Uluda niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi Dergisi, Cilt 12, Say 1, 2007

MKRO-GAZ TRBN EVRMNN SMLASYONU VE SSTEM KOMPONENTLERNN OPTMZASYONU

Tolga AKMAK Muhsin KILI
zet: Son yllarda, gnmzdeki ar bataryalarn yerini alacak hafif ve kompakt bir g kayna gelitirilmesi ynnde almalar devam etmektedir. G retimi iin mikro-gaz trbinlerinden faydalanma zerine artan ilgi, bu sistemlerin geni bir aralkta iletme artlarn salayabilmesi iin, aratrmaclar ok etkin sistemler tasarlamaya ynlendirmektedir. Mikro g retim sistemlerini nemli klan neden, yakt bazl g retim sistemlerinin hala en iyi arj edilebilir g retim sistemlerinden 100 kat daha fazla enerji younluu iermesidir. Yakt pillerinden beklenen yksek verim iken mikro gaz trbinlerinden umulan yksek g younluunu sunmasdr. Bu almada, bir mikro gaz trbininin, belirli termal ve mekanik yklemeler altnda alma durumu bir benzetim program kullanarak incelenmitir ayrca komponent geometrilerinin multidisipliner optimizasyon sonucu elde edilmesi anlatlmtr. Anahtar Kelimeler: Mikro-Gaz Trbini, Multidisipliner Optimizasyon, Termodinamik evrim.

The Simulation of a Micro-gas Turbine Cycle and Optimization of the System Components
Abstract: Recently, developing a light-weight and compact power source to replace the nowadays heavy batteries is underway. The increasing interest in the micro-gas turbine utilization for power generation solicits the researchers to define the most effective systems for ensuring satisfactory operation within a wide range of operating conditions. The energy density of most fuel types is still 100 times higher than that of the best rechargeable batteries, which makes the use of a fuel-based micro power unit interesting. While fuel cells are expected to offer the highest efficiency, micro gas turbines are expected to offer the highest power density. In this article, operating conditions of a micro-gas turbine under certain thermal and mechanical loads are investigated using a simulation tool and obtaining of the blade geometries by means of multidisciplinary optimization is presented. Key Words: Micro-Gas Turbine, Multidisciplinary Optimization, Thermodynamic Cycle.

1. GR
Son yllarda s ve g retiminin birleik kullanlabildii mikro-gaz trbinleri zerine artan bir ilgi sz konusudur. Byk enerji younluklar (Wh/kg) bu tanabilir g retim sistemlerini cazip hale getirmektedir. lekleme, bir geometrinin daha byk veya daha kk benzer geometrilerini karakterize etmek iin kullanlan bir yntemdir. Fakat basite yksek performansl bir gaz trbinini kltme ilemi performans asndan iyi bir sonu vermeyecektir. Sorun oluturan ana etkenler

Reynolds saysndaki byk deiiklikler, Scak ve souk komponentler arasndaki ktlesel s transferi (byk makinelerde ihmal edilebilir),

Minyatrlemi komponentlerin verimleri, malzeme ve retim zorluklarndan kaynaklanan geometrik kstlamalar olarak belirtilebilir. Bu almann konusu olan mikro-gaz trbin sistemi temel olarak ekil 1de gsterildii gibi kompresr, s deitiricisi, yanma odas, trbin ve elektrik jeneratrnden olumaktadr.

Uluda niversitesi, Mhendislik Mimarlk Fakltesi, Makine Mhendislii Blm, Grkle, Bursa.

97

akmak, T. ve Kl, M.: Mikro-Gaz Trbin evriminin Simlasyonu

ekil 1: Mikro-gaz trbinin ematik gsterimi Byk gaz trbinleri ile mikro-gaz trbinleri arasndaki temel fark, neredeyse hi deimeyen termodinamik evrim boyunca kullanlan gazn miktardr. Bu nedenle hzlar, scaklk ve basn deerleri kltme yaplrken ayn kalmaktadr. Kompresr veya trbinin akkan ile arasndaki i ilikisi evresel hz ile orantldr. Bu durum devir ile ap arasnda ters orant olduunu gsterir ve 20 mmden daha dk apl rotorlarda 500.000 dev/dakdan daha fazla dnme hzlar ortaya kmaktadr. Mikro-gaz trbinleri, yksek enerji younluunun yannda, iletme esneklii, sistemdeki fazlalk ve sistem dayankll iin de avantajlar sunar. Kompaktlk ve tanabilirlik dier avantajlar olarak saylabilir. Dier g retim sistemlerine kyasla en byk dezavantajlar, yksek g k iin gerekli olan yksek iletim scakldr [1]. Bu almadaki gaz trbin sisteminde, basn oran 3 olarak kabul edildiinde, pozitif verim elde edebilmek iin trbin giri scaklnn 1200 K civar olmas gerekmektedir [2]. Dier nemli sorun, minyatrletirmeyle beraber Reynolds saysndaki byk azalmadr ki buda yksek viskoz kayplarna ve dk genel evrim verimine neden olmaktadr. Minyatr yapdan dolay trbin kanatlarnda soutma yaplamamas, scak komponentlerden souk komponentlere s transferi ve gerekli olan yksek devir says dier sorunlardr, ayrca mevcut trblans modellerinin ve ak zc programlarn, bu kadar dk Reynolds saylarnda ne kadar doru sonular verdii henz netlemi deildir. Mikro-gaz trbinlerinin uygulama alanlarn 2 ana grupta toplamak mmkndr. Birincisi bu almann da amac olan tanabilir g retim sistemleri dieri ise itki gc veya bir tat ilerletmek iin kullanlabilecek g retim sistemleridir. ekil 2de mikro-gaz trbinlerinin mmkn olabilecek uygulama alanlar gsterilmitir. Bunlarla beraber, matkap, cep telefonlar, dizst bilgisayarlar vb. aletler, gvenlik sorunlarnn stesinden gelinebildii zaman mmkn olabilecek sivil uygulamalardr.

ekil 2: Mikro-gaz trbin uygulama alanlar [1] Bu almada sz geen mikro-gaz trbin sisteminin mekanik g k 1-2 kW aras ngrlmtr. Tablo 1de dier mekanik zellikler belirtilmitir. 98

Uluda niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi Dergisi, Cilt 12, Say 1, 2007

Tablo 1. Hedeflenen Mikro-gaz trbin sisteminin temel zellikleri

Mikro-GT zellikleri Mekanik dzenleme Basn oran Trbin Giri scakl Mekanik g/devir Kompresr Trbin Tek aft 3.0 <1200 K 1-2 kW / 500.000 dev/dak. 1 radyal akl kompresr 1 radyal akl trbin

2. TRBN VE KOMPRESR GEOMETRSNN OPTMZASYONU

Optimizasyon metodu, von Karman Enstitsnde radyal akl fanlar iin gelitirilmi bir aerodinamik optimizasyon yazlmnn uzantsdr. Optimizasyon Algoritmas (ek.3), Genetik Algoritma (GA), Yapay sinirsel a (Artificial Neural Network, ANN), veri taban (Database), Ak zc (Navier-Stokes Solver, TRAF3D), ve Sonlu Elemanlar Gerilme Analiz yazlm (Stress Analysis, SAMCEF) iermektedir. Bu metodun temel fikri, iki aamal optimizasyondur. nce, Genetik Algoritma tarafndan oluturulan geometrilerin hesaplanmas ve aralarndan en iyisini seilmesi iin hzl, fakat daha az doru analiz metodu (ANN) ve daha sonra ANN ngrlerine gre seilen optimum geometriyi, ANN ngrlerini dorulamak iin, daha doru fakat daha ok bilgisayar zaman alan Navier-Stokes ve gerilme hesaplamalar ile analiz edilmesidir. lk optimizasyondan elde edilen geometri veritabanna eklenmektedir. Her yeni ANN uygulamasndan sonra, sonraki ngrlerin daha fazla bilgiye dayal olmasndan dolay daha doru olmas beklenmektedir. Bu optimizasyon dngs Navier-Stokes ve sonlu elemanlar analiz sonular, ANN ngrlerini dorulayana kadar devam etmektedir. Burada sadece kompresr geometrisi optimizasyonu anlatlmtr. Benzer admlar trbin geometrisi iin de geerlidir. Detayl bilgi [3] ve [4] kaynaklarndan bulunabilir. Bu almada radyal kompresr geometrisi seiminin nedeni, tek kademede radyal turbo makinelerin daha yksek basn oranlar salayabilmesidir [5].

ekil 3: Optimizasyon Algoritmas [3] 2.1 Geometri Tanmlanmas 3 boyutlu radyal kompresr, gbek ve rtdeki d hatlar (ek.4), ana ve dallandrc kanat kavis erisi (ek.5), ayn konumdaki kalnlk dalm ve kanatlarn says ile tanmlanmtr. Gbek ve rt ksmndaki ak d hatt, hcum kenarndan firar kenarna 3. dereceden Bezier erileri ile tanmlanmtr (ek.4). Kontrol noktalarnn koordinatlar, optimizasyon program tarafndan deitirilebilen parametrelerdir. Tekil olarak bu noktalarn deiimleri ek.4de gsterilmitir. 99

akmak, T. ve Kl, M.: Mikro-Gaz Trbin evriminin Simlasyonu

ekil 4: Bezier kontrol noktalar ile tanmlanan ak d hatlar

ile tanmlanmkanat
kavis erisi

ekil 5:

Kompresr geometrisi optimizasyonu, aero performansn dmesiyle ve aero mekanik gereksinimlerin karlanmadnda artan bir ama fonksiyonu iermektedir. Ama fonksiyonu bu gereksinimleri karlayabilmek iin debi, verim, Mach says ve gerilme deerlerine penalt uygulamaktadr. 2.2 Tasarm Koullar Metot 500.000 dev/dak ile dnen 20 mm apl bir radyal kompresr geometrisini optimize etmek iin kullanlmtr. ok yksek merkezka gerilmelerine neden olan evresel hz 523,6 m/sdir. Sahip olduu yksek, akma gerilmesi/younluk (akma/) oranndan dolay Elastisite katsays = 113.8E+9 Pa, poisson oran = 0,342 ve younluu = 4.42E+3 kg/m3 olan Titanyum TI-6AL-4V malzemesi analizlerde kullanlmak zere seilmitir. Ama fonksiyonundaki deer faktrleri, daha nceki optimizasyondan elde edilen tecrbelere dayanmaktadr. Giri scakl ve basnc srasyla 293 K ve 101325 Padr. Tasarm debisi 21 g/s dir. Optmizasyon gerilme hesab yaplmam, basit aerodinamik optimizasyonun sonucu ile balamaktadr. Bu geometrinin verimi iyi olmasna ramen, kullanlamamasnn nedeni gerilme analizlerinde elde edilen 750 Mpaa varan von Misses gerilmeleridir. Hlbuki seilen malzemenin akma gerilmesi 450 Mpa civarndadr. Bu geometri sonraki oluturulacak geometriler iin bir referans tekil etmektedir. ekil.6 optimizasyon yaknsama gemiini gstermektedir. Navier-Stokes ve FEA hesaplamalarnn sonucu olan, verime, Mach saysna ve debiye bal olan Aero penalt, Gerilme penalt ve Toplam penalt, ANN tarafndan tahmin edilenlerle karlatrlmtr.

ekil 6: Optimizasyonun yaknsama gemii 100

Uluda niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi Dergisi, Cilt 12, Say 1, 2007

Her iterasyon bir geometriyi ifade etmektedir ve bu geometriler arasndan en uygunu seilerek optimizasyon sonlanr. ekil.7de gerilme hesab yaplmam, basit aerodinamik optimizasyonun sonucu elde edilen geometri ile optimizasyon sonucu seilen iterasyon 25 geometrisi karlatrlmtr. Gerilme deerindeki etkileyici dn nedenleri u ekilde belirtilebilir [3];

Hcum kenarnda, hcum kenar gbeinde dk merkezka kuvvetlere neden olan, kanat yksekliinin azaltlmas

Gbekteki kanat kalnlnn artm Kanat kavisinin dzeltilmesi ile merkezka kuvvetlerce daha az bkme zorlanmas
Benzer admlar trbin geometrisinin elde edilmesi iinde tekrarlanmtr. Elde edilen bu geometrilerden daha sonra karakteristik erileri oluturulmu ve bir simlasyon programna bu karakteristik eriler empoze edilerek evrimin termodinamik analizi yaplmtr.

a) Merkezka kuvvetlerinden dolay temel geometride meydana gelen von Misses gerilmeleri

b) Merkezka kuvvetlerinden dolay it.25 geometrisinde meydana gelen von Misses gerilmeleri

ekil 7: Temel geometri ile optimizasyon sonucu elde edilen geometrideki von Misses gerilme dalm

3. SMLASYON PROGRAMI VE MODELLEME

Yeni bir gaz trbin motoru tasarland zaman, tasarm ve tasarm d (off-design) alma durumlarn incelemek iin sistemin termodinamik modeli oluturulur. Bu modelden elde edilen veriler daha sonra dier analizler (gerilme, ak analizi vb.) iin girdi olarak kullanlr. Bu analizler sonucu elde edilen veriler sistemdeki tasarm deiikliklerine ve yeni eleman performanslarnn ortaya kmasn salar. Bu deiimler, tasarm kstaslar yerine getirilene kadar bir dng halinde tekrarlanr [6]. Bu sre esnek, hzl sonu verebilecek ve hzl deiimleri tm sistemi etkilemeden yapabileceimiz bir modl gerektirmektedir. Bu almada kullanlan benzetim program EA International tarafndan gelitirilmi olan EcosimPro programdr. EcosimPro program ak bir kodla yazlmtr ve mevcut ktphaneleri gelitirilebilir haldedir. Kontrol, termal, hidrolik vb. sistemler iin ktphaneler ve bu ktphanelerde sistem ile ilgili komponentler mevcuttur. EcosimPro program ile bir sistemin [7] Kararl hal (steady state) performansn, Anlk (transient) davrann, Parametrik almasn, ve Fortran, C++ gibi yazlmlar birlikte kullanarak tm sistemin karmak uygulamalarn yapmak mmkndr. EcosimPro, fiziksel sistemleri modellemek iin EL (EcosimPro Language) ad verilen, kendi programlama diline sahiptir. EL ierisindeki en nemli ksm komponent (component) ifadesidir. Komponentler, gerek hayatta temsil ettii fiziksel byklklerin matematiksel ifadesini iermektedir. 101

akmak, T. ve Kl, M.: Mikro-Gaz Trbin evriminin Simlasyonu

Komponentler birbirlerine portlar ile balanmaktadr. Portlar balantlarda dei toku edilebilen deikenleri (debi, scaklk, basn vb.) ifade eder. ncelikle komponentler arasnda balant salad iin portlar (komponentin girdi/ktlarn belirtir) tanmlanr. Bir port belirtildii zaman deikenin o balanty salayan port boyunca sabit kalacann m yoksa dier portlardan gelen deikenlerle toplanacann m belirtilmesi gerekir. rnek olarak, yanma odasna yakt deposundan gelen debi eklenirken, kompresrden s deitiricisine giden havada debi deiimi olmamaktadr. Yani yanma odas ile yakt tank arasndaki portlarda debinin toplanmas gerektii, fakat kompresr ile s deitiricisini balayan portlarda ise debinin sabit kalmas gerektii belirtilmelidir. Tablo 2de mikro gaz trbin ktphanesinde tanmlanan port eitleri ve portlar iin tanmlanm deiken ve denklemler gsterilmitir. Tablo 2. Portlar, deikenler ve denklemler
PORT TP DEKENLER Gaz Debisi, W Gaz Basnc, P (total) Gaz Scakl, T Gaz Entalpisi, H (total) Yakt Debisi, WF Yakt/Hava oran, FAR Enerji Ak, WH Yakt/Hava oran, FAR Bileim H & C, X[ ] Yakt sl deeri, FHV Debi H & C, WX[ ] Enerji Ak, WFH Mekanik G, Power Dnme Hz, N lave s, WH DENKLEMLER

WH = W * H WF = (FAR / (1 + FAR)) * W

Gas

WFHV = W * FHV WX[j] = W * X[j] -

fuel

Shaft Qadd

Benzetimin ilk adm bir ktphane oluturmak veya varsa konu ile ilgili mevcut ktphaneyi kullanmaktr. Daha sonra komponent ve port tiplerini ELi veya grafik ara yz EcoDiagram (ek. 9) kullanarak kodlanabilir.

ekil 8: EcosimPro ana penceresi Kullancnn komponentlerin kodlarn deitirebildii veya inceleyebilecei EcosimPronun ana penceresi ekil 8de gsterilmitir. Bu pencerede yaplabilen operasyonlar; ktphaneleri, komponentleri, portlar, fonksiyonlar, uygulamalar vb. oluturmak ve grafiksel bir sonu gerekmediinde benzetimleri sonulandrmak saylabilir. Komponentlerden meydana gelen bir modeli en kolay ekilde meydana getirmek ek. 9da gsterilen grafik ara yz (EcoDiagram) kullanmaktr. Bu pencerenin sol tarafndaki ksmnda her bir komponenti ve portu ifade eden ikonlar bulunmaktadr. Sistem modelini oluturmak, bu sol taraftaki ksmdan komponent ikonlar ana pencereye srkleyerek ve daha sonra portlarndan balant yaplarak gerekletirilebilir. lgili komponent ikonuna srklenip brakld bu ana pencerede ift tklan102

Uluda niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi Dergisi, Cilt 12, Say 1, 2007

dnda EL kodunda girdi datas olarak belirtilen deikenler (dnme hz, atalet momenti vb.) yeni bir pencerede karmza kmaktadr. Bu yeni alan pencerede kullancnn bu deikenlere yeni deer atamas mmkndr.

ekil 9: EcoDiagram penceresi EcosimPro ierisinde sonular grafiksel bir biimde grntleyebilmek iin bir modl (ek. 10) mevcuttur. Bu ksmda kullanc, her bir deer iin birok grafik oluturabilir, kararl hal ve anlk analizler yaplabilir ve dinamik verileri ve snr artlarn deitirebilir. Bu modl ierisinde, deikenlerin grntlenebilmesi iin, deiken lek, termometre ve lme aleti gibi olduka kullanl aralar mevcuttur.

ekil 10: Grafiksel Sonu Penceresi 3.1 Komponentler Komponentlerin matematik modellemesinde veya ara yz benzerliklerinde, ortak kodlama zet komponentlerde yazlarak, uzun kodlama engellenmi ve alt komponentlerin bal olduu zet komponentlerden, zellikleri miras almas salanmtr. ekil 11de mikro-gaz trbin ktphanesinin btn komponent ve port eitleri ve aralarndaki hiyerarik iliki gsterilmitir.

ekil 11: Komponent Hiyerarisi 103

akmak, T. ve Kl, M.: Mikro-Gaz Trbin evriminin Simlasyonu

zet komponentler konusunda belirtilmesi gereken nemli husus; bu komponentlerin fiziksel komponentleri ifade etmediidir. ekil 11deki hiyerarik dallandrma statik deildir ve sistem gelitirilip komponent eklenmesiyle veya komponentlerin gelitirilmesi ile daha da genileyebilir. GasChannel bir giri ve bir adet kta bulunmak zere 2 Gas portu bulunan bir zet komponenttir. Tanml olduu alt komponentlerde, boyutsuz toplam giri basnc, boyutsuz toplam giri scakl ve basn oran verilerini tanmlamaktadr. GasTurbo bir zet komponent olmakla beraber GasChannel komponentinin de alt komponenti olma zelliine sahiptir. Her iki turbo makinenin de (kompresr, trbin), ana komponentidir. Bir giri ve bir k Shaft portu iermektedir. Atalet momenti (I) girdi verisini ve aft dinamiinin modellenme metodunu iermektedir. Compressor, GasTurbo komponentinin alt komponentidir ve kompresr ifade eder. Kullanc tarafndan girdi verisi olarak belirtilen kompresr karakteristik erilerini kullanarak, havann giri artlarndan, k artlarn hesaplar. Bu almada kullanlan kompresr ve trbin karakteristik erileri, multidisipliner optimizasyon sonucu elde edilen geometriler iin farkl basn ve hz deerlerinde yaplm olan ak analizleri ve baz hz deerleri iin yaplan varsaymlar sonucu oluturulmutur. Kompresr karakteristik erilerinde debi, izantropik verim ve zgl iin farkl aft hz ve beta () deerleri kullanlmtr. Beta (), tek bana fiziksel anlam olmayan, karakteristik erilerin matematiksel adan okunmasn kolaylatrmak iin kullanlan bir parametredir. Turbine komponenti de Compressor komponentine benzer ekilde, Trbin karakteristik erilerini kullanarak, trbin giri artlarndan k artlarn hesaplar. Debi ve izantropik verimin farkl i ve aft hz deerlerine bal ifadesi, trbin modelinin performansn belirlemek iin karakteristik erilerinde kullanlan parametrelerdir. Burner komponenti yanma odasn ifade etmektedir. GasChannel komponentinin alt komponentidir. Yanma verimi (bu almada sabit kabul edilmitir) ve basn kayp katsays ifadelerini iermektedir. Tm komponentlerdeki basn kayplar debi, scaklk ve basncn bir fonksiyonu olarak tanmlanmtr. Regenerator s deitiricisini ifade eden komponenttir. ki giri ve iki k Gas ve yanma odasndan s deitiricisine olan s transferini tanmlayabilmek iin Qadd portuna sahiptir. ekil 12de, oluturulan mikro-gaz trbin sistemi gsterilmitir. Burada komponentler aras iliki daha net incelenebilmektedir. CompDiffQ, StatorHeat ve QaddTout komponentleri sistem ierisindeki s transferlerini modellemek iin oluturulmutur. MgtOut komponenti ise sistem kndaki s ve basn kayplarn modellemek iin sisteme eklenmitir. Generator, Compressor ve Turbine komponentleri ayn afta bal olacak ekilde modellenmi ve Shaft portu sayesinde aralarndaki g ilikisi salanmtr.

FuelTank FuelValve

P T MGT_gas_out MGTout Regenerator Statorheat Burner

QaddTout

CompDiffQ

MGT_gas_in Generator Compressor Turbine ShaftEnd

ekil 12: Mikro-gaz trbin ematik diyagram 104

Uluda niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi Dergisi, Cilt 12, Say 1, 2007

4. UYGULAMALAR VE SONULARIN TARTIILMASI

ekil 12de oluturulan mikro-gaz trbin modeli kararl hal (steady state), anlk (transient) ve parametrik almalar iin kullanlmtr. Parametrik almada baz parametrelerin(trbin giri scakl, dnme hz vb.) net g ve evrim verimi zerindeki etkileri incelenmitir. Kararl hal almalarnda aftn dnme hznn deiimi 0 olarak tanmlanmtr. Yaplan tm analizler, kompresr karakteristik erileri zerinde gsterilmitir.
Is deitiricisi olmayan basit evrim evrim verimi. Net G [W] 0.135 3150 Tamamlanm evrim 0.222 2014

ekil 13: Basit evrimin tamamlanm evrim ile karlatrlmas ekil 13de s deitiricisi bulunmayan basit evrim ile s deitiricisi ve tm basn kayplar, s transfer etkileri eklenmi tamamlanm evrimin (ek.12) karlatrlmas gsterilmitir. Bylece s deitiricisi, basn kayplar ve s transfer parametrelerinin etkisi gzlemlenmitir. ek. 13den grld gibi bu parametrelerin eklenmesi ile alma noktas alkantl ak hattna (surge line) yaklamaktadr. ekil 14den ekil 17ye kadar baz parametrelerin, net g ve evrim verimi zerine etkileri gsterilmitir. Bu analizlerin tutarl sonular, sistem benzetiminin doru yapld hakknda fikir vermektedir.
Dnme hz
0,225 0,22 verim 0,215 0,21 0,205 0,2 350000
Y.O._k.T=1200K
hz-v erim hz-NetG

2500 2000 1500 1000 500 0 400000 450000 500000 dnme hz(dev/dak) Net G[W]

ekil 14: Dnme hznn net g ve evrim verimi zerindeki etkisi 105

akmak, T. ve Kl, M.: Mikro-Gaz Trbin evriminin Simlasyonu

Trbin Giri Scakl

0,3 0,25 0,2 verim 0,15 0,1 0,05 0 650 750 850 950 TGS [K] 1050 1150

TGS-v erim TGS-NetG

2000 Net G[W]

Net G[W]

1500 1000 500 0

Hz = 500.000 dev/dak

ekil 15: Trbin giri scaklnn net g ve evrim verimi zerindeki etkisi
Kompresr giri scakl[K]
0,235 0,23 0,225 verim 0,22 0,215 0,21 0,205 0,2 260 270 280 290 300 310 320 Komp. Giri scakl[K]
g_in.T-v erim g_in.T-NetG

2500 2300 2100 1900 1700 1500 1300 330 Net G[W]

Y.O._k.T=1200K

ekil 16: Kompresr giri scaklnn net g ve evrim verimi zerindeki etkisi
Yanma odas verimi
0,25 0,2 verim 0,15 0,1 0,05 0 35 45 55 65 75 85 Yanma Odas verimi
CC_eta-v erim CC_eta-NetG

2030 2028 2026 2024 2022 2020 2018 2016 2014 2012

Y.O._k.T=1200K

ekil 17: Yanma odas veriminin net g ve evrim verimi zerindeki etkisi ekil 17den grlecei gibi, yanma odas knda ayn scakl elde etmek iin yanma verimi arttka daha az yakt debisinin gereklilii sz konusudur. Dolaysyla, yanma verimi artarken evrim verimi artmtr, net gteki kk azalma ise, verimdeki art enerjisinin, debideki dmn getirdii enerji eksikliinden daha dk olmasndandr. Tasarm d (off-design) almalar durumunda, alma aral, her iki turbo makinenin kstlamalar (r: kompresr alkant ak veya boulma, trbin boulma vb.) ve fonksiyonel durumlardan (mmkn olan maksimum trbin giri scakl, dnme hz, net g vb.) tr snrlandrlmtr. ekil 18de mikro106

Uluda niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi Dergisi, Cilt 12, Say 1, 2007

gaz trbinin deiik kstlamalardan dolay mmkn olan alma aral kompresr karakteristik erilerinde gsterilmitir.

ekil 18: Mikro-gaz trbininin kompresr karakteristik erisi zerinde alma aral Mikro-gaz trbin performansnn analizinin tamamlanabilmesi iin, anlk elektrik yklemelerindeki veya termal k gereksinimlerinin deiimlerinden dolay meydana gelebilecek durumlarn almasn da incelemek gerekir. Sistemin cevap karakteristiinin nedeni, maksimum devir, gaz scaklnn snrlamalar veya yakt enerji tketiminden dolay olabilir [8]. Sistemin anlk performansnn incelenebilmesi, dnel komponentlerin atalet momentleri gz nnde bulundurularak, her bir komponentin sistem cevab gecikmesi ile salanmtr. Kararl hal yaklam, sistemin gerek mekanik ve akkan ataletini daha iyi benzetebilen bir saysal plana dayal, yakt debisinin azaltlp arttrlmas ile yer deitirilmitir. Yakt debisi nce 6.9e-5 kg/sden 4.5e-5 kg/sye ve daha sonra tekrar 6.9e-5 kg/sye ykseltilerek, anlk yavalama hzlanma analizleri yaplm ve sistem cevab gzlemlenmitir. ekil 19da yakt debisinin zamana gre deiimi sol st kede gsterilmitir, farkl dnme hzlarndaki kararl hal alma durumlar noktalar halinde ve bu aralktaki anlk alma boyunca sistemin izledii eri kompresr karakteristii zerinde gsterilmitir.

ekil 19: Mikro-gaz trbininin yavalama, hzlanma ve kararl hal alma durumlar EcosimPro ile kararl hal analizleri 0,22 sden daha ksa srmektedir. Tm analizler iin Centrino 1.6GHz, 1GB Ram zellikli dizst bir bilgisayar kullanlmtr. Anlk zaman sreci ise 3.8 sdir. Bunun iin CPU zaman 1.84 sdir. Sistem iin tanml 372 deiken ve 183 denklem vardr, yaknsama 10-6 olarak tanmlanmtr.

107

akmak, T. ve Kl, M.: Mikro-Gaz Trbin evriminin Simlasyonu

5. SONULAR
Mikro-gaz trbininin kk boyutlar gerekli tasarm hedefleri iin sorunlar karmaktadr, komponentlerin verimi, retilebilirlii ve montajlanmas bu sorunlarn balcalardr. Yksek termal gerilmeler ve merkezka kuvvetleri, tasarm zorluunda karmza kan dier sorunlardr. EcosimPro programnda, mikro-gaz trbininin komponentlerinden oluan bir ktphane, tm sistemin kararl hal ve anlk performansnn incelenebilmesi iin oluturulmutur. Programn esneklii, gelitirilebilirlii ve bununla beraber olduka kullanl grafik ara yz Ecosimproyu sistemin termodinamik analizi iin olduka faydal bir ara haline getirmitir. Bu almada, kompresr ve trbin karakteristik erileri, multidisipliner optimizasyon sonucu elde edilen geometriler iin oluturulmutur. Karakteristik erileri zerinde sistemin hem kararl hal hem de anlk performans incelenmitir. Baz parametrelerin net g ve evrim verimi zerindeki etkileri aratrlmtr. Bu almalar sonunda, basn kayplar ve sistem ierisindeki s transfer etkileri gz nne alndnda, alma noktasnn, kompresr karakteristik erileri zerinde, alkant ak hattna (surge line) yaklat gzlemlenmitir. Kompresr giri scakl, trbin giri scakl ve dnme hznn net g ve verim zerinde etkili olan en nemli parametreler olduu anlalmtr. leriki almalarda C++, fortran vb. programlarda yazlm harici fonksiyonlarn EcosimPro programnda kullanm ile tm evrim optimizasyonu iin bir alma yaplabilir. Ayrca turbo makinelerin karakteristik erilerinin oluturulmasnda her bir dnme hz ve basn oran deeri iin Navier-Stokes analizlerinin yaplmas geree daha yakn deerler elde edilmesini salayacaktr.

6. TEEKKR
Bu alma, Belikada SBO 030288 PowerMEMS projesi tarafndan desteklenmitir. almann gereklemesindeki katklarndan dolay Prof. Dr. Van den BRAEMBUSSCHE, Dr. Zuheyr ALSALH ve Tom VERSTRAETEye teekkr ederiz.

7. KAYNAKLAR
1. Decuypere, R. ve Verstraete, D. (2005) Micro Turbines from the Standpoint of Potential User, VKI RTO-AVT131, Micro Gas Turbines, Mart 14-18, 2005, Rhode-St-Gense, Belika. 2. http://www.powermems.be. 3. Verstraete, T., Alsalihi, Z. ve Van den Braembussche, R. A. (2007) Multidisciplinary optimization of a radial compressor for a micro gasturbine applications, von Karman Enstits. 4. Verstraete, T., Garreau, M., Alsalihi, Z., ve Van den Braembussche, R. A. (2006) Multidisciplinary optimization of a radial turbine for a micro gasturbine applications, Avrupa Trbin Konferans. 5. Peirs, J., Reynaerts, D., Verplaetsen, F., Norman, F., ve Lefever, S. (2003) Development of a micro gas turbine for a electric power generation, Eurosensors XVII, The 17th European Conference on Solid-State Transducers, Guimares, Portekiz, 311-314. 6. Alexiou, A. ve Mathioudakis, K. (2005) Development of a turbofan performance model using a generic simulation tool, Atina Teknik niversitesi. 7. EcosimPro kullanc klavuzu. 8. Tuccillo, R. (2005) Performance and Transient Behaviour of MGT Based Energy Systems, Vki/Rto Lecture Series on Micro Gas Turbines, Volume Rto-Mp-Avt-131, Mart 2005.

Makale 18.05.2007 tarihinde alnm, 19.07.2007 tarihinde dzeltilmi, 19.07.2007 tarihinde kabul edilmitir. letiim Yazar: M. Kl (mkilic@uludag.edu.tr).

108