaldr. lkesel ceviz projesinin hayata geirilmesi ve benzer almalarn Anadolunun drt bir yannda yrtlmesi ile, lkemiz phesiz ki, dnya ceviz retimi ve ticaretinde hak ettii yeri alacaktr. Ceviz baheleri, cevizin isteine uygun toprak ve iklim artlarna sahip olan yerlerden seilmelidir. Erkek ve dii iekleri ayn zamanda olgunlaan veya birbirini tozlayan en az iki eitle bahe kurulmaldr. Kurak blgelerde, ceviz tohumu dikmek suretiyle elde edilecek rlere yerinde a yaplabilir. Cevizin hasat zaman ok iyi tespit edilmelidir. Olgunlaancevizaazerindebekletilmemelidir.Cevizaacveaacn evresi hasat iin hazrlanmaldr. Hasat gnn scak saatlerinde deil, akamzeri veya sabahn erken saatlerinde yaplmaldr. Hasat hibir ekilde srkla yaplmamaldr. Cevizler toplanr toplanmaz yeil kabuundanbekletilmedenkartlmal,cevizlerglgedevehavadarbir yerdekurutulmaldr.Gneteaslakurutulmamaldr. CevizAacNeZamanKesilmeli? Ceviz aac yallk ve hastalk nedeniyle meyve verme zelliini tamamen kaybettii, kuruduu, aacn doruk dal krld, tabi afetler nedeniyle zarar grd zaman kesilmelidir. Ceviz aalarnn kesim zaman 15 Kasm 15 Mart tarihleri arasnda, aalarn dinlenmede olduu zamandr. Kesilen bir ceviz aacnn yerine mutlaka al bir ceviz fidan dikelmelidir ki, en azndan mevcut ceviz varlmz
korunabilsin. Cevizin kesimi iin belge veren Tarm kurulular bu durumuzorunluhalegetirebilir.
KAYNAKLAR Anonim,2005.TarmsalYapveretim.DEYaynlar,Ankara. Anonim,2006.FAO.www.fao.org. elebiolu, G., Y.Ferhatolu ve S.Ufuk, 1993. Yerli ve Yabanc Ceviz eitleriseimPojesi.BilimselAratrmavencelemeYay.No:15, AtatrkBaheKltrleriMerkezAratrmaEnstits,Yalova. Paunovic, S.A., 1990. The Walnut Cultivars Selected From Indigenous Population Of Juglans regia L. In Sr Serbia, Sfr Yugoslavia. Acta Hort.284:135142 Pieklo, A. and A. Czynezyk, 1990. Evaluation of Selected Types of WalnutsinPoland.ActaHort.284,143144 Revin, A.A., 1990. Selection of Walnut Varieties n Crimea. Acta Hort. 284,157165 en,S.M.,1986.CevizYetitiricilii.EserMatbaas,Samsun,230s. Tomas, D.F., 1990. Selection Of Spanish Walnuts (Juglans regia L.). Acta Hort.284:11112
23
24
SLAJYAPIMTEKNKLERVEHAYVAN BESLEMESNDEKNEM
Prof.Dr.YunusILBIR* 1.GR Hayvanlardabitkiselkkenliolmayanyemlerinkullanmileortaya kt dnlen hastalklar nedeniyle son yllarda bitkisel kkenli yemlerinkullanmartgstermitir.Budurumzellikleiklimikurutma iin uygun olmayan rutubetli blgelerde silajn nemini bir kat daha artrmaktadr. Deiik bitkilerden yaplan silajlar st srlarnn beslenmesinde yaygn olarak kullanlmaktadr. yi kaliteli silajlar kullanldnda, st ineklerinden, sadece silaj verilerek bir laktasyon dneminde 55006000 litreye kadar st retmek mmkn olabilmektedir. Ancak, silajla beslemedehayvannkurumaddetketimiaynotunyaveyakurusuna gre daha az olmakta ve bu durum da zellikle yksek verimli hayvanlardabazolumsuzluklaranedenolabilmektedir. Silajksatanmyla,yeilyemlerininturuolarakdepolanmasdr. Hayvanlarnyediihertrlotveyembitkilerininhavaileilikisini keserek, besin deerlerini nemli lde koruyarak, yeil yemlerin bulunmad mevsimlerde kullanlmak zere depolanmasna silolama, silodasaklananyemleredesilajdenir. 2.SLAJINYARARLARI Silaj yaplacak materyal besin deeri fazla olduu gen dnemde kullanlr. Materyal ksa sre ierisinde soldurulduundan olumsuz hava artlarndandahaazetkilenir.Kurutmasorunuyoktur. iplanlamakdahakolaydr. Yeil yemlerin bulunmad dnemlerde, sindirimi kolay ve besin deeriykseksuluyemeldeedilir.
*
Kurutmayntemlerinegredahaazbesinmaddesikaybolur. Depolamaiinayrlanyerazdrvebykyatrmlargerektirmez. ltonkuruotundepolanmasiin14m3,aynmiktaryasilajotunun silolanmasndaise1.5m3lkhacimyeterliolmaktadr. Silajlk bitkiler tarlay erken boaltrlar, dier rnlerin ekimi iin uygunbirzamankalr. Siloyemleri,almadkayllarcabozulmadankalabilir. Kuruduuzamansertleerekhayvannseverekyiyemeyeceibirok bitkisilolandzamanhayvanlartarafndaitahlayenir. Yeil olarak yedirildiinde, zararl etkilere sahip olan baz yemler, silajhalinegetirildiindezararletkileriniyitirirler. Silaj yaplrken havasz ortam esas olduundan, zararl kfler oalamaz.Stasidibakterileriisehavaszortamdakolaycaoalrlarve hayvanlariinyararlvetemizbiryemsalanmolur. Yabaniottohumlar,siloierisindelrvegbreyletekrartarlaya tanpzararlolmazelliiniyitirirler. Silajilebeslenenhayvanlardahasalklvetyleriparlakolur. Depolamasrasndakuruottaolduugibiyangntehlikesiveriski yoktur. Silajnlaktasitetkisiolduundahayvanlardakabzlknlenmiolur. Vitaminlercezenginbiryemolup,sindirilmederecesiyksektir. 3.SLAJYAPIMI Silaj, soldurulmu veya soldurulmam ayr otlar ile btn tahl karmlar,msr,pancaryapraklarvs.ileyaplabilir. i planlamak ve hasat edilen malzemeyi ayn gn silaj haline dndrmekmmknolmayabilir.Budurumdailetmedekibtnileri geri brakarak 23 gn ierisinde silaj tamamlamak gerekir. Buna ramen ilem devam ediyorsa silonun doldurulan ksm iyice kapatlarakbekletilmeli,sthibirzamanakbraklmamaldr. Yemin siloya dolumu esnasnda materyalin durumuna gre belli aralklarla katk maddeleri kullanlabilir. Sktrma ilemi alt tabakalardanbalatlmalvebitimekadardevametmelidir.
OrduniversitesiZiraatFakltesiTarlaBitkileriBlm
25
26
Yemlersilotipinegre2060cmliktabakalarhalindedoldurularak sktrmayaplmaldr. Doldurma ilemi biter bitmez zeri plastik rt ile skca kapatlr vertzerinetoprakvsgibibasnsalayanmaddelerkonularakhava almasnlenir.Silajhavaalrsakzmaolur,bozulurvekflenir. retimdenbeslemeyekadarsilajnierisinehavagirmemelidir. 3.1.OtSilaj ayrlariyibirbotanikkompozisyonasahiptir(ayrotu,yumak, akglvekrmzglgibi).Optimalkurumadde%3040olmaldr. Otlaryaklak30cmboyundaiken78cmyksekliktenbiilmelidir. Ot parselleri biilip namlu halinde veya sk balyalar haline getirilerektarlazerindebraklabilir. Balyalarenaz%2728kurumaddeyekadarsoldurulur(yaklak24 saat) 3.2.MsrSilaj Msr,birimalandanokfazlayeilaksameldeedilmesi,beslenme deerinin yksek ve tarmnn kolay olmas nedeni ile dnyada silaj yapmndaenfazlatercihedilenbirbitkidir. Silajlkmsruzunboyluvebolyeilaksamlolmaldr. Silajiinmsr%3035kurumaddeolduuzamanhasatedilir. Hasat edilen msr iyi paralanmal para uzunluu 0,40,8 cm olmaldr. 4.SLAJLARINBAZIZELLKLER zellikle budaygil silajlarnn protein ierii baklagil silajlarndan dahadk,niastaierikleriisedahayksektir. Bufarkllklarhayvanbeslemeasndannemlidir. Budaygil silajlarnn metabolik silajlarndandahayksektir. enerji deerleri baklagil
Dane ksmnn sindirim derecesi yaprak ve sap ksmdan daha yksektir. Yaprakta bulunan karbonhidratlarn sindirim derecesi danede bulunankarbonhidratlardandahadktr. Yem bitkisinin eidi, hasat zaman ve silaj yapm srasnda uygulanan metot ve silaj katk maddeleri silaj kompozisyonu ve kalitesinietkiyennemlifaktrlerdir. Msr,arpavebudaysilajlar,ayrvebaklagilsilajlarndanbirokadan farkllkarzetmektedir. Bufarkllklarsilajnsindirimderecesinietkileyebilir.
Tablo1.BazSilajlarnBesinMaddeKompozisyonu(g/kgKuruMadde) veMetabolikEnerji(ME)erikleri Kurumadde HP Niasta Ph MsrSilaj ArpaSilaj ayrotuSilaj YoncaSilaj 356 79 239 3.8 362 80 223 4.2 270 151 7 3.8 340 194 4 4
Msr, arpa ve buday gibi bitkilerden elde edilen silajlarda dane byk bir ksm oluturmasna ramen, ayr ve baklagil silajnda yaprakvesaporanfazladr.
Silajla yaplan beslemede hayvanlarn kuru madde tketimi, ayn yeminyeilveyakuruotunagreherzamandahaazdr. Silajyaplanherhangibiryemilebeslemedekurumaddetketimi ortalama%30(%160)azalmaktadr. Silajlk materyali soldurma genellikle yem tketimini ve hayvann performansn olumlu ynde etkilemektedir. Bu durum hayvana ilave younlatrlm yemler verilmedii zamanlar daha etkili olmaktadr. Snrlolarakotlatlpilaveolaraksilajverilensrlarda,soldurmakuru maddetketiminivestveriminiartrmaktadr. Suieriifazlaolanmateryalinsilajnnyapmdahazordur. Silajtketimi,siloyakonulanmateryalinparabyklvetoprak ile bulama derecesine gre deimektedir. Doranarak yaplm silaj doranmamsilajagre%50dahafazlatketilmektedir. Stsrlarsadecesilajlabeslendiklerizaman1113kgkurumadde tketebilmektedir.Bylecelaktasyondneminde4900litrestverimine ulaabilmektedir.
27
28
Srlarn msr silaj ile beslenmesinde dk protein ierii en bykdezavantajolarakkarmzakmaktadr. MsrsilajbaklagilleregredahaazmineralmaddezellikleCave Mgihtivaeder. St srlarn beslenmesinde msr silaj tek bana kullanldnda zelliklebubesinlerinilaveyemlerleverilmesigerekir.%30kurumadde ieren msr silajna yapm aamasnda 4,5 kg/ton re ve eit miktarda susuzamonyakkartrlmassilajnhamproteindeerinin%7.8den% 1213ekmasnsalar. Stsrlarrasyonundakiproteinoran%14naltnadtnde msr silaj ile beslemeye devam edilmesi st verimini drmektedir. Rasyondakiproteinseviyesininartmashayvanlarnkurumaddealmn artrmaktavebunabalolarakstverimiartmaktadr. Yksekverimlihayvanlarnproteinihtiyacntekbanamsrsilaj ile karlamak mmkn deildir. Msr silajna dayal yaplan beslemedemutlakabirproteinyemininrasyonakatlmasarttr. Msr silaj ile beslemede rasyona katlan protein kaynann tr stveriminietkilemektedirProteinankuruyoncailekapatmakst verimiasndandahaiyisonuvermektedir. Msr silajnn enerji ierii yksek olmasna ramen yksek verimli hayvanlarn enerji ihtiyacn tek bana karlamas, rumen kapasitesindeki snrlamalardandolaymmkndeildir. Kurudaki ineklerin beslenmesinde silajlara (0.5 kg/gn ) protein ilavesigeleceklaktasyondakistretimini%11oranndaartrmaktadr. Silaja balk unu ilavesi, et srlarnda canl arlk kazanc salamaktadr. yi silajlara ilave protein kaynann etkisi az olmakla birlikte, 200 kgdan daha dk canl arlktaki et srlarna 100 g balk unu verilmesi106g/gncanlarlkkazancsalamaktadr. Genelolaraksoyafasulyesikspesiilesalananartbalkunuilesalanan artn%80ikadarolmaktadr. Silajukurununlshayvansaysnagredeimektedir.Yksek verimlibirstineiyaklakolarak20gnde1m3silajaihtiyaduymaktadr.
Silajyapmndabirdenfazlasiloyapmakherzamandahaiyidir. zellikle silo kenarlarnda ot ile topran kartrlmamas gerekir. dealolansilonunbirgndedoldurulmasdr.Doldurmazamangeciktike iyisilajolmazelliiazalmaktadr. Silajukuruyatayvedikeyolarakdoldurulabilmelidir. yi sktrma son derece nemlidir. Konulan malzeme araya hava giremeyecekekildesktrlmaldr.Eniyisibuiiifttekerlekliarbir traktrileyapmaktr. Silonunlsbirhaftaierisindeikimetreuzunluundabirdilimi yedirilebilecekseviyedeolmaldr. Silaj ukuru doldurulduktan sonra duvarlar ve zeri plastik bir rtileskcartlrvezerinearlkyapacakkadartoprakatlr. 5.SLAJKALTES Silo yeminin rengi yapld bitkiye gre deimekle birlikte ak yeildendahakoyutonlarakadardeiebilir. Silajnhoagidecekbirkokusuolmal,istenmeyentereyaasidive kf gibi kt kokular olmamaldr. Bitkilerin yaprak ve sap ksmlar bozulmadankalmal,yapkanbirgrnmdeolmamaldr. 6.SLOYERVEEVRESELFAKTRLER Silo,ahrayaknolmal,yemininkolaycaboaltlmasvekokusunun hkim rzgrlarla ahra ve yerleim yerlerine gelmeyecek ekilde yerletirilmelidir. Yksekliibirtraktrnrahatainemevesktrmayapabilecei ekilde12molmaldr. Uygun zemin zelliine sahip alana 510 cm kalnlnda sap saman serilmelidir. Silonun doldurulmasndan sonra zeri kolay yrtlmayan tek para plastik rt ile tamamen kaplanmal, rtnn kenarlar biraz daha uzatlarak zeri 1015 cm kalnlkta toprak tabakasylakaplanr. Toprak tabakas silo zerine rtlen toprak siloya basn yaparak siloiindekihavanndarkmasnayardmcolur.
29
30
Ayrca silaj ve plastik rty d etkenlerden korur. Silonun doldurulma ilemi tamamlandktansonra yal gnlerde silo tabann sulardankorumakiinsiloetrafnda2530cmderinliindedrenajkanal kazlmaldr. ukur veya hendeklerde yaplan silajn akntsnn toplanaca rezervuarlardzenlenmelidir.100m3silajiin20m3rezervuarolmaldr. ukurun taban geirimsiz olmal, beton veya asfalt ile kaplanmaldr. Silajukurlarsukaynaklarzerineinaedilemez.Silajukurunun zemininevekenarlaradorumeyilliolmaldr. ukurunnnderezervuarabalananbirkanalolmaldr. Silajakntukururmeyedayanklbirmateryalileyaplmaldr (Eksiz tek para eklinde). Silaj akntlar gbre olarak ve tarla sulamasnda kullanlabilir. Bu amala kullanm iin en az 1:1 orannda sulandrlmaldrvedekara5m3denfazlakullanlmamaldr. Toprakaltsilolarndatabansuyuseviyesisttoprakseviyesinden enaz2mderindeolmalvesiloderinliidebunagreayarlanmaldr. lkemizde toprak st plastik rtl silolar ve yzeysel beton, prefabrikbetonveyatarglsilolarbulunmaktadr. Silotiplerininbelirlenmesindeiftiimknlar,teknikbilgi,hayvan saysveekonomikdzeynemliolmaktadr. 6.1.YzeyselBeton,PrefabrikBetonveyaTarglSilolar Yatrmmaliyetiyksekolmasnakarnsilajkalitesiniartrmasve iilikkolaylsalayanzeminstbetonsilolarentansifstsrcl iletmeleriiinidealdir. Silo zemini ne yanlara doru % 12 meyilli olmal, silo sular silo nnde yaplacak bir kanalla direk olarak sznt rezervuarna balanmaldr. Silonunnndesubirikipamurolmasnaizinverilmemelidir.Silo tabanveduvarlarasitleredayanklveprzszyapyasahipolmaldr. Traktrn rahat ineme yapabilmesi iin genilik en az 35 m, uzunlukise1020molabilir.
Bir iletmede byk silo yerine kk boyutta bir ka tane silo yapmakdahauygundur. 6.2.ToprakstPlastikrtlSilolar Basitvedkmaliyetleyaplabileceksilotipleridir. Yapmiinahrayakn,sututmayan,dzvesertbirzeminseilir, Bu amala 45 m genilikte ve depolanacak rn miktarna uygun uzunluktabiralansiloiinyeterlidir. Yksekliibirtraktrnrahatainemevesktrmayapabilecei ekilde12molmaldr. 6.3.KuleTipiYksekSilolar Prefabrikbetonveyagalvanizmetaldenyaplabilir. Ykleme, boaltma elektrik motoru veya traktr kuyruk milinden galanbirsistemlegerekleir.3002000tonkapasitedeolabilir. lkemizde saylar ok az olup, tesis maliyeti olduka yksektir. Fakatokbykhacimlistsrclyapaniletmeleriinnerilebilir. 7.SLONUNDOLDURULMASI Silajyaplacakrnncetemizvestnnitelikteolmasgerekir. Depolanacak rnn temizlii fermantasyonu olumlu ynde etkiler.Materyalinparabykldesilolamadanemlidir.
ekil1.Silajukurununyatayvedeyolarakdoldurulmas
31
32
Silolamada materyalin sktrlmasyla bir yandan ortamdaki hava uzaklatrlaca gibi dier yandan da st asidi bakterilerinin etkinlikte bulunaca30Clikbirortamssnnolumasnnsalanmaldr. Sktrlmada yemlerin topaklar oluturmamasna dikkat edilmeli. Topaklaan materyal kolay skmayp aralarnda kf mantarlar oluumunayolaabilmektedir. Silaj materyalinin sktrlma durumu siloda oluacak scaklk derecesinietkiler. Scaklk derecesi de fermantasyona besin madde kaybna ve silo yemininyemdeerineetkiliolur.
ancak baz nemli durumlarda (zehirli madde ieren bitkilerin silolanmasnda)bykyararsalar. Bu silolamada elde edilen yemin rengi koyu kahverengi olup, kokusuoldukahoturvehayvanlartarafndansevilerektketilir. Souk Silolama: Souk silolamada silo ii scaklk 2830 Cnin zerine kmamaldr. Bunun salanmas iin sktrmann ok ksa sredegerekletirilmesigerekir. Doldurma ileminin bir gn ierisinde tamamlanmaldr. Bunun iiniletmedeognheriingeriyebraklarakbtnigcnnsilonun doldurulmasndakullanlmasgerekir. Bunaramenilemdevamediyorisesilonundoldurulanksmiyice kapatlarakbekletmeli,sthibirzamanakbraklmamalveilem2 3gnierisindebitirilmelidir. Yemin siloya dolumu esnasnda yem materyalinin durumuna gre belliaralklarlakatkmaddelerikullanlabilir. 8.HAYVANLARINBESLENMESNDESLAJKULLANIMI
ekil2.Plastikrtilesilajukurununstveduvarlarnnrtlmesi
Silodaoluacakscaklagresilolama; Scak Silolama: Bu tip silolamada mayalanma 3550 C arasnda oluur.Bununoluumuiinyemsiloyaynhalindealnr. Scaklk yem arasna rahata girebilen hava nedeniyle istenilen dereceyeulatndasilosktrlrvekapatlr. Bundansonrascaklkyavayavaderfakatbalangtakiyksek scaklknemlildeenerjikaybnanedenolur. zellikleproteindesindirilebilirlikazalr. ok Scak Silolama: Bu yntemde scaklk 50 C yi belirgin bir ekildeaar. Tm besin maddelerinin sindirilebilirliinde nemli kayplara neden olduundan ok scak silolama arzu edilmeyen bir yntemdir;
Siloyemleriyeil,suluvehokokulu,hayvanlarnseverekyedikleri bir yemdir, iletmede yeterli miktarda retilebildii takdirde btn bir ylboyuncabalcakabayemkaynaolarakbeslemedekullanlabilir. Silo yeminin kullanm ilk olarak st inekleri iin dnlmelidir. Bununyanndabesiyealnansr,buzavedanalariindesiloyemiiyi biryemkaynadr. St ineklerinin beslenmesinde yaygn olarak kullanlan silaj, bu hayvanlarn gnlk kuru madde ihtiyalarnn yaklak yarsn silo yemindenkarlanmasmmkndr. Hayvanrknagredeimeklebirliktestineklerinegnlk2030 kgarasndasiloyemiverilebilir.Siloyemlerikurumaddecedk,suca zenginyemlerolduundanstvebesihayvanlarnnrasyonlarndakuru madde ihtiyacnn karlanabilmesi iin gnlk 5 kg kadar kuru ot ile verimdzeyinegreilavekesifyemverilmesizorunludur. Stineklerininsiloyemiilebeslenmesindedikkatliolunmaldr. Stnkokuyahassasolmasnedeniilesiloyemininsamdansonra ahragetirilmesigereklidir.
33
34
Ayrca hayvanlarn nne braklan yemler tamamen tketilmemise artan bu yemler gelecek yemleme zamanna kadar ahrdatutulmamalveyaaltlkolarakkullanlmaldr. Yemlemedensonraahrtemizlenmelivehavalandrlmaldr. Yemlemede kullanlan elbise veya i nlkleri de ahr dndaki blmelereaslmaldr Silo yemlerini buza ve gen srlarn beslenmesinde de kullanmakmmkndr. Buhayvanlariinfazlasulusiloyemleriilepancaryaprasilajpek nerilmemektedir. Bununla birlikte buzalarn silo yemleri ile beslenmesine 4. aydan itibaren balanmaldr. Daha sonraki aylarda gnde tketebilecekleri silo yemi 5 kga kadar karlmal, sadece silo yeminedayaltekynlbeslemedenkanmaldr Koyunlaraltrmakkouluilesiloyeminiseverektketirler. Bu hayvanlar iin silo yeminin erken biilmi yeil ottan hazrlanmolmasnerilir. Bylebiryemikoyunlarkuruotlakartrmaksuretiylegnde11.5 kg,yalnzolarakda6kgakadartketebilirler. Yavrulu koyunlara verilecek gnlk miktar, dier youn yemlere deyervermekamacyla,34kgnzerinekmamaldr. Siloyemleribesinmaddeieriklerinegreoldukaucuzamalolan yemlerolduundanrasyondaartanorandasiloyemlerineyerverilmesi, retimmaliyetleriniazaltmaktadr. Msrsilajkuzubeslemesiiinyksekenerjivemayalanmdk proteinliuygunbiryemdir.Bununlabirliktebazdurumlardadiikoyun veerkekkuzulardauygunolmayandurumlarlakarlalabilir. Bu nedenle, msr silaj ile kuzu beslemesinde aadaki hususlara dikkatedilmelidir: sttabakadabulunansilajilebeslemektensaknlmaldr. Kflenmivebozulmusilajverilmemelidir. Silaja kademeli olarak balamal bir anda btn kuzulara bir silodanyemverilmelidir.
Koyunlarnyattyerfazlakalabalkveslakolmamaldr. Alarvaktindeyaplmalvehastahayvanlarileshhatliolanlar aynyerdetutulmamaldr. Msrsilajdkproteinvedkkalsiyumierirgenelliklebtn hayvanlariinvitaminDveEilavelerineihtiyaduyar. Msr silaj ekonomik bir yem olup iyi yapld ve dzenli kullanld durumlarda birok fayda salamaktadr. niform, iyi imal edilmiyksektaneieriklimsrsilajtercihedilir. Gnlkikiveya3kezmsrsilajilebeslemebesinalmnartrr. Kuzulartezebesinisteisilajilesalanr. Silajla beslenen kuzular tane ile beslenenlerden daha ok gbre retirler,dahaokcanlarlkkazancsalar. 9.SLAJKATKIMADDELER Karbonhidrat ierii bakmndan zengin olan yemler daha kolay silolanmaktadr. Yemlersilolanmayeteneklerinegregrubaayrlabilir: Kolay silolanabilen yemler: Msr, sorgum tr ve melezleri, Ayiei, ekerpancar yapraklar, hayvan pancar, fitahl karmlar vb. Orta derecede silolanabilen yemler: avdar, arpa ve yulaf hasllar,bakla,baklagilkarmlar,gl,ayrotlarvb. G silolanabilen yemler: gller (ieklenmeden nce hasat edilirse),yonca,fi,bezelye,kolzavb. Fermantasyon olaylarnn oluumunu garanti altna almak ve silo yeminin besin maddelerince zenginlemesini salamak amacyla eitli katkmaddelerikullanlr. Katk maddeleri; st asidi oluumunu hzlandran maddeler eklindegruplandrlabilir. lkemizdegeneldekullanlankatkmaddelerimelas,pancarposas, pancartala,tahlkrmalaryadaunlardr.
35
36
Gsilolanabilenyemlere%23melas,%18pancarposas,%810 pancar tala, % 510 arpa veya yulaf krmas dahil edilebilir. Fermantasyonaetkisizayfolmaklabirliktebakterisitetkiyesahiptuz% 13kgoranndailaveedilebilir. Erken devrede biilen bitkiler (zellikle baklagiller) iin silolamay kolaylatrmakamacylamsrvesorgumilaveedereksilolamayapmak dammkndr.Buiiinbitkileriniyidoranpkartrlmasgerekir. Msr silajnn protein eksikliini gidermek ve enerjiprotein dengesinisalamakiin,msrnsilolanmasesnasndaveyasiloyeminin hayvana yedirilmesi aamasnda azota zengin kaynaklarla takviye edilmesiyolunagidilmektedir. Msrsilajna5kg/tonreilaveedilebilir. St asidi bakterilerinin faaliyetini kolaylatrmak ve Phy ayarlamak amac ile 100 kg yeil yem 450 g slfrik asit, organik asitlerden200cm3formikasit6katsuilesulandrlarakkatlabilir. KAYNAKLAR Alderman,G.,(1977).TheFeedingofLucerneandMaizeSilagetoCattle. MaizeDevelopmentAssociationAnnualConference,1977. Bal, M.A, Coors, J.E. and Shaver, R. D., (1995). Impact of Maturity of Corn for Use as Silage in the Diets of Dairy Cows on Intake, DigestionandMilkProduction.JournalofDairyScience,80:2497 2503 Bell.Brian.,(1997).AgricultureandRuralRepresentative/OMAF Carruthers,V.R.,(1985).IntheChallenge:EfficientDairyProduction.Ed. T.IPhillips.AustralianSocietyofAnimalProduction.p.120 Chamberlain A. T and J. M., (1996). Feeding Dairy Cow. p.216. ChalcombePublication.Lincoln.UK. Donald L. B, Dickinson, F. N, Tucker H. A, Appeleman R. D., (1985) Dairy Cattle: Principles, practices, problems, profts. Lea & Febiger,Philadelphia,p.473 Holmes, C., (1996). Responses by Grazing Cattle and Sheep to Supplementary Feeding of Conserved Forages. Silages and Hay
Production and Use. Animal Industries Workshop, Lincoln University,MayJune1996.NewZealand. Karabulut, A., (1995). Yemler Bilgisi ve Yem Teknolojisi. Uluda niversitesiZiraatFakltesi.Yay.No:67.Bursa,258s. Kung,LandHuber,J.T.,(1983).PerformanceofHighProducingCowsin Early Lactation Fed Protein of Varying Amounts, Sources and Degradability.JournalofDairyScience,66:227234 Pond,W.G.,Church,D.CandPond,K.R.,(1995).BasicAnimalNutrition andFeeding.JohnWileyandSons,NewYork.p.615 Thomas,C.,(1996)AnimalResponsefromForagesConservedasSilages. Silages and Hay Production and Use, Animal Industries Workshop.LincolnUniversity,MayJune1996,NewZealand.
37
38
AYBASTIKABATANYENVEKRLIBR MEYVE,MAVYEM
Do.Dr.HseyinELK*
ZET
Eski kitaplarda Yaban mersini olarak bilinen ancak Fundagiller familyasnda yer alan yani Vaccinum cinsine giren bir ok tr bu isimle anlmasndan dolay lkemizin Karadeniz Blgesindeki asitli topraklarnda kolayca yetiebilen bu yeni kltr meyvesi maviyemi olarak Trkeletirilmitir. Maviyemi (Vaccinium corymbosum L.) zms meyve olup Trkiyede yetitiriciliine ilk kez 2000 ylnda Rizede balanmtr. Maviyemi, blgemizin doal asitli topraklarnda yabani olarak da yetien ve gen merkezleriarasndakuzeydouAnadolublgemizindeolduuzmsmeyvetrdr. kibinliyllarnbalarnakadarekonomikdeeriolmayan buzmsmeyveninkltr eitleritarafmzdanAmerikadangetirilerekRizededenemeyealnmvemkemmel sonular elde edilmitir. Karadeniz Blgesindeki illerde (Artvin, Rize, Trabzon, Ordu, Giresun, Samsun, Adapazar, stanbul, Bursa) 700 dekara ulaan maviyemi bahe miktar hzla artmaktadr. Blgenin asl rnleri olan ay ve fndn yannda yerini alm, taze olarak, reel, ya pasta ve dondurulmu rnler sanayisinde kullanlmakta olan maviyemi ok ksa sre sonra meyve suyu, kuru meyve, st v st rnlerine de ilenmeye balanacaktr. Geirgen, en az %3 organik madde ieren asitli (pH = 4.25.5) topraklarda yetiebilen maviyemi yzlek kkl olduu iin srekli neme gereksinim duymaktadr. Karadeniz Blgesinde 4042 Kuzey enlemleri arasnda kalan ve genelde yksekrakmlalanlardakolaycayetiebilenyararlvebirimalandakigetirisisonderece yksek olan maviyemi, Dou Karadeniz Blgesinde ay ve kivinin yannda rn eitliliineennemlikatkysalayacakolanzmsmeyvedir.Ordudenilinceilkakla gelenfndnyanndaAybastKabatablgesindemaviyemidekolaycaretilebilir.Bu almada maviyemi tantlm, yetitiricilii hakknda ksa bilgiler verilmi ve ekonomikyndendeerlendirilmitir. Anahtar Kelimeler : Maviyemi, Vaccinium corymbosum, yetitiricilik, Alternatif, AsbastKabata,
cultivationcanjustthriveinlowacidicsoilsandsomelocalpartofBlackSeaRegionhas naturalacidicsoils.SoutheasternpartofAnatoliaisthegenecenterofblueberry,bilberry and some vacciniums species like lingonberry. This group of vacciniums did not have economical importance till the year of 2000. And Mr. Huseyin CELIK introduced the American northern highbush blueberry cultivars into Turkey and established several adaptation research plots on several part of Black Sea Region where natural acidic and bog soils been in. After that, there are over than 70 ha blueberry orchards in Blac Sea Region (Artvin, Rize, Trabzon, Ordu, Giresun, Samsun, Adapazari Istanbul and Bursa provinces.Theapproachofgrowerstoblueberrycultivationisgettinghigherandhigher daybyday.Blueberrytookitspartbesidesthehazelnutandteaplantationwhicharethe mainhorticulturalcropsinsoutheasternpartofTurkey.Cultivatedblueberriesbeginto consumeasfresh,jam,jelly,marmalade,pastryandinfrozenberryindustryinTurkey.It will be also use as fruit juice, yoghurt and icecream and in dried fruits industry near future. Blueberry is deciduous, shallow rooted and acid lowing plant (pH = 4.25.5). It needs more water and humid soils with high organic materials (at least 3%).Blueberry can grow without acidifying the soils especially been in east Black Sea, uplands in middleandwestBlackSeaRegion.Thelatitudeswhereblueberrycangrowarebetween 4042north.AgrowerhastochooseproperlandsinbetweentheselatitudeswhereBlack Sea climatic conditions arise. They also look for the native vacciniums, mixed orchards wherearhododendron,pines,laurels,daphniaandredwoodsgrows.Blueberryknown as the berry fruit of the century, bluegold, healthy and advantageous, berry crops in todays world, is the best alternative berry fruits for Black Sea Region where acidicandorganicmaterialrichestsoilsbeenin.Thisberryfruitkeptitsimportantrole besides tea, hazelnut and kiwifruit in the region. Blueberry can easily be grown in AybastiKabata,Ordu.Inthispaper,blueberryanditsmanagementaresummarized. Key Words: Blueberry, Vaccinium corymbosum, growing, alternative, Asbast Kabata,
1.GR Maviyemi(yabanmersinilikapa)asitliveorganikmaddecezengin topraklara sahip lman iklim kuanda yetiebilen bir zms meyvedir. Trkiyede 4042 Kuzey enlemleri arasnda kalan ve byk ksmn Karadeniz Blgesinin kaplad alandaki nispeten yksek rakml, asitli ve organik maddece zengin topraklarda yeni kapama bahelerkurulmaktadr.MaviyemiolarakTrkemizekazandrlmaya allan, literatrde yabanmersini olarak geen ancak yabani populasyonlarn olduu yerlerde ok farkl isimlerle anlan maviyemi, salkasndanokyararlolduukadarbirimalandanoldukayksek gelirgetirebilmektedir.MaviyemiinTrkiyedekiserveni2000ylnda
ABSTRACT
Blueberry known as yaban mersini in old books translate into Turkish as maviyemi after all. It is belogs to Ericaceae heath family and its native forms and typescangrownaturallyalongsidetheuplandsofBlackSeaRegion,Turkey.Cultivated blueberry is in berry fruit group in Turkey and their commercial northern highbush cultivarsintroducedtoRize,BlackSeaRegioninthebeginningof20thcentury.Blueberry
Ondokuz Mays niversitesi Ziraat Fakltesi Bahe Bitkileri Blm Samsun, huscelik@omu.edu.tr
39
40
Rizeilindetarafmzdanbalatlmtr.1900lyllarnbandaAmerika ktasndakltrealnanmaviyemi250bintoncivarndaretilmektedir. retimi yaplan eitler Vaccinium corymbosum, Vaccinium ashei ve Vaccinium angustifolium trlerine girmektedir. Trkiyenin kuzey kesiminde yer alan Karadeniz Blgesi iin V. corymbosum (kuzeyli yksek boylu maviyemi) trne giren eitlerin daha uygundur. Nitekim iki binli yllarn banda Rize iline introduksiyonu yaplan Ivanhoe, Berkeley, Jersey, Rekord ve Northland eitleri ile balatlan denemeler ok iyi sonular vermitir. Gnmzde 15 eit ile yeni almalar srdrlrken adaptasyon almalarnda iyi sonu veren eitlerin yer ald kapama maviyemi baheleri de hzla kurulmaya balanmtr(elik,2005). Halen Artvin, Rize, Trabzon, Ordu, Giresun, Samsun, stanbul, Sakarya ve Bursa illeri bata olmak zere Kocaeli ve Sinop illerindeki dkpHlveorganikmaddecezenginlokalalanlardabiryandanyeni eitlerin adaptasyonu dier yandan adaptasyonu iyi olan eitler ile yeni bahelerin kurulumu devam etmektedir. Dnyada sadece 250 000 toncivarndaretilebilenmaviyemiounluklaAmerikaveKanadada yaygndr (Tablo 1). Trkiyede 2000 ylnda balayan maviyemi serveninde 2003 ylnda Rizedeki ilk baheden piyasaya sunulan maviyemi meyvesi byk ilgi grm ve yaklak olarak 4 dekar olan baheden son 4 yl (20032006) iinde hasat edilen meyveler farkl ekillerde deerlendirilmi ve yksek gelir elde edilmitir (Tablo 2). Dnyada 40 milyon insan maviyemi bulup tketebilmektedir (Strik, 2005). ok lks, ok yararl ve ok krl bir rn olan maviyemi Karadeniz Blgesindeki illerde (Artvin, Rize, Trabzon, Ordu, Giresun, Samsun, Sinop, TokatErbaa, KastamonuKre Dalar, Ardahan, Karabk,Bartn,Zonguldak,stanbulBarajlarBlgesi,Sakarya,Kocaeli, KrklareliKaradenizkys,BursaznikElbeyliileUludaveanakkale Bayrami)ounluklayksekrakmlvelokalalanlardayaniKaradeniz iklimtoprak zellii gsteren yerlerdeki (rnein, BursaznikElbeyli 800 m; SamsunBafraKolay 650 m) asitli topraklarnda kolayca yetiebilmektedir. Trkiye iin yeni ve harika bir meyve tr olan maviyemiin yabani formlar Karadeniz Blgesinin yksek kesimlerindeki ormanlk alanlarda orman gl, am, kzlaa, kayn
(grgen) veya defne ile birlikte yaygn olarak yetimektedir. Ayrca, Karadeniz Blgesindeki yayla kuanda zellikle kuzeye meyilli alanlarda sar ormangl ile birlikte bodur maviyemi bol miktarda bulunmaktadr. rnein, RizeAnzer ve Handz yaylar, Artvinin yksek kesimleri, Ardahann yksek kesimlerinde 30 cm boylanan ve toprakalt organlar ile yaylan maviyemilere rastlamak mmkndr. Dnyada son istatistiklere gre 250.000 ton retilebilen maviyemi toprak pH deerinin 4,55,5 arasnda olduu organik maddece zengin alanlarda yetiebilmektedir. Trkiyede ise 700 dekara yaklaan maviyemibahesindehenzmeyveverenlerden15toncivarndarn alnmaktadr. Gelecek 5 yl iinde maviyemi retimimiz 300 tonu aacaktr (Tablo 3). Maviyemi iin uygun alanlar yabani maviyemi trlerinin bulunduu alanlardr. Bu adan blgemizde rn eitlilii vealternatifrnolarakyararlvedeerliolanmaviyemiyetitirilerek birim alandan ok daha yksek gelirler elde edilebilir (Davis, 1978; Aaolu, 1986; Anonymous, 2003; elik, 2004a, b, c ve d; elik, 2005a; elik,2006a,b,cved;elik,2007)
Tablo1.lkeleregremaviyemiekilialanlar(ha)veretim(ton)(2005 yl) lkeler Kanada Fransa talya Lituanya Meksika Fas Hollanda Yeni Zelanda Polonya Romanya spanya sve Ukrayna Amerika zbekistan TOPLAM Alan (ha) 26960 200 600 200 10 1000 400 3600 600 200 1000 17000 100 51870 retim (ton) 81900 940 1350 2000 570 50 4000 2000 15000 4000 700 100 5000 123000 500 241110
41
42
Tablo 2. 2000 ylnda Rize ili kizdere ilesinde tesis edilen 5 dalk maviyemibahesinden5yliindeeldeedilenmaviyemimiktar,satyerleri, satfiyatlarvetoplamgelirmiktar
SatYeri ELGdaSan. (Reeleilenmekzeretoptansat) Yl 2003 2004 2005 2006 2007 rn Miktar (kg) 600 800 540 0 550 0 500 300 100 200 0 100 0 300 100 100 100 250 250 300 0 20250 Sat Fiyat (YTL/kg) 3,50 4,50 4,25 5.25 EldeEdilen Gelir (YTL) 2100,00 3600,00 22950,00 28875,00
Tablo 3. Trkiyede tesis tamamlanm ve tesis aamasnda olan kapama maviyemibahemiktar

ller Rize Trabzon Giresun Ordu Samsun Bursa stanbul Artvin Adapazar Tokat TOPLAM GENELTOPLAM Alan(da) TesisiTamamlanm TesisAamasnda 60 200 50 50 20 30 15 100 5 10 7 30 35 10 5 10 10 100 10 207 550 757 retim(ton) 20.0 2.0 2.0 0.5 1.0 25.5
ManavMarket 2003 (Taze tketilmek zere perakende 2004 sat) 2005 2006 2007
4,00 5,00 6,00 7,00 7,00
2000,00 1500,00 600,00 14000,00 7000,00
YaPasta 2003 (Ya pasta, dondurma ve cup 2004 yapmnda kullanlmak zere 2005 perakendesat) 2006 2007 DondurulmuGdaSan. 2003 (Derin dondurularak muhafaza altna 2004 alna maviyemiler souk zincirinde 2005 market, pastane v.s yerlere satlmak 2006 zerealnmtr) 2007 TOPLAM
4,00 5,00 6,00 7,00 7,00 4,50 5,00
1200,00 500,00 600,00 700,00 1750,00 11125,00 15000,00 103500,00
Maviyemi taze olarak tketilebildii gibi meyve suyuna da ilenmektedir.zelliklekonsantremeyvesuyuvediermeyvesularile karm yaplarak tketildiinde mkemmel sonular vermektedir. Meyvelerinistekartraraktketirsenizokharikabirtatalabilirsiniz. Meyvelerignetekurutulduktansonrapudinglerde,meyvelikeklerde, meyveli ekmeklerde ve dvlerek reklerde kullanlmaktadr. Kuru meyvelerdeirmendengeirilerektoz(pudra)halinegetirildiktensonra diyabetler (eker hastalar) iin eker veya yemeklerde baharat olarak kullanlabilmektedir. Taze meyveleri meyve salatalarnda renk, tat ve mistik zellik oluturmak iin kullanlmaktadr. Reel, marmelt ve konserveyeilenebilenYabanmersinlerindenSibiryadaarapyapld bildirilmektedir. Yapraklarndan ve kurutulmu meyvelerinden ay yaplarak ishal giderici ve kadnlara zel gnlerin etkisini azaltmak amacyla kullanlabilir. Kokulu kara zmlerde olduu gibi maviyemilerde de antikanser bileikleri vardr. Bu yn ile kansere kar koruma salayan enzimleri harekete geirirken hzl tmr geliimlerini de azaltmaktadr. Antioksidant ierii en yksek olan meyve trdr. Klcal damarlarn tkanmasna neden olan dk younluktaki yal bileiklerin vcuttan atlmas zerine de etkisi olduu aratrmalarla saptanmtr. Meyvelerinden elde edilen su son
43
44
dereceyounolduundanyaryaryasuileseyreltilipekervesitrikasit ilave edildikten sonraasl tadnaulaabilir. Bu su genelde dier meyve sular ile kartrlarak kullanlr. Yapraklarnda bulunan birok madde kadn hastalklarnda kullanlan ilalarn terkibine girmektedir. Kk saplarveieklerihalandktansonraeldeedilensu,hamilebayanlarda bebek sanclarnn azaltlmas amacyla kullanlmaktadr. Taze olarak tketildiinde kan temizler. nsanda i verimliliini artrr. Mkemmel birtadvardrvesonderecebesleyicidir.Kalorideerivesodyumierii sonderecedktr.Barsakmetabolizmasndzenleyenliflivefazla miktarda pektin ierdii iin kan kolesteroln drr. drar sistemindeki enfeksiyonlarn giderilmesinde, kan ekerinin dzenlenmesinde, kalp krizi riskinin azaltlmasnda, gece gr artrmasyla, HIV virsnn tekrarlanmasnnazaltlmasnda ve ishalin giderilmesinde etkin rol vardr. zellikle uak pilotlarna yedirilen maviyemi reelinin pilotlarda gece gr kabiliyetini artrd saptanmtr. Maviyemi bileikleri damarlarn elastikliini ve gzlerin geirgenliiniartrr.Vcuttabiyoaktifolarakkullanlanpolifenollerden antokyaninler, flavanoller ve tanenlerce zengindir. Flavanoller bitkide bcekleri iee eken renkleri ve antimikrobiyal bileikleri olutururlar. Tanenler ise hayvan ve bceklerin bitkiden beslenmesini engellerken bitkiyi de fungal ve bakteriyel saldrlara kar korur. Son yllarda yaplan aratrmalara gre maviyemiin hafza kayplarn engellediiveyalanmayaengellediiyaniantiageingzellikgsterdii saptanmtr. Maviyemi suyu hastalklarn vcuttan atlmasna yardmcolur.Meyvelerindellebilirdzeydeellagicasitierirkibu asit kansere kar savama yetenei olan bir asittir. Tm bunlarn yanndamaviyemi,diyetlerinok deerli vesalkl birparasdr.Bir bardak taze maviyemi yaklak olarak 145 gram gelir ve Tablo 4 ve 5teki maddeleri ierir. Maviyemi meyvesinden en yksek derecede yararlanmak iin meyveyi ksa srede ve taze olarak tketmek gerekmektedir(ekil2ve3).Bitkiolarakesnekveoldukakuvvetlibir odun yapsna sahip olduu iin sap (kulp) yapmnda kullanlabilmektedir (Aaolu, 1986; Galletta ve Himelrick, 1990; MarvinveHancock,1992;Austin,1994;Gough,1994;GoughveKorcak,
1995; Gough ve Poling, 1996, Trehane, 2004; elik, 2005; Childers ve Lyrene,2006).
Tablo4.Birbardaktazemaviyemimeyvesindekibileikler Karbonhidrat Protein Ya CVitamini AVitamini Kalori 21 1 0.5 19 145 85 g. g. g. mg. IU*
*IU:Uluslararasbirim
Tablo 5. 100 gram yenilebilir maviyemiin ierii Madde Su............................... Protein........................ Ya............................ Karbonhidrat.............. Lif.............................. Kalori......................... % 83 0.7 0.5 15 1.5 62
ekil 1. Maviyemi meyve salkmlar (koruk meyveler ve salkmdaki koruk,bendmekteolanveolgunlamtaneler)(Foto:H.elik,Orijinal)
2.MAVYEMYETTRCL 2.1.klimveToprakstei
45
46
Maviyemi lman iklim kuana adapte olmu bir meyve tr olup botanik olarak gerek zmler gurubunda yer almaktadr. Ekonomik olarak kltr yaplan yksek al formlu (Vaccinium corymbosum), alak al formlu (Vaccinium angustifolium) ve tavangz (Vacciniumashei)olmakzerefarklmaviyemitrvardr.zellikle yksek al formlu maviyemi trne giren eitler 1906 ylndan itibaren Amerika Birleik Devletlerinde balatlan seleksiyon ve melezleme almalarnn rndr. Bu almalarla seilen maviyemi tipleri daha sonra kendi aralarnda melezlenerek yeni eitler elde edilmitir(GallettaveHimelrick,1990;MarvinveHancock,1992;Austin, 1994; Gough, 1994; Gough ve Korcak, 1995; Gough ve Poling, 1996, Trehane,2004). Yksekalformlumaviyemidikbymegsterir,knyapran dker, 24.5 m boylanabilir ancak kltre alndnda 13 m arasnda boylanmasna msaade edilir. Yapraklar eliptik veya ovaldir. 8001100 saatsouklamaisterler(7Cninaltnda).Kuzeyblgelerdekiyksekal formlumaviyemiiin400saatsouklamayeterlidir.Yenislahedilmi olan baz eitlerin souklama ihtiyac 200300 saate kadar drlmtr. klime almaya bal olarak kar rts olan yerlerde srgnleri 30Clere kadar dayanabilmektedir. iek tomurcuklar dinlenmednemindeyken30ile35Cyekadardayanabilir.Meyveleri 1.52gramarlndaolupmeyverengimavisiyah,meyvekabuklar yumuak, ekirdek saylar ise daha azdr. ieklenmeden sonra 4575 gn ierisinde meyveleri olgunlar. Kendi kendini tozlayp dlleyebilirse de tozlayclarn olmas meyve balamay artrr. Yar glge veya tam gne alan kuzey yneylerde iyi yetiir. K aylarnda ar kar ya koruyucu rt grevi grr (Aaolu, 1986; Gough ve Poling,1996,Trehane,2004;elik,2005;ChildersveLyrene,2006). klimvetoprakisteibakmndanKaradenizBlgesindekiillerden Artvin, Rize, Trabzon, Giresun, Ordu, Samsun, Sinop, Karabk, Bartn, Zonguldak, Tokat (Erbaann yksek kesimleri), Bolu, Dzce, Sakarya, Kocaeli, Krklareli (Karadenize bakan yama arazilerde), anakkale (Bayrami), stanbul (Barajlar blgesiksmen) ve Bursa (Uluda ve znikinyksekkesimleri,800m)illeriningenelderakmyksekdave yaylalarnda yabani formlar bulunmakta ve yre halk tarafndan taze
olarak,reelveyapekmezyaplaraktketilmektedir(elik,2004a,b,cve d;elik,2005;slamveelik,2006;elik,2007). Maviyemi asitli topraklar (pH=4.05.5) tercih eder ve genel bir ifadeileyabanisininolduuyerlerde,ormangl,defne,am,kzlaa, kayn veya beyaz sedirin kark olarak yetitii nispeten meyilli alanlarda kltr eitleri rahatlkla yetiebilmektedir. Verime yatma sresi 23 yl olup ekonomik mrleri 30 yl aabilmektedir. 7Cnin altnda400(gneyblgeleriin)ila1100(kuzeyblgeleriin)saatlikbir souklama sresi ister Maviyemi (Yaban mersini) organik maddece zengin ve asitli topraklar sever. Yetitiricilik iin doal yaam alanlar veya buralara yakn yerler tercih edilmelidir. Ayrca, meyveleri yumuak olduu iin ksa srede pazara sunulmal, oklanarak dondurulmal veya sanayide ilenmelidir. Maviyemi yetitiriciliine kararvermedenncetopraktahliledilmeli,blgedekiigcimkanlar aratrlmalvepazarlamakanallarhakkndabilgiedinilmelidir.Rizede Likapa,TrabzondaLigarba,Lifos,Trabzonzm,RizePazarilesinde Kaskanaka, Ardeen ilesinde ise era (ela, Anera), Artvinde MorsivitveyaMahabak,Giresundaisealileiolarakisimlendirilir. Maviyemi yetitiriciliine karar vermeden nce toprak tahlil edilmelidir. Maviyemi, saak kk miktar ok fazla olan yzlek kk yapsna sahip bir bitkidir. Toprak tipine bal olarak kkleri 1 metre derineinebilmektedir.Aslgrevyapankklertopraktabakasnnstten 2530cmlikksmndayeralr(elik,2005). Maviyemi fidanlarnn dikiminden en az 6 ay nce bahe topra tahlil ettirilmeli ve pHnn ayarlanmas iin gerekiyorsa 6 ay nceden kkrtuygulamasyaplmaldr.ToprakpHs5.5inzerindeisekkrt uygulamas yaplarak toprak asitlii deitirilebilir. Kkrt uygulamas ile kireli topraklar maviyemi yetitiriciliine uygun hale getirmek mmkndeildir.DikimyaplacaktopranpHdeeri3.7denaada ise bu durumda kireleme tavsiye edilebilir. Yksek boylu al formundaki maviyemiler iin en uygun pH deeri 4.05.2 arasndadr ve optimum pH deeri 4.5tir. Maviyemi bahesindeki topran pH deerinin yksek olduu durumlarda demir ve inko eksiklii ortaya
47
48
kar ve bu olay, yeni gelien organlar etkileyerek bitkinin gcnn kaybolmasnasebepolur(GallettaveHimelrick,1990; Gough,1994;elik,2005;ChildersveLyrene,2006). 2.2.eitSeimiveBaheTesisi Kuzey orijinli yksek al maviyemi eitleri 1.57.0 m boylanabilirler. Souklama ihtiyalar 800 saat olup dk scaklklara ok iyi adapte olabilmektedirler. Olgunlama haziran sonlarndan itibaren balamaktadr. Bu maviyemi eitlerinden Berkeley, Jersey, Northland, Rekord ve Ivanhoe, Rize ili kizdere ilesinde adaptasyona alnm ve olumlu sonular elde edilmitir. Bu gruba giren maviyemi eitleri kendine verimli olarak kabul edilmektedir. Ancak karlkl tozlanma ve dllenme iin birka eidin birlikte dikilmesi ile daha iri meyveler elde edilebilmektedir. Dalk blgelerde toprak artlarnn uygunolduualanlardakularaveaylarakarnlemalndtaktirde dikilebilirler. Islah altna alnm yzlerce maviyemi eidi vardr. KaradenizBlgesindedahancedeneneneitlerineilaveolaraksonyl iinde Toro, Brigitta, Duke, Spartan, Elliott, Darrow, Nelson, Chandler, BluegoldveBluecropgibiyenieitlerdeeklenmitir.Kuzeyorijinliolan yksekboylualyapanmaviyemieitleriblgemiziinuygundur.Bu eitlerkullanlarakrakmyksek(400mvezeri)asitlitopraasahip alanlardarantablbirekildemaviyemiyetitiriciliiyaplabilirvedaha daralanlardanokdahayksekgelireldeedilebilir.Fidandikimierken ilkbahar veya sonbahar aylarnda yaplr. Toprak tahliline gre gerekli n ilemler en az 1 yl nceden tamamlanr ve dikime geilir. Gne ndan yararlanma, arazinin meyil durumu ve rzgar yn dikkate alnarakaraziplanlamasyapldktansonraarazidekiokyllkyabanc otlar, al, ta, aak v.s temizlenerek dikim ncesi 50 cm derinlikten ilenerek yumuatlmal ve ksa yabanc otlardan arndrlmaldr. Bylecetoprakhavalandrlarak,kalnkeseklerdatlrvedikimehazr hale gelir. Dikimde genelde 2 yal tpl fidanlar kullanlmaktadr. Bahetesisindeerkenci,ortamevsimvegeikuzeyorijinliyksekal formundaki maviyemi eitleri kullanlarak, rn uzun bir periyoda yaylabilir. Bir dekara 267 adet maviyemi fidan kullanlmaktadr (sra zeri1,5mxsraaras2,5m).Toprakhazrltamamlandktansonra2
yaltpl(saksl)maviyemifidanlarsrazeri1,5m,sraaras2,5m olacak ekilde 30 cm derinliinde 20 cm geniliinde alan dikim ukurlarna dikilir. Dikim srasnda yanm ahr gbresi kullanlmal, ticari gbre kullanlmamaldr. Dikim ncesi tpl fidanlar nemlendirilerekfidanlarntplerikarldktansonradipksmlarndaki kklerin bir ksm kesilerek atlabilir. Maviyemi fidanlarn dikmek zere alan dikim ukuruna slak turba topra (turba yosunu), ahr gbresi veya 1:1 orannda kartrlm turba yosunu (ahr gbresi) ve toprakkarmdorudanilaveedilmelidir.Tplfidanlarnretiminde 1,534 litrelik tpler kullanlmaktadr. Tpl fidanlar 4590 cm boyundadrlar ve fidanlar dikim ncesi veya ilkbahar bymesi balamadan nce orannda budanmaldr. Bu budama ile iek tomurcuklarnn byk bir ksm kesilip atlacandan maviyemi fidanlar daha gl geliecek ve yeni srgnlerin olumas tevik edilmiolacaktr.Tplfidanlartpyksekliindenbirazdahaderinde olacakekildedikilmelivebokalanyerlerahrgbresi+toprakkarm doldurulmaldr. Dikim sonras boaz doldurma yaplmal ve sulama yaplmaldr.Dikimitakipedenhaftalariindeyamurdurumunagre haftada en az iki kez sulama yaplmal, boaz doldurma, anak ama, yabanc ot kontrol, hzar tozu ile fidan diplerine mallama yaplmaldr. Tm bu ilemler yerine getirilirken bahenin etraf da kafes tel ile evrilerek koruma altna alnmaldr (Aaolu, 1986; Galletta ve Himelrick, 1990; Marvin ve Hancock, 1992; Austin, 1994; Gough, 1994; Gough ve Korcak, 1995; Gough ve Poling, 1996, Trehane, 2004;elik,2005;ChildersveLyrene,2006). 2.3.GbrelemeveSulama Maviyemi yetitiriciliinden beklenen sonucu almak iin ska fakat azar azar gbreleme yaplmaldr. Maviyemi bitkisi ar gbrelemeden zarar grr, hatta lebilir. Bu konuda en ideali, balangta azar azar gbre vermek ve yetitiricilikte tecrbe sahibi olduka kullanlan gbre tipi ile toprak yapsna bal olarak gbre miktarn artrmaktr. Maviyemi, kolay znen ve sv gbrelere kar sonderecehassastr.Gbreler,bitkininkkblgesindebellibirnoktaya younlaacak ekilde verilmemelidir. Azotu nitrat eklinde ieren gbreler maviyemie asla verilmemelidir. re, kkrtle kaplanm re
49
50
ve amonyum slfat uygun olan gbrelerdir. Maviyemi fidanlar dikilirken alan dikim ukuruna ticari gbre konulmaz. Dikim sonras yaplan sulama veya yaan yamurlarla toprak iyice sktktan sonra bitki bana %2 orannda magnezyum ieren 1248 gbresinden 30 g. verilir. re, organik kaynakl veya amonyak formunda azot kullanlmaldr. lk yllarda sulamann fazla yaplmas ve drenaj da iyi iseyavaznenazotlugbrelertercihedilmelidir.Gbre,bitkininkk ksmndan itibaren 60 cm uzanda alan iziye verilmelidir. Bu ilem Nisan, Haziran, Eyll ve Austos aylarnda tekrarlanr. Mallama amacylakullanlanmateryallerhemfazlamiktardakullanlmhemde kalnolarakserilmiisebitkibana30g.yerine45g.gbreverilmelidir. kinci yl, bitkinin dip ksmndan itibaren 1 m uzakta alan dairesel iziye 1248 gbresinden bitki bana 60 g. olacak ekilde gbreleme yaplr.ncvedahasonrakiyllarda,bitkinindipksmndan120cm uzakta alan dairesel iziye veya bitkilerden 90120 cm uzakta alan banda uygulanmak suretiyle, bitki bana 90 g. olacak ekilde gbre verilirMarvinveHancock,1992;Austin,1994;Lyrene,2002;elik,2005; ChildersveLyrene,2006). Verim ana ulam olan bir maviyemi bitkisi yllk olarak 2540 mm suya ihtiya duyar. Bu suyun byk ksm yamurlarla karlanmaldr. Verime yatm bir maviyemi bitkisi mart ay boyunca yaklak olarak 15.3 mm suya ihtiya gsterir. Bu suyun sulamalarla veya yamur suyu ile temin edilmesi gerekir. Maviyemite iyi bir byme ile srekli verim iin byme periyodunca toprak neminin uygun seviyede tutulmas gerekir ve sulama yaplmaldr. Su, baheye yeni dikilmi olan maviyemi fidanlarnn canll iin son derece kritiktir. Maviyemi kkleri yzlek ve ounlukla saak kklerden oluur.Bitkidekuvvetlibirgelimeninolabilmesiiindikimitakipeden ilk 2 yl boyunca haftada 25.482.6 mm suya ihtiya vardr. Karadeniz Blgesinde ilk bahe tesis aamas olan 12 yl hari sulama yaplmakszn maviyemi yetitiricilii yaplabilmektedir (Aaolu, 1986;Gough,1994;elik,2005). Maviyemilerdebudamadikimilebalarveherylilkbaharncesi gzleruyanmadantekrarlanr.Maviyemilerdiermeyvetrlerinegre okdahaazbudamayaihtiyaduyduklarndanbudamaoknemlidir.
Maviyemiler,yenisrgnoluumuvebolmeyveiinbudanrlar(ekil 6). Budama zaman ieklenme periyodu zerine etkilidir. Sonbaharda budananmaviyemilerilkbaharncesibudananlaragredahageiek aarlar. Bu durum ilkbahar ge donlarnn zarar riskini azaltr. Ancak, sonbahardabudananlararksouklarndanzarargrebilir.Budama yaplmayan bitkiler erkenden uyanr ve ge souklardan zarar grr. Gzlerkabarmayabalayncaveyaieklenmemeydanageldiindeasla budamayaplmaz(elik,2004d;elik,2005). 2.4.HasatTasnifveAmbalajlama Maviyemi meyveleri salkm eklinde oluur ve bir salkmda genelde5100dane(berry)meydanagelir.Maviyemimeyvelerieide, budamadabraklanoduntipineveiklimebalolarak412haftaiinde olgunlarlar.Olgunlamasrasndameyveleryumuar,renklenmeartar, tatlanma meydana gelir ve taneler irileir. Klimakterik olan maviyemi meyveleri pembe iken toplansalar da olgunlamaya devam ederler. Ancak tam olgunlamadan toplanan meyvelerin kaliteleri srgnler zerindeolgunlaanlaragredahadktr.
ekil 2. Maviyemi hasad ve sanayide ilenmek zere fabrikalara nakledilmesi(Foto:H.ELK,Orijinal).
51
52
ekil3.Tketicikaplarndavetazeolaraktketilmekzerepazarasunulan maviyemimeyveleri(Foto:H.elik,Orijinal)
mertebe en az taneyi avucunda biriktirmelidir. Bylece meyveler ezilmez,bozulmazvetanelereekici,salklgrntverenpustabakas silinmez. Taze olarak tketilecek maviyemi meyveleri bir rnek, mavi renkli, dolgun, sert, hasarsz ve temiz olmaldr. Maviyemi meyveleri genel olarak 0.5 litrelik plastik, karton, aa kaplama veya kat hamurundanyaplmolankaplaradoldurulur.Kabnzerinegerilecek olan effaf film, su kaybn azaltrken meyveleri tozdan korur ve gzel grnmelerini salar. Bu kaplar daha sonra bir srasnda 12 paket alan odundanyaplmkafeslisandklaradoldurulur(ekil7ve8).Dzveya teraslanm alanlarda maviyemi hasat makineleri kullanlabilir. Hasat makinesininekonomikolmasiinbaheninenaz50daolmasgerekir. Ancak, makineli hasatta meyveler zarar grebilecei, olgunlamam meyveler de toplanabilecei ve meyvelerin raf mr azalaca iin igcnn ucuz olduu yerlerde el ile hasat tavsiye edilmektedir. Maviyemiler yamurlu havalarda hasat edilmez ve hasat sonras mutlaka n soutma yaplarak meyvelerin bahe scaklnn drlmesi gerekir. Bylece meyvelerin raf mr artrlm olur (Galletta ve Himelrick, 1990; Marvin ve Hancock, 1992; Austin, 1994; Gough, 1994; Gough ve Korcak, 1995; Gough ve Poling, 1996, Trehane, 2004;elik,2005;ChildersveLyrene,2006). 3.GELRGDERANALZ Maviyemi bahesinde sabit yatrm giderleri olarak fidan bedeli, kafes tel bedeli ve direk bedeli sz konusudur. Fidan Bedeli; kltr eitleri kullanlarak tesis edilecek olan modern sistem maviyemi bahesi 1.5 x 2.5 m sra zeri ve sra aras mesafelerle kurulacaktr. 1 dekarlk alan iin 267 adet 2 yal tpl maviyemi fidan kullanlacaktr.1Fidannpiyasaortalamafiyat(KDVvenakliyehari)= 13,00 YTL. olup; 1 dekarlk alan iin fidan bedeli; 13,00 YTL x 267 = 3.471,00 YTL . Kafes Tel Bedeli : evresi 220 m (100m*10m=1000 m2) olan bahe etrafnn evrilmesinde 20 m uzunluunda 130 cm geniliinde ve 5 cmlik delik ap olan galveniz kafes telden 11 top gereklidir.(Gergitelidahildir)Dolaysyla, 12 x 15,00 = 180,00 YTL olarak hesaplanmtr. Direk Bedeli : Bahenin etrafn evirmek zere 3m aralklarla kullanlacak olan direklerden 75 adet gerekmekte
ekil4.Yksekalformundakimaviyemilerdehasatyapanmakineler
Maviyemi meyveler farkl zamanlarda olgunlatklar iin olgunlamaperiyoduboyuncahaftadaenazbirkezhasatyaplmaldr. El ile hasatta olgun meyveler baparmak ile iaret parma yardmyla salkmdan ayrlarak avu iine doru yuvarlatlmaldr. Bylece olgunlamam taneler salkmda kalr, hasat edilen taneler yarabere almadan toplanm olur. Hasat srasnda her iki elin de serbest hareket edebilmesiamacylasrtaveyabeletaklabilenkaplarnkullanlmasnda yarar vardr. Meyveler taze tketime sunulacaksa dorudan satlacaklar kutular iine toplanmaldrlar. Hasad yapan kii mmkn
53
54 ukurama,DikimveCanSuyuverilmesi Gbrelemeveilii SulamaBedeli ZirailaBedeli Budamailii Dier(%3) TOPLAM 50,00 30,00 10,00 5,00 4.876,00
olup tansei 6,00 YTLden hesaplanmtr. Dolaysyla, 75 x 6,00 YTL= 450,00 YTL kafes tel bedeli olarak hesaplanmtr. letme Giderlerin gelince,fidanyeriiaretleme,ukurama,dikim,cansuyuverilmesive bahenin tesisi esnasndaki tm iilikler bu kalem altnda incelenmektedir (Tablo 6, 7, 8 ve 9) (Himelrick, 1999 ve 2001; elik, 2006b).
Tablo6.Maviyemiyatrmmaliyetleri(projeveyakrediilealnabilir)
MaliyetUnsurlar 2yaltplmaviyemifidan Kafestel(1,5mgenilik,20muzunlukve5cmdelik apnda) Direk(BetonveyaLprofil) Hzartozu(amveyaladintala) Torf(300lt/torba) TOPLAM Miktar 267adet 12top 75adet 50uval 5adet 4.751,00 Fiyat (YTL) 13,00 15,00 6,00 5,00 80,00 TUTARI (YTL) 3.471,00 180,00 450,00 250,00 400,00
30,00 10,00 10,00 5,00 65,00
30,00 10,00 10,00 5,00 65,00
30,00 10,00 10,00 5,00 65,00
Tablo 9. Maviyemi retim miktar ile elde edilecek gelirin yllara gre deiimi
retimveGelir Toplamretim(kg/da) ToplamGelir(YTL) YILLAR 1 150 750,00 2 500 2.500,00 3 1.000 5.000,00 430* 1.500 7.500,00
(Not:Maviyemisatfiyat5,00YTL/kg.olarakhesaplanmtr.) *Tam Verim a : Maviyemi bahesinin ekonomik mr 30 yl olup, tam dnemdeortalamaverimson25yliintoplamdeerlendirilmitir.
Tablo7.Maviyemiyatrmmaliyetleri(iftitarafndankarlanabilir)
MALYETUNSURLARI Toprakleme ukurama,DikimveCanSuyuverilmesi SulamaBedeli AkaryaktGiderleri Gbrelemeveilii Dier(%3) TOPLAM MKTAR I 1da. 1da. 1da. 1da. 1da. 1da. BRM FYATI (YTL) 30,00 50,00 10,00 80,00 30,00 5,00 205,00 TUTARI (YTL) Tesis) 30,00 50,00 10,00 80,00 30,00 5,00 205,00 (1
4.SONU Sonuolarak,verimdendenfndkbahelerinedikildiindeenaz 5ylhigbrekullanmayagerekduymayabilen,ormanayaknalanlarda veya AybastKabata blgesinde halen bo olan ve kullanlmayan bo arazilerde sulama ve ilalama yaplmadan blgede yetiebilecek bu meyveiinhivakitkaybedilmedenhektarlarcabahetesisedilmelidir. nkTrkiyepiyasastamamenboolupAsya,AvrupahattaAmerika ktasndan meyve talep edilmektedir. Trkiyede bugne kadar retilebilenyaklak13.5tonmaviyemitazeolarak,reelyaplarak,ya pastada kullanlarak veya dondurularak piyasaya sunulmutur. Taze olarak 15 gnlk bir sre iinde market raflarnda tutulabilen maviyemii srekli satmak isteyen byk marketler bulunmaktadr. Ayrca, maviyemii ila sanayisine, meyve suyu sanayisine ve pasta sanayisinde kullanmakisteyensanayiciler tonlarca meyve istemektedir. Buyzdenmaviyemiekimalanlarnveretimmiktarnartrmakiin ArtvinKrklareli arasndaki Karadeniz Blgesi ile Marmara Blgesindeki Bursa iline srekli seyahat etmekte, iftileri bilgilendirmekte, seminer ve konferanslar vermekteyim. Maviyemii
Tablo8.Bir(1da)dekarlkmaviyemibahesimaliyethesab:(YTL)
MaliyetUnsurlar FidanBedeli Kafestel Direk Hzartozu(mal) Torf Toprakleme 1.Yl 3.471,00 180,00 450,00 250,00 400,00 30,00 2.Yl 10,00 3.Yl 10,00 4.30.Yl 10,00
55
56
reele ileyen EL HELVA firmas bu yl en az 10 ton rn almam lazm, bugn itibariyle ylda 50 ton maviyemi ileyebilirim diyor ve szlemeli retici aryor. Amerikada kilosunun 16$dan satld, Trkiyede ise baheden 5.00 YTL/kg fiyatla sata sunulan maviyemi, dondurulmu olarak stanbulda 35.00 YTLden sata sunulduu dnlrse arazisi olanlarn bu rne ynelmemesi iin hibir sebep yoktur.Dikimdeikiyaltplfidanlarkullanlmakta,dikimylrne yatmakta ancak dikimi takiben 23 yl sonra maksimum verime ulamaktavedekaraverimdnyada7501000kgarasndaikenRizede2 tonu gemitir. Dekara 333 fidan kullanld ve fidan bana 38 kg rn alnabildii dnlrse Rize ikizderede elde edilen 2 ton/dalk verimdahadaykselebilecektir.Bahetesismasrafdekara45binYTL arasnda olup ilk tam verim ylnda yaplan masraflar karlayp reticilerimizin kra gemesini salayan bir meyvedir. 30 yl ekonomik olarakrnverebilmektedir.uandaKaradeniziklimininolduuasitli ve organik maddece zengin topraklarda maviyemi iin yaplmas gerekentekey;fidanlardikmek,yabancotalmakvernhasatedip satmak ve yksek gelir elde etmektir. Kald ki blgede bo olan ve genelde yksek rakml yerlerde bulunan araziler maviyemi tarmna ynlendirilirse ekolojik (organik) rn ortaya kar ve sat fiyat ok daha fazla ykselir. Souklara dayankl olan maviyemi bir ok bahe bitkisininyetiemediialanlarda,dkpHlveykseknemesahipbol yamurlualanlardakolaycayetiebilmektedir. DouKaradenizBlgesindeyrtlenalmalaraTBTAK,DPT, NUHOLU VAKFI, EL HELVA, l Tarm Mdrlkleri, ay ve Fndk Aratrma Enstitleri ile zel sektr destek vermekte ve 2006 ylnda balayan kapama maviyemi bahe tesisi ile toplam bahe miktar 200 dekarn zerine km bulunmaktadr. 2007 yl iinde bu miktarn 750 dekarn zerine kaca tahmin edilmektedir (Tablo 3). Ancak, l zel dareleri, Tarm Bakanl, Ziraat Odalar ve szlemeli retim yaptrmak isteyen zel sektrn destei artmaldr. nk ilk yatrm maliyetinin nispeten yksek olmas iftilerin maviyemie ynelmesini geciktirmektedir. Bunun iin fidan maliyetlerini drmek zere Rizede tesis edilen damzlk maviyemi baheleri kullanlarak laboratuar artlarnda maviyemi fidan retimine geilmitir. Ancak
retimi yaplan fidanlarn maviyemi tarmna katlmas 2009 ylnda olacaktr.nkdikimde2yandavetplfidanlarkullanlmaktadr. Bu yzden gelecek 3 yl iinde yurt dndan fidan ak devam edecek gibi gzkmektedir. Karadeniz Blgesinin gelecei ay ve fndn yanndakivimeyvesine,brtlen,FrenkzmveBektaizmgibi zmsmeyvelerilekokulukarazm,Trabzonhurmasvekarayemi tarmna baldr. Nitekim bu rnlere ynelik youn almalar yapmaktayz, hatta turnayemii (cranberry) gibi yeni zms meyveleri de bu gruba ilave etmek iin youn aba sarf etmekteyiz (elik ve zgen, 2007). Burada hedefimiz ncelikle blgemizin doal florasndakiyabanibitkitrleriileakrabaolanvetarmyaplankltr eitlerini blge ve lke iftimize kazandrmak, floramzdaki yabani trlerden seleksiyon yolu ile iyi tipleri belirlemek ve bunlar arasnda melezleme almalarna girerek kendi eitlerimizi gelitirmektir. Bu amala lkesel projeler hazrlanarak DPT ile TBTAKa sunularak destekalnacakvebualmalarmzokyelisiviltoplumkurulular, ziraat odalar ile zel sektrn desteklemesini beklemekteyiz. nk zerinde altmz rnler ok ynl kullanlabilmekte ve tarmsal sanayiyehammaddeteminedebilmektedir. Gnmz itibariyle maviyemiin bilimsel alt yaps kurulmu, maviyemi yetitiricilii kitab yaynlanm, ulusal sempozyumlarda maviyemi tantlm, blgesel ve genel medya organlarnda gerekli tantmlar yaplm, maviyemi reel sanayisine kazandrlm (EL HELVA),tazetketimesunulmu,yapastadakullanlmayabalanm, dondurularak byk marketlere gnderilmeye balanm, maviyemi eitlerine ait damzlk parseller tesis edilmi, maviyemi fidan retilmeye balanm ve iftilerimiz maviyemi retiminden gelir elde etmeye balamtr. Yzyln meyvesi, mavi altn, hem krl hem de salk asndan ok yararl olan maviyemi, Karadeniz Blgesindeki asitlitopraklarkurtaracak,butopraklardakolaycayetiebilecekvelke ekonomisine katk salayacak mkemmel bir meyvedir. Hektarlarca maviyemi bahesine ve binlerce ton maviyemi meyvesine ihtiya vardr.
57
58
KAYNAKLAR AAOLU, Sabit (1986); zms Meyveler. Ankara niv. Ziraat Fak. Yay.:984,DersKitab:290.Ankara. ANONYMOUS,(2003);FAOStatisticalDatabase.http://apps.fao.org/cgi bin/nphdb.pl?subset=agriculture AUSTIN,Max(1994).RabbiteyeBlueberries.Development,Production andMarketing.AGSCIENCEINC.Auburndale,Florida,160s. CHILDERS, Norman F., LYRENE Paul M. (2006); Blueberries For Growers,Gardeneres,Promotors.Dr.NormanFChildersHort. Publ.266s. ELK,Hseyin(2004a).YabanMersiniLikapa.ELEitimYay.:1, 4s.,Rize. ELK, Hseyin, CANG, Rstem ve SLAM, Ali (2004); Rize ve Trabzon evresinde Yetiebilecek Alternatif rnler. GIDA, 20046:2630. ELK, Hseyin (2004b); Trabzon li Hayrat lesinde Alternatif rnlerProjesi.NUHOLUVakfYay.:Nisan2004:7478. ELK,Hseyin(2004c);KaradenizinYeniBirMeyve:Likapa(Yaban Mersini).EkolojiMagazin,1:5054. ELK, Hseyin (2004d). Trkiye in Yeni Bir Meyve, Likapa (Yaban Mersini).HASADAylkGda,TarmveHayvanclkDergisi, 20(235):4251. ELK, Hseyin (2005a); Likapa, ay ve Fnda Rakip. Egeli KaradenizlilerVakfYay.:2(3):6365. ELK, Hseyin (2005b); Yaban Mersini (Likapa) Yetitiricilii. HASADYay.128s. ELK, Hseyin (2006a); Karadeniz Blgesi iin yeni bir meyve tr, yaban mersini (likapa). II. Ulusal zms Meyveler Sempozyumu,1416Eyll,Tokat. ELK, Hseyin (2006b); Rizenin yeni meyvesi olan yksek boylu Likapa (yaban mersini) yetitiricilii, Dnya ve Trkiyedeki
durumuve gelecei.I.RizeSempozyumu,1618Kasm,2006. Rize: ELK, Hseyin (2006c); Trkiyenin yeni zms meyvesi, yaban mersini(likapa).TRKTARIM,TarmveKyileriBakanl Dergisi,170:2831. ELK, Hseyin (2006d); Mavi Altn Likapa. AGROMAG, Tarm EkonomisivehracatDergisi,MaysHaziran2006,(17):3839 ELK, Hseyin (2007), Rize iin mkemmel bir meyve, maviyemi (likapa).aykurRizesporDergisi.2(17):9297. ELK, Hseyin ve ZGEN, Mustafa (2007); Karadeniz Blgesindeki AsitliveSulakAlanlarinYeniBirMeyveTr,Turnayemii. HASADAylkTarmDergisi.(Basmda). SLAM,A.,ELK,Hseyin(2006);TrabzoniliOfilesiveevresinde yetienyabanmersinlerininmorfolojikvepomolojikzellikleri. II.UlusalzmsMeyvelerSempozyumu,1416Eyll,Tokat. GALLETTA, Gene J., HIMELRICK David G. (1990); Small Fruit Crop Management.PrenticeHallInc.602s. GOUGH, Robert, POLING, Barclay, (1996); Small Fruits in The Home garden.FoodProductPres.272p. GOUGH,Robert(1994);TheHighbushBlueberryandItsManagement. FoodProductPres.272s. GOUGH, Robert, KORCAK Ronald (1995); Blueberries, A Century of Research.FoodProductPres.245s. DAVIS, P.H. (1978); Flora of Turkey and East Aegean Islands. EdinburghUniv.Pres.6:89108. HIMELRICK, David. G. (1999); Blueberries and Brambles. The past 100years.AmericanFruitGrower.119(11):4041. HIMELRICK,David.G.(2001);WildBerriesinFinland.SmallFruits Review.1(3):8394. LYRENE, Paul (2002); Development of highbush blueberry cultivars adaptedtoFlorida.J.OftheAmericanPomologicalSoc.,56(2): 7985.
59
60
MARVIN P. Prits, HANCOCK James (1992). Highbush Blueberry ProductionGuide.NRAESCoop.Ext.200s. STRIK, Bernadine., 2005. Blueberry: An expanding world berry crop. ChronicaHorticulturae,ISHS,45(1):712. TREHANE, Jennifer (2004). Blueberries, Cranberries and Other Vacciniums.RoyalHort.Sooc.PlantColl.Guide,256s.
TRKYEARICILIININORDULVE EVRESNDEKYANSIMALARI
Yrd.Do.Dr.RecepSIRALI*
ZET
Bu makalede Ordu ili arclnn genel yaps, potansiyeli ve baz nemli zelliklerininincelenmesiamalanmtr.Orduilinde2003ylitibariile343.468adetarl kovan bulunmaktadr. Yrede kovan bana bal verimi ortalama 28.08 kg olarak belirlenmitir. Dieryandankovansaysveretim,balpazarlamasvetketim,balstandardve d satm, gezginci arclk, arclarn eitimi, ar rk ve damzlk, koloni ynetimi, besleme, klatma ve ilkbahar bakm, ar hastalk ve zararllar, balca sorunlar ile arclktaverimlilikzerineetkiliolanbazunsurlaradeinilmivebunlarailikinzm nerilerisunulmutur. AnahtarKelimeler:Trkiye,Arclk,Orduli,ArlnYaps,ArclkSorunlar
ABSTRACT
ReflectonsOfTurkshBeekeepngInOrduProvnce Inthisreviewisaimedtoinvestigatethegeneralstructure,potentialandtheirsome importantcharacteristicsofbeekeepinginOrduprovince.In2003therewere343.468full hives in this province. The average honey yield per colony in the province was determinedas28.08kg. Additional, amount of bee hives and production, honey marketing and consumption, honey standard and exports, migratory beekeeping, education of beekeepers, bee race and breeding, colony management, bee feeding, wintering and spring management, diseases and pests, main problems and some effected factors on yieldwerepresentedandtheirsolutionssuggested. Key Words: Turkey, Beekeeping, Ordu Province, Beekeeping Structure, BeekeepingProblems
1.GR nsanolunun evcilletirme eilimi ile balad sanlan arclk, gerekinsanyaamvegerekseekonomikneminedeniyletarihboyunca
* Ordu niversitesi, Ziraat Fakltesi, Zootekni Blm. 52200 ORDU, recepsirali@hotmail.com, recepsirali@yahoo.com
61
62
ilgi eken bir tarmsal ura dal olarak nemini korumutur (Doarolu,1992). Gnmzde gerek gelimi gerekse gelimekte olan lkelerde arclk,deiikamalarladaolsa,oldukanemverilenbirhayvanclk daldr. Bu tarmsal ura, lke corafyamzn en eski ve en yaygn yaplanretimetkinliklerindenbirisidir(Fratlvedi.,2000). Arclk, topraa ve igcne bal kalnmakszn, bitki ve iein bulunduu her yerde yaplabilen ve ksa srede gelir getirebilen bir tarmsal faaliyet olup, insanolunun beslenme ve salk amacyla kullanmaktan vazgemedii bal, balmumu, polen, ar st, propolis ve ar zehiri gibi rnlerin retimine olanak salamaktadr (Bozkurt ve Gnbey,2007). Gnmzdeanaar,oul,paketargibicanlmateryal retimfaaliyetleridearclnnemligelirkaynaklarndandr(Fratlve di.,2005). Ekonomik ynden gl bir sektr olan arclk, rnlerinin ekonomikdeeriilekarlatrlamayacakdeerdekipolinasyonhizmeti iletarmaenbykkatkyvererekbitkiselretimalanndaverimart salayanbirsektrdurumundadr(Doarolu,1992). Tarmsal urann nemli bir kolu olan arclk sadece beslenme asndan deil, ayn zamanda baz sanayi kollarnn hammadde ihtiyacn karlamas, krsal kesimden kente g nlemesi, istihdam salamas ve lke ekonomisinde gelimeyi canlandrc bir etkiye sahip olmasbakmndanstratejikbirnemesahiptir(Uluta,2003). Trkiye, zengin floras ve ekolojik koullar bakmndan arcla oldukaelverilibirlkedir.Arclk,yaknbirzamanierisindezellikle Karadeniz Blgesinde fndk tarmndan sonra nemli tarmsal sektr durumunagelmitir(Aksoyakvedi.,2001). Ordu ilinin zellikle yksek kesimlerinde yer alan ilelerinden nemlimiktardainsanarclktangeiminisalamaktadr.Arclk,Ordu yresinde zellikle 1980li yllarda nem kazanm ve gittike yaygnlaarakbinlercekiiiinekkazankapsolmutur(Ylmaz,2005). Bu temel dncelerden hareketle, arclmzn gerek koloni varl ve gerekse toplam bal retim dzeyi bakmndan lkemizin
arclk asndan nemli ili Ordu ve evresindeki mevcut durumu ve bazsorunlaranahatlarylairdelenmitir. 2. ARICILIIN ORDU L VE EVRESNDEK GENEL DURUMU 2.1.KoloniVarlveretim 2003 yl istatistiklerine gre lkemiz 4.4 milyon adet bal ars kolonisine ve 69.540 ton bal retimine sahiptir (Anonymous, 2003). . lkemiz, son derece uygun ekolojik blgelere ve nemli sayda arl kovan varlna sahip olmasna karn kovan bana bal retimi asndan dnya sralamasnda olduka gerilerdedir (Doarolu ve Gen,1995). Dou Karadeniz Blgesi, kovan says ve bal retiminin en fazla olduu blgelerimiz arasnda yer almaktadr (Tablo 1). Kovan says, retim ve verimdeki bu fazlalln blgedeki reticilerin ar yetitiriciliini iyi bilmesinden ve gezginci arclktan kaynaklandn belirtmekmmkndr(Gler,1997). Trkiye bal retiminin yaklak % 20lik ksm Dou Karadeniz blgesi arclarndan salanmaktadr. Blge apnda gerek kovan says ve gerekse bal retimi bakmndan Ordu ili ilk srada yer almaktadr (ekeroluvedi.,2006).
Tablo1.KovanSaysveBalretimDeerleri(Anonymous,2003)
lke,Blge,l le Trkiye DouKaradeniz Ordu Kabata Aybast ModernKovan Says(Adet) 4.400.000 688.264 343.468 24.203 2.350 ToplamBal retimi(kg) 69.540.000 14.464.000 9.647.000 726.000 82.250 KovanBanaOrtalama BalVerimi(kg) 15.80 21.02 28.08 30.00 35.00
2003 yl istatistiklerine gre Ordu ilinde 343.468 arl kovan saptanm ve9.647tonbalretimi gerekletirilmitir.Orduili Trkiye bal ars kolonisinin % 8ine sahip olup, Trkiye bal retiminin % 13.87sinigerekletirmektedir.
63
64
Trkiyedeortalamaolarakkovanbanabalverimiyaklak16kg iken, Dou Karadeniz Blgesinde kovan bana bal verimi ortalama 21 kg, Ordu ilinde kovan bana bal verimi ise 28 kg bulmaktadr. Bu deerlerTrkiyeortalamasnnoldukazerindedir. Her geen gn byyen arclk sektr, blge ekonomisine fndktansonraennemlikatkysalayantarmsaluradaldr.Ordu ilinde arcln tarmsal gayri safi hslann iindeki pay % 9dur (Anonymous,2001). Orduda2000ylkyenvanterettlerinegre554kyn526snda arclkyaplmaktadr.Bukylerdekiyaklak10.000iftiailesimodern arclkla urarken, bunlarnda yaklak 2800 gezginci arclk yapmaktadr. Aybast ilesi 2.350, Kabata ilesi ise 24.203 bal ars kolonisiyle arclkla uraan Ordu ileleri ierisinde n sralarda yer almaktadr(Anonymous,2001). 2.2.BalPazarlamasveTketim lkemizde retilen ballarn tamamna yakn i pazarda tketilmektedir. Dsatm miktarnn ok dk oluu ballarmzn youn dzeyde niasta, sakaroz, glikoz, naftalin ve antibiyotik ieriinden kaynaklanmaktadr (Gler ve Durmu, 1999; ahin ve Sorkun, 2000). Bu durum ballarmzn pazarlama ansn azaltmakta ve lkemizde retilen ballara phe ile baklmasna neden olmaktadr (GlerveDurmu,1999).Tmbufaktrlerkalitelibalretimindevebal d satmnda almas gereken en nemli sorunlardr. Ancak, bu sorunlarneitimyoluylaalmasmmkndr. Petekli bal sat milli bir kayptr. Arclarmz szme balda hile olduunu ileri srerek tketicilerimizi petekli bal tketmeye ynlendirmektedirler. reticilerin bunu sat ve petekli bal satn alm nlenmelidir. eitli yalardan oluan balmumu insan vcudunda erimemekte ve hibir ie yaramadan dar atlmaktadr. Bu nedenle balmumunun deerli bir sanayi rn olduu unutulmamaldr. Balmumu ayrca ar hastalklarnn sporlarn ve ila kalntlarn iermektedir(Sayal,1997). Baln kristalize ve fermente olmasn nlemek amacyla stlmas, bu ballarn besin deerlerini kaybetmelerine ve bozuk bal olarak kabul
edilmelerinenedenolmaktadr.Ayrcaekerlenmeyinlemekiinbaln iineglikozkatlmasnnnnegeilmesigerekir.Dieryandansalksz koullardaretilen,samyaplan,depolananvearcnnkaliteliolarak dnd ballar, arc farkna varmadan kalitesini kaybetmektedir (ahin ve Sorkun, 2000). Dier yandan bala yabanc madde, fruktoz, glikoz vb. maddeler katan ya da eitli yntemlerle bala benzer madde reten ve bunu bal diye satan kt niyetli kiilerle etkin mcadele edilmelidir. Arclk rnlerinin kalite kontroln yapabilecek kurulularn yetersizlii nedeniyle piyasada bulunan kalitesiz veya hileli rnler tketicikesimdearrnlerinekarciddibirgvensizlikoluturmakta ve arclk sektr eitli speklasyonlarla birlikte en ar itham ve eletirileremaruzkalmaktadr(DoaroluveGen,1995). Balnekerlenmezelliigstermesitketicilertarafndanyanlbir ekilde baln hileli olarak deerlendirilmesine neden olmaktadr. lke insanna ekerlenmi bal tketme alkanlnn kazandrlmas zm gerektiren bir dier konudur (Doarolu, 1992). retilen ballarn ekerlenmesinedeniyleyaananpazarlamasorunuiyibirrgtlenmeile ekerlenmi baln ieriinin deimedii sadece fiziki grnmn deitiikonusudatketicieitimiylezlmelidir(Sral,2004). Trkiye, retim maliyetlerinin fazla oluu nedeniyle bal dnyada enpahalretenvetketenlkelerinbandagelmektedir.Balnfarklve ok yksek fiyattan satlmasnn nne gemek iin lke baznda fiyat politikamzn oluturulmasna ihtiya vardr. Bal fiyatnn dk oluu arclarn ikyet konusu olmasna karn dnya bal piyasasndaki szme bal fiyatnn 1,5 dolar dzeyinde olduu ve inin 1 dolardan dnya pazarlarnda bal satt unutulmamaldr. lke apnda retilen ballarn standartlar olmadndan d piyasada rekabet gc dktr (ztrk,1994).Belirtilenbunedenlerdendolaydpazaradnkretim yerine, i tketime ynelik retim yaplmaktadr (Uluta, 2003). Uluslararasstandartlarauygun,kalitelivetemizambalajlardabalihra etmeyebaladmzdapazarlamaasndanhibirsorunkalmayacaktr 2.3.BalStandard
65
66
Trkiye bal standartlar ile Amerika ve Avrupa bal standartlar arasnda nemli saylabilecek farkllklar bulunmaktadr. Pasta endstrisinde kullanlmas gereken dk kaliteli ballar ile naftalin kalntl ya da sadece ar beslenmesinde kullanlmas tavsiye edilen yksek oranda alkoloid ieren ballar kontrole tabii tutulmakszn piyasadatketimesunulmaktr. Dier yandan lke apnda sata sunulan ballarmz bitki ismi yerine retildii corafyann ismi ile sata sunularak bal konusunda zaten pek bilgisi olmayan tketiciler yanltlmaya allmaktadr. Tm bu olumsuzluklar dsatmmz da olumsuz etkileyen en nemli faktrlerdendir. Bal d satmmzn nn amann yolu bal standartlarmz tekrar gzden geirip bal satcs lkelerle rekabet edebilecekdzenlemeleriyenidenvebiranncehayatageirmektir. 2.4.BalDsatm Bugn dnyada yaklak olarak 59 milyon 400 bin koloni bulunmaktave1milyon283bintoncivarndabalretilmektedir.Dnya bal ticareti de yllk 500 bin tondur (Fratl ve di., 2005). Dnya arl kovan says ve bal retiminde nemli bir yere sahip olan Trkiyenin eitliolumsuzfaktrlerdendolaydnyabaldsatmndasonyllarda ismigememektedir. Ballarmzn youn dzeyde ay ekeri (sakaroz) iermelerinden dolay dsatm ans azalmakta ve retilen ballara phe ile baklmaktadr. reticilerimizin arlarn besleme programlarn tekrar gzden geirmeleri gerekmektedir. Bu nedenle beslemede arya kamamal,ekerurubununbaladntrlmesiamalanmamaldr. retimdefarklbitkilerdenkarkbaleldeedilmesi,lkeballarnda standardizasyonunolmamasveipazardakifiyatlarnokyksekoluu ihracat imknsz hale getirmektedir. Trkiye ihracatn arttrmak istiyorsa, maliyeti aa ekmeli ve bal hammaddesine gre snflandrmaldr. Bu nemli birka sorun dsatm ve arclmzn gelimesini engellemektedir (ztrk, 1994). Trkiye, bal dsatm konusunda yol haritas izmeli, uzun vadeli stratejiler gelitirmeli ve TarmBakanlbukonuyamutlakaarlkvermelidir.
Eer bal retiminde uluslar aras standartlara uyulur, bitkisel kaynaklarnseimikonusundabalsatnalanlkelerintercihidikkatlibir ekildegznndebulundurulursavemaliyetlerdrlrseihracatta Trkiye adna nemli bir patlamann olmas mmkn grlmektedir (ztrk,1994).
2.5.GezginciArclk Orduilinde1940lyllarakadarsadeceailelerinkendiihtiyalarn karlamak amacyla ilkel kovanlarla gerekletirdii arclk, 1960 ylndansonramodernkovanlarla,seyyarolarakyaplmayabalanmtr (Anonymous,2001).Gnmzdeblgeyeaitoksaydaaryetitiricisi, kolonilerini klatmak, gelitirmek ve retim amacyla youn gezginci arclkfaaliyetiierisindebulunmaktadr(Sral,2002). Ordu ili ve evresindeki arclar, mays aynda, fndk bahelerinin ilalanmaya balanmasndan hemen nce kylerinden ayrlarak kovanlaryla birlikte Dou ve Gneydou Anadolu illerine gitmektedirler(Ylmaz,2005).
67
68
Ordu ilinin farkl yrelerine ait arclar, lkemizin deiik yrelerinde farkl tarihlerde ieklenen yaylara, ayiei ve pamuk alanlarileamblgesinegetmekteveoblgeleryazdnemindeok yksek bir arclk etkinlii ile karlamaktadr (Doarolu, 1992). Bunlarnbirksmsonbahardakylerinednerken,birksmdagittikleri yerden Mersin, Antalya ve Mulaya geerek lman yrelerde klamaktadrlar(Ylmaz,2005).Bylecekolonilerinigvencealtnaalan iyibirgezgincearclkfaaliyetindebulunmaktadrlar(Doarolu,1992). TerrnedeniileDouAnadoluillerinegidisonyllardaazalmakla birlikte lkemizde ilk defa Ordulu arclar tarafndan balatlan bu kovan hareketi artarak devam etmektedir (Ylmaz, 2005). lke florasn deerliarclkrnlerinedntrengezginciarclar,karlatklaren nemli sorunu oluturan konaklama meselesi ile ilgili olarak yetkili organlarn dlayc deil korumac politika izlemelerini arzu etmektedirler (Sral, 2004). Dier yandan orman alanlarnda bulunan pren ve dier ball bitkilerden yararlanlmas amacyla bu blgelerin arclarca rahat girilebilir blgelere evrilmesi lke ekonomisi asndan bykkatklarsalayacaktr(Doarolu,1992). 2.6.ArclarnEitimi Arcl bir geim kayna olarak seen herkesin her eyden nce yeterliarclkbilgisinevebunlaruygulayabilmebecerisinesahipolmas gerekir. Bal arlar igdleri ile hareket eden, belirli iklim ve evre koullarndabelirlireaksiyonlargsteren,kendilerinehasbiyolojilerive biyolojik istekleri olan canllardr. Arc onun bu isteklerini bilmek ve gerekleriniyerinegetirmekzorundadr(Gen,1993). Arclkta, cumhuriyetin kuruluundan gnmze kadar genellikle modern donanmn reticiye kazandrlmas almalarna nem verilmi, modern bilimin arcya uyumu ile gerekli teknik donanm yeterincesalanamamtr(DoaroluveGen,1995). Trkiyede koloni bana verimin dk olmasnda etkili etmenlerdenbiri,arclkeitimininyetersizvearclarmznmodernar ynetimitekniklerindenbykldeyoksunolmalardr(Gen,1996). Arclkla uraan reticilerimizin en nemli eksiklii arcl genellikle kendi yntemleri ile uygulamalar ve bilgi gereksinimlerini
kendi aralarnda bilgi al verii eklinde zmeye almalardr. Arclarmzn eitimi ve mesleki bilgi konusundaki yetersizlii arclmza, ar ynetimi yanllklar olarak yansmakta bu da lke apndaverimliliiolumsuzolaraketkilemektedir(Sral,2004). Arclar, yeterli arclk bilgisine sahip olmak iin, konuyla ilgili arclk kitaplar okumal, kurslara katlmal ve arcl iyi bilen deneyimlivebaarlarclarlasrekliibirliiierisindeolmaldr(Gen, 1993). Dier yandan arc ile dorudan iletiim kuracak teknik elemanlarn konu uzman, teorik ve pratik ynden yetimi olmas reticilerinzgvenini salayacakveverimlilikteartanedenolacaktr (Sral,2004). 2.7.ArIrkveDamzlk lkemiz Kafkas, Suriye, ran, talyan ve Karniyol ar rklarnn evreledii ve bu ar rklarnn doal yaylma alanlar olan bir corafik blgede yer almaktadr. Ayrca bu corafya, birok rkn birbirine karmekotiplerinideiinealanbiryarmadadr(Gen,1993). Ancak, lke apnda yaygn gezginci arclk nedeniyle bal ars rklarveekotiplerifizyolojikvemorfolojikzellikleribakmndanciddi sorunlarla kar karya kalmtr. Irklar birbirine karm ve ekotipler baz zelliklerini kaybetmitir (Doarolu, 1992). Bal ars rklar arasndaki melezlenme tm blgelerimize yaylmtr. Her blgeye ait saf rk ve ekotiplerin korunmamas durumunda lkemiz arclnn bykbirzarargreceikesindir(akmak,2001). Ancak gezginci arcln ekonomiye katks nedeniyle snrlama yerine kontrol uygulamas getirilmelidir. Sorunun zm iin mevcut ar rklarn ve ekotiplerinin gezginci arclardan kontroll bir ekilde izoleedilmialanlardaretimyapmalarsalanmaldr.Budabiyolojik zenginliimizolanbalarsrkveekotiplerininkorunmasdemektir. Gnmzde lke arclnn en nemli kmazlardan birisi damzlk konusudur. Trkiyede retilerek arclara pazarlanan ana arlarn verim kapasiteleri ve genetik performanslar belirsizdir. Bu da kovanbanaverimartnengellemektedir(Sral,2004).
69
70
Ana arlarn 2 yldan fazla kovanda tutulmas ciddi verimsizlik sorunlarnayolamaktadr.Yakovankendianaarasnyenilemekteya da bilinli retici ana ary srekli olarak deitirerek gen ana ar kullanmaktadr (Sral, 2004). Gen ve kaliteli ana ar satn alma olananasahipolamayanarclaryalveverimsizanaarlaruzunsre kolonidetutmakzorundakalmaktadrlar.Yal veverimsizanaarlarn bulunduu kolonilerde gelime hz ve bal verimi dmekte, ana ar kayplarneniylekolonikayplarartmaktadr(Kaftanoluvedi,1993). GereklkevegerekseOrduyresiarclnngelimesivesalkl biryapyakavuturulmas,vasflvegenetikperformansyksekanaar retiminin ve kullanmnn yaygnlatrlmas ile mmkn olacaktr (Glpnar,2000). lkemizde var olan 4 milyon ar kolonisinin 2 milyonunun ana arlarnn her yl deitirilmesi gerekir. Ancak lkemizde bu miktarn sadece % 10u kadar yani 200.000 adet civarnda ana ar retimi yaplmaktadr (Sral, 2004). Bu miktarn arttrlmas iin yetkili ana ar retimine nem vermek gerekir bunun iin de reticilerimizin Arclk Aratrma Enstitsnde kursa tabi tutularak yetki belgeleri almalar ve reticikiivekurulularayksekgenetikzelliesahipgenetikmateryal temini (Kaftanolu ve di, 1993) ya da yresel koullara uygun rk ve ekotiplerin belirlenerek bunlardan yetitirilen kaliteli ana arlarn reticilereaktarlmasgerekir(DoaroluveGen,1995).
2.8.KoloniYnetimi stenen miktarda bal verimin salanabilmesi iin reticilerin yapmas gereken uygulama koloni poplsyon dzeylerini bitkilerin ieklenme balangcnda en st dzeye ykseltmektir. Bunun iin bal mevsimi balangcndan nce zayf kolonilerin kapal yavrulu erevelerle desteklenmesi yksek sayda tarlac ar kadrosu oluturmasnayardmedecekveverimliliingeometrikartsalanm olacaktr(Doarolu,1992) Kolonilerinklamayetenekleriniattrmak,yamaclnlemekve nektar akmndan gerei gibi yararlanmak iim gl kolonilerle allmaldr. Ar kolonilerine dnemi geirecekleri blgeye gre dzenleme yaplmaldr. Floral kaynaklarn kt olduu dnemlerde yaplacak besleme ile kolonilerin dzgn petek ilemesi salanmal ve srekligelimegsterenkolonilerekatilavesiyaplmaldr. Ayrcakolonininoulvermesi,kolonipoplsyonunuazalttndan bal verimini olumsuz etkilemektedir. Bunun iin kovan iinde yeterli alan salanarak kovanda oula engel olunmaldr. Koloni oaltmas doaloulyerineyapayoulilegerekletirilmelidir.Dieryandanbal verimi asndan birka gl koloniye sahip olmann ok sayda zayf koloni edinmekten daha iyi sonu verecei unutulmamaldr (Sral, 2004). Petek rlmesi veya kabartlmas iin arlarn en az 10 kg bal tketmesigerekir.Butrbalkayplarnnnnegemekiintemelpetek kullanlmas,balnszmeolarakpazarlanpkabartlmpeteklerintekrar kullanlmas,balveriminiarttrmadaetkiliolacaktr(Sral,2004). 2.9.Besleme retimin ekolojik faktrler tarafndan kstlanmas ve floral kaynaklarn azl kolonileri alk tehlikesi ile kar karya brakmaktadr. Bu dengesizlikler kolonilerin salk durumunu da ciddi biimde etkilemektedir. Bu nedenle besin madde stoklarnn yetersiz olduunda veya esas bitki kaynaklarnn ieklenmesi ncesi gerekletirilecek tevik uruplamas kolonilerin glenmesini salayacaktr. Hasat dneminin bitiminde kolonilerin klk bal gereksiniminin karlanmasnn yan sra kek ve urup ile yaplacak
71
72
beslemesonucukolonilerindahagvenliolarakklatlmalarsalanm olacaktr(Doarolu,1992). lke apnda arclarn bir ksm yemlemenin gereine inanmayp kolonilerinehiyemvermezkenbazarclarbeslemedearlakaarak eker urubunun arlar tarafndan bala dntrlmesini amalamakta, bazlar da besleme yeri olmayan niasta ierikli kek yedirmektedir (Gen,1996). Beslemeuygulamalarnnbyk birblmndeerkenilkbahardan balanarakkolonibana35kgurupverilmesiyeterligrlrkendier blmnde ise yine erken ilkbaharda balanarak ana nektar akm dnemisonunadekkolonibanabazyllarda1bazyllardaise2uval toz eker decek ekilde 100150 kg urup verilerek kalitesiz bal retilmektedir. kinci grubun son yllarda toplam retim iersindeki orannn%80ninzerindeolduutahminedilmektedir.Buikibesleme biiminindedoruolduusylenemez(Gler,1997;GlerveDurmu, 1999). Arbeslenmesindeakideekeri,mayailekartrlmarkeki,suni eker ieren uruplar ve niasta ieren ar keki kullanlmaktadr. Bu maddeler baln doalln bozmaktadr. Bu nedenle ar beslenmesinde bal,polenvetozekerkullanlmaldr. Ar eker urubuyla beslenmi kovanlardan retilen ballarda sakarozoran%1013ekadarykselmekte,dolaysylafruktozveglikoz oran dmektedir. Eer iek ballarnda bu oran % 5ten fazla, am ballarnda da % 10dan fazla olursa, bu ballar standart d kabul edilmektedir. Bu ballarn sata sunulmas kanunen su olup ihra edilmesidemmkndeildir. Erken ilkbahar dneminde yaplan besleme uu etkinliini ar derecedetevikettiindenuuagidenarlarnmesinenedenolduu gibi kovan ii kmelemeyi de olumsuz ynde etkileyerek hem kulukann hem de gen ii arlarn mesine neden olmaktadr. Bu nedenle ilkbahar beslemesi hava koullarnn iyilemesinden sonra uygulanmaldr. Besin madde stoklarnn az olduu dnemlerde bile kovan ierisinde en az 34 ball erevenin bulunmas, kn tketildiinde
nemli barsak hastalklarna ve ishale neden olan am ve dier salg ballarnn klk yiyecek olarak braklmamas ve nemli koularda fermente olan, kuru koullarda ise ksa srede kristalize olan ve zayf koloniler tarafndan yeterince stlamadndan tketilemeyen ayiei ve pamuk ballar ile beslemeden kanlmas, beslemede zerinde durulmasgerekendierkoullaroluturmaktadr(DoaroluveGen, 1995). 2.10.KlatmavelkbaharBakm Baarlbirklatmannnkoullarbesinmaddestoklarnnyeterli veuygunbirekildeoluturulmas,hastalkvezararllarlaetkinsavam yntemlerinin uygulanmas ve elverili klatma koullarnn salanmasdr(DoaroluveGen,1995). K geirecek kolonilerin k salkm oluturacak yapda olmas gerekir. Arclarn bal hasadndan sonra kovanda yeterli bal olsa bile kolonilerinetevikuruplamasyaparakkagirmedenncegenkuak oluturmalarvekadahaglpoplsyonilegirmelerisalanmaldr. BuilemlerVarroamcadelesindennceyaplmaldr(Tutar,2000). Ayrca zayf kolonilerin birletirilmesi salanmaldr. K snmedenatlatabilenkolonilerdebykmiktardapoplsyonazalmas meydana geldiinden, yaayabilen koloniler bahara gsz olarak kmakta ve bunlarn bir ksm ilkbaharn kritik gnlerinde snerken; derlerindedeverimdkolmaktadr.(Gen,1996). Kolonilerin gereinden ok sarlmalarndan da kayplar olumaktadr. Hibir izolasyon nlemi alnmayan kovanlarda yksek lmorangrlmediihalde,zelliklenaylonmaddelerleskcasarlan kolonilerde CO2 ve younlaan nem orannn ok ykselmesi hastalklaravekolonikayplarnanedenolmaktadr.Bununyerineuu delikleri daraltlmal ve arlar poplsyon dzeylerine gre blme tahtasyla bir tarafa sktrlarak kuluka alannda gerekli scaklk ve rt tahtas zerinde ok iyi bir izolasyon salanmaldr (Doarolu, 1992). Alnan tm nlemlere karn k lmeden geiren kolonileri bekleyen en byk tehlike ani deiim gsteren sonbahar ve ilkbahar aylar arasndaki dnemdir. zellikle sahil kesimleri bu dnemde son
73
74
derece ani ve iddetli hava deiimleri gstermektedir. Bu aylarda grlen ani hava deiimleri poplsyonu dk dzeyde bulunan kolonilerisndrebilmektedir(Doarolu,1992). Hava scaklnn 15 oCnin zerine kt gnlerde arlar k salkmn bozarak uua kmakta ve civarda ball bitki bulunmadndan paraliz olmakta, bir ksm kovana dahi geri dnememektedir. Bu dnemde snan hava nedeniyle k salkmn bozan koloniler poplsyon younluu bakmndan en dk dzeyde olduklarndan havann yeniden soumas ile birlikte ikinci bir klama zellii gsteremediklerinden ou kez yok olup gitmektedirler. Bu sorunun zm kovanlarn ve uu deliklerinin kuzeye evrilmesi, bitkilerin henz ieklenmedii ve lk hava koullarnn gzlendii dnemlerde kolonilerin acilen bakm ve beslenmesiyle ilgilidir (Doarolu,1992). 2.11.ArHastalkveZararllar lkemizgenelindevarroavepetekgvesizararlsilekire,nosema ve yavru rkl hastalklar varln srdrmektedir (Doarolu, 1992). Gerek paraziter ve gerekse mikrobik hastalk etmenlerinin koloniler, arlklar ve corafik blgeler arasnda yaylarak epidemi meydana getirmesinde arclarn ok nemli rol vardr (Gen, 1996). Ayrca piyasadaki baz temel petekler de bal ars hastalklarnn yaygnlamasnanedenolmaktadr. Dier yandan ok sayda arc kovanlarndaki hastal tanmamakta ve bu nedenle tedavide ge kalmaktadr. Hastalk ve zararllar tanyan arclarn bir ksm da nerilen mcadele yerine ruhsatsz ilalar kullanmaktadr (Tutkun, 1999). Arclardan kaynaklanan bu tr olumsuzluklar da mcadelede baarszla neden olmaktadr. Ar salna ilikin gerekli nlemlerin alnmas konusunda reticilerimiz birtakm sorunlar yaamaktadr. Hastalk ve zararllara kar bilinsizce kullanlan eitli ilalar ve antibiyotikler ar saln nemli derecede etkilemekte ve arlarn deien koullara dayanma gcnazaltmakta,dieryandanmcadeledekullanlanneridveya ruhsatsz ilalar balda kalntya neden olarak dsatm olumsuz adan
etkilemektedir (Sral, 2004). Uygun antibiyotik, uygun dozaj ve uygun zamanteknikbirkonudur.Bukonudauzmanlarntavsiyesineuyulmal veyetitiricilerbukonudakesinliklebilgilendirilmelidir(SralveSral, 2007). Balverimineetkisigzardedilemeyecekkadaryksekolanvarroa zararls ile nosema ve yavru rkl hastalklar gerek tedavi ve gerekse koruma amac ile kullanlabilecek doru ilalarla ortadan kaldrlabilmektedir (Doarolu, 1992). Ayrca her arc kendi balmumundan petek bastrmaldr. Bylece bakalarnn hastalklarn kendiarlarnanakletmemiolacaktr. zellikle rutubetli blgelerde varln srdren kire hastalna kar uygulanan eitli yntemler yararl olmakla birlikte, reticiler tarafndan alnacak; kolonilerin havalandrlmas ve gl tutulmas, hastalkl ana arlarn ayklanmas ve hastalk grlmeyen kolonilerden ana ar kazandrma gibi yntemler mcadelede son derecede etkili olmaktadr(Gilliam,1980). Konuya ilikin karlalan en nemli sorunlarn birisi de kabartlm fazla peteklere bal hasad sonunda uygulanan ilemlerdir. Tekrarkullanlmakzeredepolamayaalnanpeteklerdepetekgvesinin tahribatna kar uygulanan naftalin uygulamas balda kalntya neden olmakta ve ballarmzn dsatm ansn azaltmaktadr (Ylmaz, 2002). Busorununzmiindefneyapra,defneyavedefneekstraktnn yan sra yararl bacillus bakterileri ile biyolojik mcadeleye nem verilmeli ya da lman iklimlerde bu petekler souk havalarda depolanarakuygunbirekildesaklanmasgerekmektedir(ekeroluve Sral,2006). Bal ars hastalk ve zararllarna kar nlem olarak, arclarmz temiz ve hijyenik koullarda almal, arclkla ilgili her trl alet ve ekipmann temizliine dikkat etmeli, salkl temel petek kullanmal, rasgele ve ruhsatsz ila kullanmmal, kovanlarn bulunduu evreyi temiz tutmal ve arlarn su itii alanlarn temiz olmasna dikkat etmelidirler(ahinveSorkun,2000). 3.SONU
75
76
Trkiye, arclk asndan dnyann nemli lkeleri arasnda yer almaktadr. Mevcut potansiyel, bu alandaki gelimeler ve retimdeki artlara ramen bu sektrden yeterli dzeyde yararlandmz sylenemez.
AKSOYAK, eref, SLAM, Ali, DEDE zbay, GKE Mustafa (2001) Ordu linin Yarmsal Yaps ve Fndn Ekonomisi, Dnden Bugne Ordu li ( Editr: cal Serdar Yldrm), Konya, Sayfa 221243. ANONYMOUS (2001) Ordu Tarm l Mdrl 2000 Yl almalar, OrduTarmlMdrlYayn,Ordu,Sayfa2729. ANONYMOUS (2003) Tarmsal Yap (retim, Fiyat, Deer), T.C. BabakanlkDevletstatistikEnstits,Ankara. BOZKURT, Sinan,GNBEY,VeyselSerkan(2007)BalArlarnda(Apis mellifera L.) Haberleme, III Ulusal Zootekni renci Kongresi (1718Mays2007)Bildirileri,Kahramanmara. AKMAK, brahim (2001), Arla Balarken, Uluda Arclk Dergisi, Bursa,2(1):1112. DOAROLU, Muhsin (1992) Trakya Arcl Sorunlar ve zm Yollar, Trakya Blgesi 1. Hayvanclk Sempozyumu, Hasad Yaynclk,stanbul,sayfa165176. DOAROLU Muhsin, GEN, Ferhat (1995) retim Kolonilerinin Verimlilii le lgili Bakm ve Ynetim Sorunlar, Trkiye II. Teknik Arclk Kongresi Bildirileri (89 ubat 1994), Ankara, Sayfa101107. FIRATLIetin,GENFerhat,KARACAOLUMete,GENER,H.Vasfi, (2000) Trkiye Arclnn Karlatrmal Analizi Sorunlar neriler, TMMOB Ziraat Mhendisleri Odas, Trkiye Ziraat Mhendislii V. Teknik Kongresi, 1721 Ocak 2000, Ankara, Sayfa811826. FIRATLI etin, GENER H.Vasfi, KARACAOLU Mete, KO Aytl (2005) Trkiye Arclna likin Deerlendirmeler ve neriler, Trkiye Ziraat Mhendislii VI. Teknik Kongresi, 37 Ocak 2005,Ankara,sayfa743752. GEN, Ferhat (1993) Arcln Temel Esaslar (Ders Notu), Atatrk niv.Yaynno:149,Erzurum,286sayfa.
Toplambalretimimizin%80ineyakngezginciarclartarafndan retilmektedir. lke genelinde bu arclarn gelir dzeyini artrmak amacyla yrtlecek faaliyetin daha da baarl olmas iin lkemizin yetkiliorganlarnn,gezginciarclaraynelikulusalpolitikalarretmesi gerekmektedir. Arclk sektrnn buraya kadar belirtilen ve zerinde ksaca durulan sorunlar ve olumsuzluklar iyi analiz edilmeli, kayna belirlenen sorunlarn zm konusunda arclar ile yetkili kurum ve kurulular sorumluluklarn yerine getirmelidirler (Aka, 2003). Bu durumiyiletirmeyeynelikbirtakmalmalarayanstlrsaTrkiyeve blgearcldahaetkinveverimlibiryapyakavuturulabilecektir. lke ekonomisi ve insanmzn beslenmesi asndan geleneksel nemesahiparrnleritketimininvearclkurasnnarzuedilen seviyeye ulaabilmesi iin tketicilerimizin ar rnleri konusunda doru bilgi ile donatlmas, arclk faaliyetinin zengin bitki kaynaklarnn olduu alanlarda yaplmas, reticilerimizin modern arclkyntemleriilehastalkvezararllarkonusundabilgilendirilmesi, uygun bal ars rk ve stn vasfl damzlk materyal kullanmnn tevik edilmesi gibi konular disiplinli bir ekilde ele alnmal, arclk faaliyeti kendi ayaklar zerinde duran ve gelien dinamik bir yapya kavuturulmaldr.
KAYNAKLAR AKA, Yaar (2003) lkemiz Ekonomisine Yeni Bir Alm Ceviz Yetitiricilii,AybastKabataKurultay3,Ankara,Sayfa2432.
77
78
GLER, Ferhat (1996) Trkiye Arclnn Sorunlar, Koloni Ynetim Yanllklar ve Verimlilik zerine Etkileri, Teknik Arclk, Ankara,Say53sayfa1825. GLLAM, Martha (1980) Fungi, Honey Bee Pests, Predators and Diseases, Ad. By R. A. Morse, Comstock Publishing Assoc, CornellUniv.Pres,IthacaandLondon.ss78101. GLER, Ahmet (1997) Dou Karadenizde Arcl Destekleme Politikalar ve Uygulamalar, Dou Karadeniz Blgesi Tarmsal ve Sosyo Ekonomik Problemlerin zm, Trk Ziraat Yksek MhendisleriBirliiVakf,Trabzon,Sayfa131135. GLER Ahmet, Durmu, smail (1999) Bal Ars (Apis mellifera L.)nda ekerin Beslemedeki Yeri ve nemi, Trkiyede Arclk Sorunlarve1.UlusalArclkSempozyumu(2830Eyll1999), Kemaliye/Erzincan,Sayfa162170. GLPINAR, Volkan (2000), Trkiyede Arclk Sorunlar ve zm nerileri,TeknikArclk,Ankara,Say69sayfa1720. KAFTANOLU Osman, KUMOVA Ulviye, BEK Yksel (1993) Gap Blgesinde eitli Bal Ars (Apis mellifera) Irklarnn Performanslarnn Saptanmas ve blgedeki Mevcut Ar Irklarnn Islah Olanaklar, .. Ziraat Fak. Genel yayn no:63, Adana,50sayfa. ZTRK,amil(1994)BalEnPahalretenveTketenlke,Trkiye. 28.04.1994TarihliTrkiyeGazetesi,stanbul,Sayfa6. SAYAL, Kemal (1997) Bilinli Tketici Bilinli reticiyi Yaratr, International Animal Production Processing and Marketing Worldwide,Year12Volume138ss23. SIRALI, Recep (2002) General Beekeeping Structure Of Turkey, Uludag BeekeepingJournal,Bursa,2(4):3039. SIRALI, Recep (2004) Arcl Gelitirme Stratejileri, Orduda Tarmn GelitirilmesiPaneli,28.01.2004,nyeOrdu. SIRALI Bahtiyar, SIRALI Recep (2007) Arclk la Tehdidi Altnda, EkolojiMagazin,zmir,Say14,sayfa3237.
AHIN Aygn, SORKUN Kadriye (2000) Marmaris Yresinde retilen am Ballarnn Mikroskobik Analizi zerine Bir Aratrma, TeknikArclk,Ankara,Say69sayfa1416. EKEROLU Nazm, SIRALI Recep (2006) Depolanan lenmi Peteklerin Byk Mum Gvesi (Galleria Mellonella L.)ne Kar Korunmasnda Defne Bitkisinin Kullanlmas, Projeler Yaryor 2042005,OrdulTarmMdrl,Ordu,Sayfa6771. EKEROLU Nazm, SLAM Ali, SIRALI Recep, ZKUTLU Faruk (2006)DouKaradenizBlgesiTarmnaGenelBirBak,Hasad Bitkiselretim,stanbul,Yl22,Say255sayfa8095.
TUTAR,Alim(2000)KlatmaKayplar,TeknikArclk,Ankara,Say69 sayfa24. TUTKUN,Erta(1999)TrkiyedeArSalveTKVdeBuKonudaSon 20 Ylda Yaplan Aratrmalar, Trkiyede Arclk Sorunlar ve 1. Ulusal Arclk Sempozyumu (2830 Eyll 1999), Kemaliye/Erzincan,sayfa8797. ULUTA, Zafer (2003) St retiminde St Srclnn Yeri, Aybast KabataKurultay3,Ankara,Sayfa3745. YILMAZ, Bahri (2002) Mum Gvesi Mcadelesinde Naftalin Kullanm Yasakland,TeknikArclk,Ankara,Say72sayfa67. YILMAZ, Cevdet (2005) Ordu linin Nfus zellikleri. Orta Karadeniz Kltr(Editrler:BahaeddinYediyldz,HakanKaynar,Serhat Kk),Ankara,Sayfa253278.
79
80
FINDIK,PATATESVEST BO SAYFA
81
82
FINDIKTABUDAMAVEBAHEYENLEME
Prof.Dr.S.ZekiBOSTAN*
ZET
Trkiyede 1. standart fndk blgesindeki (zellikle Ordu, Giresun ve Trabzon illeri) fndk bahelerinin byk bir ksm teknik esaslara gre tesis edilmemi ve ekonomik mrlerini tamamlam durumdadrlar. Ayrca teknik uygulama noksanlklar da bulunmaktadr. Fndk bahelerinde iletme bykl de optimum snrlarn altnda bulunmaktadr. Trkiye fndk yetitiriciliinde kltrel ve teknik uygulamalardan olan budamann yetersiz ve tekniine uygun olarak yaplamay verim dklnn en nemli nedenlerindendir. Bu nedenle, byle bahelerde ncelikle sk olan ocaklarn karlmas, fazla olan dallarn ocaklardan uzaklatrlmas ve her dal zerinde budama yaplmas gerekmektedir. Toprak yorgunluu nedeniyle ekonomik mrlerini tamamlam olanbahelerindebelirli bir plan dahilinde sklerek 12 yl dinlendirildikten sonra tekrar tekniineuygunolarakdikilipyenilenmesigerekmektedir. AnahtarKelimeler:Fndk,Budama,BaheYenileme
lkemiz fndn hem ana vatan, hem de kltr tarihinin balad yer olup; yaklak 2500 yldan beri yetitiriciliini yapmaktadr. Dnyada fndk yetitiricilii asndan en uygun tarm alanlar Karadenizblgesindeyeralmaktavednyannenkalitelifndkeitleri bublgedeyetitirilmektedir. Ayn zamanda dnyada fndk ticaretinin ilk olarak Anadolu da baladbilinmektedir. lkemizinzveokynldeerlendirilmeimknlarnasahipmeyve trlerindenbiriolanfndkuygunyetimeartlarnbulduuKaradeniz Blgesinin ve de zellikle Orta ve Dou Karadeniz Blgesinin iklimini karakterizeetmektedir. Blgenin ekolojisine ve arazi yapsna uyum gstermi nadir bir meyve tr olan fndk erozyonu nleme bakmndan da bir sigorta durumundadr. OrtaveDouKaradenizblgesindesahilden60kmierive750m ykseklie kadar ekonomik olarak yetitiricilii yaplan ve aile iletmecilii eklinde yrtlen fndk retimin yapld arazilerin ortalamabykl14dadr. Arazi yapsnn engebeli olmas nedeniyle de zellikle Orta ve Dou Karadeniz blgesindeki reticilerimizin alternatif retim imkn oldukasnrlkalmaktadr. Bunedenlefndk,rneitliliininsnrlolduubircorafyada7 milyonun stnde insanmzn dorudan ve dolayl geim kaynan oluturmaktadr. Tablo1:TrkiyedeFndkretimAlanlarndakiDeiim(Ha)
Yllar 1980 Akakoca Samsun 95.000 161.000 162.000 164.600 167.200 40.000 60.000 63.000 63.000 65.000 Ordu 141.500 171.000 171.000 180.000 188.000 Giresun 100.000 100.000 100.000 100.000 101.000 Trabzon 48.500 49.515 49.515 49.846 49.846 Dier Trkiye 425.000 541.515 545.515 557.446 571.046
ABSTRACT
HazelnutPrunngAndRenewOfOrchardInTurkey Most of the hazelnut orchards at first standard hazelnut area (especially Ordu, Giresun and Trabzon provinces) in Turkey had not established according to technical principles, and economical lives had completed because of the toxicity of old orchard soil.Inaddition,technicalpracticesareinadequate.Thehazelnutorchardsareunderthe optimum area. Pruning practice is inadequate and not technical, so yield is low. Therefore, at these orchards, ocaks (multiple stem system) must be thinned, branches mustbecutdown,andpruningmustbemadeontheeachbranch.Becauseofthetoxicity of old orchard soil, the orchards that economical lives were completed must be leaved fallowfor12yearsandthenrenewedtotechnicalprinciples. KeyWords:Hazelnut,Pruning,OrchardRenew
1.GR
2000 2001 2002 2003
Ordu niversitesi, Ziraat Fakltesi, Bahe Bitkileri Blm 52200 ORDU,szbostan@hotmail.com
83 210.000 102.000 51.172 15.505 621.236
84 Trkiye talya Amerika spanya Azerbaycan Kaynak:FAO,DE2003 571.046 69.292 11.331 12.000 19.472
2004
172.559
70.000
480.000 86.828 34.380 14.343 19.895
84 125 303 118 102
TZOB,Temmuz,2005
1. standart fndk blgesindeki fndk bahelerinin byk bir ksm teknik esaslara gre tesis edilmemi ve byk oranda ekonomik mrlerini tamamlam olup ayrca bu bahelerde teknik ve kltrel uygulamanoksanlklardabulunmaktadr. Miras hukuku nedeniyle fndk baheleri blnm ve optimum iletmebyklnnaltnadmtr. Uygulamadagbreleme,budama,ilalama,hasatvehasatsonrasgibi kltrel tedbirlerin tekniine uygun bilinli bir ekilde yaplabilmesi iin iftieitimveyaymalmalarnaarlkverilmeli,gerekfndkreticileri belirlenerekherkonudadesteklenmelidir. Fndk reten lkeler arasnda retim alan ve retim miktar asndan ilk srada yer almamza karn birim sahadan alnan rn bakmndandierreticilkeleringerisindebulunmaktayz.
Tablo2:TrkiyedeFndkretimveVerimDurumu
Yllar 2000 2001 2002 2003 2004 2005 retim(Ton) 480.000 705.000 600.000 480.000 350.000 457.365 Verim(Kg/da) 88 129 107 84 56 73
zelliklefndndesteklemekapsamnaalnd1964ylndansonra Trkiyede fndk tarm alanlar plansz programsz ve poplist yaklamlar sonucu kontrolsz bir ekilde genilemi ve gerek ekolojisinindnakmtr. Dier rnlerle deerlendirilme imkan olan ylda 23 kez rn alnabilenverimlidzovalardabilefndktarmalanlaroluturulmutur. Dz ve taban arazilerdeki fndk dikimini nlemek iin 1983 ylnda 2844 sayl Fndk retiminin Planlanmas ve Dikim Alanlarnn Belirlenmesi yasas karlm ancak uygulamada gerekli kararllk gsterilmediiiinbaarlolunamamtr. eitler kaliteli olmasa bile batya doru verimli taban arazilerde verimdahayksekmaliyetdahadktr. Hlbuki Orta ve Dou Karadeniz blgesinde baka retim yapma olana bulunmayan arazilerde verim daha dk, blgesel nedenlerle maliyetyksektir. stelikbuarazilerdealternatifrnretimolanadayoktur.
TZOB,Temmuz,2005
Tablo 3: Fndk Yetitiren lkelerde retim Alan, retim Miktar ve Verim Durumu
lkeler retimAlan(Ha) retim(Ton) Verim(Kg/da)
85
86
Bu nedenlerle 2844 sayl Fndk retim Planlanmas ve Dikim Alanlarnn Belirlenmesi hakknda kanun kararllkla ve tavizsiz bir ekildeuygulamayakonulmal, Fndk retimine izin verilen alanlarda fndk yetitiricilii yapan reticilerdesteklenmeli, Sonradanoluturulanblgedealternatifrnzendirilmelivefndk retimimutlakagerekekolojisineekilmelidir. Fndkretimveihracatndadnyalideriolanlkemizdebirfndk rn borsasnn olmamas, fndk ticaretinin baz d merkezlerden ynlendirilmesilkemizadnaokbykbireksikliktir. Alivre sat olarak bilinen, hasat dnemi ncesinde ihracat balantlarylaoluturulanfiyatzerindenyaplansatyntemikesinlikle uygulanmamaldr. lkemizdefndkifndkolarakyanihammaddeeklindeyurt dnaihraedilmektedir. Bunuyerinemamulhalegetirilerekihraedilmesitevikedilmeli. lenmi rnlerde Trk fnd ne karlarak markalama yoluna gidilmelidir. Fiyatn belirlenmesinde eklin ve randmann dikkate alnmasndan ziyade,eidinnplanakarlmas,zellikleTombuleidineayrveen yksekfiyatuygulanmasdikkatealnmaldr. Karadeniz insannn yaam gc, Trkiyenin ihracat ampiyonu fndnhakettiiyerdeolmasiingerekenlerbirannceyaplmaldr. Oluacakkayplarreticiler,blgevelkeekonomisihesabnaolumsuz yansyacaktr. Fndkta verimi birok faktr etkilemekte olup, kltrel ve teknik uygulamalardan olan budamann yetersiz ve tekniine uygun olarak yaplamay ve bahelerin ekonomik mrlerini byk oranda tamamlamolmalargnmzfndkyetitiriciliindeennemlisorunlar olarakkarmzakmdurumdadr. 2.BUDAMANINAMACIVENEM 2.1.GenelAmalar Diermeyvetrlerindeolduugibi,fndktada,budama; Dzgnvekuvvetlibirtaoluturmak,
Aacuzunsreverimandatutmak, Kuvvetten dmeye balam dallar ya da ocaklar yeniden kuvvetlendirerek bir sre daha yksek kaliteli meyve vermesini salamakamacylauygulanr. 2.2.DierAmalar Bugenelamalarnyannda, Aacksasredeverimebalatmak, Kkiletaarasndakifizyolojikdengeyikurmakvekorumak, Hasatvemcadeleilerinikolaylatrmak, Gneinocanhertarafnaulamasnsalamak, Tozlanmaorannartrmakve Yldan yla grlebilecek verim dalgalanmasn azaltmak ya da nlemekdefndktabudamannamalararasndagsterilebilir. 2.3.FndkBahelerimizdekiMevcutDurum Mevcut fndklklarmzdaki ocaklar aras mesafelerin, 4,06.0 m olmasgerekirken,okdahaskoluturulmuolmasndanveyine Ocaklardaki dal saylarnn 58 arasnda olmas gerekirken, ok daha fazla sayda dal braklm olmasndan dolay, verim ve kalitedearzuedilenseviyeyeulalamamaktadr. Bu durumda, bitkiler ok fazla olarak vegetatif gelime (srgn ve yeilaksamgeliimi)gstermekte,generatifgelimeden(karanfilve otanakoluumu)isegerikalmaktadr. 2.4.NelerYapmalyz? tebylebahelerde; Gerekskolanocaklarnkarlmas, Gerekfazlaolandallarnocaklardanuzaklatrlmas Ve gerekse her dal zerinde budama yaplmas ile bu sakncalar ortadankaldrlmolunacaktr. 2.5.Budamailenelersalanacaktr? Fndktadzenlibudamayaplddurumda; Meyveler daha kaliteli (Gzel renkli, lezzetli, gsterili, yksek randmanl)olacaktr,
87
88
Hemdal,hemocakvehemdedekar(dnm)banarnmiktar yaniverimartrlmolacaktr. Kibudadorudanreticigelirlerineyansyarakbirimmaliyetleri azalacaktr. 2.6.GnmzeKadarBudamaNaslAlglanmtr? Gnmze kadar fndk tarmnda budamaya pek nem verilmemi, Yatamolaraktekniineuygunbiimdeyaplmam Yadaeksikolarakyaplmtr. Mevcutfndkbahelerindebudamadenilincebudurumreticiler arasndagenellikledipsrgntemizliiveocaktanyaldallarn karlmaseklindealglanmveuygulanmtr. Hlbuki budama dikimle balayp aacn verimden dt yallk devresine kadar devam eden nemli bir kltrel uygulamadr. 3.BUDAMATEKNVELKELER Fndkta budamadan beklenen yarar salamak iin, budamanntekniineuygunbirekildeyaplmasgerekmektedir. Tekniine uygun bir budama yapabilmek iin de baz ilkelere uyulmasgerekmektedir.Bunlardanbazlaryledir: 1. Budama bitkide fizyolojik dengeyi salayacak ekilde ayarlanmaldr.Yani,bitkininkkgeliimineuyguniddettebir budama yaplmaldr. Bitkinin kendini toparlayamayaca bir budamaiddetiuygulanmamaldr. 2. Oca ya da dal ilk ekillendirme yllarnda, budama zellikle meyvedallarndanziyadeodundallarnauygulanmaldr. 3. Budamaya gemeden nce daln btn olarak geliimi incelenmelivebudamabuincelemeyegreyaplmaldr. 4. Ocaktakidallarveheranadalzerindekiyandallararasnda gelimebakmndanbirdengeoluturulmaldr. 5. Kuvvetli byyen dallarn yerle arasndaki alar daraltlmal, zayfbyyenlerinkiisegeniletilmelidir(ekillve2). 6. Gerek dallar arasnda ve gerekse ana dal zerindeki yan dallararasndameyveykbakmndandengesalanmaldr.
7. Kaln dallarn kesiminde kaliteli budama testeresi kullanlmal, kesim toprak seviyesine yakn ykseklikten yaplmal, kesim yzeyleri dzgn braklmal ve yaralar a macunu ile macunlanmaldr(ekil3). 8. Her ana dal zerinde yaplacak kesimlerde, kesimlerin trnak braklmayacak ve yarklar oluturulmayacak ekilde yaplmas gerekmektedir(ekil4ve5). 9. Kalndallarnkartlmalarnailkncedalnalttarafndanbiraz kesmekle balanlmal,sonradal yastkorunacakekilde, st ksmdankesimedevamedilerekkartlmaldr(ekil6). 10.Bir yllk dallar topraa bakan gz zerinden kesilmeli, yara yzeyi,gznaltucununuzantsndaolmamaldr(ekil7). 11.Ocak ilerine doru gelime gsteren obur srgnler alnmal,yanlarafazlataansrgnlerintepelerivurulmaldr (ekil8). 12.Ocaktabraklacakolananadallarnarasbirbirineeitolacak ekilde ayarlanmaldr. Ocaklarn bo kalan ksmlarnda kk srgnlerigelitirilerekveyauygundalbulunmasdurumunda buboluaynlendirecekekildeemevebalamayaplarak buksmlardoldurulmaldr(ekil9). 13.Yalanan dallarn karlmas ile boalan alanlarda braklacak ve yeni dal oluturacak olan dip srgnleri eski kesilmi dallarn kk gvdeleri zerinden deil, daha uzaktaki kk srgnlerindenseilmelidir. Fndkbahesindedierormanyadameyvetrlerineaitaalarn yetitirilmesineizinverilmemeli,butraalarsonbahardakesilmelidir.
ekill
ekil2
ekil3
89
90
iddetli k souklarnn balad, Aralk ortalarndan itibaren mmknse budama yaplmamaldr. Aksi takdirde hem yara yzeylerininiyilemesihemdekesimilemizorlaacaktr. 4.2.lkbaharYazBudamas Mart ayndan itibaren balayan yaklak 3 aylk bir dnemde gerekletirilen bu budama yeil budama olarak da adlandrlmaktadr.
ekil4 ekil5 ekil6
zellikle ekillendirme yllarnda yaplmas gereken bir budamadr. Bunun yannda, SonbaharK budamasnn noksanlklarn tamamlayanbirbudamadr. Budnemde,dipvekksrgnleriilekurumu,krlm,ocakta veanadalzerindeeklibozulmusrgnlertemizlenir. 5. FINDIKTA EKL, VERM (RN) VE GENLETRME BUDAMASI Fndk bitkisine baheye ilk dikim zamanndan, verimin tamamendtyallkdneminekadar;
ekil7
ekil8
ekil9
o ekilvermek, o Dahafazlarneldeetmekve o Verim dnemini biraz daha uzatmak amacyla budama yaplmaktadr. imdibunlarsrasylagrelim. 5.1.ekilBudamas lkemizdeki fndk bahelerinin hemen hemen tamamna yakn birksmocaksistemindetesisedilmitir. Buna karlk, son yllarda birim alandan daha fazla verimin alnabildiiitdikimekilleridenemkazanmaktadr. Meyve aalarnda ekil budamasna genel olarak dikimden itibaren5ylierisindedevamedilir. 5.1.1.OcakDikimSistemindeSekilBudamas Fndk fidanlarnn araziye dikiminden sonra, fidanlar topraktan 4045cmyksekliktenkesilir(ekil10). lk yl herhangi bir budama ilemi yaplmadan, sadece sulama,
4.BUDAMAZAMANI Fndktabudamaesasolarakikizamandayaplabilmektedir. 4.1.SonbaharKBudamas Fndktahasatdnemindenbellibirzamansonra,yaklakolarak Ekimaynnsonlarnadorubudamailemleribalamaktadr. nk bu dnemde bitki dinlenmeye girmi ve aktif byme gelimednemisonaermitir. Ayrca,hasatdnemivesonrasndakiyouni trafiideazalm durumdadr. Yani her ynyle budama iin uygun zaman balam anlamna gelmektedir. Bu dnemde, ocak ierisinde kurumaya yz tutmu, kurumu, sklam, gelimeden geri kalm kaln ve ince dallar ile dip ve kksrgnleritemizlenir. Genelolarak,builemenfazla2aylkbirdnemdebitirilmelidir.
91
92
gbreleme ile hastalk, zararl ve yabanc otlarla mcadele yaplarakfidanlarnertesiylahazrlklolarakgirmesisalanr. Ertesi yl Mart aynda, tomurcuklar uyanmadan nce fidann topraktan 5 cm ykseklikten tepesi vurulur (ekil 10). Fidanlara gereklibakmvemcadeleilemleriuygulanr. Maysaysonlarnadorukesimyerindenkansrgnlerdeniyi gelienvedabakanbirtanesiseilir,dierlerikesilir(ekil11). Fidanlarn bakm dzenli yaplarak ka hazrlkl girmeleri salanr. nc ylda fidanlarda bir nceki yl seilen srgn 100 cm ykseklikten ve yine topraa bakan gz zerindenkesilir (ekil11). Bukesimilemindensonrageliensrgnlerdenbirtanesidoruk daln, dier iki tanesi deyandallaroluturmakzeresalsollu olarakseilir(ekil12). Dierlerieiliryadakesilir.Emebkmeyaplmdallarertesiyl kesilir. Drdnc yln Mart aynda doruk dal ile iki yan dal, gelime durumlarna gre, 6080 cmden ve da bakan gz zerinden kesilirler, bundan daha az gelime gsterenlere ise dokunulmaz (ekil12). Dzenlibakmsonucunda,seilendallarzerindeoylierisinde oluan srgnlerden karlkl olarak gelien ikier srgnn dndakilerkarlr(ekil14). Son yl da ayn ilem tekrar edilerek 5. yln sonunda ekil budamastamamlanmolur(ekil14).
ekil13
ekil14
5.1.2.itDikimSistemindeSekilBudamas Son yllarda zerinde nemle durulan bu sistemde, ocak sistemindeilkylyaplanilemleruygulanr. kinci yldaki fidann topraktan 5 cm ykseklikten kesilmesinden sonra, oluan srgnlerden biri arazi meyilinin yukarsna dieri de aasna olmak zere iki iyi gelimi srgn seilir (ekil15). Dierlerikesilir.Buseilensrgnlerarasndakiailesrgnlerile yerarasndakiann60olmasnazengsterilir(ekil15). Dallarda srgnlerin kesilmesi ve seilmesi ile dier uygulamalar ocaksistemindeolduugibidir. Sonraki yl, seilmi olan srgnler 6080 cmden da bakan gz zerindenkesilir(ekil16). Oylierisindeoluansrgnlerden,dorukdalilekarlklolan2 yandalsonbahardabraklr,dierlerikarlr. Drdncylda,Martayndadevamdaldurumdakidal6080 cmden,yandallarndevamnsalayacakdorukdallarise4050 cmdenvedabakangzzerindenkesilir(ekil17). Oylnsonbaharnda,seilmiolanherdorukdalndabirertanesi devamdalveikiertanesidekarlklolmakzereertanedal seilir,dierlerikesilir. Bu ileme beinci ylda da devam edilerek ekil budamasna son verilmiolunur.
ekil10
ekil11
ekil12
93
94
kalitesizvedzensizrnalnmasnanedenolmaktadr. Fndkta,diermeyvetrlerindenfarklolarak,birdalyabir dedikimyandanbahsetmekmmkndr. Bu durumda, sadece uaklardaki dallarn ve dallar zerindeki dalcklarn yenilenmesiyle genlik budamasn tamamlam saylmyoruz. nkocaktakianabitkimizindekkleriyalanmolmaktadr.
ekil15 ekil16 ekil17
Blgemizdeki fndk bahelerinintesis ylnn100150 hatta200 ylncesinekadardayandmbilmekteyiz. Bu baheler hem tekniine uygun bir ekilde tesis edilmemi ve hem de bu bahelerde uzun yllar boyunca kltrel ve teknik uygulamalaryeterlidzeydeyaplmamtr. Bundan dolay, blgemizdeki fndk bahelerinin byk bir ksmndatoprakyorgunluumeydanagelmibulunmaktadr. Verim zerine nemli etkisi olan dikim ya fndk bahesinde 30. yldanitibarenetkisinigstermekteolup,60.yandabirfndk bahesi ekonomik mrn genellikle tamamlam durumda olmaktadr. Bunedenle,bylebahelerinbelirlibirplandahilindesklerek12 yl dinlendirildikten sonra tekrar tekniine uygun olarak dikilip yenilenmesigerekmektedir. 6.FINDIKTARNEKBAHEYENLEMEPLANI 12dnmbirfndkbahesinde %25yenilemeesasnagre 5ylekilbudamasndansonra6.yldarnalnmas Bahedeskmdensonra2yldinlendirme Dinlendirmeveverimsizyllardareticiyidesteklemeve Yenitesistekifidanihtiyacnnkarlanmas esasnagreaadakirnekplankarlabilir: Tablo4:FndktarnekBirBaheYenilemePlan
1.Parsel(3da) 20082014 2.Parsel(3da) 20142020 3.Parsel(3da) 20202026 4.Parsel(3da) 20262032
5.2.Verim(rn)Budamas Fndkta vegetatif ve generatif faaliyetler arasndaki fizyolojik dengeyiuzunyllarkorumakiinrnbudamasyaplr. Fndktailk be yldaki ekilbudamasndansonra,verimave 10.yldanitibarendetamverimabalamaktadr. Bu tam verim a eide, bakma ve ekolojiye gre deimekle birlikte30yalarnakadardevametmektedir. 10 cm boyundaki kk, kurumu, krlm, clz srgnler karlr; ocak ilerine, dal ilerine ve ocak dna doru ok uzamsrgnlerksaltlr;ocakileriniamayaynelikolarak yalanm, hastalkl ve st ste gelime gsteren dallar dip ksmlarndankartlr. Kk ve dip srgn verme eilimi yksek olan bir meyve tr olmasdolaysylafndktadipvekksrgntemizliiilemide nemli kltrel ilemlerden olup, ayn zamanda rn budamas olarakdanemarzetmektedir. Bu amala her yl ylda en az iki kez olmak zere Mays sonu ile HaziranbaarasndaveSonbahardabusrgnlerayklanmaldr. Yal dallar kesilmeden 56 yl nceden bunun yerini alacak srgn hazrlanarak, fndklkta verim drlmeden devam ettirilebilir. 5.3.GenletirmeBudamasveBaheYenilemesi Meyve aalarnda genletirme budamas verimden dm aalardanbirkayldaharnalabilmekamacylayaplmaktadr. Aalarda verimden dme dnemlerinde arlkl olarak generatif gelime grlr, bu da aacn fizyolojik dengesini bozarak
95 2019Ekim Skm 20192021 Dinlendirme 2021Ekim YeniTesis 6.ya 2025Ekim Skm 20252027 Dinlendirme 2027Ekim YeniTesis
96
2007Ekim Skm 20072009 Dinlendirme 2009Ekim YeniTesis 18.ya
2013Ekim Skm 20132015 Dinlendirme 2015Ekim YeniTesis 12.ya
KAYNAKLAR BIRD,Richard(2002);PruningExpertAnswerstoAllYourQuestions, OctopusPublishingGroupLimited,London. BOSTAN, S. Zeki (1997); Trkiye Fndk Yetitiriciliinde SorunlarmzvezmYollar,OMZFDergisi12(2):127133, 1997. BOSTAN, S.Zeki (1998); Fndkta nemli Bir Sorun: eit Belirsizlii. OrdudaTarmDergisi,Yl3,Say10,MaysHaziran. BOSTAN, S. Zeki (2000); Varaton In Important Nuts, Kernel, Leaf And Technologcal Trats In Hazelnut Trees Of Dfferent Ages, Fifth International Congress on Hazelnut. August 2731, OregonStateUniv.,Corvallis,OR.USA. BOSTAN, S. Zeki (2005); Fndkta pomolojik ve teknolojik zellikler zerineocaktakidalsaysnnetkisi,ZiraatMhendislii,344: 47. LAGERSTED, Harry B (1975); Filberts. Advances in Fruit Breeding (Editor: J. Janick and J. N. Moore), Purdue Univ. Press. West LafayetteIndiana,USA.pp.456489. MEHLENBACHER, Shawn A. (1990a); Hazelnuts. Genetics Resources of TemperatefruitandnutCrops,AtaHorticulturae,290:789836. MEHLENBACHER, Shawn A. (1990b); Hazelnuts (Corylus), Acta Horticulturae,Number290,791836, MEHLENBACHER, Shawn A.; SMITH, David C. and BRENNER, L.K. (1993); Variance Components and Heritability of nut and KernelDefectsinHazelnut,PlantBreeding110,144152. OKAY, A.Nail.; KAYA, Ali; KK, Vedat, Y. (1986); Fndk Tarm, TarmOrman ve Kyileri Bakanl Yayn No: 142, Ankara, 85s. ZBEK, Sabahattin (1975); Genel Meyvecilik, ..Z.F. Yaynlar No: 131,386s.
Budurumagre; Toplam20ylsonrabahenintamamyenilenmiolacaktr 26. ylda da bahenin tamamndan ayn anda rn alnr hale gelinecektir Verimin100kg/daolduubirbahede; - 25ylx100kgx12da=30.000kgrnalnacaktr. - Devletbunun8400kgmyani%28inidesteklemiolacaktr.
DevletDestei Skumsonras Dikimsonras Toplam
1.Parsel 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 7yl
2.Parsel 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 7yl
3.Parsel 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 7yl
4.Parsel 2026 2027 2028 2029 2030 2031 2032 7yl
7.SONU Tekniine uygun tesis edilmi, gbrelemesi, budamas ve mcadelesi gerei ekilde yaplm ekonomik verim yanda bulunan fndk bahelerinde, olumsuz iklim koullar hari, her yl dzenli, verimlivekalitelibirrnalmakmmkndr.
97
98
ZBEK, Sabahattin (1978); zel Meyvecilik (Kn Yapran Dken Trler)...Z.F.YaynlarNo:128,486s. SQUIRE, David (2001); Pruning Basics, Octopus Publishing Group Limited,London. THOMPSON,MaxineM.;LAGERSTED,HarryBandMEHLENBACHER, ShawnA(1996);Hazelnuts.FruitBreeding(Editr:JulesJanickve JamesN.Moore).VolumeIII.hapter3.pp.125184. YILMAZ, Muhsin (1990); Meyve Aalarnda Budama, ukurova niversitesiBasmevi,Adana.
AYBASTIDANDNYAYAST
Prof.Dr..HakanMULALI* Ara.Gr.Uzm.Vet.Hek.GkhanNAT* Gelimiveazgelimilkelerarasndakisosyoekonomikdengeler giderek daha da bozulmaktadr. Gelimi lkeler 21.yzyla bilgi toplumu olarak girmeye hazrlanrken dier yandan tarmsal ve hayvansal retimlerini aklc ekonomik politikalarla destekleyip, ulusal retimde istikrar salamakta, ayn zamanda nemli bir ihracat lke konumunda bulunup bu zelliklerini srdrlebilir klmak istemektedirler.Gdarnleri,azgelimiveyagelimekteolanlkelere kar politik ve ekonomik bir silah olarak kullanlmakta ve bu nemi giderek artmaktadr. Artk gda retimi stratejik konuma ulamtr. Maalesef gemite gda ihracats olan Trkiye yanl politik uygulamalar sonucunda gnmzde net bir ithalat konumuna dmtr. reticilerin ithal ikamesiyle terbiye edilmek istenmesi politikalarTrkhayvanclnabykdarbeindirmibununsonucunda srvekoyunvarlmzhzlaazalmayrcabupolitikalarsonucunda isizlik ve i g artm, insanmza ne olduu belirsiz etler ve st rnleriyedirilmitirveyedirilmeyedevamedilmektedir. Trkiye; hem ulusal beslenmesini ve hem de 1.5 milyar alk snrnn altnda olan evresindeki drt milyar insann beslenmesini stlenebilecek gtedir. Krsal ekonomik kalknmay baarmak iin alnacak nlemlerle hayvanclk sektrnn mevcut potansiyelinin harekete geirilmesi gereklidir. nk tm dnyada olduu gibi Trkiyede de krsal ekonomik kalknmann lokomotifi hayvanclk sektrdr.Hayvanclkkatmadeerienyksekolansektrdr.Zengin
Ondokuz Mays niversitesi Veteriner Fakltesi, Hayvan Besleme ve Beslenme Hastalklar AnabilimDal,SAMSUN hmuglali@omu.edu.tr * Ondokuz Mays niversitesi Veteriner Fakltesi,Besin Hijyeni ve Teknolojisi Anabilim Dal, SAMSUN,gkhaninat@yahoo.com
*
99
100
hi bir lkede hayvanclk gelitirilmeden krsal ekonomik kalknmay baarmak mmkn olmamtr. Hayvanclk Trkiyenin hem ulusal beslenme,hemdeulusalkalknmasnda;ihracatnarttrlmas,sanayiye hammadde salanmas, blgeler ve sektrler aras dengeli kalknma ile kalknmannistikrariindebaarlmas,gizliisizliinnlenmesi,sanayi ve hizmetler sektrlerinde yeni istihdam imknlarnn yaratlmas ve kalknma finansmannn z kaynaklara dayandrlmas bakmndan nemlibirpotansiyelesahiptir.sizliiveignlemesigibiolgular gz nne alndnda hayvanclk ulusal gvenlikle ilgili bir karaktere sahiptir. Deerli konuklar, Ordu yaylalar stlk diyar olabilecek potansiyele sahiptir. Ancak bu konuda byk bir atl kapasitesinin olduu ve sahip olduu potansiyel gcn farknda olmad ortadadr. Trkiyedestiletmelerinin%90ailetipiiletmelerdir. Aybast ve Kabata ilelerimiz 858 ile arasnda gelimilik seviyeleri bakmndan srasyla 610uncu ve 651inci sradadrlar. Neredeyse Trkiyenin en geri blgeleri arasnda bulunmaktadrlar. Alpin iklim kua olarak nitelendirdiimiz bir iklim yapsna ve tipik Karadeniz blgesi corafi zelliklerine sahip olan ilelerimizde klar lk, yazlar serin olmakta yamur ve su kaynaklarnn besledii doal mera alanlar byk alanlar oluturmaktadr. Her mevsim yal olduundanyeilkabayemskntsolmayacaktr.Bunedenleahrgibi pahalbarnaklaraihtiyaolmayacaktr. Blgemizde tarma dayal ekonomik bir yap szkonusudur. Bu balamda;arazinin%21iayrmerailekapldr,hayvanclnblgenin toplam tarm geliri iindeki pay %26dr, hayvanclk ekstansif olarak yaplmaktadr,nfusumtamamnayaknhayvanclklailgilenmektedir, arclk Aratrma Enstits mevcuttur, Ordu Trkiye arclnn %10unu,balretiminin%15inigerekletiriyor,2004ylverilerinegre 10.200 ton bal, 340 ton balmumu retilmi olup bu gnk fiyatlarla hesaplandnda yaklak 60 trilyon TLlik bir retim ortaya kmaktadr. ABli kyl de hayvanclkla geiniyor, bizimki de Onun hayvanlar da dada otluyor. Bizimkiler de.. Onun rnleri bizim
marketlerimizde satlyor hem de aklayc brorlerle. Daha ok kazanmak iin beraberinde dier rnlerinin reklamyla.. rnein bu brorlerde yle yazyor: bizim falanca peynirimizle falanca yrelerimizin arab, biras, meyva sular (alkolle aras ho olmayanlar iin)iyigider.Yanitamamenbirpazarlamaolayszkonusudur. lelerimizde toplamda 15.340 sr, 118 manda ve 18.000 koyun kei bulunduu 2006 yl verilerinde belirtilmitir. i st; st iletme tesislerine 50 km uzakla kadar olan yerlerden salandnda ekonomiktir.Blgemizbunauygundur. Trkiyestretimineaitbazveriler(2006yl,ton) retim:10.645.778 mestolarakkullanm:1.509.449 Strnleriolarakkullanm:9.136.328 thalat:148.916 hracat:101.475 St retimimizin 2023 ylnda 20 milyon tona ulamas gerekmektedir.Grldgibibykbirakszkonusudur.Buan kapatlmasnda blgemize byk sorumluluk dmektedir. Hayvanclkta birim bana verimi etkileyen genel sorunlar u ana balklaraltndatoplayabiliriz; Islah Bakmvebesleme Hayvanhastalklarilemcadele rgtlenmevepazarlama Eitim Desteklemepolitikalar
Kredilendirme AybastKabata yresindestsrclnngelitirilmesi ve marka oluturulmasamalanmaldr.Blgedevarolanveyksekverimesahip olan Jersey rk st ineklerinin uygun yetitirme teknikleri ile verimi artrlmaldr. Olaya bir baka adan baklacak olursa; Fransa, talya, Hollanda, svire gibi peynir eidi ve retimi ok fazla olan lkelerde, tm dnyaya reklam yaplan orijinal peynirlerin belirli bitki florasna
101
102
sahip yerlerde (yayla, ova vs.), geleneksel yapsna zarar verilmeden retilmektevebuuygulamalardasraredilmektedir. Yerinde retim projeleri gelitirilmelidir. Trkiyede st hayvancl sektrnde son 30 ylda ok nemli gelimeler olmasna ramen, sektrn yapsal zelliklerinden kaynaklanan bir ok problem mevcuttur. Bu sektrde karlalan en yaygn problemler stn ilenmesivepazarlanmasileilgiliproblemlerdir.Trkiyederetileni stn yarya yakn bir ksm ilenmeden i st olarak tketiciye sunulurken, geriye kalan stn nemli bir ksm dk kalite ve standartlardaki mandralarda ilenmekte, ok az bir ksm ise modern teknolojiye sahip birimlerde ilenmektedir. Dolaysyla dier st rnlerinde olduu gibi peynirde modern iletmelerin yan sra kk mandralarda ve hatta evlerde retilmekte olup lkemizde ok deiik kaliteveeitlerdepeynirlerbulunmaktadr.Buretimeklibirtaraftan tketicisalasndanbazrisklerolutururken,diertaraftandeiik zevk ve tercihlere hitap edebilecek geleneksel rn eitlerinin ortaya kmasnasebepolmaktadr. Trkiyedeyksekteknolojiyesahipstilemetesislerindeyabanc kkenli birok peynir eidi retilmektedir. Sahip olunan geleneksel peynir eitlerinin zellikleri bozulmadan sanayiye kaydrlmas i pazardatketicilerinhizmetinesunulabileceigibi,dpiyasalardayeni ihracatimknlaroluturmakasndansonderecenemlidir.Ayrcason gnlerde peynir konusunda dikkat ekilen bir husus ise kei peyniri retim ve tketimi ile ilgili almalarn hzlanmasdr. Bu konuda yaplan aratrmalarn artrlmas ve yatrmlarn hzlanmas gn getike zayflayan kkba hayvancln gelitirilmesi asndan da olumlubirgelimeolarakdeerlendirilebilir.AybastKabatayresinin zelliklekeistretimibakmndandeerlendirilmesigerekir. Ancakbtnbunlarndatesindeolmakzerebirannceharekete gemek gerekmektedir. Aksi takdirde bu kurultaylar blge insannn kendi kendine yapt toplantlar olmann tesine geemez ve bir sre sonra da heyacann kaybeder. Hzla vakit yitirdiimizi gz nne alp hareketegemeliyiz.
AYBASTIDAPATATESRETMveYUMRUSL (Synchytriumendobioticum)HASTALII
Yrd.Do.Dr.zbayDEDE*
ZET
Orduilipatatesretimibakmndannemlibirildir.Ancak2000liyllaritibaryla Aybastilesindegrlenyumrusiilihastal(Synchytriumendobioticum)hembuilede hemdeilgenelindepatatesretimininazalmasnanedenolmutur.Bualmazellikle reticininbilinlendirilmesiamacyladerlenmiolup,eserdeOrduilininpatatesretimi vesorunlardeerlendirilerek,yumrusiilihastalnnzarar,yaylmasvemcadelesi hakkndabilgiverilmitir. Anahtarkelimeler:Patates,patatesyumrusiili,synchytriumendobioticum
ABSTRACT
PotatoProductionAndPotatoWart(SynchytrumEndobotcum)DiseaseInAybasti Orduprovinceisofconsiderableimportanceinpotatoproduction.Occurredfirst in Aybast district in the early 2000s, however, potato wart disease (Synchytrium endobioticum)hascausedsignificantreductioninpotatoproductionbothinAybastand inthemostpartofOrduprovince.Thisstudy,outliningthepresentstatusandproblems of potato production in Ordu province, was compiled particularly to make potato producersconsciousofthisdestructivediseaseandtoprovidebasicinformationrelated tothedamage,disseminationandcontrolofthediseaseaswell. Keywords:Potato,potatowart,synchytriumendobioticum.
1.GR Patates bitkisi gerek insan beslenmesi ve gerekse tarmsal gelir bakmndan nemli olan bir kltr bitkisidir. Ordu ili patates retimi bakmndan Nevehir, Nide, zmir, Bolu ve Erzurumdan sonra 6. srada yer almaktadr (Dede 2006). Endstri bitkisi olarak patatesin nemi insan beslenmesi ve zirai adan olmak zere iki balk altnda toplanabilir.
*
Ordu niversitesi, Ziraat Fakltesi, Tarla Bitkileri Blm, 52200-ORDU,ozbay_dede@hotmail.com
103
104
1.1.nsanBeslenmesiAsndannemi Her eyden nce eitli yemekler yaplmak zere mutfamzn gnlk ihtiyacn karlayan nemli bir besin kaynadr. Karbonhidrat bakmndan besleme deeri ok yksektir. 100 gram patates 80 kalori vermekteolup,bumiktardakikaloriyialabilmekiin240grekmek,114 gr pirin ve 302 gr. biftek veya bbrek yenmesi gerekmektedir. Dier taraftan,%2OranndaproteinveB1,B2,B6veCvitaminleriniiermesi patatesindeeriniartrmaktadr.Hazmokkolayolmasdolaysylada yallar, hastalar, ocuklar ve stanneleri iin iyi bir besin kayna olmasnn yan sra diyet materyali olarak ta kullanlmaktadr (lisulu, 1986). 1.2.ZiraiAdannemi Patates bitkisi dier kltr bitkilerine oranla birim alandan daha yksek miktarlarda kuru madde retimini salayabilmektedir. Bu nedenle artan dnya nfusunun gda ihtiyacnn karlanmasnda nemlibirroloynamaktadr.Diertaraftanbirimalanverimliliibirok bitkiyenazarandahayksekolduundan;reticitatminkrbirgelirelde edebilmektedir.Ayrcapatates;piyasafiyatokyksekolmadndan zellikle dar gelirli insanlar iin ucuz gda olma zelliini de tamaktadr. Patates nemli bir mnavebe bitkisi olup, apa bitkisi olmas dolaysyla mnavebede kendisinden sonra gelen kltr bitkilerinin verimininartmasnsalamaktadr.Bilindiizerepatates,endstriham maddesidir (Tutkal, ispirto, glikoz, ocuk mamas ve pudra yapm ile kozmetik ve tekstil sanayinde kullanlr) ve fabrikasyon artklar gbre olarak tarlalara verilebilmektedir. Ayrca, insan gdas olarak kullanlmayan kk yumrular et ve st hayvanlarnn beslenmesinde kullanlabilir(lisulu,1986;ErveUranbey,1998). 2.ORDULNDEPATATESRETMDURUMU Ordu ilinde 19952004 yllar arasndaki 10 yllk periyotta patates dikim, retim ve verim durumu Tablo 1de, 2003 yl ilelere ilikin verileriseTablo2deverilmitir.
Tablo1.YllartibarylaOrduliPatatesEkili,retimveVerimDurumu*
Yl 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Ort.(19952004) 2002/2004yllarDeiimi(%) DikimAlan(ha) 9.540 8.836 9.959 8.420 8.621 9.204 9.507 10.265 8.908 6.868 9.012,8 %33,1 retim(ton) 105.150 113.395 126.420 93.384 109.003 114.059 115.546 121.458 130.444 99.318 112.818 %18,4 Verim(kg/da) 1.102,2 1.260,7 1.268,4 1.109,1 1.264,4 1.239,2 1.215,4 1.183,2 1.464,3 1.446,1 1.255,3 %22,2
*:DE,TarmsalYapveretim19952004
Tablo 1 incelenecek olursa, 1995 ylnda 9.540 ha olan dikim alan 2002 ylna kadar dalgalanmalar olsa da art gstermi, 2002 ylndan sonra ise hzl bir ekilde azal gstermitir. Ayn yllarda retim durumu da dikim alanlarndaki deiimle paralellik gstermektedir. Ancak; 2002 ylndan sonra dikim alan ve retimde ortaya kan azalmann esas nedeni Aybast ilesinde ortaya kan Yumru siili Hastalnedeniylekarantinauygulanmasvebunabalolarakhastalk grlen alanlarda patates dikiminin yasaklanmasdr. Verim bakmndan incelendiinde ise; 2003 ylna kadar ortalama 1200 kg/da civarnda verim elde edilirken, 2003 ylnda ortalama verim 1.464 kg/daa kadar ykselmitir. Birim alandan elde edilen verimin art gstermesinin esas nedeni, birim alandan en dk verimin alnd Aybast ilesinde (Tablo 2) dikim alannn azalmasdr. Dier taraftan ayn dnemde yumru siili hastalnn grlmedii Grgentepe, Kabadz, Glky ve Ulubey ilelerinde Ordu l Tarm Mdrl ve Ordu Ziraat Fakltesi tarafndan yrtlen patates eit almalarnda yksek verimli olan bir patates eidinin (Cosmos) tespit edilmesi (Ylmaz 2003, Dede 2004) ve Tarm tekilat tarafndan reticiye bu eidin tohumluk datmnn yaplm olmas da il genelinde patates
105
106 DatlanMiktar
retiminde birim alan veriminin art gstermesinde nemli bir katk salamtr.
Tablo 2. Ordu linin Baz ilelerinde Patates Ekili, retim ve Verim Durumu(2003)*
leAd Glky Grgentepe Kumru Aybast Kabata Perembe Kabadz Ulubey ama atalpnar Fatsa Glyal *:ordutarim.gov.tr. Ekili(ha) 1.500 1.200 1.173 900 500 150 130 128 50 26 20 20 retim(ton) 15.000 18.000 11.730 6.800 5.500 2.100 3.185 3.200 1000 520 400 200 Verim(kg/da) 1000 1500 1000 755 1100 1400 2450 2500 2000 2000 2000 1000
40 42 92 95 67 *:OrdulTarmMdrl20002006almaRaporlar
36,4
70
3.RETMDEKSORUNLAR 3.1.retimdeSertifikalTohumlukKullanmDurumu: 19982005 yllar arasnda Ordu ili genelinde tarm tekilat tarafndanteminedilenvedatmyaplansertifikalpatatestohumluk miktarlar tablo 3te verilmitir. Tablo incelenecek olursa en fazla tohumluun 20002001 yllarnda datld grlmektedir. Daha sonraki yllarda ise lkemizin baz blgelerinde ortaya kan yumru siili hastal nedeniyle sertifikal tohumluk temin edilemediinden reticiye tohumluk datm da yaplamamtr. Dier taraftan Ordu ilinintoplampatatesdikimalannn9.000ha(Tablo1)civarndaolduu ve bir dnm alan iin ortalama 200250 kg tohumluk gerektii gz nne alnacak olursa; reticiye salanan bu miktarlardaki sertifikal tohumluunokyetersizolduudaakaortadadr.
Tablo 3. Ordu ilinde tarm tekilat tarafndan datlan sertifikal tohumlukmiktar(ton).*
1998 1999 2000 YILLAR 2001 2002 2003 2004 2005
3.2.Mnavebe Bilindiizereherhangibirkltrbitkisiayntopraktaarkaarkaya yetitirilirse; o bitkiye zararl olan bcek ve hastalk etmenleri srekli oalrlar. Dier taraftan, toprak ayn bitki tarafndan tek ynl olarak smrld iin de verimlilii azalr. Sz konusu bitki patates olduunda ayn tarlaya 34 ylda bir gelmelidir. Ancak, ne yazk ki blgemizde patates retiminde mnavebe konusuna hi dikkat edilmedii tarafmzdan gzlemlenmitir. Genel olarak ilimizdeki patates reticileri kk miktarlardaki ilenebilir arazisinde ayn yeri herylpatatesdikimindekullanmaktadr.lgenelindepatatesveriminin lke ortalamasnn ok altnda olmas da tespitlerimizi dorular niteliktedir. Gerek Aybast ilesinin gerekse ilimizde patates retimi yaplan dier ilelerin tarmsal retim durumu ve ekolojisi dikkate alndnda patates;msr,tahllar,yemekliktanebaklagillervebaklagilyembitkileri ilemnavebeyegirebilir. 3.3.YetitirmeDnemindekiNoksanlklar Patateste bir vejetasyon dnemi ierisinde birincisi yabanc ot mcadelesi ikincisi ise boaz doldurma olmak zere en az iki kez apalama yaplmas gerekir. htiya duyulmas halinde hem yabanc otlarlamcadelehemdeaktakalanyumrularntopraklartlmesiiin daha fazla sayda apalama yaplabilir. Ayrca, sulama imkn olan yerlerde, patates bitkisinin su stresi yaad dnemlerde sulama yaplmal, hastalk ve zararllarla mcadele edilmelidir. Tarafmzca yaplan gzlemlerde apalama ileminin blgemizde normal ekilde yapld, fakat zirai mcadelenin yetersiz ya da hi yaplmad gzlemlenmitir. Bunun sonucu olarak da hem dk verim alnmakta ve hem de rn kalitesi istenilen seviyelerde olmamaktadr. Blgede bilhassa TemmuzAustos dneminde zaman zaman ihtiya duyulmasna ramen toporafik yap uygun olmad iin sulama yaplamamaktadr. Dier taraftan, verimin dk olmasnda etkili olan faktrlerden biriside eksik ya da bilinsiz gbrelemedir. Blgede hem
107
108
Aybastilesindehemdedierilelerdepatatesreticileriileyaptmz grmelerde ounlukla sadece iftlik gbresi kullanmnn yeterli olacan ve bunu kullandklarn ifade etmilerdir. Bilindii zere patates birim alan verimlilii fazla olan bir kltr bitkisi olup, yalnzca iftlik gbresi kullanmnn besin maddeleri bakmndan yeterli olmamakta ve iftlik gbresine belirli miktarlarda besin maddesi takviyesi yaplmas gerekmektedir (lisulu, 1986; Esendal, 1990; Er ve Uranbey, 1998, Yldrm ve ark.,2002). Gerek iftlik gbresi ve gerekse sunigbrelemedeuygulanacakformvedozlarntespitedilebilmesiiin toprak analizi yaplmas zaruridir. Ancak, ilimizde u ana kadar ki gzlemlerimizdetoprakanaliziyaptranherhangibirpatatesreticisine derastlanlmamtr. 3.4.HastalkveZararllar Orduilindeyumrusiilihastalndansonrapatateseenfazlazarar yapan etmenler; patates bcei (Leptinotarsa decimlineata) ve patates mildiys (Phytoptora infestans)dr. Bunlarn haricinde zaman zaman eitli virs hastalklar, patates rhizoctania hastal, tozlu uyuz hastal ve patates uyuzu gibi hastalklar da nemli boyutlarda zarar meydanagetirmektedir.lgenelinderetimalanlarnnkkveparal olmas, zirai mcadele ilalarnn fiyatlarnn yksek olmas ve retici bilincinin yetersiz olmas nedenleriyle hastalk ve zararllarla ya ok az yada hi mcadele yaplmamaktadr. Oysaki hastalk ve zararllarla yeterli mcadele yapld ve nlem alnd takdirde birim alan verimliliiveretimmiktardanemlimiktarlardaartabilecektir. 4.AYBASTILESNDEPATATESRETMNDEKENBYK TEHLKE YUMRU SL HASTALII (SYNCHYTRUM ENDOBOTCUM) 4.1.HastalnTanmveBelirtileri Bu hastaln etmeni Synchytrium endobioticum isimli fungustur. Patates yumru siili yada patates kanseri olarak bilinen bu hastalk etmeninin birka rk mevcut olup patatesin en tehlikeli ve bulac hastaldr. Hastalk etmeni yalnzca patates bitkisinde gelimekte ve baka bir konukusu bulunmamaktadr. Mantar, patates bitkisinin kkleri hari her tarafnda geliebilir. Ancak, genel olarak hastalk
bitkininyeilaksamndagenellikleherhangibirbelirtigstermez.Bazen canllktabirazalmagrlebilir.Etmenebalolarakgelienurlardaha ziyade kk boaz, stolonlar ve yumru zerinde oluur. Bu ksmlarda balangtaokkkvebeyazrenkteolansiillerzamanlabyyerek karnabahar andran urlar meydana getirmektedir (ekil 1). Bu urlar zamanla kahverengileerek rr ve topraa karrlar. Siil ktlesi genellikle paralanr ve karardktan sonra ksa srede bozulur. Bu ekilde hastalk sporlar topraa bular. Bitkinin kklerinde siil oluumuszkonusudeildir(Anonim2007b,c,d).Bumantar,herhangi birkonukuyagerekduymadantopraktakicanllnuzunsredevam ettirebilir. Sra bitkileri tarmnda 1215 yl sonra lebilir. Fakat, im bitkileri alannda canllklarn 2530 yl muhafaza edebilir (Esendal, 1990). Kontrol iin en etkin nlem, dayankl varyetelerin gelitirilmesidir. Mantarn birka rk mevcut olup, bu rklarn hepsine dayankllk gsteren ticari bir patates varyetesi maalesef mevcut deildir(Esendal,1990;ErveUranbey,1998).
ekil1.Yumrusiilihastalnnfarklekillerdekigrnmleri.
ve d karantinaya tabi olan bu hastaln ilal mcadelesi (fungusitlerle)mmkn,ancakoldukapahalbiryoldur.Mcadeleiin en etkin yol kltrel nlemlerdir. Hastalk, bulak topraklarla ve hastalkl yumrularn tohumluk olarak kullanlmasyla yayldndan gereklinlemleralnmaldr(Anonim2007b,c,d).
109
110
4.2.Hastalnyaylmas Etmenle bulak alanlardan elde edilen patates yumrularyla, bulak alanlarda yetitirilen ve toprak tayabilen dier kltr bitkileriyle,bulakalanlardakullanlanapa,kazmavemakinegibialet ekipmanla, bulak alanlarda kullanlan ayakkablarn taban ile ve bulak toprak yzeyinden esen rzgarla tanan toprak paracklaryla olmak zere ksaca toprak tayabilecek her eyle ok rahat bir ekilde yaylabilmektedir(Anonim2007b,c,d). 4.3.YumruSiiliileMcadelevenlemler Hastala neden olan mantarn toprakta en az 2530 yl canlln korumas gz nne alnarak hastalk grlen tarlalardapatatestarmkesinlikleyaplmamal,bulakalanve yaknsahalarmutlakakarantinaaltnaalnmaldr. Hastalk etmeniyle bulak alanlardan elde edilen yumru ve bitki artklar hayvanlara yem olarak verilmemelidir. Zira, hayvan dksyla temiz tarlalara bulama riski unutulmamaldr. Hastalk etmeni fungus, patates tarmnda kullanlan alet ekipman ve ayakkabyla dahi bulak tarladan temiz tarlaya tanarakbulaabildiindengereklinlemleralnmaldr. Hastalkla bulak olmad tespit edilen alanlarda kesinlikle sertifikal ya da temiz olduundan emin olunan tohumluk kullanmaksuretiyledikimyaplmaldr. Hastalkl yumrular ya da bulak olan blgeden temin edilen yumrularkesinlikletohumlukolarakkullanlmamaldr. Bulaktarlalardahasattansonrakalanpatatesartklartoplanp, derin bir ukura gmlerek, zerine snmemi kire dklp imhassalanmalvebualanlardapatatesretiminederhalson verilmelidir.Bulakalanlardablgeyeuygun patatesdndaki herhangibirrnyetitirilebilir. Patatestarmyaplmasdnlenalanlardatopranhastalkla bulak olup olmadnn tespiti iin mutlaka toprak tahlili yaptrlmaldr.
Piyasada kontrolsz tohumluk satan ahslardan tohumluk patateskesinliklealnmamaldr. Anlatlan belirtilere benzer belirtiler grldnde tehis iin mutlakalveyaleTarmMdrlklerinebavurulmaldr.Bu gnekadaryaplansrveyalmalarnagreNideliAcaar Ky, Nevehir li merkez, Kaymakl beldesi ve Derinkuyu lesi ile Ordu li Aybast lesinde sz konusu hastalk etmeni tespit edilmitir. Bu yerlerden kesinlikle tohumluk patates alnmamasgerekmektedir. Hastalk etmeniyle bulak olan blgelerdeki retici ya da pazarlamaclarndaellerindekirngeliigzelpazarlamalar yasakolup,mevcutpatatesretimblgesinindnakarlrken yetkili mercilerden ruhsat almalar kanuni zorunluluktur (Anonim2007b,c,d,e) 4.SONUVENERLER lkemizde nemli bir patates reticisi olan Ordu ilinde patates retiminde birim alan verimliliini artrabilmek ve retimi srekli klabilmek iin baz nlemlerin alnmas byk nem arz etmektedir. ncelikle, blgede retimi yaplan dk verimli ve yozlam eit yada klonlarn yerine; blgeye adapte olabilen ve yksek verimli eitlerinsertifikaltohumluklarkullanlmaldr.Diertaraftan,mevcut genotiplerin kaybolmamas ve bu genotiplerin zelliklerinin iyiletirilmesi iin slah almalarna nem verilmelidir. l genelinde patates retimi daha ziyade kk alanlarda yapldndan reticiler patates dikim, apa ve hasat makinesi gibi aletleri almay sayn almay ekonomik bulmamaktadr. limizde baz yaylalarda var olan mekanizasyona uygun alanlarda bu alet ekipmann retime kazandrlmas ve daha ekonomik bir retimin yaplabilmesi iin reticilerinbirlikoluturmalar,bubirlikaraclylateminedilecekolan ekipmanlar ortaklaa kullanmalar ve retimden pazarlamaya kadar olansorunlarnzmlenmesisalanabilir. Dier taraftan, ilimizde zellikle yumru siili etmeni ile bulak sahalarda yetitirilen patateslerin il ierisinde veya il dna tohumluk
111
112
olarak datlmamas iin karantina tedbirleri uygulanmal, hastala hassas eitler retimden kaldrlarak bunlarn yerine dayankl eitler retilmelidir. retim aamasnda mutlak suretle mnavebeye nem verilmeli ve ekonomik bir retim iin mutlak suretle toprak analiz sonularnagregbrelemeyaplmaldr.
12. lisulu, K., 1986. Niasta, eker Bitkileri ve Islah. Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Yaynlar: 960, Ders Kitab:279, Ankara,278s. 13. Yldrm,M.B.,Z.Yldrm,Y.imek,.aylak,C.alkan,S. Erkan,M.GmveM.M.Kurt,2002.PatatesTarm.Kartarm TicaretA..,Ankara,141s 14. Ylmaz, K., 2003. OrduKabadz Koullarnda Baz Patates (Solanum tuberosum L.) Genotipleri zerinde Aratrmalar. Gaziosmanpaa niversitesi Fen Bilimleri Enst. Tarla Bitkileri AnabilimDalY.LisansTezi(Yaynlanmam).
KAYNAKLAR 1. Anonim,20002006.TarmveKyileriBakanl,OrdulMd. 20002005YlalmaRaporlar. 2. Anonim,2004.TarmsalYapveretim.DEYaynlar. 3. Anonim,2007a.www.ordutarim.gov.tr 4. Anonim,2007b.zmo.org.tr 5. Anonim,2007c.ardahantarim.gov.tr 6. Anonim, 2007d. sayfa.3.htm Adanatarim.gov.tr/bitki_koruma/2004/01/
7. Anonim,2007e.Kkgm.gov.tr/teblig/200261 8. Dede,.,2004.OrduEkolojikKoullarndaDeiikOlumluBaz Patates eitlerinin (Solanum tuberosum L.) Verim Durumunun Belirlenmesi.Atatrkniv.ZiraatFakltesiDergisi,35(34):159 164. 9. Dede, ., 2006. Ordu linde Patates Yetitiricilii ve Sorunlar. IV.UlusalPatatesKongresi.BildirilerKitab:311315.Nide. 10. Er,C.,S.Uranbey,1998.NiastaveekerBitkileri.Ankaraniv. ZiraatFak.YaynNo:1504,DersKitab:458,Ankara,334s. 11. Esendal,E.,1990.NiastaekerBitkileriveIslahCilt:1Patates. OndokuzMaysniversitesi,ZiraatFak.TarlaBitkileriBlm, Samsun,221s.
113
114
TEMZVESTNKALTELSTVEST RNLERNASILRETLR?
Yard.Do.DrZekaiTARAKI*
ZET
Bu bildiride, st retiminde ve onun peynir yourt gibi rnlere ilenmesinde uyulmasgerekenhijyenikkurallaraaklanmtr. Anahtarkelimeler:Hijyen,st,yourt,peynir
deildir.AvrupaBirliilkelerindekiibanastvernleritketimi, ortalama olarak st cinsinden 330 kg/yldr. Bu deer lkemizde 145 kg/yleklindedir.Stninsanbeslenmesindekinemi,ehirleme,gelir ve nfus artn da dikkate aldmzda daha belirgin olarak ortaya kmaktadr. Dengeli ve yeterli beslenme, bata tketici alkanlklar ve gelir dzeyiolmakzerebirokfaktrtarafndanetkilenmektedir.nsanlarn gda tketim alkanlklarnn ortaya konmas ve gelir dzeylerinin tketim miktarlarna etkisinin saptanmas, salkl bir toplum oluturmak iin gereklidir. Bu konuda lkemizde yaplan almalarda, stretimvetketimininyeterliolmadngstermektedir. 2. HJYENK HUSUSLAR ST RETMNDE DKKAT EDLECEK
ABSTRACT
In this presentation is outlined hygienic regulations of obligatory adaptation in milkproductionandinprocessofitsascheeseandyoghurttoproducts. Keyworlds:Hygiene,milk,yoghurt,cheese
1.GR St, canlnn bymesi ve gelimesi iin bata gelen besinlerden biridir. nsann tm yaamnda nemli yeri olan st, yeterli ve dengeli beslenme iin gerekli olan hayvansal kaynakl protein, ya, laktoz ile vitaminvemineralmaddeleritamveyeterliorandaierir.St,beslenme deerinin ykseklii yannda, vcut fonksiyonlarn dzenleyen, gelimesinisalayan,kemikvedi oluumundanemlirololantemel gdamaddesidir. St bnyesinde 85 civarnda ayr besin esi, litresinde yaklak olarak 49 g st sekeri, 37 g ya, 35 g protein, 9 g mineral madde ve iz miktarlardavitaminler,enzimler,organikasitlervekoruyucumaddeler bulunmaktadr. Stn gnlk olarak tketiminde nerilen ortalama miktar, bebekler iin 700 g, ocuklar iin 400 g, genler iin 350 g, yetikinleriin250g,hamileveemziklileriin500g,yallariinise350 gdr(TARAKI,2006). Hayvansal protein kaynaklarndan birisi olan st ve st rnleri, Trkiyedegerekretimgereksetketimbakmndanistenilendzeyde
*
retici, imalat ve tketici olarak toplumun her kesimini ilgilendiren st, uygun artlarda elde edilir ve muhafazas da uygun artlardayaplrsakalitesinikaybetmedeniletmeyeularveoradaarzu edilen st rnlerine ilenir. Aksi takdirde daha reticinin elindeyken phtlarvemamuleilenemezhalegelir.Budurumstnretiminde, muhafazasnda,ilenecekyeretanmasndaveilenmesinekadargeen srede gerekli itinay gstermeyi gerektirir. Temiz ve stn kaliteli st eldesi iin u hususlar gz nnde tutulmas gereklidir (TARAKI, 2006). 1. Salklvetemizinek, 2. Ahrveevresinintemizliivedikkatliyelmem, 3. Sinekvebenzerihaerelerlemcadele, 4. Temiz,mikropsuzvekullanlkapkacak, 5. yisacvesammetoduveyatemizsammakineleri, 2.1.SalklveTemiznek stn kaliteli st elde edilmesinin ilk art, st hayvannn salkl olmasdr. Gnmzde st hayvan olarak inek anlalmaktadr. Bu yzden salkl inek tabiri yerine salkl st hayvan tabirini
OrduniversitesiZiraatFakltesiGdaMhendisliiBlm,zetarakci@yahoo.com
115
116
kullanabiliriz. neklerde balca hastalk grubuna rastlanr. Bunlar (METN,2001;TARAKI,2006),
temizlenmesigerekir,aksitakdirdebulamakanlmazolur.Memeden gelebilecek pislik ve mikroplara mani olmak iin meme her gn samdannceiyicetemizlenmelivemikropldrckimyasalmadde ierenzeltiyebatrlmbezlesilinmeli.Memesilmedeherhayvaniin ayr bir bez kullanlmas hastaln baka hayvanlara gemesini nleyeceindenfaydaldr.Silmebezleriherkullanmdansonramutlaka temizlenip kaynatlmaldr. Meme iltihab hastal (Mastitis) ancak bu ekildenlenebilir. 2.2.AhrevresininTemizliiveDikkatliYemleme
1. Memeiltihabhastal(mastitis);etkeniStaphylococcusaureusve Streptococcusagalactiae 2. Yavruatmahastal(burusella);etkeniBrucellaabartus, 3. Verem(tberkulos);etkeniMycobacteriumtuberclosis. Bu hastalklardan verem ve yavru atma hastal insanlar iinde olduka tehlikelidir. Hayvann st veriminin dmesi zerine de etkilidir. zellikle bol st veren kltr rk ineklerde fazlaca grlen mastitis hayvann verimini drr. Mastitisli hayvann st tuzlumsu tadasahip,rengiisekrmzmsolur.Kokusudadeiikolduundahoa gitmez.Mastitisinnegemekiin(TARAKI,2006), a. Samntamvehzlyaplmas, b. Hastaolduundanpheedilenineklerinayrsalmas, c. Hijyenikartlaraazamidikkatgsterilmesi, d. Hastalananhayvanntedavisininyaptrlmas. Hereithastalnerkentehisivevakitgeirilmedentedavisiiin hayvanlarn belli aralklarla Veteriner kontrolnden geirilmesi gereklidir.stnkalitedehijyenikstretmekiinineintemizolmas gerekir.Mikroorganizmalarnstebulamayollararasnda,sthayvan bata gelmekte ve daha sonra sacdan ve evreden bulama olabilmektedir. Eer hayvan salkl olursa bu hayvandan elde edilen st ok az mikrop ierir. Hayvan temizde olursa mikroplarn ste bulama yollarndan biri kapanm olur. Hayvanndan mikrop bulamamas iin inek her gn kaalanp zerindeki pisliklerin
Samn yapld yer veya ahr stn elde edilmesinde bir fabrikaya benzediinden, kaliteli st retiminde nemli bir yer tutmaktadr.Ahrnelveriliolmas;bykl,scaklk,kvenemlilik durumunun st hayvann rahatsz etmeyecek dzeyde olmas, havasnn temiz olmas gerekir. eitli haarat, ku ve farelerden korunmas, ahrda gbrenin bekletilmemesi gibi hususlara dikkat edilmesi gerekir. Pencere camlar daima temiz tutulmal, kapal ahrlarda sineklerin faal olduu mevsimlerde kap ve pencerelere sinek teli taklmaldr. nk bilindii gibi sinek ve dier haarat, hastalk yapan mikroplar tar ve bylece stn kalitesinin bozulmasna yol aarlar. Ahrn taban dzgn olmal, girintili kntl olmamal. Ahrdaki gbre ahr dna, uzak bir yere tanmal, inek ahrnda kesinlikle at, tavuk ve dier kmes hayvanlar bulundurulmamaldr. Hastalk yapc mikroplarn yaylmasn nlem iin ahr taban belirli aralklarlakirelenmelidir. St iindeki laktozdan dolay hafif tatlmsdr. Stn kokusu ise elde edildii hayvann kokusuna gre deiir. Samdan nce hayvana verilen yemler stn kokusuna ve tadna etki ederler ve onu deitirirler. Bu sebepten yeil ve kt kokulu ayr otlar samdan sonrahayvanaverilmelidir. 2.3.SinekveBenzeriHaerelerleMcadele Sinekvedierhaerelerhemstnkalitesinibozanmikroplarhem deinsansaliinzararlpatojenleritarlarvestntemasettiiyere konmalar durumunda ste mikrop bulatrrlar. Bu sebepten sinek ve
117
118
dier haerelerle mcadele edilmek ve onlarn ste bulamasna mani olmaldr.Sinekvedierhaerelerilemcadeleiin(TARAKI,2006); a. Sinek ve dier haerelerin yuvalar ve barnaklar ortadan kaldrlmal. Sthane, ahr ve evresinde gbre ve pislik bulundurulmamal. b. Ahrtabanbelirliaralklarlakirelenerektemizlenmeli. c. Ahrnvesthaneninpenceresineteltaklmal. d. Sthane, ahr ve evresine belli aralklarla ilalama yaplarak sineklerlemcadeleyaplmal. 2. 4. Temiz, Mikropsuz ve Kullanl Sam Kovas, St Tama Gm Stlkte kullanlan sam kovas ve st tama gm gibi kaplar elikten yaplm olmal ve kolay temizlie elverili olmal. Kaplarn yzey ksmlar dz olmaldr. Yuvarlak kaplar kelilerden dahakolaytemizlendiiiinkaplarkelivegirintikntsolancinsten olmamaldr. Kelere veya girintiknt yerlere giren st bula kolaycatemizlenemez.Buralardakalanstmikroplarn oalmasnave stn ksa zamanda bozulmasna neden olurlar. Demir, inko ve bakr kaplar ste iyon verirler. Ste geen bu iyonlar katalitik etki yaparak stn bozulmasn abuklatrrlar. Buna mani olmak iin kullanlan kaplar kesinlikle paslanmaz elikte olmaldr. Bakr kaplar kullanlmadanncemutlakakalaylanmaldr.Samkaplarnnazdar olursa havadaki mikroplarn ste bulama ihtimali azalr. Ancak st kaplarnnaztezlenmeyigletirmeyecekkadargeniteolmaldr. 2.5.yiSac,SamMetoduveTemizSamMakineleri Sam yapan kii hijyenik st elde etmeye uygun bir temiz elbise giymelidir. Sacnn eleri temiz, yarasz ve hastalksz olmaldr. Samdan nce eller iyice temizlenip kurulanmaldr. Sam makineyle yaplrsa sam makineleri talimatlara uygun olarak kullanlmaldr. ster elle isterse makineyle samda olsun sama balamadan nce memeiyicetemizlenipkurulanmaldr. Eer sam makineyle yaplyorsa makinenin btn paralar her samdan sonra sklp temizlenerek st bula giderilmelidir. Temizleme ilemi yle yaplr. nce eme suyu ile kabaca alkalanr,
arkasndatemizleyicideterjanbulunanscaksuylafralaypykadktan sonra eme suyu ile durulanp klorr suyla veya buhardan geirilerek kurutulupbirsonrakikullanmahazrhalegetirilir. 2.6.SamSrasndaDikkatEdilecekHijyenikKurallar Meme bann ucundaki kaslar ok sk kapanmadndan mikroplarmemebandanierigirerler.Bununiinilksalanstfazla mikropludur.Buyzdenilksalanstsamkabnnyanndabulunan baka bir kaba koyulmal, esas ste kartrlmamal ve ayr olarak ilenmelidir. Tedavi grm inekler en sonunda salmal ve bu hayvanlarn stleri de yine esas stle kartrlmamaldr. Samda meme ucunda st kalmamasna dikkat edilmelidir. Sam sonunda st yahemenilenmeli,yadaileninceyekadarksasreliolarakbuzdolab scaklna soutularak muhafaza edilmelidir. i st soutma tertibat bulunanaralastiletmesinetanmal;buradahemenilenmeyecekse, yineileninceyekadar,enfazla12saatsreylesoukdepodatutulmal ve arkasndan sl ileme tabi tutulmaldr. St iilebildii gibi eitli mamullereilenerekdetketilebildiiiinbeslenmedekinemidahada artmaktadr. 3.HJYENKVEKALTELYOURTRETM Yourtsalkasndannemlibiryeresahiptir.Tereyavepeynir yapmnda st ekeri ve baz mineral maddeler kaybolduu halde yourt;stntmbileenlerinintamamnayaknnkoruyabilmektedir. Yourtta bulunan asit ve bakteriler; sala zararl mikroplarn yaamasn engellemektedir. Baz zehirlenme olaylarnda yourt panzehir olarak kullanlmaktadr. Ayrca hazmszlklar giderici, dinlendirici ve uyku verici zellie sahiptir. Yourt ste nazaran daha besleyicidir. Bu zellik, mayalama srasnda stn baz bileenleri n deiimeurayaraksindiriminikolaylatrlp,yarayllnnartmasna balanmaktadr. Yourdun baz hastalklara kar koruyucu ve tedavi edici zellii vardr. Barsak zehirlenmeleri, kronik ishal, dizanteri, hazmszlktan kaynaklanan az kokusu, kabzlk, mide tamas gibi hastalklar ile hamilelikteki sknt ve dzensizlikleri gidermede yourt gvenle ve baaryla kullanlabilmektedir. Yourt barsak florasnda asidik ortam oluturmas sonucu, kokuturucu ve zararl bakterilerin
119
120
gelimesineengelolmasnedeniyle,butrbakterilerinyaamasnafrsat vermez. Bylece toksik madde oluumu engellenmi olur. Belirtilen zellikleresahipolmasnedeniyleyourt insanmrnuzattnadair ciddibilgilertespitedilmitir(TARAKI,2006;ANON.,2006). Yourt piirilmi stn yourt mayasyla fermente olmas sonucu oluansalkl,besleyicivesevilerektketilenbirstrndr.Yourt yapmnda da inek, koyun ve manda stleri veya bu stlerin karm kullanlr. 3.1.HijyenikveKaliteliBirYourtyleYaplmaktadr Dier st rnlerinde olduu gibi yourtta da hammaddenin zellikleri nemli lde hijyenik yapy ve kaliteyi etkilemektedir. Yourdailenecekistn(ANON.,2006); Hastalkszbirhayvandansalmolmas, Tazeveantibiyotikiermemesi, Mikroporannndkolmas, Yabanctatvekokubulunmamas, Yourtbakterilerininfaaliyetiniengelleyici(deterjanvb)madde iermemesigerekir. St iletmeciliinde temizlikte dezenfektan ve deterjanlar geni lde kullanlmaktadr. Ykamada yeterli durulama yaplmazsa ste geenbudezenfektanvedeterjanlarstnyourtlamasndaistenmeyen baz sorunlar meydana getirmektedir. Ayrca ekiyen stlerin asitliini gidermek iin st reticileri tarafndan zellikle yaz aylarnda stlere karbonat katmaktadrlar. ine karbonat katlan stten iyi bir yourt yapmak zordur. Byle stlerde, yourdun mayalanma sresi uzar, oluan yourt gevek olur ve yourtta arzu edilmeyen tat ve koku oluur. yi kalitede i st evlerde 34 kat bezden geirilerek, iletmelerindeiseseperatrleszlr. Ya orannn ayarlanmas; son yllarda yal rn tketiminden kanan kiilerin ihtiyacn karlamak iin; ya dk yada yasz yourt elde edilmeye balanmtr. Byle bir yourt elde etmek iin sttenkremaekerekstnyamiktaristenilenoranaayarlanmal. Kurumaddenin artrlmas; yourda ilenecek stn kurumaddesinin arttrlmas gerek rnn kvam, gerekse aromas
asndan nemlidir. Stn kurumadde ieriinin arttrlmas; stn stmayla bir ksm suyunun buharlatrmasyla veya sttozu katm ile stnsuorannndrlmesiyleyaplr. Islilemvesoutma;yourtretimindekullanlanst9095Cde 1015dakikasdabekletmeileyaplr.Bustmannaslamaczararlve hastalkyapcmikroplaryoketmektir.Istlanstmayalamascaklna yani;4345Cyekadarsoutulmal. Mayailavesiilephtlatrmavedepolama;iyibirmayadayourt bakterilerinin (Streptecoccus thermophilus ve Lactobacillus bulgaricus) oranlar%50/50veya55/45oranlarndaolmaldr.Eermayadakiyourt bakterilerinin oran dengesiz olursa istenilen kalitede bir yourt elde etmekmmknolmamaktadr(KONAR,2005;TARAKI,2006). Ste % 13 orannda iyi kalitede yourt (saf kltr) katlarak iyice kartrlr. Mayalama ve ambalajlama ilemi tamamlandktan sonra stler4143Cde33,5saatyounlamayabraklr. Phtlamastamamlananyourt10Cninaltnasoutulur.Bunun iin yourdu ksa bir sre oda ssnda beklettikten sonra soutma yaplmas idealdir. Soutmann ani olarak buzdolabnda yaplmas yourtta yap bozukluuna, yetersiz yaplmas ise tatta ekilie neden olur. Soutma ilemi tamamlanan yourtlar buzdolabnda 1 gn bekletildikten sonra tketime sunulurlar. Bu ekilde ilenen bir yourt 10 gn sreyle buzdolabnda kalitesinden bir ey kaybetmeden saklanmaktadr. 4.HJYENKVEKALTELPEYNRRETM Peynir,stnpeynirmayasilephtlatrlp,phtnnkesilmesiyle, szlmesi, preslenmesi ve belirli koullarda olgunlatrlmasyla elde edilen bir st rndr. Bileiminde ste oranla ok daha fazla ya, protein ve kalsiyum bulundurmas nedeniyle peynir insan beslenmesinde ve soframzda vazgeilmez bir yere sahiptir. Peynire ilenecek st, bileimi bakmndan mikroplarn kolay geliebildii bir ierie sahip olduu iin; samndan tketime kadar geen srede temizliesondereceuymaygerektirir(ANON.,2006).
121
122
Beslenmemizde ok nemli bir yeri olan peynir, ev artlarnda i stten yaplarak tketilmektedir. i stn mikrop ieriinin yksek olmas nedeniyle temiz ve salkl bir peynir elde edilememektedir. Bu durumugidermekiinyanihijyenikbirpeynirretimiiin;stmutlaka stldktan sonra peynire ilenmelidir (65C 30 dakika stlr; st stlrken buhar kmaya baladnda ocak sndrlp bu sda yarm saat kadar bekletilir yada termometre yani s ler ile scaklk takip edilmeli). lkemizde Beyaz peynir retimi ve tketimi yaygn olduu iin ncelikle beyaz peynir retimini inceleyelim. Peynire ilenecek st tazeolmalveiindeyabancmaddebulunmamaldr.nk; Stte bulunan antibiyotik ve koruyucu maddeler stn phtlamasnnlerler. Stnmemeiltihabdadenilenmastitislistlerdenveyabakteri ieriiyksekstlerdenpeynirilendiindeilerikiaamalarnda kusurlarortayakmaktadr. Eldeedilentazevekusursuzst,yourttaolduugibipeynirdede yaieriiistenilenoranaayarlanr. Stn stlmas; Trkiyede peynir stnde stma mevzuatlarda belirtildiigibi65Cde30dakikaveya75Cde1520saniyedir.Salkl bir peynir iin bu normlara mutlaka uyulmaldr. Oysa i stten yaplan peynirlerde hastalk yapc mikroorganizmalar uzun sre canl kalabilmektedir.Bunedenleretimdenhemensonratketimesunulacak peynirler iin stn belirtilen s ve srelerde tutulmas tketici sal asndan son derece nemlidir. Peynir i stten yaplacak olursa sz konusu mikroorganizmalar peynirde uzun sre kalabilmektedir. Bu yzden i stten yaplan peynirlerin 90 gn salamurada olgunlatrldktan sonra tketilmesi gerekir. Taze tketilecek peynirlerin stlm (pastrize edilmi) stten yaplmas toplum sal asndanoknemlidir.Stnistenilenstmayaplmasylaburusella ve verem gibi hastalk etmeni mikroorganizmalar yok edilmektedir. Stn stlmasyla ayrca arzu edilmeyen tat ve gaz oluturan mikroorganizmalarda imha edilerek peynir kalitesine olumlu etki salanr. Ancak belirtilen slardan yksee klnca stn maya ile phtlama yetenei azalmaktadr. Byle elde edilen pht daha az sk
olmakta ve peyniralt suyunun ayrlmas zorlamaktadr (ANON., 2006). Istmadansonrastmayalamascakl3032Cyekadarsoutulur vemayannkuvvetinegre90dakikadaphtlamaolacakekildepeynir mayasilaveedilerekphtlatrlr(KONAR,2005). Peynirin olgunlamas istenilen dzeyde olmas iin ste mayalamadan 30 dakika kadar nce kltr katlr. Kltr; peynirde istenilen koku, tat ve aromay oluturmak, stte dengeli bir asit geliimini salamak, phtnn peyniralt suyundan ayrlmasn kolaylatrmakveolgunlamaydzenesokmakamacylakatlr.Peynir yapmnda saf kltr kullanm konuyu bilen eleman ve laboratuar gerektirdiindenbuilemevartlarndazorolacandanbununiin;bir gnncekitazeyourtbuamala%0.51oranndakullanlabilir.Pht kesilmedennceukontrolleryaplr; Phtbaklakesildiindedzgnbirekildeayrlmal, Baktastbulakalmamal, Phtnnkesildiiyerdensarmsyeilimsisukmal, Phtbulunduukabayapmadankolaycaayrlmal, Pht kesim olgunluuna gelince; bakla kibrit byklnde paralanr.Paralamailemindephtnnfazlahrpalanmamasnadikkat edilmelidir. Kesilen pht peynir suyunun ste kp, phtnn kmesi iin1015dakikabekletilir.Sarsuyuayrlanpht,szmebezibulunan kaba bir kaseyle aktarlr ve bezin karlkl ular bir araya getirilerek szlmesisalanr.Phttemizbiryerdebaskyaalnr.23saatbaskda bekletildikten sonra, peynir kalp byklnde kesilir. Dilimlenen peynirler iri tuzla tuzlanarak bir gece bekletilir. Sertleen Beyaz peynirler kavanoz, plastik ve teneke kutulara dizilir. zerini rtecek ekildesalamurakoyulur. Peynir Salamurasnn Hazrlanmas; %1516 tuz ierikli salamura iin;1litretemizsuya4yemekkairituzkatlarakeritilir,kaynatlp soutulmasyla elde edilir. Salamuraya konulan peynir 56Clik souk hava depolarnda veya buzdolabnda saklanr. Bu artlarda 3 ay
123
124
olgunlatrlan peynir istenilen tat ve aroma kazanmtr ve tketime sunulur. KAYNAKLAR KONAR,A.2005.Stteknolojisi.4.bask.ukurovaniversitesiZiraat Fakltesiyaynno:140.Adana. METN, M. 2001. St teknolojisi. Gelitirilmi drdnc bask. Ege niversitesiMhendislikFakltesiyaynlarno:33.Bornovazmir. TARAKI,Z.2006.Stteknolojisi.Dersnotlar.OrduniversitesiZiraat Fakltesi,Ordu. ANONYMOUS, 2006. http://www.erzurumtarim.gov.tr/teknik/ teknik.htm;Yourtvepeyniryapm
ORMANGLVEALE

BO SAYFA
125
126
YENDNYA:NTERNETALELERNYEN DNYADAKSORUMLULUKLARINELERDR?
Prof.Dr.H.FerhanODABAI*,Ar.Gr.AhmetNaciOKLAR*, Yard.Do.Dr.IlKABAKI*
ZET
amzn en nemli iletiim aralarndan ve bilgi kaynaklarndan biri olan internet, salad bu avantajlar sayesinde kullanlmas kanlmaz bir ara olarak kendisinikabulettirmeyebalamtr.zelliklebatabilgisayarveceptelefonlarolmak zereteknolojidekitmgelimelerinternetihayatmzagirmeyezorlamaktadr.nternet salad pek ok stnlk kadar, snrll da beraberinde getirmektedir. zellikle gnlk yaamdaki her ortamda ocuklar tm tehlikelerden korumaya alan ailelerin, internet ortamnda da ortaya kabilecek tehlikelerden korumalar ncelikli grevidir. Gnmzde teknolojiyi kullanma konusunda ocuklarn anne ve babalarndan daha donanmlolduubirgerekolmaklaberaberinternetiyasaklamanndabirnlemdeil, ocuu byle nemli bir aratan yoksun brakacak bir yanl olaca unutulmamaldr. Ancak annebabalar olarak ocuklarn internet ortamnda gvenliini salayacak bir takm nlemler alnabilir. Bu almada ailelerin ocuklar iin internet ortamnda gvenliinisalayacakbirtakmnlemleraklanmtr. AnahtarKelimeler:nternet,Aile,ocuk,Gvenlik.
thatwilldeprivechildrenofsuchanimportanttool.Ontheotherhand,parentscantake some precautions to ensure childrens security on the internet. In this study, some precautionsthatcanbetakenbyparentstoensurechildrenssecurityintheinternetare proposed. Keywords:Internet,Parents,Children,Security.
1.NTERNETVENTERNETNKULLANIMALANLARI nternetgenelolaraktelefonhatlar,uydulargibizelteknolojilerile bilgisayarlarn birbirine balanmas sonucu ortaya kan genel bir iletiim adr. Gnmzdeki kullanm ekli ile tarihsel geliimi 1980li yllarn sonuna dayanrken, lkemizde ise ilk olarak 1990 ylnda internethizmetleribalamveozamandanitibarendehzlbirekilde yaygnlamaktadr. zellikle son yllarda maliyetlerin drlmesi ve ADSL balantlarn yaygnlamas gibi nedenler internetin yaygnlamasndanemlietkenlerolarakortayakmaktadr.
ekil1:ADSLBalantnnGenelYaps(TTnet,2006)
ABSTRACT
TheNewWorld:InternetWhatAreTheResponsbltesOfParentsInThe NewWorld? Internet has begun to make itself accepted as an inevitable tool being one of the most important communication tools and information resources in this era. All technological developments, primarily computers and mobile phones, compel the internet to enter in our lives. Although internet provides many advantages, it brings many limitations as well. Especially, protecting children from possible dangers on the internetistheprimaryroleofparentswhotrytoprotecttheirchildrenfromalldangers indailylives.Itisafactthatchildrenaremoreequippedintermsaboutusinginternet than their parents are. However, forbidding internet is not a precaution but a mistake
* Anadolu niversitesi, Eitim Fakltesi., Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Blm, Eskiehir,TRKYEfodabasi@anadolu.edu.tr * Anadolu niversitesi, Eitim Fakltesi., Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Blm, Eskiehir,ncoklar@anadolu.edu.tr * Anadolu niversitesi, Eitim Fakltesi., Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Blm, Eskiehir,isilk@anadolu.edu.tr
1.1.nternetinTanm nternet, ngilizce Interconnected Networksun (kendi aralarnda balantl alar) ksaltmasdr (Vikipedi, 2006). nternet, dnya apnda birok bilgisayar zel donanmlar aracl ile birbirine balayan ok bykbir bilgiadr. Dahaayrntlolarakinternetidnyanndrtbir yanndaki bilgisayar alarnn birbirine bal olduu, genilii dnya apnda, srekli byyen bir iletiim a ve retilecek bilginin dolam sistemi eklinde de tanmlamak mmkndr (Gkl, 2001). Bu adan
127
128
bakldnda internet, milyonlarca insann kendi amalar dorultusundavebilgisayarlararaclhemiletiimkurabildiihemde bilgi alveriinde bulunabildii bir sistemdir (Odaba ve dierleri, 2007). 1.2.nternetinKullanmAlanlar nternetaraclilesohbetetmek,oyunoynamak,mzikdinlemek, alveri yapmak, dnyann herhangi bir yerindeki ktphanelerde aratrma yapmak, gnlk veya haftalk dergi ve gazeteleri okumak, bankaclk ilemleri, otel, tiyatro ve uak iin rezervasyon gibi birok ilemi yapmak mmkndr. Ancak genel anlamda internetin salad olanaklar aadaki ekilde gruplandrmak mmkndr (Eastman Internet,2003). Eposta(email)Hizmetleri:Epostagnmzdebireyleraras iletiimde byk bir neme sahiptir. Kullanclarn gerek ailesi, arkadalar gibi yakn evresi ile, gerekse dnyann dier ucundaki tanmad insanlarla iletiim kurmasn salamaktadr.epostannennemliolanacretsizolmasdr. Bir baka ifade ile telefon ya da faks da olduu gibi her bir kullanmiinekstrabircretgerektirmemesidir. Bilgi Hizmetleri: nternet zerinde bir insann arad kanunlar, yasalardan ticari fuarlar ve konferanslara, eitimden, ticari iletmelere, yeni fikirlerden teknik desteklere kadar neredeyse tm konularla ilgili byk miktarda bilgi bulunmaktadr. Genel Hizmetler: nternet zerinden online bankaclk, i arama ve bavuru ilemleri ve otel rezervasyonu gibi pek ok hizmete ulamak mmkndr. Bu ilemler genellikle fazladan bircrettalepedilmeksizingerekletirilebilmektedir.
ekil2:nternetleYaplabilecekBazlemler
AlSat lemleri: Internet dnya apnda rnleri satn alabilmekveyasatabilmekiinoketkilibirortamsunmaktadr. stenilen herhangi bir rn istediiniz herhangi bir lkeden sipari verebilmektesiniz. Ayn zamanda borsa takibi ve borsa ile ilgili ilemleri de internet zerinden yapabilmeniz mmkndr. Topluluklar: nternet zerinde sanal anlamda birbiri ile ayn zelliklere sahip bireylerin bir platformda bir araya gelmeleri mmkn olmutur. rnein, Trk Sanat mzii seven bireyler veya 2003 Aybastllar gibi bir takm ortak zellie sahip olan bireylerinsanalortamdabirhaberlemegrubuoluturmalarda mmknolmaktadr. Sonu olarak, nternetin toplumsal hayata getirdii bu kolaylklar, bata eitim olmak zere, salk, savunma, endstri ve kamu sektr gibi farkl alanlara ok boyutluluk kazandrmtr. nternetin bu hzl geliiminmzdekiyllardadahadaokalanetkileyerek,toplumlar iinvazgeilmezbiryaamekliolacaktr. 1.3.TrkiyedenternetKullanmDurumu nternete tm dnya zerinde niversiteler, aratrma enstitleri, kamu kurulular, ticari kurulular gibi pek ok kurulu baldr ve bu
129
130 6574yaaras 1.538.969 1.347.666 2.201
kullanclarnn iine her geen yl daha fazla sayda kurulu ve rencinin katlmasyla, internet dnya apnda bir iletiim ve bilgiye eriim a halini almtr. Bu nedenle hem tm dnyada, hem de lkemizdeinternetikullananlarnsaysartmaktadr.2005ylverileriile Trkiyede toplam nfusun yaklak %14ne karlk gelen 10 milyon bireyinternetikullanmaktadr. nternet kullanclarnn balant skl incelendiinde ise (ekil 3) kullanclarn yars her gn internete balanmaktadr. Kullanclarn %33isehaftadabirgninternetebalanmaktadr(TK,2005). ekil3:nternetkullanclarnnternetikullanmskl
iki- ayda bir 3%
0,14
24.260
1,80
ekil 4deki internet balant yeri ile ilgili veriler incelendiinde kullanclarn ounun (%36) iyerlerinde, %29unun internet kafelerde ve %22sinin ise evlerinde internete baland grlmektedir (TK, 2005).
ekil4:nternetKullanminTercihEdilenBalantYerleri
29% 22%
Evde (%22) yerinde (%35) Eitim alnan yerde (%7)
Ayda en az bir defa %13 Hergn /neredeyse hergn %51

7% 35% 6%
Haftada en az bir defa %33
Arkada, akraba vb. bakalarnn evinde (%6) Internet kafede (%29)
Kullanclarn yalarna gre dalm incelendiinde ise interneti kullanan bireylerin byk bir ksm 1624 ya arasndaki gruptadr. Sonrasndaise2534yagrubundakikullanclargelmektedir(Tablo1).
Tablo1:nternetKullanclarnnYalaraGreDalm(TK,2005)
Yagrubu 1624yaaras 2534yaaras 3544yaaras 4554yaaras 5564yaaras Toplambireysays Kadn Erkek 5.615.420 6.365.819 4.856.389 3.580.169 2.270.517 nternetkullananbireysays Kadn % Erkek % 18,82 10,63 5,01 2,36 0,94 1.965.750 1.477.391 704.745 372.042 83.067 37,41 22,50 14,35 10,09 3,80
Yukardaki veriler incelendiinde Trkiyede kullanclarn byk birksmnnhergninternetikullandklar,kullanclarnounluunun 1624 ya arasnda olduu ve internet kullanmnn ounlukla iyeri veyakafelerdegerekletirildiigrlmektedir. 2.OCUKLARINNTERNETKULLANIMDURUMLARI Bireylerin bilgisayar kullanm konusundaki bilgi ve becerileri bilgisayar okuryazarl olarak adlandrlrken, internette ilem yapabilme becerisi ise internet okuryazarl olarak adlandrlmaktadr. Bilgisayar ve internet okuryazarlnn yabanc dil, mzik eitimi gibi belirli ya dnemlerinde kazanlmas daha kolay olmaktadr. Microsoft (2004)tarafndanyaplanbiraratrmainternetkullanclararasndaen hzl byyen grubun okulncesi adaki ocuklar olduunu ortaya
5.254.609 1.057.079 6.564.992 676.835 4.912.100 243.235 3.687.825 84.606 2.184.186 21.285
131
132
koyarak,busonucudesteklemektedir.nternetinlkemizde1990ylnda ilk kez girdii ve 1990l yllarda yaygnlat dnlrse gemii yakn tarihe dayanan bilgisayar ve internet okuryazarl konusunda ocuklarnannebabalarndandahaiyidurumdaolduusylenebilir.Bu nedenlelkemizdeinternetkullanmkonusundaenbykdilimi,enalt yagrubuoluturmaktadr(Tablo1). lkemizde rencilerin internet kullanmlarna ynelik yaplan bir aratrma ile rencilerin interneti kullanm amalarnn dev yapmak (%84), akademik bilgi takibi (%79), program download etmek (%77), haberleri takip etmek (%74), iletiim hizmetleri (% 67), Srf yapmak (%58), sohbet (chat) etmek (%47), oyun oynamak (%35), online ders takibi (%27), online bankaclk ilemleri (%15), film izleme (%14) ve alveriyapmak(%12)eklindesralandgrlmektedir(Tanyerive dierleri,2005) Yaplanbirdieraratrmaiseennemliinterneteriimortamnn internetkafelerolduuvebumeknlarnenyounyararlanclarnnda genellikle internet kafeye arkadalaryla birlikte gelme eiliminde olan renciler olduu belirlenmitir. Ayrca, gene bu aratrmaya gre internet kafelerin ncelikli kullanm amalarnn oyun, daha sonra elencevesonolarakdaeitimbilgiamalolaraksralandsonucuna ulalmtr. Bu bulgulara ek olarak, internet kafelerin klandrma, havalandrmavegrltgibifizikselzelliklerinininternetkafelerinen youn kullanclar olan renciler iin uygun olmad da ulalan sonulardan birisidir (Tapnar ve Gm, 2005). Dier nemli orana sahipbalantyerlerininiseevveokullarolduuyineaynaratrmaile ortayakonmaktadr. 3.NTERNETTEOCUKLARIBEKLEYENTEHLKELER nternetindenetlenemeyenyapsndandolayhemocuklarhemde aileler farkl tehlikelerle kar karya kalabilmektedirler. nternet zerindesansrolmadiin,dnyannherhangibiryerindenirketler, hkmetler, bireyler ve kurumlar internet zerinden her tr materyali yaynlayabilirler. nternetin kresel dalm o denli hzl gelimitir ki, interneti izlemek ya da kontrol etmek olas boyutlar amtr. nternet servis salayclar, bireyleri bu sitelere balarken, bu sitelerdeki ierii
kontrol edemezler. nternet zerindeki ieriin denetlenmesi teknik olarak da olas deildir. nternetin merkezi kontrol olmayan bir yayn olmas, bymenin nasl olaca yolunda bir ipucu da vermemektedir. Dolays ile her lke internet balantsn gerekletirirken kendi lkesinin dilini, deerlerini ve kimliini de kollamak durumundadr (MobleveWilson,1998). nternette ortaya kabilecek tehlikeler hem ya zellikleri gerei tehlikeleredahaakolmalar,hemdeinternetienokkullanmaoranna sahipolmalarnedeniyleocuklarzerindeetkiliolmaktadr.nternetin ocuklar iin risklerini aadaki ekilde sralamak mmkndr (AACAP,2001): nternet zerinde uygun olmayan alanlara girmeye tevik edilmeleri iddetvepornografikieriktekievrimiibilgiilekarlamalar Glreklamclkunsurlarileyanltlmalar dlverileceibelirtilerek,bilinmeyenbirwebsayfasnakiisel veaileselbilgilerinigirmeyeiknaedilmeleri Fiziksel ve sosyal geliime ynelik etkinliklere yeterince zaman ayrmamalar Trkiye Biliim uras (2002) raporuna gre 715 ya grubundaki ocuklarn %90nn interneti elence ve yararl olamayan siteleri incelemek iin kulland belirtilmektedir. Bu raporda da ocuklar iin internetintehlikeleriuekildesralanmtr(nternetKurulu,2002): Pornografikyadaolumsuzvetehlikeliinanierikliwebsiteleri gibizararlsitelerinkolaycaulalabilirolmas. ocuklar iin yararl olabilecek ierikteki sitelere kolay ulalabilecekkaynaklarnbulunmamas. nternetinaileiiatmalaranedenolmas. Ekonomik ynden (telefon ve alveri faturalar gibi) zararl olmas. Gnlkileriaksatacakyndezamankaybnanedenolmas.
133
134
nternettekiininkendisiniolduugibiyanstmamasnedeniyle kimlikkargaasnasebepolmas nternetinyararlamalarlakullanlmamas nternetinbamllkyaratmas. nternetin ocuklar iin belirtilen bu tehlikelerini belli balklar altnda toplayarak, aadaki ekilde snflamak mmkndr (Magid, 2003): Uygun Olmayan erik: ocuklar, internet zerinde yapsnda cinsel ya da iddet eleri barndran ya da yasal olmayan tehlikeli etkinliklere cesaretlendiren ierikle kar karya kalabilirler. ocuklar, uygun olmayan ierikteki bu web sayfalaryla kendi istekleri dnda sohbet odalar, eposta ya da ksa mesaj servisi araclyla karlaabilirler. Fiziksel Saldr: ocuklar, zellikle sohbet odalar araclyla iletiim kurduklar kiiler tarafndan kendisinin ya da aile yelerinin gvenliinitehlikeyeatabilecekkimlikveadresbilgilerinivermeyeikna edilebilirler. Bunun iin ocuk saldrganlar, ocuun gvenini kazanmak ve daha sonra yzyze bir buluma ayarlamak iin sohbet odalar,epostayadaksamesajservislerinikullanabilirler. Virsler ve Hackerlar: ocuklar, interneti yetikinlere gre daha bilinsizvetedbirsizkullanabilecekleriiinbilgisayarazararverebilecek birvirsierendosyaybilgisayaraindirebiliryadabilgisayarauzaktan bir hackern giri yapma riskini artrabilirler. Bu durum, aile gizliliini vegvenliinitehlikeyeatabilir. Yasaya Uygunluk ve Mali Boyut: ocuklarn internet zerinden web sayfalar araclyla kredi kart numaralarn vermeleri, aileleri finansal adan skntya sokacak byk bir borla karlamalarna sebep olabilir. Ayrca, ocuklar internet zerinde bilmenden ya da bilerekbakalarnnhaklarnasayggstermemegibiahlakiyadayasal olmayan davranlarda bulunarak kendilerini ve ailelerini skntya sokabilirler.
ocuklarnyukardabalklarhalindeverilentehlikelerekaryasal sorumluluu da ailelerinde bulunmaktadr. Bu nedenle ailelerin ocuklarnainternetkullanmndabirtakmsorumluluklardmektedir.
4. ANNEBABALAR SORUMLULUKLARI
OLARAK
ALELERN
NTERNET
Herteknolojininkullanmndaolduugibiinternetinkullanmnda daaileleringrlerivetutumunceliklinemtamaktadr.nternetin kullanm ile ilgili ilkretim dzeyindeki ocuklarn ailelerinin grlerini belirlemek iin yaplan bir aratrmada, ailelerin gvenlik konusundan habersiz olmakla birlikte, interneti ekonomik bir ortam olarak grdklerine ve internetin akademik baary artrdna ve ada yaamn bir gereklilii olduuna inandklar sonularna ulalmtr. Aratrmann bir dier nemli sonucu ise, ailelerin internetin aile ilikilerini olumsuz etkilediine inanmadklardr (Odaba, 2005). Bu aratrma sonularna gre, ailelerin internetin
135
136
tehlikeleri konusunda yeterince bilgili ve bilinli olmadklar sylenebilir. Aileler, ocuklarna yabanclarla konumamay, eer evde yalnzlarsa kapy yabanclara amamay, bilinmeyen kiilere telefonda bilgi vermemeyi retirler. Hatta ou aile, ocuklarnn gittikleri yeri, oyun oynadklar ocuklar ve televizyonda izledikleri programlar, okuduklar dergi ve kitaplar da denetlerler. Ancak, ou aile, ocuklar iin d dnya kadar endie verici olan sanal dnyada gezinirken ocuklarndenetlemeleriverehberliksalamalargerektiininfarknda deildirler(AACAP,2001). Annebabaolarakocuunuzunyagrubunailikineitlinlemler almanz gerekebilir. Aada genel olarak ocuklarnzn internet zerindeki gvenliklerini salamak iin alabileceiniz nlemler sralanmtr(Steward,2000;Microsoft,2004;AACAP,2004): Bilgisayar evinizin tm aile bireylerine ak bir alanna yerletirin. Bilgisayar ocuun odasna koymak, kapy kapatt an kendi kendine kalp, istedii an istedii ortama ulama zgrln salayacaktr. stelik bu yaklamda ocuk,sosyallemesrecindendekopacaktr. ocuunuzun rnek alaca ilk kii sizsiniz. Bu nedenle, ncelikle kendi internet kullanmnzn dier etkiliklerinizle dengeli olup olmadn ve evrimii alkanlklarnz denetleyin. ocuunuzda internet bamllnn belirtilerini aratrn. ocuunuzun internet kullanmnn okuldaki performansn, saln, ailesiyle ve arkadalaryla ilikilerini etkileyip etkilemediinikendinizesorun..ocuunuzinternetbamll belirtilerigsteriyorsa,profesyonelbirdanmanabavurun. ocuunuzun internet kullanmn yasaklamayn. Unutmayn ki, internet sosyal hayatn nemli bir parasdr. Ancak, ocuunuzun bilgisayar karsnda geirdii sreye bir snr getirin. ocuunuzuninternetkullanmnabelirlikurallargetirinvebu kurallarauymasnsalayn.Bukurallar;hergnbelirlibirsre evrimii olma; devleri bitirinceye kadar internette
gezinememe veya anlk iletileri kullanamama; sohbet odalarna veya evrimii yetikin ierikli sitelere girememe gibi kurallardanolumaldr. ocuunuza sohbet odalarnda konumann, yabanclarla konumaylaaynolduunu,bukiilerleaslayzyzebulumay kabuletmemelerigerektiiniretin. ocuunuza hibir zaman bir baka kiiye ya da web sitesine herhangibirkiiselkimlikbilgisivermemeyiretin. ocuunuza internet zerinde ulatklar bilgilerin ya da grdkleri her eyin doru olmadn, bilginin doruluunu sorgulamasgerektiinivenaslsorgulayacanretin. ocuklarnzn internetteki gezintilerini denetleyin. nternet kullanmnizleyenvekstlayanyazlmlararatrn.Filtreleme ve izleme aralar kullanl olmalarna karn, bu aralarn deneyimli bir bilgisayar kullancs tarafndan devre d braklabileceiniunutmayn.Gerekirseocuunuzuninternette girdii adreslere girip, uygun siteler olup olmadn kontrol edin. ocuunuzun evrimii etkinlikleri hakknda endieleriniz varsa, bunu ocuunuzla konuun. retmenler ve dier internet kullanclarndan tavsiye ve danmanlk aln. ocuklarnzla ak iletiim kurmak, bilgisayar kaynaklarn ve interneti kullanmak, size bu sistemlerin btn olanaklarn hakknda bilgi ve beceri sahibi olmanz ve karlaacanz herhangiolasbirproblemehazrlklolmanzsalayacaktr. ocuklarnzlabilgisayardaberaberzamangeirin.Bilmediiniz konularda onlardan yardm isteyin, ki bu davran onlar ok mutluedecektir,bildiinizeylerideocuunuzlapaylan. ocuunuzla bir anlama yapn ve bu kurallar erevesinde davranmazsa, internet kullanmn yasaklayacanz aka belirtin.Nitekim,Amerikadaokullardaocuklaraimzalattrlan nternet Gvenlii Szlemesi ve Microsoft (2004) tarafndan nerilen evrimii Davran Kurallar Anlamas bulunmaktadr. Bu anlamalar ocuunuza imzalatarak
137
138
sorumluluk almasn salayabilirsiniz (Odaba ve dierleri, 2007). 5.SONU Baarlbireryetikinolmalarvegeleceinbilgiortamnahazrhale gelmeleri iin bilgisayar ve internet okuryazarl, ocuklarmz iin gerekli birer donanm haline gelmektedir. Gnmzde ocuklarn gereksinim duyduklar iletiim ve bilgiye ulama ekilleri internet ortamna tanmaktadr. Bilgi, resim, oyun gibi ortamlar, ocuklar iin zengin renme kaynaklar oluturmaktadr. nternette bulunan sitelerde ok sayda eitsel amal, bilgilendirici, elendirici ierikler bulundurmaktadr,ancakocuklarmziinrseleyici,zararl olabilecek kaynaklar ieren sitelerin says da maalesef giderek artmaktadr. nternet giderek yaygnlaan ve ierii artan bir ortam olduundan, bu art bilgi art ile doru orantl olarak devam edecektir. u an, olaslkla gelecekte de internet, merkezi kontrol araclyla denetlenmeyecektir. Olas tehlikelerini dikkate alarak interneti ocuklarn kullanmna yasaklamak etkisiz ve yanl bir davran olacaktr. Bunun yerine internetin doru kullanm konusunda ocuklarn ynlendirilmeleri ve bilinlendirilmeleri gerekir. Bu nedenle zellikle ailelerin internet kullanm ve internette kendilerini ve ocuklarn bekleyen tehlikeler konusunda bilinli olmalar, sorumluluklarnn farknda olmalar ve ocuklarn buna gre ynlendirmeleribyknemtamaktadr.
KAYNAKLAR AACAP(2001);ChildrenOnline,FactsforFamilies.59,EriimTarihi: 22.08.2006; http://aacap.org/page.ww? name=Children+ Online&section=Facts+for+Families. Eastman Internet (2003); Advantages of internet. Eastman Internet Reports. Eriim Tarihi: 12.10.2006; http://www.eastman.com.au/ ecommerce/advantages.html. Gkl, Orhan (2001); Bilgi Teknolojileri Ve nternet, Eriim Tarihi: 12.09.2006;http://www.eng.bahcesehir.edu.tr/css/.2001. nternetKurulu(2002);GenlerinnternetKullanm.altayRaporu. EriimTarihi:20.09.2006;http://kurul.ubak.gov.tr/calistay/. Odaba, H. F. (2005); Parents Views on the Internet Use, The Turkish Online Journal of Educational Technology TOJET. 4:1. Odaba,H.F.I.KabakveA.N.oklar(2007);nternet,ocukveAile. NobelKitabevi,Ankara. Magid, L.J. (2003); Child Safety on the Information Highway. Eriim Tarihi:22.04.2006;http://www.safekids.com/. Microsoft. Ebeveynler iin evrimii gvenlik klavuzu: Yalar ve dnemler,EriimTarihi:18.09.2006;http://www.microsoft.com/ turkiye/athome/security/children/parentsguide.mspx,2004. Moble, M. ve M. Wilson. (1998); Cultural Aspecs of Internet Usage: A Preliminary Inguiry. Education Technology Research and Development.46:3,ss:109113. Steward, M. (2001); Five Secrets for Parents to Help Encourage Responsible Use of the Internet, Eriim Tarihi: 12.09.2006; http://ResponsibleKids.net/article1.htm. Tanyeri, Tayfun, Cem, uhadar, Mbin Kyc, ve Ahmet, N. oklar (2005);UniversityInternetCafs:OneMoreCupOfInformation For The Road. First Monday Online Journal. Eriim Tarihi: 12.10.2006; http://www.firstmonday.org/ issues/issue11_5/ tanyeri/index.html.
139
140
Tapnar, M. ve . Gm (2003); nternet Kafelerin (Dijital Ktphaneler)EitimAmalKullanmnnTeviki,Akademik Biliim2003desunulanbildiri.Adana:ukurovaniversitesi. TTNet (2006); ADSL Nedir? Eriim Tarihi: http://www.telekomadsl.com/?pageID=54. 09.09.2006;
TRKYEORMANGLLER(RHODODENDRONL.) VEBOTANKZELLKLER
.Gr.DrSevimALAN*
ZET
Rhododendron L. (Ericaceae) cinsinin Kuzey yarmkrede yayl gsteren 850den fazla tr bulunmaktadr. lkemizde ise Karadeniz Blgesinde zellikle Dou Karadenizde ve Bat Anadoluda yayl gsteren Rhododendron trleri 1i endemik olmakzere5tr,9taxave4meleztaxailetemsiledilmektedir.Rhododendrontrlerinin (zellikleR.luteumveR.ponticum)yaprakveieklerizehirlibileikler(andromedotoxin vs) tamaktadr. Arlarn bu bitkilerin ieklerinden faydalanarak yaptklar bal deli bal, ac bal, tutar bal,ad ile tannr. Bu baln tansiyon drc etkisi vardr. Fazla miktarda yendii takdirde ldrcdr. Ormanglleri ss bitkisi olarak da yetitirilmektedir. Bu almada Trkiyede yetien Orman gllerinin yayl alanlar, kullanllarvemorfolojikzellikleriaratrlmtr. AnahtarKelimeler:RhododendronL.Ormangl,Ericaceae,Botanik,Morfoloji
TK (2005); Hanehalk Biliim Teknolojileri Kullanm Aratrmas Sonular, http:// Eriim Tarihi: 12.10.2006; http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=1. VikipedizgrAnsiklopedisi(2006);Internet,EriimTarihi:08.08.2006; http://tr.wikipedia.org/wiki/Internet_%28%C3%B6zel_isim%2t9.
ABSTRACT
It has been found that more than 850 species of Rhododendron distributed in the North Hemisphere. Rhododendron is especially spread out in the East Black Sea and West Anatoliaand is represented by 5species one of themis endemic and 9 taxa and4 hybrid taxa. Leaves and flowers of Rhododendron (especially R. luteum and R. ponticum) containtoxiccompounds(andromedotoxin).Honeyhasbeenoccuredbybeesusedfrom the flowers of Rhododendron has been recognized as deli bal, ac bal, tutar bal. It has been antihypertansion. It has been eaten excessively,it is toxic. Also, Rhododendron has beengrowingasdecorativeplant.Inthisstudy,localitiesofRhododendron,theirusesand morphologicalcharactershasbeeninvestigated. KeyWords:RhododendronL.,Ormangl,Ericaceae,Botany,Morphology,
1.GR Ericaceae (Fundagiller) familyasna ait Rhododendron L. (Orman gl) cinsi dnya zerinde Kuzey yarmkrede doal olarak yayl gsteren850kadartriletemsiledilmektedir.KuzeyAmerika,Avrupa veAsyannlmanblgelerindedoalyaylgsterenormangllerinin
* Anadolu niversitesi, Eczaclk Fakltesi, Farmastik Botanik Anabilim Dal, Eskiehir, salan@anadolu.edu.tr
141
142
Afrika ile Gney Amerika ktasnda doal olarak yetien hibir tr yoktur. Karadeniz Blgesinde zellikle Dou Karadenizde younlaan vebatyadoruKaradeniziklimtipininetkisialtndabulunansahalarda yayl alan bulan orman glleri Trkiyede 5 tr 9 takson ve 4 melez taksonlatemsiledilmektedir.1978deyaynlananTrkiyeFlorasndaP. F.Stevens5ormangltrve1melezormangltaksonuhakkknda bilgi vermitir. Bu trler; R. luteum, R. ungernii, R. smirnowii, R. caucasicum, R. ponticum ve R.x sochadzeaedir. Ancak daha sonra yaplan aratrmalarla yeni taksonlarnda Trkiyede yayl gsterdii ortaya kmtr. Bilimsel ad (Rhododendron) gl aac anlamna gelmektedir. (Yunancarhodon:gl;dendron:aa).Bucinsebaltrleringvdeleri al,nadirendebykaalardr,enufaktr1020cm,R.arboreumise en byk tr olup boyunun 50 metreyi bile at tespit edilebilmitir. Yapraklar spiral konumlu, yaprak boyu 12 cm ile 50 cm arasnda deimektedir, sadece R. sinogrande trnde yapraklarn uzunluu 100 cmkadardr(Avc,2004:13;Stevens1978:91). 2.SONU 2.1.TrlerinMorfolojikzellikleri Rhododendron ponticum L. (Mor iekli orman gl, Alp gl, Komar, Karaau, Kara Kumar, Kumar): ki alt tr vardr. Subsp. ponticumvar.ponticum,subsp.baeticumvar.brachycarpum.Trkiyedeen yaygn olan trlerdendir. Batda Istranca dalarndan, Douda Hopaya kadargenibiryaylalannasahiptir.810mboyunda,ieklerpembe, mavimsi TrkiyeOrmanGlleri(RhododendronL.)veBotanikzellikleri mor renkli, yaz k yapran dkmeyen al veya kk aa formundabitkiler.Yapraklarakyeil,eliptik,derimsivesert,1020cm, kenarlar dilidir. Korolla an biiminde Sonbaharda oluan meyvalar krmzdr. Tadnn mayho olmas nedeniyle yemeklerde garnitr olarak kullanlr. Yol kenarlarnda, orman altlarnda ve ak alanlarda, 1501800(2100) m. yksekliklerde yetiir (Avc 2004:13; Tuzlac, 2006:283).
ekil1:Rhododendronponticum
RhododendronluteumSweet(Zifin,Sifin,Sarormangl,Yeliei, Eriiei,Sarau):KuzeyveBatAnadoludalarndayetienbiral trdr. lkbaharda sar iekler aan, yaprak dken bitkilerdir. 34 m boyunda, yapraklar erit eklinde, her iki yz ipek gibi tyldr. Zehirlidir. ieklenme dnemi MaysEylldr. 4002000(2200) m yksekliklerde yetimektedir (Avc, 2004:13; Acartrk, 1997:88; Baytop, 1991:224;Baytop,1984:161;Tuzlac,2006:283;Zeybek,1994:221).
ekil2:Rhododendronluteum
143
144
8.AybastKabataKurultay/23Temmuz2007/Trkiye
Rhododenron ungernii Trautv. (Ak ormangl, Beyaz Orman gl, Beyaz Kumar / Komar): Kafkas dalar ile Dou Karadeniz blgesinde yayl gsteren, daima yeil, 67 m boyunda, mat pembemsi beyaz iekli bitkilerdir. iek sap zerinde 1224 iekten oluan iek demetleriyeralr.ieklenmednemiHaziranAustostur.(850)1000 2000(2200)myksekliklerdeyetimektedir(Avc,2004:13).
Rhododendron x sochadzeae Charadze& Davlianidze: Trkiyede doalolarakyaylgsterenR.ponticumveR.caucasicannmeleziolan ormangldr. Dou Karadeniz blgesinde Artvin evresinde, genellikle1700mninzerindekiseviyelerdegrlr.Mat,pembe,beyaz veyaleylakrenkliiekleriyledikkateker.Diermelezormanglleriise Artvinevresindetanmlanmolan,R.xrosifaciens,R.xdavisianumveR. xfilidactylisdir(Avc,2004:13). TrkiyeOrmanGlleri(RhododendronL.)veBotanikzellikleri 2.2.KullanlAlanlar Rhododendron trlerinin (zellikle R. luteum ve R. ponticum) yaprak veieklerizehirlibileikler(andromedotoxinvedierleri)tamaktadr. Gen yaprak srgnlerini veya ieklerini yiyen koyun ve keilerde tehlikeli zehirlenmeler grlr. Arlarn bu bitkilerin ieklerinden faydalanarak yaptklar bal andromedotoxinden dolay zehirlidir ve deli bal, ac bal, tutar bal,ad ile tannr. Bu baln tansiyon drc etkisi vardr. Bunu yiyen insanlarda sarholua benzer uur bozukluklarortayakar.Fazlamiktardayendiitakdirdeldrcdr. R.ponticumuntazeveyakurutulmuyapraklar(Komaryapra)tanen, uucuya,erikolin,arbutinveandromedoltrevleritamaktadr.Ar kesici etkisinden dolay dahilen, infusyon halinde idrar sktrc ve romatizmaarlarndindiriciolarakkullanlrsadatadandromedol trevleri nedeniyle tehlikelidir. Ayrca Ormanglleri baz yrelerde tbbi bitki olarak ta kullanlmaktadr. Giresun evresinde (Dereli, alca Eriambar) R. ponticum ve R. luteum trlerinin yapraklarndan hazrlanan dekoksiyon, haricen ayaklardaki mantar hastalnn tedavisinde kullanlr. Ormangllerinde hibritler yapay yollarla youn olarak gelitirilmekte, doada ise farkl trlerin dalm alanlarnn kesitii blgelerde ortaya kmaktadr. 20 binin zerinde kltr rk ayrt edilebilmektedir. Bunlarn ou iekleri, bir ksm ise ss bitkisi olarak dekoratif yapraklar veya gvdeleri iin gelitirilmektedir. Gsterili iekleri nedeniyle bahelerde ve saksda yetitirilir. Ormanglleri gnmzde de, zellikle ss bitkileri merakllarnn ilgisini ekmeye devam etmektedir. Yzlerce kltvar elde edilmi olmasnaramen,yenilerinigelitirmeabalarsrmekteveormangl
ekil3:Rhododendronungernii
Rhododendron smirnovii Trautv (Krmz iekli orman gl, Kzl Kumar): Dou Karadeniz blgesinde yayl gsteren, daima yeil, 4 m boyunda,koyuyeilyaprakl,youngribeyaztyl,,parlakpembe715 ieklibitkilerdir.ieklenmednemiHaziranTemmuzdur.8502300 m yksekliklerde, volkanik alanlarda veya ana kayas kireta olan topraklarda, ladin ve gknar ormanlarnda yetimektedir. Kltr yaplanbirtrdr(Avc,2004:13). Rhododendron caucasicum Pallas (Beyaz orman gl, Kafkas ormangl,BeyazKomar,DaKumar):KuzeydouAnadoluveKafkas ormanlarndayetien,beyazveyakremiekli,11,5mboyunda,yaprak dkmeyenbitkilerdir.ieklerihalkarasndayenilmektedir.ieklenme dnemi MaysTemmuz aylardr. 18303000 m yksekliklerde, kayn gknar,kaynladinormanaltlarndayetimektedir(Avc,2004:13).
145
146
merakllar ve sivil toplum rgtleri eitli organizasyonlarla bir araya gelmektedir. Trkiyede en yaygn trlerden olan R. ponticum ve R. luteumunyaylalanlarndaolduugibibirokormanglsahasdier orman aalarnn genlemesine zararl olmas nedeniyle, eitli ekillerde ormangl mcadele alanna dntrlmektedir (Baytop, 1991:224;Baytop,1984:161;Zeybek,1994:221;Tuzlac,2006:283). KAYNAKLAR ACARTRK,Reyhan(1997);ifalBitkilerFloraveSalmz,Orman Genel Mdrl Mensuplar Yardmlama Vakf, Yay. No:1, Ankara,88. AVCI, Meral (2004); Ormanglleri (Rhododendron L.) ve Trkiyedeki Doal Yayllar, stanbul niversitesi, Edebiyat Fak. Corafya Blm,CorafyaDergisi,Say12,stanbul,1329. BAYTOP, Asuman (1991); Farmastik Botanik Ders Kitab. stanbul niversitesi,EczaclkFakltesiYay.No:58,stanbul,224. BAYTOP,Turan(1984);TrkiyedeBitkilerileTedavi,st.niv.Yayn No:3255Ecz.Fak.YaynNo:40,stanbul,161,275. STEVENS, P F (1978); Rhododendron L., Flora of Turkey and East AegeanIslands(Ed.P.HDavis),6.9194. TEKN, Erdoan (2005); Trkiyenin En Gzel Yaban iekleri, TrkiyeBankasKltrYaynlar,stanbul,73,198,336. TUZLACI, Ertan (2006); ifa Niyetine, Trkiyenin Bitkisel Halk lalar,AlfaYaynlar1702,stanbul,283284. ZEYBEK, Necmettin & ZEYBEK Ulvi (1994); Farmastik Botanik. Ege niversitesiEczaclkFakltesiYay.No:2,zmir,221222.
MARKALAMA,DACILIKVEPAZARLAMA
147
148
BO SAYFA
DESTNASYONMAJIVEMARKALAMA:AYBASTI KABATABLGESZERNEKURAMSALBR TARTIMA

Yard.Do.Dr.MetinARGAN*
ZET
Destinasyon imaj ve markalama genel olarak baarl turizm gelitirmede ve destinasyon pazarlamasnn nemli bir zellii olarak kabul edilir. Destinasyon marka imaj seyahat eden kiinin seim kararn etkileyen nemli bir faktrdr. Bu alma destinasyon imaj ve markalamann yapsileilgili kuramsal bir erevesalamaktadr. almann temel amalarndan biri AybastKabata destinasyonunun imaj ve markalamas zerinde tartma salamaktr. Yapln bu almann sonular Aybast Kabata destinasyon alannn rn eitlilii, elence, zgrlk ve ak fikirliliin yan sra blgeye ulalrln ve kltrel imkanlarn glendirilmesi gereini ortaya koymaktadr. AybastKabata blgesi zerinde yaplan bu tartmann sonular ayn zamandadestinasyonimajoluturmasrecininuzunvadeliolarakelealnmasgereini de gstermektedir. Bu nedenlerden dolay, destinasyonla ilgili pek ok tarafn imaj ve markalamakonusundasorumlulukstlenmesigerekmektedir. AnahtarKelimeler:maj,Markalama,Destinasyon,Destinasyonimaj,Destinasyon markalama
ABSTRACT
Destination image and branding are generally accepted as an important aspect in successfultourismdevelopmentanddestinationmarketing.Destinationbrandimageisa majorinfluencingfactorintravelerdestinationchoice.Thisstudyprovidesatheoretical framework concerning the construct of the destination image and branding. The main purpose of the study is to discuss on the image and branding of AybastiKabatas destination. The results of the study particularly suggest that AybastiKabatas destinationareashouldstrengthenitsmeansofaccess,culturalfacilitiesaswellasnew intangible experiences, such as variety and fun or freedom and openmindedness. The resultsofthediscussiononAybastiKabatasalsoshowthatdestinationimageformation processshouldtakealongrunway.Forthesereasons,manypartsaboutthedestination shouldtaketheresponsibilitiesofimageandbranding. Key Words: Image, Branding, Destination, Destination image, Destination branding
Anadoluniversitesi,BedenEitimiveSporYksekokuluEskiehir,margan@anadolu.edu.tr
149
150
1.GR Gnmzde tketici olarak addedilen pek ok kullanc tipini elde etmek daha nceki dnemlere kyasla ok daha zorlamtr. Bunun nemli nedenleri arasnda rekabet, bilgiye eriimdeki seenek ve kolaylkgibiunsurlarsralanabilir.Sonyllardapazarlamaliteratrve uygulamaskapsamndazerindeenfazlavurguyaplankonularmarka ve imaj konusudur. Geleneksel rnlerde olduu gibi, gnmzde kiiler ve yerler de rn olarak kabul edilmekte ve bu tr rnlerin konumlandrlmasnda bir dizi alma yaplmaktadr. En nemli almalar olarak markalama ve imaj konusu, nc bir grev stlenmektedir.Hertrlziyaretedilecekyeriortayakoyandestinasyon kavram pazarlamann son eyrek yzyldr zerinde alt alan olarakkendivarlnortayakoymaktadr.Destinasyonunpazarlanmas iinbirdizincalmannyaplmaskanlmazolarakgrlmektedir. Bu bakmdan destinasyonun doru bir biimde markalanmas ve daha danemlisibumarkatoplamnntketicininzihninekonumlandrlmas sonucu oluturulacak imajn nemi byktr. Zira gnmzde imaj rnznntesinegemigibigrnmektedir. Bualma,destinasyonmarkalamaveimajnaynelikkuramsalbir ereve izmenin yan sra, Ordu ilinin AybastKabata ileleri blgesinde bulunan alanlarn markalamas ve imajnn oluturulmas veyadeitirilmesitemelindekuramsaltartmayadayanmaktadr. 2.DESTNASYONMARKALAMA Marklar gnlk yaantnn adeta vazgeilmez bir unsuru haline gelmitir. Tketiciler rn ve hizmetleri kendi deneyimleri ile veya reklam ve arkada gruplar gibi eitli evresel faktrlerin etkisiyle deerlendirmeyirenir.Busreierisindetketicirnnmarkasna bir anlam vererek, rn bir markayla hatrlamak ve satn alma karar srecini yine bu markayla kolaylatrmaktadr. Doru ve olumlu imaj artranmarkaismirnynetimindevepazarlamailetiimindeok nemlidir. Marka isminin en nemli avantaj tketicinin mal veya hizmetibelirlemesineyardmcolmasdr(OdabaveOyman,2001). nsanlarbirrnsatnaldzaman,ihtiyalarntatminedenrn demetinin zel yararlarn da satn alm olur. Markalar sadece
fonksiyonel,somutihtiyalardeil,soyutihtiyalardatatmineder.Bir marka,kendisinioluturanunsurlarntoplamndanfazlasnifadeeder. Dahaoksoyutarmsalanlamlarmarkalarnennemlideerleridir. Buanlamdamarkalarduygusalyararlardasalar.Markalama,tketim deneyimineynverir. Marka,AmerikanPazarlamaBirliinintanmnagre,birrnya da bir grup satcnn rnlerini ya da hizmetlerini belirlemeye, tanmlamaya ve rakip rnlerden ya da hizmetlerden farkllatrmaya, ayrt etmeye yarayan isim, terim, iaret, sembol, dizayn, ekil ya da bunlarnbileimidir.Markayoluylatketiciileiletiimkurmakisteyen iletmeler, tketicilerin tm duyu organlarna hitap ederek tutarl mesajlarvermeyealmaldr.Buyzdenmarkaisimlerindebulunmas gereken genel zellikler ksaca yle zetlenebilir (Odaba ve Oyman, 2001): Ksaolmal Kulaahogelmeli,anlalrolmal Bellektekolaycayeretmeli Telaffuzkolaylolmal Aykrfikirarmlargetirmemeli Rakiplerindenfarklolabilmeli Destinasyon, kelime anlam olarak varlacak yeri ifade eder. Destinasyon markalama nispeten yeni bir gelime olmasna karn, destinasyon imaj zerinde yaplan akademik almalarn 1970lere kadar dayand grlr (Cai, 2002). Destinasyon markalama zellikle 1990l yllarn sonlar itibariyle gelime gsteren bir kavram ve uygulama olmutur. Yer ve blgelerin markalatrlmas son eyrek yzyldan beri stratejik bir aktivite haline gelmi ve gnmzde de nemiartanbirkonuolmadurumunuhalenkorumaktadr(Hankinson, 2005). Destinasyon markalama yeni bir kavram olmasna karn, dier mal ve hizmetlerde olduu gibi markalanabileceine ilikin akademisyenveuygulayclararasndagrbirliibulunmaktadr. Son dnemlerde yaplan marka tanmlamalarnda mal ve hizmetin yan sra yer ve kiiler de dahil edilmitir. Yer markalama tm
151
152
destinasyonlara ilikin markalamalar kapsayp, son eyrek yzyldan beri nemi giderek art kaydeden stratejik bir pazarlama aktivitesidir. Uygulamas geleneksel yatrm ve turizm alanlarnn tesine geerek geliim gstermektedir. Yer markalama, marka stratejisi ve dier pazarlama teknik ve disiplinlerinin ehir, blge ve lkelerin sosyal, ekonomik, kltrel ve politik gelime uygulamas olarak tanmlanmaktadr(Kerr,2006).Yermarkalamahemevsahipliiolaylar ile balantl (Sydneyin Olimpiyat oyunlar) ksa dnemli kampanyalarda, hem de uzun dnemli yeniden konumlandrma stratejilerini (rnein; Liverpoolun 2008 iin Avrupa kltr ehri) kapsamaktadr. Yer markalama sadece ehirlere, blgelere ve lkelere uygulanmaz ayn zamanda alveri destinasyonlar ve bo zaman parklargibimekanlaradauygulanr.Nitekimbumarkalamageniapl aktivite ve lokasyonlar kapsayp, hem kamu hem de zel sektrden paydalarn desteini gerekli klar (Hankinson, 2005). Yunanistan, Avusturya, Malezya, spanya gibi lkeler; Oregon, Montana gibi blgeler ve Londra, New York gibi ehirler destinasyon markas kavramn benimsemilerdir. Bu benimseme ve uygulamalara karn, destinasyonmarkalamayenibiralmaalandr. Destinasyon markalama nemli bir pazarlama arac olarak dnlmektedir (Morgan, Pritchard ve Pride, 2004). Destinasyon markalama, olumlu imaj oluturma araclyla bir destinasyonu belirlemek ve ayrt etmek iin uygun eleman karmasnn seilmesi olarak (Cai, 2002) tanmlanmakta ve bir destinasyonun yeniden konumlandrmas,imajnnimajnninaedilmesiveyaimajnnyeniden oluturmas ile e anlaml olarak kullanlmaktadr. Destinasyon markalama pozitif imaj oluturma amacyla bir destinasyonun belirlenmesi ve farkllamas iin uyumlu bir marka karmasn kapsar. Destinasyon markalama ile ilgili elemanlar tketim rnlerine benzer ekilde isim, iaret, simge, logo, kelime, slogan, renk, ambalaj, mimari, tipoloji,fotografikstilinyansramiras,dil,efsanevemitleridakapsar (TasciveKozak,2006).Destinasyonmarkalamaemsiyemarkalamayla benzerlik gsterir. emsiyenin zerinde pek ok zellik bulunmakta ve bu zelliklerin tamam bir markann alglanmasn temsil etmektedir (ParkvePetrick,2006).
Destinasyon markalamas dier mal ve hizmetlerin markalanmasndandahazorvekarmaktr.Bununbellibalnedenleri olarak; mal ve hizmetlerden farkl olarak destinasyonlarn ok boyutlu bir yapy temsil etmesi, markaya ve temaya kimin karar vereceine ilikinkarmaklnbulunmas,aktifpaydalarnheterojenolarakifade edilebilecekbiryapyortayakoymalargibinedenlergsterilebilir(Pike, 2005). Destinasyon markas, destinasyonu belirleyen ve farkllatran isim, sembol, logo, kelime ve dier grafiksel unsurlarn bileeni eklinde tanmlanr. Destinasyon markas hatrlanabilir seyahat deneyimianlamtar. Sirgy ve Su (2000) tarafndan yaplan almada rn markalama literatrndeortayakonulduugibiikiboyutortayakonmutur.Bunlar: Fonksiyonel boyut ve duygusal boyuttur. Fonksiyonel boyut daha ok somut unsurlar kapsarken, duygusal boyut ise daha ok somut olmayan/soyut unsurlar kapsamaktadr. Markalar sosyal, duygusal ve kimlikdeerlerinikullanclarnsunarvernnarzulanrlzerinde ykseltici ilev grr. Tketiciler destinasyon da dahil olmak zere bir rn tercihinde bulunduklar zaman sadece imaj deil, duygusal ilikileri de satn alrlar. Bo zaman tamamlayc seyahat ierisinde deneyimsel pazarlamann nemi byktr. Hediyeler, fotoraflar ve grntler dier insanlar ile etkileimde ve azdan aza iletiimde byk nem tamaktadr. Dolaysyla yaam biimine dayal konumlandrma farkllama arac olarak ortaya kacaktr. Dnya Turizmrgt,destinasyonlarngelecektemodaunsurlarolarakortaya kacaynndekingrsnortayakoymutur. Destinasyon markalar iki boyutsal zellii ile karakterize edilir. Bunlar:Temsili(kiininkendisiniifadeetmesiylebalantlzellikler)ve fonksiyonel (gne, elence, kltr gibi faydac zellikler) boyutlardr (CaldwellveFreire,2004).Temsiliboyutdahaokdestinasyonunyapt armlarn kiide yaratt etki ile ilgili iken, fonksiyonel boyut ise destinasyonun salad her tr yarar kapsamnda deerlendirilebilir. Buhalis (2000) baarl bir destinasyon markalamas iin drt prensibin varlndanszetmektedir.Bunlar:
153
154
1. Marka gelitirme srecinde destinasyon paydalar ile rekabet etmeyerineibirliisalama 2. Fiziksel ve kltrel kapasiteyi kapsayan destinasyon deerleri ilemarkannuyumluluuvebunlaradesteksalamas 3. Akatanmlanmhedefpazarynelimliolma 4. Geliimvizyonuierisindedestinasyonundesteklenmesi 3.DESTNASYONMAJI Destinasyon imaj, turizm endstrisinde stratejik ve nemli bir rekabet arac haline gelmitir. Destinasyon imajnn belirlenmesi, ilgili alann tanmlanmas, rn, datm, promosyonun belirlenmesinde de kritik bir role sahiptir (Pikkemaat, 2004). Zira, imaj belirleme almas yaplmakszn alnan kararlarn salkl olmas hatal kararlarn verilmesinenedenolur. Destinasyon imaj, ok ksaca ilgili markann nasl algland ile ilgilidir (Cai, 2002). Daha detayl bir tanma gre destinasyon imaj Crompton (1979) tarafndan bir kiinin destinasyon hakknda sahip olduu inan, fikir ve izlenimlerin toplam olarak tanmlanmtr. Destinasyon imaj bireylerin sbjektif alglamalar ile ilgilidir (Jaffe ve Nebenzahl, 2006). Bir yer, ehir, blge ve lkenin imajn ortaya koyan destinasyon imaj; destinasyon pazarlamasnn nemli bir parasn tekil eder. Bir destinasyon marka imaj bo zaman seyahat davran zerinde nemli bir rol oynar. Bu yaps ile imaj ve marka ada destinasyon pazarlamaclarnn en gl silahlarndan birisidir (Hanlan veKelly,2005). Gnmzde kresel, blgesel ve yerel dzeyde yaanan byk problemlerden biri etkili destinasyon konumlandrma stratejisi ihtiyacdr. Tatil kararnda imaj, etkisi olan bir faktrdr. maj, deerlendirme ve seim sreci temelinde ekillendirici bir etkiye sahiptir. Nitekim, motivasyon ve destinasyon seimi arasnda balant oluturur(OLearyveDeegan,2003). Destinasyon balantl marka imaj zerinde yaplan almalarn bykbirblmkatksalayanunsurlarzerineodaklanmtr.eitli almalar zel turizm destinasyonlarnn marka imaj belirleyicilerini
ortaya koyarken, dier baz almalar ise destinasyonlar arasndaki genelkatksalayczellikleriortayakoymaktadr. Turizm balantl destinasyon imajn belirleyen unsurlar ortaya koyan 15 aratrma Etchner ve Ritchie (1993) tarafndan snflandrlmtr. Bu snflandrmaya gre destinasyon imajna katk salayanunsurlarbeanakategorialtndasnflandrlmaktadr.Bunlar: Ekonomik, fiziksel evre, aktivite ve tesisler, marka tutumlar ve insanlardr. Her bir kategorinin altnda da alt unsurlar bulunmaktadr. Birinci kategori olan ekonomik zellikler ilgili blge veya alann ticari olgusu ve pahalucuz olgusu ile ilgilidir. Fiziksel evre bal altnda ekicilik, sakinlik, iklim, hava, tatil atmosferi, satclk, doal yap ve rahatlk/konfor gibi unsurlar yer almaktadr. Aktivite ve tesisler kategorisi yiyecek, ocuklar iin uygunluk, farkl tatil trleri iin uygunluk, turistik tesis ve altyaplar, giri yaplabilirlik ve ilgi/macera elemanlarn kapsamaktadr. Marka tutumlar tam olarak ekicilii kapsamaktadr.Sonkategoriolaninsanlarise,yredeyaayaninsanlar, kltr, trend olup olmamay, dil engellerini ve kltrel mesafeyi kapsamaktadr. lgili blgenin tercih edilmesini salayan nemli bir dizi faktrler olarak iklim, manzara, konaklama, yemeime hizmetleri, kltrel ekicilik, tama formlarnn n plana kt grlmektedir (Coshall, 2000).Destinasyonimajziyaretileringerekdeneyimncesiilgiliblge hakknda beklentileri ile ilgilidir. Bu balamda beklenen ile alglanan arasndaki farkn dk olmas veya alglanan lehinde olmas; marka olarak ilgili alann iyi alglandna iaret eder. Tpk alglanan hizmet kalitesinde olduu gibi, alglanan destinasyon imaj da beklentiler kapsamnda deerlendirilerek karlatrmaya tabi tutulabilmektedir (Parasuramanvd.,1998). Destinasyon imaj yaps ile ilgili drt ana zellik nemli katklar salamaktadr.Bunagreimajndoas;(1)karmaktr(okanlaml),(2) okludur(elemanvesrelerde),(3)dinamiktir(zamanveyeregre)ve (4) grelidir (subjektif ve genellikle mukayeseli). Destinasyon imaj ile ilgili pek ok farkl tanm yaplmasna karn en anlalr dzeydeki tanm destinasyon ile ilgili inan, fikir ve izlenimlerin toplam olarak
155
156
ifade edilendir (Gallarza ve di., 2002). Bu sade tanm imajn karmaklnn bir iareti olarak deerlendirilebilir. Zira, bir blgenin imajn belirleyen birok deikenin oluu kontrol edilebilirlik bakmndan byk problemleri beraberinde tar. Bu bakmdan imajn oluturulmas iin pek ok taraf ile bilinli ibirliinin oluturulmas kanlmazolacaktr.
ekil1:DestinasyonuBelirleyicizellikler
Somut Nitelikler (llebilir) Mevki Manzara/grnm evre Gece yaam/ elence Alveri imkanlar Spor /rekreasyon imkanlar Kltrel yerler Yerel trafik/tama alt yaps Kent Konaklama/restoran olanaklar Uygun fiyat klim Hijyen/temizlik Eriilebilirlik Gvenlik Lks/gsteri Blgelerle iliki Gelenek/ kltr Yerel mutfak/yemek kalitesi Konaklama kalitesi Ak fikirlilik/ adalk Farkllk / elence zgrlk Deneyim / macera Drstlk / gereklik Hizmet kalitesi Soyut Nitelikler (Az llebilir)
Echtner ve Rictchienin (1993) destinasyon imaj ile ilgili olarak ortayakoyduutablo,konununanlalmasbakmndandahayararlbir ereve izmektedir (ekil 1). Bu deerlendirmeye gre imaj; somut (fonkiyonel)vesoyut(psikolojik)ikikutuparasndayeralandeikenler kapsamnda ele alnmaktadr. maj oluturan somut katklar imajn dorudangzlenebilenveyallebilenynnortayakoyarken,soyut katklar ise az somut olup llmesi nispeten zor olan deikenlerden olumaktadr(EchtnerandRicthie1993). 4.MAJOLUTURMA Baz aratrmaclar bir destinasyonun toplam baarsn uygun mesaj gelitirmeye endekslemektedir. Dier baz aratrmaclar da destinasyonimajnnarzetkiliynleri,isimoluturma,konumlandrma ve tutundurma gibi pazarlama deikenleri zerindeki nemine vurgu yapmaktadr(BalogluveMcCleary,1999).Bunlarndndadestinasyon imajnn tketici davran bakmndan zellikle karar verme bakmndan nemine vurgu yaplmaktadr. Pazarlama uygulamasnda destinasyonun nihai hedefi karar verme ve tercihleri etkileyerek turistlericezbetmektir.Buyapsiledestinasyonimajtketicidavran bakmndandestinasyonseimi,kararvermevetatmingibideikenler zerindebelirleyicirolstlenmektedir.Hemholistik(btnsel)hemde spesifik destinasyon zelliklerinin karar verme ncesi, karar verme an ve sonrasnda etkili olduuna ilikin bulgular mevcuttur (Tasci ve Gartner,2007).
ekil2:DestinasyonmajvelikilerlelgiliBirModel
MAJ SERMAYES Statik veya Yar-Dinamik (Yar Kontrol Edilebilir) Tarih, sosyal, fiziksel, politik, yasal, ekonomik, kltrel
MAJ OLUTURMA FAKTLER ARZ YNL Destinasyon Ynelimli (Dinamik/Kontrol Edilebilir) BAIMSIZ (Yar DinamikYar Kontrol Edilebilir) rn, eitim materyalleri, haberler, filmler, azdan aza iletiim, kullanc gruplar gibi TALEP-YNL Alglanan zellikler (Dinamik-Kontrol Edilemez) rn, sosyodemografik, psikografik, kltr, deneyim, nceki ziyaret, tutumlar ve ihtiya/gdleme gibi
Kaynak:Pikkemaat,2004,s.91.
rn, pazarlama stratejisi, konumlandrma, promosyon gibi
DESTNASYON MAJI
157
158
1999). rnein, Amerikada Utahn imajn deitirip olumlu bir hale gelmesiyaklak12ylsrmtr. Destinasyonimajtipleriolarakotonom,uyarlmveorganiktipler ortayakonmutur.Butipsnflandrmasnyapanlaragreorganikimaj azdan aza iletiimi ve gerek ziyaretleri kapsayan ticari olmayan bilgi kaynaklarnn bir fonksiyonudur ve destinasyon pazarlamaclar tarafndan kontrol edilemez olarak varsaylr. Destinasyon pazarlamas kapsamndayaplanhertrpromosyonvb.almatketicileriharekete geirdiinden uyarlm imaj olarak ifade edilir. Otonom imaj daha ziyade destinasyonun z veya bamsz imaj olarak deerlendirilebilir. Buimajtipininkompleksbirilikiyiortayakoyduugrlmektedir. 5.DESTNASYONPAZARLAMA Tketim rnlerinin aksine yer olarak rnler ok daha karmak olup,destinasyonpazarlamacsiinnemlizorluklarortayakoyar.Bu zorluklar ana grup altnda zetlemek mmkndr. Bunlardan birincisi,yerlerhemholistik(btnsel)kimliklerveyankleer(ekirdek) rnlerolarakhemdekatksalaycelemanlarntoplamveyabamsz hizmet ve tesisler olarak ortaya kmaktadr. Nitekim, bir ehir eski bir endstriyel ehir olarak bir ne sahip olabilir. Bu ehir spor tesisleri, mzeleri, alveri yerleri gibi yerler, kendi bamsz rnlerine sahip iken, bu ehrin imaj zerinde etkiye sahip olabilmektedir. Destinasyon pazarlamacsnn grevi, destinasyon rn temelinde ekillendirme grevi yapan bireysel elemanlarn portfyn oluturmaktadr. Destinasyonmarkalamaileilgiliikincizorluk,rnolarakyerinherbir ziyaretinin deneyimlerinden katk salayc elemanlarn bir araya getirilmesidir. Sonu olarak destinasyon pazarlamacs rn deneyimi zerinde tam bir kontrole sahip olmayabilir. nc zorluk yerlerin multifonksiyonel zelliklere sahip olmasdr. Ayn yer tarihi binalar, alveriyerleri,sportesisleriveelencealanlarnsunabilir.Bunlarzel ilgiye sahip farkl tketici gruplarnca bireysel olarak veya ikamet edenlertarafndantketilir(Hankinson,2005). Pazarlamaclarn destinasyonlara bir sabun veya gazoz gibi bakmamalar ve farkl bir rn olarak alglamalar gerekir. Zira destinasyonlarokbileenliveyadenklemliyaplarifadeederler.
Kaynak:TasciveGartner,2007,s.422.
Karar verme sreci ve tketici davran zerindeki etkisine ilikin bu bulgular imajn nasl ekillendirildiinin ortaya konmasn gerekli klmaktadr.majoluturma,seilmibellibirkiiveyaimajformasyon ajanlar tarafndan gnderilen ipular temelinde bir destinasyonun mental sunumunun oluturulmas olarak tanmlanr (Alhemoud ve Armstrong,1996).Destinasyonimajoluturmadabilgiakileilgiliiki taraf bulunmaktadr. Destinasyon oluturma, kiisel ve pazarlama girdilerinin kombinasyonu olarak da dnlr. Destinasyon imaj oluturma ile ilgili temel bilgi geleneksel pazarlama ve hizmetlerden farklolarakdahagenispektrumlukaynaklardangelmektedir. Destinasyon imaj literatr imaj oluturma aralarn kaynak olarak ortaya koymaktadr. Bunlar: (1) Arz ynl ve destinasyon, (2) bamsz veya otonom ve (3) talep ynl veya imaj alglayclardr (TaveGartner,2007).Arzynlimajoluturmafaktrleridinamikve kontrol edilebilir bir zellik tar iken, bamsz veya otonom imaj faktrleri yar dinamik ve yar kontrol edilebilir ve son olarak da talep ynl imaj oluturma faktr ise dinamik olup kontrol edilemez bir zellik tar. Destinasyon pazarlamaclar imaj oluturmak, ekillendirmek veya deitirmek iin reklam veya dier duyurum formlarndan yararlanr. Bununla birlikte, imaj planlama her zaman alglananimajileayndeildir.Orijinalimajbalantlmesajkanalgei aamasndadeiimveyabozulmayaurayabilmektedir.majoluturma kiiseldeneyimaraclileortayakarvesadecebilgikaynaklarileve hatta ticari bilgi yoksunluu ile de oluabilir (Baloglu ve McCleary,
159
160
Ksmenbukarmaklnsonucuolarakveksmendekamusektr btelerinin kstl ve markalama programlarnn snrll nedeniyle logogelitirme,semboltasarlamaveneticedefarkndalartrmasnrl olmaktadr. (Hankinson, 2001) Bununla birlikte, byk btelere sahip ehirler olumlu marka imaj gelitirmede baarl olur. Tarihi kent olgusu, yerel insanlarn zellikleri, nl insanlar, bakent stats ve uluslararas kent stats gibi olgular olumlu marka imajnn gelitirilmesindekatksalar(Hankinson,2005). Destinasyon pazarlamasnda geleneksel pazarlama karma elemanlar olan rn, fiyat, datm ve tutundurmaya (4P) iki eleman daha eklenmektedir. Bunlar politik unsurlar ve ktlk durumudur. Politik unsurlar destinasyon pazarlamasnda karar vericilerin kamu, yerel ynetim, zel sektr ve sivil toplum rgtleri gibi politikalarn etkisialtndakalmasnifadeederken,ktlkdurumuisedestinasyonun benzersizveesizolduunavurguyapmaktadr.Birdestinasyonsadece birrnolmadiindierrnlerdenayrlr.Destinasyon;konaklama, yemeime, kltr, tarih, sanat, elence ve doal evre gibi farkl elemanlarn btnleik bir unsuru olarak ortaya kar. Destinasyon pazarlamaclar dier sektrler zerinde snrl bir kontrol gcne sahiptir. Zira destinasyonu oluturan tamamlayc zellikler farkl kii, kurum veya paydalarn elinde bulunmaktadr. Destinasyon pazarlamacsnn zorluu destinasyon markasn srekli olarak canl tutabilmek ve yaatmaktr. Bu anlamda karar vericiler kamu otoritelerinden kiiler ise byk bask altnda bulunurlar (Morgan ve di.,2003). Destinasyon imajnn belirlenmesinin temel admlarndan biri farkndalk dzeyinin belirlenmesidir. Farkndalk dzeyi, dier rakip destinasyonlara oranla ilgili alann tannrlk dzeyi hakknda nemli bilgiler sunar. Bu yaps itibariyle destinasyon imaj pazarlama bakmndan arz ve talep zerinde etkiye sahiptir. Bu nedenle pazarlamaclarn tam veya yar kontrol altndaki deikenleri iyi bir biimde kullanmalar, kontrol edilemez deikenlerin deiimini de iyi takipetmelerigerekmektedir. Destinasyon imaj oluturmada ifade edildii gibi promosyonlarn da byk bir katks bulunmaktadr. Tutundurma; reklam, halkla
ilikiler, kiisel sat, sat tutundurma ve sponsorluk gibi elemanlar kapsar. Destinasyon bakmndan her bir promosyon elemannn katksnn olduu muhakkaktr. Duyurum ve hakla ilikiler farkndalk salamada maliyet etkin bir ekilde etkiye sahiptir. Bu anlamda haber deeri tayan yk ve olaylarn medyaya sunulmas gerekmektedir. Reklamfarklpekokekildeyaplabilmektedir.Yazlvegrselbasnn yan sra internet nemli bir mecra olarak gnmze damgasn vurmaya devam etmektedir. Seyahat acentalarna ynelik tantc reklamlar hedef kitleye ulamada katk salayabilmektir (Dore ve Crouch,2003). Azadan aza iletiim zellikle ilk ziyaretlerde byk belirleyiciliesahiptir.Butrnerivetavsiyelertatiltketicisinintercih karar zerinde etki yaratmaktadr (OLeary ve Deegan, 2003). Daha nceyaplanpekokaratrmaouturistinarkadalarveyaakrabalar tarafndan bilgilendirilip ynlendirildiini ortaya koymaktadr. Olumlu azdan aza iletiim zerindeki marka etkisi nemlidir (Tasci ve Kozak,2006). ou destinasyon iin bir slogan markann konumlandrlmas bakmndan bir gereklilik olarak dnlr. Sloganlar farkllama arac olarakdailevgrr.Etkiliolmadakonumlandrmateorisimegulolan tketicizihnineulamadaksavezbirveyabirkamarkabalantsnn dahaetkinolabileceinivarsayar(Pike,2005). HudsonveRitchie(2006)filmturizmiolgusunundestinasyonimaj veziyaretoranlarzerindeetkiliolduunuifadeetmektedir.Crocodile Dundee Avustralyaya byk oranda ziyareti ekmeyi baarmtr. Ayn ekilde tarihi filmlerin de uluslar aras dzeyde byk bir etkiye sahip olduu tartlmaktadr (Hudson ve Ritchie, 2006). lkemizde de yerel bazl destinasyonlarn markalamas zerinde yrede ekilen dizilerin etkisi byktr. rnein, Asmal Konak adl dizi Kapadokya blgesinin marka deerine yeni bir boyut katarak, farkndalk yaratm ve sonuta ziyaret oranlarnda olumlu yansmalar olmutur. Ayn ekilde Mardin blgesinde ekilen Sla adl dizinin blge ziyareti zerindeyarattsinerjininetkisindenrahatlklaszedilebilir. 6.KURAMSALTARTIMA:AYBASTIKABATABLGES
161
162
Echtner ve Rictchienin (1993) destinasyon imaj ile ilgili olarak ortayakoyduudeerlendirmeyegreimaj;somut(fonkiyonel)vesoyut (psikolojik) iki kutup arasnda yer alan deikenler kapsamnda ele alnm, buna gre AybastKabata bakmndan durum analizi deerlendirildiinde destinasyon imajn belirleyen etmenlerin bir ksmnn avantaj dier bir ksmnn ise dezavantajlar salad ifade edilebilir. Somut unsurlardan soyut unsurlara gre sras ile bir deerlendirme yapmak gerekirse aadaki balklarn ve ayrntlarn ortayaktgrlr. Mevki: Aybast ve Kabata mevki bakmndan olumlu ve olumsuz olarak deerlendirilebilecek zelliklere sahiptir. Karadeniz blgesinde oluu,yeilibolbirkuaktabulunmasolumluolarakdeerlendirilebilir. Ancak Karadeniz Turu olarak organize edilen gezi tur gzergahnn zerinde olmamas byk bir dezavantaj olarak gsterilebilir. Mevki bakmndan uzaklk, nemli bir handikap tamaktadr. Pek ok blgeden uzak oluu, yollarn virajl ve ulama elverisiz oluu byk problemolarakortayakmaktadr. Manzara ve Grnm: Manzara veya grnm olarak blgenin bykbiravantajbulunmaktadr.GerekKaradenizblgesininbtnsel olarakgrnm,gerekseOrdublgesimanzaraynndekaydadeer bir zellik tar. Aybast ve Kabata bakmndan civar manzara yerleri, mesireblgelerivezelliklePerembeYaylasbykbirayrtedicimarka deerinesahipolarakdeerlendirilebilir. evre: Bu zellik hem isel hem de dsal olarak ele alnabilir. Sosyalolgubakmndanevreninadayapsolumlubirkatknitelii tarken, rn eitlendirmesi bakmndan geziye yeni yerlerin dahil edilememegerei,olumsuzbirzellikolarakdeerlendirilebilir. Gece Yaam ve Elence: Gece yaam ve elence olgusu modern elence formlar bakmndan deerlendirildiinde olduka olumsuz bir yapdakendinigstermektedir.Gecekulpleri,disko,pubtrelence mekanlarnn yok denecek kadar seyrek oluu kmlatif alglamaya olumsuz bir etki yaratmaktadr. Elence olgusu, tamamlayc bir rn olarak varlk gstermekte olup ekirdek niteliindeki ana hizmetleri tamamlamaktadr.
Alveri mkanlar: Gerek modern formdaki ve gerekse geleneksel rnlerinalnpsatldyerlerinbulunmayziyaretilerernsunma zellii bakmndan olumsuzluk tar. Geleneksel el sanatlarnn yok olmaya yz tuttuu blgede eyiz sandklar ve dier ahap hediyelik eyalara ynelik rnlerin gelitirilip sunulmas potansiyel bakmdan olumluolarakdeerlendirilebilir. Spor ve Rekreasyon: Blgenin sahip olduu doal gzellikler potansiyel spor ve rekreasyon imkanlar bakmndan olumlu bir nitelik tamaktadr. Blgenin sarp yaps tropy tr motor sporlarnn yaplmasna byk olanak salamaktadr. Nitekim jeeplerle yaplan sporlar bunun nemli bir gstergesidir. Tek bir spor dalndan te blgeninpotansiyelininsportifbakmndandabelirlenmesibyknem tayacaktr. zellikle golf turizmi bakmndan doal bir yapya sahip blge byk imkanlar sunmaktadr. Giriimcilerin bu potansiyeli deerlendirmeleri gelecekte nemli bir avantaj elde edilmesini salayacaktr. Benzer ekilde, futbol turizmi bakmndan da blge potansiyelinin belirlenmesi ve bunu gre yapsal admlarn atlmas yarar salayacaktr. zel idman program erevesinde yksek rakml yerlerde idman yapmak isteyen takmlara byk bir olanak salayan blgenindierdestekleyicihizmetlerverilmekkouluilegelimeyeaday olduuifadeedilebilir. KltrelYerler:Kltrelvetarihibakmdanblgeninnemliolarak addedilmeyecek bir zellik tamas olumsuz olarak deerlendirilebilir. Zira turlarn bu blgeye ynelmesi sonucu ziyaret edilebilecek tarihi mirasnbulunmayproblemoluturabilecektir. Yerel Trafik ve Tama Altyaps: Maddi kltrn nemli belirleyici elerindenbiriolaraktamaveyoldurumubirblgeninkalknmlk dzeyi hakknda nemli ipular vermektedir. Blgenin olmazsa olmaz bir biimde en byk olumsuzluu FatsaAybast hattndaki ulamn son derece olumsuz olmasdr. Byle bir ulam durumu nedeniyle blgeninsahipolduudiertmolumluzelliklerinneredeysetamam ortadan kaybolmaktadr. Ancak olumsuzluu olumluya dntrme adna,alternatifolarakaktarmalulamlardanyararlanlabilir.Fatsadan alnacakziyaretiveyaturistlerjeeplerileilgiliblgeyeulatrlabilir.Bu sayedeziyaretilerefarkldeneyimyaatmakmmknolacaktr.Ancak
163
164
bykturlarnblgeyegitmesininyeganekouluyolunenksazamanda yaplmasndangemektedir. Kent:Kentyaamyaylaturizmineuygunolabilecekekildedingin bir yapy iaret etmektedir. lede gerekli olabilecek tm mal ve hizmetlerin karlanyor olmas olumlu bir zellik tamaktadr. Ancak temizlikolgusunungzdengeirilmesigerekmektedir. Konaklama ve Restoran Olanaklar: Konaklama bakmndan Aybast veKabatablgesindebykbireksiklikolduugzearpmaktadr.Bu dablgeningelecekpotansiyelibakmndannemlirisklertamaktadr. Konaklamada grlen problemlerin yaplacak bir dizi dzenleme ile yeniinaedilecekmodernamaotantikotellerileveyayayladazlmesi olumlu bir deneyim sunacaktr. Yemek bakmndan balk ve ete dayal leziz yemekler bir avantaj iken, bu tesislerde sunulan hizmetin hijyen bakmndan eksikliinin giderilmesi bir zorunluluktur. Yemek hizmeti sunulan yerlerin hi birinde servislerde bak unsuruna yer verilmemi olmas dikkat ekicidir. Bunun yan sra restoranlarda tamamlayc nemlibiryerolanlavabovetuvaletlerinhijyenikolmamassonderece bykbireksiklikolup,imajzerindenegatifbiretkiyaratmaktadr. UygunFiyat:Fiyatbakmndansunulanmalvehizmetlerinyaplan gzlemler ve grmeler bakmndan makul oluu nemli bir avantaj beraberinde getirecektir. Bu fiyat dzeyenin tutarl bir biimde korunmassrdrlebilirlikbakmndannemtamaktadr. klim: Blgenin ikliminin yal olmas farkl dzeylerde deerlendirilebilir. Yayla turizmi bakmndan ya almas tropy tr sporlar bakmndan yolun kayganl gibi zelliklerden dolay olumlu olarak deerlendirilebilir. Riskli sporlarn konumlandrlmasnda iklim bu yn ile katk salayc bir zellik tamaktadr. Sis, yamur, gne lemesi ziyaretilerin deneyim yaamas bakmndan da olumlu olabilecektir. Bu deneyimin yamurluklar ile tamamlanmas ve marka baskl yamurluk hizmetinin sunulmas geziye ayr bir deer ve heyecankatacaktr. Hijyen / Temizlik: Hijyen bakmndan ziyaret edilen tesislerde olumsuzluklarn olduunu sylemek mmkn. Tuvaletlerde sularn akmamas ve buna ynelik nleyici almalarn alnmam olmas alglanan imaj byk oranda olumsuza evirecektir. Daha iyi hizmet
adnaalanlarnvemterilerinsaliinlksolarakdizaynedilmi alanlara ve tamamlayc rnlere (tuvalet kad, kat havlu gibi) ihtiyaduyulmaktadr. Eriilebilirlik: Mal ve hizmetlerin salanma dzeyi bakmndan olumlu, ancak blgeye ulaabilirlik bakmndan son derecek olumsuzluklar bulunmaktadr. Tama ve ulam bakmndan blgeye eriimde byk problemler yaanmaktadr. Dier tamamlayc pek ok mal ve hizmette de dzelme olmas ulama baldr. Bu bakmdan ulamprobleminingiderilmesibirnkoulolarakortayakmaktadr. Gvenlik: Blgenin gvenlik bakmndan son derece olumlu bir zellik tamas alglanan marka imaj bakmndan olumlu zellie sahiptir. Lks ve Gsteri: Sadelik ve geleneksellik bir noktaya kadar deer yaratmada avantajl olarak deerlendirilse bile, konaklama, yemeime ve barnma gibi temel ihtiyalarn iyi bir biimde karlanmas beklentilerin tatmin edilmesi bakmndan zorunluluktur. Bunun yan srablgedelksolaraktabiredilebilecekmekanlarnbulunmuyoroluu yayla bakmndan olumlu olsa da, ile bakmndan az gelimilik gstergesiolarakdeerlendirilebilir. Blgelerle liki: Blgelerle iletiim bakmndan olumlu bir yn bulunmaktadr. Ancak fiziksel ilikiyi ortaya koyan ulambakmndan bykbirolumsuzlukszkonusudur. Gelenek ve Kltr: Misafirperverlik, arlama, insanlara yaklam gibipekokbakmdansonderecebakirvetemizbiryapyortayakoyan blgeinsanbuanlamdaoldukaolumlualglamayasahipolabilecektir. Kltrel zellikler bakmndan da gelen misafiri ve turisti ev sahibi mant ile arlama arzusunun srdrlmesi, alglanan imaj zerinde bykbirkatksalayacaktr. Yerel Mutfak ve Yemek Kalitesi: Yerel mutfak ve yemek kalitesi bakmndan byk bir potansiyel olmasna karn, gelen misafirlere dier blgelerde bulunabilecek yemeklerin sunulmas bir dezavantaj oluturabilir. Bu bakmdan yerel mutfaktan tattrma balamnda numunelerin sunulmas alglanan deer bakmndan byk nem tayacaktr.
165
166
KonaklamaKalitesi:Blgevecivarndayeterlikonaklamaalanlarnn bulunmay ileride problem yaanabileceinin bir kant olarak grlmelidir. Bu bakmdan yerel ve ulusal giriimcilerin bu durumu olumsuzlukolarakgrmeyip,yatrmyapmadaolumlu birfrsatolarak grmesi, avantajn yakalanmas bakmndan nem tayacaktr. adamlar,blgebelediyelerivekamukurumyetkilileriblgeyegiriimi getirebilmek iin tevik edici uygulamalar faaliyeti koymalar gerekir. Bu dzenlemeler ile yatrm bakmndan avantaj elde ettiini dnen giriimciler blgeye yatrm yapacaktr. Blgenin bakir oluu imar bakmndanblgenindoalyapsnirkinletirmeyecekdzenlemelerin oluturulmas bakmndan da avantajlar sunacaktr. Ahap oteller, be yldzl yayla adr otelleri ve blge ile rten mimari yaplarn tevik edilmesi, blge alglamas zerinde de olumlu armlar yaratabilecektir. Blge halknn ileride duruma tepki gstermemesinin olmazsa olmaz koullarnda biri blgeni doasn bozmayacak mimaridengeecektir. Ak Fikirlilik ve adalk: Blge insannn ak fikirli, sade, drst zellikler tamas gelecek potansiyel ziyaretiler bakmndan olumlu izlenimlerin olumasna neden olabilecektir. Blgede kz ocuklarnn okumaorannnykseli trendinegirmeyebalamasgelecekiin umut vericidir. Turistik bir destinasyon olarak faaliyet gstermede gelecek turistlerin zgr olma vurgusuna dair toplumsal bilinlendirmenin yaplmasgerekmektedir. Farkllk ve Elence: Farkl bir blge oluu ve elence ile tamamlanmas blgenin konumlandrmas bakmndan byk nem tar. zgrlk: Blgenin rakm, doal gzellii bakmndan insanda zgrlk hissi uyundurmas sz konusu iken, kent iinde insanlarn zgr bir biimde hareket etme olanan elde etmesi de imaj bakmndankatksalaycunsurolarakdeerlendirilebilir. Deneyim ve Macera: Son yllarda zerinde ska vurgu yaplan konulardan biri olan deneyimsel pazarlama zellikle yayla turizmi iin esiz frsatlar tayabilecek bir nitelik tamaktadr. Bu balamda, deneyim elde etme ve macera yaama bakmndan esiz frsatlar
yaatma potansiyeli tayan yayla ve blge alanlar marka konumlandrmadabykavantajlarsalamaktadr. Drstlk ve Gereklik: Blge insannn drstl ve safl; dostanevescakilikilerinkurulmasndabykbirnemtamaktadr. Bu bakmdan, gven tesis etmede olumlu bir katks olabilecek bu zelliin avantaja dntrlmesi, imaj oluturan katk maddeleri bakmndananlamlolacaktr. Hizmet Kalitesi: Farkl dzeylerde alnan hizmetler ile ilgili olarak ziyaretilerin algladklar hizmet kalitesinin deerlendirilmesi imaj ve tatmin zerinde anlaml katk tar. Bu bakmdan ulam, konaklama, yeme ime gibi temel hizmet unsurlarnn alglanan kalitesinin yksek olmas gerekir. Mtevaz bir anlay ile tm beklentilerin karlanmas, alglanan hizmet kalitesi zerinde olumlu bir etki yaratr. Blgede alglanan hizmet kalitesinin insan boyutu, gvenlik, gvence olumlu iken tesislerin fiziksel bakmdan uygunsuzluu byk bir problem olarakortayakmaktadr. Yaplan gzlemler ve grmeler erevesinde Aybast Kabata blgesinin ve dolays ile blge ile birlikte anlan ve marka olma potansiyeli bakmndan motor bir gce sahip olan Perembe Yaylas nn SWOT (stn Ynler, Zayf Ynler, Frsatlar, Tehditler) analizi olumlubirereveoluturacaktr. Yaplan grmeler ve gzlemler kstl olmak koulu ile n bir SWOTanaliziortayakoymakgerekirse;blgenindoalyaps,deneyime ve maceraya olanak tanmas stn ynlerini iaret ederken, ulam, marka bilinirlii, kltrel alan yoksunluu gibi unsurlar ise zayf ynlerine iaret etmektedir. Frsatlar ele alndnda yayla turizmine uygunluk,kreselsnmanedeniyleblgeyeolanakmngelecekteart gsterme olasl, spor turizmi bakmndan potansiyel tamas, yerel ynetim ve devlet kurumlarnn blgeyi gelitirmedeki evk ve gayreti frsatyaplariintemeltekiletmektedir.Sonolaraktehditselzellikler ele alndnda blgenin tannrlnn dk dzeyde olma olasl, rakip blge gzergahnn uygunluu, ikame destinasyonlarn kltrel rn gibi rn eitlendirme bakmndan uygunluu nemli bir tehdit unsuruolarakdeerlendirilebilir.
167
168 Markabilinirlii Kltrelyerler rneitlendirme Konaklamaimkanvekalitesi Restorankalitesi
YaplanSWOTanalizidorultusundastnynlerinsrdrlmesi, zayf ynlerin elimine edilmesi uygun olacaktr. Benzer ekilde, frsatlarnortayakardyaplaruygunkullanaraktehditunsurlarnn stesinden gelmeye almak blgenin cazibe merkezi haline getirilmesindebyknemtayacaktr. maj oluturma faktrleri kapsamnda bir deerlendirme yapldnda, faktrlere ilikin aadaki tartma ve deerlendirmeler yaplabilir. maj Sermayesi: evrenin doal ve bakir zellikleri n plana karma, kltrel snma temelinde yayla turizmine vurgu yapan stratejilere odaklanma yararl sonular verebilecektir. Var olan imaj sermayesine ilikin alglamay etkileme balamnda yeni tema bulma veyavarolanatemalarfarkllatrmabyknemtayacaktr.rnein, blgenin ilk be yldzl oteli benzeri konumlandrma ve imaj ekillendirmealmalarfarkllkyaratmadakatksalayabilecektir. Arz Ynl Faktrler: Modern pazarlama yaklamlar erevesinde kontrollyaplabileceklerlistesinekapsayanbufaktrlerenbykkatk salayanlardanolacaktr.Ziraokgruplukatlmclarsayesindealnacak kararlar ile halkla ilikiler ve duyurum, reklam, konumlandrma ve promosyonlarkapsamndapekokyararlalmannyaplmasolasdr.
kamernler Trabzon blgesinin tannrlk ve imaj stnl kamernlerinrneitlendirmeekicilii Turgzergahdl Ulamiincorafikolumsuzluk
Bamsz Faktrler: Bu faktrler yar kontrol edilebilir bir zellik tamakta olup, bu kapsamda zellikle azdan aza iletiimden yararlanmak gerekir. Blgeye mmkn olduunca Trkiyenin farkl blgelerinden insanlarn ekilmesi ile azdan aza iletiimi balatma veya yaygnlatrma salanabilir. Dizilerin yrede ekilmesinin tevik edilmesi amacyla dizi yapmclarna maliyet drc neriler ile ynelme, dizi izleyicilerinin blge hakknda olumlu izlenim edinmeleri zerinde katk salayacaktr. Benzer ekilde medyaya srekli olarak haber deeri tayan materyallerin ulatrlmas duyurumda byk nemtayacaktr. Talep Ynl Faktrler: Bu faktrler dinamik olup pazarlama yneticilerinin kontrol dnda bulunur. htiya belirleme sonucunda birtakmgdlerinplanakarma,deneyimyaatma,tutumbelirleme veya tutumlar pekitirme ya da gerekiyorsa deitirme bu kapsamda deerlendirilebilir. 7.SONUVENERLER Markagelitirmekveimajtketicininzihnineyerletirmekeklektik yapdaalmavednmeyigerekliklar.Bunedenle,blgedekikarar vericilerinvekanaatnderlerininbubilintehareketedip,tmtaraflarn desteini alarak ii balamalar gerekir. maj oluturma ve marka olma konusu ksa vadeli bir sre dndaki bir yapy ifade ettii iin uzun dnemli yol haritalarndan yararlanmak gerekir. Gnmzde dikilen fidanlarn ilerideki yllarda geliecei gereinden hareketle, sabrl ve kararlalmabaarnnennemlikriterlerinioluturacaktr. Markalamada farkllama nemli bir olgu olduu iin blge ve yayla iin daha nceden hi yaplmayann ve dnlmeyenin ele alnmas daha kalc sonular verecektir. Bu bakmdan, hedef kitleye ulamada medyann etkin bir biimde kullanlmas ve azdan aza iletiimin harekete geirilmesi iin farkl olgu, olay ve uygulamalarn
Tablo1:AybastKabataDestinasyonunalikinSWOTAnalizi
sel stnYnler Bakiralan zgndoa Deneyim Macera Gvenlik Manzara nsanilikileri ZayfYnler Ulam Dsal Frsatlar Potansiyel Yerelvedevletteviki Yaylaturizmipotansiyeli Sporturizmi Kltrelenlikler Turolanaklar Tehditler Rakipblgeler
169
170
bulunulmas kanlmazdr. Bu farkn yaratlmas da yeterli olmayacak vesrdrlebilirbirimajoluturulmasnadikkatedilmesigerekecektir. Bu yaplanma almalarnn akabinde yapsal olarak ifade edilebilecek ynlendirmelerin yaplmas (rnein, tur gzergahlarnn yeniden belirlenmesi iin tur operatrleri zerinde bask oluturma veya kulis almalaryapmagibi)dahakalcsonularverebilecektir. Aybast ve Kabata blgesinde yaplan durum tespit gezisi kapsamnda en nemli olumsuzluk olarak ulam salayan yolun durumuna vurgu yapmak nemli olacaktr. Gerek yetkililerin gerekse blgehalknnzerindeenfazladurduuvegelimilikdzeyininemli oranda belirleyen etmen olan yol, maddi bir kltr esi olarak deerlendirilir. Bu yaps ile gelimiliin nemli bir belirleyicisi konumundaki yolun hi gecikmeden dzeltilmesi alglanan imaj zerindebykbiretkiyaratacaktr. Aybast ve Kabata blgesinin envanter tablosu ierisinde gelitirilebilecekpotansiyeliolanalanlar;arclk,hayvanclkveorganik tarmdr.Fndnmevcutyapsileblgeyekazandracaklarsonderece snrldr. Bu bakmdan fndn katma deerinin artrlmas ve marka konumlandrmasnn buna gre yaplmas gerekecektir. Katma deeri yksek tarm rnlerinin ekimine nem vermek blge insanna yeni olanaklarsalayacaktr. Ziyaretiveturistlereynelikolarakelsanatlarkursununalmas vebunauygunrnlerinretilmesiblgeinsaniinyenigelirkayna olabilecektir. Blgenin gemiinde nemli bir yeri ve deeri olan eyiz sand gibi rnlerin yeni rnler kapsamnda ele alnp retilmesi gerekecektir. Maliyeti dk, katma deeri yksek mcevher kutular, makyajsandklarvezgntaraklaryreninahapilemeciliiiledeer kazanacaktr. Blgenin ve Perembe Yaylasnn doan yaps farkl spor dallar bakmndan potansiyel tamaktadr. Bu bakmndan yaplacak ileri tetkik fizibilite almalar ile toprak, im, nem, eim ve ykselti gibi analizlerin hangi spor dallarna uygun olduu tespit edilmelidir. Bu almalar ile spor turizm pazarlamas potansiyeli belirlenerek blge ylnfarklzamanlarndakullanclarnhizmetinesunulabilecektir.
Motor tarmsal bir rn olarak fndn katma deerli hale getirilmesi ve bu katma deerli rnlerin farkndalnn artrlmas problemin zlmesinde byk katk salayabilecektir. Fndkl st ekeri,fndkezmeliKaradenizekmei,fndkezmelipastavb.rnleri ortaya konmas iin arge laboratuarnn kurulmas sadece Aybast Kabata iin deil Karadeniz blgesi iin nemli bir deer kaps oluturacaktr. Kabata nehri kenarndaki yerlerin turistik cazibe merkezi haline getirilmesi iin nehrin temizlenip balkonlarn farkl bir biimde tasarlanmasilegelenturistlereesizbirdeneyimyaatlabilecektir. KAYNAKLAR ALHEMOUD, A., ve E. ARMSTRONG (1996); Image of tourism attractionsinKuwait.JournalofTravelResearch,34(Spring), ss.7680. BALOGLU,S.veMcCLEARY,K.W.(1999);U.S.internationaltravelers images of four mediterranean destinations: a comparison of visitors and nonvisitors, Journal of Travel Research, 38, ss. 144152. BUHALIS, D. (2000); Marketing the competitive destination of the future,TourismManagement,21:1,ss.97116. CAI,L.A.(2002);Cooperativebrandingforruraldestinations,Annals ofTourismResearch,29:3,ss.720742. CALDWELL, N. ve FREIRE, J.R. (2004); The differences between brandingacountry,aregionandacity:Applyingthebrandbox model,JournalofBrandManagement,12:1,ss.5061. COSHALL, J. T. (2000); Measurement of tourists destination images: The repertory grid approach, Journal of Travel Research, 39, ss.8589. CROMPTON, J. L. (1979); An assessment of the image of Mexico as a vacation destination and the influence of geographical location uponthatimage.JournalofTravelResearch,17:1,ss.1823. DORE, L. ve and CROUCH, G.I. (2003); Promoting destinations: An exploratory study of publicity programmes used by national
171
172
tourismorganisations,JournalofVacationMarketing,9:2,ss. 137151. ETCHNER, C.M. ve RITCHIE, J.R.B. (1993); The measurement of destinationimage:anempiricalassessment,JournalofTravel Research,31,ss.313. GALLARZA, M. G., SAURA I. G. vd. (2002); Destination image towards a conceptual framework, Annals of Tourism Research,29:1,ss.5678. HANKINSON,G.(2005);Destinationbrandimages:abusinesstourism perspective,JournalofServicesMarketing,19:1,ss.2432 HANKINSON, G. (2001), Location branding: a study of the branding practices of 12 English cities, Journal of Brand Management, 9:2,ss.127142. HANLAN, J. ve KELLY, S. (2005); Image formation, information sourcesandaniconicAustraliantouristdestination,Journalof VacationMarketing,11:2,ss.163177. HUDSON, S.ve RITCHIE, J.R.B. (2006); Film tourism and destination marketing:ThecaseofCaptainCorellisMandolin,Journalof VacationMarketing,12:3,ss.256268. JAFFE, E.D. ve NEBENZAHL, I.D. (2006); National Image & CompetitiveAdvantage,CopenhagenBusinessSchoolPress. Kerr, G. (2006); From destination brand to location brand, Brand Management,13:4/5,ss.276283. MORGAN, N.J., PRITCHARD, A. ve PRIDE, R. (2004); Destination Branding: Creating the Unique Destination Proposition. Oxford:ButterworthHeinemann. MORGAN,N.J.,PRITCHARD,A.vePIGGOTT,R.(2003);Destination branding and the role of the stakeholders: The case of New Zealand,JournalofVacationMarketing,9:3,ss.285299. ODABAI, Y. ve OYMAN, M. (2001); Pazarlama letiimi Ynetimi, KapitalMedyaHizmetleri(MediaCat),stanbul. OLEARY, S. ve DEEGAN, J. (2003); People, pace, place: Qualitative and quantitative images of Ireland as a tourism destination in France,JournalofVacationMarketing,9:3,ss.213226.
PARASURAMAN A., ZEITHAML V. A. (1988); SERVQUAL. A Multipleitem Scale for Measuring Consumer Perceptions of ServiceQuality,JournalofRetailing,64,ss.4150. PARK, S.Y. ve PETRICK, J.F. (2006); Destinations perspectives of branding,AnnalsofTourismResearch,33:1,ss.262265. PIKE, S. (2005); Tourism destination branding complexity, The JournalofProductandBrandManagement,14:4/5,ss.258259. PIKKEMAAT, B. (2004), The measurement of destination image: the caseofAustria,ThePoznanUniversityofEconomicReview, 4:1, ss. 8799., Eriim Tarihi: 12 Mart 2007; http://www.puereview.ae.poznan.pl/2004v4n1/7pikkemaat.pdf SIRGY, M.J. ve SU, C. (2000); Destination image, selfcongruity, and travel behaviour: towards an integrative model, Journal of TravelResearch,38,ss.340352. TASCI, A.D.A. ve GARTNER, W. C. (2007); Destination image and its functional relationships, Journal of Travel Research, 45:4, ss. 413425. TASCI,A.D.A.veKOZAK,M.(2006);Destinationbrandsvsdestination images: Do we know what we mean?, Journal of Vacation Marketing,12:4,ss.299317.
173
174
SPORTFYAKLAIMOLARAKDACILIKVE TREKKNG:AYBASTIKABATALELERVE PEREMBEYAYLASIPOTANSYELZERNDE DURUMSALBRYAKLAIM

Do.Dr.lkerYILMAZ*,Ar.Gr.AliOnurCerrah*, Ara.Gr.Hayriyeakr*
ZET
Bualmannamac;OrdununAybastveKabataleleriilePerembeyaylasnda gerekletirilendaclkvetrekkingsporupotansiyelihakkndabilgivermektir. Blgehakkndaeldeedilenbilgilerdorultusunda,buyremizdeyaplantrekking vedaclkaktivitelerininarttvesonzamanlardaheryatanvemeslekteninsanlarn eitli turistik acentalarn nderliinde bu tr sportif ve turistik aktiviteleri geerletirdiigrlmektedir. Sonuolarak;gerekletirilenbuaktivitelerinhemsosyokltreliletiimiartrd hem de bilinli danmanlar nderliinde kiilere bir takm sportif aktiviteler salad dnlmektedir. Tantmfaaliyetlerinarttrlmas,dzenlenecekenliklerveetkinliklerledaclkve trekking faaliyetlerinin geniletilmesi, blgenin byyen turizm potansiyeline ve tantmnakatksalayacadnlmektedir. Anahtar Kelimeler: Trekking, daclk, AybastKabata ileleri ve Perembe yaylas
In Conclusion, It is thought that these activities increase sociocultural communication and provides some kinds of sportive activities with the leadership of consciouspeople It is thought that, raising of promotion activities and expending of trekking and climbing activities with the festival that are composed will contribute the tourism potentialofareaandintroductionofarea. KeyWords:Trekking,climbing,AybastKabataandPerembeupland
1.GR Gnmzdesporbykbirsosyalolayhalinegelmektedir.Youn meslek hayat ve ehir yaantsnn stresi insanlar spor yapamaz duruma getirmekte, bu da salk asndan byk skntlar yaratmaktadr.Buduruminsanlareitliaraylaraitmekte,buaraylar sonucunda hem ehir yaantsndan uzaklamak hem de sportif faaliyetleri yerine getirebilmek iin trekking ve daclk gibi sporlar nem kazanmaktadr. Gnmzde trekking ve hatta da trmanlar, ehir stresinden kurtulmak isteyen kiilerin hafta sonu ehre yakn parkurlarda gnbirlik ya da yabanc lkelerde 23 haftalk turlar eklinde, profesyonel rehberler eliinde gerekletirdikleri bir spor durumundadr. El dememi doa hayran olan John Muir, doa hakkndaki dnceleriniuekildeifadeetmitir:Dalaratrmanvedalarngzel gelgitinikazan.Doannhuzuru,gneinaalarailediigibiseniniine ileyecektir.Rzgardalarnferahlnsizeyanstrkensankisonbaharda yaprak dkm gibi iinizdeki kaygy azaltacaktr. John Muirun bu szleri doayla ba baa kalmann insana psikolojik anlamda da byk huzursaladnvurgulamaktadr. Trekking ve daclk sporu, grup halinde yaplabildii gibi yalnz tekbanadayaplabilmektedir.Akhavadagerekletirilentrekkingve daclk sporlarnda sosyal, psikolojik, finansal,corafik veya fizyolojik zorluklar gibi bir takm zorluklar ortaya kabilmektedir. Gnmzde bu zorluklarn stesinden gelebilmeyi kolaylatran seyahat acentalar bulunmaktaveacentalarsayesindeoutdoorsporlariinelverilibirok blgeyi barndran lkemizin eitli yerlerinde trekking ve daclk
ABSTRACT
The aim of this research is to give information about potential of trekking and climbingsportwhichisdoneinAybast,KabataandPerembeuplandinOrdu Accordingtoinformationwhichhavebeencollectedaboutthisarea,itisseenthat the trekking and climbing activities which is done in this area have increased and the peoplewhoarefromdifferentagesandoccupationsperformsthesekindofsportiveand tourismactivitiesthankstoagents.
* *
Anadolu niversitesi, Beden Eitimi ve Spor Yksekokulu ilkery@anadolu.edu.tr Anadolu niversitesi, Beden Eitimi ve Spor Yksekokulu aocerrah@anadolu.edu.tr. * Anadolu niversitesi, Beden Eitimi ve Spor Yksekokulu hayriyecakir@anadolu.edu.tr
175
176
sporlar yaplabilmektedir. Ancak kii, trekking yada daclk sporunu herhangi bir acenta kanalyla yapmak yerine bireysel veya kk gruplar halinde yapmak istiyorsa muhakkak bu konuda eitim alm olmak veya en azndan blgeyi tanyan rehberler eliinde yry gerekletirmekgvenlikasndannemkazanmaktadr. 2.TREKKNG Doada,birnoktadandierbirnoktayavarmakiinamalyaplan, genelde hafif tempolu sportif yrylerdir. Trekking kelimesi yerine doayrykavramdakullanlabilir. Trekking yln her mevsimde yaplabilir. Doa yry gerekletirilmeden nce, hava ve evresel koullara, mesafeye ve zorlukderecesinegregereklihazrlklaryaplmaldr. Balangta doasever insanlarn, doal gzellikleri yaamak ve doayla i ie bulunmak amal gerekletirdikleri kiisel veya arkada evresietkinlikleriolarakbalayantrekking,gnmzdeturizmsektr ierisindegiderekekonomikboyutkazanmaktavegelimektedir. Trekking zellikle, doa yakndan grlerek, detayl incelenerek, srekligsarfedilerek,iradegsterilerekyaplanbiryryeididir ve en nemli zellii de kiinin iradesini ve dayanklln kuvvetlendirmesidir. Yksek kondisyon veya teknik gerektirmemesi, sakatlanma vb. risklerin ok dk seviyelerde seyretmesi, maliyetin az olmas gibi nedenlerlekitlelerinenyounilgigsterdiidoasporudur. 2.1.TercihEdilmesiGerekenMevsimler Genellikle bahar aylar trekkinge balamak isteyenler iin uygun mevsimdir. lk olarak gerekletirilecek trekking aktiviteleri, kuru ve dahaazzorlukderecesinesahipparkurlardayaplmaldr. 2.2.TrekkingdeKullanlanTemelMalzemeler Trekking malzemeler; ncesinde yannzda bulunmas gereken temel
Su tutmayan, dayankl, nefes alma zellii olan microfiberden yaplmgiysiler, Istan ama hava alan, teri dar atan, yumuak thermal i giysiler, Drtte bir sertlik derecesi olan, vibram tabanl, gorateks malzemekullanlmsporayakkab, Lycralrahatbirpantalon(kotpantalonyanlseimdir), orap: oraplar hemen hemen ayakkablar kadar nemlidir. Aynzamanda2iftorapgiymeksrtnmeyiengeller. Gorateks denilen kumalardan retilmi, iine su molekllerini deil hava molekllerini alan, terletmeyen yamurluklar veya incebirmont, Yamurluk, matara, kk bir ilk yardm antas ve basit yiyeceklerdir. klim koullar da gz nnde bulundurularak baz durumlarda anorak, gne gzl, apka, gne koruyucu krem, su iesi, uyku tulumu, mayo, havlu ve el feneri gibi ekipmanlar trekking esnasnda bulundurmaldr. 2.3.Trekkingeitleri a) Dayhiking: Gnbirlik doa yryleridir. Genelde orman patikalarndayaplmaktadr. b) Hiking: Genelde yaylalarda olan, gerektiinde konaklama da yaplansrtantalortayrylerdir. c) Backpacking: Konaklamal, genelde daclk maksatl srt antal uzunyrylerdir. d)OrmandaTrekking:Ormandayaplantrekkinglerounluklavadi tabanna yakn yerlerde ve patikalarda yaplrlar. En ok yaplan trekkingyeriormandr. e) lde Trekking: lde trekking sk yaplmamaktadr. zellikle lkemizdeltrekkingiolarakyaplacakbirblgemevcutdeildir. f) Dalk Alanda Trekking: Genelde dacla girmektedir. Kondisyonavemalzemeyedayalbirspordur
Srtantas,adr(konaklamadnlyorsa),
177
178
g) Ak Alanda (geni yayla ve ovalarda) Trekking: Yaylalar aras geilerveyrylerdir.ounluklakampldr. h) Kanyon veya Dere Yatanda Trekking: Olduka zorlu, zellikle kanyongeilerindedahafazlateknikbilgigerektiren,kondisyonveefor sarfettiren,malzemeyedayalbiraktivitedir. ) Rotal Yryler: Belirli bir gzergh ve rotas olan, harita, pusula, GPS gibi navigasyon malzemelerinin kullanld, uzun, konaklamal, keif maksad da tayan, ormanlk ve dalk arazide yaplanyrytipidir. j) Rotasz Keif / Macera Yryleri: zellikle ormanlk ve dalk alanlardayaplan,bellibirrotasolmayan,kefedayal,kampdonanm gerektiren sresi snrlandrlmam, yksek dikkat, efor ve kondisyon isteyenyrylerdir. k) K ( kar ) Yryleri: K yryleri biraz daha fazla efor ve malzeme gerektirir. Kn vcut, kar zerinde yryte daha ok yorulur, bunun nedeni tanan malzemelerin arlnn artmas ve souunvcududahaokzorlamasdr. 2.4.ZorlukDereceleri Trekking sporuna yeni balayacak olanlarn en dk zorluk derecesindenbalamalarnerilmektedir.Fizikselvezihinseladanher nekadariyidurumdadaolunsaiinalkanlvehissiyatasndanbu gereklidir. Hatta ara vermi olanlar bile ne kadar zor parkurlar gemi olurlarsaolsunlar,hatrlamakamalncedenulatklarzorlukderecesi seviyelerinin bir iki derece gerisinden balamalar faydaldr.1 den 6 ya kadarsnflandrlmzorlukderecelerivardr.
Tablo1.TrekkingZorlukDereceleri
Zorluk Derecesi 1. Derece 2. Derece 3. Derece 4. Derece Eim Az Az Eim artmaktadr. Eim artmaktadr. Ykselti 100mt.yi gemez 300mt.yi gemez 500mt.yi gemez 700mt.yi gemez Sre 2saattenaz 3,5saattenaz 5saattenaz evreselzellikler Patikalargenitir. Patikalargenitir.
5. Derece
Eim zorluve fazla Boleimli
1000mt.yi gemeye balar 1500mt.yi bulmaktadr.
6. Derece
Darpatika,skormanve slakgeilerbulunur. 6,5saattenaz Patikalarbozukvebaz yerlerdekaybolmutur, ormanlardahaaalktrve kayalarbulunmaktadr. 8saati Sertyapl,talk,kayalkve bulmaktadr. patikaszdr.Ormanlk alanlarzorluveslak geilerbulunur. 8saatve nivekfazladr,zorlu zeri araziartlarbulunmaktadr.
2.5.TrkiyedeTrekking Trkiyede doa yryleri de batl turistlere ynelik organizasyonlarla balad. Trkiyede gerekletirilen balca trekking turlar ana gzergahta toplanyor; Toroslarda, Kakarlarda ve Kapadokyada.Buanagzergahdnda,Akdeniz,Karadeniz,Egeve Marmaradayreselvegnbirliktrekkingturlardadzenlenmektedir. Trkiyede trekking faaliyetleri, nceden sadece daclk spor kulpleri tarafndan veya dernekler araclyla organize edilirken, gnmzde turizm seyahat acenteleri tarafndan da organize edilmektedir. Seyahat acentalar, her yatan insann katlabilecei turlar dzenlemektedirler. Turlara katlan trekilerle, lkenin el dememi yrelerini gezerek, kk da kyleri, dalar, yaylalar, eski medeniyetlerdenkalmharabelerziyaretedilmektedir. 3.DACILIK Daclk,sadecetrmanmaktan,gzelmanzaralarseyretmektenve eldememidoatecrbesindenolumayan,dalardayryvekamp
179
180
kurmann yan sra trmanma sporunu da kapsayan, mcadele, risk ve zorlulukierenbirdoasporudur. Gnmzde bir ok turizm kuruluunun kendi yaklamlarnca uyguladklar doa yry (trekking) veya kampl yryler (backpacking) daclk yaklamnn sadece ufak bir blmn oluturmaktadr. Daclk sporunda trekking ve kampl yrylerin yan sra, Alpine Stili, doa yry (hiking), expedition (Uzun sreli ve ok amal etkinlikler), ferrata, sportif trman, bouldering, kaya trman, uzun duvar trman ve yapay duvar trman eklinde yaplandaclktrmanlardabulunmaktadr. Trkiyede bu daclk etkinlikleri, niversite kulpleri ve Trkiye DaclkFederasyonu(TDF)bnyesindeyrtlmektedir. 3.1.DaclktaKullanlanMalzemeler Trekking esnasnda kullanlan malzemelere ek olarak trmanma esnasndakullanlan,ip,karabin,perlon,kuam,kazma,krampon,kask gibi gvenlik ve trmanmay kolaylatrc malzemeler de kullanlmaktadr. Ayrcaeskibirdadeimindeayaklarnsoukolmasdurumunda, baa apka taklmas gerektii vurgulanr. Souk havalarda ba blgesininakolmasdurumundavcutssnnbykbirblmnn kaybedilecei,daclartarafndanbilinmesigerekir. 4.ORDUL,AYBASTIKABATAVEPEREMBEYAYLASI 4.1.Orduli Ordu ilinin kuzeyinde Karadeniz, gneyinde Tokat ve Sivas, dousunda Giresun, batsnda Samsun ili bulunmaktadr. Toplam yzlm 5961 km olup, zerinde Melet, Civil, Akaova Deresi gibi bykl kkl akarsularn oluturduu yer yer alvyon dzlkler bulunmaktadr. le topraklar dar ky ovas ve hemen ardndan ykselen dalardan meydana gelir. Dalar kzlaa, grgen, mee, kayn, ladin, kknarvesaramormanlarilekapldr.
Orduiligenelolaraklmanbiriklimesahipolup,klarlk,yazlar ise nispeten serin geer. Yln btn aylarndamevsime uygun yalar mevcuttur. Ordu ilinin ileleri; Akku, Aybast, ama, atalpnar, ayba, Fatsa, Glky, Glyal, Grgentepe, kizce, Kabadz, Kabata, Korgan, Kumru,Mesudiye,Perembe,Ulubeyvenyedir. 4.2.AybastlesininCorafiDurumu 4.2.1.Konumu: Orta Karadeniz Blgesinde Canik Dalarnn Kuzey yamacnda kurulmu olan Aybast ilesi, Fatsann gneyinde kydan 54 km ierdedir. Dousunda Glky, batsnda Korgan, kuzeyinde Fatsa ve gneyindeReadiyeileleriyeralr. 4.2.2.Yzlm: Yzlm 359 kmdir. Rakm 730 metredir. Derinlii 27 km, genilii 14 km.dir. Engebeli bir arazi yapsna sahip olmasna ramen Aybast ilesi belediye snrlar ierisindedir ve sarp yamalar ile kayalklarbulunmamaktadr. 4.2.3.klimveBitkirts: klim ve bitki rts Orta Karadeniz iklimine benzer. Yksek ksmlarnda ise ksmen Anadolu Blgesinin iklimi hkm srer. Bitki rts olarak Karadeniz bitki rtsne sahiptir. Karadeniz Kylarndaki nem oran fazla hissedilmez. Hava rzgarl olduu zamanlarda souk daha fazla hissedilmektedir. Klar souk olur. Scaklk bakmndan aylk ortalamalar incelendii zaman en souk ay ortalamascaklnn6ile7derecearasndadeitiigrlr.Perembe Yaylasnda kar kalnl 1,5 metreye kadar kmaktadr. En scak ay ortalamas ise 23 derecedir. Fakat scaklk yazlar 35 dereceye kadar ykselmektedir.Enyalmevsimiseilkbahardr. 4.2.4.UlamDurumu: AybastnnSahilyoluFatsayauzakl52Km.dir.Buyolotomobil ile1.20dakikadaalnmaktadr.lenintmkyvemahallelerineulam mmkndr. Aybastmzn Niksar, Readiye, Glky, Korgan ve
181
182
Mesudiye ile balantlar vardr Aybast Glky aras 37 kmdir. Aybast Niksar aras 70 kmdir. Aybast Korgan aras ise 45 Kmdir. AybastReadiyearas57kmdir. 4.3.KabatalesininCorafiDurumu 4.3.1.Konumu: Orta Karadeniz Blgesinde, Ordu line bal bir ile olan Kabata, dousundaGlky,batsndaKorgan,kuzeyindeatalpnar,gneyinde Aybastileleriyeralr.CanikDalarnnkuzeyyamacnda,kydan40 km.ierideyeralmaktadr. 4.3.2.Yzlm: Engebeli bir arazi yapsna sahiptir. le topraklarn Aybast ve Armutlu akarsular sulamaktadr. Deniz seviyesinden 530 m. yksekliktedir. Orduya 93 km. uzaklktaki ilenin yzlm 142 km2dir. 4.3.3.klimveBitkirts: lenin iklimi Karadeniz ve karasal iklimi arasnda bir gei tekil eder. Her mevsim ya alr. Klar sahil kesimlerine gre daha sert geer. Her mevsim yal olmas nedeniyle bitki rtsn ounlukla ormanlaroluturmaktadr. 4.4.PerembeYaylas Orduya 124 km. mesafededir. (Ordu Fatsa 56 km., FatsaAybast 50 Km., Aybast Perembe yaylas 18 km.) Ulam asfalt yolla salanmaktadr. leler arasnda minibs seferleri yaplmaktadr, ayrca Tokat ili, Readiye ilesi ve Aybastdan da dolmularla yaylaya ulam salanmaktadr. Konaklama olarak da yayla merkezinde otel mevcuttur. Perembe Yaylas,ilemerkezine17km.uzaklktadr. Yeil imlerle kapl olan yaylann merkezinde ehir tr bir yaplanma vardr. nsanlarn yerlemesiyle birlikte yaylada Perembe Panayr olarak tanmlanan ve bir hafta sren enlikler balamtr. Yurdun eitli blgelerinden sanatlar bu enliklere katlr, enlik
alanna elence aralar ve adr tiyatrolar kurulur. enlikler daha ok elencevealveriarlkletkinlikleriierir. Gemi dnemlerde panayra, yurdun eitli yrelerinden satclar, ip cambazlar, sihirbazlar, sirk tr adrlar, falclar katlmtr ve gerekletirdikleri etkinliklerle yaamlarn 1 ay sresince Perembe yaylasnda geirmilerdir. Tarihi Perembe Panayr 1992 ylndan itibarenPerembeYaylasenliklerinedntrlmvebudnmle birlikte enliklere sportif ve kltrel arlkl bir hava kazandrlmtr. Balad gnden bu yana, Perembe yaylas enlikleri her yl Temmuz aynn 3. haftasnda yaplmaktadr. Bir hafta sren enliklerin son gnlerinde futbol ve yal pehlivan greleri bata olmak zere at yarlar, insan yarlar ve daha bir ok etkinlik bu enlikler erevesinde gerekletirilmektedir. Yayla enliklerine, Trkiyenin bir okyerindennemlimisafirler,spor,siyasetvebasndatannmbirok isimileyaylamerakllardaitiraketmektedir. 4.5.OrdulininTrekkingParkurlar 1. OrduNizamettinMahallesiBoztepe 2. amba Yaylas Obalar (TurnalkTabakidereelikkran ukuralanTekmezarZileGavurbkSinanlSemen) 3. Mesudiye Yaylalarle Yaylas (Ilar YaylasBaldran Ormanlar) 4. KeyfalanYaylas(BaldranUluglKaratepeIdrOrmanlar) 5. PerembeYaylas(Obalar) 6. ArgnYaylas(KkkertilArgn) 5.SONU Btn ya gruplarnn kolaylkla katlabilecei yryler iin lkemizin hemen her blgesinde ok elverili alanlar bulunmaktadr. Talebingittikeartmasdolaysylabuyryleriorganizeedenturizm irketlerinin says da artmaktadr. Doa sporlarndan trekking ve dacln Trkiyede yaygnlamas ve doa sevgisinin kitlelere yaylmas iin niversitelerin doa sporlar klpleri, eitli daclk ve doay koruma dernekleri, vakflar ve giriimciler ile ortak alan
183
184
turizm irketleri bu tr organizasyonlar stlenmekte ve sosyokltrel paylamanclketmektedirler. lkemizde trekking ve daclk sporuna elverili birok yayla bulunmaktadr. Perembe yaylas, Aybast ve Kabata evresi bu tr sporlarn yaplmasna olanak salayacak doal gzellikleri barndran blgelerimizin banda gelmektedir. Her geen gn, yayla etkinlerini dzenleyenlerin ve buna destek verenlerin nderliinde Perembe yaylasbirokyerliveyabancturistinaknnauramakta,genveyal bireylerin katlaca, her ya grubundan ekiplerle trekking turlarnn dzenlenmesineolanaksalayacakpotansiyeliyaratmaktadr. Ordu ilinin Perembe yaylasnda her yl Temmuz aynda gerekletirilen ve bir hafta sren enlikler sresince doa yryleri dzenlenebilir, bu yrylere farkl blgelerden gelen bireylerin katlm salanabilir bylece bireylere doayla i ie, ehir stresinden uzak, farkl etkinlikleri izleme imkan verilebilir ve baz sportif aktivitelerekatlmafrsatsunulabilir.AybastveKabatablgelerimizin doal gzelliklerini koruma ve tantma erevesinde ulam ve konaklama imknlar arttrlp doa sporlarna ynelik aktivitelerin arttrlmasblgenintantmasndannemkazanmaktadr. Bu konuda blge niversiteleri ve onlarn spor kulpleriyle ortak almalarn yaplmas; ilginin arttrlmas, yrys rotalarnn belirlenmesi, etkinliklerin srekliliinin salanmas ve blgenin tantmnnarttrlmasasndannemlidir. KAYNAKLAR 1. Buzba,zge(2001);Yksekler,BkeYaynlar,stanbul. 2. Curtis, Rick (1998); The Backpackers Field Manual, Three RiversPres,UnitedStatesofAmerica. 3. Dougherty Neil. J. (1998); Outdoor Recreation Safety, Human Kinetics,UnitedStatesofAmerica.46 4. Gnay, Muzaffer (2005); Tarihi Kltr ve Doas ile Ordu, AlkanMatbaas,stanbul.
5. Graydon, Don, Hanson, Kurt, (2005). Daclk: Zirvelerin zgrl.Fndk,T.(ev),HomerKitabeviveYaynclkLtd. ti.,stanbul. 6. Seaborg, Eric, Dudley, Ellen (1994); Hiking and Backpacking, HumanKinetics,UnitedStatesofAmerica,14,1994 7. National Academy of Sport(1969); A Program for Outdoor RecreationResearch.UnitedStatesofAmerica 8. EriimTarihi:20.05.2007;http://tr.wikipedia.org/wiki/Trekking 9. Eriim Tarihi: 21.05.2007; http://www.trekking.com.tr/pratik_bilgi_planlama.asp 10. Eriim Tarihi: 21.05.2007; http://www.gezinet.net/aktiviteler/trekking/index.asp 11. Eriim Tarihi: http://www.exi26.com/Article.asp?PageID=1052 12. Eriim Tarihi: http://www.patikatrek.com/haber.asp?id=92 19.05.2007; 19.05.2007;
13. Eriim Tarihi: 20.05.2007; http://www.geziturkiye.com/html/aktif/atrekgob.html 14. Eriim Tarihi: 20.05.2007; http://www.ordukulturturizm.gov.tr/tr/cografikonum.asp 15. Eriim Tarihi: 20.05.2007; http://www.turkmania.com/archive/index.php?t4844.html 16. Eriim Tarihi: 21.05.2007; http://www.kulturizm.com/region_details.php?bID=83 17. Eriim Tarihi: http://www.kenthaber.com/IlceDetay.aspx?ID=711 22.05.2007;
18. Eriim Tarihi: 18.05.2007; http://www.afyonrehberim.com/default.asp?tip=2&mod=turizmi l&tid=88 19. Eriim Tarihi: 20.05.2007; http://www.kultur.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433C FF679A66406202CCB049235F373EA5ECF4
185
186
20. Eriim Tarihi: http://www.edip.8k.com/Nevpage1.htm
20.05.2007;
dnyada ok nem verilen bir tarmsal ura alandr. Ayrca bal arlarnn bitkisel retime olan katklar da ar rnlerinden salanan gelir ile kyaslanamayacak dzeydedir. Bu adan tarmsal faaliyetlerin younolarakyapldlkemizde,arkolonilerininsaysnnbilinlibir ekilde arttrlmas, tarmsal retimde verim ve kaliteyi olumlu ynde etkileyen nemli bir faktrdr. Bal arlar btn dnyada olduu gibi lkemiztarmndadaayrbiryeresahiptirler.Saladnemlifaydalar nedeniylearclk,isizliinnemlibirsorunolduulkemizdegelecee ynelik yatrm ve istihdam tedbirleri dnlrken gz ard edilmemesigerekenbiralandr. Bal, bir lezzet kayna, salk deposudur. Doadaki binbir iein tadn,kokusunubizetayanbenzersizbirbesinkaynadr. Bal; dnyann bilinen en eski tatlandrcsdr. Albminler, vitaminler, mineraller, mikro besin maddeleri, enzimler ve organik asitler ierir. Bu besleyici maddeler deriyi glendirir ve yumuatr. Ayrcabalyksekekerierdiiiinhigroskopik(nemtutucu)birrn olup,vcudunnemlendirilmesindeokskkullanlr.Antibakteriyelve iltihapgiderici,deriesnekliiniartrcvekandolamnuyarcetkileri vardr. Balnmidevebarsaklarzerineolaniyiletiricietkisiyzyllardan beri bilinmektedir. Yara ve yanklarn tedavisinde etkin bir rol oynamaktadr. Fareler zerinde yaplan bir bilimsel aratrmada, baln yanklar tedavi edici etkisi dier maddelere gre daha stn bulunmutur. Balantibakteriyelzelliiileaz,boazvebronenfeksiyonlarna kar kullanlmaktadr. Hazmszla ve mide rahatszlklarna kar etkilidir. Klinik aratrmalarda ise gzde, katarakt hastalna, konjiktivit ve eitli kornea rahatszlklarna kar, direkt gzn iine uygulanarak kullanldbildirilmektedir. Baln eker hastalar iin uygun olduu bilinir ancak bal yksek eker ieriine sahiptir. Bununla birlikte eker hastalar iin ekerli bir rnden daha iyidir. Eit kaloriye sahip dier gdalarla bal karlatrldndabalndahaazinslinierdiiancaktketildiktenksa
ARICILIINNSANLIAVEDOAYAFAYDALARI
HamdiYILMAZ* Arclk, az bir sermaye ile topraa bal olmadan yaplabilen, ksa sredegelirgetiren,bal,balmumu,polen,arst,propolis,arzehiri, ana ar ve oul gibi eitli rnler salayan ve son yllarda btn
BinbiriekOrbalArclkBalclkGdaSan.veTic.A.S.YnetimKuruluBakan
187
188
bir sre sonra kandaki eker orannn ayn veya biraz daha yksek olduu belirlenmitir. Bal ve ayn miktarda sukroz tketimi karlatrldnda kan eker orannn bal tketimiyle daha dk olduuortayakmtr. Ayrca karacier zayflnda, baldaki cholin maddesinin karacierin fonksiyonunu kuvvetlendirdii ve hcrelerinde toplanan yangiderilmesiiinhareketegeirdiibilinmektedir. htiva ettii A, B, C ve dier vitaminler ve minerallerle zindelik verir. Trkiye uygun ekolojisi, zengin bitki rts, farkl iklim kuaklarnasahipolmasvekolonivarlbakmndannemlibirarclk potansiyeline sahiptir. Yllk bal retimi ile arclkta dnya sralamasndailksralardayeralanlkemiz,kolonibanabalretimiile verimlilik asndan olduka gerilerdedir. Koloni says bakmndan dnyannsayllkeleriarasndayeralanTrkiyedekovanbanabal veriminin dk olmasnn en nemli nedenleri; sosyal, tarmsal ve ekolojik yapdaki deimeler, piyasa koullar, teknik bilgi ve eitim yetersizlii, hastalk ve zararllar, damzlk materyal ve rgtlenme konusundayaanansorunlardr.Ayrcatarmpolitikalarndabukonuya gerekli nemin verilmemesi ve etkin bir rgtlenme sisteminin olmamas da lkemiz arclnn geliimini olumsuz ynde etkilemektedir. Son derece elverili ekosisteme sahip olmasna ramen lkemizde arclk sektr henz olmas gereken konumda deildir. Birbirinden olduka farkl ve geni retim blgeleri iinde gl bir retim potansiyelinin bulunduu Trkiye de arclk, karmak ve dank bir yap gstermektedir. Az saydaki byk reticiler dnda, kk aile uras ve ikinci bir i alan olarak grlen arclk, lkemizde henz kamu ve zel sektrde kurumsallama srecini tamamlayamamtr. Arclktargtlenmesistemigerekliyasaveynetmeliklerledesteklense bile arclk rgtleri yeteri kadar yaygnlaamam ve arclk sektrnde yaanan bir ok yapsal sorunun zmnde etkili olamamtr. Arcln lkemizde hak ettii konuma ulamas ancak yaananbusorunlarnazaltlmasylagerekleebilir.Arclngelimesi
ile birlikte lke ekonomisine salanan katk artacak ve arcln gelecektedevazgeilmezbiralmaalanolarakkalmassalanacaktr. Trkiye ar kovan says ve buna bal olarak bal retiminde zellikle son elli ylda nemli mesafeler almtr. Ancak bu iki kriterin artmasna karn arclkta yaanan sorunlar nedeniyle verimlilikte istenilennoktayagelinememitir.Bunedenlearclnhemhobihemde bir endstri kolu olarak uzun yllar gelierek devam etmesi iin btn arclarnyaananbusorunlarilemcadeleetmelerigerekmektedir. Arclkta ilerlemenin salanmas iin, arclarn karlat sorunlarn zmne ynelik aratrmalara arlk verilmesi gereklidir. Arclkla ilgili resmi ya da sivil kurumlarn saysnda son dnemlerde gze arpan artlar olmakla birlikte, bu kurumlar Trkiye leinde halayetersizkalmaktadr.HikukusuzbukurumlarTrkarcliin byk nem tayan aratrmalar yapmaktadrlar. Ancak ok byk emekler harcanarak yaplan aratrma sonular arclara istenildii gibi aktarlamamaktadr. Bu konuda yaplmas gereken yaplan aratrma sonularndan faydalanarak arclarn pratiklerinin gelitirilmesine ynelik profesyonel nerilerde bulunmaktr. niversite ve ilgili aratrmakurumlarnndndaarclarndapratiksorunlarnzmne ynelikekaratrmavegzlemleryapmalargereklidir.Bununyansra lkemizde arclkta yaanan sorunlar, arclarn bu sorunlarla ilgili anlaml sorular sormalar, dzenlenen toplant ve konferanslara katlmalar ve doru olmayan bilgilerin ortadan kalkmas iin kendi aralarndailetiimkurarakeldeettikleribilgileribirbirlerineaktarmalar iledahakolayalabilir. Eer arcln gelierek devam etmesi isteniyorsa arclk ve ar rnlerinin tantlmas iin daha fazla eyler yaplmaldr. Bal tketimininartrlmasiintketicilerbilgilendirilmeliveuygunreklam kampanyalar dzenlenmelidir. Arclktan elde edilen rnlerden bahsedilirken en ok zerinde durulan rn baldr. Fakat son yllarda zellikle Avrupa da yaygnlaan apiterapi iin kullanlan ar zehiri, zengin bir protein kayna olan polen, tpta nemli bir yere sahip olan propolis ve stn nitelikli bir ar rn olan ar stnn retimi ve tketimi de yaygnlatrlmaldr. Ar rnlerinin tantmna ek olarakarclayenibalayacaklariinarclkkurslarnerilmelidir.
189
190
Arclk tamamen doaya bal bir tarmsal uradr ve arlarn yaam dorudan iekli bitkilerin varlna baldr. Kendi yaamsal faaliyetlerini srdrmek iin bitkileri ziyaret eden arlarn bir lkenin tarmna tozlama ile yaptklar katk bal, polen, ar st gibi rnlerin retimiileyaptklarkatknnoktesindedir.Bunedenlebitkiselretim yapan iftilerin arlarn tozlama ile yaptklar katk hakknda bilgilendirilmesidesrdrlebilirarclkasndannemlidir. Moderntarmnnemlidallarndanbiriolarakkabuledilenarcl, lkemizin hemen her yerinde baaryla yapmak mmkndr. Yaadmz corafyann iklimi ve bitki rts zellikleri, arclktan yksekverimalnmasnaolanaksalayacakniteliktedir.Buzellikleriile Trkiye kovan says ve bal retimi ile dnyada sayl lkeler arasnda yer almaktadr, fakat verimlilikte istenilen dzeyde deildir. lkemiz arclnda verimlilii etkileyen nemli sorunlar yaanmaktadr. Arclkta verimli olabilmenin yntemlerinden en nemlisi, arclkta yaanansorunlariyibilmekvebusorunlarazmbulabilmektir. Arcln ok nemli bir ura olduu, bu ie gnl verenler tarafndan sklkla vurgulansa da maalesef lkemizde bu alanla ilgili gerekli ve yeterli yatrmlar yaplmamaktadr. Doal gdalara kar byk bir talebin olduu dnyada, hibir teknolojik yatrm yapmaya gerek kalmadan kendiliinden katksz ve doal gda reten bir sistem olan arcln ekonomik deeri nmzdeki yllarda kendiliinden artacaktr. lkemizde arclar, arclk sektrnn gelitirilerek srdrlebilirhalegetirilmesiilearclnsaladavantajlardandaha etkinbirekildefaydalanabileceklerdir.
TURZM

BO SAYFA
191
192
ALTERNATFTURZMVEPEREMBEYAYLASI
Do.Dr.NazmiKOZAK*
ZET
Perembe, Trkiyenin nde gelen yaylalarndan biridir. Perembe Yaylas, geni imlikalanlar,glvemenderesleriilegenibiralankapsar.PerembeYaylas,Aybast ilesi snrlar ierisinde yer alr. Yayla; Ordu ve Fatsaya 56, Aybastya 18 km. uzaklktadr.PerembeYaylasturizmsektrasndanelveriliolmasnakarlkuzun yllardrkkkyolarakkalmtr.indebulunduumuzdnemdeyreninenbyk sorunu evre kirlenmesidir. Kirlenmeyi ve bozulmay nleyici nlemler alnmas ise, PerembeYaylasksazamandakonut,veotelyaplariletahripedilecektir. AnahtarKelimler:Alternatifturizm,yaylaturizmi,PerembeYaylas.
etkinlikleri n plana karmaya balamtr. Bunlara ek olarak, kresel alandakalcveyakonjoktrelolarakyaanmasbeklenendeiikliklerin de AybastKabata ve benzeri yreleri n plana karaca kukusuzdur. Dolaysyla, henz herhangi bir ekilde turizm etkinliininortayakmadPerembeYaylasgibidoalalanlarnok yakn bir dnemde turizm yatrmclarnn gzdesi olaca kanlmazdr. Yredeki doal olanaklarn yayla, ekoturizm, iftlik turizmi, k turizmi,kayakturizmi,futbolturizmi,bisikletturizmi,golfturizmi,gl turizmi, yry (treakking) turizminin de ierisinde olduu pek ok alternatifturizmetkinliineelveriliolduuanlalmaktadr. 2.YREDEKSORUNLAR Biryredeturizmsektrnngeliebilmesiiinenbatanalnmas gereken nlemler vardr. AybastKabata yresi ve Perembe Yaylas zelindeaadakisorunlarnbiranncegiderilmesigerekmektedir. 1. Yredeki yneticilerin sklkla vurguladklar gibi yreyi ana ulam noktalarna balayan yollarn bir an nce iyiletirilmesi gerekmektedir. Bu balamda Aybast Fatsa ve Aybast Readiye ulamlarnn daha rahat ve hzl bir ekilde yaplabilmesi iin mevcut yollarn iyiletirilmesi ivedi bir zorunluluktur. 2. Yrede belirgin bir ekilde evresel kirlenmenin balad gzlenmektedir. Akarsulardaki kirlenme daha aktr. Yredeki gelitirilebilecekturizmtrlerinindahaokdoaileilgiliolmas dolaysyla yrenin temiz bir doaya sahip olmas bir zorunluluktur. Dolaysyla, evsel, sanayi ve tarma dayal nedenlerleoluankirliliinnnebiranncegeilmelidir. 3. Salkla ilgili nitelerin yetersizlii de nemli bir sorundur. Yreyigezmegrmeveyatatilamacylaziyaretedenlerinsalk nitelerinin yeterliliine dikkat ettikleri unutulmamaldr. O nedenleyredekisalkmerkezlerininniteliininartrlmasnda bykyararbulunmaktadr.
ABSTRTACT
Persembe is one of the important highland in Turkey. Perembe Highland is a charmingregionwithgrass,lakesmeanderofriverformilesinallhighlands.Perembe HighlandisoneofregioninAybasttown.Itis124kmfromOrdu.(OrduFatsa56km., AybastPerembeHighland18km.).AltoughttheareaaroundPersembeisavailablefor tourismindustry,ithasbeenasmallsummervillageforhundredyears.Inthistime,the problem of this region is environmental disruption. If a declaration for preventing the regiondonotapplicate,PerembeHighlandwillbedestroyedinashorttimebyhouses andhotels. Keywords:Alternatifetourism,highlandtourism,PerembeHighland.
I.MEVCUTDURUM AybastKabatayresibulunduucorafikonumitibariylepekok turizm rnnn gelime gsterebilecei ve talep grebilecei bir alandr. Ancak, imdiye kadar Trkiyede turizm yatrmlarnn younluklu olarak denizkumgne rnne ynelik olarak gerekletirilmesi, eitli alternatif turizm rnlerinin ve blgelerinin gelimesineengeltekiletmitir.Sonyllardaturistgnderenbellibal lkelerdeki tketici beklentilerinin deimeye ve eitlenmeye balamasnn bir sonucu olarak alternatif turizm diye isimlendirilen
*
AnadoluniversitesiTurizmveOtelletmeciliiYksekokuluEskiehir,nkozak@anadolu.edu.tr
193
194
3. YREDEK TURZM ETKNLKLERNN NCEL NE OLMALIDIR? Yukarda da sz edildii zere AybastKabata yresinin en nemliturizmdestinasyonuolmayaadayyresiolanPerembeYaylas, sahip olduu turizme elverililik dolaysyla nmzdeki birka yl ierisinde gelime gsterecektir. Bu kanlmaz bir gelimedir. Yrenin Kltr ve Turizm Bakanl tarafndan Turizm Merkezi ilan edilmesi ile birlikte gerekli planlama almalarnn tamamlanmasndan sonra yatrmlarbalayacaktr. Perembe Yaylasnda henz doal alanlar tahrip eden yaplamalarn byk lde olumamtr. lerisi iin nemli olacak planlama almalarnn yaplmasnda byk nem bulunmaktadr. Ayrca iinde bulunduumuz dnemden itibaren yerel bazdaki yaplamalarndadenetimaltnaalnmasvebirplandahilindeveyre mimarisine uygun bir ekilde olmas salanmaldr. Bu balamda Perembe Yaylasnda yaplmas gereken ivedi uygulamalar u ekilde sralamakmmkndr: 1. Perembe Yaylasnn planlama almalar bir an nce tamamlanmaldr.Planlamaalmalarndayreninhazrlanacak EDRaporlarnauygunolmasnadikkatedilmelidir. 2. Perembe Yaylas Turizm Merkezinde hangi turizm trlerinin gelitirilmesi gerektiine ilikin almalara bir an nce balanlmaldr. Yrenin kaldrabilecei say ve byklkte yatrmaizinverilmelidir.Yoksa,hertryatrmaizinverilmesi durumunda Perembe Yaylasnda turizm en fazla 10 yl sonra krizegirecektir. 3. Yrenin altyapsna ilikin almalara bir an nce balanlmaldr.Yol,suvekanalizasyonalmalarnnivedilikle tamamlanmasndabykyararbulunmaktadr. 4. PerembeYaylasndakibinalarnmimarisioldukaktdr.Bu haliyle bu evlerin grnt kirliliine neden olduu aktr. Bu nedenle Perembe Yaylasnda geleneksel yre mimarisine uygun evlerin yaplmas zorunlu hale getirilmeli, mevcut yaplarn, ya yklmas veya geleneksel mimariye en azndan grntitibariyleuygunhalegetirilmesisalanmaldr.
5. Unutulmaldr ki gnmzde artk bir yrenin turizme almasndan ziyade orada srdrlebilir turizm geliiminin salanmas nemli hale gelmitir. O nedenle, yukarda da deinildii zere, yrede uzun sreli turizm etkinliklerinin olabilmesi iin imdiden planlama bata olmak zere nemli kararlarnalnmasgerekmektedir. 6. Yrenin geleneksel mutfa ile ilgili almalara bir an nce balanlmaldr. Yemek eitlilii ve yemeklerin sunulduu alanlarnvarlturizmhareketlerineynverennemliunsurlar arasndayeraldunutulmamaldr. 4. YREDE TURZMN SALIKLI GELM N NELER YAPILMALI? nceki blmlerde de vurguland zere turizmin bir yrede gelitirilmesinden daha nemli olan konu, turizm srdrlebilir geliimininsalanmasdr.AybastKabatablgesivePerembeYaylas zelinde turizm sektrnn gelitirilmesinde aadaki hususlarn dikkatealnmasndayararbulunmaktadr: Yrede alternatif turizmin gelitirilmesi en doru karar olacaktr. Kitle turizminin gelitirilmesinde yre asndan byk sakncalar bulunmaktadr. Bunlar arasnda doal ve evresel kirlenme, sosyal sorunlar ve yrenin ksa zamanda nemini yitirmesi gelmektedir. O nedenle yrede ekoturizm, iftlikturizmi,yaylaturizmi,futbolturizmi,bisikletturizmi,gl turizmigibiturizmeitleriningeliimisalanmaldr. Perembe Yaylasnn Turizm Merkezi ilan edilmesi dolaysyla planlama almalarnn tamamlanmasnn ardndan yrede konaklama tesisi yatrmlar balayacaktr. Yre asndan en nemli kararlar konaklama tesislerinin yaplandrlmas aamasnda verilecei aktr. Bu nedenle, konaklama tesislerinin yre mimarisine uygun ve kk ve orta lekli olmasndayararvardr. Konaklama tesisi ihtiyacnn karlanmas amacyla en nemli uygulama, ev pansiyonculuunun gelitirilmesidir. Bylelikle turizm aktivitelerine btn yre halknn katlm ve ekonomik
195
196
olarak yararlanmas mmkn hale gelecektir. Ayrca, yredeki g hareketlerinin durdurulmasna da nemli bir katks olacaktr.Yreinsanlarevlerininbirkaodasnpansiyonolarak dzenleyerek bu konudaki giriimde bulunabilirler. Bylelikle, hem dnyada ve Trkiyedeki tketici beklentilerine yant verecek bir konaklama ihtiyacn karlanacak ve hem de bata iftlik turizmi olmak zere birtakm turizm trlerinin geliimi hzlanacaktr. Yre bunlara ek olarak k turizmine de uygun bir ortamdr. KasmMart aylarnda Perembe Yaylasnda k turizminin yaplabilecei kar ya ve kalnl lmlerinden ortaya kmaktadr. Yreye yaplacak konaklama tesislerinin yaz dnemi dnda kalan dnemlerde k turizmine hizmet vermelerimmkngrnmektedir. Yrede gelitirilebilecek turizm trleri arasnda, daha nce de belirtildii zere, baz turizm trleri sz konulu olabilecektir. Bunlarnaklamalarksacauekildedir: Yayla turizmi: Doayla i ie yaamay sevenler veya macera tutkunlarnngenelliklegnbirlikkullanmveyaksasrelikonaklama amacyla yksek rakml yerlerde yaptklar turizm faaliyetidir. Yayla turizminde ama, lkemizin kendine zg doal ve kltrel deerleri olan yaylalarn ve yayla yaamnn, koruma ve kullanma dengesi dikkatealnarakturizmfaaliyetleriiindedeerlendirilmesidir. Daturizm;Trkiye,farklyksekliklerde,zenginjeomorfolojikve tektonik yapya sahip, flora ve faunas olan ormanlara ve siluete sahip, zenginavveyabanhayatolandalarylahemk turizmi hemdeda yry ve trmanlar iin daclk sporunu sevenlere olaanst ekiciveilginolanaklarsunar. iftlik turizmi: Krsal blgelerde, iftlik organizasyonu amacyla kurulmu ve evresine iftlik rn salayan bir iletmenin ayn zamanda turizm konaklama olanaklar salamas, gelen turistlerin de isterlerse bir alma programna katlabilecekleri, krsal yaantnn sahnelenmesine olanak tanyan bir giriimdir. Yrede bu ynde nemli olanaklarbulunmaktadr.
Ekoturizm: doay ve kltrel kaynaklar anlayarak korumay destekleyen, dk ziyareti etkisi olan ve yerel halka sosyoekonomik fayda salayan, bozulmam doal alanlara evresel adan sorumlu seyahat ve ziyarettir. Ekoturizm, genellikle kk gruplar halinde, ailelerin ilettii kk tesislerde, geleneksel mimarinin ve yerel kaynaklarn kullanmn hedef almaktadr. Ekoturizm amacna uygun gerekletirildii taktirde, hassas ekosistemlerin korunmas ve bu blgelerin iersinde ve evresinde yaayan nfusun sosyoekonomik gelimesiiinkaynakyaratabilenbiraratr. Futbol turizmi: Yayla, kltr, golf, rafting derken futbol turizmi de sondneminendikkatekenseeneklerindenbirihalinegeldi.Bundan 10ylncesinekadar70takmntercihettiiAntalyayabugndnyann her blgesinden kulpler akn etmektedir. Bu yl devre arasnda Antalyayakampiingelentakmsays1100denfazladr.Butakmlarn sadece otellere braktklar dviz miktar ise 40 milyon dolar bulmaktadr. Takmlar genellikle 3050 kiilik bir ekiple gelmektedirler. Ortalamakampsreleri10gndr.Otellerkulplerlegenelliklekiiba anlama yapyor. Rakam ise 10 gn iin 1000 dolar seviyelerinde seyrediyor.Birtakmnsadecekaldotelebraktdvizmiktarnn40 bin dolar olduu dnldnde, 1150 takmn bu yl toplam 60 milyondolardanfazlaparabrakacatahminedilmektedir. Entegre turizm etkinlikleri: Birka turizm trnn bir arada yaplmasdr. Yrede iftlik, yayla, termal, kltr turizminin bir arada yaplabilmesimmkndr. 5.SONU nceki aklamalarda da belirtildii zere AybastKabata ve Perembe Yaylas zelinde yre pek ok turizm tr iin uygun olanaklara sahiptir. Perembe Yaylasnn Turizm Merkezi ilan edilmesiyle balayan sre bir sre sonra iyice hzlanacaktr. Bu aamada yaplmas gereken yrenin srdrlebilir turizm geliimine uygun bir ekilde planlanmas, yatrmlarn yaplmas ve srdrlmesidir.lkemizdekipekokyregerekliplanlamaalmalar yaplmakszn veya planlara uyulmakszn gsterdii gelimenin zararlarnbirsresonrayaamveyaamaktadr.Yredeplanlamave
197
198
yaplan planlara uyumlu bir gelimeye duyarl olunmas son derece nemlibirhusustur.
TRKMUTFAININTURZMAISINDANNEM: PEREMBEYAYLASIRNE
Do.Dr.DndarDENZER*
ZET
Trkler Orta Asyada yaarken bozkr blgelerini anayurt olarak semiler; ilkbahardayaylalaragervesonbahardaisenehirkylarnainerlermi.OrtaAsyadan AnadoluyagedenTrkBoylar,eskiuygarlklarnyaandbutopraklaragelirken, Uzak Dounun kltr ile yol boyu getikleri her lkeden aldklar malzemeleri de beraberinde tamlar ve ayn ekilde Anadolunun baz yiyecek ve iecek alkanlklarn da benimsemilerdir. Trklerin geim kaynaklar tarm ve hayvancla dayanmakta ve sofralarnda st, yourt, peynir, ve tereya gibi st rnleri ile stl yourtlu yemekler olduka eitlilik gstermektedir. Trkler zamanla ktaya hakim olmu; ve bu ktann yemeime kltr ile mutfak rnlerini Topkap sarayna tayarakbykbirmutfakyaratmtr.Bualmannamac,AybastKabataPerembe yaylasnnturizmealmassrecinde,yreyezgyemeimekltrveyiyecekiecek rnlerini dikkate alarak, nasl bir Trk mutfann yaratlacan ortaya koymaktr. Ama, turizm iletmelerinin yiyecekiecek birimlerini iletenlere ve alanlara, gemitekiTrkmutfakkltrnhatrlatarak,blgeyezgyenilezzetleryaratlmasn teviketmektir. Anahtar Kelimeler: Trk Mutfa, Yememe Kltr, Sofra Dzeni, Ka Hazrlk,SarayMutfa
foodandbeverageculturefromdifferentcontinentsintoagrandTurkishcuisineatthe Topkapi Palace. The aim of this study is to introduce the main characteristics of the TurkishcuisinetobecreatedintheAybastiKabatasPersembeplateauconsideringthe localproductsandeatinganddrinkingcultureduringtheinitiationoftourismactivities in the region and to encourage development of new flavors specific to the region by remindingtheheritageofTurkishcuisinetotheownersoffoodandbeverageoperations. Key words: Turkish Cuisine, Food and Beverage Culture, Table Arrangement, PreparationforWinter,ImperialCuisine.
1.GR Dnya mutfaklar iinde nemli bir yere sahip olan Trk Mutfa, Fransz ve in Mutfa ile dnyada mutfaktan biri olarak nitelendirilmektedir.nsanlarseyahatetmeyezendirenetkenleriinde, yemeimekltrnemlibirroloynamakta;insanlarbirblgeninyada lkenin yemeklerini tadabilmek iin, kilometrelerce yolu gze alabilmektedir. te yandan bir blgenin ya da lkenin tantmnda yemeimekltrdeyeralmaktadr.Ancak,sonyllardaTrkMutfa yabanc mutfaklardan etkilenerek yabanclamaya balamtr. Medyann ve internetin giderek gelimesiyle alarmz yabanc mutfaklar daha yakndan tanma olana bulmulardr. te yandan dnyann eitli lkelerinden gelen yabanc alarn yiyecekiecek endstrisinde almaya balamasyla, Fzyon Mutfak olarak tanmlanan yeni bir mutfak tanm ortaya kmtr. Daha ak bir deyile, Trk mutfanda yer alan yemekler ile yabanc mutfaklarn yemekleriayntencerevetavadakararakyenibirhalalmtr. Son yllarda ar rekabet nedeniyle turizm sektrnde fiyatlar gerilemeyebalaynca,yiyecekiecekmdrleridemaliyetleriazaltmak zorunda kalmlardr. Bu balamda Trk mutfann kendine zg lezzetleri ak bfelerde yer almamaya balamtr. Bunun en tipik rnei, Trk mutfanda nemli bir yer tutan, Zeytinyal Yemekler ve Mezeler artk ayiek ya ile yaplr olmutur. Bu almann amac, Trk Mutfan tanmlayarak turizm asndan nemini vurgulamak ve konaklama ve yiyecekiecek sektrnde alan giriimcilere ve sektrde alanlara gerek Trk mutfann
ABSTRACT
Turks chose prairie as their homeland while they were living in central Asia. NomadicTurkishtribesweremovingtoplateausinthespringandmovingbacktoriver areasinthefall.DuringtheirmigrationtoAnatoliatheybroughtthecultureofFarEast andmaterialsofthecountriesontheirwaytothelandofancientcivilizationsandthey adopted some of the eating and drinking habits of the people of Anatolia. As food resourcesoftheTurksdependedonagricultureandstockbreedingtheyhadavarietyof dairy products like milk, yogurt, butter and cheese in their diet as well as dishes prepared with milk or yogurt. In time Turks conquered three continents and blended
*AnadoluniversitesiTurizmveOtelletmeciliiYksekokulu,TrkMutfaAratrmave UygulamaBirimi,ddenizer@anadolu.edu.tr
199
200
uygulanmasnsalamaktr.nk,bir lkeyi yadabirblgeyiziyaret edenkonuklar,oblgenintarihi,kltrveonuniindeyeralangerek ve geleneksel yemeime kltrn merak ediyor ve bu amala o blgeyi ziyaret ediyor. Bundan dolay, yiyecekiecek endstrisinde alanlar blgelerinin zgn ve geleneksel mutfaklarn n plana karmaldrlar. Bu almann, giri blmnde Trk Mutfann geliiminivedierkltrlerleetkileimianlatlacaktr.Gelimeblmde de Trk Mutfanda yemek kltr, sofra dzeni, yemek servisi ve Trk mutfann zellikleri ile Trk mutfanda yaplmas gerekli olanlarayerverilecektir.Sonuksmndaise,AybastKabatablgesive Perembe yaylasnn turizme almas srasnda Trk Mutfa adna yaplmasgerekliolanunsurlarortayakoyulacaktr. 2.TRKMUTFAININTARHSELGELM Trkler Cilal ta anda Orta Asyaya gelip yerletikten sonra (Ural Dalar ile Altay Dalar arasndaki Bozkrlara ) bu blgeyi ana yurt olarak semilerdir. At ve koyun srlerine sahip Trkler, lkbaharda geni meralar olan yaylalara ger; sonbaharda ise nehir kylarnainerlerdi.adrdaoturduklaryataklar,rtlerivegiyecekleri kendileriyaptklariin,yerdeitirmekteglkekmezlerdi.Gdalar, buday unu ile yorulmu yal hamur ii, st ve st mamullerinden gdalar; at ve koyun etinden yemekler, ikileri ise ksrak stnden hazrlanm kmzdan ibaretti. Yaadklar blgede meyve ve sebze eitleri snrl olmasna ramen, onlardan yaptklar bir ok yemek bugndahiOrtaAsyadaveAnadoludayaamaktadr(Koay1981:47). Orta Asyadan Anadoluya g eden Trk Boylar, eski uygarlklar yaand bu topraklara gelirken, Uzak Dounun kltr ile yol boyu getikleri her lkeden aldklar malzemeleri de beraberinde tamlardr. Trkler farkl corafyalarda eitli uygarlklar kurmular; deiikinanlarkabuletmilerveonlarndinlerinivekltrlerinesayg gstermilerdir. Yeni yerletikleri blgelerde yetien bitkilerden, sebzelerden ve meyvelerden yeni yemekler yapmasn renmiler; yrede yaayan dier kltrlerin yemeime kltrnden etkilenmiler veokltrlerideetkilemilerdir(Cierim,2000:204). Alardoyurun,plaklargiydirin!
Yklanlaryapn,azhalkokedin! Gibi kutsal tlerle yola kan g kafilelerin yeni vatandaki grevlerikendilerinebylebildirilmitir(Araz,2000:7)..
nsanlarnaslavazgeemediiveennemliihtiyalarnbandayer alan yeme ve ime olgusu; ve onun hazrland ve piirildii yer mutfaktr. Arapa bir mekan ismi olan Matbah yani yemek piirilen yer anlamna gelen bu kelime, Trkler tarafndan mutfak olarak ifade edilmi ve ok eski zamanlardan beri kullanlarak gnmze kadar gelmitir. Fakat, Trkler Anadolu ya gelmeden nce mutfak iin; Alk,Aevi,ADamveAOcagibikelimelerkullanmlardr. Trklerin mutfak kltrnde, tarihinin balangcndan beri en nemli olgu hayvanclktr. Trkler Orta Asyada, Anadoluda ve yerleik dzene getikten sonra da hayvancl brakmamlardr. HayvanclkdeyinceaklaYaylaclkbakabirdeyileKoyunculuk gelmektedir. Koyunculuk, en az 200 koyunla balamaktadr; yaylaclk AnadoluyaTrkmenlerilebirliktegelmitir. Anadolunun taraf; Karadeniz, Akdeniz ve Ege deniziyle evrilmiti; bu deniz btn mal varlklarn Anadolu gmenlerinin emrine sunmutu. Ege Denizi ile Karadenizi birbirine balyan anakkale ve stanbul Boazlar ile onlar birbirine balayan Marmara denizinin kendine zg bereketi vard. te yandan Anadoluda drt mevsim bir arada yaanyordu; batda bahar keyfi srerken, gneyde yaz, Karadenizde lman bir bahar ve douda da k devam ediyordu. Tm bunlarn yannda, lkenin her taraf, her mevsim taze sebze, meyvelerveokfarklmalzemeleriledonatlyordu. te bu nedenle Trk Mutfann ve onun yaratt yeme ime kltrnn zelliklerini, kltrel birikiminin verdii zenginlik; corafyann ve iklimlerin verdii eitlilik; denizlerin ve akarsularn getirdii bereketle birlikte incelemek gerekmektedir. te, tm bu koullar, Trk yemek kltrn dnyann byk mutfandan biri olmadurumunagetirmitir. nsan beslenmesinde esas olan hayvan ve bitkilerin anavatanlarna bakldnda, bir ounun Trklerin yaad Orta Asya ve Akdeniz
201
202
evresine ait olduu grlmektedir. Ancak XVI. Yzyl balarndan itibaren Kolumbusun Amerikan ktasn kefi sonrasnda yeni ktadan eski dnyaya zaman iinde girmeye balayan yeni yiyecek maddeleri Trkmutfananemlikatkdabulunmutur.Buyiyeceklerarasndaen ok kullandmz domates en n srada yer almaktadr. Domatesin Gney Amerikadan Avrupa mutfana 15. yzyln sonuna doru girdii; talyanlarn ancak 18. yzyln ortalarnda gl bir domates gelenei yarattn biliyoruz. (talyanlar ve Franszlar o tarihlerde domatesiakelmasolaraktanmlyorlard.)Artan,2006:42).Domates, Trk mutfanda yaygn olarak 1800l yllardan itibaren kullanlmaya balanmtr. Patates, sakz kaba, fasulye, krmzyeil biber ve msr Amerika kkenlidir ve XIX. Yzyldan itibaren yaygn olarak kullanlmayabalanmtr(SamancveCroxford,2006:13). Eski Trklerde eti yenen hayvanlarn banda koyun gelmektedir. Bunusrasylakeivesrizlemektedir.Buhayvanlaraynzamandast retimiiindeyetitirilmektedir.EskiTrklerdeksrak,stretimiiin deyetitirilmitir.Kesilenhayvanlarnetiyannda;cieri,kellesi,yrei, bbrei, ikembesi, beyni ve barsaklar da kullanlmaktayd. Kesilen hayvann eti ve sakatat Tandr ad verilen toprak kuyuda veya ate zerindeevrilerekpiirilirdi. 3.SLAMDNNNTRKMUTFAIZERNDEETKS Trkler, en ok koyun eti yiyorlard. At etinin yenilii slami etkilerle giderek azalmtr. Kuranda tek yasaklanm hayvan domuzdur. Bunun yannda zamanla eek, at ve katr gibi tek trnakl hayvanlarn eti ve st; kertenkele ve smkl bcek gibi srngenlerin; kurbaa ve tilki gibi hayvanlarn yenmemesi tlenmitir. Gnmzde bu hayvanlarn etlerinin Trk Mutfanda yeribulunmamaktr(BaysalveDierleri,2000:3). 4.TRKMUTFAINDASOFRADZEN ki n yemek vardr; kuluk yemei bata gelir. Yemein balad zaman ise, yataktan kalkma ve evden kma saatlerine gre deiiklik gsterir. lene iki saat kalana kadar kuluk yemei srmektedir. le yemei olmadna gre, tok tutacak ve miktar ok olan bir hamur yemei, sofrada yer alr. bni Sinann yemek
konusunda bir sz vardr: Gnde bir defa ye, kuvvetli ye, hazm uzunsrer,zirabarsaklarmzuzundur.leyinackrlarsaerbetya da ayran iilir; meyve yenir; fakat yemek yenmemektedir. Akam yemekleri gne batmadan nce tamamlanr. Akamlar et yemei alnacaksamevcuteitlerdenbirisofrayakonur(nver,1981:12). Halkn ou gnlk yaamda basit, az deien yemeklerle yaamlarn srdrmekte; ancak zel gnlerde misafirlerine ok eitli vezenlehazrlanmyemeklersunmaktadr.Bununtemelindeise,Trk Misafirperverliinin yan sra Ele Gne Mahcup Olmama anlay yatmaktadr. Aile bireyleri yemeklerini hep birlikte ve yer sofrasnn ortasndaki tek kaptan yemek yiyordu. Trklerden bazlar sofraya Tergi diyordu; sofra kurmaya da Tergi Kurmak deniyordu; tepsi, sofra olarak da tanmlyorlard. Ekmek krntlarnn yere dklmemesi iinsofrayaygs(sofraBezi)kullanyorlard(Gen,1981:58).Sofrabezi zerine 40 cm yksekliinde bir altlk yerletirilir; onun zerine de genellikle bakrdan yaplan kalaylanm sini konulurdu. Yemee eller ykandktan sonra babann besmelesi ile balanr ve sofradan tanrya kredilerek kalklrd. Ellerin ykanmas iin orta yerinde sabun bulunan leen ve ibrik; elerin kurulanmas iin de Pekir denilen el bezikullanlrd.Yemekkaklayadayufkaekmeiilegenelliklesaelle yenirdi. Kak ve yufka ekmeinin dnda, elin yemee batrlmas uygun grlmez; uygun grlmeme Mundar Ettin szc ile belirtilirdi; mundar kelimesi kirlenme anlamnda kullanlrd. orba, pilav, sebze ve sulu et yemekleri kakla yenir; suyu az olan Sa kavurmas gibi paral yemekler yufka ekmekle yenirdi. (Baysal ve Dierleri, 2000: 5) Gnmzde yer sofralar baz ailelerde devam ederken; birok aile yer sofras yerine masa kullanmaktadr. Bugn sofralarmzda atal ve bak da yer almakta; sofralara herkes iin ayr tabakkonulmaktadr. Odnemdeuyulmasgerekensofraadabunlardr(Koz,2003:6 ): Bykleryemeebalamadan,yemeebalanmamaldr, Yemeebesmeleilebalanmalvesaelileyenmelidir,
203
204
Bakasnn nndeki lokmalara dokunulmamal, herkes kendi nndenyemelidir, Sofrayabakkarlmamalvekemiklerbaklasyrlmamaldr, okoburolunmamalvepekdesnepeoturulmamaldr, Ne kadar tok olunursa olunsun, ikram olunan yemek haz ve arzu ile yenilmelidir ki, yemekleri hazrlayan evin hanm memnunolsun. Lokmalarufakufaksrlmalveyavayavainenmelidir, Eeryemekscakise,azlaflenmemelidir, Yemekleri l ile yemeli; zira insan her zaman az yeyip az imelidir. Yukarda sralanan sofra adab ile ilgili kurallarn bir ou gnmzdedegeerliolmakta;vebirokevdehalenuygulanmaktadr. 5. TRK MUTFAINDA YEMEME KLTR VE KIA HAZIRLIK Trkler, Orta Asyadan Anadoluya geldiklerinde, doal olarak beslenme alkanlklarn da beraberinde getirdiler ve ayn ekilde Anadolunun baz yiyecek ve iecek alkanlklarn da benimsediler. Trklerin geim kaynaklar tarm ve hayvancla dayanmakta ve sofralarnda st, yourt, peynir, tereya ve ayran gibi st rnleri ile stlyourtlu yemekler olduka eitlilik gstermektedir. Osmanllar zeytin aalaryla dolu topraklar zerinde yaamalarna ramen, yzyllar boyunca kuyruk ya ve ounlukla Bursann Karakeili, Rumeli ve Krmdaki Kefeden gelen tereya ile beslendiler. Osmanllar, 15. ve 16. yzylda hayvansal yalar dnda, zelikle helvalarda ve bazen hamur ilerinde susam ya kullanmlardr. Zeytinya,Osmanl saraynda mutfaklarda deil, aydnlatmada ve ila yapmndakullanlmtr(Bilgin,2004:203). lkemizin Avrupa, Asya ve Afrikann kavak noktasnda oluu, yemek kltrmze de yllarca yansmtr. Orta Asyann et ve mayalanm st rnleri; Mezopotamyann tahllar; Akdeniz ve Ege blgesininzeytinyalvebalkyemekleriilemeyveleri;GneyAsyann baharat; Gneydounun kebap ve erbetli tatllar ve Bizansn balk
yemekleribirpotadaerimitir.teyandanTrkMutfankyvekent mutfa ile halk ve saray mutfa olarak iki grupta ele almak gerekir (Arl,1981: 20). Ancak, Trkler o dnemde dnyada en temiz ve en zevkli bir yaam srmlerdir; o zamanlar kimse fakir saylmazd. nk, fakirle zengin arasnda ok iyi bir dayanma vard; zenginler kendiservetlerininkendiahslarnaAllahtarafndanverilmibirnimet deil, kendi elleriyle datlmak zere fakirlerin hakk sayyorlard (nver, 1948: 3). Genellikle, ky ya da halk mutfaklar yrede yetien bitkiler, sebzeler ve meyvelerle ekillenmektedir. Daha ak bir deyile, halk evresinde ne yetiiyorsa, onu mutfana tayor ve evresinde yetienlerle yemeini piiriyordu. rnein, Anadolu blgesinde buday,nohut,fasulye,mercimekvepatatesgibitarmrnlerinemli bir yer tutmaktadr. Bu yredeki mutfak kltrnn temelini bu rnlerdenyaplanyemekleroluturmaktadr(Cierim,2000:203) Kent ve Saray mutfa ise, ky ya da halk mutfana gre daha zengindi. nk Osmanl dneminde Topkap saray kurulduktan sonra, Osmanl topraklarndan tm rnler stanbula tanyordu. stanbula karayoluyla gelen tahl ve dier gda maddeleri Edirne kapdaki kara gmrne geliyor; deniz yoluyla gelenler ise, Eminnndeki Kapan denilen yerlerde toplanyordu; daha sonra gmrk vergisi hesaplanp tahsil edildikten sonra ehre datlyordu. Bu kapanlar toplanan. yiyecek maddesinin adyla anlyordu: Ya Kapan,Unkapan,BalKapangibi.Soan,sarmsak,yumurta,tavuk gibigdamaddelerizmitten;koyunvesrTrakyadan;birokmeyve Bursadan; zm Ayatan; tuz Eflaktan (Romanya); bal Malkaradan, pirinFilibedenvezeytinzniktengetiriliyordu(Grsoy,2004:112113 ). Trkler, yemeime kltrnde mutfaa byk nem veriliyordu. Mutfakta yaplan almalarn en nemlilerinden biri de, ka hazrlk almalaryd. Bunlarn banda etten yaplan almalar geliyordu. Sonbaharda kesilen hayvann eti kk paralara blnerek, ya ile piirildikten sonra, kplere doldurulup k iin saklanrd. Bu uygulamaya Kavurma denilmektedir; ve kylerde ska yaplmaktadr. Etin dier bir saklama yntemi de, zellikle krsal blgelerde i etin aslarak kurutulmasdr; bu durum etin her zaman
205
206
bulunmamasndan ileri gelmektedir. Trk mutfanda etin bir saklama yntemi daha vardr ki, zellikle k aylarnda olduka beenilerek yenilen pastrma ve sucuktur. Sucuk, eitli baharat ve sarmsakla yorulan kymann barsak iersine doldurulmasyla yaplmaktadr. Pastrmaise,ietinzerineementohumu,krmzbibervesarmsakla yaplan ve emen denilen maddenin zerinin kaplanmasyla hazrlanmaktadr. Her ikisi de, i etin tuz ve baharatlarla saklanma biimidir(Arl,1981:23). St,stolarakiildiigibi;yourt,kmz,kefirvepeyniryaplarak da kullanlmaktayd. Ksrak stnden yaplan Kmz eski Trklerin nemli bir ikisiydi; kmz hayvan derisinden yaplan tulumlarda saklanrd.Sttenyaplanyourttazeolarakyenildiigibi,kurutularak k iin de saklanrd. Kurut ad verilen bu uygulama, halen baz yrelerimizde devam etmektedir. Yourda lk su katlr ve hayvan derisinden yaplan tulumlarda yaylarak tereya elde edilirdi; tereya ayrldktansonra,kalanayranatuzkatlarakkaynatlr;veszldkten sonra; kelek ve ke gibi adlarla anlan bir tr peynir yaplrd. Bu uygulama halen srdrlmekte, kmz ve kefir de Orta Asya halklar tarafndaniilmektedir. Buday ise, Trklerin ikinci temel gdasdr. Buday ekemeyenler, arpavedarekmilerdir.Arpailedarnnyetimesi,budayagredaha kolaydr. Buday baaklarnda taneler sertlemeden alevde tlr ve dvlerek yenirdi. Olgunlam buday ykandktan sonra dibek ad verilentalardadvlerekyarmayaplrd.Bazyrelerdedvmeolarak da adlandrlan yarmalar, eitli yemeklerde kullanlmaktadr (gel, 1981:1516). Buday kazanlarda kaynatlr ve sonra damlara serilerek kurutulur;vedahasonrasudklerekdvlr;kepeibudaydanayrt edilirdi; ve bu yiyecek bulgur olarak tanmlanrd. Bulgur, yemeklerin eidine gre elekten geirilir; ba bulgur elei, orta bulgur elei ve ok ince olan ve simit olarak da tanmlanan ince bulgur eleinden olumaktayd. Bulgur, bugn dahi Trklerin ve zellikle krsal kesimin ennemlibesinmaddesidir(Koayvelkcan,1961:30). Elma, erik kays, armut, ayva, zm dut ve vine gibi meyveler taze olarak yenildii gibi, kurutularak k iin de saklanrd. Kak ad verilen kurutulmu meyveler, k aylarnda su ile piirilir ve pekmez
katlarak tatlandrlrd. Kuru meyvelerin pekmezle tatlandrlarak piirilmesiyle yaplan Hoaflar k gnlerinin nemli tatllarndan birini oluturmaktayd. zm, erik, kays ve dut gibi meyvelerin bir ksm pestil yapmnda kullanlrd. zmden yaplan pekmez, buday yadaavdarunuylapiirilerekhelvayaplrd. Budayn deirmenlerde un halinialdktan sonra; su, tuz ve maya ileyorulupekmekhamuruyaplrvedahasonra,sazerindeyufkave bazlama ekmei olarak piirilmektedir. Ayrca, tandr ocanda, tandr ekmei; ve ta frnda da mee odunuyla pide ve lava ekmei yaplmaktadr.Buteknik,AnadoluveDouAnadoludaeskialardan beri devam etmektedir. te yandan un; tuz ve su ile yorulup hamur yaplmakta ve biraz dinlendikten sonra oklava ile alarak nce yufka yaplmakta ve daha sonra eitli i malzemeler (peynir, kyma, patates ve spanak gibi.) konularak sata piirilerek, katmer ve gzleme elde edilmektedir.Trkmutfandamantnnayrbiryerivard;makarnaya benzer bir hamur yorulduktan sonra oklava ile almakta; ve kk kareler eklinde paralara kesilerek, iine kyma ya da mercimek koyularakkatlanmaktavedahasonrasudahalananhamurlarnzerine nce sarmsakl yourt ve daha sonra da tereyanda kzartlan krmz biberdklerekafiyetleyenmektedir. Anadolu Seluklu ve Osmanl mutfaklarnda yer alan Tutma Trklerin en mehur yemei idi. Mant hamurundan arta kalan kenar paralarkesilereketvemercimeklehalanarakyaplanTutmaAda ok eskilerden gnmze kadar gelen yemekler arasndadr. Bugn de Anadolununmuhtelifyrelerindetutmaahalenpiirilmektedir.Baz yazarlarmzbuyemei,Trklerinmilliyemeiolarakbelirtmektedirler (Gen,1981:60). Kagarlnnbildirdiinegre,Trklerinenoksevdiietlerdenbiri de, atn karnndan elde edilen ve Kaz denilen yal bir etti. te yandan taze ve semiz kuzunun beenildii de anlalmaktadr. Ouzlarn kebap yapmak iin tercih ettii kuzu ve olaa S dedikleri bilinmektedir. Trkler o dnemde kesilmek zere beslenen hayvana Etlik demiler ve kasaplar da Eti olarak adlandrlmlardr. Etler, gnlk ihtiyalar iin taze olarak tketiliyordu. Trkler kurutulmu ete Kak diyorlard. te yandan
207
208
karacier ile etin, baharat kartrlarak barsaa doldurulmasndan elde edilensucuaSoktuadnvermilerdir.Dnemdetavuketi,muhtelif kularnetlerivebalketiilegeyikvetavanv.b.avhayvanlarnnetleri dahageriplandakalyordu. Gnlk yemekler konusunda ise, etten en ok yaplan ey, eitli isimlerle adlandrlan kebaplar idi. Ayrca, alan bir ukurda yaklan atele bir kuzu btn olarak kzartlyordu. Bunlarn yannda kuzunun tencere buusunda piirilii de biliniyordu. Kesilen hayvann her ksmndan istifade ediliyordu. Bu balamda, kelleyi tkettikleri gibi Smsamrak adl yemei de kelle etinden yapyorlard. Kelle piirildikten sonra ufak ufak doranarak bir gvece konuyor ve sonra baharat ilave ediliyor; daha sonra eki yourt dklerek yeniliyordu. Kesilen hayvann cieri ve beyni de tketiliyordu. Trkler, itibarl konuklara kesilen hayvann beynini ikram ediyorlard ve hayvann ayaklarndan da paa yapyorlard. Ayrca, Trkler et ve baharat ile doldurulan bir eit bumbar dolmasn da biliyorlard. te yandan Yrgeme adn verdikleri yemek; ikembe ve barsak incecik kylyor; barsan ii dolduruluyor ve kzartlarak ya da piirilerek yeniliyordu(Koz,2003:89). Trkler; besledikleri hayvanlarn stnden ayn lde istifade ediyordu. St, hibir ileme tabi tutmadan itikleri gibi; ondan ya, yourt,ayran,peynirvekaymakeldeettiklerinibiliyoruz.Trklerstten elde ettiklerini sadeyaa Sa ya adn veriyorlard. Ayrca, Yakr adn verdikleri i ya ile susamdan elde ettikleri K yan da oldukaokkullanyorlard.Yazolarakifadeediyorlarveiinde yabulunanvelezzetliolanyemeklerezlAdiyorlard. Trklerden bazlarnn Ar Ya adn verdikleri bal da, onlarn nemli besin maddelerinden biriydi. Bal tek bana yenildikten baka, Buhs denilen bir yemein yaplnda kullanlyordu. Kagarl Mahmutun izah ettiine gre; buhs yle yaplyordu; buday piirilerek iersine badem taneleri atlyor ve zerine bal ve st ile yaplmbulamadklyordu.Ekitildiktensonrayeniliyorvestde iiliyordu. Ayrca, bal Kumlak adl bir ot ile kartrlarak arap yaplyordu.
Trklerin kulland bir dier besin maddesi de yumurta olup, eitli ekillerde yenildikten baka, kyma ile birlikte ufak paralar halinde yufka ekmeinin iine konularak Drm eklinde yeniliyordu. Ayrca, budayn krlmas suretiyle Yarma da elde ediliyordu ki, buna gnmzde Yarma denilmektedir. Unun kullanlna gelince, Trkler bu temel besin maddesinden ok eitli ekmekler yapyorlard. Yaplan ekmeklerin banda yufka ekmei geliyordu. Yufka ekmekler, yemeklerin yan sra drm yaplarak da yeniliyordu. Trkler bugnk ad ile reki de biliyorlard ve eitli rekler yapyorlard. Bu rek eitleri arasnda kle gmlerek piirilen kl rei de vard ki, Kme ad verilen bu kl rei gnmzdedeGmeadilevarlnhalasrdrmektedir. Trklerin tatl ihtiyacn nasl karladklar konusuna gelince; bu konuda en ok bilinen ve tketilen ey Pekmez idi. Pekmez kavrulmu arpa ve buday unundan elde edilen Talkan ile kartrlarak yeniliyordu; gnmzde de tketilen tahinpekmez benzeri bir eydir. Trkler, pirinten bir eit stla da yapyorlard. Ayrca,darunundanbireitirmikhelvasdapiiriyorlard.Odnemin balca tatllar, ekmek tatls veya tatl ekmek denebilecek eylerdi. BunlaraAspri,KuymaveKaraEtmekgibiadlarverildiianlalyor. Bunlardan Aspri, yukarda szn ettiimiz klde piirilen reklerdenolup,burekpitiktensonrakaynamaktaolanyaniine doranyorvesonrazerineekerdklerekyeniliyordu.Kuymadabir eit yal ekmek idi; kadayf hamuru gibi ince ince kesiliyor, kaynamakta olan yaa atlyor, pitikten sonra zerine eker dklerek yeniyordu. Kara etmekin yapl tekilerden ayr bir zellik gstermektedir.Karaetmekinreetesindeun,yaveekerdenbakaet de bulunmaktadr. Et, lif lif olana kadar kaynatlr; zerine un, ya ve eker ilave edilerek yenir. Kara etmek deniliinin nedeni, etten dolay esmerbirrenkalmasndanilerigelmektedir(Gen,1981:6364). Bata patlcan, taze fasulye, bamya, bezelye, biber ve domates olmakzere;kabak,patates,prasa,karnabahar,lahana,spanak,soan, havu,salatalk,marul,maydanoz,dereotu,rokaveturpgibisebzelerile kuru fasulye, nohut ve mercimek gibi kuru baklagiller; Trklerin beslenmesinde nemli bir yer tutmaktadr. Bunun yannda ilk baharda
209
210
bahevetarlalardakendiliindenyetienbirokotdatoplanp,iyada pimiolarakyenmektedir.Patlcanvebiberkurutularak;asmayapra salamura yaplarak kn da kullanlabilmektedir. Trk Mutfana sonradan giren domates, biber, patates ve msr gnmzde en sk tketilensebzelerarasndadr. Evlerde yourt mutlaka yaplmakta ve yine mevsimine gre vcudunsuihtiyacnkarlamakiinorbalarpiirilmektedir.Engzel geleneklerden biri de, ky konuk odalar ve konuk severliliktir. Konuk odas,bykbirodavetuvalettenibarettir.Odayahallarserilirveyer minderlerine oturulur. Evlerden, konuklara ikram iin eitli yemekler toplanrveyemekleryersofrasndasunulur. Trk yemek kltrnde ekmek kutsal olarak kabul edilirdi. Yere dmekmekparasplpbaakonarakhayvanlaraverilmekzere kaldrld. Sofrada artk brakmak uygun grlmez; tabakta yemek brakldnda Arkandan Alar ya da Sevgilin irkin Olur denmesi, Trk geleneinde yemek israfnn nedenli olumsuz kabul edildiiniaklayanbakabirrnektir. Trk mutfanda ve zellikle zengin Osmanl sofralarnda su iilmezdi.Eeryemeklebireyiileceksehoafsuyuyadaerbetiilirdi. Sevilen dier bir iecek, daha ok kn iilen bozayd. Beyaz dardan yaplan bozay, saray ve konaklarda helvahane alar dnda, stanbulda Arnavutlar piirir, geceleri gmlerle sokak sokak dolap satarlard. Din alkoll ikileri yasakladndan tketimi olduka azd. Fakat Osmanl toplumunda hibir Mslmann iki imediini sylemek biraz saflk olur. stanbul gibi byk ehirlerde toplumun iki kesiminin;enalttakilerin,denizcilerin,balklarnvehlivaktiyerinde olan okumu kesimin Galata meyhanelerinde elenmelerine gz yumuluyordu. Bu kesimin ou kez gizli olarak arap ve rak itikleri, sadeceimeklekalmayp,arabveniirleryazdklardabilinmektedir (YerasimosM.,2005:1415). Gnmz Trk mutfa, Trkiyede yaam olan deiik uygarlklarn ve kltrlerin etkisiyle gelimi ve zenginlemitir. Gnmzde belirli yreye ait olan bir yemek, ayn isim ve deiik isimlerle baka yrelerde de yaplmaktadr. Belirli bir yemei, belirli uygarlkvekltremaletmeolanayoktur.Trkmutfadenildiinde,
Trkiyede yaayan insanlarn beslenmesini salayan yiyecekler ve iecekler ile; bunlarn hazrlanmas, piirilmesi ve saklanmasnda kullanlanyntem,aragereveteknikleranlalmaldr. 6.OSMANLIVESARAYMUTFAI Osmanl mutfa, bir imparatorluk mutfadr ve buradaki imparatorluk gelenei, Bizanstan devralnm ve imparatorluk snrlar iinde siyasi otoriteye sayg gstermek kaydyla btn halklar kucaklayan gelenee olduka yakn olmutur. Buradan hareketle Osmanl mutfa, eitli etnik gruplardan gelen mutfak elerine de kaplarn amakta tereddt etmemitir. rnein, Rumlar ve Ermeniler Osmanl mutfana katkda bulunurken; Museviler, be yz yllk birliktelie ramen ayn oranda Osmanl mutfan iinde yer almamlardravkay,200:6). Osmanl mparatorluunun kurulu dnemimde, Osmanl saraylarndaki mutfak hizmetleri esas olarak anigirler tarafndan yrtlmekteydi. Osmanllar, birok kurumda olduu gibi anigirlii de Seluklulardan devir aldlar. Seluklularda beslenmeyle ilgili faaliyetlerde bulunan drt kurum grlmektedir: anigirlik, arabdrlk, vekili haslk ve hanslrlktr. Osmanl mparatorluunda daha sonralar bu grevi, kilercibalar yrtm; ve mutfak hizmetlerinden sorumlu olan mutfak emini de kilercibana balanmtr. Drt yz yla yakn Osmanl iktidarnn merkezi olan Topkap saray, stanbulun fethinden hemen sonra yaptrlmtr. Sarayn inaatna 1460larda balanm ve surlarla birlikte 1478 ylnda tamamlanmtr (Bilgin, 2004:2132). Topkap saray, eitli dnemlerde yaplan eklemeler ve onarmlarla gnmze kadar gelmitir. Saray surlarylabirlikte700.000metrekare alankapsamaktaveanablm ile haremden olumaktadr. Bab Hmayun denilen kuleli giri kapsndan birinci avluya girilmektedir ve buras sarayn d blmdr.BabsSelamdenilenortakapdangeerekikinciavluya geilmektedir; ikinci avluda bahe ve hizmet binalar bulunmaktadr. Saraynnckapsolan;BabsSaadedengeincedepadiahaait zelblmlerbulunmaktadr;ncavluyaokazkiigeebilmekteve
211
212
Enderun olarak da bilinen bu blmde, padiah ailesi ve zel hizmetkarlarylayaamaktadr(YerasimosM.,2005:1617). Topkapsarayndaikinciavlununsatarafndabulunanmutfaklar, balangta drt kubbeli bir yerdi. Sarayda yaayanlarn says giderek artnca, Kanuni zamannda (15201566 ) alt kubbeli bir blm daha eklenerek geniletilmitir. Sarayn mutfak dairesi 1574 ylnda yanm; ve bu yangnda kiler dairesiyle, helvahanede korunan nadir eyalar ve in yapm fafuri takmlar hasar grmtr. Daha sonraMimar Sinan ayn alana bugnk mutfaklar ina etmitir. Mutfak, Mimar Sinan tarafndan onarlarak yeniden bytlm ve 10 kubbelik yeni bir blm yaplmtr. Matbah Hmayun ya da Matbah Amire denilen saray mutfa ikinci avlunun sa tarafnda boydan boya uzanmaktadr.Saraymutfa20bacasylasaraynengzalcyapsdr. Onayrblmdenoluansaraymutfanaayrkapdangirilmektedir; birinci kap Kileri Amire kaps, ortadaki Has Mutfak kaps ve Bb Hmayna en yakn olan ise Helvahane kapsdr. Mutfan kaplad alan 5250 metre karedir ve sarayn toplam kapal alanlarnn yzdeyirmibeinioluturmaktadr.(Grsoy2004:9596) Birinci mutfak kapsndan girince nce idari blmler yer almakta ve burada kilercibann, mutfak emininin ve katiplerin odalar ile erzaklarn korunduu Kilr mire bulunmaktadr. Kilr mire kapsndan girite sada, Vekilhar dairesi bulunmakta ve Vekilhar dairesinin karsnda Yahane yer almaktadr. Yahanenin yannda alar camii vardr; ve camiden itibaren her biri ikier bacaya sahip sekiz gzl mutfak binalar sralanmaktadr. ki gzl helvahne ise mutfaklarn sonundadr ve hemen yannda helvaclar mescidi bulunmaktadr. Alar camiinin karsnda 18. yzylda yaplan bir hamam yer almaktadr. Hamamdan itibaren giriteki sol koridor boyunca a, helvac ve dier mutfak personelinin koular uzanmaktadr. Kalayhane de ayn srada, kiler ve has mutfak kaplar arasndadr(Bilgin,2004:2930). Fatih Sultan Mehmet zamannda sarayda 726 kii bulunuyordu; Fatihten sonra bu mevcut srekli artm; Topkap saray ve zellikle Harem dairesi, ek binalar ve asma katlarla geniletilmitir. Fatih
MehmedSultanveII.SultanBeyaztdnemindeyemeklergenellikletek eittir; mevsimine gre meyveler de yenmektedir. Yavuz Sultan Selim zamannda sarayda yemek eitleri 23e kadar kmtr. O dnemde yemeklerin hepsi birden servis edilir; padiah bunlardan yalnz birini seer;veondandoyasyayediktensonrasofradankalkard. 16.yzyldamutfaksekizblmdenoluuyordu;herblmmayr oca, ayr frn ve uzmanlk alanlar farkl olan alar, kalfalar, raklar ve yamaklar vard. Bu yzylda saray mutfanda; hamurculardan, simitilerden, pilavclardan, kebaplardan, kuhanecilerden,sebzecilerdenvetatlclardanoluan60kiilikbirusta alargrubuvardve200yamakalrd;vebalarndastrtbeliolan bir aba bulunurdu (Yerasimos M., 2005: 2829). Zamanla sarayda alanlar says giderek artm, saraya yeni ilaveler yaplm ve saray mutfa yeniden yaplandrlmtr. Mutfaa bal hizmet gruplar, OsmanlDevletinindieraskeribirliklerindekigibiblklereayrlanbir tekilatlanmabiimine dntrlmtr..Zamanlasaylardeien bu hizmet gruplar arasnda 17. yzylda; alar, kilerciler, helvaclar, ekmekiler, kasaplar, yourtular, tavukular, sebzeciler, simitiler, buday dvcler, sakalar, buzcular, mumcular, kalayclar, mteferrikalarveeytamyeralmaktayd.Emin,ktipveabagibist dzey yneticilerden baka her grubun banda bir Ba (Helvacba, kasapbagibi)vebirdekethda(kahya)bulunuyordu(Bilgin,2004:30). Topkap saraynda divan vezirleri ve harem halk iin yaplan yemekler Has Mutfakta, padiaha ait zel yemekler ise Kuhane mutfanda hazrlanrd; burada alan alar farklyd. 16. yzylda has mutfakta 17 usta a, 12 kalfa ve bir aba alrd. Padiahla birlikte sefere giden bu alar; zehirlenme korkusundan dolay, sadakatlerine gvenilir kimselerden seilirdi. Padiahn annesine, ba haremine, kz kardelerine ve kzlarna hizmet eden mutfaa ise, ValideSultanMutfadenilirdi.Saraydaalangrevlilerevesaray halkna ayr ayr mutfaklardan yemekler kard. 17.Yzylda Saray mutfanda gnde ortalama 5.000 kiiye yemek hazrlanld bilinmektedir. 19. Yzylda Abdlaziz dneminde (18611876) sadece haremdeki kadnlar, harem aalar ve halayklarn toplam 2500 kiiyi bulmutur.Bukalabalksarayhalkn(haremi)doyurmakiingnde500
213
214
tabla yemek kard; her tablada 12 kap yemek bulunduu hesap edilirse,gnde6000kapyemeinservisedildiiifadeedilebilir. Divann (Osmanl Bakanlar Kurulu) topland gnlerde, bayramlarda ve ayda bir ulufenin (Yenieri maa) datld gnlerde yemek yiyenlerin says (dnemden dneme farkllk gstermekle birlikte) 10.00015.000 kiiye kard. Divan yelerine ve yenierilere orbaPilavZerde den oluan bir yemek datlrd. Mutfaklarn son blm 4 kubbeli bir bina olan Helvahaneidi; helvalar, reeller, erbetler, macunlar ve turular burada yaplrd. Osmanl saraynn hem tatl imalathanesi ve hem de eczanesiydi. Tatlclarmutfakemininebalolarakalrlarvebulunduklardaireye Helva Oca denirdi. Kaytlara gre 18. yzylda helvahanede helvacbann denetiminde 6 usta ile 100den fazla akirt (rak) alrd. Kanuni Sultan Sleymandan kalma bir gelenek olarak her yl Ramazanaynn15indedatlanbaklavaburadayaplrveonkiiyebir tepsihesabyladatlrd.YenierilerBaklavaAlayyaparakfutalarn (rtlerin)iindekitepsileriyeilboyalsrklaraaslolarakgtrrlerdi (Grsoy,2004:98100). Osmanl imparatorluunun gerileme dneminde, birok kurumun tersine saray mutfa zirveye ulamtr. Tanzimattan sonra masada yemek usul gelmi ve le yemekleri yenmeye balanmtr. II. Mahmud dneminde sultan dnlerinde ve baz yabanc prenslerin verdii ziyafetlerde alafranga bfeler dzenlenmeye baland ve dier hanedan saraylarna ve eraf konaklarna da yayld. Osmanl imparatorluunda ilk atalbak kullanan hkmdar II. Mahmuddur (18081839). O zamana kadar orba ve hoaf kakla, erbet bardakla, dieryemeklerisesaelinikiparmakullanlarakyenilirdi. SultanAbdlmecitzamanndailanolunanTanzimatFerman(1839) ve 1856da yrrl giren Islahat Ferman ile sren yenileme harektna brakalm toplumu saray bile hazr deildi. Fakat, Krm savandan(18531856)hemensonrabatadevletricaliolmakzerest tabaka Minder ve Sedir gibi geleneksel eyalar yok pahasna satp, yerineKoltukveKanepealmayabaladlar.Dnekadaryerdesinide yemek yiyenler, sofralarn masalarda kuruyor ve iki parmak yerine atalbakkullanyordu.SultanAbdlmecitinDolmabahesarayndaki
mutfa bu deiimden etkilenmi ve sonunda Has Mutfa, Zat ahane Mutfa; Divan Hmayun Mutfa ise, Mabeyin Mutfa olarakadlandrlmtr. Sultan Abdlaziz (18611876) tahta ktktan ve Avrupaya yapt geziden dndkten sonra, kendisine orada verilen ziyafetlerde ve saraylarda grdklerini Osmanl saraynda uygulamak istemitir. Bu srada Fransa mparatoriesi; Avusturya mparatoru ve Prusya Veliahtnn stanbula ziyaretleri beklenmektedir. Ancak, bu yeni mutfak tarzn yrtecek kadrolar yoktur ve eitmek zaman alacaktr. Bu yzden bu davetin a ve yardmclar Fransadan getirtilmitir. Daha sonra sofrac ba Marko Paa eitim iin Parise gnderilmitir (Grsoy,2004:37). 7.TRKMUTFAINDAYEMEKTARFLERVEKAYNAKLAR Gnmzde Osmanllarn beslenme ve sofra alkanlklaryla ilgili ok eitli kaynaklar bulunmaktadr. Fakat, bu yazl malzemenin ok kk bir blmn yemek tarifleri oluturmaktadr. Bunlarn dnda birdeyankaynaklarvardr.Bunlar;iktisattarihi,toplumsaltarih,kltr tarihivetptarihialanndayaplanaratrmalarkapsamaktadr.Ayrca, saray mutfann gelir ve gider kaytlarnn tutulduu Mutfak Muhasebe Defterleri, sarayn dzenlemi olduu enliklerdeki yiyecekiecek harcamalarnn ve ikram edilen yemeklerin yer ald Ziyafet Defteri kaytlar, saray mutfanda pien yemeklerin isimlerini ieren listeler, dnemin tp bilginlerinin salkl beslenme nerilerini ieren metinler, arpazarda satlan mallarn fiyat kaytlar, kanunnamelerin i ve pimi gda maddeleriyle ilgili blmleri ve Osmanlyemeimekonusundaayrntl bilgi verenseyahatnamelerden olumaktadr. Osmanlyemektariflerininyeraldeneskikaynak,Muhammed bin Mahmud irvani tarafnda kaleme alnan eserdir. Azerbaycann irvanblgesindengelipSultanII.Muradn(14211451)hizmetinegiren irvani (13751450), tpla ilgili birok yapt olan tannm bir hekimdir. Farsa ve Arapadan eviriler yapan aydn bir kiilie sahiptir. evirdii kitaplar arasnda, bugn bile Orta Dou yemek kltrnn vazgeilmez bir kayna olan, Muhammed bin Hasan bin
215
216
Muhammed bin elKerim el Katibul Badadnin (lm1239) mehur KitabtTabih adl yapt vardr. irvani, Arapadan Trkeye evirdii kitaba insan sal ile ilgili bilgiler ve Osmanl saraynda o dnemde revada olan 77 Adet yemek tarifi eklemitir. (YerasimosS.,2002:20) lk basl Osmanl yemek kitab ise, 1844 ylnda stanbulda yaynlanmtr. Tp mektebinde hoca olan Mehmet Kamilin yazd MelcetTabbahin(AlarnSna)adlkitapta235yemektarifi vardr.Tanzimattanbe ylsonrayaynlananeserde,gelenekselyemek tariflerinyansraBatMutfaksanatndandarnekleryeralmaktadr. Osmanl mutfana 18. yzyl sonlarna doru giren domates, patates, biber ve fasulye gibi sebzeler de ilk kez bu kitapta karmza kmaktadr.Mehmet Kamil in bu yemek kitab on iki blmden olumaktadr: orbalar, kebaplar, yahniler, tavalar, brekler, hamur ileri, hamur ii tatllar, stl tatllar, bastlar, zeytinyal ve sa yal dolmalar, pilavlar, hoaflar, kahveden nce yenen tatllar ve iecekler. Ayrca sayfa kenarlarnda salata, tarator ve turu tarifleri de yer almaktadr. YabancdildeyazlanilkOsmanlcayemekkitabise,1862tarihinde Turabi Efendi tarafndan yaynlanan Turksh Cookery Book A Collection of Receips tir. Bat dnyasnda byk ilgi uyandran bu kitap, aslnda Mehmet Kamilin neredeyse bir evirisidir. Osmanlca yemek kitaplarnn sonuncusu Mahmud Nedim bin Tosunun 1898 ylnda yaynlana Aba adl kitabdr. Mahmud Nedim yemee merakl gen bir subay olduunu, annesinin gzel yemeklerini zlediini ve subay arkadalarna yemek konusunda yardmc olmak istedii 315 yemek tarifi ieren bir yemek kitab yazdn nszde belirmitir(Kamil,1997:10). 8.SONUVENERLER Kresel snmann giderek artmas ve tatil anlayndaki deiime paralelolarak,doaileiieolan,yeilinbololduu,doalveekolojik yiyecek ve iecek rnlerinin kolayca retilebilecei bir blge olan AybastPerembe yaylas, turizm asndan byk bir potansiyele sahiptir.OrtaKaradenizblgesiiindeyeralanbublge,yaylaturizmi
asndan ancak yrenin insanlarna hitap edebilmektedir. Oysa, bu blgenin turizm asndan gelitirilmesi, ekonomik anlamda blgenin kalknmasnda nemli bir gelir ve istihdam art yaratabilir. Ancak, blgenin alt ve st yap yatrmlarnn tamamlanmas, zellikle yreye ulamn hzl ve kolay olabilmesi iin, Ordu, Aybast ve Perembe yolunun acilen tamamlanmas gerekmektedir. Ayrca, yre halknn turizm konusunda bilinlendirilmesi ve bunun iin eitim programlarnn hazrlanmas, yreye zg doal ve kltrel kaynaklarn, zellikle blgeye zg yemeime kltrnn korunmas iingereklinlemleralnmaldr. Bir blgenin turizm asndan geliebilmesi iin, o blgeye zg ekiciliklerin belirlenmesi ve belirlenen bu deerlerin hedef pazarda tantlmas gerekmektedir. Gnmzde bir blgenin cazibe merkezi olmasnda, yemeime kltrnn nemi giderek artmaktadr. Bat AvrupazenginlerinintalyannToscanablgesine,keipeyniriilearap imee gitmeleri buna gzel bir rnektir. talyann Toscana blgesi Aybast_Perembe yaylas ile doal gzellikler asndan benzer zellikler tamaktadr. Blgenin sahip olduu doal gzellikler ve zengin yemeime kltr yrede yaayan insanlara hatrlatlmaldr. Yre halk bu zengin mutfak kltrnden gurur duymal, ancak atalarndan kalan zgn mutfan dejenere etmeden; gnmz teknolojilerinden yararlanarak gelen konuklara daha gzel ve salkl olarak sunabilmeleri salanmaldr. te yandan blgenin turizme almas srecinde evreyi kirleten ve kltrel bozulmaya sebep olacak unsurlarortadankaldrlmaldr.
Aybast Perembe yaylasnn turizme kazandrlmas ve gelitirilmesi asndan, Trk mutfa konusunda neler yaplmas sorusunagelince,bukonudakinerileruekildebelirtilebilir.
217
218
Trkmutfannkonaklamailetmeleriyadabamszyiyecek iecekiletmeleriiindeyeralddnlrse,Trkmutfann bubirimleriindedorubirekildeyaplandrlmasgerekir. Trk mutfanda ekmek ana yiyecek maddesidir; dier mutfaklarlakyaslandndapiirmeyntemiasndanolduka zengin bir zellik tamaktadr. Bizim mutfamzda ekmek frnda, tandrda ve sata piirilmektedir. Yre dikkate alndnda msr ekmei bu blgeye zgdr ve Dnya mutfaklariindeyokdenecekkadarazdr.Msrekmei,dier ekmekeitleriylebirliktesofralardamutlakayeralmaldr. Trk mutfanda ok eitler kebaplar yer almakla birlikte, et yemeklerinden yahni ve etli sebze yemek eitleri de ounluktadr. Blgede yayla hayvanclndan gelen bu lezzetin yemeklerin deerini arttraca kesindir. Ancak bu yemeklerin sunumu ada gastronomi anlay erevesinde yaplmaldr. Blgede kendiliinden yetien bitki ve otlardan yreye zg yemeklerhazrlanmalvebuyemeklermendeyeralmaldr. Trk mutfanda st, yourt, peynir, kaymak ve tereya ok nemlidir; temiz bir doada ve yaylada yetien yaylm hayvannn eti kadar, st de ok deerlidir. Bu stten hazrlananrnlerkahvaltdaveyemeklerdekullanlmaldr. Yrede balclk olduka ileri dzeydedir, bal direkt olarak kahvaltlarda yer alabilecei gibi, tatllarda da kullanlabilmelidir. Yemeklerde genellikle ok miktarda baharat kullanlr. Ancak baharat eidinin says giderek azalmtr. Trk mutfanda olduka sk kullanlan kini, tarn, zencefil, tarhun ve safran eskiden olduu gibi gnmz yemeklerinde de layk olduu yerinialmaldr. Yrede yaplan yemekler arasnda mhlama, kaygana ve kavurma yemekleri olduka nldr; bu yemekler yeni teknikler ve yeni piirme yntemleriyle ve daha gzel bir sunumla servis edilebilir. rnein, msr ve tereya ile
hazrlanan bulama, ana yemeklerin yannda garnitr olarak servisedilebilir. Trk mutfanda sulu yemeklerde lezzet, tencere yemeklerinde kullanlan soan, et, ve sebzelerin bakr tencerede ksk atete (zellikle mee kmr ateiyle) piirilmesiyle gerekletii unutulmamaldr(Kamil,1997:7) Yreye zg yemeklerin kaybolmasna izin verilmemelidir; yiyecekiecekkltrnnbiruzantsolanyreyemekleriyeni nesillere aktarlmal; yiyecekiecek sektrnde kullanlmas salanmalveyremutfaileilgilibilimselalmalaryaplarak yazlvegrselbelgelereaktarlmaldr(Cierim,2000:214). Trk toplumu gerekten yemee dkn bir toplumdur; yemein hazrlan ve tketim aamalar gemite riteller, kurallar, szler ve hareketlerle tanmlanmtr. Sofrada ne zaman yemek yeneceini, ne zamankonuulacaniselletirmivebiradapiledonatlmtr(Artan, 2006: 41). Bu gelenek yeni nesile de aktarlmaldr. Dnn mutfa bugn de pek ok evde devam etmektedir. te yandan, yaamn hz giderek artm, kadn mutfaktan karak retime katlmtr. Kresellemeyle birlikte Trk Mutfa da dier yabanc mutfaklarn akmna uram ve bunun sonucunda geleneksel Trk yemeklerini servisedenrestoranlarnsaysgiderekazalrken,hamburgerilekolay, ekmekarasdnerileayranservisedenFastFoodtarzrestoranlarn sayslkemizdedegiderekartgstermektedir.Gemiteuzunsrede hazrlanan Trk mutfana zg yemekler, alan kadnn mutfaktan ayrlmas ve zaman darl nedeniyle unutulmaya balamtr. Evlerde kaybolmaya balayan Trk mutfana zg bu yemekler, baarl giriimciler sayesinde konaklama iletmelerinin restoranlarnda ve bamszyiyecekiecekiletmelerindeyenidenyerinialmaldr. Baka bir lkeyi ziyaret eden insanlarn beklentileri arasnda, yeni yerleri grmenin ve yeni kltrleri tanmann yannda, yeni tatlarla tanma arzusu da yatmaktadr. lkemizi ziyaret eden bu insanlara geleneksel gerek Trk mutfan tantmak, yiyecekiecek sektrnde alanherkesiinbirzorunlulukolmaldr.Eer,bizlerTrkmutfan gerek ynyle, lkemize gelen konuklara tattrabilirsek, onlar
219
220
lkelerinedndklerindeTrkMutfaylaolanolumluanlarndostlar ilepaylaacakveonlarndalkemiziziyaretetmesiyleTrkmutfave Trkturizmidahaiyiyerleregelecektir. OSMANLICAKELMELER anigirler: Seluklu saraynda sofra hizmetlerinden sorumlu kiiler; Hkmdarn bir sikasta uramasn engellemek amacyla sofrayakonulanyemeiilknceanigirlertadard, Enderun:Devletgrevlileriniyetitirenokul. Eytam:Arapayetimler,yetiminouludur. Hanslr: Seluklular dneminde abalk grevini yrten kiiler. Ulufe: Osmanllarda kapkulu askerlerine, saray ve devlet kurulularndakibazgrevlilereaydabirverilencret. Zabit:Rtbesitemendenbinbayakadarolanaskervesubay. Fafur:indeyaplmkase,tabakvevazogibiporseleneya. Kantar:Yaklakolarak56,5kgarlndabirarlk. Mut:Ellisinikliktahllei. Kyye(Okka):Yaklak1300gramlkarlklsbirimi. arabdrlk : Emrinde bir grup hizmetliyle birlikte sultann ieceklerinihazrlayankii. Sinik:Tahliinkullanlr;8kiloluklek. akirt:renci,rak. Vekili haslk: Seluklular dneminde mutfak ve arabhnenin de bulunduubirokbiriminstseviyeliidarecisi. OSMANLIDAAIRLIKLLER 1Okka(Kyye) :400Dirhem=1280gram 1Batman 1Kantar 1eki 1Md 1Tonilato :6Kyye=7.544kg :44Kyye :4Kantar=176Kyye=225.798kg :1000kg=+eki+1kantar+37Okka :500Kg
1Sink
:6Kg :1.5Dirhem=4.8gram :Dnk=3.2gram :Krat :4Bakray
1Miskal 1Dirhem 1Dnk 1Krat 1Bakray
:4Fitil
Not.Rakamlaryuvarlatlarakverilmitir.
KAYNAKA Araz, Nezihe ve Dierleri.(2000). Hnkar Beendi. 700 Yllk Mutfak Kltr. Ankara:T.C.KltrBakanlYaynlar:2348 Arl, Mine.(1981). Trk Mutfana Genel Bir Bak. Trk Mutfa Sempozyumu Bildirileri. Ankara:T.C. Kltr Bakanl Yaynlar:41. Artan,Tlay.(2006)OsmanlElitininYemekTketimininBazYnleri stanbul:YemekveKltrDergisi,Say:6 Baysal, Aye ve Dierleri.(2000). Trk Mutfandan rnekler. 3. Bask Ankara:T.C.KltrBakanlYaynlar:1570. Bilgin, Arif. (2004). Osmanl Saray Mutfa stanbul: Kitabevi Yaynlar Cierim, Nevin.(2000). Kapadokya Yresi Mutfa.2000li Yllara GirerkenKapadokyannTurizmDeerlerineYenidenBirBak. Kayseri:ErciyesniversitesiMatbaas Gen, Reat. (1981). XI. Yzylda Trk Mutfa. Ankara:T.C. Kltr BakanlYaynlar:41 Grsoy, Deniz.(2004).Tarih Szgecinde Mutfak Kltrmz. stanbul: GzelKitaplar. Kamil, Mehmet (1997). Melcet Tabbahin (Alarn Sna). Hazrlayan:CneytKut.stanbul:DuranOfsetMatbaaclk.
221
222
Koay, Z.Hamit (1981). Eski Trklerin Ana Yurdu ve Yemek Adlar. Ankara:T.C.KltrBakanlYaynlar:41. Koay, Z.Hamit. ve lkcan, Akile (1961). Anadolu Yemekleri ve Trk Mutfa.Ankara:MilliEitimBasmevi Koz, M. Sabri ( 2003). Yemek Kitab: Tarih HalkbilimiEdebiyat. 2. Bask.stanbul:Kitabevi gel, Bahattin (1981). Trk Mutfann Gelimesi ve Trk Tarih GelenekleriAnkara:TC.KltrBakanlYaynlar:41. Samanc, zge ve Croxford, Sharon. (2006). XIX. Yzyl stanbul Mutfa.stanbul:PMPBasmYaynMatbaaclkSan.Tic.A avkay, Turul (2000). Osmanl Mutfa, Osmanl Devletinin 700. KuruluYldnm.2.Bask.stanbul:DetayBask nver, Sheyl. (1948). Tarihte 50 Trk Yemei stanbul: stanbul niversitesiTpTarihiEnstitsYaynNo.39 nver, Sheyl. (1981). Seluklular, Beylikler ve Osmanllarda Yemek UsulleriveVakitleri.Ankara:T.C.KltrBakanlYaynlar:41. Yerasimos,Marianna(2005).500YllkOsmanlMutfa.stanbul:Boyut YaynGrubu Yerasimos,Stefanos.(2002).SultanSofralar15.ve16.YzyldaOsmanl SarayMutfa.stanbul:YKYYaynlar
AYBASTIKABATAYRESNNDOATURZM POTANSYEL
Yrd.Do.Dr.MustafaZDEMR*
ZET
AybastKabata yresinin sosyoekonomik bakmdan kalknmasnda en nemli faktr evrenin potansiyel kaynaklarn harekete geirmektir. Jeomorfolojik yap itibariyle engebeli yzeylerin, derin yarlm vadilerle rlm olduu yrede insanlar gnmzekadargelenekselyntemlerlesnrlldearazidenfaydalanmvesonuta da ekonomik ynden kalknma bir trl gerekleememitir. Ayrca yanl arazi kullanmlar sonucu ormanlar byk oranda niteliini kaybetmi, ayrmera alanlar verimsizlemi ve yrenin hemen her kesiminde youn olarak yaplan fndk tarm da artk gerek deerinden uzaklamtr. Sonuta da yreden alabilir yataki yani aktif nfustan nemli sayda yre dna gler olmu ve gnmzde de g olay artarak devametmektedir. Oysa evrenin doal kaynaklarnn deerlendirilmesiyle yrede yaam kalitesini ykseltmekmmkndr.Bylecelkeekonomisinedekatksalanmolur.Bualma ile Perembe yaylasnn corafi zellikleri zerinde durulmu, potansiyelleri belirlenmeye allmtr. Yaylann doa turizminin birok aktivitesinin gerekletirilebilecei ve potansiyellerinin deerlendirilmesiyle de turizm merkezi zelliikazanacasonucunavarlmtr.
1.GR Dnya nfusu 20.yzyln bandan itibaren ok hzl bir ekilde artmtr. Hzl nfus artna ilaveten bilginin hzla retilmesi ve retilen bilginin teknolojiye uyarlanmas ile de beeri ortamn doal evreyeolanbasksmaksimumboyutlaraulamtr.Planszkentleme, sanayileme ve yanl arazi kullanm doal kaynaklarn tahribine ve birok alanda da tkenmesine yol aarak evre sorunlarna neden olmutur. nsan faaliyetlerinin asl amac, doaya zarar vermeden insan yaamn daha iyi artlara kavuturmak olmaldr. Ancak son zamanlardabudurumhidebeklenildiigibiolmamtr.Sanayilemi
*
AtatrkniversitesiFenEdebiyatFakltesiCorafyaBlm,Erzurum,mudemir@atauni.edu.tr
223
224
toplumlarda insanlarn ekonomik seviyeleri ykselmi ancak, sosyo kltrelyaamalanlardaralmtr.indeyaadmzsosyal,biyolojik, fiziki ve kimyasal btn aktiviteleri srdrdmz doal ortamda, beerifaaliyetlerinarbasksilebilinsizkullanmsonucuamznen byk sorunu olan ve gelecekteki tm canl yaamn doal yaam alanlarndaraltanevresorunlarilekarkaryabulunmaktayz. Doal gzellikleri ve kltrel zenginlikleri ile nemli bir turistik potansiyeli bnyesinde bulunduran Aybast, Dnyada deien turist talebineuygundoailedostbirturizmmerkeziolmayaadaydr. Artk insanlar turistik amalarla lke iinde veya lke dna seyahatekarken,gittikleriortamndoalgzelliklerinidikkatealarak, planl ekilde hareket etmektedirler. Deien turist taleplerinde en dikkat eken durum klasik turizm dediimiz plaj turizmi (be yldzl oteller, denizkumgne) ile antik kentleri grme arzusunun artk neminiyitirmiolmasdr. Her yatan turistin artk en byk talebi, doal ortamn bozulmam, doal gzelliklerin korunduu, yerel motiflerin, farkl renklerinvefarkltadlarnsergilendiiyerleregitmektir.Seyahatetmek, dinlenmek, elenmek, spor yapmak ve kltrlerini geniletmek amzdaki insanlarn artk vazgeilmez istekleri haline gelmitir. Bu isteklerdeturizmolgusununyaratcunsurlardr. Dnyaturizmtrendlerindegzlenendeiimler;yenilikveeitlilik taleplerinin artmas ve buna bal olarak doa, kltr, tarih, salk, kongre, elence ve heyecan motiflerinin tercih edilmesi eklindedir. Gnmzde ksa ve belirli alanlarda turizm sezonu ieren ky turizmininyerine,ylntamamnkapsayanvetmlkegenelineyaylan turizm hareketi gelimektedir. Turizmin ekonomik, sosyal, kltrel ve ekolojik etkileri zerinde daha yksek bilin ve duyarllk egemen olmakta,parasvezamandahafazla,zortatminolanmeraklveseici turistkitlesinemkazanmaktadr.Gelienturistyapsylabirliktekalite, saniter altyap, evre, konukseverlik beklentileri de artmaktadr (DPT 2001). lkemizin her yresi yukarda bahsedilen gelien ve deien turistik talebe uygun doal gzelliklere ve kltrel zenginliklere sahiptir. En byk sorunumuz ise turizm sektrndeki tantm ve
altyap eksiklii, planlamadaki aksaklklar ve uygulamadaki baarszlklardr.Toplumolarakskntlarmzdanbirisienstdzeyde tantm yaplm turizm yrelerinde doal kaynaklarn ar derecede kullanmaalmassonucubetonynnadnmesinegzyumulmasdr. Nedense hep doal turistik potansiyele sahip ve turizme alm alanlarda, turizme ynelik yatrmlarla, doal ortamn korunmas abalar hep elimitir. Dier taraftan el dememi ve nemli potansiyelleri bnyesinde bulunduran sahalarda da turizm olgusu yerletirilememitir. Oysa asl ama turizmin gerektirdii yatrmlar doayaenazzararvererekgerekletirmek,bozulmasnnlemek,hatta turizm yatrmlar yoluyla doal ortamn korunup gelitirilmesi, gzellemesi ve lke ekonomisine de katk salamak olmaldr (Mdrolu2000:25). 2.TURZMPOTANSYELYNNDENYAYLALAR Tabiideerlerinbtnnkapsayandoaturizminde;doaileba baa olma, yabani hayvanlar gzleme, manzara seyretme, krsal kesimlerdeki ortam yaama, spor, dinlenme, gezi ve kamp kurma vb. faaliyetlerturistikaktivitelerdekiaslamalardr.Doaturizmidenilince aklada,spor,av,yayla,maaravb.turizmeitlerigelmektedir.Dave yayla turizmi temiz havas olan evrelerde dinlenme, elenme ve tatil yapmafaaliyetlerinedayanmaktadr(Zengin2006:106). Yaylalar, devaml yerleme merkezlerindeki bir ksm ailelerin ekonomik faaliyet sahasnn uzantlar olup, buralar hayvan otlatmak, tarm yapmak ve hayvansal rnler elde etmenin yan sra dinlenmek iin klan yazlk sayfiye yerleri zellii de tamaktadr (Doanay 1997:273). Dier yandan yayla teriminin, Trk kltrnde yaz mevsimi manasna gelen yay kk ile srlerin ykseklere karlp dank olarak otlatlmas manasn da ifade eden yaymak mastarndan tredii ileri srlmektedir (Alagz 1941:150). Eskiden Trkler iin yaylaya kmamak iyi bir ey saylmyordu. Yaylaya kamayanlar fakir ve bahtsz olarak grlyordu (gel 1991:23). ALAGZ (1941), yaylay; yazn klp ikamet olunan yksek ve serin yer, dalarn stnde yazlk ikametgh, yazlk mera, yazn srlerin yayldklar meralk da stlerieklindetanmlamaktadr.
225
226
Buekliyleyayla;hereydennce,yaznklpisknedilenyksek ve serin yer, bir ky alt yerleme ekli, yaz mevsimi boyunca ahr hayvanlarn beslemek ve nadir olarak da ziraat yapmak iin faydalanlanbirekonomikunsur,anlamnagelir(Szer,1972:35).Fiziki corafya alannda yayla; akarsularla derin bir ekilde yarlm, paralanm fakat zerinde belirgin dzlklerin bulunduu yeryz ekliolaraktanmlanmaktadr(zbrak,1986:339). Yerleme corafyas asndan yayla; mnferit yerleme ile ky yerlemesi arasnda bir ara ekil, yani geici yerlemeyi ifade eder. Bu yerlemeler gebelerin, yar gebelerin, yaylac ve yar yaylaclarn geimalanlarolmalarndanbaka,kasabavekenthalknndaelenme, dinlenme gibi eitli ynlerden ilgilendikleri alanlardr (Emirolu, 1977:17Tanolu,1969:256). GlkyAybastKorgan hattnn gneyinde 1200 m. ykselti kademesinden itibaren ok geni alanlar yazn nfuslanan yaylalar eridine tekabl etmektedir. ok eski zamanlardan beri geleneksel yaylaclk faaliyetlerinin srdrld bu kuakta gnmzde ok saydayaylayerlemesibulunmaktadr. evredeki yerleim tarihi en eski ve evrenin en byk yayla yerlemesiPerembeyaylasdr.Zengindoalgzelliklerevegenimera alanlarna sahip Perembe yaylasnn, esiz manzaras yannda Trk kltrndedeayrbirnemivardr. Aybastnn 17 km gneybatsnda yer alan, yzyllardr Trk kltrnn kuaktan kuaa aktarld eitli panayrlarn, enliklerin dzenlendiiPerembeyaylas,gnmzdeevredekioksaydayayla yerlemesininmerkezidurumundadr.1100lyllardaPerembeyaylas Trklerin iskn alanna girmitir. Orta Karadeniz blmnn gney kesimlerine hkim olan Danimentliler, Niksarn kuzeyini Karadeniz kylarna kadar fethedip bu gnk Ordu topraklarn da snrlarna katmak istiyorlard. Bu amala Bizansllara kar Canik seferleri dzenlemi ve Perembe yaylas ve evresinde 1100l yllarn banda iddetli savalar olmutur. Gnmzde Perembe yaylasnda evrik olarak bilinen mezarlklar ve kmbetlerin Danimentliler dnemine ait olduubilinmektedir(Demir1997).
Yzyllardr yre insanlarnn itimai ve iktisadi faaliyetleri ierisindeneminikorumuolanPerembeyaylas,gnmzdedeien turizm olgusu ierisinde yine apayr bir yayla turizm merkezi olma potansiyelinesahiptir. Perembe yaylas ve evresindeki yaylalarn florafauna zellikleri, spor, av imkanlar, klimatizm, doa yry, mesire yerleri gibi potansiyelleri,doaturizmininennemliunsurlardr.Ancakyredeen nemlipotansiyeliyaylaturizmioluturmaktadr. Aybast Kabata ilelerine bal birok ky yerlemesinin ekonomik faaliyet sahalarnn uzantsn oluturan Perembe ve evresindeki yayla alanlar, geleneksel yaylacln youn olarak srdrld kesimlerdir. Kabata ve Aybast halknn yan sra ReadiyeNiksar ve Tokat dolaylarnda yaayanlarn yaz mevsiminde karlama yeri ve sz konusu yerlemelerin ticari ilikisinin merkezini oluturan Perembe Yaylas, ayn zamanda da evredeki yaylalarn pazar fonksiyonunu stlenmitir. Yaylada Temmuz ay ortalarnda dzenlenen enlikler ve kurulan panayrlara yre dndan ok sayda katlmolmaktadr.Aybastilemerkezine17km.uzaklktakiPerembe Yaylas, yaz mevsiminde tipik bir kasaba yerlemesi grnmndedir. Yaylada 200n zerinde konut, bakkal, kahve, lokanta, frn, 1 otel, 2 belediyehizmetbinasve1decamibulunmaktadr. AybastGlky hattnn gney kesiminde geni bir saha kaplayan dalk alanlar zerindeki anm yzeylerine, daha ok ekonomik faaliyet amac ile klrken, yaylaclk faaliyetiyle uramayanlar da dinlenme ve elenme amal olarak sadece yayla enlikleri esnasnda yayla alanlarna gitmektedir. evredeki yayla yerlemelerinin tamam, ekonomik ynden baml olduu daimi kr yerlemelerinden daha yksekte yer alrlar. Dolaysyla dikey yaylaclk faaliyetinin srdrldyrede,ykseltifaktrndenkaynaklananfizikivebeeri evrefarkllklar,yaylaclkfaaliyetiniortayakarmtr. Daimi yerleme alanlar ile yaylaclk faaliyetlerinin srdrld kesimlerarasndakifizikievrefarkllklariklim,bitkirts,toprakve hidrografya zellikleri ile jeomorfolojik yap zerinde kolayca gzlenebilmektedir.rneinyaylaalanlarndasukaynaklarhemenher
227
228
kesimdebololarakbulunmaktavedaimiyerlemelerinbiroununime suyu buralardan salanmaktadr. Ayn ekilde youn bitki rtsyle kapl olan yayla alanlarnda, jeomorfolojik yap ky kuana oranla dahasadevegenidzlklerihtivaetmektedir. Yksekkesimlerdeyeralandzlklerde,yazmevsimindescakln alak kuaa gre daha dk olmas yannda sisli ve yal gemesi, doal bitki rtsnn yayla alanlarnda daha gr ve vejetatif dnemin yaz mevsimi boyunca da srmesini salamtr. Ayrca ky kuanda optimum yetime ortam bulan kltr bitkilerinin, ykseklerde ekonomik olma zelliinin ortadan kalkmasna ilaveten, zaten otlak ve tarm arazisinin az olduu daimi iskan sahalarnda, sz konusu sebeplerle hayvanclk faaliyetlerinin, yayla alanlarnda srdrlmesi zorunluluuortayakmyadabufaaliyetiinplatoalanlarbirekim merkeziolmutur. Yrede 1300 m.ye kadar daimi yerleim alanlar bulunur. Bu ykseltilerden sonra mezra, gzle, oba ve yayla geici yerlemeleri balar. evrede 1970li yllara kadar her kyn bir yaylas bulunurken, gnmzde birok ky bu faaliyetten vazgemitir. Yaylacln eskiye oranlaneminikaybetmesi,kylerdefndktarmnnyaygnlamasnn sonucudur. nk yaz mevsiminde yaylalarda beslenen hayvanlarn, yln geriye kalan blmnde kylerdeki tarla alanlarnda beslenmesi zorunluluu ve bu alanlarn da zamanla fndk bahelerine dntrlmesi, hayvancln nemini yitirmesine neden olmutur. Nisanaysonlarndabalayanyaylaclkfaaliyetleri,Eyllaysonlarna kadar srmektedir. Bu sre zarfnda yayla alanlarnda tarmsal faaliyetlerden patates ve msr tarm da yaplmakta ise de asl faaliyeti hayvanclkoluturmaktadr.Ayrcaklkyakacakihtiyacnnyansra geni mera alanlarndan hayvanlarn klk ot ihtiyac da karlanmaktadr. 3.PEREMBEYAYLASI Souk sular, temiz ve serin havas, esiz manzaras, trce zengin bitki rts ile olduka ilgi ekmektedir. Aybast ile merkezi ile yayla alan arasndaki youn ormanlar ve yayla alanndaki geni platolar yaylann doal gzelliklerinden bazlardr. Hafif eimli yzeylerin
geni saha kaplad Perembe yaylasnda morfolojiye tek tepelerin de damgasn vurduu grlmektedir. Bunlardan 1513 m. ykseltisindeki Karga Tepe ile tepenin her iki eteini kat ederek kuzeybat ynnde menderesler izdikten sonra, kuzeyde birleen dereler yaylann doal deerleri arasndadr. evrede yer alan dier tepeler Tavan tepe (1628m), Istapan tepe (1564 m), oban tepe (1589 m), Kuzu tepe (1532 m),KurtiniTepe(1628m),dahagneydeKarlktepe(1634m)vePamuk tepe(1693m)dir.SzkonusutepelerPerembeyaylasnnevresindeve ksmenuzandayeralrlar.Ancakyaylayerleimalannaenyaknolan KargaTepedir. Perembe yaylasnn da iinde bulunduu ok geni bir saha morfolojik ynden plato zelliindedir. Bolaman ve Karaku (Yeilrman kolu) aylarn birbirinden ayran su blm hattnn doubathattakuzeyvegneykesimleribeericorafyadayayla,fiziki corafya da ise plato dediimiz toporafik birimi oluturur. Eosen ve zellikle de Pliyosen (III. jeolojik zaman) dnemine ait kumta, aglomera, tf, kireta, kil ve marnlarla ve asl olarak d pskrk kayalardanbazaltserilerigibifarkldirentekikayalaryaylasahasnn litolojikyapsnolutururlar. Perembe yaylas ve evresinde srekli ak gsteren akarsular ise Karaku aynn yan kollardr. Tilkicek, ehir, Kmbet, ayrboaz, Taka, Yalman, Kabatuzla, Karavacuk, alandibi dereleri ile Arpalk, Karlk Tepe ile Kurtini Tepe dolaylarndaki ok sayda sral kaynaklarskbirakarsuameydanagetirmitir. Doal bitki rts bakmndan yayla alan ky kesiminden, hatta AybastKabata civarndaki nemcil bitki trlerinden ve Canik dalk ktlesinin gney aklanndan, Kelkit oluundaki kurakl bitki trlerindenokfarklbitkitrlerininyaylsahasolmutur.Alpinayr kat dediimiz yazn yeillenen bitki kua yayla eridine tekabl etmektedir.Ya,scaklkveedafikyanitoprakrtsnnetkisialtnda gelimi kark yaprakl nemli da orman trleri ile alpin ayr katna ait trler yayla alannn floristik dokusunu oluturur. Kayn ve mee trleri evredeki ormanlk sahalarda baskn durumdadr. Ladin ve gknarlarda orman katnn nemli elemanlardr. Kestane, kzlaa, grgen,titrekkavak,dibudak,hlamurvesaramlardaaagrubunda
229
230
yer alan dier elemanlardr. Aak grubunda ise fndk, kzlck, mumula, vez, ay zm, karayemi, taflan, ormanglleri, srmba veobanpsklyeralr. Aybast kuzeyinde mee ve grgenler orman adacklar eklinde tepe ve srtlara ekilmiken, vadi ileri kzlaa, dibudak, karaaa, kei sd gibi trlerin yayl alan olmutur. AybastGlky gneyinden itibaren younluk kazanan kayn ormanlar 1500 m. ykseklie kadar saf birlikler tekil eder. Pelitz gneyinden itibaren ormanlar yerlerini yazn nfuslanan ve yaylaclk faaliyetlerinin srdrld yksek nemcil karakterdeki ot ve ayr topluluklarna brakmtr.Aslndayaylaalanlarndayeryergrlenormanadacklar bukesimlerdeormanntahribeuradngstermektedir. Perembe yaylas ve evresinde k mevsiminin uzun srmesi ve yazmevsimininseringemesidaayrlardediimizkuaktaokeitli bitki trlerinin yaylmasna ortam hazrlamtr. Yayla alannda orman glleri bekler halindedir. Orman glleri arasnda da lalesi, dniei, uha iei, binbir delik otu, veronika, unutma beni, obandenei, kibrit otu, meneke, gl, gazal boynuzu, ay zm, da arpas ve kekikten oluan zengin bir ot ve ayr formasyonu bulunmaktadr. Jeolojikmorfolojikyap,iklim,hidrografikdzen,zamanfaktrve bitkirtsgibietmenleraltndaPerembeyaylasveevresinde;zonal topraklar grubunda yer alan kiresizkahverengi orman topraklar gelimitir. Ana materyalini andezit, tf, bazalt, kil ve tortul birimlerin tekil ettii bu topraklar yayla alannn edafik zelliklerini oluturur. Orman rtsnn tahrip edildii kesimlerde ve zellikle eimli yzeylerdebutiptopraklarerozyontehdidialtndadr. KorganAybastGlky hattnn gneyinde 12001300 m ykseltilerden itibaren daimi yerlemeler sona ermekte ve bu ykseltilerden sonra yazn nfuslanan yaylalar kuana geilmektedir. Aybastnn gney kesiminde ok sayda yayla yerlemesi bulunmaktadr. Bunlardan bazlar Perembe yaylas, Karay yaylas, Erikdere yaylas, Hacl yaylas, obantepe yaylas, Adatepe yaylas, Turnalk yaylas, Kabatuzla yaylas, Yakack yaylas, Hamastos yaylas, Afurcuk yaylas, Yeni yayla, Ficirolu yaylas, Sra, Bedam, Eceli,
Alkoba, Kzlot, Yelve, Kzkaya, Hacahmetli, Alacalar, Cimi, Tepealan, Elmack, Karoba, ataloluk, Bilgili, Gltepe, Gerdenge, Maala, Bohal, Ericesu, Kutlular, Hatipli, Kzldere, Yalman, Meeliyatak,Osmankolu,Takesei,MehmetPaayaylalardr. evrede ok sayda gzle ve oba yerlemeleri de bulunmaktadr. Perembe yaylas yukarda aklanan doal ortam zellikleri itibariyle Orta Karadeniz blmnn doa turizminin birok eidinin yaplabileceienbykveennemliyaylayerlemesidir.Anadoluve Marmara blgesini etki sahasnda bulunduracak turizm potansiyeline sahiptir.Aynekildedturizminyaylaturizmitalebinikarlayabilecek doalortamstandartlarnadasahiptir. klimi, bitki rts, hidrografik dzen, bozulmam doal evre, yresel damak zevki, yerel el sanatlar, yre halknn konukseverlii, gen nfus yaps, ile merkezine yaknlk, tarihi doku vb. gibi ynleri yaylannekiciliiniartrmaktadr. Perembeyaylasndaturistikaktiviteyieitlendirmekmmkndr. Doa turizmi kapsamnda spor, rekreasyonel, mesire alan, dinlenme merkezi, yama parat, im kaya, salk turizmi ve alpinist aktiviteler gerekletirilebilir. evrenin ekolojik dengesine zarar vermeyecekekildesrdrlrseavturizmitalebinedeuygunfaunaya sahiptir. Belirlenmi yasalar erevesinde srdrlmesi gereken bu faaliyette, sz edilen sahlar av merakls turistler iin nemli avlak alandr. Perembeyaylasveevredekiyaylalaraynzamandakrsalturizm aktivitesine de uygundur. Doal ortamda tamamen organik tarm yaplmas ve turistlerin beklentileri dorultusunda yiyecek, iecek ve tm ihtiyalarnn karlanmas anlamna gelen krsal turizmde ayn zamandadaimiyerlemelerdeturistekmektedir. Perembe yaylas turizm merkezi olarak dnlrken her yatan, herkltrdenvefarklgelirdzeyinesahipturistleriekecekekildede planlamalar yaplmaldr. Yre ekonomisine katk salarken ayn zamanda farkl kltrlerin bir araya geldii sosyal amal, eitsel yn olan ve kltr atmalarnn azalmasna ynelik, bara hizmet edecek
231
232
ekilde organizasyonlar dnlmeli ve yln tamamn kapsayacak aktivitelereynelikyatrmlaryaplmaldr. Perembe yaylas, soft turizm yani ekoturizm asndan deerlendirilebilecek potansiyele de sahiptir. nsan mdahalesinin ksmen ya da hi olmad kirlenmemi alanlara grsel peyzaj deerleriyleflorafaunayvekltryapsnincelemekiinyaplanzel amal seyahatler anlamna gelen ekoturizmin kapsamna Perembe yaylas dhil edilmelidir. Bylece evrenin biyolojik eitliliinin korunmas salanm olacaktr. Sorumlu turistler sayesinde, yre halknn evreye kar sorumluluk bilincinin yerlemesine katkda bulunulacaktr. 4.SONU Da ve yaylalarn turizme kazandrlmas, blgenin olduu kadar lkemizturizmiiindesonderecenemlidir.nkdoal,kltrelve sosyal kaynaklar devreye sokarak, yrenin sosyokltrel ve sosyo ekonomik yapsna uygun ekilde deerlendirilmesi, blgenin kalknmas ve gelimesine katk yapaca muhakkaktr. Bylece hem blgenin kendi z kaynaklar ile gelimesi hzlanacak, hem de lkenin gelimesinde yeni kaynaklar deerlendirilmi olacaktr. Ancak, bunlar yaplrken ekonomiye katklar nedeniyle art istenen turist saysnn doal ve beer evrelerde neden olduu tahribatn nlenmesi iin gerekli tedbirler alnmaldr. nk yabanc turistlerin ilgi duyduu deniz, antik kentler gibi pek ok cazibe odaklarnn artk ekiciliinin snrna dayand gnmzde, lke turizmi gndemine ulam ve tantmn zorluuna ramen, dier blgelerimize gre farkl zelliklere sahip Dou Karadeniz Blmnn ve dolaysyla da yaylalarn deerlendirilmesi son derece nemlidir. Yaylaclk gelenei ve yaantsn, yayla turizminden ayr dnmek byk bir yanltr. Gerekten de asrlardan beri srdrlen bu faaliyet, mutlaka yayla turizmi ile uyumlu olmaldr. nk yayla turizminin ancak yaylaclk geleneinin srdrlmesi ile geliebilecei aktr. Yaylalardaki otantik yaamveyrekltrmuhafazaedilmelidir.Aksihalde,blgeyehasve cazibeunsuruolanveturistikilgiyiekenotantikyaam,yerinimodern yaamabrakarak,yrekltrnnkaybolmasnanedenolacaktr.
Turizme konu olan bu sahalar, turizme bir an nce aalm diye, blgenin yapsna uygun olmayan ve doal evreyi tahrip edecek karayollar ama abas ierisine girmek, bu evrelerdeki doal gzelliklerden bir ksmn kendi elimizle yok etmek olacaktr. zellikle bazyaylayollarnniyiletirilmesiileulamnkolaylamasneticesinde sonyllardamodahalinegelenvedoalevreyehideuyumluolmayan betonarme yayla konutlarnn yaplmas da, bu alanlarn geleneksel zelliklerinin bozulmasna sebep olan bir dier olaydr. Genelde iki ve katlolanbubinalarn,yreselyaylamimarisidikkatealnmadanina edilmi olmas, grsel kirlilik oluturmaktadr. Da, avclk, kamplk, akarsusporlar,trekking,jeepsafari,atlagezinti,imkaya,ksporlar veyamaparatgibieitlietkinlikleriileyaylalar,allmndnda rn sunma zelliine sahiptir. Bu nedenle, eitilmi insana ve gereksinmeihtiyavardr.Hemkonaklamavedierturizmtesislerinde, hemdeblgeninzellikleriniiyibilenvetanyanrehberleriyetitirmek iin eitim merkezlerinin yan sra bata Karadeniz Teknik niversitesi olmakzereRize,GiresunveOrdudakurulanyeniniversitelerdede, ilgili blmler eitim ve retime alarak benzer programlarla destek salanmaldr(Zaman2007:226234). Perembeyaylasveevredekiyaylayerlemelerindebeeriortamn baskskuvvetlehissedilmektedir.Yayladabelirlenmigzergahlarnya da stabilize yollarn dnda motorlu tatlarn youn olarak ayr mera alanlarna sokulmas, jeep safari turlar, ar otlatma ve en nemlisi de mendereslivadilereyerlemi akarsularnatkalanolarakkullanlmas Perembe yaylasnn balca sorunlarndandr. Burada en azndan tartma konusu olarak suni glete deinmek istiyorum. evrenin esiz manzarasna ayr bir grsel gzellik katan gletin, ileride doal ortam nasl etkileyecei tartlmal, dnyadaki rneklerine baklmal nasl sonular verdii irdelenmelidir. Litolojik yap ve stratigrafik zellikler bakmndan herhangi bir riskin (heyelan, kaya dmesi, sellenme) pek ngrlmedii alanda oluturulan gletin, evrede biyolojik yaam ve kendine has doal ortam (da havas, iklim, bitki, doal hayvanlar) zerinenaslbiretkidebulunacabelirsizliinikorumaktadr.
233
234
KAYNAKA ALAGZ,C.A.,1941,YaylaTabiriHakkndaRaporI.TrkCorafya Kongresi,RaporlarMzakerelerKararlar,Ankara. DEMR,N.,1997,DanimentGaziveehadeti,TarihveMedeniyet,Yl 3,Say4,stanbul. DOANAY, H., 1997, Trkiye Beeri Corafyas, MEB. Yaynlar 2982, BilimveKltrEserleriDizisi,877,EitimDizisi:10,stanbul. DPT.2001. Turizm zel htisas Komisyonu Raporu. Devlet Planlama Tekilat,Nisan2001.Ankara.(DPT.2589K.601). EMROLU, M.,1977, Boluda Yaylalar ve Yaylaclk. Ankara niv. D.T.C.F. Yay.No:72, Ankara. s.17. TANOLU, A., 1969, Nfus veYerleme.stanbulniv.Yay.No:1183,stanbul. ZBIRAK, R., 1986, Corafya Terimler Szl. Milli Eitim Basmevi, stanbul. MDERRSOLU; H., 2000, DoaTurizm likileri, TMMOB Peyzaj MimarlarOdasPeyzajMimarlKongresi,Ankara. GEL,B.,1991, Trk Kltr Tarihine Giri 1. Kltr Bakanl Yay No:638,KltrEserleriDizisi:46,Cilt1,Ankara,s.23. SZER,A.N.,1972,KuzeydouAnadoludaYaylaclk.Matbaaclkve Ticaret,Ankara. ZAMAN, M., 2007, Dou Karadeniz Ky Dalarnda Yaylalar ve Yaylaclk, Atatrk niversitesi yaynlar No:960, FenEdebiyat fakltesiyaynlar:105,Erzurum. ZENGN,B.,2006,TurizmCorafyas,DeiimYaynlar,stanbul.
SERBESTKRS
235
236
Prof.DrBahaeddinYEDYILDIZ OturumBakan Saolsun,SaynbakanSalimHocadahauzunsoluklubirhazrlk yapt. Neredeyse bir yldr alyor. Geen seneden bu yana bilimsel almadaksadeil,yarmdeil,ikignolsundediler,yledeyapld. Ama tabi uzun soluklu almalar takipte uzun soluk gerekiyor. Takip etmek iin sabr gerekiyor. Kulamz drt amak gerekiyor. Bu sabr gsterenlerdevararamzda,halagelipgidenlerolsadabirksmkalkp gitti. Ben sizi kutluyorum. Anlamamz lazm, dinlememiz lazm, birbirimize tahamml etmemiz lazm. Falanca yle dnyor deyip reddetmememiz lazm. Her trl dnceye ihtiyacmz var. Demokrasinintemelideo.Konuulacak,dinleyeceiz,ayplamayacaz, horgrmeyeceiz.Kimolursaolsunenkkocuktanenyaldedeye kadar ne derlerse dinleyeceiz. Kendi kafamzda, aklmzda onlar szgeten geireceiz, farkllatracaz, eletiriceiz, aratracaz ve kendi dorumuzu da bulacaz. zet bu. imdi bu seneki kurultayn serbest krss faslna geldik. Bu aamada sz almak isteyenlerin ncelikle ben listesini yapacam. Kim istiyor, o listeye bakacam, ona gre de konuma sresi vereceim. Tabii ki her ey serbest, konuma serbestamabirdezamanmzvar. imdimedeniyetintemelindeikieyehakimiyetvar.Birisimekana hakimiyet ikincisi zamana hakimiyet. Yani ite abalyoruz bu konumalarn temelinde de bu. Aybast bir mekan corafya, bu corafyaya hakim olabildiimiz ona en iyi ekilde deerlendirebildiimiztaktirdemedenileiyoruz.Eskidenatmedeniyeti devrinde ben yatakiler veya biraz daha genleri onu bilir, atla biz hakimdik bu corafyaya. Yaya olarak, atla hakimdik, ama bugn motorla hakim deiliz. Teknik ilerledi, geriyiz bugn dnknden. Geriyiz niye! O zaman atla Glky, Perembe, Ordu, Niksar, Tokat, Fatsa her yere o dnem imkanlaryla o hareketi salayan vasta att, gidip geliniyordu. Bir hakimiyet vard, ama bugn artlar deiti. Motorla gitmemiz lazm, arabayla gitmemiz lazm. Arabayla gidemiyoruz. Gidemediimiz yerler var yahut en eyi ite ilelerimize
BOSAYFA
237
238
zor geliyoruz. Yani o yol almadan, rahat gelmeden tabiata hakim olduumuzu syleyemeyiz. kincisi de zamana hkimiyet. Zaman ok hzl geiyor ite. Ben 63 yandaym bu yrenin ocuuyum. Dnyorum arkama bakyorum nasl gemi haberim yok. Hlbuki 63 ylda medeniyetler yaratlr. Yaptk m, yapamadk m? Dnn nerdeyiz? Yani ok rahat yaayabiliyor muyuz? Problemlerimiz var. Demek ki zamana da hakim deiliz. Onun iinde konumalarmzda sreye riayet edeceiz eer zaman azsa o zaman iinde syleyebilmek istediklerimizisyleyeceiz. Evet bu aklamadan sonra konuma yapmak isteyen sz almak isteyen arkadalarmzn listesini yapacam.Evet isim syleyelim.Ben buraya not edeyim.Ahmet ERGENEKON, Erdoan AKYREK, Fehmi KPK. Bakada yok. Evet kiimiz var. Rahatladk zaman harcamayacaz demektir bu. Ben imdiden bu arkadamza her birinesaat4e20var10ardk.,yetermi?Evetyeter.SaynERGENEKON buyurun. AhmetERGENEKON DeerliKaymakamm,BelediyeBakanlarm,DeerliKatlmclar, Bu kurultay bu aamaya getiren emei olan tm insanlara sonsuz teekkrlerimi sunuyorum. Hele hele son zamanda bilimsel ynyle yanibuiigerekletirenSalimBeyesonsuzteekkrlerimisunuyorum. Ama onun bu emeine karlk ben gerek bizden doan eksiklikler gerekse insanlarmzn duyarszl yznden biraz yavan getiini gryorum. nsanlarn katlmlarnn az olduunu gryorum. Onlar istedilerkibuyrenininsanlarkalknsn,buyrenininsanlarbireyler yapsnlar. Ekonomik ynleri ykselsin, refah seviyeleri ykselsin istediler, ama onlar bunu anlayamadlar. Gerek bizim eksikliimizden, gerekseonlarnduyarszlndan,birazdabuyrenineitimseviyesinin dkolmasndankaynaklananbirsorundur.Biziminsanlarmzistiyor ki patadak ben zenginleeyim, ekonomik gcm gelisin, baktnz zamanbuyredeherkesbireraraziparas,birerevyapmayerikapma peindeler yani. Ancak biz onlara hepsini versek Perembe yaylasnn, insanlar gelmedii mddete, ekonomik seviyeleri ykselmedii mddete ne yapacaklar burada. Onlarda bir gn buray terk etmek
zorunda kalacak. nemli olan buray dier insanlarla paylaabilmek. nsanlarla paylaabildiimiz mddete, yani biz burada zevk alacaz, huzur duyacaz. nsanlar olmadan bir yrenin tamamn size verseler be para etmez. nemli olan insanlarla gzel olmas, insanlar olmadan hi bir eye de yaramazlar. Ben vatandalarma duyarl olmasn sylyorumveinsanlarburayaekmekiinburadabilimselalmalar ile beraber her eyi ortaya dkmeye alan insanlarmza katk salasnlar.Bundansonrakikurultaylarainallahoekilde,yaniduyarl davranrlar ve o ekilde katlmlarn yaparlar. Burada areyi beraber aramamz lazm. Buradan kopuk olduklar mddete karl olacaklarn dazannetmiyorum.Benteekkrediyorum Biz teekkr ediyoruz. Ahmet Bey. Evet Erdoan AKYREK Bey buyurun ErdoanAKYREK Aybast ofrler Odas Bakan Erdoan AKYREK. Bugn ki ksmna biz katlabildik. Kurultayn bir gn nceye alndndan bilgimiz yoktu. Ben kendim Samsundaydm. Bundan dolay da bilmeden de olsa, yinede biraz daha duyarl olamadm iin zr diliyorum.nknormalinsanlariindeiikeylerifadeedebilirama benim iin ok daha farkl eyler ifade ediyor. Aybast, Kabata ve PerembeYaylas,bunlarokzeldurumlar. Ben bir hususta bilgi vermek asndan buraya ktm. Belki Sayn Kaymakammz hi bilemeden beni o hususta uyard diye dnyorum. Bir gn Kabatata ile trafik komisyonu toplantsnda ite Devlet Planlama Tekilatnn bir toplant yapacan Avrupa Birlii kapsamnda hibe projeleri olduu hususunda baz aklamalar yapt. Benduyarldavrandm.KaymakamBeynormalortayakonutu,oradaki insanlara, byle bir eyler yaplabilir, Aybast Kabata hususunda diye. Hemen o toplantnn akabinde Devlet Planlama Tekilat Ordu da bir toplantyapt.Karmadmgittim.Neleryaplabilir,neyapabiliriz,bize ne der? Belki insanlar kiisel karlar olmad zaman bu eylere duyarl davranmazlar, ama biz kiisel kar dnme ansmz yoktur. nk topluma mal olmu insanlarn kendinden feda edecei baz eylervardr.Byleduyarllklagittimveotoplantybatansonakadar
239
240
izledim.Btndokmanlarvs.hepsinialdk.Darbirevrekald,okaz bir zaman kald. nk o projelerin retilerek teslim edilmesi gerekiyordu. Tam o esnada Gaziosmanpaa niversitesi Turizm Otelcilik Yksekokulundan bir iki tane doent arkadalar Karadeniz gezisine kmlar. Bu yrenin turizm olay onlar da direk olarak niversite olarak ilgilendirdiinden dolay duyarlklarna teekkr ediyorum. nk ha neden dolay teekkr ediyorum. Belki o insanlarda maddi olarak kazanacaklar bu proje kabul edildikten sonra ama, biliyorsunuz bu projelerin baz kendince irketler oluu falan rvet yiyorlar bilmem neler vs. karlnda veriyorlar. Bu insanlar bizden para falan talep etmediler. Birliktelik yaparak byle bir proje retebilirmiyiz? Baktkkiiselkarnemlitutmadmziinbizimkiiselkarmz olsa zaten byle bir projenin arkasnda olmaz, nk yaptmz, reteceimizprojetamameneitimleilgilibirturizmaltyapprojesidir. Birturizmiletmesivs.deildir.Onuniinkimseninburadarant,kar butreylerinolmasmmkndeildirAmatoplumasndanbuproje balkaltndaretildi.Buproje,turizmindiyelimkibiriletmegeldi PerembeYaylasnaatlksbirotel,atamaefimizyok,garsonumuz yok,mdryapacakinsanmzyok,vesairemizyok.Helehelegarsonbir tesisinbanagreenmkemmelaltyapsdr. Eer siz onu yetitiremezseniz, tutup stanbuldan, Eskiehirden, Ankaradanvs.denkiilertoplaypdaAybastyhizmetvermekokzor olur. Niye? nk inisiyatifine baldr o insann. Yerel anlamda bu insanlarn yetitirilmesi ve o alt yapnn hazrlanmas gerektii dncesiyle ve Turizm Bakanlnn da Perembe Yaylasn turizm programna aldndan dolay, bize bu projenin kabul edilebilirlii ok yakn geldi ve doruluunu da, o anlamda yle olduunu dnyorum, gerek pay var ve Gaziosmanpaa niversitesi Turizm ve Otelcilik Yksekokulunu katlmc olarak arkamza alarak ite Sayn Kaymakammzn, Belediye Bakanmzn da manevi destek yazlarn alarak projemize koyduk. te Perembe Yaylasnn evresini ve baz gzelliklerini gsteren fotoraflar koyduk, projeyi hazrladk. Projeyi hazrlayan arkadalar buraya davet ettik. Gzmzle grdk. Biraz daha zverili, biraz daha gzel yazarsnz diye geldiler, arladk. Biz
kendimiz gittik, esnaf odas bakan arkadamla birlikte, kendisi sz almad ama ikinci bir proje daha rettik biz, esnaf odas adna da bir proje rettik. Karlkl ortaklk da yaptk. nk destekler Avrupa Birliindedahagzalcoluyoroanlamda.Oarkadamziinde,esnaf odas iinde, bilgisayarl ticaret eitimi. Buda gerekli, bana modern dnyada bunlar hep gerekli artlardr. Aybastda belki bir market aacaksnz, ama bilgisayarn banda alacak bilinli elemannz yok. Onun iin bu eitiminde yararl olacan dndk ve byle bir proje rettik. Bu yrede, yani bu yrede derken Ordu yresinde, bu ticaret eitimi veren, turizm olayn, ite Akku, Kumru, Korgan bu cenahta bizdenbakaretenolmadiinzatensanyorumABdebuprojelerin kabulnde yreleri hesap ederek,.o projelere kimler katlm, kimler neyapargibipaylatrmaydanplandatuttuklarnrendik. Yani bunlar, bilemiyoruz artk, hocalarmzn falan ansmzn yksek olmas asndan verdii tyolar bunlar ve biz ksa srede zverilibiralmayaptkvebunuhayatageirmeyealtk.Diyoruzki imdidualarmzgerektenonunla,ekimkasmayndabununsonular aklanacak.Onudrtgzlebekliyoruz.BirazevvelTrkMutfabilimi zerindebilgiverenhocamzbireylersylerkenokadaraktkiorda ki projeyi hazrlayan hocalarmzn bize bir eyi vard. Acaba Aybast BelediyesiPerembeYaylasndabize150200myerverebilirmi?Ahap olarak restore yapp ders vereceimiz, sunumlar vereceimiz, yani uygulamaleitimleryapacamzbiryerverebilirmi?BengeldimSayn Bakanmzla falan grtm, yani bunlar yaplabilir denildi. Art gletin kenarlarnda sadece tula duvarlarla rlm atl durumda bir yervar,buraycanlandrabilirizdediler.Amaonlarnceliklededilerki, ahapolmasbizimiinoknemli.Bizimiinderken,ABninprojesini kabulgrrkenahapolmasoknemlidedik.Bakanmzoeydez veride bulunaca kanaatindeydik, olabilir dedi. Hocam yle deyince, dedikkitambizimprojeninkabuledilmesindeartgzktobinaybiz AB birliinin hibe projesi olarak yaparz, hibir masrafna katlmadan, hocalarmzda gelir burada nk bina srekli kalacak ve Aybastnn, kamunun z mal olacak. Orda srekli eitimler, dnml olarak verilebilirdiyednyoruz.Buprojeninbalkzerindededik.Bir, mevcutolarakuandabtnlokantarestoranotelgibiiletmelerimizde
241
242
mevcut alanlara verilecek olan eitim birinci balktaki olan, ikinci olanbumesleihibilmeyenamailerdeyapmakisteyeninsanlarn,bu iirenereksertifikaalacaklarblm,artbirdebuturizmveotelcilii iletmecilik olarak yapmakta olan ve yapmak isteyenlere, neler yaplmasgerektii,onlarneitimiileilgiliblmzerindebylebir proje rettik. Projenin toplam maliyeti 107.000 Euro. Bunun katlmc olarak, bizim zerimize den 11.000 Eurosunu bizim odamz karlayacak.Bunusylerkenodanzn11.000Eurodeyecekparasvar m? Hayr yok. Hocalarmzda bize bu konuda yardmc olacak. Katlmc gibi gstereceiz mecburen. nk odamzda gcmz yok Ama bu iin yaama sevinci ve yaatma sevinci gc var diye dnyoruz.Bu11.000Euro,110.000Eurodaederdiyednyorum projemiz kabul edilirse. AB bize 96.000 Euro gnderecek ve zaten orda kimsenin farkl hesaplar yapma ans yok nk hocalarn alaca dokman,paralarvs.hepsinisunuyorsunuz.ABprojeolarakkabulettii zaman,zatenbenbuparayhocamavereceimdiyerekkabulediyor. Yani bizi ilgilendiren taraf yok. Kimseye de benim az verdin ok verdindiyeceimbireyyokveartbizimiinburadaennemlikazan 10.000 deil 5.000 deil 1 kii bile kazansak Aybastya kazantr diye dndk. Bu ile baladk ve bunun arkasnda yapacamz ilemin, kursunakabindebtnmalvarlefendimdemirbalarnvs.hepsibize kalacak diye dndk, yine de kar olarak dnmyoruz yine de Aybastdakalmasgzelbireydir.Kimsegeriyebireyistemiyor.Ben bubilgileriverdiktensonragemieynelikkkbiraklamayaparak szm bitireceim. Hocam uzattysam zr diliyorum. Burada herkesin bildii Perembe yaylasnda bir yatrm dncesiyle ihale edilenbireyvar,krkdnmarazivs.Olaynpekfazlaincedetaylarna girmekistemiyorum,nkteknikbilgimyokVaryereahkamkesmenin debiranlamyokBizoanlamdaburadasiviltoplumrgnleri,duyarl muhtarlarla, duyarl insanlarla beraber bu ie kar ktk. Burada yaplmasna derken, yanl anlamayn arkadalar, zaten bu yanll aklamak anlamnda bu sz sylyorum. Biz burada Perembe Yaylasnda doal gzetleme kulesi olan karga tepesinde yaplmasna kar ktk, bakn zellikle zerinde vurguluyorum. Doal gzetleme yeri olan karga tepesi. Yatrm yapacak Perembe yaylasnda yer ok
diye dnyoruz. Ve orda da arkadalarla birlikte toplandmz zaman arkadalar, bizim kimse yanl anlamasn belki bedensel gcmzokgldeilizamagcmznyettiihereydeamalelik, hamallk ne varsa yaparz. Yatrm yapan insan gelsin ama bu karga tepeye deil baka yerlere. Nereyi isterse dedik. Bizi bir sr yanl anlayan arkamzdan szle, lafla dvenler, svenler oldu, saolsunlar sorundeil.Biztoplumsalanlamdabuiegsgerdiysek,benbuiten utandeilmutlulukduyuyorum,gururduyuyorum,onurduyuyorum. Karga tepesi adna, Perembe Yaylasn kurtarmak adna bunlar bizim iingzeleylerdir. Ve geende akademisyenler anlamnda gelen hocalarmzn da gezileri srasnda syledikleri biey vard, ben onlardan dolay ok zntduydum.Dedilerkigezdikdedilerburasyaylam?Yayladedim. Olamaz dediler. Niye hocam dedim? Yaylaya uygun bir ev gremedik, onun iin dediler. Buras beton gibi ehir olmu dediler. Buras yayla deil. Hakikaten de u kede, yani enlik alanmzn gney knda cephede bir ahap eski evimiz var. Dediler ki bunun koruma altna alnmaslazm.nkyaylayauyanoev,ahapev. Bensayglarsunuyorum.Benidinlediiniziin,tahammlettiiniz iinokmemnunum.yignlerdiliyorum. Alklar. ProfDr.BahaeddinYEDYILDIZ Buyurunsaynbakan. AybastBelediyeBakanFehmiKPK Sayn Bakan, Sayn Kaymakamm, Deerli Bilim nsanlar, ok SevgiliAybastllar, Kurultayn 8.sini bitirdik. nallah dokuzuncusunda mutlaka buluacaz.ncebusenekieksikliinnedeninibenokksaaklamak istiyorum. Bizim kurultay programmz aslnda bugn balayacakt. Maalesef sadeceSalimHocaylabenimaramdakalananlamaylatarihbirgnne
243
244
alnd. Biz bunu katlmclara iletemedik gibi geliyor bana. Bugn bu konuda iki eletiri aldm. Hala yolda olan arkadalar var kurultay bugn,yarndevamedecekdiye.Yoldagelenarkadalarmzvar.Onun iin kurultaya katlan bilim adamlarndan zr diliyorum. Bir eksiklik yapldysa sebebi ncelikle biziz. Bizden kaynaklanan bir eksiklik. Gelecekylbueksikliinolmayacansylemekistiyorum. kinci nemli konu hep sylerler kurultay oldu da ne oldu? Kurultay oldu da ne oldu, bakn kurultay oldu Karadenizde ilk defa Perembe yaylasnda bir adr oldu, bir kltr merkezi oldu. Aybast Belediyesiartkkendinimecburhissediyor,otelyapmakzorundakald. Buseneotelyapacak.Baknbunlarkurultaynokufaktaolsakatklar. Az nce bir hocam yemeklerden bahsetti, yemek kltrnden bahsetti. Turizmdeyemekolayndanbahsetti.nallahbizbusunnibeslenmeden kurtulacaz doal beslenmeye dneceiz herhalde. Galdurkler, cacklaryenidenmeydanakacak.Yenidenotyemeebalayacazdiye dnyorum. Buda bana gre turizmin, kurultayn bize olan katklar olacak.Yanibusunnibeslenmedeniyicebkyoruz. Geen akam ben Zaferi Milli Kynde akam yemeini yiyen bir evinnndengeerkenadambenidurdurdu,evegtrd.Sofrahazr, benden baka kii daha yemek yiyor. ki kiide biz gittik be kii yemek yiyoruz. Yemin ediyorum evden katk, katlm bir tek pasta yapm kadn, kk ekmekcikler yapm, evin katks bir tek o. Yumurta yok, yourt yok, st yok, hibir ey yok evden. Yemek yiyorsun, adama dedim ki niye kyde duruyorsun sen gitsene arya, bunlarn hepsini para ile alyorsun, hi olmazsa buraya kadar tama zahmetindebulunmazsn,dedim.nallahturizmgelecek,ucugzkt, o zamandabiz gerekten doal beslenmeye dneceiz galiba. O zaman bu yrenin galdr, stapan, cac, yumurtas, yourdu, kayma, pekmezi, pekmezi unuttuk biz, ka yldr yeniden inallah yre meyvesiniyenideninsanlarngdarnolarakbeslenmesinesunulacak diyednyorum.Birbakaeydahakurultayda,busenegerekteniki gnbirazargeldi.Zorikigndinleyebilmek. Benim talebim olsun, gelecek yl bunu mmkn olduu kadar, oturumlarn da byle be alt oturum olarak deilde ikili ly
gememek kaydyla bir gnde snrlamaya, snrlanmasn talep ediyorum.Gerektensklyorarkadalarbenbileuyumamakiinbirka defa sigara itim burada otururken. Zor tabi bilim adam olmak, ilim adam olmak, ilim adamn dinlemek, onun dilini anlayabilmek bize gerekten zor geliyor. Az nce sergiyi gezerken syledim, yinede syleyeyim. Zannediyorum Perembe yaylas yayla olal byle bir zulm,byleheykelciklerbyleeserlergrmedi.nallahbunlargelecek yllarda, ok daha eitlenerek. Perembe Yaylasnda insanlara sunulacakdiyednyorum.Vekonumamhementoparlyorum. Bu kurultay fikri ilk defa bize intibak ettiren, ilk defa ileten, o zamankiAybastllarDernekBakanYaarYALINKAYAbataolmak zere, bugne kadar emei geen btn insanlara, Aybastllar adna cangnldenteekkrediyorum.Vebusenegrebildiimtemposuyla inallah hz kesilmez, Salim Hocama Allah kuvvet versin, yolu ak olsunnmzdekikurultaylardadahaokkoacanainanyorum.ok daha farkl bilgilerle bilim adamlaryla Aybastllar buluturacana inanyorum. Ben ok fazla dinleyemedim, dn bir programm vard ledensonraayrldmamaburadaanlatlanbirkakonudanbirtanesi benim ilgimi ekti. Daha ncede duymutum. Bu mavi ilek denilen, bizim dalarmzda grnen orman ilei, sprge ilei, onun olduu her yerde olan bu rnn, inallah gelecek sene ilk rnn, nmzdeki yllarda satlmak zere paketlenmi rnnn, AybastdanTrkiyeyednyayasatlabileceikonusundainancmtam. Belediyeolarakilkrneiyapacaz. Yapanlara destek olacaz. nmzdeki gnlerde doann bize kendiliindenverdiiodoalileibizinsanlnistifadesinesunacaz. Dn burada ilek anlatlrken sanki Lokman hekimin ilac gibi geldi bana.zellikleekerkonusundakietkisi,btnhastalklarkonusundaki ektisi, baka kolay kolay rnlerde bulunmayan fosfor ve benzeri eyleriniersindeokmiktardabulunmasbizigerektenmutluetti.Bu rnn Aybastda retileceine kesinlikle inanyorum. Biliyorum ilk rneini de belediye olarak biz nmzdeki sene rnyle beraber huzurunuzda olacam diye dnyorum. Emei geen herkese teekkr ediyorum. Katlan btn Aybastllarn ayaklarna salk. nallah Allah herkese uzun mr verir. Gelecek yl yine bu mekanda
245
246
birlikte olacaz diye dnyorum. Beni de dinlemek zahmetinde bulunduunuz iin hepinize teekkr ediyorum. Konuma zrlym bazenkelimeleriyuvarlayarak,sylyorumhepinizdenzrdiliyorum. Alklar Prof.Dr.BahaeddinYEDYILDIZ Teekkr ediyoruz sayn bakana ve bu konumada kurultaylarn nasletkiliolduunugsteriyor.Hemeniteniversiteilebilimadamlar ile etkileim balyor. Mavi yemi hemen sahipleniliyor yahut yerel yemekler,turizmedntrlyor.niversitebilimadamlarhalkiie, buolmaslazm.Eksikolanbu. Tabi kltrel eyler, tabi onlarda gelecek ufuktaki deerlerde dnyaya alacak. Yerelden evrensele doruda gideceiz. Evrenselden gelenlerolacakama,buradandabtndnyayagndereceimizeyler olacak. Bu var. imdi ben zaman zaman dnyorum. imdi moda oldu, burada da sz konusu oldu, tabii beslenme, doal gdalarla beslenme, organik tarm ve onunla beslenme. Biz anslymz zamanndayaniAybastKabatamahrumiyetblgesigibigzkyordu dnyayakapalydamaanslymz.Niye,heptabiigdalarlabeslendik. Stle, etle, peynirle ite o srgan, galdirik, yavan, ne bileyim unuttum ounu. Domatesi, salatas meyveleri hepsi organikti, gbre yoktu hayvan gbresi dnda. Dolaysyla da salkl beslendik ve unu dnyorumazncegeldiaklma. Trkiyede o devirlerde, bizim ocukluumuzda, genliimizde, yzde olarak tam bilmiyorum ama ocuk lm oran baya fazla, ortalama ya 4045ti eskiden. Niye? ocuk lm oktu. Ama bizim yrede ben ok fazla ocuk lm hatrlamyorum, en azndan kymde, genel nasld bilmiyorum ama ha niye ite, o tabi beslenmeden. ey yok,bu bir anst aslnda, dolaysyla sayn bakann da belirttii gibi aslmza ruc edip oradaki deerleri ortaya karp evrensel hale getirirsek o zaman dnyadaki insanlar ki, o gdac arkadan syledii de o, kendi kendimize satmak deil yabancya satmak,dvizedeihtiyacmzvar.Gelipyiyeceklerburada.
imdiikisenenceOrtaKaradenizKurultayyaptkgenesaolsun, btn yrelerin belediyeleri, bir sr kiinin ortaklyla, 2030 tane sponsoru vard. Orduda yapld. Yokudibinde bir ak bfe yemek yedik hepsi yerel yemek nefisti millet parman srd nerdeyse 6070 kii.Buradadayedikyemekueydeburadayereldimziideyereldi. Kam dinledik, kaval. Dolays ile herkesin houna gitti, hala da anlatlyor. Kitaba da bastk biliyorsunuz. Kamn resmini grdnz herhalde deil mi? imdi dolaysyla, bu yerel deerlerimizi mutlaka evrensele evirmemiz lazm. Bunlar birer deer ama biz kymetini bilmiyoruz. Kymetini bilip onu yeni bir ekilde yorumlarsak mthi olacak. Evetimdiszalankiiydi,amatekrarbukonumalardansonra sz almak isteyenler varsa verebiliriz. Yani serbest krsnn eyi bu, zellii biraz, Kesmiyoruz, isteyen konuacak. Ali Beyi gryorum en son.Bakavarsaonlardabilelimonagrezamanvereceim.Yokpeki AliBeylenoktalyoruzbugn. KabataBelediyeBakanR.AliACISU Sayn Kaymakamm, Saygdeer Bakanm, Kurultaymzn 2000 ylndan bugne tayan Onursal Bakanlarmz, Deerli Hocalarm, KymetliVatandalarm,hepinizisaygileselamlyorum. 8. Kurultaymz burada inallah hayrls ile noktalayacaz. Tabii az nce sayn belediye bakanmz eksikliklerimizden bahsetti. Bizde bunlarn farkndayz. Yalnz tabi ben baz arkadalarmza sitemim de olacak. AybastKabataKurultayblgemiziilgilendiriyor.Bublgedeiki belediye bu ii stlenmi gibi, yani btn klfeti artk her eyi iki belediyeninzerinde.Aslndabizalttanebeldeyiz,birbtnz.Bizim ayrmz gayrmz olmamas gerekir. Ben byle dnyorum. stanbuldankurultaybakanyardmcmzSaynSedatZYURT,hocam zaten Samsun toplants stanbul, Ankara yani btn emeini btn gcnbukurultayiinharcad.Bazeksikliklerimizvar.Zatenburaya gelen misafirlerimizde bize eksiklerimizi sylediler, burada bilim
247
248
adamlarmzvarikigndrburadaanlatyoriteincelemelerinidebize aktardlar. Geen yl ki kurultay hatrlyorum ite orada baz arkadalarmz kurultaynyaplmamas,protokolbitsinkonusundabirletiler.Bizdedik ki hayr bunu yapacaz bunu devam ettireceiz. te insanlarmz buraya katlsalar burada konuulanlar, burada bilim adamlarmzn inceledikleri konular, ite az nce Fehmi Beyin dedii gibi, o da ilei artkturizmleilgili,eitimleilgiliburadakikonumaclarmzbunlardan okeyrendik.Demekkikurultayndevametmesiynndekialnan karar ben doru buluyorum. Burada insanlarmza bunu, tabi ki katlanlarn hepsi benden., hepsi birey aldlar. maalesef bu gzel toplantdan, bu bilim adamlarmzn konumasndan, incelemelerinden faydalanamayan insanlar adna ben zlyorum. imdi blgemizde yetien,bizeblgemizdebudeerlibyklerimizi,yetitirenvebunlar okutanonlarnvelilerine,lenlerineAllahtanrahmetdiliyorum.Onlara okadarsaygduymamzgerekiyorkiblgeolarak. Geen yl AB hibe program alnd, kt program. Bahaeddin hocam, iki belediyeyi, yani Aybast ve Kabata Belediyelerini, bizleri Ankaraya ard. Bize sa olsun, Allah raz olsun kendine teekkr ediyorum. Blgemizle ilgili bir iki tane byk proje yaptk. Bunlar projelerimizi sunduk nallah onay grr, o projelerimiz ilgi grr, biz de o yatrmlar inallah yaparz. Tabi blgemizce ok nemli bu. Ben sz fazla uzatmayacam. Katlan insanlara, bu kadar emek sarf eden deerli Salim Hocama, bu kadar hocalar, bilim adamlarn buraya getiren insan yani taktir etmekten baka elimizden bir ey gelmiyor. nallah nmzdeki yl daha byk katlmlar olur, insanlarmz biz birazdahauyarrz.Bizhepuyaryaptkama,tarihtebiryanllkoldu, pankartlar geldikten sonra biz onlarn tarihini deitirmek zorunda kaldk. nallah byle gelecek sene bir yanllk olmaz. Az nce Fehmi Beyindediigibi birgnolsuntamolsun.Yaniinsanlarmzhakikaten birdeeyvar,insanlarmzgeliyoramainsanlarburayaikigntamak zor. imdi nmzde festival oluyor, yani vatanda kendini festivale hazrlyor,yaniitearkdinleyecektrkdinleyecek,greseyredecek Birde unu diyorum, acaba festivale daha yakn bir tarihe alsak uygun olur mu? Daha festivale 56 gn var. Biraz daha yakn olsa, insanlarn
buraya gelmelerini biraz daha kolaylatrabilir miydi? Bir teklifti bu, dnlr,konuulursonrakararverilir. Ben bu kurultaymzn ta 2000 ylndan bugne gelmesinde emei olan deerli byklerime, hocalarma, bu fikri ortaya koyan insanlara, bu katky salayan burada bilim adamlarmz dinleyen tm insanlara teekkrediyorum.Hepinizesayglarhrmetlersunuyorum.Alklar
Prof.DrBahaeddinYEDYILDIZ TeekkrediyoruzAliBeye. Evetszmistiyorsunuz? SaffetPAMUK Anadoluniversitesi MerhabalarSaynYaylallar,Aybastllar imdi ben buraya gzel yerlerin belgeselini ekmek iin geldim. Etraf gezdim hakikaten ok gzel bir yer, cennet gibi bir yer. ok beendim.Fakatbiraznceglnkenarnaindim,ekimyapmakiin, etrafokgzel,ieklervar.Dedimkiyaknalalm,fakatbir baktm ki ieklerin etraf le dolu, lokantalarn atklar oraya akyor. Yani iyi bir grntalmakiinokuratm.imdisaynyaylallar.Burayturizme aacaksnz ama, eer on seneye kadar dikkat etmezsek bu gl lee dnecek yani ok kirlenecek ve buraya gelenler buradan kamak zorunda kalacaklar. Sizin iin acil olan bence bu gl temizlemek.
249
250
Bununiinatklarnglegitmesininlemekdiyednyorum.Dostac sylerbunusylemekzorundaym.Alklar Prof.DrBahaeddinYEDYILDIZ Evet arkadalar. Zannediyorum baka yok sz isteyen. Burada serbestkrsfasldabitmiolduyalnzgndemimizdebirmaddedaha var..(alk) oy birlii ile kabul edilmitir.Gndemimizin o maddesi de bitmitir.Kendisini tebrik ediyorum, sonuna kadar kutluyoruz.Baarlarnzndevamndiliyoruz.Vesonszolaraktabuyl ki8.Kurultayancekilerede,tabikatkdabulunankatlanherhangibir ekilde herkese kranlarmz sunuyoruz ve doru yoldayz, iyi gidiyoruz, inallah devam edecek bu almalar. Aybastya, Kabataa katk salayacak. Hepinize sayglar sunuyorum, iyi gnler diliyorum. Lafbitti. Alklar BirDinleyici Hocam, bu kurultayla ilgili kitap bastrmtk. Bu devam ettirilemezmi? Prof.DrBahaeddinYEDYILDIZ Devamedecek,haberaldmagresaynbakandan,ammaunu syleyeyimbaknhaa,eyyaptnz,busadeceiibakanayklemediye bir ey yok. Kitabn baslmasn istiyorsanz, onu destekleyeceksiniz. mkanmz var, hadi bakan unu basalm, al unu diyeceksiniz. O demeden olmuyor, deirmenin suyunu salamamz lazm. Ve de herkesin katlm iinde olmas art. Onun dnda kitab dnyorsunuz siz. Baka ne yapabiliriz. Hep birlikte dnmemiz, bakanla istiare etmemiz, ona fikir vermemiz, yl boyu ar gibi almamz lazm. Dnmek ve almak, baka yolumuz yok. Bu ekilde olursa kitapta baslr, baka ite yaplr, her ey yaplr. Aksi takdirdeyaplamaz. Teekkrediyorum,sayglarsunuyorum. Alklar
251
252
BO SAYFA
KURULTAYSONUBLDRGES
253
254

AYBASTIKABATAKURULTAYI
8.AYBASTIKABATAKURULTAYISONUBLDRGES
PerembeYaylas3Temmuz2007 adauygarlkdzeyindevedahayaanabilirbirAybastKabata yaratmay amalayan yre halk kurultay almalarna birlik ve dayanma ruhu ile adalet eitlik, kardelik ve demokrasi inanlaryla, siyaset st bir anlayla ve kvan verici olgunluk iinde Perembe Yaylasnakurulanbinmkapalalanolankurultayadrndabiraraya geldiler. Bundan sonra kurultay almalar ve kltrel etkinlikler kurultayadrndayaplacaktr. Kurultay program ve ilkeleri dorultusunda almalar srdrlm, bilimsel anlayla gnmzdeki AybastKabatan mevcut durumu, sorunlar ve zm nerileri tam bir zgrlk ortamndavebilinliortayakonulmu,deerlendirilmivetartlmtr. Kurultayalmalarna, Anadolu niversitesi, Ordu niversitesi, Hacettepe niversitesi, SamsunOndokuzMaysniversitesi,Atatrkniversitesinden40bilim adamkatlmtr.kignsresincetarm,hayvanclk,arclk,eitimve turizmkonularnda20bildirisunulmuvetartlmtr. Ayrca Anadolu niversitesi televizyonu AybastKabata ve jip enliiileilgilibirbelgeselekimiyapmaktadr.DieryandanAnadolu niversitesi ve Samsun Ondokuz Mays niversitesi retim elemanlarnneserlerindenoluanseramik,cam,heykelveresimkarma sergisikurultayadrnsergisalonundaalmtr.
Yaplandeerlendirmelersonucunda; Kurultay almalarnn yararl sonularn bilen ve gren halkmz alnan kararlarn hayata geirilmesini ve yrenin sosyoekonomik kalknmas iin almalara devam edilmesi ynndeiradelerinibelirtmilerdir. Engerekyolgstericininbilimolduuanlayylahareketeden KURULTAY, eitime, eitim kurumlarna, eitim gren geleceimizin gvencesi rencilerimize her konuda destek olunmas kararllnda olduu vurgulanm, yksek retim kurumlarnn yremizde almasnn vazgeilmez ihtiya olduunu ilgililere duyurma ve hayata geirme konusunda almalarabalanmasgerektiibelirtilmitir. Yerelkalknmaasndanyaplacakalmalardanclketmeyi grevolarakalglayankurultay; 1. Tarm alannda yrede yetitirilebilecek rn eitlilii yaratlmas,rneinmaviyemi(dailei), 2. Patates konusunda evredeki ziraat fakltelerinin destei alnarakalmalarabalanmas, 3. Tarmalanndabirenvanteralmasyaplmas, 4. Turizm konusunda niversitelerin turizm ile ilgili yksekokullarnn destei ile almalarn bilinli bir ekilde yrtlmesi, 5. evre sorunlar konusunda duyarl davranarak gerekli almalaranclkedilmesi, 6. Ekolojik yapnn bozulmadan kalknmann salanmas iin gereklialmalarnyrtlmesi, 7. Kurultay adrnda kltrel etkinliklere ve eitimlere devam edilmesi, Ynnde grler ortaya konmu ve bu konuda almalara bilimselesaslaragredevamedilmesiynndekararalmtr. 9.Kurultay17Temmuz2008tarihindeyaplacaktr. Nicekurultaylardabirlikteolmakdileiyle DoDr.SalimENGEL
255
256
KurultayBakan
KURULTAYRESMSERGS
Perembe Yaylas Kurultay adrnda ilk defa Anadolu niversitesi ve On Dokuz Mays niversitesi retim elemanlarndan oluan Resim HeykelCam Seramik Karma Sergisi almtr. Sergi bir hafta boyunca akkalm,yaklak20002500kiitarafndanizlenmitir.
257
258
259
260
261
262
BO SAYFA
EKLER
263
264
KURULTAYPROGRAMI
8.AYBASTIKABATASKURULTAYI
DN,BUGNVEYARINSRECNDEYRENNEKOLOJKVEENDSTRYEL KALKINMAPOTANSYELVESTRATEJLER PROGRAM PerembeYaylas,0203Temmuz2007 02Temmuz2007Pazartesi Saat:10.30 SaygDuruuvestiklalMar AlKonumas
OturumBakan: Prof.Dr.CemilYAPAR Konumaclar: Prof.Dr.S.ZekiBOSTAN (Orduniversitesi), FndktaBudamaveGenletirme Prof.Dr..HakanMULALI (19Mays niversitesi) Ar.GrGkhanNAT (19Maysniversitesi), AybastdanDnyayaSt
II.OTURUM(Saat14.1516.15) FINDIK,PATATESVEST Yrd.Do.Dr.zbayDEDE (Orduniversitesi), OrdulindePatatesTarmveSorunlar Yrd.Do.Dr.ZekaiTARAKI (Orduniversitesi), TemizvestnKaliteliStveSt rnleriNaslretilir?
I.OTURUM(Saat10.4513.15) ARICILIK,HAYVANCILIKVEMAVYEMS OturumBakan: Prof.Dr.SaimZekiBOSTAN Konumaclar: Prof.Dr.TuranKARADENZ Do.DrHseyinELK (Orduniversitesi), (19Maysniversitesi), TabiiOrtamlarveKorunmas(evre AybastveKabatainKrlBirMeyve: KirliliivensanSalnaEtkileri) MaviYemi Prof.Dr.YunusSILBIR Yrd.Do.Dr.RecepSIRALI (Orduniversitesi), (Orduniversitesi), SlajnHayvanBeslenmesindeKullanm TrkiyeArclnnOrduli evresindekiYansmalar Saat13.1514.15leYemei
III.OTURUM(Saat16.3018.00) DEPREMSELLK,ORMANGLVEALE OturumBakan: Prof.Dr.FerhanODABAI Konumaclar: Mh.ZekiERZENOLU, Prof.Dr.FerhanODABAI AybastveKabatalelerinin (Anadoluniversitesi), nternetveAile Depremsellii r.Gr.Dr.SevimALAN (Anadoluniversitesi), Rhodondrou(OrmanGl)Trlerinin BotanikYndenDeerlendirilmesi
03Temmuz2007Sal IV.OTURUM(Saat10.0011.30) MARKALAMA,DACILIKVEPAZARLAMA OturumBakan: Prof.Dr.YavuzODABAI Konumaclar: Yar.DoDrMetinARGAN HamdiYILMAZ (BinbiriekOrbalArclkBalclkGda (Anadoluniversitesi), DestinasyonmajiveMarkalama, San.veTic.A.S.YnetimKurulu AybastKabataYresizerineKuramsal Bakan), AybastKabataArclndaKaliteve BirTartma Pazarlama
265
266
Do.Dr.lkerYILMAZ (Anadoluniversitesi), SportifYaklamOlarakDaclkve Trekking:AybastKabatalelerive PerembeYaylasPotansiyelizerinde DurumsalBirYaklam Saat11.30/11.45ayAras V.OTURUM(Saat11.4513.15) TURZM Yrd.Do.Dr.MustafaZDEMR (Atatrkniversitesi) AybastKabataYresininDoa TurizmiPotansiyeli
BLMKURULUTOPLANTIRAPORU
AYBASTIKABATAKURULTAYI BLMKURULUTOPLANTIRAPORU
Tarih:10Mart2007 Yer:SamsunTepeOtelToplantSalonu Saat13.3017.00 KurultayBilimKurulu,KurultayOnursalBakanProf.DrBahaeddin Yediyldz Bakanlnda toplanmtr. Prof. Dr. Bahaeddin Yediyldz Kurultayn balangcndan bu gne kadar ki geliimi, oluumu ve yaplandrmas hakknda bilgi vermitir. Kurultay Bakan Do Dr. Salim engel Kurultayn yaplan almalar ve planlanan almalar hakknda bilgivermitir. Aybast Kabata Kurultay Bilim Kurulu yapt toplant sonucunda aadakikonulartartlmvekararaltnaalnmtr. 1. Sosyoekonomik ve kltrel yerel deerlerin bilinmesi ve belirlenmesi 2. AybastKabataKurultay,MesudiyeKurultayveFatsaKurultay arasnda ortak toplantlar yaplmas ve bir st kuruluun oluturulmas 3. Kltrelderneklerinkurulmas 4. Kylerinbilinlendirilmesi 5. Kurultayn politik etkilerden uzak ve siyaset st kalmasnn devamnnsalanmas 6. AybastKabatatagbrepaketlemetesisininkurulmas
OturumBakan: Do.Dr.NazmiKOZAK Konumaclar: Do.Dr.NazmiKOZAK (Anadoluniversitesi) AlternatifTurizmvePerembeYaylas
Do.Dr.DndarDENZER (Anadoluniversitesi) TrkMutfannTurizmAsndan nemi:PerembeYaylasrnei Saat:13.15/14.15leYemei
VI.OTURUM(Saat14.15) SERBESTKRS OturumBakan: Prof.Dr.BahaeddinYEDYILDIZ Not:Bildirileriinsre20dakikadr. Kurultayakatlanlardanisteyenherkeszamannelverdiildekonuacaktr. KurultayBakanSeimi
267
268
7. Avrupa birlii projeleri ile ilgili uzman kiiler tarafndan eitim verilmesininsalanmas 8. Arclarneitimi 9. AybastKabatata kaba yem sorunu olmayabilecei ve bunun hayvanclkiinuygunbirortamoluturmas 10. St retimine arlk verilerek AybastKabatan bir st merkezi halinegetirilebilmesiolana 11. Streticilerinineitimi 12. Fndaekrnlerinaratrlmas 13. Yolsorununsosyoekonomikkalknmaasndannemi 14. Balretimininnemsenmesi 15. Tarm ve Hayvanclk konularnda sorunlar ve zm nerileri konusundakamuoyuoluturulmas 16. AybastKabatanenvanteralmasnnyaplmas 17. HES (Hidrolektrik Elektrik Santralleri) projesinin kurultay almalarkapsamndadeerlendirilmesi 18. Kresel snmaya bal olarak su kaynaklarndaki azalma suyun nemini arttrmtr. Bu nedenle AybastKabata snrlar iindeki iilebilirsukaynaklarnnkorunmasvedeerlendirilmesi 19. Ormanalanlarnnkorunmas 20. Kresel snmaya bal olarak gelecekte blge bir turizm merkezi halinednmepotansiyeli 21. Tarm,meravemadenenvanterininkarlmasveincelenmesi 22. Yamaparatkonusundaalmalaryaplmas 23. imkayayaylanntoprakyapsnedeniyleuygunolmad 24. Bilim Kurulunun geniletilmesi, turizm alannda alan bir akademisyeninbilimkurulunaalnmas 25. Aratrmakurulularnnbilgilendirilmesi 26. Fndnyenilenmesialmalarnnyaplmas 27. Uygulanmas olanakl olan konularn ncelikli olarak ele alnmas vesonualnmas 28. Modern tarm yntemlerinin uygulanmas ve birim maliyetlerin drlmesi
29. Tarmdanmanlnncaziphalegetirilmesi 30. Dnyaretiminde%75potansiyelesahipolanlkemizdefndn alternatifiolmadvefndngelitirilmesigerektii 31. Kokuluzmyetitirmeolanaklarnnaratrlmas 32. Tarmsalpotansiyelineitlendirilesi 33. rneitliliininsalanmas 34. Bahecilikkltrveeitim 35. Endstriyel aktarlmas rnlerin sanayiye kazandrlmas, sanayiye
36. Kresel snmaya paralele olarak gelecekte Karadeniz iklimi deierek bugnk Akdeniz iklimi ekline dnebilecei ve dolaysyla yredeki baz rnlerin yerine yeni rnler yetitirilebilecei. Bu nedenle gelecek 20 ylda yrede nelerin yetitirilebileceininaratrlmas 37. Turizmindoaldokuyubozmadangelitirilmesi 38. Organiktarmdanyaralanma 39. Blgeninsorunlarveznnerilerinaratrlmas 40. Blgenincorafikharitasnnkarlmas 41. Korumavedeerlendirmeyeynelikalmalarnyaplmas 42. Gsorununincelenmesi 43. Srdrlebilirveyenilenebilirbiryapnnoluturulmas 44. Mays aynda Aybast ve Kabata ilelerinde envanter almalar yaplmasnn ok yerinde olaca, bunun ileride yaplacak almalara kaynaklk edecei ve yn verecei belirtilmi ve desteklenmitir. alma yapmak zere Anadolu, Ondokuz Mays ve Ordu niversitelerinden retim elemanlarnn katlmas ve desteklenmesi.
Prof.Dr.BahaeddinYediyldz KurultayOnursalBakan TOBBEkonomiveTeknolojiniversitesi
DoDrSalimengel KurultayBakan Anadoluniversitesi
269
270
FenEdebiyatFakltesiDekan Prof.DrCemilYapar OrduniversitesiRektrYardmcs FenEdebiyatFakltesiDekan Prof.Dr.SaimZekiBostan OrduniversitesiRektrYardmcs ZiraatFakltesiDekan DoDrHseyinelik OndokuzMaysniversitesi ZiraatFak.r.yesi
BozykMYOMdr Prof.DrBilalDindar OndokuzMaysniversitesi EitimFakltesiDekan Prof.Dr..HakanMulal OndokuzMaysniversitesi VeterinerlikFakltesiDekan Yard.DoDr.RecepSral Orduniversitesi ZiraatFakZoolojiBl.Bk
Yard.Do.Dr.Mustafazdemir Atatrkniversitesi FenEdebiyatFakltesi,CorafyaBl.r.yesi
TOPLANTIDANGRNTLER
271
272
I.ALIMAGRUBUTOPLANTISIRAPORU
AYBASTIKABATAKURULTAYI Yer:AybastBelediyesiKtphanesi Tarih:19Temmuz2006 Saat:14:00
ALIMAGRUBUTOPLANTIRAPORLARI
Yksekokulalmasiinalmayaplmas. Yksekokuliinarsaaranmas almagrubudzenliolaraktoplanmas. Vakfilgiligelimelerinizlenmesi. Kurultayakatlamayanamaheyecanduyan,katkdabulunabilecek kiilerindekatlmnsalanmas. almagrubununaydabirtoplanmas SekreteryayMustafaDoanileVeyselzyurtyapmas.
273
274
II.ALIMAGRUBUTOPLANTISIRAPORU
ToplantYeri:AnadoluniversitesiAksarayKonukevistanbul ToplantTarihi:17Aralk2006 ToplantSaati:10:3014:00 Toplant, Kurultay Bakan Do. Dr. Salim engelin al konumas ile balamtr. Salim engel, Kurultayn nemi ve u ana kadaryaplanfaaliyetleribelirttiktensonrabirincigndemmaddesiolan yksek okul konusuna gemitir. Yremizde kurulacak meslek yksek okulunda hangi programlarn yer alabileceini (Muhasebe, Doa Rehberlii ve Turizm, Hayvan Sal ve Yetitiricilii, El Sanatlar) aldktansonrasrekliliininsalanmasnnnemininaltizilmitir. Yaplan aratrmalar renci potansiyelinin yeterli olduunu gstermektedir. Daha sonra Yksek retim Kurulunun talep ettii fizikselimkanlarnincelenmesinegeilmitir.Bunlaridarialanlar,eitim alanlar ve sosyalkltrel alanlardr. niversite bteleri ile etkin bir meslek yksekokulu oluturmak iin yatrmlarn yaplmasnn olanakszl vurgulanmtr. Dolaysyla yre insannn katksnn nemibelirtilmitir.niversitelerindourganyapssayesindebalang yapldktansonradevamnngeleceideeklenmitir. Konuyla ilgili olarak sz alan nceki Kurultay Bakan Av. rfan Akyrek, Kurultayn bir nevi centilmenlik anlamas olduunu ve gerekliyatrmlarasreklilikkazandrabilmekiintzelkiiliihaizbir
yap kurmann gereklilii ortaya konmutur. renci yurdu ile ilgili olarak da Vakflar Genel Mdrlne bavurulabileceini sylemitir. Salimengel,500600gibibirrencisaysnaulaldzamanKredive Yurtlar Kurumunun da desteinin salanabileceini belirtmitir. Kkyaka Dernek Bakan Mehmet Kpk katlmn eksikliine dikkat ekmi ve geek sorunun bu olduunu sylemitir. Kendi derneinin her trl destei salayaca szn vermitir. ORSAD BakanRatAydoan,Kurultaysreciningzelbirekildeilerlediini ve Aybast ile Kabatan Ordunun lokomotifi olduunu belirtmitir. Eitimin de vazgeilmez bir art olduunu ve yksek okulun yreye yakacan, basnn da zerine den grevi yapacan szlerine eklemitir.Aynamalarladahancekurulanvakfnkapanmasrecinde olduu ve kapatlmazsa yeniden canlandrlmasnn nemi hatrlatlmtr. Sz alan Aybast Belediye Bakan Fehmi Kpk, yrenin eitim alt yaps ile ilgili bilgi vermitir: Zaferi Milli ve Hac Osmanl kendi okullarnyapm,Toygarkyndeokuluninaatsrmektedir,Aybast Yabanc Diller Lisesi Anadolu Lisesi haline getirilmitir ve yeni binas bitmek zeredir, l Milli Eitim Mdrl de yeni bir lise yapacaktr. Konumasnnsonundadeiimvednmnneminevebununiin yksekokulunzorunluluunaiaretetmitir. Alankent Belediye Bakan yer tahsisi iin daha nce verdii sz tekrarlamtr. naat bitene kadar da bina temin edebileceini, ahsi olarak da yardm edebileceini belirtmitir. Gazeteci Bedir Silme de birlikte almann nemine ve Aybastda bunun yaplabilir olduuna dikkat ekmitir. Kabata Belediye Bakan Ali Acsu ise ayrm yapmadan neresi uyguna orann seilmesini, hepsini destekleyeceini sylemitir. Kabata Kaymakam Asalet Karabulut, btnsel kalknmann nemini ortaya koymu, yksek okulun dier geliim faktrleriyle desteklenmedike yararl olmayacan belirtmitir. Temel eitimkurumlarnngelitirilmesininnceliininaltnizmitir. Verilen aradan sonra toplantnn ikinci gnden maddesine geilmitir.AnadoluniversitesiretimgrevlisiMritzcan,Bursa neglde yrtt bir yresel kalknma projesini rnekmodel olarak
275
276
sunmutur.ProjeMezitHavzasndakikydeyrtlmtr.Ekolojik ksm ve endstriyel ksmdan olumaktadr. Sponsorlarn ve devletin destei salanmtr. Her kyde atlye almtr: ahap, seramik, ky rnleri. Ama dier kyllerin de bu almaya katlmas ve projenin devametmesininsalanmasdr.DnyaBankasdadestekvermi,proje baarl olmu ve halen de srmektedir. Akll bir masa almas ile herkes kazanlmtr. Gncel geerlilii olan deerlerin arttrlmas hedeflenmitir.Yreyegidenuzmanlar,orayauyumsalamveoradaki insanlargibiyaamlar.Projeninbaarsiinnclketmilerdir.Proje kapsamndaaltyapalmalarndadevletmalzeme,kyllerdeigc salamtr. Her kyden kadn, salk konusunda eitim almtr. Kylere, her hafta doktorun rahat hizmet verebilmesi iin salk kabinleri kurulmutur. Kyde bir pansiyon almtr. adamlar bir araya getirilerek onlarn yaratc fikirlerinden yararlanlmtr. Bo arazileresoanlbitkilerekilmitir.Trkiyedekylnnortalamayllk alma sresi 38 gn olduundan i gcn yararl ilere yneltmek kolayolmaktadr. Dahasonraserbestkrsdekonutartmayaalmtr.VeyselEit, nce belediye bakanlarnn ortaya projeler koymas, kendilerinin de bunlara destek vermesi gerektiini sylemitir. Sz alan Ali Acsu, ABnin destekledii DOKAP projesinin yremizdeki fizibilitesiyle ilgili almalar yapldn belirtmitir. Cemali Cokun, bilginin, ortak almannvealternatifyaratmannneminivurgulamtr. Salim engel, giriim grubu ve eitim grubu kurulmasn nermitir. Ayrca Kurultayn bundan sonra daha geni bir ierikle PerembeYaylasndabirkagnsrmesiniteklifetmitir. Elbeyi Dernei Bakan da her trl destee hazr olduklarn bildirmitir. Osman rsn katlmn azln eletirip birlikte olmann nemine ve Kurultayn kazandrdklarna dikkat ekmitir. Tayyar Gley,yksekokulkonusundablgeciliinbraklmasn,projeninmali tablosununherkesebildirilmesininermitir. 2007KurultaynnkonusuolarakbelirlenenEkolojikveendstriyel kalknmada AybastKabata olanann deerlendirilmesi bal herkesebildirilmitir.
ay sonraki alma toplantsnn Ankarada yaplmasna, bu dnemde yksek okulla ilgili mali tablo konusunda herkese bilgi verilmesine, iletiim iin web sitesinden daha youn biimde yararlanlmasna, katlmn azl nedeniyle giriim gruplarnn belirlenmesinin Ankaradaki toplantya braklmasna ve haberleme ann oluturulmas, belediye bakanlarnn kendi yrelerindeki sivil toplum kurulularn 20 gn iinde belirleyerek kurultay bakanlna bildirmelerinekararverilmitir. KurultayBakan Do.Dr.SalimENGEL
letiimBilgileri: WebSitesi:http://www.aybastikabataskurultayi.org/ ssengel@anadolu.edu.tr Tel:053344177690542814185302283141195Fax:02283141196
277
278
279
280
281
282
retim yesi ile bir bilim kurulu oluturulmutur. Bilim Kurulu ilk toplantsn10Mart2007tarihindeSamsundayapmtr. YinebilindiizereKurultayalmaGrubumuzdaher3aydabir toplanmakta ve kurultay almalarn deerlendirmektedir. alma grubumuz ilk toplantsn Aybastda, ikincisini ise stanbulda yapmtr.III.almagrubutoplants,15Nisan2007tarihindeaada belirtilen yer ve saatte Ankarada yaplacaktr. almalarmzn daha verimlihalegetirilebilmesiiintoplantyakatlmanznemlericaeder, saygvesevgilerimisunarm. Do.Dr.SalimENGEL KurultayBakan
3.ALIMAGRUBUTOPLANTISI
3.almaGrubuToplantyaarYazs
AYBASTIKABATAKURULTAYI Say:2007/5 Sayn. Aybast Kabata Kurultaynn 8. Perembe Yaylasnda 1718 Temmuz2007tarihindeyaplacaktr.Bilindiigibikurultaymzyreyle ilgili olarak bilimsel esaslar zerinde almalarn srdrmektedir. Bu amala 6 farkl niversiteye ve eitli bilim dallarna mensup on GNDEM 1.II.ToplantdanSonraYaplanalmalarHakkndaBilgilendirme veDeerlendirme BilimKuruluSamsunToplants MeslekYksekOkululelgiliGelimeler 28/03/2007 Konu:III.almaGrubuToplants
283
284
WebSitesiHakkndaBilgi Akademisyen ve niversite rencileri ile lgili Yaplan almalar 2.BazProjenerileriHakkndaBilgilendirmeveDeerlendirme MaysAyndaYaplacakBilimselGeziProjesi AybastKabataEnvanteralmas EitimveGiriimalmaGruplarnnOluturulmas 3.8.KurultaynHazrlkalmas 4.Grlerveneriler Yer:TrkTarihKurumuMaviSalonKzlaySk.No:1Shhiye/ANKARA Tarih:15Nisan2007Pazar Saat:13.00
III.ALIMAGRUBUTOPLANTISIRAPORU
Yer:TrkTarihKurumu/Ankara Tarih:15Nisan2007 AybastKabata Kurultay III: alma Grubu toplants Aybast, Kabata, stanbul ve Ankaradan gelen Yargtay yesi, belediye bakanlar, akademisyenler, iadamlar, brokratlar ve sivil toplum rgtleri temsilcilerinin katlmyla gereklemitir. Toplantda katlmclar gelecee ve kurultay almalarna k tutacak nemli fikirlersunmulardr. 1. Onursal Bakan Prof. Dr. Bahaeddin YEDYILDIZ; Aybast KabataKurultaynntarihi,amacvefaaliyetleriilebuzamana kadar katedilen mesafeyi ksaca zetlemitir. Bugnk toplantda ele alnacak konulardan bahsetmi ve son olarak kurultaynbundansonrakialmalarileilgilitemennilerinive toplantnnkatlmclarnateekkrleriniiletmitir. 2. Kurultay Bakan Do. Dr. Salim ENGEL; Balang olarak teekkrkonumasyapmtr.Yurtiiveyurtdndakurultay almalarn yrten kiilerden, kurultayn bugne kadar yapm olduu almalardan; Yksek okul projesinden; Akademisyen ve niversite rencileri ile balant kurulmas projesinden; Aybast Kabata ilelerinin daha yaanabilir yerler haline getirilmesi iin yaplamas gerekenlerden; Kurultayn misyon ve vizyonundan; niversite rektrlkleriyle
285
286
yaplan grmeler sonucu envanter almasndan ve sonularndan (Toplam akademik personel says ve hangi niversitelerde bulunduklar); renci Bilgi projesinden (53 niversitede bulunan 218 niversite rencisi arasnda balant kurulmasamacileoluturulacakmailgrubundan);13retim yesinden (8 profesr, 3 doent ,2 yardmc doent) oluturulmu olan bilim kurulundan ve bilim kurulu iin oluturulan mail grubundan; Bilim kurulunun 10 Mart 2007 tarihindeSamsundayapttoplantilebutoplantdagrlen konulardan, Perembe Yaylasnda yaplacak bir sonraki bilim kurulu toplantsndan; Dzenleme kurulundan; Meslek Yksek Okulu iin yaplmas gereken almalardan, yksek okula gereken bina ve hizmet kapasitesi ile alabilecek blm ve programlardan; 1213 Mays 2007 tarihlerinde yaplacak olan bilimsel geziden (geziye katlacak akademisyenlerin konum ve branlar, gezinin amacnn ne olduu, yreye dardan yaplacak gzlemlerin sonularnn neler olabilecei); Kongre adrndan ( Katlm artrmak amac ile bir kongre adrn oluturulmas plan, adr enlik zamannda niversite kulplerine tahsis edilebilecek ve farkl faaliyetlerin yrtlebilecei uzun sreli bir adr olacak, adrda sanatsal faaliyetlerin retilebilecei yaz okulu projesi, adrn maliyeti ve getirileri) bahsetmitir. Web Sitesi almasndan (Dinamik bir web sitesinin oluturulma aamasnda olduundan, bu sitesin herkesin ulaabilecei bir bilgi kayna vasfn tamasndan); Fransa Temsilcisi Osman YAKIANn yapt almalar ve katklarndan; Sanat Kadir SEVMin Aybast Kabata iin yapt seramik tasarmdan ve yapl amacndan (seramik toplantnn katlmclarna sunulmu ve grleri alnmtr); Toplantya katlamayan kiilerin iletilerinden; Yokudibi sakinlerinin toplu konut projesi ile ilgili tutumlarna ilikin almalardan (Bu almaya katlan kiilerden, bu projenin Aybastya uygulanabilirliinden, bu projenin Avrupa Birlii projesi haline getirilmesi iin oluturulan rapordan); Sosyal dnm projelerine yaplan gnll desteklerden
bahsetmitir. Bilim kurulunun Samsunda yapt toplantnn katlmclar, konular (Sosyoekonomik ve Kltrel deerlerin durumu, Blge sorunlar ve zmleri, koruma ve deerlendirmealmalar,hayvanclkstretimibalretimi, tarmveormanekrnlerorganiktarm,fndnyenilenmesi ve kokulu zm retimi, maden envanteri, su kaynaklar hidroelektrik santralleri koruma ve deerlendirilmesi, turizm ve turizmle ilgili alanlar, kresel snmann blgeye etkileri ve sonular) ve sonularndan sz etmi ve katlmclarn grlerinisormutur. 3. Onursal Bakan Prof. Dr. Bahaeddin YEDYILDIZ; Bilim kurulu ile ilgili konuma yapmtr, Samsundaki toplantnn deerlendirmesini yapm ve yaplmas gerekenler ile ilgili fikirlerinibelirtmitir. 4. Yargtay yesi Ali EM; Yaplacak almalarn uygulanabilirliini kolaylatrmak iin yaplmas gerekenlerle ilgili fikirlerini belirtmitir (Projelerin gerekletirilmesi iin Aybast ve Kabata ilelerinde yaayan insanlarla ibirlii yaplmasnn ve projelerin ncelik sralamasnn yaplmasnn gerekliliindenbahsetmitir). 5. Fransa Temsilcisi Osman YAKIAN; Projelerle ilgili fikirlerini sunmutur. 6. Ordu niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Dekan Prof. Dr. Cemil YAPAR; Kurultay ekibine teekkr ederek konumasna balam ve kurultaya ait kendi grlerini bildirmitir. Kurultayn bilimsel platforma tanmasnn doruluuna ait fikirlerinden, Kurultayn kusursuzca yaplabilmesi iin gerekli faaliyetlerden, otantik tantmlar gibi ilgi ekebilecek faaliyetler ve kendi isteklerinden; TOKnin yayla evleri projesinden; Perembe Yaylas ile ilgili ekilen skntlardan ve yaylann korunmas iin alnabilecek nlemlerden; Bilim gezisi ile ilgili yaplabileceklerden(zelliklegeziyebirrehbergerekliliinden); Kurultay adrnn neminden (yre iin tantc zellii
287
288
olduundan ve adrn mmkn olan en ksa srede hazrlanmasgerekliliinden)bahsetmitir. 7. Kurultay Bakan Do. Dr. Salim ENGEL; Perembe Yaylas ileilgilibirbelgeseliinTVAileyaplangrmedenbahsetmi veadrileilgilisorularcevaplamtr. 8. retmenKemalENGEL;Eitimveeitimeverilmesigereken nemden; Halkn eitilmesinin gerekliliinden; Ktphane ve okuma evi projesinden; Ge iek atrma projesinden; SS Yaynlar Evi projesinden (matematik kayna asndan btn donanm stlendiini belirtmitir, dershaneye gidemeyen rencilereeitimverilmesikonusunadeinmitir);TiyatroEvi projesinden (Halkn kendisinin oluturaca bir tiyatro ekibi); AybastJokeyKlbprojesinden(Blgeselatyarlar);Aybast Yresi Hayvanlarn Koruma ve Aybast Kangal Yetitirme projesinden; Proje Evi projesinden (Projeleri gelitirme ve projeleri uygulamaya koyma projesi); Balklk projelerinden bahsetmitir. 9. Akyem Dershanesi Kurucusu Cafer BELEN; Toplantda sunulanprojelerleilgilifikirlerindenvetekliflerinden;ZDEBR snavlarnn AybastKabata ilelerindeki sonularndan; lkretim andaki ocuklarn eitimretiminin mutlaka devam ettirilmesinin gerekliliinden; Sorunlara Aybast tabanl baklmas gerekliliinden; Maddi skntlardan dolay eitimini tamamlayamayan rencilere maddi olarak yardm edilmesi gerektiinden;Yitirmekzereolduumuzgeleneklerimizingeri kazandrlmas ve kk ayrntlarla daha da zenginletirilmesi gerekliliinden; Yaylaya gelen misafirlerin rahat ettirilmesi iin yaplabileceklerdenszetmitir. 10. AKP Kabata le Bk. Yakup YILMAZ; St rnleri ile ilgili yaptklar amatr yatrma, bu konuda yaptklar aratrmalara veStrnlerininilenmesiileilgilibilgidonanmnasahipbir akademisyene gerek duyduklarna; Krsal kalkndrma projesine; Fndk yetitiriciliinde doru uygulamalarn
yaplmas iin halkn bilinlendirilmesi gerektiine; Bilim gezisinekatlacakmisafirleringezidennceyrehakkndabilgi edinmeleri gerekliliine; enliklere katlan misafirlerin rahat ettirilmesi iin yaplmas gerekenlere; Kurultay organizasyonunda siyasallamann nlenmesi gerektiine; Bal retimi ile uraan kiilerin bilinlendirilmesi gerektiine deinmitir.Buyatrmlarnvezamannboagitmemesiiinbu yatrmlara bilimsel destek verilmesinin gerektiini vurgulamtr. .ARA 11. Aybast Belediye Bakan Vekili Mustafa SYAHLI; Verilen arada da konuulduunu ve Perembe yaylasnn en nemli sorunlarndan birinin tuvalet sorunu olduunu ve bu sorunu AybastBelediyesiolarakmutlakazeceklerinisylemitir. 12. Zeki ERZANOLU; altm kurumda Ordu ilinin corafik veri envanterinin yaplmtr. Dolaysyla Ordu ilinin her trl corafik zelliklerinin corafi bilgi sitemine aktarlmtr. Bu yaplanalmalarniindeyeraldm,bualmannAybastve Kabata ileleri iin daha ayrntl olarak yapabileceini, birikimini kullanmak istiyorum. Jeoloji mhendisiyim. Aybastnn1.derecedepremblgesindeolmasnaramen1939 olan depremde Aybastda evlerin yklmamtr. nk evler ahap yapdan olumaktadr ve birbirine gemeli bir sitemle yaplmtr. Dolaysyla evlerin esneme pay yksektir. Oysa Aybastdaki bugn ki evlerin byk bir ksm betonarme evlerden olumakta ve bu evlerde ou plansz, projesiz ve birbirine yapk olarak yaplmtr. Bu ekildeki bir inann deprem srasnda ok riskli olduunu vurgulamtr. Unutulmamal ki deprem deil binalar ldrr. Buradan yola klarak Aybast ve Kabata ilelerin corafik bilgi envanteri karlmal ve gerek TOKnin yapaca gerekse vatandan yapacabinalardadepremileilgilihususdikkatealnmalvebu konudahalkbilinlendirilmelidir.
289
290
13. Kurultay Bakan Do. Dr. Salim ENGEL; Mays aynda 25 bilim adamyla yapacamz bilim gezimize sizi de davet ediyorum. 14. Maliye Bakanl Gelirler Kontrolr Burhan DZ; ncelikle byle bir organisazyon iin teekkr ediyorum. Bence eitime nem verilmeli. Kurultay bu konuda somut admlar atmaldr. Kurultay bu konuda kulis yapabilecek gerekirse bask yapabilecek konuma getirilmelidir. Aybast ve Kabatal stn yetenekli ocuklarn iin bir komisyon kurulmal ve bu ocuklarn eitimleri desteklenmelidir. Aybastya alacak AnadoluLisesinindurumukurultaydamutlakaelealnmaldr. 15. KurultayBakanDo.Dr.SalimENGEL;Eitimileilgilibir komisyonkurulmalvebukomisyonunsrekliliiveAybastve Kabata bilinlendirmesi salanmaldr. Ayrca deiik konularda bilimsel temelleri olan projeler oluturan ve proje yazanbirgiriimgrubukurulmaldr. MeslekYksekOkulununkurulmasdahancekiikikurultayda da dile getirilmitir. Alacak MYOnun yerel kalknmaya katk salamas nemlidir. Bizim nerimiz Arclk, Hayvan YetitiriciliiveSal,Muhasebe,ElSanatlar,DoaRehberlii ve Turizm, Ziraat ile ilgili MYO programlar olabilir. Ancak bunun iin ncelikle yer gsterilmesi gerekmektedir. Fiziki alt yapsvedierartlarhazrlanmaldr.Bunlarnnaslyaplaca bu kurultayda mutlaka belirlenmelidir. Bu sylemden eyleme mutlakadnmelidir. 16. Kabata Belediye Bakan R. Ali ACISU; Meslek Yksek Okuluiingerekliolanarsaiinsorunbulunmamaktadr.Ancak tesislerin yaplmas bizim amzdan olduka zordur. Bu yatrm belediyeler olarak yapmamz btelerimiz asndan oldukazordur.Ancakgerekiadamlarmzgerekseyurtdnda yaayan hemerilerimizin de destek olmas gereklidir. Ayrca devletimkanlararatrmal,gerekirsebukonudadestekgezileri dedzenlenebilir.
17. Aybast Belediye Bakan Vekili Mustafa SYAHLI; Yer konusunda sorun alr. Ancak binalar iin herkes tan altna elinikoymaldr.Bunlaristenilinceolacakeyledir. 18. Alankent Belediye Bakan Kemal ZER; Yer konusunda unu sylemek istiyorum. Bizim bu i iin 40 dnm arazimiz mevcuttur. Eer bu yer uygun grlrse, binalarn ince ileri dndakabainaatndayapabilirim. 19. Ordu niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Dekan Prof. Dr. CemilYAPAR;YaplmasDnlenMYOiinhazinearazileri bu amala kullanlabilir. Bunun aratrlmas gerekir. Fakltelerin almas meclis kararna balyken MYO lar niversite kararyla kurulabilmektedir. Binalarn yaplmasnda ise Milli Eitim Bakanlnn imkanlar yararlanlabilir. Bu durum aratrlmaldr. Yremize uygun evreyle ilgili 30 tane MYO program tespit ettim. Mesela; mzik aletleri yapm merkezi,nkyremizdekiaalarmzikaletlerininyapmna uygun. MYO iin devlet imkanlarndan yararlanlmas iin bunlarnprojeleriyanialtyaplarhazrlanmal.Halkdinimabet olan camileri yapmaya yardm ettikleri gibi, ilmi mabetler olan okullarn yaplmasna yardm etme konusunda bilinlendirilmeli. 20. Kabatal bir iadam; Derneimiz araclyla 37 renciye bursveriyoruz.Eitimoknemli.Sizbilimadamlarolarakbizi ve halk yatrmlar noktasnda bilinlendirmelisiniz. Daha nce sylenilen kurultay adr iin 5000 YTL taahht ediyorum. Ayrca MYO iinde gerekli destei salayacam szn veriyorum. 21. Kurultay Bakan Yardmcs Av. Sedat ZYURT; Kurultay organisazyonunun sreklilii ve ayrmalar nlememiz iin mekan ve sponsorlarmz kurumsallatrmamz gerekir. Kurultaygelenlerinyardmnamuhtaolmaktankurtarlmaldr. adrnhayatageirilmesigerekleirsedahasonrakiyllardaki maliyet azalacaktr. Tm insanmzn envanteri karlmaldr.
291
292
Ayrca yremizle ilgili rn envanterimiz de karlmaldr. Mesela ne kadar retiyor ve satyoruz. Yaylann hukuksal durumu aydnla kavuturulmal ve burada bu konuyla ilgili katky salamaya hazrm. Yaylamzda baka kurultaylarn da olmasnaimkanverilmelibutevikedilmelidir.rnein;AliEm beyin syledii Hukuk kurultaynn yaylamzda gereklemesi yremiz iin ok nemli olacan dnyorum. Ancak bu tr etkinlikler iin gelecek olan insanlarn barnma, yiyecek gibi sosyal ihtiyalar karlanmal buna ynelik dzenlemeler yaplamaldr. Yredeki belediyeler birbiriyle btnletirilmeli vemarkalamayanemverilmelidir.zellikleAybastKabata OrdudaveTrkiyedesesgetirmelidir. 22. Yargtay yesi Ali EM; Yremizde bugne kadar yetimi insanlarmzn tantc ksa zgemileri ve resimlerinin bulunduubirkitaphazrlanmal. 23. OnursalBakanProf.Dr.BahaeddinYEDYILDIZ;Yaplmas dnlen web sitesi bir veri bankas eklinde dzenlenmeli. Bunun iinde Ali beyin syledii kii envanteri bu sitede yer alabilir. Ayrca bu corafik bilgi sitemi de bu siteye konulmal. Bu site dinamik ve gncel bir site zelliinde olmaldr. Trk Tarih kurumuzun destekledii ve bir Profesrmzce yaplan Ordu ilinin tarihi ile ilgili tm kylerine kadar bir alma yapld. Bu almaya da web sitemizde yer vermeliyiz. Kurultaymzda tm siyasi yelpazeler olmal ancak Kurultaymz siyaset st kalmaldr. Gerekirse Trkiye hatta Dnyailebtnlemeliyiz. 24. Ordu niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Dekan Prof. Dr. Cemil YAPAR; Aybastmzda 1400 metrede yetien endemik (yani sadece bu blgede yaayan) bir midyemiz var. Bunun sergilenmesibileyeterliolacaktr. 25. ZekiERZENOLU;Yaplangletlerbumidyeyezararveriyor veonunekolojikdengesinibozuyor.Bukonuaratrlmal.
26. Kurultay Bakan Do. Dr. Salim ENGEL; Bahaeddin beyin syledii Ordu ilinin tarihi ile ilgili olarak yaplan almay destekleyici olarak belgeseller ekilebilir. Yaplacak olan kurultaymzdaEitimvegiriimgruplarbelirlenmelidir. 27. FransaTemsilcisiOsmanYAKIAN;ncelikleblgeinsannn kurultay ve ierii hakknda bilgilendirilmelidir. Bu yurt ii ve yurt d iin geerlidir. Bilim kurulumuzda Aybastl olmayan bilim adamlarmzn da bulunmas sevindirici bir durumdur. Ancak bize den bu bilim adamlarmz iyi bir ekilde arlanmasdr. Marsilyada yaptmz kahve toplantlarnda insanlarmz kurultay konusunda bilgilendirildiinde bu olayn nemli olduunu ve bu toplantlarn nemli olduunu ve daha gzel mekanlarda gerekletirilmesi karar ortaya kmtr. Toplant kararlatrld gibi ok gzel bir mekanda yapld ve kurultay her konuda destekleme karar alnd. adamlar yatrm yapmak istediklerinde brokrasiyle ok uratklarn sylediler. Yaylann hukuksal konumu mutlaka netlie kavuturulmaldr. Yremiz gelecein turizm merkezi olma yoluna gitmektedir. Biz bu blgeyi nemser ve alrsak yremiz ok ksa srede turizm merkezi olacaktr. Blge insanmza kurultaymzn amac, vizyonu, plan ve projeleri konusunda tantmnn yaplmas son derece nemlidir. ok eitli eyler yaplabilir. rnein; salkla ilgili olarak fizik tedavi merkezi kurulabilir. Bu merkez ok az bir maliyetle rahatlkla kurulabilir. Hem insanmzn buradan faydalanmas salanrhemdebellildeistihdamsalanmolur.Yaplmas dnlen kurultay adr bir kltr merkezi haline dntrlebilir. Mesela Edebiyat ve kltr yarmalar dzenlenebilir.Yremizieniyitantanhikayeyarmasgibi.Bu tr yarmalar gelenekselletirilmelidir. Bu yolla yremizin yazar izeri ortaya karlabilir. Ayrca bu adrn yaplmasyla somut bir eyler retilmi olacandan yremizdeki insanlarmzn iknas salanm olur. Ayrca yaylamzda gerekletirilenfestivalinfaaliyetlerigeniletilmeli,sadecegre
293
294
ve at yarlar olmamal. adrda yaplacak faaliyetler gelenekselletirilmeli. 28. KurultayKabataSekretaryasVeyselzyurt;KabataKzlay bakanln yapyorum. Kzlay Genel Merkezimizden konuulan kurultay adr haricinde ek hizmet adrlar alnabilir. Ancak bu konuda birlikte hareket edilerek bu adrlarn teminine allmaldr. Ayrca yremizdeki zrl vatandalarmznenvanterikurultaymzadahiledilmelidir. 29. Ankara Aybastllar Dernei Turan Esen; Kurultaymza bir mekan kazandrlarak kurumsallatrlmas durumunda yaplacak yardmlarn organizesi kolaylaacaktr. Bu yzden kurultaymziinbirmekanteminedilmelidir. 30. Kurultay Bakan Do. Dr. Salim ENGEL; Hepinize katlmlarnzdan dolay teekkr ediyorum. ok gzel yeni fikirler ortaya kt. Akas umutlandm. Bir eyleri baarabileceimiz konusunda umutlandm. letiim konusundaki sorunlar ok ksa sre ierisinde aacaz. Halka ulaacaz. Ayrca kurultaylarmz CD ortamna aktarlacak. Kurultaymzda bilimsel almalar yaplacak. Kurultaymzda ok deerli bilim adamlarmz bilimsel bildirilerini sunacaklar. Kurultaymz ak ve effaf olacak ve sponsorlarmz hazrlanacak olan dinamik ve gncel web sayfamzda yaynlanacak. Kurultaylarmzn sonunda mutlaka bir sonraki ylnprogramyaplacak.Hepinizeteekkrediyorum.
KURULTAYDANGRNTLER
295
296
297
298

8 Aybasti Kabatas Kurultay Kitap

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

8 Aybasti Kabatas Kurultay Kitap

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

8.

Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

Aybast- Kabata Kurultay Yaynlar No: 9

Editr Do. Dr. Salim ENGEL

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

KURULTAYDZENLEMEKURULU OnursalBakanlar Prof.Dr.BahaeddinYEDYILDIZ Av.rfanAKYREK

Sekreterya MustafaDOAN VeyselZYURT

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

OlarakDaclkveTrekking:AybastKabatalelerivePerembe YaylasPotansiyelizerindeDurumsalBirYaklam ........................ 157 HamdiYILMAZ,ArclnnsanlaveDoayaFaydalar .............. 169

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

bir mail grubu oluturulmutur. aybastikabataskurultayi@yahoogroups.com.

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

korunabilsin. Cevizin kesimi iin belge veren Tarm kurulular bu durumuzorunluhalegetirebilir.

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

Tablo 3. Trkiyede tesis tamamlanm ve tesis aamasnda olan kapama maviyemibahemiktar

4,00 5,00 6,00 7,00 7,00

2000,00 1500,00 600,00 14000,00 7000,00

4,00 5,00 6,00 7,00 7,00 4,50 5,00

1200,00 500,00 600,00 700,00 1750,00 11125,00 15000,00 103500,00

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

ekil 1. Maviyemi meyve salkmlar (koruk meyveler ve salkmdaki koruk,bendmekteolanveolgunlamtaneler)(Foto:H.elik,Orijinal)

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay

8. Aybast - Kabata Kurultay