Professional Documents
Culture Documents
ELEKTRK-ELEKTRONK TEKNOLOJS
Ankara, 2011
Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ.
NDEKLER
AIKLAMALAR ................................................................................................................... iii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET-1 ..................................................................................................... 3 1. ASENKRON MOTORLAR ................................................................................................. 3 1.1. Asenkron Motor eitleri.............................................................................................. 4 1.1.1. Bir Fazl Asenkron Motorlar ................................................................................. 4 1.1.2. Fazl Asenkron Motorlar .................................................................................. 9 1.2. Motor Etiketi Okuma .................................................................................................. 13 1.3. Klemens Balantlarnn Kontrol .............................................................................. 14 1.4. Asenkron Motorlarda kabilecek Arzalar ................................................................ 16 1.4.1. Gvdeye Kaak.................................................................................................... 16 1.4.2. Balantlarda ve Bobinlerde Kopukluk ............................................................... 18 1.4.3. Sarg Ksa Devreleri ............................................................................................ 19 1.4.4. Kondansatrler..................................................................................................... 20 1.4.5. Merkezka Anahtar............................................................................................. 21 1.4.6. Sarglarn Yanmasnn Nedenleri ........................................................................ 22 1.4.7. Yank Sargnn Tespiti ......................................................................................... 26 1.5. Motor Koruma Rleleri ............................................................................................... 27 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 30 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 31 RENME FAALYET-2 ................................................................................................... 33 2. KONDANSATRLER ...................................................................................................... 33 2.1. eitleri ....................................................................................................................... 33 2.2. Yaps .......................................................................................................................... 34 2.3. Kapasite....................................................................................................................... 35 2.4. G Gerilim Akm ...................................................................................................... 36 2.5. Kondansatrlerle alrken Dikkat Edilmesi Gerekenler .......................................... 36 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 38 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 39 RENME FAALYET-3 ................................................................................................... 41 3. MERKEZKA ANAHTARLAR....................................................................................... 41 3.1. Merkezka Anahtar ..................................................................................................... 41 3.2. alma Prensibi ......................................................................................................... 42 3.3. Yaps .......................................................................................................................... 42 3.4. eitleri ....................................................................................................................... 43 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 45 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 46 RENME FAALYET-4 ................................................................................................... 48 4. ROTOR .............................................................................................................................. 48 4.1. Rotor Sarglarndan Kaynaklanabilecek Arzalar ....................................................... 48 4.2. Bileziklerden Kaynaklanabilecek Arzalar ................................................................. 48 4.3. ubuklarda atlan Sonucu kabilecek Arzalar .................................................... 49 4.4. ubuklarda Geveme Sonucu kabilecek Arzalar ................................................... 50 4.5. Kanatklarda kabilecek Arzalar ............................................................................ 50 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 52 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 53 i
RENME FAALYET-5 ................................................................................................... 55 5. MOTOR TPLER.............................................................................................................. 55 5.1. Bir Fazl Asenkron Motorlar ....................................................................................... 55 5.2. Fazl Asenkron Motorlar ....................................................................................... 55 5.3. Rotor Tipleri................................................................................................................ 55 5.3.1. Ksa Devre ubuklu ( Sincap Kafesli ) Rotor ..................................................... 55 5.3.2. Sargl (Bilezikli) Rotor ....................................................................................... 56 5.4. Motor Yap Tipleri ...................................................................................................... 56 5.4.1. Ak Tip ............................................................................................................... 57 5.4.2. Kapal Tip ............................................................................................................ 57 5.4.3. Flanl Tip ............................................................................................................ 57 5.5. alma ekilleri ......................................................................................................... 58 5.5.1. Yatk alma ...................................................................................................... 58 5.5.2. Dik alma ......................................................................................................... 58 5.6. Rotor Yaplar ............................................................................................................. 59 5.6.1. Yksek Rezistansl (Rotor Omik Direnci Yksek) .............................................. 59 5.6.2. Alak Rezistansl (Rotor Omik Direnci Kk) .................................................. 59 5.6.3. Yksek Reaktansl (Rotor Endktif Direnci Yksek) ......................................... 59 5.6.4. ift Sincap Kafesli............................................................................................... 60 5.7. Tek ki Telli Sarm Nedenleri................................................................................ 60 5.8. Seri Sarm Paralel Sarm ............................................................................................. 61 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 64 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 65 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 67 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 69 KAYNAKA ......................................................................................................................... 72
ii
AIKLAMALAR AIKLAMALAR
MODLN KODU ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE NKOUL YETERLK Kollektrsz motorun elektriki bakmn yapmak. Genel Ama Gerekli donanma sahip atlye ortam salandnda kolektrsz motorun elektriki bakmn yapabileceksiniz. Amalar MODLN AMACI 1. Kolektrsz motorlarn elektriki arza yapabileceksiniz. 2. Arzal kondansatr deitirebileceksiniz. 3. Arzal merkezka anahtar deitirebileceksiniz. 4. Rotor kontroln yapabileceksiniz. 5. Motor tipini tespit edebileceksiniz. tespitini grubunu 522EE0055 Elektrik Elektronik Teknolojisi Bobinajclk Kolektrsz Motor Elektrik Arza Tespiti Kolektrsz elektrik motorlarnda elektriki arzalarnn tespitinin ilendii bir renme materyalidir. 40/24
Atlye ortam, arzal veya bakm yaplacak motor, avometre, seri lamba, kondansatrler, merkezka anahtar grubu, ektirme, segman pensi, gerekli ara-gere Her faaliyet sonrasnda o faaliyetle ilgili deerlendirme sorular ile kendi kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda size lme arac (uygulama, sorucevap)uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek deerlendirecektir.
iii
iv
GR GR
Sevgili renci, Endstride elektrik enerjisini mekanik enerjiye evirmek iin motorlar kullanlr. Uygulamaya baktmzda karmza onlarca elektrik motoru kmaktadr. Ancak asenkron motorlarn buradaki pay %90lar civarndadr. Yani kullanlan her 100 motorun 90 asenkron motordur. Asenkron motorlarn yaps basit, kullanlar ve bakmlar kolaydr. Dier elektrik motorlarna gre daha ucuzdur. Koruyucu elemanlarla birlikte kullanldklarnda arza yapma olaslklar ok azdr. Asenkron motorlar bu zelliklerinden dolay endstride en ok kullanlan motorlardr. Asenkron motorlar en az arza yapan motorlar olmasna ramen baz iletme artlarna bal olarak elektriki arzalar meydana gelmektedir. Bu modl de bu arzalarn nasl olutuunu, motordaki arzann nasl tespit edileceini, tespit edilen arza sonunda, bu arzann nasl giderileceini greceksiniz. Endstride kullanlan motorlarn geneli asenkron motorlarn oluturduunu unutmamalsn. Bu sebepten bu motorlarda meydana gelen arzalarla her zaman kar karya geleceksiniz. Gelien teknolojiyi takip eden ve edindii teorik bilgileri uygulamaya aktarabilen teknik elemanlara olan ihtiya gnden gne artmaktadr. Gelimi lkelere baktmzda bu elemanlarn saysnn olduka fazla olduunu grmekteyiz. lkemizi ada ve ileri toplumlar arasna sokmak iin bu elemanlardan biri olmak istemez misiniz?
ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: Atlyenizdeki ve evrenizde bulunan iletmelerdeki bir ve fazl asenkron motor eitlerini inceleyiniz. zel iletmelerde ve kamu iletmelerinin bakm-onarm birimleri ile zellikle zel bobinajclarda, asenkron motorlarda en fazla grlen elektriki arzalar hakknda aratrma yapnz. Edindiiniz bilgileri snf ortamnda arkadalarnzla paylanz. evrenizdeki motor reticilerinden veya bu reticilerin internet sitelerinden fabrika kataloglar temin ederek arkadalarnzla birlikte bu kataloglar inceleyiniz. Asenkron motorlarda kullanlan koruma elemanlar hakknda retici firmalardan, yetkili satclardan ve onlarn internet sitelerinden bilgi ve dokman toplaynz. Edindiiniz bilgi ve dokmanlar snf ortamnda arkadalarnzla paylanz.
1. ASENKRON MOTORLAR
Sanayi tesislerinde elektrik enerjisini dairesel harekete evirebilmek iin motorlar kullanlr. Motor sarglarna verilen alternatif akmn meydana getirdii dner manyetik alann dnme hz ile rotorun dnme hz ayn olmayan motorlara asenkron motor denir. Bu motorlara, indkleme prensibine gre altklar iin indksiyon motorlar da denilmektedir. Asenkron motorlar ucuz olmalar, az bakm gerektirmeleri, almalar srasnda ark oluturmamalar, birka wattan 3500 kWa kadar imal edilebilmeleri, eitli fazlarda yaplmalar, momentlerinin yksek olmas ve teknolojideki gelimeler sonucunda devir saylarnn ok geni snrlar iinde deitirilmesi nedeniyle endstride en ok kullanlan motorlardr. Uygulamada onlarca eitte elektrikli motor karmza kmaktadr. Ancak, asenkron motorlarn kullanlma oran yksek seviyededir. Asenkron motorlar genel olarak aadaki paralardan olumaktadr (Resim 1.1). 3
ayn fazda olacaktr. Bu nedenle iki sargda meydana gelen manyetik alanlar dner alan meydana getiremez. ki sarg manyetik alanlar arasnda bir faz fark meydana gelmesini salamamz gerekir. Bunun iinde; Srekli olarak devrede kalan ana sarg kaln telli ok sipirli, ana sargya paralel balanan yardmc sarg ise ince kesitli az sipirli olarak yaplr. Yardmc sargnn sipir says ana sargya gre %25,iletken kesiti ise 1/3 veya 1/4 orannda daha kktr. Bylece ana sargnn omik direncinin kk, endktif reaktansnn byk olmas ve akmn gerilimden 900 ye yakn geri kalmas salanm olur. Ayrca uygulamada ana sarg alta yardmc sarg ste yerletirilerek endktif reaktansn daha da bymesi salanr. Yardmc sargdan geen akmn gerilimden ilerde olmas iinde, yardmc sargya seri olarak bir kondansatr balanr. Kondansatr sayesinde ana ve yardmc sarg akmlar arasnda 900 lik faz fark meydana gelir.
ekil 1.1de a-b-c-d anlarnda stator sarglarndan geen akmlarn ynleri ve bu anlarda meydana getirdikleri kutuplarn yerleri gsterilmitir. ( d ) anndan sonra tekrar ( a ) anna dnlr. Statorun iki faz bobininden geen iki fazl alternatif akmn bir periyotluk deimesinde statorda meydana gelen (N-S) kutuplarnn bir devir yapt grlmektedir. Bu durumda motor sarglarna bir fazl alternatif gerilim uygulandnda sarglarn meydana getirdii manyetik alanlar rotor ksa devre ubuklarn kestiinde, bu ubuklar zerinde e.m.k indkler. Rotor ubuklar her iki tarafndan da ksa devre edildii iin ksa devre akmlar geer ve rotorda bir manyetik alan oluur. Stator dner manyetik alan, rotor dner manyetik alann peinden srklemesi sonucu rotor dner. 1.1.1.2. eitleri Bir fazl asenkron motor eitleri unlardr: Yardmc sargl asenkron motorlar Diren yol vermeli 5
Kondansatr yol vermeli o o o Kalk kondansatrl motor Daimi kondansatrl motor Kalk ve daimi kondansatrl motor
1.1.1.2.1. Yardmc Sargl Motorlar Yardmc sargl motorlar yardmc sargya balanan devre elamanlara gre eitlendirilir. Yardmc sarg bulunmayan motorlarda motor milini hareket ettirmek iin elle hareket verilir. Yardmc sargl motorlarda miline yol vermek iin drt eit yntem kullanlr. 1.1.1.2.1.1.Diren Yol Vermeli Motor Bu tip motorlarda yardmc sargya seri olarak bir diren balanr. Diren yardmyla yardmc sarg akmnn gerilimden geri kalma as klmektedir. Ana sarg akm ise gerilimden 900 yakn geridedir. Sonuta motor statorunda bir birinden 900 ye yakn faz fark bulunan iki manyetik alan oluur. Bu manyetik alanlarn etkileimi sonucu rotor dnecektir. Rotor devrini aldktan sonra yardmc sarg devreden kartlr. Bu tip motorlar gnmzde pek kullanlmamaktadrlar (ekil 1.2).
Kalk kondansatrl yardmc sargl motorlarda ilk kalknma momenti tam yk momentinin 3,5 ila 4,5 katna kadar kabilir. Kalk kondansatrl motorlarn bir stnl de yardmc sargya seri bal kondansatr sayesinde motorun ilk kalknmada ebekeden ektii akmn azalmasdr. 6
Kalk kondansatrl motorlar, ilk kalknmadan sonra yalnz ana sarg ile altklarndan stator paketinden dier kondansatrl motor eitlerine gre daha az g elde edilir. Kalk kondansatrl motorlarn kalknma momentleri yksek olmasna ramen verimleri dktr. Kalk kondansatrlerinin kapasiteleri yksektir. Ksa sreli alma iin tasarlanm kondansatrlerdir. Kalk kondansatrleri saniyeden fazla devrede kalmamaldrlar (ekil 1.3).
Bir fazl yardmc sargl motorlarda uygun bir sarg ve kondansatr ile yardmc sarg srekli devrede braklabilir. Yardmc sargs ve kondansatr srekli olarak devrede olan motorlara daimi kondansatrl motorlar denir. Bu motorlarda kullanlan kondansatrler devaml devrede kalacak tipte olan metalik polipropilen film kondansatrlerdir. Bu motorlarda merkez ka anahtar yoktur (ekil 1.4). Bu sebepten daha az bakma ihtiya duyar. lk kalknma momentleri biraz dktr. Daimi kondansatrl motorlar ok sessiz ve dzgn alr. Genellikle vantilatr, aspiratr vb. gibi sessiz almann arzu edildii yerlerde kullanlr.
Motorun ilk kalknma annda byk kapasiteli kondansatre ihtiya vardr. Motor normal devrini aldktan sonra daha kk kapasiteli kondansatrde yeterlidir. Kalk kondansatr ilk kalknma annda devrededir. Motor normal devrinin % 75 aldnda merkez ka anahtar kalk kondansatrn devreden kartr. Kalkn tamamlayan motor daimi kondansatrl motor gibi alr. Kalk ve daimi devre kondansatrl motorlar, en iyi kalk ve iletme deerlerinin elde edildii motorlardr (ekil 1.5).
1.1.1.2.1.2. Ek Kutuplu (Glge Kutuplu) Motorlar Yapmlar en ucuz ve en basit olan motorlardan biri de ek kutuplu ( glge kutuplu ) motorlardr. Bu motorlar kk gl motorlardr. Kutup ayaklarna alan ve yarkla ayrlan ksma yerletirilen bakr halkaya ek kutup veya glge kutup denir (Resim 1.2). Bu motorlarda ksa devre ubuklu rotor vardr. Glge kutuplu motorlar daima ayn ynde dner (ekil 1.6). Devir ynlerini deitirmek iin rotorun stator iinde ters evrilmesi gerekir. Kalknma momentleri ve verimleri dktr.
1.1.1.2.1.3. Relktans Motorlar Relktans motorlar glge kutuplu motorlara benzer. Yalnz glge kutup yerine kutup ayaklarnn bir ksmndaki hava boluu artrlmtr. Hava aralnn fazla olduu ksmda manyetik aknn geiine gsterilen zorluk fazla, hava aralnn az olduu ksmda manyetik akya gsterilen zorluk azdr. te bu motorlara bunun iin manyetik diren anlamna gelen Relktans motor denir. Manyetik kuvvet izgilerinin eimli olmas rotorun dnn kolaylatrr. Kk ebatl olarak yaplan bu motorlarn kalknma momentleri kk olduu iin kullanm alanlar azdr (ekil 1.7).
1.1.2.1. alma Prensibi Asenkron motorlarda transformatrler gibi indksiyon prensibine gre almaktadr. ndksiyon prensibine gre; Dnen bir manyetik alan iersinde bulunan iletkenlerde gerilim indklenir. Dnen bir manyetik alan iersinde bulunan iletkenlerden bir akm geirilirse, iletkenler manyetik alan tarafndan itilir.
Asenkron motorlarda rotorun dnebilmesi iin; Stator sarglarnda dner manyetik alan olumas Rotor iletkenlerinden bir akm gemesi gerekir.
Stator sarglarnda manyetik alan olumas iin aralarnda faz fark bulunan en az iki akmn sarglardan gemesi gerekir. fazl asenkron motorun statoruna aralarnda 1200 faz fark bulunan fazl sarglar yerletirilir. Bu sarglar kendi aralarnda yldz veya gen balanr. Statora fazl alternatif gerilim uygulandnda, sarglarda dner manyetik alan meydana gelir. Statorda meydana gelen manyetik alan rotor iletkenlerini kestiinde bu iletkenlerde gerilim indklenir. Rotor sarglarnn ular ksa devre edildiinden, bu sarglardan ksa devre akm geer. Rotor akm, rotor N-S kutuplarn oluturur. Statordaki dner manyetik alann kutuplar ile rotor kutuplarnn etkileimi sonucu bir dndrme kuvveti meydana gelir. nk stator ve rotor kutuplarndan, ayn isimli kutuplar birbirini iter, farkl kutuplar birbirini eker. Elde edilen bu dndrme kuvvetinin etkisiyle, rotor dner alan ynnde senkron hza yakn bir hzda dnecektir.
10
ekil 1.8de stator faz bobinlerinden geen alternatif akmn oluturduu dner manyetik alanlarn emas grlmektedir. ekil 1.8(a) incelediimiz zaman R ve S fazlarnn akm ynleri pozitif alternansta, S faznn yn ise negatif alternanstadr. Burada R ve T fazlarnn akm ynleri giri, S faznn akm yn ise ktr. Bobinlerden geen akmlarn oluturduu manyetik alann ynn sa el kaidesine gre bulunur. ekil 1.8 (b) incelediimizde R faz pozitif alternansta S ve T fazlar ise negatif alternanstadr. R faz akm giri S faz akm ktr. Burada (a) ve (b) ekillerini karlatrdmz zaman,(b) deki manyetik alann (a)dakine gre saat ynnde dndn grrz. Dier ekilleri de incelediimiz zaman stator sarglarndan geen akmn oluturduu manyetik alann saat ibresi ynnde hareket ettiini grmekteyiz.
11
1.1.2.2. Dn Ynn Deitirme fazl asenkron motorlarn devir ynn deitirmek son derece kolaydr. Motora uygulanan R-S-T fazlarndan herhangi ikisinin yeri ekil 1.9da grld gibi deitirildiinde stator sarglarnn oluturduu manyetik alann dn yn deiir ve rotor nceki dn ynnn tersinde hareket etmeye balar.
1.1.2.3. eitleri fazl asenkron motorlar rotor yapsna gre iki eittir. Ksa devre ubuklu ( sincap kafesli ) asenkron motorlar Sargl rotorlu ( bilezikli ) asenkron motorlar
1.1.2.3.1. Ksa Devre ubuklu (Sincap Kafesli) Asenkron Motorlar fazl ksa devre ubuklu asenkron motorlarn yaplar basittir ve az bakma ihtiya gsterir. Fiyatlarnn ucuz olmas, yaplarnn salam olmas ve istenilen alma zelliklerine sahip olmalar sebebiyle bu tip motorlar sanayide en ok kullanlan motorlardr. Bu tip motorlarn lleri ayn gteki dier motorlardan daha kktr (Resim 1.3).
12
1.1.2.3.2. Sargl Rotorlu (Bilezikli) Asenkron Motor fazl deiik hzl motorlara ihtiya duyulan yerler iin sargl rotorlu asenkron motorlar gelitirilmitir. Ayrca bu motorlarn kalknma momentleri yksektir. Bu sebeple vin, asansr vb. gibi yk altnda kalknan makinelerde kullanlr. Bu motorlara bilezikli asenkron motorda denilmektedir (Resim 1.4).
ekil 1.10da motor tantm etiketinde gsterilen iaret ve birimlerin anlamlar unlardr: 13
Motoru yapan firmann ad 3 ~ Motor ( Motor fazldr ) TP VM 90L2 ( Motorun model tipi, gvde bykl 90L,kutup says 2) TSE ( Trk Standartlar Enstits belge onay ) ( Avrupa Birlii normlarna uygunluk iareti ) EEF2 ( Verimlilik snf: Orta verimli ) S1 ( letme tr: Srekli alma ) IMB3 ( Yap biimi: Ayakl tip normal kapakl tip ) IP55 (Koruma tr: Toz birikimine ve fkran suya kar korumal ) I.CL. F ( Sarg yaltm snf: F snf yaltm ) 220 / 380V ( Anma alma: yldz balantda faz 380 V,gen balant da faz 220 V ) Hz 50 ( Anma alma frekans: 50 Hz ) A 8,6 / 5,0 ( Anma hat akm: Y 380 Vda 5A, 220 da 8,6A ) Kw 2,2 ( Anma gc: 2,2 Kw ) Cos 0,85 ( Anma g katsays: 0,85 ) 1/min 2840 ( Anma devir hz: 2840 d/d ) Y440 V, 60 Hz, 5.0 A, 2.54 kW, cos:0.84, 1/min:3380 deerleri motorun yldz bal iken 440 V, 60 Hz ebekedeki anma deerleridir. Seri Nu ( Bu blmde motorun seri numaras ile retim yl ve haftas yazlr.) TS 3067 ( fazl motor standart )
14
Klemens kutusunda giri ular soldan saa doru U - V W k ular Z X Y srasyla balanr. k ular Z X Y srasna gre balanmadnda motorun yldz almasnda bir problem olmaz. Ancak gen almasnda motorun almamas, iki faza kalmas, fazla bobinlerinde ksa devre gibi arzalar meydan gelir. Motor iinden karlan sarg ularna kablo pabular taklarak lehimlenir. Daha sonra alt ve st ksmna pul konularak somun ile skmak yntemiyle klemense balanr (ekil 1.11). Yldz ve gen balant ise klemens zerindeki pirinten yaplm kprlerle yaplr (resim 1.5 ve resim 1.6).
Bir fazl kondansatrl motorlarda ise aadaki standart klemens tablosu kullanlr (ekil 1.12).
15
U1-U2 Ana sarg ularn, Z1-Z2 Yardmc sarg ularn ve C ular da kondansatrn balanaca ular gsterir. Motor klemens tablosundaki, klemens balantlarnda vida ve somunlarn gerektii gibi sklp szdrmazlk temin edilmesine dikkat edilmelidir. Gevek balantlarda kablolar yerinden kabilir veya balant yerinde gevek temas meydana gelebilir. Bu durum, akm geemeyecei iin birtakm arzalara sebep olacaktr.
1.4.1.2. Zararlar Motorda herhangi bir sebeple gvdeye kaak olmas durumunda, ekilen akm artar, g der, devir azalr, motor ss artar ve grltl bir alma meydana gelir. Motorda topraklama yaplmamsa can gvenlii bakmndan tehlike meydana gelecektir. Resim 1.7 ve Resim 1.8 gvdeye kaak sonucu meydana gelen arzalar grlmektedir.
16
1.4.1.3. Giderilmesi Bu arzann giderilmesi iin nce hangi iletkenin gvdeye temas ettii aratrlr. lk olarak motor klemens kutusundaki yldz veya gen kprleri sklr. Daha sonra seri lamba veya avometre ile faz ular ile gvde arasnda kontrol yaplr. Seri lambann yand veya avometrenin balant gsterdii faza ait bobin gruplar alarak arzann hangi bobin grubundan kaynakland tespit edilir. Kaak yeri bulunduktan sonra oyuun yaltkan takviye edilir veya bobin grubu yenisi ile deitirilir. Bir fazl motorlarda ise gvdeye kaak tespiti hem ana sarg hem de yardmc sarg ile gvde arasnda kontrol yaplarak anlalr. Ayrca merkezka anahtarnn kontak balantlarndan da gvdeye kaak arzas olabilir (Resim 1.9). Arzann hangi sargdan olduu tespit edildikten sonra bobin guruplarna baklarak arzann hangi bobin gurubundan kaynakland tespit edilir. Tespit yapldktan sonra arza yine ayn ekilde giderilir.
17
18
19
Daha nce bahsettiimiz arzalar dnda motorun yapmndan kaynaklanan birtakm elektriki arzalar meydana gelebilir. Bu arzalar unlardr: Bobin gruplarndaki bobinlerdeki terslik: Bobin grubu balantlarndaki k ka ya da k girie uygulamasnn yanl yaplmasndan kaynaklanr. Ayrca bobin gruplar iersindeki bobinlerin oluklara ters yatrlmasndan da kaynaklanr. Bu arza durumunda motor faz akmlarnda dengesizlik meydana gelir ve motor iniltili bir ekilde alr. Bobin gruplarnda terslik: Bir faza ait bobin gurubunun dier faza ait bobin grubu ile balanmas sonucu meydana gelir. Bobinlerde yanl gruplandrma: Kutupta faz bana den oyuk saysnn fazla olmas durumlarnda bobinler ikili veya l guruplar eklinde sarlr. Daha sonra bu bobinler statora yerletirildikten sonra bir birlerine eklenerek bobin gurubu oluturulur. Bu balantlar yaplrken yanllkla deiik faza ait bobinler bir birine balanrsa yanl gruplandrma meydana gelir. Bunu nlemek iin ya oklu kalplar kullanlmal ya da bobin gruplar stator dnda balanmaldr. Bu durumda alan motorda faz akmlarnda eitsizlik ve iniltili alma meydan gelir. alma gerilimine gre yanl balant: Motor balantlarnn seri-yldz, seri-paralel, paralel-yldz ve paralel-gen eklindeki balantlarnn yanl yaplmasndan kaynaklanr. Eer yanl balant yapldysa motor bota alrken grltl alr ve snr. Ayrca bota alrken yklendike de devir says ve gcnde dme meydana gelir.
1.4.4. Kondansatrler
Bir fazl yardmc sargl motorlarda, yardmc sargya seri olarak kondansatr balanr. Kondansatr balanarak, yardmc sarg ile ana sarg arasnda faz fark oluturulur. Ayrca kondansatr motorun kalknma momentini de artrr. Bir fazl kondansatrl motorlarda, kondansatre bal olarak birtakm arzalar meydana gelebilir. Bu arzalar unlardr: 20
Daimi kondansatrl motorlarda, kondansatr ksa devre halinde ise yardmc sarg akm artar, sarglar snr ve yanabilir. Kondansatr ak devre halinde ise yardmc sargdan akm gemeyecei iin motor kalknamaz. Kalk kondansatrl motorlarda, kondansatr arzas sonucu motor daimi kondansatrl motor gibi alr. Kalknma momenti dk olur. Yk momenti kalknma momentinden bykse motor kalknamaz.
Kondansatrn arzal olup olamadn renmek iin salamlk kontroln yapmamz gerekir. Kondansatrlerin salamlk kontrol u ekilde yaplr: Kondansatr lmlerinde LCR metrelerden yararlanlr. LCR metrenin komtatr kondansatr kapasitesini lmek iin uygun kademeye alnr. Kondansatr ular LCR metre ularna balanr. LCR metre kondansatr zerindeki kapasite deerini gsteriyorsa salamdr. Aksi takdirde arzaldr. Eer elimizde LCR metremiz yoksa kondansatrn salamlk kontroln analog avometre ile yapabiliriz. Kondansatr analog avometre ularna baladmzda, ibre hzlca saa doru saparak geri eski haline yava yava geliyorsa kondansatr salamdr. bre saa doru saptktan sonra geri eski haline dnmyorsa kondansatr ksa devre olmu demektir. bre hi sapmyorsa kondansatr ak devre olmutur (Resim 1.14).
21
Resim 1.15: Kapaa montajl merkezka anahtar Resim 1.16: Rotor zerindeki hareketli para
Bir fazl yardmc sargl motorlarda en ok grlen arza merkezka anahtarnn kontaklarnn almamas sonucu yardmc sargnn yanmas durumudur. Merkezka anahtar arzalarnda u durumlar gzlenir: Merkezka anahtar gbek sac rotor mili zerine sabitlenmitir. Eer rotor mili zerinde serbeste dnyorsa, itme bilezii konta kapatamaz ve kalk kondansatr almaz. Kontak ayarlar bozulmu olabilir. Eer kontak motor normal devrini ald halde almazsa kondansatr srekli devrede kalaca iin bozulur. Kontak kapanmazsa kondansatr ve yardmc sarg devreye girmeyecei iin motor kalknmaz. Kontak, ama srasnda oluan arkla kaynak olmas sonucu yapk kalabilir. Bu durumda kalk kondansatr srekli devrede kalr ve hemen bozulur. Uygun palet veya yay kullanlmamsa merkezka anahtar ya devreyi erken aar ya da ge aar. Erken aarsa motor kalkn tamamlamadan kalk kondansatr devreden ayrlaca iin kalk momenti yk momentini karlayamayacak ve motor ar ykte alma durumuna girecektir. Eer kontak ge alrsa, kalk kondansatr uzun sre devrede kalaca iin bozulabilir.
22
Sarg ksa devresi: Bobinlerin kendi sarmlar arasnda veya bobinler arasnda ksa devre oluabilir. Bu arzalarda motor fazla akm eker, s hzla artar ve motor korumas yaplmamsa sarg yanar (Resim 1.18 ve Resim 1.19).
Motorun ar akm ekerek almas: Motorun ar akm ekerek almas sarg yanmasna neden olabilecek ska gzlenen arza durumudur. Ar ykler, iki faza kalarak almaya devam etme, mekanik zorlanmalar sonucu milin skmas, rulmanlarn bozulmas, dk voltajda altrma, yol alma ve frenleme srelerinin uzun tutulmas, sk durma ve kalk yaplmas, ebeke frekansndaki ar dalgalanmalar, balant hatas, standart ortam koullar dnda motorun anma yknn zerinde altrlmas durumlarnda motor ar akm eker. Ar akm sonucu sarglardaki s olduka artar. Motorda koruyucu nlemler alnmamsa sarg ksa srede yanar. Resim 1.20de bu arza sonucu yanan motorun stator sarglar grlmektedir.
23
Gvdeye kaak: Sargnn stator sa paketine temas yerlerinde, yaltm bozukluu sonucu ve gvde kaa oluabilir. Motor fazla akm eker, g der, devir azalr, s artar, grltl alma olur ve sarg yanabilir. Resim 1.22 ve resim 1.23te bu arza sonucu ortaya kan stator sarg durumlar grlmektedir.
24
fazl gerilimdeki dengesizlikler: Motora uygulanan fazl ebekenin, faz gerilimleri arasndaki dzensiz deimeler, dk ve yksek gerilim koullarn dourur. Bu durum motorun snmasna yol aar. Motorun verimi der. Faz gerilimleri arasndaki %3,5 kadarlk voltaj dengesizlii motor ssnda %25lik bir s artna sebep olabilir. Resim 1.24te bu arza sonucu yanan stator sarglarnn durumu grlmektedir.
Ar gerilim ykselmeleri: Ar gerilim ykselmeleri ounlukla g devrelerinin alp kapanmasndan, yldrm dmesinden, kondansatr boalmas gibi olaylarn sonucu ortaya kar. Bu gerilim ykselmeleri darbe akmlarnn olumasna ve sarglarn yanmasna neden olabilir. Resim 1.25te bu arza sonucu yanan stator sarglarnn durumu grlmektedir.
Rotorun herhangi bir nedenle kilitlenmesi: Normal iletme ortamnda rotorun herhangi bir nedenle kilitlenmesi (dnmemesi) durumunda motor ebekeden fazla akm eker. nk rotorun kilitlenmesi demek motorun ksa devre olmas demektir. Motor bu durumda kalrsa, herhangi bir koruma eleman yok ise sarglar ksa srede yanacaktr. Resim 1.26 da rotor kilitlenmesi sonucu yanan stator sarglar grlmektedir. 25
Bir fazl motorlarda merkezka anahtar ve kondansatr arzas: Bir fazl motorlarda en ok karlalan arza merkezka anahtarn arzalanarak yardmc sargy devreden karamamas ve bunun sonucunda da ince kesitli az sipirli olan yardmc sargnn yanmasdr. Ayrca daimi devre kondansatrl motorlarda kondansatr ksa devre olursa yardmc sarg akm artar, sarg snarak yanabilir. Resim 1.27de yardmc ve ana sargs yanm bir motor grlmektedir.
26
Yank faz bobininin tespitini yapabilmek iin nce motorun klemens balant kutusundaki kpr sklr. Daha sonra her faz sargsnn giri ve k ularndan ohmmetre aracl ile direnleri llr. Bu lmede her faz sargsnn direnci ayn olmaldr. kisi ayn bir tanesi farkl diren gsteriyorsa faz sargsnda yanma sonucu veya baka bir nedenle bobin iletkenlerinin kendi arasnda ksa devre var demektir. Yanmadan dolay kopuk bir sarg varsa ohmmetre ile lm yaptmzda yanan sargnn giri ve klar arasnda diren grnmeyecektir. Ayn ekilde bir fazl motorda da ana ve yardmc sarg kontrolleri yaplr. Klemens balantsndan ohmmetre ile lmn nasl yaplaca Resim 1.30 ve 1,31de grlmektedir.
Motor devrelerinde kullanlan balca koruma elemanlar unlardr: Ar akm rleleri Manyetik ar akm rlesi Termik ar akm rlesi
o Direk stmal ar akm rlesi o Endirekt stmal ar akm rlesi Elektronik ar akm rlesi Manyetik ac Termik manyetik devre koruma alteri Termistr koruyucular Bimetal devre kesicileri Yar iletken scaklk hissedicileri ( PTC Termistrler )
Motor ( faz ) koruma rlesi Faz sras rlesi Ar ve dk gerilim rleleri Ar gerilim kontrol rlesi Dk gerilim kontrol rlesi Gerilim kontrol rlesi
Kaak akm koruma rlesi Sigortalar Vidal ( buonlu-eriyen telli ) sigortalar Anahtarl tip ( W ) otomatik sigortalar o o L Karekterli otomatlar G Karekterli otomatlar
Bakl sigortalar
Genel olarak ok kullanlan koruma tipi, termik ar akm rlesi ile korumadr. ebeke geriliminin ok dzensiz deitii yerlerde, gerilim kontrol rlesi, beklenmeyen nedenler sonucunda faz srasnn deiimi, motorun dn yn deiiminin gvensiz koullar yarataca yerlerde faz kontrol rlesi kullanlmaldr.
28
29
lem Basamaklar
Klemens balantsn kontrol ediniz.
neriler
eitli ara ve gerelerin kullanmnda el ve parmaklarnz yaralamamaya dikkat ediniz. Kondansatrn salamlk kontroln yaparken, kondansatr uarna dokunmaynz. Merkezka anahtarnn kontroln yaparken kontaklarn alp almadn ve kontaklarda ark sonucu bir ypranma olup olmadn kontrol ediniz. Sarg kontrollerini yaparken motorun yldz veya gen kprsn skmeyi unutmaynz. Sarglarn kopukluk kontrollerini sarg giri klar arasn seri lamba veya avometre ile lerek yapnz. Bobin gruplar arasndaki ksa devreleri tespit etmek iin faz girileri veya klar arasnda balant olup olmadn tespit etmek amacyla seri lamba veya avometre ile lm yapnz. Bobinlerin kendi iindeki ksa devreleri tespit etmek iin sarglarn omik direnlerini avometre ile lnz. Sarglarn kontroln seri lamba ile yapyorsanz, enerji altnda altnz unutmaynz. Sarglarn kontroln avometre ile yapyorsanz iiniz bittikten sonra, avometreyi kapatmay unutmaynz.
aras
kaak
kontroln
30
Aada verilen boluklar doldurunuz. 1. Asenkron motorlarn alma prensibi ..esaslarna dayanr. 2. Bir fazl motorlarda yardmc sargy devreden kartan anahtara.denir. 3. Motor sarglarnn yank olup olmadn tespit etmek iin her faz sargsnn direnci llr. 4. Dner alann olumas iin en az .. fazl bir sisteme ihtiya vardr. 5. Klemens ularna giri ular soldan saa doru .sras ile k ular ise sras ile balanr 6. Genel olarak en ok kullanlan koruma tipi ile korumadr. 7. Gc .dan byk motorlar fazl olarak altrlr. 8. Bir fazl yardmc sargl motorlarda kondansatr yardmc sargya balanr. 9. Motor gvdesi ile bobinler arasnda meydana gelen elektriki temasa .. denir.
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz. 31
Evet
Hayr
DEERLENDRME
Yaptnz deerlendirme sonunda hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Eksikliklerinizi aratrarak ya da retmeninizden yardm alarak tamamlayabilirsiniz. Cevaplarnzn tamam evet ise bir sonraki faaliyete geiniz.
32
ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlar olmaldr: Kondansatrlerin yaplar, eitleri, kapasiteleri ve kapasitelerini etkileyen faktrleri, g-gerilim-akm deerlerini aratrnz. Bir fazl asenkron motorlarda neden kondansatr kullanld ve kullanlan kondansatr eitlerini aratrnz. Bir fazl asenkron motorlarda gce gre kullanlmas gerekli kondansatr kapasitesinin nasl tespit edildiini aratrnz. Kondansatr firmalarndan kataloglar temin ediniz. Bu kataloglar snf ortamnda arkadalarnzla inceleyiniz.
Aratrma ilemleriniz iin internet ortamn, kondansatr reticilerini, bir fazl motor reticilerini ve elektronik kitaplarn kullanabilirsiniz. Edindiiniz bilgi ve tecrbeleri snf ortamnda arkadalarnzla paylanz.
2. KONDANSATRLER
Karlkl iki iletken ve bunlarn arasnda bulunan bir yaltkandan oluan, elektrik yk depo edebilme yeteneine sahip devre elemanlarna kondansatr denir. Bir fazl yardmc sargl motorlar genellikle kondansatrl olarak kullanlr. Kondansatr hem motorun kalknma momentini artrr hem de ana sarg ile yardmc sarg arasnda faz fark olumasn salar. Ayrca kalk kondansatrl motorlarda, yardmc sargya seri olarak balanan kondansatr sayesinde motorun ilk kalknmada ekecei akmda biraz dk olur.
2.1. eitleri
Bir fazl yardmc sargl motorlarda iki eit kondansatr kullanlr. Kalk kondansatrl motorlar iin elektrolitik kondansatrler Daimi kondansatrl motorlar iin metalik polipropilen film kondansatrler 33
2.2. Yaps
Elektrolitik kondansatrler: lk hareket kondansatr olarak kullanlan elektrolitik kondansatrler alminyum folyolardan yaplr. Folyonun iki yz de ok ince ve mikroskobik girinti ve kntlar olan dielektrik vazifesi gren alminyum oksit ile kapldr. Bu folyolar elektrolit svs emdirilmi ktlar ile birlikte sarlr. Alminyum eritler tek veya ift terminallere balanarak bakalit tp muhafazalarn iine konur.
Elektrolitik kondansatrler saniyeden fazla devrede kalmamaldr. Aksi takdirde ksa srede bozulur. Elektrolitik kondansatrler ok yksek kapasitelerde yaplabilir.
Metalik polipropilen film kondansatrler: Yapsnda metalize poliproplen film ve poliretan reine kullanlmaktadr. D yaps dip vidal, vidasz plastik veya alminyum tpten olumaktadr. Metalize film iki kat silindir eklinde sarlarak kondansatr eleman oluturulur. Daha sonra kondansatr elemanlar plastik tpler iinde yksek izolasyon seviyesine sahip poliretan reine ile kaplanr ve hava ile ilikisi kesilir.
Bu kondansatrler kk kapasitelerde imal edilmektedir. Dayanma gerilimleri yksektir. Kutupsuzdur. Bir fazl daimi devre kondansatrl motorlarda kullanlr.
34
2.3. Kapasite
Kondansatrn yk depo edebilme yetenei kapasite olarak adlandrlr. Bir fazl yardmc sargl motorlarda kullanlacak kondansatrn kapasitesi motor gcne ve motor tipine gre deiir. Kullanlacak kondansatr kapasitesinin tespiti iin hazr tablolardan faydalanlr (Tablo 2.1).
KONDANSATR G ( HP )
0.35 0.40 0.50 0.55 0.70 0.80 0.90 1.10 1.20 1.30 1.50 1.75 2.00
G ( kW )
0.25 0.30 0.35 0.40 0.50 0.60 0.70 0.80 1.00 1.10 1.20 1.30 1.50
LK HAREKET ( F )
43 53 53 64 64 77 72 88 88 108 108 130 124 149 145 175 161 193 189 227 216 259 233 280 280 333
Tablo 2.1: Motor glerine gre kullanlacak ilk hareket ve daimi devre kondansatrleri
35
Daimi devre kondansatrl motorlarda bo almada kondansatr geriliminin art yapmas da dnlerek, kondansatr gerilimi yksek seilir.220 V luk ebekede 400 450V gibi. Motora balanacak kondansatr seimini yaparken, gce ve tipe gre uygun kapasite ve eitte kondansatr tespiti yaplmas gerekir. Elektrolitik kondansatrlerin depolama sreleri yaklak bir yldr. Bu srenin almas halinde kondansatr kullanlmadan nce teste tabi tutulmaldr.
37
lem Basamaklar
Klemens kapan ve koruyucusunu sknz.
neriler
Klemens kapan ve koruyucusunu skerken, vidalar iin uygun tornavida seimi yapnz. Ara ve gerelerin kullanmnda el ve parmaklarnz yaralamamaya dikkat ediniz. Kondansatr ularn dearj ederken, plak elle ulara dokunmamaya dikkat ediniz. Kondansatr skerken zarar vermeyiniz. yuvasna
Uygun kondansatrn seimini yapnz. Kondansatr yerine taknz. Klemens kapan yerine taknz.
Kondansatr seimi yaparken, arzal kondansatr zerindeki deerlere, motor gcne ve tipine dikkat ediniz. Kondansatr balantsn yaparken, kablo ular ile kondansatr ularnn iyi temas etmesini salaynz.
38
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz.
39
Evet
Hayr
DEERLENDRME
Yaptnz deerlendirme sonunda hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Eksikliklerinizi aratrarak ya da retmeninizden yardm alarak tamamlayabilirsiniz. Cevaplarnzn tamam evet ise bir sonraki faaliyete geiniz.
40
ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlar olmaldr: Merkezka anahtarnn alma prensibi, yaps ve eitleri hakknda aratrma yapnz. Aratrma ilemleri iin merkezka anahtar reticilerini, internet ortamn, elektrik makineleri kitaplarn ve evrenizde bulanan bobinaj atlyelerini kullannz. evrenizdeki iletmelerin bakm onarm birimleri ile zel bobinajclara giderek, burada merkezka anahtarnn nasl deitirildiini gzlemleyiniz. Edindiiniz bilgi ve tecrbeleri snf ortamnda arkadalarnzla paylanz. Merkezka anahtar reticilerinden veya bu reticilerin internet sitelerinden kataloglar temin ederek, bu kataloglar arkadalarnzla snf ortamnda inceleyiniz.
3. MERKEZKA ANAHTARLAR
3.1. Merkezka Anahtar
Bir fazl yardmc sargl motorlarda, motor kalknrken yardmc sargy devrede tutan normal devrinin %75ine ulatnda yardmc sargy devreden ayran anahtara merkezka veya santrifj anahtar denir (Resim 3.1 ve Resim 3.2).
41
3.3. Yaps
Merkezka anahtar iki ksmdan meydana gelir. Duran ksm motor arka kapanda, hareketli ksm ise rotor zerindedir. Hareketli ksm bir gbek sac, bir itme bilezii, iki adet palet ve iki adet yaydan oluur. Duran ksm ise motorun arka kapana monte edilmi kontaktan meydana gelir. Merkezka anahtarnn hareketli ksm arka rulmandan nce arka milin trtkl yerine monte edilir. Gbek sac ile itme bilezii mil zerine monte edilir. Gbek sac ile itme bilezii arasna ikier adet palet ve yay taklr. Kontak motorun arka kapana monte edilir. Normal durumda merkezka anahtarnn itme bilezii kontaa bastndan, kontak kapaldr (Resim 3.4). Merkezka kuvveti ile itme bileziinin ekilmesini salayan hz deerini etkileyen elemanlar, paletler ve yaylardr (Resim 3.3). Kullanlacak palet ve yaylar motorun hz deerine uygun seilmelidir.
42
Merkezka anahtarnn arka kapanda bulunan kontaklar deiik yap ekillerinde yaplabilmektedir (Resim 3.6).
3.4. eitleri
Merkezka anahtarlar kullanlacak motorun devir saysna gre deimektedir. Motor hzna bal olarak merkezka kuvvetinin yapt etki de deimektedir. Bu sebepten merkezka anahtarlarda devir saysna gre kullanlacak yaylar ve paletlerde deiir. Genel olarak hza gre merkezka anahtarlar u ekilde snflandrlr. 2 kutuplu ( 3000 d/d ) motorlarda kullanlan merkezka anahtarlar (Resim 3.7 ve Resim 3.8):
43
4 kutuplu ( 1500 d/d) motorlarda kullanlan merkezka anahtarlar (Resim 3.9 ve Resim 3.10)
Resim 3.10da grld gibi 4 kutuplu ( 1500 d/d) motorlarda kullanlacak merkezka anahtarnn paletlerine arlklar konmutur. Bylece merkezka kuvvetinin etkisiyle daha erken bir devirde kontaklarn almas salanmtr. 6 kutuplu ( 1000 d/d) motorlarda kullanlan merkezka anahtarlar
Kullanlan paralar 1500 devirde kullanlanlarla ayndr. Sadece yaylar farkllk gsterir. Ayrca motorun gvde byklne gre de merkezka anahtarlar byk boy ve kk boy olmak zere iki eittir.
44
lem Basamaklar
Arzal merkezka anahtar grubunu yerinden sknz.
neriler
Rotor zerindeki rulman skmek iin ektirme kullannz. Rulman skerken ve yerine takarken zarar vermemeye dikkat ediniz. Sktnz merkezka anahtarnn eidini tespit ediniz ve ayn zellikte yeni merkezka anahtarn taknz. Kullanlacak palet ve yaylarn motorun hz ve frekansna uygun olmasna dikkat ediniz. Merkezka anahtarnn kontak ksmnn montajn yaparken, kontaklarn gvdeye temasn nleyecek tedbirleri almay unutmaynz. Ara ve gerelerin kullanmnda el ve parmaklarnz yaralamamaya dikkat ediniz.
45
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz.
46
Evet
Hayr
DEERLENDRME
Yaptnz deerlendirme sonunda hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Eksikliklerinizi aratrarak ya da retmeninizden yardm alarak tamamlayabilirsiniz. Cevaplarnzn tamam evet ise bir sonraki faaliyete geiniz.
47
ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlar olmaldr: Rotoru sargl asenkron motorlarda, rotorda meydana gelebilecek arzalar aratrnz. Ksa devre ubuklu asenkron motorlarda, rotorda meydana gelebilecek arzalar aratrnz.
Aratrma iin motor reticilerilerini, bu reticilerin internet sitelerini, evrede bulunan iletmelerin bakm-onarm atlyelerini ve zel bobinaj atlyelerini gezmeniz gerekir. Buralarda edinmi olduunuz bilgi ve gzlemlerinizi snf ortamnda arkadalarnzla paylanz.
4. ROTOR
4.1. Rotor Sarglarndan Kaynaklanabilecek Arzalar
Sargl rotorlu (bilezikli) asenkron motorlarda, rotor zerine alm oyuklara ayn statorda olduu gibi fazl sarglar yerletirilir. Bu sarglar genelde yldz balanarak rotor mili zerindeki bileziklere balanr. Rotor sarglarnda ayn stator sarglarndaki gibi elektriki arzalar meydana gelebilir. Sarglarda kopukluk, gvdeye kaak, sarg ksa devreleri vb. arzalar grlebilir. Bu arzalarn tespiti ve giderilmesi ayn stator sarglarndaki gibidir. Rotor sarglarndaki arzalar sonunda asenkron motorlarda akm artar, moment ve verimde dmeler meydana gelir.
Kullanlan fralarn kalitesi motorun alma karakteristiine uygun seilmemi ise bilezikler zerinde izikler ve lekelenmeler meydana gelebilir. Bu durum bileziklerin ypranmasna neden olur. Ypranma sonucu bileziklerin aras dolar ve ksa devreler meydana gelebilir. Bu nedenle hafif izgili ve dalgal bilezikler talanarak dzeltilmelidir. Baz motorlarda kalknma salandktan sonra, bileziklerin bulunduu tarafa ilave edilen bir mekanik dzen yardm ile fralar kaldrlr ve bilezikler ksa devre edilir. Motor bu andan sonra ksa devreli rotor gibi almaya devam eder. Fralar da bileziklere srtnmedii iin hem bileziklerde hem de frann kendisinde ypranma meydana gelmez. Dnen ksmdaki rotor devresine akm, fralar ve bilezikler aracl ile iletilir. Fralardaki ypranmalar nedeniyle birtakm arzalar meydana gelebilir. Fralarn ypranmas sonucu, bilezikle olan temasnda problemler yaanr. Ypranm fralar bilezik yzeyinde ark olumasna ve bileziin bozulmasna neden olur. Akm rotor devresine iletilemez. Motorun momenti der. Dier sarglardan fazla akm geecei iin rotorda snma meydana gelir. Herhangi bir koruma eleman yoksa sarglar yanabilir. Bu gibi arzalar motor devrindeki azalmayla kendini belli eder.
Bileziklerin kontroln yaparken zellikle fralara dikkat etmemiz gerekir (resim 4.1). nk sargl rotorlu ( bilezikli ) asenkron motorlarda ayn doru akm motorlarnda olduu gibi en ok arza grnen ve arzaya sebep olan eleman fralardr. Fralarn boyu kontrol edilmeli ve fra yuvasndaki birikmi karbon ve tozlar temizlenmelidir. Bask yaylar kontrol edilmelidir. nk frann bilezie az veya ok basmas zararldr. Fra az basarsa ark meydana gelir ve bilezikler ypranr eer fra ok basarsa ksa srede kendisinin ypranmasna neden olur.
49
Ksa devre ubuklarnn krlmas veya atlamasna kalk anndaki zorlanmalar, ar snma vb. problemler sebep olur (resim 4.2). Ksa devreli rotor ubuklarnda herhangi bir sebeple krlmas veya atlama olumas durumunda bu ksa devre ubuundan akm geemeyecektir. Bu durum dier komu ksa devre ubuklarnn ar snmasna sebep olacaktr. Motor momenti decek, verim azalacak, akm artacak ve grltl bir alma meydana gelecektir
Resim 4.3: Ksa devre ubuklar gevemesinden dolay arzalanan bir rotor
Bu kanatklarda krlmalar ve eilmeler meydana gelebilir. Rotor kanatklarnn krlmas motorda ok nemli arzalarn olumasna neden olabilir. Ender grlen arzalardandr. Kanatklarda meydana gelen eilmeler ise rotorun balans ayarn bozacaktr. Bu da dnme ekseni zerindeki yataklara etki eden merkezka kuvvetlerini douracaktr. Motorda grltl bir alma meydana gelecektir.
51
lem Basamaklar
Rotor sarglarnn kontroln yapnz.
neriler
Rotor sarglarnn kontroln stator sarglarnn kontrol gibi yapnz. Sarglarn kontroln yaparken seri lamba kullanyorsanz, enerji altnda altnz unutmaynz. Sarglarn kontroln avometre ile yapyorsanz, iiniz bittikten sonra kapatmay unutmaynz. Bileziklerin kontroln yaparken, bileziklere basan fralarn seviyesini ve bask yaylarnn durumunu da kontrol ediniz. Bileziklerin kontroln yaparken zerlerinde izik veya lekeler olup olmadna dikkat ediniz. Ksa devre ubuklarnda atlaklk ve geveklik kontrol yaparken, rotor yzeyini dikkatli bir ekilde inceleyiniz. Kanatklarn kontroln yaparken kanatklarda bir krlma atlama veya eilme olup olmadn gzlemleyiniz.
Rotor ubuklarnda atlaklk kontrol yapnz. Rotor ubuklarnda geveklik kontrol yapnz. Kanatklarn kontroln yapnz.
52
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz.
53
Evet
Hayr
DEERLENDRME
Yaptnz deerlendirme sonunda hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Eksikliklerinizi aratrarak ya da retmeninizden yardm alarak tamamlayabilirsiniz. Cevaplarnzn tamam evet ise bir sonraki faaliyete geiniz.
54
ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlar olmaldr: Bir ve fazl asenkron motor tiplerini aratrnz. eitli tipte kullanlan rotor salarn ve zelliklerini aratrnz. Bir ve fazl asenkron motorlarda uygulanan sarm eitlerini aratrnz. Asenkron motorlarla ilgili standartlar hakknda aratrma yapnz.
Aratrma iin motor reticilerilerini, bu reticilerin internet sitelerini, evrede bulunan iletmelerin bakm-onarm atlyelerini ve zel bobinaj atlyelerini gezmeniz gerekir. Buralarda edinmi olduunuz bilgi ve gzlemlerinizi snf ortamnda arkadalarnzla paylanz.
5. MOTOR TPLER
5.1. Bir Fazl Asenkron Motorlar
Evlerde, brolarda, kk tamir atlyelerinde vb. yerlerde genelde bir fazl ebeke bulunmaktadr. Bu bakmdan bir fazl ebekede alan motorlara hala gereksinim vardr.
Asenkron motorlarda rotor oluk says ile stator oluk saysna eit olduu zaman motor kalknamaz. Bu sebeple rotor oluk says hibir zaman stator oluk saysna eit olarak yaplmaz. Manyetik sesleri azaltmak ve iyi bir kalknma momenti elde etmek iin rotor ksa devre ubuklar mile paralel deil de eik bir ekilde yerletirilir (Resim 5.1).
56
5.4.1. Ak Tip
Ak yap tipinde motor kapaklarnda ve gvdesinde aklklar bulunur. Ak yap tipinde soutucu havay makinenin ortasndan geirip s kaynaklarna ulatrma olana vardr. Bylece rotor, stator ve stator sa paketi ile sarglar hava akm iinde bulunur. Fakat bu yap tipinde en byk sorun soutucu havann makine iinden en uygun bir ekilde geirilmesini salamaktr. Ayrca sarglar hava ile direk temas ettii iin izolasyondaki bozulmalar daha abuk olmaktadr. Bu tip motorlar koruma bakmndan zayf olan motorlardr (Resim 5.3).
58
Bu tip rotorlu motorlarn kalknma akmlar ve momentleri de dk olmaktadr. Vantilatr, aspiratrler vb. cihazlarda kullanlr
Bu olumsuzluklar nlemek iin, zellikle byk gl motorlarda sarglar ikili, l veya daha fazla telli olarak yaplr. Yani faz bobinleri hazrlanrken ikili, l veya daha fazla olarak paralel ekilde sarlr. Burada genel prensip tel kesitinin deimemesidir. Bu durumu bir rnekle aklayalm. rnek: fazl asenkron motorun statorundaki faz bobinleri 2mm2 iletkenden tek telli olarak sarlmtr. Bu statorda iki telli sarm uygulansayd kullanlacak iletkenin apn bulunuz. Tek telli sarmda iletkenin kesiti 2mm2 dir. Burada tel apn hesaplayarak veya hazr tablolar kullanarak bulabiliriz.( forml S = .d2 / 4 ) d= 1,60 mmdir. ki telli sarm yapacamz iin kesiti ikiye bleriz S2 = 2 / 2 = 1mm2 dir. Kesiti 1mm2 olan iletkenin tel apn yine hazr tablolardan veya hesap yoluyla bulabiliriz. d=1,15 mmdir. Sonu olarak kesiti 2mm2 ap 1,60 mm olan stator faz bobinlerini 2 telli olarak tel ap 1,15mm olan iletkenden sarabiliriz (Tablo 5.1).
60
Paralel balant: fazl asenkron motorun stator sarglar seri balantnn dnda paralelde balanr. Paralel balant, stator iinde ve stator dnda olmak zere iki ekilde yaplr.
61
Stator iinde paralel balant: Bobin gruplarnn paralel balanmasndaki temel prensip bobin giri ularn bir noktada birletirmek, k ularn bir noktada birletirmek ve ka bobin olursa olsun darya bir giri bir de k ucu kartmaktr.
Daha nce motor gc artka iletken kesitinin ve apannda artn, bunun sonucunda sarmda birtakm zorluklarla karlaldn belirtmitik. Bu zorluklar ortadan kaldrmak iin kullanlan yntemlerden biri de faz bobinlerinin stator iinde paralel balamaktr. Burada dikkat edilecek husus motor hat akmn dolaysyla motor gcn deitirmemek gerektiidir. Bu durumu bir rnekle aklayalm. Seri bal bobin guruplarnn iletken kesiti: 2mm2 Bir oyuktaki iletken says : 60 sipir
Bu bobin gruplarn paralel balayabilmek iin genel prensip bir oyuktaki amper-tur ( ampersipir ) sabit tutulacadr. Bu durumda iletken kesitini yarya (2 / 2 = 1mm2) drp, sipir saysn iki katna ( 260 = 120 sipir ) karrsak amper-tur sabit kalm olur.
Paralel balamada bobin gruplarnn akm ynlerine dikkat etmemiz gerekir (ekil 5.2). Eer yanl ekilde paralel balama yaparsak kutuplama bozulur. Stator dnda paralel balant: fazl motorlar etiketlerinde yazl gerilim deeri dnda eitli gerilimlerde altrlmak istenebilir. Bunun iin asenkron motorlarn stator sarglar seri yldz, seri gen, paralel yldz ve paralel gen eklinde balanr.
Bobin gruplarnn stator dnda paralel balants yaplrken aadaki hususlara dikkat etmek gerekir. 62
a-Seri ve paralel btn balant ekillerinde her gerilim deeri iin bir faz bobin grubuna den gerilim ve her bir faz bobin grubundan geen akm ayn olmaldr. b-Btn gerilim deerleri iin g ayn olmaldr.
63
lem Basamaklar
Faz saysn tespit ediniz. Rotor tipini belirleyiniz.
neriler
Motorun faz saysn tespit etmek iin motorun klemens kutusunu inceleyiniz. Klemens kapan ve koruyucusunu skerken, vidalar iin uygun tornavida seimi yapnz. Motorun yap tipini ve alma eklini tespit etmek iin motor d gvdesini inceleyiniz. Rotor tipini belirlemek iin rotorda sarg olup olmadn kontrol ediniz. Rotor yapsn belirlemek iin rotor sa paketinin eklini inceleyiniz. Sarglarn balant eklini tespit etmek iin bobin giri k ularn ve bobin grup balantlarnn ek yerlerini kontrol ediniz.
Motor yapsn tespit ediniz. Motorun alma eklini tespit ediniz. Rotor yapsn belirleyiniz. Sarglarn statora yerletirme eklini kontrol ediniz.
64
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz.
65
Evet
Hayr
DEERLENDRME
renme faaliyetlerindeki eksikliklerinizi faaliyete tekrar dnerek, aratrarak ya da retmeninizden yardm alarak tamamlayabilirsiniz. Hepsine doru cevap verdiyseniz modl deerlendirmesi iin retmeninize bavurabilirsiniz.
66
DEERLENDRME LTLER
Klemens balantlarn kontrol ettiniz mi? Kondansatrn salamlk kontroln yaptnz m? Merkezka anahtarn kontroln yaptnz m? Sarglar ile gvde arasnda kaak kontrol yaptnz m? Sarglarn kopukluk kontroln yaptnz m? Sarglar aras ksa devre kontroln yaptnz m? Sarglarn omik direnlerinin eitliini kontrol ettiniz mi? Klemens kapan ve koruyucu kapa sktnz m? Kondansatr ularn tornavida ile dearj ettiniz mi? Kondansatr sktnz m? Kondansatr seimini yaptnz m? Kondansatr yerine taktnz m? Klemens kapan ve koruyucu kapa yerine taktnz m? Arzal merkezka grubunu yerinden sktnz m? Yeni merkezka grubunu yerine taktnz m? Rotor sarglarnn kontroln yaptnz m? Bileziklerin kontroln yaptnz m? Rotor ubuklarnda atlaklk kontrol yaptnz m? Rotor ubuklarnda geveklik kontrol yaptnz m? Kanatklarn kontroln yaptnz m? Faz saysn tespit ettiniz mi? Rotor tipini belirlediniz mi? Motor yapsn tespit ettiniz mi? alma eklini tespit ettiniz mi? Rotor yapsn belirlediniz mi? Sarglarn statora yerletirme eklini kontrol ettiniz mi?
Evet
Hayr
67
DEERLENDRME
Yaplan deerlendirme sonunda hayr cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz modl tekrar ediniz. Btn cevaplarnz evet ise modl tamamladnz, tebrik ederiz. retmeniniz size eitli lme aralar uygulayacaktr. retmeninizle iletiime geiniz.
68
69
70
71
KAYNAKA KAYNAKA
ARSLAN Ali, Atlye 2 ALACACI Mahmut, Adem ALTUNSALI, Alternatif Akm Elektrik Makinalar, skenderun, 2000. BODUROLU Turgut, Elektrik Makinalar Dersleri, stanbul, 1994. GRKEM Abdullah, Elektrik Makinalarnda Bobinaj, orum, 1994. GRKEM Abdullah, Atlye 2, orum, 2002. NACAR Mahmut, Temel Elektronik, skenderun, 2004. SAKAN Ahmet Hamdi, Elektrik Makinalar III, MEB, stanbul, 1988. Asenkron Elektrik Motorlar, Volt Elektrik, zmir, 2003.
72