You are on page 1of 12

Nmerik Analizin Amac Matematiksel problemlerin zmlenebilmesi iin uygun ve en iyi yaklam veren yntemleri bulmak, ayrca bunlardan

anlaml ve faydal sonular karmaktr. zm istenen problemi tanmlamak ve sonuca varacak yntemi saptamak genellikle ayn bilim adamnn iidir. Bu nedenle problemi tanmlayann bir nmerik analizcinin sahip olduu bilgilerin en azna sahip olmas gerekir. Problemin zmnde bir takm aamalardan geilerek sonuca varlr. Bu aamalardan ilki problemin formle edilmesidir. Fiziksel bir olayn matematiksel modelinin formle edilmesinde nmerik analizci, problemini bilgisayar ile zmleyebileceini gznnde bulundurmaldr. Formlasyon yapldktan sonra problemin zm iin hata analizi ile birlikte nmerik yntem en iyi yaklamla sonu elde edilecek ekilde seilmelidir. Nmerik zm yntemi, belirtilen ya da istenilen hasslktaki yaklamla ve belli sayda ardk tekrar ilemlerinden sonra matematiksel probleme zm getirmelidir. Nmerik zm yntemleri genellikle nceden saptanm aritmetik ve mantksal ilemlerden oluur. Bu ilemlerin tmne zm algoritmas denir. Algoritma belli sayda ilemlerden sonra probleme zm getirir. Problemin bilgisayar ile zmnde nc aama, algoritmann bilgisayarda zmn salayacak programlama aamasdr. Programlama; C, Pascal, Basic, Cobol, Fortran gibi bilgisayar dillerinden birisi ile yaplr.

Nmerik Analizde Problem Trleri: 1. Yaklak hesaplamalar Enterpolasyon ntegrasyon Trev ve diferansiyel Serilerin toplam Eri Uydurulmas 2. Fonksiyonel Denklemler Adi Diferansiyel Denklemler Ksmi Trevli Diferansiyel Denklemler Minimizasyon ntegral Denklemler Benzeim (Simulation) 3. Cebir Kk Bulma Lineer Denklem Sistemleri Lineer Olmayan Denklem Sistemleri 4. Matris Problemleri Lineer Denklemler Determinant Bir Matrisin nversi z deer ve z vektrler

Sonlu Farklar Sonlu farklar hesab nmerik analizde geni kullanlma alanna sahiptir. Matematiksel problemler deikenlerin srekli fonksiyonlar olarak verilir ve bu fonksiyonlar kapal bir formlle tanmlanr (rnein; y = f ( x) = 3x 2 + 5 x 6 ). Bamsz deikenlerin verilmi deerleri iin fonksiyonlarn deerleri hesaplanabilir. Bir baka ekilde de fonksiyon, bamsz deikenlerin her bir deerine karlk gelen deerlerin bir cmlesi (rnein; x1 , y1; x2 , y 2 ; x3 , y3 ) olarak tanmlanabilir. Bu durumda sreklilik aralnda herhangi bir noktada formlle tanmlama yoktur. Sonlu farklar kullanlarak, araln iinde herhangi bir noktada fonksiyonun deeri iin iyi bir yaklam bulmak mmkndr. leri Farklar Bir y = f (x) fonksiyonu verildiinde,

f ( x) = f ( x + h) f ( x)
eklinde tanmlanan ilemi yaptran sembolne ileri fark operatr denir. Burada h, fark aral, adm olarak adlandrlmtr. f (x) yada y ifadesine f(x) fonksiyonunun birinci mertebeden ileriye fark denir.
2 f(x) fonksiyonunun ikinci mertebeden ileriye fark, f ( x) eklinde gsterilir ve

2 f ( x) = [f ( x)] = [ f ( x + h) f ( x)]

eklinde

ifade

edilir.

En

genel

halde, f ( x) = f i

ve

f ( x + kh) = f i+k ile gsterilmek zere

n f ( x ) = ( n 1 f i ) = n 1 f i +1 n 1 f i

f ( x )

eklinde tanmlanr. Bir Polinomun Farklar Bir polinomun y0 , y1 , y2 ,..., yn +1 gibi n+2 deerinin verilmi olduu kabul edilirse, bu deerler yardmyla oluturulan

y0 = y1 y0

y1 = y2 y1 y2 = y3 y2
. . . . . . . . .

yn = yn+1 yn
farklarna verilen polinomun birinci dereceden ileri farklar denir. Birinci dereceden ileri farklar ile,

2 y0 = y1 y0
2 y1 = y 2 y1 2 y2 = y3 y2 . . . . . . . . .
2 y n1 = y n y n1

eklinde elde edilen farklara verilen polinomun ikinci dereceden ileri farklar denir. y = f (x) polinomunda x = a + kh dnm yapldnda y ler yk ile gsterilsin. Yani yk = f (a + kh) olur ki bu durumda,

yk = yk +1 yk
fark k nc birinci mertebeden ileri fark olarak adlandrlr. k = 0, 1, 2, . . . alnrsa x in ardk deerleri iin y fonksiyonunun ileri fark tablosu aadaki gibi hesaplanr.
x

a
a+h

y y0 = f ( a )
y1 = f (a + h )

2 y

3 y

a + 2h

y2 = f ( a + 2h )

a + 3h
a + 4h

y3 = f ( a + 3h )

y2 = y3 y2 y1 = y 2 y1 3 y = 2 y 2 y 1 2 1 2 y 2 = y3 y 2 y3 = y 4 y 3
2

y0 = y1 y0 2 y1 = y 2 y1 y0 = y1 y0

3 y 0 = 2 y1 2 y 0

y4 = f ( a + 4 h )

Blnm Farklar
x in x0 , x1 , . . ., xn deerleri iin srasyla f(x0), f(x1), . . ., f(xn) deerlerini alan bir fonksiyon iin f(x) in herhangi iki ardk deeri f(xi) ve f(xj) ise birinci blnm fark,

f ( x j ) f ( xi ) f ( xi , x j ) = x j xi

forml ile tanmlanr. Benzer ekilde f(x) in iki tane birinci blnm fark f(xi, xj) ve f(xj, xk) ise ikinci blnm fark,

f ( x j , xk ) f ( xi , x j ) f ( xi , x j , xk ) = xk xi
olur. Blnm farklar baka notasyonlarla da gsterilebilirler. rnein, f(xi, xj, xk ) yerine [xi, xj, xk] gibi. Bir baka rnek olarak nc dereceden f(x0, x1, x2, x3 ) blnm farkn alrsak,

f ( x0 , x1 , x2 , x3 ) =

f ( x1 , x2 , x3 ) f ( x0 , x1 , x2 ) x3 x0

forml ile hesaplanr. y = f (x ) fonksiyonu iin blnm fark tablosu,


x x0 x1 x2 x3 f (x ) f (x0 ) f (x1 ) f (x2 ) f (x3 )

f (x0 , x1 ) f (x1 , x2 ) f (x2 , x3 )

f (x0 , x1 , x2 ) f (x1 , x2 , x3 )

f (x0 , x1 , x2 , x3 )

eklinde ifade edilebilir. RNEK: y = x2 fonksiyonunun x = 0, 1, 3, 4, 7 deerleri iin blnm fark tablosunu oluturunuz. x f (x) 0 0 1 1 1 1 4 3 9 1 7 4 16 1 11 7 49

ENTERPOLASYON Matematiksel problemler deikenlerin srekli fonksiyonlar olarak ifade edilebilir. Bu fonksiyonlar kapal bir formlle tanmlanr ve bamsz deikenlerin deerleri iin fonksiyonlarn deerleri hesaplanr. Fonksiyonlar, bamsz deikenlerin her bir deerine karlk gelen fonksiyon deerlerinin bir cmlesi olarak da tanmlanabilir. Bu durumda kapal bir forml verilmemitir. Sonlu farklar kullanlarak, deikenlerin herhangi bir ara deerine karlk gelen fonksiyon deerleri iin iyi bir yaklam bulunabilir. Pratikte karlalan problemlerin ounu kapal bir forml eklinde tanmlamak mmkn ise de, ayrk noktalar cmlesinde sonlu farklar

kullanlarak zm elde etmek daha kolay olduu iin daha fazla tercih edilir. Veri noktalar arasnda ara deer hesab gereksinim problemi fen ve mhendislikte ska karlalr. rnein, bir bina iin bilgisayarl enerji kontrol sistemi dizaynnda giri verisi olarak, hergn binada meydana gelen tipik s deiimi gerekebilir. rnek s deerleri ayrk zaman noktalarnda bina iinde llmelidir. Bununla birlikte enerji kontrol sistemi bilgisayar program iin, rnek olarak saatlik artlarla s lmleri gerekebilir. Bu problemi zmenin bir yolu llen s deerlerinin, lm zamanlar arasndaki ara deerleri iin bir eri ile tarif edilmesidir. Btn enterpolasyon algoritmalarnn temeli, veri izelgesinin bir alt kmesi iin baz fonksiyonlar ya da eri tipleri uydurmaktr. Enterpolasyon algoritmalarnn erileri, gerek fonksiyon erilerinden farkldr. Genel anlamda enterpolasyon, bilinmeyen bir f (x ) fonksiyonunun gibi ayrk noktalarda bilinen x0 , x1 , x2 ,..., xn f (x0 ), f (x1 ), f (x2 ),..., f (xn ) deerlerini kullanarak, bu fonksiyonun daha basit ve bilinen bir P(x ) fonksiyonu ile ifade edilmesi ilemidir. Bu P(x ) fonksiyonuna, enterpolasyon fonksiyonu ad verilir. Enterpolasyon fonksiyonunun seiminde, balca iki teorem kullanlr.

[a, b] aralnda srekli f (x ) fonksiyonu 1. Eer enterpolasyon fonksiyonu olarak polinom kullanlabilir. 2. Periyodu 2 olan herhangi bir srekli fonksiyon iin
P(x ) = ak cos kx + bk sin kx
k =0 k =1 n n

ise,

eklinde sonlu bir trigonometrik seri enterpolasyon fonksiyonu olarak kullanlabilir. Lineer Enterpolasyon Belirsiz katsaylar yntemine bir rnek olarak, en basit durum lineer enterpolasyondur ve enterpolasyon fonksiyonu dz bir izgiden oluur. lineer enterpolasyon fonksiyonu,

P(x ) = b0 + b1 x
eklinde ifade edilebilir. Burada iki adet bilinmeyen katsay (b0, b1) bulunmaktadr. Katsay deerlerini elde etmek iin en az iki adet deiken deeri ve bu deikenlere karlk gelen gerek fonksiyon deerleri bilinmelidir. Bilinen deiken deerleri xi ve xi+1, fonksiyon deerleri de srasyla f(xi) ve f(xi+1) olsun, denklemde xi , f(xi) ve xi+1, f(xi+1) deerleri kullanlarak,

f (xi ) = b0 + b1 xi

f (xi +1 ) = b0 + b1 xi +1
elde edilen iki bilinmeyenli iki denklem zlerek

f ( xi ) f ( xi+1 ) b0 = f ( xi ) xi xi xi+1

b1 =

f ( xi ) f ( xi +1 ) xi xi +1

denklemin katsaylar bulunarak,

f ( xi ) f ( xi +1 ) f ( xi ) f ( xi +1 ) P( x) = f ( xi ) xi + x xi xi +1 xi xi +1
elde edilir.

RNEK : f ( x) = x 3 fonksiyonunun deerleri tabloda verilmitir. x = 2.2 iin enterpolasyon fonksiyonunun deerini bulalm. x 0 1 2 3 4 f(x) 0 1 8 27 64 Burada xi ve xi+1 iin 2 ve 3 deerleri, f(xi) ve f(xi+1) iin de 8 ve 27 deerleri tablodan alnr. (5) denklemi kullanlarak,

8 27 8 27 P( x) = 8 2 + 2 3 x 23
olur ve lineer enterpolasyon fonksiyonu

P ( x ) = 30 + 19 x
olarak elde edilir. Enterpolasyon fonksiyonu x = 2.2 nin kpn 11.8 olarak bulmutur. Gerek deer olarak 2.2 nin kp 10.648 dir. Enterpolasyon hatas 1.152 ya da % 10.8 olarak gerekleti. Ayn denklemde x = 4 iin enterpolasyon deeri % 28 hata ile 46 olarak hesapland. Bu durum ekilden de grlmektedir. Lineer enterpolasyon fonksiyonu elde edilirken daima hesaplanacak deerin arada kald bilinen snr deerleri kullanlmaldr. Snr deerlerin dnda kalan blge iin hesaplanan fonksiyon deerlerinde hata oran artabilmektedir.

Gregory-Newton Enterpolasyon Yntemi Bir f (x ) fonksiyonunun x1 , x2 , xn+1 gibi aralklar eit olan ayrk noktalarda bilinen f (x1 ), f (x2 ), , f (xn+1 ) deerleri varsa ve bu f (x ) fonksiyonunun, enterpolasyon fonksiyonu P (x) i veren GregoryNewton enterpolasyon ynteminde, n. dereceden bir enterpolasyon polinomu,

P(x ) = a1 + a2 (x x1 ) + a3 (x x1 )(x x2 ) + a4 (x x1 )(x x2 )(x x3 ) + ... + an (x x1 )(x x2 )...(x xn 1 ) + an + 1 (x x1 )(x x2 )...(x xn )

eklinde ifade edilmitir. Buradaki bilinmeyen katsaylardan a1 iin, eitlikte x ve P(x) yerine srasyla x1 ve f (x1 ) deerleri yazlrsa,
a1 = f (x1 )

olarak elde edilir. a2 bilinmeyen katsaysnn zm iin, eitlikte x ve P(x) yerine srasyla x2 ve f (x2 ) deerleri yazlrsa,
f (x2 ) a1 f (x2 ) f (x1 ) = x2 x1 x2 x1 eklindedir. Elde edilen a1 ve a2 deerleri ile x3 , f (x3 ) kullanlarak a3 iin denklemden, a2 =

f (x3 ) = a1 + a2 (x3 x1 ) + a3 (x3 x1 )(x3 x2 )


bulunur, buradan a3 zlerek,

a3 =
eklinde elde edilir. RNEK :
x F(x)

f (x3 ) a1 a2 (x3 x1 ) (x3 x1 )(x3 x2 )

1 1

2 8

3 27

4 64

Tablo deerleri kullanlarak Gregory-Newton yntemiyle ikinci dereceden bir polinom iin, nce [1, 1] kullanlarak,

a1 = f (x1 ) = 1

ve [2, 8] kullanlarak denklemden,

a2 =

ve son olarak [3, 27] deeri kullanlarak denklemden,

8 1 =7 2 1

a3 =

27 1 7(3 1) =6 (3 1)(3 2)

eklinde katsaylar elde edilir. Katsaylar yerine yazlarak,

P( x) = 1 + 7( x 1) + 6( x 1)( x 2) olur. Denklem dzenlendiinde enterpolasyon polinomu,


P ( x) = 6 11x + 6 x 2 olarak elde edilmitir. x = 2.2 iin P(2.2) = 10.84 deeri elde edilir.
RNEK : 40o ve 72o C scaklk deerleri arasndaki suyun buhar basnc verileri aadaki tabloda verildii gibidir. T(oC) 40 48 56 64 72 P(mm Hg) 55.3 83.7 123.8 179.2 254.5 Enterpolasyon polinomunda 52oC iin buhar basnc ?

You might also like