Prof. Dr.

brahim Saram

Diyanet Vakf Yaynlar

NDEKLER:

1. Hz. Muhammed'in Peygamber Olarak Gnderildii Ortam 2. Peygamberliine Kadar Hz. Muhammed 3. Peygamberliin Mekke Dnemi 4. Hicret Ve Medine'de slm Toplumunun Oluumu 5. Hz. Muhammed'in slm'a Ve Mslmanlara Ynelik Saldrlarla Mcadelesi 6. Tantm Faaliyetleri Ve slam'n Yayl 7. Hz. Muhammed'in rnek Kiiliinden Kesitler 8. Hz. Muhammed'in Aile Hayat 9. Hz.Muhammed Ve dare 10. Ekonomik Faaliyetler 11. Sosyal Ve Kltrel Faaliyetler 12. Hz. Muhammed Ve Baz Toplum Kesimleri 13. Toplumsal Sorunlar Karsnda Hz.Muhammed 14. Hz. Peygamber'in Son Gnleri Ve Vefat 15. Sonsz

nsz Burada almamz hazrlarken bavurduumuz kaynaklar ve takip ettiimiz metot hakknda, ayrntya girmeksizin, ana hatlaryla bilgi vermek istiyoruz. Kaynaklarmzn banda Kur'an- Kerim gelmektedir. Hz. Peygamber'in hayat, Kur'n- Kerim'den bamsz dnlemez. Onda Peygamberimiz dnemindeki savalar, antlamalar, yahudilerle, hristiyanlarla, mnfklarla ve bedevlerle ilikiler, hicret, Hz. Peygamber'in hayat ve eleri, beer yn, peygamberlii, yetki ve sorumluluklar, kendisine ynelik uyarlar, teselliler vb. konularda bol miktarda bilgiler yer almaktadr. O nedenle kaynaklarmzn banda Kur'an- Kerim'e yer verdik. nk Vkd ve bn Him gibi en eski siyer mellifleri bile bu hususu ihmal etmemiler, kitaplarnda pek ok olayn ve zellikle gazvelerin Kur'an- Kerim'e yansmas konusuna zel blmler ayrmlardr. Biz de bir konuyu ele alrken Kur'an Kerim'in o konuyla ilgili yet veya srelerinden geni lde faydalandk. ou zaman yetlerin tam meli yerine ifade ettii anlam vermeyi tercih ettik. kinci temel kaynamz hadis klliytdr. Bu kitaplarda Hz. Peygamber'in hayatnn ve kiiliinin tm ynleriyle ilgili olan, hatt siyer-mez ve genel tarih kitaplarnda bulunmayan bilgiler yer almaktadr. Hadisleri kullanrken de metnin tam evirisi yerine ou defa ifade ettii anlam vermeyi tercih ettiimizi burada belirtmek istiyoruz. Kur'an- Kerim ve hadis kitaplarnn dnda en eski siyer-mez kitaplaryla, genel tarih kitaplarnn ilgili blmleri balca kaynaklarmz oluturmaktadr. Bu arada, en eski sre melliflerinden Msa b. Ukbe'nin eserinden istifade eden bn Abdilber, bn Seyyidinns ve ayn zamanda olaylar mkemmel bir ekilde tasvir eden Makrz gibi muahhar melliflerin siyerle ilgili kitaplarndan istifade etmeyi de ihmal etmedik. Bu kaynaklar nemlidir. nk Msa b. Ukbe'nin kitab ad geen mellifler tarafndan kullanlm, ancak daha sonra kaybolmutur. Ayrca, klasik kaynaklarmzdaki bilgilerin gnmzle balantsn daha iyi kurabilmek amacyla, Ali zzetbegovi ve Cbir gibi yakn tarihimizin nl dnrlerinin deerlendirmelerini de gzard etmedik. Bu arada, son zamanlarda Hz. Peygamber'in hayatn veya hayatnn ve ahsiyetinin eitli ynlerini ele alan kymetli aratrmalar yapldn da belirtmek gerekir. Bu sahadaki kymetli teblileri ihtiva eden Trkiye Diyanet Vakf'nn dzenledii Kutlu Doum Sempozyumlarn ve Ebed Rislet Sempozyumu'nu burada rnek olarak hatrlatmak isteriz. Ayrca Mevln ibl ve Muhammed Hamidullah gibi ciddi aratrmaclarn eserlerini ve bu arada farkl bak alarn yanstmak amacyla Hz. Muhammed (s.a.s.) hakknda Bat literatrnde yer alan aratrmalar ihmal etmedik. Bu eserleri kullanrken gerekli grdmz durumlarda okuyucuyu aydnlatmak amacyla atfta bulunduumuz aratrmalar hakkndaki kanaatimizi dipnotlarda ksaca verdik. Keza, zellikle baz ksmlar kaleme alrken, ada yazarlarn konumuzla ilgili grlerini de dikkate aldk. almamz bir tartmalar dizisi haline getirmek istemedik. O nedenle ada siyer yazarlarnn eserlerinde grdmz ve bizce hatal olan hususlara cevap yetitirmek gibi bir hedefimiz olmamtr. Kaynaklarmz hakknda bu ksa bilgiyi verdikten sonra almada takip ettiimiz metotla ilgili olarak da baz aklamalarda bulunmak istiyoruz. Hedefimiz Hz. Peygamber'in hayatn, faaliyetlerini ve rnek alnmas gereken kiiliini ortaya koymaktr. Ancak, Kur'an- Kerim, hadis kitaplar ve slam tarihinin ilk kaynaklarndaki gerek peygamber tasviri ile, tarihin seyri iinde, zamanla halkn muhayyilesini besleyen, zellikle baz edeb eserlerdeki peygamber anlay arasnda cidd farklar bulunduu bir hakikattir. kinci grupta yer alan mesela Ahmed Mrid Efendi'nin (. 1761) Ahmediyye adl eseri ve Muhammed Bcan'n Muhammediyye gibi baz kitaplarn, halktaki peygamber sevgisini gelitirmeye ynelik olumlu katksndan bahsedilebilir. Ancak, ad geen eserlerde olduu gibi, bu tr kitaplarda, uydurma hadis mecmualarnda bile bulunmayan ve Hz. Peygamber'in sahih snnetiyle tamamen elien rivayetler de yer almaktadr. Uydurma rivayetlerin ya da zaman ierisinde yaayan kltrn bir paras haline dnen edeb tasvirlerin, gerek hayatn ve rnek alnabilecek 3

davranlarn yerini almamas gerektii aktr. Bu tr rivayetlerin zaman zaman ana kaynaklarda da yer aldn belirtmek gerekir. Kaynaklarda zaman zaman Hz. Peygamber'e beer st vasflar ykleyen, onun ahsn ve hayatn insanst zelliklerle sslemeye alan rivayetler yer almaktadr. Oysa bu rivayetler Peygamber'i tanma bakmndan elverili olmad gibi, hem trih gereklere uygunluk ve hem de rivayet kritii asndan doru deildir. Aratrmamzda, cidd bulmadmz bu tr rivayetlere yer vermemeye altk. Kur'an- Kerim'i, Hz. Peygamber'in hayatn ve ahlk kiiliini bir btnlk ierisinde dikkate alarak bunlara ters den rivayetleri kullanmadk. Hurafeden ve efsaneden arnm duru bir metin hazrlamaya gayret ettik. Olaylar doru bir ekilde tespit etmeye altk. Her eyden nce almamz, genel kabul gren, doru ve salam kabul ettiimiz rivayetleri esas alarak hazrladk. Okuyucunun kaynaa mracaatn kolaylatrmak amacyla konuyla ilgili bilgileri aldmz yerleri dipnotta verdik. Dipnotlarda ok sayda, bazen yirmi veya otuz kadar kayna kaydetmek mmkn olmakla beraber, almamz bir dipnot yn hline getirmemek iin, konu hakknda geni ve doyurucu bilgi veren en eski iki veya temel kaynan, ayet varsa bir veya iki aratrmann adn kaydetmekle yetindik. Bununla birlikte, faydalandmz kaynaklarn tmn Bibliyografya'da vermeyi ihmal etmedik. Eer ele aldmz olayla ilgili ikinci derecede salam olabileceine ihtimal verdiimiz bilgiler varsa, bunlar gerekli grdmz durumlarda dipnotta kaynan gstermek suretiyle metinde kaydettik. Yine gerekli grdmz yerlerde rivayetler ve olaylar zerinde yapm olduumuz tahlilleri kaydetmenin kitabn hacmini artracan ve okuyucuyu yoracan dnerek, tercih ettiimiz bilgileri vermekle yetindik. Bir baka ifade ile, akademik tartmalardan genellikle uzak durduk ve ihtilafl konulardaki grleri kaydetmedik. ayet tartmalara yer vermi olsaydk metni iki kat geniletmi olurduk. Bununla birlikte, akademik zihniyetten uzaklamamaya altk. almamzda her olay gnmze tama gayreti iinde bulunmadk; aslnda buna imkan da yoktur. Ancak aktel hle getirilmeye msait olanlar gncelletirdik. Temel hareket noktamz bu olmakla birlikte, faaliyetler bir btn olarak verilmedii takdirde pek ok meselenin kapal kalabilecei dncesinden hareketle Hz. Peygamber'in hayatnn ve faaliyetlerinin btnn vermeye altk. O nedenle Hz. Peygamber'in, dnemin artlar iinde cereyan eden ve tarihsel nitelik tayan faaliyetlerini de ortaya koymaya altk. Nitekim kimi zaman, tarihsel bir olgu olan bir savata bile tarihin her dneminde karlalabilecek unsurlar bulunabilmekte ve o olay yorumlamak suretiyle evrensel ilkeler karmak mmkn olabilmektedir. Ayrca okuyucu o savala ilgili bilgileri okurken kendisini Hz. Peygamber'e yakn hissedebilmektedir. Kitapta "Doal Olaylar ve Afetler", "Hurfeler ve Btl nanlar" gibi ou balklar gnmz artlar dikkate alnarak atlm, malzeme yeni bir tarzda tasnif edilerek yorumlu bir ekilde sunulmaya allmtr. Okuyucuya ayrca amzda olumlu ve olumsuz olarak gelien deerlerin Hz. Peygamber'in sahip olduu ve uygulama alanna koyduu deerlerle mukayesesini yapma imkan verilmitir. Metin iinde Hz. Peygamber'in uygulama alanna koyduu deerlerin gnmz deerleriyle mukayesesine her zaman teebbs etmedik. Mukayesenin okuyucu tarafndan tab bir ekilde yaplmasnn daha uygun olacan dnerek, uygulamalar ve deerleri ortaya koymakla yetindik. nemle zerinde durmaya altmz bir baka husus da, Hz. Peygamber'in savalar dndaki faaliyetlerine, malzemenin elverdii lde gerekli yeri ayrmak olmutur. Hz. Peygamber'in hayatnn ve faaliyetlerinin ele alnd bir eserde, onun savalar dndaki faaliyetlerine gerekli yer ayrlmaldr. Bir baka deyile Hz. Peygamber, sadece veya arlkl olarak yapt savalarla tantlmamaldr. Aksi takdirde, okuyucuda, Hz. Muhammed (s.a.s.) hakknda, sanki "yalnzca be-alt defa sava yapmak 4

zere gnderilmi" eklinde yanl bir Peygamber imaj hsl olmaktadr. Oysa bizim ulatmz sonuca gre, kaba bir hesapla, Hudeybiye seferi ve Veda Hacc hari, Hz. Peygamber'in gazvelerde geirdii zamann toplam -yolda geen zamanlar dahil- ancak bir yldan biraz fazla (1.3 yl) bir sreyi kapsar. Ayrca arpma meydana gelen gazvelerin, yani savalarn says da btn gazvelerin toplamnn te birini gemez. O takdirde bu orann daha dk, dier bir deyile Hz. Peygamber'in hayatnda savalarn yerinin daha da az yer tuttuu grlecektir. Sava meydana gelen gazvelerde geen sre, yirmi yllk peygamberlik sresinin yzde ikisi, tm Medine dneminin ise yzde drd civarndadr. Bununla birlikte bu gazvelerde de onun hayatnn sadece savatan ibaret olmadn, bu skntl devrelerde belki ok nemli davran modellerinin grlmesinin mmkn olabildiini de belirtmek gerekir. O halde, gazveler dnda kalan zamanlarda Peygamberimiz nelerle megul olmutur? Onun savalar dndaki faaliyetleri, dil, bar, evreci vs. kimlii ile de tantlmas gerekir. te, malzemelerde hibir abartma ve zorlamaya gitmeksizin onun gazveler dndaki faaliyetlerine, hak ettii yeri bu eserde ayrmaya altk. Bunu ilk olarak kendimiz yaptmz iddiasnda da deiliz. Aratrmalar bir yana, en eski melliflerimizden bn Sa'd, Hz. Peygamber'in hicretten sonraki ilk faaliyetlerini verdikten sonra ve gazvelere gemeden nce, onun slam'a davet amacyla gnderdii eliler ve mektuplarla, Medine'ye gelen heyetler hakknda geni bilgiler vermektedir. Ad geen mellifin bu iki konuda verdii bilgiler, eserinde geni yer tutmaktadr. Ayn durumu muahhar kaynaklarmzdan m'nin eserinde de grmek mmkndr. Biz de bunun nemini dikkate alarak Hz. Peygamber'in Mekke dnemindeki daveti ve onun btn hayatn ieren daveti kiilii hakknda verdiimiz bilgiler dnda, Medine dneminde "slam' tantma ve yayma faaliyetleri"ne ayr bir blm ayrdk; mektuplar ve heyetlerle olan ilikileri bu bahiste deerlendirdik. Kitabmz klasik tarzda "Hayat", "Kiilii" gibi iki veya temel blme ayrma yerine, birbiriyle balantl konular ardarda sralayarak ana balklar altnda hazrladk. Hicrete kadarki ksm kronolojik olarak vermek daha uygun olduundan o dnem iin bu metodu uyguladk. Fakat Medine dnemini ele alrken konular sistematik bir ekilde sunduk. Kendi iinde kronolojik olarak ilemeye msait olan "Hz. Muhammed (s.a.s.) ve Mrikler" ve "Hz. Muhammed (s.a.s.) ve Hristiyanlar" gibi blmleri de o ekilde yazdk. Bunun yannda blmler arasndaki ba korumaya ve birinden dierine yumuak gei yapmaya zen gsterdik. Duru, anlalr ve akc bir slup kullanmaya ve genel kabul gren yazm kurallarna uymaya altk. Corafya, tarihe yardmc bilim dallarndan birisidir; hatta baz aratrmaclar corafyaya dayanmayan tarih bilgisinin romandan ibaret olduunu sylerler. Hz. Peygamber'in hayatnn, hatta Kur'an ve snnetin iyi anlalabilmesi iin de, onun yaad ve faaliyetlerini gerekletirdii mekanlarn iyi bilinmesi gerekmektedir. Szgelimi Kur'an'da "Peygamber'in hanmlarndan bir ey istediiniz zaman perde arkasndan isteyin" buyrulmaktadr. Burada perdeden maksat Hz. Peygamber'in hanmlarnn odalarnn kapsna, kap yerine aslan perdedir. nk bu odalarn ahap kaps yoktu ve kap akl kilim veya kuma perde ile kapatlyordu. te yette, Hz. Peygamber'in hanmlarndan bir ey istenirken, tek odadan ibaret olan bu zel hayat alannn kapsna aslm olan perdenin almamas emredilmektedir. Yoksa hanmlarn veya Hz. Peygamber'in elerinin arada bir perde bulunmadan kimseyle muhatap olamayaca eklinde bir anlam bulunmamaktadr. O nedenle Hz. Peygamber'in yaad ortamn yapsnn bilinmesi nemlidir. almamzda imkanlar lsnde grsel malzeme kullanmaya altk; konularn daha iyi anlalmasn salamak amacyla mekanlar tantc resim, harita ve ekillere yer verdik. Haritalarn byk ksmn Hseyin Mu'nis'in Atlasu Trhi'lslm adl eserinden ileyerek hazrladk. Harita ve resimlerin listesini ve kaynaklarnindekiler blmnden sonra verdik. almamz temel kaynaklarda Hz. Muhammed (s.a.s.)'in faaliyetlerini, szlerini ve davranlarn izlemek suretiyle kaleme aldk. Balklar tespit ederken ve olaylar ilerken onu merkez aldk ve onun 5

davranlarn yanstan malzemeyi deerlendirmeye altk. Hedefimiz Hz. Muhammed (s.a.s.)'in trih kiiliini, bu kiilik erevesinde gerekletirdii faaliyetleri ve rnek davranlarn bugnk kuaa en doru bir ekilde aktarmaya gayret gstermek ve onun ahsnda slm' anlatmaya almaktr. Bununla birlikte, hereyi eksiksiz bir ekilde ortaya koyduumuz iddiasnda bulunmadmz da burada ifade etmek istiyoruz. lkemizde Hz. Peygamber'le ilgili olarak yaplan almalara mtevaz bir katkda bulunabilirsek kendimizi mutlu hissedeiz. almalarm esnasnda katkda bulunan hocalarma, meslektalarma; kutsal topraklardaki incelemelerim esnasnda Mekke ve evresinde yer alan baz trihi mekanlar grntlememe yardmc olan Dr. Necati ztrke ve dier dostlara teekkr bor bilirim. Prof. Dr. brahim Saram Ankara-2002

Hz. MUHAMMED'N PEYGAMBER OLARAK GNDERLD ORTAM

Hz. Peygamber'in hayat, kiilii ve faaliyetleri ile ilgili blmlere gemeden nce, onun iinde doduu, yetitii, kendisine peygamberlik grevinin verildii ve slm' tebli ettii ortamn corf, etnik, sosyal, kltrel, ekonomik ve din yapsnn ortaya konulmas gerekir. Bu blm kaleme alnrken onun peygamberlik dnemindeki faaliyetlerinin daha iyi tannmasna, anlalmasna ve temellendirilmesine yardmc olmak amalanmtr. Mesela Arap Yarmadas'ndaki siys durum ele alnrken Hz. Peygamber'in faaliyet gsterdii ve iliki kurduu blgelerdeki siys yapnn tespitine allmtr. 1- Coraf Durum Arap Yarmadas, zellikle Hicaz blgesi, Hz. Peygamberin doduu, yaad ve vefat ettii yer olmas dolaysyla slm tarihi asndan ok nemlidir. Arap Yarmadas, Asya, Afrika ve Avrupann kesitii nemli bir noktada bulunur. Douda Basra ve Umman krfezleri, gneyde Hint Okyanusu ve batda Kzldeniz ile evrilidir. Gneyde Bbl-Mendeb Boaz ile Afrikadan ayrlrken, Kuzeyde Svey Kanal ile bu ktaya birleir. Arap Yarmadas'nn bat kesiminde, Kzldeniz kysnda genilii yer yer 80-100 kilometreyi bulan dar bir ky ovas olan Tihme yer alr. Tihmenin dousunda Hicaz bulunur. Hicaz, amdan Necrana kadar uzanan dalar yer yer kesen vadilerden meydana gelir. Blge, batsnda yer alan Tihme ile dousundaki Necidi birbirinden ayrd iin Hicaz adn almtr. Fakat genelde Hicaz denilince, Tihmeyi de iine alan geni blge kastedilir. Mekke, Medine ve Taif, Hicaz'n nemli ehirleridir. Hicazn dousunda ve Arap Yarmadas'nn orta kesiminde Necid platosu yer alr. Necidin gneydou kesiminde Yemme bulunur. Yemme ile birlikte Bahreyne el-Ard ad verilir. Necid platosu, kuzey, dou ve gneyden llerle kuatlmtr. Hicazn ve Arap Yarmadas'nn bat kesiminin gneyinde Yemen vardr. Yemen blgesinin kuzey ksmnda Necran, orta ksmnda Sana ve gneyinde
6

Taizz yaylalar mehurdur. Yemenin dousunda, dalk olan ve dalk olduu kadar da vadilerle yarlm blgeye Hadramut ad verilir. Hadramutun ve hatta Arap Yarmadas'nn en dou ksmnda Umman yer alr. Ummann batsnda ve Kuzey batsnda Irak hudutlarna kadar uzanan blgeye Bahreyn veya Hecer ad verilir. Yarmadann kuzey kesiminde Nfd, gney kesiminde ise Rubul-Hl ad verilen ller bulunur. Bu iki byk l birbirine balayan dar bir erit halinde Dehn l vardr. Arap Yarmadas'nn Asya ktas ile birleen kuzey kesiminde, snr tekil edecek coraf bir unsura rastlanmad iin kuzey snr hakknda farkl grler mevcuttur. Suriye ve Irak blgelerini de Arap Yarmadas'ndan sayanlar vardr. Suriye ve Irak, coraf adan Arap Yarmadas'ndan saylmasa bile, etnik adan saylabilir. nk slm'n douundan nce bu blgelerde Araplar oturuyorlard; slm'n doduu sralarda da Suriye ve Irakta Araplar tarafndan kurulmu devletler bulunuyordu. Blgede eitli Arap kabileleri yaamaktayd. slm ncesinde, Hz. Peygamber dneminde ve daha sonra drt halife devrinde Mslmanlarla bu blgelerin halk arasnda sk ilikiler bulunuyordu. slmn douuna yakn tarihlerde Arabistandaki mehur ehirler unlardr: Mekke, Taif, Yesrib, Yenb, Cre, Sana, Hicr, Hayber, Suhr, Deb, Dmetlcendel, Fedek, Teym, Vdilkur ve Makn...[1] 2- Siyas Durum slmdan nce Arap Yarmadas'nda belli bir siys sistemin varl bilinmemektedir. Yarmadann tamamn hakimiyeti altnda tutan merkez bir idare mevcut olmamtr. Ancak yarmadann kuzey dousunda Hreliler, kuzeybatsnda Gassniler, gneyde Yemende Sebe ve Himyer krallklar gibi devletler kurulmutur. Dier yerlerde kabileler mstakil bir ekilde varlklarn srdrmlerdir. Himyerlerin son dnemlerinin Mekke ile yakn alakas bulunduundan, kitabmzda Yemende kurulan krallklar sonraya brakmay dndk. O nedenle nce Kuzey Arabistanda kurulan devletleri ele alacaz. a- Kuzey Arabistan Nabatler: M. . IV. yzyldan m. 106 ylna kadar Filistinin gneyinde, Akabe krfezi ile Lt gl arasndaki Edom blgesinde Nabat Krall hkm srmtr. Kralln merkezi nceleri, bugn bile harabeleri mehur olan Petra ehriydi. Daha sonra Frat nehri ile Kzldeniz arasnda geni bir alana yaylan Nabatler, Kuzey Hicaza bile hakim olmulardr. Putperest olan Nabatler, Roma mparatorluu ile l arasnda bir tampon grevi stlenmilerdir. Bu arada Arap Yarmadas'nn kuzeyi ile gneyi arasndaki kervan ticaretini ele geirerek zenginlemilerdir. Roma mparatorluu ile Nabatler arasnda eitli siyasal ve ekonomik sebepler yznden m. s. birinci yzyln ikinci yarsnda anlamazlklar km, sonunda mparator Traianus (saltanat: M.s. 98-117) 106 ylnda Nabat Krall'na son vermitir. Bununla birlikte Romallar, Akabe krfezinin gneyine inememilerdir. Bu nedenle Hicazn kuzeyinde kk bir Nabat Devleti kalnts bir mddet daha devam etmitir. Nabat tccarlardan Yesrib'e yerleenler olmutur. Hatta Hz. Peygamber devrinde Medinede bir Nabat Pazar (Skun-Nabat) nn mevcut olduu bilinmektedir.*2+

Tedmrller: Ne zaman kurulduu kesin olarak bilinemeyen, ancak m. . I. yzyldan itibaren mevcut olduu anlalan Tedmr krall zellikle Nabat Krall'nn ortadan kalkmasyla gelimitir. Kralln merkezi olan Tedmr ehri, amn 260 km. kuzeydousunda ve Frat nehrinin 140 km. batsnda yer alr. Tedmrller, zaman zaman Romallarn saldrlarna maruz kalmlar, bazen de onlarla birleerek Ssnlere saldrmlardr. Son olarak Romallar karsnda yenilgiye uramlardr. Roma mparatoru Orelyan, 273 ylnda ehre girerek yama ettirmi ve pek ok kiiyi ldrtmtr. Tedmr, bu olaydan sonra bir daha toparlanamam ve lkede ticaret gerilemitir. Bundan sonra ehirde Hristiyanlk yaylmaya balam, slm fetihlerine kadar yz yldan fazla Roma hakimiyetinde kalmtr. mparator Jstinyen (saltanat: 527-565), buray Araplara kar bir garnizon haline getirerek ehrin surlarn ina ettirmi ve bir de kilise yaptrmtr. Tedmr 634 ylnda slm komutan Halid b. Velide teslim olmutur.*3+ Gassnler: Tedmr Krall'nn m. s. III. yzyln sonlarna doru gcn kaybettii sralarda Kuzey Arabistanda iki devlet glenmeye balad. Bunlar, Merib Baraj'nn yklmas zerine gneyden kuzeye g eden Araplar tarafndan kurulmu olan Gassnler ile Hrelilerdir. Gassnler, Roma mparatorluu'na bal olarak Suriyede, Hreliler de Ssnlere bal olarak Irakta hkm srmler ve slmn douuna dek varlklarn srdrmlerdir. Aslen Kahtnlere mensup olan ve 200-636 yllar arasnda hkm sren Gassnler, III. yzyln balarnda Suriye taraflarna gelerek, Gassan suyu kenarna yerletiler. Yerletikleri yere nisbetle bunlara Gassnler; reisleri Cefneye nisbetle de Cefneoullar, Cefne ailesi (lu Cefne) denilir. Gassnler bir mddet sonra blgeye hakim oldular; Romallarn tesiri ile Hristiyanl kabul ettiler ve Bizans kltrnn etkisi altna girdiler. slmn douuna kadar Bizans mparatorluu'nun uydusu olarak varlklarn devam ettirdiler. Romallar gney snrlarn hem bedev aknlarna, hem de Ssnlere kar koruyabilmek iin Gassnleri desteklediler. Gassnler Hrelilerle sk sk savatlar. Suriye ve Filistinin 613-614 yllarnda ran ah Hsrev Perviz tarafndan ele geirilmesi ile birlikte Gassnlerin kt ve gcn kaybettii grlmektedir. Bizansllarn 628de ranllar malup ederek Suriye ve evresini geri almasndan sonra Gassnler gsz ve nemsiz bir duruma dtler. Hz. Peygamber zamannda Gassnlerin siys bir btnle sahip olmad anlalmaktadr. Hz. Peygamber'in Gassn emrlerinden Hris b. Eb emir'e slm'a davet mektubu gnderdii bilinmektedir. Ayrca Hz. Peygamber 8/629 ylnda Hris b. Umeyr'i ad tespit edilemeyen Busr emrine eli olarak gndermi; Hris, Gassan emrlerinden urahbil b. Amr tarafndan Mte'de ldrlnce Mte Seferi'ni tertiplemitir. Daha sonra da, Gassnlerden gelebilecek saldr tehdidine kar Tebk Seferi dzenlenmitir. Gassnlerin son kral Cebele b. Eyhemdir. O, Yermk Sava'nda (15/636) mparator Herakleios tarafndan Bizans ordusu iinde yer alan on iki bin kiilik Hristiyan Araplarn bana komutan tayin edilmi ve Mslmanlara kar savamtr. Yermk Sava'nda Bizans ordusunun malup olmas, Gassnlerin de sonunu getirmitir. Cebel b. Eyhem'in Yermk yenilgisi zerine kabilesiyle birlikte kendi topraklarna ekilip Hristiyan olarak ld sylendii gibi; Mslman olduu ve Hz. mere gelerek slm kabul ettii; ancak bir mddet sonra irtidat ederek Bizans blgesine gittii de sylenmektedir.*4+ Hreliler: Kfenin yaklak be kilometre gneyinde yer alan bakentleri Hreye nisbetle bunlara Hreliler denildii gibi, III. yzylda gneyden gelen Lahm kabilesine mensup olduklar
8

iin Lahmler de denilmektedir. Ssnlerin uydusu olan Hreliler, bu devleti gebe Araplarn saldrlarna kar korurlar, Bizansa tb bir krallk olan Gassnlerle sk sk savarlard. Hrelilerin mehur krallarndan birisi olan Numan b. Mnzir (saltanat: 586-613) Ssn hkmdar tarafndan atld hapishanede ld. Hre Krall bundan sonra dorudan Ssnlerin merkezine bal bir valilik haline getirildi. Devlet bakanlna Talib kabilesinden ys b. Kabsa, onun yanna da murakp olarak da ranl bir memur tayin edildi. Bu duruma fkelenen Bekir b. Vil kabilesi ile, Ssnler ve mttefikleri olan Hreliler arasnda mehur Z-Kr Sava meydana geldi. Bu savata Ssnler yenildiler. Bundan sonra Hre yine Ssnlere bal olarak ynetildi. Tarihiler son Hre kral olarak Mnzir b. Numan gsterirler. Mnzirin idaresi Halid b. Velidin Irak fetihlerine kadar srm ve Hre ehri 12/633 ylnda Halid b. Velide savalmadan cizye karlnda yaplan bir antlama sonucu teslim olmu, yaplan antlamada kendilerine can ve mal gvencesi verilmi, dinlerini rahata yaayabilecekleri hususu karara balanmtr. Mekke'de oturan Kurey kabilesinin Hre ile ticr ilikileri vard. Mesela, Mervan'n babas Hakem b. Eb'l-As'n Hre'den triyat getirip satt, Hz. mer'in de slm ncesinde Hreli Ka'b b. Adiy ile ortak ticaret yapt sylenmektedir. Arap Yarmadas'nda yaznn Enbar'dan Hre'ye getii, burada gelitii ve yarmadann dier blgelerine yayld, hatta Mekke'ye bile buradan geldii bilinmektedir. Putperestlik, Hristiyanlk, Yahudilik, Mecuslik, Maniheizm ve Mazdeizm'in yaygn olduu Hre'ye Nastr Hristiyanl erken dnemlerden itibaren girmeye balamtr. Hreliler balangta putperest idiler. Mazdek mezhebi onlar arasnda taraftar bulamamtr. Daha sonra buraya Hristiyanlk girmitir. Hre krallarnn ne zaman Hristiyanl kabul ettikleri hususunda farkl grler mevcuttur. Burann IV. yzyln balarndan itibaren bir piskoposluk merkezi olduu bilinmektedir. Yine ayn yzyln ortalarnda Hrede Nastr kilisesine mensup bir Hristiyan topluluk mevcuttu. VI. yzyln ikinci yarsnda hkm sren Amr b. Hindin annesi, Gassanl bir Hristiyan prenses idi ve ehirde bir manastr yaptrmt. Ayn yzyln sonuna doru Numan b. Mnzir resmen Hristiyanl kabul etti. Bunun zerine, daha nce de belirtildii gibi, Ssn hkmdar tarafndan hapse atld.*5+ b- Gney Arabistan Himyerlerden nce Yemen: Yemen'de m. . 1400 ile 650 yllar arasnda Manliler hkm srmlerdir. Man Krall'nn merkezi Sanann dousunda harabeleri bulunan Man ehri idi. Manliler daha ziyade ticari hayata nem verirler, Arabistan mahsulleriyle Hindistan ve inden gelen mallar Msr, Filistin ve Suriyeye satarak byk gelir elde ederlerdi.*6+ Yemende Man krallndan sonra Sebe krall kurulmutur. Sebelilerin baehri balangta Sirvh, daha sonra da Sanann krk kilometre dousunda bulunan Merib idi. Tarm ve ticaretle uraan Sebeliler barajlar ina etmilerdir; rnein Merib Baraj ok nldr. M. . 750-115 yllar arasnda hkm sren Sebe Krall, Himyerler tarafndan yklmtr.*7+ Himyerler: Kahtn Araplarndan olan Himyerler, balangta, sonralar Zafr adyla bilinen Reydnda oturuyorlard. Daha sonra Sebelilere kar galibiyet elde edip, onlarn topraklarn hakimiyet altna aldlar. Ksa sre sonra Hadramutu da ele geirdiler. Manliler
9

ve Sebelilerin aksine sava bir millet olan Himyerler, ranllarla ve Habelilerle mcadele etmilerdir. Himyer krallarndan bazlar, kuvvetli ve kudretli anlamna gelen tubba lakabyla anlrlar. Himyerler m. . 115 ile m. s. 525 tarihleri arasnda hkm srmlerdir. Himyerler, IV. yzyln ortalarnda, yarm yzyla yakn Habe hakimiyetini kabul etmek zorunda kaldlar. Fakat 374 ylnda tekrar bamszlklarna kavutular. Bu srada blgede Yahudilik ve Hristiyanlk rekabet halinde bulunuyordu. Hristiyanlk, blgede Habelilerin kurduklar geici hakimiyet dneminde IV. yzylda buraya girdi. Roma mparatorluu'nun 395 ylnda ikiye blnmesinden sonra Dou Roma (Bizans) imparatorlar siys nfuz ve ticr faaliyetlerini geniletmek amacyla Hristiyanl Arap Yarmadas'nda yaymak iin byk aba sarfettiler. Bu amala Aden ve Necran taraflarna papazlar gnderdiler ve Necran'da bir de manastr yaptrdlar. Yahudilik ise tccarlarn kuzeye yapt seyahatlerde Yahudilerle ilikileri sonucu Yemene girdi. Hatta Himyer kral Znvs Yahudilii kabul etti ve Yosef adn ald. Arap Yarmadas'ndan Hristiyanln kkn kazmak iin Necran zerine yrd. Znvs, yerli Hristiyanlarn Hristiyan Habelilerle siysal btnleme arzusu tadna inanyor, hepsini vatan haini sayyordu. O nedenle Necranllar, Hristiyanl terke ve Yahudilii kabule zorlad. Kabul etmeyenleri Uhdd ad verilen ii ate dolu ukurlara atarak diri diri yakt. Bakanlarn ldrd, mallarn, yamalad, ncilleri yakt ve kiliselerini ykt. Ate ukurlarna atlanlarn drt bin veya yirmi bin kii olduu sylenir (523). Kuran- Kerimin Brc Sresi'nde*8+ bu olaya iaret edildii kabul edilir. ayet Brc Sresinde iaret edilen bu olay ise, hendeklere doldurulup yaklan bu Hristiyanlarn tevhid inancna sahip olduklar anlalmaktadr. nk ad geen srede bu kimseler mminler olarak tavsif edilmekte ve onlardan Allaha inandklar iin intikam alnd bildirilmektedir. slm'n doduu srada Himyer melikleri mahall kk emirlikler halinde varlklarn srdryorlard.*9+ Yemende Habe Hakimiyeti: Znvsn katliamndan kurtulan bir ahs, Habe hkmdarna giderek felaketi haber verdi ve ondan yardm talep etti. Habe hkmdar, Eryt adl ahsn komutasnda iinde mehur Ebrehenin de bulunduu yetmi bin kiilik bir orduyu Znvs zerine gnderdi. Yaplan savata Znvs yenildi ve atn denize srerek intihar etti veya kamak isterken denizde bouldu (525). Onun lmyle Himyer Devleti de son buldu. Eryt, Yemeni istila ederek buray Habeistana bal bir eyalet haline getirdi; bylece yaklak elli be yl devam edecek olan Habe hakimiyeti balam oldu. Bu suretle Yemene kurtarc olarak gelmi olan Habeliler istilac olarak kaldlar. Ancak, bununla birlikte, yukarda da sylendii gibi Himyer melikleri Hz. Peygamber zamanna kadar mahall kk emirlikler halinde varlklarn korumulardr. Bu arada Eryt ile Ebrehe arasnda anlamazlk kmas sonucu halkn desteini de salayan Ebrehe, Eryt ldrerek Yemenin idaresini eline geirdi (537). Habe hkmdar yeni bir i savaa meydan vermemek iin, kendisine bir mektup yazarak itaatn arzeden Ebrehenin Yemen valiliini onaylad. Ebrehe, Sanada mehur Kulleys tapnan yaptrarak btn Araplarn buray ziyaret etmesini istedi. Onun bu hareketi Araplarn tepkisine yol at; Kinne kabilesinden bir ahs tapnaa girerek pisledi. Buna kzan Ebrehe, Kbe'yi tahrip etmek gayesiyle nnde filler bulunan bir orduyla Mekke zerine yrd. el-Muammes denilen yerde karargh kurdu. Ebrehe ile Kureyliler arasndaki grmeler burada yapld. Ebrehenin svarileri Mekke'ye kadar sokularak Kurey'in ve dier kabilelerin mallarn
10

yamaladlar; bu arada Hz. Muhammed (s.a.s.)'in dedesi olan Abdlmuttalibin de iki yz devesini gtrdler. Kurey, Hzeyl, Kinne ve dier baz kabileler birleerek Ebreheye kar savamay dndlerse de baa kamayacaklarn anlaynca vazgetiler. Bu arada Ebrehe, Abdlmuttalible grmek istediini bildirdi. Abdlmuttalib, Ebreheye gelerek el konulan develerini istedi. Ebrehe onun bu tutumunu hayretle karlad. Fakat Abdlmuttalib kendisinin develerin sahibi olduunu, Kbenin de koruyacak bir sahibi bulunduunu syledi; Ebrehenin huzurundan ayrlarak doruca Kbeye gitti ve Allaha dua etmeye balad. Kbe'yi tahrip etmekten vazgemesi iin yaplan btn teklifleri reddeden Ebrehe, ordusuna hcum emri verdi. Ancak ordunun nnde bulunan byk fil yerinden kmldamad. Ordunun byk bir ksm, Kurn- Kerimde*10+ de belirtildii gibi akn akn gelen ve balarna ta yadran Ebbl kular tarafndan imha edildi. Cann zor kurtaran Ebrehe, yaral olarak Yemene dnd ve ksa sre sonra da ld (571). Yemen blgesinde Yahudilik ve Hristiyanlk halkn tm tarafndan benimsenmemitir. Nitekim halkn ou slm'n douuna dek putperest olarak kalmtr. Baz kabilelerin zel putlar mevcuttu. u kadar var ki Kbe kutsal bir yer olarak tannyor ve hac mevsiminde ziyaret ediliyordu. Yemende Ssn Hakimiyeti: Ebrehenin lmnden sonra yerine geen oullarnn halka zulmetmeleri zerine Himyer krallk ailesinden Seyf b. Zyezen, Ssn hkmdar Enirvndan yardm istedi. Enirvnn, Vehriz adl bir ahsn komutasnda gnderdii ordu, Yemende Habe hakimiyetine son vererek Seyf b. Zyezeni iktidara geirdi. Bu arada Abdlmuttalib b. Him bakanlnda bir Kurey heyeti de Seyf b. Zyezeni tebrik etmek maksadyla Mekke'den Yemene gitti. Ssn ordusunun Yemenden ekilmesinden hemen sonra Seyf b. Zyezen, bir Habeli tarafndan ldrld. Bunun zerine Enirvan, ayn komutann idaresinde bir ordu daha gnderip, bu defa Yemeni Habelilerin elinden tamamen alarak Ssnlere bal bir vilayet haline getirdi. Vehriz, Ssn valisi olarak blgede Kisr adna vergi toplad. Vehrizden sonra Sanada srasyla Merzubn, Teyncn, Hrre Hsrev ve Bzn adl kiiler valilik yaptlar. Bylece Yemendeki Ssn idaresi elli yl kadar devam etti. Yemende Ssnlerin son, slm devletinin ilk valisi olan Bzn, 7/629 ylnda slmiyet'i kabul etti ve Hz. Peygamber'in bir valisi olarak blgede grevini srdrd. Yemen'in dou kesiminde yer alan Hadramut, IV. yzyldan itibaren Himyer krallarnn, daha sonra da ran valilerinin hakimiyetinde kalmtr. slm'n doduu sralarda blge, eitli reislerin hkm srd birden fazla kabilenin idaresi altnda bulunuyordu. c- Hicaz Blgesi Genel bilgiler: slm Tarihi iin Arap Yarmadasnn en nemli blgesi hi phesiz Hicazdr. Zira slm dini bu blgenin nemli ehirlerinden Mekkede domu, Medinede geliip yaylmtr. Blgenin bir dier nemli ehri de Taiftir. Bu bakmdan, Hicaz blgesi tarihini ele alrken, Mekke, Medine ve Taif ile bunlarn evresi zerinde duracaz. Mekke, din ve ticr bir merkezdi. Burada bulunan Kbe din bir merkez olma hviyetini Hz. brahim zamanndan itibaren slm'n douuna dek korumutur. Buna ek olarak, Yemenden balayp Akabe Krfezi'ne ulaan ticaret yolu, Mekke ve Medineden geerek
11

Akdeniz limanlarna balanmaktayd. Ayrca Mekke evresinde yln belli zamanlarnda panayrlar kuruluyordu. te Kbenin din bir merkez oluu ve Hicazn, Yemen - Suriye ticaret yolu zerinde bulunmas blgenin nemini daha da artrmtr. Hicaz, Kuzey ve Gney Arabistann aksine Bizansllar veya Ssnler gibi gl devletlerin igal maksatl saldrlarna maruz kalmamtr. Tarih boyunca eitli devletlerin Hicaz'a hkim olma abalar ok defa sonusuz kalmtr. Bunda, arazinin dalk, yollarnn dar ve blgeye asker sevkinin g oluunun etkisi vardr. Bunun yannda Hicaz, ekonomik ynden yabanclarn itahn kabartacak bir zenginlie sahip deildi; herhangi bir igalci devletin elde edecei ganimet ve vergi geliri, orduya yaplacak masraf bile karlamayabilirdi. Dolaysyla slm'n doduu sralarda Hicaz ve Necid, Arap Yarmadas'nn en nemli blgeleri haline gelmitir. nk bu ikisinin dnda kalan blgeler yabanc istilalarna maruz kalmt. Neticede Hicaz halk, nesiller boyunca hrriyet havasn teneffs etmi, nesebine ve diline yabanc unsurlar karmadan sfiyetini koruyabilmitir. Mekke: Kureyten nce Mekkenin daresi: Mekkenin slm tarihinde ve Mslmanlar nazarnda nemli yeri vardr. Hz. Peygamber burada domu, bym, evlenmi, kendisine peygamberlik grevi verilmi ve peygamberliinin de on yln burada geirmitir. Kbe, Mescid-i Harm, Saf ve Merve adl kutsal ve mehur mekanlar burada bulunur. Haccn mensikinden bir ksmnn f edildii Araft, Mzdelife ve Min, Mekke evresindedir. Mslmanlar namazlarn Kbeye ynelerek klarlar. slm'n be artndan birisi olan hac, bizzat Mekke'ye gitmek suretiyle yerine getirilir. Mekkeyi ilk olarak mesken edinenlerin Amlika olduu sylenir. Daha sonra buraya Gney Arabistan kkenli Crhm kabilesi yerlemitir. Crhmller zamannda brahim Peygamber hanm Hcer ve olu smail ile birlikte Mekke vdisine gelerek Kbe'yi ina etmitir. Hz. smail burada bym ve Crhmllerden bir kzla evlenmitir. Aslen brn olan Hz. smail, Yemen asll Crhmllerden Arapa renmitir. Onun neslinden, el-ArablMstaribe, yani Araplam Araplar denilen kuzey Araplar tremitir. Hz. brahim zamannda hac ibadeti farz klnm ve Mekke gvenli belde olmutur. Hz. smail vefatna kadar Kbenin idaresini bizzat kendisi yrtm, ondan sonra olu Nbit bu grevi stlenmitir. Nbitten sonra Kbenin idaresini ele geiren Crhmller ayn zamanda Mekke'ye de hakim olmulardr. Hz. smailin torunlar herhangi bir ekime iine girmeksizin Crhmllerle birlikte yaamaya devam etmilerdir. Mekke smailoullarna dar gelmeye balaynca bir ksm Arap Yarmadas'nn eitli blgelerine dalmlardr. Zaman geldi, Crhmller Kbeye saygszlk yapmaya, Mekke'ye dardan gelen ziyaretilere zulmetmeye ve Kbeye hediye edilen mallara el koymaya baladlar. Bu arada Yemenden Mekke evresine gelen ve Merruz-Zahrna yerleen Huza kabilesi, Bekir b. Abdment kabilesi ile birleerek Crhmlleri Mekkeden uzaklatrd (207). Bu olaydan sonra Mekkenin idaresi Huzallarn eline geti. Bu kabilenin Mekke idaresi iki yzyldan fazla devam etti. Bu dnemde ok nemli ve olumsuz bir gelime yaand. Huza kabilesinin bakan Amr b. Luhay, Hz. brahimin tevhid inancn temelinden deitiren puta tapcln ve birok putun Kbeye yerletirilmesinin ncln yapt. Suriyede Belk yaknlarndaki Mab denilen yerden Mekke'ye put getirerek Kbeye dikti. evrede putperestlik yayld. Hz. brahimden kalma baz inan ve ibadet ekilleri de putperestlikle birlikte mevcudiyetini devam ettirdi.
12

Mekkede Kurey daresi: Kurey kabilesi, Huzallarn hakimiyeti boyunca Mekke evresinde, akrabalar olan Kinneoullarnn arasnda dank bir ekilde yayorlard. Kurey kabilesine adn veren Fihr b. Mlikin altnc nesilden torunu olan Kusay b. Kilb, Mekke ve Kbenin ynetimini ele geirdi. Kusay kk yata iken babas vefat etmi, annesi de Suriye'li bir adamla evlenmiti. Kusay'n ocukluu da Suriye'de annesinin yannda gemiti. Hz. Peygamberin beinci gbekten dedesi olan Kusay, Mekke'ye dnd ve Huzallarn bakan olan Huleyl b. Hubiyyenin kz Hubb ile evlendi. Bu evlilikten Abdddr, Abdluzz, Abdkusay ve Abdmenf adl ocuklar dnyaya geldi. Kusay, kayn babasnn lmnden sonra, Kbenin anahtarlarn eline geirmek istedi. Ancak Huzallarn iddetli muhalefeti ile karlat. Sonunda Suriyede bulunan ana bir kardei Rizhn da yardmyla, hacla ilgili grevleri elinde bulunduran Sfelileri ve Kbe hizmetlerini yrten Huzallar yenilgiye uratt. Bundan sonra Mekkede Huzallarn idaresi sona erdi ve Kurey'in hakimiyet dnemi balad. Kusay, idareyi eline alr almaz, daha nce Mekke evresinde dank bir ekilde yar gebe hayat yaayan Kurey kabilesini bir araya toplayarak Mekkenin Harem blgesine yerletirdi. Kurey kabilesinin boylarn Kbe'nin etrafna in edilen evlerde iskna tabi tuttu. Kabilesini bir araya topladndan dolay mcemmi' (birletirici) nvann ald. Kendi yakn akrabalarn ehrin i ksmlarna, uzak akrabalarn da d ksmlarna yerletirdi. ksma yerleenlere Kurey el-Bith, d taraflara yerleenlere Kurey ez-Zavhir ad verilir. Bu suretle Kurey kabilesi gebelikten (bedevlik) yerleik hayata (hadarlik) gemi oluyordu. Kurey el-Bith, slmiyetin ortaya kt sralarda balca u kabilelerden oluuyordu: Him, meyye, Nevfel, Muttalib, Zhre, Abdddr, Esed, Teym, Mahzm, Adiy ve Sehm. Kusay, Mekkenin idaresi ve hac hizmetlerinde baz yenilikler yapt; Kbenin yanna, Kurey kabilesinin nemli ilerinin grld Drnnedveyi in etti. Kurey kabilesinden her sene para toplayarak yemek hazrlamaya, hac mevsiminde haclara, fakirlere ve yiyecei olmayanlara Mekkede, Minada ve Arafatta ikram etmeye balad. Bu vazife ileride rifde adyla kurum haline gelecektir. Kusay, Kbe avlusuna deriden bir havuz yerletirerek ehir dndaki kuyulardan develerle tatl su tamaya ve haclarn su ihtiyacn bu suretle karlamaya balad. Bu vazife de ileride "sikye" adyla kurumlaacaktr. Ayrca Mekkenin eitli yerlerine kuyular kazdrd. "Hicbe" ve "sidne" adyla bilinen Kbenin perdedarl, bakm ve anahtarlarnn muhafazas grevini elde etti. "Liv" ad verilen Kurey'in bayran tama imtiyazn stlendi. 480 yl civarnda vefat eden Kusay, vefatndan nce zerindeki grevleri olu Abdddra vasiyet etti. Ancak Kusay'n torunlar arasnda bu grevler yznden ihtilaf kt. Abdmenfoullar olan Him, Abdems, Nevfel ve Muttalib, o sralarda Kurey ticaretini gelitirerek uluslararas boyutlara ulatrmlar, bu suretle hem evre lkelerin hkmdarlar ve hem de Araplar nezdinde hret kazanmlard. Bu drt karde, Abdddroullarnn elinde bulunan ve Kusaydan intikal eden Hicbe, Rifde, Sikye, Liv ve Drnnedveyi ele geirmek istediler. Sonuta Kurey ikiye blnd. Esed, Zhre, Hris ve Teymoullar, Abdmenfoullarn desteklediler. Bunlar birbirinden ayrlmamak ve ittifak kurduklar kabileleri yalnz brakmamak zere Mescid-i Haramda kokulu su dolu bir kazana ellerini batrp, sonra da Kbeye srerek yemin ettiler. Bunun iin kendilerine Mutayyebn (koku srlmler) denildi. Hz. Peygamberin kabilesi olan Himoullar da Mutayyebna dahildi.
13

te yandan Sehm, Cumah, Adiy ve Mahzmoullar, Abdddroullaryla ittifak kurdular. Bunlar da, birbirinden ayrlmamak ve mttefiklerini yalnz brakmamak zere Kbenin nnde yemin ettiler. O nedenle kendilerine Ahlf (mttefikler) denildi. Mutayyebn ve Ahlf gruplar, birbirlerinin kkn kazyncaya kadar savamaya karar verdiler. Fakat sonunda bar gerekleti. Buna gre Hicbe, Liv ve Nedve nin eskiden olduu gibi Abdddroullarnn elinde kalmas, rifde ve sikyenin ise Abdmenfoullarna verilmesi kararlatrld. Rifde ve sikyeyi Hz. Peygamberin byk dedesi Him b. Abdmenf stlendi. Her iki taraf da yaptklar bu antlamay hi bozmadan slm'n ortaya kna kadar devam ettirdiler. Kusay'n ihdas ettii grevlerden rifde ve sikye slm'n doduu srada Himoullarnn; liv, nedve ve hicbe, Abdddroullarnn; Kusaydan itibaren nesilden nesile intikal eden ordu komutanl grevi ise meyyeoullarnn elinde bulunuyordu. Kusay'n vefatndan slm'n douuna kadar yaklak bir buuk asr kadar bir sre gemitir. Bu zaman zarfnda Mekkenin idaresiyle ilgili olarak yeni grevlere ihtiya duyulmas sebebiyle Kusay'n ihdas ettii grevlere zamanla yenilerinin eklendii grlmektedir. slm'n doduu srada Mekkenin idaresi ile ilgili on iki kadar grev gze arpmaktadr. Bu grevler ve grevleri yrten kabileler unlardr: Rifde: Mekkelilerden para toplayp fakir haclara yemek vermek; bu grev Himoullarnn elinde idi. Sikye: Haclarn su ihtiyacnn karlanmas; bu grev de Himoullarnn elinde idi ve son olarak Abbas b. Abdlmuttalib tarafndan yrtlyordu. Nedve: Mekkenin ve Kurey kabilesinin nemli ilerinin grld Drunnedvedeki bakanlk grevidir. Bu, Abdddroullarnn elinde idi ve Nedve ad verilen kurul burada toplanrd. Nikah merasimleri burada yaplr, erkek ocuklar burada snnet edilirdi. Ordu komutanlar savaa karken sanca buradan alrlard. Bar zamannda sancak meclis salonunda muhafaza edilirdi. Hicbe (Sidne): Kabenin perdedarl, bakm ve anahtarnn muhafazasdr. Abdddroullarndan Osman b. Talhada idi. Liv: Kurey'in bayran tama imtiyazdr. Abdddroullarnda idi. Ukb: Kartal veya karaku manasna gelen Ukb, Kurey'in sanca idi. Sava srasnda ortaya karlr ve onu ordu komutan tard. Enak: Diyetlerin denmesi ve zararlarn tespiti grevidir. Teymoullarnn elinde olan bu grevi Hz. Eb Bekir yerine getiriyordu. Kubbe ve Einne: Kubbe, sava zamannda bir adrn kurulmas ve Kureylilerin orduyu techiz iin getirdikleri sava malzemelerini ve paralar burada toplama grevidir. Einne ise savata Kurey ordusundaki svari birliine kumandanlk yapmaktr. Bu ikisi Mahzumoullarndan Halid b. Velidin uhdesinde idi. Sifret: Kurey'in yabanclar nezdinde temsil edilmesi. Adiy kabilesinin elinde olan bu grevi mer b. Hattab yrtyordu. Eysr: Bir ie balamadan nce Ezlm ad verilen oklarla bir eit kumar oynamak ve fala bakmak. Cumahtan Safvn b. meyye bu ie bakyordu. Mera veya Meveret: Kurey kabile reislerinin bir ie karar vermeden nce bu ie bakan kimseyle istiare etmeleridir. Esedden Yezd b. Zema bu grevi yrtyordu. Hukme veya Emvl-i Muhaccere: Bu grev putlara sunulmu olan mallarn saklanmasdr. Sehmoullarndan Hris b. Kays buna bakyordu.*11+ slmn douundan ksa bir sre nce Mekke'de, Bizans mparatorluuna bal bir krallk kurma teebbs baarszlkla sonulanmtr. Bizans mparatoru Jstinyen, Kurey'in Esed kolundan olan ve Hristiyanl kabul eden Osman b. Huveyris'e bir ta vermi; ayrca eline kendisini Mekke kral tayin ettiini ieren bir de mektup vermiti. mparator mektupta Mekkelilerden Osman b. Huveyris'i kral olarak tanmalarn ve kendisine vergi vermelerini istemiti. Jstinyen'in mektubu ve tacyla Mekke'ye gelen Osman b. Huveyris, Kurey kabilesini toplayarak durumu iletmiti. Ancak bizzat kendi ailesinin ileri gelenleri "Mekke'nin
14

zgrle alm halk kendilerinin bir kral tarafndan idare edilmesine asla raz olmazlar" diyerek kar kmlard. Dolaysyla imparatorun istei reddedilmiti. nk bu istek kabul edilseydi, Kurey'in, Bizansla o dnemde ekime halinde bulunan ran'la ticr ilikileri tehlikeye debilirdi. mparatorun isteinin yerine getirilmemesi zerine Bizansllar Suriye'ye giden Kurey tccarn rahatsz etmeye ve hatta tutuklamaya balamlardr. Fakat bu basklar da sonucu deitirmemitir. Mekkenin ve Kurey kabilesinin siys tarihinde nemli yer tutan ve Hz. Muhammed (s.a.s.) yirmi yalarnda iken meydana gelen Ficr Savalar ile, Hilflfudl Antlamas'n Hz. Peygamberin genliini ilerken ele alacamz iin burada bu iki konu zerinde durmayacaz. Yesrib (Medine): Hz. Peygamber buraya hicret ettikten sonra Medine adn alan Yesribin eski sakinleri Amlika kavmi idi. Amlika daldktan sonra, m. . VI. yzyln balarnda Bbil Kral Buhtunnasrn Kuds igal edip oradaki Yahudileri Bbile gtrd srada kap kurtulan baz Yahudiler Hicaz blgesine giderek Hayber, Vdil-Kur, Fedek ve Yesribe yerletiler. Hristiyanln Suriyede yaylmasndan sonra Romallarn sk takibine urayan Suriye ve Filistin Yahudilerinden bazlar da Hicaza g ettiler. Yesribe yerleenler Ben Kurayza, Ben Nadr ve Ben Kaynuk' adl Yahudi kabileleridir. Hicaza yerleen Yahudiler Arap kabile geleneini benimsediler ve Arap isimlerini aldlar. Bunlar ziraat, ticaret, kuyumculuk, demircilik, dokumaclk, silah ve zir alet imalat ile megul oluyorlard. Yahudiler, Araplar gibi zel mahallelerde ikamet ediyorlard. Bu arada Yemende Merib Baraj'nn yklmas zerine muhtemelen II. veya III. yzylda kuzeye g eden gney Araplarndan Ezd kabilesinin iki kolu olan Evs ve Hazrec Yesribe yerletiler. Abdleheloullar Evsin, Neccroullar da Hazrecin slm'n doduu srada mehur olan kollarndandr.*12+ Tif: Mekkenin yaklak yz yirmi kilometre gneydousunda bulunan Tifte Sakf kabilesi oturuyordu. Havas serin olduu iin Mekkelilerin sayfiye merkezi idi. Ayrca Eb Uhayha, Utbe ve eybe b. Reba, Abbas b. Abdlmuttalib gibi pek ok Kureylinin orada arazileri ve zm balar vard. Sakf kabilesi ziraat ve ticaretle megul oluyordu. Tif, kuru zm, deri sanayi ve arap retimi ile mehurdur. Bacln yannda arclk da yaplyordu. Bata Eb Sfyan olmak zere Kurey tacirleri Tifte retilen mallar Arap Yarmadas dna ihra ederlerdi. Grld gibi slm'n doduu srada Hicaz'da siys bir birlik ve merkez bir otorite mevcut deildi. Sosyal dzeni salamada kabileler ve gruplar arasndaki g dengesinin, kan bana dayal niter yapnn, gelenek ve rfn, hakemlerin, kabile meclis ve bakanlarnn, ehir erfnn nemli yeri vard.*13+ 3- Sosyal ve Kltrel Durum a- Nfus Yaps Burada slm'n doduu srada Arap Yarmadas skinleri arasnda yer alan Araplar, Yahudiler, ranllar ve dier etnik unsurlardan sz edilecektir.
15

Arabistann asl sakinleri Araplardr ve bunlar tarih bakmdan iki byk gruba ayrlrlar: Birincisi, eski devirlerde yaam, ancak daha sonra yok olmu Araplardr. d, Semd, Medyen ve Amlika gibi. Bunlara "Arab- bide" denir. kincisi grup ise soylar devam eden Araplardr. Bunlara "Arab- bkiye" denir ve iki kola ayrlrlar: Arab- ribe: Asl Araplar bunlardr. Kahtnler ad verilen bu grubun esas vatan Yemendir. Bunlara Gney Araplar da denilir. Crhm ve Yarub olmak zere nce ikiye ayrlrlar. Yarubdan olan Kehln ve Himyerden pek ok kabile tremitir. Mehur Kuda kabilesi Himyerin, Ezd ise Kehlnn koludur. Belli bal Kahtn kabileleri unlardr: Kuda, Ezd, Mezhic, Hemdn, Kinde, Kelb, Uzre, Ans, Murd, Huza, Czm, l Cefne (Gassnler), Lahm, Tay, Ear, Evs, Hazrec. Kahtanlere mensup kabilelerin bir ksm Merib Baraj'nn yklmas bata olmak zere deiik sebeplerle ve deiik zamanlarda anavatanlarn terkederek Arap Yarmadas'nn eitli blgelerine yerlemilerdir. Gassnler Suriyeye, Lahm ve Czm Hreye, Huza Mekke'ye, Kinde, nce Bahreyn, sonra Hadramut ve daha sonra da Necide, Evs ve Hazrec de Medine'ye yerleen Kahtn kabileleridir. Arab- Mstaribe (veya Mtearribe): Aslen Arap olmayp, sonradan Araplaan kabilelerdir. Bunlara, Hz. smailin neslinden olduklar iin smller; Hz. smailin torunlarndan Adnann neslinden tredikleri iin Adnnler de denir. Mekke'ye geldiinde, babas gibi Srynce veya brnce konuan Hz. smail, Kahtnlerden Crhml bir kadnla evlenmiti. Onun soyu, bu Crhml kadnla evliliinden treyip Araplat iin Arab- Mstaribe diye anlmtr. Dolaysyla Hz. smailin nesli anne cihetinden Araptr. Bunlara Kuzey Araplar da denir. Adnan Hz. Peygamberin yirmi birinci gbekten atasdr. Onun neslinden treyen balca byk kabileler unlardr: Reba, Mudar, Kays- Ayln, Gatafn, Kinne, Kurey ve bunlarn Sleym, Hevzin, Temm, Esed, Hzeyl, Sakf, Teym, Him, meyye gibi alt kollar. Adnnler, nfuslar oalnca Arap Yarmadas'nn eitli blgelerine dalmlardr; Kurey kabilesi ise Mekkede kalmtr. Dier Adnnler Tihme, Hicaz ve Necidde gebe veya yar gebe halde yaamaya devam etmilerdir. slm'n ortaya kndan sonra eitli lkeleri fetheden Arap ordularnn bu memleketlerin asl sakinleriyle karmas sonucu ortaya kan Araplara Arab- Mstaceme (Acemlemi Araplar) denilmektedir.*14+ Arap Yarmadas'nda, Araplarn dndaki milletlerden insanlar da yayordu. Bahreyn ve Umman bata olmak zere yarmadann rana yakn olan dou kesimleriyle Yemende Araplarn yansra ranllar da vard. Yemende yarm asr (575-629) sren Ssn idaresi esnasnda ranllarn yerli kadnlarla evlenmeleri zerine Ebn (oullar) ad verilen yeni bir etnik grup ortaya kt. Yemende siys ve asker gc elinde bulunduran Ebn, kltr bakmndan zamanla Araplat. Sanada Ssnlerin son, slm'n da ilk valisi olan Bzn; peygamberlik iddiasnda bulunan Esved el-Ansyi ldren ve Hz. Eb Bekir tarafndan Sanaya vali tayin edilen Frz ed-Deylem, Ebnya mensup mehur kiilerdir.*15+ Hicaz blgesinde de Arap olmayan topluluklar mevcuttu. Medine, Hayber, Vdil-Kur ve Fedekte Yahudiler oturuyordu. Arap Yarmadas'nn eitli yerlerinde saylar az da olsa Habeliler, Rumlar ve Mezopotamyallar da bulunuyordu. Kendileri birer kle olan Bilal-i Habe, Suheyber-Rm ve Ninoval Adds, Mekkede yaayan yabanclardan birkadr.
16

b- Kabile Hayat Araplarda bedev ve hadar olmak zere balca iki eit hayat tarz mevcuttu. l ve vahalarda develeriyle birlikte konar-ger olarak adrlarda yaayan Araplara bedev; ky, kasaba ve ehirlerde yerleik hayat yaayanlara da hadar denir. slmiyetin ortaya kt sralarda Arabistann bilhassa orta ve kuzey kesiminde yaayan Adnn ve Kahtn kabileleri Bedev ve Hadar diye iki ksma ayrlyordu. Bedevler geimlerini hayvanclk, avclk, ticaret ve baskn gibi yollarla temin ederlerdi. Tarm, el ileri ve sanatlar ile denizcilikten holanmazlar, bunlar hakir grrlerdi. Temel besin maddeleri hurma, et, st ve st rnleridir. Bunun yannda zaruri ihtiyalarn temin iin kylere ve kervanlara baskn dzenlerlerdi. Ticaret de yaparlar, ihtiya duyduklar malzemeleri ehirlerden deitirme usul ile temin ederlerdi. Baz Bedevler gelir elde etmek iin ticaret kervanlarna deve temin ederler, klavuzluk ve muhafzlk yaparlard. Bedevler Arap dilini en temiz ve doru ekilde kullanrlard. Onun iin ehirliler ocuklarn doru Arapa renmeleri iin le gnderirlerdi. Yerleik hayat yaayanlar, yani hadarler, ky, kasaba ve ehirlerde kendilerine mahsus mahallelerde kerpiten veya tatan yaplan evlerde otururlard. Yemen ve evresinde, Ssn ve Bizans snrlarnda krallklar kurmu olan Arap kabileleri ile Mekke, Medine ve Tifte oturan kabileler hadardirler. Tif ve Medine gibi ziraate elverili yerlerde oturan hadarler geimlerini genellikle tarmla; Mekke gibi ziraate elverili olmayan merkezlerde ise ticaretle temin ederlerdi. Bedevlik ve hadarlik arasnda, yar gebe hayat yaayan Araplar da vard. Ticaret kervanlarnn urad konaklama yerlerinin bulunduu vaha ve vadilerde yaayan kabileler bunun en gzel rneidir.*16+ Hayat artlarnn ve geim kaynaklarnn farkl olmasna ramen, gerek bedevlerde ve gerekse hadarlerde sosyal yapnn bir tek temeli vardr. O da balar, gelenekleri ve ahlk deerleriyle kabiledir. Kabile, ayn soydan gelen ahslarn oluturduu ve fertlerin birbirine kan, neseb yoluyla balandklar topluluktur. Nesep, asabiyetin temelini tekil ettii iin, ister bedev ister hadar olsun her Arap nesebini korumaya zen gsterir ve ecdadnn adn ezbere bilirdi. Kabile daha ok, erkek soyundan gelen akrabalk bana dayanr. Fakat darya tamamen kapal deildir. Hilf (antlama, ittifak), civr (resm koruma teminat) ve korumaya alma, dost klma (vel) yoluyla da akrabalk ba kurulabilir. Bir kimse kabilesini terkeder veya kabilesinden kovulursa, baka bir kabile mensubunun himayesine girdiinde veya mttefiki olduunda yeni kabilesinin bir yesi olurdu. Byle birisine half (antlamal, mttefik) denilirdi. Resm koruma teminat altndaki kimseye ise cr denirdi. Sava veya baskn sonucu ele geen veya satn alnan kle azat edilirse vel ba kurulur; azat edilen kle, azat eden kabilenin mevls olurdu. Birok bakmdan half, cr ve mevl kabilenin yesi gibi muamele grrd. Kendisine seyyid veya eyh denilen, bazen de emr, rab ve melik gibi lakaplar da verilen kabile bakan, eit hak sahipleri arasndan kabile toplantsnda seilirdi. Bakan adaynda ya, cmertlik, kahramanlk, sabr, hilim, tevazu ve etkili konuma kabiliyeti gibi hasletler aranrd. Onda aranan bu zellikler kabilelere gre de farkllk arzederdi. Mudar kabileleri re'ye, Reba cmertlie, Yemen kabileleri ise nesebe nem verirlerdi. Kabile bakanl prensip itibariyle rs deildi; fakat eski bakann ocuklar kabiliyetleriyle temayz ederlerse bakanlk onun ailesinde kalmaktayd. Bakanln verasetle intikali durumunda makam, babadan byk oula geerdi. Bazen bakann, vefatndan nce yerine geecek kimseyi tayin
17

ettii de olurdu. Mesel Hsn b. Huzeyfe b. Bedr, kendisinden sonra olu Uyeyne'yi veliaht tayin etmitir. Hsn vefatndan nce oullarn ararak Uyeyne'ye "Benden sonra benim halifem ve kabilenin bakansn" demitir. Daha sonra da bunu kabilesine ilan etmi, onlara baz tavsiyelerde bulunmu, birlik halinde olmalarn, savaa hazr durumda bulunmalarn vasiyet etmitir. Vefat eden reisin neslinin kesilmesi veya ocuklarnn anlaamamas durumunda kabile blnmekten korkard. Bu durumda len reisin ocuklarnn en ehil olann veya ona en yakn birisini seme yoluna giderlerdi. Reis adaylar arasnda rekabetin nlenemedii durumlarda ise, en yakn krala bavurarak kendilerine bir reis semesini isterlerdi. Bedev hayat yaayan Maad kabileleri bu metoda bavururlar; Yemen kralna mracaat ederek reis tayinini ona brakrlard. Bazen kahramanl ve cesareti ile nl bir kimsenin bakanl ele geirdii de olurdu. mir b. Tufeyl, amcas Eb Bera'n lm zerine kabile bakanlnn kendisine veraset yoluyla intikal etmediini; kendi gayret ve meziyetleriyle bakan seildiini bir iirinde dile getirmitir. Bakan seiminde anlamazlk meydana gelirse khinlere mracaat edilerek kuraya bavurulduu da oluyordu. O takdirde kura kime karsa o bakan olurdu. Kabile bakannn grevi emretmekten ok hakemlik yapmakt. Kimseye grev ykleyemez, ceza veremezdi; kabile toplantlarn idare eder, dier kabilelerle ilikilerde kabilesini temsil eder, kabile yeleri arasnda ortaya kan ihtilaflar zerdi. O, rfe gre hkm verirdi. nk rf, Arap Yarmadas halknn kanunu idi. Kanun ve dsturlar, atalardan kalma geleneklerdi. rf ve dete kar gelmek irkin bir davran olarak telakki edilirdi. Gerektiinde sava ilan etmek, ganimetleri taksim etmek, g srasnda adr kurulacak yerleri belirlemek, misafirleri arlamak, antlamalar yapmak, esirleri kurtarmak eyhin grevleri arasndayd. Kabile bazen eyhin adyla ve lakabyla anlrd. Genel toplantlarda her ne kadar herkesten ziyade eyh dinleniyorsa da o zel bir ayrcala sahip deildi. Fakat grevleri ok ard. Herkes onlarn savata cann, barta servetlerini ortaya koymalarn isterdi. eyh harp zamannda komutan olurdu. Kabile bakanna danmanlk yapan bir de meclis bulunmaktayd. Yerleik hayat yaayanlarn toplum yaps da bedevlerinki gibi kabile esasna dayanyordu. Ancak yerleik hayata gemenin zelliklerinden kaynaklanan birtakm deiiklikler gze arpmaktayd. Mesel Mekkede oturan Kurey kabilesinde eyhlik sistemi ortadan kalkmaya yz tutmutu. eyhe yardmc olan meclis de farkllamt. Bedevlerdeki kabile meclisinin ehirdeki karl olan mele mevcut idi. Mele her oymaktan nde gelen bir veya iki kiinin oluturduu meclisti. Bu meclisin nvesini Kurey kabilesini bedevlikten hadarlie geiren Kusay tarafndan ihdas edilmi olan meclis tekil etmektedir. Dolaysyla bu, Kurey'in kabile yapsna hadarliin getirdii bir yenilikti. Mele'in yaptrm gcnden ok ahlk otoritesi vard. Bu kurum, siys anlamda bir parlamento ve eyhler meclisi deil; ancak nemli ilerde ve ihtiya duyulduunda grlerine bavurulan bir danma meclisi idi. Etkili kararlar oybirlii ile alnan kararlard. Mele', ounlukla uzun inceleme, dnme ve grmeler sonucu karar verirdi. Bu meclis, yenilii kolay kolay kabul etmeyen tutucu insanlardan oluuyordu. Bazen bir gre, etkili bir reis tek bana kar kabilirdi. Kurey'in bir btn olarak bakan ve Mekke'de merkez bir otorite bulunmuyordu. Mele'in toplant yeri Drnnedve idi. Mele', aile dzeyinin zerindeki ve ehrin tamamn ilgilendiren ilere bakard; ehrin gvenliini ve geleceini ilgilendiren kararlar alrd; Kurey'in sevkedecei kervann ynn belirlerdi. Kervanlar Drunnedve'nin nnden kalkarlar ve dnte burada konaklarlard. Mekke halknn bu meclisin yelerinin seiminde veya tayininde rol mevcut
18

deildi. Peygamberliin Mekke dneminde mele'in yeleri Hz. Muhammed (s.a.s.)'in ba muhalifleriydi. Drunnedve'nin yannda, muhtemelen, Kurey'in alt kollarnn erfnn "nd" denilen toplant yerleri de vard. Bunlarn rol Drunnedve'den fazla idi. Boy iindeki ihtilaflarn zlmesinde bunlar daha etkili idiler. Boya ait kervanlarn uurlanmas ve karlanmas ndde yaplrd. Bir kabile reisini kabile harici brakma (tard ve hal') ve bir kimsenin himayeye alnmas o airetin ndsinde yaplrd. slm'n doduu srada btn olarak Kurey'ten ziyade bu kabilenin kollarnn ayr ayr nfuzlar sz konusu idi. Kamu grevleri Kurey'in on kolunun bakanlar mesabesindeki kimseler tarafndan yrtlyordu. Kaynaklar Medine'de, Mekke'deki gibi bir Drunnedve'nin varlndan bahsetmemektedirler. Yani Evs ve Hazrec kabilelerinin ortak bir meclisleri yoktu. Bu iki kabile arasndaki iddetli rekabet bu tr bir meclis olumasn imkansz hale getirmitir. Taif'te ise Mekke'deki gibi bir mele' mevcuttu. Sava ve barta ehrin ileri bu meclis tarafndan yrtlyordu.[17] Kabile nizamnn esas asabiyettir. Asabiyet, bir kimsenin asabesini, yani baba tarafndan akrabalarn veya genelde kabilesini, ister hakl, ister haksz olsun her zaman savunmaya hazr olmasdr; d tehlikelere kar koymak veya saldr yapmak gerektiinde btn kabile yelerinin harekete gemesini salayan birlik ve dayanma ruhudur. Bu ruh, kabilenin btn fertlerini birbirine balayan unsurdur. Buna gre herkes tehlike annda kabilesine yardm etmekle mkellefti. Bu, belki l artlarnda hayatn devam iin kabile dayanmasna fazlaca ihtiya duyulmasndan kaynaklanyordu. nk lde hem hayat artlarna ve hem de dman kabilelerden gelecek tehlikelere kar koyabilmek iin kabile dayanmasna ihtiya vard. Bedevlerin birlikte yaamas, birlikte savunmas, birlikte saldrmas gerekiyordu. Zalim de olsa mazlum da olsa kardeine yardm et atasz, kabiledaa her durumda yardm edilmesi gerektiine iaret etmektedir. Hatta onun hakl veya haksz olduunu sorma hakkna bile sahip deildir. Bu anlayta suun ferdlii esas deildi. Cahiliye dneminde sylenmi bu ataszn*18+ slm dneminde Hz. Peygamber de syledi; bunun zerine bir adam Y Reslallah! Mazluma yardm ederiz. Fakat zalime yardm nasl olur? diye sordu. Hz. Peygamber buna cevaben Onu zulmden alkoyarsn eklinde cevap verdi.*19+ phesiz Hz. Peygamberin bu sznde bahsettii yardm edilmesi istenen karde din kardeidir.*20+ Kabile hayatnda kan davalar, dzeni salayacak merkez gcn bulunmay nedeniyle yaygnd. Kan davalarnn en byk sebebi intikam duygusu idi. Arap kabileleri intikam konusunda son derece titiz davranrlard. Bir adam, baka kabileye mensup birini ldrrse, ldrlenin kabilesi, katilin kabilesinden bir ahs ldrmeden, yahut diyet almak suretiyle bar salanmadan huzur bulamazd. Saldran gruba aynyla karlk vermek kutsal bir grev olarak telakki ediliyordu. Saldrya urayan taraf, intikam alnmad srece zrh karmamaya, bana koku srmemeye, arap imemeye ve elerine yaklamamaya yemin ederdi. Chiliye toplumunda kabilesinden biri ldrlen kimse, kollektif sorumluluk duygusuyla alnncaya kadar kabilesi ile birlikte arprd. Arap kabileleri arasnda siys, sosyal ve psikolojik sebeplerle baskn, yama ve savalar eksik olmazd. Arap kabileleri arasnda meydana gelen savalara "Eyym'l-Arab" denir.
19

Savan getii yere, sebebe veya sonuca gre bu savalarn her birine Yevm Bus, Yevm Z-Kr ve Yevm Ficr gibi eitli isimler verilmitir. Bu savalar, Adnn kabilelerle Kahtn kabileler arasnda cereyan ettii gibi, bu iki kola mensup kabilelerin birbiri arasnda da meydana gelirdi. Eyyml-Arab, genellikle ahslar veya kabileler arasnda meydana gelen bir tartma ile balar, daha sonra savaa dnr ve btn kabilenin davas haline gelirdi. Bu savalarda genellikle asl gaye intikam almakt. Hz. Peygamber krk yanda iken Araplarla ranllar arasnda Z-Kr; Evs ile Hazrec arasnda geen Bus; Kurey ve Kinne ile Kays-Aylan arasnda geen Ficr savalar bunlarn en nemlileri arasndadr. Araplar, Zilkde, Zilhicce, Muharrem ve Recebden ibaret olan Haram aylarda savamazlard; ayet savalrsa buna Ficr ad verilirdi. Bu savalar kabileler arasnda dmanla, kin ve nefretin yaylmasna, insanlarn lmne, kan davalarnn artmasna ve intikam duygusuna yol aard. Bunun yannda Arap kabileleri arasndaki savalar Araplarn kahramanlklarnn ortaya kmasna, Arapann gelimesine, ataszlerinin sylenmesine, iire, savalarla ilgili rivayetlerin anlatlmasna da vesile olmutur. Bu bakmdan bu savalarn, Araplarn siys ve kltrel hayatnda nemli yeri vardr.*21+ Kabilelerin bireyleri hrler, mevllar ve klelerden oluuyordu. Kabilenin esas yesi olan hrler (seyyid, efendi, kle olmayan), mterek nesebe sahip olan kimselerdi. Bunlar, erf ve avam olmak zere iki ksma ayrlyorlard. Zenginler, kumandanlar, airler ve khinler dierlerine gre stn kabul ediliyordu. Ancak hak ve yaay bakmndan tekilerden farklar yoktu. Mekkede Kusay soyundan olanlar, dier hrlere kar aslzde snf oluturuyordu. Kurey, Sakf gibi baz kabilelere mensup olmak eref ve itibar vesilesi idi. nk Kurey kabilesi Harem blgesinde oturmalar ve uluslararas ticaret yapmalar sayesinde hem Araplar ve hem de evre lkelerin idarecilerinden sayg grrlerdi. Onlara ait ticaret kervanlar her tarafta serbeste dolard. Kleler ve cariyeler (kz kleler) panayrlarda alnp satlr; mal gibi miras kalr; tarm, ticaret ve dier hizmet ilerinde altrlrd. Kleliin esas kayna savalard; sava esirleri ou zaman kleletirilirdi. Satn almak suretiyle de kle sahibi olunurdu. Bunun dnda, kar-koca ikisi de kle ise, doan ocuk da kle olurdu. Kle tacirleri vard. Bunlar Habeistandan getirdikleri kleleri pazarlarda satarlard. Kurey'in Teym kolundan Abdullah b. Cdn nl bir kle taciriydi. Bir kle, kendi kymetini kazanp sahibine deyerek hrriyetine kavuabilirdi. Azat edilen klelere mevl (tekili: mevl) denirdi. Bunlar klelerle hrler arasnda bir snft. Bir kle veya cariye, sahibi tarafndan azat edilirse, azat edenin mevls (azatls) olur, onun kabilesinin bir yesi saylrd. Bunlar kleler gibi alnp satlamazlard; fakat hrler gibi de deillerdi; evlenme ve miras konusunda hrler gibi muamele grmezlerdi. Szgelimi mevl, hr bir kz veya kadnla evlenemezdi. Mevlnn diyeti hrn diyetinin yars idi. c- Aile Yaps Kabilede en kk birim ailedir. Aile, ya ayn ev veya adrda oturan dede, oullar, torunlar ve bunlarn ocuklarndan oluan geni aile (l), ya da ana-baba ve ocuklardan oluan dar aile (yl) eklinde olurdu. Evlenme farkl ekillerde gerekleirdi. Nikahn din bir mahiyeti yoktu. Nikh ekillerinden biri bildiimiz tarzda oland. Bunun yansra nikahsz yaama, sreli nikah (nikh- muta), eleri karlkl deitirme (nikh- bedel), bir erkekten
20

ocuk sahibi olmak iin ei ona sunma (nikh- istibd), byk olun babasnn lmnden sonra vey annesiyle evlenebilmesi (nikh- makt), balk ve mehir vermemek iin kzlarn deitirilmesi (nikh- r) gibi eitli nikah trleri uygulanrd. slm, bugn bilinen tarzn dndaki nikah ekillerini yasaklamtr. Evlatlk messesesi mevcuttu. Evlatlk ilikisi evlilie engel tekil etmekteydi. Evlatlk, evlat edinenin vrisi olurdu. Boanma yaygnd ve boama yetkisi erkee aitti. Ancak baz kadnlar boama hakknn kendilerine verilmesini art koabilirlerdi. Boanan kadn baka biriyle evlenebilmek iin bir yl beklemek zorundayd. Kadn ancak ocuk dourduktan sonra aileye dahil olabilirdi. ocuksuz kadn diyet demek zorunda kalrsa diyeti kocas deil kadnn ailesi derdi. Kadnlar hr ve cariye olmak zere ikiye ayrlrd. Cariyelerin Araplar nazarnda develerden fark yoktu. Onu da devesi gibi alp satard. Fakat hr kadnlar farklyd. Bunlar erkeklere denk tutulmamakla birlikte cariyeler gibi de kabul edilmezlerdi. Genel olarak kadnlar insan haklara layk grlmezler, miras alamazlard. Fakat ln zor artlarnda erkek kadar olmasa da kadnn almasna da ihtiya duyulmaktayd. Kadn yemek yapar, ocuklara bakar, develeri saar, yakacak toplar, adr onarr, hurma lifinden hasr rerdi. Bundan baka savalara su tamak, onlar iirlerle cesaretlendirmek, yarallar tedavi etmek de kadnlara aitti. Fakat bu grevler kadnlara hukuk ve eref salamyordu. Mekke, Medine, Taif gibi yerleim merkezlerindeki kabilelerde ise eraf kzlar mevki sahibi idiler. Baz kabile reislerinin ve ileri gelenlerinin kzlar kabile iinde birok erkekten muteber idiler. Medinede Neccroullarndan Selm bint Amr, Kurey'ten Hatice bint Huveylid, Hind bint Utbe ve mehur Arap airesi Hans nl kadnlardr. d- Baz detler ve Uygulamalar Deve eti, hurma, kavrulmu un ve st Araplarn balca yiyecek maddeleri idi. Arpa unundan yufka eklinde ekmek piirirlerdi. Giyim kuamlar sade idi; basit bir entari, bir kuak ve bunun zerine bir de abaye giyerlerdi. Zenginler entarinin zerine kaftan giyerlerdi. Savalarda ordunun gerisinde kadnlar ve ocuklar da bulunur onlarn dman eline esir dmemesi iin erkekler var gleriyle savarlard. Yldzlara bakarak yol bulurlard. Anlamazlklarn zm iin hakeme veya khine bavururlard. inden kamadklar konularda khinlerin fikirlerini sorarlar, hastalandklarnda onlarn tavsiyelerine uyarlar, ryalarn onlara yorumlatrlar, gelecekte balarna neler geleceini onlardan renmek isterlerdi. Araplar nemli olaylar tarih balangc olarak kullanmlardr. slmn doduu sralarda iki takvim balangc olduu bilinmektedir. Bunlardan biri Fil olay (571), dieri ise Veld b. Murenin lm yldr(622). Cahiliye Araplarnn takvimi "Ay Takvimi" idi. Kamer aylar; Muharrem, Safer, Reblevvel, Reblhir, Cemziyelevvel, Cemziyelhir, Receb, aban, Ramazan, evval, Zilkade ve Zilhiccedir. Haram aylar da Receb, Zilkade, Zilhicce ve Muharremdir. Haram aylarda yama yaplmaz, kan dklmez, serbeste panayrlarda alveri yaplr ve hac grevi yerine getirilirdi. Araplar arasnda "Nes" usul uygulanmaktayd. Buna gre yln on iki ay Zilhicce ile sona erdikten sonra, bu ay ile Muharrem arasna bir on nc ay eklerler ve onu da helal
21

sayarlard. Bu defa aylarn yeri kayard. Yani Muharrem Safer'e, Safer de Reblevvel'e kayard ve bu kayma da bylece devam ederdi. Nes' uygulamasn, balangta hac mevsimini lml bir aya denk getirmek iin yaparlarm. Daha sonralar da rahata baskn ve yama yapabilmek iin uygulama alanna koymaya balamlardr. nk pepee gelen Zilkade, Zilhicce ve Muharrem aylarnda baskn yapamyorlard. slm, nes' uygulamasn yasaklamtr.*22+ Cahiliye dneminde Araplar arasnda mill birlik bulunmad iin, kabilelerin ve ehirlerin kendi geleneklerine gre bayram ve trenleri vard. Bununla beraber hac mevsimi, panayrlarn da kurulmasyla ve btn kabilelerin itirakiyle bayram havasnda geerdi. Her kabilenin en az bir putu mevcuttu; bu yzden her putun da takdis edildii eitli kutlama gnleri vard. Bu gnlerde ayrca pazar ve panayrlar kurulurdu. Dn bayramlar iir, mzik, iki ve kadnlarn yer ald elencelerle kutlanrd. Mekke yaknlarnda Zt Envt Bayram nlyd. Zt Envt, byk ve yeil bir aat. Araplar onun altna gelip kllarn dallarna asarlar, evresinde tapnr ve kurban keserlerdi. Medineliler, ylda, ranllardan aynen aldklar iki nl bayram kutluyorlard. Tbba gelince, Araplarda iki tr tedavi yntemi vard. Birisi khin ve arrflarn, dieri de ilala tedavi yntemiydi. Khinler hastalar okuyup flemek, sihir yapmak, tapnaklara kurban adayp dua etmek gibi eylerle tedavi ettiklerine inanrlard. Araplar ila olarak ot tohumlar, erbetler ve zellikle bal kullanyorlard. Kan alma (hacamat) da nem verilen bir yntemdi. Aryan organlar kzgn demirle dalanrd. Bunlar, ou zaman kabilenin yallarndan tevars edilen tecrbeye dayanrd. Cahiliye dneminde nl doktorlar da vard. Hris b. Kelede tp renimini Cndiprda yapmt. Bu ahs Hz. Muhammed (s.a.s.) dneminde yaamtr. e- Ahlk Araplarn Chiliye dnemindeki irkin davranlarna kaynaklarda Araplarn ayplar (Meslibl-Arab) denilir. Bunlar kibir, chiliye asabiyeti, gasp, iki, fuhu, kumar, intikam arzusu, riba, hrszlk, kan dkme, yetim mal yeme gibi eylerdir. phesiz Araplarn hepsinin bu ileri yapt sylenemez. Onlarn arasnda iki imeyen, fuha yanamayan pekok kii de vard. Hz. Eb Bekir bunlardan biridir. Ancak bu detler toplumda yaygn durumdayd. Kurn- Kermde, hads-i eriflerde ve sahablerin szlerinde Araplarn slmdan nceki inan, tutum ve davranlarn slm dnemdekilerden ayrmak iin chiliye kavram kullanlmtr. Bilgisizlik, cehalet, zorbalk, barbarlk ve vahet hkm srd iin o dneme bu isim verilmitir. Chiliyenin temel zellikleri ve o dneme damgasn vuran hususlar, bilgisizlik, irk, putperestlik, kabile asabiyeti, zorbalk, zulm, hakszlk, adaletten, sulh ve nizamdan yoksunluk, apulculuk, insan haklarn inemek, insanlarn soylarndan dolay ayplanmas veya stn grlmesi, ocuklar ldrmek, kz ocuklar topraa gmmek, vahiyne hareketler, kan davas, iki, kumar gibi davranlardr. slm bunlarn tamamn yasaklamtr. Bunlarn yannda Araplarn gzel davranlar da vard. Bunlara Araplarn faziletleri (Fezill-Arab) denilir. Bamszlk ve zgrlklere dknlk, yiitlik (mrvve: kavgada cesaret, felket nnda sabr, zayf korumak, gle kar koyma), cmertlik, ahde vef, misafirperverlik, kendilerine snanlar himaye etme, kanaatkrlk ve sabr bunlardandr. *23+
22

f- Edebiyat ve Yaz Cahiliye dneminde Araplar arasnda nesir pek muteber saylmazd. Bununla beraber, Ensb (tekili: Neseb) ilmi ve Eyyml-Arabla ilgili nesirler mevcuttu. Ayrca meseller (ksa hikayeler), darb- meseller (ataszleri), ahbr (Araplarn gemiine ait destn-menkbev rivayetler) da yaygnd. Ancak iir ve hitbet ok gelimiti. Chiliye iiri, slm ncesi hayatn her safhasna k tutar. Savalar hakkndaki bilgileri, Araplarn detlerini, iyi ve kt huylarn o dnemin iirlerinde bulmak mmkndr. iirin balca konular vg (medih), vnme (fahr), yergi (hic), mersiye syleme (ris), kahramanlk (hamse) gibi hususlard. air, mensubu bulunduu kabilenin khini, rehberi, hatibi, szcs ve bilginiydi. iiriyle bir ahsn veya bir kabilenin itibarn artrabilirdi; ancak bazen bunun aksi de olurdu. airlerin toplumdaki mevkii yksek idi. air, kabilesini iiriyle bir svarinin klla savunmasndan daha iyi savunurdu. Olaylar iiriyle tescil eder, kabilesine dier kabilelerin airleri satat zaman onlara cevap verirdi. Bir kabileden bir air ktnda dier kabilelerden heyetler bu kabileyi kutlamaya gelirdi. Ukz panayrnda iir yarmalar yaplr, en ok beenilenler dllendirilir ve Kbe duvarna aslrd. Yedi Ask (Muallakt- Seba) bu yarmalarda derece kazanm mehur kasidelerdir. mri'l-Kays, Nbia ezZbyn, Lebd b. Reba, meyye b. Eb's-Salt, Zheyr b. Eb Slm, A' (Meymn b. Kays), Chiliye dneminin mehur airleridir. Araplar hitbete byk nem verirlerdi. ocuklarn gen yatan itibaren buna altrrlard. O dnemde mehur hatipler yetimitir. Hatibin toplum iindeki yeri irden hemen sonra gelirdi veya onunla ayn dzeyde kabul edilirdi. Hitbetin balca konular, iirde olduu gibi "vg" ve "yergi" idi. Bir hatip kendi kabilesinin kahramanlk ve cmertlik gibi zelliklerinden birini dile getiren bir konuma yaptnda, rakip kabilenin hatipleri ona cevap verirlerdi. Kabile hayat ve kabileler arasndaki ilikiler iirde olduu gibi hitbete de yansmtr. Savalarda yaplan intikam konumalar, nian ve dn trenlerinde yaplan konumalar, ara bulma ve bar ars konumalar, eli kabullerinde, hkmdar meclislerinde, panayrlarda ve eitli toplantlarda yaplan konumalar, tziye konumalar ve vasiyetler Chiliye dnemi hitbetinin en gzel rnekleridir. yd ve Temm kabileleri stn hitbeti ile tannmlardr. yd kabilesinden Kus b. Side, Temm'den Eksem b. Sayfiy, Kurey'ten Sheyl b. Amr, Hz. Peygamber'in dedelerinden Ka'b b. Ley, Him b. Abdmenf ve Abdlmuttalib b. Him mehur hatipler arasnda yer alrlar.*24+ Araplar nceleri, gney Arabistanda gelien Msned adl yazy kullanyorlard. Daha sonra bunun yerini, kuzeyde gelien ve bugne kadar gelen Arap yazs almtr. Bu yaz, kuzeydeki Nabat yazsnn eitli safhalardan geerek tekml etmesi sonucu ortaya kmtr. Arap yazsnn bir Nabat lkesi olan Havrandan Enbr ve Hreye, oradan da, Dmetlcendel zerinden Hicaza getii; ayrca Hicazllarn Suriye ile olan ticr ilikileri dolaysyla Havran, Petra zerinden Hicaza intikal ettii kabul edilmektedir. slm'n doduu srada Hicaz'da yaz biliniyordu; ancak yaygn deildi. Mekkede ok az kii okur-yazar durumundayd. slmdan nce Araplar arasnda branice ve Srynice din kitaplar yannda muhtemelen bunlarn Arapalar ve Arapa hikmet kitaplar da bulunuyordu. Ayrca ahslar ve kabileler aras antlama metinleri, kle mlkiyeti senetleri, emanlara dair vesikalar, mektuplar, mezar kitbeleri, muallakt metinleri Arapa olarak yazlyor ve mhrler de Arapa olarak kaznyordu. Deri, hurma dallar, anak mlek krntlar, deve kemikleri,
23

yumuak beyaz talar, tahta levhalar ve papirus balca yaz malzemeleri idi. Cahiliye dneminde bilgiler, hatralar ve edeb rnler, ksaca Arap kltr hafzalarda muhafaza edilerek nesilden nesile aktarlyordu; dolaysyla szl rivayet esast; yaz hafzaya yardmc bir vasta idi. slmn douu ile birlikte, bu dinin okuma yazmaya verdii neme paralel olarak yaz da gelimi, okur-yazar saysnda art olmutur. 4- Ekonomik Durum Arabistann ekonomik hayat tabiat artlarna, kabilelerin yaay tarzlarna bal olarak genellikle hayvanclk, tarm ve ticaret zerine dayanmaktayd. Hayvanclk zellikle bedevlerin temel geim kaynayd. Onlar besledikleri deve, koyun ve kei gibi hayvanlardan ok ynl istifade ederlerdi; etini yer, stn ier, ynnden elbise ve adr yapar, ihtiyacndan fazlasn satarak dier zaruri ihtiyalarn karlarlard. Bedevlerin servetleri sahip olduklar deve ve davar srleriyle llrd. Tarm ve ticaretle uraan hadarler de, bedevler kadar olmamakla birlikte, kervanlar iin gerekli olan deve, bunun yannda koyun ve az sayda at ve sr beslerlerdi. Deve, diyet ve mehir gibi hususlarda l birimi idi. Arap at da fizki yapsnn gzellii; dayankll, zekas ve sahibine ball ile mehurdur. Aknlarda ve savalarda zellikle aranrd. Tarm, Arabistann geim kaynaklar arasnda nemli bir yer igal ediyordu. Dzenli ya alan Yemen topraklar ok verimliydi; bundan dolay Yemene yeil toprak (el-Arzul-Hadr) denir. Bu blgede yamur sularndan daha ok faydalanmak iin barajlar yaplmt. Buday retimi ile mehur olan Yemenin dnda verimli ve ziraate elverili topraklar Taif, Medine, Necid, Hayber... gibi blgelerde bulunuyordu. Basra Krfezi blgesindeki topraklarn ou tarma elverili idi. Yemme blgesi, yarmadann tahl ambar idi. Yerleik hayat yaayan kabileler iinde geimlerini tarma dayal olarak srdrenler tahl, meyve, hurma ve sebze yetitirirlerdi. Hicaz hurma, Taif de zm retimi ile mehurdu. Baz ehirlerde tarmdan baka, o zamann standartlarna gre kmsenemeyecek lde atlye ve tesisler mevcuttu. Balca sanayi dallar arasnda dokumaclk, demircilik, dericilik, arap retimi, kuyumculuk ve triyatlk (parfm reticilii) saylabilir. Arabistanda tarm ve hayvanclktan daha nemli bir gelir kayna ise ticaret idi. Yemenliler ok eski tarihlerden beri ticaretle urarlar, Hindistan ve Gney Afrika sahilleri ile Ortadou arasnda ticr faaliyetlerde bulunurlard. Kuzeyde Nabatler de tccar idiler. I. yzyldan itibaren Hicaz Araplar ticarette Yemenlileri geride braktlar. Hicaz Araplar Yemenden ve Habeistandan aldklar mallar Suriye, Msr ve rana gtrerek satyorlar; kuzeyden aldklar mallar da gneye gtryorlard. Tarma elverili olmayan Mekkede yaayan Kurey kabilesi ticaretle urayordu. Kureyliler aslnda Arabistann eitli yerlerinden hac ve umre iin gelenlerin ihtiyalarn karlayabilmeleri iin de teden beri ticari faaliyetlerde bulunuyorlard. Bu bakmdan Mekkenin hem din ve hem de ticar bir merkez olduunu daha nce de belirtmitik. Mekke, Yemenden Akdenize, Basra Krfezi'ne ve Dou Arabistandaki blgelere ve Ciddeye giden ticaret yollarnn kavak noktasnda bulunuyordu. Kusay b. Kilbn torunlar olan Him, Abdems, Nevfel ve Muttalib; Bizans, Habeistan, ran ve Yemen hkmdarlaryla siys ve ekonomik ilikiler kurarak ticar antlamalar yapmlar ve Kurey kervanlarnn bu lkelerin topraklarnda rahata seyahat etmelerini temin etmilerdir.
24

Kurn- Kerimde bildirildii gibi*25+ Kureyliler, k ve yaz mevsimlerinde olmak zere ylda iki kez seyahat (Rihlate-iti ves-Sayf) tertipliyorlard; kervanlar kn Yemene, yazn da Suriyeye sevkediyorlard. Kurey'in k ve yaz seyahat sistemini ilk tertipleyen, Hz. Muhammed (s.a.s.)in byk dedesi Him b. Abdmenftr. O ayn zamanda Bizans mparatoru ile ticar antlama yapmtr. K ve yaz ticaret yolu Yemendeki Sana ehrinden balayarak Taif, Mekke, Yesrib, Hayber, Hicr, Tebk, Maan, Teym, Mte ve Busr zerinden ama ulard. Bunun dnda kuzeye doru Kzldeniz sahilini takip ederek Akabe Krfezi'ndeki Eyle zerinden Akdeniz sahiline, Gazzeye ulaan bir yol daha vard. Ayrca Mekkeyi ran, Irak ve Bahreyne balayan yollar da mevcuttu. Kurey kervanlar Yemenden parfm, zamk, ilenmi kereste, fildii, kaplan postu, altn, mcevher, akik, eitli madenler, silah ve baharat alrlard. Bu mallarn bir ksm da Endonezya, Hindistan, in ve Gney Afrikadan getiriliyordu. Mallar kuzeye gtren kervanlar, dnte buday, zeytin, zeytinya, bakliyat, ipek kuma ve kap kacak tarlard. Habeistan ve Bahreynden dnen kervanlar ise fildii, mercan, inci, dokuma, altn ve gm getirirlerdi. slm'n doduu srada Kurey'in yaz ve k seyahatleri Him ve kardelerinin tanzim ettii biimde devam ediyordu. Arabistanda seyahat eden kervanlar srekli yamalanma tehlikesi ile kar karya kalrken, Kurey kervanlarna dokunulmazd. Yol kesiciler, bilmeden Kurey kervanlarna saldrrlarsa, onlarn Harem blgesi sakinleri olan Kurey'ten olduklarn renir renmez serbest brakrlar ve mallarn iade ederlerdi. Bu hususa Kurn- Kerimde iaret edilmektedir: evrelerinde insanlar kaplp gtrlrken bizim (Mekkeyi) gven iinde kuts bir yer yaptmz grmediler mi?*26+ Hicaz Araplarnn kendilerine mahsus paralar yoktu. Para birimi olarak Dinar (Bizansn altn paras) ile Dirhem (ran ve Yemenin gm paralar) kullanlyordu. Arabistann eitli yerlerinde panayrlar kurulurdu. Bunlarn en mehurlar unlardr: Dmetlcendel, Muakkar, Suhr, Deb, Mehre (hr), Aden, Sana, Taif ve Nahle arasndaki Ukz, Zlmecaz, Hayberde Nett, Yemmede Hecer, Hadramutte Rbiye, Suriyede Ezrit ve Busr. Bu panayrlarn nemli bir ksm haram aylarda kurulmakla beraber, dier aylarda kurulanlar da vard. Panayrlar be ile otuz gn arasnda deien farkl srelerde faaliyetlerini srdrrlerdi. Bu panayrlar, Araplarn ekonomik hayatnda olduu kadar sosyal hayatnda da nemliydi. Kabileler aras problemler burada zlrd. Panayrlarn en nemlisi, uluslararas mahiyette ve ayn zamanda edeb bir kongre olan Ukz idi. Burada edeb sohbetler yaplr, airler en gzel iirlerini burada okur ve beenilenler Kbe duvarna aslrd. Araplar bu panayrlar sayesinde eitli kabilelerin rf ve detleri hakknda bilgi ediniyorlard. Grld gibi, Chiliye dneminde siys birlikten yoksun olan Arabistanda ekonomik adan birlik gze arpmaktadr.*27+ 5- Din Durum a- Yahudilik Arabistan'a giren semv dinlerden en nemlisi ve eskisi Yahudiliktir. Bu din, Filistin'den Suriye-Hicaz arasndaki yerlere snmak zorunda kalan Yahudiler vastasyla gelmi ve Yesrib'e kadar girmitir. Milttan nce VI. yzylda Babil Kral Buhtunnasrn Kuds igal edip Yahudileri Babile gtrd srada bunlardan bazlarnn kaarak Medine, Hayber, Vdil-Kur ve Fedek gibi Hicazn baz kesimlerine yerletiini daha nce grmtk. Roma
25

Prensi Titusun 70 ylnda Kuds igal etmesi ve daha sonralar da Romallar tarafndan Yahudilerin sk takibe uramas zerine bunlardan bazlar da Hicazdaki dindalarnn yanna g etmilerdir. Medine evresi ile Yemen hri tutulursa, Yahudiliin Araplar arasnda pek fazla ilgi grmedii mahede edilmektedir. Mevcut Yahudiler de Filistin kkenli idiler. Milttan sonra II. veya III. yzylda Yesribe yerleen Evs ve Hazrec ile Yahudiler arasnda meydana gelen srtmeler bu dinin blge Araplar zerinde pek etkili olmamasna yol amtr. Bununla birlikte Evs ve Hazrecden baz Araplarn Yahudi din adamlarna gelerek bu dini kabul ettikleri de sylenmektedir. Yemende ise Yahudilik snrl da olsa yaylmt. Nitekim Himyer hkmdar Znvsn Yahudilii kabul edip Hristiyanlara hcum ettiini daha nce belirtmitik. Yahudiliin Araplar arasnda ilgi grmemesinde, onlarn kendilerini Allahn seilmi halk olarak grmelerinin rol vardr. nk Araplar, kendilerini propagandaclarn altnda bir seviyede kabul eden bir dine girmeye kolay kolay yanamazlard. Ayrca Yahudiler mal temin etmeye verdikleri nem kadar dinlerini yaymak iin almamlardr. Bunun yansra o dnemde Yahudilerin vefasz, fitne karan ve mal dkn olarak hret bulmalar Araplarn houna gitmiyordu. Yemende Znvsn Hristiyanlara yapt zulmler ve Medinedeki Yahudilerin Evs ve Hazrece kar olumsuz tutumlar da Araplar onlardan soutmu olmaldr. te yandan Yahudiliin birok hkmnn bedevlerin hayat tarzlarna uygun olmamasnn da bu dinin Araplar tarafndan kabul grmemesine sebep olduu sylenebilir.*28+ b- Hristiyanlk Hristiyanlk Arap Yarmadas'nn kuzey blgesinde, zellikle Gassnler ve Hreliler arasnda yaylmt. Birinciler, ikincilerden ok nce Hristiyanlamlar ve Yakb mezhebini kabul etmilerdi. nk Gassnler Bizans imparatorluu ile sk iliki iinde bulunuyorlard. Yakblik Suriyedeki Arap kabileleri arasnda da yaylmtr. Irak blgesinde ise Hristiyanlarn ou Nastr mezhebini benimsemi ve Hrede bir Hristiyan Arap topluluu olumutu. Hrede hkm sren ve balangta putperest olan krallk ailesi uzun sre Hristiyan misyonerlerin faaliyetlerine kar direndi. Ancak en sonunda onlar da bu dini kabul ettiler. Hreliler Ssn imparatorluuna bal bir uydu devlet olmalarna ramen rann resmi dini Mecuslik bunlar arasnda rabet grmemitir. Hristiyanlk, Irak ve Suriyede Gassnler ve Hreliler yannda Tenh, yd, Lahm, Czm, Talib ve Bekir gibi birok Arap kabilesi arasnda da geni bir ekilde yaylmtr. Hristiyanln Yemen ve Gney Arabistan'daki durumuna gelince, bu dinin mensuplar Necranda youn bir ekilde bulunuyorlard. Buraya Hristiyanlk Habe hakimiyeti dneminde girmitir. Bizans imparatorlar da nfuzlarn ve ticaretlerini geniletmek iin Hristiyanl bir ara olarak kullanmlar, bu amala Necrana papaz gndermiler ve buraya Necran Kbesi diye anlan bir de manastr yaptrmlardr. Roma mparatoru, 343 ylnda ran aleyhine bir ittifak kurmak zere Yemen'deki Himyerlere bir elilik heyeti gndermitir. Heyet yeleri arasnda bir piskopos ile eitli rahipler bulunuyordu. Yahudiler ayn zamanda din bir amala gelen bu heyetin faaliyetlerine engel olmaya almlar ve bunun iin eitli giriimlerde bulunmularsa da baarl olamamlardr. Piskopos, kilisenin ina edilmesi iin Himyer krallarndan izin almtr. Bu kiliselerden birini o dnemde Himyerlerin baehri Zafr'da, dierini Aden'de, tekini de Basra krfezi kenarnda yaptrmtr.*29+

26

Daha sonra ikinci Habe hakimiyeti dneminde de bata Ebrehe olmak zere Habe valileri Hristiyanl yaymak iin byk abalar sarfetmilerdir. Fil Olay bu teebbsleri ak bir ekilde gstermektedir. Hristiyanlk Hicaz blgesinde Mekke, Medine ve Tifte de, yaylmamakla birlikte, biliniyordu. Bu merkezlerde klelerden ve hatta eraftan Hristiyanl kabul eden baz kiilere rastlanmaktadr. Ancak Hristiyanlk Orta Arabistandaki putperestler zerinde nemli bir etkide bulunmamtr. Bununla beraber Yesribde Eb mir adl bir ahs bu dini kabul etmi ve Evs kabilesinden birtakm insanlar da etrafna toplamt. c- Mecuslik slm'n doduu srada Ssn imparatorluunun resm dini olan Mecuslik, Araplar arasnda pek itibar grmemitir. Bu sebeple Arap Yarmadas'nda bulunan Mecuslerin byk ounluu Bahreyn, Yemen ve Ummanda oturan ranllardan ibaretti. Bahreyndeki Mecusler sayca daha ok ve Ummandakilere nazaran bulunduklar yerde daha fazla nfza sahip idiler. nk Bahreyn, ran topraklarna daha yaknd. Mecusler Bahreyne, Basra Krfezi'nin dou sahillerinden g etmilerdir. Yemen blgesine ise Mecsilik ranllarn Habelilerden sonra bu lkeyi istillar srasnda gelip yerleen askerler tarafndan sokulmutur. Mecsilik Araplar tarafndan pek fazla itibar grmemekle birlikte ranllarla iliki iinde bulunan bir kesimin bu dini benimsedii de kaynaklarda zikredilmektedir. Ancak bunun nemli bir sayya ulamad kesindir. nk Irakta Ssn imparatorluuna bal Hreliler bile Mecsilii deil, Hristiyanl kabul etmilerdir. Bunda Ssnlerin, Mecsiliin ulusal bir din kabul etmelerinin, bu yzden yaymak iin almamalarnn etkisi vardr. Ayrca Ssnler dinlerini yaymaktan ziyade, siys ve ekonomik hakimiyete nem vermilerdir. d- Sbilik Sbiler Kur'an- Kerim'de, Araplar tarafndan Ehl-i kitap olarak bilinen Yahudiler ve Hristiyanlarla birlikte anlm, bunlardan (Hz. Peygamber'den ncekiler iin) Allah'a ve ahiret gnne inanp salih amel ileyenler iin Rab'leri katnda mkfat bulunduu, korkularnn olmayaca ve znt ekmeyecekleri bildirilmi;*30+ ayrca Araplarn yaad evrede bulunan dier gruplarla birlikte Sbiler de zikredilmi, Allah'n kyamet gn bunlarla ilgili hkmn verecei belirtilmitir.*31+ Sbiliin menei Hz. sa ncesi dnemde resmi Yahudilik anlayna kar kan Nasuraizm akmna kadar uzanr. Bu hareket iinde yer alan ilk Sbiler daha sonra Hz. Yahya'nn vaftizci cemaati ile iliki iinde olmular ve Yahya'nn ldrlmesinden sonra Yahudilerin basksna maruz kalmlardr. M. I. yzylda anavatanlar Filistin-rdn blgesinden bu basklar nedeniyle nce Kuzeydou Mezopotamya'da yer alan Musul civarndaki dalk Medye blgesine, daha sonra da buradan byk oranda, muhtemelen m. II. yzylda Gney Mezopotamya'ya gelip yerlemiler, blgede mabetler ina etmilerdir. Araplar bunlar Sbiler olarak adlandrmlardr. Blge VII. yzylda Mslmanlar tarafndan fethedilmi ve Sbiler Ehl-i Kitap muamelesine tbi tutulmulardr. Sbiler Yce varlk inanc (hayat klt), Yaratc G, gnostik dalizm gibi temel inan esaslarna sahiptirler. Kutsal metinleri vardr. Kendilerine zg dua, vaftiz, oru, kurban
27

kesme, kutsal gnler, bayramlar ve kendine has ilevleri olan mabetleri vardr. Sarholuk veren alkoll maddelerin iilmesini haram, heykel ve suretlere tapnmay byk gnah kabul ederler. Sbiler dinlerinin Hz. dem'le baladn iddia ederler. Onlarn literatrne gre Sbilikte mevcut olan vaftiz, yin yemekleri ve ibadetlerin protatipleri dem'e, yaratldnda retilmi, uygulamas yaptrlmtr. Sbiler kutsal kitaplarnda Hz. Yahya'ya byk nem verir, onu k peygamberi ve gerek peygamber olarak tavsif ederler. Ahir zaman ve ahiret inancna sahiptirler. Kur'an- Kerim'de iaret edilen Sbiler bunlar olmaldr. Bu, ilk dnem slm bilginlerinin Sbileri tavsif etmesine uygun dmektedir. Bu bilginler Sbilerle ilikili olarak yldz-gezegen kltnden, ya da putperestlikten bahsetmemektedirler.[32] Dier yandan Araplar, kavminin dinini terkedip baka bir dine giren kimseye de Sbi derlerdi. Bu ikinci anlamda olmak zere Mekkeliler Hz. Muhammed (s.a.s.)e ve ilk Mslmanlara da Sbi demilerdi. te yandan Abbsler dneminde yaygnlaan kanaate gre, zellikle Harran putperestleri Sbiler olarak tanmlanm, onlarn eski Asur-Babil geleneinin devam olarak srdrdkleri yldz-gezegen kltne dayal putperestlii Sbiliin nemli karakteristii olarak belirtilmitir. Halbuki Harran putperestleri, Sbilii ge bir dnemde, muhtemelen Abbsler dneminde zimm statsn srdrebilmek amacyla almlardr. Yldzlara-gezegenlere tapnma Harran, Yemen ve Irakn yukar kesimlerinde mevcuttu. Gney Arabistanda ay, gne ve zhre yldzndan oluan l tanrlar sistemi mevcuttu. Burada ay, baba tanr; gne ana tanra ; zhre de oul tanr saylyordu. Ay tanrnn bir ad Almakah, dier ad da Vedd idi. Almakah iin tapnaklar da kurulmutu. Ay btn tanrlarn en by kabul edilirdi. Bu gk cisminin oluturduu tanrlar sisteminin Bbil kaynakl olduu bilinmektedir. Chiliye Dnemi Araplarnda gnee tapanlar da vard. Gne, gney Araplarnda dii, Tedmrllerde ise erkek tanr olarak kabul edilirdi. Mehur putlardan Lt, Ment ve Uzz, gnei temsil eden tanrlar olarak kabul edilirdi. Gnein kutsal kabul edilmesi ve tanr olarak alglanmas dolaysyla, slmdan nce Abdems (gnein kulu) ad yaygn olarak kullanlmaktayd. Abdems ad Sebelilerde olduu gibi, Kurey kabilesi arasnda da kullanlyordu. Ay, gne ve zhrenin dnda daha baka yldzlarn da kutsal sayld grlmektedir. Lahm, Himyer ve Kurey kabileleri tarafndan ir yldz (Sirius) takdis ediliyordu. Kurn- Kerimde*33+ bu yldza iaret edilerek Dorusu, ir yldznn Rabbi O (Allah)dur buyrulur. Bu yldza ilk tapann ve bu suretle Kurey kabilesinin putperestlik anlayna muhalefet eden kiinin Eb Kebe adl bir Huzal olduu sylenir. Gnee tapanlar, gnei temsil eden putun bulunduu tapnakta gnein douu, zevli ve bat srasnda gnde vakit dua ederlerdi. Bu vakit, gnee tapanlara muhalefet iin slmda kerahet vakti kabul edilmitir. e- Putperestlik Hi phe yok ki, kuzey Araplar, yani Hz. smail ve nesli, balangta tevhid inancna sahiptiler. Kbe, tevhid inancnn simgesi idi. Putperestlik onlar arasna dardan sokulmu ve daha sonra Allaha irk komay det haline getirmilerdir. Zamanla esnm (tekili: sanem), evsn (tekil: vesen) ve ensb (tekili: nasb) denilen putlara, heykellere ve dikili talara
28

tapmaya balamlardr. Putperestliin doal sonucu olarak put evleri eklinde ok sayda tapnak yaplmtr. Tapnaklara genellikle ev (beyt) denilir, kp eklinde olanlara da kbe ad verilirdi. Bunun dnda herkes bir tapnak sahibi olmak ister, buna gc yetmeyenler Kbenin veya dier tapnaklardan birinin nnde houna giden bir ta diker ve bu tan etrafnda tapna tavaf eder gibi dnerlerdi. Bedevler adrdan tapnak yaparlard. Ayrca her aile bir put edinip evine koyarak ona tapard. Ev halkndan birisi bir yolculua kaca zaman elini ve yzn bu puta srerdi. Bu, onun yola kmadan nce en son yapt i olurdu. Yolculuktan dnd zaman da yine o puta elini yzn srer, bu da o kiinin yolculuktan dndkten sonra ailesini grmeden yapt ilk i olurdu.*34+ Dolaysyla her ev bir tapnak gibiydi. Bunun dnda kabilelerin ortak olarak kullandklar tapnaklar da vard. Put evleri eklindeki tapnaklara gelince; Himyerlerin Sanada Riym, Tay kabilesinin Fels, Reba b. Kab kabilesinin de Rud adl tapnaklar vard. Kfe ile Basra arasndaki Zahr blgesindeki Sinddda bulunan Zlkaabt adl tapnak Bekir b. Vil ile yd kabilelerinin idi. Zlhalasa, Mekkenin gneyinde Yemen yolu zerinde Taife 120 km. kadar uzaklkta yer alan Teblede bulunuyordu. zerine bir eit ta oyulmu beyaz bir ta olan bu tapnak Devs, Hasam ve Becle kabilelerinin putu idi. Taif ehrinde oturan Sakf kabilesinin Lt adl putu vard. Sakfliler Lt iin bir de tapnak yapmlard. Bu tapna Kbeye rakip grrlerdi. Uzz adl puta Kurey ve Kinne kabileleri tapard. Bu put Mekke dnda Batn- Nahle denilen yerde bulunuyordu. Medinedeki Evs ve Hazrec ile evresindeki baz mrik kabilelerin putu olan Ment, Kzldeniz kenarnda el-Mellelde, Kudeyd adl yerde idi. Kur'an- Kerim'de bu putlarn adlar u yetlerde gemektedir: "Grdnz m o Lt ve Uzz'y? Ve ncleri olan tekini, Ment'"?*35+ Araplar tapnaklar takdis ederler, onlarn yannda kurban keserlerdi. Ancak btn bu tapnaklar, Kbenin itibar grmesini asla engelleyememiti. Kbede 360 put vard. Bunlarn en by ve nemlisi Hbeldi. Bu, aslen Kuzey Arabistan tanrlarndan olduu halde, daha sonra Mekke'ye getirilmitir. Hbelin Mekke'ye Huzal Amr b. Luhay veya Huzeyme b. Mdrike tarafndan getirildii sylenmektedir. Esasnda puta tapma detini de Hicaza Suriyeden Amr b. Luhay getirmitir. Amr yakaland bir hastalktan kurtulmak iin Belk denilen yere giderek orada bir su pnarnda ykanmtr. Burada insanlarn bir takm putlara taptn grm, bunlara niin taptklarn sorunca onlar Bunlara taparz, yamur istesek yadrrlar, yardm istersek yardm ederler demilerdir. Amr, onlardan aldklar putlardan birka tanesini getirip Kbenin yanna dikmitir. Hbel adl putun krmz akikten insan suretinde yaplm olduu, sa elinin krlmas zerine Kurey'in ona altndan bir el taktrp tapt rivayet edilir.*36+ Daha sonra Kusay Hbeli Kbenin iine yerletirmitir. Kureyliler Amr b. Luhay taklit ederek edindikleri putlar Kbenin evresine yerletirmeye ve bu putlarn nnde fal oklar ekmeye balamlardr. Hbel'in nnde yedi adet fal oku vard. Araplar yolculua kmak, ticaret yapmak, evlenmek, nesebi pheli bir ocuun babasn belirlemek, diyet detmek, su kuyusu amak gibi ileri yapmak istediklerinde bu fal oklarn ekerler, ona gre hareket ederlerdi.*37+ Arap Yarmadas'nn dier yerlerindeki kabileler de ta, aa ve madenden yaptklar eitli putlar blgelerine ve evlerine dikmeye balamlardr. Kurey mensuplar hac iin Kbe'yi ziyarete gelen kabilelerden istifade etmek ve ilgilerini ekmek amacyla baka kabilelerin putlarn da Kbe'nin evresine dikiyorlard. Ayrca Safda bulunan sf ile
29

Mervede bulunan Nile, Kbe evresinde yer alan dier putlard. Mrikler bunlarn yannda kurban keserlerdi. Kurn- Kerimde mriklerin Vedd, Sv, Yes, Yek ve Nesr adl putlarndan bahsedilmektedir: nsanlara:'Sakn tanrlarnz brakmayn. Vedd, Sv, Yes, Yek ve Nesr putlarndan asla vazgemeyin' dediler.*38+ Ayet-i kermede ad geen Vedd: Kelb kabilesinin putu idi. Dmetlcendelde bulunuyordu. Sv: Kadn eklindeydi. Hzeyl kabilesinin putuydu. Yes: Aslan grnmnde idi. Yemendeki Mezhic ve Cre kabileleri buna taparlard. Yek: At eklinde idi. Sanaya Mekke ynnde iki gecelik mesafede bulunan Hayvn adl bir kyde bulunuyordu. Nesr: Himyerlerin Yahudilii kabul etmeden nce taptklar put idi. Bu put, Hicazn baz blgelerinde de tannmakta idi. Arabistanda bunlardan baka ok sayda put bulunuyordu. Araplarn bazlar cinleri yeryznde oturan ilahlar olarak kabul ederler, cinlere taparlard;*39+ meydana gelen pekok olay onlarn yaptna inanrlard. Allahla cinler arasnda akrabalk ba olduunu ileri srerler,*40+ cinleri Allah'a ortak koarlard.*41+ Tabiat olaylarnda ortaya kan ses ve grltlerin cinlerin eitli ekillere girmeleriyle olutuuna inanyorlard. Sonunda bunlarn zamanla putlar mekan edindiklerine inanmaya balamlard. Allahn meleklerden ocuk edindiine inananlar vard. Allah Tel onlarn bu dncelerine ret mahiyetinde yle buyurur: Rahman ocuk edindi dediler. H; hayr; melekler erefli klnm kullardr.*42+ Aslnda putperestliin yaylmasndan sonra da Araplar dier tanr ve putlarn yannda Allah tanyorlar, Ona putlara tandklarndan daha stn sfatlar veriyorlar, O'nun adna yemin ediyorlard. Mrikler, putlardan ayr olarak kendilerini, gkleri ve yeri yaratann Allah olduunu biliyorlard. Kurn- Kerimde bu hususa iaret eden pek ok yeti kerime vardr. Bir yet-i kermede yle buyrulur: Andolsun ki, onlara Gkleri ve yeri yaratan kimdir? diye sorsan Allahtr derler".*43+ Yamur yadran ve onunla topra canlandrann Allah olduuna inanyorlard. Bir yet-i kermede Andolsun ki, onlara Gkten su indirip onunla, lmnden sonra yeri dirilten kimdir? diye sorsan phesiz Allahtr derler.*44+ buyrulur. Yeminlerini Allah adna yaparlar, meleklerin Allahn kz olduuna inanrlar, Ona oullar ve kzlar isnat ederlerdi. Ancak mrikler putlarn kendileri iin Allaha birer efaati olduunu dnrler ve onlara kendilerini Allaha yaklatrmalar iin taparlard. Bununla ilgili olarak Kur'an'da yle buyrulur: Onu brakp da putlardan dost edinenler onlara, bizi Allaha yaklatrsn diye kulluk ediyoruz derler....*45+ Cahiliye dneminin balca tapnma ekillerine gelince, mrikler put evlerinde dua, secde ve tavaf ederler, adakta bulunurlar, kurban keserler, sadaka verirlerdi. Bu tr ibadetlerin balca gayeleri ise salk, afiyet, servet kazanmak, savalarda zafer elde etmek, erkek ocuk sahibi olmak iin putlarn ilgi, yardm ve efaatine nil olmakt. Grld gibi putlara kar bu tapnmalar ve sayglar dnyev maksatlara ynelikti. nk mrikler ahirete inanmazlard; yeniden dirilmeyi eskilerin masallar sayarlard. Bu yaygn inkara ramen saylar az da olsa ahirete inanan kimseler vard. Araplar arasnda putlara saygszlk edenler de olurdu. Onlar dnyev menfaat iin bunlara taptklarndan ve putlarn huzurunda fal oklaryla ektikleri kurann bazen kendi istekleri dorultusunda kmasn istediklerinden, arzular gereklemedii takdirde kzarlar ve putlara
30

hakaret ederlerdi. Kaynaklarda bu hususta pek ok rnek vardr. Teblede bulunan Zlhalasa tapnana c alma isteinde bulunan bir adam gelip fal oku ektirir. kan okta almas yasaklanr. Kura defa tekrar edilmesine ramen ayn sonu kar. Adam hiddetlenerek oklar eline alp kaya eklindeki putun stne frlatr ve yle haykrr: Senin baban ldrlseydi, cn almaktan beni alkoymazdn.*46+ Hz. brahimden intikal eden baz ibadet ve gelenekler yerine getirilmeye devam ediliyordu. Bu durumda bile Araplar putperestlikten kurtulamazlard; kabileler kendi putlarnn nnde saygyla durmaktan ve dua etmekten kendilerini alamazlard. Mesela Yesribli haclar Kbe'yi tavaf edip, Arafatta vakfe yaptktan ve Minadaki grevlerini de ifa ettikten sonra Menta gider, onun yannda tra olur ve tazimde bulunurlard.*47+ f- Hanflik Cahiliye dneminde Allahn birliine inanan, putperestlii reddeden ve Kurey'in yanl det ve inanlarna kar kan baz kimseler vard. Bunlara Hanf (oulu hnef, ahnf) denilmektedir. Tevhit inancna sahip olan Hanifler Hz. brahimin dinini yaatmaya alrlar, Yahudilik ve Hristiyanlktan uzak kalrlar, putperestlikle mcadele ederlerdi. Bunlar okuryazar kiilerdi. Bir ksm brnce ve Srynce gibi dilleri bilirdi. Bunlardan bir ksmnn Hz. brahim dinine en yakn din kabul ettikleri Hristiyanl benimsedikleri grlmektedir. Hanfler topluca bir birlik oluturamadklar gibi mterek bir ibadetleri de yoktu. Bireysel olarak din hayat yaayan zahid kimselerdi. Kaynaklarda Hanf olarak adlandrlan bir ka kiinin isminden bahsedilmektedir. Varaka b. Nevfel, Ubeydullah b. Cah, Osman b. Huveyris ve Zeyd b. Amr bu dnemin nde gelen Haniflerindendir. Bunlar bir defasnda bir araya gelerek putperestliin btl olduunu, dedeleri brahimin dininin tevhit esasna dayand kanaatinde birlemiler ve bu dinin esaslarn tesbit etmek zere eitli lkelere dalmlard. Varaka b. Nevfel, ama giderek Hristiyanl benimsemi, Tevrat ve ncili renmitir. Ubeydullah b. Cah tereddt iinde kalmtr. Osman b. Huveyris Bizans imparatorunun yanna giderek Hristiyanl benimsemi ve orada kalmtr. Zeyd b. Amr ise ne Hristiyanl ve ne de Yahudilii benimsemitir. O, putlara tapmaz, putlar adna kesilen kurban etinden yemezdi; kz ocuklarn topraa gmlmesine kar kard. iirlerinde hep Allahn birlii konusunu ilerdi. Arabistanda bu drt kiiden baka, Allahn bir olduuna ve ahirete inanan baka Hanfler vard. Gl bir hatip olan Kus b. Side ve Taifli air meyye b. Ebs-Salt bunlar arasnda yer almaktadr.*48+

PEYGAMBERLNE KADAR Hz. MUHAMMED

1- Ailesi Burada Hz. Muhammed (s.a.s.)'in dedeleri, babas, annesi, bunlarn aileleri ile yakn akrabasndan ve bir btn olarak kabilesi olan Himoullarndan bahsedilecektir. Eleri ve ocuklar konusu ileride ayrca ele alnacaktr.
31

Hz. Muhammed (s.a.s.), Mekkede oturan Kurey kabilesinin Himoullar koluna mensuptur. Soyu, Fihr (Kurey) b. Mlik yoluyla Hz. brahim'in torunlarndan Adnn'a kadar uzanr. Babas Abdullah b. Abdlmuttalib, dedesi Abdlmuttalib b. Him, byk dedesi Him b. Abdmenf, babaannesi Fatma bint Amrdr. Hz. Muhammed (s.a.s.)'in baba tarafndan akrabalarn tantmaya byk dedesi Him'den balamak istiyoruz. Himoullarnn atas ve ayn zamanda Hz. Muhammed (s.a.s.)in byk dedesi olan Himin asl ad Amr idi. Mekkede ktlk olduu bir ylda Suriyeden somun getirip ufalayarak tirit yaptrdndan dolay kendisine ufalayan manasnda "Him" denilmi ve bundan sonra bu isimle anlr olmutur. Daha nce de grld gibi, Kurey kabilesinin yaz ve k seyahatlerini ilk defa tertipleyen ve det haline getiren odur. Kendi zamannda, rifde ve sikye grevlerini yrtyordu. Bir ticaret seyahati iin Suriyeye giderken urad Medinede, Adiy b. Neccroullarndan Selm bint Amr ile evlendi. Bu evlilikten, Hz. Muhammed (s.a.s.)in dedesi eybe (Abdlmuttalib) dnyaya geldi. Him bir ticaret seyahati esnasnda Gazze'de vefat etti ve oraya defnedildi.*49+ Him'in, Hz. Muhammed (s.a.s.)'in dedesi Abdlmuttalibin de aralarnda bulunduu be olu ve be kz vard. Abdlmuttalib, sekiz yana kadar Medine'de annesinin yannda kald. Himin vefat zerine kardei Muttalib, Medine'ye gelip Abdlmuttalib'in annesi Selm bint Amr'n iznini alarak yeenini Mekke'ye gtrd. ehre girerken Muttalibin devesinin terkisindeki ocuu gren Mekkeliler onu klesi zannederek kendisine Abdlmuttalib dediler ve o gnden sonra Abdlmuttalib diye anld. Muttalibin onu klesi olarak tantt da sylenmektedir. Abdlmuttalib kendi zamannda Himoullarnn bakanyd. Haclarn su ve yemek ihtiyacn karlama (sikye ve rifde) grevlerini yrtyordu. Bu grev babasndan kendisine miras kalmt. Grd bir rya zerine Crhm kabilesinin Mekkeden giderken kapatt Zemzem Kuyusunun yerini kefederek yeniden kazd. Kuranda da haber verilen Fil Olay'nda Kabeyi ykmaya gelen Ebrehe ile grmelerde bulundu.*50+ Himin Abdlmuttalib dndaki oullarndan Eb Sayfiy, Esed ve Nadlenin nesilleri slmn doduu yllara dek devam ettiyse de daha sonra kesilmitir. Dolaysyla Ben Him'den sadece Abdlmuttalibin nesli devam etmitir. Hz. Muhammed (s.a.s.)in babas Abdullah, Abdlmuttalibin oullarndan biriydi. Abdullah'n bandan getii bilinen en nemli olay, babasnn onu kurban etmek istemesidir. yle ki; Zemzem kuyusunu kazd esnada Abdlmuttalibin Hris'ten baka olu bulunmuyordu. O nedenle Kurey kabilesinin nde gelen kiileri tarafndan rahatsz edildi. Savunmasz kalmas zerine, kendisini destekleyecek on olu olduu takdirde birisini kurban edeceine dair adakta bulundu. On olu dnyaya gelince bunlardan birini kurban etmeye karar verdi. Kurban adayn belirlemek iin ekilen kura, balangta Hz. Muhammed (s.a.s.)in babas Abdullaha kt. Fakat deve says artrlarak ekilen kura sonucunda Abdullahn yerine yz deve kurban edildi. Abdullah, kurban edilmek istendii srada hayatta olan kardelerinin en k idi.*51+ Hz. Muhammed (s.a.s.)in amcalar ve halalarna gelince, amcalar arasnda Hris, Zbeyr, Eb Talib, Eb Leheb, Hamza ve Abbas mehurdurlar. Bunlardan Hris ve Zbeyr, slmdan nce vefat etmi, dierleri ise slm dnemine yetimilerdir. slm dnemine yetienlerden Eb Leheb ve Eb Tlib slm kabul etmezken, Hamza ve Abbas Mslman olmulardr. Himoullar, Abdlmuttalib'in drt oluna, yani Abbas, Hris, Eb Tlib ve Eb Leheb'e
32

nisbetle srasyla Abbsler, Tlibler, Hrisler ve Leheblerden olumutur. Abdlmuttalib'in dier olu ve Hz. Muhammed (s.a.s.)'in babas Abdullah'n nesli Hz. Peygamber'in kz Ftma yoluyla devam etmitir. Hz. Hamza'nn olu bir kz olmusa da daha sonraki dnemlerde nesli devam etmemitir.*52+ Hz. Muhammed (s.a.s.)in tike, Beyz, Erv, Berre, Safiye ve meyme adlarnda halalar vardr. Hz. Peygamber'in Soy Kt Hz. Muhammed (s.a.s.)in annesi Kurey kabilesinin Zhreoullar koluna mensup mine bint Vehbdir. minenin babas Vehb b. Abdmenf, kabilesi Zhreoullar iinde hatr saylr bir kimseydi. Hz. Muhammed (s.a.s.)in anneannesi ise Kurey'in Abdddroullar kolundan Berre bint Abdluzzdr. Dolaysyla Hz. Muhammed (s.a.s.)in hem annesi hem babas Kurey'in sekin ailelerine mensuptur. Her ikisinin nesebi de Kilb b. Mrrede birlemektedir.*53+ Hz. Peygamber'in annesi mine'nin Ailesi Abdullah evlilik ana geldiinde babasnn giriimi zerine mine bint Vehb ile evlendi. Gelenee gre evliliin gn minenin evinde geti. Abdullah evlendikten birka ay sonra yaz ticareti iin Suriyeye gitti. Oradan dnerken urad Yesribde babasnn daylarnn yannda hastaland. Bir ay kadar hasta yattktan sonra vefat etti ve orada defnedildi. Babas ldnde Hz. Muhammed (s.a.s.) henz dnyaya gelmemiti. Abdullah geride miras olarak be deve, bir koyun srs ve mm Eymen (Bereke) adl bir cariye brakmt.*54+ 2- Doumu, ocukluu ve Genlii Hz. Muhammed (s.a.s.) 20 Nisan 571 tarihinde Mekkede Ben Him mahallesinde, babas Abdullahtan kalan evde dnyaya geldi. Kaynaklarda onun Fil Olay'nn meydana geldii ylda, bu olaydan 55 gn sonra ve kamer aylardan Reblevvel'in 12. gecesinde doduu kaydedilir.*55+ mine, doumdan sonra hemen kayn babas Abdlmuttalibe haber gndererek torununun dnyaya geldiini bildirdi. Abdlmuttalib geldiinde mine, hamile iken grd bir ryada ocua Ahmed veya Muhammed adnn verilmesinin sylendiini hatrlatt. Abdlmuttalib ocuu kucana alarak Kbeye gtrd, Allaha kretti ve ona Muhammed adn verdi. Doumunun yedinci gnnde Mekkelilere ziyafet verdi. Hz. Peygamber'in snnetli olarak dnyaya geldii rivayet edildii gibi,*56+ dedesi tarafndan doumunun yedinci gnnde snnet ettirildii sylenir.*57+ Abdlmuttalibe, atalar arasnda Muhammed adyla anlan bir kimseye rastlanmad hatrlatlp torununa bu ismi vermesinin sebebi sorulduunda Onun gkte ve yerde vlmesini istedim cevabn vermitir.*58+ Hz. Muhammed (s.a.s.)in bir dier mehur ismi de Ahmeddir. Araplar arasnda Muhammed ve Ahmed isminde baz ahslar bulunuyordu. Kaynaklarda bu ad tayan baz kiilerin adlar kaytldr. Mesel ensardan Muhammed b. Mesleme mehurdur.*59+ u kadar var ki bu isimler yaygn olarak kullanlmyordu. Doumdan sonra Hz. Muhammed (s.a.s.)i veya dokuz gn annesi mine, daha sonra ksa bir mddet, amcas Eb Lehebin criyesi Sveybe emzirdi. Sveybe ondan nce Hz.
33

Hamzay ve daha sonra da Eb Seleme'yi de emzirdii iin Hz. Muhammed (s.a.s.)le bu ikisi stkardei olurlar.*60+ Mekkenin scak havas bebeklerin salkl bymelerine elverili olmadndan, ehrin ileri gelen aileleri yeni doan bebekleri gebe kabilelere mensup stannelere verirlerdi. Bununla ocuklarnn ln salkl havasnda bymelerini ve ayn zamanda fash Arapay renmelerini salam olurlard. ocuklar genellikle sekiz-on yalarna kadar stanne yannda yaarlard. Hz. Muhammed (s.a.s.)in doumunu takip eden gnlerde Taif yaknlarnda lde gebe hayat yaayan Hevzin kabilesinin Sad b. Bekir kolundan, ilerinde Halme bint Eb Zeybin de bulunduu on kadn, emzirmek iin ocuk almak zere Mekke'ye gelmilerdi. Halme'nin yannda kocas Hris b. Abdluzz da vard. Bu kadnlar stanneliini gelir kayna olarak dndklerinden, zengin ailelerin ocuklarn tercih ediyorlard. Dier kadnlar yetim olduu iin "Onun annesi ve dedesi bize fazla bir yardmda bulunamaz" diyerek Hz. Muhammed (s.a.s.)'i almak istememilerdi. Halime de balangta, onu almakta tereddt etti. Kabilesine eli bo olarak dnmemek iin, kocasnn da fikrini alarak ona stannelik yapmay kabul etti ve ocuu beraberinde gtrd. Hz. Muhammed (s.a.s.) stannesinin ailesi iinde ok sevildi; onlar iin uurlu oldu ve bereket getirdi, aile bollua kavutu. ki yan doldurduunda Halme onu ailesine gstermek zere Mekke'ye getirdi. mine, o sralarda Mekkede veba salgn bulunduundan ve l havasnn da ocua iyi geldiini grdnden, onun stannede kalmasn istedi. Halme de Hz. Muhammed (s.a.s.)i beraberinde geri gtrd. Be (drt olduu da sylenir) yanda Mekke'ye getirip annesine teslim etti. Bundan sonra Hz. Muhammed (s.a.s.) alt yana kadar Mekkede annesinin yannda kald. Hz. Peygamber'in Abdullah, neyse ve eym adl stkardeleri vardr. Stannesi, stbabas ve stkardelerinin slmiyeti kabul ettikleri bilinmektedir.*61+ Sa'd b. Bekir kabilesi fash Arapasyla nlyd. Hz. Peygamber dzgn bir lisana sahip oluunun, ocukluunu bu kabile arasnda geirmesine bal olduunu sylemitir.*62+ Kaynaklarda Hz. Muhammed (s.a.s.)'in stannesinin evine giderken ve onun yannda kald sre zarfnda bandan geen birtakm olaanst durumlardan bahsedilir. Bunlar arasnda gsn yarlmas hadisesi (akk sadr) nemli yer tutar. Bu konuda kaynaklarda yer alan rivayetlerden birisi zet olarak yledir: Halme'nin anlattna gre, ocuu Mekke'den getirdikten bir ka ay sonra, Muhammed stkardei ile evlerinin arkasnda kuzu gderken, stkardei koarak annesinin ve babasnn yanna gelir. Beyaz elbiseli iki adamn Muhammed'i tutup yere yatrdklarn, karnn yardklarn ve kartrdklarn bildirir. Halme ile kocas derhal koarlar; ocuu benzi sararm bir ekilde ve ayakta bulurlar. Ne olup bittiini sorduklarnda Muhammed, "Beyaz elbiseli iki adamn kendisini yere yatrp karnn yardklarn ve bir eyler aradklarn" syler. Bunun zerine stannesi ile stbabas ocuu alp adra dnerler.*63+ Bu mealde baka rivayetler de vardr. Mesel bir rivayette, olayn yukardakine benzer ekilde, bir soru zerine Hz. Peygamber'in anlatt kaydedilir.*64+ Ayrca, on yalarnda iken; Hira Maaras'nda Cebrail'le ilk karlatnda; Mi'rac olay ncesinde gibi farkl zaman ve mekanlarda bu tr muameleye tbi tutulduuna dair rivayetler de kaynaklarda yer almaktadr. Olayla ilgili anlatmlar, ya, yer, zaman ve ka defa meydana geldii hususunda birbiriyle farkllk ve eliki arzetmektedir. eitli aratrmaclar tarafndan konuyla ilgili rivayetler ravi ve metin asndan eletirilmitir. uras gerektir ki, bu iin Allah tarafndan Hz. Muhammed (s.a.s.)'i peygamberlie hazrlamak amacyla yapld iddia ediliyorsa, manev bir temizlik veya hazrln yine manev tarzda olmas gerekir. Halbuki rivayetlerde bu iin maddi bir operasyonla yapld anlatlmaktadr. Ayrca gsn yarlmas olay nirh Sresi ile irtibatlandrlmtr.*65+ Fakat nirh Sresi'nde "Biz senin gsn
34

ap geniletmedik mi?" derken, "akk sadr"dan, gsn yarlmasndan deil, "erhi sadr"dan, yani gsn almasndan bahsedilmektedir. Gsn almasndan maksat da aray iinde olan Hz. Peygamber'e hak dinin gsterilmesi, peygamberlik grevini nasl yerine getireceine dair endielerinin, korkularnn, Allah tarafndan genilik verilerek giderilmesi, gnlnn artlmas ve ferahlatlmasdr. Yani olay maddi deil, manevdir. Nitekim ayn srenin ikinci ve nc yetlerinde "Biz senin belini bken ykn senden alp atmadk m?" derken Hz. Peygamber'in srtndaki maddi bir ykn Cenb- Hak tarafndan yere indirilmesinden deil, Peygamber'i zen ve tahamml ar gelen zorluklarn kendisinden kaldrlmasndan bahsedilmektedir.*66+ Bu, srenin birinci yetinin de madd bir operasyon olarak deil, manev bir i olduu eklinde izah edilmesi gerektiini gstermektedir. Bunun iin de cerrh mdaheleye gerek olmad aktr. Ancak ne var ki, manevi bir olayn sembolik anlatm, daha sonraki raviler tarafndan gerekmi gibi mtlaa edilmitir. Ortaya kyla ilgili olarak u hususlar dnlebilir: Olaanst olaylarn Peygamber'in ocukluundan beri onun hayatnda mevcut olduunu ispat iin byle bir olay anlatlm olabilir. Bir de gs yarlmas, dou kltrnde mevcut olan, Araplarda da bilinen ve hatta Zerdt ve meyye b. Eb's-Salt gibi ahslar hakknda da anlatlan mitolojik bir hikayedir. Bu tr mitolojik bir hikaye Hz. Peygamber hakknda da uyarlanm olabilir.*67+ Hz. Muhammed (s.a.s.) alt yanda iken annesi mine, yanna ocuunu ve cariyesi mm Eymeni de alarak Medine'ye gitti. Gayesi, doumdan nce vefat eden kocas Abdullahn kabrini ve ailenin daylar saylan Adiy b. Neccroullarn ziyaret etmekti. Medinede en-Nbiann evinde misafir edildiler. Abdullahn mezar da bu evin avlusunda idi. Burada bir ay kadar kaldktan sonra Mekke'ye dnerken mine, Medine'ye yaklak 190 km. uzaklkta bulunan Ebvda hastalanarak vefat etti ve orada defnedildi. mm Eymen ocuu Mekke'ye getirerek dedesine teslim etti. Bu yolculukta Abdlmuttalibin, gelini ve torunu ile birlikte gittii de sylenmektedir.*68+ Hz. Muhammed (s.a.s.) daha sonralar Medine'de bu seyahatle ilgili hatralarn anlatmtr.*69+ Peygamberimiz annesinin vefatndan sonra, sekiz yana kadar, iki yl dedesinin himayesinde kald. Bakmn da dads mm Eymen yrtt. Dedesi, Hz. Muhammed (s.a.s.)i ok severdi; onsuz sofraya oturup yemek yemezdi. Kbe duvarnn glgesine Abdlmuttalib iin bir minder serilir, hi kimse ona saygsndan dolay bu mindere oturmazd. Hz. Muhammed (s.a.s.) gelip oturduunda amcalar onu minderden indirmek isterler, Abdlmuttalib ise Olumu brakn. Allaha yemin ederim ki ileride bunun an byk olacaktr der, onu minderin stne yanna oturtur, eliyle srtn okar ve byle hareket etmesinden holanrd. O sekiz yanda iken dedesi vefat etti.*70+ Hz. Muhammed (s.a.s.) dedesinin vefatna ok zld. mm Eymen, dedesinin vefat ettii gn Hz. Muhammed (s.a.s.)'i alarken grdn sylemitir.*71+ Abdlmuttalib vefat etmeden nce torununu Eb Tlibe emanet etti. Zbeyr ile Eb Tlibin kura ektikleri sylendii gibi, Hz. Peygamberin Eb Tlibi tercih ettii de kaynaklarda kaydedilir. Burada Zbeyr, Eb Tlib ve Abdullah'n ana-baba bir karde olduklarn da belirtmek gerekir. Eb Tlib, yeeni Muhammedi kendi z ocuu gibi severdi. Bir yere gittii zaman onu da beraberinde gtrrd. O, lmne dek, krk yldan fazla Hz. Muhammed (s.a.s.)e z babas gibi davranm, onun zerine titremi, sevmi, korumu ve yetimesi iin elinden geleni yapmtr. Hz. Muhammed (s.a.s.) de Eb Tlibe ilerinde yardmc olmutur. nk Eb Tlibin ailesi kalabalkt; buna karlk dar gelirliydi; madd
35

durumu pek iyi deildi. Eb Tlibin hanm Ftma bint Esed de sekiz yandan itibaren Hz. Muhammed (s.a.s.)e z annesi gibi bakmtr. Ayn zamanda Hz. Ali'nin annesi olan bu hanm, kendi ocuklarndan nce onu doyurur ve gzetirdi. Hz. Muhammed (s.a.s.), Eb Tlib'in lmnden sonra iman eden ve Medine'ye hicret eden Fatma bint Esed'i sk sk ziyaret ederdi.[72] Hz. Muhammed (s.a.s.) on iki (dokuz olduu da sylenir) yanda iken Eb Tlib ticaret maksadyla Suriyeye gitmeye karar verdi. Hz. Muhammed (s.a.s.) seyahate kendisini de gtrmesini srarla rica etti. Onun srarna dayanamayan Eb Tlib de yeenini beraberinde gtrd. slm Tarihi kaynaklarnn verdikleri bilgiye gre ticaret kervan Suriye topraklarnda bulunan Busrda konaklad esnada, bir bulutun kervann iinden birine devaml glge yaptn gren Bahr adndaki rahip, kervan mensuplarn yemee davet eder. Bahr ocuu dikkatle inceler ve baz sorular sorar. Eb Tlibe, yeeninin ncilde gnderilecei vadedilen peygamber olduunu syler; ocuu iyi korumasn tembih eder. Bunun zerine Eb Tlib, ama gitmekten vazgeerek Mekke'ye dner.*73+ Bu rivayet daha sonralar Hristiyan tarihiler ve Mslman tarihiler tarafndan tartlmtr. Olay, Hristiyan yazarlar tarafndan istismar edilmi ve yanl deerlendirilmitir. Onlardan bazlar bunu inkar etmiler; Ehl-i Kitabn Hz. Muhammed (s.a.s.)in peygamber olacan daha nce kendi kitaplarndan renmi olduklar yolundaki rivayetlerin Hristiyanlktan dnen Mslmanlar tarafndan uydurulduunu ve bunun bir efsaneden ibaret olduunu ileri srmlerdir. Bazlar da Hz. Muhammed (s.a.s.)in, slm dininin esaslarna ait bir ksm bilgileri Bahrdan rendiini iddia etmilerdir. Hatta Kurnn yazar Bahr diyecek kadar ileri gitmilerdir. Batl bilim adamlarnn bu tr iddialarndan rahatsz olan baz Mslman alimler de, Bahr olayna ait rivayetlerin doru olmadn, olay nakleden rvler iinde hadiseyi gren kimse bulunmadn sylemilerdir. Ayrca o sralarda ocuk yata olan Hz. Muhammed (s.a.s.)in Bahr ile grmesinden slm dininin esaslarna ait baz eyler renmesinin akl ve manta ters dtn belirterek, ya bu olay tamamen reddetmiler veya zerinde durmaya gerek grmemilerdir. Bahr olay ayet doru bile olsa, gerekten dokuz veya on iki yandaki bir ocuun bir ka saat zarfnda Kurn ezberlemesi, yeni bir din fikrini renebilmesi ve bir nesil sonra etrafndaki insanlara ilh bir tebli olarak nakletmesi imkanszdr. stelik rivayetlerde, Bahrnn Hz. Muhammed (s.a.s.)e bir ey okuduuna ve rettiine dair kayt da yoktur. ayet byle bir ey meydana gelseydi, peygamber olarak grevlendirildikten sonra kervann dier mensuplar bunu ortaya koymaktan geri durmazlard. Btn bunlara ek olarak unu da sylemek gerekir: slmn tevhid akidesi ile Hristiyanln teslis inanc arasnda benzerlik mevcut deildir. Kurnda Hz. Muhammed (s.a.s.)in genliinde hristiyanlarla ilikisi olduunu ve onlardan bir eyler rendiini gsteren hibir delil de yoktur.[74] Hz. Muhammed (s.a.s.)in genliinde bandan geen nemli olaylardan birisi de Drdnc Ficr Sava'na katlmasdr. slmdan nce Arap kabileleri arasnda eitli sebeplerle sk sk savalar meydana gelirdi. Bunlardan drd, ktlk yapmann ve kan dkmenin yasak olduu haram aylarda yapld iin, Ficr Savalar denilmitir. Hz. Muhammed (s.a.s.) bu savalara itirak ettii srada yirmi yanda idi. Onun katld bu savata Kurey ve Kinne kabileleri, Kays Ayln ve mttefikleriyle kar karya gelmilerdir. Bu sava Kinane kabilesinden Berrd b. Kaysn, Hevzin kabilesinden Urve b. Utbeyi bir ticar rekabet zerine ldrmesi sonucu, Hevzin kabilesinin Kurey ve mttefiklerine saldrp
36

Harem blgesine kadar kovalamas zerine kmtr. Savata Kurey ve Kinnenin genel komutan Harb b. meyye idi. Ayrca Kurey kabileleri ayr ayr birlikler halinde savamlardr. Ben Haimin komutanln Zbeyr b. Abdlmuttalib yapmtr. Kays Ayln, balangta stnlk elde ettiyse de sava akama doru Kurey ve Kinnenin galibiyeti ile sonulanmtr. Sonunda Kurey'ten o sralarda otuz yalarnda bir gen olan Utbe b. Rebann gayretiyle taraflar arasnda anlama salanmtr. Kurey saflarnda ve kendi kabilesi Himoullarnn yannda amcalaryla birlikte bulunan Hz. Muhammed (s.a.s.)in savamayp amcalarna ait eyalar koruduu, atlan oklar kalkanlarla karlayp toplayarak onlara vermekle yetindii sylendii gibi; ok att ve bundan dolay piman olmadn ifade ettii de kaynaklarda kaytldr. Yine kaynaklarda, Hz. Muhammed (s.a.s.)in bulunduu safn karsnda savaan her dman grubunun hezimete urad, bundan dolay onun, Kurey ordusunun komutan Harb b. meyyenin dikkatini ektii kaydedilir. Kurey asndan bu savan nemi Haram aylarda yaanan bar ortamn ihllini, ticar hayata vurulan darbeyi nlemek, Harem blgesinin mukaddesliine leke srlmesine engel olmakt.*75+ Araplar arasnda savunma, himaye veya zulme urayann hakkn zalimden alma gibi amalarla ittifak kurulurdu. Bu, anlan maksatlarla iki veya daha fazla kabile, bir kabile ile baka bir kabileye mensup bir ahs veya iki ahs arasnda yardmlamay ve dayanmay temin iin gerekleebilirdi. "Hilf" (. ahlf) ad verilen bu ittifak ve antlamalar, kurulu amacna veya kuruculara verilen sfatlara gre Hilf'l-Fudl, Hilf'l-Mutayyebn, Hilf'l-Ahlf gibi adlarla anlrd. Hz. Muhammed (s.a.s.), Ficr Savalarndan ksa sre sonra Him, Muttalib, Esed, Zhre ve Teymoullarnn ittifak ile kurulan Hilf'l-Fudl Antlamas'na katlmtr. Bu antlamann gereklemesine Hz. Muhammed (s.a.s.)in amcas Zbeyr teebbs etmitir. Teym kabilesi ileri gelenlerinden Abdullah b. Cdnn evinde toplanan kurucu yeler; zulme urayanlarn haklarn zalimlerden alncaya kadar mcadele edeceklerine, Mekke halkndan ve Mekke'ye dardan gelen kimselerden hakszla urayanlarn yannda yer alacaklarna ve zalimden hakkn alncaya kadar mazlumu destekleyeceklerine dair karar aldlar. Bu antlamann akdine u olayn vesile olduu sylenir: Zbeyd kabilesinden bir ahs Mekke'ye gelir ve s b. Vile ticaret iin getirdii maln satar. Ancak s, maln cretini vermez. Zbeydli, Ahlf kabileleri olan Abdddr, Mahzum, Cumah, Sehm ve Adiye bavurur. Ancak onlar s b. Vile kar adama yardm etmezler. Bunun zerine alacakl Kurey kabilesini yardma arr. Zbeyr b. Abdlmuttalib ve Abdullah b. Cdnn nderliinde Hilflfudl Antlamas akdedildikten sonra cemiyet yeleri s b. Vile giderler ve maln parasn tahsil edip Zbeydliye verirler.*76+ Yirmi yanda iken bu antlamann imzalanmasna itirak eden Hz. Muhammed (s.a.s.), sonralar bu olaydan vgyle bahsetmi ve unlar sylemitir: Ben, Abdullah b. Cdann evinde bir antlama yaplrken bulundum ki, bu antlamay gzel ve kzl develere deimem. slm'da byle bir antlamaya arlsam derhal kabul ederim.*77+ 3- Hz. Hatice le Evlilii Bu iki olaydan sonra Hz. Muhammed (s.a.s.)in yirmi be yanda iken Hatice ile evlendii yla kadar bandan geen olaylar hakknda kaynaklarda detayl bilgi mevcut deildir. Onun bu sre zarfnda amcas Eb Tlibe ilerinde yardmc olduu anlalmaktadr. Hatice ile evlenmeden nce onun kervann Suriyeye gtrp getirdii bilinmektedir. Burada, nce Haticenin ailesi ve Hz. Muhammed (s.a.s.)le evlenmeden nceki hayat hakknda ksa bilgi vermek istiyoruz.
37

Hatice, Kurey'in Esedoullar kolundan Huveylid b. Esedin kzdr. Hz. Muhammed (s.a.s.)le evlenmeden nce bandan iki evlilik gemiti. nce Eb Hle ile, onun lm zerine Atk b. bid ile evlenmiti. Hz. Hatice'nin her iki evlilikten de ocuklar dnyaya gelmiti. kinci kocasnn da lmesi zerine kendini ocuklarna ve iine vermiti. Dier zengin Kureyliler gibi kendi adna Suriye ve Yemene ticaret kervanlar gnderiyordu. Akll, zeki, namuslu, zengin ve gzel olduu iin Kurey'in ileri gelenleri kendisiyle evlenmek istiyorlar, fakat o, btn teklifleri reddediyordu. Her ikisi de Mekkeli olduu iin Hatice ile Hz. Muhammed (s.a.s.)in birbirlerini tandklar muhakkaktr. Ancak evlenmeden ksa bir mddet nce, birbirlerini daha yakndan tanmaya vesile olan nemli bir frsat dodu. Bu da Hz. Muhammed (s.a.s.)in Haticenin ticaret kervann cret karlnda Suriyeye gtrmesidir. Hz. Muhammed (s.a.s.)'in Suriye seyahatinden nce de Hatice adna Meysere'nin eliinde Hicaz-Yemen kervan yolu zerinde kurulan Hube Panayr'na ticaret maksadyla gittii kaynaklarmzda nakledilmektedir.*78] Hz. Muhammed (s.a.s.) 25 yanda iken Haticenin, kervann Suriyeye gtrmek zere adam aradn renen Eb Tlib, yeenine durumu anlatt ve Haticeden i istemesini syledi. Esasen Hz. Muhammed (s.a.s.) amcas Eb Tlibin yannda ticar alanda tecrbe sahibi olmutu. Konu kendisine iletilince, Hatice hemehrileri arasnda gvenilir ve doru szl bir ahsiyet olarak hret bulan Hz. Muhammed (s.a.s.)e kervann memnuniyetle teslim etti. Kaynaklarda onun Hz. Muhammed (s.a.s.)'in doruluunu, gvenilirliini ve ahlakn renmesi zerine kendisine i teklif ettii de nakledilmektedir.*79+ Hz. Hatice, klesi Meysereyi de onun yanna verdi. Ayn tr hizmet iin dier ahslara iki gen deve verdii halde, Hz. Muhammed (s.a.s.)e bunun iki mislini, yani drt deve vermeyi kabul etti. Hz. Muhammed (s.a.s.), Suriyede bulunan Busrya kadar giderek Mekkeden gtrd mallar satt ve istedii mallar da satn alarak Meysere ile birlikte Mekke'ye dnd. Getirdii mallar Haticeye teslim etti. Hz. Muhammed (s.a.s.)in ynettii bu kervan, daha nceki seferlerin iki misli krla dnmt. Meysere, Haticeye Hz. Muhammed (s.a.s.)den vgyle bahsetti. Sonutan son derece memnun olan Hatice, Hz. Muhammed (s.a.s.)e vadettii cretin iki katn verdi.*80+ Hatice bundan sonra Hz. Muhammed (s.a.s.)e evlilik teklifinde bulundu. Bu evlilie Hz. Hatice'nin arkadalarndan Nefse bint meyye'nin araclk ettii de sylenmektedir.*81+ Muhammed de kendisine yaplan bu teklifi amcalaryla istire etti. Sonunda kabul etti; nikah ve dn iin bir gn kararlatrld. Hz. Muhammed (s.a.s.), amcas Eb Tlib ve Hamza ile birlikte Haticenin evine gitti. Kurey'in ileri gelenleri de merasimde hazr bulundular. Hatice, babas Huveylid Ficr savalarndan nce ld iin, amcas Amr b. Esede haber gnderdi. Amcasnn olu Varaka b. Nevfel de orada hazr bulundu. Arap rf ve detlerine gre trende Eb Tlib ve Varaka b. Nevfel birer konuma yaptlar. Eb Tlib konumasnda Hz. Muhammed (s.a.s.)in stn ahlakndan bahsederek Haticeyi amcasndan istedi ve mehrini zikretti. Mehir yirmi deve veya be yz dirhem gm idi. Varaka b. Nevfel de yapt konumada bu evliliin kendileri iin bir eref olduunu syledi. Eb Tlib develer keserek dn yemei verdi.*82+ Aradan birka gn getikten sonra Hz. Muhammed (s.a.s.), einin evinde ikamet etmek zere Eb Tlibin evinden ayrld. kisi arasnda mutlu bir aile hayat geti. Sevgi, sayg, ballk ve iyi geim zerine kurulan bu evlilik slm Tarihi boyunca, gnmze dek, rnek aile
38

yuvas olarak gsterilmitir. Hz. Muhammed (s.a.s.), Hatice ile evlendikten sonra geim skntsndan kurtuldu ve mreffeh bir hayat srmeye balad. Evliliklerinin ilk yllarnda Haticenin mal ile ticarete devam etti. Bu maksatla Hube Panayr'na gitti. Bu arada genliini yannda geirdii amcas Eb Tlibi de unutmad. Otuz alt yanda iken, amcasnn ykn hafifletmek amacyla, o sralarda be yanda olan Aliyi yanna alarak bakmn stlendi. Ali bundan sonra hicrete kadar Hz. Muhammed (s.a.s.)in yannda kald. Hz. Muhammed (s.a.s.) ayn zamanda Alinin kardei Cferi de teki amcas Abbasn yanna vermeyi salad.*83+ Hz. Muhammed (s.a.s.) Hatice ile evlendii srada yirmi be yanda bulunuyordu. Hatice'nin ise krk, krk alt ve yirmi sekiz yanda olduuna dair rivayetler de mevcuttur.*84+ Genellikle krk yanda olduu kabul edilmektedir. Bununla birlikte, yirmi sekiz yanda olduunu ileri srenlerin gr, biyolojik gerekler erevesinde kuvvet kazanmaktadr. nk Hz. Haticenin Hz. Muhammed (s.a.s.)den alt ocuu olmutur. Bu, krk yandan sonra imkansz olmamakla birlikte, evlendiklerinde yirmi sekiz yanda olmas gerekle badamakta ve daha makul grlmektedir. Nitekim bunu kabul eden yazarlar da vardr. Mesela Ahmed et-Tc, "ayet Hatice, Hz. Muhammed (s.a.s.)'le evlendiinde krk yanda idiyse, Hz. Muhammed (s.a.s.)'e vahiy geldiinde elli be yanda olmas gerekir. Bu yata bir kadn nasl doum yapar? Halbuki Abdullah adl ocuunu peygamberlikten sonra dourduu kesindir" deerlendirmesini yaparak, evlendiinde yirmi sekiz yanda olduuna dair rivayeti dierine tercih ettiini belirtmektedir.*85+ Hz. Muhammed (s.a.s.)in Haticeden ikisi erkek, drd kz olmak zere alt ocuu dnyaya geldi. Erkek ocuklarnn adlar Ksm ve Abdullah, kzlarnn adlar ise Zeyneb, Rukye, mm Glsm ve Ftmadr. Erkek ocuklar daha bebek iken vefat etmilerdir. slm tarihilerinden, onun erkek ocuklarnn saysnn veya drt olduunu kaydedenler, Tayyib ve Tahir adl ocuklarndan bahsedenler de vardr. Ancak tercih edilen gre gre Tayyib ve Thir, ayr ocuklarn adlar deil, Abdullah'n lakabdr. Hz. Muhammed (s.a.s.)in kzlarndan Rukye, Zeynep ve mm Glsm, babalarnn salnda eitli aralklarla, Ftma ise babasndan alt ay sonra vefat etmitir. Araplarda ilk doan ocua nispetle knye alma ve bu knye ile anlma adet olduundan, Hz. Muhammed (s.a.s.) de Haticeden olma ilk olu Ksma nisbetle Ebl-Ksm knyesini almtr. 4- Kbe Hakemlii Hz. Muhammed (s.a.s.), otuz be yanda iken, yenilenen Kbe'nin duvarna Hacerlesvedi yerine yerletirme iinde Kurey kabilelerine hakemlik yapt. Mekkede sk sk su basknlar oluyor ve seller meydana geliyordu. Yllardan beri bu sellerden Kbe hasar grm, duvarlarnda atlaklar meydana gelmi ve hatta bina yklmaya yz tutmutu. Binann tavan da bulunmadndan iindeki kymetli eyalar, hrszlar tarafndan alnma tehlikesi ile kar karya bulunuyordu. Bu sebepten Kurey kabileleri toplanarak binay yenilemeye karar verdiler. Tam bu srada Kzldenizde frtnaya tutulan bir Bizans gemisi Cidde yaknlarndaki uaybede karaya oturmu ve paralanmt. lerinde Veld b. Murenin de bulunduu bir grup Kureyli, kaznn meydana geldii yere giderek geminin enkazn Kbenin inaatnda kullanmak zere satn aldlar. Gemide bulunan Bizansl inaat ustas Bkmu da yanlarna alarak Mekke'ye getirdiler.
39

Kbenin duvarlar Hz. brahim tarafndan yapld sylenen temele kadar skld. Kurey kabilesinin her bir kolunun in edecei ksmlar kura ile belirlendi. Her kabile kendi payna den ksm rmeye balad. Bu arada, halkn helal kazancndan yapaca balarn kabul edildii de ilan edildi. Hz. Muhammed (s.a.s.) de inaat iinde alt. Amcas Abbas ile birlikte ta tad. Hz. brahim tarafndan Kbenin inas srasnda tavafn balang noktasn belirlemek amacyla yerletirilmi olan Hacerlesvedin yerine konulmasna sra gelince, her kabile bu erefin kendisine ait olmasn istedi. Abdddroullar ve Adiyoullar, bu erefi bakasna brakmayacaklarna dair yemin ettiler. Ortaya kan anlamazlk neredeyse savaa dnecekti. naata drt be gn ara verildi. Bu arada Kureylilerin en yals Eb meyye b. Murenin teklifi zerine Harem-i erifin Ben eybe kapsndan ilk giren ahsn hakem tayin edilmesine karar verildi. Tam o srada beklenen yerden Hz. Muhammed (s.a.s.) kageldi. Kureyliler hep bir azdan Bu, gvenilir (emn) bir kimsedir. Onun verecei karara razyz dediler. Mesele Hz. Muhammed (s.a.s.)e anlatldnda, hemen srtndan abasn (rid) kararak yere serdi. Hacerlesvedi zerine koydu. Her kabileden birer kiiyi abann kenarlarndan tutturarak konulaca yere getirtti. Burada ta kendi eliyle yerine yerletirdi. Kureyliler, Hz. Muhammed (s.a.s.)in problemi zmnden son derece memnun oldular. nk savaa yol aabilecek bir ihtilaf bymeden ve hi bir kabilenin gcenmesine frsat verilmeden halledilmi oldu. Duvarlar rme ii bittikten sonra Kbeye bir de ahap tavan yapld.*86+ Hz. Muhammed (s.a.s.)in otuz be yanda bandan geen bu olaydan sonra, kendisine vahyin geldii krk yana kadar her yl ramazan aynda Hir Maarasnda inzivaya ekildii grlmektedir. 5- Hz. Muhammedin Peygamberlikten nceki Hayatnn ve Kiiliinin Temel zellikleri Buraya kadar Hz. Muhammed (s.a.s.)in peygamberliinden nceki hayatn ve bandan geen nemli olaylar ana hatlaryla ortaya koymu bulunuyoruz. Onun peygamberlik dnemine gemeden nce, bu dneme kadarki hayatnn temel zellikleri hakknda bilgi vermenin gerekli olduu kanaatindeyiz. Bu, onun vahiy gelmeden nce nasl bir kiilie sahip olduunu anlamamza yardmc olacaktr. Bu balk altnda yetim ve fakir olarak bymesi, yetimliin ve fakirliin kendisi iin nemi, mm oluu, ticaretle megul oluu, evresi, ahlak ve din hayat zerinde durulacaktr. a- Yetim ve Fakir Olarak Bymesi Hz. Muhammed (s.a.s.) yetim olarak byd. Daha nce de belirtildii gibi, domadan nce babas, alt yanda iken annesi, sekiz yanda iken de dedesi lmt. Bundan sonra, amcasnn yannda hayatn srdrmt. Belki de Cenb- Hak, ileride peygamber olarak grevlendirecei Hz. Muhammed (s.a.s.) iin bu tr yetime tarzn uygun grmt. O, annebaba ve dedesinin ynlendirmesinden uzak olarak yetiti. nk anne ve baba, yetime dnemindeki ocuun kiiliinin olumasnda ve ynlendirilmesinde byk paya sahiptir. Sonu olarak, onun terbiyesini bizzat Cenb- Hak stlenmitir, diyebiliriz. Nitekim Hz. Peygamber de bir hadisinde Beni Rabbim terbiye etti ve en gzel ekilde terbiye etti*87+ buyurmutur. Hz. Muhammed (s.a.s.) fakir olarak byd. Sekiz yana kadar dedesinin himayesinde, yirmi be yana kadar da amcasnn yannda kald. Geri babas Abdullah, be deve, birka koyun ve mm Eymen adl cariyeyi miras brakmt. Ama, babas, henz dedesi sa iken
40

ld iin, Arap miras hukukuna gre babas sa iken len kiinin miras ocuuna dmezdi. Esasen miras, aileden byk erkekler alrd. Bununla beraber, babasnn brakt miras kendisine tahsis edilse bile bu mal onu zengin edecek miktarda deildi. Yirmi be yanda iken bile, Haticenin kervann drt deve karlnda Suriyeye gtrp getirmeye raz olmutu. Fakat bakasnn yediinde, giydiinde gz kalacak lde yoksul da deildi. O her ne kadar bir yetim olsa da kendi derdi ile babaa, iine kapal ve yalnz kalm biri olarak grmemek gerekir. nk anlald kadaryla ailesi arasnda akrabalk balar glyd. Zengin bir kadn olan Hatice ile evlenmesiyle birlikte de, her ne kadar Mekkenin nde gelen tacirlerinden ve zenginlerinden biri olamadysa da rahat bir hayat srecek seviyeye ulamt. Ayn ekilde yetimlik gibi fakirlik de insan hayatnda doal bir durum olmakla birlikte, bir peygamber olarak Hz. Muhammed (s.a.s.) iin fakir bymenin nemi u ekilde yorumlanabilir: Zengin birisi olsayd, slm'a davet ettii zaman, insanlarn ona malndan istifade etmek iin inandklar sanlabilirdi. Halbuki, insanlar cezbedecek, halk etrafnda toplayacak, dediini tasdik ve davet ettii esaslar kabul ettirecek ve bu i iin nemli bir ara olarak kullanabilecek paraya sahip deildi. leriki yllarda insanlar onun etrafnda mal iin deil, inan uruna toplanacaklardr.*88+ b- mm Oluu Gvenilir kaynaklar Hz. Muhammed (s.a.s.)'in okuma yazma bilmedii, yani mm olduu konusunda ittifak ederler. Onun yetitii dnemde Mekkede okul yoktu. Az sayda kimse, buraya dardan gelen okur-yazar kiilerden ve bu kiilerin okuttuu kimselerden kendi gayretleriyle okuma-yazma renmilerse de Hz. Muhammed (s.a.s.) okuma-yazma renmedi. phesiz ileride kendisine verilecek peygamberlik grevi de ilah hikmet gerei onun okur-yazar olmamasn gerekli klyordu. Hir maarasnda kendisine ilk vahiy getiren melek ona oku dediinde Ben okuma bilmem demitir. Halbuki onun, peygamberlik yllarnda okumaya-yazmaya son derece nem verdii ve sahbeyi buna tevik ettii bilinmektedir. Ona ilk gelen vahiy oku idi. Kendisine gelen vahiyleri ezberledii gibi ayn zamanda katiplerine yazdryordu. O, belki yetim ve fakir birisi olduu iin okuyamam olabilir. ayet peygamberlikten nce okur-yazar olsayd, kitap okusayd ve bir eyler yazm olsayd, peygamberlikten sonra kartlar, onun, kutsal kitaplar, gemite yaam milletlerin tarihini okuyarak elde ettii bilgileri tebli diye sunduunu iddia edebilirlerdi. Nitekim Hz. Peygamberin mm olmasnn balca hikmeti Kurn- Kerimde yle belirtilmektedir: Sen bundan nce ne bir yaz okur, ne de elinle onu yazardn. yle olsayd, btla uyanlar kuku duyarlard.*89+ Onun okur-yazar olmay, kendisine indirilen vahiyle, dier fikirlerin birbirine karmas ihtimalini de ortadan kaldrmtr. Bunun dnda Hz. Muhammed (s.a.s.), devrinin mehur rahip, air, kahin ve bilge kiileri nne diz kp ders almam ve ilim renmemitir. Kahinlerin mahareti olan sihir, by gibi gizli ilimler konusunda da hibir bilgisi ve iddias yoktu. Hatta bunlardan nefret ederdi. Baz alimler, onun mmliini peygamberlik almetleri arasnda gsterirler. nk o, okur-yazar olmad halde, bir sresinin benzeri bile ortaya konulamayan bir kitap getirmitir. Peygamberlii dneminde kendisine indirilen bu kitab okuyor, tekrarlyor ve bir tek harfinde bile tereddde dmyordu. Hz. Muhammed (s.a.s.)'in mm olmakla birlikte ticaret iin gerekli olan hesab bildii ve paralarn zerindeki yazlar tand muhakkaktr. "Ancak her hangi bir kutsal kitap okuyamad kesindir".*90+ Hz. Muhammed (s.a.s.), o gnn yaygn olan bilgi ve fikirleriyle de beslenmemitir. Ayrca o,
41

toplum hayatnn iinde yetimi, insanlar tanm, rf ve adetleri renmi, topluma hkim olan kurallar bilen, ileri grl, becerikli, ibilir, evresine kar duyarl bir cemiyet adam olarak yetimitir.*91+ Himoullar iinde hemen herkes, hatta kadnlar bile iir okuduu halde Hz. Muhammed (s.a.s.) iir ind etmemi, kaside yazmam veya bu konuda bir abada da bulunmamtr. Nitekim Kurn- Kerim'de Biz Muhammede iir retmedik. Zaten ona gerekmezdi*92+ buyrularak airlikle peygamberliin bir arada bulunmayaca bildirilir. Chiliye'de iirin balca konular olan vg, vnme, yergi ve kahramanlk gibi duygularla krk yana kadar hemhal olan bir insann o yatan sonra mtevazi bir kimse olarak btn insanl kuatc dnce ve duygularla ortaya kmas dnlemezdi. Kabilenin khini, hkimi, lideri durumunda olan ve el stnde tutulan bir ir olsayd, ki ondan nce ve onun dneminde irin kabilesi iindeki durumu byleydi, hayatnda asla yer vermedii an ve hrete dkn bir kimse haline gelebilirdi.*93+ Hz. Muhammed (s.a.s.) khin, arrf, byc, gibden haber veren birisi asla deildi ve bu tr kimselerden nefret ederdi. Kendisine peygamberlikten nce vahiy konusunda bilgisi yoktu ve kesinlikle peygamber olacan bilmiyordu. Kur'an'n ifadesiyle kitap ve imann ne olduunu bilmiyordu.*94+ O, dier insanlar gibi bir beerdi. Ancak gerek d grnyle ve gerekse ahlakyla her insanda bulunan zelliklere en st dzeyde sahipti. Bu bakmdan Hz. Muhammed (s.a.s.)e insanst birtakm zellikler ve olaylar atfetmek yanl olduu gibi, onu alelde bir insan konumuna indirmek de doru deildir. c. Ticaretle Megul Oluu Hz. Muhammed (s.a.s.) kendisine peygamberlik gelmeden nce ticaretle megul oluyordu. Bu meslek ona pek ok vasf kazandrmtr. Cesaret, kendisini aldatmak isteyenlere, yamac ve soygunculara kar uyanklk, bu vasflardan birkadr. Ayrca ticaret sayesinde al-veri usullerini, insanlarla iletiim kurma yollarn renmitir. Sosyal yn gelimitir; deiik lkelerin ve deiik yrelerin insanlarn ve kltrlerini tanmtr, rf ve detleri hakknda bilgi sahibi olmutur. O sadece Hicaz blgesinde ve Arap Yarmadas dahilinde ticaret yapmakla yetinmemi, uluslararas ticaretle, yani ithalat ve ihracat ileriyle megul olmutur. Ticaretle uramas onun bir baka zelliini de ortaya koymaktadr. O da bakasna yk olmamas ve kendi aln teriyle kazancn temin etmesidir. Nitekim o, "insan iin en hayrl kazancn el emei ile elde edilen kazan olduunu"*95+ sylemitir. Ticar faaliyetleri onun doruluk ve gvenilirlik zelliini de ortaya koymaktadr. d- obanlk Yapmas Hz. Muhammed (s.a.s.) ocukluunda ve genliinde obanlk da yapmtr. Bunu gerek stannesi Halimenin yannda bulunduu srada ve gerekse daha sonraki dnemde Mekke ve evresinde yapt bilinmektedir. Kendi ailesine ait srnn yannda Mekkelilere ait olanlar da gtt rivayet edilmektedir. Bu, Mekkede ocukluunu ve genliini geiren bir kimsenin megul olaca normal bir itir. Nitekim Hz. mer ve Abdullah b. Mesud da ocukluklarnda obanlk yapmlardr. nk Hz. Muhammed (s.a.s.) ve onun konumundaki
42

bir ocuun veya gencin o gnk ortamda en bata yapabilecei i, ya ailesine ticar ilerde yardm etmek, ya da etinden, stnden, derisinden ve satp da parasndan istifade edebilecekleri hayvanlarn bakmn stlenmekti. stelik ticar faaliyetler iin byk neme sahip olan develerin de beslenmesi gerekiyordu. Kurey her ne kadar yerleik hayat yaasa da, kervanlar iin gerekli olan develere bakmak zorunda idi. Hz. Muhammed (s.a.s.), ileriki yllarda, obanlkla ilgili hatralarn zevkle hatrlar ve arkadalarna anlatrd. Ecyd mevkiinde obanlk yaptn bildirmitir. Sylediine gre peygamberler iinde obanlk yapmayan yoktur.*96+ Mesela Hz. Musa da, Hz. Davud da obanlk ettikleri srada peygamber olmulardr.*97+ Ancak buradan, obanln peygamberliin bir art olduu da anlalmamaldr. Yukarda da iaret edildii gibi Hz. Peygamber ve muhtemelen dier peygamberler de, kendi devirlerinin ekonomik koullar erevesinde bu meslei icra etmilerdir. Onun, ticar faaliyetlerinde amcasna yardm ettii gibi, hayvanlarn bakmnda da yardm etmesi gayet doald. Aksi takdirde tembel tembel oturmu veya avre bir ekilde gezip dolam olurdu. Ayn zamanda obanln kiiyi sabra ve tahammle altrdn, himayesi altndakileri koruma alkanl kazandrdn ve sorumluluk duygusu aladn da belirtmek gerekir. e- Toplum indeki Yeri ve evresi Hz. Muhammed (s.a.s.), Mekke ve Taifin bilhassa zenginlikleriyle nl ileri gelenlerinden birisi deildi. Bu, kendisine vahiy geldikten sonra, Kur'n- Kerm'in ifadesiyle, muhaliflerinin onun hakknda syledikleri szlerden anlalmaktadr: Bu Kuran, iki ehrin (Mekke ve Taif) birinden byk bir adama indirilmeli deil miydi? dediler*98+ Onlara gre peygamberlik Mekke zenginlerinden Veld b. Mure veya Taifli Urve b. Mesuda gelmeliydi. Hz. Muhammed (s.a.s.)in peygamberlikten nceki arkadalar ve dostlar ahlk dzgn, hatr saylr kimselerdi. Bunlarn en tannm Eb Bekirdir. Onun dnda Kurey'in saygdeer ahsiyetlerinden ve Haticenin yeeni olan Hakm b. Hizm onun samimi dostlarndand. Ayrca Ezd kabilesine mensup tabip ve air Dmd b. Salebe ve Mahzm kabilesinden Kays b. Sib de onun dostlarndand. Kays daima Hz. Muhammed (s.a.s.)in gvenilir ve drst olduunu anlatrd. Hz. Muhammed (s.a.s.) kendi emsalinden pek ok gencin mbtel olduu iki, kumar, zina, hrszlk gibi kt alkanlklara bulamam ve bu alkanlklara sahip olanlarla arkadalk yapmam, onlardan uzak durmu ve etkilenmemitir. f- Gvenilir Oluu Hz. Muhammed (s.a.s.), insana esas deeri kazandran ahlak meziyetleriyle nlyd. Bu meziyetlerinin banda gvenilir (emn) olmas gelmektedir. Gvenilirlik (emanet), esasnda btn peygamberlerin ortak vasfdr. Son peygamber Hz. Muhammed (s.a.s.) de tm hayatnda bu vasf tamtr. Vefl, sznde duran, mert, doru szl ve gvenilir olduu iin halk arasnda Muhammednil-Emn lakabyla hret bulmutur. Hatta O yirmi be yalarndayken Mekke'de sadece el-Emn diye anlyordu.*99+ Nitekim Hatice onun gvenilir olduunu bildiinden ticaret maln kendisine rahatlkla teslim etmitir. O dnemde nakit ve menkul eyalarn muhafazas iin herhangi bir kurum mevcut olmadndan, Kurey'ten baz kimselerin ona kymetli eyalarn emanet olarak braktklar bilinmektedir. Hz. Muhammed (s.a.s.) bu emanetlere asla ihanet etmez ve salam bir ekilde sahiplerine iade ederdi. En zor anlarnda ve g durumda kald zamanlarda bile bu emanetlere hyanet
43

etmemitir. O kendisine emanet edilen ey hususunda gvenilir olduu gibi sznde ve iinde de gvenilir idi. Asla vefaszlk yapmazd. g- Ahlk Hz. Muhammed (s.a.s.), zeki, sakin, kendinden emin, ll ve dengeli tutuma sahip, sz dinlenir, herkes tarafndan sevilen ve takdir edilen, doruluundan ve samimiyetinden phe edilmeyen bir karaktere sahipti. Meslektalarnn saygsn kazanm bir tacirdi. Hakbilir idi. Onunla peygamberlik ncesinde ticar ilikilerde bulunanlar, ok iyi bir arkada olduunu, hak hususunda hatr-gnl tanmadn, zerre kadar riyakarlk yapmadn sylemilerdir.*100+ Yalan sylemezdi. Dost-dman herkes onun yalan sylemediini itiraf ederdi. Akrabalarnn hakkn gzetir, ailesiyle ilgilenir, geimini helal yoldan kazanr, yetimleri korur, muhtalara, zayf ve gszlere yardmda bulunur, misafire ikram eder, herkesle iyi geinirdi. h- Din Hayat Hz. Muhammed (s.a.s.), kendisine vahiy gelmeden nce Arap Yarmadas'nda ve burann snrlarnda yaygn olan Yahudilik, Hristiyanlk ve Mecusilik gibi dinlerden hi birine girmedi. Bu dinlerin mensuplarnn sylediklerine de yaknlk duymad. Putlara tapan Mekkeli mrikler arasnda bymesine ve yaamasna ramen putperestlie de ilgi duymad; putlara inanmad, tapmad, secde etmedi. Mrik detlerinden hibirine meyletmedi. Araplarn takip ettii yolun yanl, taptklar putlarn ve bu putlarn gzne girmek iin yaptklar ilerin bo olduunu anlamt. nk o putlar hibir ie yaramayan, faydas ve zarar olmayan, yaratmayan, bir belay savmaya gc yetmeyen eylerdi. Hz. Muhammed (s.a.s.) toplumdaki sosyal bozukluklarn da farkndayd. Kabilelerin nde gelen kiileri olan zengin tccarlar, akrabalar arasnda bulunan muhtalara kar bile geleneksel grevlerini yerine getirmekte ihmalkar davranyorlard. Sahip olduklar servetler, Mekkeli zenginleri gururlu, kibirli ve kstah hale getirmi, eitli sebeplerle gsz kalm kimselere kar stnlk taslamalarna yol amt. Hz. Muhammed (s.a.s.) ise kt imkanlaryla fakir, muhta ve kimsesizleri kolluyordu. O, Mekkedeki sosyal bozukluklarn farkna varm olmaldr. Bunlar onun slim ftratyla, vahiyden nce de kendi kendine gzlemleyebilecei eylerdi. Hz. Muhammed (s.a.s.) Allahn varlna, birliine ve ahiret hayatna inanyordu. Halkn dalalet iinde bulunduunu gryordu. Ancak bu konuda ne yaplacan, toplumun irkten nasl kurtulacan bilmiyor, hibir ey yapamyor, elinden de bir ey gelmiyordu. Otuz be yanda iken Kbenin tamir ve yeniden inas srasnda Tek Allaha adanm bu evin saysz putlarla doldurulmu olmas, onu sarsm ve derin dncelere sevk etmi olmaldr. Nitekim otuz be yandan, krk yanda kendisine vahiy gelinceye kadar, her yl Ramazan aynda, Mekkenin kuzeydousunda ve Kbe'ye yaklak 5 km. uzaklkta bulunan Nur dandaki Hir Maaras'nda inzivaya ekilmeye balamt. Burada dnceye dalyor, Allah ve O'nun yaratc gcn dnerek ibadet (tahanns) ediyordu. Az bitince evine geliyor, yiyeceini aldktan sonra tekrar maaraya dnyordu. Maarada inziv hayat sona erince Kbe'yi tavaf ediyor ve sonra evine geliyordu. Daha nce Hanflerden Zeyd b. Amr b. Nfeyl ile Abdlmuttalib b. Himin de ayn maarada uzlete ekildikleri bilinmektedir.
44

PEYGAMBERLN MEKKE DNEM

1- Hz. Muhammedin Peygamber Olarak Grevlendirilii Yukarda da akland gibi Hz. Muhammed (s.a.s.) zellikle otuz be yandan sonra, tefekkr ve ibadetle megul oluyordu. Bu amala, Mekke'nin kuzeydousunda yer alan ve Kbe'ye yaklak 5 km. uzaklkta bulunan Nur dandaki Hira maarasna*101+ kapanyordu. Devaml dnmeyi, insanlardan uzak durmay, dedikodulardan kanmay ve nefis murakabesi yapmay alkanlk haline getirmiti. Uykudayken grd ryalar gn kadar parlak ve aydnlk oluyor, ryada grdkleri daha sonra aynen gerekleiyordu. Bu durum devam ederken, inziv hayatn daha ok sevmeye ve ramazan ayn maarada geirmeye balad. Bazen hanm Hatice'nin de onunla birlikte gittii oluyordu. Maaraya gelen yoksullara da yanndaki yiyecekten ikram ediyordu. Yiyecei tkenince evine gelip yenisini aldktan sonra tekrar Hira'ya dnyordu. nziva sresi sona erince, Mekke'ye inerek Kbe'yi tavaf ettikten sonra evine gitmeyi alkanlk hline getirmiti. Kur'an- Kerim'de peygamberliin (bi'set) nasl balad konusunda ayrntl bilgi mevcut deildir. Hadislerde ve tarih kitaplarnda vahyin doru ryalarla (er-ru'y es-sdka) balad bildirilmektedir. Peygamberliin ilk mjdeleri kabul edilen ve alt ay sren bu ryalar grd sre zarfnda Hz. Muhammed (s.a.s.), biraz nce sylediimiz gibi yalnz kalmay tercih ediyor ve Hira'da tefekkre dalyordu. O srada krk yandayd. 610 yl Ramazan aynn 27. gecesinde*102+ sabaha kar ibadetle megul olduu srada vahiy melei Cebrail kendisine Oku emrini verdi. O zamana kadar hi karlamad ve grmedii melein heybetli grn ve hitb karsnda heyecanlanan ve korkuya kaplan Hz. Muhammed (s.a.s.), aknlk ve endie ierisinde Ben okuma bilmem cevabn verdi. Onu dayanamayaca lde skp sonra brakan Cebril Oku emrini tekrarladysa da yine Ben okuma bilmem karln ald. Bu konuma ayn ekilde ikisi arasnda defa tekrarland. Cebrail nc defa ayn cevab aldktan ve onu tahamml ok zor bir ekilde skp braktktan sonra Alak Sresinin ilk be ayetini okudu. Hz. Muhammed (s.a.s.) de tekrarlad: Oku! Yaratan Rabbnn adyla. O insan bir "alaka"dan yaratt. Oku! Rabbn sonsuz kerem sahibidir. O Rab ki kalemle yazmay retti. nsana bilmediini de retti*103+ Hz. Muhammed (s.a.s.) Kurnn bu ilk ayetlerini Cebrailin retmesiyle okudu, kalbine iyice yerletirdi ve ezberledi; ancak heyecan ve korkusu sryordu. Ald vahyin etkisiyle titreyerek hzla evine geldi. Yatana girdi ve ei Haticeye Beni rtnz, beni rtnz dedi. Derin bir uykuya dald. Uyannca bandan geenleri eine anlatt ve Kendimden korktum dedi. Hatice onu sakinletirici u szleri syledi: Korkma, Allaha yemin ederim ki, O hi bir zaman seni utandrmaz. nk sen akraba hakkna riayet edersin, doru konuursun; ciz olanlarn iini yklenirsin. Fakiri doyurur, misafiri arlar, halka yardm edersin. Hz. Muhammed (s.a.s.)in endie ve korkusu mahiyetini bilmedii bir durumla karlamasndan kaynaklanyordu. O nedenle bunun bir cinnet alameti, bir kehanet
45

balangc olabilecei kaygsn tadn belirtiyordu.*104+ Ei Hatice onu teselli etmeye altktan sonra amcasnn olu Varaka b. Nevfele gtrd. Kaynaklarda Hz. Muhammed (s.a.s.)'i gtrmeyip bizzat kendisinin giderek durumu Varaka'ya anlatt da kaydedilmektedir.[105] Gerekten Hz. Hatice, bu nzik durumda izlenebilecek en gzel yolu semitir. Her eyden evvel olay gizlememi; kendisini ve kocasn aknlk ve korku iinde ve srncemede brakmamtr. Danaca kimseyi de ok iyi semitir. Varaka b. Nevfel yerine bir bakasna gidebilirdi. Fakat o byle yapmamtr. Danmak iin kendilerini rahatlatacak ve samm bir ekilde yardmc olabilecek kiiyi semitir. nk Varaka, Yahudilik ve Hristiyanlk hakknda bilgisi olan, Tevrat ve ncil gibi kitaplar okuyan, bunlar bilen kimselerin szlerini dinlemi olan bir bilgindi. Putlara tapmaktan nefret ettii iin hak dini aramak amacyla Zeyd b. Amr ile birlikte Suriyeye gitmiti. Onun Hristiyanl kabul ettii de sylenmektedir. Okuma-yazma biliyordu. Kitb- Mukaddesi ok incelemi, onu brnce harflerle Arapaya evirmiti. Gzleri grmeyen Varaka, Hz. Muhammed (s.a.s.)den bandan geenleri dinleyince unlar syledi: Bu grdn, Allahn Msya indirdii Cebrl (Nms)dir. Keke davet gnlerinde gen olsaydm! Keke kabilenin seni yurdundan karaca gnler hayatta bulunsaydm. Varakann bu szlerini iiten Hz. Muhammed (s.a.s.) Onlar beni buradan karacaklar m? diye sordu. O da Evet, nk senin getirdiin eyi getiren herkes, bu dmanla uramtr. Eer o gnlere yetiirsem sana mutlaka yardm ederim eklinde cevap verdi.*106+ Varakann szleri Hz. Muhammed (s.a.s.)in iini rahatlatmt. Bu defa ayn tecrbenin tekrarlanmasn ve kendisine gelen melein yeniden grnmesini istiyordu. Bu mitle sk sk Cebrille karlat Hira Maaras'na gidiyor ve onu gzlyordu. Fakat gnler, haftalar getii halde melek gelmiyordu. Bu ekilde aradan uzun zaman geti. Buna "Fetretl-Vahiy" denir. Kaynaklar, bu bekleyi iin birka gnden yla kadar eitli sreler kaydederler. Fakat bu durumun ok uzun mddet devam etmedii muhakkaktr. Hz. Muhammed (s.a.s.) bundan rahatsz olmu ve endielenmi; hatta Rabbi tarafndan terkedildii zannna kaplmtr. Bir gn Hira dandan evine gelirken Cebrili ilk grd heybetli haliyle tekrar grd. Daha nceki gibi korku ve heyecana kaplarak derhal evine kotu ve yatana girdi. Fakat melek evde bir kez daha karsna kt ve ona yle hitap etti: Ey rtnen adam, kalk ve (insanlar) uyar. Rabbini byk tan. Elbiseni tertemiz tut. Kt eylerden uzak dur".*107+ Bu ayet-i kermeler Hz. Muhammed (s.a.s.)e peygamberlik grevinin verildiini; bundan byle Allahn kendisine vahyettiklerini insanlara tebli edip reteceini; onlar Allahn yoluna davet edeceini; itaat edenleri dnya ve hiret mutluluu ile mjdeleyip, yz evirenleri cehennem azabyla korkutacan gsteriyordu. 2- slma Davet ve lk Mslmanlar Hz. Peygamber Mddessir Sresinin nzil olmas zerine insanlar slm'a davet etmeye balad. Kaynaklar onun kendisine peygamberlik grevi verilmesinden itibaren (veya drt) yl boyunca slm gizlice yaymaya altn ve aka davet yaplmas emredilene kadar gizli davetin devam ettiini kaydederler.*108+ Bu sre zarfnda Hz. Peygamber tebliini nce ailesine, sonra da dostlarna ve gvendii kiilere yapmtr. Hz. Peygamber ilk davetini hanm Hz. Haticeye yapt. Nzil olan ayetleri ona okudu. imdi bana kim inanr? deyince Hatice Kimse inanmazsa ben inanrm cevabn vererek Hz. Peygamberin peygamberliini ilk olarak tasdik etme erefine nail oldu. Hz. Peygamber
46

daha nce Cebril aleyhisselamn kendisine retmi olduu abdest ve namaz Hz. Haticeye retti. Hz. Peygamberin kzlar Zeyneb, Rukye ve mm Glsm de anneleri ile ayn zamanda slm'a girdiler. Fatma ise o srada henz 4-5 yalarnda bir ocuktu. Hz. Hatice ve kzlarndan sonra, Hz. Peygamberin evinde oturan ve o sralarda henz on veya on bir yanda bulunan Ali b. Eb Tlib ile Hz. Peygamberin azatls Zeyd b. Hrise de iman ettiler. Hz. Peygamberi Hz. Hatice ile birlikte namaz klarken gren Hz. Ali bunun mahiyetini renmek isteyince, Hz. Peygamber Allahn semi olduu dinin bu olduunu bildirdi. Onu tevhid dini slm kabule, faydas ve zarar olmayan putlara tapmay terketmeye davet etti. Hz. Ali nce babasyla istiare etmek istediini syledi. Ancak Hz. Peygamber, davetin aklanmasndan nce bunun yaylmasn ho grmedii iin, gizli tutmasn istedi. Ertesi gn Hz. Ali babasna danmaya gerek duymadan iman etti. Bir gn Eb Tlib, Hz. Peygamberi Hz. Hatice ve Hz. Ali ile birlikte namaz klarlarken grd ve bu din hakknda bilgi istedi. Hz. Peygamber bu dinin Allahn, meleklerin ve babas brahimin dini olduunu ve Allahn kendisini eli olarak gnderdiini bildirdi. Eb Tlibi iman etmeye davet etti. Eb Tlib ise, dedelerinin dininden ve inand eylerden vazgemeyeceini ifade etti. Ancak olumsuz tepki gstermedii gibi, hayatta olduu srece onu koruyacana dair sz de verdi.*109+ Aile bireylerinden sonra tebli sras yakn arkadalarna gelmiti. Hz. Peygamberin gvenilir ve sadk dostu Eb Bekir onun davetine olumlu cevap vererek hi tereddt etmeksizin iman etti. stelik sadece kendisi iman etmekle de kalmad; yakn dostlarna, sz geecek kimselere Mslman olduunu anlatarak onlar da slm dinine girmeye, Allaha ve Onun elisine iman etmeye ard. lk siyer yazarlarndan bn Him, eserinde Eb Bekirin daveti ile Mslman olan sahbler iin zel bir blm ayrmtr. Buna gre Osman b. Affn, Zbeyr b. Avvm, Abdurrahman b. Avf, Sad b. Eb Vakks ve Talha b. Ubeydullah, Eb Bekirin daveti zerine Mslman olmulardr. Eb Bekir bu ahslar Hz. Peygamberin huzuruna gtrm, onlar da slm kabul edip namaz klmlardr.*110+ Bunlardan sonra iman eden ahslardan bazlar unlardr: Eb Ubeyde b. Cerrh, Eb Seleme, Erkam b. EblErkam, Osman b. Mazun, Ubeyde b. Hris, Sad b. Zeyd ve hanm Ftma bint Hattb, Umeyr b. Eb Vakkas, mir b. Eb Vakkas, Ayy b. Eb Reba ve hanm Esm bint Selme, Abdullah b. Mesud, Habbb b. Eret, Abdullah b. Cah, Eb Ahmed b. Cah, Hlid b. Sad, mir b. Fheyre, Ammr b. Ysir, Suheyb b. Sinan, Bill-i Habe, Eb Zer el-Gfr... Hz. Peygamber, teblie ilk balad andan itibaren kadn-erkek, gen-ihtiyar, zengin-fakir, hr-kle ve mevl ayrm yapmakszn tm insanlar slm'a davet etti. Nitekim ilk Mslmanlar incelendiinde ilerinde toplumun her kesiminden fertlerin bulunduu grlmektedir. Bunun yansra ilk Mslmanlarn genellikle genlerden oluan bir topluluk olduu dikkati ekmektedir. Mslman olduklarnda birka kii elli ya civarnda, birka kii otuz be yan zerinde, geri kalan ounluk ise otuz yan altnda bulunuyordu. lerinde nfuzlu ailelere mensup hr kiiler ve zengin ailelerin ocuklar bulunduu gibi, Kurey'in eitli kollarna antlamal (half) olarak katlm kimseler, azatllar, kleler, kadnlar ve kzlar da yer alyordu. Ksaca slm, daha ilk tebli edildii andan itibaren toplumun her kesimine mensup kimseler tarafndan kabul grmtr. Bu durum ayn ekilde ileriki yllarda da devam edecektir. Gizli davet dneminde slm kabul edenlerin gvenilir, sr saklayan, sdk, putperestlikten, chiliyenin bidat ve sapklklarndan holanmayan ve hak dine ilgi duyan
47

kimseler olduklar grlmektedir. Bu dnemde Mslmanlar evlerinde veya tenha da aralklarnda abdest alp namaz klabiliyorlard. Hz. Peygamber le ibadetini Harem-i erifte yapabiliyor, geceleri burada namaz klabiliyordu. Ancak Mslmanlar toplu halde ibadet edemiyor; mriklerin topluca bulunduklar yerlerde slm'a davette bulunamyorlard; Kurn da gizlice okuyorlard. nk slm aka tebli ettiklerinde saldrya uruyorlard. Nitekim bir gn Hz. Peygamber, biraz sonra szn edeceimiz Erkm b. Ebl-Erkamn evinde Mslmanlarla sohbet ediyorken, bata Hz. Eb Bekir olmak zere sahbler, slm mriklere aklamak zere Kbenin yanna gitmeyi Hz. Peygambere teklif ettiler. Hz. Peygamber, henz saylarnn yeterli dzeye ulamadn syleyerek buna taraftar olmadn aklad. Fakat Hz. Eb Bekirin srarna dayanamayarak hep birlikte Harem-i erife gittiler. Mrikler orada toplanm oturuyorlard. Hz. Eb Bekir cesaretle ortaya atlarak mriklere kar konumaya balad; putlara tapmaktan vazgeip Allaha ve Reslne inanmak gerektiini anlatt. Buna hogr gsteremeyen mrikler onun zerine saldrdlar. Utbe b. Reba, Hz. Eb Bekiri fena bir ekilde dverek kanlar iinde brakt. Bu arada mrikler Hz. Peygambere de saldrdlar.*111+ Bu durum karsnda Hz. Peygamber slm tebli iin uygun yerin imdilik Erkamn evi (Drlerkm) olduu kanaatine vard. Mekke dneminde ve peygamberliin ilk yllarnda Hz. Peygamberin Drlerkmdaki faaliyetleri nemli bir merhale tekil eder. Henz on yedi veya on sekiz yalarnda iken slm kabul eden Erkam b. Ebl-Erkama ait olan bu ev tebli faaliyeti iin son derece elverili idi. Kbe'nin yaknnda, Saf tepesinin eteinde bulunuyordu. Hac ve umre maksadyla dardan gelenlerle dikkati ekmeden burada temas kurma imkan vard. Ayrca Mekkeli Mslmanlar da Erkamn evine kolayca gelip gidebiliyorlard. Hz. Peygamber burada bir yandan ashb- kirma din bilgiler retiyor; dier yandan insanlar slm'a davet ediyordu. Mslmanlara Kurn okuyor, onlarla birlikte namaz klyordu. Bu evdeki faaliyetler sonucu birok kimse slm kabul etmitir. Hz. mer burada Mslman olanlarn sonuncusudur. Drlerkamn ikametgah olarak kullanlmas ilk Mslmanlarn slm kabul tarihlerine bir esas tekil etmitir. Nitekim kaynaklarda sahblerin Mslman olular, Reslullahn Drlerkama girmesinden nce, Darlerkamda iken ve Drlerkamdan sonra eklinde tarihlendirilmitir. Hz. Peygamber, nbvvetin 6. ylnda Zilhicce aynda Hz. merin Mslman olmasyla Drlerkamdan ayrlmtr. Hz. Peygamber, En yakn akraban uyar*112+ ve Ey Muhammed! Artk emrolunan aka ortaya koy. Puta tapanlara aldr etme"*113+ yetlerinin nzil olmas zerine aka slm'a davet etmeye, nce yakn akrabalarndan balamak zere tm Kureye, daha sonra da dier kabilelere teblide bulunmaya balad. uar Sresinde, aka en yakn akrabasn uyarmas emrediliyordu. phe yok ki bu, dier insanlara topluca ulaabilmesi iin bir basamak tekil edecekti. Bu yetin nzil olmas zerine Hz. Peygamber bir ziyafet tertipleyerek yakn akrabalarndan krk veya krk be kiiyi evine davet etti. Yemekten sonra amcas Eb Leheb, onun konumasna frsat vermeden ileri atlarak sze balad ve ...Kabilesine senin getirdiin gibi kt (!) bir ey getiren kimse grmedim diyerek onu susturdu. Hz. Peygamber maksadn anlatamadan topluluk dald. Eb Lehebin bu davran Hz. Peygamberin gcne gitti. Bir ka gn sonra bir toplant daha tertipledi. Bu toplantda Hamd Allaha mahsustur. Ona hamdeder, Ondan yardm talep eder, Ona inanr, Ona dayanrm . Allahtan baka ilah bulunmadna ehadet ederim. O
48

birdir, ei ve benzeri yoktur. diyerek sze balad. Kendilerine yalan sylemeyeceini, kendilerini aldatmayacan vurgulayarak szlerine yle devam etti: Allah yle bir Allahtr ki, Ondan baka ilah yoktur. Hi phesiz ben, zellikle size ve genel olarak btn insanlara Allahn elisiyim. Allaha andolsun ki, siz uykuya daldnz gibi leceksiniz. Uykudan uyandnz gibi de diriltileceksiniz. Yaptklarnzdan hesaba ekileceksiniz. yiliklerinizin karlnda iyilik, ktlklerinizin karlnda da ceza greceksiniz. Cennet de cehennem de ebeddir. lk uyardm da sizlersiniz. Hz. Peygamberin konumasndan sonra amcas Eb Tlib, onun szlerini gzel bulduunu belirterek, emrolunduu zere grevine devam etmesini syledi; onu koruyup destekleyeceini bildirdi; ancak kendisinin atalarnn dininden ayrlamayacan ifade etti. Dier amcas Eb Leheb ise, bunun kt(!) bir ey olduunu syleyerek akrabalarnn onun faaliyetine engel olmalarn istedi; ayet onun davetini kabul ederlerse zillete maruz kalacaklarn, himaye ederlerse ldrleceklerini syledi. Eb Tlib tekrar sz alarak, sa olduklar mddete onu koruyacaklarn ifade etti. Hz. Peygamberin halas Safiye, Eb Lehebe kar karak davrannn ho olmadn aklad. Eb Tlib de Safiyeyi destekledi. Hz. Ali de Hz. Peygamberi destekleyeceini syledi. Onun henz bir ocuk olmas dolaysyla davetliler gltler ve daha sonra daldlar. Bu toplantda Eb Tlibin olu Cfer ve Muttaliboullarndan Ubeyde b. Hris slmiyet'i kabul etti. Peygamberimiz slm tm Mekkelilere teblie karar verdi. Saf tepesine karak Ey Kurey topluluu ! diye seslendi. Kurey kabilesi toplannca, ayet size u dan eteinde bir svari birlii var desem bana inanr msnz? diye sordu. Evet, senin yalan sylediini grmedik cevabn ald. Bunun zerine unlar syledi: yleyse ben byk bir azaba dr olacanz size haber veriyorum. Abdlmuttaliboullar! Abdmenfoullar! Zhreoullar!... Allah bana en yakn akrabam uyarmam emretti. Siz Allahtan baka ilah yoktur demedike benim size ne dnyada ve ne de ahirette bir faydam dokunur. Hz. Peygamber szlerini bitirir bitirmez, Eb Leheb ayaa kalkarak Helak olasca! Bizi bunun iin mi topladn? diye tepki gsterdi.[114] Bylece Hz. Peygamber slm tm Mekkelilere tebli etmi oluyordu. Daha sonra Mekke dndaki kabilelere de tebli etmeye balad. Geri eitli vesilelerle Mekke'ye gelen ahslar vastasyla slm, Mekke dnda da tannmt. Hatta civar kabilelerden tek tk Mslman olanlar vard. Ama Hz. Peygamber slm daha geni kitlelere yayabilmek iin Mekke evresinde kurulan Ukz, Mecenne ve Zlmecz gibi panayrlar dolaarak buralara ticaret maksadyla gelen Arap kabilelerine ve haclara, slm anlatyordu. bn Sa'd, Hz. Peygamber'in, peygamberliin drdnc ylndan itibaren ak davet yrttn ve bunun on yl srdn kaydeder.*115+ Kinde, Kelb, Hanfe, mir b. Sasaa, Muhrib, Fezre, Gassn, Sleym, Abs, Uzre, eyban......, Hz. Peygamberin urayp slm tebli ettii kabilelerden balcalardr. Hz. Peygamberin Mekkede hem Kureye ve hem de dier kabilelere bu ekilde slm anlatmas hicrete kadar devam etmitir. O, daha sonra Taifte oturan Sakf kabilesine de gidecektir. Eb Leheb, Hz. Peygamberi her yerde takip ederek szlerini yalanlyor, onun bir sihirbaz ve yalanc olduunu, kabilesini birbirine drdn, bu yzden szlerine itibar edilmemesi gerektiini sylyordu. Dier Kurey mrikleri de srekli olarak slmn yaylmasn engellemeye alyorlard. Deiik kabilelerin farkl tepkileri oluyordu. Kimisi kaba, kimisi kibar, bazs kaamak ve bazs dolayl bir ekilde karlk veriyordu. Ama sonu daima olumsuzdu. Bazlarnn politik nedenlerle, rnein
49

Kurey'ten ekindikleri iin ret cevab vermeleri dikkat ekicidir. Nitekim Evs kabilesinden Enes b. Rfi', "Biz Kureyle ittifak yapmak maksadyla buraya geldik. Kurey'e dman olarak geri dnemeyiz"*116+ demitir. Fakat kendisine taknlan tavr ne olursa olsun Hz. Peygamber sebatla, mitsizlie kaplmadan, azimle yoluna devam ediyor, her frsatta davetini tekrarlyordu. Medine dneminde eitli kabileleri slm'a davet zerinde ileride ayrca durulacaktr. 3- Mriklerin Tepkisi Hz. Peygamberin yl kadar gizli ve daha sonra da ak olarak srdrd faaliyetler esnasnda Mekke mrikleri Reslullahn slm'a davetine ve insanlara Allahn baz emirlerini bildirmesine pek kar kmamlar, onunla tartmaya girmemilerdi. Ancak Hz. Peygamber onlarn putlarn ktlemeye, putperestliin aleyhinde konumaya ve putperest olarak len babalarnn dallette ve cehennemlik olduunu sylemeye balaynca mrikler onun peygamberliini byk bir tehlike(!) olarak kabul etmeye, kendisine atmaya, kar gelmeye ve dmanca davranmaya baladlar.*117+ zellikle putlarn ve putperestlerin cehenneme yakt olacaklarn bildiren yet-i kermeler nzil olunca ve Hz. Peygamber bu yetleri srekli okuyunca dmanlklarn artrdlar. Bu yet-i kermelerin meli yledir: Siz ve Allahn dnda taptnz eyler cehennem yaktsnz. Siz oraya gireceksiniz. Eer onlar birer tanr olsalard cehenneme girmezlerdi. Halbuki hepsi (tapanlar da taplanlar da) orada ebed kalacaklardr. Orada onlara inim inim inlemek der. Yine onlar orada duymazlar.*118+ Mrikler, Hz. Peygamberin davetini engellemek iin her trl yola bavurdular. nceleri Hz. Peygamberle ve Mslmanlarla alay ediyorlard. Peygamberimiz bir topluluun yanndan geerken birbirlerine iaret ederek te Abdlmuttaliboullarnn kendisiyle gkten konuulan olu*119+ diyorlard. Bunun dnda, onu ok iyi tandklar halde mecnn, khin, sihirbaz ve ir gibi szlerle kendisine iftira ediyorlard. Vahiyler hakknda da ne diyeceklerini armlard. "Kur'n' ona ancak bir insan retiyor"*120+ diyorlard. rettiini iddia ettikleri kii de, Hz. Peygamber'in zaman zaman yanna gidip oturduu Cebr adl, kendisi Hristiyan olan, Arapay da dorudrst bilmeyen yabanc bir kle idi.*121+ Kur'n- Kerim'de, "Kendisine nisbet edilen bu ahsn dilinin yabanc olduu, halbuki Kur'n'n apak bir Arapa olduu"*122+ belirtilmekte; bylece mriklerin iddialar reddedilmektedir. Mrikler ayrca, Hz. Peygamber'in (h) "retilmi bir deli"*123+, vahiylerin ise, "Karmakark ryalar, uydurma szler, iir"*124+, "By"*125+, "Peygamber'in uydurduu bir yalan ve baka bir zmrenin bu konuda kendisine yardm ettii"*126+, "Bakasna yazdrp da kendisine sabah akam okunmakta olan masallar"*127+ olduu eklinde birbirinden farkl ve tutarsz iddialarda bulunuyorlard. Btn bu iftiralar karsnda, nzil olan vahiylerde, Kur'n- Kerm'in uydurulduu iddialarna iddetle kar klm; onun beer sz deil, bilakis insanlarn benzerini getiremedikleri ilh bir kelam olduu srarla vurgulanmtr. Mrikler, eer gleri yetiyorsa, ona benzer bir kitap ortaya koymaya davet edilmilerdir; ancak bunu yerine getiremeyecekleri de ifade edilerek kendilerine meydan okunmutur.*128+ Kur'n- Kerim'de ayrca onun khin ve mecnun olmad*129+ da kesin bir ekilde ifade edilmitir. Kurey'in dmanl, szl hakaret, dvmek, boykot, ikence ve hatta ldrmeye kadar varan boyutlarda devam etti. En fazla baskya maruz kalanlar, kleler ve himaye edecek kimseleri olmayan Mslmanlard. Mrikler, hr ve itibarl kimseleri pek fazla rahatsz
50

edemedikleri iin hnlarn kle ve criyelerden alyorlard. slm kabul ettikleri iin ikence gren klelerden birisi Habbb b. Eret idi. Ona bazen kzgn talar zerinde ikence edilirdi. kence izleri mrnn sonuna kadar onun srtnda kalmtr. Cumahtan meyye b. Halef, klesi Bilal-i Habeyi kzgn gne altnda srt st yatrr, byk bir kaya parasn gs stne koydurur, sonra da slmdan vazgemeye, Lt ve Uzzya tapmaya zorlard. kence grenler arasnda Bilalin annesi Hamme de bulunuyordu. Mahzumoullarnn klesi Ammrn babas Ysir ile annesi Smeyye ikence sonucu ldrlrken, Ammr da ar ikencelere tabi tutuldu. Mrikler onu baylncaya kadar dvyorlard. Eb Fkeyhenin ayana bir ip takarak akllarn zerinde srklyorlard. Lbeyne'yi iddetli bir ekilde dvyorlard. Efendileri Mslmanl kabul etmedii mddete bu aresiz insanlarn ya dinlerinden dnmek veya bir iyiliksever tarafndan satn alnp serbest braklmaktan baka areleri yoktu. Nihayet Hz. Eb Bekir onlarn imdadna yetiti. ok sayda Mslman kle ve cariyeyi sahiplerine byk miktarda paralar deyerek satn ald ve sonra hrriyetlerini balad. Bill-i Habe ve annesi Hamme, mir b. Fheyre, Ubeys, mm Ubeys, Eb Fkeyhe, Zinnre, Nehdiye ve Lbeyne Hz. Eb Bekirin kurtard sahbler arasndadr.*130+ Mslman kle ve cariyelerin dnda, bizzat Hz. Peygamber ve Kureye mensup Mslmanlar da saldr ve ikenceye maruz kalyorlard. Nitekim Hz. Eb Bekir, yukarda iaret ettiimiz gibi Utbe b. Reba tarafndan Kbenin yannda fec bir ekilde dvlmt. Hlid b. Sad babas tarafndan nce dvlm, daha sonra hapse atlarak a ve susuz braklmt. Hakem b. Ebl-s, yeeni Osman b. Affann ellerini ve ayaklarn balamt. Talha b. Ubeydullah ve Zbeyr b. Avvm da kendi ailelerine mensup ahslar tarafndan ikenceye tbi tutulmulard. Ancak btn bu ikenceler ve basklar bir tek Mslman bile slmdan vazgeirememiti. Mrikler bizzat Hz. Peygamberi de rahatsz ediyorlar ve hatta ona ikence yapyorlard. Ukbe b. Eb Muayt, bey b. Halefin kkrtmasyla Hz. Peygambere hakaret etmi; Eb Cehilin tevikiyle de bir deve ikembesi getirip secdede iken iki omuzunun zerine koymutu. Ukbe, bir defasnda, namaz klarken onu zerindeki atksyla bomaya teebbs etmi, onu bu durumdan Hz. Eb Bekir kurtarmt.*131+ Yine bir gn secdede iken boynuna basmt. bn Abdilber'in verdii bilgiye gre mrikler bir defasnda Hz. Peygamber'i bayltncaya kadar dvmler, Hz. Eb Bekir "Yazklar olsun size! Rabbim Allahtr dedii ve size Rabbinizden beyyineler getirdii iin adam ldrecek misiniz"? diyerek onlara kmtr. Bunun zerine mrikler Hz. Eb Bekir'i mecnunlukla sulamlardr.*132+ Hz. Peygamberin amcas Eb Leheb ve kars mm Ceml, onun en iddetli muhalifi idiler. Eb Leheb, kapsnn nne necaset koyar, mm Ceml de toplad dikenleri gece vakti geecei yola atard. Bunun zerine Tebbet Sresi nazil olmutur.*133+ Eb Leheb, Eb Cehil, Veld b. Mure, s b. Vil, Nadr b. Hris, Eb Uhayha, Ukbe b. Eb Muayt, Utbe b. Reba, eybe b. Reba, mm Ceml, meyye b. Halef ve bey b. Halef, Mekkelilerden slm dman olanlarn en mehurlardr.*134+ Saldr ve ikencelerin yannda Mekke mrikleri slmn yaylmasna engel olmak iin tm gleriyle alyorlar ve eitli metotlar takip ediyorlard. Mesel, Kurey kabileleri, hac yapmak amacyla dardan Mekke'ye gelenlerin Hz. Peygamberle konuup grmelerine engel olmak iin aralarnda Mekkenin yollarn taksim etmilerdi. Tarihi bn Habb'in verdii bilgiye gre eitli kabilelere mensup on yedi kiiden oluan bir ekip, yollar tutarak ziyaretileri karlarlar, Hz. Peygamberi soranlara O mecnundur, irdir, sihirbazdr gibi
51

ktleyici szler syleyerek haclarn kendisiyle konumasna engel olmaya alrlard.*135+ Ancak btn bu engellemeler, mrikler iin bir fayda salamam ve tersine slm'n lehine gelimelere vesile olmutur. Zira mriklerin tm abalarna ramen ziyaretilerden Hz. Peygamberle grp slm'a girenler oluyordu. Bunlardan Dmd b. Sa'lebe'nin slm' kabul edii son derece ilgi ekicidir. Ezd-i ene kabilesinin bakan olan Dmd, umre maksadyla Mekke'ye gelmiti. Kurey mriklerinin Hz. Muhammed (s.a.s.)'in akln kaybettiini sylediklerini duyunca, onu tedavi etmeyi dnd. Hz. Peygamber'e gelerek, ayet isterse kendisini iyiletirebileceini syledi. Bu teklif zerine Hz. Peygamber u ifadelerle ona cevap vermeye balad: "phesiz ki hamd Allah'a mahsustur. O'na hamdeder, O'ndan yardm isteriz. Allah kime hidayet verirse, onu artacak yoktur. Kimi artrsa, onu da hidayete erdirecek yoktur. Ben, Allah'tan baka ilah bulunmadna, Muhammed'in de O'nun kulu ve elisi olduuna hitlik ederim. Bundan sonra...". Hz. Peygamber henz cevabn tamamlamadan, Dmd, heyecanla onun szn keserek, sylediklerini defa tekrarlatt. Daha sonra da duyduu bu szler hakknda u deerlendirmeyi yapt: "Bu szn bir benzerini hi duymadm; khinlerin, sihirbazlarn, airlerin szlerini iittim, ama bunun gibisini iitmedim. Bu szler cokun denizleri bile coturur". Dmd, ardndan hemen kelime-i ehadet getirdi ve mslman oldu. Hz. Peygamber'e kendisi ve kabilesi adna bat etti.*136+ Devs kabilesinin ileri gelenlerinden air Tufeyl b. Amr Mekke'ye gelir. Mrikler hemen yanna gelerek, Hz. Muhammed (s.a.s.)'in davetinden ve ktlnden(!) bahsederler; onun aleyhine konuurlar ve durumun ciddi boyutlara ulatn sylerler. Kendi balarna gelenin Tufeyl'in ve kabilesinin bana gelmesinden korktuklarn dile getirirler. Bunun iin onunla konumamasn ve szlerini dinlememesini isterler. Bu husus zerinde o kadar fazla dururlar ki, Tufeyl b. Amr, Hz. Peygamber'den bir ey dinlememeye, onunla konumamaya kesin karar verir. stemiyerek de olsa onun baz szlerinin kulana gitmemesi iin, Harem-i erif'e giderken kulaklarna pamuk tkar ve bu ekilde Kbe'nin yanna varr. Tam bu srada orada namaz klan Hz. Peygamber'in yanna yaklar. Bu arada onun okuduklarndan bir sz iitir. Kendi kendine, kendisinin akll bir air olduunu, gzeli irkinden ayrt edebildiini, ayet Hz. Muhammed (s.a.s.)'in tebli ettii ey gzelse kabul edebileceini, irkinse reddedeceini dnr. Namazn bitirip evine giden Peygamber'i takip eder ve bandan geenleri ona anlatr. Hz. Peygamber kendisine slm' anlatr; Kur'an okur. Kur'n'n slbunun gzellii ve dinledii hususlarn muhtevas Tufeyl'in houna gider. slmiyet'i kabul ederek yurduna dner; ailesinin ve kabilesinden baz kimselerin mslman olmasn salar.*137+ 4- Mriklerin Uzlama Teklifleri Kurey mrikleri Hz. Muhammed (s.a.s.)in azim ve sebatla insanlar slm'a davet ettiini grnce, ona engel olmas veya himayeden vazgemesi iin amcas Eb Tlibe mracaat etmeye karar verdiler. bn Hiam, Kureylilerin Eb Tlibe bu maksatla defa bavurduklarn kaydetmekte ve ilk mracaat yapan on kiilik heyetin isimlerini vermektedir. Bu heyet Eb Tlibe giderek unlar sylemitir: Eb Tlib! Yeenin tanrlarmza hakaret etti. Dinimizi ktledi. Bizim aklsz olduumuzu babalarmzn, dedelerimizin eri yolda gitmi olduklarn syledi. imdi sen ya onu bunlar yapmaktan vazgeir; yahut himayeden vazge.... Eb Tlib bu heyeti tatl dille bandan savd. lk mracaatlarndan istedikleri sonucu elde edemeyen mrikler Eb Tlibe ikinci defa bavurarak artk yeeninin szlerine katlanamayacaklarn, ya davasndan vazgeirmesini veya onu himayeden vazgemesini, aksi takdirde kendisine kar da cephe alacaklarn tehdit edercesine sylediler. Eb Tlib bu defa
52

Hz. Muhammed (s.a.s.)i ararak Kureylilerin kendilerine sylediklerini bildirdi. Davasndan vazgemesini, artk meselenin kendisinin de altndan kalkamayaca noktaya geldiini ifade etti. Bunu duyan Hz. Peygamber amcasnn kendini koruma hususunda fikir deitirdiini sanarak Bu iten vazgemem iin gnei sa elime, ay da sol elime verseler dahi Allah bu dini stn klncaya kadar veya ben lnceye kadar vazgemeyeceim deyip ayaa kalkt ve yrd. Buna zlen Eb Tlib Yeenim! Git, istediini syle. Allaha andolsun ki seni asla onlara teslim etmem dedi.*138+ Mrikler, Eb Tlibin Reslullaha yardm ettiini ve onu himayeden vazgemeyeceini, kendilerine onu teslim etmeyeceini; hatta gerekirse onlardan ayrlacan anladklar zaman, Velid b. Murenin olu Umreyi yanlarna alarak Eb Tlibe gtrdler. Gen ve yakkl olan Umreyi Hz. Peygamberle deitirmek istediler ve Eb Tlibe u acaip teklifte bulundular: Eb Tlib! te Kurey kabilesinin en kuvvetli ve en yakkl genci olan Umre b. Veld. Onu al, zeksndan ve gcnden istifade et, onu evlat edin, senin olsun. Buna karlk, senin ve dedelerinin dinine kar gelen ve kavminin birliini bozan, u yeenini bize teslim et, onu ldrelim. te sana adam yerine bir adam veriyoruz. Onlarn bu gln ve aldatc tekliflerine Eb Tlib u sert cevab verdi: Allaha yemin ederim ki siz bana ok kt bir teklifte bulunuyorsunuz! Nasl olur? Siz olunuzu, sizin iin beslemem karlnda bana veriyorsunuz; benimkini ise ldrmek iin istiyorsunuz, yle mi? Bu asla olmaz.*139+ Mrikler bizzat Hz. Peygamberin kendisine bavurarak da baz tekliflerde bulundular. Bir defasnda Utbe b. Reba tek bana, bir baka zaman da heyet halinde ona bavurarak, bu hareketiyle mal istiyorsa mal vermeyi, saltanat istiyorsa kendisini bakan yapmay, hasta ise tedavi ettirmeyi nerdiler. Fakat Hz. Muhammed (s.a.s.), gayesinin bunlar olmadn, Allah tarafndan kendisine verilen peygamberlik grevini yerine getirdiini ve bu uurda her eye katlanacan bildirdi.*140+ Bundan bir sonu alamayan mrikler, "Biz senin ibadet ettiine ibadet edelim, sen de bizim taptklarmza tap" eklinde bir teklif daha gtrdler.*141+ Bunun zerine Kfirn Sresi nzil oldu. Bu srenin meli yledir: "De ki: Ey kfirler! Ben sizin tapmakta olduklarnza tapmam. Siz de benim taptma tapmyorsunuz. Ben de sizin taptklarnza asla tapacak deilim. Evet, siz de benim taptma tapyor deilsiniz. Sizin dininiz size, benim dinim de banadr".*142+ 5- Muhalefet Sebepleri Kurn- Kerm, insanlar Allahn birliine inanmaya ve sadece ona ibadet etmeye aryor, putlar ve putperestlii ktlyor, onlarn ne fayda ve ne de zarar verdiini aklyordu. Bu yetlerden bazlar unlardr: Siz, Allah brakp birtakm putlara tapyorsunuz, aslsz szler uyduruyorsunuz.*143+ Onlar Allah brakp kendilerine ne zarar ve ne de fayda verebilecek eylere tapyorlar.*144+ Yine Kurn- Kerim, putlarn ve putperestlerin cehenneme yakt olacaklarn bildiriyordu: Siz ve Allahn dnda taptnz eyler cehennem yaktsnz....*145+ Ayn zamanda meleklere ve cinlere tapanlar eletiriyor, insanlarn ve cinlerin Allaha ibadet etmek iin yaratldklarn aklyordu. Ksacas, mriklerin tm btl inan ve ibadetlerine kar kyor, kendilerini tevhide davet ediyordu. Onlar ise, atalarndan miras olarak devraldklar inan, tapnma ve gelenekleri terketmek istemiyorlard.

53

Kbe, tm Araplar tarafndan kutsal mekan olarak kabul ve ziyaret edildii iin, Mekke mrikleri, burada btn Araplarn hakk olduunu dnyorlard. Onlar, Kur'n'n ifadesiyle, Hz. Peygamber'e "Biz seninle beraber doru yola uyarsak, yurdumuzdan atlrz"*146+ diyerek, slm' kabul ettikleri takdirde Mekke'den srlme tehlikesiyle kar karya kalabileceklerini, bahane olarak, dile getiriyorlard. Fakat Allah Tel, onlarn bu iddiasn, "Biz onlar, kendi katmzdan bir rzk olarak her eyin rnlerinin toplanp getirildii, gvenli, dokunulmaz bir yere yerletirmedik mi? Fakat onlarn ou bilmezler"*147+ buyurarak eletirmektedir. Kurey mrikleri putperestliin yklmasyla btn Arap kabileleri nezdinde elde etmi olduklar din stnln ve ticr menfaatlerin ellerinden gitmesinden endie duyuyorlard. Ayrca put imal edip Kbeye gelenlere satanlar vard. slmn bunu haram klmasna put ticareti yapanlar fena halde kzyorlard. Araplar, kltrel gelenein taycs olarak kabul ettikleri 'atalar'dan intikal eden rf, adet ve geleneklere byk nem veriyorlard. Kureyliler iin de putperestlik, korunmas gereken bir deerdi. Babalarn belli bir dine inanm olarak bulduklarn ve kendileri iin de en akllca yolun babalarnn geleneini srdrmek olduunu sk sk sylyorlar, kendi tutucu davranlarn hakl karmak iin babalarnn geleneklerini ileri sryorlard. Dolaysyla atalar taklit, gerek inan ve gerekse ibadet ve yaama tarzlarnda mrikler iin vazgeilmez bir esast. Muhalifler, slm' atalarnn yoluna, yani geleneksel davran ve inanlara saldr olarak gryorlard. Kuran- Kerimde onlarn bu tutumlar eletirilmektedir: Onlara Allahn indirdiine ve Resle gelin denildii vakit, Babalarmz zerinde bulduumuz yol bize yeter derler. Atalar hibir ey bilmiyor ve doru yol zerinde bulunmuyor iseler de mi?*148+ Kuran- Kerim, Araplarn ahlakszln, zulm ve hakszlklarn, kt ve irkin yaaylarn aka eletiriyor, fenalklarn sayyor ve yaptklarn yzlerine vuruyordu. Kur'an- Kerim'in getirdii ahlakn Arap toplumunun geleneksel ahlak anlayndan kkl bir ekilde koptuu ortadadr.*149+ Onlarn ahlak, Kuran- Kerimin ngrd ahlak ile eliki tekil ediyordu. Kuran- Kerim insanlar gzel ahlaka ve fazilete davet ediyordu. Mekke mrikleri lmden sonraki ebed hayata, yaptklarndan hesaba ekileceklerine inanmyorlar veya inanmak istemiyorlard. Kuran- Kerimin ktlk ileyenlerin cezaya arptrlacandan bahsetmesinden memnun olmuyorlard. Kt alkanlklarndan, haksz kazanlarla insanlar ezmelerinden, iki, fuhu... gibi slmn yasaklad gnahlardan dolay hesap vermeyi dnmek bile istemiyorlard. Hayat ancak bu dnyada yaadmzdr, lrz ve yaarz. Bizi ancak zaman helk eder*150+ diyorlar ve ahireti inkar ediyorlard. Kabile yapsnda sosyal tabakalara nem veriliyordu. Mekkeliler, klelerin, efendisinin dininden baka bir dine girmesine tahamml edemiyorlar, onlarn Mslman olmalarn kendilerine kar isyan kabul ediyorlard. Halbuki Hz. Peygamber eitlii emrediyor, insanlar arasnda snf fark gzetmiyor, mensuplarn ister kle, ister efendi, ister zengin, isterse fakir olsun, ayn seviyede kabul edip stnlk lsnn takv olduunu belirtiyor, mminleri karde ilan ediyordu. Efendiler, kendilerini klelerle eit tutan bir dine girmek istemedikleri gibi ona cephe de alyorlard.
54

Mekkelilerin slm'a muhalefetinde kabile rekabetleri de nemli yer tutmaktayd. Eb Cehilin aadaki szleri onun Abdmenfoullarna rekabeti yznden Hz. Muhammed (s.a.s.)e inanmadn gstermektedir. O, yle diyordu: Biz Abdmenfoullaryla eref hususunda anlamazla dtk. Onlar halka yemek yedirdiler, biz de yedirdik. Onlar yaya kalm kimselere binek verdiler, biz de verdik. Onlar halka bata bulundular, biz de bulunduk. Sonunda ayn dereceye ulap burun buruna giden iki yar at durumuna geldiimizde onlar te bizden, semdan kendisine vahiy gelen bir Peygamber kt dediler. Biz buna ne zaman ulaacaz? Allaha andolsun ki ona asla inanmayz".*151+ Eb Cehil, peygamberlii Mekke ehrinin idaresi ve hac ibadeti ile ilgili grevlerden birisi gibi telakki ediyor ve bu grevin Abdmenfoullar iinden birisine verilmesine tahamml edemiyordu. Onun bu husustaki dncesini dile getirdii bir sz yledir: "Sikye, rifde ve mevere grevleri Abdmenfoullarnn elinde bulunmaktadr. imdi de Peygamber onlardan kt. Peki bize ne kald"?*152+ Kimi muhalifler Kur'an'n Hz. Muhammed (s.a.s.)'den daha asil birisine verilmesi gerektiini dnyorlard. Velid b. Mure, Hz. Muhammed (s.a.s.)in peygamber olmasn bir trl kabul edememitir. O, yle derdi: Nasl olur? Ben Kurey kabilesinin by ve bakan olaym da bir kenara braklaym. Muhammede vahiy gelsin? Nasl olur Eb Mesud Amr b. Umeyr es-Sakaf, Sakf kabilesinin bakan olsun da o da bir kenara braklsn? kimiz bu iki ehrin (Mekke ve Tif) bakanlaryz. Onun gr ve iddialarna cevaben Yce Allah yle buyurur: Onlar dediler ki: Bu Kuran iki ehirden bir byk adama indirilse olmaz myd? Rabbinin nimetini onlar m paylayorlar?*153+ 6- Hz. Hamza ve Hz. merin Mslman Olular Kurey mriklerinin slm'a muhalefetinin btn iddetiyle devam ettii bir srada, kahramanlk ve yiitlikleriyle mehur iki kii, Hamza b. Abdlmuttalib ve mer b. Hattab slmiyet'i kabul ettiler. Bu olay, Mslmanlarn glenmesine vesile olduu gibi slm muhaliflerinde de ok etkisi yapt. neminden dolay ilk slm Tarihi kaynaklar bu iki ahsn Mslman olularyla ilgili olaylar mstakil balklar altnda kaydederler. Hz. Hamza, yeeni Hz. Muhammed (s.a.s.)den bir ka ya bykt. kisi ocukluk arkada ve st kardei idiler. Hz. Hamza avlanmay severdi. Avdan dnnce evine gitmeden Kbe'yi tavaf ederdi. Gl, kuvvetli idi; hakszla maruz kalanlara destek olurdu. Henz Mslman olmamt, ama yeenini ok seviyor ve ona yaplan haksz muamelelere ok zlyordu. Bir gn Eb Cehil, Saf tepesinin yannda Hz. Peygambere hakaret etmi, dinini ve peygamberliini kmseyerek hakaret dolu szler syleyip her zamanki gibi onu incitip zmt. Hz. Peygamber ise karlk vermemiti. Abdullah b. Cd'an'n bir criyesi, olayn meydana geldii yere yakn olan evinden olup biteni grm ve syleneni duymutu. Bu kadn biraz sonra avdan dnen Hamzaya, Eb Cehilin yaptklarn anlatt. Hamza kadnn anlattklarn duyunca ierledi. Doruca Mescid-i Harama giderek Kurey'in ileri gelenleri ile birlikte oturan Eb Cehile doru ilerledi. Yanna varnca yayn kaldrarak bana vurup yaralad. Sonra da Sen Muhammede svp sayarsn ha! te ben de onun dinindeyim. Elinden gelirse bana da cevap ver, bana da sv de seni greyim! diyerek onu tehdit etti. Bu srada Eb Cehilin kabilesi olan Mahzumoullarndan bazlar ona yardm etmek iin harekete gemek istediler. Ancak Eb Cehil, Hamzann hakl olduunu syleyerek onlara engel oldu. Hz. Hamzann slm kabul edii Hz. Peygamber'e ve Mslmanlara g verdi.
55

Mrikler, ondan korktuklar ve Hz. Muhammed (s.a.s.)i savunacan bildikleri iin ktlk yapmaktan ekinmeye baladlar.*154+ Hz. Hamzann slmiyet'i kabul Hz. merden nce idi ve o srada Hz. Peygamber Drlerkamda faaliyetini srdryordu. Hz. Peygamber bir taraftan tebli vazifesini srdrrken dier taraftan slmn ve Kurann zaferi iin baz kuvvetli ahsiyetlerin hidayete ermesini Yce Allahtan niyaz ediyordu. Eb Cehil ve merden birinin hidayeti iin yle dua etmitir: Allahm! slmiyeti ya Ebl-Hakem b. Hiam (Eb Cehil) veya mer b. Hattb ile teyid edip glendir. Bu duadan nasibini alan mer b. Hattab olmutur. mer b. Hattab, Adiy kabilesine mensuptu. Kurey'in yiitlerindendi. Balangta slmn iddetli muhalifi idi. Mslman cariyelere ikence yapard. Bir gn klcn kuanarak Hz. Muhammed (s.a.s.)i ldrmek maksadyla Drlerkama doru yneldi. Yolda yine Adiy kabilesinden Nuaym b. Abdullaha rastlad. Nuaym ona nereye gittiini sordu. mer Kurey'in birliini bozan ve onlar aklszlkla itham eden, dinlerini ktleyen, ilahlarna hakaret eden Muhammedi ldrmeye!) diye cevap verdi. Bunun zerine Nuaym ona, Muhammedi ldrrse Abdmenafoullarnn kendisini sa brakmayacan hatrlatt. Peinden, enitesi Sad b. Zeyd ile kzkardei Ftmann da Mslman olduunu bildirdi. slm kabul etmi olan Nuaymn muhtemelen bundan maksad, Sad ile Fatmay ihbar etmek deil, merin ilgisini baka tarafa yneltip zaman kazanmakt. Kzkardeini ldrmeyebilirdi; ama Hz. Muhammed (s.a.s.)i ldrmeye kararl grnyordu. mer derhal enitesinin evine yrd. Habbb b. Eret onlara Kuran retiyordu. O, hemen gizlendi. mer hiddetle ieriye girdi. Darda iken, evde okunan Kuran iitmiti. Duyduklarnn doru olduuna kanaat getirdi. Enitesini ve kzkardeini dvmeye balad. Kzkardei, slm kabul ettiklerini, ne pahasna olursa olsun bundan vazgemeyeceklerini haykrd. Bunun zerine mer, okuduklarnn kendisine getirilmesini istedi. Th Sresinin yazl olduu kad kendisine getirdiler. Okuduklarnn houna gittiini syledi. Bunun zerine Habbb b. Eret gizlendii yerden kt. mer, Muhammedin bulunduu yere gitmek istediini syleyerek doruca Drlerkama yrd. eridekiler merin klcn kuanm vaziyette geldiini grnce kapy amakta tereddt ettiler. Fakat ieride bulunan Hz. Hamza yi niyetle gelmise bu iyilii kendinden esirgemeyiz; yok eer bir ktlk aryorsa onu kendi klcyla ldrrz dedi. Bunun zerine Hz. Peygamber kapnn almasna izin verdi ve meri avluda karlayarak ne maksatla geldiini sordu. mer Ey Allahn Resl! Ben Allaha, onun elisine ve Allah tarafndan indirilen eylere inanmak iin geldim cevabn verdi. Hz. Peygamber bunun zerine tekbir getirdi. Hz. merin slm kabul etmesi Mslmanlar glendirdi ve sevindirdi.*155+ Onun Mslman oluu biraz sonra greceimiz Habe Hicretinden sonra ve Hz. Muhammed (s.a.s.)'in peygamber oluunun 6. ylnn Zilhicce aynda (m. 615) gereklemitir. Burada, insanlarn slm'a dahil olmasnda, ahslar ve kitleleri slm'a cezbetmede Kuran- Kermin tesirine iaret etmek gerekir. mer ve onun gibi pekok kimsenin slm'a girmesinde Kuran- Kerimin slubunun gzelliinin ve etkileme gcnn rol oynad grlmektedir. Kur'an slp ve edeb zellikler bakmndan beerin syleyemeyecei stnle sahiptir; kula okad kadar kalbe de hitap eder. merden baka Devsli mehur air Tufeyl b. Amrn, Eb Zer el-Gfrnin, nl sihirbaz Dmd b. Salebenin, Akabe mevkiinde slm kabul eden Hazrecli alt kiinin, Evs kabilesi reislerinden Sad b. Muazn ve daha pekok sahbnin Kuran- Kerimi dinledikleri anda Mslman olduklar bilinmektedir.
56

7- Habeistana Birinci Hicret Hz. Peygamber, sahbenin kar karya kald skntlardan dolay zlyor, ancak elinden bir ey gelmiyordu. Sonunda onlara Allah ektiiniz skntlardan kurtulmanz iin bir yol gsterinceye kadar Habeistana g etseniz iyi olur. Zira orada, yanndakilerden hi birine zulm yaplmayan bir hkmdar vardr diyerek bu lkeye gitmelerini tavsiye etti. Bunun zerine Mslmanlardan bir ksm Habeistana g ettiler. Bu, slmda ilk hicrettir. Kaynaklar Habeistana hicretin iki kez olduunu, birincisinin peygamberliin 5. ylnda (m. 615) ve Recep aynda gerekletiini kaydederler. Birinci Habe hicretine katlanlarn, drd kadn, on biri erkek olmak zere toplam on be (baz kaynaklarda on alt) kiiden ibaret olduklar kaynaklarda kaydedilmektedir. Bunlar, Osman b. Affan ve hanm Rukye, Eb Huzeyfe b. Utbe ve hanm Sehle bint Sheyl, Eb Seleme ve hanm mm Seleme, mir b. Reba ve hanm Leyl bint Eb Hasme, Zbeyr b. Avvm, Musab b. Umeyr, Abdurrahman b. Avf, Osman b. Mazn, Eb Sebre, Htb b. Amr ve Sheyl b. Beyddr. Grld gibi bunlardan bazlar hanm ile birlikte gitmilerdir. Bu muhcirler kimisi binekli, kimisi de yaya olarak gizlice Kzldeniz kenarna, uaybe Liman'na kadar gittiler. Limana tam o srada iki ticaret gemisi gelmiti. cret karlnda bu gemilere binerek sa-slim Habeistan topraklarna ayak bastlar. Kurey mrikleri onlar yakalamak zere pelerinden adamlar gnderdiler. Fakat bu adamlar muhcirlere yetiemediler. Muhcir Mslmanlar orada huzur ve gven iinde yaamaya baladlar.*156+ Mslmanlar baka bir blgeye deil de zellikle niin Habeistana hicret etmilerdir? Bu soruya, Arap Yarmadas'nn eitli blgelerini, Mslmanlarn oralara hicret imkan olup olmad asndan deerlendirmek suretiyle cevap vermek mmkndr. Her eyden nce Arabistandaki Arap kabilelerinden herhangi birinin yanna hicret edemezlerdi. nk bu kabileler henz mrik idiler. eitli vesilelerle Mekke'ye geldiklerinde kendilerini slm'a davet eden Hz. Peygambere hibiri henz olumlu cevap vermemiti. stelik bu kabileler Kurey mrikleri ile irtibat halinde idiler. Mslmanlar iin Kurey'le aralarnn almasn istemezlerdi. Arabistanda oturan Yahudi ve Hristiyanlarn hakim olduklar blgelere gidemezlerdi. Zira yarmadadaki Yahudi ve Hristiyanlar birbiri ile ekime iinde ve yekdierine kar egemenlik kurmakta birbiriyle rekabet halinde idiler. Onlar yeni bir rakip istemezlerdi. Yemen blgesine de hicret edemezlerdi. nk buras Mecus rann smrgesi idi. Semv bir dini kabul etmeye yanamadklar gibi, bu dine mensup olanlar da kabul etmezlerdi. Irak ve Suriye blgesi de Mslmanlarn hicretine elverili deildi. Zira bu iki blgeye ulamak zor olduu gibi, Kureylilerin bu blgelerle yakn ticr ilikileri vard. Dahas, buralarda ran ve Bizans nfzu hakimdi. Bunun yansra, bu blgelerin idarecileri halka zulm yapyorlard. Umman blgesinde de zulm hkimdi. Dolaysyla tek gvenli blge Habeistand. Nitekim Hz. Peygamber de oray tavsiye etmitir. Hz. Peygamber'in zellikle oraya hicreti tavsiyesinden, onun dnyay iyi tandn da anlyoruz. Mslman muhacirler Habeistanda gerek hkmdar ve gerekse halk tarafndan iyi muamele grmler, ibadetlerini serbeste yapmlar, eziyetle karlamamlar ve kimseden kt bir sz iitmemilerdir. Bu srada Habeistandaki muhacirlerden bazlarnn Mekkede meydana gelen bir olay sebebiyle hicretten drt ay kadar sonra Mekke'ye dnd, ancak olayn aslsz olduunun anlalmas zerine tekrar Habeistana gittikleri sylenir. Hicret receb aynda gereklemiti.
57

Muhacirler orada aban ve ramazan aylarnda kalmlar, evval aynda geri dnmlerdir. Biraz sonra bahsedeceimiz olay ise ramazan aynda meydana gelmitir.*157+ Baz slm tarihi kaynaklarnda yer alan ve Garnk Kssas diye bilinen bu habere gre Peygamberimiz Kbenin yannda Necm Sresini okurken, Grdnz m o Lt ve Uzzy? Ve ncleri olan tekini, Ment*158+ yetlerini okuduktan sonra, gy Bunlar yksek kuulardr, onlarn efaatlar umulur szlerini eytann telkini ile sylemi! Secde ayetine gelince secdeye varm, btn kfirler de secde etmiler! Mrikler, putlarnn Hz. Peygamber tarafndan vlmesine sevinmiler. Akam olunca Cebril aleyhisselam gelerek Hz. Peygambere Allah tarafndan vahyedilmeyen szleri sylediini bildirmi. Hz. Peygamber buna ok zlm, eytann syledii szleri iptal etmi!.*159+ bn Sad ve Taber gibi en eski slm tarihi melliflerinin doruluunu aratrmadan eserlerine ald bu rivayeti, Mslman limler, szlerinin elikili, rvlerinin zayf, senetlerinin kopuk ve her eyden nce tevhid inancna aykr olmas gibi eitli ynlerden eletiriye tabi tutmular ve uydurma olduunu ortaya koymulardr. Hz. Peygamberin, mcadele iinde bulunduu putlar vc szler sylemeyecei ortadadr. Nitekim, Necm Sresinin 19. ve 20. ayetleri putlar, putperestlii ktlemekte ve bunlarn anlamszln aklamaktadr. Bu ayetlerin hemen peinden Hz. Peygamberin putlar ven ifadeler kullanm olmas imkanszdr. Belki bu ifadeleri mriklerden birisi kullanm olabilir. Nitekim sahh rivayetlerde putlar ven ibareler yer almamaktadr. Muhtemelen eski tarih yazarlar bu rivayeti, lh vahyin eytanlarn her trl saldrlarna kar korunduunu ifade etmek gibi iyi niyetle kitaplarna almlardr. Fakat pekok batl yazar, uzlama noktasndan ve muhacirlerin geri dnmesinden*160+ hareketle Garnik hikayesini doru kabul ederek yeni yorumlarla sk sk gndeme getirmiler; slm'a saldrmak ve vahiy messesesinde phe uyandrmak iin malzeme olarak kullanmlardr. Son olarak 1988 ylnda Hint asll ngiltere vatanda Selman Rdi tarafndan yazlan eytan yetleri kitab ile konu tekrar gndeme gelmitir. Garnk meselesine aklk getirmek amacyla slm dnyasnda ve lkemizde ok sayda aratrma yaplmtr.*161+ 8- Habeistana kinci Hicret Mriklerin basklarnn gittike artmas zerine Birinci Habe hicretinden bir yl sonra Cfer b. Eb Tlibin bakanlnda seksen iki erkek ve on sekiz kadndan oluan bir grup Mslman daha Habeistana hicret etti. Bu muhcirlerin isim listeleri kaynaklarmzda yer almaktadr. Kurey mrikleri hicret eden Mslmanlara iltica hakk tannmamas ve onlar lkesinden karmas iin Amr b. s ve Abdullah b. Eb Rebay birtakm hediyelerle Habeistan Hkmdar Nec Ashame'ye eli olarak gnderdiler. Hkmdar elilerin taleplerini dinledikten sonra muhacirlerin ifadesine bavurmaya karar verdi. Saray erkn ve Hristiyan din adamlarnn huzurunda muhacirleri temsilen Cfer b. Eb Tlib konutu. O srada 25 yalarnda bir gen olan Cfer, byk bir cesret, maharet ve aklkla Cahiliye inan, rf ve adetleriyle slmn getirdiklerini mukayese etti. slmn inanlarn ortaya koyarak yurtlarn terketme sebeplerini aklad. Hz. Peygamber'in daha henz slm'n ilk yllarnda getirdii yenilikleri veciz ve edeb bir slupla dile getiren bu konumay neminden dolay aaya alyoruz:

58

"Ey hkmdar! Biz bilgisizlik ve barbarlk iinde yaayan chiliye halk idik. Putlara tapyor, l eti yiyor, ahlakszlk yapyor, akrabalk balarn iniyor ve komuluk haklarn tanmyorduk. Gllerimiz zayflarmz eziyordu. Biz byle bir yaant iinde iken, Allah bize, aramzdan, soyunu, doruluunu, gvenilirliini ve namusluluunu bildiimiz bir Peygamber gnderdi. Bu Peygamber bizi, Allah' bir bilmeye ve ona ibadet etmeye, bizim ve babalarmzn taptmz talar ve putlar brakmaya ard. Bize doru sylemeyi, emaneti sahibine vermeyi, akrabalk balarna sayg gstermeyi, komuluk haklarn tanmay, cinayetten ve kan dkmekten vazgemeyi emretti. Ahlakszlk yapmay, yalanc ahitlik etmeyi, kszn maln yemeyi ve namuslu kadnlara iftira etmeyi yasaklad. Bundan baka bu Peygamber bize, sadece Allah'a ibadet etmemizi ve O'na hibir eyi ortak komamamz emretti. Bize namaz, zekt ve orucu emretti.*162+ Biz de onu tasdik ettik ve inandk. Allah tarafndan kendisine bildirilenlere uyduk. Yalnz O'na ibadet ettik. O'na hibir eyi ortak komadk. Bize yasakladklarn braktk. Helal kldklarn helal kabul ettik. Fakat kabilemiz bize saldrd. Bize ikence yaptlar. Yce Allah yerine, putlara tapmaya dnmek iin bizi dinimizden ayrmaya ve daha nce serbeste ilediimiz ktlkleri ilemeye zorladlar. Bylece bize kahr ve zulmle bask yapp dinimize inanmaya engel olduklar zaman, senin lkene g ettik. Seni bakalarna tercih ettik. Senin koruyuculuunu istedik. Yannda bize zulm yaplmayacan umduk". Bunun zerine Nec, Cfer'e Allah tarafndan Peygamberinize indirilenlerden senin yannda var m? diye sormu, Cfer ona "Evet var" cevabn vermi. Nec okumasn isteyince Cfer ona Meryem Sresini okumutur. Bunun zerine Nec Mslmanlar iade etmemeye karar vermitir. Ertesi gn eliler bu defa Mslmanlarn Hz. sa hakknda kt eyler dndklerini syleyerek Nec'yi tahrik etmeye almlardr. Nec de Mslmanlar tekrar ararak Hz. s hakknda ne dndklerini sormutur. Cfer de: "Onun hakknda biz Peygamberimizin bize getirdiklerini syleriz. O, Allah'n kulu, elisi, rhu ve Meryem'e verdii ol emri (kelimesi) dir" demitir.*163+ Cfer b. Eb Tlibin anlattklarndan etkilenen ve hatta Mslman olduu bile sylenen Nec, muhcirlerin, lkesinde gvenlik iinde yaayabileceklerini bildirmi, onlar Kurey mriklerinin elilerine teslim etmemitir; Kurey heyetinin hediyelerini de geri vermitir. Mriklerin elileri kendilerine verilen grevi baaramadan Mekke'ye elleri bo olarak gelmilerdir. Muhacirlerden bazlar eitli zamanlarda kendi istekleriyle Mekke'ye ve Medine'ye geri dnmlerdir. bn Sa'd'n*164+ verdii bilgiye gre Hz. Peygamber'in Medine'ye hicret ettiini duyunca Habeistan'a giden muhacirlerden otuz erkek ve sekizi kadn olmak zere krk bir kii geri dnmtr. Bunlardan ikisi Mekke'de vefat etmi; yedi kii de Mekke'de hapse atlmtr. Yirmi drd Bedir savana katlmtr. lerinde Cferin de bulunduu son kafile, 7/628 ylnda Hayberin fethi esnasnda gelmitir. 9- Himoullarna Boykot Mekke mrikleri, Mslmanlarn saysnn gitgide oaldn, Hz. Hamza ve Hz. merin Mslman olmalaryla glendiklerini, Habeistana giden muhacirlerin orada gvenlik iinde yaadklarn ve Necnin de onlar teslim etmeyip koruduunu grnce Hz. Muhammed (s.a.s.)i ldrmeye karar verdiler. O ldrlnceye kadar Him ve Muttaliboullaryla aralarnda bar, emniyet akrabalk ve karlkl hukuka sayg bulunmadn aka ifade
59

ederek, bu iki kabileyi dman ilan ettiler. Eb Tlib, yeenini ve kabilesi mensuplarn emniyet altna almak iin onlar Eb Tlib Mahallesine (ibu Eb Tlib) tad.*165+ Mrikler bunun zerine bu iki kabile yelerine kz alp vermemek, alveri yapmamak, oturup kalkmamak ve konumamak zere aralarnda antlatlar. Bir protokol imzalayp Kbenin duvarna astlar. Reslullah kendilerine teslim edilene dek bu artlara uyacaklarna dair karar aldlar. Mriklerin bundan gayesi hem Hz. Muhammed (s.a.s.)i ve hem de onu koruyan Him ve Muttaliboullarn cezalandrmak; bunlara bask uygulayarak Hz. Muhammed (s.a.s.)'i desteklemekten vazgemelerini ve ldrmeleri iin kendilerine teslim etmelerini salamakt. Hz. Muhammed (s.a.s.)in amcas Eb Leheb ve oullar dnda tm Him ve Muttaliboullar -mmin olanlar dinine ballndan, henz iman etmeyenler ise kabilelerine ballklarndan- Eb Tlib Mahallesi'ne tandlar. Eb Leheb ve oullar ise bu birlie katlmayarak mriklerin safnda yer aldlar.*166+ Himoullar yl boyunca peygamberliin yedinci ylndan (616), onuncu ylna (619) kadar burada sosyal ve ekonomik boykot altnda yaadlar. Hz. Peygamber, Hz. Hatice ve Eb Tlib tm servetlerini tkettiler. nk bu artlar altnda kervan ticareti de yapamyorlard. Ancak hac mevsiminde ve haram aylarda dar kp ihtiyalarn temin edebiliyorlard. Mrikler onlar burada da rahat brakmyorlar, yiyecek satn alacaklar zaman maln fiyatn artryorlard. u kadar var ki, boykota katlan kabilelerden, Himoullarna evlilik yoluyla akraba olanlar, zaman zaman gizlice boykotu ihlal edip mahalleye yiyecek sokabiliyorlard. Sonunda baz insafl kiiler boykotu kaldrmak amacyla bir araya geldiler. Bunlardan bir ksm Himoullarnn akrabas oluyordu. Mesela Zheyr b. Eb meyye, Eb Tlibin kzkardeinin olu; Hiam b. Amr da Eb Tlibin amcas Nadlenin ana bir kardeinin olu oluyordu. Bu iki ahs, Kurey'in ileri gelenlerinden Mutim b. Adiy, Ebl-Bahter b. Hiam ve Zema b. Esvedi de ikna ederek, onlarn da desteiyle Eb Tlib mahallesine gittiler ve mahsur olanlar buradan kardlar. Hz. Muhammed (s.a.s.) bu ahslarn iyiliklerini hibir zaman unutmamtr. ibu Eb Tlibde Himoullar ile birlikte sknt eken Muttaliboullarn daha sonra Kuran- Kerimde ifade edilen yakn akrabas (Zilkurb) arasna dahil etmitir. Himoullarna, Muttaliboullaryla ayn derecede akraba olan Abdemsoullaryla Nevfeloullarn ise Zilkurb'nn dnda tutmutur. Hz. Muhammed (s.a.s.) bir aa kurdunun Kbe binas iine aslan boykot vesikasnn, "Bismikellhmme" sz mstesna, zulm ve akrabalk balarn hie sayan ifadeler ieren geri kalan ksmlarn yiyip yok ettiini bildirdi. Mrikler, vesikann Hz. Muhammed (s.a.s.)in syledii ekle brnm olduunu grdler ve boykot hareketine son verdiler (Peygamberliin 10 yl/619).*167+ Mrikler bu boykotla umduklarn elde edemediler; slm'n yayln nlemek iin bavurduklar bu giriimleri de baarszlkla sonuland. 10- Hzn Yl Boykotun sona ermesinden sonra, Reslllah koruyan ve seven amcas Eb Tlib ve hanm Hz. Hatice ksa sre arayla vefat ettiler. Bu yl, Hz. Peygamberin ifadesiyle znt yl (ml-Hzn) oldu. Eb Tlib, boykotun kalkmasndan sekiz ay yirmi gn sonra, Hz. Hatice de ondan ksa sre sonra, peygamberliin 10. ylnda, 10 Ramazan/19 Nisan 620'de vefat etti. Hz. Hatice vefat ettikten sonra Hz. Peygamber Hz. Hatice'yi Mekkenin Hacn adndaki mezarlna (Cennet'l-Muall) gtrerek kendi elleriyle defnetti. O gnlerde henz cenaze
60

namaz farz klnmamt.*168+ Daha sonra Hz. Peygamber sk sk mezarla gidip onun kabrini ziyaret ederdi. Hz. Peygamber Hz. Hatice ile birlikte yirmi be yl geirmiti. Hz. Hatice, onun peygamberliini ilk olarak tasdik etmi ve davasn desteklemiti. Btn maln slm davas uruna harcamt. Herkesin ondan yz evirdii srada kendisine g vermiti. Hz. Peygamber, Hz. Haticeyi lmnden sonra hi unutmam ve daima hayrla anmtr. Eb Tlibin vefat zerine Himoullarnn bakan olan Eb Leheb akrabalk duygusundan dolay Hz. Muhamedi himaye etmeye karar verdi. Yalnz bu tutumunun slm'a kar fikrinin deitii anlamna gelmemesini belirtti ve bunu sadece kabile iindeki dayanmay salamak iin yaptn aklad. Onun bu himaye kararnn, Hz. Peygamberin halalarnn ricas zerine gerekletii kaynaklarda zikredilir. Buna gre Hz. Peygamberin halalar Eb Lehebe giderek, her ne kadar onun fikrini kabul etmese de Muhammedin kendisinin yeeni olduunu, onu himaye etmeye en uygun kiinin de yine kendisi olduunu sylemilerdir. Eb Leheb nce buna raz olmu, fakat ksa sre sonra Ukbe b. Eb Muayt ve Eb Cehilin tahrikleri sonucunda bu kararndan vazgemitir.*169+ Bu sebepten, biraz sonra greceimiz Tif yolculuu dnnde Hz. Peygamber bir baka kabileden, Ben Nevfelden, Mutim b. Adiyin himayesi altnda Mekke'ye girebilmitir. 11- Sakif Kabilesini Ziyaret Eb Tlib ve Hz. Haticenin vefatndan sonra mrikler Hz. Peygamberi daha fazla rahatsz etmeye baladlar. Konu tebli asndan dnldnde, aslnda Mekkelilere yaplmas gereken tebli de yaplmt. Onun iin Hz. Peygamber slm baka insanlara ulatrmann yollarn aramaya balad. Mekke dneminin son ylnda faaliyetlerini nce Tif, daha sonra Mekke'ye gelen gebe Arap kabileleri ve Medinedeki Evs ve Hazrec zerinde younlatrd. Hz. Muhammed (s.a.s.) yanna Zeyd b. Hriseyi alarak Tife gitmeye karar verdi. Orada oturan Sakf kabilesinin slm'a girmesini ve Kureye kar kendisiyle birlikte hareket etmesini mit ediyordu. Nbvvetin onuncu ylnda(620) evval aynn sonlarna doru Hz. Haticenin vefatndan bir ay kadar sonra buraya gitti ve zilkade aynda dnd. Taifin ileri gelenlerinden Amr b. Umeyrin oullar Abdyll, Mesud ve Habbi slm'a davet etti ve kendisine yardm etmelerini istedi. Ancak hi kimse onun davetini kabul etmedi. nk Sakf kabilesi mensuplar Kureyle aralarnn almasn istemezlerdi. Zira birbiriyle akrabalklar ve ticr ilikileri vard. Baz Kureylilerin Taifte arazileri mevcuttu. Bunun zerine Hz. Peygamber onlardan hi olmazsa bu grmeyi gizli tutmalarn rica etti. Onlar buna da kulak asmadlar; ayak takmn Hz. Peygambere saldrttlar. Yolun iki tarafna dizilerek, aralarndan yryen Hz. Peygamber ve Zeyd'i taa tuttular. Atlan talar Hz. Peygamberin ayaklarn kanatt; onu korumaya alan Zeyd b. Hrisenin ban yaralad. Hz. Peygamber atlan talarn verdii ardan yryemez hale geldiinde yere oturuyordu. Fakat kollarndan tutup kaldryorlar, yrmeye balaynca tekrar talyorlar ve glyorlard.*170+ Kureyli Rebann oullar Utbe ve eybenin bana gelinceye kadar hakaret ettiler, barp ardlar, ta attlar. Bu zor durumda Hz. Peygamber ellerini kaldrp Allah'a yle yalvarmtr: "Allah'm! Gcmn zayfln, insanlara kar tkatimin ve gcmn azln sana arz ediyorum. Ey merhametlilerin merhametlisi! Sen zayflarn Rabbisin. Sen benim Rabbimsin.
61

Sen beni kimin eline brakyorsun? Bana kt muamele yapan yabancya m? Yoksa beni eline braktn dmana m? Bu, senin bana kar bir fkenden ileri gelmiyorsa ben buna aldr etmem. Fakat senden gelecek bir himaye ve koruyu her zaman ok daha hotur. Senin fkene uramaktan, karanlklar aydnlatan, dnya ve ahiret ilerini slah eden yznn nruna snyorum. Her ey senin honutluun iindir. G ve kuvvet ancak sendendir".*171+ Hz. Peygamber daha sonraki bir dnemde kendisine sorulan bir soruya verdii cevapta, Tif yolculuu esnasnda karlat skntnn Uhud savanda karlatndan daha iddetli olduunu sylemitir.*172+ Hz. Peygamber ve Zeyd, Utbe ve eybenin banda istirahat ettiler. Burada bu iki kardeten birinin klesi olan Adds, efendilerinin emriyle Hz. Peygambere bir tabak zm sundu. Hz. Peygamber'in yemee balarken "Bismillah" demesi Adds'n dikkatini ekti ve "Bu blgenin halk bu sz kullanmaz" dedi. Hz. Peygamber ona nereli olduunu sordu. Adds Ninoval ve Hristiyan olduunu syledi. Hz. Peygamber "Demek ki, slih bir kii olan Ynus b. Mett'nn ehrindensin" dedi. Adds Hz. Peygamber'e Ynus b. Mett'y nereden bildiini sordu. Hz. Peygamber de "O benim kardeimdir. O bir peygamberdi. Ben de peygamberim" dedi. Adds bunun zerine Mslman oldu. Bu arada Sakfliler Kureye oktan haber uurmulard. Hz. Peygamber kabilesini terkederek Mekke dna ktndan, ehre girebilmesi iin himayesine girebilecei bir kimse aratrmaya balad. Bu sre zarfnda Hira maarasnda bekledi. Bir Mekkeli vastasyla haber gnderdii Ahnes b. erk ve Sheyl b. Amr, onun himye isteini kabul etmediler. Aslen Sakfli olan Ahnes b. erk, Zhreoullarnn mttefiki olarak Mekke'ye yerlemiti. Ahnes "Ben half'im, half ise bir bakasn himyesine alamaz" eklinde cevap gnderdi. Sheyl b. Amr ise "Ben miroullarna mensubum. miroullar Ka'boullarn himyesine alamaz" dedi. Sonunda Nevfeloullarnn bakan Mutim b. Adiy onu himayesine ald ve oullaryla birlikte kendisini korudu. Hz. Peygamber nce Kbe'yi tavaf ederek iki rekat namaz kld ve daha sonra evine gitti.[173] 12- sr ve Mirac yl sren sosyal ve ekonomik boykotun ardndan amcasn ve hanmn kaybetmesi, daha sonra da Taiften eli bo dnmesi Hz. Peygamberi son derece zmt. Baz din talimatlar bildirme yannda, onun zntsn ve skntsn hafifletmek maksadyla sr ve Mirac hadisesi vuku bulmutur. Hz. Peygamberin geceleyin Mekkeden Mescid-i Aksya gtrlmesine sr, gklere karlmasna da Mirc denir. Kuran- Kerimde sr Sresi 1. ayette srdan bahsedilmekte ve yle buyrulmaktadr: "Bir gece, kendisine yetlerimizden bir ksmn gsterelim diye (Muhammed) kulunu Mescid-i Haram'dan, evresini mbarek kldmz Mescid-i Aks'ya gtren Allah noksan sfatlardan mnezzehtir; O, gerekten iitendir, grendir". Mescid-i Aksdan gklere karldna dair bilgiler ise bir ksmnda uzun ve bir ksmnda da ksa olarak hadis, siyer ve tarih kitaplarnda mevcuttur. sr ve mi'racn vuku bulduunda ittifak vardr.*174+ 13- Akabe Batlar slm'n Medine'de tannmasnda, yaylmasnda ve hatta buraya hicrete zemin hazrlanmasnda Akabe Batlarnn nemli rol olmutur. Akabe Mekkede, Mescid-i Harama
62

 kilometre kadar uzaklkta, Mina hudutlar iinde ve etraf tepelerle evrili kk ve kuytu bir vadidir. Hz. Peygamber bu mevkide, 620, 621 ve 622 yllarnda yl st ste hac mevsiminde Medinelilerle grmtr. Bu grmelerden ilki sadece mlkat, ikincisi ve ncs ise bat eklinde gereklemitir. Hz. Peygamber, chiliye adetlerine gre hacca ve evrede kurulan panayrlara katlmak zere Mekke'ye gelen Arap kabilelerine slm anlatyordu. Her yl yapt gibi Peygamberliin on birinci ylnn (620) hac mevsiminde de slm'a davet faaliyetini srdrd sralarda Akabe mevkiinde Yesrib halkndan ve Hazrec kabilesine mensup alt kiiyle karlat. O esnada balarn tra etmekte olan bu kiilerin yanna oturdu ve onlara slm anlatt. Bunlar, Es'ad b. Zrre, Avf b. Hris, Rfi' b. Mlik, Kutbe b. mir, Ukbe b. mir ve Cbir b. Abdullah adl ahslard. slm kabul eden bu alt kii, Evs kabilesiyle aralarnda yllardr sregelen savalarn yol at dmanln slm sayesinde ortadan kalkacan, iki kabile arasnda birlik ve beraberliin yeniden kurulacan mit ettiklerini sylediler. Bu tavrlaryla Medine'nin siyas bir lidere olan ihtiyacn vurgulam oluyorlard. Onlar ertesi yl ayn yerde Hz. Peygamberle tekrar bulumaya sz verdiler.*175+ Bu alt kii Medine'ye varnca halka Hz. Peygamber'i tanttlar. Buna Birinci Akabe Grmesi denir. Bir sonraki yl, peygamberliin on ikinci ylnda (621) Zilhicce aynda, ilerinde Birinci Akabe Grmesi'nde bulunan alt kiinin de yer ald onu Hazrecli, ikisi Evsli on iki kii sz verdikleri gibi Akabede Hz. Peygamberle bulutular. Burada, hibir eyi Allaha ortak komayacaklarna, hrszlk ve zina yapmayacaklarna, ocuklarn ldrmeyeceklerine, iftira etmeyeceklerine, emirlerine uyacaklarna dair Hz. Peygambere bat ettiler. Yani getirdii emir ve yasaklarda Peygambere itaat edeceklerine sz verdiler ve onunla szletiler. Birinci Akabe Bat denilen bu olaydan sonra Hz. Peygamber Yesrib halkna Kuran retmesi ve henz Mslman olmayanlar slm'a davet iin Musab b. Umeyri gnderdi. Musab, Es'ad b. Zrre'nin evinde misafir oldu. Onun bir yl boyunca gsterdii faaliyet sonucu Evs kabilesinin iki byk kabile bakanlarndan Sad b. Muaz ve seyd b. Hudayrn da aralarnda bulunduu pekok Yesribli ve bunlarn kabilesi olan Abdleheloullarnn tamam Mslman oldu. Peygamberliin on nc ylnda (622) hac mevsiminde, ikisi kadn yetmi be Medineli Hz. Peygamberle grmek zere Mekke'ye geldiler. Bunlar asl maksatlarn gizleyerek, grnte hac iin gelmilerdi. Ama esas gayeleri Hz. Peygamberle grmek ve onu Yesribe davet etmekti. Mekke'ye varnca Hz. Peygambere gizlice haber gnderdiler. Hz. Peygamber amcas Abbasla birlikte Akabeye geldi. Grme gizli yapld. Abbas, Hz. Eb Bekir ve Hz. Ali'yi kritik noktalara gzc tayin etti.[176] Burada bir konuma yaparak, yeeninin, kendi kabilesi tarafndan himaye edildiini, ancak Medinelilerin daveti zerine oraya hicret etmek istediini belirtti. ayet her trl skntya gs gerip dmanlarna kar koruyacaklarsa onu memleketlerine gtrmelerini syledi. Medineliler bu artlar kabul ettiler. Hz. Peygamber de bir konuma yapt, Kuran okudu. Hicret ettii takdirde kendisini canlarn, mallarn, ocuklarn ve kadnlarn koruduklar gibi koruyacaklarna, ona itaat edeceklerine, her trl artlarda ml yardm yapacaklarna, iyilii emredip ktle engel olacaklarna, hi kimseden ekinmeden hak zere bulunacaklarna dair sz ald. Hz. Peygamber'in istei zerine Medineli Mslmanlar, onunla aralarnda irtibat salamak iin dokuzu Hazrec'den ve Evs'ten olmak zere on iki temsilci (nakb) setiler. kinci Akabe Bat denilen bu antlamadan sonra Hz. Peygamber sahblere Medneye hicret etmeleri iin
63

izin verdi. Onlar da kkl bykl kafileler halinde hicret etmeye baladlar. kinci Akabe bat Zilhicce aynda gerekleti. Hz. Peygamber, Zilhiccenin geriye kalan gnleriyle, Muharrem ve Safer aylarn Mekke'de geirdi. Bu son battan ay kadar sonra, Reblevvel aynda o da Hz. Eb Bekirle birlikte Medine'ye hicret edecektir.*177+ 14- Hz. Peygamber'in Mekke Dnemindeki Mesajna Toplu Bir Bak Buraya kadar Hz. Muhammed (s.a.s.)'in peygamber olarak gnderildii ortam, peygamberlik ncesi hayat ve kendisine vahiy geldikten sonraki faaliyetleri zerinde duruldu. Hz. Peygamber'in hicretine ve Medine'deki hayatna gemeden nce, ortaya konulan bu trih zemin zerine onun Mekke'de tebli ettii mesaja zet olarak gz atmak, faaliyetlerinin daha iyi anlalmas ve uruna mcadele verdii hususlarn ortaya konulmas asndan nem arzetmektedir. nk peygamberliin Mekke dnemi byk apta vahyin teblii ve bu konuda gsterilen abalarla gemitir. Mesajn ortaya konulmas iin de Mekke dneminde nzil olan ayetlerin muhtevsn gzden geirmek gerekecektir. Kur'n- Kerim'in sayfa itibaryla yaklak bete lk ksmnn Mekke dneminde nzil olduunu da burada belirtelim. slm'n Mekke dneminde nzil olan yetlerde genel olarak tevhid, nbvvet, ahiret gibi temel inan konular ilenmi, ibadet ve ahlakla ilgili esaslar konulmutur. Bu dnemde Hz. Peygamber'in daveti her eyden nce inanc putperestlikten, irkten, hireti inkrdan temizleme noktasnda odaklanmtr. Bu erevede tevhid inancn kalplere yerletirme, Allah'a, kitaplara, meleklere ve peygamberlere iman zerinde durulmutur. Bu esaslarn kabulne zemin hazrlamak, insanlarn kantla ve gnl rzas ile inanmasn salamak iin de, akln kabul edebilecei gerekler dile getirilmi, insann ve evrenin yaratlndaki dzenle ilgili deliller ortaya konulmutur. Ayn ve gnein, belirlenen ve bir lye gre kendi yrngelerinde akp gittikleri, yer ve gn yaratldklar, bunlarn aralarnda denge ve dzen saland belirtilmitir. Bir yet-i kermede "Sizi yaratmak m daha g, yoksa gkyzn yaratmak m, ki Allah onu bina etti"*178+ buyrulmutur. Mekke dneminde mesajn inanla ilgili hususlar zerinde younlamas tabidir. nk Hz. Peygamber, putlara tapan, ldkten sonra dirilmeye ve rislete inanmayan bir topluma peygamber olarak gnderilmitir. Kalplere inancn yerlemesi iin ilk nce bu esaslara inanmay salamann gerekli olduu ortadadr. Bu, tebliin daha sonraki safhalarnda kiilerin helal-haram gibi konulardaki esaslar kolayca kabul etmelerini salamak asndan zellikle nemlidir. Bu hususu Hz. ie u szleriyle ak bir ekilde dile getirmitir: "...Kur'an'dan ilk nzil olanlar, cennet ve cehennemin anlatld mufassal srelerdir. nsanlar slm'da toplandklar zaman helal ve haram konularn ieren sreler inmitir. Eer balangta 'iki imeyin' eklinde vahiy inseydi 'biz asla iki imeyi terketmeyiz', 'zin etmeyin' eklinde vahiy inseydi 'biz asla zinay terketmeyiz' derlerdi..."*179+ Tevhide aykr inanlar, Allah'a ortak tanmak anlamna gelen "irk" kavramyla ifade edilmitir. Allah'n varl konusunda Kur'an'n slbu ve kulland deliller, selm yaratl bozulmam insanlar tarafndan doal olarak bilinip benimsenecei esasna dayanr. Vahiy de ftrata yardmc olur. Kur'n- Kerm'de O'nun hak olduunu ispat eden belgelerin, hem insann kendi iinde, hem de d dnyada bulunduu ifade edilmi,*180+ kainatn sahip olduu olaanst dzen ve ve ahenk ilenmitir. lahln Allah'tan baka bir eye
64

yaktrlmasnn manev adan tahrip edici ve mantksal olarak da kabul edilemez olduu vurgulanmtr. Tevhidle birlikte, ahiret ve ldkten sonra dirilme, cennet ve cehennem zerinde durulmu, ahiretin vuku bulaca sk sk dile getirilmi, gemi peygamberlerin de kendi mmetlerine ahiret inancn telkin ettikleri ifade edilmitir. Bunun yannda, dnyadan el-etek ekme de ho karlanmam, dnya-hiret dengesi vurgulanmtr;*181+ "nsann ahirete hazrlanrken dnya nimetlerinden nasip almay da unutmamas gerektii"*182+ belirtilmitir. Mekke dneminde inan konularnn yansra mesaj, genel ter ve db esaslarn, zamann ve meknn deimesiyle deimeyen hususlar da ieriyordu; szgelii iyi davranlar emredilirken, kt davranlar da yasaklanyordu; inan zerinde sebat gsterme, sabr ve tahamml; temizlik, namaz, iffet, doruluk, ana-babaya iyi davranma, akraba ziyareti, adalet, iyilik, hakk ve iyilii tavsiye etme gibi gzel davranlar vlp emrediliyor; buna karlk, adam ldrme, kz ocuklarn diri diri topraa gmme, hakszlk, bask, zulm, insanlarn maln haksz yere yeme, gurur ve kibir gibi hususlar da ktlenip yasaklanyordu. yilik ve adalet, zerinde ok durulan hususlardr. yiliin karlnn ancak iyilik olduu,*183+ iyilikle ktln bir olmayaca hatrlatlm, ktln en gzel bir ekilde nlenmesi istenmitir; o takdirde dmann bile candan bir dost olaca bildirilmitir.*184+ Adalet emredilmi; suun ferdlii ve ancak su ileyenin cezalandrlaca,*185+ her insann kendi davranlarndan bireysel olarak sorumlu olduu dile getirilmitir. Cimrilik ve israf ktlenmi; cimri,*186+ nankr,*187+ mala ok dkn,*188+ daima kusur arayp knayan, durmadan laf gtrp getiren, iyilii engelleyen, saldrgan, gnahkr, kaba ve hain kimse*189+ ktlenmi; ayrca kz ocuklarnn hor ve hakir grlmesi*190+ knanm, kz ocuuna kar taknlan olumsuz tutum eletirilmitir.*191+ Yetim mal yenilmemesi, lde tartda drst davranlmas, bilgisiz olarak iddialarda bulunulmamas istenmitir. Mekke dneminde ibadetler de ekillenmeye balamtr; Bu dnemin sonuna doru namaz be vakit olarak kesinlemi, zekt zerinde de durulmutur. badetler emredilirken, Allah'n emir ve yasaklarnda insann gc stnde ve yaplamayacak bir ey bulunmad ifade edilmi,*192+ ibadette de ihlas emredilmitir.*193] Namusun korunmas,*194+ emnete riyet etme ve verdii szde durma;*195+ doruluk, danarak i yapma, hakszlk karsnda yardmlama,*196+ ana-babaya iyilik yaplmas,*197+ akrabaya, yoksula, yolcuya yardm edilmesi istenmitir. Muhtalara ve yoksullara yardm edenler vlrken,*198+ Hz. Yahy'nn ahsnda, ana-babaya iyi davranan, isynkr ve zorba olmayan,*199+ alak gnll ve bar taraftar olanlar,*200+ yalan yere ahitlik yapmayanlar,*201+ israf ve cimriliin ortasnda orta yol izleyenler*202+ vlm; yoksula yardm etmeyen*203+ knanmtr. Kez adam ldrmeyenler ve zinaya yanamayanlar vlrken, bunlar ileyenlerin cezaya arptrlacaklar bildirilmitir.*204+ Para ve mevki gibi dnyev imkanlarn Allah katnda mutlak bir deer ifade etmedii*205+ belirtilmitir. Hz. Peygamber'e ve mslmanlara yaplan bask ve ikencelere kar srekli sabr tavsiye edilmitir.*206+ Ona ve sahblere moral vermek amacyla, nceki peygamberlerin mcedelelerinden ve baarlarndan sz eden kssalar anlatlmtr. Hz. brahim'in, Hz. Nuh'un, Hz. Musa'nn, Hz. sa'nn kssalar, Hz. Peygamber'in yaadna, tecrbe ettiine
65

benzer durumlar gzler nne serilmitir. Bu kssalarda Allah'n peygamberlerine nasl yardm ettii ve onlar baarya erdirdii, sonunda inkr eden toplumlarn nasl yok edildikleri dile getirilmitir.*207+ Birtakm evrensel ahlk gerekleri temsiller yoluyla dile getirmek iin ska kssalar kullanlmtr. Ayrca Mekke dneminde nzil olan yetlerde gemi peygamberlerin ve onlara uyanlarn hicrete zorlandklarndan ve hicret ettiklerinden bahsedilir. Bu konuda Hz. brahim, Hz. Lt, Hz. uayb ve Hz. Ms'nn hicretlerinden rnekler sunulur.*208+ Bunun da Hz. Peygamber'i ve mslmanlar manev olarak hicrete hazrlama amacna ynelik olduu sylenebilir. Mekke dneminin sonlarna doru inen yetlerde Hz. Muhammed (s.a.s.)'in dier btn insanlar gibi fevkalade bir gce sahip olmad, sadece kendisine vahyedilene uyduu*209+ vurgulanr. nsann ilh vahyin rehberliine ihtiyac bulunduu, Allah'n peygamberler vastasyla insanlara bildirdii mesaj ve semv dinlerin hepsinin znde bulunan temel gereklerin ayn ve birbiriyle zde olduu, peygamberlerin hepsinin de tek ve ayn temel gerei tebli ettikleri ana tema olarak ilenir. Hz. Muhammed (s.a.s.)'in peygamberlii ve onun doru yol zerinde bulunduu,*210+ Kur'n'n Hz. Muhammed (s.a.s.)'e indirilen vahiyden baka bir ey olmad; lafz ve anlamyla Allah katndan indirildii; insanlarn hepsine peygamber olarak gnderildii;*211+ Kurn'n m'minler iin gerekten bir hidayet rehberi ve rahmet olduu*212+ vurgulanr. Yine Mekke dneminin sonlarna doru, slm toplumunun nemli bir zellii olan ry bir prensip ve toplumsal ilke haline getiren ayet nzil olmutur. Mstakil bir sreye de adn veren bu ayette Mslmanlarn ilerini danma ile yapmalar gerektii bildirilmitir.*213+ Medine dneminde bu husus zerinde tekrar durulacak; Cenb- Hak tarafndan bizzat Hz. Peygamber'e i konusunda danmas emredilecektir.*214+ Tevhid ve ahiret konular bata olmak zere Mekke dneminde zerinde durulan hususlar Medine dneminde nzil olan surelerde de sk sk tekrarlanacaktr. Medine dneminde daha ziyade bireysel ve toplumsal hayat dzenleyen yetler inecek, ibadet ve muamelta dair hkmler konulacaktr.

HCRET VE MEDNE'DE SLM TOPLUMUNUN OLUUMU

1- Hicret Hicret kelimesi szlkte terketmek, ayrlmak, bir yeri terkederek baka bir yere g etmek anlamna gelir. Istlahta ise, zel olarak Hz. Peygamber'in ve Mekkeli Mslmanlarn Medine'ye gn, genelde ise, gayr-i mslim bir lkeden slm lkesine g etmeyi ifade eder. Hz. Peygamber, slm yaymak iin merkez olabilecek bir yurt aray iindeydi. Akabe Batlarnn gerekletii sre iinde planl bir ekilde Medine'ye hicret iin gerekli zemin hazrlanmt. nk Medine stratejik neme sahipti. Hz. Muhammed (s.a.s.)in ve ailesinin, byk dedesi Him'den itibaren, Medine ile sk balar vard. Abdlmuttalibin annesi
66

Hazrecli idi. Bir arazi meselesi yznden Abdlmuttalib ile amcas Nevfel arasnda meydana gelen ekimede Medineliler Abdlmuttalibe yardma gelmilerdi. Hz. Peygamberin annesi mine ve babas Abdullah'n kabirleri Medinede idi. Abbasn Medinelilerle yakn dostluu vard. Bunlara ek olarak Akabe Batlar ve baka vesilelerle Medinede slmn kklemesi ve yaylmas iin zeminin uygun olduu anlalmt. kinci Akabe Bat'ndan sonra Reblevvel ayna doru Mekkede Hz. Peygamber, Hz. Eb Bekir, bunlarn aileleri, Hz. Ali ve hapse atlma, hastalk ve gszlk gibi nedenlerle hicret etmeye imkan bulamayan birka kiiden baka Mslman kalmamt. Bir ksm Habeistanda bulunmakla birlikte, ou Medine'ye hicret etmilerdi. Hz. Eb Bekir ok kere Hz. Peygamber'den hicret iin izin istemi; ancak "Acele etme; belki Allah sana bir arkada verir" karln almt. Hz. Eb Bekir, o arkadan kendisi olmasn arzu ediyordu.*215+ Hz. Peygamber'in dier mslmanlarla son ana kadar hicret etmemi olmas, Mekke mriklerinin onun hicretine engel olma ihtimali ile aklanabilir. nk Mekke mrikleri, onun bir baka kabile ile birlemesinin kendilerinin aleyhine gelimelere yol aacan tahmin edebiliyorlard. Mekke mrikleri slmn Medinede yaylmasndan ve Mslmanlarn oraya hicret etmesinden rahatsz oluyorlard. Mrikler iin Mslmanlarn Mekkeyi terketmeleri yeterli deildi. Bilakis bu gelime, endielerini daha da artrmt. Hz. Muhammed (s.a.s.)in de hicret edeceini tahmin ediyorlard ve bunun gereklemesinden korkuyorlard.*216+ Esasnda onlar Medine'ye hicrete temelden karydlar. Nitekim bu yzden Akabe Batlar gizli yaplm, Hz. mer hari dier Mslmanlar gizlice hicret etmilerdi. nk mrikler, slmiyet'in Medine'de glenmesinden korkuyorlard. Hz. Muhammed (s.a.s.) de hicret eder ve slm orada glenirse, byle bir gelime Mekkeliler iin siys ve ekonomik adan tehlike arzederdi. Medine, Mekkeyi Suriyeye balayan kervan yolu zerinde yer aldndan, Kurey'in ticr hayat ve her eyden nce Mekkenin d gvenlii tehlikeye girmi olurdu. Btn bunlar Kurey mriklerini derin derin dndryordu. Oysa henz frsat ellerinden kam da deildi. Hz. Muhammed (s.a.s.) hl aralarnda idi. Onu ortadan kaldrrlarsa tehlikeyi (!) nleyebilirlerdi. Bunu dnyorlard; fakat Ben Himden ekiniyorlard. nk onu ldrrlerse, Ben Him kan davasna kalkr, Kurey kabileleri arasnda, belki bu kabilenin tarihinde ilk defa geni katlml, uzun yllar srebilecek ve ok kan dklebilecek bir i sava kabilirdi. Srekli zm (!) aray iinde bulunan mriklerin ileri gelenleri gerekli nlemleri almak zere Drnnedvede toplandlar ve konuyu tarttlar. Gndem kendileri iin ok nemli olduundan, Himoullarndan Eb Leheb dnda hi kimseyi ve gvenmedikleri kiileri ieriye almadlar. Toplantda balca gr zerinde duruldu: Birincisi, Hz. Muhammed (s.a.s.)i hapse atp zincire vurmak ve lnceye kadar burada tutmak. Fakat Mslmanlarn gelip onu kurtarabilecei ihtimali gz nne alnarak bu fikir beenilmedi. kincisi, onu Mekkeden srmek ve bir daha buraya sokmamak. Srgn edildii yerde bir evre oluturarak Mekkeyi ele geirecei dncesiyle bunun zerinde de durulmayp bir baka gre geilmesi istendi. nc olarak Eb Cehil bir teklif ortaya att. Buna gre her kabileden birer tane gl kuvvetli gen seilip ellerine keskin birer kl alarak, tek kiinin vuruu gibi hep birlikte Hz. Muhammed (s.a.s.)in zerine saldracaklar ve onu ldreceklerdi. O zaman Himoullar tm kabilelere kar kan davasna kalkamayacaklar ve diyete raz olmak zorunda kalacaklard. Diyeti btn kabileler ortaklaa deyecekti. Bu teklif oybirlii ile kabul edilerek uygulanmasna karar verildi. Bu hususa Kuran- Kerimde iaret edilmektedir:
67

Hatrla ki, kfirler seni tutup balamalar veya ldrmeleri yahut seni yurdundan karmalar iin sana tuzak kuruyorlard. Onlar sana tuzak kurarken Allah da onlara tuzak kuruyordu. nk Allah, tuzak kuranlarn en iyisidir".*217+ Mriklerin alm olduu karardan sonra Cebril, Hz. Peygambere gelerek Allah Telnn hicret iin kendisine izin verdiini bildirdi. Kurey'in suikast teebbsne dair karar aldklarn komularndan duyup Hz. Peygambere haber veren kiinin, Abdlmuttalibin kardeinin kz Rukayka bint Sayfiy olduu da kaydedilir.*218+ Peygamberimiz durumdan haberdar olur olmaz derhal Medine'ye hicret etmeye karar verdi. Bir le vakti Hz. Eb Bekirin evine gitti. Hz. Peygamber, Hz. Eb Bekirin evine sabah ve akam saatlerinde urard. Bu defa alk olmad bir saatte ziyaret ediinden nemli bir konuda grmek iin geldii anlalyordu. Hz. Peygamber, Allah'n kendisine hicret iin izin verdiini bildirdi. Hz. Eb Bekir beraber yolculuk yapp yapmayacaklarn sordu. "Evet" cevabn alnca sevincinden alad. Uzun sreden beri besledii develerden birisini Hz. Peygamberin emrine tahsis ettiini bildirdi. Hz. Peygamber ise deveyi ancak parasn demek suretiyle kabul edebileceini syledi ve bu develerden birisini ald. "Kasv" adl deve budur. Hz. Eb Bekirin kzlar Esm ve ie yolculuk iin azk hazrladlar. Hz. Peygamber ve Hz. Eb Bekir, yol klavuzluu ile nl Abdullah b. reykt adl kiiyi klavuz olarak kiraladlar. Hz. Eb Bekir klavuza develeri teslim etti. gn sonra Sevr Da'nn eteinde bulumak zere szletiler. Abdullah b. reykt henz slm kabul etmemiti, ama maharetli bir klavuz olmasnn yannda gvenilir bir kimseydi. Aslen Dl kabilesindendi; Kurey'in de Sehm kolunun antlamals idi. Hz. Peygamber hemen evine dnd. zerinde bulunan emanetleri Hz. Aliye brakarak sahiplerine vermesini ve pelerinden gelmesini syledi. Mrikleri yanltmak iin gece kendi yatanda onun yatmasn istedi. Gece yars Hz. Eb Bekirin evine gitti. Her ikisi de gece vakti evin arka kapsndan kp, yaya olarak Mekkenin be kilometre gneybatsnda bulunan Sevr Da'ndaki gizlenmeye elverili maaraya gittiler. Medine kuzeyde olduu halde, gneye doru gitmeleri hedef sartmak iindi. Maarada gn gece kaldlar. Bu sre zarfnda Hz. Eb Bekir'in azatls mir b. Fheyre koyunlar bu blgede otlatarak maarann yaknna getiriyor, onlar da sap taze st iiyorlard. Hz. Eb Bekirin kz Esm maaraya yiyecek getiriyor, gndzleri Mekke'de geiren olu Abdullah da geceleri maaraya gelerek ehirde olup bitenleri haber veriyordu. Abdullah sabaha yakn ehre giderken mir b. Fheyre de koyunlar onun peisra srerek ayak izlerini ortadan kaldryordu. Mriklerin sk takibi dolaysyla maarada skntl anlar yaand. te yandan Kureyliler sabah olup Hz. Peygamberin yatanda Hz. Alinin yattn grnce hayal krklna uradlar; sikastin baarszlkla sonulanmas zerine hiddetlendiler. Hz. Aliyi nce Harem-i erfe gtrp hapsettiler; fakat daha sonra serbest braktlar. Bu arada Resl-i Ekrem'i ldren veya esir eden kimseye yz deve dl vereceklerini Mekke'nin her tarafnda ilan ettiler. Ayrca kendileri de derhal onu aramaya koyuldular. Aralarnda Eb Cehil'in de bulunduu bir grup, Hz. Eb Bekirin evine gelerek Esm'y sorguya ekti. Esm'nn babasnn nerede olduunu bilmediini sylemesi zerine Eb Cehil ona bir tokat vurdu ve kpelerini yere drd. Mrikler Hz. Eb Bekir'i de evinde bulamaynca, Resl-i Ekrem'in onunla birlikte gittii kanaatna vardlar. Derhal Medine yolunu tuttular. Mekkeyi kar kar aradlar. Bir grup, izlerini takip ederek Sevr Da'na geldi
68

ve Hz. Peygamber'in sakland maarann azna kadar vard. Bunun zerine Hz. Eb Bekir endielendi. Hz. Peygamber ona endielenmemesini syledi ve mriklerin kendilerine zarar veremeyeceini bildirdi. Hz. Eb Bekir olay yle anlatr: Bir ara bam kaldrdmda Kurey casuslarnn ayaklarn grdm ve Y Reslallah! Bunlar eilip baksalar bizi grrler dedim. Reslllah Sus y Eb Bekir! ki yolda ki, Allah onlarn ncsdr, hi endie edilir mi"? buyurdu. Kuran- Kerimde bu hususa iaret edilmektedir: Muhammede yardm etmezseniz, bilin ki, inkar edenler onu Mekkeden kardklarnda maarada bulunan iki kiiden biri olarak Allah ona yardm etmitir. Arkadana zlme, Allah bizimle beraberdir diyordu. Allah da ona gven vermi, grmediiniz askerlerle onu desteklemi, inkar edenlerin szn alaltmt.*219+ Mrikler maarann azna kadar geldikleri halde ieriye bakmamlar, onlar baka yerlerde aramaya koyulmulardr. Hz. Peygamber ve Hz. Eb Bekir maaraya girdikten sonra ve mriklerin gelmesinden nce bir rmcein maarann giriine a gerdii ve bir gvercinin de yumurtlayp kulukaya yatt; bunu gren mriklerin ieriye bakma ihtiyac hissetmeden ekip gittikleri kaynaklarda kaydedilmektedir*220+ ki bunlarn meydana gelmesi imkan d deildir. u kadar var ki, Peygamberimiz yolculua karken ne rmcei ve ne de gvercini hesaba katmt. O, tm gerekli tedbirleri alarak yola kmt. Maarada geirilen nc gnn sonunda mriklerin aratrmalar tavsamt. Klavuz, szleilen saatte develerle birlikte Sevr'e geldi. Resl-i Ekrem, Hz. Eb Bekir ve mir b. Fheyre, Abdullah b. reyktn klavuzluunda Medine'ye doru yola ktlar. Kafile, tuzaa dmemek iin kervanlarn izledii ilek yolu veya bilinen baka bir gzergh takip etmedi. ayet ilek yollardan birini izleselerdi, Mekke'ye giden yolcular onlar ihbar edebilirlerdi. Mekke'den ayrldktan sonra, Medinelilerin himayesine girinceye kadar ldrlebilirdi. Bu sebepten, klavuzun tercih ettii yolu izlediler. Bu yol, Mekkenin gneyindeki Sevr'den balar, Ciddeye doru kuzeybat istikametinde bir mddet gidildikten sonra tekrar i ksma dner, Mekkenin kuzeyindeki Usfndan itibaren asl yolla drt defa kesiir, yolun tam yarsnda, Cuhfe mevkiinde esas yolun Kzldeniz tarafna geer ve bu istikamette Medine'ye ular. Cuhfeden sonra da artk Kurey'in nfuz blgesinden klm olur. Kafile Medine'ye doru ilerlerken birka defa takibe urayp sorguya ekilmek istendi. Fakat bu teebbsler baarszlkla sonuland. Bunlardan birisi u ekilde gerekleti: Kinne kabilesinin bir kolu olan Mdlicoullarndan Srka b. Mlik, Kurey'in vadetmi olduu dlden haberdar olmutu. Hz. Peygamber ve arkadalarnn kabilelerinin yaknndan getiini renir renmez silahlanarak atna bindi ve harekete geti. Resl-i Ekrem ve arkadalarna yaklanca atnn ayaklar srt. Tekrar toparlanarak atn mahmuzlad; bu defa atn ayaklar kuma sapland ve kendisi de yere dt. Atn kendi abasyla kurtaramayp olayda da fevkalade bir durum sezince eman diledi. nk durum kritik idi; Srka dengesini kaybetmi ve yaya kalmt. Hz. Peygamber ve arkadalar drt kii idiler. steselerdi onu ldrebilirlerdi. Ama bunu yapmayp onu affettiler. Onun eman istemesi zerine Hz. Peygamber ve arkadalar durdular. Srka ilerledi. O, atnn Hz. Peygamberin dua ettii bir esnada dtn sylemitir. Hz. Peygamber Srkann yaklatn grnce Allahm onu dr! diye dua etmi, at kapaklanan Srka Ey Allahn nebsi! Ne dilersen emreyle demi, Reslullah da Sen geride dur, arkamzdan gelenleri brakma*221+ demitir. Srka verdii bu sz tuttu. Ayrca kendisine bir emannme verilmesini istedi. Hz. Peygamber de
69

mir b. Fheyreye bir emannme yazdrarak kendisine verdi. Daha sonralar Srkann hilesini renen Eb Cehil ona ok kzm ve hakknda bir hicviye sylemitir. Bu tehlike atlatldktan sonra bu defa bir baka dl heveslisi harekete geti. Eslem kabilesinin Sehm koluna mensup Breyde b. Husayb, arazisinden geen Hz. Peygamber ve yanndakileri durdurup kimliklerini renmek istedi. Fakat sonunda Hz. Peygamberin konumasndan etkilenerek Mslman oldu. Ayrca Hz. Peygamberin Medine'ye bayraksz girmesini uygun grmedii iin kendi sarn zp mzrana balad. Arazilerinden kncaya kadar onlara muhafzlk yapt. Bununla birlikte hicret yolculuu esnasnda kafileye misafirperverlik gsterenler de oldu ve ho olaylar yaand. Yine Eslem kabilesinden Evs b. Hucr, kervana bir deve temin etti ve Medine'ye ulancaya kadar kendisine refakat etmek zere Mes'ud b. Hneyde adl hizmetisini Hz. Peygamber'in emrine verdi. Kafile Kudeyd'e gelince yiyecek bir eyler almak zere Huza kabilesine mensup mm Ma'bed (tike bint Hlid)'in adrna urad. Burada istirahat edip yemek yediler. mm Ma'bed'den hurma veya et satn almak istediler. Fakat o, yannda yiyecek bulunmadn syledi. O srada Hz. Peygamber adrn yannda srye katlamayacak kadar zayf ve stten kesilmi bir kei grd. Onu samak iin msade istedi. Keiyi besmele ile sanca oradakilere yetip artacak kadar st verdi. Feshat ve belatyla nl olan mm Ma'bed'in sry otlattktan sonra adra dnen kocas Eb Ma'bed elHuz'nin istei zerine Hz. Peygamber'i tarif ederken kulland ifadeler ok mehurdur.*222+ Bunlar hilye edebiyatna kaynak olmutur. Onun olu Ma'bed el-Huz, ileride, Uhud savandan sonra Mekke'ye doru yola kan mrik ordusuna kar souk sava taktii uygulamak suretiyle, Mslmanlara yardm edecektir. Dolaysyla, Ma'bed ailesi Hz. Peygamber'e ve Mslmanlara skntl durumlarda yardm ile tannmtr. Daha sonra Medine'ye doru yollarna devam ettiler. Cuhfe mevkiine vardklarnda, hicret yolunun ana kervan yoluyla kesitii noktada Hz. Peygamber, Mekke yolunu tand ve oraya zlem duydu. Bunun zerine, zulme uratlarak hicrete mecbur brakld yurdu Mekke'ye, dmanlarna stnlk salayarak dndrleceine iaret buyrulan aadaki yet-i kerme nzil oldu:" (Reslm!) Kur'an' (okumay, tebli etmeyi ve ona uymay) sana farz klan Allah, elbette seni yine dnlecek yere dndrecektir...".[223] Hz. Peygamber 12 Reblevvel 1/24 Eyll 622de Medine'ye 3 km. kadar uzaklkta bulunan Kubya ulat. Burada Evs kabilesinin bir kolu olan Avf b. Mlikoullar oturuyordu. Hz. Peygamber bunlardan Amr b. Avfoullarna misafir oldu. Bu kabilenin reislerinden Klsm b. Hidm, kendisini drt (veya on drt) gn arlad. Bu sre zarfnda Kub mescidi ina edildi. Bu mescidin kble tarafna gelen duvarna ilk ta Hz. Peygamber, onun yanna ikinci ta da Hz. Eb Bekir koydu. Mekke'de gn gece kaldktan ve kendisine braklan emanetleri sahiplerine iade ettikten sonra yola kan Hz. Ali Kubada Hz. Peygamber'le bulutu. Hz. Peygamber bir Cuma gn Kubdan Medine'ye doru hareket etti. Slim b. Avfoullarnn oturduu Rnn vadisinin ortasnda arka arkaya iki hutbe okuyarak yz kadar Mslmann itirakiyle Medine'de ilk Cuma namazn kldrd. Buradaki mescid bugn Cuma Mescidi olarak bilinir. Namazdan sonra kafile Medine'ye doru yol alrken halk yolun iki tarafna dizilmi sevin gsterileri yapyordu. nnden geilen kabilelerin temsilcileri Hz.
70

Peygamberi evlerine davet ediyorlard. Hz. Peygamber devesinin kendi haline braklmasn istedi. Bylece Ben Slim b. Avf, Ben Beyza, Ben Side, Ben Zrayk ve Benil-Hris yurtlarndan geilerek Hazrecin bir kolu olan Neccroullarnn yurduna (dr) varld. Deve burada Ben Mlik b. Neccardan Rfi' b. Amr'n oullar olan ve Muz b. Afr'nn himayesinde bulunan Sehl ve Sheyl adlarndaki iki yetim ocua ait bir arsann zerinde kt. Devenin kt yere evi en yakn olan Eb Eyyb el-Ensr (Hlid b. Zeyd), Hz. Peygamberin eyalarn alarak evine gtrd ve kendisini Mescidin ve yanndaki odalarn inaat tamamlanncaya kadar yedi ay boyunca misafir etti. Esa'd b. Zrre de Hz. Peygamber'e zerinde yatmas iin bir serr (karyola) hediye etti.*224+ Hicretten sonra Yesrib ehri "Medinet'r-Resl" veya "el-Medinet'l- Mnevvere" adn ald. Hicret, hem slm tarihinin, hem de dnya tarihinin en nemli olaylarndan biridir. Kaynaklarda hicretin birinci yl hakknda nceki yllara oranla ok fazla bilgi bulunmaktadr. Bu olayda Hz. Peygamber'in ve Mslmanlarn fedakrlna dair ok gzel rnek davranlar bulmak mmkndr. Muhacirler, Mekkeden sadece yanlarna alabildikleri bir ksm menkul eya ile hareket ediyorlar, doal olarak yurt, ev-bark ve hayvan srlerini Mekkede brakyorlard. Dnlp dnlmeyecei veya dnme imkan olursa ne zaman dnlecei bilinmiyordu. Dolaysyla muhacirlerin ml kayplar bykt. Fakat fedakarlkta bulunmaktan hi de ekinmiyorlard. Medine'ye hicrette kalclk vard. Yani orada kalmak maksadyla gidiliyordu. Hicretin yegne amac ikence ve skntlardan kurtulmak deildi. Bununla beraber gaye bu olsa dahi yadrganacak bir durum yoktur. nk slmda dnya ve ahirette iyilik, gzellik ve mutluluk istemek esastr. Fakat Hz. Peygamberi ve sahbeyi Medine'ye hicret iin harekete geiren esas unsur, slmn oradaki parlak geleceiydi. Yoksa Mslmanlar Medinede de skntlara maruz kalmlar ve eitli glklerle karlamlardr. u kadar var ki, Mekke'de mriklerin eziyetlerine kar sabr tavsiye edilirken, Medine dneminde misilleme hakk verilmitir. Bu hak, gerektiinde canlarn ve mallarn ortaya koymalarn gerektiriyordu. Mslmanlar Medine dneminde insanolu iin en byk felketlerden biri olan savala defalarca kar karya kalmlardr. Bedir, Uhud, Hendek ve Huneyn savalarnda lm-kalm mcadelesi vermilerdir. Ancak, onlar kendi ilerinde birlik ve dayanma iinde bulunmular ve huzurlu bir toplum oluturmulardr. Hicret, Resl-i Ekremin sebeplere balla son derece nem verdiini gstermektedir. Evinden kt andan itibaren "yanltc bir rota izerek"*225+ Mekke mriklerinin hile ve tuzaklarndan kurtulmu, dakik bir strateji sayesinde Medine'ye ulamtr. Bu noktada Allahn yardm ve desteinin de unutulmamas gerekir. Fakat sebeplere olabildii lde bal kalm ve tedbiri elden brakmamtr. Hicrette Hz. Peygamberin irade sahibi ve sabrl olma, Allaha sonsuz gven duyma, mitsizlie kaplmama, skneti muhafaza, hogr, balama ve cesaret gibi vasflarndan herbiri iin davran rnekleri bulunmaktadr. Bunlar her Mslman iin birer dsturdur. Skntlara gs germe, fedakrlk, slm uruna cann ve maln ortaya koyma, dnyev ilikileri ve menfaatleri bir tarafa brakarak kardelii ve Allahn rzasn dnme, verilen szde durma ve dostluk rneklerinden tablolar hem sahblerin ve hem de Resl-i Ekremin hicretinde grmek mmkndr. Hicret, mslmanlarn tarihe bakn etkilemitir.
71

neminden dolay Hz. mer zamannda (17/638) takvim ba olarak kabul edilmitir. Peygamberimiz hicret ettiinde kamer takvime gre elli yandayd. 2- Hicret Esnasnda Medine Giri blmnde, slam ncesinde Medine hakknda zet olarak bilgi vermitik. Ancak, Hicret srasnda burann sahip olduu etnik, siyasal, sosyal, kltrel ve ekonomik yapsnn biraz daha detayl bir ekilde bilinmesi gerektii kanaatindeyiz. nk, bilindii zere Hz. Muhammed (s.a.s.), peygamberlik dneminde, ad geen alanlardaki faaliyetlerinin ounu Medine'de gerekletirmitir. Hicretin yapld esnada Medine'deki ortamn bilinmesi, gerekletirilen bu faaliyetlerin daha iyi anlalmasna vesile olacaktr. Bilindii zere eski ad "Yesrib" olan Medine, slam'n doduu ve Hz. Peygamber'in hicret ettii sralarda Hicaz blgesinin nemli yerleim merkezlerinden biriydi. Medine kelimesi aslnda byk kasaba ve ehir manasna gelen bir cins isimdir. Yesrib ad fesat anlamna gelen bir kkten geldii iin Hz. Peygamber hicretten sonra buraya ho ve gzel anlamna gelen Tbe veya Taybe unvanlarn vermitir. Daha sonra Medine diye isimlendirilmitir. nk buray bilinen anlamda bir ehir haline getiren Hz. Peygamber olmutur. nce "Mednet Reslillah" (Allah Reslnn ehri) ve Mednet'n-Neb denilmi ve daha sonra Medne eklinde kullanlr hle gelmitir. Hicretten sonra Adiy b. Neccr oullar yurduna yerleen Hz. Peygamber, buray siyasal, sosyal, kltrel ve meden bir merkez haline getirmitir. ehir, Kur'an- Kerim'in Meden yetlerinde "Yesrib" ve "Medine" adlaryla anlmtr. klimi gzel, topra verimli, fazla derin olmayan tatl yeralt sularna sahiptir. Etnik yap: Hicretten nce Yesrib'de Kurayza, Kaynuk' ve Nadr kabilelerinden oluan Yahudiler, Gney Arabistan kkenli Evs ve Hazrec Arap kabileleri, Kuda kabilelerinin ve hatta Amlika'nn bakiyyelerinden oluan kabileler ve bunlarn yannda saylar az da olsa, daha ziyade kle olan, baka etnik kkenli, mesel ranl insanlar bulunuyordu. Yesrib'in, slam'n douuna kadar nesilleri gelen Yahudilerden ve Arap kabilelerinden nceki skinlerinin Amlika olduu sylenir. Amlika'nn dalmasndan sonra m. . VI. yzyln balarnda Bbil kral Buhtunnasr'n Kuds' igal edip oradaki Yahudileri Bbil'e gtrd srada kap kurtulan baz yahudiler Hicaz blgesine giderek Hayber, Vdilkur, Fedek ve bu arada Yesrib'e yerletiler. Hristiyanln Suriye'de yaylmasndan sonra Romallarn sk takibine urayan Suriye ve Filistin yahudilerinden bazlar da Hicaza g ettiler. Yesribe yerleenler Kurayza, Nadr ve Kaynuk' Yahudi kabileleridir. Hicaza yerleen Yahudiler Arap kabile geleneini benimsediler ve Arap isimlerini aldlar. Yahudiler ve Arap kabileleri zel mahallelerde ikamet ediyorlard. Yesrib'e Yahudilerin geliinin Hz. Ms zamanna kadar uzand da sylenmektedir. Bu arada Gney Araplarna, yani Kahtnlere mensup baz kabileler, Yemende Merib barajnn yklmas zerine muhtemelen II. veya III. yzylda, nce Tihame'ye, oradan da kuzeye g ettiler. Sa'lebe b. Amr Mzeyky ve oullar Yesribe yerletiler. Evs ve Hazrec, Hrise b. Sa'lebe'nin iki oludur. Anneleri Kayle bint Cefne'ye nisbetle bu iki kabile Araplar arasnda Ben Kayle adyla mehur olmutur. Evs'in balca kollar unlardr: Avf b. Mlik (Kuba ahalisi), meyye b. Zeyd, Abdlehel, Zar'... Hazrec'in balca kollar ise unlardr: Neccr, Side, Amr b. Avf, Zrayk, Selime, Beyza. Evs ve Hazrec Yesrib'e geldikten sonra bir sre yahudilere tabi olarak yaadlar. Bu esnada Yahudilerin siyasal, sosyal ve ekonomik
72

basklarna maruz kaldlar. Bunun zerine akrabalar olan Gassnlerden yardm istediler. Gassnler bu istee olumlu cevap vererek Yesribe geldiler ve Yahudilerin bakanlarn ldrdler (492). Yahudilerin bu suretle g kaybna uramas zerine Yesribde stnlk Evs ve Hazrecin eline geti. Evs ve Hazrec kabileleri bamszlklarn kazandktan sonra ehrin i ksmlarna yerletiler. Fakat hemen ardndan yahudiler bu iki karde kabile arasndaki eski rekabeti krkleyerek onlar birbirine drmeye altlar. Arap kabileleri birbiriyle savarken onlar taraf tuttular. Siyasi durum: Yesrib halk hadar, yani yerleik hayat srmekle birlikte, ynetimde, sosyal, kltrel ve ahlk alanlarda kabile gelenekleri hkimdi. Kabilelerin bakanlar vard. Kan davalar yaygnd. Merkez bir otorite mevcut deildi. Bir baka ifade ile ehrin ortak bir yneticisi yoktu. Arap ve Yahudi kabileleri birbirinden bamsz bir ekilde ayr ayr mahallelerde yayorlard. Her topluluk, biri dierinden birka kilometre uzaklkta bir ky oluturuyordu. Arap ve Yahudi kabileleri arasnda zaman zaman cidd anlamazlklar kyordu. Bununla birlikte eitli siyasal nedenlerle birbiriyle ittifak kurduklar da oluyordu; Arap kabileleri zaman zaman birbirlerine kar Yahudi kabileleriyle ibirliine gidiyorlard. Evs kabilesi, Kurayza ve Nadr ile, Hazrec kabilesi de Ben Kaynuk' ile ittifak kurmutu. Evs ve Hazrec reisleri ortak bir kral etrafnda birlemek iin aba sarfettilerse de bunu baaramamlard. Reislik konusunda iddetli rekabet bu projenin uygulama alanna konulmasn imkansz hle getirmiti. Ortak bir yol bularak Evs ve Hazrec'den birer bakan semeyi ve bunlarn mtereken, srayla veya birer yl dnml olarak grev yapmasn dndlerse de bu planlarn da uygulama alanna geirememilerdi. Kaynaklarmz Yesrib'de, Mekke'deki "Drnnedve" gibi bir kuruluun varlndan bahsetmemektedirler. Evs ve Hazrec arasndaki rekabet, ortak bir meclis (Mele') oluturulmasn da imkansz hle getirmiti. Abdullah b. bey'i ortak bir bakan olarak eme teebbsleri de Hz. Peygamber'in hicretiyle birlikte gerekleme imkan bulamayacaktr. Hicret ncesinde bir btn olarak Evs ve Hazrec'den ziyade, bu kabilelerin (Amr b. Avf ve Evs-Ment gibi) alt kollarnn gllnn hissedildii ve daha nemli olduu grlmektedir. ehrin etrafnda, Taif'teki gibi, bir sur veya duvar yoktu. Kabilelerin, kendi hudutlar dahilinde salam ve muhkem kaleleri (utum. . tam) vard. Tehlike annda erkekler savamak iin dar kar, kadnlar ve ocuklar bu kalelere snrlard. Bu kalelerin saysnn iki yz kadar olduu sylenmektedir. Ayrca kabilelerin baheleri ve arazileri vard. ehir slam'n evreye kolayca yaylmasna imkan salayacak merkez bir konumda bulunuyordu. Evs ve Hazrec'in Yahudiler zerine hkimiyet elde etmesinden sonra meydana gelen sknet dnemi fazla uzun srmedi. Bu iki kabile akraba olduklar halde, birbiriyle yllarca savatlar. ki kabile arasndaki dmanlk slam'n douuna kadar, 120 yl gibi uzun bir mddet, devam etti. arpmalar Smeyr sava ile balad. Ondan sonra Ka'b b. Amr, Serre, Htb, Fri', Birinci Ficr, kinci Ficr, Rubey', Bus Evs ve Hazrec arasnda meydana gelen belli bal savalardr. Bunlarn en iddetlisi olan Bus sava, Evsli birisinin Hazrece snan birisini ldrmesi zerine balam ve Evslilerin galibiyetiyle sonulanmtr. Bu sava Hz. Peygamberin Medine'ye hicretinden be yl nce meydana gelmitir. Devaml savalar ehrin gcn nemli lde tketmi ve dmanlk, ehirde hayat ekilmez hle getirmitir. Yahudiler de zaman zaman Evs ve Hazreci birbirine drmler ve aralarndaki ekimeleri krklemilerdir. Bunun yansra Evs ve Hazrecden her biri, birbirine kar yahudilerle ve Mzeyne, Cheyne gibi evredeki dier Arap kabileleriyle ibirliine girmitir. arpmalar genellikle Evs kabilesi aleyhine dnmtr. Grld zere Evs ve Hazrec, huzur ve istikrara
73

yatkn olmayp, bilakis sava ve dmanlk zerine kurulu bedev hayatna Mekkelilerden daha meyilli idiler. Dini durum: Medine'de Yahudiliin varlndan yukarda bahsettik. Bunun yannda, Arap kabileleri arasnda putperestlik revata idi. Evs ve Hazrec, Mellel'de, sahilde bulunan Ment adl puta tapyorlard. Medinelilerin asl putlar bu idi. Ona kurbanlar kesiyor, hediyeler sunuyorlard. ocuklarna Abdment ve Zeydment gibi isimler koyuyorlard. Ment'a dier kabileler de tapmakla birlikte, ona en fazla saygy Evs ve Hazrec gsteriyordu. Bu putun siyah bir tatan ibaret olan ve kutsal kabul edilen mahalli bulunuyordu. Evs ve Hazrec dahil olmak zere birok kabile, Ment'a tapmann yannda hac grevini de yapyorlard. Fakat Saf ve Merve arasndaki sa'y grevini yerine getirmiyorlard. Ment'n bulunduu yerde ihrama giriyorlard. Hacc ifa ettikten sonra da Ment'a gelip putun nnde salarn tra ediyorlar ve hac ibadetinin bu ekilde tamamlanacana inanyorlard. Yani ihramdan da burada km oluyorlard. Onlar Ment'n yansra Lt adl puta da tapyorlard. Bu putlarn yansra aile bireylerinin taptklar aile putlar vard. Aatan yaplm ok sayda put heykeli bulunuyordu. Arap kabilelerinin, Yahudiliin ve yahudilerin ahlak anlaynn etkisinde kaldklar da mahede edilmektedir. Btn bunlarn yannda Allah'n anld ve O'nun yaratc olarak tannd da grlmektedir. En eski mverrihlerimizden bn Sa'd, Cahiliye dneminde Eb'l-Heysem (Mlik b. Teyyihan) ve Es'ad b. Zrre'nin putlara tapmay kerih grdklerini, onlardan nefret ettiklerini ve tevhidi dile getirdiklerini kaydeder. Baz aratrmaclar bu kayda dayanarak yukardaki iki ahs hanf olarak nitelendirmilerdir. Hristiyanlk Medine'de yaylmamt. Bununla birlikte Evs kabilesine mensup Eb mir erRhib adnda bir kii, Hristiyanln ve Yahudiliin tesiriyle putperestlie yeni bir ekil vererek mslman olan Evslileri kendi tarafna ekmeye almtr. Bu faaliyetinden dolay Hz. Peygamber ona "Fsk" lakabn takmtr. ok karmak ve halledilmesi zor meselelerde kendilerine bavurulan khinler de mevcuttu. Sosyal hayat: Blgede ok evlilik hkimdi. Vefat eden bir adamn sadece hanm ve kz deil, kk ocuklar dahi miras alamyordu; miras sadece bir sava esnasnda eli silah tutan blua ermi erkek ocuklar alabiliyordu. ayet btn erkek ocuklar blua ermemilerse, yeenler ve baba soyundan gelen akrabalar btn miras alyordu. Bu durumda, zengin olan bir aile, ayet miraslarla iyi ilikiler iinde deilse, ertesi gn parasz ve dilenci durumuna debiliyordu. Bayramlarda ve dnlerde grlen profesyonel arkclarn yannda cenazelere alayan profesyonel alayclar da vard. Bu alayclar gruplar halinde gelirler, bazlar bir mddet feryat edip alarlar, onlar susunca da dierleri atlara devam ederlerdi. Ahenkli bir ekilde iir sylemeye nem veren airler ve hatipler bulunuyordu. Ekonomik durum: Medine, eski zamanlardan beri Gney-Kuzey ticaret yolu zerinde bulunuyordu. Burada yahudiler ziraat, ticaret, kuyumculuk, demircilik, dokumaclk, silah ve zir alet imalat ile megul oluyorlard. Biraz daha zele indirgeyecek olursak, Kaynuk' oullarnn dier mesleklerle birlikte kuyumculuk ve ticaretle, dier yahudilerin de iftilikle ve ticaretle uratklar syleyebiliriz. Arap kabileleri de daha ziyade ifti idiler. Her aile kendi topraklarna sahipti ve herkes kendi ocuklar ve gerektiinde klelerinin yardmyla iftliklerde alyordu. Bunun yannda ticaretle uraanlar da vard. Bunlar Suriye pazarlarna
74

ticaret amacyla giderlerdi. ehre ithal mallar da getiriliyordu. Nabatler arasra kervanlarla Medine'ye yiyecek maddeleri, tahl ve zeytinya getiriyorlard. eitli Arap kabileleri, zellikle gebeler, satmay veya ihtiya duyduklar maddelerle takas etmeyi dndkleri deve, at, zamk, deerli talar gibi mallarn ehre getiriyorlard. Yabanc ithalatlarla gren simsarlar da mevcuttu. Arazisi olmayanlar, para kazanmak iin ormandan odun kesip meskun yerlerde satarlard. Hurmalaryla nl olan Medine'de hurma baheleri vard. O nedenle hurma ziraati ok gelimiti. Hurmann btn yl boyunca taze kalmas ve rmemesi iin konserve endstrisi vard. Hurmalardan alkoll ikiler de elde ediliyordu. Bunun yansra hurma ihracat da yaplyordu. Hurmann yannda buday ve arpa ziraati de yaplyordu. Dokumac kadn ve erkekler, terziler, kasaplar, demirciler, gda maddeleri satclar, marangozlar, oduncular, parfm satclar balca meslek gruplardr. Mahall bir para birimi yoktu ve para olarak Bizans'n para birimi olan dnar ve ran'n para birimi olan dirhem kullanlyordu. Dirhem, dnarn onda birine tekabl ediyordu. Hicretten nce Medine'de oluan mslman kesime gelince, Birinci Akabe Grmesi (620) ile balayan ve Hicrete (622) kadar devam eden iki yllk srete Evs ve Hazrec kabilelerinden mslman olanlarn says oalmt. Birinci Akabe batndan sonra Medine'ye slam' retmek zere gnderilen Mus'ab b. Umeyr'in faaliyetleri sonucu, reisleri Sa'd b. Muaz'n slam' kabul etmesi zerine, Evs'in nemli bir kolu olan Abdlehel oullarnn tamam mslman oldu. Bu arada Akabe batlarndan bir yl nce Eb Seleme'nin hicreti ile balayan Mekke'li mslmanlarn Medine'ye hicreti, daha sonra da devam etti. yle ki, kaynaklarmz Hz. Peygamber'in hicreti esnasnda, bizzat Hz. Peygamber, Hz. Eb Bekir, bunlarn aileleri, Hz. Ali, onun annesi ve bunlarn dnda hapse atlanlardan veya hicret edemeyecek derecede hasta ve gsz olanlardan baka Mekke'de mslman kalmadn kaydederler. Hicret eden sahblerden bir ksm, Evs kabilesine bal be kolun en byklerinden kalabalk ve gl bir kabile olan Amr b. Avf oullarna misafir oldular. Eb Huzeyfe'nin azatls Slim, Hz. Peygamber'in hicretinden nce Kuba'da mslmanlara imamlk yapyordu. Hz. Peygamber de Hz. Eb Bekir'le birlikte Kuba'ya geldiinde bir mddet bunlarn arasnda kalacak ve mehur Kuba Mescidi'ni in edecektir. Amr b. Avf oullarnn yannda yine Evs'ten Abdlehel kabilesine ve ayrca Evs'in dier baz kollarna mensup mslmanlar, muhacirlere kucak atlar. Ben Neccr ve Belhris b. Hazrec bata olmak zere Hazrec'in kollar da mslmanlar misafir ettiler. Neccr oullarndan Es'ad b. Zrre, slam' yayma faaliyetlerine nemli katkda bulundu ve Mus'ab b. Umeyr'e yardmc oldu. Hatta Es'ad b. Zrre'nin Medine'de in ettii bir mescidde, Mus'ab b. Umeyr'le birlikte vakit namazlar ve cuma namazlarn kldrdklar kaynaklarda kaydedilmektedir.*226+ 3- Kurumsallama Srecinin Balamas a- Mescid-i Nebev ve Hz. Peygamber Dneminde Dier Mescitler Medinede slm toplumunun olumasnda ve Mslmanlar arasnda birlik ve beraberliin salanmasnda en nemli unsurlardan birisi Mescid-i Nebev (Peygamber Mescidi)'dir. Hz. Peygamber devesinin kt alana bir Mescid ina etmeye karar verdi. Medinelilerin hurma kuruttuu bu arsay satn almak istediinde sahipleri, karlksz olarak
75

vermek istediler. Ancak Hz. Peygamber bunu kabul etmedi. Arsann deeri olan on dinar Hz. Eb Bekir dedi.[227] naata, arsann tesviyesi ile baland. Burada bulunan hurma aalar kesildi, mezarlar baka yere nakledildi ve tmsekler dzeltildi. Binann temelinde ve alt ksmnda ta, st ksmlarnda ise kerpi (lebin) kullanld. Arsa zerinde eskiden mevcut olan hurma aalar stun olarak Mescidin kblesine dizildi ve bunlarn zerine, hurma dal ve yapraklarndan bir at yapld. Mescidin yapmnda bata Hz. Peygamber olmak zere muhacirler ve ensr fiil olarak altlar. Balangta kblesi Kudse doru olan Mescid-i Nebev'nin kaps vard. Birinci kap gneyde, bugnk kble duvarnda bulunuyordu (Bb's-Selm). kinci kap dou tarafnda idi (Bb-Cibrl). Hz. Peygamber bu kapy kullanrd. nc kap ise bat ynnde bulunuyordu (Bb-tike). Gney duvar boyunca Suffe denilen bir revak veya glgelik bulunmaktayd. Kble, Kudsten Kbeye evrilince gney ynnde bulunan kap kapatlarak kuzey ynnde ayn adla yeni bir kap ald. Dier kaplarda herhangi bir deiiklik yaplmad. Suffe ise gneyden kuzeye nakledildi. Yeni plana gre harim, gneyde iki sra halinde yerletirilen hurma ktkleri zerine uzatlan hurma dallarnn toprakla kapatlmasyla elde edilen bir damla rtlmt. Tavan, bir insann elinin yetiecei kadar baskt. lk zamanlarda camide yere ince kum denmiti.*228+ Balangta Hz. Peygamber cuma hutbelerini, vaaz ve iratlarn bir hurma ktne dayanarak veriyordu. Cemaatin says artnca ve ayakta uzun sre hitap kendisini rahatsz edince bir minber yapld. Bu minber, biri oturmak iin olmak zere basamaktan ibaretti.*229+ Hz. Peygamber minbere kt zaman nc basamaa oturuyor, ikinci basamaa da ayaklarn koyuyordu. Peygamberimiz Mescid'in kble tarafnda belirli bir yerde namaz kldrrd. Bugnk anlamda oyuntu eklindeki ilk mihrab, Emev halifelerinden mer b. Abdlazizin Medine valilii srasnda yaplmtr. Mescid-i Nebevnin ins tamamlandktan sonra Peygamberimiz, geici olarak yerletii Eb Eyybn evinden ayrlarak Mescidin hemen bitiiine aile mensuplar iin yaplan odalara tand. Balangta bu odalarn saysnn, birisi Hz. Haticeden sonra evlendii Sevdeye, dieri de ieye ait olmak zere iki olduu sylenmektedir. Hz. Peygamberin evlilikleri arttka bu odalara yenileri ilave edilmi ve saylar dokuza ulamtr. Odalarn kap akl kilim veya kuma perde ile kapatlyordu. Hz. Peygamberin odalarnn duvarlar da kerpile rlm, stleri hurma dal ve yapraklar ile rtlmt. Bu odalarn dnda merube, urfe, hzne adlaryla anlan bir baka odadan daha bahsedilir. Buras gda maddeleri, silahlar vesaire eyann sakland bir devlet hazinesi (Beytlml) olarak kullanlmaktayd. Burann muhafaza ve idarecilii ile Bill-i Habe grevlendirilmiti. Resl-i Ekrem bu arada aile fertlerini Medine'ye getirmek zere Eb Rfi ile Zeyd b. Hriseyi Mekke'ye gnderdi. Bunlar Hz. Peygamberin zevcesi Sevde ile kzlar Fatma ve mm Glsm Medine'ye getirdiler. Zeynebi o srada mrik olan Ebl-s b. Reb brakmad. Rukye ise kocas Hz. Osman ile daha nce hicret etmiti. Bu arada Zeyd, ei mm Eymen ile olu smeyi de yanna ald. Hepsi birlikte yanlarnda Hz. Eb Bekirin aile bireyleri, olu Abdullah, hanm mm Rmn, kzlar Esm ve Hz. ie de olduu halde topluca Medine'ye geldiler. Mekkeliler onlara herhangi bir glk karmadlar.*230+
76

Mescid-i Nebev'nin fonksiyonlarna gelince, buras her eyden nce bir ibadet mahalli idi; cuma namazn ve be vakit namaz cemaatle klmak iin Mslmanlarn topland ve topluca ibadet ettii mekand. Be vakit namaz her yerde klnabilir. Ancak Hz. Peygamber, cemaatle klnan namazn daha fazla sevap kazandracan bildirmiti. Sahbler de onun bu tevik ve tavsiyesine azm lde uymulardr. Mescid-i Nebev ibadet mahalli olmann yannda, Hz. Peygamber'in sohbet ve vaaz yapt, asker ilerin mzakere edildii, elilerin kabul edildii, bazen durumalarn yapld, folklor gsterilerinin tertiplendii bir meknd. Mescid-i Nebev, ayn zamanda bir eitimretim yeri olarak kullanlmaktayd. Namazlardan sonra Hz. Peygamber mescidde oturduu zaman sahabler hemen onun etrafnda halka olutururlard. Hz. Peygamber onlara vaaz eder, nasihatta bulunur, Allaha itaate davet ederdi. Bunun yannda gnlk hayatla ilgili tavsiyelerde bulunur, kendileriyle sohbet ederdi. "Mescid-i Nebev, 'Rabbinin adyla oku' diye Kur'an'n ilk yeti ile istenen dinle bilimin btnlemesinin teknik bakmdan da gereklemesini" salamtr.*231+ Mslmanlarn eitilmesinde, nzil olan yetlerin duyurulup hayata geirilmesinde, Mslmanlarn cemaatlemesinde ve kaynamasnda, son derece nemli fonksiyonlar stlenmitir. Hz. Peygamber dneminde Mescid-i Nebev ayn zamanda asker ilerin grld bir mekn olarak da kullanlrd. Dardan gelebilecek her trl saldr ve tehditlere nasl kar konulaca burada grlr ve karara balanrd. Hz. Peygamber bir yere asker sefer dzenleyecei zaman birliin bana geecek kumandan Mescid'e arr ve gerekli talimat burada verirdi. Asker birliklerin komutanlar seferden dndkten sonra doruca buraya gelerek sefer hakknda bilgi verirlerdi. Eer orduya bizzat kendisi kumanda edecekse, Mescid'de iki rekat namaz klar, sonra zrhn giyinmi olarak buradan kar ve kapya getirilen atna binerek seferi balatrd. Seferden dnte de doruca Mescid'e gider, yine iki rekat namaz klar ve seferin deerlendirmesini yapard. Savata yaralanan askerlerin, mescidde kurulan bir adrda tedavi edildikleri olurdu. Nitekim Hendek Sava'nda yaralanan Sad b. Muaz, Eslem kabilesinden Rufeyde adndaki kadnn Mescid'deki adrnda tedavi edilmi, fakat kurtarlamamt. Gerektiinde Mescid-i Nebevde harplerde ele geirilen esirlerin hapsedildii de olurdu. Mescid-i Nebev, elilerin kabul yeri olarak kullanlrd. 5/626 ylndan itibaren 11/632 ylna kadar, 9/630 ylnda daha youn olmak zere, Arabistann eitli blgelerinden Medine'ye heyetler gelmitir. Bunlarn ou kabileleri adna Mslman olduklarn bildirmek, bat etmek ve slm dininin esaslar hakknda bilgi almak zere geliyorlard. Peygamberimiz elileri Mescid'de Eliler Stunu (stvnetl-Vfd) adn tayan bir direin nnde kabul ederdi. Hukk ve kaz davalar iin Mescid, sabit bir mahal olmamakla birlikte, Hz. Peygamber devrinde mahkeme ve duruma salonu olarak kullanlmtr. Aslnda Hz. Peygamberin bulunduu her yer, ar, pazar, konaklama mahallinde bir adr bu tr iler iin uygundu. Fakat o, Mescid'de de eitli davalara bakm ve kararlar vermitir. Mescid-i Nebev zaman zaman sava oyunlarna da sahne olurdu. Bir defasnda Peygamberimiz Habelilerin burada sergiledikleri bir oyunu hanm Hz. ie ile birlikte seyretmitir.Hz. Peygamber balar Mescid'de kabul ediyordu. eitli blgelerden gelen cizye ve zekat mallar Mescid'de toplanyor ve gerekli yerlere buradan datm yaplyordu.*232+ Medinede daha hicretin ilk yllarndan itibaren Mescid-i Nebevnin dnda pekok mescid in edilmitir. Bunlarn ou kabile adlar ile, bazlar da bulunduklar mekann adyla anlrlar. ki Kbleli Mescid (Mescidl-Kbleteyn) gibi, baz olaylar sebebiyle deiik isim
77

alanlar da mevcuttur. Adn kblenin deimesinden alan bu son mescid, Hazrecden Ben Selimeye aitti. Hz. Peygamber Medine'ye hicretinden sonra on alt veya on yedi ay Kudse doru ynelerek namaz klmt. Hicretin ikinci ylnda Hz. Peygamber sahbleri ile Ben Selime mescidinde le namaznn ilk iki rekatn klnca kblenin deimesi ile ilgili ayet nzil oldu. Bunun zerine Hz. Peygamber ynn Kbeye evirdi. Bylece Hz. Peygamber iki ayr kbleye dnm olarak namaz kld iin bu mescid ki Kbleli Mescid adn almtr.*233+ Kblenin deitirilmesi annda Hz. Peygamberin Mescid-i Nebevde bulunduu da rivayet edilmektedir. ki kbleli mescidin dnda, Evs kabilesinin Ben Abdlehel kolu tarafndan ina edilen Ben Abdlehel Mescidi, yine Evsin bir kolu olan Ben Hriseye ait Ben Hrise Mescidi, Ben Zurayk, Ben Amr b. Mebzl, Ben Side, Ben Ubeyd, Rtic, Gfr, Eslem, Cheyne, Ben Mzin, Ben Adiy, Ben Beyza, Benil-Hris, Ben Harm, Ben Vkf... gibi mescidler Medinede Hz. Peygamber dneminde mevcut olan mescitlerdir. Mslmanlar buralarda vakit namazlarn klyorlar, cuma namazna Mescid-i Nebev'ye geliyorlard.*234+ Bunlardan baka Medine dnda, Cuvs, Benil-Mustalik, Ben Sad b. Bekir, Ben Cezme, Becle mescidleri vard. Tif ve Yemmede de mescidler bulunuyordu. Ayrca asker seferler esnasnda ina edilen pekok mescidin isimleri kaynaklarda yer almaktadr.*235+ b- Suffe Suffe, Mescid-i Nebevnin bitiiinde zeri hurma dallaryla rtl, fakir, kimsesiz ve barnacak yeri olmayan Mslmanlar iin yaplm glgelikti. Burada kalanlara Suffe Ehli, Suffe Ashb denilirdi. Suffe Ehli, kimsesiz muhcirler, bekarlar, Arap kabilelerinden Mslman olup Medine'ye g edenler ile ilim tahsil etmek isteyen sahblerden oluuyordu. Bunlar genellikle yoksul kimselerdi. Hz. Peygamber, Suffede kalan sahblerin yeme ve ime gibi ihtiyalaryla yakndan ilgilenirdi. Baz iyiliksever sahbler, Hz. Peygamberin tavsiyesi zerine bunlar birer-ikier evlerine davet ederek iaelerini temin ederlerdi. Hz. Peygamber zengin Mslmanlar bunlara yardm etmeye tevik ederdi. Ensr, hurma salkmlarn getirerek Mescid-i Nebevye brakrlard. Suffe Ashab arasnda eitli ilerde alanlar da vard.*236+ Suffede Hz. Peygamberin dnda okuma-yazma ve Kuran retmek zere retmenler de grev yapyordu. Ubde b. Smit bunlardan biridir. Burada toplanan renciler esas itibaryla kendilerini Kuran renimine vakfetmilerdi; Kuran yetlerini aralarnda mzakere ederler ve geceleri ilim tahsili ile megul olurlard. Bu sebeple bunlardan yetmi kiiye kurr ad verilmitir. Hz. Peygamber Medine dna irad ve slm anlatmak iin bir kimse veya ekip gnderecei zaman Suffe Ashab arasndan seerdi. Bunlardan orduya katlanlar, diplomatik faaliyetlerde grevlendirilenler ve mezzinlik yapanlar da vard.*237+ c- Yeni Bir Kardelik Sistemi slm toplumunun tekilatlanmasnda bir nemli adm da ensar ile muhacirler arasnda zel kardelik sistemi kurulmasdr. Buna gemeden evvel, slmn getirdii ve gelitirdii kardelik sisteminin tarih seyrine ksaca temas etmek yerinde olacaktr. Hz. Peygamber slm ilk tebli etmeye balad andan itibaren bu dine girenleri hangi rk, kabile ve lkeden olursa olsun eit kabul etmi ve kabile kardeliinin yerine slm kardeliini getirmitir. O, bir yandan insanlara Allahn varln ve birliini anlatrken, dier yandan bu inan etrafnda
78

toplananlar din kardeliinde birletirip kaynatryordu. Bu sistemde Habeistanl bir kle ile Kureyli bir asilzade arasnda fark kalmyordu. slm tarihinin en eski kaynaklar, Hz. Peygamberin, birisi hicretten nce Mekkede, dieri de hicretten sonra Medinede Mslmanlar iki defa zel olarak kardeletirdiini kaydederler. Mekkedeki kardeletirmede (muhtta) son derece anlaml bir husus dikkati ekmektedir. Bu, Kureye mensup baz Mslmanlarn azatl klelerle karde ilan edilmesidir. Kaynaklarn bu konuda verdii listeler incelendiinde Kurey mensuplaryla u azatl klelerin kardeletirildii grlmektedir: Hz. Peygamberin azatls Zeyd b. Hrise ile Hz. Hamza, Eb Huzeyfenin azatls Slim ile Eb Ubeyde b. Cerrh ve Hz. Eb Bekirin azat ettii Bill-i Habe ile Ubeyde b. Hris.*238+ Bu kardeletirme (muht) hadisesini Mslmanlar ksa srede zmsediler. yle ki, bir Mslman, putperest kabiledayla ve akrabasyla ilikisini kesip, aralarnda kan ba bulunmayan, baka bir kabile veya lkeye mensup olan, yahut da kle olan bir Mslmanla maddi ve manev dayanma iine giriyordu. Nitekim slmn daha ilk yllarnda Hz. Eb Bekir ikence eken, kendisiyle aralarnda kan ba bulunmayan kleleri hibir karlk beklemeden srf Mslman olduklar iin byk paralar deyerek satn alm ve hrriyetlerini ellerine vermitir. Mekkeden Medine'ye hicret eden muhacirler birbiriyle kenetlenmi ve kardelik bilincine sahip olmu kimselerdir. Medinedeki Evs ve Hazrec kabilelerinin Ensar haline dnmesine gelince, slmdan nce Evs ve Hazrec kabileleri, ayn babadan tremi olduklar halde yllarca birbiriyle savamlard. Aralarndaki geimsizlik Hz. Peygamberin buraya hicretine kadar devam etmiti. Birinci Akabe grmesinde slm kabul eden Medineliler, Evs ve Hazrec dmanlnn vahim boyutlarn ve Hz. Peygamberden nasl medet umduklarn u szleriyle dile getirmilerdi: Milletimiz i savalar sebebiyle ok kt bir durumdadr. Cenab- Hak sizin sayenizde milletimizi savatan, darmadanklktan belki kurtarr ve onlar birletirir.*239+ Gerekten Evs ve Hazrec arasndaki kan davalar o derece korkun boyutlara ulamt ki, bu iki kabile neredeyse tarih sahnesinden silinecekti. Bu husus Kuran- Kerimde yle ifade edilmitir: Allahn size olan nimetini hatrlayn. Hani siz birbirinize dman kiiler idiniz de O, gnllerinizi birletirdi. Onun nimeti sayesinde karde oldunuz. Siz bir ate ukurunun tam kenarnda iken oradan sizi kurtard.*240+ Cenb- Hak, Evs ve Hazrecin Mslman olmadan nceki durumunu ve iinde bulunduklar ortam ate ukuruna benzetmektedir. Ate ukurunun kenarnda bulunan kimseler byk lde yok olmakla kar karya kalrlar. Evs ve Hazrec kabileleri de byleydi; birbirine ate pskryorlard. Kabileleraras savalarda birbirini ldrmek suretiyle tkenecekleri bir srada Allah hidayetini lutfedip slm sayesinde onlar kurtard ve karde topluluklar haline getirdi; Evs ve Hazrec birbirleriyle kenetlendiler, slm'a girmekte birbirleriyle adeta yartlar. slmn birletirici emsiyesi altnda Ensar adyla, slm toplumunun erefli bir kesimini oluturdular. imdi sra Muhacirlerle Ensar kardeletirmeye gelmiti. Hz. Peygamber, Enes b. Mlikin evinde (bir rivayete gre Mescid-i Nebevde) hicretin birinci ylnn ortalarnda onlar toplad ve ikier ikier kardeletirdi. Bu sistemin ykledii sorumluluklar taraflara aklad. Kardeletirilen kimselerin saysnn krkbeer kiiden doksan veya ellier kiiden yz olduu
79

sylendii gibi, ensardan biriyle kardeletirilmeyen hibir muhcirin kalmad da rivayet edilmektedir.[241] Kardeletirilen kimselerle ilgili listeler kaynaklarda geni olarak kaydedilmektedir. Ancak burada biz, listeleri uzun uzadya vermeksizin birka rnek kaydetmekle yetineceiz. Kardeletirilen kimselerden bazlar unlardr: Hz. Eb Bekir ile Hrice b. Zeyd, Abdullah b. Mesud ile Muz b. Cebel, Musab b. Umeyr ile Kab b. Mlik...*242+ Kardeletirmenin, rastgele seilen iki kiinin bir araya getirilmesiyle oluturulmadn; bilakis hicretten itibaren alt ay akn bir sre zarfnda Hz. Peygamber'in mslmanlar iyice tanyarak, durumlarn inceleyerek ve her ift arasnda ortak vasflar bularak bunu gerekletirdiini belirtmek gerekir.*243+ Hz. Peygamberin, esiz bir sosyal yardmlama ve dayanma rnei olan kardeletirmeyi gerekletirmesinin gayesi, i-g ve servet sahibi olduklar Mekkede hereylerini brakan ve dinleri uruna doup bydkleri yeri terkeden muhcirleri madd ve manev olarak desteklemek, ml skntlarn bir lde de olsa hafifletmeye almak ve z yurtlarndan ayrlm olmann vermi olduu gariplii ve mahzunluu gidermekti. Byle bir faaliyet ayn zamanda muhcirlerle ensar birbirine sndrma, yekvcut olarak kenetlenmelerini salama, bilgi ve tecrbelerini birletirme, ortaklaa i yapma ve retme anlayn kazandrma amacna ynelikti. Ensarn fedakarl o derece ileri gitti ki, hurmalklarnn muhacir kardeleriyle paylatrlmasn bile teklif ettiler. Ancak Hz. Peygamber bunu uygun grmedi. Beraber almak suretiyle mahsule ortak olmalarn kararlatrd. Kardeletirilenler birbirlerine vris bile olabileceklerdi. Bu messesenin mirasa ait hkm Bedir Sava'nden sonra nzil olan Kur'an yeti ile neshedilmitir.*244+ Kardelik anlamas ile, Chiliye dnemindeki hilfin yerini slm kardelii almtr. Ancak Hz. Peygamber chiliye dneminde hakszl nlemek ve yardmlamak amacyla gerekletirilen hilfleri de doru kabul etmitir. u kadar var ki, slm dneminde ve zellikle hicretten sonra Mslmanlar arasnda dayanma temin edildii ve kardelik kurulduu iin hilfe gerek kalmadn aklamtr. Muht sayesinde muhcirlerin Medinenin yaayna daha kolay ve ksa srede intibak salanmtr. Ml destek ve vris olma, iin madd ynyd. Mesele sadece madd destekten ibaret deildi; yle olsayd, Hz. Peygamber muhcirlere gerekli yardmn yaplmasn ensara emreder, onlar da bu emri memnuniyetle yerine getirirlerdi. Fakat bu sistemle iin madd yn manev bir kardelikle desteklenmi oluyordu. Ensar ile muhcirler arasnda ortak kimlik oluturuluyor, zihniyet birlii salanyordu. te Yahud ve mnafklara, dta ise mrik Arap kabilelerine kar anlam ve kaynam bir toplum oluturuluyordu. Bu daha sonra genileyerek btn mminleri iine alan genel slm kardeliine dnmtr. Kardelik messesesini bir de insan haklar asndan deerlendirmek gerekir. Hz. Peygamber faaliyetlerinde daima can, mal ve rz gvenlii gibi temel insan haklarn korumu ve buna riayet etmitir. Veda hutbesinde insan haklar ile ilgili esaslar bir kez daha vurgulamtr. Gryoruz ki, Hz. Peygamber, insan haklarna ilave olarak kardelik haklarn getirmitir. O, "Ey Allah'n kullar karde olunuz" buyurmutur. Ki bu, insan haklarnn de
80

tesinde bir gelimedir. nk kardelikte, hakkn da tesinde fedkrlk ve duygu szkonusudur. Hicretten sonra Hz. Peygamber, muhacirleri yerletirmek amacyla Medine'de yeni bir yerleim plan hazrlad. Ensar, Medine'deki fazla arazilerini muhacirlere vermek zere Hz. Peygamber'e baladlar. ayet o isterse evlerini de verebileceklerini sylediler. Fakat Peygamberimiz "Evlerinizin hayrn grn" buyurarak bunu kabul etmedi; sahipsiz arazilere ve ensarn balad topraklara muhacirleri yerletirdi. Kabilelere ve ahslara belli yerleri tahsis etti. En eski tarih yazarlarmzdan bn Sa'd, Hz. Peygamber'in Abdurrahman b. Avf, Hz. Eb Bekir, Talha b. Ubeydullah, Eb Seleme, Zbeyr b. Avvam ve Erkam b. Eb'l-Erkam'a tahsis ettii yerleri, hurmalklar ve arsalar ayr ayr bildirmektedir.*245+ Kub'da ev yaplmas mmkn olmayan yerlerde muhacirler misafir olduklar evlerde ikamete devam ettiler. Medineli Mslmanlar, kendilerine misafir olan muhacirleri arlamak iin birbiri ile yaryorlard.*246+ d- Birarada Yaama Tecrbesi Daha nce de belirtildii gibi, Resl-i Ekrem Medine'ye hicret ettii srada burada btn ehir halkn kapsayan bir idr yap mevcut deildi. Her kabile kendi iinde birlik oluturuyordu. Hz. Peygamber, kardeletirme messesesi ile Mslmanlar arasnda birlii salamlatrdktan sonra ehre, Mslmanlar, gayr mslim Araplar ve Yahudileri iine alan ve daha nce Medine tarihinde hi rastlanmayan bir siys-sosyal yap getirdi. Bu yap, etnik kkenleri ve dinleri farkl eitli gruplardan, federasyonlardan oluan bir konfederasyon idi. Bu teebbs her eyden evvel ehir halknn bar ve gven iinde yaamasn salamak gayesini tayordu. ncelikle de Medinede Mslmanlarn gvenliini salamak gerekiyordu. Bu, slmn ve Mslmanlarn gelecei bakmndan son derece nemli idi. nk Mekke mrikleri Medine'ye saldrmak iin frsat kolluyorlard. Medine'de Mslmanlar dnda mrik Araplar ve Yahudiler nemli bir g olarak duruyorlard. Yahudiler hem ml bakmdan, hem de nfus olarak hi de kmsenmeyecek bir durumda idiler. Hz. Muhammed (s.a.s.) balangta Yahudileri ve mrik Araplar ehirden uzaklatrmak veya onlara husmet beslemek gibi bir tutum iine girmedi. Aksine onlarla antlama yapmak iin teebbse geti. Bu suretle Medine'ye yaplacak bir saldr karsnda Yahudilerin ve mriklerin tehlike oluturmas nlenmi oluyordu. Buna ek olarak ehri beraberce savunacaklard. Bu, siys ve asker bakmdan son derece gerekli idi. Hz. Peygamber, Mslmanlarn yansra Medine toplumunu oluturan Yahudileri ve dier gruplar bir ehir devleti halinde tekilatlanmaya ikna etti. Durumu mzakere etmek zere Enes b. Mlikin evinde bir toplant yapt. Bu toplantya katlanlar Medine toplumunu yeniden dzenleyen bir sistem oluturmaya karar verdiler; birbirleriyle ve yabanclarla ilikilerini, idr ve adl yaplarn, fertlerin sahip olduklar din ve vicdan hrriyetini, haklarn ve sorumluluklarn belirli esaslara balayan bir metin hazrladlar. Bir sosyal mukavele olarak da kabul edilebilecek bu metin, ekil asndan bugnk anayasalarla hayli farkl olsa da bir anayasa niteliindedir. Bu metin, ana kaynaklarmzda btn halinde bize intikal etmi bulunmaktadr. Kitb, Sahfe ve "Mvdea", yani sulh antlamas adn tayan bu veska zamanmzda Medine Anayasas, Medine Veskas, Medne Belgesi, Medine Szlemesi ve
81

Medineliler Szlemesi olarak anlmaktadr. Ondokuzuncu yzyldan gnmze kadar, eitli aratrmaclar tarafndan inceleme konusu yaplmtr. Aratrmaclar tarafndan 47 veya 52 madde olarak tasnif edilen veskann baz maddeleri unlardr: "Bu kitap (yaz), Peygamber Muhammed tarafndan Kureyli ve Yesribli mminler ve Mslmanlar ve bunlara tbi olanlarla, yine onlara sonradan iltihak etmi olanlar ve onlarla beraber cihat edenler iin (olmak zere tanzim edilmitir). * te bunlar, dier insanlardan ayr bir mmet (cmia) tekil ederler. * Kurey'ten olan muhcirler, kendi aralarnda det olduu vechile kan diyetlerini demeye itirak ederler; onlar harp esirlerinin kurtulu fidyesini mminler arasndaki iyi ve makul bilinen esaslara ve adalet ilkelerine gre demeye itirak edeceklerdir. * Mminler kendi aralarnda ar ml sorumluluklar altnda bulunan hi kimseyi (bu halde) brakmayacaklar, kurtulu fidyesi veya kan diyeti gibi borlarn iyi ve makul bilinen esaslara gre vereceklerdir. * Takv sahibi mminler, kendi aralarnda mtecvize ve haksz bir eylemde bulunmay tasarlayan, yahut bir su ve ktlk ileme, yahut bir hakka tecvz veyahut da, mminler arasnda bir karklk karma kastn tayan kimseye kar olacaklar ve bu kimse onlardan birinin evld bile olsa, hepsinin elleri onun aleyhine kalkacaktr. * Takv sahibi mminler, en iyi ve en doru yol zerinde bulunurlar. * zerinde ihtilfa dtnz herhangi bir ey, Allaha ve Muhammede gtrlecektir. * Yahudiler, mminler gibi, muharebe devam ettii mddete (kendi harp) masraflarn karlamak zorundadrlar. * Yahudiler Mslmanlarla birlikte, beraberce harp ettikleri mddete masrafta bulunacaklardr. * Bu sahifenin (yaznn) gsterdii kimse lehine Yesrib vdisi dahili (cevf), haram (mukaddes) bir yerdir. * Onlar (Mslmanlar ve Yahudiler) arasnda, Yesribe hcum edecek kimselere kar yardmlama yaplacaktr. Veska, Mednede din olduu kadar siys bir topluluk da meydana getirme gayesine ynelikti. Daha ilk maddede bu topluluun ensar ve muhacir Mslmanlarla, bir sava durumunda Mslmanlarla birlikte saldrgana kar savaacaklarn kabul eden gayri mslim topluluklardan oluaca belirtilmektedir. Vesikaya gre bu topluluk (mmet) dier btn insanlardan ayr bir mahiyettedir. Aralarnda ihtilaf kan herkes iin Allah, kanunlarn ve adaletin yegane kaynadr. Hz. Muhammed (s.a.s.) de en yksek hakemdir.
82

Veskada, ak bir ekilde Yahudilerin Mekke mriklerine veya onlarn ibirlikilerine bir yardm, yahut himaye hakk vermeleri yasaklanmtr. Bir dman saldrs halinde, buna kar kmak zere bir Mslman-Yahudi ittifak szkonusu olacaktr. ehrin savunulmas iin giriilecek savalarn masraflar, taraflarca karlanacaktr. Fakat Medine dnda yaplacak bir sava halinde hibir topluluk dierine yardmda bulunma sorumluluu altnda bulunmayacaklardr. Mslmanlarn ktklar savalara Yahudilerin katlmas, Hz. Muhammed (s.a.s.)in msaade ve rza gstermesine balanmtr. Yahudiler, Mslmanlara dman olan Mekkelilere bundan byle emn hakk tanmayacaklardr. Veskada Mslman cemaatin ve slm dininin hukk ve sosyal varl, dier unsurlar tarafndan tannmaktadr. Bu, Mslmanlar asndan nemli bir gelimedir. Bu szleme ile Medine'deki mrik Araplar ve Yahudiler, Mslmanlar din, siys ve sosyal adan tanyorlard. Ayn zamanda Mekkelilerle ittifaklarn bozup, onlara kar Mslmanlarla ibirlii iine giriyorlard. Mslmanlar gayri mslimlere, inan ve fikir hrriyeti, mal ve can gvenlii salyorlard. Hle ve vefaszlk yasaklanyordu. stibdat, zorbalk, hakka ve hukuka riayetsizlik, zulm ve iddetin hakim olduu o gnk dnya ortamnda bu veska ok nemli bir gelimedir. Hatta "Yeryznde bir devletin vazettii ilk yazl anayasa olma zelliine sahip olduu" kabul edilmektedir.*247+ Ayn zamanda "Bu vesika, Peygamber'in ndir tesadf edilir bir diplomasi kabiliyetine sahip olduunu gstermektedir."*248+ Hz. Peygamber ve Mslmanlar veskann artlarna riayet ettiler. Yahudilerin veskann artlarna her riayetsizliklerinde Hz. Peygamber, onlara ahde vefa gstermeleri gerektiini hatrlatmtr. Ancak Yahudilerin vefasz davranmalar, Kureyi tahrik etmeleri, hileleri, Evs ve Hazrecin aralarn bozmaya almalar, Resl-i Ekreme suikast tertiplemeleri gibi davranlar sebebiyle nce onlardan Kaynuk', sonra Nadr gruplar ehirden karldlar. Hendek savandan sonra da Kurayzann cezalandrlmasyla veska yrrlkten kalkm oldu.[249] 4- Hicretin lk Yllarnda Dier Baz nemli Gelimeler statistie nem veren Hz. Peygamber, hicretten sonra Mslmanlarn bir saymn yaptrmtr. Mslmanlkta bu ilk nfus saymnn yapld yl ve saymn sonucunda elde edilen rakam hakknda eitli grler ileri srlmektedir. Ancak hicr 1. ylda yapld ve saym sonucunda Mslmanlarn saysnn 1500 olduu kabul edilmektedir.*250+ Hicretin 1. yl evval aynda (Nisan 623) veya 2. yln evval aynda (Nisan 624) Hz. Peygamber Hz. ie ile evlenmitir. Hicretin 1. (622) veya bir rivayete gre 2. (623) ylnda ezan yrrle konmutur. Namaz Mekke dneminde farz klnd halde, Resl Ekrem Medine'ye hicret edinceye kadar namaz vakitlerini bildirmek iin bir yol dnlmemiti. Esasnda Mekke dnemindeki ortam da buna msait deildi. Medine dneminde Mslmanlar balangta bir araya toplanp namaz vaktinin gelmesini beklerlerdi. Bir mddet, namaz vakitlerinde sokaklarda Namaza! Namaza! (es-Salh, es-Salh) eklinde arda bulunuldu. Ancak bu yeterli olmuyordu. Namaz vaktinin geldiini duyurmak zere bir ilana ihtiya vard. Bunun iin Hristiyanlarn imdiki an yerine kullandklar ve zerine bir omakla vurularak ses karan bir tahta paras (nks) alnmas, boru ttrlmesi, ate yaklmas veya bayrak dikilmesi eklinde eitli fikirler ileri srld. Ancak boru Yahudilerin, nks hristiyanlarn, ate de Mecuslerin adeti
83

olduu iin Resl-i Ekrem hibirini beenmedi. Bu srada sahbeden Abdullah b. Zeyd b. Sa'lebe'ye ryasnda ezan retilmi ve o da ertesi gn Hz. Peygamber'e gelerek durumu anlatmt. Hz. Peygamber "Bu sdk bir ryadr"*251+ diyerek Bill-i Habeye ezan cmlelerini retti. Bilal-i Habe de Neccroullarna ait yksek bir evin damna karak ilk olarak sabah ezann okudu. Daha sonra Mescid-i Nebevnin arka tarafna ezan okumak iin zel bir yer yapld. Hicretin birinci ylnda Cuma Namaz farz klnmtr. nceleri gerek yolculukta ve gerekse mukm iken btn namazlar ikier rekat klnyordu. Hz. Peygamberin Medine'ye hicretinden bir ay sonra Reblhir aynda, mukm iken klnan le, ikindi ve yats namazlar drt rekata karld.*252+ Hicretin ikinci yl aban aynda ramazan orucu farz klnd. Ayn yln Ramazan bayramndan bir iki gn nce Hz. Peygamber ftr sadakas ile ilgili hkmleri bir hutbesinde halka aklad. evval aynn girmesiyle birlikte bayram namaz kldrd. Zilhicce aynn onuncu gn de kurban bayram namaz klnd. Hicretin ikinci ylnda Ramazan ayndan sonra ise zekat farz klnd.*253+

Hz. MUHAMMED'N SLM'A VE MSLMANLARA YNELK SALDIRILARLA MCADELES

1- Mriklerle likiler a- Hz. Peygamber, Bar ve Sava Peygamberliin Medine dneminde, Hudeybiye Antlamas'ndan Mekkenin Fethi'ne kadar yaklak iki yl devam eden bar dnemi dnda Mekke mrikleriyle ve dier mrik Arap kabileleriyle ilikiler genellikle mcadele ve sava eklinde gemitir. Ancak, Kurey mriklerine kar izledii politikada Hz. Peygamber'e yardmc olan Huza'nn baz kollar ile, Cheyne, Damre ve Gfr gibi antlama yaplan kabileleri bundan hari tutmak gerekir. Mekke'nin Fethi, Huneyn zaferi ve ardndan Arap Yarmadas'nn eitli blgelerinden heyetlerin Medine'ye gelip Mslman olmalaryla birlikte, mriklerle ilikilerde byk bir yumuama yaanmtr. Bununla birlikte, Hz. Peygamber'le mrikler arasndaki mcadele, hicretin 9. yl sonunda mriklerle ilikilerde son noktann konulmasna kadar devam etmitir. Mriklerle ilikilerde olduu gibi, hicretin ikinci ylndan sonra Mslmanlarla Yahudiler ve Hristiyanlar arasndaki ilikilerde de savalar nemli yer tutmaktadr. O nedenle, burada, Hz. Peygamber'in savaa bak asna temas etmek yerinde olacaktr. ncelikle belirtmek gerekir ki, Peygamberimiz hem Mekke ve hem de Medine dneminde insanlar tle, delille, ikna yoluyla ve Kuran okuyarak slm'a davet etmitir. Dolaysyla onun etrafnda oluan topluluk, zor kullanlarak bir araya getirilen insanlardan deil, bunun aksine tatl dille, ikna yoluyla Allaha arlmalar sonucu hr iradeleriyle slm seen
84

kimselerden olumutur. "nk insan, zorla altrmayla, kanunlarla, kaba kuvvetle slah edilemez, sadece davran deiebilir".*254+ Halbuki Hz. Peygamber'in amac insanlarn sadece davranlarn deitirmek deil, zne hitap ederek slah etmekti. Bar, sevgi ve rahmet peygamberi olan Hz. Muhammed (s.a.s.), esasnda savatan ve savamaktan holanmazd. slmn Mekke dneminde kendisine ve Mslmanlara dmanlk yapan, ikence eden ve iddet uygulayanlara ayn yolla kar kmam, onlardan intikam alma yoluna gitmemitir. Mekke dneminde nzil olan Kuran- Kerim yetlerinde Hz. Peygambere ve inananlara srekli sabr tavsiye edilmitir.*255+ Mslmanlar maruz kaldklar ikencelerden ikayet ettiklerinde Hz. Peygamber Sabredin ben savala emrolunmadm buyurarak onlara sabrl ve metin olmay tlemitir. Kur'an- Kerim'de baka topluluklarla ilikilerde bar esastr. nananlara hitaben "hep birden bara girmeleri" emredilmektedir.*256+ Eer bakalar bara yanarlarsa Hz. Peygamber'den de bara yanamas istenmektedir.*257+ nananlar iin Allah urunda yola ktklar zaman iyice aratrma yapmalar ve kendilerine bar nerene, dnya hayatnn geici menfaatini arzulayarak "Sen m'min deilsin" dememeleri ngrlmektedir.*258+ Bar ve bar kabule eilim insann ftratnda, tabiatnda bulunan olumlu nitelik ve yatknlklardan biridir. Kur'an- Kerim'de ftrat vlr ve onun devam ettirilmesi emredilir. Hz. Muhammed (s.a.s.)'den de Allah'n insanlar hangi ftrat zere yaratmsa ona evirmesi istenir.*259+ Bar kavram bu balamda ele alndnda, Hz. Peygamber'in uygulamalarnda barn esas olduunu anlamamz daha kolay olacaktr. nk o, hayat boyunca ftrat zorlayan davranlardan hem kendini ve hem de sahabeyi uzak tutmutur. Hz. Peygamber'in gayesinin bar olduunun bir baka gstergesi de onun eitli vesilelelerle evrede barn hkm sreceine dair sylemi olduu szlerdir. Nitekim Medine'ye gelip Mslman olan Adiy b. Htim'e syledii u sz ok mnidardr: "Allah'a andolsun ki, ok srmez bir kadnn Kdisiye'den devesinin zerinde yalnz bana kp Kabe'yi ziyaret edinceye kadar Allah korkusundan baka hi bir korku duymayacan iiteceksin".*260+ Hz. Peygamber'in bu szn, ileride ne olup biteceine dair gibden haber verdii iddia edilen rivayetler snfna dahil etmeye ve o ekilde deerlendirmeye kanaatimizce hi gerek yoktur. nk hereyden nce byle bir huzur ve bar ortamnn gereklemesinin salanmas onun en byk arzusu ve hedefiydi. Ayrca bu konumann gerekletii hicr 9. yla kadar izlenen politika sayesinde gelinen nokta ve alnan olumlu sonular da bu hedefe ulalacan somut olarak gstermitir. Ayn izgide ve ayn hzla almalar devam ederse, bir kadnn tek bana Kdisiye ile Mekke arasnda emniyet iinde yolculuk yapabilmesinin hi de imkansz olmayaca aktr. Bunun gerekleeceini sylemek iin kehnette bulunmaya da gerek yoktur. Zaten Peygamberimizin de byle bir iddias olmamtr. Yukarda sylediimiz ekilde o, somut rneklerden hareket ederek bu sonuca varm olmaldr. Peygamberimiz Mekke dneminde slm' bu ehrin dna da silahla tantmam ve kaba kuvvetle yaymamtr. Evs ve Hazrecin ne ekilde slm'a girdiini daha nce grmtk. Tam aksine, slm kabul ettiklerinden dolay Mslmanlara kl ekilmitir. Hicretten sonra, tahamml etme ve boyun emenin yerine savaa izin verilmi ve hatta sava emredilmitir. Savaa izin verilmesinin ve cihadn mer klnmasnn sebepleri u ekilde zetlenebilir:
85

Mer savunma: Savaa izin verilmesinin en bata gelen sebebi Mslmanlarn canlarn, mallarn ve namuslarn korumalarna imkan tanmaktr. Mslmanlar, Mekkede mriklere hogrl davrandka, onlar azgnlklarn, zulmlerini artrmlard. Bu saldrganlk hicretten sonra da devam etti. Eb Sfyan ve bey b. Halef, ensara bir mektup yazarak Hz. Muhammed (s.a.s.)le kabilesinin arasndan ekilmelerini istediler ve aksi takdirde kendileriyle savaacaklarn bildirdiler. Ensarn bunu reddetmesi zerine Kureyliler mnafklara ve Yahudilere de buna benzer mektuplar yazdlar. Eb Sfyan, kk birliklerle Medine'ye saldrlar dzenlemeye balad. Nitekim hicretten sekiz ay sonra iki yz kiilik bir birlikle Batn- Rbi denilen yere kadar yrd. Bu durum, Mekke mriklerinin iyilikten, hogrden ve yumuak davrantan anlamadklarn ve onlarn saldrlarnn da hogryle nlenemeyeceini gsteriyordu. Zora kar zor kullanmak, kuvvete kar kuvvetle karlk vermek kanlmaz hale gelmiti. Cihada izin veren yet-i kermelerin nzil olmasyla Mslmanlar artk canlarn ve mallarn korumak iin savaabileceklerdi. Bu yet-i kermelerde mminlerle savald, zulme uradklar, sadece Allaha inandklar iin haksz yere yurtlarndan karldklar ifade edilmekte ve btn bu sebeplerden dolay kendilerine sava konusunda izin verildii aklanmaktadr.*261+ slm davetini gvence altna almak: Allah Telnn tm insanlk iin gnderdii slm dininin yaylmas gerekiyordu. Hr iradesiyle Mslman olan kimselere, kendilerine kl ekenlere kar savunma hakk vermemek, slmn yaylmasna engel tekil edebilirdi. Mslmanlar davete silahla engel olan mriklere boyun emek zorunda braklrsa, bunu gren dier insanlar, saldrlara kar kendilerine savunma hakk tanmayan bir dini kabul etmekten ekinirlerdi. nsan haklar ve din hrriyetini gvence altna almak: Hz. Muhammed (s.a.s.) nasl ki insanlar zor kullanarak slm'a dahil etmiyorsa, hr iradesiyle Mslman olan kimseleri dinlerinden dndrmek iin hi kimsenin zor kullanmaya hakk yoktu. Bu noktada zor kullanmak, insan haklarn inemek ve din hrriyetini insanlarn elinden almak demekti. Antlamalar bozanlar ve hainlik yapanlar cezalandrmak: Yahudilerle yaplan savalar, ahdi bozanlar cezalandrma politikas iinde deerlendirilebilir. Medinedeki Yahudiler, Hz. Peygamberle yaptklar antlamay ksa sre sonra ihlal etmilerdir. Kimisi mriklerle ibirlii iine girmi, bu yetmiyormu gibi kimisi de Hz. Peygambere sikast tertiplemitir. Kaynuk ve Nadroullar, Medineden ekip gitmeyi kabul etmilerdir. Bunlar sorgusuz sualsiz idam edilebilirdi. Fakat Hz. Peygamber byle yapmamtr. Kurayzaoullar ise Hendek Sava'nda Mslmanlar aleyhine sava suu iledikleri iin, setikleri hakemin verdii karara gre idam edilmilerdir. Bu husus Yahudilerle likiler ksmnda ele alnacaktr. slm topraklarn yabanclarn saldrlarndan korumak: Evrensel slm daveti Arap Yarmadas'nn snrlarna dayannca dnyann o zamanki sper glerinin slm blgelerine yaptklar saldrlara kar konulmazsa, hem slm ve hem de Mslmanlar zarar grrd. Nitekim slm dininin Arap Yarmadas'nn hemen her tarafna yaylmas zerine, daha nce Mslmanlar nemsemeyen Bizans ve Ssn mparatorluklar slm topraklarna saldrmay planlamlardr. Tebk Seferi ve Mte Sava bu saldrlar nlemek amacyla gerekletirilmitir. Sava zorunlu klan nedenler Kur'an'da aklanmtr.

86

Hz. Peygamberin gazveleri gerek sava taktikleri ve gerekse din ve siys sonular bakmndan byk nem tamaktadr. Onun dneminde meydana gelen arpmalar, dnya harp tarihinin bilinen en az kan dklen savalarndandr. Yaplan bir hesaba gre (yaklak olarak) onun dnemindeki btn savalarda Mslmanlarn verdii ehit says (Bir-i Mane ve Rec Olaylarnda ldrlenler hari) 138, mriklerin verdii l says da (Kurayza hari tutulursa) 216'dr.*262+ nk Hz. Peygamber daima prensip olarak dman yok etmeyi deil, kazanmay tercih etmitir. b- lk Seriyyeler ve Gazveler Burada gazve ve seriyye kavramlarn ksaca aklamak yerinde olacaktr. Asker says az veya ok olsun, sava iin, yahut baka maksatla hareket edilsin, arpma meydana gelsin veya gelmesin Hz. Peygamberin katld btn seferlere gazve (. gazavt) denir. Onun bizzat katlmad, bir sahbnin kumandas altnda gnderdii asker birliklere ise seriyye ad verilir. slm tarihilerine gre Hz. Peygamberin emir ve kumandasnda yirmi yedi gazve gereklemitir. Bunlar Ebv, Buvt, Bedrul-l-Sefevn, Zl-Ueyre, Bedir, Ben Kaynuk', Sevk, Karkaratlkdr, Gatafn, Ben Sleym, Uhud, Hamrlesed, Ben Nadr, BedrulMevid, Ztr-Rik, Dmetlcendel, Mreys (Benil-Mustalik), Hendek, Ben Kurayza, Ben Lihyn, Gbe, Hudeybiye, Hayber, Mekkenin Fethi, Huneyn, Taif ve Tebktr. Bu gazvelerden sadece dokuzunda arpma meydana gelmitir. Biz burada arpma olanlar genellikle sava bal altnda deerlendirirken, arpma olmayanlar da seferin zel adyla veya gazve, sefer gibi isimlerle ifade ettik.[263] Seriyyelerin says hakknda otuz be il altm alt arasnda eitli rakamlar verilmektedir. Yeri geldike seriyyelerden ileride bahsedilecektir. imdi burada seriyyelerin tmnn adn vermeyeceiz. Hz. Peygamber Medine'ye hicret ettikten sonra yeni bir devletin kurulmas ve slm dmanlaryla savaa izin verilmesi zerine Medine'ye snan Mslmanlar tehdit eden Kureylileri bu tehditten vazgeirmek iin onlar ticaret yollarnda tazyik ederek ekonomik bask altna almaya karar verdi. Bu suretle onlarn slm'a ve Mslmanlara kar dmanlklarna karlk verilmi olacakt. Bu maksatla eitli stratejik noktalara seriyye ve gazveler dzenledi. Byk Bedir Gazvesi'nden nce bu amaca ynelik olarak drt seriyye ve drt gazve tertipledi. Bunlardan Batn- Nahle Seriyyesi hari dierlerinde baskn yaplmad gibi arpma da meydana gelmedi. Birer ay arayla meydana gelen ilk seriyye unlardr: Birincisi, hicretin 1. yl ramazan aynda (Mart 623) Hz. Hamzann kumandasnda yaplan Sflbahr seferi. kincisi, yine ayn yln evval aynda Ubeyde b. Hrisin komutasndaki bir svar birlii tarafndan gerekletirilen Rbi seferi. ncs, bundan bir ay sonra Zilkade aynda Sad b. Eb Vakks bakanlnda dzenlenen Harrr seferidir. arpma meydana gelen drdnc seriyye ise, hicretten on yedi ay sonra (Receb 2/Ocak 624) Abdullah b. Cah bakanlnda gnderilen Batn- Nahle Seriyyesi'dir. Burada, hem seriyyelere rnek vermek maksadyla ve hem de sonular itibaryla ok nemli olduu iin
87

Batn- Nahle Seriyyesi hakknda bilgi vereceiz. Hz. Peygamber, biraz sonra ad geecek olan Bedru'l-l (Birinci Bedir) seferinden dnnce, Receb aynda halas meymenin olu Abdullah b. Cah, hepsi muhcirlerden oluan yedi (sekiz veya on iki olduu da sylenir) kiilik bir birliin bana tayin etti; bey b. Ka'b'a da bir mektup yazdrarak kendisine verdi. Ona, Medinenin dou tarafndaki Necid yolunu takip etmesini, mektubu iki gn yol aldktan sonra amasn, iindeki emri yerine getirmesini ve arkadalarndan kimseyi beraber gitmek iin zorlamamasn syledi. Abdullah b. Cah iki gn yrdkten sonra mektubu at ve arkadalarna okudu. Mektupta unlar yazlyd: "Bu mektubumu okuduunda Tif-Mekke arasndaki Batn- Nahleye kadar git. Orada Kurey kervanlarn gzetle". Mektubu okuduktan sonra yola kan Abdullah b. Cah ve arkadalar, Medine'ye iki yz kilometre mesafede bulunan Bahrn (Buhrn) adl yere vardklarnda, kafilede bulunan Sa'd b. Eb Vakkas ve Utbe b. Gazvn develerini kaybettiler. Onu aramak iin ktklarnda yollarn kaybettiler ve kafileden ayrldlar. Dierleri ise Batn- Nahleye kadar vardlar. Orada beklerken, Tiften dnmekte olan bnl-Hadram bakanlndaki drt kiilik Kurey kervanna rastladlar. Savan yasakland haram aylardan Receb aynn son gnyd. Abdullah b. Cah ve arkadalar o gnn Receb aynn son gn m, yoksa aban aynn ilk gn m olduu hususunda bir mddet tereddt ettiler. Ancak daha sonra kervan bakan Amr b. elHadramyi ldrp dier iki kiiyi (Osman b. Abdullah ve Hakem b. Keysan) de esir ettiler. Halbuki Reslllah byle bir ey emretmemiti. Drdnc ahs (Nevfel b. Abdullah) ise kat. Abdullah b. Cah ele geirdii ganimeti bee blerek, bir hissesini Hz. Peygamber iin ayrd. Geri kalann da kendi aralarnda bltler. Bu srada ganimetlerin taksimini bildiren yet*264+ henz nzil olmamt. Seriyye mensuplar Medine'ye geldiklerinde, Hz. Peygamber iki esiri hapsetti. Ancak, kendisine ayrlan ganimeti almad; haram ayda savamay emretmediini hatrlatarak onlar azarlad. Abdullah b. Cah ve arkadalar Hz. Peygamberin ve Mslmanlarn kendilerini knamalarna ok zldler. Bu arada Kurey mrikleri "Muhammed ve arkadalar haram ay hell hle getirdiler; haram ayda kan dktler, kervann mallarn aldlar ve adamlar esir ettiler" diyerek mslmanlar itham etmeye baladlar. Mekke'de bulunan mslmanlar da onlara verdikleri cevapta, olayn aban aynda meydana geldiini sylediler. Bir sre sonra Bakara Sresinin 217. yet-i kerimesi nazil olarak durumu aydnlatt. Bu yet-i kerimede Cenab- Allah, Haram Aylarda savamann byk gnah olduunu, fakat Allah inkar etmenin, insanlar Mescid-i Haram ziyaretten alkoymann ve halkn oradan karmann daha byk gnah olduunu, fitne karmann adam ldrmekten daha beter olduunu beyan etmektedir.*265+ Bylece seriyye mensuplarnn hakll ortaya km oldu. Bunun zerine Hz. Peygamber de kendi hissesine ayrlan ganimeti ald. Bu arada mrikler iki esirin serbest braklmas iin Medine'ye fidye gnderdiler. Fakat Hz. Peygamber, esirleri ancak Sa'd b. Eb Vakkas ve Utbe b. Gazvn geri dndkten sonra iade etti. Esirlerden Hakem b. Keysan slmiyet'i kabul edip Medine'de kalrken, Osman b. Abdullah Mekke'ye dnd.*266+ Bu seriyyeden yaklak bir buuk ay kadar sonra Bedir Sava meydana gelmitir. Bu dnemde tertiplenen gazveler ise, Ebv, Buvt, Bedrul-l ve Zl-Ueyredir. Bu gazveler eitli sebeplerle hicretin ikinci ylnda ve Bedir Sava'ndan nce dzenlenmilerdir. Bu seferler esnasnda Hz. Peygamber Medine ile Mekke arasnda oturan baz kabilelerle, szgelimi Ben Damre ile, karlkl saldrmamak ve birbiri aleyhine bir nc tarafa yardm etmemek zere antlama yaparak onlarn tarafsz kalmalarn salamtr.*267+ c- Bedir Sava (2/624)
88

Hz. Peygamber ile mrikler arasndaki ilk sava Bedir'de meydana gelmitir. Hicretin 2. ylnda Kureyliler, byk bir kervan hazrlayp Eb Sfyann idaresinde Suriyeye gndermilerdi. Bin deveden oluan ve elli bin dinar sermaye ile hazrlanan bu kervan, Kurey tarafndan sevkedilen en byk kervanlardan biridir. Kervann getirdii mallar be yz bin dirhem tutarnda idi. Hz. Peygamber kervann getiini haber alnca sahbleri toplad. Kervandaki mallarn okluunu, buna karlk muhafz saysnn azln anlatarak bu kervan Mekke'ye dnerken urayaca Bedirde ele geirebileceklerini syledi. Kendilerini sefere davet etti. Gerektiinde mriklerle sava da yaplacakt. Hem ensar, hem de muhcirler bu sefere itirak edeceklerini akladlar. Hz. Peygamber Medine'den kmadan on gn nce Talha b. Ubeydullah ve Said b. Zeyd'i kervan hakknda bilgi toplamak iin Suriye yoluna gnderdi. Ancak bu iki sahb Medine'ye Bedir sava esnasnda ulaabildiler.*268+ Bu arada kervann dn haberini baka kaynaklardan renen Hz. Peygamber, 12 Ramazan 2/9 Mart 624te Medineden hareket etti. Sancaktarlk grevine Musab b. Umeyr, Hz. Ali ve Sad b. Muz' tayin etti. Ya kk olanlar yoldan geri evirdi. Mslman askerlerin says, yetmi drd muhcir ve geri kalan ensar olmak zere toplam yz be idi. Orduda yetmi deve, iki de at bulunuyordu. kiiye bir deve dyor, bu develere de nbetlee biniliyordu. Hz. Peygamber, Hz. Ali ve Eb Lbbe bir deveye biniyorlard. Yrme sras Hz. Peygamber'e geldiinde, onun yrmesine gnlleri raz olmayarak binmesini istiyorlar ve kendilerinin yryeceini belirtiyorlard. Hz. Peygamber ise bunu kabul etmiyor ve kendisinin sevaba ihtiyacnn onlardan az olmadn bildiriyordu.*269+ Hz. Peygamber Bedir savana karken eitli grev ve mazeretleri nedeniyle muhcirlerden ve ensardan sekiz kiiyi izinli sayd. Daha sonra onlara da bu savaa katlanlar gibi ganimetten hisse ayrd. Yolda, o srada henz slm' kabul etmemi bulunan Hazrecli Hubeyb b. sf (Yisf) ve Kays b. Muharris Hz. Peygamber'e gelerek kabileleri ile birlikte bu savaa katlmak istediklerini sylediler. Hz. Peygamber, mriklere kar mriklerin yardmyla savaamayacaklarn belirtince her ikisi de Mslman olup Bedir savana katldlar.*270+ Hz. Peygamber, Cheyne kabilesinden Besbes b. Amr ile Adiy b. Eb'z-Zab'y Medine'den ayrldktan sonra kervan hakknda bilgi toplamak iin gnderdi. Onlar da, Medinenin 160 km. kadar gneybatsnda yer alan ve Kzldeniz sahiline 30 km. uzaklkta bulunan Bedir kuyularna gidip, kervann henz buraya gelmediini rendiler ve durumu Hz. Peygamber'e bildirdiler. Bedir, o dnemde Medine-Mekke yolunun Suriye kervan yoluyla birletii noktada bulunuyor ve kervanlarn ikmal yeri olarak hizmet gryordu. Bu arada kervann yneticileri Hz. Peygamber'in kervann dnn gzlediini rendiler. Eb Sfyan Suriye'den ayrldktan sonra Kurey'ten yardm istemek zere Kinne kabilesinden Damdam b. Amr adl ahs yirmi dnar cretle kiralayarak Mekke'ye gnderdi. Kendisi de, Hz. Peygamber'in Bedir kuyularna gnderdii ahstan sonra inceleme maksadyla Bedir kuyularna geldiinde takip edildiini anlaynca, pusuya dmemek iin kervan Bedire uratmadan, Bedir'i sol tarafna alarak ve az kullanlan shil yolunu takip ederek Mekke'ye doru yola devam etti.
89

Eb Sfyann yardm isteinin Mekke'ye ulamas zerine Kurey kabilesinin hemen btn kollarndan bin kiilik bir ordu hazrland. Orduda yedi yz deve, yz de at vard. Atllar zrhl idi. Sheyl b. Amr ve Huveytb b. Abdluzz gibi zengin mrikler, ordunun hazrlanmasnda binek ve para yardmnda bulundular. Mrik ordusu Eb Cehilin kumandasnda Mekkeden yola kt. Bu arada Eb Sfyan Cuhfe'den bir haberci gndererek kervann kurtulduunu bildirdi ve ordunun geri dnmesini istedi. Kurey ordusu, kervann sahil yolunu takip edeceini bilemediinden, kervann gelecei normal yolu takip ediyordu. Eb Sfyan'dan gelen haber zerine ordunun iinden bazlar, kervann kurtulduunu ve savaa gerek kalmadn syleyerek geri dndler. Geri dnenler arasnda Hz. merin kabilesi Adiy ve Hz. Peygamberin annesinin kabilesi Ben Zhre de vard. Buna ramen Kureyliler hazrladklar ordunun bykln ve gcn gstermek ve bir daha byle bir duruma dmemek iin yola devam ettiler. Eb Cehil Bedir'e kadar gidip glerini duyurmadan, yiyip iip elenmeden kesinlikle geri dnlmeyeceini bildirdi.*271+ Kureyliler ayn zamanda Batn- Nahlede ldrlen Amr b. Hadramnin intikamn da almak istiyorlard.*272+ Bedir yaknnda ordusuyla konaklayan Hz. Peygamber, kervan hakknda bilgi toplamak zere Hz. Ali, Zbeyr b. Avvam, Sad b. Eb Vakks ve Besbes b. Amr' Bedir kuyularna gnderdi. Kuran- Kerimde bu iki ordunun Bedire geldiklerinde birbirinden habersiz olduklar yle ifade edilmektedir: Hatrlayn ki (Bedir savanda) siz vdinin yukar kenarnda (Medine tarafnda) idiniz. Onlar da uzak kenarnda (Mekke tarafnda) idiler. Kervan da sizden daha aada (deniz sahilinde) idi. Eer (sava iin) szlemi olsaydnz, szletiiniz vakit hususunda ihtilfa derdiniz. Fakat Allah, gerekli olan emri yerine getirmesi, helak olann ak bir delille helk olmas, yaayann da ak bir delille yaamas iin byle yapt. nk Allah, hakkyla iitendir, bilendir.[273] O srada Hz. Peygamber ve sahbler Kurey ordusunun Mekkeden kp Bedire geldiini henz bilmiyorlard. Zbeyr b. Avvam ve arkadalar Bedire yakn bir yerde konaklayan Kureylilerin Bedir kuyusuna su almak iin gnderdikleri klelerden birka tanesini yakalayarak Hz. Peygamberin huzuruna getirdiler. Hz. Peygamber o esnada namaz klyordu. Bu arada kleleri getirenler onlar sorguya ekmeye baladlar ve kim olduklarn sordular. Kleler Kurey ordusundan olduklarn aklaynca onlar dvmeye baladlar. nk bu haber holarna gitmemiti. Dayaktan canlar yanan kleler bu kez ifade deitirerek Eb Sfyan'n kervanndan olduklarn sylediler. Bu arada namazn tamamlayan Hz. Peygamber sahblere "Siz onlar doru syleyince dvyorsunuz, yalan sylediklerinde ise brakyorsunuz"! diyerek sorgulama metotlarn eletirdi. Sonra Kurey ordusunun bulunduu yer hakknda klelerden bilgi ald. Ordunun ka kiiden ibaret olduunu sorunca bilmediklerini sylediler. Bunun zerine yiyecek ihtiyacn karlamak iin gnde ka deve kestiklerini sordu. Bir gn dokuz, ertesi gn on deve kestiklerini renince ordunun asker saysnn dokuz yz il bin arasnda olduunu tahmin etti. Mekke'nin ileri gelenlerinden orduda kimlerin yer aldn rendi.*274+ Hz. Peygamber bunun yannda Adiy ve Zhre kabilesi mensuplarnn mrik ordusunu terkederek Mekke'ye geri dndklerini de klelerden rendi. Ammr b. Ysir ile Abdullah b. Mesudu esirlerin sylediklerini yerinde incelemek zere grevlendirdi. Bu ikisi, sabaha kar Kurey kararghnda byk bir karklk yaand haberini getirdiler. nk Kureyliler, kararghlarna dnen dier klelerden Mslmanlarn Bedir civarnda bulunduunu renince byk bir heyecana kaplmlar, baskna uramamak iin de tedbir almaya balamlard.
90

Hz. Peygamber, Bedir'de savamaya karar vermeden nce, muhcirlerin ve ensarn grlerini renmek istedi. Muhacirlerden Hz. Eb Bekir ve Hz. mer ve ensardan da Sa'd b. Muaz sz alarak konutular. Hz. mer, Kurey ordusunun karlanmas ynnde gr beyan ederek yle konutu: "Y Reslallah! Vallahi te Kurey ve onun gc! Onlar imdiye dek zelil olmadlar, aziz oldular, kfir oldular, iman etmediler. Allah'a andolsun ki onlar glerini asla teslim etmeyecekler ve seninle savaacaklardr! Hazrlan"! Ensardan sz alan Sa'd b. Muaz, daha nce kendisine iman edip desteklemeye sz verdiklerini, o nedenle dmana kar koymaktan ekinmeyeceklerini belirtti. 17 Ramazan 2/14 Mart 624 Cuma sabah erken saatlerde her iki ordu Bedire doru yola kt. slm ordusu kuyulara mriklerden daha nce ulat. Peygamberimiz balangta Medine tarafna en yakn ve dmana da en uzak olan kuyunun evresine yerleti. Sahbeden Hubb b. Mnzir buraya yerleilmesini uygun bulmad ve Hz. Peygamber'e bu kararnn vahye dayanp dayanmadn sordu. Peygamberimiz bunun kendi gr olduunu syleyince dmana en yakn kuyunun yanna yerleilmesini ve dier kuyularn kapatlmasn teklif etti. Peygamberimiz bu gr uygun buldu ve Hubb'n iaret ettii kuyunun evresine yerleerek dier kuyular kumla kapattrd.*275+ Ancak, daha sonra, ak braklan kuyudan mriklerin su almalarna izin verdi.*276+ Bu arada Huzeyfe b. Yemn ile babas slm ordusunda yer almak zere Hz. Peygamber'in yanna gelirken mrikler tarafndan yakalandlar. Ancak Peygamber'e katlmayacaklarna dair sz vermeleri zerine serbest brakldlar. Daha sonra Hz. Peygamber'in yanna gelerek balarndan geeni anlattlar. Peygamberimiz onlara verdikleri szde durmalarn, savaa katlmamalarn ve Medine'ye dnmelerini syledi.*277+ Hz. Peygamber'in en g annda ve askere ihtiyac olduu bir zamanda bile Mslmanlardan, mriklere verdikleri szde durmalarn istemesi onun dorulua ve ahde vefaya verdii nemi ortaya koymaktadr. Hz. Peygamber dman ordusu geldikten sonra ve savamadan nce chiliye devrinde de Kurey'in elilik grevini yrten Hz. meri mrik ordusuna gndererek bar ve gvenlik iinde Mekke'ye dnebileceklerini bildirdi ve sava yaplmamasn teklif etti. Mrik ordusunda yer alan Hakm b. Hizm, bu teklifin kabul edilmesini istedi; ancak Eb Cehil bunu kabul etmeyip savamakta srar etti.*278+ Hz. Peygamberin bu tutumu, sava meydannda bile bar politikas takip ettiini gstermektedir. Hz. Peygamber savatan bir nceki geceyi Allaha ibadet ve dua ile geirdi. Sad b. Muaz sava alanna yakn bir yerde kendisi iin bir ardak yapt ve kapsnda nbet tuttu. Hz. Peygamber orduyu sava nizamna koyduktan sonra Hz. Eb Bekir'le birlikte adrn iine ekildi ve Allaha yle dua etti: Y Rabbi! te Kurey! Kibir ve gururla geldi. Sana meydan okuyor. Peygamberini yalanlyor. Y Rabbi! Peygamberlere yardm szn, bana da zel olarak zafer vadini yerine getirmeni senden istiyorum. Allahm! Eer sen u bir avu Mslman helk edersen sana ibadet eden bulunmayacaktr. Hz. Eb Bekir Bu kadar istek yeter Y Reslallah! Allah vadettii zaferi yaknda sana ihsan edecektir dedi.*279+ Bu arada her Mslman asker, bulunduu yere ta yd. Bu talar savunma sava yapacak olan Mslmanlar iin faydal birer malzeme tekil etmitir. Mrikler ise saldr metoduna giritiklerinden, kar tarafa atmak iin bir veya iki tatan fazlasn yanlarnda gezdiremezlerdi.
91

Arap geleneine gre sava mbareze (teke tek vuruma) eklinde balad. Mrik ordusundan Esved b. Abdlesed, slm ordusundan da Hz. Hamza ortaya kp dtler. Hz. Hamza rakibini ldrd. Bunun zerine Kureylilerden Utbe b. Reba, kardei eybe ve Veld b. Utbe ortaya atldlar. Bunlarn karsna ensardan kii kt. Fakat mrikler kendilerine denk kabul etmedikleri iin onlarla vurumayacaklarn, karlarna kendilerine denk kimselerin kmasn istediler. Bunun zerine Hz. Peygamber'in emriyle Hz. Hamza, Hz. Ali ve Ubeyde b. Hris meydana kt. Hz. Hamza Utbe'yi, Hz. Ali Veld'i, Ubeyde b. Hris de eybe'yi ldrd. Teke tek vurumalardan sonra balayan ve drt veya be saat sren sava, ikindiye doru slm ordusunun kesin zaferiyle sonuland. Savata mrik ordusundan bata Eb Cehil, meyye b. Halef, Utbe b. Raba, eybe b. Raba ve Eb Sfyann olu Hanzala gibi ileri gelen slm dmanlar olmak zere toplam yetmi kii ld; bir o kadar sayda asker de esir alnd. Mslmanlar, alts muhcirlerden, sekizi de ensardan olmak zere toplam on drt ehit verdiler.*280+ Hz. Peygamber ehitlerin cenaze namazn klarak onlar defnettirdi. Mrik llerini de gmdrd. Dman llerine her trl tecvz ve paralama hareketlerini yasaklad. Peygamberimiz sava srasnda Ben Him'den ve dier kabilelerden baz kimselerin ve zellikle amcas Abbas'n zorla karldn belirterek ldrlmemelerini istemiti. slm ordusu iinde yer alan Eb Huzeyfe b. Utbe bunu duyunca "Babalarmz, oullarmz, kardelerimizi ldreceiz, fakat Abbas' ldrmeyeceiz yle mi? Allah'a yemin ederim ki ona rastlarsam boynunu vuracam" dedi. Bu sz Hz. Peygamber'in kulana gittiinde ona bu sz syleyip sylemediini sordu. Eb Huzeyfe babasnn, amcasnn ve kardeinin ldrldn grnce dayanamayp bu sz sarfettiini belirtti. Bunun zerine Hz. Peygamber "Senin baban, amcan ve kardein bizimle savamakta ciddi idiler. Kimsenin zorlamas olmadan gnll olarak savaa ktlar. Ancak Himoullar zorla karldlar" buyurdu. Nitekim Kurey ordusu Mekke'den ktnda Ben Him orduya katlmayp Mekke'de kalm ve bu durum balangta kimsenin dikkatini ekmemiti. Ordu Mekke'ye bir konak mesafede istirahate ekildii esnada Eb Cehil'in bunu hatrlayarak "Ey Kurey! Ne yaptnzn farknda msnz? Ben Him'i Mekke'de braktnz. ayet Muhammed zafer kazanrsa onlar da kazanm olur. Eer siz galibiyet elde ederseniz onlar Mekke'de oluk ocuunuzdan intikam alrlar. Onlar Mekke'de brakmayp beraberinizde gtrnz" diyerek arkadalarn ikaz etmitir. Bunun zerine geri dnerek Abbas, Nevfel, Tlib ve Akl'i almlar ve zorla gtrmlerdir. Bu yetmiyormu gibi yolda Himoullarna u szlerle kmlardr: "Ey Himoullar! Siz bizimle kyorsunuz ama, gnlnz Muhammed'le birliktedir. Bunu ok iyi biliyoruz". Bu sz zerine Eb Tlib'in olu Tlib, Mekke'ye geri dnmtr.*281+ Geri kalan Himoullarnn Hz. Muhammed (s.a.s.)'in safna gemelerinden korktuklar iin de onlar ve haliflerini bir adrda toplamlar ve balarna nbeti dikmilerdir.*282+ Hz. Peygamber'in Ben Him'in ldrlmemesini istemesinden onun kabilecilik yapt ve sadece kendi kabilesi iin bunu emrettii sonucu karlmamaldr. Nitekim Eb Leheb dnda Ben Him mensuplar Mslman olanlar ve olmayanlar Mekke dneminde onu desteklemiler, kendisine yardmc olmular ve yl mriklerin uygulad boykota birlikte katlanmlardr. Abbas ise hl yeenine desteini srdryordu. stelik Hz. Peygamber Bedir savanda sadece Ben Him'in deil, dier kabilelere mensup olup da minnet duyduu baz kimselerin de ldrlmemesini istemitir. Bunlar arasnda, boykotu krma konusunda yardm dokunan Eb'l-Bahter de vardr. Sava esnasnda Mcezzir b. Ziyad adl sahb Eb'l92

Bahter ile karlam, Mcezzir ona Hz. Peygamber'in emrini hatrlatarak teslim olmasn istemitir. Eb'l-Bahter bir arkadana da eman verilmesi halinde teslim olacan sylemi, fakat Mcezzir onun bu isteini kabul etmemitir. Bunun zerine Eb'l-Bahter, yaama istei uruna arkadan lme terkettii iin Kurey kadnlarnn kendisini ayplayacaklarndan endie ederek savamaya devam etmi ve ldrlmtr.*283+ Ayrca Peygamberimiz Zem'a b. Esved ve Hris b. mir'in ldrlmesini de yasaklamtr. Fakat bu ikisi, bilmeden ldrlmlerdir. Esirlere uygulanan muameleye gelince, Hz. Peygamber her eyden nce esirlere iyi davranlmasn emretmitir. Onlardan sadece ikisini, Ukbe b. Eb Muayt ile Nadr b. Hrisi, vaktiyle kendisine ve Mslmanlara yaptklar ar ikencelere karlk olarak lme mahkum etmitir. Dier esirlere yaplacak muamele konusunda sahblerin grlerine bavurmutur. Hz. mer ve Sad b. Muz gibi baz sahbler bunlarn en yakn akrabalar tarafndan ldrlmesini teklif etmiler, Hz. Eb Bekir ise fidye karlnda serbest braklmalarn nermitir. Hz. Peygamber, Hz. Eb Bekirin grn benimseyerek esirlerin mal durumlarna gre bin il drt bin dirhem fidye demelerini art komutur. Esirler arasnda Hz. Peygamberin amcas Abbas, dier amcalarnn oullar Akl ve Nevfel de bulunuyordu. Fidye denmesi konusunda bunlara herhangi bir ayrcalk tannmamtr. Baz esirlerin karlksz olarak, okur-yazar olanlarn ise on Mslmana okuma yazma retmeleri artyla serbest braklmalarna karar verilmitir.*284+ Hz. Peygamber'in damad Eb'l-As da esirler arasnda bulunuyordu. Zeyneb, kocasnn fidyesi olarak bir miktar malla birlikte, evlenirken annesinin kendisine takt gerdanl gnderdi. Hz. Peygamber gerdanl grnce duyguland; sahbenin de grn alarak gerdanln Zeyneb'e iade edilmesini ve Eb'l-As'n serbest braklmasn emretti.*285+ Fakat damadndan da kzn Medine'ye gndermesini istedi. Eb'l-As sznde durarak hanmn Medine'ye gnderdi. Hz. Peygamber damadnn bu davrann takdir etti. Esirler arasnda yer alan Eb Azze, fakir ve be kz olduunu syleyerek onlarn hatrna serbest braklmasn istedi. Hz. Peygamber de, Mslmanlara kar bir daha savamayacana ve kendisinin aleyhinde konumayacana dair sz alarak onu fidyesiz olarak serbest brakt.*286+ Esirler arasnda Kurey'in hatiplerinden Sheyl b. Amr da yer alyordu. O, bacandan bir okla vurulmu; yaral halde kamaya teebbs etmi, fakat yakalanmt. Sheyl'in kamas zerine Hz. Peygamber onu yakalayann ldrmesini emretmi; ancak daha sonra kendisi yakalam, fakat ldrmemitir.*287+ Hz. mer, Sheyl b. Amr iin "Y Reslallah! Onun n dilerini skeyim de bir daha senin aleyhinde konumaya kalkmasn" eklinde bir teklifte bulundu. Fakat Peygamberimiz buna raz olmad. "Ben dilerini sktrerek ona ikence yapamam. Allah da beni, peygamber olduum halde dahi, ayn azaba uratr" eklinde cevap verdi ve devam etti: "Onun, senin beenecein bir davranta bulunmas da umulur".*288+ Hz. Peygamber'in Sheyl'e kar bu davran; esirlere iyi muamele yapmas, ikenceye msade etmemesi, dmann bile slm'a kazanmay ve yeri geldiinde ondan istifade etmeyi hedeflemesi gibi mr boyunca srdrd politikann ok gzel bir rneini tekil etmektedir.

93

Eb Sfyan'n olu Amr da esirler arasnda bulunuyordu. Onu Ali b. Eb Tlib esir alm, fakat Hz. Peygamber'in hissesine dmt. Mrikler Mekke'de esirlerin kurtarlmas iin fidye tedarikine baladklarnda Eb Sfyan'a da olu Amr'n fidyesini deyerek kurtarmasn teklif ettiler. Ancak Eb Sfyan bunu kabul etmedi. "Olum Hanzala ldrld; Amr iin de para vereceim yle mi? Canmdan oldum, bir de malmdan m olaym? Bunu asla yapmayacam. Muhammed olumu gnderinceye kadar elinde bir yl kalsa dahi para demem. Bunu deyemeyecek durumda deilim. Sizi demekte gle drecek bir uygulamann bana da size de isabet etmesine ve Amr'n da bu konuda rnek olmasna raz olmam" diyerek fidye vermeyi reddetti. Bu arada Eb Sfyan baka yollar aramaya balad.Tam bu srada Medine'den umre maksadyla Mekke'ye gelen Sa'd b. Numan ile Mnzir b. Amr' yakalayp oluna karlk esir etmeyi planlad. Mnzir kamay baard; fakat Sa'd esir alnarak hapse atld. Halbuki Mekkeliler umre iin gelene dokunmazlard. Hapise atlan sahbnin yaknlar Hz. Peygamber'e gelerek Eb Sfyan'n olunun Sa'd'a mukabil salverilmesini istediler. Hz. Peygamber onlarn bu isteini yerine getirerek Amr' serbest brakt. Bunun zerine Eb Sfyan da Sa'd' serbest brakt.*289+ Bu olaydaki tutumundan Hz. Peygamber'in arkadalarna dknln, onlarn hapiste yatmasna ve ikence ekmesine asla gnlnn raz olmadn, bir sahbyi Eb Sfyan'dan alaca drt bin dirheme kesinlikle deimediini gstermektedir. Sahbenin, Hz. Peygamber'in tavsiyesine uyarak esirlere iyi davrandna dair kaynaklarmzda geni bilgiler yer almaktadr. Szgelimi onlar, yanlarnda bulunan az miktardaki ekmei esirlere yediriyor, kendileri hurma ile yetiniyorlard. Hatta ellerinde bulunan kk bir ekmek parasn bile esirlere veriyorlard. Muhtemelen yaral ve yryemeyecek derecede halsiz olan esirleri develere bindiriyorlar, kendileri de yaya yryorlard.*290+ Peygamberimiz esirlerin can gvenliini salamak iin de gerekli tedbirleri almtr. Yaknlar ehit den gazilerin heyecana kaplarak esirlere herhangi bir zarar vermelerini nlemek iin yapt bir duyuru yledir: "Sa'd b. Eb Vakkas'a kardei Umeyr'in ehit olduunu haber vermeyin! Yoksa elinizdeki esirlerin hepsini ldrr"!*291+ Bu davranyla Peygamberimiz, esirleri koruduu gibi, bir gazinin, fkesine yenilerek ve ortadan kaldrlmaya allan intikam duygusuna kaplarak yeni bir huzursuzlua yol aabilecek harekette bulunmasn da nlemitir. Medine'ye dnerken btn ganimetler bir araya toplanarak savaa katlanlar arasnda eit ekilde bltrld.*292+ Daha sonra sava ganimetleriyle ilgili ayrntl hkmler ieren yet-i kerme nzil oldu. Buna gre ganimetin bete biri Allaha, Reslne, onun akrabasna, yetimlere, yoksullara ve yolda kalmlara aittir.*293+ Hz. Peygamber bu yetin hkmlerini ilk defa ayn yl Ben Kaynuk' Yahudilerinden elde edilen ganimetlere uygulad. Buna karlk, Bedir ganimetlerinin ganimet yetine gre datldn kaydeden slm tarihileri de vardr. Hz. Peygamber, Eb Cehil'in devesini bakomutan hakk (safiy) olarak kendisi ald ve dier develerinin arasna katt. Bu deveye biner, gazvelere kard. Hudeybiye seferine karken kurbanlklar arasnda onu da gtrd. Mrikler onu yz deve karlnda istediler. Ancak Hz. Peygamber "ayet kurbanlklar arasna katmasaydk kabul ederdik" dedi.*294+

94

Hz. Peygamber, Zeyd b. Hrise ve Abdullah b. Revhay Bedir zaferini haber vermek zere Medine'ye gnderdi. Zeyd b. Hrise ehre ulatnda Hz. Peygamber'in kz Rukye vefat etmi ve yeni defnedilmiti. Hz. Peygamber de ramazann sonunda veya evvalin banda ordusuyla birlikte Medine'ye dnd. Medine'de kalan Mslmanlar Hz. Peygamber'i ve mcahitleri karlayarak kutladlar. Seleme b. Selme adl sahb "Bizi ne iin kutluyorsunuz? Allah'a andolsun ki biz, balanm develer gibi salar dklm ihtiyarlarla karlatk ve onlar boazladk" eklinde yersiz szler sarfetti. Peygamberimiz bu szler karsnda tebessm etti; ona Kurey mriklerini ve dolaysyla Mslmanlarn baarsn kmsememesi yolunda u sz syledi: Kardeim! Onlar erf ve reislerdir.*295+ Bu arada Hz. Peygamber'in sadece kervanla karlaacan zanneden ve bu yzden onunla birlikte kmayan baz sahbler gelerek zntlerini beyan ettiler. seyd b. Hudayr bunlardan biriydi. Hz. Peygamber'in huzuruna karak elde ettii zaferden dolay kendisini kutlad. Yemin ederek, dmanla karlaacan tahmin etmedii iin kmadn syledi. Hz. Peygamber de "Doru sylyorsun" buyurdu.*296+ Bu olaydan hareketle Hz. Peygamber'in, samimiyetine gvendii ve iyi niyetine inand kimseleri sorgulamaktan ve onlar hakknda yanl kanaat beslemekten kandn syleyebiliriz. Kuran- Kerimde Mslmanlarn Bedir Sava'nda meleklerin yardmyla desteklendii ve Allahn kendilerine yardm ettii aka belirtilmektedir. l-i mrn Sresinin bu konuyla ilgili yetlerinin meli yledir: Andolsun ki sizler gsz olduunuz halde Allah Bedirde size yardm etmiti. yle ise Allahtan saknn ki Ona kretmi olasnz. O zaman sen mminlere yle diyordun: ndirilen bin melekle Rabbinizin sizi takviye etmesi, sizin iin yeterli deil midir?*297+ Ayn ekilde Enfl Sresi'nde Allahn Bedirde Mslmanlara yardm ettii ve mchidleri meleklerle destekledii zikredilmektedir.*298+ Bakara, l-i mran ve Enfl srelerinde bunlardan baka Bedir Gazvesi'nden bahseden daha pek ok yet-i kerme mevcuttur. Kur'an- Kerim'de bu savatan ayrdetme gn (Yevme'l-Furkn) ve iki topluluun kar karya geldii gn (Yevme'l-Teka'l-Cem'n) diye bahsedilmektedir.*299+ Mslmanlarn kervana kar ktklar,*300+ Allah'n iki topluluktan (kervan veya ordu) birini Mslmanlara va'dettii,*301+ Mslmanlarn ayak bastklar yeri kuvvetlendirmek iin yamur yadrd ve daha baka yardmlarda bulunduu*302+ bildirilmektedir. Nitekim Bedir Gazvesi'nin cereyan ettii gn yamur yam, mriklerin ordughnn bulunduu alan bataklk haline gelmitir. Buna karlk tozlu olan slm ordusunun bulunduu alan ise yamur suyuyla sertlemi ve bu da Mslmanlara g vermitir.*303+ Baz yet-i kermelerde Hz. Peygamber'in, Mslmanlarn ve ayrca mriklerin ve mnafklarn psikolojik durumlar hakknda bilgiler mevcuttur.*304+ Ayrca esirler,*305+ ganimetler ve bunlarn taksimi*306+ konusunda Mslmanlarn uygulamalar gereken hkmler bildirilmektedir. Kar karya gelen iki topluluktan birinin Allah yolunda, dierinin ise inkarc bir topluluk olduu vurgulanmaktadr.*307+ Allah Telnn, Mslmanlara yardm etmesine karlk, slm'a kar srarl bir direni gsteren Mekke mriklerinin cezalandrld anlalmaktadr. Kur'an- Kerim'de geen Bate-i Kubr (iddetli yakalay)*308+ tabiriyle Bedir savann kasdedildii kabul edilmektedir. phesiz bu ayetlerde bildirilen olaan d durumlar mrikleri ilzam etmek iin birer mucize olarak deil, Allah'n Mslmanlara yardm olarak telakki etmek gerekir.[309] Bedir Gazvesi'nde, birbiriyle yakn akraba olan pek ok kii kar karya gelmiti. Hz. Hamza ile kardei Abbas, Hz. Eb Bekir ile olu Abdurrahman, Musab b. Umeyr ile kardei Eb Aziz, Eb Huzeyfe ile Utbe b. Reba muhalif saflarda yer alanlardan birkadr. Bylece
95

farkl inanlara sahip babalarla oullar, kardeler, amcalar, daylar yeenler farkl saflarda yer almlard. Fakat Hz. Peygamber babalaryla savamak isteyen oullara ve oullaryla arpmak isteyen babalara imkan lsnde engel olmutur. Mesela oluna kar kmak isteyen Eb Bekir'e ve babasna kar kmak isteyen Eb Huzeyfe'ye mbareze iin msade etmemitir. Bedir Gazvesi, Hz. Peygamberin sava taktiini ortaya koymas bakmndan nemlidir. Szgelimi Hz. Peygamber slm ordusunu o ekilde yerletirmiti ki, gne klar ordunun gzn kamatrmyordu. Dman askeri iin, bunun tersi sz konusuydu. Sava taktii dndaki uygulamalar da Mslmanlar iin bir kaynak tekil etmitir. O zaman niforma olmad iin Hz. Peygamber, muhacirler, Evs ve Hazrec iin ayr ayr parola tespit etmitir. Bu zafer ayn zamanda sava esirlerine ve yarallara uygulanan muamele asndan da nem arzetmektedir. Bedir zaferi, bata Medine olmak zere btn Arap Yarmadas'nda ve hatta yarmada dnda Mslmanlarn itibarnn artmasna vesile olmutur. Arabistan'da byk ne sahip olan Mekkelilerin bu savata yenilmesi, tm gzleri onlar malup eden kimseye evirmitir.*310+ yle ki, olayn etkisi Arap Yarmadas'nn dna da tam, Mslmanlarn galibiyetini renen Habeistan Necsi son derece sevinmitir.*311+ Ancak Yahudiler, Bedir Gazvesi'nden nce tarafsz kalmaya sz vermiken, Bedir zaferinden sonra Mslmanlarn baarsn kskanmaya balamlardr. Ka'b b. Eref zntsnden "Yerin alt stnden iyidir" demitir. Bedir Sava ile birlikte slm tarihi literatrne Ehl-i Bedir (Bedir Ehli) kavram girmitir. Kuran- Kerimde*312+ ve Hz. Peygamberin hadislerinde*313+ Ehl-i Bedirden vg ile sz edilmitir. Hadislerde Ehl-i Bedirin Mslmanlarn en faziletlileri olduklar zikredilmitir. Bedir Sava'nn en nemli sonularndan birisi de Uhud savana sebep olmasdr. Mekke mrikleri yenilgi haberini alnca byk zntye kapldlar. Eb Cehilin yerine Eb Sfyan bakanla getirerek, hep birlikte Mslmanlardan intikam almak iin yemin ettiler ve derhal faaliyete baladlar. d- Bedir ile Uhud Savalar Arasnda Mriklerle likilerde Baz Gelimeler Bedir Sava'nda yaknlarnn ldrlmesi Kurey mrikleri zerinde ok etkisi yapt. Kervann banda Mekke'ye ulaan Eb Sfyan, yenilgiye urayan Kurey ordusu ehre dnd zaman yaknlarnn ldrldn renince Hz. Muhammed (s.a.s.)le savancaya ve ldrlen yaknlarnn intikamn alncaya kadar ykanmamaya ve hanmna yaklamamaya yemin etti. Bu andn yerine getirmek ve intikam almak maksadyla Bedir Gazvesi'nden iki buuk ay kadar sonra iki yz kiilik silahl bir birlikle Medine'ye doru yrd. Gece vakti Nadroullar Yahudilerinden Sellm b. Mikem'e misafir oldu. Medine zerine hcum etmeye cesaret edemediinden, d mahallelere saldrd. Bir hurma bahesinde alan iki Mslman ldrd. Tarlay da atee vererek kat. Peygamberimiz olay renir renmez otuz svari ve yz yirmi yayadan oluan bir asker birlikle Eb Sfyann peine dt. Ancak dman birlii Mslmanlarla sava gze alamayarak kat. Eb Sfyan bu sefere karken yanna erzak olarak torbalara doldurulmu kavrulmu un (sevk) almt. Kaarken arlk
96

tekil eden torbalardan bir ksmn att. Kavrulmu una nisbetle bu sefere Sevk Gazvesi denildi.[314] Hicr nc yln banda Muharrem aynda Hz. Peygamber Sleym ve Gatafn kabilelerinin Medine'ye hcum etmek istediklerine dair haber ald. Medine'de yerine Abdullah b. mm Mektum'u vekil brakarak iki yz kiilik bir kuvvetle Karkaratlkdr adl yere kadar gitti. Fakat mrikler arpmay gze alamadan katlar. Mslmanlar herhangi bir tuzaa dmeden Medine'ye dndler.*315+ Bu olaydan iki ay kadar sonra Hz. Peygamber, Gatafan kabilesinin Muharib ve Salebe kollarnn Zemer denilen yerde toplanp Medine evresini yamalamaya hazrlandn rendi. Hicr nc yln Reblevvel aynda drt yz elli sahb ile onlarn basknna engel olmak zere harekete geti. Fakat mrikler korkuya kaplarak kap dalara sndlar. O srada yamur yamt. Peygamberimiz klcn bir aacn dalna asarak yamurda slanan elbisesini kurutmakla megul olurken kabile bakanlarndan D'sr b. Hris gizlice yanna yaklat. Elindeki klla baucuna dikilerek onu ldrmek istedi ve "Ey Muhammed! imdi seni benden kim kurtarabilir"? diye sordu. Hz. Peygamber "Allah kurtarr" deyince sarslarak klc elinden dt. Klc Hz. Peygamber alarak "imdi seni benden kim kurtarabilir"? deyince "Hi kimse" cevabn ald. Fakat Hz. Peygamber ondan intikam alma yoluna gitmedi. D'sr daha sonra Mslman oldu.[316] Bu olaydan iki ay sonra Hz. Peygamber, Medine'ye iki yz km. uzaklkta bulunan Bahrn (Buhrn)'da Sleym kabilesinin Mslmanlara kar asker topladn rendi. Onlara kar yz sahb ile harekete geti. Bunu duyan Sleymoullar katlar. Hz. Peygamber dmanla karlamad; on gn sren seferden sonra Medine'ye dnd.*317+ Bu arada sahil yolundan Suriye'ye kervan gndermeye cesaret edemeyen Kurey mrikleri Irak yolunu kullanmaya karar verdiler. Hz. Peygamber sahil boyunda oturan kabilelerle antlama yapmt. Bu esnada Hz. Peygamber bir Kurey kervannn Medine'nin dousundan Suriye'ye doru gitmekte olduunu rendi. Kurey erfnn idaresinde cl kabilesinden ve Kurey'in de Sehm kolunun mttefiki olan Furt b. Hayyn'n klavuzluundaki bu Kurey kervanna kar Zeyd b. Hrise'nin idaresinde yz kiilik bir birlik gnderdi. Zeyd b. Hrise Necid'de bulunan Karede mevkiinde kervan ele geirerek Medine'ye getirdi. Hz. Peygamber kervann mallarn ganimet statsne tabi tuttu. Esir alnan kervann klavuzu Furt b. Hayyn Mslman oldu ve Hz. Peygamber tarafndan serbest brakld. Suffe Ehli arasna katlan Furt, Hz. Peygamber'in gvenini kazand ve iirleriyle onu vd.[318] e- Uhud Sava (3/625) Bedir Sava'nda yaknlarn kaybeden Mekke mrikleri Eb Sfyana gelerek kervandan elde edilen krn Hz. Muhammed (s.a.s.)'den ve Mslmanlardan intikam almak iin asker temininde harcanmasn teklif ettiler. Eb Sfyan da asl almak isteyenin kendisi olduunu; olu Hanzala ve kabilesinin ileri gelenlerinin Bedirde ldrldn ifade ederek bu teklifi kabule hazr olduunu bildirdi. Onlar Bedir'in intikamnn yannda Suriye kervan yolunu tehdit altndan kurtarmak da istiyorlard. nk geimlerini ticaretle salayan Mekkeliler iin Suriyeye giden kervan yolunun gvenlii ok nemli idi.
97

Kurey mrikleri sadece kendi mensuplarndan oluan orduyla Mslmanlara Bedir'de yenilmilerdi. O nedenle, Bedir savana sebep olan kervandan elde edilen kr Mslmanlara kar asker toplamak iin harcamaya, bu yolla asker saysn artrmaya karar verdiler. Bedir savanda esir edilip, daha sonra Hz. Peygamber'in karlksz olarak salverdii air Eb Azze'nin de aralarnda bulunduu drt kiilik bir heyeti Mekke evresindeki Sakf, Kinne ve dier Arap kabilelerinden asker toplamak zere grevlendirdiler. Sonunda iki bini cretli asker olmak zere toplam bin kiilik kuvvetle Eb Sfyan'n komutasnda Medine'ye doru hareket ettiler. Orduda iki yz at ve alt (veya yedi) yz zrhl asker ve bin de deve vard. Mekkede oturan Hz. Abbas Kurey'in sava hazrlklarn, asker ve hayvan saysn, silah durumunu bir mektupla Hz. Peygambere bildirdi. Mektubu getiren Gfrl ahs Hz. Peygamber'i Kuba'da buldu. Hz. Peygamber mektubu bey b. Ka'b'a okuttu ve ondan bu haberi gizli tutmasn istedi. Sa'd b. Reb' adl sahbnin evine giderek evde kimse bulunmadn renince Hz. Abbas'n yazdklarn ona anlatt ve ondan da bu haberi gizli tutmasn istedi. Sa'd sznde durdu. Ancak bu arada evde bulunan ve konuulanlar habersizce dinleyen Sa'd'n hanm, Hz. Peygamber Medine'ye dndkten sonra duyduu hereyi kocasna anlatt. Sa'd, hanmn alarak derhal Hz. Peygamber'in yanna kotu; hanmnn olay yaymasndan ve kendisinin zan altnda kalmasndan endie ettiini dile getirdi.*319+ Hz. Peygamber ona hanmn serbest brakmasn emretti. Sonunda haber Medine'de yayld. Huzal Amr b. Slim de kabilesinden bir grup adamla gelerek Kurey ordusu hakknda Hz. Peygamber'e bilgi verdi. Kurey'in Ben Nevfel kolundan Cbeyr b. Mutim, klesi Vah b. Harbe, Bedirde ldrlen amcas Tuayme b. Adiye karlk Hz. Hamzay ldrd takdirde hrriyetini balayacana dair sz verdi. On be kadar kadnla birlikte orduya katlan Eb Sfyann kars Hind de, ayet Bedirde babasn ldren Hamzann cesedini eline geirebilirse cierini aznda ineyeceine dair yemin etti. te yandan Hz. Abbastan haber gelir gelmez Hz. Peygamber Mekkeden hareket eden ordu hakknda bilgi toplamak zere Fedlenin oullar Enes ve Munis'i grevlendirdi. Bunlar Medine'nin gneybatsnda yer alan Akk vdisinde mrik ordusunu gzetleyerek onlarn says, durumu ve konak yerleri hakknda bilgi getirdiler.*320+ Hz. Peygamber daha sonra Hubb b. Mnzir'i dman kuvvetlerinin says ve hazrlklar hakknda bilgi toplamakla grevlendirdi ve ondan, elde ettii bilgileri sadece kendisine aktarmasn istedi. Hubb dman askerlerinin arasna girerek bu grevini baaryla yerine getirdi. Hz. Peygamber elde ettii bilgileri en ince detaylarna kadar deerlendirdi.*321+ Durum ok kritik olduu iin Sa'd b. Ubde, Sa'd b. Muaz ve seyd b. Hudayr, dmann ehre yaklat cuma gecesini Mescid-i Nebev'de geirdiler; Hz. Peygamber'in kapsnda sabahladlar. Medine'nin her tarafnda sabaha kadar nbet tutuldu. Hz. Peygamber Mslmanlar toplayarak ne yaplmas gerektiini tartt. Mnafklarn da katld toplantda iki husus zerinde duruldu: Ya Medine iinde kalnarak savunma tertibat alnacak veya ehir dnda dmanla karlalarak meydan sava yaplacakt. Hz. Peygamber grd bir rya zerine Medinede kalnmasn, ocuklarn ve kadnlarn kalelere yerletirilerek savunma sava yaplmasn tercih ettiini aklad. Ancak Bedir Gazvesi'ne katlamam olan genlerle Hz. Hamza gibi baz kahramanlar meydan sava yaplmasn istediler.*322+ Enes b. Katde'nin
98

"Ya ehit oluruz, ya da ganimet ve zafer elde ederiz" szne Peygamberimiz "Ben sizin yenilgiye uramanzdan korkuyorum" eklinde cevap vererek endiesini dile getirdi.*323+ ounluun istei meydan sava olunca Hz. Peygamber de dman Medine dnda karlamaya karar verdi. Cuma namazndan sonra halka bir konuma yapt ve sabrl olduklar takdirde zafer elde edeceklerini bildirdi. Bu karara sevinenlerin yannda holanmayanlar da oldu. kindi namaz klndktan sonra Medine'nin kenar semtlerinde oturan Mslmanlar hazrlklarn tamamlayarak Mescid-i Nebev'de toplanmaya baladlar. Peygamberimiz Hz. Eb Bekir ve Hz. mer'le birlikte evine geerek zrhn giydi, klcn kuand ve miferini bana geirdi. Bu arada Mslmanlar da onun evi ile minberi arasnda saf tutmular, dar kmasn bekliyorlard. O esnada Sa'd b. Muaz ile seyd b. Hudayr, Mslmanlara, Medine'den kmak istemedii halde Reslllah'a bunu srar ettiklerini aklayarak onlar fikirlerinden caydrdlar. Daha nce Medine dnda arpmak iin direnenler, bu defa, hazrln tamamlayp dar kan Hz. Peygamber'e kendisine muhlefet etmeyeceklerini belirterek, nasl isterse yle yapmasn istediler. Hz. Peygamber bunu daha nce kendilerine sylediini, fakat kabul etmediklerini belirterek, Bir Peygamber giydii zrhn savamadan karmaz. Eer sabrederseniz, her biriniz grevinizi yaparsanz Allah zaferi bize ihsan edecektir buyurdu. Hz. Peygamber Medinede Abdullah b. mm Mektmu vekil brakarak bin kiilik bir kuvvetle yola kt. Medine ile Uhud arasnda mehur mnafk Abdullah b. beyin mttefiki olan alt yz kiilik bir Yahudi birliini orduya kabul etmedi. Ensardan bazlar mttefikleri olan dier Yahudilerden yardm talep etmeyi teklif ettilerse de Hz. Peygamber "Bizim onlara ihtiyacmz yoktur" diyerek bu teklifi reddetti. eyheyn mevkiine gelindiinde ya kk olanlar ordudan ayrarak geri evirdi. Geri evrilenler arasnda Rfi' b. Hudeyc ile Semre b. Cndb de vard. Rfi' b. Hudeyc'in iyi ok attnn sylenmesi zerine Hz. Peygamber ona zel izin verdi. Bu arada Rfi' b. Hudeyc ile Semre b. Cndb arasnda ilgin bir olay yaand. Semre, Rfi'i grete yendiini, vey babas vastasyla Hz. Peygamber'e iletti. Bunun zerine Hz. Peygamber ikisini gretirdi. Semre'nin rakibini yenmesi zerine Hz. Peygamber ona da orduyla birlikte kmas iin msade etti.*324+ Burada Ben Hrise ve Ben Selime kabileleri geri dnmeye yeltendilerse de daha sonra bu teebbslerinden vazgeip orduyla birlikte hareket ettiler.[325] slm ordusu geceyi eyheyn'de geirdi. Hz. Peygamber hem ehrin ve hem de ordunun korunmas iin gerekli nlemleri ald. Uhud'a kestirme yoldan ve dmanla karlamadan gidebilmek iin bir klavuz soruturdu. Ensardan Eb Hasme bu greve tlib oldu ve slm ordusunu Hriseoullarnn arazisinden geirerek Uhud'a gtrd. slm ordusu 11 evval 3/ 25 Ocak 625 Cumartesi sabah erkenden Medinenin kuzeyinde ve ehre bir saatlik mesafede bulunan Uhud dana vard. Sabah namaz burada klnd. Ordu arkasn daa verip, Ayneyn'i soluna ve gnei de srtna alarak Medine'ye kar saf tuttu. Abdullah b. bey Ben meydan savana taraftar deildim. Medineden klmamasn istedim. Muhammed oluk ocuun szne uydu da bizim szmze itibar etmedi diyerek yz adam ile birlikte Medine'ye dnd. Onun Medine ile Uhud arasnda geri dnd de sylenmektedir.*326+ Bu hareketten sonra slm ordusunun says yedi yze dt. Orduda yz zrh vard. Hz. Peygamber ordusunu sava dzenine koydu ve sanca Mus'ab b. Umeyr'e verdi. Ayrca ndekilere, sa, sol kanatlara ve geridekilere ayr ayr komutan tayin etti. Orduya hitabede bulundu. Dmann cephe gerisinden saldrmasn ve slm ordusunu arkadan vurmasn nlemek iin Abdullah b. Cbeyr komutasndaki elli okuyu Uhud dann karsndaki Ayneyn
99

tepesine (daha sonra buna Okular Tepesi, yani "Cebel'r-Rumt" da denilmitir) yerletirdi. Bu okulara, slm ordusu stnlk elde etse dahi, ikinci bir emre kadar, ne olursa olsun kesinlikle yerlerinden ayrlmamalarn, ayet dman svarileri arkadan saldrrsa atlara ok atmalarn emretti. Okularn komutan Abdullah b. Cbeyr dier askerler tarafndan rahata grlebilmek iin o gn beyaz elbise giydi.[327] te yandan Eb Sfyan, Evs ve Hazrece: Bizim sizinle iimiz yok. Amcamzn oluyla aramzdan ekilin eklinde bir haber gnderdi. Ensr bu teklifi sert ve ar bir dille reddetti. Bedir gibi Uhud Sava da mbreze eklinde balad. Kurey ordusundan ileri atlan ordu sancaktar Talha b. Eb Talhay Hz. Ali, ondan sonra meydana kan Osman b. Eb Talhay da Hz. Hamza ldrd. Daha sonra sava kzt. slm ordusu dmann ordu merkezine kadar ilerledi. Savan ilk safhasnda dman yirmiden fazla l verdi. Sancaktarlar birer birer ldnden, yere den sanca kaldracak kimse bulunamad. Sancak yere dnce mrikler dalmaya baladlar. Sa ve sol kanat komutanlar ekilmek zorunda kaldlar. Sava Mslmanlar tarafndan kazanlm grnyordu. slm askerleri dman kovalarken sava alanndan uzaklatlar ve daha sonra da dmann brakt eyalar toplamaya baladlar. Abdullah b. Cbeyrin idaresindeki okular dmann bozulduunu ve Mslmanlarn galip geldiini grnce ganimetten mahrum olmamak amacyla onun ikazna ramen yerlerini terkettiler. Bu iki hatal davran, savan gidiatn deitirdi. Mslmanlar arkadan vurmak iin frsat kollayan Halid b. Velid okularn azaldn grnce derhal harekete geti. Yerlerinden ayrlmayan Abdullah b. Cbeyr ve on arkada mriklerle arpa arpa ehit dtler. Sonunda Halid b. Velid Ayneyn tepesinin dousundan Mslman ordusunun arkasna sarkt ve ganimet toplamakta olan Mslman askerler zerine ani bir baskn yapt. Bunu gren Kurey ordusu da geri dnerek Mslmanlara saldrd. nden ve arkadan yaplan iki hcum, bir baka deyile iki ate arasnda kalan mslmanlar panie kapldlar ve sava dzenleri bozuldu. Saflar bozulmu, Mslmanlarn bir ksm da silahlarn brakmt. Tekrar silaha sarlp arpmaya baladlar. Hz. Hamzay ldrmek iin frsat kollayan Vah b. Harb emeline savan bu safhasnda ulat. Mrik ordusundan drt kii, bn Kamie, Abdullah b. ihab, Utbe b. Eb Vakkas ve bey b. Halef zellikle Hz. Peygamber'i hedef almlard. bn Kamie, Hz. Peygamberin yanna kadar sokulmay baararak bir kl darbesiyle onun yzn yaralad. Bu iddetli darbeden Hz. Peygamberin miferi ikiye blnerek halkalar yanana batt. Utbe b. Eb Vakkas tarafndan atlan bir tala Hz. Peygamberin alt duda yarld ve bir dii krld. Abdullah b. ihb onu alnndan yaralad. bey b. Halef Hz. Peygamber'i ldrmek zere harekete geti. Peygamberimiz ona bir mzrak atarak atndan drd. bey bu yaralanmann tesiriyle Mekke'ye dnerken yolda ld. bey daha nce Bedir savanda esir den olunun fidyesini demek zere Medine'ye geldiinde Peygamberimize, bir at beslediini ve onun zerinde kendisini ldreceini sylemi, Hz. Peygamber de "Bilakis onun zerinde inallah ben seni ldrrm" karln vermiti. Eb mir tarafndan savatan nce alana ukurlar kazlm ve zerleri kamufle edilmiti. nnde bulunan ukura kendisinin veya atnn dmesi sonucu Hz. Peygamber'in diz kapaklar yaraland. Btn bunlar karsnda "Peygamberine bunlar yapan bir millet nasl felha kavuur? Halbuki o Peygamber onlar Allah'a davet ediyor" diyordu.*328+ lerinde Hz. Eb Bekir, Hz. mer ve Hz. Alinin de bulunduu bir grup sahb Hz. Peygamberin etrafnda halka oluturarak onu korudular. Eb Dcne vcuduyla onu bir kalkan gibi koruyor, Sad b. Eb Vakkas da dmana ok atyordu. Dmann vurduu kl
100

darbelerine kar Hz. Peygamberi koruyan Talha b. Ubeydullahn kolu kesildi ve olak kald. Bu arada bn Kamie, Musab b. Umeyri ehit etti. Onu Hz. Peygambere benzeterek, ldrdn sand.*329+ O esnada Hz. Peygamberi gren Kab b. Mlik, Ey mminler! Mjde! Reslullah burada! diye haykrd. Mslmanlar toplandlar. Mus'ab b. Umeyr'in ehit dmesi zerine Hz. Peygamber sanca Hz. Ali'ye teslim etti.*330+ lerinde Hz. Ftma ve Hz. ie'nin de bulunduu on drt Mslman kadn sava alanna yiyecek ve su getirdiler; yarallarn tedavisi ile ilgilendiler. Hz. Ftma babasnn yzndeki kanlar temizlemeye alt. Kann dinmediini grnce bir hasr parasn yakp kllerini Peygamber'in yzne bastrarak kanamay durdurmay baard.*331+ Hz. Peygamber yaral olduu iin le namazn oturarak kld. Mslmanlar da arkasnda oturarak kldlar.*332+ Hz. Peygamber az sayda ashabyla Uhud Da'na snd. Eb Sfyan, sava alanndan ayrlmadan nce Hz. Peygamber'in sa olup olmadn renmek zere Mslman toplulua hitaben "inizde Muhammed var m?" diye defa sordu. Hz. Peygamber cevap verilmemesini istedi. Bu defa Eb Sfyan "inizde Eb Bekir var m?, inizde mer var m?" diye sordu ve bu sorusunu da defa tekrarlad. Cevap verilmeyince "Eer sa olsalard cevap verirlerdi. Bunlarn de lm ve i bitmi" dedi. Hz. mer buna dayanamayp "Yalan syledin Allah dman! Saydn ahslarn hepsi sadr. Allah seni zell ve hakr etmek iin onlar sa brakt" dedi. Eb Sfyan "Sava srayladr. Bu gn Bedir savana bedeldir" dedi. Hz. mer "Evet ama eit deiliz. Zira bizim llerimiz cennette; sizin lleriniz ise cehennemdedir" eklinde cevap verdi. Eb Sfyan "Yce ol Hbel, aziz ol Hbel" diyerek Hbel adl putu vd. Bunun zerine Hz. mer, Hz. Peygamber'den izin alarak "Allah yce ve her eyden stndr" dedi. Eb Sfyan "Bizim Uzz'mz var, sizin Uzz'nz yok" diyerek Uzz adl put ile nd. Hz. mer "Allah bizim mevlmzdr. Sizin mevlnz yoktur" diye karlk verdi. Bundan sonra Eb Sfyan "Gelecek yl sizinle Bedir'de bulualm ve savaalm" dedi. Hz. Peygamber'in emriyle Hz. mer "Olur, inallah" eklinde cevap verdi. Eb Sfyan bu konumadan sonra arkadalarnn yanna dnd. Kurey ordusu daha sonra sava alann terkederek, Medine'ye saldrmadan Mekke'ye doru ilerlemeye balad. Peygamberimiz onlarn Medine zerine saldrp saldrmayacaklarn izlemek zere Sa'd b. Eb Vakkas' (Baz kaynaklara gre Ali b. Eb Tlib'i) grevlendirdi.[333] Mrikler tarafndan Hanzale b. Eb mir dndaki ehitlerin hepsine ikence yapld. Hanzale'nin, mrikleri destekleyen babas mehur Eb mir, Hanzale'nin cesedine ikence yaplmasna engel oldu.*334+ Vah, Hz. Hamzann cierini skerek Hind bint Utbeye gtrd. Hind cierden bir paray azna alarak inedi, sonra geri kard. Vahiye mkafat olarak zinet eyalarn verdi. Hz. Peygamber amcas Hz. Hamza'nn cesedinin yarlp cierinin karldn, ikence yapldn, burnunun ve kulaklarnn kesildiini grnce son derece zld; ayet mriklere kar bir daha zafer kazanrsa onlardan otuz kiiye ayn ekilde misilleme yapacan syledi.*335+ Ancak nzil olan bir ayette byle bir intikam yasakland.*336+ Hz. Peygamber aff tercih etti ve kimseye misilleme yapmad. Hz. Peygamber'in halas Safiye, kardei Hamza'nn ehit edildiini duyunca sava alanna geldi. Hz. Peygamber, Safiye'nin olu Zbeyr b. Avvam'dan, Hz. Hamza'ya yaplan ikenceyi grmemesi iin annesini alandan uzaklatrmasn istedi. Zbeyr ona "Anneciim, Peygamber sana dnmeni emrediyor" dedi. Bunun zerine Safiye, kardeine ikence yapldn
101

duyduunu, fakat bunun, Allah yolunda az olduunu ve sabredeceini syledi. Zbeyr'in durumu kendisine bildirmesi zerine Hz. Peygamber Safiye'yi rahat brakmasn syledi. Safiye kardeinin cenazesinin yanna gelerek ona yaplanlar grd, dua ve istifarda bulundu.[337] Grld zere Uhud Sava'nn birinci aamasnda Mslmanlar galip gelmilerdir. kinci aamas Mslmanlar iin bir felaket olmutur. ncsnde ise savunma safhas balamak zereydi, ki bu son aamada Enes b. Nadr, Sa'd b. Eb Vakkas ve Eb Dcne gibi baz Mslmanlarn byk kahramanlklar grlmtr. Uhud Sava'nda Mslmanlarn iine dt son durumun yenilgi olarak deerlendirilmemesi gerekir. Evet, Mslmanlar yara almlardr, yetmi ehit vermilerdir, ama dmana teslim olmamlar, savamaktan ylmamlar ve toprak kaybetmemilerdir. Hepsinden nemlisi dman ordusu Mslmanlardan esir ve ganimet elde edememitir. Hatta Medine'ye saldrmaya bile cesaret edemeyip Mekke'nin yolunu tutmulardr. Bu savata mrikler yirmi iki (yirmi veya otuz yedi olduu da sylenir) l vermilerdir. Kur'an- Kerim'de Uhud Sava hakknda, mriklerin hazrlklar da dahil, savan hemen her safhas hakknda bilgiler yer almtr. Mriklerin mallarn insanlar Allah yolundan evirmek iin harcadklar ve daha da harcayacaklar,*338+ Hz. Peygamber'in m'minleri sava iin duracaklar yerlere yerletirmek zere erkenden ailesinden ayrld,*339+ hmleri Allah olduu halde iki grubun (Ben Seleme ve Ben Hrise) bozulmaya yeltendii,*340+ Mslmanlarn yara ald, fakat buna karlk mriklerin de yara ald,*341+ Reslllah'n arkalarndan arrken baz m'minlerin kimseye bakmadan katklar,*342+ zntnn ardndan bir gven geldii,*343+ iki topluluun karlat gn, eytann geri dnenleri, iledikleri birtakm ilerden dolay yoldan kaydrmak istedii, ama Allah'n onlar affettii*344+ bildirilmektedir. Mslmanlarn, bakalarn iki misline uratt musibete kendileri uraynca "Bu da nereden geldi"? dedikleri haber verilmekte ve buna kar Hz. Peygamber'in "Bu kendinizdendir" cevabn vermesi istenmektedir.*345+ Reslllah lse veya ldrlse bile Mslmanlarn sava meydannda ve slmda sebat etmeleri gerektii*346+ belirtilmektedir. Bu ayet-i kermede Hz. Peygamber'in ldne dair yalan haberin yaylmas zerine infiale kaplan Mslmanlar tenkit edilmekte; Hz. Muhammed (s.a.s.)'in fni, slm'n ise bki olduu, bu sebeple o lse bile Mslmanlarn bunu sknetle karlayp dinlerinde sebat etmeleri gerektii hatrlatlmaktadr. Bir baka ayet-i kermede, iki topluluun karlat gn Mslmanlarn bana gelenin, Allah'n izniyle ve inananlar ve iki yzllk yapanlar, yani mnafklar bilmesi iin olduu*347+ aklanmaktadr. Uhud savandan bahseden daha baka yet-i kerimeler de mevcuttur.[348] Uhud Sava'ndan sonra baz mnafklar ve Yahudiler Hz. Peygamber ve Mslmanlar aleyhinde sada solda ileri geri konumaya baladlar. Hz. mer'in bu mnafklar ve Yahudileri ldrmek iin izin istemesi zerine Hz. Peygamber Yahudiler iin "Yahudiler bizim zimmetimizdedir. Ben onlar ldremem"; mnafklar iin de "Ben, 'L ilhe illallah Muhammed'r-Reslllah diyen kiiyi ldrmekten nehyolundum" diyerek buna msade etmedi.[349] Uhud Sava'ndan alnmas gereken dersler ve baz gerekler u ekilde zetlenebilir: Reslllah her zaman olduu gibi bu savata da istiareye nem vermitir. Okularn onun
102

emirlerine uymamalar can kaybna sebep olmutur. Bu da zaferin sabrla ve komutann emirlerine itaatle elde edileceini gstermektedir. Ganimet elde etme arzusu, Allah rzasn kazanmann ve Hz. Peygambere itaatn nne gememelidir. Bunun aksine uygulamalar yenilgiye yol amtr. Mslmana geveklik, mitsizlik yakmaz. Peygamberimiz Uhud ehitlerini her yl ziyaret ederdi. Hz. Eb Bekir, Hz. mer ve Hz. Osman da onun bu uygulamasn devam ettirmilerdir.*350+ f- Uhud le Hendek Sava Arasnda Mriklerle likilerde Birtakm Gelimeler Hz. Peygamber, Uhud ehitlerini, elbiseleri ve kanlaryla ykanmadan defnedip ayn gn Medine'ye dnd. Mslmanlar evlerine ekilip yaralarnn tedavisi ile megul olmaya baladlar. Yaral olan Hz. Peygamber ertesi gn sabaha doru, Kurey ordusunun Medine'ye baskn dzenlemek istediine dair bir haber ald. Hem dmann basknn nlemek ve hem de Mslmanlarn zayf dmediini gstermek maksadyla Kurey ordusunu takip etmeye karar verdi. Sadece bir gn nce Uhudda bulunmu olanlara katlma iznini verdii be yz kiilik bir orduyla Medine'ye sekiz mil uzaklktaki Hamrlesede kadar giderek burada be gn konaklad. Bu sefer, Hamrlesed Gazvesi olarak bilinir. Takip edildiini anlayan mrik ordusu geri dnmeye cesaret edemeyerek Mekke'ye doru yoluna devam etti. Peygamberimiz Hamrlesed'de bulunduklar be gn boyunca Mslmanlarn saysn kalabalk gstermek ve dmann kalbine korku salmak iin geceleri ate yaktrd. Yaklan be yz atein alevleri ok uzak mesafelerden grlebiliyordu. Henz slmiyeti kabul etmemi olan Ma'bed el-Huz, Hamrlesed'e gelerek Uhud Sava'nda Mslmanlarn urad musibetten dolay Hz. Peygamber'e zntlerini bildirdi. Ma'bed'in kabilesi Huza, Hz. Peygamber'in mttefiki idi ve evrede olup bitenleri ona bildiriyorlard. Ma'bed el-Huz, Hz. Peygamber'in yanndan ayrldktan sonra Mekke'ye doru yola kt. Medine'ye yetmi drt km. uzaklktaki Revh mevkiinde Kurey ordusuna yetiti. Kureyliler bu srada Medine'ye dnmeyi ve sa kalan Mslmanlar ldrmeyi tartyorlard. Ma'bed, Mslmanlarn Uhud savanda bulunamayanlarn da katld byk bir ordu ile kendilerini takip ettiklerini ve geri dnmelerinin kendileri iin tehlikeli olacan Eb Sfyan'a syledi. Bu szler zerine telaa kaplan Eb Sfyan ordusuna hareket emri vererek Mekke'ye doru yola koyuldu. Ma'bed bu son gelimeyi Hz. Peygamber'e bildirdi. Mrik ordusu Mekke'ye doru yol alrken Medine ynne gitmekte olan kk bir kervanla karlat. Eb Sfyan bu kervan vastasyla Hz. Peygamber'e gzda vermek amacyla "Medine'ye geri dneceklerini ve sa kalan Mslmanlar ldreceklerini" bildirdi. Bu haber kendisine ulanca Hz. Peygamber "Allah bize kfdir. O ne gzel vekildir (Hasbnallh ve ni'me'l-vekl) dedi. Mslmanlar Hamrlesed'de be gn kaldktan sonra 17 evval 3/2 Nisan 625'te Medine'ye dndler.[351] Bu arada Kurey mrikleri dnda kalan mrik Arap kabileleriyle Mslmanlar arasnda meydana gelen birka olaya temas etmek gerekir. Bunlar, Esed, mir b. Sa'saa, Hzeyl, Lihyan, Adal ve Kre kabileleri ile Mslmanlar arasnda meydana gelen Katan Seferi, Bi'r-i Mane ve Rec' olaylardr. Bunlardan Rec' Olay ile Mekke mrikleri arasnda da balant mevcuttur. Medine'den Frat'a kadar uzanan geni bir alana yaylm olan Esed kabilesi Uhud Sava'ndan sonra bu savata g kaybna uradn dndkleri Mslmanlara kar ani bir baskn yapmaya ve Medine'yi yamalamaya karar verdi. Bu kabileyi byle bir hareket iin,
103

daha sonra peygamberlik iddiasnda bulunacak olan Tuleyha b. Huveylid ile kardei Seleme kkrtmlard. Durumdan haberdar olan Hz. Peygamber onlara kar Uhud savandan ay kadar sonra Muharrem aynda Eb Seleme bakanlnda 150 kiilik bir kuvvet gnderdi. slm birlii Esed kabilesinin suyunun bulunduu Katan'a kadar ilerledi. Sonunda Tuleyha'nn adamlar toplanmaya dahi frsat bulamadan etkisiz hale getirilip datldlar.*352+ Uhud savandan drt ay sonra Safer 4/Temmuz 625te Mslmanlar zntye boan bir olay olan Bir-i Mane fcias meydana geldi. Bu olay yle geliti: mir b. Sasaa kabilesi bakan Eb Ber (mir b. Mlik) Medine'ye gelerek Hz. Peygamber'e baz hediyeler takdim etti. Fakat Hz. Peygamber "Ben bir mrikin hediyesini kabul etmem" diyerek bunu reddetti. Halbuki Eb Ber'n hediyesini hibir Mudarl reddetmemiti. Bundan sonra Hz. Peygamber, Eb Ber' slm'a davet etti. Fakat o kabul etmemekle birlikte yanndan da uzaklamad. Kabilesine slm anlatacak kimseler gndermesini Hz. Peygamberden rica etti. Peygamberimiz davetilerin balarna bir tehlike gelebileceinden endie ettiini syledi. Eb Bern onlarn emniyetini garanti etmesi zerine Ehl-i Suffe'den yetmi kadar kurry ad geen kabileye gnderdi. Davetiler, mir b. Sasaa kabilesine slmiyeti tantacak ve Kuran- Kerim reteceklerdi. Heyet, Bir-i Mane denilen kuyunun yanna varnca konaklad. lerinden Harm b. Milhn adl shb, mir b. Sasaa kabilesinin bakanna Hz. Peygamberin mektubunu gtrd. Bu srada Eb Bern ldne dair bir ayia yaylmas zerine, eli, mektubu Eb Bern yeeni mir b. Tufeyle verdi ve yanndakileri slm'a davet etti. teden beri slm'a kar olan mir b. Tufeyl, mektubu okumad gibi eliyi de ldrtt. Peinden Bir-i Manede bulunan slm davetilerine saldrmak zere kabilesinden adam toplamaya alt. Ancak Eb Ber, davetilere eman tandn ilan ettii iin kimse onun szne kulak asmad. Bunun zerine mir b. Tufeylin Sleym kabilesinin kollarndan toplad askerler slm heyetine saldrarak Amr b. meyye ve Kab b. Zeyd hari hepsini ldrdler. Esir edilen Amr b. meyye, mir b. Tufeyl tarafndan serbest brakld. Amr b. meyye Medine'ye gelirken mir kabilesinden yolda rastlad ve Hz. Peygamberin eman vermi olduu iki kiiyi bilmeden ldrd. Daha sonra Hz. Peygamber bu iki maktuln diyetini deyecektir. Hz. Peygamber olay renince ok zld. nk slm davetileri sadece slm' anlatmak iin gnderilmilerdi. stelik savunmaszdlar ve kendilerinin can gvenlii iin de teminat verilmiti. Rahmet peygamberi olan Hz. Muhammed (s.a.s.), daha evvel kendisine ve ashabna yaplan hakszlk ve tecavz karsnda bedduaya yeltenmedii halde, otuz veya krk gn sabah namazlarnda Bir-i Mne'de slm davetilerini ldren kabilelere beddua etmitir.*353+ Yine ayn yln Safer aynda, Bi'r-i Mane faciasnn meydana geldii sralarda Rec' Olay meydana geldi. Adal ve Kre kabilelerinden bir heyet Medine'ye Hz. Peygambere gelerek kabilelerine slm retecek bir heyet gndermesini rica ettiler. Bunun zerine Hz. Peygamber'in gnderdii on kiiden oluan ekip Mekke ile Usfan arasnda Hzeyl kabilesine ait Rec suyuna vardklarnda Hzeyl kabilesinin bir kolu olan Lihynoullarndan yz kadar silahl bir birlik yanlarna gelerek kendilerini esir alp Mekke mriklerine satacaklarn sylediler. Heyet mensuplarndan Hubeyb b. Adiy, Abdullah b. Trk ve Zeyd b. Desinne dndakiler teslim olmay reddederek mriklerle arpmalar sonucu ehit edildiler. Lihynoullar, bu kiinin ellerini balayarak Mekke'ye doru hareket ettiler. Abdullah b. Trk kendilerine reva grlen muameleye tahamml edemeyerek yolda ban zd ve mriklerle arparak ehit dt. Onun kabri Zahrn'dadr. Hubeyb ile Zeyd'i Mekke'ye gtrerek, Bedir'de ldrlen yaknlarnn intikamn almak isteyen Mekkelilere sattlar.
104

Mekke mrikleri bu iki sahbyi bir mddet hapiste tuttuktan sonra ehir dndaki Ten'm mevkiine gtrdler ve onlar daraacna asarak ikence ile ehit ettiler. Zeyd aslmak zere daraacna getirildiinde Eb Sfyan ile aralarnda geen konuma, sahbenin Hz. Peygamber'e ballk derecesini gstermesi bakmndan nemlidir. Eb Sfyan ona sorar: "Ey Zeyd! Muhammed'in imdi yanmzda senin yerinde olup onun boynunu vurmamz ve sen de ailenin yannda olman ister miydin"? Zeyd u cevab verir: "Vallahi, ben ailemin arasnda bulunurken, Muhammed'e imdi bulunduu yerde bir diken batmasn bile istemem". Bunun zerine Eb Sfyan unlar syler: "Muhammed'in arkadalarnn onu sevdii lde insanlardan hi birinin bir baka kimseyi sevdiini grmedim". Hubeyb b. Adiy'e de slm'dan dnerse serbest brakacaklarn bildirdiler. Fakat o bunu kabul etmedi. lmeden nce iki rekat namaz klmasna izin vermelerini istedi ve namazn ksa srede bitirdi. lmn geciktirmek iin uzattn sanmamalar iin namazn uzatmadn syledi. Hubeyb burada syledii bir iirle Mslman olarak ldkten sonra lm eklinin hi nemi bulunmadn belirtti. Nihayet mrikler onu kuru bir aaca balayarak armha gerdiler. Bedir'de ldrlenlerin ocuklarn -bu ocuklarn saysnn krk olduu sylenmektedir- getirerek ellerine mzrak verdiler ve onu ehit ettiler.*354+ Ahde vef ve verilen emna riayet, Araplarn chiliye dneminde bile en fazla nem verdikleri hususlard. Fakat mir ve Lihynoullar her iki olayda da Hz. Peygambere verdikleri sz tutmamlar ve slm davetilerini haince ehit etmilerdir.

g- Hendek Sava (5/627) Medinenin evresine ehri savunmak amacyla kazlan hendekten dolay bu savaa Hendek Gazvesi denildii gibi, eitli gruplar bir araya gelerek Mslmanlara saldrd iin Ahzb Gazvesi diye de anlmaktadr. Kur'an- Kerim'de, ierisinde bu savatan bahsedilen "Ahzb" adnda bir sre mevcuttur. Bedir sava ile imdi bahsedeceimiz Hendek sava arasnda geen yl zarfnda -ileride grlecei zere- Mslmanlarla Yahudiler arasndaki ilikilerde baz gelimeler yaanmtr. Hendek savann sebeplerinin daha iyi anlalabilmesi iin bu gelimelere burada ksaca temas etmek yerinde olacaktr. Yahudilerden Kaynuk' ile Ben Nadr, hicretten sonra Mslmanlarla gerekletirilen antlamay ksa sre sonra bozmular, Mekke mrikleriyle ibirlii iine girmiler ve daha da ileri giderek Hz. Peygamberi ldrmeye teebbs etmilerdir. Bunun zerine nce Ben Kaynuk', daha sonra da Ben Nadr, Medineden karlmlardr. Ben Nadr Yahudilerinden bazlar Haybere snmlardr. Hendek sava esnasnda Medinede Yahudi kabilelerinden sadece Ben Kurayza bulunuyordu. Haybere yerleen Yahudilerden ve dier slm kartlarndan, ilerinde Huyey b. Ahtab ve Hristiyan Eb mir'in de bulunduu yirmiye yakn kii Mekke'ye giderek Kurey mriklerini Mslmanlarla savaa tevik ettiler. Eb Sfyan onlarn bu teebbsne ok sevindi. Bu heyet, Kurey'ten sonra Gatafn, Sleym, Esed, Fezre, Mrre ve Eca gibi mrik Arap kabilelerini de eitli vaatlerle ayaklandrd. Mesela Gatafan kabilesine Hayber'in bir yllk hurma mahsuln vermeyi kabul ettiler. Burada hemen belirtelim ki, Gatafanllar, ister Yahudilerle, ister mriklerle ve ister Mslmanlarla, hangisi ilerine geliyor ve menfaatlerine
105

uygun dyorsa ibirlii iine giriyorlard. Bu defa mriklerle ittifak kurdular. Mekke evresindeki Sakf ve Kinne kabileleri de Kurey'e destek verdiler. Bu suretle Yahudiler, Kureyliler ve dier mrik Arap kabileleri Mslmanlar aleyhinde birlemi oluyordu. Sonunda Mekke ve evresinden drt bin kiilik ordu topland. Sava sanca Drnnedve'de ald. Mekke'den hareket eden drt bin kiilik orduya evreden gelen birliklerin katlmasyla mrik ordusunun toplam asker says Medine'ye varldnda on bine ulat. Dier taraftan mriklerin Medine zerine yrdn Huza kabilesinden on gnlk yolu drt gecede katederek gelen bir haberci vastasyla renen Hz. Peygamber, Medinede kalp savunma sava yapmak veya dman ehir dnda karlamak hususunda sahblerin grlerine bavurdu. Mzkerede savunma sava yaplmasna, savunma metodu olarak da, Selmn- Frisnin tavsiyesi zerine ehrin hcuma ak ksmlarna hendek kazlmasna karar verildi.*355+ Medine'nin talk, aalk ve dalk ksmlar zaten dman ordusunun ehre giriine elverili deildi; yollar da dard. Hz. Peygamber bir grup sahabe ile birlikte kefe karak kazlacak yerleri belirledi. Kurayza Yahudilerinden de dn olarak kaz aletleri ald. Hendein kazlmasnda ve savunulmasnda bin Mslman grev ald. Her on kiilik takma krk zirlk (bir zir' yaklak 52 cm.) yer ayrd. Kendisi kaz iine nezaret ettii gibi bizzat alt; toprak kazd ve srtnda toprak tad. Hendek, iine denin kamayaca derinlikte ve kardan karya bir svarinin atlayamayaca genilikte planland. Buna gre derinlik ve genilik lleri de tespit edildi. Hendein bugnk llerle yaklak 5500 m. uzunluunda, 9 m. eninde ve 4,5 m. derinliinde olduu tahmin edilmektedir.*356+ Mslmanlar hem hendein dman tarafndan doldurulmasn nlemek ve hem de bu topra siper olarak kullanmak amacyla kazdan kan topra kendi taraflarna ydlar. Ayrca dmana atmak iin kendi taraflarna ta ydlar.*357+ Hendek kazma ii tamamlandnda Medine sanki bir kale haline geldi. Hz. Peygamber slm ordusu iin karargh olarak Sel' dann eteini seti. Kendisi iin bir Trk adr kuruldu.*358+ Aile fertlerini ayr ayr hisarlara gnderdi. Dman birlikleri gneyden ve kuzeyden Medine evresine geldiklerinde hendek kazma ii tamamlanmt. Kureyliler ve onlarn gney mttefikleri, Kuran- Kerm'de de bildirildiine gre Mslmanlarn alt yanlarndan, kuzey mttefikleri ise, yani Gatafan ve Fezreliler, Yahudilerin Hayberin bir yllk mahsulne karlk Esed ve Necidde oturan kabilelerle birleerek st yanlarndan gelmilerdi.*359+ Mrikler, alk olmadklar bu savunma tedbiri olan hendekle karlanca akna dndler. Blgelerinden karken yanlarna bu tr bir savata kullanlabilecek malzeme de almamlard. Mrikler Medine evresinde ayr karargh kurdular. Ordunun genel komutan Kurey lideri Eb Sfyan b. Harb idi. Hendek kuatmasndan bir ay nce hasat yaplm ve tarlalardan mahsl toplanm olduundan, dman askerleri hayvanlarn beslemekte glk ekmeye baladlar. Ordu ile birlikte getirdikleri yiyeceklerle yetinmek zorunda kaldlar.[360] Sekin bin Mslman asker ve otuz be atl, hendei korumaya ve devriye gezmeye balad. nk sadece hendek kazmak yeterli deildi; ayn zamanda onun korunmas gerekiyordu. Piyadeler ve svariler arasnda grev taksimi yapld. Dman atllar hendek boyunca dolayorlar, hendein savunulmas zayf noktalarn aratryorlard. Onlar hendei geebilmek maksadyla bir geit oluturmak iin harekete getiinde Mslmanlar tarafndan ok yamuruna tutuluyorlard. Dmann basks sonucu Mslmanlar zaman zaman skntl
106

anlar yaadlar. Hz. Peygamber'in le, ikindi, akam ve yats namazlarn zamannda eda edemedii gnler oldu.*361+ Baz cesur dman svarileri bir iki defa hendei amaya teebbs ettiler. Bunlardan Nevfel b. Abdullah el-Mahzm, hendei amay baaramayarak iine dt ve Hz. Ali veya Zbeyr b. Avvam tarafndan ldrld. Dman, Nevfel b. Abdullahn cesedinin iade edilmesi iin on bin dirhem vermeyi teklif etti. Hatta Eb Sfyan'n yz deve gnderdii sylenir. Ancak Hz. Peygamber onun cesedini karlksz olarak iade etti.*362+ Dmann birka defa daha hendei ama teebbs baarszlkla sonuland. Kuatma uzadka mriklerin hem kendilerinin ve hem de hayvanlarnn yiyecekleri tkenmeye balad. Bu arada onlarn Hayberden yiyecek takviyesi grdkleri anlalmaktadr. Nitekim bir defasnda Ben Nadr Yahudilerinden Huyey b. Ahtabn gnderdii yirmi deve yk arpa, hurma ve hurma kabuu Mslmanlarn eline geti. Mrikleri organize ederek on bin kiilik orduyla Medinenin kuatlmasna sebep olan Huyey b. Ahtab, dardaki ordunun hendei aamayacan grnce, vahann gneydousunda oturan Kurayza Yahudi kabilesinin bakan Kab b. Esede giderek onu mriklerle birlemeye ve Mslmanlar arkadan vurmaya raz etmeye alt. Huyey b. Ahtab'n Eb Sfyan tarafndan yolda gnderildii de sylenmektedir.*363+ Kab b. Esed balangta isteksiz davrand; Hz. Muhammed (s.a.s.)'le daha nce antlama yaptn, ondan sadece doruluk ve vefa grdn, bu sebeple antlamay bozmayacan aklad. Fakat Huyey b. Ahtab'n srarl teklifine dayanamad. Huyey, Hz. Peygamber tarafndan yazdrlm olan antlama yazsn da getirterek paralad. Bu suretle iini salama alm oluyordu.*364+ Ben Kurayzann bu hareketi Mslmanlar zor durumda brakt; nk bu durumda iki ate arasnda kalm oluyorlard. Hz. Peygamber Hz. Eb Bekir'le birlikte adrnn iinde bulunduu bir srada Hz. mer gelerek Ben Kurayza'nn antlamay bozduunu haber verdi. Bunun zerine Hz. Peygamber "Hasbnallah ve ni'me'l-vekl"(Allah bize yeter. O ne gzel vekildir) buyurdu ve gerekli nlemleri almak zere faaliyete geti. Hz. Peygamber'in Kurayza'nn tutum ve davranlarn izlemek zere grevlendirdii Zbeyr b. Avvm, onlarn sava iin hazrlk yaptklarn tespit etti. Daha sonra durumu incelemek iin gnderdii ve ilerinde Sad b. Muz ve Sad b. Ubde'nin de bulunduu bir ekip, Kurayza'y bozduklar antlamay yenilemeye davet etti. Yahudiler bunu kabul etmedikleri gibi slm heyetine hakaret ettiler; aralarnda sert tartmalar meydana geldi. Bu giriimlerinden bir sonu elde edemeyeceklerini anlayan Mslman eliler Hz. Peygamber'e gelerek durumu bildirdiler.*365+ Bu gelime Mslmanlar endie ve korkuya sevketti. Hz. Peygamber, kalelere ve salam binalara yerletirilmi olan hanmlar ve ocuklar Kurayza'nn ve onlarla ibirlii yapabilecek mriklerin saldrsndan korumak iin gerekli asker tedbirleri almaya balad. Hz. Peygamber bu arada mriklerin ittifakn bozmak iin Gatafan birlikleri komutanlarndan Uyeyne b. Hsn ve Hris b. Avfa, kuatmay terketmeleri karlnda Medine mahsulnn te birini vermeyi teklif etti. Bir sylentiye gre te bir karlnda antlama metni hazrlanp, henz taraflar ve ahitlerce imzalanmamt.*366+ Gatafanllar buna raz olmayp mahsuln yarsn istediler. Hz. Peygamber bu konuda ensardan Sad b. Muaz ve Sad b. Ubde'nin dncelerini sordu. Bu iki sahb, Gatafanllarn chiliye dneminde misafirlikte yaplan ikram ve satn alma dnda kendilerinden bir hurma bile almaya cesaret edemediklerini belirterek "Allah bizi slm ile ereflendirdikten ve bizi doru
107

yola sevkedip seninle ereflendirdikten sonra m onlara mallarmz vereceiz"? diyerek byle bir antlama yapmaya hi gerek olmadn sylediler. Bunun zerine Peygamberimiz bu plan uygulamaktan vazgeti ve grmelere son verdi.*367+ Bu arada Mslmanlar lehine bir baka nemli gelime oldu. Dman saflarnda bulunan Eca kabilesinin reisi Nuaym b. Mesud slmiyeti kabul ederek gizlice Hz. Peygamberin yanna geldi. Kendisinin slm' kabulnden mriklerin haberi olmadn ve Mslmanlara yardm edebileceini bildirdi. Hz. Peygamber ona harp hiledir prensibinden hareketle faaliyette bulunabileceini syledi. Nuaym b. Mesud giritii faaliyet sonucunda Yahudimrik ittifakn bozmay baard. yle ki; nce Kurayza'ya giderek, onlarn konumunun kuatmaclardan farkl olduunu, burasnn kendilerinin yurdu olduunu, Kurey ve Gatafan kabilelerinin er ge kendi yurtlarna dneceklerini, o zaman kendilerinin Mslmanlarla babaa kalacaklarn, byle bir durum karsnda ise Mslmanlara kar koyabilecek gleri bulunmadn hatrlatt. Onun iin yanlarnda tutmak zere mriklerden rehin istemelerini tavsiye etti. Yahudiler bu gr isabetli buldular. Nuaym bu defa Kurey mriklerinin yanna giderek Eb Sfyan ve etrafndakilere, Kurayzaoullarnn Hz. Muhammed (s.a.s.)'le antlamay bozduklarna piman olduklarn, Kurey ve Gatafan'dan rehine isteyeceklerini ve boyunlarn vurmak zere Mslmanlara teslim edeceklerini syledi. ayet kendilerinden rehine isterlerse vermemelerini tavsiye etti. Bir mddet sonra Kurayza'nn kendilerinden rehine istemesi zerine mrikler Nuaym b. Mes'ud'un sylediklerinin doru olduu kanaatine vardlar. Yahudilere haber gndererek asla rehine vermeyeceklerini bildirdiler. ayet savamak isterlerse kendileriyle birlikte meydana kmalarn istediler. Kurayzaoullar ise rehine almadan onlarla birlikte savamayacaklarn belirttiler. Nuaym b. Mes'ud'un bu giriimi Yahudilerle kuatmaclarn birbirlerine olan gveni sarst. Gruplardan herbiri dierini hainlikle suladlar. Bylece Yahudi-mrik ittifak bozulmu oldu.*368+ Bu srada Zilkade ay girmek zereydi. Mekke evresinde panayrlar kurulacak ve hac mevsimi balayacakt. Ayn zamanda Haram Aylar da girmi bulunuyordu. Bu nedenlerle Kureyliler Mekke'ye dnmeye karar verdiler. Bu esnada ortaya kan bir frtnada dman adrlar sklmeye, ateleri snmeye ve atlar rkmeye balad. Bu hususa Kur'an- Kerim'de u ekilde iaret edilmektedir: Ey iman edenler! Allahn size olan nimetini hatrlayn; hani size ordular saldrmt da, biz onlara kar bir rzgr ve sizin grmediiniz ordular gndermitik. Allah ne yaptnz ok iyi grmekteydi.*369+ Peygamberimiz gece vakti Huzeyfe b. Yemn' mriklerin ordughnda olup bitenler hakknda gizlice bilgi edinmek ve elde ettii bilgileri kendisine getirmek zere grevlendirdi. Huzeyfe b. Yemn byk bir cesaretle dman saflarna girerek rzgarn onlarn kararghn altst ettiini, bakomutan Eb Sfyan'n bir konuma yaparak kuatmay kaldrmaya karar verdiini akladn ve bu kararnda ciddi olduunu gstermek iin devesinin ayaklarndaki ba zmeyi bile hatrna getirmeden zerine bindiini mahede etti. Huzeyfe b. Yemn daha sonra sa slim slm kararghna dnerek dman tarafnda olup bitenleri Hz. Peygamber'e anlatt. Mrik ordusunun kuatmay kaldrmas zerine Hz. Peygamber Mslmanlara evlerine dnmeleri iin izin verdi.

108

Hendek Sava'nn Kur'an- Kerim'e yansd ve Ahzb Sresi'nin 9. yetinden 27. yetine kadarki ksmnn bu gazve dolaysyla nzil olduu grlmektedir. Allah Tel bu hususla ilgili ilk yetlerde m'minlere, kendilerine olan nimetini hatrlamalarn, zerlerine ordular geldiini ve bu ordulara kar rzgar ve grmedikleri ordular gnderdiini; mrik ordularnn Medine'nin alt ve st taraflarndan geldiklerini; m'minlerin denendiini ve iddetli bir sarsntya uradklarn*370+ bildirmektedir. Mteakip yetler, bu savata mnafklarn psikolojisinden ve tutumlarndan bahsetmektedir. Mnafklarn "Allah ve Peygamber'in sadece kuru vaadlerde bulunduklarn" sylediklerini; yine onlardan bir grubun "Ey Yesribliler! tutunacak yeriniz yok, geri dnn" dediini; bir grubun da Peygamber'den "Evlerimiz aktadr" diyerek izin istediini; oysa evlerinin akta olmadn ve sadece kamak istediklerini*371+ bildirmektedir. Daha sonraki yetlerde mriklerin ve onlara yardmc olan Yahudilerin durumu hakknda bilgiler verilmektedir. Son yetler ise, Allah'n kuatmac kfirleri kinlerinden dolay geri evirdiini, onlarn bir kar elde edemediklerini; mrikleri destekleyen Yahudilerin de daha sonra cezalandrldn haber vermektedir.*372+ 7 evval 5/1 Ocak 627de balayan Hendek kuatmas yirmi gn devam ettikten sonra 1 Zilkade 5/24 Ocak 627de sona ermitir.*373+ Hendek savann mttefiklerin baarszl ile neticelenmesiyle, Kurey'in Hz. Peygamber'i ortadan kaldrmak iin son teebbs de boa kmtr. Bu sava esnasnda alt Mslman ehit dm; mriklerden de kii lmtr.*374+ Hendek Sava Mekke mrikleriyle ilikilerde nemli bir safha tekil eder. Nitekim Kurey mrikleri bu savatan sonra Mslmanlara bir daha sava aamayacaklardr. Kurayza Yahudilerinin iledikleri sava suu dolaysyla Hendek Sava'ndan hemen sonra cezalandrlmalar konusu Yahudilerle ilikiler blmnde ilenecektir. Hendek Sava'nda Hz. Peygamber'in izledii hareket tarznda alt izilmesi gereken noktalar u ekilde zetlenebilir: Hz. Peygamber dman ordusunun hazrln duyar duymaz gerekli nlemleri alm ve hazrlklar balatmtr. Ksa srede dikkatle ve titizlikle hazrlam olduu projeyi hi ylmadan ve her trl gle gs gererek uygulama alanna koymutur. Hendein projesinin hazrlanmasnda, kazlmasnda ve savunma sresince en ince detaylar bile ihmal etmemitir. Mslmanlar iin ok tehlikeli saylabilecek gelimelerde panie kaplmam, azmini yitirmemi ve gerekli sebeplere balanmtr. Dman ordusunun bir kanadn kertmek iin Medine'nin hurma mahsulnn bir miktarn vermeyi, daha geni bir ifade ile maddi fedakarl gze alm; fakat arkadalaryla yapt gr alveriinden sonra bu dncesinden vazgemitir; ayrca gerektiinde souk sava taktii uygulamtr. Sonunda byk bir tehlike, her iki taraftan da ok az saylabilecek bir can kaybyla atlatlmtr. Halbuki mrikler, Mslmanlarn katndan fazla bir kuvvetle onlarn iini bitirmek amacyla gelmilerdi. Bu savata dman safnda yer alan Amr b. As, Halid b. Velid ve Drr b. Hattb gibi pek ok cengver daha sonra slm saflarna katlmtr. Peygamberimiz Hendek kazmnda ve savunma esnasnda Mslmanlar arasnda herhangi bir ayrm gzetmemi, adalet ve eitlik prensiplerine uymutur. Her zaman olduu gibi, olayn bandan sonuna kadar att admlarda ve ciddi gelimelerde danmaya ve gr alveriinde bulunmaya nemli yer vermitir. Haber alma ve dman hakknda bilgi toplama konusunda titiz davranm ve bu hususta uygun grd kimseleri grevlendirmitir. Biraz evvel sylendii gibi, Yahudi lideri Ka'b b. Esed, kendisine antlamay bozmay teklif eden Huyey b. Ahtab'a, Peygamberimizin "Sznde duran, doru bir insan ve iyi bir komu olduunu" sylemitir. Bu, Hz. Peygamber'in iyi bir karaktere sahip olduunun dman tarafndan bile itiraf edildiini ortaya koymaktadr. Hz. Peygamber kuatma esnasnda gelien
109

olumsuz durumlar karsnda Mslmanlarn maneviyatn bozmamaya, hatta bilakis ykseltmeye ve glendirmeye zen gstermitir. h- Hendek Sava le Hudeybiye Bar Arasnda Mriklerle likiler Hz. Peygamber Hendek kuatmasnda mrikler safnda yer alan kabileler zerine seriyyeler tertiplemitir. Ukke b. Mihsan', emrine verdii krk kiilik bir birlikle Esed kabilesinin oturduu Gamre'ye gndermitir. O nedenle bu seriyyeye Gamre seferi denilmitir. Esedoullar Mslmanlarn geldiini duyunca bulunduklar blgeyi terkederek kamlardr. Ukke b. Mihsan kaanlar takip ettirmemi ve Mslmanlar hibir kayp vermeden Medine'ye geri dnmlerdir.*375+ Yine Hendek kuatmasna katlan Sleymoullarna kar bir asker birliin banda Zeyd b. Hrise gnderilmitir.*376+ Bu arada, daha nce Rec' olaynda Mslman irad heyetini pusuya drerek bir ksmn ehit eden ve bir ksmn da esir alarak Mekke mriklerine idam etmeleri iin satan Adal ve Kre kabilelerini cezalandrmak ve ayn zamanda Mekke mriklerine gzda vermek maksadyla Hz. Peygamber'in de katld bir sefer dzenlenmitir. Bu seferde Hz. Peygamber Medine'den ktktan sonra asl hedefini gizlemek iin nce Suriye'ye gidiyor gibi yapm, daha sonra esas hedefe ynelmi ve Usfn'a kadar ilerlemitir. Bu arada Hz. Peygamber'in geldiini duyan Lihyanoullar kamlardr. Hz. Peygamber Usfn'dan Hz. Eb Bekir'i on kiiyle birlikte, buraya on yedi ve Mekke'ye altm drt kilometre uzaklkta bulunan Gamm'e kadar gndermi, o da herhangi bir tehlike ile karlamadan geri dnmtr. Bu sefere Ben Lihyan Gazvesi ad verilmektedir.*377+ Bu arada Hz. Peygamber Medine-Suriye yolundaki Gbe mevkiinde otlatlan yirmi samal devesini bir basknla ele geirerek alp gtren, develeri gtmekte olan Eb Zer el-Gfr'nin olu Zer'i ldrp hanm Leyl'y ve develeri karan Fezre kabilesinin bakan Uyeyne b. Hsn' takip iin Gbe Gazvesi'ni tertiplemitir. Bu gazveye slm ordusunun konaklad yere nisbetle Zkared Gazvesi de denir. Bu sefer srasnda, alnan develerden sadece on tanesi kurtarlabilmi, Eb Zer el-Gfr'nin hanm da bir yolunu bularak ve Hz. Peygamber'in alnan develerinden birisine binerek Medine'ye gelmitir. Bu kadn, dmann elinden kurtulduktan sonra Hz. Peygamber'e gelerek "Y Reslallah! Ben, eer Allah beni bu devenin zerinde kurtarrsa Allah rzas iin onu kurban etmeyi adamtm" demitir. Bunun zerine Peygamberimiz tebessm ederek unlar sylemitir: "O deveyi ne kt cezalandryorsun! Allah seni onun zerine bindiriyor, onunla kurtaryor, sen ise onu boazlamak istiyorsun! Allah'a ma'siyet olan bir hususta ve sahip olmadn bir eyden adak olmaz. O benim develerimden biridir. Evine dn"!*378+ Bu arada Medine'ye yirmi drt mil uzaklkta bulunan Z'l-Kassa'ya iki sefer dzenlenmitir. Bunlardan birincisi Medinelilere ait yaylm hayvanlarn yamalamak isteyen Sa'lebe kabilesine kar tertiplenmitir. Hz. Peygamber, Muhammed b. Mesleme bakanlnda on kiilik bir birlik gndermi; birlik uykuya daldklar srada oka tutulmu, sadece Muhammed b. Mesleme ar yaral olarak kurtulabilmitir. Z'l-Kassa'ya ikinci sefer de yukardakinin benzeri bir sebebe bal olarak, Muhrib, Enmr ve Sa'lebe kabileleri zerine dzenlenmitir. Hz. Peygamber bu defa Eb Ubeyde b. Cerrah' krk kiiyle gndermitir. Eb Ubeyde, Muhammed b. Mesleme'nin yaraland ve arkadalarnn ehit dt yere kadar varm, ad geen kabileler de korkarak dalara kamlardr.*379+

110

Hz. Peygamber benzer sebeplerle birka defa Zeyd b. Hrise komutasnda Sleym, Enmr ve Sa'lebe kabileleri zerine birlikler sevketmitir. Bu arada Zeyd b. Hrise bir ticaret kervannn banda recep aynda Suriye'ye giderken Fezre kabilesi tarafndan aniden baskna urayarak arkadalar ehit edilmi ve mallar ellerinden alnmtr. Bu hcumdan glkle kurtularak Medine'ye dnen Zeyd, Hz. Peygamber tarafndan yukardaki olaydan bir ay kadar sonra Fezre zerine gnderilmitir. Zeyd'in komutasndaki birlik Fezreoullarn bozguna uratmtr. Burada Mustalikoullar Sava'ndan (6/627) bahsetmek istiyoruz.Vkd ve Belzr gibi baz kaynaklar, Mustalikoullar gazvesinin Hendek savandan nce meydana geldiini kaydederler. bn Him, Taber ve bn Abdilber gibi bir ksm tarihiler ise Hendek savandan sonra meydana geldiini kabul ederler. Biz bu olayn Hendek savandan sonra meydana geldiine dair grleri kabul ettik. nk, Mustalikoullar Gazvesi'nde iki bin deve ve be bin koyun ganimet olarak alnd kaynaklarda kaydedilmektedir. ayet bu ganimetler Hendek'ten nce alnm olsayd, bu gazveden bir ay gemeden hendek kazmaya balayan Hz. Peygamber'in ve mslmanlarn almalar esnasnda alk ekmemeleri gerekirdi. Hz. Peygamber'in binlerce koyunu ve deveyi saklayp insanlar a brakmas dnlemezdi. Ayrca bu gazvede ifk olay meydana gelmiti; bir ay kadar vahiy gelmemiti. Daha sonra vahiy gelmi ve Peygamberimiz iftiraclara ceza vermitir. Eer bu gazve Hendek savandan nce vuku bulsayd, ifk olay ile ilgili gelimelerin hendek kazm esnasnda cereyan etmi olmas gerekirdi. Halbuki Hendek kazm esnasnda bu tr olaylardan bahis yoktur.*380+ Peygamberimiz, Huza kabilesinin bir kolu olan Mustalik kabilesi reisi Hris b. Eb Drrn at ve silah satn aldktan sonra evredeki kabileleri de yanna alarak Medine zerine yryeceine dair haber ald. Bu haberi yerinde tetkik etmek zere yine Huza'nn Eslem koluna mensup Breyde b. Husayb' casus olarak kar tarafa gnderdi. Breyde, onlar deslekleyecekmi gibi grnerek dman ordusunun kararghna kadar sokuldu ve haberin doruluunu renerek Medine'ye geldi. Bunun zerine Hz. Peygamber yerine Zeyd b. Hriseyi brakarak bin kiilik bir kuvvetle Medineden hareket etti. Mreys kuyusunun banda karlat dmana nce Hz. mer'i gndererek onlar slm'a davet etti. Mustalikoullar bu daveti kabul etmediler ve hemen arpmaya baladlar.*381+ Fakat slm ordusu karsnda tutunamayarak yenildiler ve on l verdiler. Mustalikoullarndan ganimet olarak alt yz veya yedi yz esir, be bin koyun ve iki bin kadar deve alnd. Mslmanlar da yanllkla bir ehit verdiler. arpmann meydana geldii suya nisbetle bu gazveye Mreys Gazvesi de denir. Hz. Peygamber Medine'ye gelince esirler arasnda bulunan Ben Mustalikin reisi Hrisin kz Cveyriye ile evlendi. Bunu duyan sahbler, Resl-i Ekremin akrabas olarak kabul ettikleri Mustalikoullarndan aldklar esirleri serbest braktlar. Bu evliliin Mustalikoullar ile Mslmanlar arasndaki dmanl giderdii ve Hz. Peygamberin Cveyriye ile evlenmesinin asl hedefinin bu kabileyi slm'a yaklatrmak olduu grlmektedir. Nitekim bu evlilikten sonra bakanlar Hris b. Eb Drr bata olmak zere Mustalikoullar slmiyeti kabul etmilerdir.*382+ Burada savatan sonra muhcirler ile ensar arasnda meydana gelen bir olaya iaret etmek istiyoruz. Sava Mslmanlarn galibiyetiyle sonulandktan sonra Mreys' kuyusundan su ekerken muhcirlerden ve Hz. mer'in cretle tuttuu seyisi Cehch ile ensardan Sinan b. Vebre arasnda kavga kt; Cehch, Sinan'a birka defa vurdu. Bunun zerine Sinan b. Vebre "Yetiin ey ensar" diyerek onlar imdadna ard. Cehch da "Yetiin
111

ey muhcirler" diyerek muhcirleri imdada ard. Neredeyse muhcirlerle ensar birbirine girecekti. leri gelen kimseler yattrc konumalar yaptlar. Duruma Hz. Peygamber mdahele ederek, bunun chiliye halknn da'vs olduunu syledi ve "Brakn bunu! Bu, kt bir eydir" buyurdu.*383+ Mustalikoullar Gazvesi sonunda Hz. ie'ye yaplan iftira (fk) olayna gelince, Hz. Peygamber bu sefere hanm ieyi de beraberinde gtrmt. Savatan sonra Medine'ye dnlrken ordunun konaklad bir yerde Hz. ie devesinin mahmilinden inip bir ihtiyacn gidermek iin ordughtan uzaklat. Dnnde gerdanlnn dtn farketti ve onu aramaya kt. Tam o srada, Hz. ie, devesinin zerindeki hevdec ad verilen kapal, yuvarlak ve st kubbeli kafesinin iinde bulunduu sanlarak, orduya hareket emri verildi. Hz. ie geri dndnde ordunun konak yerinden uzaklatn grd ve kendisini almaya gelecekleri midiyle beklemeye balad; ve bu srada uykuya dald. Ordu gece vakti konaklad ve hareket ettii iin*384+ olayn bu ekilde meydana gelii son derece tabidir. te yandan ordunun ards Safvan b. Muattal, Hz. ieyi grd ve devesine bindirerek orduya yetitirdi. Bu sefere katlm olan mnafklarn reisi Abdullah b. bey, derhal Hz. ie ile onu orduya yetitiren ahs hakknda iftiraya balad. Mistah b. sse, Hassn b. Sbit ve Hamne bint Cah gibi baz Mslmanlar da onun iftirasna alet oldular. Hz. ie'nin aleyhinde konuanlardan Hamne, Hz. Peygamber'in dier hanm Zeyneb'in kzkardei oluyordu. Bunu da Zeyneb'e olan sevgisinden dolay yapmt. Fakat Zeyneb, Hz. ie hakknda kzkardeiyle ayn gr paylamamtr. Hz. ie savatan dndkten sonra bir ay kadar hasta yatt. Bu arada Hz. Peygamber'in ve Hz. ie'nin anne ve babasnn, dedikodulardan haberi olmutu; fakat kzlarna bundan bahsetmemilerdi. Hz. ie, kendisine yaplan iftiray tesadfen rendi. Hz. Peygamberin izniyle babasnn evine gitti ve zntsnden gnlerce alad. Annesi onu teselli etmeye alyordu. Byle bir eye ihtimal vermeyen ve bu iftiraya ok zlen Hz. Peygamber halka yapt bir konumada, baz adamlarn, ailesi hakkndaki tavrnn kendisini rahatsz ettiini, ailesinden iyilik grdn, Safvn b. Muattal'a da iftira edildiini, onu da iyi olarak bildiini; evine ancak kendisiyle birlikte girdiini aklad.*385+ Hz. ie'ye gvenmesine ramen, yine de tam emin deildi. Onu boayp boamama konusunda Hz. Ali, sme b. Zeyd ve dier baz kimselerle istire etti. sme, isnadn yalan ve aslsz olduunu, Hz. ie ve dier aile fertleri hakknda iyilikten baka bir ey dnmediini syledi. Hz. Ali ise ok kadn bulunduunu, Hz. Peygamber'in, ie'nin yerine bir bakasyla da evlenebileceini syledi. fk olaynn meydana gelmesinden bir ay kadar sonra Hz. ie'nin susuz olduunu bildiren yetler nzil oldu. Bu yetlerde, yaplan dedikodularn tamamen aslsz ve iftira olduu bildirildi; Hz. ie'nin namuslu olduu haber verildi. M'minlerin bu olay iittiklerinde iftira olarak deerlendirmeleri gerektii hatrlatld ve bu ekilde hareket etmeyenlerin tavr knand. Allah'n, inanm insanlar, bir daha buna benzer bir tutumu tekrarlamaktan sakndrp uyard akland. nananlar arasnda irkin eylerin yaylmasn arzulayan kimseler iin dnyada da ahirette de etin bir azap bulunduu bildirildi.*386+ Peygamberimiz masum olduuna dair ayetlerin nzil olduunu Hz. ie'ye bildirdi. Hz. ie Allah'a hamd senda bulundu. Daha sonra Hz. Peygamber halka bir aklama yaparak durumu bildirdi ve nzil olan yetleri okudu. ftiraya ad karanlara had cezas uygulanmasn emretti.*387+ Bunlardan Hassn b. Sbit, Hz. ie hakkndaki bir kasidesinde onun namuslu olduunu dile getirerek zr dilemitir.*388+
112

Kur'an'da iftirann kt bir davran olduu vurgulanmaktadr. Her iftiraya urayan Hz. ie gibi ansl da deildir. nk iftiraya urayann susuzluu hakknda bundan byle yet nazil olmayacaktr. Fakat Kur'an- Kerim bu konuda uyulacak esaslar ana hatlaryla gstermitir. Bilir-bilmez, phe zerine, susuz insanlar hakknda tamamen tahmine dayanarak hkm vermenin ktl vurgulanm ve ar cezalar konulmutur. i- Hudeybiye Bar Antlamas (6/628) Hudeybiye Bar Antlamas'na gemeden nce Hz. Peygamber'in ve Mslmanlarn umre iin Medine'den Mekke'ye hareketini ve antlamadan evvel Hudeybiye'de gerekleen Rdvan Bat'n ele almamz gerekir. Hz. Peygamber, hicretin 6. Yl Zilkade aynn banda, ryasnda Kbe'yi tavaf ettiini grd. Bunun zerine umreye gitmeye karar verdi. Yerine Abdullah b. mm Mektumu brakarak 1500 civarnda sahb ile birlikte Medineden hareket etti. Mslmanlar yanlarna yolculuk silah olarak sadece knlarna sokulmu olan kllarn aldlar. Hz. Peygamber gerekirse savamak iin silah alnmas yolundaki teklifleri kabul etmedi. Kurbanlk olarak yetmi deve ald. Hli vakti yerinde olan baz sahbler de kendi kurbanlklarn aldlar. Hudeybiye'ye kadar Zlhuleyfe, Melel, Ravh, Ebv, Cuhfe, Harrr ve Usfn gzergh takip edildi. Peygamberimiz baz sahblerle birlikte Zlhuleyfe'de umre iin ihrama girdi. Sahbenin bir ksm da Cuhfe'de ihrama girdiler. Peygamberimiz, ilerinde Abbd b. Birin de bulunduu yirmi kiilik bir svr birliini nc olarak ileri gnderdi. Umre yapmak maksadyla yola ktklarn Mekkelilere haber vermek zere, Huza kabilesinden olup o srada Medine'ye gelen ve buradan kendisiyle birlikte hareket eden Bsr b. Sfyan Mekke'ye gnderdi ve toplad bilgilerle geri dnmesini istedi. Ebv'ya urayarak annesinin kabrini ziyaret etti. Bsr b. Sfyan, Usfn yaknlarndaki Gadrul-Ett denilen yerde Hz. Peygamber'e gelerek tespitlerini anlatt. Bsr, Kurey mriklerinin Mslmanlarn geldiklerini duyduklarn, korkuya kaplarak evreden asker topladklarn, Mekkedeki da balarna gzcler diktiklerini, Mslmanlar Mescid-i Haram'a sokmak istemediklerini, sava iin hazrlk yaptklarn ve Halid b. Velidi bir grup svari ile gnderdiklerini ayrntl olarak haber verdi. Gerekten Halid b. Velid iki yz atl ile Gamm mevkiine geldi. Mslmanlar namazlarn korku namaz hkmlerine gre kldlar. Hz. Peygamber, Bsr'n getirdii haber zerine, doruca Kbeye ilerlemek veya Kureye destek veren kabilelerin zerine yrmek hususunda sahblerin grne bavurdu. Hz. Eb Bekir, doruca Kbeye yrnmesi, ayet engel olunursa arplmas ynnde gr beyan etti. Mikdad b. Amr ve seyd b. Hudayr da bu dorultuda szler sylediler. Bunun zerine Hz. Peygamber "Biz kimseyle savamak iin deil, umre iin yola ktk" dedi ve Mekke'ye doru yrmeye karar verdi. Mriklerin keif kollarna yakalanmadan, Mekke'ye 17 km. mesafede bulunan Hudeybiye kuyusuna ulat. Burada konaklad srada Huzal Bdeyl b. Verk, kabilesinden baz kimselerle Hz. Peygamber'in yanna geldi. Bdeyl, Mekke'de bir evi bulunduu iin mriklerin Mslmanlar aleyhindeki faaliyetlerinden haberdard. Nitekim mriklerin ne pahasna olursa olsun Mslmanlar Mekke'ye sokmamakta kararl olduklarn haber verdi. Hz. Peygamber ona savamak amacyla deil, Kbe'yi ziyaret iin geldiklerini, ayet engel olan olursa savaacaklarn syledi. Bdeyl doruca Mekke'ye giderek bu bilgiyi mriklere aktard. Bundan sonra Hz. Peygamber'le Kurey arasnda karlkl eliler gidip geldi.
113

Peygamberimiz sadece umre iin geldiklerini, Kbe'yi tavaf edip geri dneceklerini, yanlarnda kurbanlklarn bulunduunu ve kimseyle savamak istemediklerini bildirmek zere Hr b. meyyeyi Mekke'ye gnderdi. Fakat mrikler ona ok kt davrandlar. Hatta ldrmek istediler. Hr geri dnerek durumu Hz. Peygamber'e anlatt. Bu arada Kureylilerin Mslmanlardan birini yakalamalar iin gnderdikleri krk veya elli kiilik bir birlik, slm askerlerinin etrafnda dolanrken sahbler tarafndan yakalanarak Hz. Peygamber'in huzuruna getirildi. Peygamberimiz onlar affetti ve serbest brakt. Halbuki onlar Mslmanlara ta ve ok atyorlard.*389+ Peygamberimiz geli amacn Kurey mriklerine iletmek zere bu defa eli olarak Hz. meri gndermek istediyse de o, Mekkede kabilesinden kendisini savunacak akrabas bulunmad ve Kurey'in, kendilerine olan dmanln ve sertliini bildii iin gitmek istemedi ve Hz. Osman' nerdi. Bunun zerine Peygamberimiz Hz. Osman eli olarak Mekke'ye gnderdi. Akrabasndan o zaman henz Mslman olmayan Ebn b. Sad, Hz. Osman' karlayarak himayesine ald. Mrikler bu ziyarete izin vermeyeceklerini Hz. Osmana da bildirdiler ve ayet isterse sadece kendisinin Kbe'yi tavaf edebileceini sylediler. Hz. Osman bunu kabul etmedi; bunun zerine ona da kzdlar ve kendisini tutukladlar. Bu arada Hz. Peygambere, Hz. Osmann ldrld eklinde bir haber ulat.*390+ Bu gelime zerine yeni bir sava ihtimali belirmi oluyordu. Peygamberimiz, mriklerle savamadan oradan ayrlmayacaklarna dair sahbeden bat almaya karar verdi. Hudeybiyedeki konaklamas esnasnda glgelendii aacn altnda sahabeden, bir rivayete gre lm zerine, bir baka rivayete gre ise savatan kamamak zere bat ald (Beyatrrdvn). Orada bulunmayan Hz. Osman'n yerine de, kendi sa elini sol elinin zerine koyarak bat etti. te yandan, Mslmanlarn Hz. Peygambere ballklarn ve onun yolunda lm gze aldklarn ortaya koyan bu bat hakknda Mekke'ye haber ulatnda, mrikler telaa kaplarak Hz. Osman serbest braktlar. Ardndan Sheyl b. Amr, Huveytb b. Abdluzz ve Mikrez b. Hafs'tan oluan elilik heyetini bar yapmak zere Hudeybiye'ye gnderdiler. Buna gre, bar artlar iinde bu sene umre yapmamak kayd mutlaka olacakt.*391+ Karlkl mzakereler sonucunda Hz. Peygamber ile Kurey heyeti arasnda slmn ksa srede Arap Yarmadas'nda yaylmasna*392+ ve Mslmanlarn yaklak yirmi iki ay sonra Mekkeyi fethetmesine zemin hazrlayacak olan bir antlama imzaland. Antlama aadaki artlar ieriyordu: 1- Mslmanlar bu yl Mekke'ye giremeyecekler ve Kbe'yi ziyaret edemeyecekler, gelecek yl bu ziyareti yapabileceklerdir. Ertesi yl ancak gn Mekkede kalabilecekler, bu sre zarfnda hibir Mekkeli onlarla grmeyecektir. Kbe ziyaretine gelirken yanlarnda sadece yolcu klc bulundurabileceklerdir. Peygamber, Mekke'den karken kendisiyle birlikte gitmek isteyenlerden hi kimseyi yanna alamayacaktr; kendisiyle birlikte Mekke'ye girenlerden burada kalmak isteyenler olursa onlara engel olmayacaktr. 2- Arap kabilelerinden, isteyen kabile iki taraftan birisiyle birlik kurabilecektir. 3- Kurey'ten birisi bu arada slm kabul eder ve Mslmanlara snrsa, bu kii Mslmanlar tarafndan kabul edilmeyecek; fakat Mekke'ye iltica eden hi bir Mslman iade edilmeyecektir.

114

4- Hac ve umre maksadyla Mekke'ye gelen veya Yemen ve Tife gitmek zere buradan geenlerle, Suriyeye veya douya gitmek zere Medine'ye gelenler emniyet iinde olacaklardr. 5- Bu antlama on yllk bir sre iin geerlidir. Bu sre zarfnda ne Kurey Mslmanlara, ne de Mslmanlar Kureye saldracaktr. Buna her iki tarafn mttefikleri de dahildir. Hz. Peygamber, Kurey heyetinin itiraz zerine antlama metni zerine "Bismillhirrahmnirrahim" yerine chiliye dneminde de bilinen "Bismikallhmme" sznn; Reslllah yerine de Abdullahn olu Muhammed ifadesinin yazlmasn kabul etti. nk birincisinde tevhid inancn zedeleyen bir durum szkonusu deildi. kincisi de durumu deitirmiyordu; yani Hz. Peygamber Allah'n elisi olduu gibi, ayn zamanda Abdullah'n oluydu. Hz. Ali tarafndan kaleme alnan antlama metni iki nsha olarak hazrland ve iki tarafn ahitlerince imzaland. Antlamann nc ahslara tand imkandan faydalanmak isteyen Huza kabilesi Mslmanlarn, Bekir kabilesi de mriklerin mttefiki oldular. Hudeybiye'de antlama maddeleri grldkten sonra Kurey heyetinin bakan Sheyl b. Amrn olu Eb Cendel, Mslman olduu iin atld hapisten kaarak Mslmanlara snd. Antlama gereince Hz. Muhammed (s.a.s.) onu babasna iade etti. Bu uygulama sahbler arasnda huzursuzlua yol at. Ne var ki, Eb Basr ve Eb Cendel bata olmak zere Mekke'den kaan, ancak antlama gereince Medine'ye giremeyen Mslmanlarn Kzldeniz sahilindeki s mevkiine yerlemesi ve Kurey'e ait kervanlar tehdit etmesi zerine mrikler, aradan bir yldan biraz fazla zaman getikten sonra Hz. Peygamber'e mracaat edecek ve Mslman olan Mekkelilerin iadesi maddesi antlama metninden karlacaktr. Umre yaplmadan geriye dnlmesi, mlteclerin tek tarafl iadesi ve Reslllah ibaresinin metinden karlmas Mslmanlara ok ar geldi. Hz. mer, bu antlamann Mslmanlar iin ar artlar tadn, buna karlk mriklerin lehine olduunu ileri sryor ve ayrca umre yaplmadan Medine'ye dnlmesini iine sindiremiyordu. Sonunda Hz. Eb Bekir onu ikna etti. Antlamadan sonra Hz. Peygamber ve Mslmanlar kurbanlarn keserek ihramdan ktlar; Hudeybiye'de on gnden biraz fazla kaldktan sonra Medine'ye dnmek zere yola ktlar. Yolda Dacnn mevkiine geldiklerinde umre seferi, Rdvan Bat ve Hudeybiye Bar'ndan bahseden Fetih Sresi nzil oldu.*393+ Fetih Sresi'nin ilk yetlerinde Hz. Peygamber'e Allah tarafndan ak bir fethin (feth-i mbn) ve yce bir yardmn (nasr- azz) bahedildii bildirilir. Daha sonra Hudeybiye Bar Antlamas ve slmiyet'in genel konumu itibaryla Mslmanlarn kalbine gven verildii ve bu sayede imanlarnn glendii haber verilir. Hz. Muhammed (s.a.s.)'e bat edenlerin aslnda Allah'a bat etmi olduklar belirtilir. Hz. Peygamber'in etrafnda kenetlenen Mslmanlarn bu rnek davranna karlk, kalplerine tam olarak imann yerlememesi nedeniyle umre seyahatine ve dolaysyla Hudeybiye Seferi'ne katlmayan Medine civarndaki (Cheyne, Mzeyne ve Bekir kabileleri gibi) bedev Araplarn ikiyzll dile getirilir. Onlarn Hudeybiye'den dnen Hz. Peygamber'den zr dileyecekleri, ancak bunda samm olmadklar, nk bu sefere kan Mslmanlarn sa salim geri dnemeyecekleri zannna kapldklar ve bu kt niyet ve tutumlarnn sonucunda helke mstehak olduklar ifade edilir. Bu art niyete sahip olan bedev Araplarn ganimet elde edeceklerini umduklar takdirde
115

"Brakn biz de sizinle birlikte gelelim" diyerek Mslmanlarla birlikte savaa gitmek isteyecekleri, ancak bunlarn nceden ciddi ve etin bir savaa davet edilip gerekten inanp inanmadklarnn anlalmas gerektii hatrlatlr. Hudeybiye'de aacn altnda Hz. Peygamber'e bat eden m'minlerden Allah'n raz olduu ve onlara gvenlik verdii bildirilir. Hudeybiye'de elde edilen baardan sonra, isim zikredilmese de Hayber'in fethi gibi daha birok zaferin kazanlaca ve bol ganimetler ele geirilecei mjdelenir. ki taraf arasnda bar yaplmayp da sava km olsayd, kfirlerin arkalarna dnp kaacaklar dile getirilir. Mslmanlarn umre yapmalarna ve kurban kesmelerine engel olan Mekkelilerle savamaya and itikleri halde, kendilerine sava izni verilmemesinin sebebi olarak, Mekke'de slmiyeti benimsediklerini henz aa vurmam olan m'minlerin bulunuu gsterilir. Hz. Peygamber'in Mescid-i Haram'a gireceklerine dair grd ryann gerek olduunu Allah'n dorulad bildirilir. Nihayet ey, yani Mekke'ye girmek, gvenlik ve Kbe ziyaretini yerine getirmek teminat altna alnr: "nallah, siz gven iinde, balarnz tra etmi ve salarnz ksaltm olarak korkmadan Mescid-i Haram'a gireceksiniz..."[394] Hudeybiye Bar Antlamas slm tarihinde nemli bir dnm noktasdr. Antlama, ilk bakta Mslmanlarn aleyhine grnmesine ramen, lehlerinde gelimelere vesile olmutur. Bu gelimelerin banda slmn hzla yaylmas gelmektedir. Hudeybiye Bar'ndan bir yl nceki Hendek Sava esnasnda Mslmanlar Medine'yi bin mcahid ile savunmulard. Fakat, Hudeybiye'den yirmi iki ay sonra gerekleecek olan Mekke'nin Fethi'ne on bin Mslman katlacaktr. Bundan baka, Hudeybiye Bar, Hicaz blgesinin iki nemli yerleim merkezi olan Hayberin ve daha sonra Mekkenin fethine zemin hazrlamtr. Ayrca, Mslmanlarn Kurey mrikleri tarafndan resmen tannmasn salamtr. Nitekim mrikler, o zamana kadar tanmadklar Mslmanlar bu antlama ile siys bir g olarak kabul etmilerdir. Bu durum dier mrik Arap kabilelerinin korkuya kaplmalarn salamtr. Nitekim daha nce Mslmanlarla irtibat kurmak istemelerine ramen Kurey'ten ekinen baz Arap kabileleri bundan byle Hz. Peygamber'le rahata grme ve slm hakknda bilgi sahibi olma imknna kavumulardr. Hatta bir ksm slm' kabul etmitir. Hz. Peygamber, bar ortamndan yararlanarak komu lkelerin devlet bakanlarna slm'a davet mektuplar gndermitir. te yandan Hudeybiye Bar, Hayber Yahudilerini kuvvetli mttefikleri olan Mekke mriklerinden ayrmtr. nk bu antlamadan sonra, eskiden birbirlerine mttefik gz ile bakan Hayber Yahudileri, Kurey, Gatafan ve Fezre gibi kabileler arasndaki ibirlii bozulmutur. Peygamberimiz, antlama sayesinde Kurey'in arkadan vurma ihtimali ortadan kalkt iin, Hudeybiye'den dndkten sonra Hayber zerine yrmtr. Dolaysyla bu antlama, Hz. Peygamber'in diplomatik adan byk bir baarsdr. Btn bunlara ek olarak Hudeybiye Bar Antlamas'ndan sonraki ortamda slmiyet hzla yaylmtr. yle ki, antlamann ardndan gelen iki yl zarfnda slm'a girenlerin says, o zamana kadar Mslman olanlardan daha fazladr.*395+ k- Hudeybiye Bar Antlamas le Mekke'nin Fethi Arasnda Mriklerle likilerde Gelimeler Hudeybiye Bar Antlamas ile Mekke'nin fethi arasnda geen iki yla yakn bir zaman zarfnda Hz. Peygamber tarafndan Kurey dndaki mrik Arap kabilelerine kar seriyyeler sevkedilmitir. Bu seriyyeler, mriklerle ilikilerde nemli yer tutmaktadr.

116

Peygamberimiz mer b. Hattab komutasnda otuz kiilik bir birlii hicretin 7. yl aban aynda Trebe'ye, Hevzin kabilesi zerine sevketmitir. Yine ayn ay iinde Hz. Eb Bekir bakanlnda bir birlii Necid'de oturan Ben Kilb zerine gndermitir. Bu arada sevkedilen dier baz seriyyeler unlardr: Ayn yln aban aynda Ber b. Sa'd idaresinde Mrre kabilesine gnderilen otuz kiilik birlik. Bu birlik saldrya uram, ilerinde Ber b. Sa'd'n da bulunduu az sayda kimse sa olarak kurtulabilmitir. Ayn yln evval aynda yine Ber b. Sa'd, Medine'ye baskn dzenlemek isteyen Gatafan kabilesine kar yz kiilik bir birlikle baarl bir sefer gerekletirmitir. Yine ayn yln ramazan aynda Glib b. Abdullah yz otuz kiinin banda Meyfaa'ya, Ben Uvl ve Ben Abd b. Sa'lebe'ye kar gnderilmitir. Hicretin altnc ylnda (628) mriklerin engel olmas zerine gerekletirilemeyen umre, yedinci ylnda (629) yaplmtr. Bu umre (Umretl-Kaz), Mekke mrikleriyle ilikilerde nemli bir yere sahiptir. Hz. Peygamber, Hudeybiye Bar Antlamas'nn zerinden bir yl getikten sonra, antlama artlaryla Mslmanlara tannan hakka dayanarak, ilerinde geen yl umre yapamayanlarn da bulunduu iki bin sahb ile birlikte bir yl nce Kurey'in engel olmas yznden gerekletirilemeyen umreyi yerine getirmek maksadyla Mekke'ye hareket etti. Zlhuleyfe'ye vardnda ihrama girdi. Buradan Muhammed b. Mesleme'yi yz atl ile nc olarak gnderdi. Tedbir olarak ok, yay, mifer, mzrak ve kalkan gibi silahlar da alarak Ber b. Sa'd idaresinde bunlar da nden gnderdi. Fakat silahlar Mekke'nin iine sokmayp ehrin dnda brakarak bana iki yz kiilik bir nbeti birlii brakt. Mekkeliler Mslmanlar tavaf yaparken grmeye tahamml edemediklerinden ehri gnlne boalttlar. Bununla beraber Mescid-i Haram'a yakn mekanlardan Mslmanlar seyredenler de oldu. Mslmanlar gn boyunca Kbe'yi tavaf ettiler, Saf ve Merve arasnda say yaptlar; kurbanlarn kestiler. Mekke sokaklarnda gezdiler, eski evlerini grdler. Doup bydkleri, fakat zorunlu olarak yedi yldr ayr kaldklar ehirlerinde hasret giderdiler. Peygamberimiz, umre ibadetini yerine getirenlerden bir birlik oluturarak Batn- Ye'cec'de bulunan silahlarn bana gnderdi. Bu suretle silahlar bekleyen nbetilerin de Kbe'yi ziyaret etmelerini salad. Mslmanlar ziyaretin drdnc gn sabah Fetih Sresi'nin 27. ayetinde akland gibi vadini yerine getirdiinden dolay Allah Telya krederek gnl huzuru iinde Medine'ye hareket ettiler. Bu yet-i kermede Allah Tel, Reslnn ryasn doru karacan ve Mslmanlarn Mescid-i Harama emn bir ekilde gireceklerini beyan etmektedir. Peygamberimiz isteseydi Mekke'yi terketmez ve buray rahatlkla hakimiyeti altna alabilirdi. Fakat onun politikasnda bar antlamasn bozmaya ve vefaszla yer yoktu. Peygamberimiz bu sefer esnasnda amcas Abbasn baldz Meymne ile evlendi. Bunun zerine Mekkelilerden bazlar Demek ki Muhammed hemehrilerine hl dostluk ve iyi duygular besliyor eklinde yorumlar yaptlar.*396+ Umret'l-Kaz'dan dndkten sonra Hz. Peygamber, bn Ebi'l-Avc es-Slem'yi elli kiilik bir birlikte slm'a davet amacyla Sleym kabilesine gnderdi. Fakat Sleymliler Mslmanlarn arasnda bulunan bir casus vastasyla onlarn geliini nceden haber alarak hazrlk yaptlar. slm' kabule yanamadklar gibi Mslmanlara saldrdlar. Bu saldrdan birlik bakan yaral olarak kurtuldu; dierleri ehit edildiler. Hudeybiye Bar'nn zerinden bir yl akn bir sre getikten sonra 8. hicr yln Safer aynda Kurey'in nllerinden Hlid b. Velid, Amr b. s ve Osman b. Talha Medine'ye gelerek Mslman oldular.
117

Hz. Peygamber hicretin 8. ylnda ve Mekke'nin Fethi'nden nce mrik Arap kabileleri zerine baz seriyyeler sevketti. Safer aynda Kinne'nin bir kolu olan Beni'l-Mlevvah'a kar Kedd mevkiine Glib b. Abdullah idaresinde bir seriyye gnderdi. Ayn sralarda alt ay nce Ber b. Sa'd'n arkadalarn ldren Mrre kabilesini cezalandrmak zere iki yz kiilik bir birlik hazrlayarak balarna Zbeyr b. Avvam' tayin etmiti. Fakat tam bu srada Kedd'den Medine'ye dnen Glib b. Abdullah' Zbeyr b. Avvam'n yerine tayin ederek seriyyeyi onun komutasnda sevketti. Bundan bir ay kadar sonra reblevvel aynda c' b. Vehb'i yirmi drt kiilik bir birliin banda Siyy mevkiine, Hevzin'in Ben mir kolu zerine gnderdi. Peygamberimiz Beliy ve Kuda kabilelerinin Medine'ye saldracaklarna dair bir haber alnca, 8. hicr yln cemziyelhir aynda Amr b. s komutasnda 300 kiilik bir birlii Ztsselsil'e gnderdi. Ona, yol zerinde urayaca Beliy, Uzre ve Belkayn kabilelerinden yardm istemesini emretti. Amr'n babaannesi Beliy kabilesindendi. Bu durum, bu yolculukta Amr iin bir avantaj tekil ediyordu. Hedefe yaklaan Amr, kalabalk bir dmanla karlaacan anlaynca Hz. Peygamber'den yardm istedi. Peygamberimiz bunun zerine Eb Ubeyde b. Cerrah komutasnda ilerinde Hz. Eb Bekir ve Hz. mer'in de bulunduu ikiyz kiilik bir kuvveti destek olarak gnderdi. Mrikler be yz kiilik slm birliinin kendilerine doru geldiini duyunca daldlar. Bylece tertiplenen asker sefer de amacna ulam oldu. Bu sefer esnasnda Amr b. s, hava souk olduu iin ate yakmak isteyenlere, gvenlik gerekesiyle msade etmedi. Dn esnasnda, cnp olan Amr hava souk olduu iin hastalanmaktan korkarak, gusl abdesti almakszn abdest ald ve teyemmm ederek cemaate namaz kldrd. Amr'n her iki uygulamas da sahbe arasnda eletiri konusu oldu. Amr Medine'ye dndkten sonra durumu Hz. Peygamber'e anlatt. Peygamberimiz gld ve bir ey sylemedi.*397+ Hz. Peygamber Eb Ubeyde b. Cerrah' sekizinci yln Receb aynda Cheyne kabilesi zerine yz kiiyle birlikte Sflbahr'e Kzldeniz sahiline gnderdi. Birlik herhangi bir tuzaa dmeden, arpma olmadan geri dnd. Yine sekizinci yln aban aynda Eb Katde'yi on be kiilik bir birliin banda Necid'de, Hadra'da Muhrib kabilesinin yurdunda oturan Gatafan zerine gnderdi. l- Mekkenin Fethi (8/630) Hz. brahim zamanndan beri tevhid inancnn merkezi olan Kbe'yi putlardan temizlemek Hz. Peygamberin en bata gelen hedeflerinden biriydi. Hudeybiye Bar Antlamas Mslmanlarn Mekke mrikleriyle bar iinde yaamasn salam olsa dahi, Kbe hl putperestliin merkezi olma zelliini koruyordu. stelik mrikler biraz sonra anlatacamz gibi Hudeybiye antlamasn da ihlal etmilerdi. Hz. Peygamberin Mekkenin fethine karar vermesinin ve bu karar gerekletirmesinin asl nedeni, on yllk bir sre iin imzalanan Hudeybiye Bar Antlamas'nn, zerinden henz iki yl gemeden mrikler tarafndan bozulmu olmasdr. Olay u ekilde gereklemitir: Hudeybiye Antlamas gerei mslmanlarla birlik kuran Huza kabilesi ile, mriklerle birlik kuran Bekir kabilesi arasnda eskiden beri dmanlk mevcuttu. Hicretin sekizinci yl aban aynda Bekir kabilesinden bir grup, bir gece vakti anszn Huzallara baskn yaparak yirmi kiiyi ldrd. Bu baskn srasnda Kurey mrikleri Bekir kabilesine silah, binek ve su
118

yardm yaptlar. Hatta Safvn b. meyye, krime b. Eb Cehil ve Sheyl b. Amr gibi baz Kureyliler gizlice, yzlerini rterek baskna bizzat itirak ettiler. Hz. Peygamber'in mttefiki olan Huza kabilesinden Amr b. Slim, bir svari birlii ile Medine'ye gelerek durumu bir iirle anlatt. Peygamberimiz onlarn gnllerini ald ve yardm edeceine sz vererek yurtlarna gnderdi. Kureylilere de bir mektup yazarak, ya Bekir kabilesiyle olan ittifaklarn bozmalarn, ya da ldrlen Huzallarn diyetlerini demelerini istedi. Eer bunlardan birini yerine getirmeyecek olurlarsa kendileriyle savaacaklarn bildirdi. Kurey mrikleri Hz. Muhammed (s.a.s.)in tekliflerinden ilk ikisini reddedip eliye olumsuz cevap vererek geri gnderdiler. Ancak daha sonra buna piman oldular; antlamay yenilemek iin Eb Sfyan Medine'ye gnderdiler.*398+ Bu amala Medine'ye gelen Eb Sfyan, Hudeybiye Antlamas'nn akdi esnasnda bulunamadn gereke gstererek, birtakm giriimlerde bulundu; antlamay yenilemeyi ve sresini uzatmay teklif etti. Peygamberimiz kendilerinin Hudeybiye'de yaplan antlama ve mddet zerinde durduklarn, onu bozmadklarn ve deitirmediklerini belirterek olay bilmiyormu gibi davrand ve "Yoksa siz bir olay karp onu bozdunuz mu?" diye sordu. Eb Sfyan "Hayr" diye cevap verdi ve olup bitenleri inkar etti. Peygamberimiz, Eb Sfyan'n teklifine olumlu cevap vermedi. Hz. Peygamber'in ailesinden ve dier sahblerden bazlarna da bavuran ve onlardan da yz bulamayan Eb Sfyan, sonuta istediini elde edemeden Mekke'ye dnd. Eb Sfyan Medineden ayrldktan sonra Hz. Peygamber Mekke'yi fethe karar verdi ve gizlice hazrla balad. yle ki, seferin nereye yaplacan balangta hanm ie'ye bile aklamad. Daha sonra hedefini Hz. Eb Bekir'e bildirdi; fakat gizli tutmasn istedi. Medine evresindeki kabilelere haber gndererek Ramazan aynn balarnda Medine'de toplanmalarn istedi. Hz. Peygamber Mekke'yi kan dkmeden fethedebilmek iin hazrlklarn gizli bir ekilde yrtmtr. Mrikler Mslmanlarn Mekke'nin fethi maksadyla sefere ktn bilselerdi, gerekli nlemleri alrlar, ehri savunmak iin ellerinden geleni yaparlard. Sonunda ok sayda can kaybna sebep olan bir sava cereyan edebilirdi. Oysa Hz. Peygamber mukaddes belde Mekkeyi kan dkmeden fethetmek istiyordu. Bundan dolay Mekke zerine yrdn gizli tutmu ve amacna da ulamtr. Peygamberimiz Kurey mriklerine haber szmasn nlemek amacyla Mekke'ye giden yollar tuttu. Bu ile grevlendirdii kimselerin bana Hz. mer'i tayin etti. Htb b. Eb Beltea adl sahb, Medinedeki sefer hazrlklarn bir mektupla Kurey erfna bildirmeye teebbs etti. Btn kaynaklarn ittifakla bildirdiine gre Peygamberimiz Cebril'in haber vermesiyle durumdan haberdar oldu. Htb'n mektubu gtrmek iin cretle kiralad kadn, Hz. Peygamber'in grevlendirdii Hz. Ali ve arkadalar tarafndan yolda yakaland. Sorguya ekilen Htb, suunu itiraf etti ve bu ii Mekkede bulunan ailesini korumalar iin Kureylileri memnun etmek amacyla yaptn syledi. Peygamberimiz onun zrn kabul etti; sonunda Bedir mcahitleri arasnda bulunduu iin affetti. Bu olay zerine u yet-i kerme nzil oldu: "Ey iman edenler! Eer benim yolumda savamak ve rzam kazanmak iin kmsanz, benim de dmanm, sizin de dmannz olanlara sevgi gstererek, gizli muhabbet besleyerek onlar dost edinmeyin. Oysa onlar size gelen gerei inkr etmilerdir. Rabbiniz Allah'a inandnzdan dolay Peygamber'i de sizi de yurdunuzdan karyorlar. Ben,
119

sizin sakladnz da aa vurduunuzu da en iyi bilenim. Sizden kim onlar dost edinirse doru yoldan sapm olur".*399+ Bu yet-i kerme ile btn mslmanlar uyarlmlardr. Peygamberimiz 10 ramazan 8/1 Ocak 630da muhcirler, ensar ve evreden toplanan kabilelerle Medineden hareket etti. Baz kabileler de yolda orduya katldlar.*400+ Peygamberimiz Zbeyr b. Avvam' iki yz kiiyle ileri gnderdi. Ramazan ay olduu iin isteyenlerin orularn bozabileceini ilan ettirdi. Kendisi de Usfn ile Emec arasnda bulunan Kedd'de orucunu bozdu. slm ordusunun gzc birlikleri, yolda Hz. Peygamber'in faaliyetlerini izlemek zere Hevzin kabilesinin grevlendirdii bir casusu yakalayarak onun huzuruna getirdiler. Sorguya ekilen casus, Hevzin kabilesinin baz Arap kabilelerini de yanna alarak Mslmanlara kar sava hazrlklarna baladn tm ayrntlaryla haber verdi. Peygamberimizin emriyle Halid b. Velid tarafndan tutuklanan casus, ordu Merruzzahran'da konaklad esnada kat; fakat Halid tarafndan tekrar yakaland. Halid durumu Peygamberimize bildirdi. O da Mekke'ye girinceye kadar onun tutukluluk halinin devamn istedi. Casus Mekke fethedildikten sonra Peygamberimizin slm'a daveti zerine Mslman oldu, slm ordusuyla birlikte Huneyn Sava'na katld ve Evtas Sava'nda ld.*401+ Mslmanlar yats vakti Mekke yaknlarnda Merruzzahrn'da konakladlar. Peygamberimiz burada slm ordusunun gcn gstermek maksadyla gece vakti asker saysnca, yani on bin ate yaktrd. Bunu gren ve gelenlerin kim olduunu bilemeyen Mekke mrikleri telaa kaplarak liderleri Eb Sfyan iki arkadayla birlikte durumu renmek ve ayet Hz. Muhammed (s.a.s.)'le karlarsa eman almak amacyla gnderdiler. Ancak Eb Sfyan ve arkadalar slm ordusunun gzc birlikleri tarafndan yakalanarak Hz. Peygamberin huzuruna gtrldler. Mekke lideri Eb Sfyan uzun tereddtlerden sonra Mslman oldu. slm ordusu drt koldan ehre girdi. Hz. Peygamber'in kumanda ettii birliin dndaki birliklerin banda Halid b. Velid, Zbeyr b. Avvm ve Kays b. Sa'd bulunuyordu. Peygamberimiz mecbur kalnmadka kan dklmemesini emretti. slm ordusu herhangi bir cidd mukavemetle karlamadan ehre girdi. Peygamberimiz Bugn Kbede savan helal olaca gndr eklinde szler sarfeden komutan Sad b. Ubdeyi azlederek elinden sanca ald ve olu Kays b. Sada verdi. Sa'd'n "Bugn sava gndr" szne karlk "Bugn merhamet gndr" dedi.[402] slm ordusu, gneyden ehre giren Halid b. Velidin komuta ettii birlik hari, mukavemetle karlamad. Peygamberimiz muhcirlerin banda Mekkeyi kan dkmeden fethetmenin verdii huzur iinde ilerlerken, ehrin alt tarafnda kllarn parladn grnce ok zld. Halid b. Velide haber gndererek arpmaya son vermesini emretti. Halid daha sonra sorguya ekildiinde, arpmay mriklerin balattn bildirdi. Hz. Peygamber, Mekke'de evlerinin kapsn kapatanlarn, silahlarn brakanlarn, Mescid-i Haram'a ve Eb Sfyan'n evine girenlerin emniyette olduunu duyurdu. Yarallarn, arkasn dnp kaanlarn ve esirlerin ldrlmemelerini emretti. Bunun zerine Mekkeliler evlerine kapanp silahlarn sokaklara attlar. Peygamberimiz Z Tuv mevkiinde durunca insanlar onun etrafnda toplandlar. O, Allah'n kendisine Mekke'nin fethini nasip etmesinden, Mslmanlarn saysnn okluundan ve Allah'a olan tevazuundan dolay devesinin zerinde
120

eiliyor, "Hayat ancak ahiret hayatdr" diyordu. Mekke'ye girince Kbe'yi tavaf etti; evresindeki putlar krdrd. Kbe'nin bakmn yrten, anahtarn muhafaza eden Abdddr ailesinden Osman b. Talha'ya haber gnderip Kbe'nin anahtarn getirterek ieri girdi ve iki rekat namaz kld. le vakti gelince Hz. Peygamber, Bill-i Habe'ye Kbe'nin damnda ezan okuttu. Namaz kldrdktan sonra halka hitabede bulundu. "Ne dersiniz? imdi size ne yapacamz sanyorsunuz?" diye sordu. "yilik umuyoruz, sen asl bir karde ve asl bir karde olusun" cevabn verdiler. Bunun zerine "Ben size kardeim Yusuf'un dediini diyorum: Bugn sizi knamak yok. Allah sizi affetsin. O merhametlilerin en merhametlisidir"*403+ dedi. Konumasnda tevhid, Allah'n varl ve birlii zerinde durdu. O'nun ei ve orta bulunmadn, va'dini yerine getirdiini, kuluna (kendisine) yardm ettiini, dmanlar bozguna urattn bildirdi. Cahiliye dnemine ait faizin, kan ve mal davalarnn kaldrldn, sidne ve sikye dndaki kurumlarn lavedildiini duyurdu. Diyet denmesi gereken ldrme olaylar, vrise vasiyet yaplamayaca, kadnn halasnn ve teyzesinin zerine nikahlanamayaca, dei toku yoluyla mehirsiz evlenmenin olmayaca gibi baz hukk meselere aklk getirdi. Chiliye dnemi kibirlenmelerinin ve atalarla vnmenin kaldrldn duyurdu. Btn insanlarn dem'in nesli olduunu ve onun da topraktan yaratldn syledi. "Allah katnda en iyiniz, en fazla takva sahibi olannzdr" dedi. Mekke'nin Allah tarafndan haram ve dokunulmaz blge klndn hatrlatt ve bu yasan kendisi tarafndan pekitirildiini bildirdi. M'minlerin karde olduunu syledi. Kbe'nin anahtarn tekrar Osman b. Talha'ya ve sikaye grevini de eski sahibi amcas Hz. Abbas'a verdi. Temm b. Esed el-Huz'yi Harem hudutlarnn talarn yenilemekle grevlendirdi. Bu arada Eslem kabilesinden Hr b. meyye adl kii, eski bir kan davas yznden Hzeyl kabilesinden ve slm' kabul etmemi olan Cneydib b. Edla' ldrd. Peygamberimiz Hr b. meyye'yi knad ve maktuln diyetini detti. Bu vesile ile, grd lzum zerine fethin ikinci gnnde le namazndan sonra halka hitap ederek Mekke'nin Mukaddes blge oluuyla ilgili hkm tekrar hatrlatt.*404+ Mekke'nin fethinden sonra hicretin kalktn ilan etti.*405+ Sad b. Sad'i Mekke arsn kontrol iin grevlendirdi. Saf Tepesi'nde halkn batn kabul etti. Kendisi iin Hacn mevkiinde deriden bir adr kurulmutu. Her namaz vakti buradan Mescid-i Haram'a geliyordu. Hz. Peygamber Mekkede genel af ilan etti. Ancak on biri erkek, alts kadn olmak zere on yedi kiiyi genel af dnda tuttu. Bunlarn katlinin serbest braklmas da kiisel kin ve dmanlk yznden deildi. Bunlar ok byk su ilemilerdi. Mesela Abdullah b. Sad b. Eb Serh, nce Mslman olmu, Medine'ye hicret etmi ve hatta vahiy katipleri arasnda yer almt. Bir mddet sonra slmdan kp Mekke mriklerinin yanna dnm, ktiplii srasnda vahyi kendi arzusuna gre tahrif ettiini syleyerek mriklerin slmiyet aleyhindeki almalarn desteklemiti. Eb Sfyann kars Hind de, Uhudda ehit edilen Hz. Hamzann cierini inemiti. Bununla beraber bu ikisi ve daha bakalar affedildi. ldrlmesi serbest braklanlardan sadece alt kii Mekke'ye girildii gn katledildi. Sheyl b. Amr, Safvn b. meyye ve krime b. Eb Cehil gibi mriklerin ileri gelenlerine emn verildi. Hz. Peygamber Mekkelilerden kimlerin kendisine ve sahblerine ikence yaptn, kimlerin kendisini ldrmek zere sikast tertiplediini ve kimlerin Bedir, Uhud ve Hendek gibi savalara itirak ettiini ve btn bedevleri toplayarak kendisini ve slm ortadan kaldrmak istediini ok iyi biliyordu. Bunlar Mekke'nin fethiyle birlikte onun eline dmlerdi.
121

steseydi hepsini kltan geirebilirdi. Onun bir tek sz ve hatta iareti bile bunu gerekletirmeye yeterdi. Fakat o byle yapmad. nk Hz. Peygamber, prensib olarak her zaman dman kazanmay, imha etmeye tercih ederdi. Onun btn bu davranlar, insanlarn kalbinin nasl kazanlacan gsteren ve hogr anlayn ortaya koyan hususlardr. Kbe ve evresinde bulunan putlar Hz. Peygamberin emriyle krld; bir ksm atee verildi. Yaplan bir ilanla herkesin evinde bulunan putu imha etmesi istendi. Peygamberimiz Ramazan ay iinde evredeki putlar krmak iin birlikler sevketti; Halid b. Velid'i Uzz, Sa'd b. Zeyd el-Ehel'yi Ment, Amr b. As' Sv' adl putlar krmak iin grevlendirdi. Put alm satmn, arap, domuz eti ve l hayvan eti bedelini yemeyi ve khine cret vermeyi yasaklad.*406+ Mekke'nin Fethi, Hz. Peygamber'in yeni Mslman olanlarla ilgili uygulamalar asndan zellikle dikkat eker. Fetihten sonra Mekkeliler sanki malup edilmi bir millet ve ele geirilmi bir blgenin ahalisi olarak kalmadlar. Aksine, hak ve grevler konusunda zaferi kazananlarla eit duruma ykseldiler. Kimsenin malna, mlkne, evine arazisine el konulmad; bunlar ganimet statsne tabi tutulmad.*407+ Mcahitler yama ile deil, Mekkeyi fethettikleri gnn gecesini sabaha kadar tekbir, tehlil ve Kbe'yi tavafla geirdiler. Peygamberimiz Mekke'nin zengininden toplam yz otuz bin dirhem bor alarak ihtiyac olan sahblere datt. Daha sonra bu borcu Hevzin ganimetlerinden deyecektir.[408] Mekkede hibir asker brakmadan, ehrin idaresini de yeni slm kabul etmi Attb b. Esd adl bir Mekkeliye brakarak Huneyne doru hareket etti. Burada, Uzz'y ykp Mekke'ye dnen Halid b. Velid'in Cezme kabilesine slm'a davet etmek iin gnderilmesiyle, bu sefer esnas ve sonrasndaki gelimelere ksaca temas etmek yerinde olacaktr. Halid b. Velid Uzz'y ykp geri dndkten sonra evval aynda Peygamberimiz onu Cezme b. mir kabilesini slm'a davet etmek zere gnderdi. Savamak iin gnderilmeyen Halid, muhcirlerden, ensardan ve Sleym kabilesinden oluan 350 kiilik bir birlikle Cezme kabilesinin yurdu olan Gumeys'ya vard. Cezme kabilesi slm birliini silahl olarak karladlar. Halid onlardan silahlarn brakmalarn istedi. Onlar bu emri yerine getirdiler ve "Dinimizi deitirdik" anlamnda "Sabe'n" dediler. Halid onlarn Mslman olduklarna kanaat getirmedi. Vaktiyle slm dmanlaryla ibirlii yaptklarn da hatrlayarak kendilerini esir ald, askerler arasnda datt. Ertesi sabah da ldrlmelerini emretti. Bunun zerine Sleymoullar ellerindeki otuz kadar esiri ldrdler. Fakat ensara ve muhcirlere mensup askerler Halid'in bu emrini yerine getirmeyerek esirleri serbest braktlar. Olay renince ok zlen Peygamberimiz, Halid'in bu davrann doru bulmad ve onun yaptklarndan ber' olduunu syledi. Hz. Ali'yi Cezme kabilesine gndererek ldrlenlerin tazminatlarn detti.*409+ m- Huneyn - Evtas Savalar ve Taif Kuatmas (8/630) Hz. Peygamber'in Mekkeyi fethetmesi zerine, Taif evresinde oturan Hevzin kabilesi Sakf kabilesiyle birleerek Mslmanlarla savaa hazrland. Zaten daha nce de Hz. Peygamber'in Medine'den ktn duyduklarnda onun kendileri zerine yryeceini sanarak hazrlk yapmaya balamlard. Bu amala bir casus grevlendirdiklerini biraz nce
122

anlatmtk. Bu arada Sakfliler de kalelerini korumak iin mancnk ve debbbe yapmn renmek zere ilerinden iki kiiyi Cre'e gnderdi. Bugn e-eri Vdisi diye bilinen Huneyn, Mekkenin kuzeydousunda ve Taifin kuzeybatsnda yer alr. Huneyn Vdisi'nin iinde yer alan Huneyn suyu, Harem-i erfe 36 km. uzaklktadr. Hevzin ordusunun komutan Mlik b. Avf otuz yalarnda, gsterie dkn, tecrbesiz ve maceraperest bir genti. Askerlere cesaret vermek ve firar nlemek amacyla kabilenin kadnlarn, ocuklarn ve hayvanlarn da sava alanna getirtmiti. Dolaysyla Hevzinliler bir bakma lm kalm savana hazrlanmlard. Mehur air Dreyd b. Smme'yi de ok yal olmasna ve gzleri grmemesine ramen bilgisinden ve tecrbesinden istifade iin sava alanna davet etmilerdi. Dreyd b. Smme Yenilgiye uram bir orduyu ne geri evirebilir? diyerek kadnlarn, ocuklarn ve mallarn sava alanna getirilmesine kar ktysa da bir trl szn dinletemedi. Dier taraftan Hz. Peygamber Huneyn vadisinde toplanan mriklerin zerine yrmeye karar verdi. On iki bin kiiden oluan slm ordusunun iki bini yeni Mslman olmu Kureylilerden oluuyordu. Seksen kadar Kureyli de henz iman etmemiti. Hz. Peygamber Kureyli Safvn b. meyye'den emanet olarak yz zrh ve daha baka silahlar ald. Hz. Peygamber savatan nce Abdullah b. Eb Hadred adl sahbyi bilgi toplamak zere gizlice kar tarafa gnderdi. Abdullah dman ordughnda birka gn kalarak elde ettii bilgileri Hz. Peygamber'e getirdi. Bu arada slm ordusu arasndan "Bize azlmzdan dolay bugn kimse glibiyet elde edemez" eklinde szler sarfedenler oldu.*410+ Okularna ve askerlerinin sava kabiliyetine gvenen Hevzinliler, Huneyn Vdisi'nin kendilerine gre en uygun yerini nceden tutarak slm ordusuna pusu kurdular. slm ordusunun nc kuvvetleri, dmann iddetli saldrs karsnda balangta bozularak geri ekilmek zorunda kald. Bu durum tm orduyu etkiledi; Mslmanlar Hevzin okular karsnda panie kapldlar. Peygamberimiz soukkanlln koruyarak yerinde sebat etti. Hz. Ebu Bekir, Hz. mer, Hz. Ali, Hz. Abbas ve oullar, sme b. Zeyd gibi sahbler onun yanndan ayrlmadlar. Hz. Peygamberin gayreti ve Hz. Abbasn gr sesiyle yapt ar zerine Mslmanlar tekrar toparlanarak dman bozguna urattlar. Bozguna urayan Hevzinliler kadnlarn ve ocuklarn sava alannda brakarak katlar. Kaynaklarmzda, slm ordusunun zaferiyle sonulanan arpma srasnda Mslmanlar ile Hevzin ordusu arasna siyah bir karnca bulutunun indii ve btn vadiyi doldurduu rivayet edilmektedir.*411+ Mslmanlarn kzgnl o derece artmt ki, kadnlardan ve ocuklardan da ldrdkleri olmutu. Bu olay Peygamberimize intikal edince kadnlarn ve ocuklarn ldrlmesini derhal yasaklad.*412+ Bunun zerine seyd b. Hudayr "Y Reslallah! Onlar mriklerin ocuklar deil midir"? eklinde bir soru sordu. Buna cevap olarak Hz. Peygamber "Sizin en hayrllarnz da mriklerin ocuklar deil midir? Her ocuk ftrat zere doar. Ana babas onu ya Hristiyanlatrr, ya da Yahudiletirir" buyurdu.*413+ Huneyn savanda mrik ordusu yetmi l verirken, Mslmanlardan da, ilerinde sme b. Zeyd'in anabir kardei Eymen b. Ubeyd'in de bulunduu drt kii ehit dt. Bozguna urayan Hevzin ordusunun, aralarnda komutan Mlik b. Avfn da bulunduu byk ounluu Taife giderken, bir ksm da slm ordusu ile yeniden savamak zere Evts mevkiinde topland.

123

Huneyn savanda alt bin esirin yansra, yirmi drt bin deve, krk binden fazla koyun ve bir miktar gm Mslmanlarn eline ganimet olarak geti. Hz. Peygamber ganimetlerin Mekkenin 24 km. Kuzeydousunda bulunan Cirneye gtrlmesini emretti. Mesud b. Amr el-Gfryi de bunlar zerine muhafz tayin etti. Esirler arasnda Hz. Peygamber'in stkardei eym da bulunuyordu. Kendisine biraz sert davranlnca Peygamberimizin stkardei olduunu syledi. Fakat Mslmanlar, onun bu szne pek inanmamakla birlikte kendisini yine Hz. Peygamber'in huzuruna gtrdler. eym "Y Muhammed! Ben senin stkardeinim"! dedi. Peygamberimiz bunu delille ispatlamasn isteyince eym, omuzunda bulunan ve ocukken onun srd yerin izini gsterdi. Bunun zerine olay hatrlayan Peygamberimiz, hrkasn yere sererek eym'y zerine oturttu. sterse yannda kalabileceini, ayet arzu ederse kabilesine dnebileceini bildirdi. eym kabilesine dnmeyi tercih edince Peygamberimiz baz mallar vererek onu ailesinin yanna gnderdi. Hz. Peygamber, Eb mir el-Ear komutasnda bir Mslman birliini Evtsa gnderirken, kendisi de Taife doru hareket etti. Eb mir el-Ear, emrindeki askerlerle Evtsa giderek Dreyd b. Smme komutasndaki Hevzin ordusunu bozguna uratt. Meydana gelen arpmada Dreyd ldrld. Dizinden bir okla yaralanan slm komutan Eb mir el-Ear, leceini anlaynca yerine yeeni Eb Ms el-Earyi tayin etti. slm birlii Evtstan zaferle dndnde Hz. Peygamber, hem vefat etmi olan Eb mire, hem de Eb Msya dua etti. Kur'an- Kerim'de Huneyn Sava'ndan, aka, ad zikredilerek bahsedilmektedir. Bu olay tasvir eden yetlerin mealleri yledir: "Allah bir ok yerde ve Huneyn gnnde size yardm etti. okluunuz sizi bbrlendirmiti, ama size bir yarar salamamt; yeryz bunca geniliine karlk size dar gelmiti de arkanz dnmtnz. Sonra Allah, elisine ve inananlara gven verdi ve grmediiniz askerler gnderdi de inkar edenlere azap etti. te inkarclarn cezas budur. Bundan sonra da Allah dilediinin tvbesini kabul eder. Allah ok balayc ve merhametlidir."*414+ Dier taraftan Hz. Peygamber, etraf salam surlarla evrili Taif ehrine doru hareket ederek buray kuatt. Taifliler surlarn tamir etmiler ve kale iine bol miktarda, hatta bir yl yetecek kadar yiyecek depolamlard. slm ordusu bu kuatmada mancnk kullanarak surlara ta yadrd. Fakat iki metre civarnda kalnla sahip olan kale duvarlar bu darbeler karsnda sarslmad. Mslmanlar kaleye yaklaabilmek iin tahtadan veya deriden yaplan bir ara olan debbbe kullandlar. Bu aracn iine girerek dman oklarndan korunuyorlar ve bu suretle surlara ilerleyip gedik ayorlard. Taifliler debbbenin zerine kale duvarlarnn zerinden kzgn demir atarak onu yaktlar. Mslmanlar bu defa debbbeyi demirle kapladlar. Taifliler buna da debbbenin zerine byk talar atarak karlk verdiler. Taifin ksa srede fethedilemeyecei ve Sakf kabilesinin durumunun zamana braklmasnn gerekli olduu anlalmt. Peygamberimiz kuatmann zerinden on be gn getikten sonra Nevfel b. Muaviye ed-Dl ile istire etti. Nevfel b. Muaviye, "Tilki inine girmitir. ayet beklersen yakalarsn, kuatmay kaldrrsan sana bir zarar dokunmaz" eklinde gr beyan etti. Bu srada Haram Aylar da yaklamt. Mslmanlar Taif kuatmasnda on drt ehit verdiler. Peygamberimiz kuatmay kaldrarak Huneyn ganimetlerinin topland Cirneye hareket etti.

124

Hz. Peygamber Zilkade aynn banda Cirneye geldi. Burada on gn kalarak Huneyn Sava'nda ele geirilen esirleri ve dier ganimetleri taksim etti. Ganimetlerin bete biri hazineye ayrlp geri kalan gaziler arasnda paylatrld. Ganimetlerin taksiminden sonra, ilerinde Hz. Peygamber'in st amcasnn da bulunduu on drt kiilik bir Hevzin heyeti, onun huzuruna gelerek pimanlklarn arzettiler; slmiyeti kabul ettiklerini, st kardeinin kendi kabilelerinden olduunu dile getirdiler ve affedilmelerini istediler. Hz. Peygamber onlara bu isteklerini cemaatle namaz klndktan sonra orduya hitaben aka dile getirmelerini syledi. Onlar da bu tavsiyeyi yerine getirince Hz. Peygamber sava esirlerinden veya mallardan birini tercih etmelerini syledi. Heyet yelerinin esirleri tercih etmeleri zerine Hz. Peygamber kendisinin ve ailesi mensuplarnn hissesine denleri serbest braktn ilan etti. Hz. Eb Bekir de kendi ailesi mensuplarnn ayn uygulamay yapacaklarn syledi. Dier muhacirler ve ensar da ayn yolu izlediler. Ancak te yandan Temm kabilesinin lideri Akra' b. Hbis, Fezre'nin reisi Uyeyne b. Hsn ve Sleym'in reisi Abbas b. Mirdas bu karara itiraz ettiler. Peygamberimiz bir konuma yaparak onlar ikna etti. Zeyd b. Sbit'i ensar, Hz. mer'i muhacirler ve Eb Rhm el-Gfr'yi Arap kabileleri arasnda dolatrarak hepsinin muvafakatn aldrd.*415+ Bylece ksa sre sonra Hevzin esirlerinin tamam serbest brakld ve ailelerine teslim edildi. Peygamberimiz esirlere Msr'da imal edilmi ince beyaz elbise (Kubtyye) datmt. Ci'rne'de esirlerin dnda kalan ganimet mallarnn taksiminde, Mellefe-i Kulb'a (kalpleri slm'a sndrlm kimselere) ganimetin bete birinden (humus) pay ayrld. Mellefe-i kulb'un ounu yeni fethedilen Mekkenin erf tekil ediyordu. Bunlar arasnda Kurey lideri Eb Sfyan, oullar Yezd ve ileride halife olacak Muaviye de vard. Mellefe-i kulb Kuran- Kerimde ayn zamanda zekt verilecek zmreler arasnda da zikredilmektedir. Peygamberimiz, Huneyn savandan elde edilen ganimetleri taksim ederken Hevzin kabilesinin bakan ve komutan Mlik b. Avf'n ev halkn ve mallarn datm dnda tutmutu. Peygamberimiz onun Taif'te Sakf kabilesi arasnda bulunduunu rendi. Huneyn savana sebep olan ve henz dman safnda, Sakf kabilesi arasnda bulunan Mlik b. Avf'n ne ekilde olursa olsun etkisiz hale getirilmesi gerekiyordu. Hz. Peygamber kendisine gelen Hevzin heyeti vastasyla ona haber gndererek, ayet yanna gelir ve Mslman olursa ailesini ve maln kendisine iade edeceini ve buna ek olarak da yz deve vereceini bildirdi. Bu haber zerine yanna gelip Mslman olan Mlik b. Avf'a va'dettiklerini verdi ve onu kabilesinin slmiyeti kabul eden kollar (Smle, Selime ve Fehm) zerine vali tayin etti. Bu ikram karsnda son derece duygulanan Mlik, Mslman olunca syledii bir iirde, insanlar arasnda Muhammed gibi birisini ne grdn ve ne de iittiini, onun szn yerine getirdiini ve kendisine bol bol bahi verdiini dile getirdi. Daha sonra emri altndaki kabilelerle birlikte Sakf kabilesine kar mcadeleye balad.*416+ zledii bu politikayla Hz. Peygamber, o tehlikeli, inat, korkusuz ve yiit Huneyn cephesi komutann elde etmekle kalmyor, ayn zamanda onu eski mttefiklerine kar harekete geirmi oluyordu. Hz. Peygamber Cirnede ihrama girerek umre yapmak maksadyla Mekke'ye geldi. Umre yapp tekrar Cirneye uradktan sonra, sekiz yl nce terketmek zorunda kald ehri fethetmenin verdii huzurla, Medine'ye hareket etti ve 28 Zilkade 8/16 ubat 630da buraya ulat. n- Mriklerle likilerde Son Aama (9/631)
125

Grld zere Hz. Peygamber yirmi yllk Peygamberlik dneminde, bata kendi kabilesi Kurey olmak zere en fazla mriklerle uramak zorunda kalmtr. Mekkenin Fethi'nden sonra Kurey'in ve daha sonra Hevzin ve Sakf gibi Arap Yarmadas'nn en kuvvetli kabilelerinin slm'a dahil olmasyla, putperestlik byk lde etkisiz hale getirilmitir. Ancak mrikler hl varlklarn devam ettiriyorlar, hac ve umre iin Kbe'yi ziyarete gelebiliyorlard. nk Kbe'yi ziyarete gelen kimselere engel olunmayaca ve haram aylar esnasnda kimsenin korku ierisinde bulunmayaca eklinde onunla mrikler arasnda antlama vard. Bu sresiz ve genel antlamalarn yannda zel ve sreli antlamalar da bulunuyordu. Szgelimi Hz. Peygamber, hicretin birinci ylndan itibaren Medine'ye komu mrik kabilelerin olumsuz tavrlarna engel olmak ve onlarla dostane ilikiler kurmak gibi eitli sebep ve amalarla Damre, Mdlic, Gfr, Eca ve Cheyne gibi Arap kabileleri ile antlamalar yapmt. Hz. Peygamber, Tebk Seferi'nden Medine'ye dndkten sonra Hz. Eb Bekiri hac emiri tayin ederek yz kadar Mslmanla birlikte Mekke'ye gnderdi. Esasen hac da bu ylda (9/631)farz klnmt. Bu sralarda, hem mrikler ve hem de onlarla Hz. Peygamber arasndaki genel ve zel antlamalar hakknda Bere (Tevbe) Sresi'nin bandan itibaren 28 yet nzil oldu. Bu yetlerde, Allah Tel, Mslmanlarn mriklerle yapm olduklar antlamalar tek tarafl olarak feshettiini ve onlarn Mslman olmalarn, yoksa ldrleceklerini, Kendisi ve elisi adna ihtar ve ilan etmektedir. Araplar arasndaki gelenee gre antlamalar zerinde bakan veya ailesinden birisi sz sahibi olabilirdi. O nedenle Peygamberimiz "Benim adma bunu ancak ailemden bir adam yerine getirebilir" diyerek Hz. Ali'yi ard; bu ayetleri ve ierdii baz hkmleri Mekke'ye gelen haclara tebli etmek zere onunla gnderdi.*417+ Hz. Ali, Mekke'ye gitmekte olan Hz. Eb Bekire yolda ulat. Kendisinin halka Bere Sresi'nin ilk ayetlerini okumakla ve ilan etmekle grevlendirildiini ve Hz. Eb Bekirin hac emri olarak grevine devam edeceini bildirdi. Hz. Ali, Zilhiccenin onuncu, yani bayramn birinci gn Minada Cemrenin yannda toplanan insanlara Bere Sresinin ilk ayetinden balayarak mrikleri ilgilendiren dier ayetlerini okuduktan sonra u hususlar bildirdi: Kfirler cennete giremeyecektir. Bu yldan sonra hibir kimse mrik olarak hac yapamayacaktr. Kimse Kbe'yi plak olarak tavaf edemeyecektir. Sresiz antlamalar iptal edilmitir, bu durumda olanlara Allah drt ay sre vermitir. Sreli antlamalar sresi sonuna kadar devam edecektir. Hac grevini ifa ettikten sonra da Hz. Eb Bekir ile Hz. Ali beraberce Medine'ye dndler. Bu ltimatom etkisini hemen gsterdi. O yl hacca katlm olan mriklerden nce baz itiraz sesleri ykseldi; ancak daha sonra Kurey bile Mslman oldu*418+diyerek, drt ay bile beklemeden hepsi Mslman oldular. Bu suretle Arap Yarmadas'nda putperestliin kk kaznm, Kbe ve Mescid-i Harm Hz. brahim ve Hz. smail peygamberlerin braktklar esasa uygun bir ekilde, yalnzca tevhid inancna sahip mminlere tahsis edilmitir.*419+ 2- Yahudilerle ilikiler a- Genel Bilgiler

126

Mekke dneminde nzil olan yetlerde bir btn olarak Ehl-i Kitap'tan,*420+ brahim ve Ms'nn sahfelerinden,*421+ ayrca baz yetlerde de zellikle sriloullarndan bahsedilmesinden[422]hareketle o dnemde Mekke'de baz Yahudilerin bulunduu ve ikamet ettii anlalmaktadr. Baz Yahudilerin Medine'den Mekke'ye geldikleri ve burann halk ile baz ilikiler kurduklar da ihtimal dahilindedir. Hatta Ukz Panayr'nda ticr mallarn satmak zere Mekke'ye gelenlerin bulunduu bilinmektedir. Bu dnemde genel olarak Ehl-i Kitap, Mslmanlara kar olumlu tavr iinde bulunuyordu. Bunun dnda Mekke mriklerinin Yahudilerle iliki iinde olduklar da bilinmektedir. Nitekim Mekke dneminde mrikler, Nadr b. Hris ve Ukbe b. Eb Muayt' Medine'de bulunan Yahudi bilginlerine Hz. Muhammed (s.a.s.) hakknda akl danmak zere gnderirler. Yahudiler de bu heyet yelerine Hz. Muhammed (s.a.s.)'e ey, Ashb- Kehf, Zlkarneyn ve ruh hakknda soru sormalarn, eer bunlar bilirse Peygamber olduunu, yoksa Peygamber olmadn sylerler. Heyet Mekke'ye geldikten sonra mrikler Hz. Peygamber'e bu sorular sorarlar. Peygamberimiz sorular cevaplamak iin bir gn mhlet ister. Ancak kendisine on be gn sonra bu sorulara aklk getiren vahiy nzil olur.*423+ Peygamberimiz Medine'ye hicret ettiinde ehir halknn yars kadar Yahudilerden oluuyordu. Peygamberlikten nce Yahudiler, Evs ve Hazrec'e, yakn bir zamanda gelecek olan Peygambere tabi olup Araplara kar kendisinden yardm isteyeceklerini sylyorlar ve dmanlarn bu ekilde tehdit ediyorlard.*424+ Hicret esnasnda bir Yahudi katl bir evin damna karak ufukta Medine'ye doru gelen bir kafile grnce bunlarn beklenen misafirler olduunu bararak ilan etmitir. Hicretten sonraki gnlerde Peygamberimiz Yahudilere hogrl davranm, Medine Szlemesi'nde onlar mmetin bir paras olarak kabul etmi ve antlamaya dahil etmitir. Onun bu olumlu tutumu karsnda daha hicretin birinci ylnda Kaynuk Yahudilerinden Abdullah b. Selm, ailesiyle birlikte Mslman olmutur. Daha sonralar eitli zamanlarda slm'a giren Yahudiler de mevcuttur. Peygamberimiz Yahudilerle uyum iinde yaama erevesinde Ehl-i Kitab' ve bu meyanda Yahudileri, Kur'an'n emriyle "Allah'tan bakasna tapmayalm. O'na hibir eyi e tutmayalm ve Allah' brakp da kimimiz kimimizi ilahlatrmasn" eklinde aralarnda ortak olan bir sze (kelime) armtr.*425+ Kendisine ilh emir gelmeyen konularda onlara muvafakat etmeyi yelemitir. Balangta namazlarda onlarn kblesi olan Beytl-Makdise ynelmitir. Mslmanlarn onlarn kestiklerini yemelerine ve iffetli kadnlaryla evlenmelerine msade etmitir. Ben sril kssalarn anlatm ve bunlar anlatmada saknca grmemitir. Yahudi cenazelerine sayg gsterip ayaa kalkmtr. Mriklere girmeyi yasaklad mescide Ehl-i Kitap olarak Yahudilerin girmesine msaade etmitir. Hz. Peygamberin btn bu iyi tutumlarna ramen Yahudiler Mslmanlar slmdan dndrmek iin eitli faaliyetler iine girmiler, zaman zaman Kuran- Kerimi alaya almlar, onu inkar etmilerdir. Hidayete erenlerin kendileri olduunu, Hz. Muhammed (s.a.s.)in de ancak kendilerine tbi olmas halinde hidayete ereceini, Hz. Peygamberin Ben brahim milletindenim demesi zerine onun Yahudi olduunu ve zeyrin Allahn olu olduunu iddia etmilerdir. Hz. Peygamberin gkten bir kitap indirmesini ve Allahn kendileriyle konumasn istemilerdir. Mslmanlarn varln, iktidar sahibi olmalarn, gl bir topluluk haline gelmelerini bir trl hazmedememilerdir.
127

Yahudilerin Hz. Peygamberle alay ettikleri de oluyordu. Zeyd b. Lusayt adndaki Yahudi, onun devesi kaybolduunda Muhammed gkten haber aldn iddia ediyor, fakat devesinin nerede olduunu bilmiyor eklinde szler sarfetmitir. Bunun zerine Peygamberimiz "Vallahi ben ancak Allah'n bildirdiini bilirim..." *426+ demitir. Yahudiler Evs ve Hazrece eski dmanlklarn hatrlatarak Mslmanlar arasnda huzursuzluk karmak istemilerdir. *427+Mnafklarla dayanma iine girmiler ve onlara cesaret vermilerdir. Nitekim Yahudilerin Medine'den karlmalaryla mnafklar glerini byk lde kaybetmilerdir. Kuran- Kerimde Yahudilerin Hz. Peygamber'e sorularn, sz ve davranlarn ifade eden ve onlara cevap mahiyetinde nzil olmu pekok yet-i kerme mevcuttur. Kuran- Kerim, Ben srilin hiret karsnda dnyay satn aldklarn, kitaplarn tahrif ettiklerini, Allahn ayetlerini az bir pahaya sattklarn, kendilerine kutsal klnan Cumartesi yasan inediklerini, yalana kulak verip haram yediklerini, peygamberlerini yalanlayp onlar ldrdklerini, hakk inkr ettiklerini, kendilerinin Allah'n dost ve oullar olduklarn iddia ettiklerini, insanlar cimrilie tevik ettiklerini, inananlara kar en iddetli dman olduklarn... eitli yerlerde ortaya koymutur. Yahudiler Kuran- Kerimin bu tavr karsnda bsbtn hiddetlenmiler ve dmanlklarn artrmlardr. Btn bu sebeblerle Yahudilerle Mslmanlar arasnda bir dizi mcadele yaanmtr. Burada belirtmek gerekir ki, btn bu genel olumsuz havaya ramen, Yahudilerle Mslmanlar arasnda meydana gelen scak atmalardan herbirinin, Mslmanlar asndan ayrca ciddi ve hakl sebepleri vardr. stelik Hz. Peygamber, Yahudilerle yaplan antlamann bozulmamas iin her trl abay da sarfetmitir. b- Kaynukoullarnn Medineden karlmas (2/624) Mslmanlarla yaptklar antlamay ilk bozan Yahudi kabilesi Kaynuk'oullardr.*428+ Onlar Hazreclilerin mttefiki idiler. Bedir Sava'ndan sonra taknlk yapmaya ve bu savata zafer elde eden Mslmanlar kskanmaya baladlar. Mslmanlarn galip gelmesini Kurey'in sava tekniini bilmeyiine baladlar. Peygamberimiz bu tutumdan endielenmeye balad. Kur'an- Kerm'de onlarn davranlar yle ifade edilmektedir: Eer bir topluluun antlamaya hyanet etmesinden korkarsan, sen de onlara kar ayn ekilde davran.*429+ Peygamberimiz Kaynuk'oullarn kendi pazar yerlerinde toplayarak Kurey'in Bedirde urad yenilgiyi hatrlatp kendilerini ikaz etti. Onlar slm'a davet etti. Kendisinin peygamber olduunu hatrlatt. Fakat Yahudiler, Kurey'in sava tekniini bilmediini, kendilerinin ise usta savac olduklarn yineleyerek Hz. Peygamberi tehdit ettiler*430+ ve antlamay bozdular. Mslman bir kadnn Kaynuk' pazarnda hakarete uramas bu kabile ile Mslmanlar arasnda barda taran son damla olmutur. Ticaret ve kuyumculukla uraan Kaynuk'oullarnn kendi adlaryla anlan pazar yerinde ensardan bir kadn bir i iin bir kuyumcu dkkanna urar. Dkkanda bulunan bir Yahudi (baz rivayetlerde dkkan sahibi) kadnn eteini habersizce bir yere ilitirir. Kadn ayaa kalknca vcudu alr. Yahudiler glrler. Kadn hem utantan hem de fkeden feryat etmeye balar. Oradan gemekte olan bir Mslman, olay renince kadna bu hareketi yapan Yahudiyi ldrr. Yahudiler de Mslman ehit ederler. ehidin yaknlar da Yahudilere kar Mslmanlardan yardm isterler. Neticede ortam iyice gerginleir.
128

Kaynuk'oullarnn tutumundan endielenmeye balayan Peygamberimiz, evval 2/Mart-Nisan 624te onlarn zerine yrd. Bu Yahudi kabilesinin hem okul, hem de mahkeme salonu olarak kullandklar Beytl-Midrasn nnde onlar slm'a davet etti. Fakat Kaynuk'oullar kendilerinin Hz. Muhammed (s.a.s.) tarafndan daha nce bu konuda ikaz edildiklerini belirterek davete olumsuz cevap verdiler. Onlarn Medinenin zelliklerinden olan iki kaleleri (utum. oulu: tm) vard. Bu kalelere ekildiler. Mslmanlar onlar on be gn sreyle kuattlar. Yedi yz savaya sahip olan Kaynuka Yahudileri korkuya kapldlar. Hz. Peygamber'in verecei karara raz olmak zere kalelerinden karak teslim oldular. Kaynuk'oullarnn eski mttefiki ve mnafklarn bakan Abdullah b. bey, Hz. Peygamberden srarla onlarn balanmalarn istedi. Peygamberimiz onlarn Medine'yi terketmelerini emretti. Bu defa Abdullah b. bey Kaynuk'oullarnn yerlerinde braklmalar iin aba sarfettiyse de bunu baaramad.*431+ Kaynukaoullar ailelerini yanlarna alarak Medine'yi terkettiler. nce Vdilkurya urayp bir ay kaldlar. Burada binek ve yiyecek ikmali yaptktan sonra Suriye tarafna gittiler ve Ezriat ehrine yerletiler. Bin be yz kl, yz zrhl elbise, iki bin mzrak ve be yz kalkandan ibaret olan silahlarn ve mallarn Medinede braktlar. Onlardan kalan mallarn bete biri Beytlmle ayrlarak gerisi Mslmanlar arasnda taksim edildi. Kaynaklarda Bedir Gazvesi'nden sonra bete biri (Humus) ayrlan ilk ganimetin bu Yahudi kabilesinden elde edilen ganimet olduu kaydedilir.*432+ c- Nadroullarnn Medineden karlmas (4/625) Nadroullarnn Medine'den karlmasna gemeden nce Ka'b b. Eref'in ldrlmesi zerinde ksaca durmak gerekir. Ben Nadr Yahudilerinden Kab b. Eref airdi; Hz. Peygamberi ve Mslmanlar daima ktlerdi. Bedir savann Mslmanlarn galibiyeti ile sonulanmasn bir trl hazmedememiti. Hatta Mslmanlarn zaferine o kadar ierlemi olacak ki, "Yerin alt stnden daha iyidir" deerlendirmesini yapmt. Mekke'ye giderek, Kurey mriklerini Hz. Peygambere kar iirleriyle tahrik etmiti. Medine'ye dndnde Mslmanlarn hanmlar iin ak iirleri terennm etmeye balad. Peygamberimiz bir gn sahbilere Kab b. Eref iin kim hazrdr? nk o, Allah ve Reslne eziyet etmitir."*433+ dedi. Bunun zerine Evs kabilesinden Muhammed b. Mesleme, Kab b. Erefi ldrmeyi stlendi. Muhammed b. Mesleme, ilerinde Kabn st kardei Eb Nile'nin de bulunduu bir grup Mslmanla bir plan hazrladlar ve onu kendi kalesinde ldrdler (3/624).*434+ Nadroullar Uhud Sava'nda mrik ordusunun kararghna gelerek onlar Mslmanlara kar kkrtmlard. Bunun dnda Mslmanlar bir ka defa delloya davet etmiler, hatta suikast tertiplemiler, ancak bu planlarn uygulamaya muvaffak olamamlard. Hz. Peygamber onlar ikaz etti. Bu arada meydana gelen bir baka gelime, Nadroullaryla ilikilerde yeni bir sayfann almasna yol at. Bir-i Mane faciasndan sa kurtulan Amr b. meyye ed-Damr, Hz. Peygamberin eman verdii iki kiiyi yanllkla ldrmt. ldrlen ahslarn diyetine Medine szlemesi gerei Nadroullarnn da ortak olmas gerekiyordu. Bu maksatla Hz. Peygamber, ilerinde Hz. Eb Bekir, Hz. mer ve Hz. Alinin de bulunduu bir grup sahb ile birlikte Ben Nadr yurduna gitti. Yahudiler balangta Hz. Peygambere iyi davrandlar; diyete ortak olacaklarn bildirdiler ve bir mddet istirahat etmesini istediler. Fakat Peygamberimiz sahblerle bir duvarn dibinde glgelenirken zerine bir ta yuvarlayarak onu ldrmeyi planladlar. Bu plan Yahudi
129

reislerinden Huyey b. Ahtab tasarlamt. Sellm b. Mikem adl Yahudi lideri, bunun Mslmanlarla aralarndaki antlamay bozmak anlamna geldiini hatrlatarak sikasti nlemeye altysa da baaramad. Amr b. Cih adl Yahudinin ta yuvarlamaya hazrland srada durumu sezen Hz. Peygamber, bir ihtiyac iin ayrlyormu gibi oturduu yerden kalkarak doruca Medine'ye gitti. Yahudiler hibir ey olmamcasna sahblere "Eb'lKsm, biz isteini yerine getirmeden acele etti" dediler. Daha sonra sahbler onu aramaya koyuldular. Medine'den gelen bir yolcudan, onun ehre gittiini rendiler ve peinden onlar da gittiler. Peygamberimiz Mslmanlara Nadroullarnn kendisini ldrmek istediklerini bildirerek, onlarn zerine yrmek zere hazrlanmalarn syledi. Muhammed b. Meslemeyi onlara eli olarak gndererek, hainlik ve vefaszlklarn hatrlatt ve on gn iinde Medineyi terketmelerini emretti. Bunun zerine Nadroullar g hazrlna baladlar. Mnafklarn bakan Abdullah b. bey, Araplarn ve dier Yahudilerin yardm edeceini vaadederek Nadroullarnn direnmelerini istedi. Kendi kabilesinden ve dier Araplardan oluacak iki bin kiilik bir kuvvetle kendilerine kanlarnn son damlasna kadar yardm edeceini bildirdi. Huyey b. Ahtab, Abdullah b. beyin bu vaadine inanarak direnmeye karar verdi ve Hz. Peygamber'e "Biz yurdumuzdan kmyoruz, istediini yap" eklinde haber gnderdi. 18 Reblevvel 4/29 Haziran 625te Nadroullar zerine yryen Peygamberimiz onlar kuatarak nce antlamaya davet etti. Fakat Yahudiler buna yanamadklar gibi, Mslmanlara ok ve ta atmaya baladlar. Bu arada Mslmanlar, bir sava taktii olarak Nadroullarna ait zellikle meyve vermeyen hurma aalarn kesmeye baladlar. Buna, hcuma geildiinde kolaylk salamas iin tevessl edilmiti. Kuatma on be gn srd. Abdullah b. bey tarafndan vadedilen yardmn gelmemesi ve Kurayza'nn da kendilerine silah ve asker yardmnda bulunmamas zerine Nadroullar Medineden kmaya raz oldular. Yaplan antlama gereince sava malzemeleri hari develere ykleyebildikleri menkul mallarn, hanmlarn ve ocuklarn yanlarna alarak alt yz deveden oluan bir kafile halinde Medineden ayrldlar. zntlerini belli etmemek iin Medine arsndan enlik yaparak getiler. lerinde ileri gelen kiilerin de yer ald ounluk Hayberde kalrken,*435+ geri kalanlar Suriye taraflarna gittiler. Huyey b. Ahtab ailesini Haybere braktktan sonra, Kurey mriklerini Hz. Peygambere kar tahrik etmek zere Mekke'ye gitti. Hendek kuatmas onlarn faaliyetleri sonucunda gerekleti. Nadroullarndan Mslman olan bir ka kii yerlerinde brakldlar. Peygamberimiz ensrn grn de alarak Nadroullarnn topraklarn muhacirlere ve bunun yansra ensardan fakir olan iki kiiye verdi.*436+ Kur'an- Kerim'in Har Sresi Nadroullar Gazvesi dolaysyla nzil olmutur. Hatta bundan dolay bu sreye "Ben Nadr Sresi" de denilmitir.*437+ Srenin indirili sebebi, Nadroullarnn Hz. Peygamber'le yapm olduu antlamay bozmalardr. Sre, gklerde ve yerde olanlarn hepsinin Allah'n yceliini dile getirdiklerini bildiren yetle balamaktadr. Daha sonra olayla ilgili yet-i kerimelerin ifade ettii anlam u ekilde zetleyebiliriz: Srede Nadroullarnn yurtlarndan karlmalarnn ve Mslmanlarn bu baarsnn Allah'n izni ve yardmyla gerekletii, bunu daha nceden Nadroullarnn ve Mslmanlarn da beklemedii belirtilmekte ve bu olaydan herkesin ders almas gerektii vurgulanmaktadr. Yeminini bozmu, inan ve deerlerine ball yitirmi bir topluluk iin srgnn en hafif ceza olduu, aslnda byle bir toplumun dnyada da ahirette de ar cezalar hak etmi
130

olduu belirtilmektedir. Hurma aalarn kesmenin Allah'n izniyle olduu aklanmaktadr. Gayr-i mslimlerden silah kullanmadan ele geirilen ve slm devletinin gelir kaynaklar arasnda yer alan "fey"in taksim esaslar, kimlere datlaca belirtilmektedir. Mnafklarn Nadroullarna destei ve verdii teminat anlatlmaktadr. Mnafklarn Yahudilere "Eer siz yurdunuzdan karlrsanz, mutlaka biz de sizinle birlikte karz, sizin aleyhinize asla kimseye uymayz, eer savaa tutuursanz mutlaka yardm ederiz" dedikleri haber verilmektedir. Ancak eer onlar karlsalar, onlarla beraber kmayacaklar, savaa tutumu olsalar onlara yardm etmeyecekleri, yardm etseler bile arkalarn dnp kaacaklar bildirilmektedir. Onlarn mstahkem ehirlerde veya siperler arkasnda bulunmakszn Mslmanlarla toplu halde savaamayacaklar, kendi aralarndaki savalarnn ise etin olduu; dtan derli toplu grndkleri, fakat darmadank olduklar haber verilmektedir.[438] d- Kurayzaoullar Olay (5/627) Ben Kaynuk' ve Beni Nadrin Medineden karlmasyla, Hendek sava sonuna kadar ehirde sadece Beni Kurayza kalmt. Beni Kurayza, Hendek savanda, biraz nce ad geen Beni Nadrden Huyey b. Ahtabn tahrikiyle Mslmanlar arkadan vurmaya karar vermiti. Kurayzaoullar bu hareketleriyle Mslmanlarn helakna yol aacak bir davranta bulunmu oluyorlard. Hz. Peygamber, Kurayzaoullarnn haberini alnca durumu incelemek ve engel olmak zere, ilerinde Evsin reisi Sad b. Muaz ile Hazrecin reisi Sad b. Ubdenin de bulunduu drt kiilik bir heyeti Kurayza yurduna gndermiti. Bunlar, Kurayzann reisi Kab b. Esedle grerek ihanetten vazgemelerini istemiler, ayet ihanet ederlerse sonucun Kurayza iin iyi olmayacan bildirmilerdi. Fakat Kab b. Esed slm heyeti ile alay etmi, kaba ve sert davranm ve uyarlara kulak asmamt. Beni Kurayza daha nce de Nadroullar kuatmas esnasnda Mslmanlar arkadan vurmak zere hazrla girimi, Hz. Peygamber bu nedenle Ben Nadr kuatmasn kaldrp Ben Kurayza zerine yrmek zorunda kalmt. Sonunda Ben Kurayza bar teklif etmi, Nadroullarna yardm etmemek artyla bar teklifleri kabul edilmiti. Bu defa Hendek kuatmasnda sava suu ilemeleri, kendilerine sava ilan etmek iin yeterli bir sebepti. nk gvenilirliklerini tamamen kaybetmilerdi. "Kurayza'nn Medine'de kalmas srekli bir tehlike arzediyordu. Medine'den gitmelerine izin vermekse, Hayber'deki slm kart entrika yuvasn glendirmekten baka bir ie yaramayacakt."*439+ Hendek kuatmaclarnn Medine'den ayrlmalarndan bir gn sonra Peygamberimiz Kurayzaoullar zerine yrmeye karar verdi. Yerine bn mm Mektm'u vekil brakt. Mslmanlarn acele hareket etmelerini temin maksadyla ikindi namazn Kurayza yurdunda klmalarn syledi. Kurayzaoullar kalelerine ekilerek taknlk yapmaya, Hz. Peygambere ve hanmlarna svmeye baladlar. Fakat kuatma uzadka zor durumda kaldlar. Kendi bakanlar Kab b. Esed onlara teklifte bulundu: Ya slm kabul etmek, ya Cumartesi gn, yani hi ummadklar bir gnde Mslmanlara saldrmak, ya da ocuklarn ve kadnlarn ldrp, sonra lnceye kadar Mslmanlarla arpmak. Fakat Yahudiler her teklifi de kabul etmediler.*440+ Peygamberimiz Kurayza'y slm'a davet etti. Onlarn bunu kabul etmemesi zerine arpmay balatt.*441+ Kaynaklarmzda, Kurayza'nn bir yandan, eski mttefikleri Sa'd b. Muaz'n verecei karara raz olmak artyla teslim olduklar belirtilirken,*442+ dier taraftan daha yaygn rivayete gre
131

onlarn, kuatma iddetlenince Hz. Peygamber'in verecei karara uymak zere teslim olduklar, bu arada eski mttefikleri olan Evs kabilesinin Hz. Peygamber'den onlarn balanmalarn istedii; bunun zerine Hz. Peygamber'in Evs'e, Sa'd b. Muaz'n hakemliini teklif ettii ve Evs'in de buna raz olduu kaydedilmektedir.*443+ Ancak birinci grup rivayetlerde Sa'd'n hakemlii iin banda, yani teslimden nce, ikinci grup rivayetlerde ise, teslimden bir mddet sonra ortaya kmaktadr. Fakat, her ikisinde de sonuta, Sa'd b. Muaz'n hakem tayin edildii belirtilmektedir. Hendek Sava'nda yaralanan Sad b. Muaz, Mescid-i Nebevinin iinde kurulan bir adrda, Eslem kabilesinden Rufeyde el-Ensriyye adl bir hanm sahb tarafndan tedavi ediliyordu. Bu hanm, mslmanlardan yaral olanlarn hizmetinde bulunuyordu.[444] Hkmn vermek zere bir merkep zerine bindirilerek Hz. Peygamber'in kararghna getirilen Sa'd, blu ana girmi erkeklerin ldrlmesine, kadnlarn ve ocuklarn esir alnmasna, mallarn ise ganimet statsne tabi tutulmasna karar verdi. Ana kaynaklarmzda Sa'd b. Muaz'n neye gre, szgelimi rfe gre mi, Tevrat'a gre mi veya Kur'an'a gre mi karar verdii konusunda ak bir bilgiye rastlayamadk. Ancak karardan sonra Hz. Peygamber'in hakeme "Allah ve Resl'nn hkmyle karar verdiini syledii" kaydedilmektedir.*445+ ada aratrmaclardan Muhammed Hamidullah, Sa'd b. Muaz'n "Yahudilerin mukaddes kitab olan Tevrat'n malup dman karsnda Yahudilere tanm olduu haklar aynen Mslmanlara tandn" belirterek Tevrat'n ilgili hkm ile, Sa'd'n karar arasnda isabetli bir balant kurmaktadr.*446+ Gerekten Tevrat, malup dman karsnda Yahudilere ayn haklar tanmaktadr.*447+ Kurayza kabilesinin eski mttefiki olan Sa'd, muhtemelen Tevrat'n bu hkmn biliyordu. Sonunda karar infaz edildi. Kadnlardan sadece birisi, Halld b. Sveyd adl sahbnin zerine kale duvarndan deirmen ta atarak lmne sebep olan bir kadn ldrld. ldrlen Kurayzallarn says hakknda kaynaklarda drt yz ila dokuz yz arasnda eitli rakamlar verilmektedir. Mallar, kadnlar ve ocuklar ganimet statsne tabi tutuldu; hurmalklar gaziler arasnda bltrld. O srada Kurayza yurdunda bulunan Ben Nadr Yahudilerinden mehur Huyey b. Ahtab da Kurayza'nn akbetine urad ve ihanetin cezasn canyla dedi. Kurayzaoullar Gazvesi Zilkade 5/Ocak-ubat 627de gereklemitir.*448+ Ahzb Sresinde Kurayza Gazvesi'yle ilgili olarak u ayetler yer almaktadr: "Allah; Ehl-i Kitaptan, mrik ordularna yardm edenleri kalelerinden indirdi ve kalplerine korku drd. Bir ksmn ldryor, bir ksmn da esir alyordunuz. Allah, onlarn yerlerine, yurtlarna, mallarna ve ayak basmadnz topraklara sizi miras yapt. Allah'n her eye gc yeter".[449] e- Hayberin Fethi (7/628) Kurayza Gazvesi sonunda Medine ehri Yahudi tehdidinden byk lde kurtulmu olmakla beraber bir btn olarak Hicazda bu tehlike henz sona ermemiti. nk Ben Kaynuk' ve Ben Nadr ile ibirlii iinde bulunan pekok Yahudi, Hayberde bulunuyordu. Medineden karlan Ben Nadr Yahudilerinden bir ksmnn Haybere yerletiklerini ve bir grup Yahudinin Mekkelileri ve dier mrik Arap kabilelerini tevik ederek Hendek kuatmasna sebep olduklarn daha nce grmtk. Hayber Yahudileri daha sonra burann bir yllk hurma mahsul karlnda Gatafanllar kendileriyle birlikte Hz. Peygamber'le savamaya davet ettiler. Gatafanllar drt bin askerle kendilerine destek olacaklard. Suriye ve Irak blgelerinden gelen ticaret yolu Hayber zerinden Medine'ye ulatndan,
132

Mslmanlarn ticaret yolu tehlikedeydi; Hayber Yahudileri kervanlar iin tehlike oluturuyordu. Beni Kurayzann akibetini renen Hayber Yahudileri korkuya kaplarak, Mslmanlar onlarn zerine yrmeden nce, Hayber,Teym, Fedek, Vdilkur Yahudileri ile birleerek Medine zerine yrmeye karar verdiler. Gatafan kabilesine giderek, drt bin askerle onlarn desteini de saladlar. Hz. Peygamber hicretin altnc yl Ramazan aynda, durumu incelemek zere Abdullah b. Revha bakanlnda bir heyeti Haybere gnderdi. Haberin doruluunu anlaynca bu defa Hayber reisi seyri buraya vali olarak atamay tasarlad. Bu teklifi iletmek iin Abdullah b. Revahay otuz kiiyle tekrar gnderdi. seyr buna nce istekli davrand; hatta otuz kiilik yahudi heyetini de yanna alarak slam heyetiyle birlikte Medine'ye doru hareket etti; ancak yolda fikrinden vazgeti. slam heyeti ise Medine'ye dnd. Hudeybiye Bar Hz. Peygambere Hayberde gittike byyen tehlikeyi bertaraf etme frsat verdi. nk Peygamberimiz, Hayber zerine yrdnde Mekkelilerin Medine zerine saldrma ihtimali Hudeybiye Bar sayesinde ortadan kalkmt. Peygamberimiz Hudeybiye Seferi'nden dnp Medinede bir ay kaldktan sonra Mslmanlarn Hayberin fethi iin hazrlanmalarn emretti. Hayber, kaleleri salam, savalar fazla ve ele geirilmesi zor bir yerleim merkezi idi. Dolaysyla bu ehrin fethi, sebat ve sabr isteyen bir iti. Bunun iin Peygamberimiz Bizimle ancak cihada rabet edenler gelsin buyurdu. slm ordusunun yola kmasndan nce Medinedeki Yahudi kalntlarndan bazlar Mslmanlar huzursuz etmeye, vadesi gelmemi alacaklarn istemeye baladlar.*450+ Medinedeki mnafklar da Yahudilerle haberleerek Mslmanlarn gc hakknda bilgiler verdiler. Abdullah b. bey, Hayber Yahudilerine meydan sava yapmalarn, korkmamalarn, ancak tedbirli olmalarn tavsiye etti. slm ordusu yedinci hicr yln Muharrem ay sonlarna doru (Mays 628) Medineden hareket etti. Ordunun says bin drt yz piyade, iki yz svari olmak zere bin alt yz idi.*451+ Habeistandan gelen muhacirlerle, Earler ve orduya sonradan katlan Devsliler bu sayya dahil deildir. Yarallar tedavi etmek, yemek piirmek ve Mslmanlara yardmc olmak zere, ilerinde mm Seleme, Safiye bint Abdlmuttalib ve mm Eymenin de bulunduu yirmi Mslman kadn da bu sefere katld. Mslmanlarn bu gcne karlk Hayberde tarihi Ykub yirmi bin,*452+ Vkd on bin*453+ dman askeri olduunu bildirmektedir. Ancak yirmi bin rakam abartl olmaldr. slm ordusunun yolculuu, yola k gn de dahil, drt gn srd. Hz. Peygamber'in bu yolculukta Eca' kabilesinden iki klavuzu vard. Gece vakti Hayber'e gelen Peygamberimiz, hcum iin sabah olmasn bekledi. nk o, prensip olarak geceleyin bir yere anszn baskn yapmazd.*454+ Sabahleyin tarlalarna gitmek zere kalelerinden kan Yahudiler, slm ordusunu grnce korkuya kaplarak kalelere sndlar. Medine'ye 150 km. uzaklkta bulunan Hayber, Nett, kk ve Ketibe denilen balca blgeden ve bu blgelerde bulunan hisarlardan ibaretti. Bu hisarlarn ismi yledir: Naim, Sab b. Muaz, Zbeyr, bey, Nizar, Kams, Vatih, Merhab ve Sllim.
133

Peygamberimiz karargh nce Nett blgesinin yaknna kurdu. Burada karlkl ok at yapld. Burann elverisiz olmas nedeniyle slm ordusu Rec mevkiine (Mekke yaknlarndaki Rec deil) nakledildi. Hz. Peygamber Yahudileri slm'a davet etti; ancak onlar reddederek savaa karar verdiler. Gatafanllar, Hayber'in bir yllk hurma mahsulne karlk drt bin askerle Yahudilere yardma gelmiler ve Hz. Peygamber'in buraya ulamasndan gn nce Hayber kalelerine yerleip mevzilenmilerdi. Kuatma esnasnda Hz. Peygamber Gatafanllarn bakan Uyeyne b. Hsna eli gndererek, Hayberden ekilmeleri halinde burann bir yllk hurma mahsuln (baz rivayetlerde yarsn) vermeyi teklif etti. Ayn teklif Fezre kabilesine de yapld. Her ikiside reddettiler. Ancak kuatma esnasnda ailelerinin yurtlarnda savunmasz olduunu hatrlayarak endieye kapldlar ve derhal yurtlarna dndler.*455+ Uyeyne b. Hsn, fetihten sonra Hz. Peygamber'e gelerek drt bin askeriyle Hayber'den tam kuatma esnasnda ekildiini belirtmi ve Hayber ganimetlerinden pay istemitir. Hz. Peygamber ise "Yalan sylyorsun" diyerek bunu reddetmiti.*456+ Onlarn ekilip gitmeleri Yahudilerin moralini bozdu. Bu srada Simak adnda bir Yahudi slm kararghna gelerek, kendisine eman verilmesi karlnda ehrin zayf noktalar hakknda bilgi verdi. Btn bu gelimeler Hayberin fethinin kolaylamasna vesile oldu. Nett blgesine younlatrlan hcum sonunda nce buradaki kaleler, onun ardndan kk ve sonra da Ketibe blgesindeki kaleler pepee fethedildi. En sonunda Kams kalesinin dmesiyle Hayberin fethi sonuland. Hayberin fethinde Hz. Alinin byk kahramanlklar grld. Hayberde Yahudiler, aralarnda Hz. Peygamberi zehirlemeye kalkan Zeynebin babas Haris, Merhab, seyr, Ysir, mir, Kinne b. Eb'l-Hukaykn da bulunduu doksan l, Mslmanlar ise on be ehit verdiler.*457+ Hayberde ele geirilen menkul ganimetlerin bete biri Hz. Peygambere ve ganimet yetinde belirtilenlere taksim edilmek zere hazineye ayrld. Bete drd ise gazilere paylatrld. Ben Nadrden Huyey b. Ahtabn Medineden karken gtrd bir deve derisinin iini dolduracak miktardaki hazine uzun aratrmalardan sonra bulundu. Hz. Peygamber altn ve dier deerli madenlerden oluan bu hazineyi dul ve yoksul kadnlarla muhtalara datt. Ganimet mallar arasnda bulunan Tevrat nshalar Yahudilere iade edildi. Hz. Peygamber, Hayber arazilerinin iletilmesini slm devletinin onlar karma haklarnn sakl tutulmas artyla ve yllk hurma ve dier tarm rnlerinin yarsn slm devletine vermek kaydyla Yahudilere brakt.*458+ Hayberin Fethi Mekke mriklerini endie ve zntye bodu; ancak bata Hz. Abbas olmak zere Mekkedeki Mslmanlar ise sevindirdi.*459+ Hayberin Fethi'yle Yahudilerin Arap Yarmadas'nda siys bir g olmalar sona erdi; ekonomik gleri de zayflad. Daha nce Mslmanlara kafa tutan, tehdit eden bir unsur olduklar halde, bundan byle onlara vergi veren tebaa durumuna dtler. Hayberden elde edilen ganimet ve her yl gelen gelirler sayesinde slm devletinin ekonomik gc artt. Hayberin Fethi'nden sonra burada birka gn kalan Hz. Peygamberi, Yahudi liderlerinden Sellm b. Mikem'in kars Zeyneb bint Hris zehirlemeye teebbs etti. Bir koyun keserek kzartp gya ikram etmek maksadyla Hz. Peygamberi davet etti. Yanna Bir b. Ber'y da alarak bu davete giden Hz. Peygamber daha ilk lokmada yemein zehirli
134

olduunu farketti ve lokmay yutmadan geri kard. Fakat ayn sofrada bulunan Bir b. Ber, Hz. Peygamber'e saygszlk olur dncesiyle azna ald lokmay zorla yuttu ve zehirlenerek vefat etti. Zeyneb bint Hrisin ksas uygulanarak ldrld sylendii gibi affedildii de kaydedilir.[460] Hz. Peygamber Hayber'in fethinde Yahudi liderlerinden Huyey b. Ahtabn kz Safiyeyi (asl ad Zeyneb ) bakomutan hakk olarak kendisi ald. Onu slm' kabul edip kendisine e olmak ile, dininde kalp akrabalarnn yanna dnmek hususunda serbest brakt. Safiye slm tercih ederek Hz. Peygamberin zevceleri arasnda yer ald.*461+ Bu arada ilerinde Eb Hureyrenin de bulunduu Devsliler ve Earler Haybere geldiler. Hz. Peygamber sahblerle istiare ederek onlara da ganimetten pay ayrd. ki gemi ile Necnin yannndan gelen ve ilerinde Cfer b. Eb Tlibin de bulunduu Habeistan muhacirleri de Haybere ulatlar. Peygamberimiz Hangisine sevineceimi bilemiyorum. Cferin geliine mi, yoksa Hayberin fethine mi? diyerek sevincini aklad. Hayberin fethi Muharrem-Safer 7/Mays-Haziran 628 de gerekleti.*462+ Hz. Peygamber Hayberin fethinden sonra Vdilkur zerine yrd. Buradaki Yahudiler mstahkem kalelere snarak bir gn kadar direndiler. Fakat sonunda Hayber Yahudilerinin artlarna gre teslim oldular. Buna gre yllk arazi mahsullerinin yarsn slm devletine vergi olarak deyeceklerdi. Teym Yahudileri, Hayber, Fedek ve Vdilkur'da meydana gelen gelimeleri duyunca Hz. Peygamber'le cizye zerine antlama yaptlar. Hz. Peygamber Hayber'in fethinden sonra Muhayyisa b. Mes'ud'u slm'a davet ve Hayber Yahudilerinin akbetini hatrlatmak maksadyla Fedek blgesine gnderdi. Fedek halk topraklarnn yars karlnda Hz. Peygamber'le anlamak istediler; bir bar antlamas gerekletirmek zere Hz. Peygamberin huzuruna heyet gnderdiler. Peygamberimiz bu artlar kabul etti. Fedek bar yoluyla elde edildii iin arazisinin yars Hz. Peygamber'e tahsis edildi.[463] Hz. Peygamber'in Yahudilerle ilikilerini ana hatlaryla ortaya koyduktan sonra, bu ilikilerin gnmze de k tutabilecek ekilde ksa bir deerlendirmesini yapmak istiyoruz. Peygamberimiz, Yahudileri ne pahasna olursa olsun Mslmanlarla birarada yaayamayacak bir kitle olarak asla grmemitir. Onun hedefi Yahudileri tamamen imha etmek veya slm hakimiyeti altndaki topraklarn dna gndermek de deildi. ayet yle olsayd Hayber ve evresindeki Yahudileri ortadan kaldrr veya onlar slm hakimiyeti altnda bulunan topraklarn tamamen dna sevkederdi. Halbuki byle hareket etmemi, Mslmanlarn gl olduu bir dnemde ad geen Yahudileri yerlerinde brakmtr. Yedinci hicr yln banda gerekleen Hayber'in fethinden, kendisinin vefat tarihi olan onbirinci hicr yla kadar drt yl akn bir sre zarfnda Mslmanlarla Yahudiler birarada yaama tecrbesinin gzel rneini vermilerdir. stelik yarmadann daha baka yerlerinde, mesela Yemen'de ve hatta Medine'de bile antlamal olan, Mslmanlarn zimmeti ve himayesi altnda Yahudiler yaamaktayd.*464+ Kurayza Gazvesi'nden on be ay kadar sonra gerekleen Hayber'in fethine giderken Hz. Peygamber'in yannda Medine Yahudilerinden on kii bulunuyordu.*465+ Srgn veya imha edilen Yahudiler de antlamay bozuncaya kadar Medine iinde Mslmanlarla birlikte yayorlard. Demek ki Peygamberimiz doru drst yerinde duranlara ses karmamtr. Fakat, olaylar anlatrken de temas ettiimiz gibi
135

Medine'nin iindeki Yahudileri, Mslmanlarn gl dmanlar olan mriklerle ibirlii yaptklar, tehdit unsuru haline geldikleri, devlet otoritesini ve sosyal bar hie saydklar iin ehirden karm veya ortadan kaldrmtr. Hemen yanbanda kendisinin can, mal ve namus gvenliini tehdit eden birer kitle haline geldikleri iin bir arada yaamak artk imkansz hale gelmitir. ayet antlamay bozmasalard, mriklerle ibirlii yapmasalard, sava suu ilemeselerdi ve Mslmanlarn can gvenliini tehdit eden birer unsur haline gelmeselerdi belki Medine'deki Yahudi kabileleri de yerlerinde braklabilirlerdi.*466+ 3- Hristiyanlarla likiler a- Genel Bilgiler Mslmanlarn hristiyanlarla ilikileri slmn Mekke dneminde balamtr. Varaka b. Nevfel'in Hristiyanlkla alkas bulunduunu, ilk vahiyden sonra Hz. Peygamberin Varaka b. Nevfel ile grtn ve bandan geeni ona anlattn; Mslmanlarn halk ve idarecileri Hristiyan olan Habeistana hicret ettiini; Rebia'nn oullarnn klesi Ninoval Addasn Taif yolculuu dnnde Hz. Peygamberin huzurunda slm kabul ettiini daha nce, Hz. Muhammed (s.a.s.)'in peygamberliinin Mekke dnemini ele alrken grmtk. Bunlarn dnda Mekke dneminde Hristiyan Bizansllar ile Mecus Ssnler arasndaki mcadeleleri Mekke mriklerinin yannda Hz. Peygamber ve Mslmanlar da yakndan takip etmilerdir. Bu mcadelelerin seyri zet olarak yledir: Ssnler 611 ylnda Antakyay, 614te Kuds ve 619da Msr ele geirmilerdi. Bunun zerine Mekke mrikleri kendileri gibi ok tanrl dine sahip ranllarn hristiyan Bizansllara galip gelmesine sevinmiler; Mslmanlar ise zlmlerdi. Hatta mrikler daha da ileri giderek ateperest ranllarn kitap ehli olan Bizansllara galip geldikleri gibi, kendilerinin de Mslmanlara stn geleceklerini sylemeye balamlard. Bunun zerine Rm Sresi nzil olmu, Bizansllarn bu yenilgiden sonra bir ka (3-9) yl iinde galip gelecekleri bildirilmiti. Mslmanlar Kuran- Kerimin bu haberine ok sevinmiler, mrikler ise inanmamlard. Hz. Eb Bekir ile mriklerden bey b. Halef bahse girimilerdi, anlamann son ekline gre Rmlar ranllar 9 yl iinde yenerse bey b. Halef Hz. Eb Bekire yz deve verecek, ayet ranllar Rmlar yenerse Hz. Eb Bekir bey b. Halefe yz deve verecekti. Gerekten ksa bir mddet sonra kendini toparlayan Herakleios dzenledii bir seferle ranllar Fratn gerisine pskrtt. 622 ila 627 yllar arasnda Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan igal ederek Mezopotamya'ya girdi; Tebrizde ate tapnan ykt. Bizansllarn ilk zaferi Bedir Sava sralarna, son zaferi ise Hudeybiye Antlamas'ndan birka ay ncesine rastlar. Bizansn rana galip geldii srada bey b. Halef lmt. Hz. Eb Bekir onun varislerinden yz deveyi alp Hz. Peygamberin emriyle fakirlere datt. Hz. Peygamberin Medine'ye hicret ettii srada burada nemli sayda Hristiyan bulunduu grlmemektedir. Ancak Medinede Eb mir er-Rahib adnda ve Hz. Peygamberin fsk dedii bir papazn varl bilinmektedir. Bu ahs, hicretten sonra Medineyi terkedip Mekke'ye yerlemitir. Orada mriklerle ibirlii yapm, etrafna toplad kiilerle Uhud savanda Mslmanlara kar savamtr. Hz. Peygamber Hudeybiye Bar'ndan sonra birok devlet bakanna ve bu meyanda hristiyan olan Bizans, Msr, Habeistan hkmdarlarna slm'a davet mektuplar
136

gndermitir. Bizans mparatoru Herakleios slm'la ilgilenmi; Msr Mukavks Hz. Peygamberin elisine iyi davranarak kendisine eitli hediyeler gndermitir. Habeistan hkmdarnn da slm'a girdii sylenmektedir. Hz. Peygamber Haris b. Umeyr el-Ezdyi bir mektupla Bizansa bal Busr valisine gndermitir. Eli Mteye varnca Bizansn bir dier valisi urahbil b. Amr el-Gassn tarafndan yakalanm ve ldrlmtr. Hris Hz. Peygamberin ldrlen tek elisidir. Bu olay Raslullah son derece zmtr. b- Mte Sava (8/629) Bizansllar ile Mslmanlar arasnda yzyllar boyu srecek olan silahl mcadeleler Mte Sava ile balamtr. Peygamberimiz hicretin sekizinci yl Rebiulevvel aynda ilerinde Kab b. Umeyr el-Gfrnin bulunduu on be kiilik bir heyeti Belkya bir gecelik mesafedeki Ztu Atlaha blge halkn slm'a davet iin gndermiti. Ancak heyet yeleri oka tutularak hepsi ehit edilmiler; yalnzca yaral olarak kurtulan Kab Medine'ye dnebilmitir. Bu olaya ok zlen Hz. Peygamber onlarn zerine bir ordu gndermeyi dnm; ancak blge halknn baka yere gittiklerini renince bundan vazgemiti.*467+ Bir yandan, biraz nce bahsedilen ehit Hris b. Umeyrin, dier yandan Ztu Atlahta ldrlen Mslmanlarn maruz kald hukuk ihlline karlk vermek zere Hz. Peygamber, bin kiilik bir ordu hazrlad ve kumandanla Zeyd b. Hriseyi tayin etti. Zeyd ehit dt takdirde Cfer b. Eb Tlibin, onun ehit olmas halinde de Abdullah b. Revhnn kumandan olmasn, Abdullah da ehit olursa aralarndan birini komutan semelerini, elisinin ehit edildii yere kadar ilerlemelerini emretti. Orduyu Seniyyet'l-Ved'ya kadar uurlad. Mslmanlardan, blge halkn slm'a davet etmelerini; kabul ettikleri takdirde savamamalarn; aksi takdirde Allaha snp onlarla savamalarn istedi. Ayrca Mslmanlara szlerinde durmalarn, ar gitmemelerini; ocuklar,*468+ kadnlar, yallar ve manastrlara ekilmi kimseleri ldrmemelerini; hurmalklara zarar vermemelerini, aalar kesmemelerini ve binalar yakmamalarn tembih ve tavsiye etti.*469+ slm ordusunun Medineden ayrlp kuzeye doru ilerlediini renen urahbil b. Amr elGassn, kardei Sedsu bir orduyla onlara kar sevketti. Meydana gelen savata Sedsun ldrlmesi zerine urahbil korkarak kalesine snd. Mslmanlar yollarna devam ederek Mana kadar ilerlediler ve burada karargh kurdular. O srada Bizans mparatoru Herakleiosun Beliy kabilesinden Mlik b. Zfile kumandas altnda Behr, Vil, Bekir, Lahm ve Czm gibi Arap kabilelerinden oluan yz bin (baz kaynaklarda yz bini Rumlardan ve yz bini de ad geen Hristiyan Arap kabilelerinden olmak zere toplam iki yz bin) kiilik bir ordunun banda Maba geldiini rendiler. Mslmanlar Manda iki gn kalarak ne yapmalar gerektiini grtler. Bazlar, Bizansllarn byk bir orduyla geldiklerinin Hz. Peygambere bildirilmesini ve ondan gelecek habere gre hareket edilmesini teklif ettiler. Abdullah b. Revha sz alarak, kendileri asndan asker, silah ve binek saysnn okluunun nemi olmadn rnekler vererek anlatt; savamak gerektiini, ya zafer kazanacaklarn veya ehadete ulaacaklarn dile getirdi. Sonunda savaa karar verildi. Mandan ayrlan slm ordusu, savan cereyan edecei Mteye giderek sava dzenine geti .

137

Savata Zeyd b. Hrise'nin ehit dmesi zerine sanca Cfer b. Eb Tlib ald. O da kahramanca arptktan sonra ehit olunca sancaa Abdullah b. Revha sahip kt. O da ehit dnce Mslmanlar sancan Halid b. Velide verilmesini kararlatrdlar. Halid sanca alr almaz dman zerine saldrmaya karar verdi. Bu srada akam olmasna ramen onun bu hareketi tesirini gsterdi. slm ordusunun sa kanat komutan Kutbe b. Katde, Hristiyan Araplarn komutan Mlik b. Zfileyi ldrd. Mslmanlar Halid b. Velidin etrafnda toplanarak pekok dman askerini ldrdler. Geceleyin savaa ara verildi. Dman ordusunun sayca stn oluunu gz nne alan Halid b. Velid deiik bir taktik uygulamaya karar verdi. Ordunun sa kolundaki askerleri sola, solundakileri saa, ndekileri arkaya ve arkadakileri ne alarak, dmann, Mslmanlarn geceleyin yardm aldklarn sanmalarn planlad. Esasnda onun asl hedefi, dmann maneviyatn sarstktan ve iddetli bir hcum ile onlar yldrdktan sonra, slm ordusunu yok olmaktan kurtarp emniyet ierisinde geri ekmekti. Dman askerleri ertesi sabah karlarnda deiik askerleri grnce ardlar ve maneviyatlar sarsld. slm ordusu ani bir hcumdan sonra geri ekildi. Halidin plan hedefine ulat. Dman askerleri Mslmanlar takip etmeye cesaret edemediler. Halidin kendilerini le ekip orada savamak istemesinden endie ettiler. Sonunda iki ordu birbirinden ayrld. slm ordusu Medine'ye dnd. Peygamberimiz ve Medine'de bulunan Mslmanlar, hatta ocuklar, onlar Crf mevkiinde karladlar. Bazlar onlara, firar edenler anlamna gelen ferrr veya "frrr" diye hitap ettiler ve souk karladlar. Mte savandan dnen gziler, Medine'deki Mslmanlarn kendilerini souk karlamalar yznden utanlarndan evlerinden kamaz hale geldiler. Peygamberimiz ise onlarn firr olmadklarn bildirdi. Kendilerine, dne dne hamle yapan sava anlamnda "krrr" (veya kerrr) denilmesini emretti. Onlara teker teker haber gndererek kendilerinin firr deil, dne dne hamle yapan sava olduklarn bildirdi.*470+ Kaynaklarda Mte Sava'nn Bizans ordusunun yenilgisiyle sonulandn belirten rivayetler bulunduu gibi,*471+ Mslmanlar asndan yenilgi olarak deerlendiren ifadeler de mevcuttur.*472+ u kadar var ki bu sava, Halid b. Velidin savat blgedeki dman askerlerinin yenilmesi ve Mslmanlarn az (sekiz, on bir veya on be kii) kayp vererek geri ekilmesi sonucunda elde edilmi bir baar olarak kabul edilmelidir. Bizans ordusu tamamen malup olmamakla birlikte, savan Mslmanlar asndan zaferle sonulandn sylemek mmkndr. Nitekim Hz. Peygamber'in deerlendirmesinden de bu anlalmaktadr. Mte Sava ile Halid b. Velid ve Mslmanlar Bizans ordusunu, onlarn sava taktiklerini ve silahlarn yakndan tanm oldular. Bu tecrbenin, ilerideki yllarda gerekleecek fetihler esnasnda faydas olacaktr. Ayrca Suriye ve Filistindeki Araplar Mslmanlarn imannn gcn ve kahramanlklarn grmler, onlar tanmaya balamlardr. Hz. Peygamber bu savata Halid b. Velide Seyfullah (Allahn klc) lakabn vermitir.*473+ Bu savata Mslmanlar, Hz. Peygamberin yaknlarn, slm'a ok byk hizmetleri gemi ahsiyetleri, Hz. Peygamberin yakn dostu Zeyd b. Hriseyi; amcasnn olu ve daha bir yl nce Habeistan'dan dnm olan Cafer b. Eb Tlibi ve ensarn byk airi Abdullah b. Revhay kaybettiler. Bu kayplar hem onlar hem de Hz. Peygamberi zd ve alatt. Peygamberimiz, savata ehit den Cfer'in ailesinin zntl olduunu belirterek onlar iin yemek hazrlanmasn istedi.*474+
138

c- Tebk Seferi (9/630) Suriye'den gelen baz tccarlar, Bizans mparatorunun, Hristiyan Arap kabilelerinin de desteini alarak Mslmanlara kar sava hazrlna baladna dair Medine'ye baz haberler getirdiler. Bunun zerine Peygamberimiz, Eslem, Gfr, Cheyne, Eca' ve Sleym gibi dier Arap kabilelerinin de katld otuz bin kiilik bir ordu hazrlad. O, genellikle sefer iin gidecei yeri gizli tuttuu halde bu sefere karken hedefinin Bizans ordusu olduunu aka beyan etti. nk yol uzun, dman gl ve kalabalk, hava da scakt. Hurmalar olgunlamt. Halkn meyvelerin altnda, aalarn glgesinde oturmaktan holand bir zamand. Bu seferin tesadf ettii zamana Kuran dilinde glk zaman (Satl-Usre), o nedenle de bu sefere glk Gazvesi' (Gazvetl-Usre), orduya da glk ordusu (CeylUsre) denilmitir. Aadaki yetler sefer ncesinde baz Mslmanlarn tutum ve davranlarn yanstmaktadr: "Ey inananlar! Size ne oldu? "Allah yolunda savaa kn" denilince yere ylp kaldnz. Ahiret yerine dnya hayatna m raz oldunuz? Oysa dnya hayatnn geimlii ahirete gre pek azdr. Eer savaa kmazsanz Allah sizi elem verici bir azap ile cezalandrr ve yerinize sizden baka bir kavim getirir; siz savaa kmamakla ona hibir zarar veremezsiniz. Allah her eye kdirdir. Eer siz Muhammed'e yardm etmezseniz, bilin ki, inkr edenler onu, iki kiinin ikincisi olarak yurdundan kardklarnda, Allah ona yardm etmitir. Hani o, maarada arkadana "zlme; Allah bizimledir" diyordu. Bunun zerine Allah ona (sknet salayan) emniyetini indirdi. Grmediiniz askerlerle onu destekledi ve inkr edenlerin szn alaltt. Allah'n sz en stndr. Allah ycedir, bilgedir. Hafifiyle, aryla hepiniz yola koyulun ve Allah yolunda mallarnzla, canlarnzla cihad edin. Eer bilirseniz bu sizin iin daha hayrldr".*475+ Baz bedevler zr beyan ederek sefere katlmak istemediler. Onlar hakknda nzil olan yette, kendilerinin bu sefere katlmamak iin bahane ileri srmek zere Hz. Peygamber'in huzuruna geldikleri ve sefere katlmamalarnn uygun bir davran olmad yle ifade edilmektedir: "Bedevlerden, mazeretleri olduunu iddia edenler, kendilerine izin verilsin diye geldiler..."*476+ Ayn ekilde seksen ksr mnafk gelip, mazeretleri olmad halde yalandan zr beyan ederek izin istediler. Bunun zerine u ayetler nzil olarak onlara izin veren Hz. Peygamber'i ikz etti: "Eer yakn bir dnya mal ve kolay bir yolculuk olsayd, sana uyup peinden gelirlerdi. Fakat meakkatli bir hedef onlara uzak grnd. Bir de 'Gcmz yetseydi sizinle beraber kardk' diye Allah'a yemin ederek kendilerini helak ediyorlar. Halbuki Allah onlarn yalan sylediklerini biliyor. Seni Allah affetsin! Doru syleyenler sence belli olup yalanc olanlar renmeden niye onlara izin verdin?"*477+ Tevbe Sresi'nde mnafklarn Tebk Seferi ile ilgili tutumlarndan ve psikolojik durumlarndan bahseden baka yetler de vardr. Peygamberimiz zengin sahbleri Tebk Seferi'ne binek ve yiyecek temin etmeleri iin tevik etti. Hz. Osman, Abbas b. Abdlmuttalib, Abdurrahman b. Avf gibi Mslmanlar byk llerde bata bulundular. Hz. Eb Bekir, tamam drt bin dirhemden ibaret olan parasnn hepsini, Hz. mer ise malnn yarsn balad. En byk ba Hz. Osman yapt. O, ordunun te birini donatt.*478+ Bu arada baz gz yaartc olaylar da yaand. Tebk seferine kmay ok arzuladklar halde fakirlikleri sebebiyle binek bulamayan baz sahbler Hz. Peygamber'e mracaat ederek ondan kendilerine binek temin etmesini istediler. Yedi kii
139

olan bu grup kendilerine binek temin edilememesi zerine orduya katlamayacaklarn anlaynca ar derecede zlp gzya dktler. Bu kiiler Mslmanlar arasnda "Bekkn" (ok alayanlar) diye anlmlardr. Bu davranlarndan dolay haklarnda ayet inmi ve kendilerinin bu durumdan dolay sorumlu olmadklar; sorumluluun ancak zengin olduklar halde Peygamber'den izin isteyenlere ait olduu bildirilmitir.*479+ Onlarn bu durumlar baz shbleri harekete geirmi, bn Ymn b. Umeyr ve Abbas b. Abdlmuttalib ikier kiinin, Hz. Osman da geri kalan kiinin binek ve yiyeceklerini temin ederek kendilerinin slm ordusuna katlmalarn salamlardr.*480+ slm ordusu Huza kabilesinden Alkame b. el-Fav' adl sahbnin klavuzluunda yola karak Medine'ye 778 km. uzaklkta*481+ ve Sriye yolu zerinde bulunan Tebke kadar ilerledi ve orada karargh kurdu. Herikleios o srada Humus'ta bulunuyordu. Bu sefer esnsnda slm ordusu dmanla karlamad; dolaysyla arpma da meydana gelmedi. Bizansn Mslmanlara kar herhangi bir ordu hazrlamad ve Medine'ye ulaan haberlerin doru olmad anlald. Hz. Peygamber am tarafna ilerleyip ilerlenmemesi konusunda sahabenin grlerine bavurdu. Hz. mer "Eer yrmekle emrolundunsa yr!" dedi. Hz. Peygamber "Eer emir alsaydm bu konuda size danmazdm" karln verdi. Bunun zerine Hz. mer u szleriyle grn dile getirdi: "Y Reslallah! Rumlar ok kalabalktrlar. Oralarda Mslmanlardan tek kii bile yoktur. Grdn gibi onlara yaklatn. Senin yaklaman onlar korkutmutur. Uygun grrsen bu yl geri dn. Yahut Yce Allah bu konuda bir emir bildirir". Bunun zerine Hz. Peygamber Tebk'ten ileri gemedi. Tebk seferi esnasnda, evredeki yerleim alanlarnda oturanlar slm hakimiyetine girdiler. Hz. Peygamber, ounda Hristiyanlarn, bazsnda ise Yahudilerin yaad Cerb', Eyle (Bugnk Akabe), Ezruh, Makn ve Man blgelerine birlikler gndererek bu blgelerin halkn slm'a davet etti. Onlarn temsilcileri Tebk'te bulunan Hz. Peygamber'in yanna geldiler. slm kabul etmemekle birlikte yllk cizye demeye raz olarak slm devletinin tebaas olmay kabul ettiler. Peygamberimiz bu yerleim merkezlerinin herbiri iin antlama metni yazdrarak kendilerine verdi. Ayrca Halid b. Velidin emrine drt yz svari vererek nemli bir merkez olan Dmetlcendele gnderdi. Halid orann Hristiyan yneticisi Ukeydir b. Abdlmeliki yakalayarak Hz. Peygamberin huzuruna getirdi. Ukeydirin cizye demeyi kabul etmesi zerine Dmetlcendel de slm devletinin hkimiyetine girdi. Ukeydir de Dmetlcendel'e geri gnderildi. Tebk seferi dolaysyla, Ehl-i Kitapla ilikilerde nemli yer tutan bir hususa iaret etmek yerinde olacaktr. Bu seferin hazrlklar esnasnda, sefer srasnda ve sonunda Kuran- Kerimin Tevbe (Bere) Sresinin baz yetleri nzil oldu. Hz. Peygamber Tebkte bulunduu esnada kendilerine davetiler gnderdii Ehl-i Kitap mensuplarna, bu srenin 29. yetinin hkmlerini tatbik etmeye balad. Buna gre Ehl-i Kitab'a dahil olan zmrelere Mslman olmalar teklif edilir. Daveti kabul ederlerse Mslman olurlar; ayet kabul etmeyip kendi dinlerinde kalmak isterlerse slm devletine cizye demeleri istenir. Cizye demeyi kabul ederlerse devletin tebaas olurlar. O takdirde canlar, mallar, rz ve namuslar ile din ve mabetleri slm devletinin himayesine alnr. Kendilerine Zimm denir. slm ordusu Medine'ye dndnde halk sevin iinde Seniyyetl-Vedya koarak orduyu karlad. Hz. Peygamber Mescide girip iki rekat namaz kld. Sonra Mescid'de oturdu. Bu arada Tebk seferine itirak edemeyip Medinede kalan seksen civarnda sahb
140

birer birer gelerek zr beyan ettiler. Peygamberimiz onlarn ifadelerini esas alarak ve i yzlerini Allaha havale ederek mazeretlerini kabul edip kendileri iin istifarda bulundu. Ancak sefere katlmayan Kab b. Mlik, Mrre b. Reb ve Hill b. meyye adl sahbler yolculuklarna engel tekil eden bir mazaret ortaya koyamadlar. Bunun zerine Peygamberimiz ve Mslmanlar bu kiiyle elli gn sreyle irtibatlarn kestiler. Sonunda onlarn affedildiklerine dair yet nzil oldu. Bu yetin meli yledir: Ve (seferden) geri braklan kiinin de (tevbelerini kabul etti). Yeryz geniliine ramen onlara dar gelmi, vicdanlar kendilerini sktka skmt. Nihayet Allahtan (Onun azabndan) yine Allaha snmaktan baka are olmadn anlamlard. Sonra (eski hallerine) dnmeleri iin Allah onlarn tevbesini kabul etti. nk Allah tevbeyi ok kabul eden, pek esirgeyendir.*482+ Grlyor ki, mazeretleri olmad halde Tebk Seferi'ne katlmayan bu kiinin, ihmal sonucu da olsa, Hz. Peygamber'in emrini yerine getirmemeleri ve gerekli durumlarda toplumla birlikte hareket etmemeleri, affedildiklerine dair haklarnda yet inene kadar, dlanmalarna yol amtr. d- Necran Hristiyanlar Hz. Muhammed (s.a.s.)in peygamber olarak grevlendirildii VII. mld yzyl balarnda, Mezhic kabilesinin bir kolu olan Ben Hris b. Kab (Belhris) kabilesinin yaad Necran blgesinde kalabalk bir hristiyan topluluk oturuyordu. Heyetler yl (Senetl-Vfd) diye mehur olan 9. hicr ylda (630-631) Necranl hristiyanlar, Hz. Muhammed (s.a.s.)in bir mektubunun kendilerine ulamas zerine heyet halinde Medine'ye geldiler. Hz. Peygamber bu mektubunda onlar slm'a davet ediyor, ayet kabul etmezlerse cizye vermelerini, onu da kabul etmezlerse kendileriyle savalacan bildiriyordu. Necranl hristiyanlar, bu mektup zerine ondrd ileri gelenlerinden ve idarecilerinden olmak zere altm kiilik bir heyeti Medine'ye gnderdiler. Bunlar arasnda kibleri Abdulmesh, uskuflar Eb Hrise b. Alkame, seyyidleri el-Eyhem de vard. kib, Necranllarn emri ve halk meclisinin bakan; uskuf, dini liderleri, papaz ve bilginlerin ba; seyyid ise ticaret ve seyahat ileri bakandr. Necran heyeti bir ikindi vakti Medine'ye gelerek Mescid-i Nebevye girdiler. Hz. Peygamber ashab ile henz ikindi namazn klmt. Bu srada ibadet vakitleri gelen hristiyanlar douya ynelerek ibadet etmeye hazrlandlar. Baz sahbiler bunlara engel olmak istediler. Fakat Hz. Peygamber onlarn serbest braklmasn ve ibadetlerini yerine getirmelerine msade edilmesini emretti. Necran heyeti adna konuan Eb Hrise ile Abdulmeshi slm'a davet etti. Onlar Biz senden nce Mslman olduk diye cevap verdiler. Hz. Peygamber Yalan sylyorsunuz. Sizi slmiyeti kabulden ey, domuz eti yemeniz, haa tapmanz ve Tanrnn olu bulunduuna inanmanz alkoymaktadr eklinde karlk verdi. Necranllar O halde sann babas kim? diye sordular. Hz. Peygamber bu soruya vahyi beklemek niyetiyle cevap vermeyip sustu. Bu arada Hz. sann ahsiyeti ve Hristiyanlk hakknda bilgilerin yer ald l-i mran Sresinin bandan itibaren seksenden fazla yet nzil oldu. Hz. sa hakkndaki soruya bu srenin 59. yetinde Hz. sann babasz dnyaya geliine Hz. demin yaratl rnek gsterilerek cevap verilmektedir. Hz. Peygamber l-i mrn Sresinin 59-61. yetlerini Necran heyeti
141

mensuplarna okuduktan sonra onlar mbaheleye (karlkl lanetlemeye) davet ederek Eer size sylediklerimi inkar ederseniz, geliniz sizinle mbahele edeceim dedi. Mbahele din bir konunun karlkl konumak suretiyle halledilmesi imkansz hale gelince, meseleyi zmlemek iin her iki tarafn haksz olann Allahn lanetine uramas iin Allaha dua ve niyazda bulunmalardr. Mbhele ayetinin meali yledir: Artk sana bu ilim geldikten sonra kim seninle onun hakknda mnakaa etmeye kalkarsa de ki: Geliniz oullarmz ve oullarnz, kadnlarmz ve kadnlarnz, kendimizi ve kendinizi aralm sonra can-u gnlden ibtihal ile dua edelim. Allahn lanetini yalanclarn boynuna geirelim.*483+ Hz. Peygamber yanna Hz. Ftma, Hz. Hasan, Hz. Hseyin, Hz. Aliyi alarak Necranl hristiyanlarn karsna kt ve kendilerini karlkl lanetlemeye davet etti. Onun bu teklifi karsnda Necranllar durumu aralarnda grmek zere msade istediler. Sonunda Hz. Muhammed (s.a.s.)in peygamber olduunu bildiklerinden mbahele yapmamaya karar verdiler. Kendi dinlerinde kalmak istediklerini ve cizye vermeye raz olduklarn bildirdiler. Hz. Peygamberin bu teklifi kabul etmesi zerine, bin tanesi Receb, dier bini de Safer aynda olmak zere ylda iki bin kat elbise vermeleri artyla bir antlama kaleme alnd. Aralarnda mli konularda ihtilafa dtkleri zaman Necranllara hakemlik yapmak zere Eb Ubeyde b. Cerrh blgeye gnderildi.[484] Grld zere Peygamberimiz dneminde Hristiyanlarla ilikilerin gerginlemesine Hristiyanlar tarafndan Mslman elinin ve davet heyetinin ldrlmesi yol amtr. Ayrca Hristiyan blgelerinden saldr haberlerinin gelmesi Medine'de srekli tedirginlik meydana getirmitir. Dolaysyla Peygamberimiz dneminde kuzeye tertiplenen seferlerin sebebi, Hristiyanlar tarafndan ilenen uluslararas hukuk ihlalinin cezalandrlmasna ve Hristiyan dnyasndan gelecek saldrlar nlemeye yneliktir ve hedefleri bellidir. Nitekim Mte seferinde ve Hz Peygamber'in bizzat katld Tebk Seferi'nde kuzeydeki Hristiyan yerleim merkezlerine geliigzel saldrlarda asla bulunulmamtr. Bu ikincisinde tam tersine birtakm yerleim merkezleri bar yoluyla slm hakimiyetine girmitir. Hatta Hristiyanlarn gvenlikleri teminat altna alnmtr. Yoksa Mslmanlar salt intikam iin o blgeye gitmi olsalard blge farkl uygulamalara sahne olurdu. Sonu olarak denilebilir ki, Hz. Peygamber'in Hristiyanlarla ilgili politikasna bar hkimdi. Nitekim Necran Hristiyanlar ile ilikilerde de bu durum aka kendini gstermektedir.*485]

TANITIM FAALYETLER VE SLAM'IN YAYILII

1- Giri Hz. Peygamber her zaman ve her yerde slm'a davet ve tantm faaliyetinde bulunmutur. Onun Medine dneminde gnderdii tebli ve irad heyetlerinin yannda, gazve ve seriyyelerinde dahi davet faaliyetlerine dair rnekler bulmak mmkndr. Hudeybiye Bar'na kadar toplu olarak baz kabilelerin ve bunun yansra ahslarn slm'a dahil olduklarn grmekteyiz. Ancak Hudeybiye barndan itibaren Hz. Peygamber'in vefatna kadar geen drt yl zarfnda slm daha hzl bir ekilde yaylm ve geni halk
142

kitleleri bu dini kabul etmilerdir. phesiz bu konuda Hz. Peygamber'in slm' tantma ve yayma faaliyetlerinin byk rol olmutur. Hz. Peygamber'in Mekke dneminde slm'a davet faaliyetleri zerinde Peygamberliinin Mekke dnemini ele alrken durmutuk. Ayrca kiiliiyle ilgili blmde de davetiliini ileyeceiz. Burada ise onun evre lkelerin hkmdarlarna, kabile bakanlarna ve etkili ahslara slm'a davet mektuplar gndermesini, bu mektuplarn slm'n yaylmas asndan nemini ve Medine'ye daha ziyade hicretin dokuz ve onuncu ylnda gelen heyetlerin slm' yayma faaliyetleri arasndaki yerini ele almak istiyoruz. 2- slma Davet Mektuplar Hudeybiye antlamasyla geici de olsa salanan bar ortamnda Hz. Peygamber slm' daha rahat bir ekilde yayma frsat buldu. Hudeybiye'den Medine'ye dndkten sonra hicretin altnc ylnn son ay olan Zilhiccede (veya yedinci ylnn ilk ay olan Muharremde) evrensel slm davetini her tarafa duyurmak amacyla evre lkelerin hkmdarlarna slm'a davet mektuplar gnderdi. Elilerden altsn ayn gnde yola kard rivayet edilir.*486+ Hz. Peygamber Dihye b. Halfe el-Kelbyi Bizans hkmdarna; Amr b. meyye edDamryi Habeistan hkmdarna; Abdullah b. Huzafe es-Sehmyi ran Kisrasna; Htb b. Eb Beltaay skenderiye hkmdar Mukavksa; c b. Vehbi Gassan Kral Hris b. Eb emire; Selt b. Amr Yemame hakimi Hevze b. Aliye gnderdi. Bunlarn dnda Arabistan'n kuzeyinde ve gneyinde bulunan eitli kraliyet ailelerinin bakiyelerine, Arap kabile bakanlarna, nl ve nfuzlu kiilere, Hristiyanlara, Yahudilere ve Mecusilere de mektuplar yollad. O, muhtemelen hkmdarlarn slm' kabulnn, tebaalarnn en azndan bir ksmnn da kabulne vesile olacan mit ediyordu. Hz. Peygamber'in Bizans mparatoru Herakleios'a gnderdii mektup yledir: "Bimillhirrahmnirrahm. Allah'n kulu ve Peygamberi Muhammed'den Bizans mparatoru Herakleios'a. Hidayete uyanlara selam olsun. Seni slm'a aryorum. slm' kabul et ki kurtulua eresin. Allah da sana mkftn iki kat versin. Eer kabul etmezsen halkn gnahn sen ekersin. 'Ey Ehl-i Kitab! Sizinle bizim aramzda mterek olan sze geliniz. Sadece Allah'a kulluk edelim ve O'na hibir eyi ortak komayalm. Allah' brakp da kimimiz kimimizi ilahlatrmasn. Eer yz evirirlerse, ahit olun biz Mslmanz, deyiniz'".*487+ Herakleios Hz. Peygamber'in elisini o srada bulunduu Kudste (veya Humus'ta) kabul etmi; yine o esnada Suriyede bulunan Eb Sfyan ve arkadalarndan Hz. Peygamber hakknda bilgi almtr. Onlardan elde ettii bilgilerin peygamberlik vasflarna uygun olduunu belirten Herakleios, sonunda onun peygamber olduuna kanaat getirmi, ancak tebaasnn Hristiyanl terk etmeye kar olduunu belirterek slm kabule yanamamtr. Eliye iyi davranarak hediyelerle uurlamtr. Hz. Peygamber Amr b. meyye ed-Damryi Habeistan hkmdarna gndermitir. Habeistan hkmdarnn slm kabul ettii ve Hz. Peygamberin mektubunu muhafaza ettii rivayet edilir. Nec ayn zamanda ilerinde Cfer b. Eb Tlib ve mm Habbenin de bulunduu lkesindeki muhacir Mslmanlar gemiye bindirerek Amr b. meyye ile birlikte Medine'ye gndermitir. Esasnda Hz. Peygamberin, Necye, birinde slm'a daveti, dierinde mm Habbenin kendisine nikahlanmasn ve sahabilerden orada bulunanlar da gndermesini istedii iki mektup yollad rivayet edilir.
143

Hz. Peygamber'in Abdullah b. Huzafe es-Sehmyi ran kisrsna gnderdiini biraz nce kaydetmitik. ran Kisras Hsrev Perviz (II. Hsrev) mektubu alnca Hreli katibine okutmu, mektupta Hz. Peygamberin adn kendi adndan nce yazmasna sinirlenerek mektubu yrtm ve eliyi de dar kartmtr. Eli doruca Medine'ye gelip olay anlatnca Hz. Peygamber, Kisrnn devletinin paralanmas iin Allaha dua etmitir. Dier taraftan Kisr, Yemendeki valisi Bzna bir mektup yazarak Resulllahn derhal yakalanmasn ve kendisine gnderilmesini emretmitir. ki grevlinin gelip Yemen valisinin mektubunu kendisine vermeleri zerine Peygamberimiz onlar slm'a davet etmi; bir gn sonra da Kisrnn ldrldn onlara haber vermitir. Gerekten Kisr 27 ubat 628de kendi z olu reveyh (rye) tarafndan ldrlmtr. Bu gelime zerine Bzn ve etrafndakiler Mslman olmulardr. ran Kisrs slm' kabul etmemitir, ama Bahreyn, Umman ve Yemen gibi Arabistan'daki ran smrgelerinin yneticilerine gnderilen mektuplar baarl sonular vermi ve bu blgeler ran'dan ayrlp slm devletinin birer eyaleti haline gelmilerdir.*488+ skenderiye Valisi Mukavks, Htb b. Eb Beltea tarafndan kendisine gnderilen mektubu alnca, Kptlerin kendisini dinlemeyeceini ve makamndan da ayrlamayacan belirtmi ve cevb mektupla birlikte, Mriye ve Srn adnda iki cariye ile baz hediyeleri Medine'ye gndermitir. Hz. Peygamber Mriyeyi kendisi alm ve brahim adl ocuu ondan dnyaya gelmitir. Srni ise Hassn b. Sbite vermitir. Htb b. Eb Beltea, Mukavks'n kendisine cmert davrandn, kapsnda fazla bekletmediini ve orada be gn kaldn sylemitir.*489+ Peygamberimiz c' b. Eb Vehb'i Gassan Kral Hris b. Eb emir'e gndermi, Hris, kendisine byle bir mektup gelmesine sinirlenerek yere atm ve hatta Medine'ye bir hcum seferi tertipleme tehdidinde bulunmutur. Hris, Bizans imparatoruna durumu yazm, ancak ondan bekledii destei salayamad iin bu dncesinden vazgemitir. Eliyi de hediyelerle geri gndermitir.*490] Peygamberimiz Hanfe kabilesinin bakan ve kendisi bir Hristiyan olan Hevze b. Al'ye Selt b. Amr' bir mektupla gndererek onu slm'a davet etmitir. ayet Mslman olursa o blgede idareciliinin devam edeceini de bildirmitir. Hevze eliye ikramda bulunmu, ona iyi davranm, fakat slm' kabul etmediini bildiren bir mektupla geri gndermitir.*491+ Mekke'nin Fethi'nden sonra len Hevze'nin yerine geen Smme b. sl Mslman olmutur. Peygamberimizin bir mektupla Busr valisine gnderdii Hris b. Umeyr, Gassanl bir bakan olan urahbil b. Amr tarafndan kendi topraklarndan geerken ldrlmtr. Bu olayn Mte Sava'na yol atn daha nce kaydetmitik. Peygamberimiz Al b. Abdullah el-Hadram'yi Bahreyn'e gnderdi. Al, Bahreyn Emiri Mnzir b. Sv'ya Hz. Peygamber'in mektubunu verdi. Mnzir ile Araplar ve ranllardan oluan ada halknn ounluu slm kabul etti. Hz. Peygamber Al'ya bir mektup yazarak kendi dinlerinde kalmak isteyen Yahudi ve Mecusilerden cizye alnmasn istedi. Mslmanlardan alnacak zekt miktarlarn ve zekta tbi mallar bildirdi. Al da Hz. Peygamber'in mektubunu halka okuyarak zekatlar tahsil etti. Hz. Peygamber, Hecer (bugn el-Hufuf'un olduu yer) Mecusilerine de gnderdii mektupta onlardan slm dinini kabul etmelerini istedi. ayet kabul etmezlerse kendilerinden cizye alnmasn istedi.*492+
144

Peygamberimiz Al'y oraya vali tayin etti. Ancak eski valinin de grevinden azledilmediine baklrsa Mslman olanlarn idaresi, zekat tahsili, slm'n retilmesi gibi hususlarn Al b. Hadram'ye verildii, gayr-i mslim tebaann idaresinin ise eski valinin elinde kald anlalmaktadr.*493+ Peygamberimiz Amr b. As', slm'a davet etmek zere bir mektupla Umman'a, Clend'nn oullar Ceyfer ve Abd'e gnderdi. Bunlar Ezd kabilesine mensup idiler. Ceyfer o srada Umman kralyd. Mektubun metni yledir: "Selam hidayet yoluna tabi olanlar zerine olsun. Sizin her ikinizi slm'n davetine aryorum. slm'a tabi olun ve kurtulua erin. Zira ben, Allah'n tm canllar uyarmak zere ve va'dini kfirler zerinde tamamlamas iin tm insanla gnderdii elisiyim. mdi eer her ikiniz de slm' tanrsanz her ikinize de iktidar vereceim. Ama ikiniz de kabul etmeyi reddederseniz ikinizin de krall sizden uzaklara yok olup gidecektir. Svarilerim lkenizde ordugh kuracaklar ve peygamberlik vasfm krallnza galip gelecektir". Hz. Peygamber'in mektubunu alan Ceyfer ve Abd, birka gn dndkten sonra slm' kabul ettiler ve faaliyetlerinde Amr'a yardmc olmaya baladlar. Amr onlarn zenginlerinden zekat toplayp fakirlerine datt. Hz. Peygamber'in vefat esnasnda Amr, Umman'da bulunuyordu.[494] Hz. Peygamber Yemen halkna mektup yazarak Muaz b. Cebel ve Mlik b. Zrre ile gnderdi. Yemen'in eitli blgelerine ve kiilere de mektuplar yazarak bu grevlilerin kendilerine gnderildiini bildirdi; zekat ve cizyelerin bu ikisine verilmesini emretti. Yemen halk Mlik b. Zrre'yi Hz. Peygamber'e gndererek Mslman olduklarn bildirdiler ve itaatlerini arzettiler. Peygamberimiz de onlara bir mektup yazarak Mlik b. Zrre'nin durumu kendisine ulatrdn bildirdi.*495+ Onun bu son tavr, yani Yemen halknn Mslman olduuna dair haberin kendisine ulatrldn yre halkna bir mektupla bildirmesi, kendisinin inceliini, insanlara nem ve deer verdiini, slm' kabul edenleri taltif ve takdir etmeye zen gsterdiini ortaya koymaktadr. Hz. Peygamber'in elileri gnderirken ve mektuplar yazarken izledii politikaya gelince, o, hereyden nce elileri, gidecekleri lkeleri ok iyi bilen, daha nce o blgelere gitmi kimselerden seiyordu. Mesela Mekkeli Abdullah b. Huzfe'nin birok defa ran'a gittii, oraya giden dier Araplar gibi biraz Farsa bildii, o nedenle Ssn imparatoruna eli olarak gnderildii grlmektedir. Elilerde ikna gc, ahlak gzellii, drstlk, gzel konuma, anlama ve kavrama yetenei aranyordu. Ksa, z ve veciz bir biimde yazlan mektuplar slm'a daveti ieriyordu. Kar taraf tehdit eden, itibarn dren ifadelere asla yer verilmiyordu. Hkmdarlara unvanlar ile hitap ediliyordu. Mektuplarn ierii her hkmdarn zellii dikkate alnarak belirleniyor ve o ekilde yazlyordu. Hz. Peygamber mektuplar mhrleyerek gnderiyordu. Gmten yaplm olan bu mhrn zerinde satr halinde, Allah Resl Muhammed
145

yazyordu. Yani "Allah'n elisi Muhammed". Peygamberimiz bu mhr daima parmanda tar, bir vesikay mhrlemek gerektii zaman da basmas iin yanndakilere verir, sonra tekrar parmana takard.*496] Peygamberimiz kabile bakanlarna, toplu olarak kabilelere, papazlara, eitli yerlerde oturan Yahudi kabilelerine slm'a davet ve ayrca blgelerde grev yapan valilerine de slm'n kurallarn bildiren mektuplar yazyordu. Hatta bu mektup ann Hzistan Merzban Hrmzn'a kadar geniledii grlmektedir. Bu mektuplarn says o kadar oktur ki, gnderilen ahs ve kabilelerin isimlerini yazmak, metinlerini vermek veya teker teker ele alp tahlil etmek bu almann hacmini aacaktr. O nedenle burada mektuplarn ierdii hususlar genel hatlaryla ortaya koymak ve slm'n yaylmasndaki rolne iaret etmek istiyoruz. Hz. Peygamber'in mektuplarnn herbirinin gnderildii artlar ve muhataplar farklyd. Buna bal olarak mektuplarn herbirinin slup ve ieriinin de birbirinden farkllk arzettii gze arpmaktadr. Kabile bakanlarna gnderilen mektuplar incelendiinde, bunlarda her kabile veya ahsn zel durumunun ve konumunun dikkate alnd, Mslman olduklar takdirde kendi arazileri zerinde braklacaklarnn bildirildii, mal ve can gvenliklerinin teminat altna alnd, Damre, Gfr ve Eslem gibi baz kabilelerle karlkl yardmlama zerinde durulduu, iman, namaz, zekat, Allah ve Reslne itaat ve ahde vefya dikkat ekildii, kan davalarnn kaldrld, bir kabilenin kendi iindeki ve kabileler arasndaki zulm ve hakszl nlemeye ynelik ifadeler kullanld grlmektedir. Ehl-i kitaba gnderilen mektuplarda ise kar tarafn inanlar hakknda slm'n hkmlerinin ortaya konulduu, slm' kabul etmelerinin teklif edildii, ayet bu teklifi reddederlerse uygulanacak hkmler, karlkl haklar ve mkellefiyetler ve cizye ile ilgili meselelerin yer ald grlmektedir. Peygamberimiz Himyer meliklerine gnderdii mektupta onlarn Allah'n hidayetine erierek slm'a girdiklerini belirtiyor, Allah ve Resl'ne tabi olmalar, namaz klmalar ve zekat vermeleri gerektiini bildiriyordu. Toplanacak zekatlardan kendisinin ve aile fertlerinin faydalanmasnn helal olmadn aklamas son derece dikkat ekicidir. Mektuplarda konumuz asndan slm'a daveti ieren ifadeler zellikle nemlidir.*497+ Mesela Hayber Yahudilerine "Sizi Allah'a ve Peygamberine aryorum"; Nec'ye "Ben seni tek olan, orta olmayan Allah'a, O'na itaate, bana tabi olmaya, bana indirilene inanmaya aryorum"; Bizans imparatoruna "Ben seni slm'a aryorum"; Eyle papazna "Mslman ol veya cizye de". Hris b. Eb emir'e "Ben seni tek olan, orta olmayan Allah'a inanmaya aryorum; yle olursa mlknde braklrsn". Mukavks'a "Seni Allah'n birliini ikrara davet ediyorum" ... szleriyle davet yaplmtr. Hz. Peygamber'in slm' yaymak iin devlet ve kabile bakanlarnn yansra baz kiilere de davet mektuplar grderdii ve zel olarak ilgilendii grlmektedir. Bdeyl b. Verk'ya Mslman olmas iin bir mektup gndermi; Hz. Ali'ye yazdrd bu mektup sonraki yllarda bu aile iin bir vn kayna olmutur.*498+ Umret'l-Kaz esnasnda Mslmanlar Mekke'ye girerken o zaman henz slm'a girmemi olan Halid b. Velid ortalktan kaybolur. Peygamberimiz Hlid'i, kardei Veld b. Velid'e slm'a davet maksadyla sorar. Fakat kardeini arayp bulamayan Velid, kendisine bir
146

mektup gndererek durumu bildirir. Halid mektubu alnca Hz. Peygamber'in kendisiyle ilgilenmesine ok sevinir ve slm'a rabeti artar; ksa sre sonra da Mslman olur.*499+ 3- slm'n Yaylmas Asndan Heyetlerin nemi Mekke fethedilip Kurey'in; onun ardndan da gl bir kabile olan Hevzinin slm kabul etmesi ve dokuzuncu hicr yldaki Tebk seferi esnasnda Arabistann kuzey kesiminin slm hakimiyetine girmesi zerine Arap Yarmadas'nn eitli blgelerinde oturan kabileler Medine'ye heyetler gndermeye baladlar. Geri kabile temsilcilerinin Medine'ye daha nce de, mesela beinci hicr ylda geldikleri grlmektedir; Mzeyneliler slm'a girdiklerini bildirmek zere hicretin beinci ylnda Hz. Peygambere heyet gndermilerdir. Fakat hicretin dokuzuncu ylnda heyetler youn bir ekilde gelmi, onun iin bu yla Heyetler Yl (Senetl-Vfd) denilmitir.*500+ Heyetlerin gelii onuncu ylda da devam etmitir. Medine'ye heyet gnderen kabilelerden bazlar unlardr: Mzeyne, Sa'd b. Bekir, Temm, Himyerler, Beliy, Abdlkays, Ezd, Becle, Has'am, Hanfe, Tay, Esed, Talib, mir b. Sasaa ve kollar, Fezre, Mrre, Muhrib, Kilb, Kinne, Ec, Kinde, Sakf, Bhile, Sleym, eybn, Havln, Cheyne, Kelb, Murd, Hemdn, Neha, Necranllar... Medine'ye gelip Hz. Peygamber tarafndan kabul edilen heyetlerin eitli ama ve istekleri vard. Ancak genellikle mensubu bulunduklar kabilenin Mslman olduunu bildirmek ve onlar adna batta bulunmak, slmn hkmlerini renerek kabilelerine dnp slm retmek veya dini retecek kimseler talep etmek iin geliyorlard. Bunun yannda az sayda da olsa baz artlarla slm kabul etmek, dnyalk elde etmek, slm dinini kabul etmemekle birlikte cizye vererek slm hakimiyetini kabul etmek... gibi gayelerle Hz. Peygambere gelen heyetler de mevcuttu. Taliblilerden hristiyan olarak gelenlerin dinlerinde kalabilecekleri, fakat ocuklarn hristiyan adetine gre vaftiz ettiremeyecekleri hkme balanmt.*501+ Heyetlerle yaplan grmelerin slm'n yaylmas asndan byk nemi vardr. nk heyetler hangi amala gelirlerse gelsinler, bu, slm' hangi zaman ve zeminde olursa olsun insanlara anlatmak isteyen Hz. Peygamber iin iyi bir frsatt. Heyetlerin kabileleri adna gelmeleri de byk bir avantajd. Medine'ye gelen heyetlere Hz. Peygamber, birka tatsz kk olay dnda msamahakr ve misafirperver davranmtr. Onlara iltifat etmi, deer vermi, nazik davranm ve kendileriyle ilgilenmitir. Hz. Peygamber slm kabul ederek gelen ve kendisine bat eden veya Medinede Mslman olan heyetlerin burada bir mddet kalarak Kuran- Kermi renmelerini, dinin prensip ve esaslarna vkf olmalarn, bizzat kendisinin ve sahblerin tatbikatn, slmn yaan ve uygulan tarzn grmelerini salamaya alyordu. Heyet yelerinin sorularn cevaplandryor ve mkellef olduklar hususlar bildiriyordu. Hz. Peygamber elileri Mescid-i Nebevde Heyetler Stunu (stvnetl-Vfd) adn tayan bir direin nnde kabul ediyordu. Bu stunun yeri gnmzde de Mescid-i Nebevde, zerinde Bu Heyetler Stunudur (Hzih stvnetl-Vfd) yazl stunla gsterilmektedir. Medinede bazen on gn, bazen de daha fazla kalan heyetlerin arlanmalarna tahsis edilmi evler vard. Abdurrahman b. Avf, Mure b. ube, Eb Eyyb el-Ensr ve ensardan bazlarnn evleri bu i iin kullanld gibi, Mescid-i Nebevnin bitiiindeki Suffe ve
147

Mescid'in yannda kurulan bir adr, gerektiinde misafirhane olarak kullanlyordu. Hz. Peygamber heyetler Medineden ayrlrken onlara eitli hediyeler veriyordu. Bazlarna emnnme, ahidnme (yazl emir ve talimat, baz ahs ve gruplara tannan hak ve imtiyazlar, yabanclarla yaplan antlama hkmlerini ieren belge) ve kendilerine tahsis edilen arazileri bildiren yaz veriyor; baz kabilelere kendi ilerinden valiler tayin ediyordu. Mslman olanlara zekat tahsildar, hristiyan olarak kalanlara da cizye tahsildar gnderiyordu. Heyetlerin gelmesiyle birlikte hemen hemen btn Arap Yarmadas Hz. Peygamberin ya peygamberliini, ya da hkimiyet ve zaferini kabul etmi oluyordu. Heyetlerle ilgili bu ortak ve temel bilgileri sunduktan sonra bunlarn slm'n yaylmasndaki rol ve yeri zerinde durmak istiyoruz. Hz. Peygamber'in st annesi Halime'nin kabilesi olan Sa'd b. Bekir Medine'ye bir heyet gnderir. Heyetin bakan Dmm b. Sa'lebe devesini Mescid-i Nebev'nin nnde baladktan sonra ieriye girer. Sahbe ile oturan Hz. Peygamber'i tandktan sonra kendisine biraz sert ve hain davranacan syler ve krlmamasn ister. Peygamberimiz istediini sorabileceini ve incinmeyeceini ifade eder. Dmm, "Ben senin ilhn, senden ncekilerin ve senden sonrakilerin ilh adna and ierek soruyorum. Seni bize Allah m eli olarak gnderdi?" diye sorar. Peygamberimiz "Evet" cevabn verir. Dmm ayn yemini her soruda tekrarlayarak u sorular sorar: "Yalnz kendisine ibadet etmemizi, kendisine hibir eyi ortak komamamz, babalarmzn tapm olduu putlar terketmemizi bize emretmeni Allah m sana emretti?", "Be vakit namaz klmay Allah m emretti?". Peygamberimiz her defasnda "Evet" cevabn verir. Sonra Dmm, zekat, oru, hac ibadetlerini ve slm'n dier hkmlerini teker teker sayar, kelime-i ehadet getirerek Mslman olur ve "Ben Allah tarafndan getirdiklerinin hepsine iman ettim ve bunlarn tamamn eksiksiz yerine getireceim. Ben kabilemi temsilen gnderilmi bulunuyorum. Dnnce onlara burada duyduklarm anlatacam" der ve memleketine hareket eder. Peygamberimiz onun arkasndan bakarak "Eer bu adam sznde durursa kurtulua erdi" der. Dmm b. Sa'lebe, kendisini heyecanla bekleyen kabilesinin yanna dner. Onlarn tapmakta olduu putlar ktleyerek konumaya balar. Kabiledalar onu putlar ktledii iin bana bir bel gelebilecei hususunda ikaz ederler. Fakat o bunlara aldrmaz. Hz. Peygamber'le yapt konumay ayrntlaryla anlatr. Ksa bir tereddtten sonra kabile mensuplar o gn Mslman olurlar. Tapmakta olduklar putlarn hemen tahrip ederek mescid yaparlar ve namaz klmak iin ezan okurlar.*502+ Yukardaki olayda, elinin sorduu sorulara ve renmek istedii hususlara bakldnda, onun slm hakknda nceden birtakm bilgilere sahip olduu grlmektedir. O bu bilgileri kabilesine Hz. Peygamber tarafndan daha nce slm'a davet amacyla gnderilen eliden almtr.*503+ Bu bilgilerin doruluunu tetkik etmek ve bizzat Hz. Peygamber'le grmek iin de Medine'ye kadar gelmitir. Hz. Peygamber'in Dmm'la konumas sonucu slmiyet adna elde edilen baar fevkalde nemlidir. O, elinin serbest davranmasna msade etmi, istediini sorabileceini belirtmi, bu suretle rahata dncelerini ifade etmesine frsat tanmtr. Eli, karsnda kendisine gveni tam, kesin konuan, getirdii mesajdan emn bir ahsiyet bulmutur. Peygamberimizin tavr, sorulara ikna edici ve kesin cevap verii ziyareti zerinde o derece etkili olmutur ki, yurduna dnnce kabilesine slm' kabul ettirmeyi baarabilmi, eski inanlarn terkettirmi, taptklar putlar krdrm, cami yaptrtm ve ezan okutmutur. Onun gibi pekok kabile temsilcisinin Medine'de slm' kabul ederek yurduna dnd ve kabilesinin Mslman olmas iin faaliyetlerde bulunduu grlmektedir.
148

Heyetlere Medine'de kaldklar sre iinde Kur'an, Snnet ve slm'n temel esaslar retiliyordu. Hz. Peygamber Esed kabilesi heyetinden Hadram b. mir'e bizzat kendisi Abese ve A'l srelerini retmitir. Peygamberimiz baz kabilelerin zel durumlarn dikkate alarak makul isteklerini kabul etmitir. Esed kabilesini slm'a davet ettiinde onlar mallarndan alnan zekatn kendi fakirlerine verilmesi ve ktlk durumunda baka yerelere g etmeleri artyla bat ederek Mslman olmulardr.*504+ Peygamberimiz kabilelerin teden beri sahip olduklar batl inanlar ve bunlarla ilgili uygulamalar ortadan kaldrmaya alyordu. Esed kabilesi heyeti kular azarlamak, onlarn isimlerinden, seslerinden ve geilerinden anlamlar karmak (yfet), talar iaretleyip avularnda sallayarak birtakm anlamlar karmak ve kehanet gibi uygulamalarn hkmn sorduklarnda Peygamberimiz btn bunlar yasaklamtr.505 Uzre heyeti aralarnda bir khin kadn bulunduunu, ona muhakeme iin bavurduklarn bildirirler. inden kamadklar bir meseleyi ondan sorup soramayacaklarn renmek isterler. Peygamberimiz ondan bir ey sormamalarn emreder; ayrca putlar adna kestikleri hayvanlarn etlerini yemelerini yasaklar.*506+Kinde temsilcileri tereyann iine bir ekirge gz saklayarak Hz. Peygamber'in yanna girerler ve gizledikleri eyin ne olduunu sorarlar. Peygamberimiz "Sbhanallah! Bu ancak khinlerin iidir. Khine, khinlie zenmek atetedir"*507+ buyurur. Hz. Peygamber'in slm'a aykr batl anlay ve adetleri ortadan kaldrmaya ynelik uygulamalarna u olay da rnek olarak kaydetmek istiyoruz: Peygamberimiz Cahiliye dneminde kendilerine hayvan yrei yemeyi yasaklayan Cu'f temsilcilerine kzarm bir yrek ikram eder. Eti yemek zere eline alan heyet yesi Seleme b. Yezid'in, muhtemelen heyecandan ve yasak sayd bir eyi yemekten korktuu iin eli titrer. Peygamberimiz kendisine cesaret vererek "Ye onu!" deyince adam yrek etini yer.[508] Hz. Peygamber kabileler arasnda dengeyi korumak, snr tecavzleri sebebiyle ortaya kabilecek tatsz olaylar nlemek ve kabilelerin karlkl olarak haklarna riayet etmesini salamak istiyordu. Bu amala kabilelerin birbirinin topraklarna izinsiz girmelerini yasaklad oluyordu. Nitekim Esed kabilesine Tay kabilesinin sularna ve topraklarna izinsiz girmelerini yasaklayan bir emirnme vermitir.*509+ Szkonusu yaz sadece bu hkmle, balarna Kud b. mir'in tayin edildiini bildiren ibareyi ieriyordu. Hz. Peygamber'in bu ve buna benzer uygulamalarndan, hangi kabilelerde ne tr problemlerin bulunduunu ok iyi bildii anlalmaktadr. Zira o iyi biliyordu ki bir davetin baarya ulamas davetinin, muhatabnn kltrel ve psikolojik yapsn gznnde bulundurarak yaklamasna baldr. Hz. Peygamber'in, kabileler arasndaki problemlerin yannda, kabileler arasndaki ilikiler, tarihler ve aralarnda cereyan eden savalar hakknda da bilgiye sahip bulunduu baz heyetlerle yapt grmelerden anlalmaktadr. Murd kabilesi temsilcisi Ferve b. Mseyk kabilesi adna Medine'ye gelir ve Hz. Peygamber'e bat eder. Peygamberimiz Ferve ile, Murd kabilesiyle Hemdn kabilesi arasnda slm'n ortaya kndan az nce meydana gelen ve Murd kabilesinin byk kayplar vererek yenilgiye uramasyla sonulanan Rezm Sava hakknda konuur. Ona "Rezm Savanda kabilenin bana gelenler sana da tesir etti mi?" diye sorar. Ferve de: "Rezm gnnde benim kabilemin bana gelenlerin benzeri kimin kabilesinin bana gelir de onu zmez?" eklinde cevabn verir. Bunun zerine
149

Peygamberimiz "Fakat bu, senin kabilenin slmiyet'e girmesinde faydal oldu" eklinde bir deerlendirmede bulunur.*510+ Bu konuma ayn zamanda Hz. Peygamber'in kabileler arasndaki eski ekimeleri slm lehine deerlendirdiini gstermektedir. Chiliye dneminde Ammuenes (Umynis) adl puta tapan Havlnler, topluca Mslman olduktan sonra Medine'ye on kiilik bir heyet gndererek Hz. Peygamber'e slmiyet'i kabul ettiklerini bildirirler ve kendilerine dinin hkmlerinin retilmesini isterler. Peygamberimiz onlardan putlarnn kbetini sorar. Havlnler ona ok yal iki kiiden baka tapan kimsenin kalmadn, dndklerinde de ykacaklarn bildirirler. Bu bilgilerden de hangi kabilenin hangi puta taptn Hz. Peygamber'in ok iyi bildii anlalmaktadr. Medine'den ayrllarnda heyetlere verdii talimatlarda Hz. Peygamber'in ihtiyatl davrand, barla elde edilecek baarlara ncelik verdii, gereksiz srtmelere yol aacak faaliyetlerden kabile temsilcilerini sakndrd ve bu konuda gerekirse karar deitirdii de grlmektedir. Murd kabilesinin bakan Ferve b. Mseyk, kabilesinden Mslman olanlarla birlikte slm' henz kabul etmemi olanlara kar savamak iin Hz. Peygamber'den izin alarak Medine'den ayrlr. Peygamberimiz onun arkasndan bir haberci gndererek tekrar huzuruna arr. Ona kabilesini slm'a davet etmesini ve Mslman olanlardan bunu kabul etmesini, ancak kendisinden yeni bir talimat alncaya kadar Mslman olmayanlara kar herhangi bir harekette bulunmamasn tenbih eder.*511+ Peygamberimiz Havln heyetinde olduu gibi kabile temsilcilerine slm'n temel esaslarn, helal ve haram olan hususlar aklamtr. slm'n esaslarn baz kabilelere yazl olarak vermitir.*512+ Ahlk konular da ihmal etmedii grlmektedir. Tay kabilesi temsilcilerine szlerinde durmalarn, emaneti yerine getirmelerini, komulara iyilik yapmalarn, hi kimseye zulmetmemelerini emretmitir. Zulmn ktln zellikle vurgulamak amacyla "Zulm kyamet gn karanlklardr" demitir.*513+ Adiy b. Htim'in yaad blgede avclk nemli bir geim kayna olduu iin bu kabilenin temsilcilerine slm'n av ile ilgili hkmlerini ayrntl bir ekilde retmitir.*514+ Putperestliin ortadan kaldrlmas ve yerine tevhid inancnn yerlemesi iin heyetlere her eyden nce slm'n tevhid inancn bildirmitir. Bunun yannda tevhid inancna taban tabana zt olan putlar krdrmak iin baz heyetleri zel olarak grevlendirmitir. Sakf heyetinden, eskiden taptklar Lt putunu ykmalarn istemi, ancak onlar korkularndan buna yanamak istememilerdir. Hz. Peygamber onlarn bu isteklerini kabul etmitir. nk ama bu ekilde de gereklemi oluyordu. Biri Sakf'li, dieri de Chiliye dneminden beri bu kabile ile dost olan iki kiiyi, Mure b. u'be'yi ve Eb Sfyan b. Harb'i bu putu ykmakla grevlendirmitir. Osman b. Eb'l-As'a da yklan putun yerine Taif Mescidi'nin yaplmasn emretmitir.*515+ Heyetlere putlar krma grevi vermesiyle ilgili bir rnek daha vermek istiyoruz. Becle kabilesinden Cerr b. Abdullah bir heyetle Medine'ye gelerek Mslman olur ve bat eder. Peygamberimiz ona kabilesinin bulunduu yerlerde neler olup bittiini sorar. Cerr, slm'n stnlk saladn, yayldn, mescitlerde ezan okunduunu ve kabilelerin, taptklar putlar yktklarn syler. Peygamberimiz Teble'de Has'amllarn yurdunda bulunan, pek ok kabilenin tapna olan ve Yemen Kbesi olarak bilinen Zlhalasa'nn ne durumda
150

bulunduunu sorar. Cerr b. Abdullah'tan bu putun yerinde durduunu renince yz elli kiiyle onu Zlhalasa'y ykmakla grevlendirir.*516+ Cerr, ad geen putu ykar. Sonunda Has'am kabilesi mensuplar da Hz. Muhammed (s.a.s.)'e tabi olduklarn bildirmek zere Medine'ye bir heyet gnderirler. Onlar Hz. Peygamber'e "Allah'a, O'nun elisine ve onun Allah katndan getirdii eylere inandk. Sen bize bir mektup yaz, biz de onun iinde olanlara tabi olalm" derler. Bunun zerine kendileri iin u belge yazlr: "Bu, Allah'n elisi Muhammed'den Be'de ve lde yaayan Has'amllara bir ahidnmedir. Chiliye dneminde dklm olan kanlarnzdan dolay intikam almanz kaldrlmtr. Sizin iinizden her kim slmiyeti isteyerek veya istemeyerek kabul ederse, bolluk ve ktlk zamanna gre artaneksilen, yamur suyu veya ebnem suyu ile sulanan yumuak arazideki ziraatn yetitirilmesi ve yenilmesi kendisine aittir. Akan su ile sulanan yerlerden r, yani onda bir, kuyu ile sulananlardan ise yirmide bir alnr". Has'amllar iin dzenlenen yaz, kan davalarnn yasaklandna dair ifadeleri ve arazi rnlerinden tahsil edilecek zekatn miktarlarn iermesi bakmndan nemlidir. Cerr b. Abdullah rneinde olduu gibi Peygamberimiz Yemen'de baz kabileleri ve ahslar slm'a davet iin merkezden ordular gndererek slm' yaymak zere faaliyete gemek yerine, yeni dini benimseyen kabile liderlerini kendi vatandalarna ve komu kabilelere gndermitir. Onun bu tutumu, toplum psikolojisini gz nnde bulundurduunu ortaya koymaktadr.*517+ Ayn ekilde Ezd kabilesinden Medine'ye on kiilik bir heyetle gelip Mslman olan Surad b. Abdullah', Surad Ezdlilerinin bana tayin etmi ve ona, kendi kabilesinden Mslman olanlarla birlikte yaknlarnda bulunan Yemenli mrik kabilelerle mcadeleye girimesini emretmitir. Surad b. Abdullah da kendilerine komu olan Cre halkn slm'a davet etmek zere harekete gemitir. Onlarn bu daveti reddetmeleri zerine Surad, ehri kuatm, uzun ve planl bir mcadeleden sonra nihayet onlar yenilgiye uratmtr. Sonunda Cre temsilcileri de Hz. Peygamber'e gelerek Mslman olmulardr. Peygamberimiz onlara u szleriyle iltifatta bulunmutur: "Ho geldiniz! nsanlarn en gzel yzlleri, en doru, en tatl szlleri, emaneti en ok gzetenleri! Sizler bendensiniz, ben de sizdenim". Peygamberimiz onlara hayvanlar iin otlak olmak zere Cre civarndaki belirli koruluklar tahsis etmitir.*518+ Hz. Peygamber tarafndan baz heyetlere yklenen deiik mkellefiyetlere rastlanmaktadr. Aada kaydedeceimiz uygulama bize slm tarihinin daha sonraki dnemlerinde zviyelerin geleni geeni arlamak suretiyle rden muaf tutulmasn hatrlatmaktadr. Yemen'den Hz. Peygamber'e gelen heyetler arasna bulunan Ben Brk temsilcileri Mslman olurlar. Bunun zerine Hz. Peygamber onlar iin u belgeyi yazdrr: "Bu, Allah'n elisi Muhammed'in Ezd kabilesine yazd ahidnmedir. Brk kabilesinin meyve aalar kesilmeyecek, kendileri istemedike vahalarnda hayvan otlatlmayacaktr. Onlar da sava ve ktlk zamanlarnda yanlarna gelen Mslmanlar gn misafir edeceklerdir. Meyveleri olgunlat zaman yolcular dalndan koparmamak ve toplayp gtrmemek artyla yere dklenlerden karnlarn doyurabileceklerdir".*519+ Peygamberimiz, slm'n yasak ettii hususlarda heyetlere kesinlikle taviz vermiyordu. Sakf heyeti adna konuan Abdyll b. Amr zina, arap ve rib gibi kt alkanlklar kabilesinin brakamayacan sylemitir. Fakat Hz. Peygamber bu artlar asla kabul etmedii gibi, kendilerine bu uygulamalarn herbirini yasaklayan yetleri okumutur.*520+ Sakf temsilcileri Lt adndaki puta yl daha tapmalarna izin verilmesini istemiler, fakat
151

Peygamberimiz bunu asla kabul etmemitir. Sonunda Sakf temsilcileri Mslman olmular ve Hz. Peygamber'in ad geen kabileye yazd bir mektupla geri dnmlerdir. u kadar var ki Mslman olduklarn ve Hz. Peygamber'den aldklar emirleri bir mddet kabilelerinden gizlemiler, daha sonra uygun bir ekilde onlara slm' anlatmlar ve bu suretle kabilelerinin Mslman olmasn salamlardr.*521+ ayet heyetlerin geldii yrelerde slm'n haram kld maddeler retiliyorsa, Hz. Peygamber slm'n bunlar hakkndaki hkmlerini kendilerine bildirmitir. Ceyn temsilcileri Medine'ye geldiklerinde Yemen'de imal edilen ikilerin hkmn sorarlar. Bu meyanda bal arab (bit') ve arpadan yaplan iki (mizr) nin adn zikrederler. Peygamberimiz bu ikilerin kendilerini sarho edip etmediini sorar. "ok iersek sarho oluruz" cevabn verirler. Bunun zerine Peygamberimiz "ou sarho eden eyin az da haramdr" buyurur. ilerine iirmek iin arap bulunduran bir adamn durumunu sorduklarnda da "Her sarho edici ey haramdr" cevabn verir.*522+ Kendilerinin zm ve iki sahibi olduklarn, arabn haram klndn ve zm ne yapacaklarn syleyen Frz ed-Deylem'ye "Onu kurutup kuru zm yapnz" der.*523+ Heyet yelerinde aile hukuku ile ilgili yeni dzenlemelere aykr olan eski uygulamalar varsa bunlar deitirmitir. slm' kabul etmezden nce iki kz kardele evli olan Frz edDeylem'ye bunlardan birini boamasn emretmi ve o da boamtr.*524+ Peygamberimiz heyetlere, toplumun her kesimine adaletli bir ekilde davranlmas ve deer verilmesi gerektiini gstermek amacyla baz uygulamalarda bulunmutur. Hicretin 9. ylnda Medine'ye gelen yetmi-seksen kiilik Ben Temim heyetiyle birlikte o srada ocuk yata bulunan Amr b. Ehtem de gelir. Heyet yeleri onu eyalarnn bana nbeti olarak brakrlar. Peygamberimiz heyet yelerine birtakm hediyeler verir. lerinde hediye almayan kimse olup olmadn sorar. Eyalarnn yannda bir ocuk kaldn sylerler. Hz. Peygamber onun da gnderilmesini ister. Kays b. sm adl heyet yesi, onun ata tarafndan izzeti olmayan bir ocuk olduunu syler. Peygamberimiz de "Olsun, o, heyet olarak gelmitir. Bahi almaya hakk vardr" buyurur. ocuu getirtir ve bahiini verdirir.*525+ Benzer bir olay da Tcb heyeti ile yaanmtr. Hz. Peygamber ad geen kabilenin temsilcilerine bahi verdikten sonra ilerinden bir genci bineklerinin yannda braktklarn renince onu da artarak hediyesini vermitir.*526+ Hz. Peygamber'in Mslman olan kabilelere valiler, zekat tahsil memurlar ve slm' reten elemanlar gndermesini, ilgili blmlerde ilediimiz iin o hususlar burada tekrarlamak istemiyoruz. slm'n yaylmas ve yerlemesi asndan zellikle eitim-retim faaliyetlerinin nemi ok byktr. Bununla ilgili bilgi iin eitim-retim faaliyetlerini ele aldmz blme baklabilir.

Hz. MUHAMMED'N RNEK KLNDEN KESTLER

1- Davetilii
152

Kur'n- Kerim'de Hz. Peygamber "Allah'n davetisi"*527+ olarak vasflandrlm; ona yklenen grev de "t ver", "davet et", "tebli et", "ikaz et" gibi emirlerle ifade edilmitir. Kendisine uyarma (inzr) ve mjdeleme (tebr) grevi verilmi; uyaran (nezr), uyarc (mnzir), ve mjdeci (mbeir, ber) olarak nitelendirilmitir.*528+ Btn insanlara mjdeci ve uyarc olarak gnderildii, dolaysyla peygamberliinin evrensel nitelie sahip olduu belirtilmitir.*529+ Hz. Peygamber, en yaknlarndan balayan, daha sonra btn Arap Yarmadas'n kapsayan, hatta yarmadann snrlarn aan davet faaliyetlerini peygamberlik grevi boyunca srdrm ve bu hususta byk baar elde etmitir. Onun uygulad davet metotlar tutarl, mantkl, sistemli, gereki ve baarya gtrc zellie sahiptir. Bu suretle nce etrafnda inanl bir kitle, daha sonra da balatt davet faaliyetlerini baka lkelere tayacak toplumu oluturmutur. Kendisi, Allah'n elisi sfatyla komu lkelerin devlet bakanlarna davet mektuplar gndermitir. Bu faaliyetiyle, sonraki yzyllarda hzla geliecek olan evrensel davet almalarn balatmtr. Hz. Peygamber'in davetinin baarya ulamasnn eitli etkenleri vardr. Bunlarn banda, bizzat kendisinin, davet ettii dine samimiyetle balanmas ve bu dinin prensiplerini kendi hayatnda uygulam olmas gelmektedir. Gerekten o, slm'n insanlara ykledii ykmllklerin hibirinden kendisini hari tutmamtr. Farzlar nce kendisi uygulam, yasaklara nce kendisi uymu ve en yaknlarna tatbik etmitir. Hz. Peygamber'in davet faaliyetlerinin baarya ulamasnn etkenlerinden biri de mitsizlie ve karamsarla kaplmakszn almalarn daima sabr, azim, inan ve kararllkla srdrm olmasdr. O, davet almalarnda sosyal ilikilerini aralksz bir ekilde srdrm ve bu ilikilerden byk lde istifade etmitir. rnein mslman olanlarn yansra, henz slm'a girmemi bulunan akraba ve evresiyle ilgisini de srarla devam ettirmitir. Toplum zerindeki etkilerini gz nne alarak, kabile bakanlarna zel ilgi gstermitir. Davetini sunmak zere toplantlar dzenlemi, ar, pazar, panayr ve ev gibi, insanlarn toplu olarak bulunduu her yerde tebli faaliyetini srdrmtr. slm'a davet iin hi kimseyi hakir grmemitir.*530+ Hz. Peygamber muhataplarn tanmaya byk nem verir, onlarn duygularn, isteklerini ve fert olarak zelliklerini dikkate alr, kendilerine deer verir, ilgi gsterir, yaknlama teminine gayret ederdi. Muhataplaryla ortak noktalarda birleme esasndan hareket ederdi. Faaliyetlerinde af, msamaha, yumuaklk, efkat ve merhameti; kin, fke ve zorbala tercih ederdi. Kur'an- Kerim'de Hz. Peygamber'in lh bir ltuf sayesinde insanlara yumuak davrand belirtilir; kaba ve kat kalpli olduu takdirde evresinden dalp gidecekleri uyarsnda bulunulur.*531+ Hz. Peygamber insanlarn kusurlarn yzne vurmazd; eletirilerini isim vermeden yapard. nk kiinin hatasn yzne vurmak, mahcup olmasna ve toplumdan uzaklamasna yol aabilir. Muhataplarnn farkl tepkilerine kar daima azim ve mitle davetine devam etmitir. zellikle Mekke dneminde daveti kabul etmeyen kabilelerden kimisi kaba, kimisi kibar, kimisi kaamak bir ekilde olumsuz cevap vermitir. Fakat o, sebatla, mitsizlie kaplmadan, azimle gayret gstermi, her frsatta davetini tekrar etmitir.
153

Peygamberimiz hibir kimseyi slm' kabule zorlamamtr. nk onun grevi insanlar zorla dine sokmak deil; slm' tebli etmek ve uyarmaktr. nsanlar zorla slm'a dahil etmek, arzu edilenin aksine sonular dourur; slm'n son derece kar kt ve istemedii mnfkl yaygn hale getirir, insanlar iki yzl yapar. Halbuki slm samimi olmaya, samimi olarak inanmaya byk nem verir. Hz. Peygamber'in, davet faaliyetlerini yrtrken takip etmi olduu metot insanlar gzel tle slm'a armaktr. Bu esaslar dorultusunda hareket eden Hz. Peygamber, hibir Yahudiyi, Hristiyan veya baka bir din mensubunu dinini terkedip slm'a girmesi iin zorlamamtr. Bilakis onlar zorlamakszn slm'a davet etmi; kabul etmedikleri takdirde kendilerine belli artlar erevesinde din ve vicdan zgrl salamtr. Kur'an- Kerim'de insanlarn iman etmeleri iin zorlanamayaca, hatta Hz. Peygamber'in bu konuda, sorumluluk duygusuyla gcnn yettiinin tesinde kendisini zorlamasnn bile uygun olmad*532+ ifade edilmektedir. Peygamberimiz almalarnda hibir zaman ahs menfaat arzusu gzetmemitir. Nitekim Kur'an- Kerim'de onun uyarma ve mjdeleme grevinin karl olarak bir cret istemedii bildirilir.*533+ Onun vefatndan sonra da Mslmanlar slm'a daveti, kendilerinin kanlmaz grevlerinden biri olarak kabul etmilerdir.*534+ Burada, bir daveti olarak Hz. Peygamber'de Allah Tel'nn bulunmasn istedii bir nitelie iaret ederek bu bahsi bitirmek istiyoruz. Mddessir Sresinde "Kalk ve (insanlar) inzr et. Rabbini byk tan" hitbyla insanlar dine davet etmesi emrolunduktan sonra Hz. Peygamber'den "elbisesini temiz tutmasnn" emredilmesi, davet asndan konuya bakldnda son derece dikkat ekicidir. yet-i kermede geen ve temizlenmesi istenen "elbise"den maksadn ne olduunu izah hususunda amel, kalp, nefis, beden, ahlak, din ve elbise eklinde,*535+ kiinin madd ve manev ynn kapsayan geni yorumlar yaplmtr. Bununla birlikte, maksat ne olursa olsun, gerek beden ve kyafet, gerekse kalp ve ahlak temizliinin iletiim asndan nemli olduu ortadadr. Bu hitaba muhatap olduunda artk Hz. Muhammed Allah'n elisidir, slm'a davetle emrolunmutur, yet-i kermede madd ve manev temizlie dikkat etmesi vurgulanmtr. 2- Doruluu ncelikle belirtmek gerekir ki, Hz. Peygamber bir doruluk abidesi idi. Ayn zamanda doru insanlardan oluan bir toplum oluturmak onun en byk hedefiydi. Bu bakmdan nce kendisi doruluk rnei olmutur. Gerekten doruluk, onun hayatnn her safhasnda grlen bir haslettir. Onun ii ile d, z ile sz birdi. Bir baka ifade ile olduu gibi grnr, grnd gibi olurdu. Syledikleri ile yaptklar arasnda uyumsuzluk yoktu. Doruluu ile insanlara rnek olduu gibi bu konudaki szleriyle de mmetini dorulua sevketmeye gayret gstermitir. Kaynaklarda onun dorulukla, doruluun faziletiyle ilgili yzlerce sz mevcuttur. Hz. Peygamber bireyden doru olmasn isterken, dier insanlara da doruluun telkinini emretmitir. Bu konudaki bir sz yledir: "Doru olunuz; dorulua yneltiniz".*536+ "Y Reslallah! slm hakknda bana yle bir sz syle ki, onu senden sonra hi kimseye sormayaym" diyen bir kiiye "Allah'a inandm de, sonra da dosdoru ol"*537+ demitir. Bu sznde dosdoru olmay, Allah'a imandan hemen sonra dile getirmesi ve dorulukla Allah'a iman arasnda balant kurmas dikkat ekicidir. "Yalandnz y Reslallah" denildiinde
154

"Beni Hud ve Vka sreleri yalandrd"*538+ demitir. nk Hd Sresinde "Seninle beraber tevbe edenlerle birlikte emrolunduun gibi dosdoru ol"*539+ buyurulmutur. Yukardaki yet-i kermeye ve bu konudaki daha baka yet-i kermelere gre doru davranmak ona ve btn Mslmanlara Allah'n emridir. Doruluu hayatnda uygulayan Hz. Peygamber'in bu yndeki tavsiyeleri de toplum zerinde tesirli olmutur. Onun doruluu konusunda dostlar, dmanlar, muhalifleri, hasl herkes szbirlii etmitir. Eb Sfyan henz Mslman olmad bir srada bir Suriye seyahati esnasnda Bizans mparatoru Herakleios, Hz. Muhammed (s.a.s.) hakknda bilgi almak zere kendisini huzuruna ardnda, onun zelliklerini sayarken, doru olduunu ve doruluu emrettiini ifade etmitir. Doruluun zdd olan ikiyzllk, yalanclk, sahtekrlk gibi kt huylar bireyler arasnda salkl ilikiler kurma imkann ortadan kaldrr. Hz. Peygamber de daima, insanlara bu huylardan iddetle kanmalarn sylemitir. Yalan sylemeden, hile ve sahtekarlk yapmadan mutlu bir hayat srlebileceinin somut rneini kendi hayatnda gstermitir. Bunun yannda insanlara da bu dorultuda emir ve tavsiyelerde bulunmutur. Dorulukla elien davranlarn her eidini kt grmtr. Bir ocuu "Gel sana unu vereceim" diyerek arp da sonra bir ey vermemeyi bile aldatma ve yalan saym; bu tr davranlardan kanlmasn istemitir.*540+ u olay, bu hususa gzel bir rnektir. Bir gn Hz. Peygamber Abdullah b. Amr XE "Abdullah b. Amr" 'n evinde misafir iken, annesi onu bir ey vereceini syleyerek yanna arr. Hz. Peygamber ocua ne vermek istediini sorar. Annesi hurma vereceini syler. Bunun zerine Hz. Peygamber "Eer aldatp bir ey vermeseydin sana bir yalan yazlm olurdu"*541+ buyurur. Doruluun iyilie, iyiliin cennete gtreceini, yalann ktle, ktln ise cehenneme srkleyeceini veciz bir ekilde vurgulam, yalandan iddetle kanlmasn istemitir. Sorulan bir soru zerine Mslmann korkak olabileceini, cimri olabileceini, ama asla yalanc olamayacan ifade etmitir.*542+ Kaynaklarda onun doruluun fazileti ve yalann ktl ile ilgili yzlerce sz bulunmaktadr. Hz. Peygamber asla hinlik yapmamtr. Bir sznde hinlikten Allah'a sndn dile getirmitir.*543+ En azl dmanlarna bile hinlik dnmedii grlmektedir. Mekke'nin Fethi'nde, grldkleri yerde ldrlmelerine izin verilenler arasnda bulunan Abdullah b. Sa'd b. Eb Serh'i baladktan sonra sahblere syledii sz dikkat ekicidir. Bununla ilgili olayn gelimesi ksaca yledir: Abdullah nce Mslman olup hicret etmi, vahiy ktipleri arasnda yer alm, ancak daha sonra irtidat edip Mekke mriklerinin yanna dnerek onlarn slm aleyhindeki almalarn desteklemiti. Mekke'nin Fethi'nde ldrleceini anlaynca st kardei olan Hz. Osman'a snd. Yaptklarndan pimanlk duyduunu belirterek ondan kendisi iin Hz. Peygamber'den eman dilemesini istedi. Neticede Hz. Osman'n ricas zerine Hz. Peygamber onu affetti ve batn kabul etti. Abdullah, Hz. Osman'la birlikte Hz. Peygamber'in yanndan ayrldktan sonra onu ldrmek zere frsat kollayan baz sahbler, eman vermeden nce kendilerine onu ldrmeleri ynnde niin iarette bulunmadn sordular. Bunun zerine Hz. Peygamber "m etmek hinliktir. Peygamber'e m etmek yakmaz"*544+ dedi.

155

Hz. Peygamber her zaman sznde durmutur. Dier ahlk faziletlerde olduu gibi bu konuda da mmeti iin rnek bir yaay srdrmtr. Verdii szde durmay imandan saym, aykr davranmay ise mnafklk almeti kabul etmitir. nk verdii szde durmamak, szne gvenilmez olmak, imann znde bulunan doruluk vasf ile elimektedir. Kendisi birine sz verdii, vaad veya taahhtte bulunduu zaman onu yerine getirirdi. Antlamalara uyard. Aada anlatacamz olay onun antlamalara riayete ne derece nem verdiini gayet gzel bir ekilde gzler nne sermektedir: Eb Basr adl sahb Mslman olduu iin Kurey mrikleri tarafndan hapse atlr. Hudeybiye Antlamas'ndan sonra bir yolunu bularak kaar ve Medine'ye Hz. Peygamber'in yanna gelir. Mrikler Eb Basr'in kendilerine iade edilmesi iin derhal Medine'ye iki adam gnderirler. Peygamberimize hitaben bir de mektup yazarlar. Mektubu bey b. Ka'b'a okutan Hz. Peygamber daha sonra Eb Basr'i ararak, Hudeybiye antlamas gereince kendisini Kureylilere teslim etmek zorunda olduunu bildirir. Eb Basr ise teslim edilmemesini ister. Fakat Peygamberimiz "Bildiin gibi biz Kurey mriklerine sz verdik. Dinimizde vefaszla yer yoktur" der. Ancak mriklere verdii szde durmaya zen gsterirken Mslman da gcendirmez; Allah'n ona ve onun durumundaki Mslmanlara bir k yolu gstereceini syler.*545+ Yine Hudeybiye'de gelien bir baka olay bu hususa gzel bir rnektir: Hudeybiye'de antlama metni imzalandktan sonra Kurey heyetinin bakan Sheyl b. Amrn olu Eb Cendel, Mslman olduu iin atld hapisten kaarak ayaklarndaki zincirleri sryerek Mslmanlara snr. Antlama gereince Hz. Muhammed (s.a.s.), Kureylilerle yapt antlamaya sadk kalacana dair Allah adna sz verdiini belirtip kendisine sabr tavsiye ederek onu babasna iade eder.*546+ 3- Lzumsuz Davranlar Karsnda Tutumu Hz. Peygamber, tabiatlar gerei baz kimselerin sergiledii kaba ve lzumsuz davranlardan holanmazd. Mslmanlar Bedir Sava'na giderken yolda bir bedevye rastlarlar; ondan bilgi almak isterler. Fakat adamda bilgi olmadn grrler. Peygamber'e selam vermesini isterler. Adam iinizde peygamber var m diye sorar. "Evet" derler. Selam verir. "Eer sen peygamber isen bu devemin karnndakini bana bildir" der. Orada bulunan Seleme b. Selme, "Onu Peygamber'e sorma, bana gel ben sana haber vereyim" der ve baz eyler syler. Seleme'nin bu davran Hz. Peygamber'in houna gitmez. Adama kar kaba ve fhi eyler sylediini belirtir.*547+ Ayn sahbnin Bedir savandan Medine'ye dnerken sarfettii baz szler karsnda Hz. Peygamber'in taknd tavr da anlamldr. Bedir sava esnasnda Medine'de kalan Mslmanlar Hz. Peygamber'i ve mcahitleri kutlamak iin karlarlar. Seleme b. Selme'nin "Bizi ne iin kutluyorsunuz? Allah'a andolsun ki biz, balanm develer gibi salar dklm ihtiyarlarla karlatk ve onlar boazladk" eklinde mnasebetsizce sz karsnda tebessm eder; Mslmanlarn baarsn kmsememesi yolunda ona u sz syler: "Kardeim! Onlar erf ve reislerdir". Bu rivayetler, Hz. Peygamber'in lzumsuz davranlardan holanmadn ortaya koyduu gibi, baz sahblerin Hz. Peygamber karsnda son derece serbest davrandn, Hz. Peygamber'in de onlar krmadan, sert davranmadan cevaplar verdiini gstermektedir. Birinci olay, chiliye Arabnn peygamber anlayn ve bir peygamberden beklentisini ortaya koymas asndan da ayrca dikkat ekicidir. 4- Nezketi
156

Hz. Peygamber nzik ve kibar bir kimseydi. Bu niteliini hayat boyunca aile fertlerine, dier Mslmanlara, Medine'de kendisini ziyarete gelen heyetlere, davette bulunduu ahslara ve mektup gnderdii kimselere kar davranlarnda grmek mmkn olduu gibi, bunun dnda, mriklere kar davranlarnda mahede etmek de mmkndr. Szgelimi Umret'l-Kaz esnasnda gnlk mddet dolunca, Hz. Peygamber, Ebtah mevkiine kurulmu olan deri adrnda ensardan Sa'd b. Ubde ile birlikte otururken Kurey mriklerinden Sheyl b Amr ile Huveytb b. Abdluzz, onun yanna gelirler. Antlamaya gre gnn dolduunu hatrlatarak Mekke'den kmasn isterler. O esnada Sa'd b. Ubde Sheyl b. Amr'a kzar ve ona u szleri syler: "... Buras ne senin ve ne de babann topradr. Reslllah buradan ancak antlamaya uyarak gnl rzasyla kar". Bunun zerine Peygamberimiz tebessm eder. Sa'd'a dnerek "Konak yerimizde bizi ziyarete gelenleri incitme" buyurur ve sahbeye hareket emri verir.[548] 5- Hayata yimser Bak Hz. Peygamber hayata iyimser bakar ve etrafndakilere de yle tavsiye ederdi. Yznden tebessm eksik olmazd. En skntl annda bile zntsn belli etmez, yanndakilerin iini karartacak tavr sergilemezdi. Halbuki o, Mekke dneminde mriklerin eziyetlerine ve Medine dneminde de eitli saldrlara ve sikastlere maruz kalm, skntlarla karlamtr. nsanolu iin en byk felaketlerden biri olan savalarla, silahl saldrlarla defalarca kar karya gelmitir. A kald zamanlar olmutur. Btn bunlarn yannda, alt defa evlat acs yaamtr. Hz. Fatma hari, dier btn ocuklarn salnda iken kaybetmitir. Kaynaklar bize kzlarnn ve olu brahim'in vefatnda son derece zldn ve gzlerinden yalar aktn naklederler.*549+ brahim'in vefat esnasnda karsndaki daa dnerek unlar sylemitir: "Ey da! Benim bama gelen senin bana gelseydi yklp giderdin. Fakat biz, Allah'n emrettii gibi 'biz Allah'n kullaryz ve biz O'na dneceiz,*550+ hamd lemlerin Rabbi Allah'a mahsustur'[551] deriz".[552+ Bu sz, onun karlat glklerin, ektii skntlarn boyutunu; bunun yansra sabrnn, metanetinin, teslimiyetinin derecesini ve beer ynn ortaya koymas bakmndan dikkat ekicidir. Hz. Peygamber aile fertlerine olduu gibi, sahbeye de ok dknd; onlarn bana gelen musibete kendi bana gelmi gibi zlrd. Szgelimi Bi'rimane'de, yetmi kiilik tebli heyetinin mrikler tarafndan hince katliama uramasna son derede zlmtr. Btn bu znt ve sknt verici olaylar onun dnyasn karartmamtr. Tam tersine metanetini daima muhafaza etmitir. Hibir zaman mitsizlie kaplmamtr. Hayata iyimser bak onun en nemli rnek davranlarndan ve zelliklerinden biridir. yimserlik ve yksek moral, baarya ulamann ve rnekliin temel unsurlarndandr. nsanlarn, morali bozuk, hayata ksm birisini rnek almak istemeyecekleri tabidir. 6- Alak Gnlll Tarih boyunca insanlk, eline geirdii madd veya manev gle, kendi cinsine, hatta Allah'a bile kafa tutan nice iktidar sahibi tanmtr. Ancak, hem madd ve hem de manev gce sahip olan Hz. Muhammed (s.a.s.) farklyd. O bir sznde "Ben ne bir kralm, ne de zorbaym; bilakis Kurey'ten kurutulmu et yiyen bir kadnn oluyum"*553+ demitir. Bu szyle halktan biri olduunu vurgulamtr. Kendisi Kelime-i ehdet'de de ifadesini bulduu ekliyle "Allah'n kulu ve elisidir". Bu zellik, onun btn hayatna yansmtr. Szgelimi bir
157

toplulua girdiinde bo bulduu yere oturduunu gryoruz. Gerekten, hayatn bir "devletli" gibi deil sradan bir "Allah'n kulu" olarak yaamtr. Debdebesiz, sade bir hayat tarzn seen Hz. Peygamber'in hayatnda "peygamberliin kiisel bir menfaat iin kullanld da grlm deildir."*554+ Yal sahb Mahreme b. Nevfel bir gn Hz. Peygamber'in kendisine gelen elbiseleri dattn duyar. Olu Misver'i yanna alarak Hz. Peygamber'in evinin nne gelir. Ona Hz. Peygamber'e seslenmesini syler. Fakat ocuk ekinir. Bunun zere Mahreme "Evladm, o bir zorba deildir"*555+ diyerek ocuu rahatlatr. Mahreme b. Nevfel'in bu sz, Hz. Peygamber'in, iinde yaad toplum tarafndan nasl alglandn aka gstermektedir. Arnaldez'in tabiriyle o, "Hibir zaman despot olmamtr."*556+ Mslman olmadan evvel bir Hristiyan ve slm dman olan, daha sonra bir heyetle Medine'ye gelen Adiy b Htim et-T, Hz. Peygamber'in yannda akrabasndan bir kadn ve ocuklarn bulunduunu grnce, onda ran ve Bizans krallarnn niteliklerinin bulunmadn anlar.[557] Hz. Peygamber, Adiy b. Htim'i evine gtrrken, kendisini durdurup skntsn anlatan yal bir kadnn uzun mddet derdini dinler. Evine vardklarnda ii lif dolu deri minderini misafire verip kendisi yere oturur. Onun bu davranndan tr Adiy b. Htim "Vallahi bu bir kral deildir"*558+ deerlendirmesini yapar ve sonunda mslman olur. 7- Arlklar Karsndaki Tutumu Hz. Peygamber arlklklardan holanmaz, bu tr davranlardan uzak durur, hibir zaman ifrata kaan duygu ve dncelerin etkisi altnda kalmaz, sahbleri de bu konuda ikaz ederdi. slm'a sz getirebilecek, insanlar usandracak, slm'dan nefret ettirecek davranlar, slm'n temel prensiplerini zedeleyici hareketleri hi ho karlamazd. Bu tr olaylar kendisine intikal edince zlr ve hatta fkelenirdi. Bu gibi durumlarda ak tavr taknr ve byle davranlarda bulunanlar uyarrd. Bu konudaki tutumuna birka rnek verelim. Sahblerden birisi cemaate namaz kldrrken uzun sreler okuyarak namaz iyice uzatr. Bu durumu cemaatten birisi Hz. Peygamber'e iletir. Bunun zerine Hz. Peygamber ayaa kalkarak toplulua kar u veciz konumay yapar: "nsanlar! inizde halk nefret ettirenler var. Herhangi biriniz imamla geip de halka namaz kldrrsa namaz uygun bir ekilde ksa kessin. Zira onlar arasnda hasta, yal ve ii-gc olanlar vardr". Olay anlatan sahb, Hz. Peygamber'i o gnk konumas esnasndaki kadar fkeli hi grmediini sylemektedir.[559] Sakf heyeti Medine'ye gelip Mslman olunca, ilerinden heyetin en gen yesi olan Osman b. Eb'l-As' kendi kabilesine vali ve imam tayin eder. Ona u tavsiyede bulunur: "Sen imamlk yaptnda halka namaz hafiflet, namaz itidal zere kldr. Halkn en zayf olanlarn, ilerindeki yallarn, kklerin, zayflarn ve ig sahibi olanlarn durumlarn gz nnde bulundur".[560] Hz. Peygamber, helal olan iki durumdan birisini semek gerektiinde kolay olann tercih ederdi. badetlerde ftrat, yani yaratl ve insann yeteneklerini zorlamazd. Mekke'nin Fethi'nde Peygamberimizin yanna bir adam gelerek "Ben, Allah sana Mekke'nin fethini nasip ederse Beytlmakdis'de namaz klmay adadm" der. Peygamberimiz "Burada klman daha faziletlidir" karln verir. Hz. Peygamber'in hanm Meymne de "Y Reslallah! ayet Allah
158

sana Mekke'nin fethini nasip ederse Beytlmakdis'de namaz klmay adadm" der. Peygamberimiz ona da unu syler: "Senin buna gcn yetmez...". Bunun zerine Meymne "nmde ve ardmda muhafzlarla giderim" deyince "Sen buna g yetiremezsin. Beytlmakdis'in kandillerinde yaklacak ya gnder. Oraya gitmi gibi olursun" der. Meymne, Beytlmakdis'in kandillerinde yaklmak zere ya satn alnmas iin her yl Kuds'e para gnderirdi.[561] Hz. Peygamber, ibadetlerin fsnda da insan takatn zorlamay ho karlamazd. Enes b. Mlik'in anlattna gre bir gn Hz. Peygamber Mescid'e girdiinde iki direin arasna ekilmi bir iple karlar. "Bu ip nedir"? diye sorar. "Bu Zeyneb'in ipidir. Namazda ayakta durmaktan yorulunca bu ipe tutunur" derler. Hz. Peygamber bunun zerine yle buyurur: "Hayr, bu ipi znz. Sizden biriniz zinde ve din olduu mddete namaz klsn. Yorulunca da hemen otursun".[562] 8- Gvenilir Oluu Gzel ahlkn en nemli zelliklerinden olan gvenilirlik, ayn zamanda peygamberlerin genel niteliklerindendir. Hz. Peygamber, genliinden itibaren gvenilir olarak tannmtr. O, yirmi be yalarnda iken Mekke'de sadece "el-Emn" diye anlyordu. 35 yanda iken, Kbe'nin tamiri esnasnda Hacerlesved'in yerine konulmasnda Kurey kabilesi arasnda kan anlamazlkta meselenin halledilmesi, ertesi gn Kbe'ye ilk girecek ahsa braklmt. Tam o esnada Hz. Muhammed (s.a.s.)'in geldiini grnce "el-Emn" geliyor diyerek sevinmilerdi. Onun "el-Emn" lakabyla anldna dair kaynaklarda daha pekok rnek vardr. Mekkeliler, kendisine kymetli eyalarn teslim ederlerdi. Hz. Muhammed (s.a.s.) bu emanetlere asla ihanet etmez ve sahiplerine salam bir ekilde iade ederdi. Emanetlere en zor annda bile hainlik yapmamtr. Bilindii zere Medine'ye hicret edecei gece mrikler, ldrmek maksadyla onun evini kuatmlard. Evini terketmeden nce, yannda bulunan emanetleri Hz. Ali'ye teslim etmi ertesi gn sahiplerine vermesini istemitir. Burada dikkat ekici bir husus vardr. Hz. Muhammed (s.a.s.)'in Hz. Ali'ye teslim ettii bu mallarn mriklere ait olduu anlalmaktadr. nk o srada Mslmanlar Medine'ye hicret etmilerdi. Mekke'de birka Mslman kalmt. slm dininin baarya ulamasnda Hz. Peygamber'in gvenilir oluunun pay byktr. ayet davranlaryla gven vermeyen birisi olsayd insanlar onun etrafnda toplanmazd. Hz. Peygamber ahslara, ahslarn mallarna ihanet etmedii gibi, kamu malna da ihanet etmemitir. Nitekim Huneyn Sava'ndan sonra ganimetlerin topland yerde durmu ve eline devesinin hrgcnden bir ty alarak unlar sylemitir: "nsanlar! Benim sizin ganimetinizde gzm yoktur. Hatta u tyde bile".*563+ Sahblere daima gvenilir olmay telkin ederdi. Emanetin zdd olan hiyanetin irkin bir davran olduunu sylerdi. Sahbler de Hz. Peygamber'i emn olarak tanmlar ve sonsuz bir gvenle kendisine balanmlardr. Hz. Peygamber, iman ile gvenilir kimse olmak arasnda sk bir ba bulunduunu bildirmitir. Bu hususla ilgili szlerinden birka yledir: "Kiinin kalbinde iman ve kfr bir arada bulunmaz. Gvenilirlik ve hinlik de bir arada olmaz".*564+ "M'min, insanlarn
159

kendisine gvendii kimsedir. Mslman, dilinden ve elinden Mslmanlarn slim olduu kiidir. Nefsim kudret elinde bulunan Allah'a andolsun ki, ktlklerinden komusunun emn olmad kimse cennete giremez".*565+ "Emanet(e riayet)i olmayann iman yoktur".*566+ Gven duygusu, toplumun her kesiminde ve her alanda bulunmas gerekir. Anne babann ocua, ocuun anne babasna; elerin birbirine; mirin memura, memurun mire; iinin iverene; iverenin iiye; satcnn mteriye; mterinin satcya gven duyduu bir toplum salkl bir yapya kavumu olur. Burada Hz. Peygamber'in ok nem verdii alveriteki gven zerinde ksaca durmak gerekir. ncelikle belirtmek gerekir ki, alveriin z karlkl gvendir. Alverite gven ortadan kalkt ve gvensizlik yaygnlat zaman insanlarda her eyi phe ve ihtiyatla karlama duygusu geliir. nsanlar arasndaki manev balar zayflar. ekingenlik ve sevgisizlik meydana gelir. Kendisini aldatan veya aldatmaya alan insana kar kimsenin sevgi ve sayg duymayaca ve hatta nefret edecei kesindir. nsanlar, szne ve iine gvenilmeyen kimselerle irtibat kurmaktan ekinirler. ayet bu kii ticaretle urayorsa alveri yapmaktan, mteri ise mal vermekten, sanatkar ise i sipari etmekten kanr. Dolaysyla bu tr kiilerin mallarna ve almalarna rabet azalr, kazanlar artmaz. te Hz. Peygamber'in "hainlik fakirlik getirir" szndeki incelik burada yatmaktadr. Ama tersi olursa, yani herkes birbirine gvenirse kazan, retim ve tketim artar. Bu da bollua ve zenginlie vesile olur. Ticaretle uraanlarn topluma yapt hizmetler inkar edilemez. nk herkes maln retildii yere kadar gidip ihtiyacn karlayamaz. Nitekim Hz. Peygamber ticaret erbabnn kiiye ve topluma yapt hizmetler nedeniyle byk manev mkafatlara erieceini mjdelemitir. Her trl aldatmay, hileyi ve kardaki insana zarar vermeyi yasaklamtr. O, bir gn yiyecek maddesi satan birinin yanna urar. Elini rnn iine daldrdnda parmaklar slanr. Sonunda rnn st, yani mterinin grecei ksmn kuru, alt ksmn ise ya olduu anlalr. Tahln sahibine "Bu ne"? diye sorar. Satc, yamur yadn syler. Bunun zerine Peygamberimiz unlar syler: "Islak ksm, insanlarn grebilmesi iin yiyecein zerine neden koymadn? Bizi aldatan bizden deildir".*567+ Gven duygusu bir milletin kendi bireyleri arasndaki ilikilerinde nemli olduu gibi, uluslararas ilikilerde de nemlidir. Kendisine gvenilmeyen bir ulusun uluslararas ilikilerde, ekonomiden siyasete hibir alanda baarya ulamas mmkn deildir. Hz. Peygamber sadece Mekke'de, Medine'de veya daha geni anlamyla Hicaz blgesinde ticaret yapan bir iadam deildi; bilakis uluslararas ticaretle uraan bir tcirdi. Uluslararas ticarette de telkin ettii gven sayesinde, Hz. Hatice'nin kervann ynettii Suriye seferinde beklenmedik kr elde etmitir. Bu sebeple Hz. Hatice ona vadettii cretin iki katn vermitir. Bu da gvenilen bir ticaret adamnn kazancnn artacana gzel bir rnektir. 9- Adaleti Toplum sevgiyle kaynar, adaletle ayakta durur. Herkesi kucaklayan bir adalet uygulamas, fertlerin birbiriyle kaynamasna vesile olur. Hakszlk ve adaletsizlik ise huzursuzlua yol aar. nk hi kimse bir bakas tarafndan hakknn inenmesinden holanmaz. Kurn- Kerim'de adalet zerinde ok durulmutur. Adaletten yoksun olan kii ile
160

adletli kimse bir misalle mukayese edilmitir. Buna gre adaletten yoksun olan kii dilsiz, bir ey beceremeyen ve hibir eye yaramayan bir kleye benzetilmi; byle bir kiinin, doru yolda yryerek adlet vasfn kazanm bir kiiyle bir tutulamayaca bildirilmitir.[568] Bir hak konusunda hkm verilirken hakkn kendi lehine hkmedilmesi halinde bundan memnun olan, fakat aleyhine hkmedilmesi halinde bu hkm tanmayan insanlarn zalim olduklar bildirilmitir.*569+ Kiisel kar, akrabalk, zenginlik, fakirlik, kin, dmanlk taraflardan birinin soylu veya aa tabakadan olmas, beden ve rh bakmdan kusurlu olmas gibi durumlarn bir hakkn ihllini, rtbas edilmesini, dil davranmamay, adalet ilkesinden sapmay mazur gstermedii ifade edilmitir.*570+ Kur'an- Kerim'de Hz. Peygamber insanlar arasnda adaleti gerekletirmekle emrolunmutur.*571+ Hz. Peygamber faaliyetlerinde daima adaleti esas almtr. bn Sa'd, Hz. Peygamber'in slm'dan nce de anlamazlklarda hakemliine bavurulan birisi olduunu kaydetmektedir.*572+ Nitekim Kbe hakemlii mehurdur. O, insanlar arasnda fark gzetmemitir. Peygamberlii dneminde de bakalarnn geliigzel istek ve telkinlerinden etkilenmeden lh emirlerin gsterdii dorultuda hareket etmitir. Kaynaklarda onun adaletle ilgili ok sayda sz mevcuttur. Peygamberimiz hak hususunda titiz davranr, kimsenin canna ve malna zarar vermeyi ve zerine kul hakk gemesini istemezdi. stemeden zarar verdii olursa, bir zr dilemekle halledilebilecek veya buna gerek duyulmayacak durumda bile, ayet kendisinden bir ksas talebinde bulunulursa seve seve bu istei yerine getirirdi. Bedir Gazvesi'nde savatan nce elinde bir okla slm ordusunun saflarn dzeltirken, Sevad b. Gaziyye adl sahbnin saf bozduunu ve biraz ileri ktn grr. Karnna okla dokunarak hizaya gemesini ister. Bunun zerine Sevd, "Y Reslallah canm acttn! phesiz Allah seni hak ile gnderdi; ksas uygulamama msade et" der. Hz. Peygamber karnn aarak ksas uygulamasn syler. Sevd hemen onu kucaklar ve per. Peygamberimiz niin byle yaptn sorduunda, "Y Reslallah! Gryorsun, ldrlmemekten emin deilim. Seninle son temasmn cildimi cildine dedirmek olmasn istedim" der. Peygamberimiz de ona hayr dileinde bulunur.[573] Grld zere Sevd b. Gaziyye'nin asl hedefi ksas uygulamak deildir. O, Hz. Peygamber'e sevgisini bu ekilde dile getirmek istemi ve onun bedeninden hikmet beklemitir. Peygamberimiz aslnda iin bu ciheti zerinde pek durmam, ona iyilik dilemekle yetinmitir. Ancak sevgisini bu ekilde gstermek isteyen adam krmamtr. Bu olaydan karlmas gereken bir sonu da Hz. Peygamber'in onun asl niyetini bilmedii ve zahire gre hareket ettiidir. Fakat bu rivayette bizim asl dikkat ekmek istediimiz husus, Hz. Peygamber'in adalete ve kul hakkna verdii nemdir. O, zerine geen bir kul hakkn, her zaman ve her yerde, en skntl annda bile, sava iin orduyu tanzim ettii bir srada olsa dahi demeye hazr olduunu gstermitir. Bu konuda bir rnek daha vermek istiyoruz. Huneyn Sava'na katlan bir sahb anlatr: "Ben devemin zerinde Hz. Peygamber'in yannda ilerliyordum. Ayamda sert pabu vard. Devem Peygamber'in devesini sktrdnda pabucumun kenar Reslllah'n baldrna dokunarak rahatsz ediyordu. Bunun zerine Reslllah ayama kam ile vurarak "Canm yakyorsun, arkamdan yr!" dedi. Ben de onun yanndan savutum. Ertesi gn Reslllah beni istemi. Kendi kendime "Beni dn ayan incittiim iin aramtr" dedim. Yanna geldim. Bana "Sen dn benim ayam incitmi, canm yakmtn. Ben de senin ayana kam
161

ile vurmutum. Seni bunun karln demek iin ardm" dedi ve bana seksen koyun verdi".[574] Taif kuatmas kaldrlp Ci'rne'ye dnlrken Resl-i Ekrem'in kams deveye her vurduunda, onun terkisinde giden Eb Zr'a el-Chen adl sahbye deer. Hz. Peygamber bir ara dnp yle bir bakar ve "Yoksa kam sana m deiyor"? diye sorar. Eb Zr'a "Evet" cevabn verir ve bunun nemi olmadn belirtir. Ci'rne'ye varldnda Hz. Peygamber Eb Zr'a'ya hediye verir.[575] Hz. Peygamber'in sahbe arasnda meydana gelen hukuk ihlallerinde taviz vermedii ve adaleti salad grlmektedir. Kaynaklarmzda bununla ilgili ok sayda rnek yer almaktadr. Enes b. Nadr adl sahbnin kzkardei Rubeyyi,' bir kadnn diini krar. Dii krlan kadnn yaknlarna diyet teklif edilir. Ancak kabul etmeyip ksas isterler. Durum Hz. Peygamber'e bildirilir. O da ksas uygulanmasn emreder. Bunun zerine Enes b. Nadr Hz. Peygamber'e gelerek "Vallahi Rubeyyi'in dii krlamaz" diyerek itirazda bulunur. Hz. Peygamber bunun Allah'n emri olduunu ve uygulanmas gerektiini belirtir. Fakat o srada dii krlan kadnn yaknlar ksastan vazgeerek diyete raz olurlar.*576+ Hz. Peygamber adaletin zdd olan zulm her vesile ile ktlemitir. Kaynaklarmzda onun bu hususla ilgili ok sayda ikaz yer almaktadr. Bunlarn en mehurlarndan birisi udur: "Mslman Mslmann kardeidir, ona zulmetmez..."*577+ Bu szyle o, Mslmanlarn karde olduunu dile getirdikten sonra, Mslmann en bata gelen vasfnn kardeine zulmetmemek, hakszlk yapmamak olduunu bildirmitir. Mslmanlarn birbirine hakszlk yapmamasn istedii gibi, ayn zamanda muhide zulm yaplmamasn da emretmitir. Kendisi hakszla urayan daima korumu, mazlumun korunmasn ve ona yardm edilmesini istemitir. Zulmn uhrev zararlarn da aklamtr.*578+ 10- Hogrs Hogr, literatrmzdeki deyimiyle msmaha, grmezlie gelme, aldrmama, bir suluya kar iddet gstermeyip geiverme, katlanma*579+ gibi anlamlara gelir. Hogr, toplum hayatnda son derece gerekli bir davran biimidir. nk insanlar farkl inan, dnce ve davranlara sahiptirler. Bir konuda dayanaklar, amalar, hedefleri ve yntemleri ou zaman farkl olduu iin her zaman ve her konuda uzlamalar mmkn olmayabilir. O sebeple, birbirlerinin dnce ve davranlarna hogr ile yaklamalar gerekmektedir. Hogr, amzn olumlu anlamda ykselen deerlerinden birisidir. Nitekim 1995 yl, Trkiye'nin giriimi ile "Hogr Yl" ilan edilmitir. Hz. Peygamber'in hogrsn anlamak, amzdaki hogr anlay ve uygulamalarnn onun uygulama alanna koyduu hogrnn neresinde bulunduunun anlalmasna da yardmc olacaktr. Hz. Peygamber bizzat hogr anlamndaki msmaha kelimesini pek ok sznde kullanm ve faaliyetlerinde hogr prensiplerini uygulamtr. Halbuki hogr, Bat'da, Asr- Saadet'ten bin yla yakn bir zaman sonra, XV. yzyldan itibaren bir felsef kavram olarak kullanlmaya balamtr.
162

Hogr Hz. Peygamber'in faaliyetlerinde nemli bir ilkedir. Bu ilkenin temelini de "Kolaylatrnz, zorlatrmaynz. Mjdeleyiniz, korkutmaynz" szleriyle atmtr. Dinin kolaylk olduunu*580+ aklamtr. Hogr ve kolaylk dini olan slm'la gnderildiini bildirmitir.*581+ Baz kiilerin "Allah katnda hangi i daha stndr?" eklindeki sorularna cevap verirken, Allah'a imandan sonra sayd hususlarn iine hogry de dahil etmitir.*582+ Hogrnn cennete girmeye vesile olacan bildirmitir.*583+ Hz. Peygamber hogry bireyler arasnda tek tarafl deil, karlkl uyulmas gereken bir davran biimi olarak grmtr. Hakszla yol almamas, bir kiinin srekli hogr bekleyen, dierinin ise hogr gstermek zorunda kalan durumuna dmemesi ve toplumun tm bireyleri arasnda hogrnn hakim olmas iin "Hogrl davran ki sana da hogr ile davranlsn"*584+ buyurmutur. Bu sz, ayn zamanda hogrye aynyla karlk verilmesi ve hogrnn istismar edilmemesi gerektiini de ortaya koymaktadr. Hz. Peygamber kaba ve genel dba aykr davranlar karsnda fevr hareket etmez, bunlar olgunlukla karlard. Bir gn zerinde Necran mamul yakas sert bir elbise bulunduu halde yrrken, yanna yaklaan bir kii Hz. Peygamber'in elbisesini hzlca eker. Bunun sonucu elbisesinin yakas boynunda iz brakr. Adam bununla yetinmez ve "Ey Muhammed! Senin yanndaki Allah'n malndan bana vermeleri iin emret"! der. Hz. Peygamber adama dner ve gler; onu cezalandrma yoluna gitmez. Arkasndan da ona istediini vermeleri iin emir verir.*585+ Yine bir gn bedevnin biri Mescid-i Nebev'ye kk abdestini yapar. Orada bulunanlar bu adam cezalandrmak isterler. Hz. Peygamber onlara mdahele ederek adamn abdest bozduu yere su dkmelerini ister ve "Siz zorlatrc olarak deil, kolaylatrc olarak gnderildiniz"*586+ der. Bu olayda Hz. Peygamber'in, uygunsuz davranta bulunan kiiye hogryle davranmasnn yannda, sahbeyi de eittii ve konuyla ilgili genel prensipleri hatrlatt grlmektedir. Hz. Peygamber'in, aile bireylerine ve yakn evresine hogrs takdire ayandr. Elerine, ocuklarna, yannda byyenlere ve hizmetinde bulunanlara hogrl davrandn daha nce grdk. Bunun yansra geni toplum kesimlerine de hogr gstermitir. Szgelii yaknlarna kar ilenen cinayetlerin ve kendisine kar tertiplenen sikastlerin faillerini affetmitir. Hz. Peygamber baka din mensuplarna hogr gstermi, onlara saygl davranmtr. rnein hicretten sonra Medine'de mrik Araplar ve Yahudilerin de katlmyla Medine Szlemesini imzalamtr. Gayr-i Mslimlere inan, fikir, mal ve can gvenlii tannmtr. Onlara tand ibadet hrriyeti konusunda bir rnei burada hatrlatmak gerekir. Hristiyan Necran heyeti bir ikindi vakti Medine'ye gelerek Mescid-i Nebevye girmilerdir. Hz. Peygamber ashab ile henz ikindi namazn kld srada ibadet vakitleri gelen Hristiyanlar douya ynelerek ibadet etmeye hazrlanmlardr. Baz sahbiler onlarn ibadet etmesine engel olmak istemiler, fakat Hz. Peygamber onlarn serbest braklmasn ve ibadetlerini yerine getirmelerine msade edilmesini emretmitir. Ehl-i kitaba dahil olan zmreler, yani Yahudiler, Hristiyanlar, Mecusler, ayet slm' kabul etmeyip kendi dinlerinde kalmak isterlerse devlete cizye adl yllk bir vergi dedikleri takdirde canlar, mallar, rz ve namuslar ile din ve mabetleri himaye altna alnmtr. Grld zere bu uygulamada sadece
163

hogr ile yetinilmemi, bunun ok tesinde himaye, koruma, garanti altna alma, teminat verme gibi hususlar devreye girmitir. Bu alandaki uygulamalar daha sonraki dnemlerde de devam etmitir. Hz. Peygamber'in Ehl-i kitaba kar hogrsn Hristiyanlarla ilikiler, Yahudilerle ilikiler ve toplum yaps ile ilgili blmlerde anlattmz iin ayn konu zerinde burada uzun uzadya durmak istemiyoruz. Katlanma olmakszn hogrsz hayat gemeyecei tabidir. Hogr, tahammln de tesinde hkim, egemen, gl olduu zamanda hak tanmak, affetmek eklinde gerekleirse daha da anlaml olmakta ve nem kazanmaktadr. Bu erevede, Mekke'nin Fethi'nde Hz. Peygamber'in yapt hogr nemlidir. phesiz her eyin ho grlecei de sylenemez. Bireye ve topluma kar ilenen yle ar sular grlmektedir ki, bunlarn ho grlmesi mmkn deildir. Bu bakmdan Hz. Peygamber'in, yeni bir toplum dzeni kurmaya, toplumsal dzeni salamaya ve bar korumaya ynelik baz uygulamalar, hogrszlk olarak deil, yukarda izilen erevede deerlendirilmelidir. Peygamberimiz bu tutumuyla, hogry safdillie varan bir davran biimi olarak grmediini de ortaya koymutur. Ayrca her eyi ho grmek, yanl bir hogr anlaynn domasna, hogrnn bir snma arac olarak kabul edilmesine ve kt alkanlklarn yaygnlamasna sebep olabilir. Hogr toplumsal bar ve uzlamaya katkda bulunur. Karlkl sevgi ve saygya dayal, kavgasz, ekimesiz, birbirinin dncelerine, grlerine, inanlarna saygl bireylerden oluan huzurlu bir toplum olumasna vesile olur. Ki, byle bir toplum yaps, Hz. Peygamber'in en bata gelen hedefiydi. Hz. Peygamber sadece yanla gz yummakla yetinmemi, doru olan da gstermi, ayn yanln tekrarlanmamas iin gayret gstermitir. nk aksi takdirde gz yumma, giderek sabr taran, bireyin ve toplumun huzurunu bozan noktalara ulaabilir. Balangtaki hogr daha sonras iin birikim oluturabilir. Hz. Peygamber'in hogrs Batl aratrmaclarn da ilgisini ekmitir. Mesela onunla ilgili zel bir eser kaleme alan ngiliz subay Bodley, ok ynl bir insan olan Hz. Muhammed (s.a.s.)'in insanlarn zaaflarn hesaba kattn ve bu zaaflara kar msamaha gsterdiini, insanlarn ihtiraslarn anladn*587+ vurgular. Hogr, kolaylatrma ve lml politikann onun baarsna damgasn vurduunu dile getirerek bu konuda unlar syler: "Eb Cehil'in olu krime'nin slam' kabul etmesi, itidal ve kolayl hakl gsteren bir zaferdi."*588+ Bodley, Hz. Peygamber'in hogr izgisini hemen her ortamda izlediini, itidalden en skntl zamanlarnda bile ayrlmama abas iinde bulunduunu*589+ ifade eder. 11- Cmertlii Cmertlik, mal ve imkan gnll olarak ve karlk beklemeden gerekli yerlerde ve gerektii lde bakalarnn yararna harcamaktr. Hemen belirtmek gerekir ki, slm dini cmertlii insann sahip olmas gereken temel erdemlerden birisi olarak kabul etmitir. Kur'an- Kerm'de cmertlik Yce Allah'n sfatlar arasnda gemekte (Kerm),*590+ O'nun ikram sahibi olduu belirtilmektedir.*591+ Yine Kur'an- Kerm'de, cmertliin tezahrlerinden olan yardmn, kendi can ekmesine ramen, karlk beklemeden,*592+ gsteri yapmadan, kimseyi incitmeden, baa kakmadan,*593+ sahibinin yannda deer tayan maldan*594+ yaplmas istenmitir.
164

Her konuda Yce Kur'an'n prensiplerini uygulayan Hz. Peygamber de sz ve davranlarnda cmertlie gerekli deer ve nemi vermitir. yle ki o, kendisini ok yakndan tanyan sahbler tarafndan "insanlarn en cmerdi" olarak tantlm,*595+ cmertliinin ramazan aynda daha da artt*596+ belirtilmitir. Kaynaklar onun cmertliini yamurla mukayese ederler ve hayr konusunda yamurdan daha cmert olduunu kaydederler.*597+ Buradaki karlatrma dikkat ekicidir. Nasl ki yamurdan herkes, szgelii her dine mensup olan, her yatan, zengin-fakir btn insanlar istifade ederse, onun cmertliinden de her kesimin faydalandn sylemek mmkndr. Hz. Peygamber'den istenen bir eye yok dediinin vaki olmad, varsa verdii rivayet edilir.[598] Cmertlik, servet edinme duygusuyla karlksz harcama ve iyilik yapmaktan kanmay ifade eden "cimrilik" ile, kiinin kendine ait veya sorumluluu altndaki mal veya imkn gereksiz yere harcamay ifade eden ve "sraf" diye adlandrlan iki arln ortasnda bulunur. Kur'an- Kerm'de msrifler ktlenip israf reddedilirken, israf ve cimrilikten uzak olarak dengeli harcamada bulunanlar vlr.[599] Kur'an- Kerim'de insanlar hayra, ihsana, yardma tevik edilirken, cimrilik gsterenlerin bu davranlarnn kendileri iin iyi olmad ve bilakis fena olduu,*600+ Allah'n cimrileri sevmedii,*601+ cimriliin zararnn, cimri insann bizzat kendisine dokunaca,*602+ cimrilikten korunanlarn kurtulua erecei,*603+ cimrilik edenin dt zaman malnn kendisine fayda salamayaca*604+ bildirilir. Hz. Peygamber cimrilii ktlemi, bu sfattan Allah'a snmtr.*605+ Kendisinin cimri olmadn da aka ifade etmitir. nsanlar hakknda dnlebilen kk drc huylardan birisinin cimrilik olduunu bildirmitir.*606+ Cimrilik duygusuyla imann bir arada bulunamayacan sylemitir.*607+ Bir hadisinde, mal hrsn demir zrha benzetmi, cmert insanla cimri insann u ekilde mukayesesini yapmtr: Cmert insandaki yardm duygusu mal hrsn yenip kii cmertlik yaptka zerindeki zrh geniler. Byle bir kiide mal hrsnn ve cimrilik duygusunun basks gittike azalr. Cmert kimse ayn zamanda bakalarnn skntlarn hafifletmi olmaktan dolay huzura kavuur. Buna mukabil cimri insandaki mal hrs, kendisini, gittike skan bir zrh gibi rahatsz eder. nsanlarn sknt iinde bulunduklarn grmekten dolay da vicdanen rahatsz olur. Buna ramen cimrilii yznden vicdann rahatlatacak iyilikler yapamaz. Bylece cimrilik duygusu kendisini tam bir psikolojik bask altna alr.*608+ Hz. Peygamber cimrilik sebebiyle gemite baz milletlerin helak olduklarn u szleriyle bildirmitir: "Cimrilikten saknn! nk cimrilik sizden ncekileri helk etmi; onlar birbirinin kanlarn dkmeye, haramlarn helal saymaya sevketmitir".*609+ Hz. Peygamber, eitli alanlarda kaynak ve imkn savurganln, yani israf nlemeye ynelik abalarda bulunmutur. "Yiyiniz, iiniz, tasadduk ediniz, giyininiz. Fakat israf etmeyerek ve kibirlenmeyerek"*610+ buyurmutur. Abdest alrken bile suyun israf edilmemesini istemitir.*611+ Kiinin zamann, en iyi bir ekilde deerlendirme imknna sahip bulunduu dnem olan genliini, yani bir bakma igcn, servetini, ilim gibi kaynak ve imknlarn nasl kullandndan sorguya ekileceini*612+ bildirmitir. Bu suretle, kiinin, bahsi geen kaynak ve imknlar kullanrken sorumluluunun bilincinde olmas gerektiine dikkat ekmitir. sraf, gerek bireysel harcamalarda ve gerekse kamu harcamalarnda olumsuz sonular dourabilir. Kamu alanndaki israf halk skntya sokacak ekonomik sorunlara yol aabilir. Bu adan bakldnda, Hz. Peygamber'in bir ynetici olarak, cmertlik
165

sfatna hiz olmasnn yannda, israfn olumsuzluuna vurgu yapmas anlaml ve nemlidir. Bunun yansra israf, her dzey ve alanda sosyal ve psikolojik bunalmlara sebep olabilir. nk imkn olanlarn israf tutumlar, mkn olmayanlarda kskanla ve fkeye yol aabilir.[613] 12- Yeniliklere Kar Tutumu Yenilik, ilerleme, gelime ve dinamizm, insanla mutluluk getiren admlardr. Hz. Peygamber'in mesaj, hereyden evvel geldii ada din, sosyal, ekonomik, ahlk ve kltrel dzenlemeler asndan muazzam bir yenilikti. Dolaysyla onun Peygamberlik dneminin tamam yeniliklerle doludur. Yalnz u var ki, o bu yenilikleri gerekletirirken o gne kadar insanln rettii, vahye aykr olmayan, akla ve insan yaratlna uygun olan iyi uygulamalar, yani "ma'ruf"u ykmamtr. nk Hz. Peygamber'in gayesi toplumun deerlerini ne olursa olsun altst etmek deil, her alandaki bozukluklar dzeltmekti. Fakat bu slah faaliyetleri esnasnda da dnd ve uygulamay planlad bir hususta daha uygun bir alternatifle karlat zaman onu reddetme yoluna gitmemi, aksine uygun grd takdirde derhal uygulama alanna koymutur. Esasnda istiare messesesine de bu noktadan baklmaldr. Onun istiareye verdii deer de bir bakma fikir retmeye ve ok seslilie nem verdiini, makul grd takdirde yeni dnceleri kabule ve tatbik etmeye hazr olduunu gstermektedir. Hz. Peygamber'in hayatnda yeniliklere ak olduunu gsteren ok sayda rnek mevcuttur. Bunlardan birka rnek verebiliriz. Mescid-i Nebev nceleri yats ve sabah namaz vakitlerinde hurma dallar ve yapraklar yaklarak aydnlatlyordu. Hicretin dokuzuncu ylnda Temm heyeti ile birlikte Medine'ye gelen ve yannda birka kandil ile fitil ve ya getiren Temm ed-Dr, bir cuma gecesi hizmetisine Mescid'de kandilleri direklere astrarak yaktrr. Hz. Peygamber Mescid'e gelince bunlar kimin yaktn sorar. Temm ed-Dr'nin yaptn renince ona unlar syler: "Sen slm' nurlandrdn. slm'n mescidini ssledin. Allah da seni dnyada ve ahirette nurlandrsn". Bu olay Hz. Peygamber'i o derece etkiler ki, Temm ed-Dr'ye kandilleri asan hizmetinin adn sorar. Fetih olduunu renince onun adn Sirc (kandil) olarak deitirir. Sahbe arasnda yer alan Sirc, Mescid-i Nebev'yi aydnlatma ve isim deitirme olayn bizzat kendisi anlatmtr.*614+ Hz. Peygamber'in yeniliklere ak olduunun bir gstergesi de sava alannda bir yabanc milletin tekniini kabul etmesidir. Hendek Sava'nda ehri savunmak iin ranllarn savunma tekniini kabul ettii ve Selmn- Fris'nin teklifi zerine ehrin evresine hendek kazld kaynaklarda kaydedilmektedir. Yine Taif kuatmasnda ran'da mancnk kullanldn bildiren Selmn- Fris'nin teklifi zerine mancnk kullanmaya karar vermi ve ona mancnk yaptrmtr. Yezd b. Zem'a, Tufeyl b. Amr ve Hlid b. Sad gibi ahslarn da mancnk getirdikleri ve ad geen kuatmada kullanld kaynaklarmzda kaytldr.*615+ Btn bu rnekler, Hz. Peygamber'in insan aklnn rettii yenilikleri benimsediini ve daha da gelitirilmesini tevik ettiini gstermektedir. Peki, Mslmanlar tarafndan Hz. Peygamber'in hangi tr davranlarnn rnek alnmas gerekir? Hz. Peygamber'in kiilii kendi dneminde olduu gibi, kendisinden sonraki dnemlerde de Mslman toplumlarn yaay iin rnek olmutur. Kur'an- Kerim'de, Hz. Peygamber'in m'minler iin canl ve mkemmel bir fazilet rnei olduu bildirilmektedir. Dolaysyla onun hedefi insanlara hayatta pratik olarak uygulayabilecekleri kurallar retmek
166

ve bunlar kendi yaaynda gstermektir. M'minlere den de onu rnek almaktr. Bu hususla ilgili yet-i kermenin meli yledir: "Andolsun ki Reslllah, sizin iin, Allah'a ve ahiret gnne kavumay umanlar ve Allah' ok zikredenler iin gzel bir rnektir"*616+ Hz. Peygamber'in rnek alnmasn emrederken Allah Tel'nn, onun yaad dnemin ve corafyann artlarna gre yedii yemekleri, kulland eyalar, giydii elbiseleri, ksaca onun hayatnn ekl ynn rnek almalarn kastetmi olmad ve byle bir rnek alma biimi takdim etmedii aktr. Zaten o takdirde Hz. Peygamber'in rnek alnmasnn imkanszl ortadadr. Esasnda rnek alnmadaki temel espri de bu deildir. ayet yle dnlrse bugn binmek iin deve, yemek iin hurma, giymek iin de Yemen elbisesi aramak gerekecektir. Ayn zamanda, Hz. Peygamber'in hayatnn ekl ynn, mesela kyafetinin rnek alnmas gerektiini savunmak, slm'n evrensellii ile elimektedir. Szgelimi, hayvan derisi giyen Mslman bir eskimodan, onun Arabistan scanda giydii kyafetini rnek almasn istemek gereklerle badamaz. Bu saylan hususlarn dinin zyle alakas da yoktur. Nitekim Hz. Muhammed (s.a.s.) peygamberlikten nce ne yiyorsa peygamberlikten sonra da ayn eyleri yemeye, peygamberlikten nce ne giyiyorsa peygamber olduktan sonra da onu giymeye devam etmitir. Peygamber olduktan sonra giyim tarzn deitirdiine dair kaynaklarda hibir kayt mevcut deildir. Dolaysyla Mslmanlar iin rnek alnmas ve hayata geirilmesi gereken eyler Hz. Muhammed (s.a.s.)'in uygulamalarnn ekl ynyle ilgili hususlar deil, bilakis doruluu, adaleti, insanlara sevgi ve saygs, bara verdii nem, hogrs, gvenilirlii, yumuak huyluluu, alkanl, kanaati, efkat ve merhameti, cmertlii gibi faziletlerdir.*617+

Hz. MUHAMMED'N ALE HAYATI

1- Aile Reisi Olarak Hz. Muhammed Hz. Peygamber birok hadisinde ailenin nemine iaret etmi ve onun bir huzur yeri olduunu belirtmitir. Bir baba olarak ocuklar dnyaya gelince sevinmi; vefatlarnda ise zlmtr. Szgelimi olu brahim'in doum haberini kendisine getiren Eb Rfi'e hediye vermi; brahim'in annesi Mriye'yi de azat etmitir.*618+ Bu ocuunun bakm ve yetitirilmesiyle ilgilenmi; stannesine bir hurmalk tahsis etmitir. Sk sk stannesinin bulunduu yere onu grmek iin gitmitir. brahim, on alt veya on sekiz aylk iken vefat etmitir. Onun vefat zerine gzlerinden ya dklmtr. Bunun zerine "Sen de mi alyorsun y Reslallah!" diyen Abdurrahman b. Avf'a bunun efkatten kaynaklandn, zntl olduunu, ancak bara ara ve feryat ederek alamay yasakladn sylemitir.*619+ "Bir dost ve bir baba olarak yaratln en ince duygularyla" bezenmi olan*620+ Hz. Peygamber, bir aile reisinin aile fertlerine nasl davranmas gerektiini emir ve tavsiyeleri ile aklad gibi, bizzat kendi uygulamalar ile de ortaya koymutur. Erkein kadna iyi davranmas gerektiini ok ak ve kesin bir ekilde dile getirmitir. Bu anlamda "En hayrlnz ailesi iin hayrl olandr. Bana gelince, ben aileme kar en hayrl olannzm";*621+ "En
167

hayrlnz hanmlarna kar iyi davranannzdr"*622+ buyurmutur. Enes b. Mlik, "Ailesine Reslllah kadar efkatli bir kimse grmedim"*623+ demitir. man, ahlak ve aile fertlerine yumuak davranma arasnda kurduu banty dile getiren u sz ok anlamldr: "M'minlerin imanca en mkemmel olan, ahlaka en gzel olan ve aile fertlerine yumuak davranandr."*624+ nsann zerinde hakk olan kiilerin banda aile fertleri gelmektedir. nk kiinin sevincini ve zntsn ilk nce paylat kimseler aile fertleridir. Hz. Peygamber eitli vesilelerle erkeklerin kadnlar zerinde, kadnlarn da erkekler zerinde haklar bulunduunu sylemitir. Kadnlar hakknda Allah'tan korkulmasn, onlara hakszlk yaplmamasn istemitir. Kocasn ikayet iin kendisine gelen kadnlarn says artnca bu tr davranta bulunanlarn iyi kimseler olmadn sylemitir.*625+ Hanmlarna iyi davranm, onlar dvmemitir. Kendisi bunu yapmad gibi, hanmlarn dvenleri de "Kadnlarnz nasl dvyor, sonra da akam olunca beraberce yatyorsunuz"*626+ diyerek knamtr. Kadnlarn dvlmemesi, hele yze hi vurulmamas, kt szlerle tahkir edilmemesi ve evinin terkedilmemesi*627+ konularnda ikazda bulunmutur. "Kadnlar ancak ktleriniz dver"*628+ demitir. bn Sa'd, hanmlarn dvlmesi ile ilgili rivayetleri zel bir balk altnda toplamtr.*629+ Hanmlarnn ve dier aile fertlerinin yaknlarna da ilgi gsterirdi. Hz. Hatice'nin bir arkada yanna geldiinde ona iltifatta bulunmutur. Her koyun kesiinde Hz. Hatice'nin arkadalarna et gnderdii rivayet edilir.*630+ Ev halkndan saylan Enes b. Mlik'in annesi ve bykannesi ile de ilgilenmitir. Babasndan kendisine intikal eden ve ocukluunda kendisinin hizmetini gren mm Eymen'e "Anneciim" diye hitap ederdi ve onun iin "Bu, benim ailemin bakiyyesidir"[631] derdi. Kur'an- Kerim'de Hz. Peygamber'in hanmlar ve aile hayat hakknda bilgi verilmektedir. Eleri ile aralarnda geen tartmalarda hem Peygamber'e ve hem de hanmlarna tlerde bulunulmakta ve yol gsterilmektedir.*632+ Bunun yansra Hz. Peygamber'in elerinin m'minlerin anneleri olduu,*633+ bildirilmektedir. Hz. Peygamber aile fertlerinin elenme ve dinlenme gibi ihtiyalarn karlar, mer elencelerden onlar yararlandrmaya alrd. Ramazan ve Kurban Bayram merasimlerine kzlarn ve hanmlarn da gtrrd.*634+ Bir bayramda Habelilerin sergiledikleri gsterileri Hz. ie'nin seyretmesine izin vermi ve hatta yardmc olmutur. Hz. ie ile kou yapmtr.*635+ Aile bireyleri ile akalamtr. Hz. Peygamber ocuklarna olduu gibi, yannda, kendi himayesinde byyenlere, mesela Ali b. Eb Tlib'e, Zeyd b. Hrise'ye ve azatls mm Eymen'e de son derece efkatli davranmtr. Amcas Eb Tlib'in ykn hafifletmek zere 5 yanda iken yanna alm olduu Hz. Ali, babas Mekke'de olduu halde Hz. Peygamber'in yannda bym ve mr boyunca onun yanndan ayrlmamtr. Ayn ekilde Zeyd b. Hrise de Hz. Peygamber'in ailesi iinde bymtr. Hz. Hatice, kendisine Hakm b. Hizm'n kle olarak verdii Zeyd'i Hz. Peygamber'e hediye etmi; Hz. Peygamber de onu azat etmiti. Zeyd'in babas, olunu araya araya Mekke'de bulmu; Hz. Peygamber onu, kendi yannda kalmak veya babas ile birlikte gitmek konusunda serbest brakmt. Zeyd ise Hz. Peygamber'i babasna tercih etmitir. Bu da Hz. Peygamber'in ona kar hareketleri, davran ve muamelesinin gerek bir babann
168

davranndan farksz olduunu gstermektedir. Hz. Peygamber, babasndan kendisine kalan ve Hz. Hatice ile evlendii zaman azat ettii mm Eymen'i de ailesinden sayarak ona bir anneye gsterilen muameleyi gstermitir. Hanmlarn, ocuklarn, yannda byyenleri ve hizmetilerini dvmemitir.*636+ Medine'de Hz. Peygamber'in hizmetine verilen Enes b. Mlik, kendisine vefatna kadar hizmet etmi; bir defack olsun kardakinin davranlarna bkknlk, ylgnlk ve i skntsnn bir ifadesi olan "f" bile demediini sylemitir. Hz. Peygamber hanmlar ile istire etmitir. Kaynaklarda bu konuyla ilgili bol miktarda bilgi bulunmaktadr. Ayrca zaman zaman hanmlarnn itirazlarna ve taleplerine maruz kalmtr. ayet hep emredici olsayd, hanmlarna birey danmasayd ve sormasayd herhangi bir itirazla karlamazd. Bu bakmdan "hanmlarla istire edilmesini, ancak sylediklerinin aksiyle hareket edilmesini"*637+ sylediine dair rivayetin shhati zerinde dnlmesi gerekir. Hereyden nce bu rivayet hadis teknii asndan salam deildir; sahih hadis kitaplarnda yer almamaktadr. Bu rivayetin ortaya kmasna sebep olan sosyal artlarn aratrlmas ise ayr bir inceleme konusudur. u kadar var ki bu rivayet, Hz. Peygamber'in uygulamalarna ters dmektedir. Oysa ilk vahiy ald zaman, iinde bulunduu skntl durumu hanm ile istire etmitir. Hz. Hatice de hem kendisini teselli etmi ve hem de onu meseleye kesin zm bulacak ve doru tehis koyacak bir kiiye, Varaka b. Nevfel'e gtrmtr. Bu olay Hz. Hatice'nin dirayetini, soukkanlln ve isabetli karar verme yeteneini mkemmel bir ekilde ortaya koymaktadr. lk vahiy nzil olduunda kendisine hanmnn yardmc olduunu ileriki yllarda unuttuu dnlemez. Hz. Peygamber Hudeybiye seferinde bar antlamasndan sonra sahblere kurbanlarn kesmelerini ve tra olmalarn emreder. Sahbler grnte antlamann artlarn Mslmanlarn aleyhine bulduklar iin isteksiz davranrlar; hibiri kalkp da bu emri yerine getirmez, o emir verdike yzne bakarlar. Buna ok zlen ve hatta kzan Hz. Peygamber hanm mm Seleme'nin adrna girerek durumu ona anlatr. mm Seleme unlar syler: "Y Reslallah! Sen kp kurbann kes, ban tra et. Onlarn hepsi sana uyacaktr". Peygamberimiz mm Seleme'nin tavsiyesini yerine getirir. Sahabe de duygular ile hareket etmeyi brakr ve ona uyar.*638+ Hz. Peygamber, evinde zamannn bir ksmn ibadete, bir ksmn ailesine, dier ksmn da kendisine olmak zere e ayrrd. O'na gre kiinin ailesiyle geirdii vakit, boa harcanm bir vakit deildir. Hz. Peygamber, insanlara, bildiini anlataca ilk kiilerin aile fertleri olduunu retmitir. O, kendisine gelen heyetleri "Ailenize dnn ve onlara ta'limde bulunun" derdi. Kendisi de aile fertlerini eitmitir. O'nun bu ynnden en fazla faydalanan hanm Hz. Aie olmutur. Hz. Peygamber aile kurumunun korunmasna almtr; boanmay zorlatrmtr. 2- Evlilikleri Hz. Peygamber, hemehrileri arasnda iffetli, erefli ve namuslu bir ahsiyet olarak tannyordu. 25 yanda iken, kendisinden yaa byk ve iki defa evlenip dul kalm olan Hz. Hatice ile evlenmi; onunla 25 yl mutlu bir hayat geirmitir. Hz. Peygamber'in Hz. Hatice ile beraberliinde gze arpan en nemli husus, scak bir dostluk ve arkadalktr. Hz. Peygamber Allah'tan ald vahyi gelip ilk defa ona anlatm ve onunla paylamtr. Hz. Hatice de kendisini anlay ve olgunlukla karlamtr. Hz. Hatice'nin vefat ettii yl, Resl-i Ekrem'in en ok zld yl olarak "Hzn Yl" tabiriyle anldn daha nce grmtk. Hz.
169

Peygamber onun salnda baka bir kadnla evlenmemitir. Halbuki o dnemin rf ve adetleri ok kadnla evlilie msaitti. Hz. Hatice'nin vefatndan sonra onun aziz hatrasna sayg duyarak, yaklak 2,5 yl yalnz ve bekar olarak yaadktan sonra Sevde bint Zem'a ile evlenmitir. Hz. Peygamber, cinsel tatmin peinde olsayd, gelenee, genliine, Kurey kabilesine mensup oluuna ve zellikle bir peygamber olarak, kendisine tabi olanlardan grd itibara bal olarak 54 yana kadar birka evlilik gerekletirebilirdi. Mekke dneminde tek kadnla evli olan Hz. Peygamber ok kadnla Medine dneminde evlenmitir. lk defa ok evlilie 53 veya 54 yalarnda iken ayak atmtr. Bu evliliklerin din, sosyal, ekonomik ve ahlk pekok sebebi vardr. Buna ek olarak, Kur'an'n ok evlilii snrlayan hkmleri, Nis Sresinin 3. ayeti, Medine dneminin sonlarna doru ve Hz. Peygamber'in vefatndan yaklak iki yl nce nzil olmutur. ok evlilii snrlayan emirlerin gelmesinden nce evlilik konusunda eski rf geerli idi. Arabistan'da ok kadnla evlilik normal olarak yaanan bir hayat tarzyd. Tarihi bn Habb, slm'n doduu srada on hanmla evli olan ok sayda ahsn isimlerini kaydetmektedir.*639+ Aslnda Hz. Peygamber de ok evlilii rf zerine gerekletirmi bulunuyordu. Dolaysyla onun evlilikleri deerlendirilirken dnemin siyasal, sosyal ve kltrel artlar gznnde bulundurulmaldr. nk kendi dneminde dostlarndan ve dmanlarndan hi kimse onu bu uygulamasndan dolay eletirmemitir. Hz. Peygamber on bir hanmn bir arada nikah altnda bulundurmutur; vefat esnasnda ise nikah altnda dokuz kadn vard. Hz. Peygamber'in hanmlarnn isimleri yledir: Hatice bint Huveylid; Sevde bint Zem'a; Aie bint Eb Bekir; Hafsa bint mer; Zeyneb bint Huzeyme; mm Seleme; Zeyneb bint Cah; Cveyriye bint Hris; Reyhne bint Zeyd; Safiyye bint Huyey; mm Habbe bint Eb Sfyan; Mriye; ve Meymne bint Hris. Ancak dokuz rakamna birka ylda deil, vefatna kadar geen bir zaman diliminde ulalmtr. Zeyneb bint Cah ile beinci, Reyhne ve Cveyriye ile altnc, Safiyye, mm Habbe ve Meymne ile yedinci hicr ylda nikahlanmtr. Bu hanmlarn ou ocuklu idi. Yani vefat etmi olan eski kocalarndan ocuklar kalmt. Hz. Peygamber hanmlarna verilmesi gereken mehiri daha evlenirken ihmal etmemi, hepsine dnemin rfne gre mehir vermitir. Ancak Safiyye'ye vermemi, onu hrriyetine kavuturmay mehir olarak saymtr.*640+ Hz. Peygamber, ok evlilii drt ile snrlayan ayet nzil olduktan sonra drtten fazla kadnla evli bulunan sahblerine drdn seip dierlerini boamalarn emretmitir. Kur'an Kerim'de kendisine, evlendii btn kadnlar nikah altnda tutma msadesi verilmitir.*641+ Fakat bundan byle baka kadnlarla evlenmesinin kendisine hell olmad bildirilmitir.*642+ Resl-i Ekrem'e zel olarak verilen bu msadenin hukk, siys, sosyal ve eitimle ilgili eitli sebepleri vardr. Kur'an- Kerim'de, Hz. Peygamber'in hanmlarnn m'minlerin anneleri olduklar ve m'minlerin ondan sonra onun eleriyle asla evlenemeyecekleri hkme balanmtr.*643+ Hz. Peygamber dokuza ulaan hanmlarndan drdn tercih edip dierlerini boasayd, bu hanmlarla baka birisi evlenemeyeceine gre, boamak onlar iin zulm olurdu. slm toplumunun eitilmesinde Hz. Peygamber'in evliliklerinin nemli yeri vardr. slm'n, zellikle kadnlarla ilgili grlerinin evreye yaylmasnda Hz. Peygamber'in hanmlarnn byk katks olmutur. Onlar, sahblerin hanmlarnn eitimi iin ellerinden
170

gelen abay esirgememilerdir. M'min kadnlarn eitimiyle zellikle megul olup, slm' yayacak renciler yetitirmilerdir. phesiz Hz. Peygamber'in btn elerinin eitim konusunda ayn seviyede olduklar sylenemez. Onlarn bir ksm yal, bir ksm ise genti. Fakat bu hususta Hz. Aie'nin zel bir yeri vardr. Nitekim, Hz. Peygamber'in Hz. Aie ile evliliinde gze arpan en nemli husus, bir hoca-talebe ilikisidir. Hz. Aie, o derece mkemmel yetimitir ki, Hz. Peygamber'den sonra onun evi, kadn-erkek, byk-kk birok kimsenin huzuruna gelip kendisini dinledii, soru sorup cevabn ald bir ilim ve irfan oca olmutur. Hz. Peygamber zamanndan itibaren kadnlarn eitim ve retimiyle yakndan megul olmutur. Hz. Aie, hem sahblere ve hem de tbilere, sonraki mctehit imamlara k tutacak bilgiler nakletmitir. Hz. Peygamber'in snnetini nakletmek ve aklamakla kalmam; ayn zamanda onun doru anlalmas hususunda ilm tenkit zihniyetini de ortaya koymutur. Sahbler arasnda ok sayda fetva vermesiyle nl olan yedi sahbden biridir. Hz. Peygamber'den 2210 hadis rivayet etmitir. Hz. Peygamber'in dier hanmlar da 378 ila 5 arasnda deien saylarda hadis rivayet etmilerdir. Hz. Hafsa da okuma yazma bilen, zeki ve bilgili bir kadnd. slm'n eitim ve retiminde onun da hizmetleri olmutur. Hz. Peygamber'in evliliklerinden bazlar da fedkar ve cefkar Mslman kadnlar himaye, onlar takdir etme ve itibarlarn koruma gayesine ynelikti. Mekke dneminde Mslman olan baz hanmlar ikenceye maruz kalmlar, Habeistan'a ve daha sonra Medine'ye g etmiler, kocalar vefat etmi; birka ocuklar kalmt. stelik aileleri de Mekke'de henz mrik olduklar iin onlarn yanna da dnemiyorlard. Hz. Peygamber onlar himaye ve ocuklarn da bakm altna almak istemi, sonunda bunlar nikah altna almtr. Sevde bint Zem'a, Zeyneb bint Huzeyme, mm Seleme ve mm Habibe bu hususa rnek tekil etmektedir. Hz. Peygamber baz evliliklerini, o hanmn kabilesini slm'a yaklatrmak, onun kabilesi ile Mslmanlar arasndaki dmanl gidermek, sahip olduu mevkii korumak ve sahbler arasnda doabilecek kskanln, krgnln ve dedikodularn nne gemek iin gerekletirmitir. Cveyriye ve Safiyye ile evlilii buna rnek gsterilir. Cveyriye, Mustalik kabilesinin bakan Hris b. Eb Drr'n kz idi. Mustalikoullar Gazvesi'nde kocas lm ve kendisi de Mslmanlarn eline esir dmt. Fidyesi dendikten sonra Hz. Peygamber'le evlenmi; bunu duyan Mslmanlar, Hz. Peygamber'in hsmlar kabul ettikleri Mustalik kabilesine mensup dier esirleri de serbest brakmlardr. Bu evliliin Mustalik kabilesi ile Mslmanlar arasndaki dmanl giderdii ve bu evlilikteki asl hedefin ad geen kabileyi slm'a yaklatrmak olduu anlalmaktadr. Mustalikoullarnn bu evlilikten sonra slm' kabul etmeleri de bunu gstermektedir. Safiyye de Hayber Gazvesi'nde esir alnanlar arasnda bulunuyordu. Kendisi Yahudi bakanlarndan Huyey b. Ahtab'n kzyd. Hz. Peygamber aradaki kin ve nefreti ortadan kaldrmak maksadyla bunlarla akrabalk kurmu ve Safiyye ile evlenmitir. Hz. Peygamber'in baz evlilikleri de yeni slm bir hkmn topluma kazandrlmas amacn tayordu. Zeyneb bint Cah ile evlilii buna rnektir. Zeyneb'in ilk kocas Hz. Peygamber'in azatl klesi ve evlatl Zeyd b. Harise idi. Hz. Peygamber, ayn zamanda halasnn kz olan Zeyneb'i Zeyd ile bizzat kendisi evlendirmiti. Zeyd azatl bir kle idi. Eski Arap geleneine gre asl bir kadn bir kle ile evlenemezdi. Halbuki slmiyet btn insanlar
171

yaratl bakmndan eit sayyordu. Bu sebeple Resl-i Ekrem, eski gelenek ve anlayn ortadan kaldrlmasn nce kendi akrabas arasnda uygulamaya balad. Bylece eski an'ane yklm oluyordu. Fakat Zeyd ile Zeyneb mutlu bir aile hayat yaayamadlar. Zeyd, Hz. Peygamber'e mracaat ederek karsn boamak istediini syledi. Hz. Peygamber bundan ok mteessir oldu. Kur'an- Kerim'de Zeyd ile Zeyneb arasnda gerekleen bu evliliin devamn salamak iin Peygamber'in taknd olumlu tavr anlatlmaktadr. Nitekim o Zeyd'e "Hanmn tut (boama) ve Allah'tan kork!"*644+ diyordu. Ancak geimsizlik son haddine vard iin Zeyd kars Zeyneb'i boamak zorunda kald. Chiliye dneminde evlatlk, z evlat gibi muamele gryor ve z evladn btn haklarna sahip bulunuyordu. Gelenee gre evlatln boad hanmla evlenmek babala yasakt. slmiyet bu gelenei kaldrd ve evlatl sadece din kardei olarak kabul etti. Evlatln boad kadn nikahlamay manev babalara helal kld. Hz. Peygamber, hem Zeyneb'in ve hem de akrabasnn istei zerine onu nikahlad. ddia edildii gibi Hz. Peygamber Zeyneb'in gzelliine hayran kald iin evlenmi deildir. Zeyneb onun halasnn kzyd. Onu her zaman gryordu. ayet isteseydi onunla Zeyd'den nce kendisi evlenebilirdi. Hz. Peygamber'in baz evlilikleri, yakn dostlar, evresi ile irtibatnn, evlilik yoluyla kurulan akrabalkla glenmesine ynelik idi. Mesela Hz. Eb Bekir'in kz Hz. Aie ve Hz. mer'in kz Hafsa ile evlilii buna rnek gsterilebilir.*645+ 3- ocuklar Hz. Peygamber'in Hz. Hatice'den iki erkek ve drt kz ocuu dnyaya gelmitir. lk ocuu Ksm iki yanda, Abdullah da kk yata iken vefat etmitir. Abdullah adl ocuuna ayn zamanda Tayyib ve Thir denildii nakledilmektedir.*646+ Bunlarn dnda Medine dneminde Msr'l Mriye'den brahim adl olu olmutur. Kzlarnn doum sras konusunda ihtilaf bulunmakla birlikte genellikle, Zeyneb, Rukye, mm Glsm ve Ftma eklinde olduu kabul edilmektedir. Zeyneb: Hz. Peygamber'in ikinci ocuu ve kzlarnn en bydr. Babas otuz yanda iken dnyaya geldii nakledilmektedir. Hz. Hatice'nin arzusu zerine Hz. Peygamber Zeyneb'i teyzesinin olu Eb'l-s b. Rebi' ile evlendirmitir. Bu evlilikten Zeyneb'in Ali ve mme adl iki ocuu dnyaya gelmitir. Zeyneb, babasna peygamberlik gelince annesi ile birlikte slmiyet'i kabul etmitir. Kocas Eb'l-s ise o dnemde iman etmemi; ancak mslman olan hanm ile beraber yaamaktan da vazgememitir. Bu ekilde evlilikleri Bedir savana kadar devam etmitir. Hz. Peygamber Medine'ye hicret edince, ailesi ile birlikte kz Zeyneb'i de Mekke'den getirtmek istemi ancak kocas ondan ayrlmak istememitir. Bu arada Eb'l-s, mrikler safnda katld Bedir savanda esir dm, Zeyneb, kocasnn fidyesi olarak bir miktar malla birlikte annesinin kendisine evlenirken eyiz olarak verdii gerdanl gndermitir. Hz. Peygamber gerdanl iade ederek Ebl-s' serbest brakmtr. Ancak ondan, kzn ocuklar ile birlikte Medine'ye gndermesini istemi ve bu konuda kendisinden sz almtr. Eb'l-s szn tutarak Zeyneb'i ve ocuklarn Medine'ye gndermek zere yola karmtr. O srada hamile olan Zeyneb, Mekke'de Z Tuv adl yerde, henz slam' kabul etmemi bulunan Hebbr b. Esved'in saldrs sonucu deveden dm ve ocuunu drmtr. Bu olay sonucu yakaland hastalk ilerleyerek hicr 8. ylda onun lmne sebep olmutur.*647+ Olaydan sonra Mekke'ye dnmtr. Bu arada Hz.
172

Peygamber onu getirmek iin Zeyd b. Hrise'yi ve ensardan bir ahs Bedir savandan bir ay kadar sonra Mescid-i Haram'a 10 km. uzaklkta bulunan Batn- Ye'cec'e kadar gndermi, Zeyneb de yannda ocuklar olduu halde bu ikisi ile birlikte Medine'ye gelmi ve Hz. Peygamber'in yannda yaamaya balamtr. Dier taraftan Eb'l-s, hicretin 6. ylnda mriklere ait bir kervanla gittii Suriye'den dnerken s mevkiinde karlat slm asker birlii tarafndan Medine'ye getirilmi ve slmiyet'i kabul etmitir. Hz. Peygamber Zeyneb'i eski kocas ile tekrar evlendirmitir.*648+ Zeyneb, Eb'l-s'la gerekleen bu ikinci evliliinden ksa sre sonra hicretin 8. ylnda, vefat etmitir. ocuklarndan Ali, Mekke'nin fethinden sonra lmtr. Kz mme ise, teyzesi Ftma'nn vefatndan sonra Hz. Ali ile, onun ehit edilmesinden sonra da Mure b. Nevfel ile evlenmi ve onun nikahnda iken vefat etmitir. mme'nin bu kocasndan Yahya adnda bir ocuunun dnyaya geldii sylenir.*649+ Biraz sonra grlecei zere dier iki kz kardei Rukiye ve mm Glsm gibi Zeyneb'in nesli de devam etmemitir.*650+ Rukye (Rukayye): Babas otuz yandayken dnyaya geldii kaydedilir. Rukye, Eb Leheb'in olu Utbe ile, biraz sonra bahsedilecek olan mm Glsm de Uteybe ile nikahland. Hemen btn gvenilir kaynaklar, Hz. Peygamber'in bu iki kznn Eb Leheb'in oullaryla zifafa girmedikleri konusunda mttefiktirler. Eb Leheb ve hanm, kendilerinin slm'a kar tutumlarn yeren Tebbet Sresi'nin nzil olmas ve ayn zamanda Rukye ve mm Glsm'n slm' kabul etmeleri zerine, oullarn Hz. Peygamber'in kzlarndan ayrlmaya zorladlar. Neticede her ikisi de ayrld. Bundan sonra Hz. Peygamber Rukye'yi Hz. Osman ile evlendirdi. Rukye kocasyla birlikte Habeistan hicretine katld. Daha sonra Mekke'ye dnerek Medine'ye hicret etti ve burada yaamaya balad. Hicretin 2. ylnda Bedir seferi hazrlklar esnasnda kzama yakaland. Hz. Peygamber, Hz. Osman' sefere gtrmedi ve hasta hanmyla ilgilenmesi iin Medine'de brakt. Ancak Rukye, Hz. Peygamber seferde iken vefat etti. Hz. Osman'dan dnyaya gelen Abdullah adndaki olu iki veya alt yanda iken vefat etti.*651+ mm Glsm: Rukye'den kk olduuna gre, babas otuz drt yan zerinde iken dnyaya gelmi olmaldr. Yukarda da getii gibi Eb Leheb'in oullarndan Uteybe ile nikahland. Annesinin ve babasnn zorlamas sonucu Uteybe mm Glsm' boad. mm Glsm hicrete kadar babasnn evinde yaad. Kzkardei Ftma ve Hz. Peygamber'in dier aile fertleriyle birlikte Medine'ye hicret etti. Ablas Rukye'nin vefatndan bir mddet sonra hicretin 3. ylnda Hz. Osman'la evlendirildi. Hicretin 9. ylnda vefat etti. mm Glsm'n ocuu olmad. Onun vefat zerine Hz. Peygamber "bir nc (baz rivayetlerde on) kzm olsayd yine Osman'la nikahlardm" demitir.*652+ Ftma: Hz. Peygamber'in kzlarnn en kdr. Doum tarihi konusunda ihtilaf bulunmakla birlikte, genel kabul, birincisi arlkl olmak zere 609 ve 605 yllarnda younlamaktadr. Kaynaklarmzda onun ocukluk ve genlik yllaryla ilgili bilgiler azdr. Bandan geen olaylardan birisi yledir: Bir gn Hz. Peygamber Kbe'nin yannda namaz klarken secdeye vardnda mrikler bir koyunun i organlarn srtna koyarlar. Hz. Peygamber secdeden ban kaldramaz. Bu srada Ftma gelip babasnn zerindekileri atar ve mriklere kr.*653+

173

Hz. Ftma, babasnn hicretinden bir mddet sonra, ilerinde kzkardei mm Glsm ve Hz. Eb Bekir'in ailesinin de bulunduu bir kafile ile birlikte Medine'ye hicret etti. Bir mddet sonra Hz. Ali onu babasndan istedi. Hz. Peygamber kznn grn alarak*654+ hicretin 2. ylnda Ftma'y Hz. Ali ile evlendirdi. Hz. Ftma, evlendikten bir yl kadar sonra ilk ocuu Hasan', ondan bir yl sonra da ikinci ocuu Hseyin'i dnyaya getirdi. Daha sonraki yllarda mm Glsm ve Zeyneb adl kzlar ile Muhsin (veya Muhassin) adl olu dnyaya geldi. Ancak bu sonuncusu kkken vefat etti. Hz. Ftma'nn slm kltrnde nl olduu hususlardan birisi salk ve sosyal yardm alanlarndaki hizmetleridir. Nitekim Uhud savanda gazilere su ve yiyecek tam, yarallar tedavi etmi, babasnn yzndeki kanlar temizlemitir. Hz. Peygamber'in vefatna ok zlm ve ondan alt ay kadar sonra vefat etmitir. Hz. Peygamber'in nesli Ftma'nn ocuklar vastasyla devam etmitir.*655+ brahim: Hz. Peygamber'in Msr'l Mriye'den olma oludur. Hicr 8. ylda dnyaya gelmitir. Hz. Peygamber brahim'in doumu zerine Mriye'yi hrriyetine kavuturmu ve ocuu da stanneye vermitir. brahim henz iki yan doldurmadan hicretin 10. ylnda hastalanarak vefat etmitir.*656+ Grld zere Hz. Peygamber'in ocuklar gen yalarda vefat etmilerdir. Bata kzlar olmak zere ocuklarnn vefatlar esnasndaki yalar konusunda kaynaklarda farkl kaytlar mevcuttur. Bu husus Endls'l nl lim bn Hazm'n da ilgisini ekmi ve Peygamber'in kzlarndan hibirinin 35 yan gemediini, Ftma'nn vefat ettiinde 25 yanda, Rukye'nin de o civarda, mm Glsm'n 22 yanda olduunu belirtmi, Zeyneb'in de gen yata vefat ettiini kaydetmekle yetinmitir.*657+

Hz.MUHAMMED VE DARE

1- darede Hz. Peygamber'in Yeri Hemen syleyelim ki, Hz. Muhammed (s.a.s.)'in idaresi adalet, ahlk, istire, bat ve ehliyet esaslarna dayanyordu. Allah'n kendisine ykledii tebli grevini yrtrken, kendisine inananlar idare ederken bu ilkelere bal kalmtr. slm'n doduu sralarda Mekke ehir devletinde Hz. Peygamber'in ailesinin zerinde sadece sikye grevi vard. O'nun dedesinin ve amcalarnn Mekke ehir meclisinde idr grevleri olmakla birlikte, babas Abdullah, oluna miras brakabilecei hibir idr imtiyaza sahip deildi. Dedesinin imtiyazlar da tevrs yoluyla nce amcas Eb Tlib'e, ondan da dier amcas Abbas'a gemiti. Dolaysyla kendisinin peygamberlikten nce hem ailesi arasnda ve hem de Mekke ehir devletinde idr grevi yoktu. Resl-i Ekrem, peygamberlikten sonra da asla madd iktidar dnmedi. Nitekim hemehrileri, kendi putlarna dil uzatmamak artyla ona bakanlk teklif ettiklerinde "Gnei sa elime, ay da sol elime verseniz ben yine de grevimden vazgemem" diye cevap vermiti. Bu olay, kendisinin madd iktidar peinde komadn ak bir ekilde ortaya koymaktadr. O, daha ziyade cemaatini tekilatlandrmay dnmtr. Bir kabile veya blge
174

idarecileri onun tebliinin etrafnda toplanrsa, siys iktidarn kendiliinden tl bir ey olarak gelecei tab bir durumdu. Mekke dneminde, hicretten nce kendi kk cemaatini idare edebiliyordu. slm'a giren baz Medinelilerden kendisine itaat edeceklerine... dair Akabe mevkiinde bat ald. lerinden, kendisiyle irtibat salayacak on iki nakb setirdi. Hicretten sonra Medine'de lkeye de sahip olunca Mslmanlar mstakil bir idar yapya kavumu oldular. Hz. Peygamber'den sonra da bat, slm devletlerinde idarecilerle halk arasnda yaplan, seim veya ballk karakteri tayan bir akit olarak devam etmitir. phesiz Resl-i Ekrem'i peygamber olarak seen Allah Tel'dr. Dolaysyla onu peygamber olarak m'minler semezler. Sadece bu durumunu ve vasfn kabul ederler. Hz. Peygamber, kendisini Allah'n Resl olarak tasdik edenlerden bat (ballk akdi, sadkat ve itaat yemini) alyordu. Kur'an- Kerm'de ifade edildii zere*658+ bat aslnda Hz. Peygamber'in ahsna deildir; onun araclyla Allah Tel'ya verilmektedir. Bat etmekle sadece erkekler deil, kadnlar da mkellef idiler. Bat Hz. Peygamber'e itaati gerekli klyordu. Kur'an- Kerim'in pekok ayetinde Allah'a ve O'nun Resl'ne itaat emredilmektedir. Hz. Peygamber'in idaresi istire zerine kurulmutu. Kur'an- Kerm'de istirenin nemi zerinde ok durulur; bizzat Hz. Peygamber'e istire etmesi emrolunur.*659+ Hz. Peygamber de bu emre uyarak sahblerle istirede bulunmutur. Eb Hreyre bu konuda yle sylemitir: "Reslllah'tan daha fazla arkadalar ile istire eden hibir kimse grmedim".*660+ Savalardan nce ve sava esnasnda sahabe ile istiresine burada bir rnek verelim. Bedir sava balamadan nce konaklad yeri uygun bulmayan Hubb b. Mnzir Hz. Peygamber'e gelerek unlar syler: "Y Reslallah! Buras sana Allah'n konaklaman emrettii, ileri gitmemiz veya geri ekilmemiz ciz olmayan bir yer midir? Yoksa ahs bir dnce, sava ve hile iin tedbir olarak dnlm bir yer midir?" Hz. Peygamber kendi fikri olduunu syler. Bunun zerine Hubb "Y Reslallah! Buras karargh iin uygun bir mekn deildir. Sen insanlar buradan kaldr. Kurey'in konaca yerin yaknndaki su bana gidip konalm...." der. Peygamberimiz Hubb'a "Doru syledin" der ve onun tavsiyelerini uygular.*661+ Onun istiresi, dnyev meseleleri kapsad gibi, bazen, hakknda vahiy gelmeyen, mesel ezann mer klnmas gibi, din hususlar da iine alyordu. Hz. Peygamber, Mslmanlarn tek ve srekli bakan durumundayd. Nitekim Kur'an- Kerim'de m'minlerin Hz. Peygamber'e itaatle ykml olduklar ve anlamazlklarda nih hakemin o olduu bildirilmitir.*662+ Ayn zamanda ona itaat, Allah'a itaat ile zdeletirilmitir.*663+ Hz. Peygamber, valiler, hkimler, retmenler, blge blge gezen retim mfettileri, asker birliklere komutanlar, vergi memurlar, eliler, hac emri, imam, mezzin tayin ediyor; antlamalar aktediyordu. Hz. Peygamber, chiliye dneminde Mekke ehri ile ilgili kurumlardan hicbe ve sikye hari dierlerini kaldrmtr. Hicbe ve sikyeyi de eski sahiplerine vermitir.

175

Hz. Peygamber'in idarede izledii baz temel prensipler vardr. Her eyden nce O'nun balca gayesi slm' mmkn olduunca ok insana ulatrmakt. Bunun dndaki her ey o amac gerekletirebilmek iin bir vasta idi. O, her skntya bu gaye uruna katlanmtr. Faaliyetlerinde adalet ve ahlk esas almtr. nsanlar arasnda fark gzetmeksizin herkese dil ve ahlk davranm, ahde vefa gstermitir. slm'n doduu srada insanlar arasnda snf farklar mevcuttu. slm dneminde ise, bu dini kabul eden herkes eit saylyordu. Bunun yannda, slm devletinin tebaasna girmek, gayri mslimlerin kendi aralarndaki eitsizlikleri bile ortadan kaldryordu. te bar ve huzuru, dta da emniyeti salamak Hz. Peygamber'in temel hedeflerinden biriydi. Nitekim Chiliye dneminde kabileler arasnda savalar, kanl soygunlar, kervan basknlar ve kan davalar eksik olmazken, Hz. Peygamber dneminde bunlar byk apta nlenmitir. Hz. Peygamber hicreti mteakip, merkezi, Mslmanlarla glendirmek ve toparlanmak gayesiyle Medine'ye hicreti tevik etmitir. Uygulamada baz istisnalar bulunmakla birlikte, bu politikay Mekke'nin fethine dek srdrmtr. Mekke'nin Fethi'nden sonra hicrete gerek kalmamt. nk artk slm Arabistan'n eitli blgelerine yaylmt. Bundan byle yeni blgelerin slm'a intibak etmelerini, oralarda dinin kklemesini salamak ve slma uygun bir evre oluturmak gerekiyordu. te bu maksatla o, taraya youn bir ekilde retmenler ve dier memurlar gndermitir. Hz. Peygamber insana sayglyd. Prensip itibaryla dman imhay deil, hep kazanmay gaye edinmitir. Dmann potansiyel gcn yok etmeyi deil, daha sonra bu gc kullanmay dnmtr. Onun on yl sren Medine dneminde slm, yaklak iki milyon kilometrekarelik bir alana yaylmtr. Bu kadar hzl gelime, yaylma ve deiim, Ben Kurayza hari tutulursa, dman tarafndan iki yzden biraz fazla kiinin lmesi ve Mslmanlar tarafndan da yz elliye yakn kiinin ehit edilmesi karlnda gereklemitir. Hz. Peygamber, yukarda da iaret ettiimiz gibi dneminin teknik gelimelerinden istifade etmitir. Bunun yannda dman hakknda bilgi toplama, kendi planlarn gizleme, iktisd bask uygulama, dmann dost ve mttefiklerini kendi yanna ekme, onlar kendi dmanlaryla kuatma, souk sava, dman arasna tefrika sokma, dmann bir ksmnn yaknln kazanma... gibi taktikleri de baaryla uygulamtr nsanlara meziyet, liyakat ve deerlerine gre muamelede bulunmutur. Ne kadar azl dman olursa olsun, bir kii slm'a girdiinde onun haysiyet ve erefini muhafaza etmitir. Peygamberimiz Mslman olan kabilelere ilerinden birisini yeniden vali tayin ederken onlarn ehil olmalarna ve hatta yle ki, ayrnt saylabilecek ahlk zelliklerine bile dikkat etmi ve bunlar deerlendirmitir. Mesela cimrilii bir idareci iin zaaf olarak grmtr. Ced b. Kays'n yerine Bir b. Ber'y kendi kabilesi Ben Seleme'ye bakan tayin etmesi buna rnek verilebilir. Ben Seleme kabilesinden bir heyet huzuruna geldiinde onlara bakanlarnn kim olduunu sorar. "Ced b. Kays'tr. Ancak biraz cimridir" cevabn alnca bu durumdan memnun olmaz ve "Hangi hastalk vardr ki, cimrilikten daha elem verici olsun! Hayr sizin bakannnz Ced b. Kays deil, Bir b. Ber olsun"*664+ diyerek Bir'i kabilesine bakan tayin eder. 2- dr Kurumlar a- Valilik ve Vilayetlerin daresi
176

slmiyet Medine dna yaylmaya balaynca Hz. Peygamber, Arap Yarmadas'nn eitli blgelerine, ehirlere ve baz kabilelere valiler tayin etmitir. Kaynaklarda bunlara "emr" ve "mil" de denilmektedir. Ayrca valilerin dnda zekat tahsildarlar da grevlendirmitir. Bunlara mil denilmektedir. miller zekat tahsil ettikleri gibi ganimet ve cizye gibi devlet gelirlerinin tahsili ile de ilgilenirlerdi. Hz. Peygamber herhangi bir sebeple Medine dna kt zaman yerine vekil brakrd. Ordunun veya kk asker birliklerin banda kendisi sefere kamad zaman sahblerden birini komutan tayin ederdi. Hz. Peygamber memurlarn tayin ederken atandklar greve ehil kimseler olmalarna nem verirdi. Eski idareciler Mslman olduklarnda, onlar kendi valisi olarak genellikle grevinde brakrd. Fakat yeni valiler de tayin ederdi. Kabilelere genellikle kendileri arasndan zekat memuru tayin ederdi. Valilerin grevleri, bulunduklar yerde Hz. Peygamber'i temsil etmek, davalara bakmak, adaleti uygulamak, emniyet ve asayii salamak, ekimeleri nlemek, namaz kldrmak, idar ilere bakmak, slm'n yaylmasna almak, bazen de zekat toplamak ... gibi hususlard. Nitekim merkezden vergi tahsildar gnderilmedii durumlarda vali vergileri toplar, bu maksatla memurlar tayin ederdi. Hz. Peygamber'in vali tayin ettii blge ve ehirlerle, tayin edilen valiler unlardr: Yemen: Hz. Peygamber, Ssnlerin Yemen valisi Bzn' slmiyeti kabul etmesi zerine grevinde brakmtr. Bzn'n vefat zerine Yemen'deki her blgeye ynetici tayin etmitir. Bzn'n olu ehr'i onun yerine, Amir b. ehr'i kendi kabilesi Hemdn'a atamtr. Zebd, Aden ve Yemen'in sahil blgesine Eb Musa el-E'ar'yi; Cened'e Muaz b. Cebel'i; Hadramut'a Ziyd b. Lebd el-Ensr'yi tayin etmitir. ehr b. Bzn, Hz. Peygamber'in hastal esnasnda Yemen'deki irtidat hareketi esnasnda Esved el-Ans tarafndan ldrlmtr. Bahreyn: Hz. Peygamber slm' tebli etmek, zekat ve cizye toplamak zere 8/630 ylnda Al b. Hadram'yi Bahreyn'e gnderdi. Al, Hz. Peygamber'in mektubunu Mnzir b. Sv'ya verdi. Mnzir, Hz. Peygamber'le birka defa mektuplatktan sonra Mslman oldu. Hz. Peygamber Al b. Hadram'yi Bahreyn'e vali tayin etti. Baz kaynaklarda Al'nn, bu grevi Hz. Peygamber'in hayat boyunca srdrd zikredilir. Dier baz kaynaklarda ise, daha sonra onun yerine Ebn b. Sad'in tayin edildii kaydedilir. Umman: Hz. Peygamber, Amr b. As' slm' tebli etmek ve vergi toplamak zere Umman'a gnderdi Hz. Peygamber vefat ettii srada Amr b. As orada vali olarak bulunuyordu. Mekke: Hz. Peygamber, Mekke'nin Fethi'nde Mslman olan meyyeoullarndan Attb b. Esd'i buraya vali olarak atamtr. Kendisine gnlk bir dirhem de cret tahsis etmitir. Attb bu greve getirildii srada yirmi yalarndayd. Muaz b. Cebel'i de Kur'an, snnet ve fkh retmek zere Attb'n yannda brakmtr.*665+ Taif: Hz. Peygamber, Sakf kabilesinin slm'a giriini arzetmek zere Medine'ye gelen heyet yeleri arasnda bulunan Osman b. Eb'l-As' Taif'e vali tayin etmitir. Heyetin en gen yesi olan bu ahs, heyetin Medine'de bulunduu srada Hz. Eb Bekir'in dikkatini ekmi; "Ben bu genci liyakatl olarak gryorum. Kur'an' dierlerinden fazla ezberledi. Dinin esaslarn yaamada heyecanl ve samimidir" diyerek Hz. Peygamber'e vmtr. Bunun
177

zerine Hz. Peygamber onu Taif'e vali tayin etmitir. Hz. Eb Bekir dneminde de Taif valiliini srdren Osman b. EblAs' Hz. mer Umman ve Bahreyn valiliine atamtr. Necran: Hz. Peygamber Necran'daki Hris b. Ka'boullarna Amr b. Hazm' vali tayin etmi ve kendisine orada yapaca ileri de belirten bir talimatnme vermitir. Amr b. Hazm Hz. Peygamber'in vefat esnasnda Necran'da bulunuyordu. Hz. Peygamber, bu geni idr ve ml yetkilerle donatlm valilerin dnda eitli blgelere ve kabilelere vergi memurlar, zekat tahsildarlar tayin etmitir. Zekatn farz klnn takip eden yllarda zengin Mslmanlar zekatlarn bizzat getirip Hz. Peygamber'e teslim ediyorlard. Ancak slmiyet Arap Yarmadas'nn eitli blgelerine ve Medine'ye uzak yerlere yaylnca zekatlar toplamak iin memurlar tayin edilmitir. Baz zekat memurlar ve tayin edildikleri yerler unlardr: Adiy b. Htim: Tay ve Esed kabilelerine; Mlik b. Nveyre, Temm'in Ben Hanzala koluna; Kud b. Amir ed-Del ve Sinn b. Eb Sinn, Esed kabilesine; Abdullah b. Eb Revha ve Sevd b. Gaziyye el-Belev, Hayber'e; Ziyd el-Bhil, Bhile kabilesine; Sa'd ed-Devs, Devs kabilesine; mri'l-Kays b. Asba, Kelb kabilesine; Zibrikan b. Bedr, Sa'doullarna; Amr b. Sad, Teym'ya; Uyeyne b. Hsn, Fezreoullarna; Eb Sfyan, Necran'a; Ya'l b. meyye, Cened'e; Veld b. Ukbe, Mustalikoullarna... Valilerin maalar daima merkez tarafndan tespit edilmi; onlarn vilayet gelirlerinden istedikleri kadar maa almalarna msade edilmemitir. Hz. Peygamber, valileri dorudan kendisi tayin ettii gibi, ayn zamanda onlar denetlerdi.*666+ b- Hac Emrlii Bu grev Mekke'nin Fethi'nden sonra ihdas edilmitir. Mekke'nin fethedildii ylda Hz. Peygamber'in zel olarak hac emri tayin etmedii, bu grevi Mekke Valisi Attb b. Esd'in yerine getirdii grlmektedir. 9/631 ylna gelindiinde, haccn farz klnmas zerine Hz. Peygamber Hz. Eb Bekir'i hac emri tayin ederek 300 kiilik bir kafilenin banda Mekke'ye gnderdi. Ertesi yl, yani 10/632 ylnda Hz. Peygamber bizzat haccetti. Hz. Peygamber'in vefatndan sonra hac farzasnn emniyet iinde yerine getirilebilmesi iini halifeler stlenmilerdir. Halifeler bu grevi ya bizzat kendileri yrtmler, kendileri hacca gidemedikleri zaman ise gvendikleri bir ahs hac emri tayin etmilerdir.*667+ c- Elilik Hz. Peygamber'in evre lkelerin hkmdarlarna ve baz kabilelere eliler gndermesinin balangc Medine dneminin ilk yllarna dayanr. Mekke mrikleri, daha nce Habeistan'a hicret etmi olan Mslmanlarn kendilerine teslim edilmesi iin Nec'ye elilik heyeti gndermilerdi. Hz. Peygamber onlarn plann sonusuz brakmak ve hkmdarn muhacirler lehine hkm vermesini salamak iin o srada henz Mslman olmam bulunan Amr b. meyye ed-Damr'yi Habeistan hkmdar Nec'ye gndermitir. Bu olay Bedir Gazvesi'nden ksa bir sre sonra gereklemitir. Bu durum, Hz. Muhammed (s.a.s.)'in grevli tayin etmede gz nnde bulundurduu temel ilkenin ehliyet olduunu bir kere daha ortaya koymaktadr.

178

Daha nce grdmz gibi, Hz. Peygamber 6/628 ylnda gerekleen Hudeybiye Antlamas'ndan sonra o dnemin nfuzlu hkmdarlarndan altsna eliler ve slm'a davet mektuplar gndermitir. O, elilerini sahblerin en liyakatl ve muktedir olanlar arasndan seerdi. Elilerde ahlak, yz gzellii, hitabet, ikna kabiliyeti, drstlk, bilgi vs. gibi hasletleri arard. Siys grevle gnderdii eliler arasnda henz Mslman olmayan da vard. Mesela Amr b. meyye ed-Damr biraz nce bahsettiimiz greve gnderildiinde henz slm' kabul etmemiti. Hz. Peygamber, Suriye, Irak ve Habeistan'a eli gnderirken daha nce o blgelere gitmi olanlar tercih ederdi. Elilerin, gnderildikleri lkelerin dilini bilmelerine zen gsterirdi. Dn vazife ile gnderilen elilerin hepsi de slm konulara vkf ve din hkmleri titizlikle yerine getiren sahblerdi.[668] d- Ktiplik Hz. Peygamber mm olduundan, nzil olan Kur'an ayetlerini yazya geirmek; zellikle Medine dneminde komu devletlerin hkmdarlarna ve dier kabile bakanlarna mektup yazmak ve Arap kabileleriyle yaplan antlamalar kaleme almak iin sahblerden yaz bilenleri ktip olarak vazifelendiriyordu. Kaynaklarmz genellikle Hz. Peygamber'in vahiy, mektup ve antlama yazan ktiplerinin isimlerini herhangi bir tasnife tabi tutmadan karma olarak vermektedirler. Bunun yannda vahiy ktipleri ile sair ilerde ktiplik yapanlar ayr ayr zikredenler de vardr. Hz. Peygamber'in ktiplerinin says hakknda eitli grler vardr. Bunlarn saysn on ile snrlandranlar bulunduu gibi, otuzdan fazla olduunu ve hatta krk e ulatn syleyenler de vardr ki bunlarn isimlerini kaynaklardan renmekteyiz. Hz. Osman, Hz. Ali, bey b. Ka'b, Zeyd b. Sbit, Halid b. Sad, Hz. Eb Bekir ve Hz. mer, Hz. Peygamber'in en mehur ktipleridir.*669+ e- Adl ler Medine Vesikas, antlamaya dahil gruplarn siys, asker ve ml hususlarda takip edecekleri hareket tarzn tespit ve tanzim ediyordu Bu veska ayrca adl alanda da ok baarl bir yenilik saylr. Fertlerin ve hatta kabilelerin kendi haklarn kendilerinin korumas usuln kaldrmtr. Hkmleri infaz etmek zere merkez otorite yetkili klnmtr. Allah ve Resl, dier bir deyile Kur'an ve Hadis, her ikisi birden yksek hakemler olarak kabul edilmitir. Her trl dava ve ihtilaflar Hz. Peygamber tarafndan zme kavuturuluyordu. O, gerek hukk ve gerekse cez davalar Kur'an hkmleri erevesinde zyor, Kur'an'da bulunmayan hususlar iin de hkmler koyuyordu. Hz. Peygamber'e gelen hrszlk, zina, sarholuk, adam ldrme, yaralama vb. olaylarda sululara Kur'an'n tespit ettii cezalar uygulanyordu. Bu arada davalar karara balarken, gelecek yzyllarda uygulanacak muhkeme usul hakknda prensipler ortaya koyuyordu. Ceza davalarnn yannda Hz. Peygamber'e hukuk davalar da getiriliyordu. Ona gelen bu tr davalar arasnda miras ihtilaflar, toprak meseleleri, su kuyusu mlkiyeti davalar, su hakk ihtilaflar, neseb, bor vs. gibi davalar bulunuyordu.
179

Hz. Peygamber'in hayatnda vuku bulan ve kendisinin hkm verdii olaylara dair slm tarihinde mstakil eserler bile kaleme alnmtr. bn Tall el-Endels(. 497/1104)'nin Kitbu Akdiyeti'r-Resl adl eseri bunlardan biridir. Baz siyer kitaplarnda (mesel m'nin Sresi'nde) Hz. Peygamber'in hkmlerinde, fetvalarnda izledii hareket tarzna dair zel ksmlar ayrlmtr. Hz. Peygamber'in grevlendirdii valiler grev yaptklar blgelerde bazen kaz ileri de yrtyorlard. Hz Peygamber vilayetlerde kaz ilere bakmak zere zel olarak baz sahbleri de grevlendirmitir. Hatta Medine'de davalarn oalmas sebebiyle, nceden hkim sfatyla yrtmekte olduu grevlerden bir ksmn sahblerine devretmitir. Kendisi de temyiz yetkisini kullanmtr. ki kardee ait arazi paras zerine yaplan bir evin kime ait olduu hususunda varisler, ihtilafa derler. Meselenin halli iin Hz. Peygamber'e bavururlar. O da davaya bakmak iin Huzeyfe b. Yemn' grevlendirir. Huzeyfe bizzat evin yanna giderek keif ve incelemelerde bulunur. ahitleri ve bilirkiileri dinler. Sonunda verdii karar Peygamber'e bildirir. O da Huzeyfe'nin verdii karar onaylar. Hz. Peygamber hkimlie, hukk konular iyi bilen, hasm taraflarn delillerini ve hilelerini en gl bir ekilde kavrama kabiliyetine sahip olan sahbleri tayin ederdi. Tayin ettii kadlarda ya byk olma art aramazd. Mesel Hz. Ali ile Muaz b. Cebel'in, kad tayin edildiklerinde yalar yirmi be civarnda idi. Zeyd b. Sbit'in ya ise daha kkt. Hz. Peygamber'in zamannda Hz. mer, Hz. Ali, Muaz b. Cebel, Abdullah b. Mes'ud, bey b. Ka'b, Zeyd b. Sbit, Eb Musa el-E'ar, Ukbe b. Amir, Huzeyfe b. Yemn kadlk yapmlardr. Hz. Peygamber tarafndan srf adl grevle tayin edilen ilk kad Hz. Ali'dir. O, bu grevle Yemen'in Necran blgesine gnderilmitir. Hz. Peygamber Hz. Ali'den, daval ve davacnn her ikisini de dinlemedike hkm vermemesini istemitir. Muaz b. Cebel'i de Kur'an ve slm esaslarn retmek ve yarg grevini yrtmek zere Yemen (Cened)'e gndermitir. Hz. Peygamber'in, Hz. mer'e kendi huzurunda hkm verdirdii de olmutur. slm'dan nce fertler ve kabileler arasnda cezalarn tatbikinde farkl muamele yaplrken, slm'da nesil, soy ve blge ayrm yaplmakszn adalet nnde herkese eit haklar tannmtr. Hz. Peygamber zamannda adl durumalarn yapld muayyen bir bina, durumann gn ve saati yoktu. O, camide, pazarda, evde, taraflar kabul ediyor ve hemen davaya bakyordu. Bunun yannda, Mescid-i Nebev'nin bir kesinin duruma salonu olarak kullanld da sylenmektedir. Hz. Peygamber, Medine ve evresinin adl ilerini yrtmekle beraber, Arap Yarmadas'nn her tarafndan kendisine davalar getiriliyordu. slm devletinde gayri mslim tebaa din, hukk ve adl muhtariyete sahiptir. Kendi mahkemelerinde kendi kanunlarna tabi olarak yaarlar. Buna ramen, Hz. Peygamber'e davalarn getirdiklerinde, kendi kanunlarn tatbik ediyordu. Zimmlerle Mslmanlar arasndaki ihtilaflarda slm mahkemeleri yetkili idi. Safvn b. Muattal, hakknda syledii bir hiciv dolaysyla Hassn b. Sbit'i klla yaralar. Olay Hz. Peygamber'e intikal eder. O, her ikisini de huzuruna arr ve ifadelerini alr. Tahrikinden dolay Hassn b. Sbit'i knar. Fakat su sabit olduu iin Safvn'n tutuklanmasn; ayet Hassan ald yaradan dolay lrse ona ksas uygulanmasn emreder. Bundan sonra araya Sa'd b. Ubde girerek "Reslllah'n aff daha ok sevdiini; ancak aralarnda adaletle hkmettiini" syledi. Hassn b. Sbit'i ve akrabalarn ikna ederek
180

davadan vazgemelerini salad. Bunlar Hz. Peygamber'e gelerek davadan vazgetiklerini bildirdiler. Safvn b. Muattal serbest brakld. Hz. Peygamber bu gelimeden ok memnun oldu ve Hassn b. Sbit'e bir Beyraha malikanesini balad. Ayrca Msr'dan Mukavks'n kendisine hediye ettii iki karde criyeden biri olan Srn'i verdi. Sa'd b. Ubde de bir bahe balad.*670+ f- Asker Tekilat Hz. Peygamber, savunma ve gerektiinde slm davetinin nndeki engelleri kaldrmak iin ordusunun bana geerek sava meydanlarnda kahramanca arpmtr. Onun salnda zel olarak, devaml ve muvazzaf bir ordu mevcut deildi. gvenlii salamak iin polis tekilat da yoktu. Eli silah tutan her Mslman, dinin hizmetinde, askerlik grevi ile mkellefti. Bir sefer tertiplemek veya bir saldrya kar koymak gerektiinde Hz. Peygamber gnllleri arr, bir kayt defteri alr ve her aday buraya adn kaydettirirdi. Tespit edilen gnde, gnlller, silahlar, binekleri, sefer azklar... ile ehir dnda bir kararghta toplanrlard. Hz. Peygamber oraya gelir, askerleri tefti ederdi. Her sefer iin gerekli asker saysn kendisi kararlatrrd. Kendi imkanlaryla kendini techiz edemeyenleri devlet btesinden donatrd. Asker toplama ii kabile bakanlar vastasyla yaplrd. Hemen her seferde, gidecei blgeye orduyu en ksa ve emniyetli yoldan ulatracak bir klavuz aratrr, uygun kiiyi bulduunda klavuz tayin eder, onun rehberliinde hareket ederdi. Sefere kacak bir ordunun kumandann Hz. Peygamber tayin ederdi. ayet bizzat sefere kmsa, kendisine bal komutanlar tayin ederdi. Ordu klasik ekilde nc, ardc, sa kanat, sol kanat ve merkez olmak zere be ksma ayrlyordu. Asker birlik ve ktalarn toparlanmas ve tekili genellikle kabilelere braklrd. ayet baz kabilelerden gelenler ok az ise, bunlar dierleriyle birletirilirdi. Sefere kan ordu iinde, kesin izgiler olmamakla birlikte, eitli komuta kademeleri vard. Ordunun karargh, nbetiler vastasyla gece-gndz korunurdu. Esirler sorguya ekilerek veya ileri keif kollar gnderilerek sefere klmadan nce dmann durumu hakknda bilgi toplanrd. Keif birlikleri vastasyla dmann izini srme, pusu kurma ve casusluk gibi sava taktikleri biliniyordu. Hz. Peygamber bilgi toplamak iin casus kulland gibi, dman casuslarna kar da gerekli tedbirleri alyordu. sme b. Zeyd'i Suriye'ye sevkederken ondan klavuzlar kiralamasn, nden casuslar ve gzcler sevketmesini istemitir.*671+ Dmann kan dklmeksizin boyun emesi iin, gerekli tedbirlere bavuruyordu. Hz. Peygamber, dman artma metotlarn uygulard. Medine'den ayrlmadan nce asl gayesinden baka bir amac varm gibi bir yia yaydrrd. Balangta, asl hedefinden baka bir istikamette yrrd. Sonra bir dn yaparak yolunu deitirirdi. Tahmini mmkn olmayan tenha yollar seerdi. Tebk seferi hari, asl hedefini genellikle gizli tutmutur. Hz. Peygamber, hicret yry de dahil, katld savalarda ve gnderdii seriyyelerde bayrak (liv) ve sancak (rye) kullanmtr.

181

Her zaman savatan nce dman yeniden ve bir kere daha slm'a davet ederdi. ayet kendisi sefere kmyorsa, gnderdii komutanlara bu kurala uymalar iin kesin talimat verirdi. Sava genellikle mbreze (teke tek dvme) eklinde balard. Hz. Peygamber, rzgarn ve gnein, savaan askerler zerindeki tesirlerini biliyordu. O dnemde savalar -Hendek, Taif ve Hayber kuatmalar hari-, genellikle yarm gn srmtr. Hz. Peygamber, sava esnasnda gnein Mslman askerlerin gzn rahatsz etmemesi iin, ordusunu ona gre mevzilendiriyordu. Dmana kar arazi stnln salayabilmek iin uygun blgeyi seiyordu. Savalarda koruyucu silah olarak zrh, kalkan ve mifer; yaralayc ve ldrc silah olarak da kl, ok, yay, mzrak ve karg; yardmc silah olarak mancnk ve debbbe; binek hayvan olarak daha ziyade at ve deve kullanlyordu. Askerlerin silah arkadalarn dmandan ayrabilmesi iin her seferde ayr olmak zere bir parola (ir) seiliyordu. O dnemde henz niforma mevcut deildi. phesiz dmann canna ve malna zarar verme, savata tabi bir durumdur. Dman ldrlebilir, esir edilebilir. Fakat insan haysiyetine yakmayan hareketler ve llere ikence yapmak, Hz. Peygamber tarafndan yasaklanmtr. llerin, canl varlklarn yaklmas gibi davranlara msade edilmemitir. nsann sa iken veya ldkten sonra bir organnn kesilmesi (msle) yasaklanmtr. nk bu tr bir uygulama, insan onuruna yakmayan, sadece kin ve nefreti artran bir davrantr. Baz azl dmanlarna msle yapmasn isteyenlere Hz. Muhammed (s.a.s.) "Ben ona msle yapmam. Peygamber bile olsam Allah da beni ayn ekilde cezalandrr" demitir.*672+ Hz. Peygamber gnderdii asker birliklere, insanlara sa iken de ldkten sonra da ikence yapmalarn yasaklamtr.*673+ Dman tarafta savaan erkekler dnda kalan sivillerin, yani ocuklarn, yallarn, din adamlarnn, iilerin, hizmetilerin, sakatlarn, kadnlarn ve savala ilgisi bulunmayan dier kimselerin, savaa itirak etmedikleri mddete ldrlmeleri yasaklanmtr. Sava esirlerine, ldrlme, fidye karl veya mbadele, yani Mslman esirlere karlk serbest brakma, artl serbest brakma, kleletirme ve karlksz serbest brakma (ki Hz. Peygamber dneminde en fazla uygulanan usul budur) gibi muameleler yaplrd. Hz. Peygamber esirlere iyi davranlmasn istemi, onlara eziyet ve ikence yaplmasn yasaklamtr. Kendisinden bilgi almak iin bile olsa esire bask yaplmasnn uygun olmadna iaret etmitir.*674+

EKONOMK FAALYETLER

1- Hz. Peygamber ve alma Hz. Peygamber'in hayat dier alanlarda olduu gibi alma konusunda da insanlar iin rnektir. Her eyden nce o, Kur'an- Kerim'in alma hayat ve prensipleri ile ilgili ayetlerini kendi hayatnda uygulamtr. Bu alanda doruluk, gvenilir olma, adaleti uygulama ve szleriyle davranlar arasnda eliki bulunmama gibi temel ilkelere uymutur. Kiinin
182

almasn, retimde bulunmasn ve ailesini geindirmesini, fakire, yoksula yardm iin almay, Allah yolunda cihad ve gndzleri oru ve geceleri namazla geirme ile bir tutmutur.*675+ Onun alma ile ilgili szlerinden bazlar unlardr: "Hi bir kimse kendi elinin emei ile kazandndan daha hayrl bir lokma asla yiyemez".[676] "Allahm! Tembellikten, korkaklktan, ihtiyarln verdii dknlk ve cimrilikten sana snrm".*677+ "Doru szl ve her konuda gvenilen bir ticaret adam ahirette peygamberler, sddkler ve ehitlerle beraber olacaktr".*678+ "nsann yiyip itiklerinin en helal ve bereketli olan, alp kazanarak elde ettiidir".*679+ "Birinizin srtnda odun destesi tamas, versin veya vermesin, insanlara gidip el amasndan daha iyidir".*680+ En kt artlar altnda almay dahi bakalarna yk olmaktan iyi gren Hz. Peygamber'in bu szleriyle insanlar almaya tevik ettii, tembellii ktledii, alkan insanlar dnya ve ahiret mutluluu ile mjdeledii grlmektedir. Hz. Peygamber insanlar almaya tevik ettii gibi, bizzat kendisi de alm ve alma hayatnn ilkelerini kendi hayatnda uygulama alanna koymutur. almalarn ocukluundan itibaren hayatnn sonuna kadar srdrmtr. Bilindii zere o, ocukluunda obanlk yapm, genliinde ve yetikinliinde ticaretle megul olmutur. 12 yanda iken amcas ile birlikte uzun bir ticaret yolculuuna kmtr. 25 yanda iken Hz. Hatice'nin kervann cret karlnda Suriye'ye gtrp getirmitir. Ticr faaliyetlerinde meslektalarnn, ticr ilikilerde bulunduu kimselerin ve tm Mekkelilerin gvenini kazanmtr. Onun btn bu faaliyetleri geimini temine ynelik almalardr. O, btn bunlarn yannda sosyal faaliyetlerde de bulunmutur. Hayatn ele alrken geni bir ekilde zerinde durduumuz gibi genliinde Hilflfudl cemiyetine katlmas ve Kbe'nin ins srasnda hakemlik yapmas bunlara gzel birer rnektir. Hz. Muhammed (s.a.s.) peygamber olarak grevlendirildikten sonra almalarn farkl ve geni bir alanda srdrmtr. Allah tarafndan kendisine verilen tebli grevini yerine getirmek iin tm gcyle ve her trl gle gs gererek yerine gre bir devlet adam, yerine gre de bir komutan ve gerektiinde de bir ii olarak almtr. Bir daveti olarak Mekke'de ve bu ehrin dnda slm' yaymak iin youn faaliyetlerde bulunmutur. O, Kur'an- Kerim'de "Kitap ve hikmeti, insanlara bilmediklerini reten" bir kimse olarak takdim edilmektedir. Kendisi de bizzat muallim olarak gnderildiini ifade etmitir. Bu balamda o, eitim grevini yerine getirmek amacyla her kademeden sahbleri eitmek iin bir retmen olarak almtr. Yerine gre bir ii gibi altn sylemitik. Hicret esnasnda konaklad Kuba'da mescid yaplrken ilk ta kendisi koymu, bununla da yetinmeyerek inaat almalarna katkda bulunmutur. Bir gn bu almalar esnasnda glkle kaldrabildii bir ta kucana
183

alr. Bir sahb yanna vararak "Y Reslallah! Babam anam sana feda olsun! Elindekini bana ver" der. Hz. Peygamber "Hayr! Sen de bakasn al" der. Mescidin inaat bitinceye kadar almaktan geri durmaz. Sahbeyi almaya tevik eder. Ayn ekilde Mescid-i Nebev'nin temeline de ilk ta kendisi koyar. Muhcirler ve ensarla birlikte alr. Kuba mescidinde olduu gibi yine bir gn kerpi tarken bir Mslman "Y Reslallah! Onu bana ver, ben tayaym" der. Fakat o : "Sen de baka ta al ve ta! Sen Allah'a benden daha muhta deilsin" der. Hz. Peygamber Mescidin inaatnda ar talar yklenir, kerpileri elbisesine doldurur ve tard. Bu esnada da "Hayat ancak Ahiret hayatdr. Allahm! Muhcirlere ve ensara rahmet eyle"*681+ derdi. almalaryla Mslmanlar cotururdu. mm Seleme'nin anlattna gre Mescid'in inaatnda onun almasna ihtiya duyulmad halde, ta ve kerpi tam; onu gren Mslmanlar da kendilerinin bo durmalarnn doru olmayacan syleyerek almalarn hzlandrmlardr. Hendek Sava'nda da kazlacak yerleri bizzat kendisi izdii gibi, kendisi iin kurulan Trk adrndan kp bizzat almtr. Kazma, krek ve hatta balyozla alm, zembille toprak tamtr.*682+ Gerektiinde skklerini dikmi, ayakkablarn tamir etmi,*683+ gerekli grdnde ar-pazar kontrol etmitir. Hz. Peygamber yaplan iin geliigzel deil, dzgn ve salam yaplmasna nem verirdi. Bir vesile ile unlar sylemitir: "Sizden biriniz bir i yapt zaman, onu mkemmel bir ekilde yapsn".*684+ Hz. Peygamber Mslmanlar almaya tevik etmitir. Nitekim ii olmayan birisine, letler temin ederek, odun kesip satmasn sylemitir: Ensardan bir ahs gelip Hz. Peygamber'e yoksulluktan ikayet eder. Sonra dnp yle der: "Ey Allah'n elisi! Bir ev halk iinden geldim ki, yanlarna dnnceye kadar bazlarnn lm olacan sanyorum." Peygamberimiz "Git, bak birey bulabilecek misin?" der. Adam gider ve bir yayg ile bir bardak getirerek "Ey Allah'n elisi! Bu yaygnn yarsn yere seriyor, yarsn da brnyorlard. u bardakla da su iiyorlard" der. Peygamberimiz "Bu ikisini benden bir dirheme kim satn alr?" diye sorar. Bir adam "Ben alrm" der. Peygamberimiz "Bir dirhemi kim artrr?" diye sorar. Bir baka adam "Onlar iki dirheme alrm" der. Peygamberimiz "Bunlar senindir" der ve adam ararak ona "Bir dirhemle ailene yiyecek al, bir dirhemle de bir balta satn alarak bana gel" der. Adam da yle yapar ve gelir. Hz. Peygamber "u vadiye git, orada ne bir diken, ne bir odun brak. Bana da on gnden nce gelme" der. Adam yle yapar ve sonra Hz. Peygamber'e gelerek "Bana emrettiin ey bereketli oldu" der. Bunun zerine Peygamberimiz yle buyurur: "Bu, senin iin kyamet gn yznde dilenmekten dolay lekeler veya trmk izleri olarak gelmenden daha iyidir".[685] Kuba mescidinde ve Bill-i Habe'den sonra Mescid-i Nebev'de mezzinlik yapan Sa'd b iz adl sahb Hz. Peygamber'e malnn azlndan dolay ikayet eder. Hz. Peygamber de ticaret yapmasn emreder. Sa'd biraz selem aac yapra (karaz) satn alr, onu satarak kr eder. Bunu Hz. Peygamber'e anlatr. O da ticaretine devam etmesini syler.*686+ Peygamberimiz durumlarna gre zrlleri bile almaktan alkoymam, onlarn ticaret yapmasn kolaylatrc hkmler getirmitir. Bu tutumuna bir rnek verelim: Ticaretle megul olan Mnkz b. Amr adl sahbnin akl dengesi bozulur ve dilinde bir tutukluk meydana gelir. Buna ramen ticar faaliyetlerini devam ettirir. Fakat srekli aldanr. Hz. Peygamber'e gelerek durumunu anlatr. Hz. Peygamber onun ticaret yapmasn, almasn yasaklama yerine kolaylatrma yoluna gider; alveri yaparken, "aldatma yok" demesini ve
184

satn ald malda gn muhayyerlik hakkna sahip olduunu satcya sylemesini ister. Mnkz Hz. Osman zamannda bile Hz. Peygamber'in kendisine tand bu hakk satclara kar kullanmtr.*687+ Faydasz ve bo eylerle megul olmamak ve bo durmamak Hz. Peygamber'in prensiplerinden biriydi. Onun alma hayat ile ilgili olarak verilen bu bilgilerden, alkan bir insan rnei karmza kmaktadr. Bu durumda onun dinlenmeye zaman ayrp ayrmad akla taklabilir. Halbuki Hz Peygamber gerektiinde dinlenmeye de zaman ayrmtr. Hicretten hemen sonra, Medinelilerin daha nce kutladklar iki bayramn yerine Ramazan ve Kurban bayramlarn koymutur. Mer bayram enliklerine, folklor gsterilerine ve dnlerde kutlamalara izin vermitir. Dnlerde davetlilere ikramda bulunmu; bunu tavsiye ve tevik etmitir. At ve deve yarlar tertiplemitir. Hz. Peygamber parann piyasaya arz konusu zerinde durmutur. O bu hususta yle buyurur: "Kim bir akar veya ev satp da parasn onun benzeri bir eye yatrmazsa, onun bereketini grmemeye mstehak olmutur".*688+ Ticareti tevik etmi, ticaret ortaklklar kurmutur. Ticareti tevikle ilgili u sz ok mehurdur: "Rzkn onda dokuzu ticarette, onda biri ise srdedir".[689] Bu szyle Hz. Peygamber ticaretin bir millet iin ne derece nemli olduunu dile getirmitir. Bir devletin ekonomisinde i ve d ticaretin byk nemi vardr. Hz. Peygamber ticareti tevik etmek suretiyle, ayn zamanda meden bir hayat tarzn da tevik etmitir. nk ticaret, yerleik bir hayat tarznn olumasna ve imar faaliyetlerinin gelimesine vesile olmaktadr. Hz. Peygamber'in en yakn arkadalar ticaretle urayorlard. Szgelimi drt halife birer tccar idiler. Hz. Eb Bekir, Hz. Peygamber'in vefatndan bir yl nce ticaret amacyla Busr'ya gitmiti.*690+ Hz. Peygamber ticaretin yannda ziraati de tevik etmitir. Aa dikmeye tevik ettii hadisler, ayn zamanda ziraati tevik olarak deerlendirilmelidir. Hz. Peygamber her meslek erbb ile, meslei zerinde konuur, ona mesleine olan ilgisini ve sevgisini artrc hususlar, meslei ile ilgili uyulacak kurallar ve hkmleri sylerdi. Hz. Peygamber kk sanatlara da nem vermitir. Onun zamannda yaygn olan meslekler arasnda manifaturaclk, attarlk, demircilik, tartclk, sarraflk, eczaclk, terzilik ve kuyumculuk saylabilir. 2- Ekonomik Dzenlemeler Hz. Peygamber'e ekonomik konularda da ayetler nzil oluyor, birtakm hkmler konuyor, baz chiliye detleri yasaklanp, bazlar da slaha tabi tutuluyordu. Hicretten sonra Medine'de mevcut pazarlarda ise genellikle mrikler ve Yahudiler hkimdi. Bunlar ticr faaliyetlerinde kendi din anlaylarna ve chiliye detlerine gre hareket ediyorlard. Hz. Peygamber, Medine'deki dier pazarlar gezip grdkten sonra buralarn Mslmanlarn pazar olamayacan syledi. slm'n ekonomik konulardaki hkmlerini uygulayabilmek iin Mslmanlarn kendi pazarlarn kurmalarna gerek duydu. Ben Side blgesinde bulunan ak bir alan pazar yeri olarak seti ve bir pazar nizamnmesi hazrlad. Bu pazarda esnafn sbit mekanlar edinmesini yasaklad ve burada vergi alnmayacan ilan etti. Tecrbeli bir tcir olan Hz. Peygamber, vergi alnmad takdirde satclarn yeni pazar tercih edeceklerini biliyordu. nk Yahudi kabilelerinden Ben Kaynuk', kendi pazarlarn parselleyip cret karlnda kiraya vermilerdi. Ayrca pazar vergisi de alyorlard. Nitekim tccar,
185

Mslmanlarn kurduu pazara rabet gstermi ve buras yeterli mteri bulmutur. Hz. Peygamber Medine pazarn kontrol iin grevliler tayin etmitir. Bunlardan biri mer b. Hattab, dieri de Semr bint Nuheyk ismindeki bir hanm sahbdir. Sad b. Sad b. el-As' da Mekke arsn kontrol ile grevlendirdii daha nce kaydedilmiti. slm, ticreti helal klarken ve tevik ederken, merhale merhale riby yasaklamtr. Alverii ve dier bor trlerini ribdan arndrmtr. Bu konuda Mekke'de nzil olan ayetlerde*691+ baz uyarlarda bulunmakla yetinilmitir. Mekke ve Taif'te olduu gibi faiz uygulamas Medine'de de yaygnd. Hz. Peygamber bilhassa Yahudilerin tefecilik yoluyla halk ezdiini grmt. Hicr beinci yldan nce l-i mrn Sresinin 130. ayetiyle rib yasakland. Bu hususta en son nzil olan Bakara Sresinin 275-279. ayetleri ile de bu yasak pekitirildi. Hz. Peygamber lkenin drt tarafna gnderdii talimatlara rib ile ilgili maddeler de koydu ve bu yasan btn Mslmanlar tarafndan bilinip uygulanmasna zen gsterdi. Ved Hutbesi'nde ekonomik konulara deinmeyi de ihmal etmedi ve rib yasan burada bir kez daha hatrlatt. Hz. Peygamber Chiliye toplumunda yaygn olan ve aldanmaya, hakszla ve smrye yol aan alveri trlerini yasaklamtr. Satm akdini (bey') Kur'an- Kerim'in ilgili ayetleri istikametinde dzenlemitir. Satlan maln seiminde emrivkiye yol aan, aldanma riski ve belirsizlik tayan davran ve ekillerle yaplan satm akitlerini yasaklamtr. Hadis literatrnde Hz. Peygamber'in bu konudaki uygulamalarn ve szlerini ieren zel blmler (by') mevcuttur. Hz. Peygamber ticr bir mal pahalanmas gayesiyle stoklayp piyasaya arzn geciktirmeyi (ihtikr) yasaklamtr. nk bu, fiyatlarn sun' bir ekilde ykselmesine ve normal piyasa seviyesinin stne kmasna yol amaktadr. zellikle temel ihtiya maddeleri szkonusu olduunda bu tutum toplumun zarar grmesine sebep olmakta ve uzun mddet devam halinde toplumsal bunalmlara yol amaktadr. Hz. Peygamber, mal ok pahal satmak iin bekleten kimseyi ktlemitir.*692+ Hz. Peygamber, mallarn ucuza kapatmak maksadyla kyly, reticiyi ve ihracaty ehir dnda karlamay yasaklamtr.*693+ O dnemde ehirli sermaye sahipleri piyasa fiyatlarndan habersiz yabanc ticaret kervanlarn yolda karlayarak, getirdikleri mallar toptan ucuza kapatmak suretiyle stoklayp yksek fiyatla satarlard. reticinin ve satcnn baz uyank sermayedarlar tarafndan bu ekilde aldatlmasn nlemek maksadyla Hz. Peygamber bunu yasaklam ve bu yasa uygulamak zere grevliler tayin etmitir. ayet Hz. Peygamber bu nleme bavurmasayd retici emeinin karln alamaz ve reticinin alnteri boa gitmi olurdu. Dier ynden sermaye sahipleri haksz kazan elde etmi olurlard. Hz. Peygamber kr snrlamasna gitmemi, fiyatlarn serbest rekabet piyasasnda arz ve talep dengesine gre olumas ilkesini benimsemitir. Kr'n tab ve ahlk artlara bal olarak ayarlanmasn ngrmtr. Buna ramen, bir kimse maln pazarn ve gnn fiyatndan fazlaya satarsa bu kiinin hile, aldatma yapm olacan bildirmitir. Hz. Peygamber hilenin haram, kt ve yanl bir davran olduunu, dnyada ve ahirette sorumlulua neden olduunu bildirmitir. Bu meyanda "Bizi aldatan bizden deildir"*694+ buyurmutur. Alverilerde tccara doruluu telkin etmi, doru davranan ticaret erbabnn
186

peygamberlerle, ehitlerle, sddklarla birlikte harolunacan haber vermitir.*695+ Alverite kolaylk gsteren kimselere dua etmitir.*696+ Hz. Peygamber, gelir elde ederken bavurulmamas gereken usullerle, harcama yaparken dikkat edilmesi gereken prensipleri ana hatlaryla aklamtr. Szgelimi, gayr- mer kazan yollarndan hrszlk, gasp, haksz ve btl yollarla gelir salamay yasaklamtr. Helal olan ticarette de hakszl nlemek iin l ve tartda hile yaplmamasn emretmitir. Harcamalarda da orta yolun izlenmesini istemi, israf ve cimrilii ho grmemitir. Hz. Peygamber tketicinin korunmas iin gerekli tedbirleri almtr. Mesela bu amala kalite kontrol zerinde durmutur. rk ve bozuk mal satmay, kalitesiz mal kaliteli malla kartrmay yasaklamtr. Islak mahsul altta saklayan satcy knamtr. Kusurlu mal, kusurunu sylemeden satmann helal olmayacan sylemitir. Fiyat kztrmay yasaklamtr. l ve tart konusunda denetim getirmitir. Piyasada bulunan birbirinden farkl lek ve tartlar arasnda birliin salanmas iin standart belirlemi ve "Tart Mekke ehlinin tartsdr, lek ise Medine ehlinin leidir" buyurmutur.*697+ Hz. Peygamber'in ii iveren ilikilerine verdii neme gelince, o, slm ncesi Arap toplumunda yaygn olan cretle i yaptrma ve ii altrmaya toptan kar kmamtr. Ancak iilere ar i yklenmesi, cretin geciktirilmesi, kaybolan maln haksz yere iiye detilmesi gibi haksz uygulamalar yasaklam, iilere adaletli bir ekilde davranlmasn ve karde muamelesi yaplmasn emretmi, bu prensipleri de hayatnda uygulamtr.*698+ Bu hususla ilgili szlerinden birisi yledir: "iye cretini teri kurumadan veriniz".*699+ Hz. Peygamber kyamet gnnde kiinin dman olduunu belirtmi, bunlardan birisinin "i altrp da ona cretini vermeyen kimse" olduunu sylemitir.*700+ Hz. Peygamber dneminde devletin balca gelirleri, ganimetin bete biri (Humus), cizye ve zekat idi. Gayr-i mslimlerden sava yoluyla elde edilen her trl mal ve esirlere ganimet (oulu: ganim) denir. Kur'an- Kerim'de ganimet anlamnda "enfl" de kullanlmtr. Enfl Sresinin ilk ayetinde ganimetlerin Allah'a ve Reslne ait olduu belirtilmitir. Daha sonra sava ganimetleriyle ilgili ayrntl hkmler ieren ayet*701+ nzil olmutur. Bu ayete gre ganimetin bete biri Allah'a, Reslne, onun akrabasna, yetimlere, yoksullara ve yolda kalmlara aittir. Ganimetler, sava esirleri, arazi ve menkul mallar olmak zere e ayrlr. Sava esirleri de gayr-i mslim erikin erkekler, kadn ve ocuklar olmak zere iki ksmda mtalaa edilir. Mslmanlarn gayr-i mslimlerden sava veya bar yoluyla elde ettii topraklar hakkndaki uygulamalara gelince, Hz. Peygamber silahla elde edilen Ben Kurayza, Hayber ve Vdilkur ganimetlerini Enfl Sresinin 41. ayetine gre bete drdn savalara, bete birini ayette zikredilen dier snflara olmak zere datm, ancak Hayber ve Vdilkur arazisi Yahudilere yarclkla iletmeye vermitir. Ben'n-Nadr ve Fedek arazileri bar yoluyla ele geirildiinden, Hair Sresinin 6-9. ayetlerinin hkm uygulanarak Resl-i Ekrem'e ait kabul edilmi, O da elde edilen gelirleri Himoullarnn fakirlerinin ihtiyalar ve devletin savunma giderleri iin harcamtr. Hz. Peygamber'in akrabalarn tekil eden Zilkurb, Ben Him ve Beni'l-Muttalib mensuplardr. Hz. Peygamber zamannda bu zmrelere mensup kimselere humustan hisse ayrlmtr. Allah'a ait hisse ve onun ayrlp ayrlmayaca konusu tartmaldr. Hz. Peygamber'in, Allah'a ait hisseyi Kbe iin ayrd rivayet edilmitir. Bunun yannda, Allah'a ait hissenin hazineye ait olduu da zikredildii gibi, byle bir hissenin
187

szkonusu olamayacan syleyenler de vardr. Hz. Peygamber'in vefatna kadar Allah ve Peygamber iin iki hisse, Zilkurb iin bir hisse ayrld; dier hissenin ise yetimler, miskinler ve yolculara verildii kaydedilir.*702+ Cizye, slm devletindeki gayr-i mslim tebaadan alnan ba vergisidir. kl, bli, hr, maddi gc yerinde ve salkl olan gayr-i mslim erkeklerden alnrd. Gzleri grmeyen, felli, yal, almaktan aciz ve yoksul kimseler, bu konuda farkl grler olmakla beraber, cizye vermekle mkellef deildi. Cizye karlnda zimmlerin can, mal ve inan hrriyetleri gvence altna alnrd. Hz. Peygamber, antlama yapt zimmlere bu haklar taahht etmitir. Bu uygulama Hz. Peygamber zamannda balamtr. 9/630 ylndaki Tebk seferi esnasnda nzil olan Tevbe Sresinini 29. ayet-i kermesinde, ehli kitap, eer slmiyeti kabul etmezlerse, cizye demeleri, bunu reddederlerse kendileriyle savalmas emredilmektedir. Cizye ayetinin inmesiyle Hz. Peygamber ayn yl Eyle, Ezruh, Cerb ve Dmetlcendel; ertesi yl Necran, Yemen, Bahreyn, Makn, Teym ve Hecer'deki gayri mslimlerle cizye demeleri artyla antlamalar yapmtr. Bunlardan Eyle, Ezruh, Dmetlcendel ve Necran halk hristiyan; Teym ve Makn halklar Yahudi; Bahreyn, Hecer ve Yemen ahalisi de ksmen Yahudi ve hristiyan, ksmen de mecusilerden oluuyordu. Cizyenin miktar, zaman ve alnd blgeye gre fakllk arzetmektedir. Fert bana veya mterek olarak alnabilirdi. Hz. Peygamber, Bahreyn ve Yemen halk ile mkellef bana ylda 1 dinar veya buna denk Yemen elbisesi karlnda antlama yapmtr. Eyle halk ile toplu olarak yllk 300 dinar, Cerb ve Ezruh halk ile 100 dinar cizye demeleri artyla bar yapmtr. Bu dnemde Eylenin 300, Ezruh ve Cerb'nn ise 100'er kiilik cizye mkellefinin bulunduu bilinmektedir. Bundan anlaldna gre bu blgelerden, mkellef bana yllk birer dinar cizye alnmtr. 10/631 ylnda Necran halkyla yaplan antlamada iki taksitte vermeleri artyla cizye olarak 2000 elbise alnmas kararlatrlmtr. Cizye, Hz. Peygamber zamannda ya dorudan mkelleflerden, veya gayri mslim kabile bakanlarnn, yahut da ileri gelenlerin araclyla toplanrd. Bu dnemde zel cizye memurlarnn bulunmad, zekt toplayan millerin gayr-i mslimlerden cizyeyi de topladklar grlmektedir. Kur'an- Kerim'de zekt ile ganimetin harcanaca yerlerin aka zikredilmesine karlk, cizyenin datlaca yerler hakknda ak hkmler yer almamtr. Kur'an- Kerim'de cizyenin mahiyeti ve uygulan hakknda da detayl hkmler mevcut deildir. Dolaysyla cizyenin zekattaki gibi belirli yerlere harcanma zorunluluu yoktur. Kamu yararna uygun olarak, ihtiya duyulan yerlere harcanabilir.[703] Devletin gelirleri arasnda yer alan zekt, bilindii zere farz bir ibadettir ve Mslmanlarn mallarndan alnr. Altn, gm ve nakit paralar nisab miktarna ulatnda krkta biri zekat olarak verilir. Hayvanlarn zekat ise cinsine ve miktarna gre deimektedir. Ayrntl bilgiler geni bir ekilde ilmihal kitaplarnda yer almtr. Arazi vergilerinden alnan zekta ise r denilir. r, yamur suyu ile sulanan topraklardan yzde on, emek sonucu sulanan topraklardan ise yzde be nisbetinde alnr. Zekt Hicretin ikinci ylnda farz klnmasndan itibaren Hz. Peygamber tarafndan toplanm ve gerekli yerlere datlmtr. lk yllarda zengin Mslmanlar zekatlarn bizzat getirip Hz. Peygamber'e teslim ediyorlard. Ancak slmiyet Arap Yarmadas'nn eitli blgelerine yaylnca Hz. Peygamber zekatlar toplamak iin memurlar tayin etmitir. Zektn verilecei ve harcanaca yerler Tevbe Sresinin 60. yetinde aklanmtr. Bunlar, yoksullar, dknler, zekt toplayan memurlar, gnlleri slm'a sndrlacak olanlar (mellefe-i kulb), kleler, borlular, Allah yolunda cihad edenler ve yolcular olmak zere sekiz gruptur.
188

SOSYAL VE KLTREL FAALYETLER

1- Toplum Yaps Hz. Peygamber dneminde slm toplumu, Mslmanlar ve zimmlerden meydana geliyordu. Mslmanlarn byk ounluu Araplardan olumakla birlikte dier etnik kkenlere mensup (mesela Habeli, ranl, Rum vs.) insanlar, ayrca etnik kkeni farkl kleler ve azatl kleler de bulunuyordu. nk Hz. Peygamber'in mesaj her renk, rk, dil ve kltre mensup insana akt. Mekke dneminde ve Medine dneminin ilk yllarnda Hz. Peygamber'in davetine, btn olarak kabileler deil, bireyler katlmlardr. Kabile yapsnn hkim olduu; kiinin kimliini, ahsiyetini ve konumunu kabilesinde ve kabilesi sayesinde bulduu bir toplumda bireylerin kazanlmas ok zor bir iti. Kabileden kopmak bir bakma intihar etmek, yani yok olmak demekti. Kabilesinden kopan bir insan, antlama (hilf) yoluyla baka bir kabileye iltihak etmek zorunda idi. Byle bir ortamda bireyi kazanmak zor olduu gibi, bireyin de kabilesine ramen slm' kabul etmesi byk bir fedakarlk ve cesaret isteyen bir iti. Hz. Peygamber, davetini kabul eden bireyler arasnda yeni bir dayanma ba kurarak, Allah'a iman ve Resl'ne ballk zerinde birleen bir toplum meydana getirdi; tm m'minleri karde ilan etti. Etnik kkeni ve daha nceki snf ne olursa olsun, btn m'minleri eit kabul etti. Yeni toplum, kabileyi ayor ve kuatyordu. Bu dzenleme bir bakma slm hkimiyetinde eit haklara sahip vatandalk stats kazandryordu. u kadar var ki, yeni toplum yapsnda kabilenin varl tamamen inkar edilmiyor veya ortadan kaldrlmyordu. Zaten hedef ve ama, kabileyi ortadan kaldrmak da deildi. Bireylerin kabileye bal kalmalarnda hi bir engel yoktu. Hatta, youn bir ekilde 9. ve 10. hicr yllarda yeni topluma mensubiyet, kabileler dzeyinde de gereklemeye balamtr. Hz. Peygamber kabileleri adna Medine'ye gelen heyetleri kabul etmitir.*704+ Kabile bakanlar ve ileri gelenleri, kabile aleyhine deil, kabilenin varln koruyarak Medine'ye gelmiler ve yeni topluma katlmlardr. Hz. Peygamber zellikle asker seferlerde kabile yapsndan istifade etmitir. lk karlat kimselere tanmak maksadyla hangi kabileden olduklarn sormutur. Ancak bir kabileye mensubiyet stnlk ls olmaktan karlm, stnlk ls takv olmutur. Siyas adan liderlii kaybedenlere yaplan muameleye burada ksaca temas etmek yerinde olacaktr. Eski kabile reislerinin bir ksm Hz. Peygamber tarafndan ayn kabile veya ehre memur veya vali tayin edilmi; asker seferler ve dier hususlarda kabilelerle irtibat salamak iin kabile temsilcisi olmulardr. Ancak baz eski reisler yerine bakalar tayin edilmitir. Mesel Mekke'de oturan Kurey ile Taif'de oturan Sakf kabilelerine yeni valiler tayin edilmitir. slm' kabul eden reisler, yeni bir grev verilmedii durumlarda bile Hz. Peygamber tarafndan daima itibar grmlerdir. Hz. Peygamber dneminde kast, snf ve aristokrasi gibi doutan geldii kabul edilen ayrcalkl statlerin yerini, almakla kazanlan ve ehliyete dayanan konumlar almtr. darecilerin ve dier grevlilerin tayininde, ie ehil olma esas kabul edilmitir. Hr-mevlkle, zengin-fakir, kuvvetli-zayf, kadn-erkek, gen-ihtiyar kim olursa olsun inanan herkes eit
189

kabul edilmitir. Bylece Peygamberimiz, Hz. Eb Bekir, Hz. mer, Hz. Osman ve Halid b. Velid gibi, farkl tabiat ve karakterlere mensup insanlar tek at altnda birletirmitir. slm'la birlikte Arap Yarmadas'nda merkez otorite hkim olduu iin, kabilelerin kan davas gtmeleri, mstakil olarak birbirinden intikam almalar yasaklanmtr. ok yaygn olan kan davalar kaldrlm; onun yerine suun ferdlii ve sadece su ileyenin cezalandrlmas prensibi kabul edilmitir. Gasp, soygun, iki, kumar, fuhu, hrszlk, yetim mal yemek, kan dkme, intikam, yalan, kin, haset, kibir, gybet, kouculuk gibi fert ve toplumun zararna olan davranlar yasaklanmtr. Anlamazlklarn zmnde khine bavurulmas yerine, ya bizzat Hz. Peygamber'e veya onun tayin ettii memurlara bavurma esas getirilmitir. Mslmanlar dnda kalan ve "zimm" diye adlandrlan Yahudiler, Hristiyanlar, kk aznlklar eklinde Sbiler ve Mecusler cizye vergisi deyerek hr tebaa statsnde yayorlard. Hz. Peygamber, Mslmanlarn oluturduu toplumda bu inanc paylamayanlarn inan hrriyetine, can ve mal gvenliine sahip olarak yaamalarna imkan tanmtr. Hicretten hemen sonra Medine'de bulunan mrik ve Yahudi toplumlar ile bir szleme yaparak bu uygulamann ilk admn atm olduunu daha nceki konularda anlatmtk. Bu suretle bir ok din-kltrel grubun birarada yaamasn mmkn klan bir yap olumutur. Daha sonra Medine'deki Arap kabilelerinin tamamen Mslman olmas ve Yahudi kabilelerinin ehirden karlmas ile Medine'de yalnz Mslmanlar kalmtr. Bununla beraber baehir dnda, Hayber, Vdilkur, Fedek, Makn ve Teym'da Yahudiler; Eyle, Ezruh, Dmetlcendel ve Necran'da Hristiyanlar; ayrca Hecer ve Bahreyn'de ksmen Mecusiler oturuyordu. Buralarn halkyla yaplan anlamalar sayesinde gayr-i mslimler din ve hukuk temele dayal kltrel kimliklerini koruyarak slm toplumunun iinde yaamaya devam etmilerdir.*705+ Peygamberimiz zimmye zulm hakszlk yapan, ona gcnn stnde sorumluluk ykleyen ve ondan arzusu dnda bir ey alan kimseye kyamet gn bizzat kendisinin hasm olacan sylemitir.*706+ Yaplan antlamalarda onlarn canlarn, mallarn, dinlerini, ayin ve ibadetlerini, mabetlerini ve din adamlarn hukukun himayesi altna almtr.*707+ Muhidi ldrenin cennete giremeyeceini sylemitir.*708+ Hz. Peygamber zamannda Mekke'nin Fethi'ne kadar, yarmadann iinden meydana gelen gler sayesinde baehir Medine'nin nfusu artmtr. Halk yine bedev ve hadar olmak zere iki tarzda yaamaya devam etmitir. Fakat Hz. Peygamber meden bir toplum kurmay hedeflemitir. Bu bakmdan Medine'ye yaplan glerle ehirlemeye doru bir gelime yaanmtr. 2- Eitim ve retim Allah'a iman eden bir toplum oluturmay amalayan Hz. Peygamber ilme, eitim ve retime byk nem vermitir. Onun faaliyetlerinde ve szlerinde bilgi, renme, retme, renci ve retmene verilen deer ok fazla yer tutar. Hadis literatrnde eitim ve retime tevik eden yzlerce ve buna karlk bilgisizlii yeren ok sayda hadis mevcuttur. Bu hususta kendisine indirilen ilk vahiy de "Oku" emridir. Dolaysyla okumak ona ve mmetine Allah Tel'nn ilk emridir. Bunun yannda Kur'an- Kerim'de bilime tevik eden ve limi ven yet-i kerimeler mevcuttur. Kur'an- Kerim'de, Hz. Muhammed (s.a.s.)'in ilh tebli grevinin eitim-retimden ibaret olduu bildirilir. Bu mealde yle buyrulur: "Kitap
190

ve hikmeti reten bir Peygamber gndermekle Allah m'minlere byk bir ltufda bulunmutur".*709+ Hz. Peygamber de bir hadisinde kendi grevinin mahiyetini yle aklamtr: "Allah beni bir muallim olarak gndermi bulunuyor".*710+ Dolaysyla gnderildii toplumu eitim ve retime tbi tutmak onun peygamberlik grevleri arasnda bulunmaktadr. Kur'an'n ve Hz. Peygamber'in teviki, Mslmanlar arasnda yazya, ilme rabeti ve renme arzusunu artrmtr. Onun dneminde insanlar bireyler renmek iin kendisinin ve dier retmenlerin yanna gelmeye balamlardr. Bu ilkeler erevesinde Hz. Peygamber'in eitim-retimle ilgili faaliyetlerine temas etmek yerinde olacaktr. O, daha Mekke dneminde, kendisine vahyedilen ayetlerin yazlmasna ve bu suretle korunmasna nem vermitir. Ayetlerin oaltlarak datlmasn tevik etmitir. Mekke dneminin ilk yllarnda Dr'l-Erkam' bir eitim-retim merkezi olarak kullanmtr. Burada, Kur'an yetleri okunuyor, yazlyor, din bilgiler reniliyor ve bu bilgilerin pratik uygulamas yaplyordu. slm' renmek isteyenler de buraya geliyorlard. Hz. Peygamber, hicretten iki yl nce Mekke'ye gelip Akabe mevkiinde Mslman olan Medinelilerin eitimi ile de ilgilenmi; onlarn istei zerine Kur'an' ve slm'n prensiplerini retmek iin Medine'ye retmen gndermitir. Hicretten sonra Medine'de Hz. Peygamber'in ilk ve nemli faaliyetlerinden birisi, bir ibadet mahalli olmasnn yannda, ayn zamanda eitim-retim merkezi olan, Mescid-i Nebev'yi in etmek olmutur. Mescid'in bitiiinde "Suffe" denilen mekanda kalan baz sahbler, Kur'an ve yaz renmekle megul oluyorlard. slm'n temel esaslarn renmek zere Medine'ye eitli blgelerden gelenlerin bir ksm da burada kalyordu. Suffe'deki renci saysnn kimi zaman drt yze ulat oluyordu. Hz. Peygamber burada bizzat ders verdii gibi, Kur'an ve yaz retmek zere muallimler de tayin ediyordu. Ubde b. Smit adl sahb, burada yaz ve Kur'an retenlerden biridir.[711] Hatta sadece Mslman muallimler deil, mrik muallimler de yaz retiyordu. Nitekim Bedir savanda Mslmanlarn eline esir den mrik askerlerden okur-yazar olup da kurtulu fidyesi verecek paras bulunmayanlar, on Mslman ocuuna yaz retmek suretiyle serbest braklmlardr. Zeyd b. Sbit bu ekilde Arapa okuma yazma renmitir. phesiz bu uygulama, o dnemin artlar dikkate alndnda muazzam bir gelimedir. Ahmed b. Hanbel'in naklettii bir rivayet, mrik esirlerin yaz retmesiyle ilgili uygulama hakknda bilgi ve ipucu verici mahiyettedir. Buna gre bir gn rencilerden birisi alayarak babasnn yanna gelir. Babas niin aladn sorar. ocuk, retmeninin dvdn syler. Babas "Kt adam! Bedir'in intikamn alyor..."*712+ der. Biraz sonra temas edeceimiz zere, Hz. Peygamber'in eitiminde iddete yer yoktur. Fakat mrik retmenin bu davranndan, eski gelenekte dayan bulunduu anlalmaktadr. Ancak yukardaki olaydan Hz. Peygamber'in haberinin olup olmadna, haberdar olduysa ne gibi bir tavr takndna dair bilgiye rastlayamadk. Hz. Peygamber, Mescid-i Nebev'ye ilim renmek iin gelenleri, Allah yolunda mchede edenlerle bir tutmutur.*713+ Ksa sre sonra Mescid-i Nebev ve Suffe ihtiyac karlayamaz duruma gelince Medine'de yeni eitim mekanlar faaliyete geirilmitir. Kaynaklar, onun salnda Mescid-i Nebev'nin dnda Medine'de dokuz mescid daha bulunduunu nakletmektedirler. Bu mescidlerde Hz. Peygamber sohbet yapt, namaz klnd gibi eitimretim faaliyetlerinin yrtld de muhakkaktr.

191

Peygamberimiz eitim-retim faaliyetlerini sabit mekanlarn dnda da srdrmtr. Gerektiinde bu tr faaliyet iin yer ve zaman tanmamtr. Buna rnek olmak zere onun bandan geen bir olay burada anlatmak istiyoruz. Bir yolculuk esnasnda Hz. Peygamber, deve zerinde kardan gelen bir adamn kendisiyle grmek istediini tahmin eder. Selamlamadan sonra nereden gelip nereye gittiini sorar. Adam Reslllah'la grmek istediini syler. Hz. Peygamber kendisini tantr. Bunun zerine adam ona "man nedir? Bana ret" der. Peygamberimiz de "Allah'tan baka ilah bulunmadna ve Muhammed'in de Allah'n elisi olduuna ehadet edersin, namaz klarsn, zekat verirsin, ramazan orucunu tutarsn, Beytullah' haccedersin" der. Adam da bunlar kabul ettiini syler. Bu arada beklenmedik bir gelime olur. Adamn devesinin aya bir fare tuzana girer ve yklr. Adam da derek lr. Peygamberimiz onun ykanp kefenlenmesi ve defniyle ilgilenir.*714] Hz. Peygamber ilim renmede kadn-erkek ayrm gzetmemi, erkeklerin yansra kadnlarn eitimiyle de ilgilenmitir. Onlara zel gn ayrarak konuma yapmtr. Onun zamannda kadn retmenler de vard. Nitekim if (mm Sleyman b. Hayseme), Hz. Peygamber'in hanmlarndan Hz. Hafsa'ya yaz retmitir. Hz. Peygamber'in hanmlar kzlarn eitim ve retimi ile ilgilenirlerdi. Onlar, evlerine gelen gen kzlara bildiklerini anlatrlard. Bu kzlar da rendikleri bilgileri bakalarna aktarrlard. Hz. Aie ve mm Seleme bata olmak zere Hz. Peygamber'in hanmlarnn ve daha baka kadnlarn eitim ve retime byk katklar olmutur. Hz. ie, renme konusunda utanmayan ensar kadnlarn vmtr.*715+ Bu noktadan hareketle, kadnlarn renmeye byk ilgi gsterdii sonucunu karmak mmkndr. Sahbler de kendi kz ocuklarnn eitimiyle ilgilenmilerdir. Szgelimi Sa'd b. Eb Vakkas, kzna yaz retmitir. Hz. Peygamber'in eitim konusunda hr-kle ayrm gzetmedii de bilinmektedir. Hadis kaynaklarnda onun u sz ok gemektedir: "Kim bir criyeyi gzel bir ekilde eitir, terbiye eder, sonra da azat eder ve evlendirirse onun iin iki mkfat vardr".*716+ Hz. Peygamber eitimde kolaylatrc metotlar takip etmeyi, sabr ve tahamml tevik ve tavsiye etmi; fkeye ve iddete yer verilmemesini istemitir. Nitekim bir sznde "retin, kolaylatrn, zorlatrmayn, fkelendiiniz zaman susun!" demi ve "fkelendiiniz zaman susun!" szn defa tekrar etmitir.*717+ Bir eitici olarak onun hakknda sahbede oluan imaj son derece olumludur. Muaviye b. Hakem es-Slemi adl sahb, bu hususta unlar sylemitir: "Ben Reslllah'tan daha gzel eitim veren bir retmen grmedim. Beni ne azarlad, ne dvd ve ne de hakaret etti".*718] Hz. Peygamber'in faaliyetlerinde yaznn nemli yeri vardr. O, Kur'an- Kerim ayetlerini yazdrmtr. Medine vesikasn da yazl olarak dzenlemitir. lk nfus saymn yazl olarak yaptrmtr. Btn antlamalar yazl belgelere dayandrmtr. Devlet gelirlerini, gelirlerin tahminini, takdirini ve tahsiltn yazyla tespit ettirmitir. Sefere karken ordusunu bir meydanda toplayp isimlerini yazdrr ve ordu mevcudunu kaytl hale getirirdi. Hz. Peygamber, ailelerin genleri ok atmak, yzmek, hesap, tp, neseb ve Kur'an okumak gibi hem madd ve hem manev alanlarda eitmelerini tavsiye ve emir buyurmutur. Onun dneminde ocuk, gen, yal, her yatan insanlar eitim almtr. Mslmanl kabul eden blgelere retmenler tayin etmitir. Bu itibarla Medineliler arasnda yaz yazmay bilenler oald gibi, Hz. Peygamber'in salnda ve vefatndan sonra Mslmanlarn fethettikleri yerlerde yaz hzla yaylmaya balamtr.
192

Sahbe arasnda Farsa, Rumca, Kptce, Habee, brnce ve Srynce bilenler vard. Hz. Peygamber bir gn Zeyd b. Sbit'e: "Sen Srynce biliyor musun? Bana mektuplar geliyor?" demitir. Zeyd b. Sbit'in "Bilmiyorum" demesi zerine Hz. Peygamber "Onu ren" demitir. Bunun zerine Zeyd brnce ve Srynce renmitir.[719] dareci ve memurlarn yetimesi iin ayr okullar mevcut deildi. Ancak halkn eitildii mekanlarda Kur'an renimi mecbr olduundan, buralarda eitim grenler, her eit idr grevlerde istihdam ediliyorlad. Hz. Peygamber bilginin yaygnlamasn tevik etmi; insanlardan bildiklerini bakalarna aktarmalarn istemitir.*720+ Taradan Medine'ye gelip burada bir mddet kalan ve slm' renen heyetlere, blgelerine dnp, rendiklerini oradaki insanlara retmelerini istemitir.*721+ Abdlkays heyetine iman ve ilmi muhafaza etmelerini tembih etmitir.*722+ Bu, Hz. Peygamber'in ilim ile iman arasndaki bantya dikkat ekmesi bakmndan nem tamaktadr. Hz. Peygamber youn ve titiz bir alma sonunda, chiliye rf ve adetleri zerine yaayan bir toplumun fertlerini eitmi ve o fertlerden yepyeni bir slm toplumu oluturmutur. Bu muazzam dnm, eitim-retim sayesinde mmkn olmutur. Onun eittii topluluun iinden hfzlar, kraat alimleri, hkimler, valiler, lkeler fetheden ordu komutanlar, devlet adamlar ve devlet bakanlar yetimitir. phesiz Hz. Peygamber eitim ve retimi, kendi dneminin fizik artlar, ihtiyalar ve metotlar erevesinde gerekletirmitir. retim mekanlar, konular, metotlar, gnmzde bile on-yirmi yl ve hatta daha ksa sre zarfnda deiebilmektedir. Bu durumda Hz. Peygamber'in eitim-retim konusunda her zaman geerliliini koruyabilecek evrensel nitelikteki uygulamalar bizim iin nemlidir. Bu hususlar da u ekilde sralayabiliriz: Okumaya, yazmaya nem vermesi; Eitimde iddete yer vermemesi; ayet rettii konular pratie ynelik ise sylediini nce kendisinin uygulamas veya uygulamal bir ekilde retmesi; Bir konuyu iyice hazmetmeden dierine gememesi (on yeti iyice hazmettirmeden dier on ayete gemedii rivayet edilmektedir);*723+ rencileri bktrmamas, usandrmamas; rettii kimselerin yan, kapasitesini, bilgi ve kltr seviyelerini dikkate almas; Ortaya soru atarak dikkatleri toplamas ve daha sonra da cevaplamas; Zek gelitirme yoluna gitmesi (bilinen bir hususu bilmece tarznda sormas gibi); Topluma arz ettii bir hkm daha iyi anlalabilmesi iin gerekli grd durumlarda sebep ve gerekesiyle birlikte anlatmas;
193

Konuyu rneklerle ve benzetmelerle, gerekirse jest ve mimiklerini de kullanarak ve hatta ekil izerek sunmas; Srf tartmak, ekimek, inat iin ve gereksiz eyleri sormak dnda, soruya tevik etmesi ve sorular ikna edici bir ekilde cevaplamas; Sahabeyi altrmak iin baz sorular ve meselelerin zmn, hatta bazen kendi huzurunda bile onlara havale etmesi; bu suretle onlara deer verdiini ortaya koymas, kiiliklerinin ve sorumluluk bilinlerinin gelimesine katkda bulunarak gelecee hazrlamas; Sorduu soruya doru cevap alnca tevik ve taltif iin, takdirlerini aka belirtmesi; Lzumu halinde tekrardan kanmamas; Bazen anlataca konunun zetini verip daha sonra aklamaya gemesi; Gerekli durumlarda yazdrarak retmesi vb.*724+ 3- Aile Aileyi salkl toplumun esas kabul eden Hz. Muhammed (s.a.s.), evlilii kolaylatrp zendirmi, bugn bilinen tarzn dndaki nikah ekillerini kaldrmtr. Gayri mer birlemeleri yasaklam; bu konudaki prensiplere riayet etmeyenler iin cezalar tertip edilmitir. Eskiden kadn ancak ocuk dourduktan sonra aileye dahil edilirken, bu defa nikahla dahil edilmitir. Anne-baba haklar ve anne-babann ocukla ilgili hak ve grevleri belirlenmitir. slm'n ilk yllarnda rfn devam olarak bir sre varln koruyan evlatlk kurumu Medine dneminde nzil olan ve Allah'n evlatlklar z oullar olarak tanmadn bildiren yetle*725+ kaldrlmtr. Devamndaki yetle de evlatlklarn asl babalarna nisbet edilmeleri emredilmitir.*726+ Evlatlk kurumunu yaatan etkenlerden birisi olan kimsesiz ocuklarn bakm ve gzetimine zen gsterilmi, devlet gelirlerinden yetimlere pay ayrlm, devletin yannda bu ocuklarn bakm ve gzetimi konusunda akrabalara da grevler yklenmitir. Bylece ailenin dalmamas ynndeki iradesini ortaya koymutur. Evlatlk ilikisinin evlilie engel oluu kaldrlmtr. Ailede kadn, kocas karsnda bamsz kiilie sahiptir; ekonomik bakmdan da bamszdr. Hz. Peygamber kadnlar erkeklerin mlkiyetinde olan bir mal veya kle deil, ayn haklara sahip kimseler olarak kabul etmitir. Erkek ailenin reisidir; ancak kadn zerinde mutlak hkim, zorba veya despot deildir. Kadna haklar verilmi, miras hakk tannmtr. Kocas, hanmn haklarndan mahrum brakamaz; onun karsnda kadn, zavall bir mahkum deildir. Eskiden saysz kadnla evlenmek serbest idi. Aile esas itibaryla tek evlilik zerine kurulmakla birlikte, belirli durumlarda kocann drde kadar evlenmesine izin verilmitir. Bu son durum, yani ok kadnla evlenme bir emir deil, farz deil, belirli artlarda bavurulan bir ruhsattr. Nitekim bu tr bir evlilie izin veren Nis Sresinin 3. ayetinde ok kadnla gerekletirilecek evlilikle, hanmlar arasnda eitlik ve adalet salanamayacandan korkuluyorsa bir tek kadn nikahlamakla yetinilmesi gerektii belirtilmi ve tek hanmla evlilik tevik edilmitir. ok evlilii ilga etmi ve drtle snrlam olan slm, bunu da ne srekli devam ettirmek ve ne de toplumda yaygn hale getirmek istemitir.*727+ Nikah akdi tek
194

tarafl olarak erkein iradesiyle deil; iki tarafl irade ile oluan bir akittir. Aile messesesi sevgi, efkat ve merhamet zerine kurulmutur. eitli sebeplerle ocuklarn ldrlmeleri yasaklanmtr. Kz ocuklarna aile iinde itibar kazandrlm ve onlar diri diri topraa gmme deti (ve'd) iddetle yasaklanmtr. Kur'n- Kerim'de eler, ana-baba ile ocuklar ve yakn akrabalar arasndaki ilikileri dzenleyen ve aileyi koruyan esaslar mevcuttur. 4- Bayram Kutlamalar, Elence ve Dnler Toplum ve birey dzeyinde mer ller erevesinde elenmenin bir ihtiya olduuna inanan Hz. Peygamber Medine'ye hicret ettikten sonra, bura sakinlerinin ylda iki bayram kutladklarn grd. "Allah sizin iin o iki gn daha hayrl iki gnle, Kurban ve Ramazan Bayramlar ile deitirmitir"*728+ buyurdu. Hz. Peygamber mer olan bayram enliklerine izin vermitir. Dman saldrs bulunmad zamanlarda bayram boyunca silahla evden klmasnn, kl ve dier silahlarn tanmasnn yasaklandna dair rivayetler vardr.*729+ Muhtemelen bu yasaklar, dikkatsizlik ve tedbirsizlik nedeniyle zellikle kalabalk yerlerde ve dar yollarda meydana gelebilecek kazalarn meydana gelmesine ve bayramn huzurunu bozabilecek olaylarn kmasna frsat vermemek amacn tayordu. Peygamberimiz, cahiliye dneminin hurfeye dayal ve tevhid inancna aykr geleneklerine ve bayram kutlamalarna msade etmemitir. Bilmeden bu tr taleplerde bulunan Mslmanlara da kesin bir ekilde ret cevab vermitir. Huneyn Sava'na giderken baz Mslmanlar, yolda yeil ve byk bir aa grrler. Mriklerin her yl gelip silahlarn dallarna asarak yannda kurban kestikleri, bir gn kalp enlik yaptklar, Mekke yaknlarnda Ztu Envat denilen aa gibi bir aa tahsis etmesini Hz. Peygamber'den isterler. Peygamberimiz "Allah Ekber! Muhammed'in nefsi elinde bulunan Allah'a andolsun ki, Musa'nn kavminin Musa'ya dedii gibi dediniz" der ve Kur'an- Kerim'den "Onlar " Onlarn nasl tanrlar varsa sen de bize yle bir tanr yap demilerdi. Musa da 'Siz cahil bir topluluksunuz' demiti"*730+ mealindeki yeti okur. Bunun cahiliye dneminin bir gelenei olduunu syler ve "Sizden ncekilerin geleneini mi izleyeceksiniz" der.*731+ Dn ve sosyal olmak zere iki yn bulunan Ramazan ve Kurban Bayram kutlamalar Asr- Saadet'de musall (namazgh) ad verilen geni bir alanda kadnlarn ve gen kzlarn da katldklar bayram namaz ile balard. lk defa bayram namaz musallda hicretin ikinci ylnda, Kurban Bayramnda Zilhicce aynn onuncu gn klnmtr.*732+ Hz. Peygamber musallada kurbann keserdi. Bayramlarn kalabalkla ve byk bir coku iinde kutlanmasn arzu ederdi. Hatta kimseye zarar verme szkonusu olmad durumlarda silahlarla folklor gsterilerine dahi izin verirdi. Mescid-i Nebev'nin toprak zemini zerinde bir grup Habelinin oynad mzrak-kalkan oyunlarn hanm Hz. Aie ile birlikte seyretmitir. Ayrca, kendisi seyretmemekle birlikte, Hz. Aie'nin yannda criyelerin def alp oynamalarna izin vermitir. Hz. Peygamber'in Ramazan Bayramlarnda namazgha kmadan nce hurma yeme deti bir snnet telakki edilmi; bu anlay, bayramlarda tatl ikram geleneini dourmutur. Tebrikleme de vard. lk Mslmanlarn, muhtemelen, Hz. Peygamber'in "Allah'm! Muhammed'den, Muhammed ailesinden ve Muhammed mmetinden kabul et"! demesinden mlhem olarak "Allah bizden ve sizden kabul etsin" duasyla tebrikletikleri rivayet edilmektedir.[733]
195

Hz. Peygamber zamanndaki elencelerden birisi de hayvan yarlar idi. Burada szkonusu olan, birbirinin hayatna kastedecek veya yaralayacak ekilde dvtrlmesi caiz olmayan hayvanlarn yartrlmasdr. Bu hayvanlar da at, katr, deve gibi binek hayvanlardr. Hz. Peygamber bu yarlar tevik etmitir. Yarlarn mesafesi, idmansz atlar iin yaklak 1600 m. uzunluunda, Seniyyet'l-Ved ile Ben Zreyk Mescidi aras; zel olarak yara hazrlanm atlar iin ise, yaklak 10 km. uzunluunda, Hafy ile Seniyyet'l-Ved aras idi.*734+ Bu yarlar bizzat Hz. Peygamber'in nclnde yaplyor ve yar kazananlar dllendiriliyordu. Muhtemelen bu yarlara kadn-erkek, ocuk-gen-ihtiyar herkes seyirci olarak katlyor, yarn heyecann yaayarak ferahlyordu. Bunun yannda koular yapld da bilinmektedir. Ok atma da savaa hazrlk yannda, nemli bir elence vastasyd. Dn, bayram, sefere k, ticret kervanlarn karlama ve uurlama zamanlarnda alg ve davul alnmas det idi. Bunun dnda elence vastalar arasnda yzmek; eitli harp oyunlar oynamak ve seyretmek; avlanmak; gremek ve gre seyretmek saylabilir. Hz. Peygamber, nikahn gizli tutulmayp duyurulmasn, alg alnp arklar sylenerek kutlanmasn tavsiye ederek dn elencesini de tasvip etmitir. Davetlilere ikramda bulunmu ve bunu tavsiye etmitir. Hz. Peygamber, insanlarn biyolojik ve sosyal yndeki istek ve ihtiyalarn ok iyi biliyordu. Mer zemin iinde ve arla kamadan, normal bir ekilde elence ihtiyacnn karlanmasna izin veriyordu. Elencenin dinen caiz olmayaca eklinde kanaate sahip olanlar vard. Hz. Peygamber, konuyu yeterince takdir edemeyip kar kan bu gibi kimseleri, ikaz ediyor, "Onlara ilimeyin, bu gnler bayram gnleridir" diyordu.*735+ Ancak kutlamalarda haram ve harama yol aan eyler kesinlikle bulunmad ve buna izin verilmedii bir gerektir. 5- Tp ve Salk Tarih boyunca insanla birlikte hastalk da bulunmu ve bununla mcadele iin tp ilmi gelimitir. Cahiliye dneminde Hicaz'da Hris b. Kelede gibi ran'da tahsil yapm tabipler bulunmakla beraber, Araplar arasnda yanl ve btl tbb telakkiler ok yaygnd. Mesela ylan sokmu bir kimseyi zehirin vcuda yaylmamas iin uyutmazlar; stne bana ziller takarlard. al, hastay deirmen tana baktrarak tedavi etmeye alrlard. Vebadan korunmak iin merkep gibi anrrlar, hastalar khinlere gtrrler, by yaparlard. Tapnaklara kurban keserler ve bu suretle hastalarn vcuduna girmi eytanlarn kacana inanrlard... Hz. Peygamber bu tr yanl, btl ve deeri olmayan, hurafelere dayal anlay ve tedavi usullerini kaldrd. Tbba yeni bir anlay getirdi. Her hastaln bir aresi olduunu bildirerek, tedavi yollarnn aratrlmasn tevik etmitir. Tabip olmayanlarn hasta tedavi etmeleri halinde, hastalarn urayaca zararn onlara detilmesi gerektiini bildirmitir. Hasta olunduunda uzman (hzk) hekime mracaat etmeyi ve cahil tabiplerden yz evirmeyi tavsiye etmitir. Bulac hastalklara kar korunmak, salgn hastalk bulunan mahalle girmemek, bu tr hastaln bulunduu yerden dar kmamak, vcut, el ve di temizliine dikkat etmek, ki, vefat etmeden nceki hastal esnasnda bile di temizliine nem vermi ve misvak kullanmay ihmal etmemitir,*736+ yiyecek ve evre temizliine nem vermek, yiyecek ve ieceklerde orta yolu korumak; yemekten nce ve sonra elleri ykamak; hastalannca tedavi olmak, hastalara eitli tedavi usulleri tarif ederek bir ila telakkisi
196

oluturmak, ila kullanmak, kan aldrmak... gibi hususlar Hz. Peygamber'in uygulad koruyucu ve tedavi edici tbb metodlardr. Hz. Peygamber'in tbba dair hadislerinin bir ksm genel tp konularna, bir ksm koruyucu hekimlie ve dier bir ksm da tedavi etmeye dair ila tariflerinden ibarettir. Bu hadislerin ou, o dnemde Arap Yarmadas'ndaki yanl tbb uygulamalar dzeltmek ve tbba yeni bir hviyet kazandrmak gibi nemli bir rol oynamtr. Ortaaa hakim olan bir slm tbbnn domasna zemin tekil etmitir. Eb Bekir Rz ve bn Sn ile bunlardan sonra gelen mehur tabiplerin bilimsel aklamalarnn en bata gelen kaynaklar Kur'an- Kerim'in tp ile alakal ayetleri ile Hz. Peygamber'in ayn konudaki hadisleridir. Mehur muhaddisler eserlerinde Hz. peygamber'in tp ile ilgili hadislerine yer vermiler, hatta bu konuya "Kitb't-Tb" ad altnda zel blmler ayrmlardr. Bunlarn dnda ayrca "Tbb- Nebev" ad altnda mstakil eserler kaleme alnmtr. Koruyucu ve tedavi edici hekimlie ait hadislerden bazlar unlardr: "Kim, bilgisi olmad halde hekimlik yapmaya kalkrsa sebep olaca zarar der".[737] Sa'd b. Eb Vakkas hastalandnda Hz. Peygamber onu ziyarete gitmi ve "Hris b. Kelede'yi arn. O iyi bir hekimdir. Seni tedavi etsin" buyurmutur. "Allah, verdii derdin ifasn da verir".*738+ "Bir yerde veba olduunu iitirseniz oraya girmeyiniz. Bulunduunuz yerde veba ortaya karsa oradan ayrlmaynz".*739+ "Size ne oluyor ki, dileriniz sararm olduu halde yanma geliyorsunuz. Misvak kullannz".*740+ 6- Edebiyat a- Hitabet Hitabet, Hz. Peygamber'in insanlar slm'a davet ve muhataplarn ikna etmek iin bavurduu bir yoldu. Onun hitabelerinin bir ksmn cuma ve bayram gnleri gibi muayyen zamanlarda yapt hutbeler, dier ksmn da belirli bir vakte bal olmayan konumalar oluturmaktadr. Bir aklama yapmann faydal veya zaruri olduu zamanlarda, mesela savalardan nce orduya hitabesi; bildirilmesi gereken bir mesele ortaya ktnda, onlar aydnlatmak amacyla; bir soru sorulduunda; sohbetler ve mnzaralar (mesela Necran Hristiyanlaryla yaplan mnzara gibi), ikinci ksmda mtlaa edilebilir. Peygamberliinin ilk yllarnda Saf tepesinde Mekkelilere hitaben yapm olduu ve z itibaryla Allah'tan baka ilah bulunmadn ifade ettii konuma, onun hitabetinin ilk rnekleri arasnda yer almaktadr. Peygamberimizin tebli grevinde hitabet bir gaye deil, arat. Bu bakmdan konumalarn sde bir dille yapm, szlerini edeb ve ar ifadelerle sslemek gereini

197

duymam, sanat kaygs tamamtr. Hibir edeb yarmaya katlmamtr. Temm kabilesi tarafndan yaplan bir hitabet yarmas teklifini kabul etmemi ve konumamtr.*741+ Hz. Peygamber'in hutbelerinin ou "el-Hamd lillhi Nahmedh ve Nestanh..." (Hamd Allah'a mahsustur, O'na hamdeder ve O'ndan yardm isteriz), "el-Hamd lillh biHamdih"(O'na hakkyla hamdederim), bir ksm da "skm bdallah bi-Takvallah"(Ey Allah'n kullar! Size Allah'a kar gelmekten saknmay tavsiye ederim) cmleleriyle balar. Hamd sendan sonra "Eyyhen-ns" (Ey insanlar!) cmlesiyle devam eder. Onun "Ey insanlar!" eklinde hitap etmesi, mesajnn evrenselliini de ortaya koymaktadr. Her hutbesinin banda "el-Hamd lillah" kelimesi bulunurdu. Ancak bayram hutbelerine tekbirle balard.*742+ Hz. Peygamber'in hitabeleri, putperestlii ve her trl Chiliye inancn terketmeye ar, tm insanlar karanlktan aydnla karacak slm'a davet, slm inanlarnn gzellii, insanlarn dnya ve ahirette mutlulua erimelerinin yollar ve cihadn fazileti gibi konular iermektedir. Ved haccnda yapt konuma ok mehurdur. Bu konumann ierdii hususlar ana hatlaryla ilgili konuda vereceimiz iin burada tekrar etmek istemiyoruz. Hz. Peygamber'in hutbelerinin, toplumun madd ve manev ihtiyalaryla yakndan ilgili, kiisel ve toplumsal problemlerin zmne ynelik olduu grlmektedir. O, hutbelerini genellikle ksa tutmu ve bunu tavsiye de etmitir.*743+ Peygamberimiz konuurken sesini dinleyicilerin saysna, durumuna ve konuya gre ayarlard. Dinleyicilerin az olduu ve zellikle sohbet tarznda yapt konumalar oturarak yapard. Gerektiinde sesini daha iyi duyurabilmek iin konuurken ayaa kalkar, konutuu yere, zaman ve zemine gre minberde, bineinin veya yksek bir kayann zerinde hitap ederdi. Bu, hem dinleyicilerin kendini grmesi ve hem de sesini duyurabilmesi amacna ynelikti. Saf tepesinde halka hitap ederken oradaki en yksek kayann zerine kmtr. Mekke'nin Fethi'nde de Kbe'nin merdivenine karak konumutur. Veda Hutbesi'ni ve Mina'daki konumasn devesinin zengileri zerinde ykselerek yapmtr. Hz. Peygamber gerektiinde konumasn eitli jest ve mimiklerle desteklerdi. Baklaryla dinleyicileri devaml kontrol altnda bulundururdu; konuurken tek bir fert veya noktaya bakmazd. Sz gereinden fazla uzatmazd. Yazl metne dayanmadan irticlen konuur, buna ramen bocalama, kekeleme, szn devamn getirememe gibi olumsuz durumlarla karlamazd. Sorulara her zaman ve her yerde akt; camide, evinde, yolda, minberde, konuma esnasnda, yolculukta, gece vaktinde hasta iken veya kalabaln iinde sorulan sorular geri evirmezdi. nk soru soran kii, o esnada renmeye hazr durumdadr; sorular geitirme yoluna gitmez, cevabn bir an nce bitmesini deil de, sorann tatmin olmasn dnrd. Vahiy yoluyla cevaba hazrlkl deilse, vahyin gelmesini bekleme yolunu tercih ederdi. Kendisiyle konuan herkesi szlerini bitirinceye kadar dinlerdi. Fasih konuurdu; bu zelliini de byk lde ocukluunu stannesi Halime'nin kabilesi arasnda geirmesine borludur. Halime'nin kabilesi olan Sa'doullar, Arap Yarmadas'nn en fasih konuan kabilelerinden biri idi. Hz. Peygamber az szle ok anlam ifade etme yeteneine sahipti. Onun veciz szlerini ve veciz konuma zelliini ifade eden "Cevmiu'lKelim" tabiri bizzat kendisi tarafndan, kendi zellii olarak kullanlmtr.*744+ Nitekim kaynaklarda onun cevmiu'l-kelim niteliine sahip pek ok hadisi vardr.*745+
198

Sahbe iinde de gl hatipler vard. eitli kabilelerden gelen heyetler Hz. Peygamber'in huzurunda konuma yaptklarnda Hz. Peygamber bazen onlara cevab kendi adna sahabe iindeki hatiplere verdirirdi. Bu hatiplerden Sbit b. Kays, "Peygamber'in hatbi" diye anlr.*746+ b- iir slm'n doduu srada Arap toplumunda iirin hayt tesiri ve neminden giri ksmnda bahsetmitik. iir, slm'dan sonra Mslman-mrik ilikilerinde de bu nemini korumutur. Mrikler, Hz. Peygamber'i "Mecnun bir ir"*747+ olmakla itham etmilerdi. Kur'an bu iddiay reddetmekte ve onu tanyan mriklerin samimi olamayacaklarn belirtmektedir. Halbuki Hz. Muhammed (s.a.s.) ir deildi. Nitekim Kur'an'da "Biz ona iir retmedik. Zaten ona yaramazd da"*748+ buyrulur. Mriklerin ithamlar zerine Kur'an- Kerim'de mrik dnemin irleri, iirleri ve onlara uyanlar u ayetlerle ktlenmitir : "irlere gelince, onlara da sapklar uyarlar. Onlarn her vadide babo dolatklarn ve gerekte yapmadklar eyleri sylediklerini grmedin mi"?*749+ Ancak daha sonra bu irlerden "man edip iyi iler yapanlar, Allah' ok ok ananlar ve hakszla uratldklarnda kendilerini savunanlar..."*750+ istisna edilmilerdir. Yani ktl ifade etmeyen ve iyi maksatla kullanlan iir, nceki ayette ktlenen iirden ayr tutulmutur. u kadar var ki, Kur'an'da bir sanat kolu olarak salt iir ve air deil, iirin insanlar saptrc yn eletirilmektedir. Kur'an'n bir iir ve Hz. Peygamber'in de bir ir olmad vurgulanmaktadr. Mrikler, slm'n glenmesine katkda bulunaca endiesiyle airlerin Mslman olmalarna engel olmaya alyorlard. arap, kumar ve kadna dkn olan mehur air A' (Meymn b. Kays), Hz. Peygamber'e vg olarak nazmettii kasideyi kendisine sunmak ve Mslman olmak dncesiyle 6/628 ylnda Yemen'den Hicaz'a gelir. Bunun zerine Kurey mrikleri endieye kaplrlar. airin zaaf noktalarn iyi bilen Eb Sfyan, slm'n iki, kumar ve zinay yasakladn syleyerek onu bu ziyaretten vazgeirmeye ve geri gndermeye alr. Mrikler ayrca Mslmanlar yaknda malup etmelerinin ihtimal dahilinde olduundan bahsederler. ayet Mslmanlar malup edemezlerse bir yl sonra tekrar gelebileceini aire sylerler ve kendisine yz deve hediye ederek geri gnderirler. Fakat A', kyne yaklat srada atndan derek lr.*751+ slm, msk ve iiri temelden yasaklamam; bunlar insanlar kt yollara sevkeden bir mahiyet aldklar zaman zararl bulmutur. Hz. Peygamber, ahlakszla yol aan, kargaa meydana getiren iirlere kar sahbleri uyarmtr. Peygamberimiz genelde iirde hikmet aranabileceini u szyle aklamtr: "Baz iirler var ki hikmettir".*752+ Hz. Peygamber, baz airlerin iirlerinden beendii msralar, kendi ifadeleri arasnda aynen tekrarlamtr. Mesel nl air Lebd'in bir beyti iin yle buyurmutur: "irin syledii en doru sz, Lebd'in 'Allah'tan baka her ey btldr' ifadesidir".*753+ Yine Hz. Peygamber, Mslman olmayan irlerin bile nezih iirlerini sahblerden dinledii zaman iirin muhtevasn beendiini ifade etmekten geri kalmamtr. Mesel slm dnemine yetien ve fakat Mslman olmayan meyye b. Ebs-Salt'n iirini dinleyince "meyye az daha Mslman oluyordu",*754+ "meyye'nin dili iman etmi, fakat kalbi kfrden kurtulamamtr"*755+ buyurmutur.
199

Hz. Peygamber ve Mslmanlar hem Mekke ve hem de Medine dneminde mriklerin fiil saldrlarnn yannda szl saldrlarna da maruz kalyorlard. Szl saldrlarn banda Eb Sfyan b. Hris, Abdullah b. Ziba'r, Drr b. Hattb, Hbeyre b. Eb Vehb ve Eb Azze gibi Kureyli; meyye b. Eb's-Salt, Enes b. Zneym gibi dier kabilelere mensup mrik airlerin hcumlar yer almaktayd. iirle yaplan bu hcumlara ayn yntemle karlk vermenin gerekli olduu kanaatine varan Hz. Peygamber, Mslmanlardan bu konuda kendisine yardmc olmalarn istemitir. Bu istei Hassn b. Sbit, Ka'b b. Mlik ve Abdullah b. Revha yerine getirmilerdir. bn Him'n es-Sret'n-Nebeviyye adl eserinde, Bedir, Uhud ve Hendek savalar, Mekke'nin fethi ve Huneyn Sava'ndan sonra hem mrik airler ve hem de Mslman airler tarafndan karlkl atmalar eklinde sylenmi iirler geni yer tutmaktadr.*756+ Hz. Peygamber dneminde iir slm' tebli arac olarak da kullanlmtr. Hassn b. Sbit'in chiliye dneminin olumsuz deer yarglarn ve kabilecilik saplantlarn dile getiren hicivleri son derece etkili olmutur. Hassn bu konuda azimli ve iddialyd. Hz. Peygamber, iirleriyle slmiyete byk hizmetlerde bulunan Hassn b. Sbit'i vc szler sylemitir. Yahudi ir Ka'b b. Eref, Bedir Gazvesi'nin ardndan Mekke'ye giderek bu savaa katlan ve len mrikler iin syledii iirlerle Kurey'in intikam duygularn tahrik etmiti. Bunun zerine Hassn b. Sbit, Ka'b b. Eref ve onu evlerinde misafir edenler hakknda iirler sylemitir. Bu iirler o derece etkili olmutur ki, artk hi kimse Ka'b' evinde misafir etmeye cesaret edememitir. Abdullah b. Revha da sanatn, Hz. Peygamber'i ve slm dinini savunmak ve mrikleri hicvetmek yolunda kullanmtr. Hassn b. Sbit ve Ka'b b. Mlik iirlerinde Kurey mriklerini, kablev ve ahs kusurlar ile ktlerken, Abdullah b. Revha onlar imanszlklar ve srarl kfrlerinden dolay yermitir. Hz. Peygamber onun iirleri hakknda da vc szler sylemitir. Mslmanlar umre maksadyla Mekke'ye girerken Abdullah b. Revha "Ey kfirler! ekilin Reslllah'n nnden!" diye balayan iiri sylerken Hz. mer onu susturmak istemitir. Fakat Hz. Peygamber hemen mdahele ederek "Karma y mer! bn Revha'y kendi haline brak. Zira onun syledii iirin kfirler zerindeki tesiri okun tesirinden ok fazladr!"*757+ buyurmutur. Mekke'nin fethinde Abdullah b. Ziba'r ve Enes b. Zneym gibi o zamana kadar mrikler safnda yer alm olan airler, nce hayatlarndan endie ederek kamlar; ancak daha sonra Hz. Peygamber'in huzuruna gelerek Mslman olmulardr. Bundan sonra da Hz. Peygamber'i ven ve ondan zr dilediklerini ifade eden iirler yazmlardr. nl ir Ka'b b. Zheyr, Medine'de Reslllah'n nne gelerek Mslman olmu ve "Bnet Sud" veya dier adyla "Kasde-i Brde"yi okumutur. Ka'b b. Zheyr bu kasidesinde Sud adn verdii sevgilisinin hasretinden duyduu elemleri ifade eder, onun gzelliini ve peinden nasl kotuunu dile getirir. Sz Hz. Peygamber'e getirerek onun yksek meziyetlerini anlatr. Ondan zr diler, balanmasn ister. Reslllah son derece duygulanr, srtndaki hrkay karr ve Ka'b'a hediye eder.*758+ Mukaddes emanetler arasnda yer alan ve bugn stanbul'da Topkap Saray mzesinde muhafaza edilmekte olan "Hrka-i Saadet" budur.[759] 7- Yaz

200

slmiyet, daha ilk nzil olan ayetten itibaren yazya nem vermitir. Kur'an- Kerim'de yaz malzemesi olan kaleme ve onunla yazlanlara and iilmitir.*760+ Kada,*761+ yazl metinlere*762+ de deer verilmitir. Yukarda da deindiimiz gibi, Hz. Peygamber'in faaliyetlerinde yaznn nemli bir yeri vardr. O, bilginin yaz ile tespit edilmesini emretmi, ocuklara okuma yazma retmenin babalarn grevi olduunu bildirmitir. Okuma yazmay sahbe arasnda tevik etmi ve yaymaya almtr. lk nazil oluundan itibaren ayetleri yaz ile kaydettirmitir. Hz. Peygamber'in Kur'an ayetlerini kaydeden, eitli antlamalar kaydeden, mektuplar kaleme alan ve dier yaz ilerini yrten katipleri vard. O, antlamalar yaz ile kaydettirmitir. Komu lkelerin hkmdarlarna ve kabilelere mektuplar gndermitir. Dneminde okur yazar says artmtr. O dnemden itibaren slm dnyasnda yaz gelimeye ve yaylmaya balamtr. Araplar arasnda kitb nesir gelimitir. Bedir savanda Mslmanlarn eline esir den mrik askerlerden okur-yazar olup da kurtulu fidyesi verecek paras bulunmayanlarn, on Mslman ocuuna yaz retmek suretiyle serbest braklm olduklarn daha nce kaydetmitik. O dnemde ve daha sonralar yaz malzemesi olarak ta ve tahta levhalar, kemikler ve kumalar, deri ve parmen ve papirus kullanlmtr. Hz. Peygamber'in Arap yazsnn gelimesine katkda bulunduu da bilinmektedir. Arapada birbirine benzeyen baz harflerin noktalarnn konulmaya balanmasnn cahiliye dnemine uzand sylendii gibi, Hz. Peygamber zamannda konulduu da sylenmektedir. Nitekim o, ktiplerinden Muaviye'ye harflere onu temsil eden noktalar koymasn (rak) tavsiye etmitir.*763+ 8- evre Ftrat ve tabiat zerinde srarla duran, Yaratan ve yaratlan ile uyumlu bir ekilde yaamay tavsiye eden Hz. Peygamber'in evrecilik ile ilgili o kadar gzel tavsiyeleri ve tatbikat vardr ki, hepsi bugn dnyadaki evrecilerin evre meselesinin zm iin getirdikleri nerilerle benzerlik ve aynlik arzetmektedir. Hz. Peygamber, doal evrenin korunmas ve insann iinde yaamak zorunda olduu yakn madd ve manev evresinin nasl olmas gerektii konusunda baz faaliyetlerde bulunmutur. Hz. Peygamber insanlar aa dikmeye ve mevcut aalar korumaya sevketmitir. Onun aa dikmeye sevkeden, aacn evre ile ilgili ve ekonomik deerini gsteren pekok hadisi vardr.*764+ Baz aalara ve zellikle hurma aacna zel bir ilgisi olduu bilinmektedir. Hz. Peygamber, bizzat kendisi aalandrma faaliyetlerinde bulunmutur. Ormanlar te'sis etmi, mevcut ormanlar korumaya nem vermitir. Bir defada be yz hurma aac dikmitir. Eski bir orman yeri olan Zurayb mevkiini yeniden ormanlatrmtr. Bu blge bu olaydan sonra, orman anlamna gelen "el-be" adyla anlr olmutur. Belirli blgeleri zel koruma altna almtr. Bunlar Harm (veya Haram) ve Him, yani yasak, korunan blgeler olarak adlandrlmtr. Buralarda aalarn kesilmesini, ot yolunmasn, ku ve dier hayvanlarn avlanmasn yasaklamtr. Hz. Peygamber'in her zaman ve her frsatta aa dikmeyi tavsiye eden, aa dikmenin dnyev ve uhrev mkftn dile getiren szlerinden bazlar unlardr: "Elinizde bir aa fidan varsa kyamet kopmaya balasa bile eer onu dikecek kadar vaktiniz varsa mutlaka
201

dikin".*765+ "Kim aa dikiminde bulunursa, onun iin aatan hasl olan rn miktarnca Allah sevap yazar".*766+ "Her kim, bo kuru ve orak bir yeri ihy edecek olursa, bu amelinden dolay Allah tarafndan mkfatlandrlr. nsan ve hayvan ondan faydalandka oray ihy edene sadaka yazlr".*767+ "Mslmanlardan bir kimse aa dikerse, o aatan yenen rn mutlaka onun iin sadaka olur. Yine o aatan alnan meyve de o Mslman iin sadaka olur. Kularn yedii de sadakadr. Herkesin ondan yiyip eksilttii rn de onu diken Mslmanlara ait bir sadakadr."*768+ Buhr, Sahhinde, ekip dikme ile ilgili hadisleri ayr bir kitb halinde derlemitir.*769+ Hz. Peygamber sit alanlar da oluturmutur. Medine ve Taif sit alan korunmu blgelerden en nemlileridir. Medine ehri merkez olmak zere her ynden bugnk mesafe llerine gre yaklak 32 km'lik evresi koruma altna alnmtr. Burada aalarn kesilmesini yasaklamtr.*770+ Taif'te oturan Sakf kabilesinden bir heyet hicretin dokuzuncu ylnda Medine'ye gelip Mslman olduunda, Hz. Peygamber onlara uymalar gereken hususlar ieren bir yaz verdi. Siys, sosyal ve ekonomik meseleleri ieren bu yaznn metninde evre ile ilgili olarak, onlarn vadilerinin tmnn koruma altna alndn, yabani aalar kesmenin ve hayvanlar ldrmenin yasak olduunu bildirdi. Hz. Peygamber Vecc Vdisine Sa'd b. Eb Vakkas' korucu tayin etti.*771+ Tay ve Cre kabileleri de kendi arazilerinin koruma altna alnmasn Hz. Peygamber'den istemiler, o da onlarn isteklerini kabul etmitir. Grld gibi Hz. Peygamber, ancak gnmzde farkna varlan ve ihtiyacna inanlan milli park, sit alan ve yeil alan gibi evrecilik faaliyetlerini kendi dneminde balatmtr. Onun bu faaliyetleri sonucu tabiatn ve yerleim yerlerinin ekolojik yaplar korunmutur. Hz. Eb Bekir ve Hz. mer de Hz. Peygamber'in tespit ettii sit alanlarn korumak iin gayret sarfetmiledir. Hz. Peygamber tabiatn bir paras olan btn hayvanlar severdi. Ancak at, deve, koyun, kei, kedi ve gvercine zel ilgisi ve merak vard.*772+ eitli vesilelerle insanlarn hayvanlarn hayat hakkna sayg gstermesini aklamtr. lerinin en youn olduu bir anda bile hayvanlarn korunmas ve bakm ile ilgilenmitir. Mekke'nin fethinde ordusuyla birlikte Mekke'ye doru ilerlerken yol kenarnda yavrularn emziren ve onlar korumak iin havlayan bir kpek grr. Askerlerin kpee ve yavrularna herhangi bir zarar vermesini nlemek amacyla nlem alr. Cuayl b. Srka adl sahbye, kpein karsnda durmasn emreder. Huneyn savandan sonra Ci'rne'de iken, Srka b. Mlik, elindeki emannme ile kendisine gelir. Havuzlarna kendi develeri iin doldurmu olduu sulardan, evrede otlayan yitik develerin de su itiini, bunun iin kendisine mkfat olup olmadn sorar. Hz. Peygamber, her susam canlya su vermekte ecir bulunduunu syler.*773+ Birok hadisinde hayvanlara iyi muamele edilmesini, efkatli ve merhametli davranlmasn, eziyet edilmemesini fazla yk yklenmemesini onlarn bakmnn iyi yaplmasn, aalanmamasn ve yaratllarna uygun ilerde kullanlmalarn emretmitir. Hayvanlarn yavrularn bile dnmtr. Kei saan bir adama, yavru iin st artrmasn sylemitir. Ku yuvalarnn bozulmasn, yumurta ve yavrularn alnmasn yasaklamtr.*774+ Srf zevk ve elence maksadyla yaplan avcl ho grmemitir. Hz. Peygamber, geni, ok odal, yksek olmayan, geni avlulu ve baheli evlerin yaplmasn tavsiye etmitir. Meskenlerin iki kattan fazla olmasna msade etmemitir; hatta
202

yksek inaatlara mdahele ederek yktrdna dair rivayetler vardr. Yollar daraltmay knamtr. Seferde bile adrlarn kurulmasna varncaya dek dzenli olmay severdi.*775]

Hz. MUHAMMED VE BAZI TOPLUM KESMLER

1-ocuklar Nesli korumak ve gelitirmek, slm'n temel hedeflerinden biridir. Nesli korumak da ocuk sahibi olmak, onu yetitirmek ve doumundan balayp evlenmesiyle noktalanacak bir sre iinde onunla ilgilenmekle mmkndr. Hz. Peygamber evlilii, ocuk sahibi olmay ve ocuk yetitirmeyi tevik etmitir. Dier aile fertlerinin olduu gibi ocuun gzetiminden ve yetitirilmesinden aile byklerinin sorumluluuna dikkat ekmitir. Onun bu konuyla ilgili olarak syledii u sz ok mehurdur: "Hepiniz obansnz ve hepiniz gttklerinizden sorumlusunuz".*776+ ocuklarna dkn olan hanmlar vm ve onlar ocuklarna kar sevgi ve efkatle davranmaya tevik etmitir.*777+ ocuklara derin bir sevgi ve efkat besleyen Hz. Peygamber, onlar ciddiye alpseviyelerine inmeyi ve problemlerini dinleyerek ynlendirmeyi tlemitir. O, ocuklar kucana alr, per ve okard. Bir defasnda Hz. Peygamber torunu Hasan' perken yannda oturan Akra' b. Hbis onu grr ve "Siz ocuklar per misiniz? Benim on ocuum var, hibirini pmedim" der. Bunun zerine Hz. Peygamber ona "Merhamet etmeyene merhamet olunmaz" buyurur. Yine "Siz ocuklar per misiniz? Biz pmeyiz" diyen bir kiiye "Allah senin kalbinden merhameti kaldrdysa ben ne yapabilirim"*778+buyurur. ocuklar ho tutmu ve onlarn isteklerini yerine getirmeye nem vermitir. Namaz klarken ve hutbe okurken bile bu tutumunu deitirmemitir. Kaynaklar, torunu kucanda iken namaza geldiini, ocuu brakp namaza durduunu, secdede iken ocuun srtna binmesi zerine de secdeyi uzattn; kzlarndan Zeyneb'in kz mme'yi namazda omuzuna aldn naklederler.*779+ Hz. Peygamber ocuklarla ilgilenir, selam verir,*780+ onlarn hatrn sorard. Zaman zaman ocuklar ve zellikle torunlarn srtna bindirirdi. Holanacaklar adlar takarak ocuklarla akalar ve onlar elendirirdi. Btn bu scak yaknlktan dolay ocuklar onu ok severlerdi; bir yolculuktan dnecei zaman kendisini karlamaya karlard.*781+ Hicret esnasnda Eb Eyyb el-Ensrnin evine misafir olaca srada Neccroullarnn kk kzlar def alp ark sylemilerdir.*782+ Hz. Peygamber onlara "Beni seviyor musunuz"? diye sormu; onlar da "Evet y Reslallah" demiler, o da "Vallahi ben de sizleri seviyorum" demi ve bu szn defa tekrarlamtr.*783+ O Medine dnda da ocuklara gsterdii ilgi ile nl olacak ki, Umret'l-Kaz dolaysyla Mekke'ye gittiinde Himoullarnn ocuklar kendisini karlamlar, nnden ve ardndan koumulardr*784+ Hz. Peygamber dneminde ocuklar sosyal hayatn bir parasyd. Bayram namaznn klnaca yere (musall) kadnlarla birlikte ocuklar da karlard.*785+ O, savalarda kadnlarn ve ocuklarn ldrlmemesini zellikle emretmitir.*786+ ocuklarn ekonomik ynden gl olmalarn, babasnn mal varken una buna muhta dmelerini nlemek iin gerekli nlemleri almtr. Peygamberimiz, malnn tamamn Allah yolunda harcanmak zere vasiyet etmek isteyen Sa'd
203

b. Mlik'in bu tavrn ho karlamam, "ocuklarna ne braktn"? diye sormu, bir ey brakmadn renince de malnn onda dokuzunu ocuklarna brakmasn sylemitir. Sa'd'n srar zerine te birini vasiyet etmesini istemi ve onu bile ok bulduunu belirtmitir.*787+ Malnn tamamn bir sefer iin balayan Eb Bekir'e "ocuklarna ne braktn"? diye sorarak ocuklar zerindeki duyarlln bir kez daha dile getirmitir.*788+ Hz. Peygamber namaz kldrrken ocuk alamas duyunca, alayan ocuun zlmemesi ve annesinin huzursuz olmamas iin ksa sreler okuyarak namaz abuk bitirirdi. Hatta zaman zaman namaza dururken uzun sreler okumay dnse bile alama sesi duyunca bundan vazgeerdi.[789] Bu uygulama Hz. Peygamber'in ocuklara ve annelerine merhametini ortaya koyduu gibi, ayn zamanda onundneminde camiye kadnlarn kk ocuklaryla birlikte geldiklerini de gstermektedir. Hz. Peygamber ocuklar istismar etme, onlar, szgelimi sava gibi, yana uygun olmayan alanlara srme ve emeklerini smrme yoluna asla gitmemitir. Bedir Seferi'ne karken Medine dnda ordusunu durdurmu; yalarn kk grd sahbleri geri evirmitir. Geri evirdikleri arasnda o srada on yalarnda bulunan Abdullah b. mer, Ber' b. zib ve Zeyd b. Sbit de bulunuyordu. On alt yanda bulunan Umeyr b. Eb Vakkas' da geri evirmek istemi; ancak alamas zerine msade etmitir. Uhud Sava'na karken de eyheyn denilen yerde durup ordusunu gzden geirerek yalar kk olduu iin yirmiye yakn ocuuehre geri gndermitir. Hendek Sava esnasnda ise, blu ana girmemi ocuklarn almasna topra kazma iinde msade etmi; ancak kuatma balaynca onlar kalelere, ailelerinin yanna gndermitir. Halbuki bu savata kuatmaclarn says Mslman askerlerin saysndan kat fazla idi ve askere ok ihtiya vard. Bu savata cephede kalmaya msade ettii ocuklar arasnda yer alan Zeyd b. Sbit'in ve Abdullah b. mer'ino srada on be yanda bulunduuna*790+ baklrsa, bu yan altndakileri evlerine gnderdii tahmin edilebilir. Medine'ye dokuzuncu hicr ylda gelen yetmi-seksen kiilik Ben Temim heyetiyle birlikte o srada ocuk yata bulunan Amr b. Ehtem de gelir. Heyet yeleri onu eyalarnn bana nbeti olarak brakrlar. Peygamberimiz heyet yelerine birtakm hediyeler verir. lerinde hediye almayan kimse olup olmadn sorar. Eyalarnn yannda bir ocuk kaldn sylerler. Hz. Peygamber onun da gnderilmesini ister. Kays b. sm adl heyet yesi, onun ata tarafndan izzeti olmayan bir ocuk olduunu syler. Peygamberimiz de "Olsun, o, heyetle birlikte gelmitir. Bahi almaya hakk vardr" buyurur. ocuu getirtir ve bahiini verdirir.[791] Hz. Peygamber'in ocuklarla ilgili en nemli dzenlemelerinden biri de kz ocuklarn erkek ocuklarla eit statye getirmesidir. slm'n doduu srada, Araplar arasnda kz ocuuna kar davranlar sosyal bir problem haline gelmi ve hatta cinayet eklini almt. Chiliye dneminde kz ocuu ailede madd bakmdan bir yk, sosyal bakmdan da bir utan kaynakabul edilirdi. Ayrca ocuklar ekonomik ve sosyal endielerle ldrlrlerdi. Kur'an- Kerim'de chiliye insannn kz ocuuna kar tutumu ktlenmi, ocuklarn ldrlmeleri iddetle knanm ve yasaklanmtr.*792+ Hz. Peygamber de kz ocuuna zel nem vermitir. Kz ocuu yetitirenleri zel olarak vmtr.*793+ Kz ocuunu hakir grmeyi ve ona kar kt duygu ve dnceler beslemeyi yasaklamtr.*794+
204

Chiliye dneminde kz ocuklarn diri diri topraa gmp de sonra Mslman olan baz kimseler, zaman zaman Hz. Peygamber'in huzurunda topraa gmme iini nasl yaptklarn anlatrlard. Hz. Peygamber de duyduklarndan son derece etkilenir ve alard. Bir gn bir adam Hz. Peygamber'e gelerek kz ocuunu nasl diri diri topraa gmdn anlatr ve unlar syler: "Ey Allah'n elisi! Biz chiliye dneminde putlara tapan ve ocuklar ldren bir millet idik. Benim bir kzm dnyaya gelmiti. Konuacak aa gelmiti; kendisini ardmda sesini duyunca sevinirdim. Bir gn onu yanma ardm ve ardmsra gtrdm. Sonunda bir kuyunun bana geldik. Kzmn hibir eyden haberi yoktu. Kuyunun banda elinden tuttum ve kuyuya attm. Ondan duyduum en son sz "Babacm, babacm"! diye kuyuda yanklanan lkt". Adam bunu anlatnca Hz. Peygamber alar ve elleriyle gzlerinin yan siler. Orada bulunanlardan biri "Ey Allah'n elisi! Ona zldn m"? diye sorar. Hz. Peygamber ona "Brak! O kendisini megul eden eyi soruyor" der. Sonra adama dnerek olay tekrar anlattrr. Adam tekrar anlatr. Olaydan ok etkilenen Hz. Peygamber sakal slanncaya kadar alar ve adam "Allah chiliyede ilenen ktlkleri silmitir. Sen iyi iler yapmaya devam et" eklinde teselli eder.*795+ Hz. Peygamber savaesirleri arasnda bulunan ocuklar bile dnmtr. Kurayza esirleri arasnda bulunan blu ana ermemi ocuklarn annelerinden ayrlmamalarn emretmitir.*796+ Hz. Peygamber'in snneti dikkate alndnda ocuun anne baba zerindeki haklar, ona gzel bir isim koyma, iyi bir eitim ve retimden geirme, evlendirme ve ocuklar arasnda eit muamele etme eklinde zetlenebilir. Hz. Peygamber ocuklara ad koyma konusunda titiz davranlmas gerektiini bildirmive bu konuda srarl tavsiyelerde bulunmutur: Onun bu husustaki szlerinden birisi yledir: "Siz kyamet gnnde kendi isimleriniz ve babalarnzn isimleriyle arlacaksnz, gzel isimler koyunuz".*797+ Putperestlii artran ve slm adabna uymayan adlarn deitirilmesini tavsiye etmi ve bu tr isimlerden kendisinin de deitirdii olmutur. Allah'tan bakasna kulluk anlam tayan isimleri koymay haram kabul etmi ve bunlar baka isimlerle deitirmitir. Burada, sz isim konusuna gelmiken, Allah'a mahsus isimlerin "abd" kelimesiyle birlikte olmakszn kullanlmas hususuna ksaca temas etmekte fayda gryoruz. Esm-i Hsn'nn "abd" kelimesiyle birlikte kullanlmamas,zhiren dahi olsa tevhid inancn zedeleyici mahiyette grldnden, ho karlanmamtr. Ancak Abdlkadir, Abdurrahman gibi isimlerin kullanyaygn olmakla birlikte Kadir, Rauf gibi isimler, Arap olmayan Mslmanlar arasnda ve zellikle Trkler arasnda kullanlmaktadr. Bu da muhtemelen bu isimlerin Abdlkadir, Abdurrauf eklinde telaffuz edilmesinin glnden kaynaklanmaktadr. Fakat bu isimleri bu ekilde kullanmann tevhid inancn zedeledii sylenemez. ocua isim koyarken esas ama, ismin tevhid inancn zedeleyici bir mahiyet tamamas ve bunun yannda, ocua alay konusu yaplabilecek bir ad konulmamas ve ocuun tad isimden utan duymamasdr. Milliyet bakmndan Arap olmayan kiilerin adlar slm inan ve ahlkna ters dmedike kullanlmasnda bir mahzur yoktur ve nitekim bu isimler deitirilme cihetine gidilmemi ve kullanlmtr ve kullanlmaya da devam edilmektedir. Mesel Alparslan, Turul, Seluk gibi.*798+ Hz. Peygamber, gzel isim koymann yannda, iyi bir terbiyeyi, ocuun babas zerindeki haklar arasnda saymtr. Terbiyeyi ana babann ocuuna brakaca en gzel miras olarak deerlendirmitir.*799+ Buradaki terbiyeyi bilinen anlamda terbiyenin yannda, genel olarak ocua iyi bir eitim kazandrma eklinde anlamak ve deerlendirmek Hz. Peygamber'in
205

ocuk eitimiyle ilgili uygulama ve szleriyle elimez; hatta paralellik arzettiini de syleyebiliriz. Anne ve baba, kendilerine ait olan neslin korunmas grevini evladnn bir yuva kurmasna zemin hazrlamakla yerine getirmi olurlar. ocuun zinaya bulaarak gnah ilemesine yol amamak iin babasnn onu evlendirmesi gerektiine dair Hz. Peygamber'den nakledilen baz rivayetler mevcuttur. Hz. Peygamber anne babann ocuklarna eit muamele yapmasnn onlarn grevi ve ocuun da doal hakk olduunu bildirmitir.*800+ Bu konuda ocuklarn kz-erkek, bykkk, z veya vey olmas arasnda fark yoktur. Hz. Peygamber "Allah'tan korkun ve ocuklarnz arasnda adaleti gzetin"*801+ buyurmutur. ocuklara mal balanmasnda dil davranlmamasn zulm olarak deerlendirmitir.*802+ Dolaysyla anne babann hibe, hediye, miras gibi madd konularda olduu gibi, sevgi, ilgi ve efkat gibi manev hususlarda da ocuklar arasnda adaletli davranmas gerekir. Aksi halde kardelerin birbirini kskanmas ve birbirine kar olumsuz baz duygu ve dncelere kaplmas kanlmazdr.*803+ 2- Genler Hz. Peygamber slm' tebli ederken toplumun yenilie ak, idealist ve enerjik kesimini oluturan genlerdenbyk lde destek almtr. O, teblie balad ilk andan itibaren kadn - erkek, gen-ihtiyar, zengin-fakir, hr-kle ayrm yapmakszn tm insanlar slm'a davet etmitir. Nitekim ilk Mslmanlar incelendiinde ilerinde toplumun her kesiminden fertlerin yer ald grlmektedir. Ancak, bu fertler arasndagenlerin ounlukta olduu bilinmektedir. Mekke'nin nfuzlu ve refah iinde yaayan ailelerine mensup genler, slm'a; yallar, kleler, fakirler, kimsesiz ve zayf kimselerin duyduklar sempati ve ilgiden daha fazla alka gstermilerdir. slm' yayma konusunda Hz. Peygamber'e asl destek ve yardmc olanlar genlerdir. Nitekim ilk Mslmanlardan birka kii, elli ya civarnda, birka kii otuz be yan zerinde, geri kalan ounluk ise otuz yan altnda bulunuyordu. Mesela gen yata slm' kabul edenlerden Hz. Ali 10, Zeyd b. Hrise 15, Abdullah b. Mes'ud ve Zbeyr b. Avvam 16, Talha b. Ubeydullah, Abdurrahman b. Avf, Erkam b. Eb'l-Erkam ve Sa'd b. Eb Vakkas 17, Mus'ab b. Umeyr 18-20, Abdullah b. mer 13, Cfer b. Eb Tlib 22, Osman b. Huveyris, Osman b. Affan, Eb Ubeyde ve Hz. mer 25-31 yalarnda idiler. Bunlarn dnda gen yata slm' kabul eden pek ok ahs mevcuttur. Bunlar arasndan slm'n Mekke ve Medine dnemlerinde ve Hz. Peygamber'in vefatndan sonraki zamanlarda ok nemli fonksiyonlar stlenen ahslar yetimitir. lerinden devlet bakanlar, valiler, hakimler, retmenler ve lkeler fetheden komutanlar kmtr. Bu genlerin faaliyetlerine rnek olmak zere, Hz. Peygamber'e evini tahsis eden ve 17 yanda slm' kabul etmi olan Erkam b. Ebi'l-Erkam'n slm'n ilk yllarnda stlenmi olduu role burada temas etmek istiyoruz. Peygamberliinin ilk yllarnda Hz. Peygamber'in Erkam'n evindeki faaliyetlerinin nemli bir merhale tekil ettii grlmektedir. Bu ev, tebli faaliyeti iin son derece elverili idi. Kbe haremine dahildi. Saf tepesinin eteinde bulunuyordu. Hac ve umre maksadyla dardan gelenlerle dikkati ekmeden burada temas kurma imkan vard. Ayrca Mekkeli Mslmanlar da Erkam'n evine kolayca gelip
206

gidebiliyorlard. Hz. Peygamber burada bir yandan sahbeye din bilgiler retiyor; dier yandan slm'a davet grevini yerine getiriyordu. Bu evdeki faaliyetler sonucu birok kii slm'a girmitir. Hz. mer burada Mslman olanlarn sonuncusudur. Drlerkam'n merkez olarak kullanlmas, ilk Mslmanlarn slm' kabul tarihlerine bir esas tekil etmitir. Nitekim tarihiler, ilk sahblerin Mslman olularn, "Reslllah'n Drlerkam'a girmesinden ncesonra", "Drlerkam'da iken" eklinde tarihlendirilmitir. slm'n ilk yllarnda byk hizmeti geen genlerden biri de Hz. Ali'dir. Onun genliindeki faaliyetleri herkes tarafndan bilinmektedir ki, n kazand kahramanlklarn genliinde, 20 il 30 yalar arasnda gerekletirmitir. Genlerin, Mekke dneminde slm'n Arap Yarmadas'nn dnda tannmasnda da nemli faaliyetleri olmutur. 25 yalarnda iken Habeistan'a hicret eden Cfer b. Eb Tlib'in, slm' savunmak zere Habeistan hkmdarnn, Hristiyan din adamlarnn ve saray erkannn huzurunda yapt konuma, edeb ynden ve muhtev asndan tarih kitaplarmz sslemektedir.[804] Dr'l-Erkam'da iken Mslman olan Mus'ab b. Umeyr, I. Akabe Bat'ndan sonra Hz. Peygamber tarafndan Medine'ye retmen olarak gnderildi. O srada 25 yalarnda bir gen olan Mus'ab b. Umeyr'in faaliyetleri sonucunda pek ok Medineli Mslman oldu. Hepsinden nemlisi seyd b. Hudayr ve Sa'd b. Muaz gibi iki nfuzlu kabile reisinin slm'a giriini salad. Mehur tarihi bn'l-Esr, Mus'ab'n bu faaliyetinin, slm'n yaylmasna yapt katkya vurgu yapmaktan kendini alamaz.*805+ Medine dneminde de genlerin faaliyetleri dikkat ekmektedir. Burada Zeyd b. Sbit'in faaliyetlerine temas etmek yerinde olacaktr. Hz. Peygamber tarafndan komu hkmdar, emr ve Arap kabilelerine gnderilen mektuplarn ou Zeyd b. Sbit'in kaleminden kmtr. Keza o, komu lkelerden gelen mektuplar tercme etmek ve cevap yazmak iin Hz. Peygamber'in emriyle branice ve Sryanice renmitir. yi bir miras bltrcs olduu iin savalarda ele geen ganimetlerin taksimine de o memur edilmitir. Vahiy katipleri arasnda yer alan Zeyd, Hz. Peygamber vefat ettiinde 21 ya civarnda bulunan Zeyd, Hz. Eb Bekir dneminde Kur'an- Kerim'i cem'etmekle grevlendirilmi ve bu grevi baaryla yerine getirmitir.*806+ Yce kitabmz Kur'an- Kerim'i cem'eden bu sahbnin, bylesine ciddi ve nemli bir faaliyeti gerekletirdii sralarda 22 ya dolaylarnda olmas, slm'n ilk dneminde genlerin ne derece byk rol oynadn ortaya koymaktadr. slm hukukunda kyasn er' delillerden biri ve ictihadn mer olduuna dair Hz. Peygamber dneminden bir olay nakledilir. Buna gre Hz Peygamber Muaz b. Cebel'i Cened'e kad ve retmen olarak gnderirken, kendisine bir dava getirildii zaman neye gre hkm vereceini sorar. Muaz "Allah'n kitabna gre hkm veririm" der. Hz. Peygamber "O'nda bir hkm olmazsa neye gre verirsin?" diye sorar. Muaz "Reslllah'n snnetine gre hkm veririm" der. Hz. Peygamber "Eer Reslllah'n snnetinde de hkm bulamazsan ne yaparsn?" deyince Muaz "Kendi grme gre hkm veririm" der.Hz. Peygamber onun bu cevabndan son derece memnun olur.*807+ Muaz'n, Hz. Peygamber tarafndan Yemen'e gnderildii esnada yal bal bir insanolduu dnlebilir.Halbuki Muaz o tarihte 26-27 yalarnda bulunuyordu.
207

Hz. Peygamber vahiy katiplerini genellikle genler arasndan semi; genlerin fetv vermesine msade etmi; onlardan retmenler tayin etmitir. Hz. Peygamber genleri asla istismar etmemitir. Onlar muhtemel tehlikelerin kucana atmaktan kanmtr. Onlarn heyecann istismar etme cihetine kesinlikle gitmemitir. Genleri ou yal sahblerden oluan ordulara komutan tayin etmitir. ou savalarda sanca bizzat kendisi genlere vermitir. Mesela Tebk Seferi'nde sanca Zeyd b. Sbit'e, Bedir'de Hz. Ali'ye, vermitir. 18 yalarnda olan sme b. Zeyd'i Suriye'ye gnderdii orduya komutan tayin etmitir. Hz. Peygamber'in kendi genlii de, hayatnn takdir edilecek ve rnek alnacak dnemlerindendir. Hz. Peygamber genliinde, 25 yalarnda iken Mekke'de sadece "elEmn" diye anlyordu. Hz. Peygamber'in evresine, arkadalarna ball, dostlua verdii nem ve doruluu genler iin rnektir. Hz. Peygamber, 20 yanda iken Hilflfudl cemiyetine katlmt. Bu suretle Mekke'nin emniyetinin salanmasna henz gen iken katkda bulunmutu. Bu hareketiyle hakszla kar olduunu gstermiti. Hz. Peygamber toplum iinde meydana gelebilecek tefrikalar nlemeye alrd. Genler de onun bu vasfn rnek almal, tefrikaya frsat vermememeli ve tefrikaya alet olmamaldrlar. Yetikinler de genleri tefrikaya alet etmemelidirler. Hz. Peygamber,kyamet gnnde arn glgesi altnda mutlu olacaklar arasnda, gnl Allah'a bal, severek Allah'a ibadet eden genleri de saymtr.*808+ Onun iin genler dinin en iyi genlikte yaanacann bilincinde olmaldrlar. Genlik deyince sadece erkek ocuk akla gelmemelidir. Bir toplumda genlerin yarsn gen kzlar oluturur. slm' ilk kabul edenler arasnda gen kzlarn ve kadnlarn nemli mevkii vardr. Hz. Peygamber'in kz ocuklarna zel itina gsterdii bilinmektedir. Hz. Peygamber'in slm kardeliine verdii nem genlere rnek olmaldr. Birbirinin dncelerine saygl olmaldrlar. Genler ayrca Hz. Peygamber'in istireye verdii nemden ders almaldrlar. Bakalarnn, byklerin tecrbelerinden, birikimlerinden istifade etmelidirler. Hz. Muhammed (s.a.s.), peygamber olduu halde, bakalarna danm, kendisini istiare messesesinin dnda tutmamtr. Hatta istiare ona Allah Tel tarafndan emredilmitir. nk herkesin hereyi bilmesi mmkn deildir. Bazlar, baz eyleri daha iyi bilirler. Dierleri de onlarn bilgi ve tecrbesinden istifade ederler. Hz. Peygamber'in sal korumaya verdii nem, genler iin bir rnektir. O, saln korunmasn ve hastalanmadan nce saln deerinin bilinmesini istemitir.*809+ nsan salna zararl olan pek ok alkanla, mesela sigara, iki ve kumara, genlik dneminde allr. Genler bu konuda dikkatli olmaldrlar. Bykler de bu hususlarda genlere kt rnek olmamaldrlar. Eve srekli sarho gelen bir baba,ocuunu ikinin kucana dmekten kurtaramaz. Hz. Peygamber aile yapsnn salamlatrlmasna byk nem vermitir. Aile bireylerinin karlkl grevlerini ak ak belirttii saysz szleri vardr. Bu szlerinin yansra, mutlu ve huzurlu bir aile ortamnn gereklemesini temin iin temel esaslar yaay ile de gstermitir. Byle bir ortamn, gencin ruh ve beden sal asndan nemli olduu asla unutulmamaldr. Salkl aile olmadan salkl genlik olamayaca bellidir. Aile bykleri,
208

genlerin ileriki hayatnda rnek alabilecekleri rnek bir hayat tarz sergilemelidir. Aile bireyleri arasndaki olumsuz ilikiler ocuklara ve genlere yanstlmamaldr. Hz. Peygamber ihtiyarlktan nce genliin kymetinin bilinmesini istemitir. nk genlik a deerlendirilmezse faturas ardr. Bu, gencin iyi bir eitim almas ve hayata hazrlanmas iin nemli olduu kadar, Allah'a kar grev ve sorumluluu asndan da nemlidir. Halk arasnda ok sk olarak "genliini yaamak" tabiri kullanlr. Ancak genliini yaamak demek, birtakm arzularn peinde komak anlamna gelmemelidir. nk ibadetin ya ve snr yoktur. Blu andan itibaren herkes mkelleftir. stelik lmn ne zaman gelecei de belli deildir. Genlerin eitiminde yetikinlere de grevler dmektedir. Yetikinlerin kuraca scak ve mutlu bir aile yuvasnda Hz. Peygamber'in aile fertlerine kar tutumu genlere hem teorik adan retilmeli ve hem de gen bizzat kendisi, bunun uygulamasna aile iinde tank olmaldr.*810+ 3- Yallar phesiz dnya, hem genlere ve hem de yallara aittir. Fakat ada bir dnrn de belirttii gibi, ahlk-din llerden mahrum olan ve srf akl saikleri tanyan gnmzn hakim uygarlk anlay, dnyay giderek daha fazla genliin llerine ve zevklerine uygun olarak biimlendirmektedir.*811+ Yal kimse, hele deiimin hzl bir ekilde gerekletii gnmzde, ou zaman kendi genliindekinden ok farkl ortama ve deerlere uyum salamak zorunda kalmaktadr. Yetime anda ald eitim bu uyumu gletirmektedir. O bakmdan eitli alanlarda dzenlemeler yaplrken, yallarn durumlar, istek ve ihtiyalar da ciddiyetle dikkate alnmaldr. Her konuda i'tidali esas alan Hz. Peygamber, k korurken, onlara merhameti emrederken, bykleri ihmal etmemitir. Bilakis byklere saygykklere sevgi ile birlikte zikrederek bunlarn birbirinden ayrlmaz olduunu gzler nne sermitir. Onun konuyla ilgili bir sz yledir: "Kklerimize merhamet etmeyen ve byklerimize sayg gstermeyen bizden deildir".*812+ Kkler sevgiye, yallar da saygya, her iki kesim de ilgiye ve bakma muhtatr. te bu szyle Hz. Peygamber, bu iki toplum kesimine kar genlere ve yetikinlere nemli sorumluluk ve grev yklemitir. Bu iki hususa, yani kklere sevgi, byklere sayg hususuna birlikte riayet etmeyen kimselere ar ithamda bulunmutur. ekirdek aile yapsnn gnmzde yaygnlamas, evlenen iftlerin ayr oturmas, yallarn bir taraftan gen aile yelerinden ayrlmalarna yol aarken, dier taraftan da bunlarn barndrlmalarn nemli bir sorun haline getirmektedir. Doal olan, kiinin hayatnn son evresini evlatlarnn yannda, kendi yetitii ve bildii ortamda, yakn evresi iinde ilgi ve himaye grerek geirmesidir. Bu ortam onu neelendirir, hayata balar. te yandan huzur evleri ise, kendilerine yabanc bir ortamdr. Bununla birlikte, artlar gerei, kimsesizlikten veya baka nedenlerle, ocuklar iin yetitirme yurdu kadar yallar iin huzur evi gibi kurumlara gerek duyulabileceini de gzard etmemek gerekir. Ancak aslolan, yallarn, mrlerinin son evresinde kendi evinde, aile iinde yaamalardr. Yallar asndan durum byledir. te yandan bunun bir faydas da u olacaktr: Bugnn genci, yetikini, yarnn yalsdr. Yeni yetien nesil ise byklere saygy en iyi bir ekilde aile ortamnda, yani
209

bata kendi ana babas olmak zere yaknlarnn byklere gsterdii davranlardan pratik olarak renecektir. Hz. Peygamber'in szlerinde ve uygulamalarnda yallarn saygn bir stats vardr. O, genleri yallara sayg gstermeye tevik etmitir. Konuyla ilgili bir sznde yle buyurmutur: "Herhangi bir gen, yandan dolay bir ihtiyara sayg gsterirse, Allah da ihtiyarlnda ona hizmet edecek kimseler yaratr".*813+ Mekke'nin Fethi'nde Hz. Eb Bekir yz yana yaklam olan babas Eb Kuhfe'yi Hz. Peygamber'in huzuruna getirir. Hz. Peygamber "Yal baban buraya kadar yormayp evinde braksaydn, ben onu ziyaret ederdim" der. Buna karlk Hz. Eb Bekir "Onun size gelmesi daha uygundur" eklinde cevap verir.*814+ Hz. Peygamber'in yal Eb Kuhfe'ye kar bu nzik davran Hz. Eb Bekir'e kar iltifatnn yannda, yal insanlara duyduu saygnn bir ifadesi olarak deerlendirilmelidir. Yallar szkonusu olunca, ana babaya (ebeveyn) kar grevler konusuna ksaca deinmek yerinde olacaktr. ocuun ana baba karsnda haklar olduu gibi, hi phesiz ana babann da ocuklar karsnda haklar vardr. Kur'n- Kerim'de[815] Allah'a kulluk grevinin hemen ardndan genellikle ana babaya kar saygl olmann ve onlara iyi davranmann bir grev olduuna dikkat ekilir. nk, ana baba, ocuun varlk sahnesine kmasnn sebebidir ve Allah'n nimetlerinden sonra insann yetimesinde en nemli katky da onlar salar. O nedenle Kur'n- Kerim'de ana babaya saygszln en hafif ekli ve bir i skntsnn ifadesi olmak zere "onlara of bile deme"*816+ buyurulmu, azarlanmamalar ve kendilerine gzel sz sylenmesi emredilmitir. Devamnda da*817+ merhamet duygusundan kaynaklanan bir tevazu anlayyla ana babann himaye altna alnmas istenmi, onlarn kkken ocuklarna gsterdikleri efkat ve merhamete dikkat ekilmitir. Bu suretle ana baba ile ocuklar arasndaki duygusal ban nemi vurgulanmtr. Hz. Peygamber en nemli amelleri sralarken vaktinde klnan namazdan sonra ana babaya iyilii,*818+ buna karlk byk gnahlar sralarken de Allah'a ortak komaktan sonra ana babaya s olmay saymtr.*819+ Ana babann lmlerinden sonra hatralarn yaatmak zere onlarn dostlaryla ilikinin devam ettirilmesini istemitir.*820+ 4- Kadnlar Eitim, aile, aile hayat gibi konular ilerken kadn konusu ve zelliklebu konularda Hz. Peygamber'in kadnlara kar tutumu zerinde ksmen durmutuk. Burada o blmlerde yer veremediimiz hususlara temas edeceiz. Ancak genel olarak slm'da ve slm tarihi boyunca kadn konusunu tartmak konumuz dndadr. Burada Hz. Peygamber nazarnda, onun dneminde ve faaliyetlerinde kadnn yerini zet olarak ele alacaz. nce hanmlarn slm'n douu esnasndaki hizmetlerini ana hatlaryla ksaca gzden geirelim. Onlarn slm'a hizmetleri bu dinin doduu ylda deil, ayda deil doduu ilk gnde balamtr. Hz. Peygamber'in ilk vahyi ald anda hanmnn olumlu ve akll tutumunu burada tekrarlamaya gerek yoktur. Ayrca ilk Mslman olan kii kadndr. Hz. Peygamber'in ve Hz. Eb Bekir'in kzlarnn Mekke dneminde iman etmek suretiyle slm'a verdikleri destein bykl tartlamaz. Ammr b. Ysir'in annesi Smeyye ikence sonucu ehit den ilk Mslmandr. O yllar kadnlar asndan ylesine hukk boluun bulunduu bir ortam idi ki, Smeyye'nin katiline hi kimse hesap da soramamtr.
210

slm'n ilk dnemlerinde kocasndan nce Mslman olan, Mslman olarak mrik ailesini terkeden hanmlar tanyoruz. Hz. mer'in slm' kabulnde kzkardei Fatma'nn dinine samimiyetle bal oluunun rol vardr. Mekke dnemindeki faaliyetlerinde Hz. Peygamber'e halalarnn nemli lde destek verdii grlmektedir. Halasnn kz Erv bint Kreyz, Eb Tlib'in hanm Fatma bint Esed, Hz. Abbas'n hanm mm'l-Fadl Hz. Peygamber'in yardm ve desteini grd ve o sebeple mr boyunca daima saygyla and hanmlar arasnda yer alrlar. Habeistan muhacirlerinin yzde yirmi bei hanm sahabilerden oluuyordu. Bunlarn iinde slm'da sebat konusunda kocasndan daha azimli olan birisini, mm Habbe'yi tanyoruz. Habeistan'a hicrette olduu gibi Medine'ye hicrette de kadnlarn cesaret ve metanetini mahede ediyoruz. mm Seleme ailesinin kendisini kocas Eb Seleme'den ayrmas zerine tek bana Medine'ye hicreti gze alabilecek kadar cesaret gsterebilmitir. Medine dneminde de Mslman hanmlar gerektiinde savaa katlmaktan ekinmemi, gerektiinde yarallarn imdadna komutur. Bunun yannda ibadet olmann yannda sosyal bir nitelii de olan cemaatle be vakit namaza, cuma, ve bayram namazlarna katlmlardr.*821+ Hz. Peygamber erkeklerin yansra kadnlardan da biat almtr. Biatn, ynetici ile ynetilen arasnda yaplan, seim veya ballk karakteri tayan bir akid olduunu dikkate alrsak bu, son derece nemli ve ana gre ileri bir uygulamadr. Bu uygulama devletin halk unsuru ile devlet kademesi arasndaki ilikilerde Hz. Peygamber'in kadn-erkek ayrmnagitmediini, bir bakma yneticiyi semede kadnlara sz hakk tandn gstermektedir. Geri Hz. Muhammed (s.a.s.)'i peygamber olarak seeninsanlar deil Allah'tr. nsanlara da onun bu durumunu kabul etmek veya etmemek der. O, kendisine tbi olanlardan biat alyordu; bu adan dnlecek olsa dahi, Hz. Peygamber'in kadnlara tand siys haklar ve onlar bu haklar konusunda erkeklerden ayrmamas son derece dikkat ekicidir. Peygamberimiz kadnlarn verdii eman ve himayeyi kabul ederek onlara hukk bir stat kazandrmtr. mm Hn Mekke'nin Fethi esnasnda bir adam iin eman verdiini ve onu himayesine aldn gelip Hz. Peygamber'e aklam, o da bunu kabul etmitir. Bu uygulama kadnlarn ynetici nezdindeki hukk statsn gstermesi asndan nemlidir. Olay bir hukk konudur ve himaye altna alnan kocasnn canyla ilgilidir. Buhr, bu konuya zel bir ksm ayrmtr.*822+ Kur'an- Kerim'de kadn ve erkek, inan, Allah'a itaat, tevazu, ibadetler, doruluk, sabr, yardm, namusu koruma, Allah' anma hususlarnda eit olarak kabul edilmitir.*823+ Kadnla erkei bir arada zikreden yetler incelendiinde grlmektedir ki, Kur'an kadn ile erkee birbirini tamamlayan, birbirine destek veren, iki inanan, iki insan olarak bakmaktadr. Kadn iin de erkek iin de Allah katnda deer ls takvadr. Maksd- era denilen dinin korumay hedefledii hususlarda, dini, akl, nesli, nefsi ve mal koruma konularnda kadn erkek ayrm yoktur. Erkein akl, mal, dini, nesli ve namusu nasl mukaddes ise, ayn deerler kadn iin de mukaddestir. Neslin devamnda kadnn rolnn erkekten fazla olduu dahi sylenebilir. Erkek ocuunu da kz ocuunu da kadn dnyaya getirir. Her ikisini de nce kadn, yani anne yetitirir.
211

Hz. Peygamber ilim renilmesi konusunda kadn-erkek ayrm gzetmiyordu.*824+ Kur'an' kadn erkek ayrt etmeden btn insanlara tebli etmitir. Nzil olan yetleri erkeklere olduu gibi kadnlara da okuyordu.[825] Hz. Peygamber'in nazarnda kadn dnce ve ifade zgrlne sahiptir. Kadn veya kz istemedii erkekle evlendirilemez. Ayrca Hz. Peygamber kadnlarn grlerine nem vermi, onlara birtakm konularda danmtr. Bununla ilgili rnekleri aile hayat ile ilgili blmde verdiimiz iin burada tekrarlamak istemiyoruz. Hz. Peygamber kadn bir eya gibi telakki etmemitir. "Dnya bir geimden (met') ibarettir. Bu geim dnyasnn en gzel nimeti de iyi kadndr."*826+ hadisinde geen met' ise kadnn bir eya gibi telakki edildiini gstermez ve yle telakki edilmesini de gerektirmez. Bir erkek iin bekar olarak hayatn devam ettirmenin gl ve bu noktadan bakldnda bile kadnn erkek iin nemi ortadadr. Keza kadn iin de durum byledir. Bir yuva kurma arzu ve istei her iki cinsin de ftratnda vardr. Dolaysyla kadn erkek iin bir nimet olduu gibi, erkek de kadn iin nimettir. Birbirine duyduklar ihtiya ve faydalanma karlkldr. Kadn denilince sadece e anlalmamal ve bu kesim geni bir yelpaze iinde dnllp deerlendirilmelidir. O, yerine gre bir ocuun, bir gencin veya bir yetikinin annesidir, anneannesidir, babaannesidir. Birisinin evlddr, bir dedenin torunudur. Bazen bir yetimdir, ocuktur veya gentir. Bazen de akrabalarnn veya devletin ilgisine ve yardmna muhta bir fakirdir. O nedenle Hz. Muhammed (s.a.s.)'in anneye, ocua, fakire, yetime, dula, muhtaca... verdii deer de kadna verdii deer erevesinde mtlaa edilmelidir. "Kadnlarla iyi geinin"[827] yet-i kermesi Hz. Peygamber'in hem aile hayatnda uygulama alanndaki yerini alm ve hem de bununla ilgili szleri sahblere verdii emir ve tavsiyeler arasnda nemli yer tutmutur. Onun kadnlara hakszlk yaplmasna engel olduu grlmektedir. Grlyor ki Hz. Peygamber ve sahbler kadn kendilerinden aa, her dediklerine itaat etmek zorunda olan ikinci snf bir insan olarak grmyorlar; onlarn kendileriyle ayn haklara sahip olduklarn kabul ediyorlard. Ayn ekilde kadnlar da kendilerini erkekten aa, onlarn emrinde, onlarn her dediine ve yaptna boyun emesi gereken kimseler olarak grmyorlard.*828+ 5- Yetimler, ehit Aileleri ve Gaziler Kendisi de bir yetim olarak byyen ve iinde yetitii toplumda yetimlere yaplan kt muameleye ahit olan Hz. Peygamber'in zerine titiz bir ekilde eildii toplum kesimlerinden biri, belki de en bata geleni yetimlerdi. Chiliye dneminde bakmszlk, boama kolayl ve vefat gibi nedenlerle dul ve yetimlerin says ok fazla idi. Anne ve babann lmesi halinde yetimleri gzetmek seyyidlerin, yani kabile reislerinin grevlerinden biriydi. Kabileler arasnda sk sk savalar meydana geldii iin, vesayet altna giren ksz kzlarn says fazlayd. Bir velinin velayeti altnda on-onbe kadar ksz kz bulunduu olurdu. Yetimler kendilerini mdafaadan aciz olduklar iin, byk vrisler onlarn haklarna riayet etmez, onlara bir ey vermezlerdi.*829+ Yetimler vris olamadklar iin genellikle nemli bir mal varlna sahip olamazlard. Teamle gre bir kimse, velayeti altndaki ksz kzn zerine
212

malahn atarsa, rfen bu hareket, "bu kz benimdir" anlamna gelirdi. Bu durumda kzn velisinden baka bir kimse onu nikahlamaya asla tlip olamazd.Vel, ayet yetim kz houna giderse, kendisi nikahlard. Bu takdirde kzn emsali arasndaki teamle gre takdir ve tayin edilen mehiri vermezdi. Bununla birlikte, kzcazn veraset gerei sahip olduu maln kendi malyla birlikte idare eder ve o maldan kendisi istifade ederdi. Yetime ise bir ey vermezdi. Kz houna gitmezse veya dulu nikah etmek istemezse, bakasyla evlenmesine de engel olurdu. Nikahlamadn bakasna vermedii gibi, malna bir an nce vris olabilmek iin trl ikencelerle ar ilerde kullanrd.*830+ Grld zere yetimlere chiliye toplumunda uygulanan muameleler, bir sosyal problem olarak karmza kmaktadr. Bu sebeple, hem Kur'an'da ve hem de Hz. Peygamber'in hadislerinde, o dnemdeki dier problemlere olduu gibi bu hususa da yer verildii ve zerinde durulduu grlmektedir. Nitekim Kur'an'da ve hadislerde yetimlere uygulanan kt muameleleryerilmi ve yetim haklar korunarak himaye altna alnmtr. Kur'an ayetlerinde ve Hz. Peygamber'in hadislerinde, yetimlerle ilgili karlalabilecek her durum iin esaslar gsterilmi; mminlerin bu konuda yapmalar ve kanmalar gereken davranlar geni bir erevede ortaya konmutur. Konuyla ilgili ayetleri ana hatlaryla iki ksmda mtalaa etmek mmkndr. Ayetlerden bir ksm yetime iyi muamele etmeyi emretmektedir. Dier bir ksm ise, yetimin mallar ve genel olarak yetimle ilgili hukk hkmler iermektedir. Kur'an- Kerim'de "O, seni yetim bulup barndrmad m?"*831+ buyrularak bizzat Hz. Peygamber'in yetim olarak byd vurgulanmakta ve Allah'n, onu yetim iken eitli imkanlar yaratarak barndrd belirtilmektedir. Ayn srede Hz. Peygamber'e, yetime iyi davranmas u ifade ile emredilmektedir: "Yetimi sakn ezme"!*832+ Aada anlatacamz olay, slm dininin dul ve yetimlerinhaklarn korumaya verdii nemi gstermektedir. Ensrdan bir adam (Evs b. Sbit) lr, geride bir dul hanm ve yetim kz brakr. len kiinin hi olu yoktur. Amcasoullar, onun malnn tamamn alrlar. Dul kadna ve yetim kza bir ey vermezler. Kadn, durumu Hz. Peygamber'e ikayet eder. Hz. Peygamber onlara adam gnderir. Vrisler, maln kendilerine ait olduunu sylerler. nk Arap detine gre, mirasa yalnz lenin erkek akrabas vris olurdu. Bu olay zerine u yet-i kerme nazil olur: "Ana babann ve yaknlarn braktklarndan erkeklere bir pay vardr; ana babann ve yaknlarn braktklarndan kadnlara da bir pay vardr..."*833+ Hz. Peygamber hemen onlara haber gnderip, Allah'n kadnlara da mirastan pay ayrdn bildirir.*834+ slm'dan nce insanlar yetimlerin mallarn yerler, onlarn mallarndan faydalanmak iin yetimle evlenme, ya da onu olu veya kz ile evlendirme yollarna bavururlard. "Hakszlkla yetimlerin mallarn yiyenler phesiz karnlarna ancak ate tknm olurlar" ve " Rd ana eriinceye kadar, yetimin malna, sadece en iyi tutumla yaklan"*835+ ayetlerinin nzil olmas zerine Mslmanlar yetimlerin mallarndan el ektiler. Onlarn mallarn yemek bir tarafa, yetimlerin mallarnn kendi mallarna karmamasna dikkat etmeye baladlar. yle ki, yetimin nnden artan yemei yemekten bile ekiniyorlard. Evlerinde yetim bulunanlar onun yiyeceini ve ieceini ayrdlar. Onlara ayr bir ev tahsis ettiler. Bu durum, mallarn altrmaktan aciz olan yetimlerin de aleyhine olduu gibi yetim hmlerine de g geliyordu. Hatta Abdullah b. Revha Hz. Peygamber'e gelerek unlar syledi: "Y Reslallah, hepimiz yetimleri oturtacak ayr bir eve, onlara ayr yiyecek ve iecek verecek gce sahip deiliz". te
213

bu yanl anlamay bertaraf edip konuya aklk getirmek maksadyla u ayet-i kerime nazil oldu: "Sana yetimler hakknda soruyorlar. De ki: Onlar iyi yetitirmek daha hayrldr. Eer onlarla birlikte yaarsanz, bilin ki onlar sizin kardelerinizdir..."*836+ Bu yete gre nemli olan, yetimi gzel yetitirmek, onun maln da kendi yararna slah edip gelitirmektir. Aleyhlerine olmamak artyla yetimlerle beraber oturmakta, onlarn mallarn kendi mallarna katp beraber altrmakta bir saknca yoktur. Ancak elde edilen gelirden masraf ktktan sonra paylarna deni onlara vermek veya onlarn hesabna kaydetmek gerekir.*837+ Yetimlerin toplum iindeki durumlarn iyi bir dzeye getirmek Hz. Peygamber'in balca sosyal faaliyetleri arasnda yer almtr. Onun yoksullar ve yetimlerle ilgilenmesi ve onlarn haklaryla ilgili dzenlemelerde bulunmaya balamas peygamberliinin ilk yllarna rastlar. Nitekim, Habeistan'a giden muhcirlerin bakan Cfer b. Eb Tlib, Nec'nin huzurunda slm' ve Mslmanlar savunmak maksadyla yapt konumada "Cahiliye dneminde kuvvetlilerin zayflar ezdiini" sylemi, konumasnn devamnda Hz. Peygamber'in emrettii ve yasaklad hususlar dile getirmitir. Onun yasaklad konulardan birinin de "yetim mal yemek" olduunu sylemitir.[838] Hz. Peygamber, yetimlerle ilgilenmeyi mrnn sonuna kadar srdrmtr. Hz. Peygamber'in yetimlere kar tutumunun en gzel rneini, nl sahb Enes b. Mlik'e olan davranlarnda bulmak mmkndr. Enes b. Mlik yetimdi. Babas Mlik b. Nadr'n, Mslmanlara kar olduu, slmiyetin Medine'de yayld ilk gnlerde hanm mm Sleym'in Mslman olmasna kzarak am'a gittii ve hicretten nce orada ld rivayet edilmektedir. mm Sleym daha sonra Eb Talha el-Ensr ile evlendi. Hz. Peygamber Medine'ye hicret ettiinde henz on yanda, okur- yazar ve zeki bir ocuk olan Enes'i, annesi (veya vey babas) Hz. Peygamber'in hizmetine verdi. Enes, Hz. Peygamber'in vefatna kadar on yl onun hizmetinde bulundu. Hz. Peygamber'in eitim-retim tarzna, insanlara ve zellikle ocuklara kar hogrsne ve dier ahlk davranlarna dair birok bilgi Enes vastasyla intikal etmitir. Enes, Hz. Peygamber'den bir defa bile azar iitmediini sylemitir. Hz. Peygamber, bir hatas yznden Enes'i ikaz edecek olan hanmlarna "Brakn ocuu!"*839+ derdi. Hz. Peygamber, iinde yetim barndran ve yetime iyi davranlan eve byk nem vermi ve eref atfetmitir. O, bu konuda unlar sylemitir: "Mslmanlarn evleri arasnda en iyisi iinde kendisine iyi davranlan yetim bulunan evdir. En kts de, iinde, yetim bulunup da kendisine kt davranlan evdir".*840+ Burada yetimi sadece barndrmak deil; barnma ile beraber ona iyi davranmak da zikredilmektedir. ayet evde barndrlan yetime iyi davranlmazsa, madd ve manev eziyete maruz braklrsa, bu tr bir barnma, onun iin bir zulm haline gelebilir. nl Eb Hreyre'nin durumu da slm'n yetimlere verdii deeri gzler nne seren en gzel rneklerden biridir. O, kendisinin yetim olarak bydn, Bsre bint Gazvn'n yannda hizmeti olarak karn tokluuna altn; slm'la birlikte ise eref bulduunu belirtmitir.*841+ Hz. Peygamber bir yetim ile bakas arasnda meydana gelen anlamazlkta, mahkeme yetimin aleyhinde sonulansa bile, ba yoluyla ve gnl rzasyla yetimi koruma cihetine gitmitir. Uhud Sava'ndan nce ensardan Eb Lbbe ile yine ensardan bir yetim arasnda
214

bir hurma bahesi yzndenanlamazlk kar. Hz. Peygamber Eb Lbbe'nin lehine hkm verir. Ancak ondan hakkn ocua balamasn ister. Kendisine bunun karlnda cennette bir hurma bahesi balanacan syler. Fakat Eb Lbbe buna yanamaz. Hz. Peygamber ona gcenir. O srada bn'd-Dehdha, Hz. Peygamber'e, yetime bir hurma bahesi balad takdirde kendisinin ne gibi bir mkfata erieceini sorar. O da cennette bir bahe bahedileceini bildirir. bn'd-Dehdhahurma bahesini satn alarak yetime balar. Hz. Peygamber onun bu davranna ok sevinir.*842+ Peygamberimiz yetimleri asla istismar etmemitir. Amme hizmetinde kullanlacak olsa dahi yetimlerin mallarna el koymamtr. Hatta onlarn, mallarn bu i iin balamalarna bile gnl raz olmamtr. Szgelii Mescid-i Nebev'nin in edildii arsa, ensar'dan Esad b. Zrre'nin himayesinde bulunan Sehl ve Sheyl adndaki iki yetime aitti. Bu iki yetim, arsay mescid yaplmas iin hibe etmek istemiler; ancak Hz. Peygamber bunu kabul etmemi ve bedelini demitir.*843+ Hz. Peygamber'in yardm konusunda yetimleri yakn akrabalarna tercih ettii zamanlar olmutur. Nitekim bir gn kendisine ganimet mallar arasnda esirler getirilir. Hz. Feygamber'in amcas Zbeyr b. Abdlmuttalib'in kzlar mm'l-Hakem ve Duba, bunu duyunca yanlarna Hz. Fatma'y da alarak, Hz. Peygamber'e gelirler. inde bulunduklar durumu anlatrlar ve ondan hizmeti talebinde bulunurlar. Bunun zerine Hz. Peygamber "Bedir yetimleri sizi geti"[844] buyurur. Ber b. Akrebe adl sahb, henz ocuk iken, babas Uhud Sava'nda ehit der. Bunun zerine Hz. Peygamber Ber'i ziyaret eder; onun aladn grr ve "Alama, ben, baban, Aie de annen olsa istemez misin?" diyerek onu teselli eder. Ber de "Evet" cevabn verir.[845] Hz. Aie'nin himayesinde yetimler mevcuttu.*846+ Bunlarn dnda bizzat Hz. Peygamber'e vasiyet edilmi yetimler de vard. Nitekim Es'ad b. Zrre vefat ederken Kebe, Habbe ve Fria adl kzn Hz. Peygamber'e braktn vasiyet etmitir. Peygamberimiz hangi hanmnn yanna gidecekse bu kzlar da beraberinde gtrrd. Kendisi onlarn evlilikleriyle de ilgilenmitir.*847+ Hz. Peygamber yetimle ilgilenmenin din bir grev olduunu; yetimlerle ilgilenenin ahirette mkfata erieceini bildirmitir. Nitekim bir sznde "Kim Allah rzas iin bir yetimin ban okarsa, elinin dokunduu her sa saysnca iyilik yazlr. Kim yannda bulunan yetim erkek veya kz ocua iyi davranrsa ben ve o, cennette (ehadet ve orta parman gstererek) u ikisi gibidir"*848+ buyurmutur. Yedi byk gnah sralayan hadislerde bu gnahlar arasnda yetim mal yemek de gemektedir: Hz. Peygamber yle buyurur; "Helak edici yedi eyden kannz: irk, by, adam ldrme, riba yeme, yetim mal yeme, savatan kama ve iffetli kadna zina isnadnda bulunma".[849] bn Mce, "Kitb'l-Edeb"de yetim hakk konusunda bir bab amtr. Burada "ki zayfn hakkn yemekten sakndrrm: Yetim ve kadn"*850+ hadisi dikkat ekicidir. Hz. Peygamber "Kim yetimi himaye ederse, gecesini namazla, gndzn orula geirmi, Allah yolunda
215

cihad etmi gibi gibi olur. Ben ve o, yani yetimleri koruyan, cennette u ikisi gibi kardeiz" buyurdu ve elinin iki parman birbirine bititirdi.*851+ Hz. Peygamber yetim malnn korunmasna nem verirdi. Hatta onu koruyacak kapasitede olmayanlarn bu ii stlenmelerini istemezdi. Nitekim Eb Zer el-Gfr'ye kendisini zayf grdn belirterek, yetim malnn velyetini zerine almamasn tembih etmitir.*852+ Avn b. Eb Chayfe babasndan u sz nakleder: "Bize Peygamber'in zekat memuru geldi. Zekat zenginlerimizden alp fakirlerimize verdi. Ben yetim bir ocuktum. Bana da bir deve verdi".[853] Bu rnek de Hz. Peygamber dneminde devletin yetimleri korumaya gsterdii itinay gzler nne sermektedir. Hz. Peygamber, yetime, yoksula ve yolcuya infakta bulunan zengini vm; onlarn hakkn yiyeni ise ktlemitir.*854+ "Kim bir yetimin yiyeceini ve ieceini stlenirse, affedilmeyecek gnah ilemedike Allah onu cennete yerletirir"*855+ buyurmutur. Yetim yeenlerezekat vermenin hkmn soranlara, buna, birisi akrabalktan dolay ve dieri de zekattan dolay olmak zere iki kat mkafat verileceini bildirmitir.*856+ Kalbinin katlndan ikayet eden bir adama, yetime merhamet etmesini, ban okamasn, yedii yemekten ona da yedirmesini sylemi, o zaman kalbinin yumuayacan bildirmitir. Grld gibi Hz. Peygamber, o dnemde sosyal bir problem olan ve her zaman da problem olabilecek yetim hakk ve yetimlere iyi davranlmas konusunda ok nemli ve kkl zmler getirmitir. Hz. Peygamber, ehitlerin geride braktklar ocuklarna zel ilgi gstermitir. Onun zel iltifat ve ilgisine mazhar olan ehit ocuklarndan birisi Uhud ehitlerinden Abdullah b. Amr XE "Abdullah b. Amr" 'n olu Cbir'dir. Babas ehit olduunda Cbir on sekiz yalarnda bulunuyordu. Hz. Peygamber Uhud savandan bir gn sonra Hamralesed Gazvesi'ne giderken, sadece bir gn nce Uhud'a katlanlarn gelmesine msade ettii halde, babas bir gn nce ehit olan Cbir b. Abdullah'a zel izin vermitir. Cbir, Hz. Peygamber'e gelerek, Uhud Sava'na, kzkardelerine bakacak baka kimsesi bulunmad iin katlamadn bildirmi ve sefere itirak etmek iin izin istemitir. Hz. Peygamber Cbir'e baka zamanlarda da yardmc olmutur. ou alacakllar, hurmalarn toplanma mevsimi geldiinde Cbir'den babasnn borlarn isterler. O da hurma bahesinden baka gelirleri olmadn ve o ylki rnn de borcunu karlamaya yetmeyeceini Hz. Peygamber'e bildirir. Hz. Peygamber toplanan hurmalar birka bek halinde ydrr. Bunlardan en byk bein yanna oturarak lei eline alr ve herkese alaca nisbetinde hurma vermeye balar. Hz. Peygamber'in bir mucizesi olarak Cbir'in btn borlar dendikten sonra hurmalarn eksilmedii rivayet edilir.[857] Hz. Peygamber, madd sknt iinde bulunan ehit ailelerine yardmlarda bulunurken, onlar eziklie sevkedecek davranlardan da kanmtr. Buna rnek olarak Cbir b. Abdullah ile aralarnda geen olay hatrlatmak istiyoruz. Hz. Peygamber'le birlikte Ztrrik' Gazvesi'ne katlan Cbir b. Abdullah, ona madd sknt iinde olduunu bildirir. Hz. Peygamber Cbir'den kendisine devesini satmasn ister. Uzun sren pazarlktan sonra Medine'ye varnca teslim etmek artyla deveyi satn alr. Cbir Medine'ye dnnce deveyi teslim etmek iin gtrdnde Hz. Peygamber ona borcunu der ve deveyi de kendisine
216

hediye eder.Cbir o srada tand bir Yahudiye rastlar ve durumu ona anlatr. Yahudi buna hayret eder ve "Demek o senden deveyi satn ald, parasn verdi, sonra da deveyi sana hediye etti ha"! diyerek bu hayretini gizleyemez. Cbir de "Evet" cevabn verir.*858+ Hz. Peygamber ehit ocuklarna sadece yardmla, madd ve manev ihtiyalarn karlamakla yetinmemi; kendilerinin ileriki yllarda yalnzca yardmla geinen insanlar olarak yaamaktan kurtulup birer i sahibi olmalarn, geimlerini kendileri temin etmelerini istemi ve bunun iin tevik etmitir. Hz. Peygamber'le Mte Sava'nda ehit den Cfer-i Tayyar'n olu Abdullah arasnda geen bir olay buna rnek olarak kaydedebiliriz. Peygamberimiz bir gn ocuklarla birlikte pazarda sat yapan Abdullah b. Cfer XE "Abdullah b. Cfer" 'in yanna uram, kendisiyle ilgilenmi ve "Allahm! Onun satn bereketli kl" diye dua etmitir. Abdullah b. Cfer Hz. Peygamber'in vefatnda 10 yanda olduuna gre[859] bu olay, ocuk yedi il on yalar arasnda iken meydana gelmi olmaldr. Hz. Peygamber ehit ocuklarn teselli etmitir. Eb Sad el-Hudr Uhud sava esnasnda on yanda bulunuyordu. Babas Mlik b. Sinan onun gelimi olduunu syleyerek savaa katlmasn istemi, ancak Hz. Peygamber kabul etmemiti. Mlik b. Sinan Uhud savanda ehit dmtr. Eb Sad el-Hudr, savatan sonra Medine'ye dnen Hz. Peygamber'i Ben Hudre ocuklaryla birlikte karlamaya gitmitir. Hz. Peygamber onu teselli etmi ve "Allah babana ecrini versin" diyerek dua etmitir. Hz. Peygamber gen yata Uhud'da ehit den amcas Hz. Hamza'nn yetim ocuklar ile ilgilenmitir. Hamza'nn kz olan mme, Umret'l-Kaz'da "Amca! Amca!" diyerek Peygamberimizin arkasna dm,o da mme'yi alarak Medine'ye getirmitir. ocuun bakmn stlenmek iin Zeyd b. Hrise, Hz. Ali ve Cfer b. Eb Tlib arasnda anlamazlk kmtr. Bunun zerine araya Peygamberimiz girmi; Cfer b. Eb Tlib'in hanm Esm,mme'nin teyzesi olduundan, onun bakmn Cfer'e vermitir. mme'yi daha sonra Seleme b. Eb Seleme ile evlendirmitir. Yine Uhud savanda ehit den Abdullah b. Cah XE "Abdullah b. Cah" 'n terekesinin idaresini zerine alm; oluna Hayber'de bir mlk satn alvermitir.*860+ Hz. Peygamber'in Medine dneminde sahabenin hemen tamam gazilerden oluuyordu. nk Bedir, Uhud, Hendek savalarna katlanlar birer gazi idiler. Peygamberimiz Ehl-i Bedir'den vg ile sz etmitir.*861+ vgsnde zellikle Bedir ehlinin faziletinden bahsetmekle birlikte, bu, ayn zamanda onun gazilere verdii deeri gstermektedir. Mekke'nin Fethi'ne ynelik hazrlklar mriklere haber vermek iin onlara mektup yazan ve fakat daha sonra bu mektubu ele geirilen Htb b. Eb Beltea rneinde olduu gibi, bunlarn baz sularn affettii grlmektedir. Hz. Peygamber ehitlerin geride kalan yaknlarn teselli iin elinden gelen abay sarfederdi. Buna, kk yata ehit den Hrise b. Srka'nn annesine kar davrann rnek olarak verebiliriz. Hrise bir yetimdi ve babas Srka hicretten nce lmt. Kendisi de hicretten sonra annesi ile birlikte Mslman olmutu. Hrise, yann kk olmas nedeniyle Bedir Sava'na mchit olarak katlamad. Bu arada sava alannn gerisinde bir su birikintisinden su ierken atlan bir okla isabet ald ve bu savan ensardan ilk ehidi oldu. Annesi ve kzkardeiHrise'nin ldn duydular. Annesi mm Hrise, Hz. Peygamber'in gelmesini bekledi ve ondan olunun durumunu soracan, eer cennette ise alamayacan,
217

ayet cehennemde ise alayacan ifade etti. Peygamberimiz Bedir'den Medine'ye dnnce bu kadn olunun durumunu sormak zere onun huzuruna gelerek "Eer olum cennette ise sabreder, sevabn beklerim; deilse onun iin var gcmle alarm" dedi. Hz. Peygamber Hrise'nin cennette, stelik Firdevs cennetinde olduunu bildirdi. Bunun zerine annesi olu iin asla alamayacan aklad.*862+ Hz. Peygamber'in bir ehit annesini teselli ediiyle ilgili u olay da son derece mnidardr: O, Uhud ehitlerini defnettikten sonra atna binerek gazilerle birlikte Medine'ye doru hareket etttii srada ensar kadnlar kendisini karlamak zere yola kmlard. Bunlarn arasnda Hz. Peygamber'in atnn dizginini tutan Sa'd b. Muaz'n annesi Kebe bint Ubeyd de vard. Bu kadnn dier olu Amr ehit dmt. Sa'd b. Muaz, "Y Reslallah! Annem"! diyerek onu takdim etti. Hz. Peygamber Kebe bint Ubeyd'e "Merhaba"! diye hitap etti. Kebe Hz. Peygamber'e yaklaarak "Seni sa salim grdm ya, felaket hi gelir bana" dedi. Peygamberimiz ona olu Amr b. Muaz iin basal diledikten sonra onun ve dier ehitlerin cennetlik olduunu belirtip yle dua etti: "Allahm! Kalplerindeki zntleri gider. Musibetlerinden dolay mkfatlandr. ehitlerin geride braktklarna gzel muamelede bulunacak iyi halefler eyle".[863] Uhud Sava'nda ehit den Enes b. Fedle'nin yetim kalan yalarndaki olu Muhammed Hz. Peygamber'in huzuruna getirilir. Peygamberimiz ona satlmamak ve hibe edilmemek kaydyla bir hurmalk balar.*864+ slm ordusu Uhud savandan Medine'ye dndnde kadnlar savaa katlan yaknlarndan haber sormak zere Hz. Peygamber'in yanna gelirler. Baldz Hamne bint Cah'a kardei Abdullah'n ve days Hamza'nn ehit olduunu syler. Hamne soukkanllk gsterir ve Allah'tan onlarn balanmasn ister. Hz. Peygamber kocasnn ehit dtn syleyince zlr ve feryat eder.Bunun zerine Hz. Peygamber, kadnlarn yannda kocalarnnayr bir yeri olduunu syler. Ona niin byle yaptn sorduunda, "Y Reslallah! Yetim ocuklarn hatrladm; beni rpertti" der.Hz. Peygamber o ocuklarn iyi yetimesi iin dua eder, onlarla ilgilenir. Hamne'ye Hayber'de yiyecek yardmnda bulunur.*865+ Bir sznde Peygamberimiz, "Dul hanmlarla fakirlerin ilerine koanlar Allah yolunda cihad etmi gibi mkfta nail olurlar"*866+ buyurmutur. Bu szn kapsamna ehitlerin geride braktklar dul elerine yardmc olanlarn da girdii muhakkaktr. Hz. Peygamber ehit ailelerinden manev desteini esirgememi ve onlar iin "Allah'm! Onlarn kalplerindeki znty gider. Musibetlerini gider. Geride braktklarna iyi halef kl" eklinde dua etmitir.*867+ Hz. Peygamber'in gazilere, ehitlere ve ehit ocuklarna verdii deerden sahbe de etkilenmitir. bn Him'n tarih belirtmeden kaydettii bir habere gre onun en yakn arkada olan Hz. Eb Bekir kucanda kk bir kz ocuunu seviyorken yanna bir adam girer ve ocuun kim olduunu sorar. Hz. Eb Bekir "O benden daha hayrl olan bir adamn kzdr. Bu Sa'd b. Reb'in kzdr"*868+ cevabn verir. Sa'd b. Reb' ise Bedir Sava'na katlm bir gazi idi; Uhud Sava'nda ehit dmt. 6- Fakirler

218

Toplum iinde gzetilip kollanmas gereken kesimlerden birisi de phesiz eitli sebeplerle fakir den insanlardr. Kur'an- Kerim'de fakirlere yardm edilmesi, onlarn yedirilip korunmas zerinde ok sayda yet-i kerime mevcuttur. Hz. Peygamber daha slm'n ilk yllarndan itibaren fakirlerin korunup gzetilmesi, fakirlikle mcadele edilip toplumda muhta kimsenin braklmamas ynnde cidd admlar atmtr. Bu admlar, muht, klelerin azad edilmesi, muhtalara gerek devlet eliyle toplanan ganimet ve zekattan, yani devlet btesinden pay ayrlmas ve gerekse nafile yardmlarn tevik edilmesieklinde zetlenebilir. Hatta o dnemde gayri mslimlerin fakirlerinin bile korunup gzetildii grlmektedir. Nitekim madd gc yerinde olmayan, almaktan ciz ve yoksul gayri mslimler cizye vermekten muaf tutulmutur. Hz. Peygamber'in nafile yardmlara teviki konusuna bir rnek olmak zere u olay nakletmek istiyoruz: Bir gn Hz. Peygamber'e yaln ayak, yar plak, kaplan postu rengindeki gmleklerini veya abalarn balarna geirmi Mudarl birtakm adamlar gelir. Onlarn yoksul halini grnce Hz. Peygamber'in yznn rengi deiir. eri girip ktktan sonra Bill-i Habe'ye ezan okumasn ve kamet getirmesini syler.Namaz kldrdktan sonra cemaate bir konuma yapar. Fakirlere yardm edilmesini ngren bir ksm ayetleri okuduktan sonra "Kii, dinarndan, dirheminden, elbisesinden budayndan, hurmasndan, yarm hurma bile olsa sadaka vermelidir" der. nsanlar seferber olurlar ve para, yiyecek ve iecek gibi ihtiya maddelerini getirirler. yle ki, yiyecek ve giyeceklerden iki kme oluur. Hz. Peygamber bu manzara karsnda son derece memnun olur ve unlar syler: "Kim slm'da gzel bir r aarsa, onun ve onunla amel edenlerin mkafat, o rla amel edenlerin mkafatndan hibir ey eksilmeksizin kendisine ait olur. Kim ki slm'da kt bir r aarsa, o rn ve onunla amel edenlerin gnah, onunla amel edenlerin gnahndan bir ey eksilmeksizin kendisine ait olur".[869] Hz. Peygamber, fakirlerin durumunu iyiletirmeye ynelik faaliyetlerde bulunurken onlar hibir zaman horlama ve aalama cihetine gitmemitir. Hz. Peygamber'in fakirlik ve fakirlerle ilgili ok sayda sz mevcuttur. Bunlar iki gruba ayrarak deerlendirmek mmkndr: Birinci grup rivayetlerde fakirliin lehinde ifadelere yer verildii grlmektedir. Hatta hadis limleri, fakirliin fazileti ile ilgili bablar aarak bu konuyla ilgili hadisleri derlemilerdir.*870+ Bu rivayetlerde fakirliin fazileti,*871+ sabreden fakirlerin cennete ilk giren gruplar arasnda yer alaca,*872+ cennete fakirlerin girebilecei,*873+ cennet ehlinin ounluunu fakirlerin tekil edecei,*874+ Mslmanlarn fakirlerinin cennete zenginlerinden nce girecei,*875+ fakirliin utanlacak bir ey deil, insann manev hayat iin baz avantajlar salayan bir mertebe sayld,fakirlerin toplumun hayrl bir tabakasn oluturduu,*876+ Allah'n m'min-namuslu ve fakir kulunu sevdii*877+ belirtilmektedir. kinci grup rivayetlerde ise sabredip olgunluk gstermeyen, yoksulluunu bahane ederek taknlk yapan, ktlk ileyen, isyan eden fakirler iddetle knanmtr. Fakirlikten Allah'a snlmas gerektii,*878+ fakirliin kiiyi birtakm ktlklere srkleyebilecei, hatta nankrle bile sevkedip kfre drebilecei*879+ belirtilmektedir. Bu grup rivayetlerde fakirliin aleyhinde ifadeler yer almaktadr.

219

Fakirliin lehinde ve aleyhinde grlen bu rivayetler arasnda, ilk bakta eliki bulunduu sanlabilir. Halbuki birinci grupta yer alan rivayetlerde yoksulluk karsnda sabr ve metanet gsterilmesi gerektii ve fakirliin insan iin bir eksiklik olmad vurgulanmaktadr. kinci grup rivayetlerde ise, fakirlikle mcadele ve fakirlerin korunmas konusunda gayret gsterilmesinin tevik edildii grlmektedir. Bu adan bakldnda iki grup rivayet arasnda elikiden ziyade uyum bulunduu ve bu ifadelerin toplumun bu iki unsuru arasnda denge salamaya ynelik olduu rahatlkla sylenebilir.*880+ Hz. Peygamber eitli vesilelerle "Veren elin alan elden hayrl olduunu"*881+ belirtmitir. Sosyal dayanmann uygulanaca kesimler iinde fakirler nemli yer tutar. O nedenle fakirlerle ilgili konuyu Hz. Peygamber'in sosyal dayanmaya verdii byk nemi gzler nne sererek bitirmek istiyoruz. Onun hayat dikkatle incelendiinde, Kur'an- Kerim'in ierdii sosyal dayanma ilkelerini eitli alanlarda ve toplumun tm kesimlerini iine alacak ekilde uygulamaya geirdii grlr. Kur'an- Kerim'in bu konudaki ilkelerinden birisi yledir: "yilik ve takv zerinde yardmlan, ktlk ve zulm zerinde yardmlamayn".*882+ Bu ayet-i kerimede, her trl iyilik, ihsan, itaat, doruluk, gnahszlk gibi anlamlara gelen birr kelimesi ile takv kelimesinin kapsad btn alanlarda dayanma istenmektedir. Toplumun ve bireyin mutluluu, bar ve huzuru iin gereken sosyal dayanma alanlarn u ekilde sralayabiliriz: Hz. Peygamber, bireylerin manev dayanma iinde olmalarn istemitir. Bireyin, hayatn zorluk ve kolaylk anlarnda dier insanlarn yannda olmasn, baka bir ifade ile onlara psikolojik destek salamasn istemitir. Hasta ziyreti, ve ta'ziye, davete icabet, hediyeleme buna birer rnektir. Hz. Peygamber bilgisizi renmekle, bilgini de retmekle ykml tutarak Mslmanlar ilm dayanmaya sevketmitir. Mslmanlarn yaad topraklara yaplacak saldrlara kar btn gcyle madd ve mnev dayanma iinde bulunmas vatan savunmasnda dayanmay salamtr. Hz. Peygamber ekonomik alanda ald tedbirlerle toplumun her kesimini korumay amalamtr. Zekat, sadaka ve fitre bata olmak zere bo verme gibi eitli konularda getirilen ml ykmllkler Mslmanlar arasnda ve hatta Mslman olmayanlarla bile ekonomik dayanmann yollarn amtr. Kur'an'da sosyal dayanmada yaknlara ncelik tannmtr. Bundan sonra yoksullar, dknler, kleler, borlular vs.gelmektedir. Kur'an'n sosyal dayanma ile ilgili ilkeleri Hz. Peygamber tarafndan bizzat uygulanmtr.*883+ 7- zrller Toplum iinde eitli sebeplerden dolay var olabilecek kesimlerden birisi de zrllerdir. Hz. Peygamber zrllerle ilgilenmi, onlara glerinin yetmedii alanlarda grev vermemi, yeteneklerine gre kamu alannda istihdam etmi, kendilerine deer vermi, topluma kazandrmaya almtr O, zrlleri bir dilenci kitlesi ve srekli insanlara muhta durumda kalmaya mahkum bir kitle olarak grmemitir. imdi onun bu hususlarla ilgili uygulamalarn rneklerle aklamak istiyoruz. Hz. Peygamber'in zrllerle ilgili uygulamalarn ele alrken bu kesimi bedensel ve zihinsel zrller olmak zere iki ksmda deerlendirmek gerekir. Bedensel zrllerin
220

banda grme zrller (a'mlar) gelmektedir. nk o dnemde, hastalk sebebiyle ve bunun yannda savalarn ok ve mzrak gibi delici aletlerle yaplmasndan dolay toplumda grme kabiliyetlerini kaybeden insanlarn hayli fazla olduu grlmektedir. Kur'an- Kerim'de a'm kelimesi ou yerde manev krlk, bir ksm yetlerde de madd krlk anlamnda kullanlmtr. Abese Sresi'nde zel olarak krlerin ve genel olarak sakatlarn haklarna ve onlara gerekli ilginin gsterilmesi gerektiine dikkat ekmek iin Abdullah b. mmi Mektum'un ad verilmeden "a'm" diye bahsedilmektedir.[884] Hz. Peygamber'in hadislerinde daha ok grme zrllerle ilgili hkmler yer almaktadr. O, gzleri kr olup da sabredenlerin cennetle mkafatlandrlacanbildirmitir.*885+ Krlere kar kt davrananlar, mesal, onlarn yoluna engel olanlar knamtr.*886+ Hz. Peygamber'in grme zrllere kar davranlarnda en gzel rneini nl sahb bn mm Mektm'a kar tutumunda grmek mmkndr. Onu Mescid-i Nebev'de mezzin olarak grevlendirmitir. Bunun yannda, kendisini kamu grevlerinin en st kademesinde, kendi yerine vekil, baka bir ifade ile devlet bakan vekili olarak istihdam etmitir; Veda Hacc'na ve Uhud Sava'na gidii de dahil, eitli vesilelerle Medine dna ktnda on defa Medine'de yerine onu vekil brakmtr.*887+ Namazlarda onun ve daha baka grme zrllerin imamlk yapmalarna izin vermitir. Bunu sylerken baz kamu grevlerinde istihdam edilecek ahslarda birtakm zelliklerin aranmasnn gerektiini de gzard etmek istemiyoruz. Elbette birtakm grevlerin ayrcal olmaldr. Ancak Hz. Peygamber'in uygulamasnda dikkati eken husus, bir a'may devletin en yksek makamnda grevlendirmesidir. Peygamberimiz zrlleri bir dilenci kitlesi olarak grmemitir; onlara dilenci imaj oluturacak uygulamalarda da bulunmamtr. Kendilerini yardma muhta, cizlie, tl olmaya mahkum ve zavall bir kitle olarak grmemitir.Durumlarna gre zrlleri almaktan alkoymam, onlarn ticaret yapmasn kolaylatrc hkmler getirmitir. Hz. Peygamber'in almaya verdii nemi ele alrken de temas ettiimiz bir hususu bu tutumuna rnek olarak kaydetmek istiyoruz. Ticaretle megul olan Mnkz b. Amr adl sahbnin akl dengesi bozulur ve dilinde bir tutukluk meydana gelir. Buna ramen ticar faaliyetlerini devam ettirir. Ancak srekli aldanr. Hz. Peygamber'e gelerek durumunu anlatr. Hz. Peygamber onun ticaret yapmasn, almasn yasaklama yerine kolaylatrma yoluna gider; alveri yaparken, "aldatma yok" demesini ve satn ald malda gn muhayyerlik hakkna sahip olduunu satcya sylemesini ister. Kur'n- Kerim'de "mya, topala, hastaya glk olmad"*888+ belirtilmi, bunlara yapamayacaklar grevlerin yklenmeyecei; ve bunun yansra glerinin yetmemesinden dolay yapamadklarndan dolay da gnahkr olmayacaklar belirtilmitir. Her konuda Kur'n'n prensiplerini hayata geiren Hz. Peygamber de uygulamalarnda zrlleri g yetiremeyecekleri ilerden muaf tutmutur. Szgelii, Ensardan Selemeoullarnn bakan Amr b. Cemh topald. Bedir Sava'na katlmak istedi. Ancak Hz. Peygamber buna msade etmedi ve onu savatan muaf tuttu. Daha sonra Uhud Sava'na katlmak istedi. Oullar Bedir Sava'n rnek gstererek ona engel olmak istediler. Bunun zerine Amr, Hz. Peygamber'e bavurdu. Peygamberimiz ona, mazereti olduunu, bu sebepten savala mkellef bulunmadn bildirdi. Ancak Amr'n srar zerine izin verdi. Oullarna da babalarn savaa gidip gitmemekte serbest brakmalarn syledi. Savaa katlan Amr, sonunda, hep arkasnda savaan ve onu korumaya alan olu ile birlikte ehit dt.*889+
221

Toplumun her kesimi ile ilgilenen Hz. Peygamber'in zihinsel zrllerle ilgilenmemesi ve onlar ihmal etmesi dnlemezdi. Nitekim akl hastalarnn din ykmllklerden muaf tutulduunu u sz ile ifade etmitir: " kimseden kalem kaldrld: Blu ana erinceye kadar ocuktan, uyanncaya kadar uyuyandan ve ifa buluncaya kadar akl hastasndan".*890+ Bu hadis, fkh ve fkh usl kitaplarnda akl hastasnn ed ehliyetini dzenlemede delil olarak kullanlmtr. lmihal kitaplarnda ibdetlerin farz olmasnn artlar arasnda "kil" olmas gerektii kaydedilmitir. Bir eit akl eksiklii ve zayfl hali demek olan "Ateh" ile ilgili olarak aile hukukunda dzenleme yapmtr.*891+ Hz. Peygamber salam insanlarn zrllere davranlar konusunda ahlk dzenlemelerde de bulunmutur. Nitekim grme zrlye yol gstermeyi, sara ve dilsize laf anlatmay sadaka olarak deerlendirmiitir.*892+ 8- Kleler Her eyden nce belirtmek gerekir ki, klelii slm icad etmemi; tam tersine Mslmanlar ok eski dnemlerden kalan ve btn dnyaya yaylan bu messeseyi devralmlard. slm asndan klelik ne bir cezalandrma yolu ve ne ekonomik amalarla kendisinden faydalanlan bir sava ganimetidir. Eskiden kleler insan yerine konulmazken slm'la birlikte kimliklerine kavumulardr.Kur'an'n klelii tamamen kaldrma cihetine gitmedii ve dorudan kaldrmaya ynelik bir arda bulunmad dorudur. Fakat, Kur'an- Kerim'de insanlarn kleletirilmesine dair bir tek ayet de mevcut deildir. Buna karlk klelerin hrriyetlerine kavuturulmas tevik edilmitir.*893+ Olaylar deerlendirirken dnemin artlar dikkate alnmaldr. Gnmzn hayat tarzna ve anlayna ters den bir hususun o gnde yasaklanm olmasn istemenin gereklerle badamayaca ortadadr. slmiyet klelere hukk bakmdan yeni haklar tanm, ayn zamanda bu snfn kaynaklarn sava esirleriyle snrlamtr. Hatta dman ordusu saflarndan ayrlarak slm kararghna snp teslim olan sava esirleri ayet slm' kabul ederlerse kendiliklerinden hrriyetlerini elde etmi saylrlar. Taif kuatmas esnasnda Peygamberimiz kaleden kp kendilerine katlan klelerin azat edileceini duyurmu, Bunun zerine yirmi civarnda kle kaleden karak Mslman olmu ve Hz. Peygamber onlar azat etmitir. Geimleri iin de herbirini Mslmanlardan hali vakti yerinde olanlara vermi ve bunlara Kur'an ve snneti retmelerini emretmitir.*894+ Aslnda klelii douran esas sebep sava ve bunun dourduu sonulardr. Savata ele geen esire karlksz serbest brakma, kurtulu fidyesi alnarak veya esirlerin karlkl deitirilmesi suretiyle serbest brakma veya kle statsne koyma ilemlerinden biri uygulanrd. Hz. Peygamber o dnemin rfne gre esirlerin kleletirilmesi statsn de yalnz kadn ve ocuklara, onu da son derece snrl tutarak, uygulam, hibir yetikin erkei kleletirmemitir. Kur'an- Kerim kleleri zgrle kavuturmay tevik etmitir.Devlet gelirlerinden bir ksmn kle azadna ayrmtr. Kleleri serbest brakmay baz gnahlarn keffareti olarak tvbe kaps ve sevap kazanma yolu haline getirmitir. Nitekim slmiyette klelerden ok azatllardan bahsedilir. Hz. Peygamber btn klelerini eitli vesilelerle azat etmitir. Szgelimi amcas Abbas'n kendisine hediye ettii Eb Rfi'i, Abbas'n Mslman olduunu duyunca azat etmi ve onu criyesi Selm ile evlendirmitir. Eb Rfi' vefatna kadar Hz. Peygamber'in yaknlar arasnda yer almtr. Azatllarla hrler arasndaki sosyal
222

stat farkn ortadan kaldrmak maksadyla Zeyd b. Hrise'yi halasnn kz Zeyneb'le evlendirmitir. Btn bu uygulamalarn sonucunda slm dnyasnda ksa sre sonra kle ve criyenin kalmamas ve bu messesenin tamamen ortadan kalkmas gerekirdi. Devam ettii sre iinde de kle ve criyeler, sahibinin kardei, ei, ocuu gibi insanca muamele grmesi icab ederdi. Oysa durum byle olmam; insanlarn irade ve istei Allah ve Reslnn iradesine uymamtr. Gelenek bu konuda dinin arzusuna glip gelmitir. Yzyllar boyunca hayvan pazarlar gibi kle pazarlar kurulmutur. Hz. Peygamber klelerini azat etmenin yannda devlet kademelerinde azatllara grev dahi vermitir. rnein, azatl klesi Zeyd b. Hrise ve onun olu sme'yi, iinde nde gelen sahblerin de bulunduu ordulara komutan tayin etmitir. Hr erkekten ocuk douran bir criyenin ve ocuunun hr olmas prensibini getirmitir. Bu uygulama, o dnemin siys ve sosyal artlar dikkate alndnda ok nemli bir gelimedir. nl Alman yazar Auguste Bebel (1840- 1913), Arap kltrnn slmiyetle birlikte geirdii gelimeleri, zellikle de Hristiyanln unutturduu ortaa ncesi kltr mirasn Bat'ya tantt kitabnda bu konuda u insafl deerlendirmeyi yapmaktadr: "Aslnda klelie tamamen kar kmak ve kleciliin yok edilmesini istemek, o yzyllarn anlayna, kavrama gcne, rf ve detlerine ok aykr ve fazla ileri gitmi bir talep olurdu. Bilindii gibi klelik Avrupa'da Yenia'a kadar uzanmtr. Hz. Muhammed (s.a.s.) ayrca kle bir kadnn hr bir kimseden olan ocuunun da hr olmas kuraln getirmitir. Bu, o dnemlerdeki Avrupa'nn, ya da Almanya'nn bu konudaki anlayna tamamen aykr bir yenilikti. Szkonusu yerlerde ayn konumdaki bir ocuk hrriyetten yoksundu. te yandan Hz. Muhammed (s.a.s.) bu konumdaki bir ocuun annesinin (mm veled) satlabilmesi veya hediye edilebilmesi imknn da ortadan kaldrmtr".*895+ Gnmzde klelik messesesi ortadan kalkm olduu iin bugn artk sava esirlerinin kle haline getirilmesi szkonusu deildir.*896+

TOPLUMSAL SORUNLAR KARISINDA Hz.MUHAMMED

1- htilaf ve ekimeler slm'la birlikte kabileler ve fertler arasnda teden beri sregelen kavgalar byk apta nlenmiti. Ancak zaman zaman eitli sebepler yznden Mslmanlar arasnda huzur bozucu ihtilaf ve ekimeler kt da oluyordu. Hz. Peygamber bu tr olaylar chiliye zihniyeti olarak deerlendiriyor ve annda nlemeye alyordu. Bir gn Evs ve Hazrec'e mensup bir grup Mslman birarada oturup sohbet ederlerken yanlarna urayan bir Yahudi, Mslmanlarn bu ekilde birlik ve beraberlik iinde bulunmalarn kskanr. Sonra bir Yahudi gence, onlarn yanna giderek, Evs ve Hazrec arasnda meydana gelen Bus Sava'n ve ondan nce meydana gelmi olan savalar hatrlatmasn ve bu savalar zerine birbirleri hakknda sylemi olduklar iirleri okumasn ister. Gen adam kendisine verilen grevi
223

yerine getirir. Bunun zerine Evs ve Hazrec'e mensup Mslmanlar birbiriyle ekimeye balarlar. Hatta ii, silaha sarlarak dvmek zere harekete gemeye kadar gtrrler. Durumu renen Hz. Peygamber olaya mdahele ederek unlar syler: "Ey Mslman topluluu! Allah'tan saknnz. Ben aranzda bulunuyorken, Allah sizi slm'la ereflendirmi, onunla size ikramda bulunmu, chiliyeden kurtarm, kfrden uzaklatrm ve kalplerinizi birletirmi iken, nasl oluyor da chiliye davas gderek birbirinize dyorsunuz"? Onun bu szleri zerine Mslmanlar derhal kavgaya son verip birbiriyle barrlar.*897+ Byle bir ekime, Mustalikoullar Sava'ndan sonra muhcirler ile ensar arasnda da meydana gelmitir. Bu sava Mslmanlarn galibiyetiyle sonulandktan sonra,muhcirlerden ve Hz. mer'in cretli seyisi Cehch el-Gfr ile ensardan Ben Avf'n halfi Sinan b. Vebre arasnda Mreys' kuyusundan su ekerken kavga kar. Cehch, Sinan'a birka defa vurur.Bunun zerine Sinan b. Vebre "Yetiin ey ensar"!, Cehch da "Yetiin eymuhcirler" diyerek muhcirleri ve ensar imdada arrlar. Muhcirlerle ensar birbirine girecekleri srada ileri gelen kiiler araya girerek yattrc konumalar yaparlar. Bu arada Hz. Peygamber olay yerine gelerek duruma mdahele eder ve bunun chiliye halknn da'vs olduunu syler. Olayn mahiyetini renince de "Brakn bunu! Bu kt bir eydir" buyurur.[898] 2- iddet slm'dan nce ve slm'n douu srasnda dnya iddete yabanc deildi. Roma mparatorluu'nda, Arap Yarmadas'nda, Gassnler ve Hreliler gibi Arabistan'n evresindeki devletlerde, hatta kabilelerin i bnyesinde ve kabileler arasnda bile iddet, toplumsal ilikilerde bilinen ve uygulanan bir yntemdi. Mekke dneminde Mslmanlar ve hatta bizzat Hz. Peygamber bile, bundan nasiplerini almlar ve iddete maruz kalmlardr. Mekke'de gc elinde bulunduran mrikler, slm'n yayln nlemek iin Mslmanlara sosyal ve ekonomik boykot, bask, keyf tutuklama, ge mecbur brakma, balama, zincire vurma, kzgn kumlar zerine yatrp zerlerine ta yma gibi eitli ikence trleri ve hatta ldrme gibi yntemler uygulamlardr.Habbb b. Eret adl sahb, kendilerine mrikler tarafndan iddet uygulandn aka ifade etmitir.*899+ Mriklerin Mslmanlara kar iddet uygulamas, slm'n Mekke dneminin son gnne kadar srmtr. Nitekim hicretten nce Drnnedve'de toplanan mriklerin, Hz. Peygamber'e uygulamak zere aralarnda tarttklar husustan (balamak, srgn etmek ve ldrmek)herbiri birer iddet yntemidir. Mekkeliler frsat dtke Medine dneminde de ele geirdikleri Mslmanlara iddet uygulamaktan geri durmamlardr. Nitekim hicretin drdnc ylnda Zeyd b. Desinne ve Hubeyb b. Adiy'i armha gerip ikence ile ldrmlerdir. Mrikler iddet yntemiyle slm'n yayln nlemeye muvaffak olamadklar gibi, bilakis bu konuda baarszla uradlar. te yandan baarya ulaan, iddet uygulayan deil, uygulanan taraf, yani Mslmanlaroldu. nk Hz. Peygamber mriklere ayn yntemle karlk vermedi ve onlardan intikam alma yoluna gitmedi. Mslmanlar ektikleri ikencelerden dolay kendisine szlandklarnda sabretmelerini tledi. nk kendisi iddet taraftar olmad gibi, onun asl hedefi iddeti nlemekti. Kur'an- Kerim'de "Sen onlar
224

zerinde bir zorba deilsin"*900+ buyrulur; "Her inat ve zorbann hsrna urad"*901+ bildirilir. iddeti aile ii ve toplumsal iddet olarak iki ksmda ele almak mmkndr. Aile ii iddetten bahsedildiinde ilk akla gelen, aile reisinin, dier aile bireyleri ve byklerin kkler zerinde uygulad iddet ve baskc tavrlardr. Bu tr bir uygulamann ailede huzuru, sevgi ve saygy ortadan kaldraca gibi, byle bir ortamda yatp kalkan ocuklar ve genler iin kt sonular douraca ve onlarn karakteri zerinde olumsuz etkide bulunaca aktr. nk iddeti kanksayan aile fertlerinin de artk iddetin bulunmad yerde yaamak istememesi ve kendisinin de ileride ayn yollara bavurmas doaldr. Bunu nlemek de iddet, bask ve ezici tavrlar yerine karlkl sevgi ve saygnn hakim olduu bir aile yuvas oluturmakla mmkndr. ok sayda bireysel ve toplumsal atmann kayna olan iddet, bir toplumda problemleri zm ve iletiim arac haline geldii zaman, basit sorunlar dahi zc olaylarla sonulanabilir. Hz. Peygamber gerek aile ii iddeti ve gerekse toplumsal iddeti sz ve davranlaryla nlemeye alm ve bu konuda gerekli tedbirleri almtr. Onun evinde her eyden nce sevgi ve saygya dayal bir hayat tarz hakimdi. Bunun yannda, aile ii problemleri iddete bavurmakszn zme yoluna giderdi. Nitekim hanmlarna, hizmetinde bulunanlara ve evinde byyen kimselere hibir zaman iddet uygulamam; onlar dvmemitir. Hz. ie, Hz. Peygamber'in hibir hizmetisini ve hanmn dvmediini; eliyle hibir canlya vurmadn sylemitir.*902+ Kendisi bunu yapmad gibi, hanmlarn dvenleri de "Kadnlarnz nasl dvyor, sonra da akam olunca beraberce yatyorsunuz".*903+ diyerek knamtr. Kadnlarn dvlmemesi, hele yze hi vurulmamas*904+ konusunda uyarlarda bulunmutur. Hz. Peygamber ile hanmlar arasnda kan bir sorun zerine yanlarna gelen Hz. Eb Bekir ve Hz. mer'in, onunla evli olan kzlarn dvmeye kalkmalar zerine iddet konusundaki tavrn u szleriyle dile getirmitir: "Allah Tel beni iddet uygulayan (muannif) birisi olarak gndermedi; bilakis eitici ve kolaylatrc olarak gnderdi".*905+ Hz. Peygamber sadece ailede deil, toplumun tm bireyleri arasnda iddete yer verilmemesi konusunda da uyarlarda bulunmutur. Onun bu hususla ilgili bir szyledir: "...Mslmanlara vurmaynz"!*906+ Bu szyle Hz. Peygamber, kiisel ve toplumsal sorunlar vurup krarak deil; hiddet ve fkeye kaplmadan, anlaarak ve uzlaarak zmeyi tavsiye etmi olmaktadr. Keza toplumsal huzuru bozmaya yol aabilecek davranlar daha fiiliyata gemeden nleme yoluna gitmitir. nsanlarn yaralanmasna ve hatta lmne yol aabilecek silahl saldrlara meydan vermemek, silahla fke dindirmemek iin ikazda bulunmu, bu tr hareketlerde bulunanlar toplumdan dlarcasna "Bizim aleyhimize silah tayan bizden deildir".*907+ buyurmutur. Peygamberimiz toplumu zor kullanarak slah etmeye alan bir slahat deildi. Nitekim, insanlar iin bir sfat olarak kullanldnda "Bakasna hak tanmayan, zorba ve zor kullanarak halk slah eden" gibi anlamlara gelen "Cebbr" sfat ile muttasf olmadn hem kendisi ifade etmi; hem de sahbe bunu dile getirmitir. eitli vesilelerle "Allah beni cmert bir kul kld; zorba ve zlim klmad"*908+ demitir. Yine eitli szlerinde zorbal ve zorbalar ktlemitir. Sahabenin kanaati de onun asla zorba olmad ynnde idi. Bir baka vesileyle daha nce de belirttiimiz gibi, Ficar savalarnda Kurey'in komutanlarndan biri olan ve daha sonra yetmi yalarnda Mekke'nin Fethi'nde slmiyeti kabul edip Medine'ye yerleen
225

Mahreme b. Nevfel bir gn Hz. Peygamber'e elbise geldiini ve onlar halka dattn duyar. Yanna o srada kk yata bulunan olu Misver'i alarak Hz. Peygamber'in evinin nne gelir. ocua Hz. Peygamber'i armasn syler. Fakat ocuk ekinir. Bunun zerine Mahreme b. Nevfel Hz. Peygamber hakknda oluna u deerlendirmeyi yapar: "Evldm, o bir zorba deildir"! Bunun zerine Misver Hz. Peygamber'i arr. O, sesi duyunca dar kar ve Mahreme iin hazrlad elbiseyi getirerek takdim eder.*909+ Hz. Peygamber Mslmanlara ynelik terr ve saldry henz hazrlk safhasnda iken nceden tespit ederek kk apl bir mdahele ile nlemitir. Hz. Peygamber Halid b. Sfyan el-Hzel'nin Medine zerine yrmek iin adam toplamakla megul olduunu renir. Abdullah b. neys adl sahbyi tek bana onu ortadan kaldrmakla grevlendirir. Abdullah b. neys, Halid b. Sfyan' Urene Vadisi'nde bulur. Kendisini Hz. Muhammed (s.a.s.)'e kar savamak isteyen Huzal bir Arap olarak tantr ve Halid'in adamlar daldktan sonragece vakti onu ldrr. Sa slim Medine'ye gelerek olup biteni Hz. Peygamber'e anlatr. Olay, hicretin drdnc ylnda, Uhud Sava'ndan sonra meydana gelmitir ki bu, mriklerle ilikilerin en iddetli olduu bir dnemdir. Dolaysyla iki kesim arasnda bir sava ortam szkonusudur. Halid b. Sfyan hazrlklarn tamamlayp Mslmanlar zerine saldrmay baarabilseydi, her iki taraftan da ok fazla kan dklebilirdi. Peygamberimiz, rastgele seilen, ya da tesadfen olay yerinde bulunan kimselerin zarar grmelerine frsat vermemi, bu tr olaylar karsnda zlm ve gerekli uygulamalar yapmtr. Bi'rimane katliamndan sa kurtulan Amr b. meyye'nin, kendisininhimayesine ald iki kiiyi bilmeden ldrmesine son derece zlm ve tazminatlarn ailelerine demitir. Peygamberimiz en azl dman bile olsa ikence yapmam ve kendisine bu yolda yaplan teklifleri kesin bir dille ve prensip haline gelecek szleri ile reddetmitir. Bedir Sava'nda esir alnanlar arasnda Kurey'in hatiplerinden Sheyl b. Amr da bulunuyordu. Sheyl, bacandan bir okla vurulmu; yaral halde kamaya teebbs etmi ve fakat yakalanmt. Hz. mer "Y Reslallah! Onun n dilerini skeyim de bir daha senin aleyhinde konumaya kalkmasn" dedi. Fakat Peygamberimiz buna raz olmad; "Ben dilerini sktrerek ona ikence yapamam. Allah da beni, peygamber olduum halde ayn azaba uratr" eklinde cevap verdi ve devam etti: "Onun, senin beenecein bir davranta bulunmas da umulur". Sheyl b. Amr Mekke'nin Fethi'nde Mslman olur. Hz. Peygamber'in vefatndan sonra, ridde hareketleri meydana geldii srada Mekke halk irtidat etmemekle birlikte ehirde bir i karklk ortaya kar. Hatta Mekke Valisi Attb b. Esd bile korkup saklanr. Bu srada Sheyl b. Amr bir konuma yaparak halk yattrr. O, unlar syler: "Ben biliyorum ki bu din, gnein domas ve batmas devam ettii srece pyidar olacaktr. Aranzdan kan bu kiiEb Sfyan b. Harb-sizi aldatmasn. Benim bildiim bu meseleyi o da bilir. Ancak Ben Him'e olan kskanl onun kalbini mhrlemitir. Ben Kurey'in karada ve denizde en ok ulam vastalar bulunanym. Emrinize boyun einiz. Zekatlarnz ona veriniz...". Sheyl'in bu szleri kulana gittiinde Hz. mer, onun hakknda Hz. Peygamber'in kendisine syledii szleri hatrlar ve "Ben ehadet ederim ki sen Allah'n Resl'sn" demekten kendini alamaz. Hz. Peygamber'in Sheyl'e kar bu davran; ikenceye msade etmemesinin yannda, esirlere iyi muamelede bulunmas,dmann bile slm'a kazanmay ve yeri geldiinde ondan istifade etmeyi hedeflemesi gibi mr boyunca srdrd politikann ok gzel bir rneini tekil etmektedir.
226

Peygamberimiz kendisine duyulan gveni istismar eden ve bu istismar cinayet ileyecek derecede ktye kullanan, terr estiren, hinlik yaparak Mslmanlarn malna ve canna kyan ahslara mstehak olduklar cezay uygulamaktan geri durmamtr. Ureyne kabilesine mensup kiilere verdii cezay buna rnek gsterebiliriz. Olay yle geliir: Bakmszlktan zayf ve hasta olan bu sekiz kii Medine'ye Hz. Peygamber'e gelerek slmiyetikabul ettiklerini bildirirler.Bu ahslara Medine'nin havas iyi gelmez ve hastalanrlar. St imeye alkn olduklarn belirtirek Hz. Peygamber'den kendilerine st temin etmesini isterler. Peygamberimiz onlar ehrin dndaki bir otlakta yaylan ve azatl klesi Yesr tarafndan gdlen develerin bulunduu yeregnderir. Burada bir mddet kalrlar, stle beslenirler ve salklarna kavuurlar. Bu nankr adamlar bir sabah develeri alp gtrmeye kalkrlar. Yesr yanna birka kii alarak kendilerine engel olmak ister. Fakat hrszlar onu yakalarlar; ellerini, ayaklarn kestikten sonra diline ve gzlerine diken batrarak ikence ile ldrrler. Durumu renen Hz. Peygamber'in grevlendirdii Krz b. Cbir'in komutasnda yirmi kiilik bir svari birlii bu hainleri yakalayarak Medine'ye getirir. Peygamberimiz onlara ksas uygular ve idam ile cezalandrr.*910+ 3- Zararl Alkanlklar ve Ahlk Sorunlar Zararl alkanlklara nce alkoll iki kullanmndan balamak istiyoruz. Alkoll ikiler hem bireysel ve hem de toplumsal bir sorundur; bunlar kullanan bireyin yannda evresindekiler de olumsuz etkilenir. Daha nce deindiimiz gibi, slm'n temel amac dini, akl, nefsi, nesli ve mal korumaktr. Alkoll ikilerin kullanlmas bu be amala elimektedir. Her eyden nce dinin ok deer verdii ve korumaya alt akla zarar vermektedir. ncelikle, bu maddeler bamlsn akln kullanamayan, salkl dnemeyen, karar verme ve muhakeme yeteneini kaybeden bir kimse haline getirmektedir. Bunun yannda nefse zarar vermektedir. nk insann psikolojik yapsn bozmaktadr. Utanma duygusunu ortadan kaldrmaktadr. Sarholuun yol at namus kavgalarna sk sk rastlanmaktadr. Nesle zarar vermektedir; alkol kullanan anne ve babann kendilerinden ok ocuklarna bedensel ve psikolojik adan zarar verdiini bilim adamlar sylemektedir. ki, ailelerin paralanmasna yol amaktadr. nk alkoll ikiler kiiyi geimsiz, kavgac, saldrgan, sua, kaza yapmaya ve cinayet ilemeye meyyal, zellikle aile bireylerine iddet uygulayan bir kimse haline getirmektedir.Sindirim sistemine zarar vermektedir. Vcudun eitli hastalklara yakalanma riskini artrmaktadr.Grmeyi, konumay ve daha ileri seviyede iitme duygusunu bozmaktadr.zlerek belirtmek gerekir ki, ada bir dnrn de iaret ettii gibi "alkolizm bilhassa teknik ve ehirleme anda en byk problem olarak karmza kmaktadr".*911+ kinin zararlarn zetledikten sonra Hz. Peygamber dnemine ve onun ikiyi nleme konusundaki faaliyetlerine dnmek istiyoruz. Kaynaklarmzda sahabeyi rahatsz eden iki kaynakl ok sayda olay anlatlmaktadr. Mesela iki henz yasaklanmadan iki ien Hz. Hamza sarho iken Hz. Ali'ye ait iki deveyi keser. Hz. Ali Hz. Peygamber'e onu ikayet eder. Hz. Peygamber de Hz. Hamza'ya giderek kendisine kzar.*912+ Yine iki yasaklanmadan nce Abdurrahman b. Avf ensardan birisinin evinde ikili vaziyette cemaate akam namazn kldrrken Kfirn Sresini yanl okur ve bu arada "Ey iman edenler! Siz sarho iken -ne sylediinizi bilinceye kadar- namaza yaklamayn..."*913+ yeti nzil olur.*914+

227

slm'n doduu srada iki ime alkanl Araplar arasnda ok yaygn olduu iin Allah Tel ilk Mslmanlar iki yasana yava yava altrmtr. nce, iki ve kumarn her ikisinde de byk gnah ve insanlar iin birtakm faydalar olduunu, ancak her ikisinin de gnahnn faydasndan byk olduunu*915+ bildirmi, bir dahaki safhada ikili iken namaz klmay yasaklam,*916+ en sonunda ise sarholuk veren ikileri imeyi kesin bir ekilde yasaklamtr.*917+ Hz. mer'in ikinin haram klnmasn iddetle arzulad bilinmektedir. Nitekim o, "Allahm! ki konusunda ak ve kesin bir beyanda bulun" diye dua etmi, bunun zerine u yet-i kerme nzil olmutur: "Sana arap ve kumar hakknda soru sorarlar. De ki: her ikisinde de byk gnah ve insanlar iin bir takm faydalar vardr. Ancak her ikisinin de gnah faydasndan daha byktr. ..."*918+ Hz. mer arlarak inen yet kendisine okunur. Hz. mer tekrar "Allahm! ki konusunda ak ve kesin bir beyanda bulun" diye dua eder. Bunun zerine u yet-i kerme nazil olur: "Ey iman edenler! Siz sarho iken -ne sylediinizi bilinceye kadar- namaza yaklamayn...".*919+ Namaz klnaca zaman Hz. Peygamber'in mndsi"Sarho namaza yaklamasn" diye ilan eder. Hz. mer arlarak inen bu yet de okunur. O, tekrar "Allahm! ki konusunda ak ve kesin bir beyanda bulun" diye dua eder. Son safhada Mide Sresinin ikinin kesin bir ekilde yasaklandn bildiren yetleri nzil olur: "Ey iman edenler! arap, kumar, dikili talar (putlar), fal ve ans oklar birer eytan ii pisliktir; bunlardan uzak durunuz ki kurtulua eresiniz. eytan iki ve kumar yoluyla ancak aranza dmanlk ve kin sokmak, sizi Allah' anmaktan ve namazdan alkoymak ister. Artk bunlardan vazgetiniz deil mi"?*920+ Hz. mer "Vazgetik" der.*921+ kinin haram klndna dair nzil olan yetler her tarafa duyurulur. Enes b. Mlik, Eb Talha'nn evinde iki iilirken ikinin haram klndna dair haberi duyduunu ve Eb Talha'nn derhal iki kplerini dktrdn bildirmitir. Herkes evindeki ikileri dkm, dklen ikiler Medine sokaklarnda sel gibi akmtr.*922+ ki hicretin nc ylnda Uhud Sava'ndan sonra haram klnmtr. Hz. Peygamber'in ikinin yasaklanmasndan sonraki tavrn ana kaynaklarda yer alan szleri ve bilgiler nda u ekilde zetlemek mmkndr: O, ikinin tedavi amacyla kullanlamayacan sylemitir.*923+ ki yasan, slm'n ulat her yere, vilayetlere, mesela Cre'e mektuplarla bildirmitir.*924+ Sarholuk veren her maddenin haram klndn sylemitir.*925+ Yani ikinin haram olmasndaki lnn sarholuk vermesi olduunu aklamtr. Her sarholuk veren maddenin "hamr" olduunu vurgulamtr.*926+ ou sarholuk veren maddenin aznn da haram olduunu aklamtr.*927+ kinin her ktln anahtar olduunu ifade etmitir.*928+ Muaz b. Cebel'e yapt on maddelik tavsiye demeti arasnda "Asla iki ime! nk o her ktln badr"*929+ demitir. kiyi szdrann, szdrtann, satann, tayann, tanann, kazancn yiyenin, ienin ve sunann iddetli bir ekilde knanmay hak ettiini bildirmitir.*930+ Hz. Peygamber'in merubat olaraksu, bal erbeti, st ve meyve suyu itii bilinmektedir.*931+ kinin haram klnmasndan sonra Hz. Peygamber'in iki kullanan baz kimseler hakkndaki uygulamalarna temas etmek istiyoruz. Hayber'in fethinde iki bidonlar krlp ikiler dkld zaman sahabeden mizah seven Abdullah b. Hammr (Lakabnn Hmr olduu da sylenir.) dayanamayp iki ier. Zaten bu ahsn iki grnce dayanamad da bildirilmektedir. Kendisini hemen Hz. Peygamber'in huzuruna gtrrler. Hz. Peygamber onun bu davranndan holanmaz ve pabularyla hafife vurur. Orada bulunanlar da vururlar. Hz. Peygamber'in bu ahs daha nce de bu yzden defalarca cezalandrd
228

kaynaklarda kaydedilmektedir. O srada Hz. mer "Allahm! Ona lanet et, artk ok oldu"! der. Bunun zerine Hz. Peygamber "yle deme mer! O, Allah ve Resl'n sever" buyurur.*932+ Buhr, iki iene lanet etmenin caiz olmad, nk onun din d saylamayaca, yani bu hareketiyle dinden km olmad konusuna bir bab ayrm ve yukardaki olay bu vesileyle anlatmtr. Mizah seven Abdullah Hz. Peygamber'i gldrrd. Ayn ekilde Nuayman b. Amr, zaman zaman iki iermi. Hz. Peygamber'e getirirler, o da pabularyla vurur, sahabeye de emreder, onlar da pabularyla vururlar, zerine toprak saarlarm. Bu durum ok tekrarlannca sahabeden birisi ona "Allah lnet etsin" der. Bunun zerine Reslllah "yle deme! O, Allah ve Resln sever" der.*933+ Byle bir baka sarho Hz. Peygamber'in huzuruna getirilir. Kimisi eliyle, kimisi pabularyla ve kimisi elbisesiyle ona vurur. Birisi "Allah rezil etsin" der. Bunun zerine Hz. Peygamber "Kardeinize kar eytana yardmc olmayn" der.*934+ phesiz Hz. Peygamber'in bu davran ikiyi ve onu ieni ho grd anlamnda deerlendirilmemelidir. Ho grmemi, hatta bilakis cezalandrmtr. Bu da,Hz. Peygamber dneminde bile baz yasaklaratam olarak uymayanlar bulunduunu, ancak bylelerinin din d ilan edilmediini ve toplumdan dlanmadn gstermektedir. Hz. Peygamber dneminde alkoll ikiler yasaklanrken phesiz bugnk gibi alkoln zararlarntam anlamyla tespit edebilecek imkanlar mevcut deildi. Fakat Yce Yaratc, alkoln insan vcudunda yapabilecei tahribat bildii iin onu yasaklamtr. zzetbegovi'in ifadesiyle "alkol yasaklarken slm din olarak deil, ilim olarak hareket etmitir".*935+ Gelien teknik imkanlar ve yaplan aratrmalarslm'n bu yasan yalanlamam, tam tersine dorulamtr. Hz. Peygamber de birka mnferit olay dnda alkoll ikileri o dnemin inat ve tutucu insanlarna terkettirebilmitir. Bu suretle ileriki yzyllarda slm dnyasnn byk lde ikiye kar korunmasn salamtr. Fakat ayn baary zor kullanmalarn ve bilimsel almalarn salayabildiini sylemek zordur. Amerikal Profesr Julius Hirsch, Hz. Peygamber'in bu konudaki baarsn u szleriyle takdir etmektedir: "Hz. Muhammed (s.a.s.) Kur'an vastasyla ikiyi yasaklam ve yzyllarca byk insan kitlelerini ikinin zararlarndan koruyabilmitir. Bu netice XX. yzylda mnevver Amerika'da her eit propagandaya ve fenn ykselmeye ramen elde edilememitir".*936+ slm'n doduu srada Araplar arasnda yaygn bir ekilde kumar oynanyor ve fal oklar kullanlyordu. ki ve kumar Mekke'de yaygn olduu gibi Medine'de de yaygnd. Hz. Peygamber Medine'ye hicret ettii esnada Medineliler de iki iiyorlar, kumardan kazandklarn yiyorlard.*937+ Kumar oyununda on ok kullanlr, bunlardan tanesi bo braklr, yedi tanesine de hisseler takdir edilip yazlrd. 1'den 7'ye kadar oklarn hisseleri, rakamlar oranndayd. On kii arasnda yaplan ekilite, kendilerine bo ok kanlar, ortaya konulan maldan hisse alamazlard. Ayrca maln parasn bu bo kanlarderdi. Bu tr kumar daha ok bir deveyi kesip etini 28 hisseye ayrmak suretiyle oynanrd. Kumar oklarnn dnda l ve yedili fal oklar vard. l fal oklarn herkes yannda tar, bu oklardan birinde "rabbim bana emretti" veya "yap", dierinde "rabbim bana yasak etti" veya "yapma" yazl olurdu. ncsnde ise yaz bulunmazd. Araplardan birisi bir yolculua kp kmama, bir ii yapp yapmama konusunda karar vermek iin bu oklar ekerlerdi. Ok olumlu karsa o ii yaparlar, olumsuz karsa yapmaktan vazgeerlerdi. Yedili fal oklar Kbe'nin yanndaki "Hbel" adl putun bekisinin elindeki torbada, khinlerin ve hkimlerin yannda bulunurdu. Bunlarn herbirinin
229

zerinde "evet", "hayr", "sizden", "bakasndan", "ak deil", "diyet", "su" ifadelerinden biri yazlyd. Babas pheli ocuklarn nesebini tayin etmek, ldrlen kimsenin diyetini tayin etmek, su kuyusu amak gibi hususlarda bu fal oklar kullanlrd. Bu tr ilerden biriyle ilgili fal oku ektirmek isteyen bir kimse, hediyelerle birlikte Hbel'in bekisine veya khine giderek ok ektirir ve ona gre hareket ederdi.[938] Kur'an ve snnette kumar ve fal oklaryla ilgili uygulamalar haram klnmtr. Kur'an- Kerm'de ikinin haram klnd yet-i kermede kumar (meysir) da yasaklanmtr.*939+ Bir baka yet-i kermede haram klnan hususlar arasnda "...fal oklaryla ksmet aramak" da saylmtr.*940+ Hz. Peygamber iki ile birlikte kumarn da haram klndn pek ok sznde aklamtr.*941+ Hadislerden, menfaat karl oynanan oyunlarn hepsinin meysir tabiri iine girdii anlalmaktadr. Kumarda yorulmadan, kolayca ve haksz bir ekilde bakasnn maln almak szkonusudur. Nitekim Kur'an- Kerim'de ve hads-i eriflerde kumar iin kullanlan "meysir" kelimesi, kolaylk anlamna gelen "ysr" kelimesi ile ayn kkten gelmektedir. Kumar oynayan kii bakasnn maln yorulmakszn kolayca ald iin meysir denilmitir. Kur'an- Kerm'de ve hads-i eriflerde geen meysir, o dnemde et zerine oklarla oynanan bir eit kumardr. Bu tr kumarla kazanlan etler de haram klnmtr. Kumarda kaybeden tarafn, kazanma midiyle tekrar tekrar oynama hrsna kapld, sonunda eitli bireysel ve toplumsal huzursuzluklarn ortaya kt grlmektedir. Fal oklar ekmek suretiyle Allah'a mahsus olan gayb bilme hususu bu malzemelere isnat edilmi ve putlara ilahlk atfedilmi oluyordu. Ayrca hem Kur'an'a, hem de snnete gre insanlarn akln kullanmalar esastr. Bundan dolay babas belli olmayan bir ocuun nesebini, bir yerde su bulunup bulunmadn, yolculuun iyi geip gemeyeceini, ticaretin kr salayp salamayacan fal oklarnn bilmesi mmkn deildir. Hz. Peygamber, gemi peygamberlerden bazlarnn fal oklar kullandna dair kanaatin doru olmadn da sylemitir. Hz. brahim ile olu smail'i ellerinde fal oklar ile birlikte tasvir edenbir resimi grnce imha edilmesini istemi, onlarn asla fal oklar kullanmadn bildirmitir.*942+ Hz. Peygamber bir taraftan gzel ahlkyla insanlara rnek olurken, dier taraftan, ortaya kan veya kabilecek ahlk sorunlar nlemek iin gayret sarfetmitir. slm'n amalarndan birisinin nesli korumak ve salkl bir toplum yaps oluturmak olduunu biraz evvel kaydetmitik. Nesli ve aile yapsn bozan sorunlarn banda fuhu gelmektedir. Fuhu ahlk kertmekte, psikolojik bozukluklara, gnmzde AIDS gibi byk lde cinsel ilikiye bal hastalklarn artmasna, fuhula balantl sularn ve kadn ticaretinin yaygnlamasna, kadnn bir geim kayna olarak kullanlmasnn, kadn simsarlarnn, kadn sayesinde para kazanan kimselerin ortaya kmasna neden olmaktadr. Fuhuu meslekve geim kayna haline getirmek ftrata aykr olduu gibi, annelik vasf ile de badamamaktadr. Chiliye dneminde daha ziyade criyeler fuha itilirdi.Hr kadnlar arasnda da zina vak'alar grlyordu. Erkeklerin zina yapmas genellikle ayp saylmaz ve bununla vnlrd.*943+ Kur'an'da*944+ ve hadislerde*945+ fuhu eitleri ve fuha gtren irkin davranlaryasaklanm ve cez meyyideler konulmutur. Hz. Peygamber, fhienin zina karlnda elde ettii geliri kazanlarn en ktleri arasnda saym ve yasaklamtr.*946+ Bat alrken zina etmemeyi de art komutur.*947+ Fuhun nlenmesi iin eitim, evliliin kolaylatrlmas ve aile yapsnn glendirilmesi gibi hususlar zerinde durmu, buna ramen su ileyenleri cezalandrmaktan geri kalmamtr.
230

nsanlk tarihi boyunca hemen her toplumda kamu dzenini bozan ve yz kzartc byk bir su olarak kabul edilen hrszlk, Hz. Peygamber'in nlemeye alt sosyal problemlerden biridir. Ahlak ve hukuk kurallarna aykr yollardan haksz kazan salanmasna sebep olan hrszlk, slm'n son derece deer verdii, korumay hedefledii ve kutsal kabul ettii mal gvenliini ve mer yollardan gelir elde etmenin esas olduu ilkesini ihll etmektedir. Chiliye dneminde hrszlk bir hayli yaygnd ve genel olarak ayp ve su saylmaktayd. Bununla birlikte, merkez bir siys otorite bulunmadndan suun dzenli bir ekilde kontrol altnda tutulduu ve sulularn cezalandrld sylenemez. Szgelimi gebe Araplar kabile fertlerine, dost kabilelere, mabetlere ve kamuya ait mallarn alnmasn su sayarken, aralarnda antlama ve himaye bulunmayan dier kabilelerden g kullanarak alnan mal ganimet sayar ve bu tr eylemleri de cesareti simgeleyen davranlar olarak grrlerdi.*948+ Burada biz, hrszln hukk boyutu, suun olumas, nicelii, nitelii ve cezann tatbiki ile ilgili tartmalar zerinde durmayp, ksaca sosyal ve ahlk boyutuna, Kur'an ve snnetin bu fiil karsndakitutumuna temas edeceiz. Ayrca Kur'an- Kerim'de hrszlkla ilgili hukk hkmler mevcuttur.*949+ Kur'an- Kerim'de, zerine bat alnmas gereken hususlar saylrken "hrszlk yapmamak" da zikredilmektedir.*950+ Hz. Peygamber'in Akabe'de Mslman olanlardan bat ald hususlar arasnda "hrszlk yapmamak" yer alyordu. Hatta bu szlemede hrszln "Allah'a ortak komamak"tan sonra ikinci srada yer ald grlmektedir*951+ ki bu husus son derece dikkat ekicidir. Hadis literatrnde Hz. Peygamber'in hrszlkla ilgili szleri incelendiinde, bunlarn iinde en fazla yeri "Hrsz, m'min olduu halde hrszlk etmez" szyle, "Hrszlk yapmayn" veya "hrszlk yapmamak" zere bat ald konusu ile ilgili hadislerin tuttuu grlmektedir.*952+ Bu da Hz. Peygamber'in, konunun sk sk iman ile balantsn kurarak, hrszln cez ynnden ziyade iman ve ahlak boyutu zerinde durduunu gstermektedir. Hz. Peygamber'in snnetinde hrszlk, dnyada ve ahirette bir dizi meyyide ve sorumluluu gerektiren ar bir su vebyk bir gnah olarak nitelendirilmitir. Suu sabit grlen hrszlar dacezalandrlmtr.Ancak bu noktada zerinde durulmas gereken husus, hrszaceza vermenin ama olmaddr. nemli olan, insanlar eitmek, hrszla sevkeden etkenleri, sosyal ve ekonomik dengesizlii, ahlk knty ortadan kaldrmaktr. stelik Hz. Peygamber suun olumasnda, ispatnda ve cezann infaznda sulu lehine titiz davranm, affetmeyi ve sulhtavsiye etmi, ikayetisi bulunmayan veya kamuoyuna mlolmam sular grmezlikten gelmitir. Onun bu tutumu olumlu sonu vermi, dneminde hrszlk olaylarnda d olmutur.*953+ nsann yalnz kendisiyle ilgilenmesi, ilikide bulunduu herkesi ve her eyi kendi yararna kullanma istei anlamna gelen bencillik (enniyet), ahlak sistemlerinde ve insan davranlarnda ciddi bir kusur olarak kabul edilir. Bencillik hemen her konuda ve alanda yardmlamaya, dayanmaya ve ibirliine engel olur. nsanlar agzl hale getirir. Bencillik duygusundan kaynaklanan birtakm olumsuz eilimler de mevcuttur. Kibir, cimrilik, kin gtme, bireydeki paylama ve dayanma ruhunu ldren hrs, agzllk, tamahkarlk gibi hususlar bunlardan birkadr. Bunlarn yanl ve kt olduuna, terkedilmeleri ve kontrol altna alnmalar gerektiine dair slam literatrnde ok sayda bilgi mevcuttur. Bencilliin erdem olarak bilinen kart zgeciliktir. Yani bakalarnn iyiliini dnmek, yararna davranmak; hazlarn artrmak, aclarn dindirmek, bakalarnn yarar iin kendi isteklerinden zveride bulunmak ve tutkularn snrlamak. Dier btn ahlak faziletlerde
231

olduu gibi, zgecilik de insanda bir huy ve meleke haline gelmekle kazanlm olur. Bunun meleke halini almas da bu alandaki davranlarn rnek alnmasna ve gl bir irade eitiminebaldr. Yarar ummadan ve karlk beklemeden bir insann dierine yardm etmesi, yani saf zgeci davran biimi can, mal ve rz gvenliinin teminatdr. Birey kendi cann, maln, namusunu nasl kutsal biliyor ve koruyorsa, dierlerininkini de yle bilmelidir. Kur'an- Kerm'de, insann en ciddi zaaflarndan birisi olan bencillii yeren, zgeci davranlar ven ve tevik eden ifadeler bulunmaktadr. Kur'an'da iaret edilen bencillik rneklerinden bazlar unlardr: Mriklere "Allah'n size rzk olarak verdii eylerden yoksullara infak edin" denildii zaman onlarn "Allah'n geimini salayabilecei kimseleri biz mi besleyeceiz"?*954+ demeleri knanr. Firavun'un lgnca bir bencillik duygusuyla halkna "Ben sizin en yce tanrnzm"*955+ demesi eletirilir. Krn'un azgnlktan kanmas ve insanlara ihsanda bulunmas ynndeki tavsiyelere karlk elindeki btn imkanlara kendi bilgisiyle kavutuunu iddia etmesi*956+ ho karlanmaz. Fecr Sresinde,*957+ insanolunun, toplumlar kt akibetlere srkleyen sebepleri tekil eden zaaflarn dile getiren ayetler mevcuttur. Bu zaaflar insann bencilliinden kaynaklanr. Bencillik de yce Yaratan'a kar gven eksiklii eklinde kendisini gsterir. Buna gre Rabbi insanolunu denemek iin ona bol bol rzk verecek olsa hemen sevinir ve bunu O'nun bir ikram kabul eder. Fakat rzk biraz daraldnda hemen Rabbi tarafndan kahra uradn sylemeye yeltenir, szlanmaya balar. Halbuki o, bolluk zamannda da yetimleri ve kimsesizleri kollayp gzetmez, bunun iin nayak olmaz, miras helal haram demeden yer, mala mlke kar ar dknlk gsterir. Burada, azgnlk ve taknlklar sebebiyle helak edilen kavimleri haber veren yetlerin ardndan varlkl kesimin bencilliini ve mal hrsn dile getiren yetlere yer verilmitir. Bu da, aslnda bu zaaflarn, toplum dzeninin bozulmasnn ve toplumlar iin birer k nedeni olduunun vurgulanmas amacyla dile getirilmesi asndan nem arzetmektedir.*958+ Hz. Peygamber'in faaliyetlerinde ve szlerinde bencillik ktlenmitir. Mesela Hz. Peygamber, alverilerde bencil duygularla hareket edilmesini yasaklamtr. Szgelii bir kimsenin pazarl devam ederken dierinin araya girmesini, kiinin onda gz olsa bile, pazarl kendi lehine bozmaya almasn ak ve kesin bir ifade ile nehyetmitir. "Sizden biriniz kardeinin pazarl zerine pazarlk yapmasn" *959+ buyurmutur. Bencillikle yakndan alakal bir kavram da servettir. slam dncesinde servet edinmek, servetin esiri olunmad mddete tevik edilmitir Buna karlk insann sahip olduu serveti, sahibinin ululanmasn temine, arzularn, ihtiraslarn, bencilliini tatmine ynelik kullanmas ise ho karlanmamtr. Zekat, hac, infak gibi ibadet ve vazifeler, yoksulu korumann yannda bencillii yenmeye, zgeci davranlar gelitirmeye, bunlar bireyin ve toplumun yaantsna yerletirmeye vesile olan uygulamalardr. Bencilliin, insann kendisinin farknda olduktan sonra bakasnn farknda olmamas eklinde tezahr ettii de gzden uzak tutulmamaldr. Kendisi siftah ettikten sonra gelen mteriyi "komum henz siftah etmedi" diyerek komusuna gnderen esnafn tutumu bunun gzel bir rneidir. Yoksa zgecilik, bireyin kendisini bakasnn lehine olarak tketmesi anlamna gelmemelidir. Kiinin kendine deer vermesi, kendini dnmesi, kendisi iin almas doaldr. Ancak, dier ahlak ve davranlarda da dengeyi, ly (itidali); duygularn, tutum ve davranlarn normal ve dengeli olmasn ngren slam, bu konuda da dengenin salanmasn ngrmtr. Kur'an ve Snnet, ar bireysel tutkular dizginleyici ve
232

dzenleyici bir ahlak retisi ortaya koymutur. Yukarda bir baka vesile ile de dile getirilen Hz. Peygamber'in bir sahbye tavsiyesi bu konudaki dengeli tutuma da kanaatimizce rnek tekil etmektedir. Hz. Peygamber, malnn tamamn Allah yolunda harcanmak zere, lm deinde vasiyet etmek isteyen Sa'd b. Mlik'in bu tutumunu ho karlamaz, "ocuklarna ne braktn"? diye sorar. Bir ey brakmadn renince de malnn onda dokuzunu ocuklarna brakmasn syler. Ancak Sa'd'n srar zerine te birini vasiyet etmesini ister ve onu bile ok bulduunu belirtir.*960+ Kanaatimizce bu, bencillik ve zgecilik arasnda gzetilmesi gereken dengeye de ok gzel bir rnek tekil etmektedir. Peygamberimiz, insan haklarnn en nemlilerinden biri olan ve ounlukla rz kavramyla ifade edilen insann kiiliinin, haysiyet, eref ve saygnlnn korunmasna byk nem vermi, kiilik haklarnn inenmesini nlemeye almtr. Veda Hutbesi'nde insanlarn kanlarnn ve mallarnn yansra rzlarnn da mukaddes olduunu vurgulamtr. Bu hususu birarada anmak suretiyle yaama hakkna, mlkiyete ve manev kiilie ilikin haklar ayn lde gvence altna aldn gstermitir. Bir sznde, kiiye ktlk olarak Mslman kardeini kk grp aalamann yeteceini bildirdikten sonra, Mslmanlarnkanlarnn, mallarnn ve rzlarnn birbirine haram, yani dokunulmaz olduunu belirtmitir.*961+ Hac ibadetinin kurallarn srasyla eda etmekte hata eden bir sahbye, bunun fazla bir sakncas bulunmadn, herhangi bir Mslmana dil uzatmann daha byk bir gnah olduunu sylemitir.*962+ Son olarak zikredilen bu sznden hareketle Hz. Peygamber'in, kiilik haklarn dinin zyle alakalandrd ve bu haklara riayetin ibadetlerdeki baz ekl ihmallerden daha nemli saydn belirttii anlalmaktadr. Bir baka sznde, kiinin dinini ve rzn korumasn birarada zikretmitir,*963+ ki burada, din ile manev kiilik deerlerini ifade eden rz kavramn birlikte zikretmesi dikkat ekicidir. "Bu ifadeden, kiilik deerlerinin din deerler iin hakiki zemini tekil ettiini, salam bir dindarln salam ve korunmu bir kiilikte daha da mkemmel olacan anlamak mmkndr."*964+ Hz. Peygamber insanlarn kt szlerle anlmasn, bir kimsenin gybnda kusurlarnn anlatlmasn ve insann elinde olmayan beden kusurlar hakknda konuulmasn yasaklamtr. nk bu tr davranlar, insan onurunu rencide edip zedelemekte; toplumda dargnlk ve dmanlklarn ortaya kmasna, sevgi, sayg ve barn zarar grmesine sebep olmaktadr. Gybet Kur'an- Kerim'de lm bir din kardeinin etini yemeye benzetilmitir.*965+ Bu benzetme ile gybetin ktl vurgulanmtr. Hz. Peygamber de bir kimseyi kendisinde bulunan kusurla anmann gybet, kendisinde bulunmayan bir kusuru ona isnat ederek aleyhinde konumann ise iftira olduunu bildirmitir.*966+ "Karlnda bana dnyay verseler bir insan holanmayaca bir eyle taklit ve tavsif etmeyi kesinlikle sevmem"*967+ demitir. nsanlarn gizli hallerinin aratrlmamasn istemitir.*968+ Kesin delile dayanmakszn sadece pheye dayanarak insanlarn yarglanmasn yasaklamtr. Hz. Peygamber'in en bata gelen hedeflerinden birisi toplum huzurunun korunmasn salamakt. Bu amala o, insanlarn birbirini hor ve hakir grmelerini, dedikoduyu, arabozmak iin laf getirip gtrmeyi, ikiyzll, yalan, yalanc ahitlii, lnet okumay, svmeyi, hakareti, ana-babaya isyankar davranmay, intihar, iftiray, lleri ktlemeyi, kskanl, kin beslemeyi, dargnl, kusur aratrmay, aldatmay, sznde durmamay ve yaplan iyilii baa kakmay yasaklamtr.Hz. Peygamber'in yasaklad bu davranlarn fert ve toplum iin zararl olduu ve ilendii takdirde toplumda olumsuz tahribat meydana
233

getirecei aktr. Burada sz uzatmamak iin bunlarn zararlar konusunda detayl aklamalara girmek istemiyoruz. 4-Doal Olaylar ve Afetler Doal afetler, dourduu sonular itibaryla birtakm toplumsal sorunlarn ortaya kmasna sebep olduu iin bu konuyu Hz. Peygamber'in toplumsal sorunlarla ilgili davranlarn ele aldmz bu blm altnda ilemeyi uygun bulduk. Burada, tedbir alnarak zararn nlenebilecei doal felketlerle, insann mdahelesi dahilinde bulunmayan olaylar karsnda Hz. Peygamber'in tutum ve davranlarndan baz rnekler sunacaz. Hz. Peygamber Tebk Seferi esnasnda, Tebk'e varldnda (veya yolda Hicr mevkiinde) bir akam vakti, geceleyin iddetli bir frtna kopacan bildirir. O nedenle sahbeden hi kimsenin, yannda arkada bulunmadka, ayaa kalkmamasn ve develerinin dizlerini balamasn tembih eder. Herkes develerinin dizlerini balar. Gece vakti kan frtnada onun tavsiyesine uyanlara bir zarar gelmezken, uymayan Ben Side kabilesinden iki kiiden birinin boaz tkanr, dierini de frtna bir taraflara atar. Boaz tkanan sahb daha sonra iyileir, dieri de Tay kabilesi tarafndan Medine'ye gnderilir.*969+ Bu olayda nemli olan nokta, Hz. Peygamber'in frtnann kacan nereden bildiinden ziyade, doal bir felket ncesinde tedbir alnmasn istemesi ve arkadalarn uyarmasdr. Nitekim onun ikazna uyanlar felketten etkilenmedikleri halde, dinlemeyenlerzarara uramlardr. Doal felketlerin dinle ilgili yn de esasnda ve byk lde bu noktada, yani tedbirde dmlenmektedir. nk doal bir felaketin vukunun nlenmesinin imkansz olduu durumlarda, insana den grev tedbir almaktr. Ayn ekilde Hz. Peygamber'in salgn hastalktan korunma konusundaki tavsiyelerinin de o gn iin ok gzel ve faydal sonular alnabilecek bir tedbir olduu grlmektedir. O bu konuda u sz sylemitir: "Bir yerde veb olduunu iittiiniz zaman oraya girmeyiniz! Bulunduunuz yerde veb ortaya karsa, oradan da kmaynz".*970+ Kaynaklarmzda, Hz. Peygamber'in Tebk Seferi esnasnda am'da veba salgn bulunduuna dair bir haberin kendisine ulamas zerine bu sz sylediine dair rivayetler bulunmaktadr.*971+ imdi Hz. Peygamber'in doal olaylar karsndaki tutumuna temas etmek istiyoruz. Chiliye halk ay ve gne tutulmas gibi tabiat olaylarn uur veya uursuzluk olarak yorumlamakta, nemli bir kiinin veya bir hkmdarn doum, ya da lmnn iareti saymakta idiler.*972+ Hz. Peygamber, ay ve gne tutulmas hakknda, eski alardan beri kehnete dayal bu tr yorumlarn yanl olduunu bildirmitir. Hz. Peygamber zamannda, birisi Mekke dneminin sonlarnda, ikisi de Medine dneminde olmak zere defa gne tutulmas ve iki defa da ay tutulmas meydana gelmitir. Ay tutulmas esnasnda Yahudiler toplanp ate yakmlar, tas almlar, ayn bylendiini sylemilerdir. Dier birok konuda olduu gibi Hz. Peygamber gne ve ay tutulmalar konusunda da bu tr gerek d inan ve telakkileri ykmtr.Chiliye halknn bu konudaki telakkisinin doru olmadn belirtmi, bunlara sadece birer gk olay olarak bakmtr. Akl erdirilemeyen olaylar karsnda akl d yorumlar yerine Allah'a snmann daha salkl yol olduunu gstermitir. Nitekim olu brahim'in vefat ettii gn gne tutulmu, halk bu olayn brahim'in lmnden dolay gerekletii eklinde
234

yorumlamlardr. Fakat Hz. Peygamber "Bir kimsenin lm ve doumu sebebiyle gne ve ay tutulmaz. Siz bu gibi olaylar grdnz zaman namaz kln ve Allah'a niyazda bulunun"*973+ tavsiyesinde bulunmutur. Bir baka rivayette ise "Hibir insann lmyle gne ve ay tutulmaz. Bunlar Allah'n kudretinin bir nianesi olan yetlerinden iki yettir. Bu olaylar grdnzde namaz kln"*974+ demitir. Gne tutulmas esnasnda Mescid'e karak drt (baz rivayetlerde iki) rekat namaz klmtr.*975+ Tamamen insanlarn gc ve iradesi dnda meydana gelen gne ve ay tutulmalar esnasnda Hz. Peygamber'in ibadet etmesi, onun, kinattaki dzeni yaratan Yce Allah'n gcn takdir ve takdiseynelik bir davran olarak deerlendirilmelidir. Hz. Peygamber hadislerinde hayatn korunmasyla ilgili alnmas gereken pekok tedbirden bahsetmitir. Szgelimi frtnal havada denize almama, korkuluu bulunmayan bir terasta geceleyip uyku sersemlii ile dmemek iin byle bir mekanda uyumama,*976+ yanar durumda braklan lambann yana tamah eden farenin yanan fitili ekerek yangna yol amasn nlemek iin uyumadan nce lambay sndrme*977+ gibi tedbirler bunlar arasndadr. 5- Hurafeler/Btl nanlar Hurafeler, mantksal temeli ve gerek hayatla ilgisi bulunmayan yanl inan ve uygulamalardr. Bunlar din d alanlarda grlmekle birlikte, din konularda daha yaygndrlar; rk ve din ayrm olmakszn eitli toplumlar arasnda mevcutturlar. Din baznda ele alnacak olursa, tarihte ve gnmzde Yahudiler ve Hristiyanlarda olduu gibi Mslmanlar arasnda da grlmektedirler. nceki dinlere ait baz unsurlarn Mslmanlar arasna tanmas ve bilgisizlik gibi nedenler, ulhiyet, gayb, uur - uursuzluk ve llerden yardm beklemek gibi bellibalhurafelerin ortaya kmasna ve uygulanmasna yol amtr.*978+ Batl inanlar ve hurafeler, amzn olumsuz anlamda gelime gsteren deerlerinden biridir. Oysa ilk bakta, pozitif bilimlerin badndrc bir ekilde ilerleme kaydettii, sosyal bilimlerin de gelitii, bilimsel aratrmalarn hayatn her alanna nfuz ettii gnmzde, hurafelere ilginin azalmas gerektii dnlebilir. Ne var ki, satanist hareketler, medyumluk ve fal bata olmak zere eitli amalarla aput balamak, mum yakmak, kurun veya mum dkmek, yanl kurban adamak, eitli nesneleri uursuz saymak gibi saysz hurafelerin ve halk inanlarnn coraf snr ve kltrel seviye fark bile tanmakszn zamanmzda ilgi grd ve insanlar etkiledii grlmektedir. Hatta bunlardan bir ksmnn birer meslek haline geldii ve bu alanda modern iletiim aralarnn da kullanld mahede edilmektedir. Bu tr uygulamalara,bata inan boluu ve salkl din anlayndan yoksunluk olmak zere, bilgisizlik, din temel kaynaklarndan renmeme, esrarengize ve bilinmeyene kar duyulan merak, manev duygular tatmin arzusu, ekonomik ve sosyal sorunlar gibi eitli faktrler sebep olmaktadr. Hurafelere ilginin, inan zayflnn ve bilgisizliin yansra ekonomik ve sosyal skntlarla da alakas bulunmaktadr. Ekonomik ve sosyal problemlerini gereki usullerle zme kavuturamayanlarn, birtakm hayali yollara bavurarak arzu ve emellerine ulamaya, mit kayna aramaya almalarkanlmazdr. Bu noktada, dier alanlardaki faaliyetlerinde olduu gibi, Hz. Peygamber'in hurafeler karsndaki tutumunun da gnmzde deerini ve nemini koruduu ortaya kmaktadr.
235

Hz. Peygamber bu adan da insanlara rnekliini gstermitir. O nedenle biz burada Hz. Peygamber'in hurafeler karsndaki tutumunu ortaya koymaya alacaz. Ancak bunu yaparken, gnmzde grlen, bilinen ve yaayan yaygn hurafeleri kaydetmek ve tartmak amacmz dndadr. Batl inanlar vehurafeler zerinde genel olarak yazlan ok sayda makale ve kitap bulunmaktadr.*979+ Burada bizim iin Hz. Peygamber'in hurafelere kar genel tutumu ve onun bu konudaki davranlarndan karlabilecek ana fikir nemlidir. slm'n doduu sralarda grlen her hurafeyi de deil, Peygamber'in tavrn ve genel bakn yansttn bildiimiz davranlarnortaya koymaya alacaz.Hurafelerde blgesel ve kltrel farkllklar da bulunabilir. Szgelimi chiliye dneminde Araplar arasnda yaygn olan bir hurafeye o dnemde dnyannbaka bir blgesinde veya bugn rastlanmamas mmkndr. Btn bunlarn tersi durumla da karlalabilir. Yani o dnemde dnyann baka bir blgesinde veya gnmzde yaygn olan bir hurafeyeo gnk Arap toplumunda rastlanmayabilir. ncelikle belirtmek gerekir ki, Kur'an- Kerim'de ve hadislerde, insann kaderini deitirme iddias tayan, Allah'tan baka varlklardan yardm alma gayesi gden, insanlar salam bilgi kaynaklarndan ve sebeplere bavurmaktan alkoyan her trl hurafe, batl inan ve uygulamalar ak ve kesin bir ekilde reddedilmi ve yasaklanmtr. Hz. Peygamber'in hemen tm faaliyetlerinde hurafelerle mcadele ettii grlmektedir. Szgelimi kehneti ve khinlerin eylemlerini kesinlikle ho grmemi, eitli tekniklerle gelecekten ve bilinmeyenden haber verme, gizli kiilik zelliklerini ortaya karma sanat olan ve hemen btn milletlerde btl inan ya da folklor olarak varl grlen falcl yasaklamtr. O sralarda Araplar arasnda falclk son derece yaygnd. Chiliye dnemi Arap toplumunda grlen ve kularn adlar, sesleri ve uularndan uursuz anlamlar karma, kularn uu tarzn inceleyerek yorumlar yapma veya akl ta, nohut, bakla gibi maddelerlefal tutma gibi btn fal eitleri Hz. Peygamber'in yasaklad hususlarn kapsamna girmektedir.*980+ Hz. Peygamber su dolu bardaa, gnee, billur parasna bakarak remil atp secili ve kafiyeli szlerle ve bunlarn yansra, szgelimi ocuklarn vcut yaplarna bakarak gelecekleriyle ilgili tahmin yrtmek gibi daha baka usullerle gibden haber verdiini iddia eden "arrf"lara ve"khin"lere mracaat yasaklamtr. Arrfa gidip bir ey sormay yasakladn aka dile getirdiini gryoruz.*981+ Muaviye b. Hakem es-Slem adl sahb, kendisine "Biz birtakm eyleri chiliye dneminde yapyorduk. Khine gidiyorduk" deyince "Khinlere gitmeyin" buyurmutur.*982+ Ad geen ahsn "Uursuzlukta bulunuyorduk" demesi zerine de, kendilerinin yle zannettiklerini, ancak buna itibar edilmemesini veniyetlenilen iten geri kalnmamasn sylemitir. Bir grup insann khinler hakknda bilgi almak amacyla sorduklar soruya "Khinler birey deildir" demitir.*983+ Khin veya arrfa giderek onlar tasdik etmekle iman arasnda balant kurmutur. Nitekim "Byle hareket edenlerin kendisine indirileni inkr etmi saylacaklarn ve namazlarnn krk gn kabul edilmeyeceini" bildirmitir.*984+ Hz. Peygamber, slm'da uursuzluk telakkisinin bulunmadn, uursuzlua inanmann kiiyi irke gtrebileceini haber vermitir. Kuun tmesinin ve umasnn uursuzluk saylamayacan belirterek, ilgin grnen nesne ve olaylarn iyiye yorulmasn tavsiye etmitir.*985+ By yapmann ve muska tamann tevhid inancn zedeleyeceini bildirmitir.*986+
236

slm ncesinde Araplar, bata gne ve ay olmak zere birtakm gk cisimlerine ve melek, cin ve eytan gibi rhn varlklara taparlard. Bunun yansra, bu cisimler hakknda eitli batl inanlara da sahip idiler. Szgelimi yldzlarn yamur yadrdna inanrlard. Hz. Peygamber ise bunun chiliye inanc olduunu sylemitir.*987+ Araplar gnein melek olduunu,*988+ eytanlarn putlar mekn edindiklerini kabul ederlerdi.*989+ Bir yldzn kaymasn veya dmesini, o beldede bir byn domasna, yahut lmesine, veyahut da bir felaketin geleceine iaret sayarlard.*990+ Hz. Peygamber bu tr inanlarn btl olduunu bildirmitir. Bu konudaki grn aklad bir olay yle gelimitir: Bir gece vakti Hz. Peygamber sahablerle birlikte otururken bir yldz kayar ve ortal aydnlatr. Bunun zerine chiliye dneminde byle bir durumda ne dediklerini yanndakilere sorar. Onlar da "Bu gece byk bir adam dodu; byk bir adam ld" derdik" cevabn verirler. Bunun zerine Hz. Peygamber "Yldz ne bir kimsenin lm iin kayar, ne de dnyaya geldii iin" der.*991+ Krlarda yaadna, eitli renk ve ekle girerek insanlara grndne,onlar yollarndan saptrp helk ettiine, klla vurulan ilk darbede ldne, ikinci darbede ise dirildiine inanlan ve efsnev bir varlk olan "l"*992+ hakknda Hz. Peygamber "l yoktur"*993+ buyurmu, bu trden hayaletlerin varlna dair telakkilerin btl olduunu kesin bir ekilde ifade etmitir. Bunun yannda, chiliye inanlarnn kalnts olarak bir hayletin grnmesi durumunda besmele ekmek ve ezan okumak gibi Mslmanlarn maneviyatn glendiren uygulamalar da tavsiye edilmitir. Anlan efsane, eitli blgelerin yansra Anadolu'ya cad, umac, dev anas ve ayn kkten olmak zere gulyabani gibi adlarla gemitir.*994+ slm'n doduu srada cincilik, dm atmak, flemek, fal oklar ve yldza bakmak gibi usullerle yaygn bir ekildeputperestlikle birlikte uygulanmaktayd. slm buna iddetle kar kmtr.*995+ Sihir/by yaplmasn Hz. Peygamber byk gnahlar arasnda saym,*996+ hatta bir sznde bunu Allah'a irk komann hemen ardndan zikretmitir.*997+ Sihir yapann imannn zyi olacan bildirmitir.*998+ Bunun yannda by yapan iin cezalar ngrlmtr.*999+ Hz. Peygamber'in 9. ve 10. hicr yllarda youn bir ekilde Medine'ye gelen heyetlerle yapt grmeler, slm' tantma ve yayma bakmndan olduu kadar, batl inanlar ve hurafelerle mcadele asndan da nem arzeder. Peygamberimiz kabilelerin teden beri sahip olduklar batl inanlar ve bunlarla ilgili uygulamalarortadan kaldrmaya almtr. Bu hususla alkal rnekleri ilgili blmde verdiimiz iin burada tekrar etmek istemiyoruz. Chiliye dneminde insanlarn ay ve gne tutulmas gibi tabiat olaylarn uur veya uursuzluk olarak yorumladklarn, nemli bir kiinin veya bir hkmdarn doum, ya da lmnn iareti saydklarn, Hz. Peygamber'in, ay ve gne tutulmas hakknda, eski alardan beri kehnete dayal bu tr yorumlarn yanl olduunu bildirdiini de biraz evvel kaydetmitik. Kur'an- Kerim'de ve hadislerde okumaya, bilgiye, akla, dnceye, aratrmaya son derece nem verildii malumdur. Hz. Peygamber hayatnda ve faaliyetlerinde batl inanlara ve hurafelere gre deil, bilakis ve daima inan, azim, sebat, sabr, alma, sebeplere balanma ve danarak hareket etme gibi esaslara riayet etmi, faaliyetlerini somut admlar atarak gerekletirmitir. Batl inanlarn ve hurafelerin inan boluuna, din hayatn zayflamasna, hurafelerin din bir grevmi gibi telakki edilmesine, dolaysyla dinin tahrifine, hayalcilie, gereklerden, bilimsel davranlardan ve akl kullanmaktan uzaklamaya,
237

ekonomik ve duygusal adan insanlarn smrlmesine, baz insanlarn haksz kazan salamasna, insanlarn iyi niyetinin kt niyetli kiiler tarafndan istismar edilmesine, din istismarna, insanlarn gelecei ve gayb renme hususundaki zaaflarnn ktye kullanlmasna, ahlk kntye ve ruh salnn bozulmasna yol at veya aabilecei gerektir. Bu tr aslsz eylere rabeti nlemek iin hereyden evvel dinin, temel kaynaklarndan, ehil kimselerden ve tatmin edici bir ekilde renilmesi ve retilmesi gerekmektedir. Eitim kurumlarnn yansra, iletiim aralarna da bu hususta byk grevler dmektedir. Aksi takdirde bu alandaki boluk, ehil olmayan bilgisiz kiiler tarafndan doldurulacak ve hurafeler daha da yaygnlaacaktr.

Hz. PEYGAMBER'N SON GNLER VE VEFATI

1- Hz. Peygamber'in Vefatndan nce slmiyetin Genileme Durumu Hicretin 1. ylndan itibaren, zellikle kabile baznda slm'a katlmlarla, tertiplenen gazveler ve sevkedilen seriyyeler, merhale merhale slam toplumunun hakimiyet alann geniletmitir. Bedir savana kadar gerekletirilen gazveler ve seriyyelerle mslmanlar Medine ve evresinde, Medine'den Kzldeniz'e kadar uzanan topraklarda hakimiyet salamlardr. Bedir sava ile Hendek sava arasndaki gelimelerle hakimiyet alan Mekke yaknlarna kadar uzanm, mslmanlar Hicaz'da en byk asker ve toplumsal g olduklarn kantlamlardr. Bu safhada Yahudiler Medine'den karlmlardr. Hendek savandan sonra Beni'l-Mustalik'in itaat altna alnmasyla Hicaz'n dousuna, yani Necid ilerine, ardndan Hayber'in fethiyle de Medine'nin kuzeyine doru hakimiyet alan genilemitir. Hicretin 8. ylnda Mekke'nin fethiyle yarmada sakinleri slm'a hzl bir ekilde katlmaya balamlardr. Tebk seferi ile Arabistan'n kuzeyindeki Hristiyan Araplarn ve Yahudilerin oturduu blgelerin Medine'ye ball salanmtr. Hz. Peygamber'in, hakimiyeti salamak iin Arap yarmadasnn her yerine askeri birlik gndermesi gerekmemitir. Hicretin 9. ve 10. ylnda Medine'ye yarmadann eitli blgelerinden heyetlerin gelmesiyle birlikte, o ana kadar hakimiyetin uzanmad blgeler, Hz. Muhammed (s.a.s.)in ya peygamberliini, ya da hkimiyet vezaferini kabul etmitir. Medine'ye gelen heyetler arasnda bulunan Kinde, Murd ve Hemdn gibi gl kabilelerin slamiyeti kabul ile Yemen; Ezd kabilesinin kabul ile Umman; Abdlkays, Temm ve Esed kabilelerinin kabul ile dou ve orta Arabistan slam topraklarna katlmtr. nk kabilelerin slamiyeti kabul etmeleri, zekat vermeleri ve dier baz mkellefiyetleri yerine getirmeleri, Medine devletine ballklarn gstermek iin kafi geliyordu. Bu yerlerle Hz. Peygamber muntazam ilikiler kuruyor, valiler, retmenler ve vergi memurlar tayin ediyordu. 2- Veda Hacc (10/632)
238

Hz. Peygamber Hicretin sekizinci (630) ylnda Mekke fethedildikten sonra hac mevsimini beklemeden Medine'ye dnmt. Zaten Mekke'nin fethinden nce de henz hac farz klnmamt. Hicretin dokuzuncu (631) ylnda hac farz klnm, ancak o yl Hz. Peygamber bizzat hacca gitmemi ve Hz. Eb Bekiri hac emri tayin ederek Mekke'ye gndermiti. Peygamberimiz hicretin onuncu ylnda (632)hac farizasn yerine getirmitir. Onun bu haccna, sahblerle vedalat ve bir daha Kbe'yi grmedii iin Ved Hacc (HaccetlVed), Mslmanlara hac ibadetinin btn hkmlerini hem nazar olarak bildirdii ve hem de pratik olarak gsterdii iin Bel Hacc (Haccetl-Bel), haccn farz klnmasndan sonra ilk hacc olmas dolaysyla slm Hacc (Haccetl-slm) gibi isimler verilmitir. Fakat onun bu hacc daha ziyade "Veda Hacc" olarak mehur olmutur. Veda Hacc'nn eda ekli konusunda farkl rivayetler vardr. Baz rivayetlerde onun temettu' veya kran haccna niyet ettii belirtilirken, bazlarnda ifrad haccna niyet ederek ihrama girdii kaydedilmektedir.*1000+ Hicretin onuncu ylnn Zilkade aynda Hz. Peygamber hac iin hazrlanmaya balad. Bunu Mslmanlara da duyurarak hazrlanmalarn istedi. Onunla birlikte haccetmek isteyenler Medinede toplandlar. Hz. Peygamber 26 Zilkde 10/ 22 ubat 632 Cumartesi gn, yannda hanmlar ve kz Ftmada olduu halde, muhcirler, ensardan ve dier Arap kabilelerinden oluan Mslmanlarla birlikte Medineden hareket etti. Yanna kurbanlk yz deve ald. Zlhuleyfe adl yere vardnda le namazn sefer olarak iki rekat kld ve ayn gn burada ihrama girdi.*1001+ leyi Medine'de, ikindiyi Zlhuleyfe'de kld da sylenir. Hz. Peygamber'in Veda haccna giderken izledii gzergah ana hatlaryla yledir: Zlhuleyfe, Beyd, Melel, Irkuzzabye, Ravh, Arc, Suky, Ebv, Cuhfe, Gadr-i Hum, Kudeyd, Usfn, Gamm, Merruzzahrn, Serif ve Z Tuv. Hz. Peygamber, 4 Zilhicce Pazar (Vkd'ye gre Sal, Makrz'ye gre Pazartesi) gnkuluk vakti Kasv adl devesinin zerinde olduu halde Mekke'yeulat; Kbe'yi tavaf edip iki rekat namaz kldve Saf ile Merve arasnda say etti.*1002+ Veda Hacc sresince Mekke'nin Ebtah mevkiinde kendisi iin kurulan adrda konaklad. Perembe gnne kadar Mekkede kald. Ayn gn (Terviye) Minaya hareket etti. le, ikindi, akam ve yats namazlarn orada kld. Geceyi de burada geirdi. Ertesi sabah, namaz kldktan sonra gne douncaya kadar burada kald. Arafattaki Nemire Mevkii'nde adr kurulmasn emretti. Sonra Minadan hareket edip Mzdelifeden geerek, Cuma gn Arafatta hazrlanan adra varp konaklad. Zeval vaktinden sonra adrndan kp devesine binerek Arafat vdisinin ortasna geldi. Urane vadisinde mehur Veda Hutbesi'ni okudu. Bir ezan okutarak ayr ayr ikmetle le ile ikindiyi birlikte kldktan (cemi takdm) sonra devesinin zerinde Arafata kt. Kbleye dnp akama kadar dua ile megul oldu. Arafatta iken kendisinin ilh tebli grevinin tamamlandn belirten u yet-i kerme nzil oldu:*1003+ Bugn size dininizi ikmal ettim, zerinize nimetimi tamamladm ve sizin iin din olarak slma raz oldum.*1004+ Hz. Peygamber gne battktan sonra devesine binerek Arafattan ayrld ve Mzdelifeye geldi. Yats vaktinde akam namazyla birlikte yats namazn birletirerek (cemi tehr), akam , yatsy da iki rekat olarak, ayn ekilde tek ezan ve her namaz iin ayr ikmetle kldrd. Geceyi Mzdelifede geirdi. Ertesi sabah, yani Cumartesi (bayramn birinci) gn sabah namazn Mzdelifede kldktan sonra Mear-i Harma geldi. Cemre-i Akabede ufak talardan yedi tane attktan sonra Minaya gitti. Burada yine deve stnde bir konuma
239

yapt. Burada kurbanlk olarak hazrlad yz deveden altm n, mrnn her yl iin bir deve hesabyla bizzat kendisi kurban olarak kesti. Dier develeri de Hz. Ali kesti. Kurban etinden bir para yiyen Peygamberimiz, geri kalann Mslmanlara datt.*1005+ Daha sonra traolup ihramdan kt. Sonra Kbeye gidip tavaf yapt ve le namazn kld. Tekrar Minaya dnerek bayram gnlerini burada geirdi ve bu gnlerde dier talama grevlerini de yerine getirdi. Bayramn ikinci gn Minada Mslmanlara nc konumasn yapt. Bayramn beinci gn Minadan tekrar Mekke'ye gelip ved tavafn yaptktan sonra Medine'ye dnd (29 Zilhicce 10 / 26 Mart 632). Hz. Peygamberin 9 Zilhicce 10 / 6 Mart 632 Cuma gn saylar 140.000 civarndaki toplulua Arafatta rad ettii konumann kaynaklardan karlan karlatrmal bir metni aada verilmitir. Hz. Peygamber konumaya balamadan nce Cerr b. Abdullah vastasyla skneti temin etmi ve Reba b. meyye gibi gr sesli mndleri grevlendirerek*1006+ cmlelerin tekrar edilip uzaklara kadar duyurulmasn salamtr. Hamd ve kr Allaha mahsustur; biz O'na hamdeder, O'ndan yardm talep eder, affmz ondan diler ve ona yneliriz. Nefislerimizin erlerinden, hareket ve fiillerimizin ktlklerinden Allaha snrz. Allah kimi doru yola iletirse o kimse iin sapklk olamaz; kimi sapkla sevkederse o kimse iin doru yola sevkeden kalmamtr. Allahtan baka ilah olmadna, O'nun Tekliine ve bir denginin bulunmadna ehadet ederim. Yine ehadet ederim ki Muhammed O'nun kulu ve elisidir. Ey Allahn kullar! Sizlere Allahtan korkup ekinmenizi tavsiye ve sizi O'na itaatte bulunmaya tevik ederim. Bu suretle en iyi ve hayrl olan bir ey ile szlerime balamak istiyorum: O halde ey insanlar! Size akladm eyleri dinleyin! Zira bilmiyorum, bu yldan sonra bulunduum bu yerde belki de sizlerle tekrar buluamayacam. Ey insanlar! Kanlarnz (hayatnz), mallarnz, haysiyet ve erefleriniz, Rabbinizle buluacanz gne kadar, bu yerde (Mekke), bu ayda (Zilhicce), bu gnn mukaddes olmas gibi mukaddes ve mkerremdir. Dikkat edin! Tebli ettim mi?.. Ey Allahm Sen ahit ol! Emanet olarak eli altnda bir ey bulunduran kimse, onu kendisine emanet etmi olan ahsa iade etmelidir. Gerekten (artk) Chiliyye Devrinde mevcut rib kaldrlmtr; u kadar var ki (bor olarak verdiiniz) sermayeleriniz sizindir; (bu suretle) ne zulmedecek ve ne de zulm edileceksiniz. Allah (bundan byle) ribnn olmayacana hkmetti. Kaldrdm ilk rib, amcam Abbas b. Abdlmuttalibin ribsdr. Ve yine Chiliyye Dnemi kan davalar kaldrlmtr; (kaldracam) ilk kan davas (yeenim) mir b. Reba b. Hris b. Abdlmuttalibin kan davasdr. Chiliyye Dneminin (Mekke ehri ile ilgili) hkmet vazifeleri kaldrlmtr. Kbe Muhafzl (sidne) ve haclarn su ileri (sikye) vazifesi bundan mstesnadr.
240

Kasden adam ldrme ksas ile cezalandrlr. Ta ve sopa ile ldrme gibi, pheli kast hallerinde yz deve (kan diyeti)dir. Daha fazlasn isteyen kimse, Chiliyye devri insanlarndandr. Dikkat edin! Tebli ettim mi?.. Ey Allahm Sen ahid ol! O halde ey insanlar! Gerekten eytan, sizin bu lkenizde kendisine taplmaktan midini kesmi bulunuyor. Fakat o, bunun dndaki i ve hareketlerinizden ehemmiyetsiz saydklarnzda, kendisine tbi olunmaktan hont olacaktr. Ey insanlar! Nesusln (yani Haram Aylardan olan mukaddes aylara bunun dndan bir ay ilavesi usln) tatbik etmek kfrde ar gitmektir; kfirler bununla saptmlardr. Onlar bu bir aylk (zaman) bir sene kutsiyetsiz (yani Haram Aylar d, alelde bir ay), dier bir sene de haram (yani, Haram Aylara dahil, mukaddes bir ay) sayarlar, gayeleri, Allahn Haram Aylardan sayd (aylarn) birbiri arkasna akn grnte muhafaza etmek ve Allahn Haram Aylar d sayd aylar bunun iinde (yani mukaddes) gibi gstermektir. Bu suretle onlar, Allahn helal ettii eyi haram hale getirmi oluyorlar. imdi zaman (yani takvim), Allahn yeri ve semvt yaratt gndeki durumuna ruc etmi bulunuyor (yani Nes tatbik edilen sene ile, nessiz aylar birbiri zerine akm, dier bir ifadeyle kamer takvim, nes ameliyesine ihtiya gstermeksizin o yl tam gne takvimindeki aylar zerine intibak edip oturmutu). Gerekte Allah indinde, yeri ve semvt yaratt gnde takdir ettiine gre, aylarn says on ikidir. Bunlardan drd haram aylardr; bu drdn birbiri arkasna gelir: Zilkade, Zilhicce, Muharrem, drdncs Mudar kabilesinin Receb aydr ki bu, Cemziyelhir ile abn ay arasnda bulunur. Dikkat edin! tebli ettim mi?.. Ey Allahm Sen ahid ol! O halde ey insanlar! Hanmlarnzn sizin zerinizde hakk bulunduu gibi sizin de onlar zerinde hakknz vardr: Sizin onlar zerinizdeki hakknz, sizden baka bir erkee deinizi inetmemeleri ve sizin holanmadnz herhangi bir kimseyi, izninizle olmas mstesna evlerinize sokmamalardr. Kadnlara en iyi bir tarzda davranp muamelede bulununuz; nk onlar sizin himaye ve muhafazanz altna girmi kimselerdir. Sizler onlar Allahn bir emaneti olarak alm bulunuyorsunuz. Onlara Allahn adyla helalinden yaklan. Kadnlar hususunda Allahdan korkup ekinin ve onlara kar en iyi bir tarzda davranp muamele edin! Dikkat edin! Tebli ettim mi?.. Ey Allahm Sen ahid ol! Ey nsanlar! Mminler kardetir. Bir kimse iin kardeinin maln (yemek)onun tam rzasn elde etmedike helal olmaz. Dikkat edin! Tebli ettim mi?.. Ey Allahm Sen ahid ol! Benden sonra kfre sapp birbirinizi boazlar hale gelmeyin. Dikkat edin! Tebli ettim mi?.. Ey Allahm Sen ahid ol! Ey nsanlar! Rabbiniz bir, atanz birdir. Hepiniz demden tremi bulunuyorsunuz. dem ise topraktan yaratlmtr. Allah indinde en mkerrem ve makbul olannz, Ondan korkup ekineninizdir. Bir Arabn Arap olmayan zerinde bir stnl yoktur; (varsa) bu, takv ynndendir. Dikkat edin ! Tebli ettim mi?.. Ey Allahm Sen ahid ol! Kendisini dinleyen mminlerin Evet demeleri zerine Hz. Peygamber yle devam etti: Burada bulunanlar bulunmayanlara bu szlerimi bildirsinler!.. Ey nsanlar! Allah muhakkak ki her vrisin mirastan olan hissesini tayin ve tesbit etmitir. O halde bir vasyet, her hangi bir vris lehine olmak zere, dier vrislerin mahfuz hisse hudutlarn, aamaz. Miraslardan bakas iin yaplan bir vasiyet, miras olarak kalan mallar toplamnn te birinden fazla
241

olamaz. ocuk kimin deinde domusa oraya aittir. Babasndan baka bir kimseye mensubiyet iddiasnda bulunan, yahut (kendisini himaye altna alm olan) efendisinden bakasn efendi edinenin zerine Allahn, meleklerin ve btn insanlarn laneti olsun!.. Byle bir insann ne nfile ibadetleri (sarf) ve ne de farz ibadetleri (adl) kabul olunacaktr. Vesselm aleykm.*1007+ Veda Hutbesi, Hz. Peygamber'in duygu, dnce ve faaliyetlerinin en yksek noktasn oluturur. nsanlarn sahip olduu haklar ve vecibeleri ortaya koyan bu konuma, Hz. Peygamber ay kadar sonra vefat ettii iin, daha sonralar byk bir tesir meydana getirmitir ve bir bakma onun vasiyeti olarak deerlendirilmitir. Hutbe ana hatlaryla u hususlar iermektedir: Tevhid; Allaha itaatin gereklilii; emanete riayet; ribnn yasaklanmas; can, mal ve rz gvenlii; kan davalarnn kaldrlmas; sidne ve sikye dndaki chiliye devri kurumlarnn lavedilmesi; nes uslnn kaldrlmas; haram aylarn te'kidi; elerin birbiri zerindeki haklar; mminlerin karde olduu; mminlerin i ekimelerden ve birbirine dmekten sakndrlmas; ksas ve mirasla ilgili hukk meseleler. Bu konuma, btn insanlar kapsayan bir evrensel beyannme nitelii tamaktadr. Nitekim Peygamberimiz Allaha hamd sendan sonra konumasna Ey insanlar! hitabyla balam ve sahblerin dikkatini ekerek btn insanlara hitap etmitir. nsan hayatnn, malnn ve erefinin mukaddes, dokunulmaz olduunu beyan etmesi de, Hz. Peygamberin insanlarn yaama ve mal-mlk hakkna, rz ve namuslarnn korunmasna verdii nemi ortaya koymaktadr. Cahiliye Dnemi'nde grlen kan davalarnn kaldrlm olduunu kesin bir ekilde dile getirmektedir. Bu suretle kii dokunulmazl, toplum dzeni, toplum gvenlii salanm, anari nlenmi, bunun yerine kardelik tesis edilmitir. Hz. Peygamber faizi ve kan davasn kaldrrken bunlar nce kendi yaknlarna uygulam, onlara herhangi bir ayrcalk tanmamtr. Peygamberimiz insanlarn Rabbinin bir olduunu, ayn anne ve babadan trediklerini, insanlarn eit olduunu kesin bir dille ifade etmi, dil, renk ve rk ayrmndan sarf nazarla tm insanlar arasnda eitlik esasn kabul etmitir. Esasen Kur'n'n bu konuda koyduu temel prensip de byledir. Bundan sonra aile hukukunun zn tekil eden kar-koca haklar zerinde durmutur. zet olarak Veda Hutbesi'nde Hz. Peygamber, kii dokunulmazl, hayat hakk, mlkiyet hakk, mesken dokunulmazl, toplumsal bar, eitlik, miras, aile hukuku ve ayrntlandrlabilecek dier baz meseleler zerinde durmutur. 3- Hz. Peygamberin Vefatndan nce Baz Gelimeler Hz. Peygamber Veda Hacc'ndan dndkten sonra Yemende Esved el-Ans, mensubu bulunduu Ans ve Mezhic kabilelerinin desteini salayarak peygamberlik iddiasyla ortaya atld. Kendisine kar koyan vali ehr b. Bzn ldrerek, hanm zd zorla nikahlad ve blgeye hakim oldu. Olay renen Hz. Peygamber, Cerr b. Abdullah adl sahbyi onu slm'a davet iin gnderdi. Esved el-Ans buna olumsuz cevap verdi. Sonunda blge ileri gelenlerinden Kays b. Mekh, Frz, Cey ve Dzeveyh, kendi safnda grndkleri Esvede suikast dzenleyerek, hanm zdn da yardmyla onu ldrdler. Esved Hz. Peygamberin vefatndan be (baz rivayetlerde bir) gn nce ldrld ve resm bilgi Medine'ye Hz. Eb Bekir dneminde ulat.
242

Hicr onuncu yln sonunda, Cahiliyye Dnemi'nde ksmen hristiyan, ksmen de putperest olan ve hicretin onuncu ylnda Medine'ye heyet gndererek slm kabul eden Hanfe kabilesinden Mseylime adl ahs Yemmede peygamberlik iddiasyla ortaya atld. Halbuki o, kabilesinin temsilcileriyle Medine'ye gelerek Mslman olmutu. Yemmeye dnnce irtidd ederek peygamberlikte Hz. Muhammede ortak olduunu iddia etmeye balad. Hz. Peygamber Mseylimeye mektup yazp Amr b. meyye ed-Damr ile gndererek onu slm'a davet etti. Mseylime ise yazd cevapta Hz. Peygambere ortaklk teklif etti; yeryznn yarsnn kendisine ve yarsnn da Kureye ait olduu iddiasnda bulundu. Peygamber de ona yazd cevab mektupta yeryznn Allaha ait olduunu, ona kullarndan dilediini vris klacan bildirdi.*1008+ Bu gelimeler srasnda Hz. Peygamber vefat etti.[1009] Peygamberimiz, onbirinci hicr yln ikinci ay olan Safer aynn sonlarna doru (Mays sonu 632) Mte Sava'nda ehit den Zeyd b. Hrise, Cfer b. Eb Talib ve dier sahblerin intikamn almak zere Bizansa kar bir sefer dzenlemeye karar verdi. lerinde yal ve tecrbeli sahblerin de yer ald ordunun komutanlna o srada henz on sekiz veya on dokuz yanda bir gen olan sme b. Zeydi tayin etti.*1010+ sme ordusunu hazrladktan iki gn sonra, 29 Safer 11/27 Mays 632 aramba gn hastaland. Ertesi sabah, yani perembe gn biraz iyileince sme iin kendi eliyle sanca balad. Orduya baz tavsiyelerde bulundu; verdikleri szden dnmemelerini, ocuklar ve kadnlar ldrmemelerini, dmanla karlamay temenni etmemelerini, birbiriyle ekimemelerini tavsiye ederek smeyi uurlad. sme Medine yaknndaki Crf mevkiinde karargh kurdu. Ordu burada toplanmaya balad. Ordunun iinde Hz. Eb Bekir, Hz. mer, Eb Ubeyde b. Cerrah, Sa'd b. Eb Vakkas gibi ileri gelen sahbler de bulunuyordu. Baz sahbler, smenin gen ve tecrbesiz olmasndan dolay onun komutan tayin edilmesini eletirdiler. Bunu duyan Peygamberimiz cumartesi gn Mescide giderek itirazlara cevap verdi. smeyi komutan tayin ettii iin baz itirazlarn kendisine ulatn, ayn ekilde, daha nce de onun babasn komutan tayin etmesinden tr de itiraz ettiklerini, halbuki babas kumandanla nasl layk idiyse, olunun da layk olduunu bildirdi.*1011+ 4- Hz. Peygamberin Vefat Hz. Peygamberin hastalnn ok arlamas zerine sme hareket edemedi. Hz. Peygamberin ba ars ve iddetli atei vard. Ate nbetleri geirirken dahi Suriye seferinin hazrlklar ile ilgileniyordu. Hz. Peygamber hastal esnasnda yapt konumada Bir kul ki, Allah onu dnya ile kendine kavumas arasnda bir seim yapmas iin muhayyer kld, o, Allaha kavumay tercih etti buyurdu. Hz. Eb Bekir bu szn ifade ettii anlam ve o kulun Hz. Peygamberin bizzat kendisi olduunu anlad ve Nefislerimiz, mallarmz ve evlatlarmzla sana feda olalm diyerek alamaya balad. Onun aladn gren Hz. Peygamber Alama Eb Bekir! Arkadalk ve maln feda konusunda bana en ok yardm dokunan Eb Bekirdir. mmetimden birini dost edinseydim Eb Bekiri seerdim. Lkin slm kardelii daha stndr dedi. Hz. Eb Bekirin kaps dnda Mescid-i Nebevnin avlusuna alan tm kaplarn kapatlmasn emretti. Bunun sebebini aklarken de slm'a ondan daha faydas dokunan kimse tanmadn syledi.*1012+ Peygamberimiz hastal esnasnda vcudunda hafiflik hissettii zaman namaz kendisi kldrr, arlk hissedince "insanlara emredin namazlarn klsnlar" derdi.*1013+ Nitekim
243

namaza kamayacak derecede hastalannca namaz Hz. Eb Bekirin kldrmasn emretti. Hz. ie, babasnn yufka yrekli olduunu, Kuran okurken gzlerinden yalar boandn, Reslullahn makamnda durmaya tahamml edemeyeceini ve bu grevin Hz. mere havale edilmesini istedi. Fakat Hz. Peygamber srarla Eb Bekire syleyin, namaz kldrsn*1014+ buyurdu. Hz. Eb Bekirin, Hz. Peygamberin hastal esnasnda en az on yedi vakit namaz kldrd rivayet edilmektedir. Son gnlerini Hz. ienin odasnda geiren Hz. Peygamber bir gn le zeri hastalnn biraz hafiflediini hissetti. Hz. Abbas ve Hz. Alinin yardmyla Mescide kt. O esnada cemaat namaza durmutu. Hz. Eb Bekir onun geldiini anlaynca ekilip mihrabkendisine brakmak istedi.Ancak Hz. Peygamber, yerinden ekilmemesive namaza devam etmesi iin iaret ederek Hz. Eb Bekirin yannda namaza durdu. Pazartesi gn sabah namazndan sonra Hz. Eb Bekir Hz. Peygamber'in hastalnn hafiflediini grd ve kendisinden izin alarak Snh mevkiindeki evine gitti. Baz sahbler de ilerine gittiler. O srada Hz. Peygamber'in hastal arlat. Son nefesini vermeden nce klelere iyi davranmay, onlar giydirmeyi, yedirmeyi, onlara yumuak sz sylemeyi ve namaza devam etmeyi tavsiye etti.*1015+ Hz. ienin bildirdiine gre Hz. Peygamber vefat etmeden nce hafif bir sesle L ilhe illallah, ruh teslimi ne eymi demi ve glkle iitilebilen son sz ise u olmutur: Maar-Refkl-Al (Yce Rabbimle beraber).*1016+ Hz. Peygamber bu szleri syledikten sonra ei Hz. ienin kollar arasnda, yerine hi kimseyi brakmadan,*1017+ 14 Reblevvel 11/8 Haziran 632 Pazartesi gn kuluk vakti ruhunu teslim etmitir. Hz. Peygamberin vefat Mslmanlar derinden zd ve mateme bodu. Hatta yle ki, onun gerekten lp lmediini soranlar, ldne inanmayanlar da oldu. Hz. mer klcn ekerek Reslllahn lmediini iddia etmi ve onun ldn syleyenlerin kellesini uuracan sylemitir. Vefat esnasnda Medinenin Snh mevkiindeki evinde bulunan Hz. Eb Bekir derhal gelerek doruca Hz. Peygamberin bulunduu odaya girdi. Yzn ap vefat etmi olduunu grnce gzlerinden yalar boand ve dudaklarndan u szler dkld: Sana her ey feda olsun! Allaha andolsun ki, lme iki kere uramayacaksn. Mukadder olan lm ite tattn, hayatta iken gzeldin, lmnde de gzelsin.*1018+ Hz. Eb Bekir bundan sonra odadan karak metin bir ekilde, aran halk teskin etmeyi baard. Hz. merin sylendiini duyunca onu susturarak konumaya balad. Allaha hamdettikten ve Hz. Peygambere salt ve selm getirdikten sonra u trih konumay yapt: nsanlar! Muhammede tapan bilsin ki Muhammed lmtr. Allaha ibadet edenler Onun diri ve lmsz olduunu bilirler. Allah Tel buyuruyor ki: Muhammed ancak bir peygamberdir. Ondan evvel nice peygamberler gelip gemitir. O lr veya ldrlrse siz gerisin geriye dnecek misiniz? Kim geri dnerse Allaha bir zarar vermez. Allah kredenlere mkafatlarn verir.*1019+ Hz. Eb Bekirin bu szleri Mslmanlar sakinletirdi.*1020+ Bundan sonra Hz. Eb Bekir ve Hz. mer, Hz. Peygamberin yakn akrabalar ile birlikte, Hz. Peygamberin cenazesinin bulunduu odaya girdiler. Bu arada ensarn, aralarndan birini halife semek zere Ben Side glgeliinde toplandna dair haber geldi. Hz. mer, yanna Hz. Eb Bekiri de alarak oraya gitti. Yolda Eb Ubeyde b. Cerrh da onlara katld. Halife seilen Hz. Eb Bekire ertesi gn Mescid-i Nebevde umum bat yapld.

244

Hz. Peygamberin cenazesini Hz. Ali ykad. Hz. Abbas, onun oullar Fazl ve Kusem ile sme b. Zeyd, Hz. Aliye yardmc oldular. Sal gn leye doru ykanp kefenleme ii tamamlandktan sonra Hz. Peygamberin cenazesi evinde bulunan serrin zerine konuldu. Mslmanlar grup grup odann alabilecei kadar sayda, nce erkekler, sonra hanmlar ve daha sonra da ocuklar ieriye girerek imamsz olarak cenaze namaz kldlar.*1021] Bu arada Hz. Peygamberin defnedilecei yer hususunda ihtilaf kt. Kimisi onun Mescid-i Nebevye, kimisi Bak Kabristan'na defnedilmesini syledi. Hz. Eb Bekir, Bir defasnda Peygamberin Ruhu kabzedilen her peygamber ancak ld yere defnedilmitir buyurduunu iitmitimdiyerek meseleyi halletti ve onun, vefat ettii yer olan Hz. ienin odasna defnedilmesine karar verildi.*1022+ Mezar Eb Talha el-Ensr (Zeyd b. Sehl) kazd. Hz. Peygamber vefat ettii gnn ertesi, yani Sal gn defnedildi. Kabrine Hz. Ali, Fazl b. Abbas, Kusem b. Abbas ve sme b. Zeydin indikleri rivayet edilir. Daha sonraki yllarda Hz. Eb Bekir ve Hz. mer de Hz. Peygamberin yanna defnedildiler. Aadaki ekilde grld gibi Hz. Peygamberin kabri kble tarafnda olup, Hz. Eb Bekirin ba Hz. Peygamberin omuz hizasna, Hz. merin ba da Hz. Eb Bekirin omuz hizasna gelecek ekilde defnedilmilerdir. Kble Hz. MUHAMMED* (s.a.s.) Dou Hz. EB BEKR* Bat Hz. MER* Kuzey Hz. Peygamberin Kabrinin Ravza-i Mutahharadaki Duruu 5- Hz. Peygamberin Miras Hz. Peygamberin mirasna gemeden nce onun geim kaynaklar hususuna temas etmek gerekir. O, ocukluk ve genlik alarnda amcas Eb Tlib'in himayesinde iken, evin geimi konusunda, zellikle ticri faaliyetlerinde ona yardmc olmutur. Eb Tlib seferlerinde onu da beraberinde gtryordu.*1023+ Hz. Peygamber'in, zengin bir hanm olan Hz. Hatice ile evlendikten sonra da ticr faaliyetlere devam ettii de bilinmektedir. Peygamberlii dneminde de Mekke'de muhtemelen ticrete devam ediyordu. Kur'n- Kerm'de akland zere, mriklerin taaccb ederek "Bu nasl Peygamber! Yemek yiyor, arlarda dolayor"*1024+ eklindeki ifadelerine baklrsa, o, ar/pazarda slm' tebli ve ihtiyacn temin yannda, muhtemelen alveri de yapyordu. Hz. Peygamber, ne peygamberlii ve ne de devlet bakanl karlnda herhangi bir cret almyordu. Kuran- Kerimde onun grevi karlnda cret istemediine ve karlk almadna dair pekok yet-i kerime bulunmaktadr.*1025+ Hz. Peygamber Medine dneminde gerek mecburi vergilerden ve gerekse fakirlere verilmesi gereken nafile
245

sadakalardan hi bir ekilde faydalanmazd. Vergilerin ve zekat gelirlerinin kendisi ve aile fertleri iin helal olmadn sylerdi. Hz. Peygamberin Geim Kaynaklar Ana Hatlaryla unlardr: a- Enfl Sresinin 41. yetinin hkmne gre ganimetin bete birinden ald hisse. Ayette geen Allah ve Reslnnhissesi bir kalem kabul edilirse bu, humusul-humus (bete birin bete biri) yani yzde drt oranndadr. Hz. Peygamber yine Enfl Sresinin 41. yetine gre savaa katlan gazi sfatyla, savaa itirak eden gazilere datlan bete drtten de hissesine deni almtr. Bunlarn dnda Hz. Peygamber, safiy denilen ve ganimet taksim edilmeden ncebakomutann seip beendii maldan sembolik olarak almtr. Bu ald, bazen bir kl, bazen bir at, bazen bir kle veya cariye veyahut da herhangi bir eya olmutur.*1026+ b- Hz. Peygamber hediye kabul ederdi. Dolaysyla onun bir gelir kaynan da kendisine hediye edilen ve balanan mallar oluturmaktadr. Mesela Ben Nadrden Muhayrk isminde bir Yahudi, Uhud Gazvesi'nde onun safnda savam, bu savata lmeden nce vasyet yoluyla yedi adet bahesini kendisine balamtr.*1027+ c- Bar yoluyla ele geirilen gayr-i mslim topraklarndan elde edilen arazi geliri. Mesela Fedek arazisi gibi. Hz. Peygamberin maddi mirasn menkul mallar ve gayr-i menkul mallar eklinde iki ksmda mtlaa etmek mmkndr. Menkul olanlar, para, zt eya, hayvan gibi mallardr. Hz. Peygamber hastal esnasnda yannda bulunan yedi (baz rivayetlerde beten dokuza kadar eitli rakamlar verilmektedir) dirhemin fakirlere datlmasn istemitir.*1028+ Bu bakmdan o, nakit miras brakmamtr. Daha nce klelelerini de azat ettiinden, vefat ettii esnada klesi ve cariyesi de yoktu. Baz kaynaklar onun geriye develerinin, giyim eyalarnn, yznn, baz aletlerin ve zrhnn kaldn kaydederler. phesiz hanmlarnn kulland ev eyalar bunlarn dndadr. Onun hayvanlar ile baz ev aletleri ve ayakkablarnn Ali ailesine verildii kaydedilir. Hrkas, klc ve yz ise devlete kalmtr. Gayr-i menkul mallara, yani arazilere gelince, Hz. Peygamberin vefatndan sonra kz Hz. Ftma bata olmak zere baz yakn akrabalar Hz. Eb Bekirden onun mirasn istediler. Hz. Eb Bekir, Reslllahn"Biz peygamberler miras brakmayz, braktmz sadakadr"*1029+ buyurduunu syleyerek, onun terekesini taksim etmeyeceini, ancak hayatta iken kendisinin bakmakla mkellefolduklarnabakacan ve onun sarfettii yerlere de aynen sarfedeceini bildirdi.*1030+ Hz. Peygamber Fedek arazisinin gelirlerini ailesinin giderleri iin harcar, amme ilerine, yolcu ve misafirlere sarfederdi. Dolaysyla Hz. Peygamber, arazileri intifa hakk kendinde kalmak artyla kamunun istifadesine vakfetmitir. Hz. Peygamberin sahip olduu arazileri, vefatndan sonradevlete mledildi. Hz. Eb Bekir burann gelirlerini aynen Reslllahn harcad yerlere sarfederdi. Fedek, Hulef-i Ridn dneminde de hazineye ait olarak kalm ve Hz. Eb Bekirin uygulamasna devam edilmitir. Hz. Peygamberin hanmlarnn oturmakta olduu odalar Hz. Peygamber vasiyet yoluyla onlara brakmtr. Buna gre onlar burada oturacaklar, dnyadan ayrlnca da bu odalar, araziler gibiReslllahn sadakalar arasna katlacakt.*1031+
246

Hz. Peygamberin manevi miras Kuran ve Snnettir. Hz. Peygamberin ahirete irtihalinden sonra da Mslmanlar Kuran ve snnete sahip kmlar ve bu uurda bykgayret gstermilerdir. Bu gayret sonucunda hem Kuran ve Snnetteki prensipleri gnlk hayatlarna uygulamlar ve hem de saylar milyonlarla ifade edilen Kuran nshalar, tefsirler ve hadis eserleriyle Kuran ve snneti kltrel hayatlarnn temel talar yapmlardr. 6- Hz. Peygamber'in Medine Dnemi'ndeki Mesajna Toplu Bir Bak Hz. Peygamber'in Medine dnemindeki faaliyetlerini ele alrken Kur'an- Kerim yetlerine yer vermi bulunuyoruz. Fakat bu dnemdeki mesajnn daha iyi anlalabilmesi iin Medine dneminde nzil olan vahiylere topluca gz atmak gerekir. Kur'n- Kerim'in Medine'de nzil olan ksm incelendiinde grlmektedir ki, Mekke dneminde belirlenen kurallar ve esaslar Medine dneminde de vurgulanm, gelien artlara, Mslmanlarn mstakil bir ynetime, yurda, topluma ve istikrarl bir hayata sahip olularna bal olarak bir ksm prensipler de yeniden konulmutur. Tevhid, hiret gibi inan esaslaryla ilgili hususlar, hicretten sonra inen yet ve srelerde de tekrar tekrar hatrlatlmtr. Kur'n'n Allah kelm ve hidayet kayna olduu belirtilmi, Kur'n zerinde gerei gibi dnlmesi istenmitir. Hz. Muhammed (s.a.s.)'in peygamberliinin gereklilii zerinde durulmutur. Din hrriyeti teminat altna alnm; dinde zorlama olmad bildirilmi, slm'da ftrat zorlayan hibir gln bulunmad belirtilmitir. M'minlerin, inkrclarn ve ikiyzllerin temel vasflar aklanmtr. Gerekli durumlarda ibirlii yaplabilmekle birlikte, inkrclarn dost edinilmemesi sk sk vurgulanmtr. Ehl-i kitaba mensup zmrelerle ilikiler ve onlarn hareketlerine kar taknlacak tavrlarla ilgili eitli dzenlemeler yaplmtr. nceki peygamberlerin ve milletlerin kssalar Medine dneminde nzil olan ayetlerde de anlatlmtr. badetler, Medine dneminde de zerinde titizlikle durulan hususlardr. Her eyden evvel Allah'a ibadet emredilmi, namaz ve zekat zerinde tekrar tekrar durulmutur. Hicretten sonra toplu ibadet uygulamalarna geildii, cuma, bayram ve vakit namazlarnn toplu olarak klnmas ynnde faaliyetlere vebunun gereklemesi iin daha hicretin ilk gnlerinden itibaren mescitlerin inasna baland grlmektedir. Mekke dneminde zekat bu defa hicretin ikinci ylnda farz klnm ve bu tarihten itibaren merkez idare tarafndan toplanmaya balanm ve datlaca gruplar da aka belirtilmitir. Medine dneminde oru ve hac farz klnmtr. nan ile amel arasnda uyum bulunmas istenmi, bu konuda yle buyrulmutur: "Ey inananlar! Yapmayacanz eyleri niin sylyorsunuz?"*1032+ Sosyal konularda dzenlemeler gerekletirilmitir. Szgelii yetimlerin hakknn korunmasna, infaka, yani Allah rzas iin harcamaya, maddi- manevi yardmlamaya, hayr ilemeye tevik edilmitir. u var ki, gsteri iin yaplan yardm da ho karlanmamtr. M'minlerin kardelii*1033+ ve nihayet insanlarn kardelii*1034+ vurgulanmtr. ekime ve srtme yasaklanm; birlik ve bar tevik edilmitir. slm'n birletirici ve beraberlii salayc rol dile getirilmi, iyilii emredip ktl yasaklama sk sk tekrarlanmtr. Kin ve dmanla sevkeden sebeplerden toplumun arndrlmas istenmitir. Szgelii olaylarn doruluunun aratrlmas ngrlmtr. Eitim faaliyetleri daha dzenli hale getirilmitir. Krkrne eskiye balanp yeni dncelere kulak vermemek ktlenmi, aklc hareket edilmesi istenmitir.
247

Ahlak alannda zerinde durulan hususlara gelince, iyi huylar sk sk dile getirilmitir. nanma ile birlikte drst yaama da Kur'n'n mesajnda nemli yer tutar. yilik, sabr, drstlk, kr, gzel sz ve hogr, emanete riayet, hayr yapma, akrabann, yetimlerin, komularn, yoksullarn, yolcularn ve arkadalarn haklarna riayet, alak gnlllk gibi hasletlervlm, emredilmi, szgelii evlere girme adab gibi birtakm grg kurallar ilenmitir. Adalet zerinde Medine dneminde de nemle durulmutur. Esasnda, borlar, antlamalar, ahitlikler, eitli sulara kar ngrlen cezalar gibi hukk dzenlemelerin de adaletin tesisine ynelik olduu sylenebilir. yi huylar vlp gzler nne serilirken, kt huylar ve bu huylara sahip olanlar da yerilmitir. Alay, cimrilik, iftira, ikiyzllk, alm satmak, riya, arap, kumar, fuhu, zulm, haksz ve haram mal yemek, hrszlk, arkadan ekitirme, ekememezlik, sizan, kusur aratrma, adam ldrmek gibi hususlar ktlenip yasaklanm; can, mal ve namus gvenlii getirilmitir. Hainlere taraf olunmamas emredilmitir. Allah'n, kendini beenen ve bbrlenen kimseleri sevmedii belirtilmitir. Drstlk, doruluktan ayrlmama zerinde durulmu, mesel, insanlarn yapmayaca eyleri sylemesinin Allah katnda byk nefretle karlanaca bildirilmitir. Bilgisiz konumama istenmitir. Ekonomik alanda yeni dzenlemeler yaplm, rib ak ve kesin bir ekilde yasakedilmi, bu ile uraanlar eletirilmitir. Helal ve temiz eyleri yeme, alma,yetimlerin ve reit olmayanlarn maln koruma altna alma gibi hususlar zerinde durulmutur. ahitlik, borlarn kayd, aile hukuku gibi eitli hukk dzenlemeler gerekletirilmitir. Devlet idaresiyle ilgili olarak istire ve grevin liyakat sahiplerine verilmesi gibi baz temel ilkeler belirlenmitir. Allah ve Resl'ne itaatin gereklilii vurgulanmtr. Hicretten sonra Mslmanlar artk bir yurda sahip olduklar iin, yurt savunmas anlay gelitirilmi ve bunun gereklemesi iin gerekli admlar atlmtr. Bu konuyla ilgili olarak bar zerinde durulmu, barn hayrlara vesile olan bir uygulama ve davran biimi olduu bildirilmi ve gerektiinde de gerekleen savala ilgili birtakm esaslar konulmutur. M'minler, akitlerini yerine getirmeye arlmtr. Hz. Peygamber'in, yukardaki hususlar zerindeki uygulamalarn kitabmzn eitli ksmlarnda aklam bulunuyoruz. Grlyor ki, Kur'n, Hz. Peygamber'in sretinin genel erevesini izmi, onun uyaca kurallar ana hatlaryla belirlemitir. Nitekim Hz. Peygamber'i en iyi ve yakndan tanyan aile fertlerinin deerlendirmesi de bu yndedir. Hz. ie, bir soru zerine Peygamber'in ahlknn Kur'n ahlk olduunu*1035+ aklamtr. Ahlk, geni anlamda kiinin huylar ve bu huylarnn dorultusunda gerekletirdii davranlarn btn olarak dnldnde, Hz. Peygamber'in ahlknn ve faaliyetlerinin Kur'n'n bir uygulamas olduu grlr.

SONSZ

Hz. Peygamber'in hayatn, faaliyetlerini, kendi dnemine ve vefatndan sonra da XIV asrdr gnmze dek insanlara k tutan ve hlen de tutmaya devam eden davranlarndan bir ksmn bu almada ortaya koymaya altk. Hz. Muhammed (s.a.s.) 23 yllk
248

peygamberlik dnemi boyunca iyi ve doru ilkeleri verimli uygulamalara dntrmtr. Bu erevede putperestliin yerine tevhidi, zulmn yerine adaleti, dmanln yerine kardelii, srtmenin yerine dayanmay getirme gayreti iinde olmutur. Savan yerine barn hakim olmasn hedeflemitir. Doruluk, nezaket, gvenilirlik, adalet, hogr, zgecilik ve cmertlik gibi ahlk davranlaryla insanlara rnek olmutur. Buna karlk kan davas, gasp, soygun, iddet, intikam, kin beslemek, iki, kumar, hrszlk, yetim mal yemek, yalan, gybet, bencillik, ekememezlik, kouculuk gibi fert ve toplumun huzurunu bozan davranlarla mcadele etmitir. Toplumsal hayat iin gerekli olan temel deiiklikleri gerekletirmitir. Btn bu faaliyetlerinin sonucu olarak, vahyin nda, mkemmel kiiliiyle ekonomik, sosyal, kltrel ve ahlk alanlarda gerekletirdii uygulamalar sayesinde "chiliye" olarak nitelendirilen ve temel zellikleri bilgisizlik, putperestlik, kabile asabiyeti, zorbalk, zulm, hakszlk, babozukluk, merkez otoriteden yoksunluk, adaletsizlik, bar ve nizamdan uzak bir hayat, ocuklar ldrmek, vahiyane hareketler, kan davas gibi davranlar olan bir dnemi kapatarak yerine sulh ve sknun hakim olduu yepyeni bir toplum oluturmutur. Hz. Peygamber'in vefatndan sonra da Mslmanlar, onun uygulamalarn bilgi ve dnce szgecinden geirerek hayatlarna uygulamlardr. nsanlar, nesiller boyu onun hamurunda yorulmulardr. Onun zamannda nveleri oluan yapdan faydalanarak ksa sre sonra orijinal bir medeniyet, yani slm medeniyetini kurmulardr. slm sanatn, bilimini, felsefesini, ahlakn oluturmulardr. slm medeniyetini meydana getiren unsurlarn kaynaklarn aratracak olursak, en bata Hz. Peygamber'in faaliyetlerinin bulunduunu grrz. Hz. Peygamber'in ilme ve renmeye verdii nem slm dnyasnda ilmin ve ilim kurumlarnn olumasna ve gelimesine zemin hazrlamtr. Salk ve temizlie verdii nem slm dnyasnda salk kurumlarnn ve tp bilimlerinin gelimesine yol amtr. Sosyal dayanmaya ve yardmlamaya, yetimlere, yallara, yoksullara, zrllere verdii deer, vakflar ve dier sosyal yardm kurumlarnn olumasna katkda bulunmutur. Adalete verdii nem adl kurumlarn olumasn etkilemitir. almaya, retime ve ticarete verdii nem slm dnyasnda ekonomik canlla vesile olmutur. Aileye, akraba dayanmasna ve akrabalar arasnda yardmlamaya verdii nem, aile kurumunun salam bir ekilde ayakta durmasnn yannda, belki gnmzde bile byk lde olumlu etkisine ahit olduumuz gelir dkl sebebiyle ortaya kabilecek bunalmlarn nlenmesine vesile olmutur. Estetie ve gzellie verdii nem slm sanatlarnn douuna temel tekil etmitir. Gayri mslimlere din, hukk ve adl muhtariyet vererek ve kltrel kimliklerini korumalarna msade ederek, ok sayda din-kltrel grubun birarada yaayabileceinin en gzel rneini gstermitir. Bu davran ile hogrnn gelimesine nclk etmitir. Bu tutumu daha sonraki yzyllarda Mslmanlar iin rnek olduu gibi, dier medeniyetler iin de bir model tekil etmitir. Hz. Muhammed (s.a.s.)'in hayat, kiilii ve faaliyetleri slm dnyasnda ok sayda esere konu olduu gibi, Bat'da da edebiyatlarn, bilim adamlarnn ve idarecilerin ilgi alanna girmitir. Hz. Muhammed (s.a.s.)'in mesaj amzda da insanlk iin nemini, deerini ve canlln korumaktadr. Her eyden evvel, Hz. Peygamber gnlk hayatmzdaki yerini muhafaza etmektedir. Mutlu bir aile yuvasnn oluturulmasndan tutalm, iyilik yapma duygusuna sahip bulunmamzda, fakiri korumamzda, zrllere kar yaklammzda, manev hayatmza g salamada, byklere sayg, kklere sevgi gstermemizde, ticar hayatta drstle nem vermemizde, asker ocann peygamber oca saylmasnda, kazancmz helalinden kazanma, sevgi ve saygya dayal bir toplum hayat oluturma gibi ok sayda alanda duygu ve
249

dncelerimizi besleyen en nemli kaynak Hz. Peygamber'dir. amzda kar karya kaldmz bir ksm problemlerin zmnde onun hayatndan alabileceimiz rnekler bulunmaktadr. Szgelimi insanln zararna gelien iddet, alkol ve uyuturucu alkanl gibi kt alknlklarla mcadelede onun ortaya koyduu uygulamalar, on drt yzyldan beri slam dnyasnda byk lde olumlu etkide bulunduu gibi, gnmzde de deerini ve nemini korumaktadr. amzn olumlu alanda ykselen deerlerinden birisi insan haklardr. Ancak yakn tarihimizde dnyann pek ok yerinde en temel insan haklar olan can, mal ve rz gvenlii ihlalleri meydana gelmitir ve halen de gelmektedir. Halbuki on drt asr nce Hz. Peygamber tm faaliyetlerinde insanlarn can, mal ve rz emniyetini dikkate almtr. Bir dier ykselen deer "Hukukun stnl"dr. Hz. Peygamber'in adalete verdii nem dikkate alndnda, gerekten hukukun stnl prensibine riayet ettii ve Kur'an'n bu konudaki ilkelerini uygulama alanna koyduu grlmektedir. Bir dier husus, amzn deiim a olmasdr. Deiimin en nemli unsurlarndan birisi teknolojidir. Hz. Muhammed (s.a.s.), savunma dahil pek ok alanda yeni teknolojileri yakndan takip etmi ve uygulama alanna koymutur. Buna ek olarak, teknolojik gelimeler gl ve dinamik ahlk ilkelerle kontrol altnda tutulmaldr. Aksi takdirde, esasnda insanln refah ve mutluluunu temin amacyla gelitirilen teknoloji, ayn zamanda dnyann ve insanln geleceini tehlikeye srkleyebilecek tahribata da yol aabilir. Bu tr olumsuz etkileri grmek iin, gnmz dnya sorunlar zerine yazlm bir ka esere gz atmak yeterlidir. Gnmzde olumlu ynde gelien bir dier deer, birarada yaama tecrbeleridir. Peygamberimiz ok sayda din-kltrel zellie sahip insann birarada yaayabileceini uygulamalaryla gstermitir. Bu hususla ilgili rnekler Medine Vesikas, Hristiyanlarla ve Yahudilerle ilikilerin ele alnd blmlerde ilenmitir. Hz. Peygamber'in mesajnn ierdii deerler sistemi evrensel nitelie sahiptir. Bir baka deyile mesaj, evrensel deerlerin mesajdr. Vahiy srecinde bireysel ve toplumsal dzeyde uygulama alanna konulan adalet, hogr...gibi deerler, btn insanlar kuatan, adan aa, lkeden lkeye deimeyen, her corafyada, her toplumda ve her zaman geerli olabilen, her ortamda davran ve uygulamalara yanstlabilen niteliktedir. Onun mesajnn evrensel oluu, bizzat Kur'an- Kerim'de ifade edilmitir. Ayn zamanda Hz. Peygamber'in slm' yayma ve geniletme faaliyetleri bir btn olarak dikkate alndnda, mesaj evrensel kabul ettii ve uygulamay da bu ynde gerekletirdii grlmektedir. Onun getirdii mesaj, kayna ve nitelii bakmndan evrenseldir. Her eyden nce mesajn kayna, birletirici kuatc bir kaynak olan ve evreni yaratan Yce Allah'tr. Hz. Peygamber getirdii evrensel deerleri bizzat kendisi yaam, uygulam, evresine rnek olmu, herkesin anlayabilecei bir dille yaygnlamasn, topluma yerlemesinive gelecek iin de yol gsterici olmasn salamtr. phesiz bu evrensellik, mesajn, nce Hz. Peygamber'in iinde yaad topluma ynelik olmasyla hi bir surette elimez. Ayn zamanda mesaj, nitelii bakmndan evrenseldir. Mesajn ierdii deerler sistemi, temel haklar asndan, yanl deil, evrenseldir. Uygulama da bu izgide gereklemitir. Mesaj, kendinden olmayanlar dlayarak deil, btn insanl kucaklayarak evrensel olma zelliine sahiptir. Hz. Peygamber'in mesaj, slm tarihi boyunca, az sayda da olsa istisnalar bulunmakla birlikte, onun gsterdii izgide ve faaliyetleri nda, yani evrensel boyutu dikkate alnarak uygulanmtr. Mesel insana, insanlarn can, mal ve rz gvenliine verdii deerin yansmalarna iaret edelim. Klasik dnem slm tarihinde Kuds'n sadece iki fetih ve bir igal karsndaki durumuna karlatrmal bir bak, bu hususun net bir ekilde anlalmasn
250

salayacaktr. Hz. mer Kuds' bar yoluyla fethetmi, gayr-i mslim halkn can ve mal gvenliini, kararlatrlan bir vergi karlnda antlama ile gvence altna almtr. Ama ehrin 492/1099 ylnda Hallar tarafndan igalinde ise, tm mslmanlar ldrlm, yahudiler mslmanlara yardm ettikleri gerekesiyle, sndklar sinagoglarla birlikte yaklm, cesetler, sokaklarda, dize kadar ykselen kan glnn iinde kalmtr. Buna karlk Hallarn elindeki Kuds'n Selahaddin-i Eyyb tarafndan 583/1187 ylndaki fethinde ise kimsenin burnu kanamam, Hallar fidye karlnda serbest braklmtr. Bu karlatrmay yapmaktaki amacmz, iki uygarlk arasndaki izgiyi kalnlatrmak veya netletirmek deil, deerlere bak ve pratikteki uygulama konusundaki fark yanstmaktr. Hz. Peygamber'in getirdii evrensel deerlerin kendi insanmza ve ada dnyaya tantlmas ve tm insanln istifadesine sunulmas iin, bunlarn ncelikle evrensel boyutta canlandrlmas gerekmektedir. Bugn bu deerler gzel bir ekilde ortaya konularak kavranr, zmsenir, yaanan kltrn paras haline dntrlebilir, insan ilikilerine yanstlabilirse, kreselleen dnyada kimliimizi daha iyi koruyabilir, bakalarnn deerlerini doru bir ekilde anlamlandrabilir, onlarla daha salkl ilikiler iine girebiliriz. te yandan kendi insanmzn ve slam dnyasnn yansra, btn insanln deerler konusundaki ihtiyalarna, beklentilerine ve zlemlerine de cevap verebiliriz. Bu, insanln evrensel huzuruna ve kurtuluuna katkda bulunmak demektir. Bunu yaparken, btn dnyann olumlu dnce rnlerinden yararlanlabilecei de unutulmamaldr. nk esasnda Hz. Peygamber de insanln olumlu birikimlerinden faydalanmaya akt.

251