Trkiyede Hafza almalar

Leyla Neyzi, Sabanc niversitesi Antlar, Mzeler ve Anma Giriimleri: Trkiye ve Dnya Deneyimleri Atlyesi Cezayir Lokantas, Istanbul, 17-18 Aralk 2011 Hafza veya bellek almalar, sosyal ve beeri bilimlerde zellikle tarih, antropoloji, kltrel almalar, edebiyat ve psikoloji gibi disiplinlerin arlkl olarak eildii, son yllarda da kendi disiplinleraras alann oluturan ve byk ilgi gren bir konu. Bellek almalar, en genel anlamyla bireysel ve toplumsal hatrlama (ve unutma) srelerini inceler. Son yllarda beyin zerine yaplan bilimsel aratrmalar, bireysel bellein nasl ilediini anlamamz kolaylatrmakla birlikte, bu konuda deneysel almalar srmektedir. Bu aratrmalarn en nemli bulgusu, hatrlama srecinin bir muhafaza sistemi veya bir bilgisayar gibi almadn gstermesidir. Birey, hatrlama annda basit bir ekilde gemite depolanm bilgiye ulamaz. Bellekteki veri, hatrlama annn zellikleriyle harmanlanarak yeniden oluturulur (Rose 2003). Bu adan, bellei aratrmak iin gemi kadar, gncel balam ve bu ikisinin arasndaki ilikiyi dikkate almak gerekir. Hatrlama srecini incelemek, ayn zamanda unutma srecinin de farknda olmay gerektirir. nsan beyni, deneyimlediklerinin byk ounluunu unutmak zorundadr; bu adan hatrlanan, yaanm olandan yaplan bir sekiden oluur (Connerton 2009). Sosyal bilimciler bellek konusunu aratrrken, zellikle bireyin iinde bulunduu toplumsal balam zerinde dururlar. nsan beyninin alma biiminin tesinde, hatrlama srecinin toplumsal balamdan gl bir ekilde etkilendii aikrdr (Halbwachs 1992). Gemii nasl hatrladmz, bize okulda retilen tarih, televizyon, film, gazete, dergi, internet gibi medya, aile ve sosyal evremizden bize aktarlan szl ve yazl kltrle yakndan ilintilidir. Bellek almalar zellikle bireysel olanla toplumsal olann kesime noktasna eilir (Portelli 1991) ve bireysel yaam yks anlatlar (szl tarih), otobiyografi, biyografi, popler kltr, medya, sanat, mimari, mekn, objeler, beden gibi alanlarda bellein izini srer. Tarihsel olarak felsefecilerin kavramsal almalaryla balayan (Coleman 1992), szl kltre dayal ve yaznn kitlelere henz ulamad toplumlarda bilgi aktarmnn ana yolu olan (Yates 1992) ve modernite hakknda yazlanlarda da ne kan bellek konusu (Benjamin 1997) yirminci yzylda dnya savalarnn ve totaliter rejimlerin toplum ve birey zerindeki travmatik etkilerini inceleme sreciyle birlikte geni bir aratrma alan oluturdu (Fussell
Hakikat, Adalet ve Hafza almalar Merkezi

1975). Birinci Dnya Sava srasnda Avrupal askerlerin yaadklar, daha sonralar travma sonras stres bozukluu olarak tanmlanacak fiziksel ve psikolojik bozukluklara neden olur. Sava deneyimi, askerlerin hatrlama biimlerini de etkiler. Sonradan travma almalar olarak tanmlanacak bu yeni aratrma alan, bellek konusundaki incelemeler iin de nc olur. Sigmund Freud, travmay ve travmaya bal bellek bozukluklarn psikanalitik bozukluklar olarak nitelendirerek gemii hatrlamay merkezine yerletiren yeni bir disiplin yaratacak ve modern znenin kendini tanmlama srecini derinden etkileyecektir (Steedman 1995). Bellek almalar, zellikle kinci Dnya Sava ve Holocaust yani Yahudilere ynelik soykrmdan sonra ivme kazanr. zellikle 1960l yllardan itibaren szl tarih yntemi, soykrmdan kurtulanlarn deneyimlerini dinleyerek bir ses ve grnt arivi oluturmak, yaananlara tanklk etmek ve iyiletirme srecine katkda bulunmak amacyla hzla geliir (Felman ve Laub 1992). Holocaust ve soykrm aratrmalar kinci Dnya Savandan gnmze sregelen ve Gney Amerika, Gney Afrika, Kamboya, Yugoslavya, Ruanda gibi lkelerde yaanan toplumsal iddetin etkilerini aratran sosyal bilimcilere rnek oluturacaktr (Levy ve Sznaider 2002). ounluu tarihi olarak yetimi olan szl tarihiler, zamanla kendi akademik alanlarn olutururlar. Tarih disiplininin arivde almaya ynelik ynteminin toplumda greceli olarak gsz konumdaki kadnlar, aznlklar, gmenler gibi kesimleri aratrmak iin yeterli olmadn savunan szl tarihiler, bireylerin yaam deneyimlerini kendi azlarndan dinleyerek onlarn da tarihe dahil edilebileceini ne srerler. Bellek konusunun sosyal bilimlerde youn olarak aratrlmaya balamas szl tarihin geliimiyle balar (Passerini 1987). nk szl tarih, bellein ileyi biimini, szl kltr ve yazyla ilikisini irdelemeyi gerektirir (Assmann 2001). Bellek almalar alanna ivme kazandran dier bir gelime, son yllarda kimlie ve bununla balantl olarak gemie ynelik youn ilgidir. Bu ilgi, modernite ve postmodernite deneyimiyle ilgili tartmalarla yakndan ilintilidir. Baz yazarlar, gnmz toplumundaki zaman ve mekn i ieliinin bir denge gereksinimi yarattn, kimlik ve gemie ynelimin bundan kaynaklandn savunur (Huyysen 1994). Geleneksel olann kaybna ynelik bir nostalji de bellee ynelimin nedenlerindendir (Nora 2006). Bellek konusunun gndemden dmemesi, milliyetilik ve kltrel kimlie dayal atmalarn iddet ve soykrmlara neden olmas ve bu olaylarn gemiin hatrlanma ve kurgulanma biimiyle ilintili olmasndan da
Hakikat, Adalet ve Hafza almalar Merkezi

kaynaklanmaktadr (Das 2000). Son yllarda bellek almalar alannda sorumluluk, adalet ve hukuka dair tartmalar ne kmaktadr (Leydesdorff 2009). Gitgide kendi akademik alann oluturan bellek almalar, kendi dergisi ve alana giri kitaplaryla kurumsallamaktadr (Roediger III ve Wertsch 2008, Radstone ve Schwarz 2010). Trkiyede ise bellek almalar ok yeni bir alan (ztrkmen 2001/2002). 1980 sonras toplumsal gelimeler Trkiyede yakn gemie olan ilgiyi youn bir ekilde artrd. 12 Eyll 1980 askeri darbesi toplumda onulmaz yaralar at. Siyasal bask, kresellemenin etkisiyle birlikte kltrel ve znel kimlik araylarn ne kard (Grbilek 1992). Yeni medya iletiim olanaklarn artrd. Trkiye toplumu yakn tarihi, zellikle de Osmanldan Cumhuriyete gei srecini ve Cumhuriyetin kurulu projesini tartmaya balad (Ersanl 2003). Yakn tarihe olan yeni ilgi, unutulmu veya unutturulmu olan ve zellikle Hristiyanlara, Yahudilere, Krtlere ve Alevilere ynelik travmatik olaylarn gndeme gelerek yeniden deerlendirilmelerine neden oldu. Bunlarn arasnda Ermeni soykrm, Trkiye-Yunanistan nfus mbadelesi, 1934teki Yahudilere ynelik Trakya olaylar, Dersim 1937-38 (massacres of Alevi Kurds of Dersim in 1937-38), Yirmi kura ihtiyatlar (the conscription of non-Muslims into labor battalions during world war two), Varlk Vergisi (wealth tax of 1942-43 that targeted minorities) ve 6-7 Eyll 1955 olaylar (pogroms against minorities during 6-7 September 1955) bulunmakta (Bali 1999). 1960, 1971 ve 1980 askeri darbeleri, 1984den gnmze PKK ile Trk ordusu arasnda yaanan atma ve gazeteci Hrant Dinkin 17 Ocak 2007de ldrlmesi de toplumu derinden sarsan ve srekli tartlan olaylar. Bugn Trkiye toplumu, siyasi ve kltrel durular ve dolaysyla gemite yaanm olaylara dair anlatlar ksacas hafzalar ok farkl olan kesimlerden oluuyor (Neyzi 2004). Bellek almalar, tarihin bireysel yaanmlklar yoluyla yeniden gzden geirilmesine olanak salar. Trkiyede okullarda retilen tarih, toplumun yakn tarihte yaad birok olay ilememektedir (Danacolu 2001). Ulusal tarih anlatsna dahil edilen birok olay ise farkl grup ve bireyler tarafndan deiik biimlerde yorumlanmaktadr. Bireylerin evde ve yerelde rendikleriyle kamusal alanda rendikleri arasnda farkllklar ve elikiler bulunmaktadr. eitli korku ve ekinceler, aile iinde bile gemile ilgili deneyimlerin sessizletirilmesi ve aktarlmamasyla sonulanabilmektedir (Krl 2005). Btn bunlar toplumun gemile ilikisini bozmakta ve yaam deneyimlerini yorumlama ve aktarma

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar Merkezi

srelerini etkilerken iten blnm, youn i atmalar yaayan zneler oluturabilmektedir (Neyzi 2010). Trkiyede bellek almalar alannda akademik aratrmalar ancak 1990larda szl tarihle balad. niversitelerde bu alandaki dersler farkl disiplinlerden akademisyenlerin giriimleriyle almaktadr. Bu konuda alan aratrmaclarn ounluunun kadn ve tarih d disiplinlerde eitim grm olmas (antropoloji, sosyoloji, edebiyat, folklor, toplumsal cinsiyet almalar, kltrel almalar gibi) dikkat ekicidir. Szl tarihi ve folklorc Arzu ztrkmen, aratrmalar ve Boazii niversitesinde verdii derslerle szl tarih alannda nc bir rol oynamtr (ztrkmen 2006). Trkiyede szl tarihin tannmasna katkda bulunan Uluslararas Szl Tarih Dernei (IOHA) konferans, ztrkmenin giriimi sonucunda 2000 ylnda stanbulda yapld. Trkiyede szl tarih yntemini kullanan sosyal bilimcilerin aratrd konular arasnda toplumsal cinsiyet (Akal 2003), Cumhuriyet kua (Akit 2005), aznlklar (Altnay ve etin 2009), devlet ve iddet (zgen 2003), toplumsal travma (Neyzi 2008), yerel tarih (ztrkmen 2003), kentleme ve fakirlik (enol Cantek 2003), g ve snf ilikileri (Erdoan 2002), ve etnik/dini kimlikler bulunmakta. Sivil toplum alannda Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf szl tarihin tannmasnda nemli bir rol oynamtr. 1990larn banda bir szl tarih arivi oluturan vakf, konferanslar dzenlemi, yaynlar, sergiler, belgeseller yapm ve szl tarih alanndaki sivil giriimleri desteklemitir (Ahska ve Yenal 2004). Zamanla szl tarih almalar oalm, birok sivil toplum kuruluu szl tarih projeleri balatmtr. Tarih Vakf, Osmanl Bankas Mzesi ve Anadolu Kltr gibi kurulular szl tarih konusunda eitimler dzenlemitir. Trkiyede 1990larda balayan szl tarih aratrmalar, 2000li yllarda bellek almalar alann da kapsamaya balad. Bellek konusunun kavramsal erevesinin izilmesinde Meltem Ahskann aratrmalar, dzenledii konferanslar ve Boazii niversitesinde verdii dersler nemli bir rol oynad. Ahska, Trkiyede bellek balamnda neredeyse hi tartlmam olan tarih disiplini ve yntemini eletirel bir biimde gndeme getirdi (Ahska 2006). Ahskaya gre, Cumhuriyet Trkiyesinde arivlerin nemsenmemesi gereinin ardnda gemile ilikideki derin rahatszlk yatmakta. Antropolog Esra zyrek, Cumhuriyete ve Osmanl tarihine dair simgelerin farkl toplumsal ve siyasal hareketler tarafndan nasl kullanldn ve tketildiini inceleyerek
Hakikat, Adalet ve Hafza almalar Merkezi

bellek almalar alanna katkda bulundu (zyrek 2001). Yael Navaro-Yashin de, popler kltrde Atatrk mitolojisi zerinde durarak toplumsal bellekteki merkezi yerini irdeledi (Navaro-Yashin 2002). Bellek almalar alanndaki gncel aratrmalar szl tarih dnda edebiyat (Krolu 2007), otobiyografi (Adak 2007), medya (Suner 2006), mekn ( Mills 2010), mimari, kltrel miras (Cenker ve Thys-enocak 2008), antlar (Tekiner 2010), anma biimleri (ztrkmen 2001) gibi konular kapsamakta. 1980li yllardan itibaren Trkiyede gemie ve kimlie ynelik artan ilgi, an, biyografi, otobiyografik roman, belgesel film ve televizyon dizisi gibi rnlerin retilme ve tketilme srecini tetiklemi, sivil toplum kurumlar ve akademisyenler de szl tarih ve bellek almalar alannda projeler gelitirilmeye balamlardr. ou gen akademisyenler tarafndan kaleme alnan almalar, yeni bir disiplinleraras alan olan bellek almalarnn Trkiyede de hzla gelimekte olduunu ve zgn yerel aratrmalarn yaplmakta olduunu gsteriyor. Bu almalarn desteklenmesi iin niversitelerde bellek almalar alannda disiplinleraras programlarn, aratrma projelerinin ve szl tarih arivlerinin oluturulmas, tarih blmlerinde daha eletirel bir perspektifin gelimesi ve akademisyenlerle sivil toplum ve kltrel miras alannda alanlarn birlikte projeler retmesi Trkiyede yakn gemiin daha salkl ve zgr bir ortamda aratrlabilmesi ve gemiiyle yzleebilen demokratik bir toplumun oluturulabilmesi iin elzemdir.

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar Merkezi