Abdulhamit Birk

Diyanet Vakf Yaynlar

KIRAAT LM ve TARH

Abdlhamit BRI1K: 1963 ylnda Ouzeli'nde (Gaziantep) dodu. Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi'ni (1987) bitirdi. Ayn niversitede Tefsir alannda yksek lisans (1990) ve doktora (1996) eitimi grd. Aratrma maksadyla 2 yl Pakistan ve Hindistan'da, 1 yl da ngiltere'de bulundu. Babakanlk Osmanl Arivi, TDV slm Aratrmalar Merkezi ve Trkmen Devlet niversitesi lahiyat Fakltesi'nde grev yaptktan sonra 2001 ylnda U lahiyat Fakltesi'ne Tefsir Yardmc-Doenti olarak atand. Arapa, ngilizce ve Urduca bilen Bink'n kitap, makale, bildiri, ansiklopedi maddesi ve eviri almalar bulunmaktadr.

NSZ

Yce Kitabmz Kur'n- Kerm, indii gnden itibaren bir yandan zengin anlam dnyasyla ve insanlann problemlerine getirdii zmlerle dier yandan da kendisine zg msiki ve okunu tarzyla insanlar derinden etkilemitir. Hz, Peygamber (s.a.) Kur'n' doru ve gzel okuma noktasnda Cebrail araclyla eitilmi, kendisi de benzer eitimi ashab zerinde icra etmitir. Reslullah ashb ierisindeki gzel seslileri ve gl ezberleme yeteneine sahip olanian Kur'n kraati iin tevik etmi hatt zel olarak yetitirmitir. Resl-i Ekrem dneminde ashb ierisinden bazlar Kur'n' gzel okuma noktasnda temayz etmiler, bunlar kraat ilminin sonraki nesillere intikalinde de byk grevler stlenmilerdir. Hz. Peygamberin vefatndan sonra sahbiler rendikleri okuyu ekillerini sonrakilere aktarmak ve bu ilmi yaymak iin ok uzak diyarlara gitmilerdir. Hz. Osman'n oluturduu heyet tarafndan istinsah edilerek eitli blgelere gnderilen mushaflarla birlikte buralara birer kraat limi gnderilmesi uygulamas Kur'n'm doru renilmesini bir devlet politikas haline getirmitir. Sahabenin szl aktarmndan sonra tbin devrinde Kraat lmi'ne dair eserler yazlmaya balanm ve hicr i-kinci asrn sonlarndan itibaren kraat ekolleri teekkl etmitir. limde szl ve yazl gelenei birletiren Kraat lmi, zamanla en gl slm ilimlerden biri haline gelerek btn slm dnyasna yaylmtr. bn Mchid'in, slm toplumunun okuyular zerinde icm ettii yedi kraat liminin tercihlerini Kitb's-Seb'a adl bir eserde bir araya getirmesinden sonra Kraat lmi iki nemli aama geirmitir. lk aama Seb'a Tarki'nin uygulanmas olup byk oranda Endls'te ekillenmitir. Eb Amr ed-Dn ile el-Ksm b. Firrh e-tb'm'n sistemletirip eitimretime uygun hale getirdii Seb'a Tarki Endls'ten btn slm dnyasna yaylm ve drt-be asr eitim mfredat ierisinde tek bana yer almtr. kinci aama bn'l-Cezer'nn Aere Tarki ile balar. O, yedi kraat imamna ayn vasfta grd imam ekleyerek onlu tasnifi (Aere) oluturmu ve bu tasnif eitim sistemi ierisinde yava yava Seb'a Tarki'nin yerini almtr. bn'l-Cezer'nin dnemin artlar gerei slm dnyasnn byk bir ksmn dolamas ile bu tasnif eitim programlarna iyice yerlemitir.
2

Dier birok ilimde olduu gibi Kraat lmi'nin de ilk asrdan itibaren Arap olmayan mslmanlarn hakimiyetine gemesi, baka bir deyile Arap olmayanlarn da kendilerini Araplar kadar yetkin grmesi yedi harf ruhsatnn bir yansmas olsa gerektir. Resl-i Ekrem tarafndan getirilen yedi harf ruhsat o dnemde Kurey dndaki farkl kabileleri Kur'n zerinde alma noktasnda cesaretlendirmi, slm'n dnyaya yaylmasyla da dier milletler Kur'n' ilk muhataplar gibi sahiplenmilerdir. Buradan hareketle, yedi harf ruhsatnn slm'n evrenselliini fiili olarak gstermede ok byk katksnn olduunu syleyebiliriz. Kraat lmi uzun bir duraklama veya sessizlik devresinden sonra XIX. yzm son yarsndan itibaren mslmanlarn gndemine yeniden girmeye balamtr. Batllarn slm dnyasna ve mslmanlara ynelik balattklar smrgeletirme hareketi ve bunun tabii bir uzants olan misyonerlik ve oryantalizm faaliyetleri Kur'n ve kraat almalarna da yansmtr. Kur'n'm Allah kelam olmad ynndeki iddialar iin delil aranrken mushaflardaki baz kk farklar ve kraat farkllklar en nemli deliller olarak sunulmak istenmitir. Mslman ilim adamlar tarafndan oryantalistlerin mushaflar ve kraatler ile ilgili itirazlarna ve iddialarna cevaplar verilmi ise de tartmalar neticelendi-rilememitir. Kraat lmi ve Tarih adyla hazrladmz bu alma, Kur'n ve Mushaf tarihini, Kraat lmi'nin tedvinini, gvenilirliini, ei-tim-retimini, dier slm ilimlerle ilikisini, mehur kraat limlerini ve kraat literatrn ana kaynaklara dayal olarak zl bir biimde ortaya koyma maksadyla telif edilmitir. Bu eserin ortaya kmasnda sayn hocam Dr. Tayyar Altkula'n cesaretlendirmesinin byk pay vardr. TDV slm Ansiklopedisi almalar esnasnda kraat alannda hazrladm bir madde zerine bu konuyu derli toplu bir biimde kitap olarak almamn yararl olacam sylediklerinde kraat ilmini nazar olarak alan birinin bu davrannn bir 'haddi ama1 olacan dnmtm. Ancak bu alanda yazlan eserlerin gerek dilinin eskimesi gerekse sistematik olarak baz zaaflannin bulunmas sayn Altkula'n tevikini karlksz brakmamam gerektii noktasnda kendimi ikna etmemi salad. Burada kendilerine teekkr ediyorum. Eserin hazrlanmasnda yardmlarn grdm, eserlerinden yararlandm hocalanm ve meslektalarm da olmutur. Burada onlara da ayr ayn teekkr ediyorum. Geni bir okuyucu kitlesini hedef alarak hazrladm bu kk almann Allah katnda Kur'n'a bir hizmet olarak kabul edilmesini niyaz ediyorum. Abdlhamit BRIK Bursa 20041[1]

GR

Kur'n ilimlerinden biri olan kraat konusunun genel ereve ierisindeki yerini grebilmek iin Kur'n ilimlerinin, tarihine ve Kur'n'm anlalmasndaki yerlerine ksaca bakmakta yarar olduunu dnyoruz. Bu sebeple aada, Kraat lmi ile lgili bilgi vermeden nce Kur'n ilimlerinin gemiinden ana hatlan ile bahsedilecektir. Arapasi"ulmu'1-Kur'n" olan Kur'n limle-ri terkibi "Kur'n" ve "lim" kelimelerinin bir araya gelmesiyle olumu bir isim tamlamasdr. Tamlamann uurlu olarak seildii ve doru kullanld farzediiirse, Kur'n ilimlerinin Kur'n'la ilgili olmas gerekmektedir. Kur'n ile ilgisi olmayan, fakat kendisinden Kur'n'n yorumunda dolayl olarak yararlanlan ilimlerin Kur'n ilmi saylp saylmayaca noktas tartmaya aktr. Bu sebeple zaman zaman kullanlan "Kur'n limler (el-ulm'l-Kur'niyye)" eklindeki sfat tamlamas "ulmu'1-Kur1 n" terkibinin anlamn vermedii iin "Kur'n limleri" yerinde kullanlmas yanl olsa gerektir. nk astronomi, matematik, biyoloji gibi ilimler Kur'n olduklar halde genel kabule gre Kur'n ilimlerinden deillerdir. Kur'n limleri ile ilgili bir tanm getirmek gerekirse, "Kur'n'n vahyi, nzlu, yazm, okunmas, tertibi, toplanmas, oaltlmas, hatt, kraati, tefsiri, i'cazi, nsih ve menshu, i'rb, dil, slb ve belagat, yet ve srelerinin birbiriyle ilikisi, muhkem ve mtebihi tek tek Kur'n ilmi olarak karmza karken bunlarn tamamn birlikte ve sistematik olarak inceleyen ilim "Kur'n limleri" adyla anlr. Son yllarda slm dnyasnda ve zellikle Trkiye'de yaplan bir ksm almalara verilen "usl't-tefsir" ad genellikle Kur'n limleri yerinde kullanlmaktaysa da birebir karlama olmadndan karkla sebebiyet vermektedir. nk bu terkip kuruluu itibaiyle Kur'n tefsirinin esaslarn artrdndan daha ok tefsir yntemini akla getirmektedir. Ulmu'ttefsir terkibinin ilk dnemlerde ulmu 1-Kur'n yerine kullanldna da rastlanlmaktadr. Ancak kapsam olarak bunun ulm'l-Kur'n'a denk olduunu sylemek mmkn deildir.2[2] Kur'n ilimlerinin mnferid olarak douu ve temelleri Kur'n'n ilk nzlu gnlerine kadar gider. Resl-i Ekrem'e vahiy getiren melein Alak sresinin ilk yetlerini nasl okuduunu bilemiyor isek de Kur'n'a zg bir okumann varlndan rahatlkla sz edilebilir. lk yetlerin ve cereyan eden hdiselerin yorumlanmas iin Varaka b. Nevfel'e gidilmesi Kur'n tefsirinin kaynaklarndan biri olan dier kutsal kitaplara bavurmay artrdndan tefsirin kaynaklarnn o gnlerde ortaya konulduu eklinde anlalabilir. Aynca Hz. Hatice'nin Reslullah ile ilgili hsn ehdeti Kur'n'n Allah dostlanyla dorudan ilikisini akla getirmektdir. Peygamberlikle grevlendirilmesinden sonra gelen yetleri mslmanlara okuyup tefsir eden Hz. Peygamber bunun kendisine verilmi Kur'n bir grev3[3] olduunu biliyordu. Ayrca o tefsir ederken zaman zaman yetlerde yer alan anlam kapal kelimeleri de aklyor, nsih ve menshu da bildiriyordu. Ashbdan Kur'an'da anlamakta zorluk ektikleri yerleri soranlar

da vard. Mesela "nanp ta imanlarna bir zulm katmayanlar..."4[4] ayeti inince Resl-i Ekrem'e "Hangi birimiz kendi nefsine zulmetmedi" diye sorulmu ve duyulan endie ihsas ettirilmitir. Bunun zerine Reslullah buradaki "zulm" kelimesini "irk" ile tefsir ederek "nne'-irke le zulmn azm"5[5] ayetini okumutur.6[6] Esbb- nzul ilminin de daha Mekke dneminde iken ortaya ktm gsteren pek ok rnek vardr. Bu ilim zellikle ashb tarafndan sre ve yetler nakledilirken kullanlyor ve yanl anlamalarn nne geiliyordu. Ancak btn bunlar tabii bir surette sadece szl kltr olarak devam ediyordu. Vaka olarak varln srdrmesine ramen Resl-i Ekrem veya sahabe devrinde Kur'n tefsirine ve ilimlerine dair bir eser telifine gerek grlmemitir.7[7] Resl-i Ekrem'in vefatndan sonra Kur'n zerindeki almalar hzlanarak devam etmitir. Ashb Kur'n'la ilgili sorular cevaplandrrken Hz. Peygamber'den gelen hadislere, burada yeterli aklama bulamadklarnda da Arap dili ve iirine bavuruyorlard. Kendi ahs grlerini ise en sona brakyorlard. Kur'n- Kermin muhataplarndan kendisi zerinde derinliine dnmelerini isteyip anlama ve yoruma tevik etmesi8[8] aynca kendisi zerinde dnmeyenleri knamas9[9] insanlann Kur'n tefsirine ynelmesinde ok etkili olmutur. Sahabe ve tbin devrinde ifahi olarak devam eden Kur'n tefsirinin Kur'n ilimleri ierisinde ilk tedvin olan ilim olduu sylenebilir.10[10] Zira hadis limleri eserlerinde Tefsir blmleri ihdas etmiler tbinun nde gelenlerinin Kur'n tefsirleri derlenerek sonraki dnemlerde kitap haline getirilmitir,

Kur'n'n Hz. Eb Bekir devrinde toplanmas (cem1), Hz. Osman zamannda istinsah edilip oaltlmas, sonra da hareke ve noktalanmas, oaltlan Kur'n nshalar esas alnarak kraat eitiminin balamas ile sistemli olarak balayan Kur'n ilimlerinin tedvini slam corafyasnn genilemeye balad tbin devrinde daha da hzlanmtr. Bu dnemde ilk olarak resm'lmushaf, kraat, esbb- nzul, ma'nil-Kur'n, mecz'i-Kur'n, garb'l-Kur'n, mkil'lKur'n, i'rbl-Kur'n gibi rivayet ve dil ilimlerinin tedvin edildii grlmektedir. Dil ilimlerinin bir ksm ayn zamanda luav tefsir zellii de tamaktayd. yet ve srelerin nzul sebepleriyle ilgili rivayetler iik olarak hadis mecmualarnn tefsir blmlerinde yer alm, mstakil tedvini daha sonra gereklemitir. Tedvin dneminde kol dierlerine gre daha fazla genilemi ve yaylmtr. Bunlar kraat, dil-Kur'n ilikisini temel alan iugav tefsirler ve son olarak rivayet tefsirleridir.11[11]

I. KIRAAT LMNN TANIMI VE LGL ISTILAHLAR

lim dallan geliimlerine paralel olarak kendilerini ifde edebilmek iin bir yandan stlah retirler te yandan da ortaya re-tilmi veya olumu stlahlar zenginletirirler, gelitirirler. Bir kelime farkl alanlarda farkl eyler ifade eden stlahlar olarak karmza kabilir. "Vcud" veya "mevcud" kelimeleri gnlk dilde veya tpta insan bedeni, var olan ey, varolu gibi anlamlara gelirken Kelam ilim dalnda kinattaki varlklarn ontoojik hallerini ifde iin kullanlr. Kraat da bir lim dal olarak kendisine zg stlahlar ile dier alanlardan ayrlr. Arap dilinde de kullanlan bir kelime olan "idgam" Kraat alannda daha farkl bir aniam alanna sahiptir. Elinizdeki bu kitapta Kraat lmi1 ne dair onlarca farkl stlahn kullanldn greceksiniz. Bunlardan bir ksmn bu blmde kalan bir ksmn da getii yerlerde aklamaya alacaz. Kitapta ortaya konulan bilgilerin doru anlalabilmesi iin bu stlahlarn doru renilmesi gerekmektedir.12[12]

1. Kraat Kelimesinin Szlk ve Istlah Anlamlan

"Kraat n\j>" kelimesi Arap dilinde ka-ra-e (tji) kk fiilinden tremi bir isimdir. Bu kk szlkte daha ok zamann gemesi, kadnn adetli olmas ve/veya adetten temizlenmesi/kesilmesi (ezdad), hayvann hmile kalmas ve dourmas, bir eyi biriktirip

birbirine katmak anlamlarna gelir. Okumak, tilvet etmek, telaffuz etmek anlamlan da vardr. Ancak bu kkn okumak ve tilvet etmek anlamndaki kullanmnn Kur'n'n nzulnden nce yaygn olmad bildirilmektedir13[13]. Kraat, "ka-ra-e" fiilinden sema mastar; sesli veya sessiz, nameli veya namesiz okumak, tilvet etmek anlamnda isim olarak gelir Ayn fiilin dier bir sema mastar olan "kur'n oT/' kelimesi szlkte ve Kur'n'n kullanmnda14[14] "kir'at" ile e anlamldr15[15]. Kur'n- Kerm'e baktmzda "kir'at s^/' kelimesi veya "kr't c/uij" eklindeki krk oulu hibir srede yer almaz. Tilvet anlamn veren "kara'te", "kara'n", "kuri'e", "li takra'ah" ve "ikra"' ekillerindeki fiil kiplerinde ve "kur'ne'i-fecr", "kur'neh" eklinde masdar olarak mteaddit defalar geer.16[16] Bunlarn bazlarnda "bir araya getirmek, toplamak" anlam da vardr. Resl-i Ekrem'den sonra kavram olarak anlam byk oranda netleen kraat kelimesi bir ilim ve Kur'n ilimleri stlah olarak birbirine yakn eitli ekillerde tanmlanmtr. Eb'1Bek, kraat iin "Okuma esnasnda kelime ve harflerden bir ksmn dierine eklemek ve katmaktr"17[17] tanmn kullanrken Rb el-sfehn kraati "Tertilde harf ve kelimeleri birbirine katmaya denir."18[18] eklinde tanmlar. Takprizde'nin kraat tanm "Mtevtir ihtilaf vecihleri bakmndan Allah kelm olan Kur'n-i Kerm'in nazmnn ekillerinden bahseden bir ilim daldr"19[19] eklinde karmza kmaktadr. Birinci ve ikinci tanm daha ok

tecvid ilmini ve Kur'n'm ed keyfiyetini ortaya koyarken nc tanm Kur'n'n farkl telaffuz edilen mtevtir lafzlarna dikkat ekmesi bakmndan bir bakma Arap diliyle ilgilidir. Abdlfetth el-Kd'nin kitabna ald tarif "Kendisiyle Kur'n kelimelerinin nasl syleneceim ve ed yollarn (tark) ihtilaf veya ittifak suretlerinden biri ile ve her bir vechi nakleden kimseye nispet ederek bilmektir" eklinde olup bir hayli mulldr. Byk kraat limi bn'l-Cezer'nin, "Kur'n kelimelerinin nasl okunacam ve rvilerine nispet etmek suretiyle bu kelimeler zerindeki farkl okuyular konu edinen bir i-limdir"20[20] eklinde yapt kraat ilmi tanm kapsayc ve tanm tarifine uygundur. nk kraat ilmi hem bir obje olarak Kur'n lafizla-nyla hem de bunlarn ed ve ifade keyfiyetleri ve okunu gzelliiyle ilgilenmektedir. bn'l-Cezer'nin tanm isabetli bir ekilde nahiv, dil ve tefsir ilimlerini danda brakmaktadr. nk bunlarda ed keyfiyeti zorunlu deildir. Ayrca sz ilk sahibine gtrme de ou zaman beklenmez. Kur'n kelimelerinin okunu keyfyetiyle ilgilenen ilim dalna kraat denilmekle birlikte gerekli artlan tayan kimselerden her birinin belli kurallar dairesinde tercih ettikleri okuyularna da bir btn olanak kraat denir. Byk kraat imamlarnn tercihleriyle ilgili sylenen Nf kraati, sim kraati gibi ifdeler bunu aka gstermektedir. Bu aniam-daki kraate makra' da denilmekte ve makra'u Nfi' ve makra'u sim gibi kullanlmaktadr,21[21] Zaman zaman kraat yerinde kullanlan "harf kelimesi daha ok ilk dnemlere ait bir tercihtir. ahslara nispet edilerek "harfti fln" denildiinde onun kraati ve okuyuu kastedilmektedir22[22].

2. Kraat lmiyle lgili Istlahlar

Kraat limleri tarafndan ortaya konulan kraatler kendi ierisinde Sahih, Mtevtir ve z olmak zere gruplandrlmtr. Sahih kraat, Resl-i Ekrem'e kadar ulaan muttasl bir senede sahip olan, bir vecih ile de olsa Arap diline uygun den ve Hz. Osman'n oaltt mushallardan birine uyan her bir kraattir. Bu kraatlerin yedi veya on imamdan gelmi olma art olmayp ilk dnem limlerinden herhangi birinin kraati de bu kategoride

deerlendirilebilir. Ancak kraatlerin belli limlere nispetle anlmas ve dierlerinin kitaplarda ve eitimde kullanlmamas sadece onlarn sahih olduu ynnde bir kanaatin olumasna sebebiyet vermitir. Mtevtir kraat ise sahih kraatin artlarn tayan ve genellikle Seb'a veya Aere'den her birine verilen ad olmakla birlikte bu konuda tam bir ittifak yoktur. Bazdan yedi kraat iin mtevtir derken dier kraate de mehur demektedir.23[23] Sahih kraatin artlarndan birini veya daha fazlasn tamayan okuyular ise z kraat adn alr. z kraatlerin says ok olmakla birlikte genellikle bn Muhaysin, Yezid, Hasan- Basri ve A'me'e nispet edilen kraatler bu snfta mtla edilmektedir. Ayrca baz sahabenin Kur'n metnine aklama maksadyla ekledii mdrec kelimeler de z kraat olarak kabul edilmektedir. Rivayet ilmi bakmndan hi bir asl olmad halde uydurma bir senetle birilerine nispet edilen kraatlere de mevzu kraat ad verilir. Sonraki dnemlerde yaplan tasniflere gre kraat limlerinin okuyular yedili, onlu ve on drtl olarak adlandrlmtr. bn Mchidin tasnifine gre Nfi, bn Kesr, Eb Amr, bn mir, sim, Hamza b. Habb ve Kis'nin kraati Kirat-i Seb'a olarak adlandrlmtr. bn'l-Cezer ise bu imamlarn artlarn! tad halde bunlar arasnda yer almayan Eb Ca'fer el-Kr, Ya'kb el-Hadram ve Halefi de listeye ekleyerek onlu tasnif olan Kirat-i Aere'yi ortaya koymutur. Krat-i Erba'ate Aer tasnifi ise on kraate ek olarak, bn Muhaysin, Yezid, Hasan- Basr ve A'me adl kraat imamlarnn okuyularn ihtiva etmektedir.24[24] Kraat kelimesiyle ayn kkten ism-i fail tarznda treyen kri" terimi genel anlamyla kraat limi demek olup mbtedi, mtevassit ve mntehi olmak zere kma ayrlr. frad metoduyla kraat renmeye balayp ayn metodla kraate kadar renen kiiye mbtedi, kiraatlann ounu ve mehur olanlarn okuyarak nakleden kiiye ise mnteh denir.25[25] Drt veya be kraati ifrd tarikiyle bilenin de "mtevasst" olarak ad-landnld ifade edilmektedir.26[26] "Kri" kelimesinin krk oullan olan "kara'e" ve "kurr" kelimeleri zamanla mfredlerinden farkl anlamlar kazanmlardr. Kr kelimesi kraat ilmi bakmndan daha alt seviyede olan bir kiiyi tanmlarken kurr kendilerine yedi veya on kraat nispet edilen imamlardan her birine denir. Bu durumda "kurr" kelimesi tekil anlamnda kullanlr ve mesela "racln kurrun" ve "imraatn kurretn" denir27[27]. Bu kullan menei itibariyle

sahabeye kadar gitmektedir. Sahih hadis kitaplarnda ve trih kaynaklarnda ashabn Kur'n ve Kur'n'm okunuu zerinde geni bilgisi olanlar iin "kurr" kelimesi kullanldna ahit olmaktayz28[28]. Ancak bu kelimeyle sadece Kur'n'i gzel okuyan ve gzel okuma (tecvid ile tilvet) ilmine sahip olan sahabelerin kastedilnedii ayn zamanda Kur'n'm anlam ve yorumunu bilip ilgili fkh hkmlere nfuz edebilen sahabelerin kastedildii de bir gerektir. Mukr terimi, kraatlar salam ve kesintisiz bir isnadla alm bir otoriteden (stad) mafehe yoluyla (azdan aza) rivayet eden kraat limi iin kullanlr. Eer bir kimse kraati mafehe ile almam ise nazari bilgileri ne lde leri olursa olsun bu o-nun mukr olmas iin yeterli ve geerli deildir.29[29] Mukr tabirinin ilk olarak, Hz, Peygamber (s.a.) tarafndan Birinci Akabe Biati'n mteakip Medine'deki Evs ve Hazrec kabilelerine Kur'n retmek iin gnderilen Mus'ab b. meyr (r.a.) iin kullanld bildirilmitir.30[30] On veya on drt imama nispet edilen kraatlerden birini ve-'a birkan o kraatin imamndan dorudan veya vastal olarak alan kimse iin rv terimi kullanlrken rvye nispet edilen kraate de rivayet denir. Byle olunca kraat imamlarndan her birinin ok sayda rvsinin bulunmas kanlmazdr. Ancak kraat rivayetlerini nakleden ve eitim maksatl hazrlanan kitaplarda her imam iin ikier rvye yer verilmesi gelenek halini almtr. Kraat, rvden alana nispet edilirse tark adm alr (sim kraatinin Hafs rivayetinin Ubeyd b. es-Sabbh tarki gibi). Vech ise kraat, rivayet ve tark dnda kaian ve alnmas ihtiyar olan okuyua denmitir.31[31]

II. KIRAAT LMNN TRH

Kraat ilmi, Kur'n'la dorudan ilgisi sebebiyle Kur'n'n nzlundan sonra ortaya kmsa da Kur'n'n Arapa olmas, kendine mahsus okunu ekillerinden bir ksmnn Araplar tarafndan Kur'n'dan nce de uygulanmas gibi nedenler, bu ilmin kklerinin daha ncelere

10

kadar uzandn gstermektedir. Yedi harfin Arap dili leheleriyie ilgisi sebebiyle kraat ilminin ayn zamanda Arap dili trihiyle de alakas bulunmaktadr. Bu sebeple ilk dnem dilcilerinden byk bir ksmnn kraat ilmiyle, kraat limlerinden bir haylisinin de dil ilmiyle ilgilendii grlmektedir. Kraat ilminin ed ve ifde keyfiyeti bakmndan slm ncesiyle ilikisi, ayr bir konu olduundan burada bunun zerinde zel olarak durulmayacak, ileride Kraat-Arap dili ilikisi aklanrken konuya sadece baz gndermeler yaplacaktr. slm ilimler trihi bakmndan kraatin Resi-i Ekrem ve sahabe dnemindeki durumu fevkalade nemlidir. Bu blmn ortaya kmas kraat ilminin geneli hakknda rahat bir tahlil imkan verecektir.32[32]

1. Hz. Peygamber Devrinde Kraat

slm ilimler ierisinde ortaya k ve nemi bakmndan ncelie sahip olan kraat ilminin33[33] Kur'n'n nzluyla birlikte baladn sylemek mmkndr. nk Resl-i Ekrem kendisine nazil olan yetleri, retildii ekilde byk bir zenle okuyor ve ashabna retiyordu. Onun okuyuuna ahit olan veya ondan bizzat okuyan ashb, bu okuyular muhafaza ederek bakalarna naklediyordu. Bu dikkat ve zen kaynan Kur'n'dan almaktadr. Zira ar ar ve dikkatlice okumak anlamna gelen ve Mekk srelerde geen "tertl" kelimesi ile benzer ifdelerin yer ald yetler,34[34] bu hususu aka ortaya koymaktadr. Bu yetlerin kraat ilminin bir ilim olarak Kur'n'a dayandn gsterdii de dnlebilir. Kur'n'da ska rastladmz dolayl anlatmlardan birisinde Hz. brahim (a.s.), Mekke'ye yerletirdii zrriyetinden gelmesini diledii peygamber iin "... onlara ilerinden Sen'in yetlerini okuyacak (yetl), kitab ve hikmeti retecek (...) bir eli gnder."35[35] demek suretiyle Kur'n tilvetinin, geleceini mjdeledii peygamberin bir vasf olduunu gstermitir. Bu durumda Resl-i Ekrem hem Kur'n kraati ve talimi ile hem de onu aklamakla grevli klnmtr, Hz. Peygamber Kur'n', tebli vazifesinin gerei olarak iitenin rahata anlayaca bir tarzda ar ar okurdu ve ounlukla herbir yet sonunda

11

vakfederdi36[36]. Buhr'nin "et-Terc"' adn verdii Bb balnda Abdullah b Mufel'den naklettii bir rivayet bize, ResluUah'm Kur'n okurken sesini yumuattn ve titreterek name ile okuduunu (terci1) gstermektedir.37[37] Hz. Peygamber bir yandan Kur'n' doru ve gzel okurken te yandan da srekli olarak ashab gzel okumaya tevik etmitir. Konuyla iigili hadisler durumu ok ak olarak ortaya koymaktadr. Hz. ie'den (r.a.) gelen bir rivayete gre Reslullah (s.a.) yle buyurmutur: "Kur'n'da mahir olan kimse, Sefere (sevimli ve kymetli melekler) ile beraber olacaktr. Kur'n' kekeleyerek zorlukla okuyana ise iki sevap vardr."38[38] Abdullah b. mer ve Abdullah b. Mes'd'dan gelen bir rivayette ise: "Kur'n' u drt -kimseden alnz: Abdullah b. Mes'd, Salim, Mu'z ve bey b. Ka'b".39[39] buyurmutur. Bir keresinde "mmetimin en iyi okuyan (ekrau) bey'dir" buyuran40[40] Reslullah (s.a.), baka bir defasnda ise Eb Ms el-E'ar'ye "Ey Eb Ms! Sana Dvd Peygamberin namelerinden ve gzel okumalarndan (mizmr) bir name verilmitir." demitir.41[41] Bizzat bey'e de "Allah bana, Kur'n' sana okutmam emretti." diye sylemi, bey "Allah beni sana isim olarak syledi mi?" diye hayretini ortaya koyunca, Reslullah da "Evet" cevabn vermitir42[42]. Ashabn salam Kur'n bilgisine sahip olanlar hakknda vgde bulunan Reslullah bu nevi ifadeleriyle hem ashab Kur'n' doru bir ekilde renmeye ve okumaya tevik etmi, hem de zel bir gayret sarfederek kiraatle.rini glendirenleri toplum nezdinde onurlandrmtr. Hz. Peygamber (s.a.) Kur'n ehlini ve hafzlan srekli olarak vmtr. Reslullah (s.a.) zaman zaman ashaba Kur'n

12

okutmu kendisi de dinlemitir. Bunu yaparken maksadnn sadece Kur'n dinlemek mi yoksa onlarn okuyuunu gelitirmek varsa hatalarn dzeltmek mi olduu hususu tam olarak ak deildir. Ancak Buhr'de geen bir rivayette Abdullah b. Mes'd'dan Kur'n okumasn istemesi, onun ise Reslullah'n huzurunda okuma konusunda biraz tereddt geirdikten sonra Nisa sresinden ilk 41 yeti ona okumas, Reslullah'm da kraatin bir yerinde 41. yetten etkilenerek alamas43[43] onun ayn zamanda gzel ve dzgn okuyan tercih ettiini ve gzel Kur'n okuyanlarn dinlenmesini tevik ettiini gstermektedir. Cenb- Allah'n Kur'n'm doru ve gzel renilmesine ve bu ekilde korunmasna verdii nemle ilgili en mehur hdise, Resluliah'n salnda Ramazan aynda gerekleen arzadr. Nitekim bunun geleneksellemesi sonucunda muhbele uygulamas ortaya kmtr. Kyme sresinde Allah Kur'n' Reslullah'm gsnde toplayacan ve onun da Kur'n yetlerini unutmayacam taahht etmesine44[44] ramen her yl Cebrail vastasyla o vakte kadar nazil olan yet ve sreleri sral olarak okutturmas kraat ilminin birok nemli konusunun da delili olmutur. Bu husus Kur'n'm hem metninin muhafazas, hem tertibi hem de tilveti bakmndan fevkalade nemlidir. Buna gre Hz. Peygamber'e nazil olan Kur'n yetleri her yl Ramazan aynda Cebrail tarafndan okunuyor, o da bunu takip edip Cebrail'in tertibine gre muhafaza ediyordu. Bu yllk arza ashbdan bazilan da ahit olmaktayd. 45[45] Bu okuma Resluliah'n vefat ettii yln Ramazan aynda iki defa gereklemitir. Arza konusuyla ilgili olarak Buhr'den birbirini destekler mhiyette rivayet gelmitir. Bunlar naklettikten sonra bir deerlendirme yapmak daha mnasip olacaktr. Hz. ie (r.a.) Hz. Peygamberin kz Ftm'dan u bilgiyi aktaryor: Ftma (a.s.) diyor ki: (Babam) Neb (s.a.) bana gizlice dedi ki: "Cebrail bana her sene Kur'n' arz ediyor, bu yl ise iki defa arz etti. yle sanyorum ki ecelim gelmitir "46[46] Eb Hureyre'den gelen rivayette ise olay onun dili ile anlatlmakta ve o da arz edenin Cebrail olduunu bildirmekte, arzn her yl bir kere vefat ettii yl ise iki kere olduunu, Reslullah'n her yl on gn itikaf ettiini, arzanin iki defa olduu yl ise yirmi gn yaptn bildirmektedir.47[47] bn Abbas ayn hadiseyi tasdik

13

eder tarzda, Resl-i Ekrem'in Ramazan aynda dier zamanlardan ok daha fazla cmert olduunu, zira Cebrail'in Ramazan ay kncaya kadar her gece ona geldiini ve Reslullah'm Cebrail'e Kur'n' arz ettiini bildirmektedir.48[48] Bu rivayet arasndaki tek fark Hz. Ftma ile Eb Hureyre (r.a.) rivayetinde arz edenin Cebrail, bn Abbas rivayetinde ise ResluUah olmasdr. Bu fark eer hadsin rvilerinden kaynaklanmyor ise yle olmas mmkndr: Cebrail nce Reslullah'a okuyor (arz), Resluliah onu dinliyor (sem), sonra da Reslulah Cebrail'e okuyor, Cebrail de onu dinliyordu. Bu durumda her biri birer defa okuyor ve birer defa dinliyordu. Son dnem limlerinden Zhid el-Kevser, arza-i ahra hdisesini biraz farkl anlamakta ve son Ramazan'da gerekleen iki okumadan sonra Resl-i Ekrem'in ashabn toplayp onlara Kur'n' batan sona okuduunu ite bu okumann arza-i ahra ye adlandrldn irade etmektedir.49[49] Mekke'nin kstl ve zor artlar, Kur'n kraatinin de ok fazla gelimedii bir dnem olsa gerektir. Arza ile ilgili Hz. Ftm'dan gelen rivayette "her yl/klle senetin" ifadesi gemekle birlikte, arzanin Mekke'de balayp balamad konusunda bir netlik yoktur. Byle olunca kraat ilminin daha ok Medine ortamnda gelitiini, bunun da ResluUah ile ashb arasndaki engelsiz ilikinin bir sonucu olduunu syleyebiliriz. Mescidin varl, mescid yannda suffenin bulunmas, ashabn kendi arasndaki diyalog gibi msbet artlar, kraat ilminin gelimesini olumlu ynde etkilemitir. Gvenilir hadis kaynaklarnda geen baz hdiseler, Hicret'ten bir sre sonra Kur'n' iyi bilen sahablerin saysnn bir hayli arttn gstermektedir. Konuyla ilgili en mehur rivayet Bi'rimane hadisesidir. Hads ve siyer kaynaklarnda Reslullah'n hem zabt hem de okuyu gzelliine sahip olan sahbleri Kur'n hocas olarak muhtelif blgelere gnderdiine dair bilgiler bulunmaktadr. Onun, Ben mir kabilesine Kur'n' ve slm' retmek zere gnderip de Bi'rimane kuyusu civarnda komplo kurularak ldrlmesi hadisesinde ad geen Suffe ehli 70 sahb iin byk znt duymas ve bir ay boyunca katillere beddua etmesi,50[50] hem Reslullah'n (s.a.) Kur'n bilgisine sahip olanlara ok byk deer verdiini hem de onlarn saylarnn bir hayli fazla olduunu gstermektedir.51[51]. Bu sahabe hakknda Buhr'nin bb balnda naklettiine gre l-i mrn sresinin 169-171. yetleri nazil

14

olmutur. Enes b. Mlikin ayn rivayette yer alan bunlar hakknda "(Kavmimize haber verin ki, biz Rabbimize kavutuk; O bizden raz oldu biz de O'ndan raz olduk)" eklinde vahiy indiini ve insanlann bu yetleri okuduunu, ancak bunun sonradan metni ile birlikte nesh olduunu sylemesi52[52] birka adan dikkate deer bir bilgidir. Reslullah (s.a,) dneminde kraat ilminin durumu ile ilgili nemli konulardan biri de Kur'n kelimelerinin Kurey lehesi dnda ihtiyaca binen ve snrl artlar ierisinde bir baka blgesel lehe ile okunmasna imkan veren yedi harf meselesidir. Bu, Reslullah'n salnda ortaya kan bir okuma kolayl ve snrl bir ruhsat ken, sonradan kraat farkllklarnn ve vecihleri-nin de nemli bir dayana olmutur. Temel hedefi Kur'n'n geni halk kitleleri tarafndan renilmesi ve okunmas olan yedi harf ruhsat ile, bir yandan yeni bir ilmin temelleri atlm te yandan da deta slm toplumunun farkllklara ak ve bakalarna kar hogrl olduu gsterilmek istenmitir. Resl-i Ekrem mslmanlar bir yandan Kur'n' renmeye ve okumaya tevik ederken, te yandan da renilen Kur'n'n unutulmamas konusunda mslmanlar uyarmtr. Eb Musa el-E'ar'nin (r.a.) anlattna gre Reslullah (s.a.) yle buyurmutur: "Kur'n' muhafazaya ihtimam gsterin. Muhammed-'in nefsini kudret elinde tutan Zt- Zlcelle kasem olsun ki, Kur'n- Kerm'in (kiinin ezberinden) kamas, develerin balarndan boanp kamasndan daha kolaydr."53[53] Abdullah bn mer'den de benzer bir rivayet gelmitir.54[54]

2. Sahabe Devrinde Kraat

Adna "asru'l-chiliye" denilen bir dnemde slm' kabul e-dip Reslullah'n yannda yer alan bu sebeple de Ashb'r-Resl adn alan insanlar, yeni din iinde hangi grup ve snftan, hangi rk ve blgeden gelirlerse gelsinler birbirlerinden ayr tutulmamlar, bylece bu insanlar sevgi ve kardelik balaryla yeni bir toplumun temellerini atmlardr. Geldii inan ve yaad toplumun hayat anlay dnldnde, yeni durumu eskiye gre lmle hayat kadar farkl olan sahabe slm'a ylesine sarlm ki, onun iin cann vermekte asla tereddt etmemitir. Bu inan ve deiimin kayna, phesiz ki Kur'n- Kerm ve onun tebliicisi olan Resluliah (s.a.) idi. Kur'n ile yeni bir hayat elde eden mslmanlar, ona smsk sarlmlar

15

ve onu hayatlarnn en ayrlmaz paras haline getirmilerdir. slm trihi ve hadis kaynaklarnda, bununla ilgili yzlerce olay ve rivayet bulunmaktadr. Sahabenin Mekke dneminin zor artlar altnda yazl Kur'n metinlerini, bir biri arasnda nasl dolatrdn slm trihi kaynaklarnda grmek mmkndr. Kur'n okumak ve Resl-i Ekrem'in sohbetinde bulunmak isteyen sahabe farkl yollar kullanarak Dr'-Erkm'a gelir ve orada, yakn zamanda inen yetleri renirlerdi. Erkm' evi, Hz. mer'in mslmanima kadar bu ilevini srdrmtr.55[55] lerleyen zamanlarda ve zellikle Medine'ye hicretten sonra kolaylaan artlar gerei ve yeni imkanlar sayesinde sahabenin Kur'n ile i ielii daha da aitmi tr. Kur'n, phesiz sahabe iin sadece okunan bir kitap deildir. Onlar on yeti rendikten sonra itikad ve amel olarak onlar hayatlanna geirmedike dier on ayete gemezlerdi. Bu konuda kendi iinde yeknesak olmayan sahabe farkl durumlara gre farkl davranabiliyordu veya karakterlerin farkl oluu farkl davranlarn ortaya kmasnda etkin oluyordu. Mesel sahabeden bazdan ksa zaman ierisinde ok fazla Kur'n okumakla hret yapmtr. Bunlar arasnda ileride kraat ilminin kendilerine dayand kimselerden bakalan da vard. Mesel, Abdullah b. Amr'n durumu bu hususu ok ak bir biimde ortaya koymaktadr. Rivayete gre Amr b. el-s olu Abdullah' itibarl bir ailenin kzyla evlendirmi ti. Ancak Abdullah ibdet ve Kur'n okumaya dknl sebebiyle einin, yanma uramamakta, onu iyiden iyiye ihmal etmekteydi. Durum Resi-i Ekrem'e bildirilince Abdullah' yarma ard ve ondan orucunu ve kraatini azaltmasn talep etti. Her ikisinin de azaltlmasna fazla gnil olmayan Abdullah'n ar talebi zerine sonunda bir gn tutma bir gn yeme anlamna gelen Savm- Dvd ve her yedi gnde bir defa hatim yaplmas zerinde anlald. Reslullah'n onu "O halde her yedi gnde bir hatim oku ve bunun zerine de bir ey ekleme!". 56[56] eklinde, uyarmas Abdullah'n Kur'n konusunda ne kadar istekli olduunu gstermektedir. Hz. Peygamber'in (s.a.) vefat, Kur'n'm nzulnn tamamlandnn da bir gstergesiydi. Onun salnda Kur'n' yaamaya daha fazla nem verip de ezberleme konusunda hrs gstermeyen baz sahabe, Reslulah'n vefatyla Kur'n hfzna daha fazla eildi. Zaten Kur'n, iinde yaadklar bir toplumda iniyor, onlar da inen vahyi duyuyor ve hkm yetlerine gre hayatlarn dzenliyorlard. Bu onlarda Kur'n'a kar ciddi bir ainalk meydana getirmiti. Vefat ile birlikte hz kazanan ezberleme ii vefat takip eden 3-5 ay ierisinde ok yksek bir sayya ulamtr. Hz. Ali'nin Hz. Peygamber'in vefatndan sonra yemin ederek Kur'n' bir araya getirmeden evden kmayacan sylemesi de bu hususu aka destekler mahiyettedir. Bugn bile baz kimselerin sfrdan balayarak 6-7 ay gibi bir srede Kur'n' ezberledii dnlrse; Kur'n'm nzuln yaayan, Kur'n'm ndii Arapa'y bilen ve konuan sahabenin eksiklerini tamamlayarak hfzlarn 3-5 ay ierisinde ikmal etmeleri yadrganmamaldr. Hadis kaynaklarnda "Kur'n' Reslullah'n salnda ezberledi" denilenlerin saysndaki azlk snrlayc ve kstlayc tarzda alglanmamaldr. Bu

16

rivayetler,57[57] "bunlar Kur'n' Reslullah'n salnda ezberleyenlerdendir" anlamndadr. Nitekim, tek bir hadis ierisinde toplu olarak saylar bei gemezken hadisler birletirildiinde krilerin says onu amaktadr.58[58] Oryantalistlerin Yemme savandaki sayy abartl bulmalar, bu hususu tam olarak anlamam olmalarndan kaynaklanm olsa gerektir. slm toplumunda hafzlarn ve Kur'n bilginlerinin saysnn okluuna, hicretin ilk elli yl ierisinde kraat ilminin ald mesafe de delalet etmektedir. Bu dnemde yzlerce kraat bilgini ortaya km, herbiri bir blgede Kur'n eitimi vermilerdir. bn Kesr gibi tbin'dan olduu halde Mekke'de sahabeye imamlk yapan birinin kraatinin yadrganmamas ve hatal bulunmamas kraat ilminin tbin nesline de salam bir ekilde intikal ettiini gstermektedir. Nitekim, bn Mes'ud Kfe'de, Eb Ms el-E'ar Basra'da, Eb'd-Derd am'da geni gruplara kraat dersi vermekteydi.59[59] Hadis ve trih kaynaklarnda sahabeden kraat ilminde hret yapan ok sayda insann ad verilmektedir. inde drt halfe, Talha, Ubde b. es-Smit, Hz. ie, mm Seleme, Eb'd-Derd ve Eb Ms el-E'ar'nin de bulunduu bu liste olduka uzundur.60[60]

3. Resm'I-Mushaf-Kraat likisi Asndan Kur'n Trihi

Kraat limleri tarafndan tercih edilen sahih kraatlerin Hz. Osman tarafndan yazdirlp oaltlan Kur'n nshalarnn hatt le de ilikisi bulunmaktadr. Kur'n'm metinleme trihi Kur'n kraatleri iin ok nemli olduundan, konuyu ana hatlaryla ortaya koymada byk yarar bulunmaktadr. Nzi olan Kur'n yetlerini Mekke dneminden itibaren yazdran 61[61] Hz. Peygamber, bu yolu, vahyin korunmas iin nemli bir vesile olarak kullanmtr. Ancak Arap toplumunun okuma-yazmadaki geri durumu, bunun aksine ezber yetenei Kur'n'n

17

naklinde yaz ile birlikte ezberin de kullanlmasn gerekli klmtr. Yaz ve ezberi hem Mekke hem de Medine yllarnda birlikte kullanan Resullah (s.a.) ve ashab gn getike yazya daha fazla nem vermeye balamtr. Medine dneminde oluturulan ahsi Kur'n nshalar bunun gstergesidir. Resl-i Ekrem'in bu ahsi nshalardan ve ashabn Kur'n'i yazmasndan haberi vard. Onun "Benden Kur'n dnda bir ey yazmaynz. Kim Kur'n'dan baka bir ey yazmsa onu imha etsin"62[62] hadsi, bir bakma Kur'n'n yazlmasn da emretmekteydi. Ashabn bu konuda hataya dmemesi iin o, her bir yeni inen yetin hangi srede yer alacan ve hangi yetler arasnda veya hangilerinden sonra olduunu ifde ediyordu.63[63] Yukarda arz edilen sahih rivayetlerden de anlald zere, Cebrail her yl Ramazan aynda o ana kadar gelen vahiyleri toplu olarak Reslullah'a okuyor Resi-i Ekrem de ona tekrarlyordu. Reslullah ve ashab ile ilgili bahsettiimiz btn bu hususlar Kur'n'n ileride bir kitap hviyetini alacam haber vermekteydi. Bunlarn dnda Kur'n'n ileride kitaplaaca ile ilgili bizzat Kur'n'n iinde de deliller bulunmaktadr. Zira "kitb" kelimesi Kur'n'da 255 defa gemekte, "ktb" eklindeki oulu ise 6 defa yer almaktadr. Bu kitb kelimelerinden bir ksm eski ilh kitaplara ve sahifelere iaret etse de azmsanamayacak bir ksm, bizzat Kur'n-i Kerm'e delalet etmekte, dier bir deyile bu kelimelerin getii yetlerde Kur'n'dan bahsedilmektedir. Byle olunca, Ailah Kur'n'n ileride bir kitap olacan zaten sylemi olmaktadr. Allah tarafndan gnderilen Tevrat Zebur ve ncil gibi vahiyler de kitap eklini alm ve kitap olarak intikal etmitir. Kur'n bunlardan bahsederken kendisinin de ileride ayn tarzda ve daha muhkem olarak iki kapak arasna alnacan ima etmi olmaktadr.64[64]

a. Hz. Eb Bekir'in Kur'n' Cem'i

Kur'n- Kerm'in iki kapak arasna alnarak "mushaf adyla kitaplamas Resl-i Ekrem'in en yakn arkada ve Hulef-i Ridn'in lki Hz. Eb Bekir'e (r.a.) nasip olmutur. Buhr'de geen rivayette anlatld zere Hz. mer ile Hz. Eb Bekir arasnda geen konumada Eb Bekir balangta Kur'n'n iki kapak arasna alnmasna, kitap yaplma dncesi asndan kar kmam, Resl-i Ekrem'in yapmad bir ii nasl yapacan ileri srerek kar km, ksa zaman sonra da bu i aklna yatmtr.

18

Kur'n'n toplanmas le ilgili, Buhr'de geen rivayet, meseleyi btn ynleri ile ortaya koymaktadr. Hadisteki baz ifdeler konunun ok objektif olarak ele alndn gstermektedir. Zira ifdelerden, Hz. mer, Hz. Eb Bekir ve Zeyd b. Sbit'ten her birinin kendi grn ortaya koyarken "leride bu husus nasl deerlendirilir acaba! Konumamz ona gre mi ayarlasak!" gibi bir yapmacktk ierisinde olmadklar, nasl hissediyorlarsa yle konutuklar anlalmaktadr. Sahabenin nde gelenleri slm'n bilgi zerine oturduunu, bilginin en temel kaynann da Kur'n olduunu bilmekteydiler. Dinin ve bilginin kayna olan Kur'n ise, o vakit daha ok insanlann haftzalannda bulunuyordu. Genele kyas edildiinde yaz, ezberin yerini tutacak durumda deildi. Kur'n' ezberlerinde bulunduranlar ise, alan yeni cephelere ve fethedilen blgelere gidiyorlard. Bu ise onlarn saysnn srekli azalmas anlamna gelmekteydi. Yemme savanda vefat eden hafzlar, belki de barda taran son damla olmutur. Yemme savandaki kayplar zerine Hz. mer telalanm ve Kur'n'm toplanmas (cem1) fikrini Halfe Eb Bekir'e amtr. Eb Bekir, balangta Resl-i Ekrem tarafndan yaplmayan bylesi bir iin kendisi tarafndan nasl yaplabileceini sylemi ise de, sonradan kalbi mutmain olmu ve cem' ii aklna yatmtr, Hz. Eb Bekir ilk isim olarak Zeyd b. Sbit'i dnm ve yanna ararak durumu kendisine anlatm ve biraz tereddtten sonra onu bu ii yapma konusunda ikna etmitir.65[65] Zeyd konunun arlnn farknda olduunu anlatmak iin, bir da srtnda tamann bu iten daha hafif geleceini sylemitir. Zeyd kendisine bu sorumluluk verildiinde "Bu ok kark bir i; ben u kadar yeti nereden bulacam; zaten elimizde yazl metin yok ki veya elimizde bulunan yazl metinlerden mtekamil bir kitap ortaya konulamaz; insanlar da Kur'n' bilmiyor ki; Kur'n' ezberinde bulunduran ne kadar az insan var" gibi itirazlarda bulunmam trih ve hadis kaynaklarnda buna dair herhangi bir serzeni nakledilmemitir. Onun tek itiraz, bunun ok nemli ve sorumluluk isteyen bir i olduu ynndedir. Zeyd'in toplama iini kabul etmesi ve ekibin kurulmas ile ortaya baz usller konulmu ve bunlara gre Kur'n'n toplanmas almasna balanmtr. Konu ashaba mescidde duyurulmu, eitli blgelerdeki ashaba haber gnderilmi, yanlannda yazl Kur'n nshalar ve paralar olanlarn iki ahitle birlikte bunu heyete getirmeleri istenmitir. Bunun zerine ashb yazl metinleri ve ahitleriyle Kur'n yetlerini heyete getirmi, Zeyd ve heyet yeleri de son arzay dikkate alarak bunlar kontrol etmi ve yazmlardr. Kur'n'dan olmad halde yle zannedilen ifdeler alnmamtr. Tevbe sresinin son iki yeti (9/128-129), bir baka rivayete gre ise Ahzb sresinin 23. yeti sadece Huzeyme b. Sabit el-Ensr'nin yannda bulunmu66[66] ve Hz. Peygamber'in onun ahitliini iki kiinin ahitliine denk tutmas67[67] sebebiyle istisna olarak tek ahitle kabul

19

edilmitir.68[68] Tevbe sresindeki bu iki yetin son inen yetlerden olmas sebebiyle hafzalarda taze olduundan dier sahbler, bu ayetlerin varlm ezberlerinden desteklemilerdir. Bylece Kur'n, yazl malzeme ve ezber yardmyla hi eksiksiz olarak toplanm ve son arzadaki yet tertibine riyet edilmi, sre tertibine ise riayet edilmeksizin sadece dzgn bir biimde yazlarak Halife Eb Bekir'e teslim edilmitir. Bu yazmda yedi harf ruhsat sebebiyle esnek davranldmdan metin Kurey lehesi dnda okuyulara da msait durumda idi. nk bu faaliyetin temel hedefi Kur'n metnini korumak ve ileride oluabilecek ihtilaflarn nn almakt. ki kapak arasndaki bu derlemeye Mushaf ad verilmi ve bu kitap Eb Bekir'den sonra mer'e, onun vefat ile de kz ve ayn zamanda Reslullah'n ei olan Hafsa'ya (r.a.) intikal etmitir. Hz. Osman, Kur'n' teksir edecei zaman bu nshay geri iade etmek artyla Hafsa'dan alm, ii bitince de iade etmitir. Bir rivayete gre ise, Emevi Halifesi Mervan b. Hakem, Hz Hafsa'dan Mushaf istemi, eline geince de ileriden bir sknt kmamas ve Hz. Osman mushaflar ile kartrlmamas iin bunu yaktrmtr.69[69] Hz. Eb Bekir'in emriyle bir araya gelen heyet tarafndan cem' edilen Kur'n, bata Hz. mer, Hz. Ali olmak zere btn sahabenin icmm alm, kimseden bir itiraz gelmemitir70[70]. Zaten yaplan i heyet yelerinin kendi aralarndaki kapal bir alma olmayp herkesin gz nnde ve uzun bir zaman ierisinde yaplmtr. Bu sebeple itiraz edilecek ve kar klacak bir durum bulunmamaktadr. i ierisinde, Hz. Eb Bekir mushafmm eksik olduu ynnde gr bildirenler olmakla birlikte, mutedil i kollar, Zeyd b. Sabit bakanlnda cem' edilen Kur'n'n Resl-i Ekrem'e inen Kur'n'm ayns olduuna inanmaktadrlar.71[71] Hz. Ali'nin, Reslullah'n vefatndan sonra evinden kmayarak Kur'n' ahsi gayreti ile cem' etmesi farkl yorumlanmaya allmsa da o, baz tahmin ve yaktrmalarn aksine Eb Bekir'in Kur'n' cem' etmesini takdir etmitir.72[72] Onun, ahsi olarak Kur'n' cem' etmesi, zaten bylesi bir iin gerekliliine inandn gsterir. Ayrca, Hz. Ali'nin cem ettii Kur'n'da nemli farkllklar olsayd bunu hem o zaman irade ederdi hem de hilfeti dneminde ortaya karr ve yaygnlatrrd. Hz. Ali'nin bu durumu gizlemi olduunu

20

farzetmek ise kiilii ve medeni cesareti dnldnde ona yaplabilecek en byk iftiradr. Zaten bizlere, gerek Ehl~i snnet hadisilerinden gerekse a kaynaklanndan bu konuda herhangi bir bilgi ulamamtr. Kitb'l-Meshifiz ise, farkl bir bilgi olarak o dnemde cem' etme denildiinde Kur'n' hfzetmenin aktarlm, "ecmea'l-Kur'n" demenin "etemme hifza'S-Kur'n" demek olduunu bildirilmitir.73[73] Bu bilgi bize, Hz. Ali'nin Kurn' kat zerinde yaz ile cem' etmediini aksine hfzn ikmal ettiini gstermektedir. Yukanda da arzedildi zere Hz. Peygamber'in salnda inen Kur'n ayetlerinin tamamm ezberleme konusunda hrs gstermeyen sahabe onun vefatndan sonra bu ie byk bir ehemmiyet ve hz vermitir.74[74]

b. Hz. Osman Dneminde Kufn'n stinsah ve oaltlmas

ba. Mushaflann Ksa Trihi

Hz. Eb Bekir'in giriimi, Kur'n hakknda ileride ortaya kmas muhtemel nemli bir ihtilaf ve bir bakma fitneyi bertaraf ettii iin, her trl takdirin stndedir. Ancak Kur'n'n cem'i, bu neminin yannda, mmet arasndaki okuyu farkllklarn ve buna dayal olarak ortaya kan tartmalar tamamyla kaldramamtr. Zira Mushaf, srasyla Eb Bekir, mer ve Hafsa'nn yanlarnda kalm topluma intikal etmemi ve insanlar bu mushaf etrafnda toplanmaya davet edilmemitir. Topluma intikal etmi olsayd bile yazm bakmndan ihtilaflara msait bir hatt bulunmakta ve sre tertibini hesaba katmamaktayd. Hz. Eb Bekir'den sonra Halfe olan mer (634-644) ve ardndan Osman (644-656) zamannda fetihler daha da artm ve Arabistan ile birlikte Irak, ran, Kafkaslarn bir ksm, am ve Msr da slm topraklarna katlmt. Bu blgelerde bulunan sahbler yeni mslman olanlara, Kur'n' ahs nshalarndan veya ezbere dayal okuyularndan retiyorlard. Yedi harf ruhsat gerei ahs nshalarda ve okuyularda bulunan baz kk farkllka Kraat lminin Tarihi #* 39 lar ve bunlarn nedenleri yeni mslman olanlar tarafndan tam olarak anlalamyor, Kur'n'a verilen byk deer sebebiyle de nemli ihtilaflar olarak grlyordu. 75[75]

21

Mslmanlar arasndaki ihtilaf en net olarak ortaya koyan rivayet, bn ihb ez-Zhr -Enes b. Mlik yoluyla gelmektedir. Bu ve benzeri rivayetlerde Irak ve amllarla birlikte h. 25 (m. 646) ylnda Azerbeycan ve Ermenistan seferlerine katlan ve ashb arasndaki kraat ihtilaflarna ahid olan rak ve amllarn komutam Huzeyfe bn'l-Yemn'm, Halife Hz. Osman'a gelerek yle dedii nakledilir: "Ey Emir'l-m'minin! Kitap hakknda yahdiler ve hristiyanlar gibi ihtilfa dmeden, bu mmetin imdadna yeti!"76[76] Aslnda Huzeyfe'nin ortaya koyduu ikayetin benzerleri Hz. Osman'a bundan nce de gelmekteydi.77[77] Kendisi de bir Kur'n krisi olarak meseleye vkft ve toplumda gelien olaylann farkndayd. Huzeyfe, Eb Ms el-E'ar ile Abdullah b. Mes'ud arasnda bile baz okuyu ihtilaflar grm ve onlann aralarnda bir sre tarttklarn nakletmitir.78[78] Bu ve benzeri talepler, hatta ikayetler zerine Hz. Osman harekete geti ve Hz. Hafsa'ya birisini yollayarak elindeki Hz. Eb Bekir Mushaf'n vermesini ve oaltma iinden sonra kendisine Mushaf i geri iade edeceini bildirdi. Hz. Hafsa'dan gelen Mushaf, Zeyd b. Sabit bakanlnda Abdullah b. Zbeyr, Sad b. s ve Abdullah b. Haris b. Him'dan oluan heyete teslim edildi. Bu heyetin says hakknda farkl bilgiler bulunmaktadr. Sayy 12'ye kadar karanlar vardr.79[79] Ancak muhtemelen, bu drt kii dndakiler alt komisyon gibi almlar ve bunlara muhteiif konularda yardmc olmulardr. Hz. Osman'n heyete verdii en nemli direktif, Kur'n'm herhangi bir ihtilaf durumunda Kurey lehesine gre yazlmasiyd. Halife, heyetin bakan olan Zeyd Medineli olduu iin dier yelerin gerekirse onun hilafna davranarak mushaflar Kurey lehesine gre yazmalarm emretmiti.80[80] Nitekim "tbut" kelimesi kapal te "s" ile deil Kureylilerin yazd ekilde ak te "o" ile yazlmtr.81[81] Hz. Osman bu konudaki srarn, Kur'n'm Kurey lehesine gre nazil olmu olmasna dayandrmaktayd.

22

Rivayetlerden, Hz. Osman'n sahabe ile grerek onlarn fikrini ald ve bunun sonucunda okuma ve imla ettirme iini Sad b. s'a, yazma iini ise Zeyd b. Sbit'e havale ettii anlalmaktadr. Zira Sad b. s ashabn en fasih konuanlarmdand ve lehesi Resl-i Ekrem'e benzemekteydi, Zeyd b. Sabit ise Reslullah'n (s.a.) vahiy katibi olmakla birlikte yazs da gzeldi.82[82] Hz. Osman tarafndan Zeyd b. Sabit bakanlnda oluturulan heyet uzun bir sre (26/650 yl sonrasnda muhtemelen 5 yl) alarak Kur'n'i, arza-i ahradaki Fatiha, Bakara, l-i mrn, Nisa, Mide.... hls. Felak, Ns sralamasna gre 114 sre olarak tertip etti ve Eb Bekir Mushaf'ndaki yet diziliine gre yazd. Bu ekilde yazlan yedi adet Kur'n nshasndan biri Medine'de brakld dierleri Mekke, Kfe, Basra, am, Yemen ve Bahreyn'e83[83] birer rehber kri'/mukri ile birlikte gnderildi. oaltlan nshalar, parmen zerine siyah mrekkeple yazlmt ve nokta, hareke, ss, sre ad, cz iareti gibi harici eyler tamyordu. Kraat limlerinden Zeyd b. Sabit Medine'de kald, Abdullah b. es-Sib, Mekke'ye, Mugre b. Eb ihb am'a, Eb Abdurrahman es-Slem Kfe'ye ve mir b. Abdlkays Basra'ya tayin edildi.84[84] Hz. Osman, istinsah ii tamamlanp mmetin onay alndktan yaplan alma zerine icm vaki olduktan sonra ashabn ve dier mslmanlarn ellerinde bulunan ahsi Kur'n nshalarnn toplanmasn ve yaklmasn emretti.85[85] Onun maksad, zenle derlenmeyen ve yazlmayan ahsi nshalarda bulunan baz hatalar, eksiklik ve fazlalklar Kur'n'm aslndanm gibi zannedilip ileride mslmanlar arasnda bir ihtilaf kmasn engellemektir. Zaten Kur'n bu maksatla toplanm ve bu maksatla oaltlmt. Yoksa onun ileride kendi aleyhine olarak yorumlanabilecek delilleri karartmak gibi bir hedefi yoktu. yle olmu olsa idi, o Kur'n'm oaltlmas iini herkesin bilgisi dnda bir gizlilik iinde yapard. Ancak rivayetler, be yl kadar sren ahma esnasnda byle bir durumun olmadm aka ortaya koymaktadr.86[86]

23

bb. Mushaflarda Yazm Hatas (Lahn) ddias

Kur'n'da yazim hatalar (lahn) ve yanl cmle yaplar (i'rab'l-Kur'n) olduu konusu gemite tartld gibi gnmzde de zaman zaman gndeme getirilmekte ve Kur'n metninin gvenilirlii konusunda, aleyhte delil olarak kullanlmaktadr, Bununla ilgili en nemli dayanak olarak da, Hz. Osman'dan ve baz dier sahbilerden nakledilen szler gsterilmektedir. bn Abbs'm azatls krime et-T'den gelen rivayet yledir: "Mushaftar yazlnca Halife Osman'a takdim edilmi o da mushaf inceledikten sonra "yi ho yapmsnz da bunda lahnden bir ey gryorum, ancak bunlar olduu gibi braknz! nk Araplar bunlar dilleriyle dzelteceklerdir (veya irab edeceklerdir). Eer ktib Sakf kabilesinden 87[87], yazdran (dikte eden) da Hzeyl'den olsayd bu yaplmam olacakt"88[88] Rivayet birok kaynakta gemekle birlikte, zellikle ilk blm, bu kaynaklarn byk bir ksmnda eksiktir.89[89] Dn, krime ve Yahya b. Ya'mer, Hz. Osman' grmedikleri iin bu haberi mrsel kabul etmekte ve rivayet zincirindeki baz kimseler bakmndan da eletirmektedir. Ona gre bylesi zayf bir rivayet, bu kadar nemli bir konu iin delil olarak kullanlamaz.90[90] Rivayetin, zayf olmasna ramen bu ve benzeri hadislerde geen "lahn" kelimesinin ne anlama geldii konusunda ok ey sylenmitir. Lahn kelimesi ve baz trevleri szlklerde ve Arap kullanmnda "Bireyi nameli syleme (elhn); dili ustalkla kullanma; bireye veya kimseye meyletme dnme (il harfi eri ile); bir dilin lehesi, farkl lgati; ifreli, remizli ve tarizli sz syleme; irabda hata etmek, gramer hatasnda bulunmak; dilin kullanmnda yanllk yapmak" ekillerinde gemektedir.91[91] Yukardaki rivayette Hz. Osman'n ne kastettiini anlamak iin dnemin artlarn ve yaplan iin mahiyetini iyi bilmek gerekir. Burada, Hz. Osman'n mmet arasnda ortaya kan tartmalar ve ihtilaf sona erdirmek iin bir alma yaptrd dnldnde onun ikinci bir tartma konusuna maha!

24

brakmayaca aktr. Bu szyle onun, muhtemelen mushafta baz farkl lehelere ait yazmlarn olduunu grdn, fakat iin tabiat gerei bu trden tercihlerin bulunabileceini kabul ettiini bu sebeple de deitirmemelerini sylediini, zaten krilerin bunu okurken doru telaffuz edeceklerini kastettiini anlamaktayz. Yoksa onun, Mushafta olmamas gereken bir eksiklik veya fazlal grp de buna ses karmadn dnemeyiz. Bu yaplan almann ruhuna ters bir durumdur. Zaten yukarda arz edildii gibi "lahn" kelimesinin lehe ve lgat anlam da bulunmaktadr ve yaygndr. bn Eb Dvd es-Scistn ilgili rivayetleri naklettii bala "htilfu Elhni'1-Arab fi'1-Meshif (Mushaflardaki Arap Leheleri Farkll)" demekle ve baln, altnda "elhn" kelimesini "el-lugt" diye gstermekle bunun bir lehe meselesi olduunu ortaya koymaktadr. Konuya aklk getiren Eb Amr ed-Dn, bu rivayet salam kabul edilecek olursa, bahsedilen eyin "resin" deil "tilvet" olacan sylemektedir. Yani okuyan kimseler dikkat etmedii taktirde yazlan baz kelimelerde hata yapabilecekleri bildirmektedir. Mesela ", gibi kelimeler dikkat edilmedii taktirde yanl okunabilir.92[92] Ktip ve dikte eden ile ilgili syledii sz ise muhtemelen daha yaygn yazm bulmak indir. Yazlan ey mutlak olarak yanl olmu olsa idi, Hz. Osman buna msaade etmezdi. Mushaf ta yazm hatas olup olmad ile ilgili olarak nakledilen nemli rivayetlerden biri de, Him b. Urve b. Zbeyr'in babasndan naklettii haberdir. Buna gre Hz, ie'ye mushaflarda farkl tarzda yazlan baz yetler (en-Nis 4/162; el-Mide 5/69; Th 20/63) ile ilgili soru yneltilmi, Hz. ie (r.a.) de soruyu soran Urve b. Zbeyr'e u cevab vermitir: "Ey kzkardeimin olu! Bu ktiplerin iidir. Kitapta/yazda hata etmiler ."93[93] Konu zerine kafa yoran ilim adamlan, Hz. ie'nin bu szn eitli ekillerde yorumlayp deerlendirmi ve bunun Kur'n'da gramer hatalar anlamnda kullanlamayacan, olsa olsa baz imla ve telaffuz farkllklar olacan bildirmilerdir.94[94] Lahn tartmalarnda ana soru Kur'n'in kendisinde i'rab hatasnn olup olmad deil, oaltlan Kur'n nshalarnda (meshif) hatalarn bulunup bulunmaddr. Bu ikincisi teorik olarak mmkn gibi grnse de gerekte olup olmad konusu ancak ok kuvvetli delillerin varlyla ortaya konabilir. Kur'n'm kendisi mevcut ekliyle tevatren bize kadar ulatna gre, onu yanllayan, onda hata olduunu gsteren bilginin de en azndan ayn kuvvet derecesinde olmas gerekir.95[95] Birok msterik kaynaklardaki baz zayf, hatta uydurma, rivayetleri delil olarak alp konu zerinde fikirler

25

retmi ve rivayetlerde birka tane olduu ileri srlen yazm hatalarnn saysn bir hayli artrarak bunu Kur'n'm korunmuluu konusunu zedeler boyuta tamlardr. Gnmzde de konu oryantalistler nezdinde gncelliini korumaktadr.96[96]

bc. Mushaflann Baz zellikleri

stinsah edilen nshalarn zellikleri kraat ilminin o trihten sonraki geliimi ve ald ekil bakmndan ok nemlidir. Arap yazs, istinsahn yapld dnemde tam bir gelime gstermediinden, Kur'n'n oaltlmas esnasndaki yazmda ve kullanlan imlda baz zayf noktalarn olmas tabi karlanmaldr. Nitekim baz kelimelerde ( *j> gibi) med (uzatma) olduu halde med harfleri olan "elif i ", "vav j ", "y <s "kullanlmam, baz yerlerde ( ju dJji gibi) ise med harfleri kullanld halde uzatma yaplmamtr. O dnemde harfleri birbirinden ayrmak iin konulan noktalar, yazda nadiren de olsa kullanlyor97[97] iken " <n> o ui*" gibi harfleri birbirinden ayran noktalarn mushaflarda kullanlmam olmas, sebebi tam olarak bilinmemekle birlikte, Kur'n kraatinde farkl okuyulara hayat hakk tanmak iin olsa gerektir. Mushaflarda harflere nokta konulmam olmas sebebiyle, mesela Bakara sresindeki98[98] u*^ iskeleti Resl-i Ekrem'e dayandrlan rivayetler sebebiyle >l' ve >l eklinde okunabilin itir. Ayrca ayn iskeletler zerinde farkl noktalama ile _*3 ve ijs^i 99[99], *jJ j& ve ^ j^..100[100], &0\ 'S** ve [| 101[101]okuyular

26

ortaya kabilmitir. Kf () ve eyy (<#) harflerinin bir araya gelmesiyle oluan ve normalde "keeyyin" fe+ eklinde yazlmas ve okunmas gereken terkip Hz. Osman okunmas gereken terkip Hz. Osman mushaflarnda yedi yerde102[102] tenvin yerine nn ile gsterilerek "J& eklinde (kf, hemze, y ve nn ile) yazlm, dier yazma hi yer verilmemitir. Ancak kraat imamlarndan bazs terkibin aslna bazs ise hattna itibar ederek vakf ilemi yapmaktadr. stinsah edilen nshalar birbiriyle mukayese edildiinde aralarnda baz yazm farkllklarnn olduu gzlenmektedir. bn Eb Davud'un naklettiine gre Halife Hz. Osman'daki Medine nshas ile dier nshalar arasnda on iki farkllk bulunmaktadr. Nshalarn tmn bir biri ile karlatrdmzda ise bu farkllklar biraz daha fazla (37 kadar) olmaktadr.103[103] Ancak bunlar vess, evs 104[104]; fe tevekkel, ve tevekkel 105[105]; bim kesebet, fe bim kesebet106[106] taktih, tahteh 107[107]; fe innellhe hve'l-aniyy'l-hamd, fe innellhe'l-aniyy'1-hamd min gibi 108[108]ok byk olmayan ve genellikle manay ok fazla deitirmeyen farkllklardr.109[109] Bu farklann nereden kaynakland konusunda yaplan aratrmalar sonucunda kimi aratrmaclar bunun ktiplerden kaynaklanan hata olduunu, kimisi ise bunun bilinli bir tercih olduunu ifde etmitir. oaltma iini yrten

27

sahabe ayn yetle ilgili olup gerekli artlar tayan ifdelerden her hangi birisi hakknda kesin karar veremediklerinde, bu farkllklar farkl nshalarda gsterme yolunu tercih etmilerdir. Byk kraat limi Eb Amr ed-Dn, Hz. Osman'n Raslllah'tan alndnda phe olmayan fakat yazm fark gerektiren kelimeleri bir mushafta gsterebilmek istemesine ramen, ayn kelimeyi iki defa' yazdrmamak iin, en iyi zm olarak, o kelimeleri muhtelif mushaflarda ayr ayr yazdrmaya karar verdiini ifde etmektedir.110[110] Bu kelime ve yazmlar, baz yerlerde mnaya ok ciddi tesiri olmayan ayrnt kabilinden farkllklar arz ederken dier baz yerlerde yetin anlamna mspet manada yeni bir yaklam ve zenginlik getiren trden farkllklardr.111[111] Kur'n'n, Kurey lehesi zere oaltlmas, bir manada yedi harf ruhsat sebebiyle ortaya kan farkl okumalan ortadan kaldrmtr. Hz. Osman'n oaltarak gnderdii Kur'n nshalarna dayanmayan ahsi nshalann yaklmas ve ortadan kaldrlmas Kur'n kraatindeki ihtilaf byk lde ortadan kaldrm ise de, gerek o dnemdeki yaygn Arap yazsnn nokta ve harekeden yoksun olmas, gerekse Kur'n hattna uygun den salam senetli rivayetlerin bulunmas sebebiyle kk apl ihtilaflar varln srdrmtr.112[112] Daha sonra ortaya konan "sahih kraat" artlan okuyu farkllklarn azaltt gibi mslmanlar arasndaki ihtilaf da byk oranda gidermitir. Zaten bu aamadan sonra sahih kraatler Kur'n'dan kabul edilmi ve hangi kraatin daha stn olduu yolunda bir tartmaya girilmemitir.113[113]

bd. Mushafann Harekelenmesi ve Noktalanmas

slm fetihlerin artmas neticesinde slm toplumunun ounluunu Arap olmayan milletler oluturmaya balamtr. Bunlardan az bir ksm, toplumsal etkileim ve alnan eitim sonucunda Arapa'y ileri derecede renmi ise de, zellikle halk kesimi ve Arabistan'a uzak blgelerde bulunanlar Kur'n' okumada ve Arap dilini konumada sknt yaamakta, zaman zaman ciddi hatalar yapmaktayd. Hz. Osman mushaflanna dayal olarak yaplan Kur'n ve kraat eitimi ise toplumun tm iin geerli olamyordu. Meydana gelen

28

ok hatal Kur'n okumalar, yneticileri ve slm limlerini harekete geirmitir. Konunun uzmanlarndan olan Eb Amr ed-Dn'nin (. 444/1053) Selef alimlerini mushafn noktalanmasna sevk eden milin, sahabe dnemine yakn olmalarna ramen dillerinin bozulduunu, halkn konumalarnda dil hatalarnn oaldn grmeleri ve bunun da zamanla artacandan endie etmeleri olduunu ifde etmesi,114[114] meseleyi net olarak ortaya koymaktadr. Kur'n- Ke-rm'in kraatinde hatal okuyularn yaygnlamas zerine Irak Valisi Ziyd b. Ebh (. 53/675), Eb'l-Esved ed-Del'den (. 69/688) bu sknty gidermesini istemi Eb'l-Esved nce bunu kabul etmemitir. Ancak o, Vali Ziyd'm bir mizanseni sonucunda Tevbe sresinin 3. yetindeki " (" ibaresinde yer alan "ve Raslh jpyj " kelimesinin irab harekesinin esreli olarak "ve Raslih a^ " eklinde115[115] okunduunu duyunca bu kararndan vaz gemi ve Kur'n' harekeleme teklifini kabul etmitir. Eb'lEsved, otuz kii arasndan seerek yanma ald kavray gl ve dili fasih bir ktiple bir mushaf d kavray gl ve dili fasih bir ktiple bir mushaf zerinde ie balam; kendisi okumu ktip ise fethaya dellet etmek zere harfin zerine bir nokta, kesre iin harfin altna bir nokta, damme iareti olarak harfin nne bir nokta, bunlarn tenvinli ekilleri iin de ikier nokta koydurmutur.116[116] Bu dzenleme zamanla yaylm ve birok mushaf zerinde uygulanmtr. Ancak yine de Kur'n' doru ve hzl okuma nndeki engel tam olarak kaldrlamamtr. Kur'n'm yabanclar tarafndan doru ve hzl okunmasn engelleyen faktrleri ortadan kaldrmaya yneiik olarak bu defa Abdlmelik b. Mervan'n (. 86/705) Irak Valisi Haccac b. Ysuf (. 95/713) devreye girmi ve Eb'l-Esved ed-Del'nin talebelerinden Nasr b. sm'dan (. 89/797) Kur'n'i noktalamasn istemitir. Rivayetlere gre Nasr ile Yahya b. Ya'mer (. 129/746) ayn ayr veya birlikte Kur'n' batan sona kadar noktalamlardr. Noktalarda metnin mrekkebi olan siyah kullanlrken daha nce harekeler iin renkli mrekkep tercih edilmitir. Noktalama retleri bugnk eklini byk oranda dilci Halil b. Ahmed'in . 175/791) almalaryla almtr.117[117] Eb'l-Esved ile Nasr b. sim ve Yahya b. Ya'mer"in bu noktalama iaretlerini kendiliklerinden mi rettii, yoksa daha nce var olan ve az olarak kullanlan iaretleri mi kulland veya gelitirdii konusunda eitli eyler sylenmitir. Ancak bu hareke ve noktalama iaretlerinin daha nce de kullanld ynnde rivayetler bulunmakla birlikte, baz vesikalar da vardr. Hicr 22 (643) trihinde olduu dnlen bir

29

papirusta o, j>, j, i, harflerine, hicr 58 (678) tarihli olduu kabul edilen bir kitabede ise v, o , i, ^ harflerine noktalar konulduu grlmtr. Sahabe bunlar bildii ve hatta onlardan bazs noktalama iaretlerini bir sre ahs mushaf yazmlannda kullanmislarsa da eitli endielerle bunu terk larnda kullanmlarsa da eitli endielerle bunu terk etmilerdir.118[118]

4. Kraatlerin Tedvini

Mslmanlarn zerinde icma ettii Hz. Osman mushaflan ok ksa zaman ierisinde btn slm corafyasna yaylm, noktalama iaretlerinin yaplmasyla da her kesim tarafndan okunur olmutur. Bunun sonucunda ncelikle mushaflarn gnderildii ehirler olmak zere yava yava kraat ilmi merkezleri domutur. Kraat alanndaki baz eserlerin yazm trihleri itibariyle hicr 70 ve 8O'H yllara kadar gitmesi119[119] ve byk-'kraat alimlerinin ounun tbindan olmas bu ilmin ksa bir zaman dilimi ierisinde ald mesafeyi gstermesi asndan nemlidir. lk asr ierisinde daha ok Mekke, Medine, Kfe, Basra ve am gibi ehirlerde younlaan kraat almalar, o vakitten sonra, yaplan fetihler ve yrtlen slmlatrma faaliyetlerine paralel olarak Msr, Kuzey Afrika, Endls, ran, Anadolu ve Orta Asya'ya kadar yaylmtr. Kraat rivayetlerini almak isteyenlerin, bu geni corafyay dolatna dair rivayetler mehurdur. Ad geen merkezlerde bulunan kraat alimleri gerek kelimelerde, gerekse med, kasr, imle, tahfif, idgam gibi telaffuz keyfiyetlerinde kendi ahs tercihlerini ortaya koyarak bu tercihlerini retmeye balamlardr. Sahih kraatin artlarn tamakla birlikte rivayet ve okuyular arasnda tercihleri bulunan alimlerin says nceleri bir hayli ok iken zamanla insanlar bunlardan hem ilmi durumlar hem de yaaylanyla tebarz eden bazlar zerinde kmelenmi120[120] ve bylelikle ilk grup kraat limleri ortaya kmtr. Hadis ilminde olduu gibi kraat ilmine merak salanlar ve farkl okuyular almak isteyenler de hem l isnadl rivayetleri hem de ed ve ifde keyfiyeti bakmndan st derecede bulunan okuyucular aryorlard. zellikle Hz. Osman'n Kur'n' teksir ettirip yazlan mushaflar eitli beldelere gndermesinden nce yedi harf ruhsat ve baka sebeplerden dolay ok fazla sayda okuyu toplum gndemine girmiti. Bu durum, mushaflar iyice yaygnlap eski etkiyi ortadan kaldinncaya kadar devam etmitir. Kraat ilmine ilgi duyanlann, konuya vakf olmasyla da artk baz kraat alimleri etrafnda kmelenmeler meydana gelmitir. bn'l-Cezer, tbindan olup Kur'n kraati konusunda

30

mahir olanlar uzun bir liste halinde vermektedir ki bunlardan ilk grubun says krk be, ikinci grubun says ise yirmi birdir. bn'l-Cezer1 nin anlattna gre bunlardan sonra say birden artm ve artk iyi ile kt, doru ile yanl birbirine karmtr. Bunun sonucunda da kraat konusundaki ihtilaflar artmtr. Baz limlerin ortaya kp konuya el atmas ile tehlike bertaraf edilmi ve kraatlerin tasnifi yaplmtr.121[121] Bu tasnifte kraat ilminde maharetini ortaya koyanlar ve dindarl ile de kendisini kabul ettirenler yerlerini almlardr. Bu vasflarda olmayanlar ise tabii olarak elenmitir. * Kraat ilmine dair yazlan ilk eserlere, yaplan rivayet ve kraat talimi almalarna bakldnda kendisi ierisinde tutarll olan kraatlerin'saysnn otuzu at grlmektedir. Eb Ubeyd el-Ksm-b. Sellm (. 224/838) yazd Kitb'I-Kat ak kitapta122[122] iinde mehur yedi kraatin de bulunduu otuz iki kraata yer verirken Eb shak smail b. shak elCehdam (. 282/896)123[123] ve bn Cerr et-Taber almalarnda yirmi kraati toplamlardr. Kraat ilminin tedvini ve gelecei aktarlmas noktasnda bn Mchid (. 324/936) bir dnm noktas olmutur. O Kitab'S'Seb'a fi'1-kirt adl eseriyle mslmaniar nezdinde byk kabul gren kraatleri yedi olarak kayda geirmitir."124[124] Halbuki bn Mchid'e kadar kraatlerin says konusunda belli bir tercih ve snrlamaya gidilmeyip, kraatin shhati iin ileri srlen temel art tayanlar sahih oiarak kabul edilmitir125[125] bn Mchid'in tasnifine gre, Medine'de Nfi\ Mekke'de bn Kesir, Kfe'de sim, Hamza b, Habb ve Kis, Basra'da Eb Amr ve am'da bn mir be merkezde bulunan yedi kraat imamdr. Bu tasnif bn Mchid'in muasrlar ve sonrakiler tarafndan olduka beenilmi ve kraat eitimi bu tasnif, esas alnarak yrtlmtr. Ancak shhat artn tayan her kraat geerli olduundan zaman zaman bu sayy aan tasnifler de yaplmtr. Mesel bn Mchid'den sonra gelen bn Galbn (. 399/935) sekiz kraate yer verdii et-Tezkire '1krti's-semn adh eserinde sekizinci kraat imam oiarak Ya'kb el-Hadram'yi saymtr. Eb Ca'fer el-Kr, Ya'kb el-Hadram ve Halef b. Him'm listeye eklenmesiyle oluan Aere

31

tarkinin trihi de seb'a kadar eskidir. Ne var ki, ilk defa bn Mihran en-Nsbr'nin (. 381/992) ortaya koyduu, el-Enderb, el-Begav (, 516/1122) ve Ebu'l-'Al el-Hemedn'nin de benimsedii bu tasnif kraat eitiminde kabul grmemitir,126[126]

5. Yedi Harf-Kraat likisi

Kraat ilminin zenginlemesini ve gelimesini salayan en nemli hususun Hz. Peygamber tarafndan Kur'n'n kolay okunup anlalmas iin getirilen yedi harf (el-ahruf's-seb'a) ruhsat olduunu syleyebiliriz. Yedi harfin ne anlama geldiini ve kraat ile ilikisini belirtmeden nce, yedi harf ruhsatn getiren sebepleri ksaca aklamakta yarar vardr.127[127]

a. Yedi Harf Ruhsatnn Sosyo-Kltrel Nedenleri

Yce Allah son kitab Kur'an-i Kerm'i son peygamber Hz. Muhammed (s.a.) aracl ile insanlara gndermitir. Allah hi phesiz ilh vahyinin her devirde insanlar tarafndan bilinmesini ve yaanmasn ister. slm son ilh din olduundan konu ncekilere gre daha byk bir nem arzetmektedir. Bu sebeple insanlarn slm'n kendisine dayand Kur'n'i tanmas ve iyi renmesi gerekiyordu. Bir dinin sonraki asrlardaki ve farkl blgelerdeki insanlara daha salam ve hzl bir biimde ulaabilmesi iin dinin ilk muhataplarnn o dinle olan g ilikileri ok nemlidir. Dini ve dinin dayand ilh kayna indii dnemde, teblicisi peygamberin yannda iyi ve doru bir biimde renen, dini hem maddi hem de duygusal ynleriyle iselletiren kimse onu gelecek nesillere salam bir biimde ve tm ynleriyle daha rahat nakledebilir. Btn bu sebeplerden dolay Resl-i Ekrem slm'n yaylmasna ve Kurn'm renilmesine ok byk nem vermi hatta bunu kendisini helak edercesine yapmtr.128[128] slm' tebli iin uzak yerlere gittiini ve bunlardan bir ksmnda byk sknt ile karlatn buna ramen vaz gemediini bilmekteyiz. Aadaki

32

rivayetlerde de grlecei zere, Allah'tan Kur'n' birden fazla lehe (harf) zere okumak iin izin istemedeki isran da bu hususu teyid etmektedir. Arap toplumunu ve Arabistan yarmadasn iyi bilen ResluUah, toplumun ihtiyacnn da farkndayd. Mekke toplumu byk ounluu ile Kurey ve buna tabi olan gruplan ve kabileleri barndryordu. Ancak Medine'ye hicret edilince, byk bir ksm nazil olan Kur'n Medinelilerden bazsna ve civar kabilelere dili ve slubu itibariyle ar gelmeye balamtr. Onlar Kur'n' renmek istiyorlar, Hz. Peygamber de onlarn renmesini arzuluyordu. Fakat burada mslman olan kimseler Kur'n'daki baz ifdeleri teleffuzda ve anlamada zorlanyorlard. O dnemde insanlarn kendi kabile ortamlannda rendikleri eyleri terkedip baka kabilelere ait eyleri alp benimsemeleri ok zordu.129[129] Yedi harf ruhsat Medine dneminde tebliin bu skntl anlannda gelmitir. mam Mslim'in naklettii bey b. Ka'b hadisi ("Salt'i-msfrn", 274) ruhsatn Medine dneminde geldiini teyid etmektedir. Bu kolaylk sebebiyle hem kabile mensuplar Kur'n'da kendilerinden bireyler bulmular bylece ona olan ilgileri artm hem de bu kolaylatrma baz insanlarn mazaretlerini ellerinden almtr. Ancak bunun bir ruhsat olduu da her zaman vurgulanmr.130[130]

b. Yedi Harf Ruhsatna Dair Hadisler

zel toplumsal artlarn zorlamas ile ortaya kan yedi harfe dair Kur'n'da herhangi ak bir beyan bulunmamaktadr. Mekke'de nazil olan Kamer sresinde drt defa geen "Biz Kur'n' t (zikr) iin kolaylatrdk. t alan var m?" yetleri belki Kur'n'n Mekkeliler iin kolay ve anlalr bir kitap olduunu gstermektedir. Ancak bu yedi harfe bir iaret olmasa gerektir. Yedi harfle ilgili bilgiyi biz Resl-i Ekrem'den ve ashabndan nakledilen haberlerden reniyoruz. Yedi harf ruhsatnn varln ortaya koyan rivayetler ylesine ok ve gldr ki, tek tek olmasa bile birlikte tevatr derecesine ulat sylenebilir.131[131] Bunlardan bazlarn burada nakletmek yerinde olacaktr. Yedi harfle ilgili en mehur rivayetlerden birine gre Hz. mer'in yle dedii aktarlmaktadr:

33

"Reslulh sallallhu aleyhi ve sellem henz hayatta iken, Him b. Hakm'in Furkn sresini okuyuuna ahit olmutum. Okuyuunu dinledim ve baktm ki sreyi, Allah Resl'nn bana okutmad birok harf zere okuyor. Namazda olduu halde neredeyse yakasna yapacaktm. Sabrettim, namazn bitirir bitirmez ridasnm yakasna yaptm ve: "Sana bu sreyi sen okurken iittiim ekilde kim okuttu?" dedim, "Bana sreyi ResluUah okuttu" dedi. "Yalan sylyorsun. nk okuyuunu dinlediim sreyi Reslulah'n kendisi bana baka bir ekilde okuttu" dedim ve onu alp Raslllah'a gtrdm, ve "Ey Allah'n Resul! Ben bu adamn Furkan sresini senin bana okuttuundan farkl harfler zere okuduunu grdm" dedim. Raslullh mer'e: "Salver onu!", dedi mer onu braknca Reslullah '"Ey Him! Oku", buyurdu. Him, kendisinden dinlediim ekilde okudu. Raslllah: "Sre byle indi", dedikten sonra-, "Ey mer! Oku" dedi. Ben de kendisinin bana okuttuu ekilde okudum. Buyurdu ki: "Muhakkak ki bu Kur'n, yedi harf zere indirildi, ondan kolaynza geleni okuyun."132[132] Metni, Buhr'ye ait olan bu rivayet, ierisinde iki nde gelen sahabenin ad getii ve yaanan bir olay tasvir ettii iin ok hret bulmu ve yedi harfle ilgili kaynaklarda ska tekrar edilmitir. Aslnda konunun balangcm ve ruhsatn nasl elde edildiini ortaya koyan rivayetler de bulunmaktadr. Bunlardan bazs sahabenin kraat ilmi bakmndan nde gelenlerinden bey b. Ka'b'dan rivayet edilmitir. O yle buyurmaktadr: "Mescitteydim, bir adam ieri girdi ve namaz kld. Namazda bilmediim (yadrgadm) bir kraatle Kur'n okudu. Sonra bir bakas mescide girdi, o da bu defa ilk gelenin kraatinden baka bir kraatle okudu. Namaz klnca birlikte Resl-i Ekrem'in yanna vardk. Ben "Bu ahs bilmediim bir kraatle Kur'n okudu, sonra dieri geldi o da arkadann kraatinden baka bir kraatle okudu" dedim. Bunun zerine Resuah (s.a.) o ikisine okuttu ve yaptklarn doru ve iyi grdn ifade etti. O vakit gnlme yalanlama (tekzib) vesvesesi dt, halbuki Chiliyye dneminde de deildim. Hz. Peygamber beni kuatan duygulan hissedince eliyle gsme vurdu, Ardndan beni bir ter bast. Sanki Yce Allah' gryormuum gibi korkuyordum. Reslullah bana dedi ki: "Ey bey! Rabbim bana Kur'n' bir harf ile okumam iin (melei) gnderdi. Ben "mmetime kolaylatr" diye ona karlk verdim. Bunun zerine bana ikinci defa "ki harfe gre oku" diye karlk verdi. Ben mmetime kolaylatrmas iin yeniden mracaatta bulundum. O da bana nc kez karlk verdi ve: "Kur'n' yedi harfe gre oku. Ayrca, sana verdiim her cevaba karlk, benden istediin bir diekte bulunma hakkn vardr." buyurdu. Bunun zerine ben:

34

"Ey Allahm! mmetimi bala. Ey Allahim! mmetimi bala." dedim ve ncsn btn insanlarn, hatta brahim aleyh isselamn bile bana yneiip ihtiyacn arzedecei vakte braktm."133[133] bey b. Ka'b'dan gelen bir baka rivayette ise, yedi harf ruhsatnn verilii daha detayl bir biimde anlatlmaktadir. mam Mslim'in bn Eb ey be tarikiyle naklettii habere gre bey yle demektedir: "Hz. Peygamber (s.a.) Gfaroullarnn kk gl (Edt-i Ben Gfr) yanindayken Cebrl kendisine geldi ve: "Allah sana, Kur'n' mmetine bir harf zere okutman emrediyor" dedi. Bunun zerine o: "Allah'tan af ve mafiret dilerim, mmetimin gc buna yetmez" buyurdu. Sonra (Cebrl) ikinci defa geldi ve: "Allah sana, Kur'n' mmetine iki harf zere okutman emrediyor" dedi. Reslullah yine: "Allah'dan af ve mafiret dilerim, mmetimin buna gc yetmez" buyurdular. Sonra Cebrail nc defa geldi ve: "Allah sana, Kur'n' mmetine harf zere okutman emrediyor" dedi. Hz. Peygamber yine ayn ekilde karlk verince Cebrl drdnc kez geldi ve; "Allah sana, Kur'n' mmetine yedi harf zere okutman emrediyor. Hangi harf ile okurlarsa doru okumu olurlar." dedi."134[134] bey b. Ka'b'dan aktarlan nc bir rivayet Resl-i Ekrem'in mmeti iin Kur'n okuma kolaylm niin istediini ok ak bir biimde ortaya koymaktadr. Rivayet u ekildedir: "Reslullah Cebrail ile karlatnda ona yle demitir: "Ey Cebrail! Ben, mm bir kavme gnderildim; onlardan bazs yah kadndr, bazs ihtiyar erkektir, bazs ocuktur, bazs criyedir, bazs da nceden hi kitap okumam adamdr.' O da yle cevap verdi: "Ya Muhammed, Kur'n yedi harf zere indirilmitir."135[135] bn Abbas'tan nakledilen bir riyyet bey'in verdii bilgiyi teyid etmekte ve ruhsatn aama aama gerekletii bildirilmektedir. Buna gre Reslullah (s.a.) yle buyurmutur:

35

"Cebrail, bana Kur'n' bir harf zere okutmaktayd. Bunun zerine ona bavurdum. Ondan artrmasn her istediimde o bana artryordu. Yedi harfe kncaya kadar bu byle devam etti."136[136] Baz yedi harf rivayetlerinde ise yedi harfin ne anlama geldiini aklar trden ayrntlar bulunmaktadr. Bunlardan Eb Bekre es-Sekaf'den gelen rivayet yledir: "Cebrl "Y Muhammed! Kur'n' bir harf zere oku" dedi. Mikl ise Reslullah'a "Onu artrmasn iste" dedi ve o da artrmasn istedi. Bu kez, Cebrail "ki harf zere oku" dedi. Mikl yine "Artrmasn iste" dedi ve yedi harfe varncaya kadar onu artrmasn istedi. (Hz. Peygamber) dedi ki: "Azab ayetini rahmet, rahmet ayetini de azab ayeti ile bitirmedike bu "tele" (yerine), "akbil", "helumme"; "izheb" (yerine), "esri" ve "a'cil" demen gibidir. Bunlann hepsi safdir, kfidir.137[137] Eb Hreyre'den gelen rivayette verilen rnekler yedi harfin ne demek olduunu biraz amaktadr: Onun rivayetine gre Reslullah yle buyurdular: "Allah Kur'n' yedi harf zere indirmitir: Alm, hakm, gafur, rahm ."138[138] Bir ksm rivayette ise, yedi harfin mmet iin bir kolaylk olduu bildirilmekte ve insanlarn Kur'n etrafnda ve Kur'n' gereke gstererek kavga etmesinin ok tehlikeli olduu ihtar edilmektedir. Eb Kays Abdurrahman b. Sbit'in konuya aklk ge-:iren rivayeti yledir: "Amr b. el-s, Kur'n'dan bir yet okuyan bir adam dinledi ve ona "Bunu sana kim okuttu?" dedi. O "Reslullah" cevabn verince Amr "Reslullah, onu bana baka trl okuttu" dedi ve sonra beraberce Resiullah'a gittiler. lerinden biri "Y Reslellah! u u yet" dedi ve okudu. Reslullah "Byle indi." buyurdu. Dieri de yeti okudu ve "Ey Allah'n Resul! Byle deil mi?" deyince Reslulah "Byle indi" dedi ve ekledi:

36

"phesiz bu Kur'n yedi harf zere nazil oldu. Bunlarn hangisini okursanz isabet etmi olursunuz. Kur'n'da tartmaynz. nk onda tartmak kfrdr139[139]." buyurdu.140[140] Eb Cuheym el-Ensr'nin rivayeti de bu husustadr: "ki adam bir Kur'n yeti zerinde ihtilaf ettiler. Biri "Bunu Reslulah'tan aldm." deyince dieri de "Ben de Reslullah'tan aldm" dedi. Konuyu Hz. Peygamber'e sordular. O da: "Kur'n, yedi harf zere okunur. Kur'n hakknda mnakaa etmeyin. nk Kur'n hakknda mnakaa kfrdr" buyurdu.141[141] Bu iki hadiste ve benzerlerinde142[142] yer alan "Kur'n hakknda mnakaa kfrdr" ifadesi yedi harf vesilesiyle sylenmitir. Eer okunmasna izin verilen kraatler Kur'n'dan ise, o taktirde bunlarn Hz. Osman Mushaffnda da yer almas gerekirdi. Kur'n'dan deil ise, Kur'n'dan olmayan bir ey zerinde tartmak nasl kfr olabilir. nc bir gr olarak da, mmetin bunu geici bir kolaylk olarak grdn syleyebiliriz. Bu rivayetler bize okuma kolaylklarn Peygamberimizin szlerine ve kuds hadislere benzetme kapsn amaktadr. Zira Resl-i Ekrem tarafndan ortaya koyulan bir ey, Kur'n olmad halde Kur'n'a uymas ve Kur'n'm zn yanstmas sebebiyle inkar asndan Kur'n gibi mtalaa edilebilir. Mesela Reslullah'n (s.a.) szleri Kur'n olmad halde onun szlerine ve emirlerine kar gelmek -Kur'n'da ifde edildii gibi- kfr gerektirmektedir.143[143] Ayrca "Resul size neyi getirdiyse onu alnz, neden yasaklad ise ondan uzaklasn"144[144] yeti ve benzeri emirler bu konudaki gr desteklemektedir. Kur'n'n yedi harf zere okunmas, eer Kur'n'da yer alan bir yet deil ise, bu Hz. Peygamber tarafndan merulatnlm

37

demektir. Onun Allah'tan ald msaade ile merulatrd bir ey ise ve tartlmas durumunda kfr gerektiriyorsa veya en azndan kfre dme tehlikesi ieriyorsa, bu durumda Reslullah'n (s.a.) snnetinden mekked olanlarn nemsenmemesi ve tartma konusu yaplmas da tehlikelidir demektir.145[145]

c. Yedi Harf Terkibinin Anlam ve Kraatlerle likisi

Kur'n'm yedi harf zere indirildiini belirten ve bir ksm yukanda arz edilen rivayetlerden, Hz. Peygamber (s.a.) dneminde Kur'n- Kermin baz yetlerinin farkl sekililerde okunduunu ve bu farkl okuyularn, bizzat onun retim ve talimatyla olduunu anlyoruz.146[146] Ancak konu ile ilgili en dikkat eken husus yedi harfin ne demek olduunun, Resl-i Ekrem tarafndan aklanmam olmas veya aklanmaya ihtiya duyulmama sidir.147[147] Hadis kaynaklarnda nakledilen rivayetlerin hi birinde sahabenin Reslullah'a bu konuda bir soru tevcih ettiini de grememekteyiz. Yedi harf konusunun doru anlalabilmesi iin hadislerde geen "harf, "bir harf, "iki harf " harf ve "yedi harf tabirleri zerinde durmamz gerekmektedir. Yukardaki rivayetlerde Cebrail'in balangta Kur'n' Reslullah'a bir harf zere rettii ve bu ekilde okunmasn istediini grmekteyiz. Sonra artrlp iki harf yaplm, e km ve ardndan da yedi olmutur. Neden te durulmad veya ona kadar klmad ile ilgili kaynaklarda bir aklama bulunmamaktadr. O taktirde bu yedi harfin bir anlam olmaldr. u kadar var d, bunun anlamyla ilgili kaynaklarda nakledilen krka yakn gr konuyu anlalr olmaktan karmakta, aksine mkil hale getirmektedir. Bu grlerden bir ksm zerinde durmaya deer grnmemektedir. Bir ksm ise, mspet ve menfi ynler ihtiva etmektedir. Bu grlerden biri hadiserdeki yedi harfle kastedilenin Arap kabilelerinin dili ve lehesi olduu eklindedir. Biz bu gr biraz deitirerek almak istiyoruz. Bize gre, hadislerde harf ile kastedilen lehe ve az ile birlikte lehe ii farkl okumalardr. Bu tercihin daha gereki olduunu dnyoruz. Zira bir rivayette Resl-i Ekrem yallardan, ocuklardan, cariyelerden... bahsetmi ve bu sebeple Kur'n'n yedi harf zere okunmas iin ruhsat talebinde bulunmutur. Ayrca aralarnda okuma farklan ortaya skan Hz. mer ile Him b.

38

Hakm ve aralarnda ihtilaf kan baz baka kimseler ayn kabileye mensuptular ve ayn leheyi konumaktaydlar.148[148] Ayn kabileden olup ayn ehirde yaayan iki kiinin dil fark olmasa da bilgi ve kltr fark olabilirdi. Ayrca Resl-i Ekrem'e yaknlk ve ondan daha uzun sre ders alma da etkili elaca Kraat lminin Tarihi o 63 bilmekteydi. Ayn kabile iindeki kimselerin de farkl okumalarna frsat veren bu uygulama ile insanlarn Kur'n' okurken, haram helal, helali haram yapmadka, cennet ve cehennemi birbirine kartrmadka, korkmamalar ve srekli olarak Kur'n ile hemhal olmalar hedeflenmitir.149[149] Buna gre ayn lehe ii kelime deiimleri de yedi harf ruhsatna dahildir, diyebiliriz.150[150] Normal kullanmyla "harf kelimesi 'herhangi bir eyin bir taraf ve yz' ile "vecih" ve "tarz"151[151] anlamlarnda kullanlmaktadr. Baz dilciler mehur "yedi harf hadislerinde geen "ahruf kelimesini lgat ve lehe anlamnda almlardr.152[152] Kur'n- Ke-rm'de bir yerde geen "harf ismi153[153] bu kkten tef il babnda gelen "tahrf ile biraz uzaktan da olsa ortak manalar tamaktadr. Zaten "h-r-f kknden tefl babnda treyen "tahrif kelimesi konuma ile ilgili olursa sz lafz veya manev olarak deitirme, herhangi maddi bir ey ile ilgili olursa onun asiiyetini bozma harap duruma getirme gibi anlamlar tamaktadr. Ehl~i Kitb limlerinin kendi kitaplaryla ilgili yaptklar da lafz ve manev tahrif olarak deerlendirilmitir.154[154] Yedi harf hadislerinde de bir deitirme ve baka lafz asl lafz

39

yerine koyup kullanma vardr. Ama manay deitirmediinden ya da vahiy ktipleri tarafndan yazlan metne zarar vermediinden msbet bir deitirme olarak grlebilir. Yedi Harf konusuna literatr iindeki yerine gre bakacak olursak harf kelimesinin slm ilimlerde stlah anlamyla iki yerde kullanldm grrz. Bunlardan birincisi Arap dilinde olup, hem alfabenin her bir birimi (hurf'i-hec') iin kullanlr hem de dilbilgisinde kelime gruplanm ifde ederken "isim, fiil, harf sralamasnda yer alr. Harf kelimesinin ikinci kullanm Kraat lmi'nde olup genel olarak "okuyu" anlamndadr. Kur'n'n okunduu verililerden her birine harf denir. Mesel tbn Mes'd'un kraatine "bn Mes'd'un harfi" denir. 155[155] Metinlerdeki "yedi (seb'a)" kelimesine gelince, kullanld anlam ile ilgili bir kesinlik yoktur. Yedi ile gerekten saynn m kastedildii yoksa Araplarda ve baka bir ksm milletlerde olduu gibi okluktan kinaye mi olduu hususu tartmaldr. Ancak, yukardaki hadislere dikkatlice bakldnda belli bir sayy tutturmak gibi bir hedef gdlmedii, aksine mmet iin geni bir okuma kolaylnn murad edildii grlmektedir.156[156] Kur'n'da157[157] ve hadislerde geen "yedi gk", "yedi baak", "cennetin yedi tabakas", "yedi kat sevap" trnden ifdelerdeki "yedi" rakam buradaki kullanma benzemektedir. Bunlarn ortak yn "yedi" saysnn belli bir miktar, deil de okluu ifde etmesidir.158[158] Ancak, kraat ilmi ile ilgilenen limlerden azmsanamayacak bir ksm, yedi lafznn mecaz deil gerek bir say tespit ettiini sylemilerdir.159[159]Yani hadislerde kastedilen ey Kur'n'n yedi mehur leheye gre okunmasdr. Onlar bu gre iten sebep, Kur'n'n Hz. Osman'dan sonra ald ekil olsa gerektir. Zira Bu dnemde Kur'n, byk oranda Kurey lehesine gre yazlm ve kraat farklar Resiullah'n hayatta olduu Medine dnemine gre ok az bir seviyeye inmitir. Byle olunca saynn artrlmas n alnmaz bir karmaann meydana gelmesini salar diye dnlm olabilir. Yani anakronizm yaplarak Resl-i Ekrem dneminde serbest braklan bir husus mushafarn yaznmdan ve datlmasndan ok sonraki bir dnemdeki

40

duruma gre deerlendirilmitir. Bu ikinci grupta yer alan baz kimseler, yedi lehenin hangi kabilelere ait olduunu gstermeye almlarsa ve bu lgatlerin sahibi kabilelerin Kurey, Hzeyl, Sakf, Tayy, Hevzin, Yemen ve Temm olduunu sylemilerse de bakalar da, listede ekleme ve karma suretiyle deiiklikler yapmtr Bylece bu konuya dair bir fikir birlii meydana kmamtr.160[160] Baz yedi harf rivayetlerinde ise yedi harfin; haram-helal, emir-nehiy, muhkemmtebih... mutlak-mukayyed, mm-hs, nsih mensh... gibi anlamlar ifde ettii ileri srlmtr. Ancak hadis mnekkitleri bir yandan bunlardan bahseden rivayetlerin zayfln ortaya koymu te yandan da bu aklamalarn genel olarak Kur'n ve kraat ilmi ierisindeki tutarszln dile getirmilerdir. Zira salam ve yaygn rivayetler, Asr- Sadet'te yedi harf ile ilgili tartmann, okuma (kraat ve tilvet) ile ilgili olduunu aka ortaya koymaktadr.161[161] Hz. Osman'n Kur'n'i Kurey lehesi zerine istinsah ettirip oalttrmasndan sonra yedi harfin varlm devam ettirip ettirmedii konusu tartmaldr. Bir baka ifde ile oaltlp eitli beldelere gnderilen yedi mushafta yedi harf ruhsat gerei ortaya kan okuyulann var olup olmad konusu net deildir. Muhtelif lim dallarna mensup limlerden bir ksm yedi harfin tamamnn Hz. Osman mushaflannda bulunduu grndedir162[162]. Haris elMuhsib (. 243/857), bn Cerr et-Taber (. 310/), Eb Ca'fer et-Tahv (. 321/933), bn Hibbn (. 354/965), Mekk b, Eb Tlib (. 437/1045), Eb me el-Makdis (. 665/1267) ve bn'l-Cezer (. 833/1429) gibi limlerin de iinde bulunduu byk bir ounluk ise, Hz. Osman mushafnn, yedi harften sadece birini ierdii grndedir163[163]. Zira Hz. Eb Bekir Kur'n'n cem'i esnasnda nazil olan ve son olarak arza-i ahrada ekillenen Kur'n yetlerini iki kapak arasna almak istemi ve bu sebeple yedi harf ruhsat gerei farkl yazmlardan bir ksmn da mushafma tamt. Ancak Hz. Osman, kendisine intikal eden Mushaf a dayal olarak oaltma iini yaparken Kur'n'n kendisi zere indii Kurey lehesini esas alm ve dier okuyular devre d brakmtr. Bununla birlikte mushaf hattnn msaade ettii Kurey iehesi dnda kalan baz okuyular mushaf iinde korunmutur. Bunlarn geerli olmas ise ancak, sahih kraat artlann tamalar durumunda mmkndr, Yukarda da arz edildii gibi sahabenin byk ounluu, Kur'n'n Kurey lehesi zere indiini yedi harfin bir ruhsat olduunu bilmekteydi. Byle olunca Kur'n'n zerine eilen ve Kur'n'da mahir

41

olan kimseler, zaten Kur'n' Kurey lehesine gre okumaktayd ve fakat farkl okuyularn olabileceini kabul etmekteydiler. Yedi harf ruhsatnn kaldrl da mslmanlarn Kurey lehesine almas, Kur'n'n 'Son Arza'da Kurey lehesi zere okunmas ve en sonunda Hz. Osman'n oaltt mushaflarda bu lehenin esas alnmas gibi gerekelere dayanyordu.164[164] Ayrca birok lim yedi harf ruhsatnn ResM Ekrem'in salnda kaldrldn kabul etmektedir165[165] ki eer bu gereklemi ise o taktirde Eb Bekir Mushaf'mn da tek bir lehe zere cem' edildiini syleyebiliriz.166[166]

d. Yedi Harf Ruhsatnn Mslmanlarn Din Dncesine Etkisi.

Yedi harf ruhsat tabii olarak mslmanlarn din ve Kur'n anlaylarn da etkilemitir. zellikle slm'n Arabistan'da toplum hayatna iyice girdii bir dnem olan hicret sonrasnda, Kur'n'm lafzn indii ekilde korumaya ynelik tedbirler alnmakla birlikte, anlam merkezli bir okumaya zel bir ihtimam gsterildiini grmekteyiz. On ayeti ilim ve amel olarak hazmetmeden dier on ayete geilmemesi, Hz. Peygamberin vefatndan nce, Kur'n'm o vakte kadar inen tamanm ezberleyenlerin saysnn az olmas gibi nedenler de anlama merkezli okumann bir sonucudur. Kur'n'm renilmesini tevik eden "Sizin en hayrlnz Kur'n' renen ve retenlerdir."167[167] hadisi lafz bir -Kur'n okumadan ok onu kavramay, iselletirmeyi ve anlayarak renmeyi tevik etmektedir. Geri sahabenin ok byk bir ksm, dillerindeki fesahat sebebiyle Kur'n' okuduunda zaten anlamaktayd. Byle olunca da okuma ve anlama birlikte devam etmekteydi. Medine'de bir arada bulunan sahabenin zaman zaman birbirinin kraatini yadrgamas, yedi harf ruhsatnn ok geni olarak uygulandn ve anlam korunduu taktirde benzer lafzlarn alternatifli olarak okunmasnn nemsenmediini grmektedir. ifah olarak varln srdrp yazya sirayet etmeyen yedi harf ruhsatnn168[168] toplumun muhtelif kesimleri tarafndan byk bir ilgi uyandrdnn en

42

ak delili, bu konudaki rivayetler ve Resl-i Ekrem'in farkl okuyular yadrgayanlara kar ald sert tavrdr. Bir Habelinin bile mslmanlarn bana geip reis olabileceini syleyerek idari asabiyeti kran Hz. Peygamber yedi harf ruhsat ile de Kurey'in dindeki yerini dengelemi ve dini sahiplenme noktasnda baka kabileleri de ieriye ekmitir. Kur'n ilk mslmanlarn her eyi; dinlerinin temeli, baka milletlere kar itibarlar, an ve erefleri, dillerinin korunmasnn teminat ve beldelerinin kutsiyetinin nianesi olduu halde nasl olup da onun indii ekliyle okunmasL zerinde srar edilmedii, aksine Medine dneminde farkl okuyulara kap araland konusu zerinde ciddiyetle durmak gerekmektedir. Yedi harf rivayetlerinden de anladmz kadaryla Kur'n'm anlam ve anlalmas zerine yaplan ar vurgu sonucunda baz kimselerin "bu hareket onun metnini tehlikeye drmez mi?" diye bir telaa dmemesi ok iyi tahlil edilmelidir. Biz bu konuyu Kur'n'm korunmasyla ilgili grmekteyiz. Allah Kur'n' kendi korumas altna alm se de bize gre bu korumann en nemli unsurlarndan biri onu toplumun btn kesimlerine yaymasdr. Eer Kur'n sadece Kurey'in dil ve bilgi bakmndan nde gelenlerine hitap etseydi, farkl beldelerdeki insanlar hesaba katlmasayd, bununla Kur'n gerek manada korunmu olamazd. Zira Allah ne Kur'n'n indii dnemde ne de Hz. Peygamber'in vefatndan sonra Kur'n' korumak iin muhafzlar tayin etmi, onun korunmasn mslmanlarn hayatna tayarak gerekletirmitir. Buradan Kur'n'm tercmeleri ve tercmelerin baka milletlerden olan mslmanlann dini hayatndaki yeri zerine gemekte bir beis olmasa gerektir. nk, nasl byk ekseriyeti aslen Arap olan ashaba Kur'n' renmeleri ve anlamalan iin ok geni bir alan alm, telaffuz edemedikleri veya bilemedikleri kelimelerin yerine baka kelimelerin kullanlmas noktasnda kolaylk getirilmi se bu kolayln sonraki nesillere de tannmas gerekir hatta uygun olur diye dnyoruz. Bundan kastmz tabii ki yedi harfin geri gelmesi deildir. Ancak bu ruhsattan ilham alarak Kur'n'n tercmeler yoluyla btn insanla gtrlmesine de bir engel olmamaldr. Ashbdan yedi harf ruhsatn kullananlar, bunu bir zorunluluun sonucu olarak alglamaktayd. Ayn ekilde Kur'n', tercmelerinden okuyarak anlamaya alanlara (bunun bir kolaylk ve ayn zamanda mecburiyet olduunu sylemek ve Kur'n'n metni ile olan balarn her geen gn glendirmeleri gerektii ihtar edilmek artyla) Kur'n'dan tercmeler yoluyla da olsa kopmamalar tavsiye edilebilir. Zira dikkatli ve bilgili bir mtercim tarafndan iyi niyetlerle hazrlanan bir Kur'n tercmesi Kur'n' anlamak iin yola kan bir okuyucunun ihtiyacn byk lde grecektir. Zaten gnmzde ana dili Arapa olanlarn byk bir ksm bile, Kur'n' okuma zorluu ekmedikleri halde ashbm anlad kadar anlayamadktan da bir gerektir. Dil engelinin kalkm olmas ve Kur'n'n Arapa metninden okunarak tekrar edilmesi anlalmas iin yeterli deildir.169[169]

III. KIRAATLERN SIHHAT ve DEER

43

Birok alandaki otoritesiyle bilinen Zerke "Bil ki Kur'n ve kraatler birbirinden farkl iki hakikattir. Kur'n, Muhammed'e (s.a.) beyan ve i'caz iin indirilmi bir vahiydir, kraatler ise inen vahyin lafzlarn yazarken veya telaffuz ederken meydana gelen tahfif ve teskl trnden deiikliklerdir." demek suretiyle gerek shhat gerekse deer bakmndan kraatler ile Kur'n' birbirinden ayr deerlendirmektedir.170[170] Kur'n metninin shhatinde ve tevatrnde hibir ihtilaf yoktur. Zira o en ar artlan tayan tevatr tarifini bile karlayacak tarzda bir mtevtirlie ve salamla sahiptir. Bu sebeple bylesi bir tevatre sahip olmayan kraatleri Kur'n gibi grmek doru olmaz. u kadar var ki, Zerke'nin de dedii gibi her ikisi de hakikattir ancak hakikat olu ynleri birbirinden farkldr.171[171]

1. Kraatlerin Shhat artlan ve Sahih Kraatler

Kraatlerin shhati ve tevatr konusu slm alimleri tarafndan srekli olarak gndemde tutulmu ve konuyla ilgili eserlerde en temel balklardan biri olarak yer almtr. Syt'nin de kendisinden vgyle bahsettii Eb'1-Hayr bn'l-Cezer olgunluk dneminde yazd enNeradh kitabnda sahih kraatle ilgili olarak yle demektedir: Arap diline, bir ekilde (vecih) biie olsa uyan172[172], Hz. Osman mushaflanndan birine ihtimlli olarak dahi olsa uygunluk arz eden ve salam bir senede sahip olan her bir kraat (okuyu) sahihtir. Reddi caiz olmad gibi inkar da helal olmaz. nk bylesi bir kraat, ister yedi imamdan, ister on imamdan isterse de bunlarn dndaki makbul imamlardan gelsin, Kur'n'm kendisine gre ndii yedi harften saylr ve insanlarn bunu kabul zerlerine vacip olur. Ne zaman bu temel arttan biri ortadan kalkarsa bylesi bir kraat, isterse yedi imamdan veya onlardan byklerinden gelsin, zayftr, azdr, btldr:' Selef ve halefin nde gelen muhakkik limlerine gre kraatlere dair sahih olan gr budur.173[173]

44

bnl-Cezer, ayn zamanda kendi kanaati olan bu grn pek ok byk iim tarafndan dile getirildiini gstermek iin bunlann tek tek adn saymtr. Arap diline uygunluk, mushaf Osmn'ye uygunluk ve muttasl sahih sened eklinde zetleyebileceimiz bu art kraat limlerinin byk ekseriyeti tarafndan kabul edilmektedir. Bu artlar ierisinde muttasl sahih sened artnn bir nceliinin olduu anlalmaktadr. Nitekim brahim b. mer elCa'ber sahih kraatlerde aranan tek artn rivayetteki salamlk olduunu dierlerinin ise bir bakma buna tabi olduunu ortaya koymutur.174[174] Kraatin shhat artlann ilk defa kimin ortaya att tam olarak belli deildir. Mekk b. Eb Tlib (. 437/1045) el-bne an me'ni'lkirt adl eserinde farazi bir soruya karlk olarak verdii cevapta bu artlardan sz eder ve bunu inkar edenin kfre deceini belirtir.175[175] Fakat bu artlan kendisinin mi formle ettii yoksa nceden bakalar tarafndan m ekillendirildii konusu net olarak bilinmemektedir. Sadece o, "ve kad ihtara't-Taber ve gayrh..." diye balad cmlesinde Taber ve dierlerinin makbul kraat iin artndan bahseder ve bunlarn "Arapa'da gl vechinin olmas", "mushafa uygunluk" ve "genelin zerinde icm etmesi" olduunu belirtir. Genelden (mme) kast Medine ve Kfe ahlisidir. Mekk b. Eb Tlib ad geen eserinde kraatleri kabul ve red bakmmdan ksma ayrr. Bunlardan ilki shhat iin gereken art tayan kraattir. Bu kraatin dinde hccet olduu ve inkarnn kfr gerektirdii noktasnda ihtilaf yoktur. kinci ksm, artlardan ikisini tayp ta Hz. Osman'n istinsah ettirdii mushaflarn hattna aykr olan kraatlerdir. Bu tr kraatler makbuldr ancak Kur'n olarak okunmaz ve inkan kfr gerektirmez. nk zerinde icm yoktur ve ahad haber ile gelmitir. Kraatlerden ncs hatt Osmn'ye uymu bile olsa salam bir senedi olmayan veya Arap diline aykr den kraatlerdir.176[176] Kraat ilmindeki "sahih" terimi genellikle iki anlama gelmektedir. lk olarak bu terim, shhat artlanndan n bir arada tayan kraatler iin kullanlmtr. Zerke bu artn kimler tarafndan hangi gerekelerle ortaya konulduunu ayrntl olarak vermektedir. 177[177] Bu sahih tanmlamasnda yer alan ilk maddede sz edilen senedin mtevtir veya mehur olma zorunluluu olmayp ricalinin salaml ile iktifa edilmitir. kinci maddede geen "mushaflardan birine takdiren de olsa uyma" ifdesi mushaflar arasnda "miri", "vav" ve "fa" gibi harf veya "vass-evs", "enceyten-enceyn" gibi fiil sigas trnden baz kk farkllklarn bulunmas ve yer yer medlerin takdir edilmesi (ili. kelimesini uzatarak ^uu

45

eklinde okuma) sebebiyledir.178[178] Rivayet edilen kraatin bunlardan herhangi birine uygun dmesi yeterli grlmtr.179[179] nc maddede kullanlan "takdiren de olsa" ibaresi, Kur'n'n indii dnemde Arabistan yarmadasnda kabilelerin kulland Arapa arasnda baz farkllklarn bulunmas ve yedi harf ruhsat gerei ilk dnemde bunlara izin verilmi olmas sebebiyledir. Bir kraat dier iki art tamak artyla, bu kabilelerden hangisinin lehesine uyarsa uysun, fesahatte hangi derecede bulunursa bulunsun (fash-efsah), zerinde ister ittifak isterse ihtilaf edilsin bylesi ktraat alnr ve sahih kabul edilir. Eb me el-Makdis "fasih Arap dili zere olmay" art komakla birlikte fesahatin derecesini aklamamtr.180[180] lk dnem mellifleri yedi veya on kraatten olmadklar halde bu art tayan btn kraatleri sahih kategorisi ierisine alrken bn'l-Cezer bu art tamakla birlikte mehur olmayan kraatlerin artk uygu-lama sahasnn kalmadn; nk bunlar zerinde mmetin lamasnn bulunmadn syleyerek adeta bunlann terkinin ve sahih kategorisi dnda tutulmasnn daha uygun olacan ima eder.181[181] Sahih teriminin ikinci kullanld yer muttasl sened ve Arap diline uygunluk artlarn tadklar halde Hz. Osman mushaflarna uymayan kraatlerdir. Bunlar da senet bakmndan sahih olmakla birlikte zerinde icm edilen mushaflara uymad iin ne namazda ne de namaz dnda bunlann okunmas caiz olmaz; z kabul edir.182[182]'Mekki b. Eb Tlib ise bu kraatleri inkr etmenin kiiyi kfre gtrmeyeceini ancak bu tavrn kt bir davran olduunu ihtar eder.183[183] Bu nevi okuyularn tamam Hz. Peygamberin mmetine vermi olduu yedi harf ruhsatnn bir sonucudur. Sahblerin byklerinden bu tr kraatlere dair birok rivayet gelmitir. Kendilerine sahih kraatlerin dayand sahbler Hz. Osman, Hz. Ali, bn Mes'ud, bey b. Ka'b, Eft'd-Derd, Zeyd b. Sabit ve Eb Ms el-E'ar 'dir. Mtevtir ayn zamanda sahih kavram ierisinde deerlendirildii iin kendilerine mtevtir veya

46

mehur denilen yedi ve on kraat sahih kategorisi ierisine girer. Ancak bu, imamlarn kraatlar ierisinde bu artlan tamayan okuyularn olmad anlamna gelmez. temel art tamayan bir kraat vechinin -yedi kraat imamndan da gelse- z ve btl olarak kabul edildiini yukarda nakletmitik.184[184] Kraat sahih olduu takdirde bunlar arasnda iyi-kt gibi bir ayrmda bulunmak doru ve caiz olmaz. nk Resl-i Ekrem yedi harf ruhsat gerei farkl okuyan kimselerin birbiri ile tartmasn yasaklam hatta Kur'n zerinde tartmay kfr olarak grmtr. Sahabe de ayn hassasiyeti devam ettirmitir. rnek vermek gerikirse, sahih olan "melik di." ve "mlik iu ", "veadn *&} " ve "vadn uupij "185[185] okuyularndan birini brne iyi-kt yaktrmasyla tercih etmek bu kategoriye girer.186[186] nk her ikisi de vahyin farkl okunabilecei iznine uyduu ve Resl-i Ekrem'den geldii in bir eitlilik ihtilaf tmnden kabul edilmeli ve bir konuda birden fazla doru olabilecei prensibine uyularak reddedilmemelidir. Endlsl lim ve filozof bn Rd ise kendisine sorulan bir soruya verdii cevapta tercihte beis grmedii bildirilmitir.187[187]

2. Kraatlerin Tevatr Meselesi

Kraat ilmi tarihinde kraatlerin tevatr konusu arlkl olarak kraat ilminin szl nakliyle birlikte yazl hale gelmesinden itibaren tartlmtr. Bunda hadis ilminin tedvini, hadislerin belli bir sistem dahilinde kategorize edilmesi ve hadis kaynaklarnn deerleriyle ilgili gr ortaya konulmas da etkili olmutur. Hatta hadis ilminin oluum ve geliimi bir manada kraat rivayetlerinin deeri konusunda yanl deerlendirmelere de zemin hazrlamtr denilebilir. Kraatlerin mtevtir olmas ya da olmamas konusunda verilecek hkm tevatr tanmyla dorudan ilgilidir. Eer tevatr, hadiste olduu gibi yalan zerine ittifaklar aklen mmKn olmayan bir topluluun yine bylesi bir topluluktan aldklar bir haberi baka bir toplulua nakletmeleri ise bu, zellikle yedi veya on kraat imamnn Hz. Peygamber'e kadar varan yazl

47

isnadlarmn rical adedinin bu sayya ulamadn gsterir. nk bunlann neredeyse tamamna yakn tevatr derecesine ulamayan hd haberler kategorisi iindedir. Bu manada -baz istisnalar dnda- slm dininde Kur'n'dan baka bir bilginin tevatrn iddia etmek fevkalde zordur. Ancak mtevtirin "Kendisiyle mutlak manada amelin vacib olduu ricali aratrlmayan haber" eklindeki tanm188[188] dikkate alnrsa mtevtirde senet aranmayaca, arand taktirde hemen her haberin had seviyesine debilecei de dikkatlerden uzak tutulmamaldr. Kraatlere gelince bunlar, pek ok ibadet (namazn klm ve hac-cn yapl gibi) ve muamelt konusunda olduu gibi sadece szle veya yazyla ilgili bir nakil olmayp tevatrnde phe olmayan Kur'n metni zerinde uygulamaya (ed ve telaffuz) ynelik bir itir. Kur'n'm sadece yazl bir sz/metin olarak mtevtir olduunu syleyip onu ed ve ifdeden soyutlamak makui bir deerlendirme olamaz. nk Kur'n kendisine zg telaffuzu, ed ve ifde ekli olan bir. kitaptr. Bunlar olmad taktirde Kur'n, mushafta yazlan isteyenin istedii gibi okuduu bir kitap haline gelir.189[189] yle olmu olsa idi Hz. Peygamber (s.a.) ashaba Kur'n' okumaz ve okutmaz, Kur'n' retmek zere de adlarna "mukr" ve "kurr" denilen ashab belde ve blgelere gndermezdi. Ayn ekilde, Kur'n' istinsah ettirip oaltlan nshalar beldelere gnderen Hz Osman, bunlar okutmak ve retmek zere bunlarla birlikte ed keyfiyetini bilen krileri de yollamazd. Bu blgelere giden kriler Kur'n', ellerindeki mushafn hattna uyan ve dil bakmndan tevcihi bulunan bir Arapa ile okuduklar taktirde kimse onlarn karsna kp "Senin okuyuunun Hz. Peygamber'e kadar varan ricali tevatr ortaya karacak sayda deil; bu durumda senin kraatini kabul etmiyoruz" dememilerdir. Hz. Peygamber'in bey b. Ka'b'a "Allah bana, Kur'n'i sana okumam emretti..." buyurmas190[190] Kur'n'n sadece kat zere yazl bulunan ve isteyenin istedii gibi okuduu bir kitap olmadnn bir baka delilidir. Eer Arap yazs Kur'n'n indii dnemde btn farkllklar gsterecek derecede gelimi olsa idi ve yaz malzemesi de bol bulunsayd belki de ed keyfi-yetleriyle ilgili zorunluluk sadece snrl konulara mnhasr kalrd. Zaten kraat imamlarnn youn faaliyetleri sonucunda Kur'n'n noktalanmasndan, harekelenmesinden ve secavendlerin konulmasndan sonra farkllklar mushaflarda gsterilmi, bylece ed keyfiyeti bakmndan zorunlu olan hususlar bir hayli azalmtr. Kraatlerin tevatrn, hadis ilminde uygulamay gerektirmeyen konularda art koulan say yerine ed ve ifade alarndan deerlendirmek daha salkl bir yaklam olsa gerektir. Kraat imamlarnn byk ounluunun hicr ilk ve ikinci asrda yaamas, ashb ile grmesi, Mekke, Medne, Kfe, Basra ve am gibi sahablerin ok olduu slm beldelerinde bulunmas ve kraatleri kendilerinden sonra yazl hale gelinceye kadar hadis

48

ilmindeki tevatr artna yakn bir biimde ok sayda rvi tarafndan uygulamal olarak nakledilmi olmas kraatlerine olan gveni artrmtr. Zaten zellikle yedi kraat imam dindarlklar, dini bilgileri, gl hafzalar ve gzel okuyular sebebiyle kraat talebelerinin byk tevecchne mazhar olmutur. Adet bylece, bu imamlarn kraati zerinde 'skuti tevatr' gereklemitir. Yukarda anlan ve anlmayan pek ok hususu deerlendiren limler yedi kraati ittifakla mtevtir kabul etmilerdir.191[191] Yediyi ona tamamlayan kraatin mtevtir olduunu syleyenler ounlukta olmakla birlikte 'mehur' dzeyinde sahih olduunu syleyenler de vardr. Kur'n konusunda ileri derecede hassasiyeti bulunan mslmanlarm byk ounluunun kraatler zerinde icm etmesi de tevatr ve shhati konusunda bir fikir vermektedir.192[192] Thir b. ur, Eb Bekir bn'l-Arab'nin grlerini yorumlayarak; onun kraatlerin mtevtir oluunu mushafin yazm eklinin mtevtir oluuna baladm, ancak zerinde ihtilaf bulunan bir kraati gerekli artlar tam olmas sebebiyle makbul ve sahih grse bile mtevtir olarak kabul etmediini, nk ihtilafn tevatr ortadan kaldrdn ifade e-der.193[193] .bn'l-Cezer Mncid'l-mukrin adyla yetime dneminde hazrlad kk apl eserinin "On Kraatin Mtevtir Olduu" adl balnda Aere'nin btn ihtilaf unsurlaryla mtevtir kraatlar olduunu ileri srmtr. Kraatleri mtevtir sayp da baz eda ekil ve keyfiyetlerini mtevtir grmeyen bn'l-Hcib'i (. 646/1248) tenkit etmi194[194], idgam, r'nn terkki, lm'n talzi, harekenin nakli gibi konular dahil olmak zere Aere iinde yer alan tm kraat verililerinin mtevtir olduunu ispatlamaya alm, Krat-i Seb'a iinde sadece imle ve med gibi usule dair konularda deil, fer-i hurf ta da z unsurlarn bulunduunu ileri sren Eb me'yi de ar bir dille eletirmitir.195[195] Yetikinlik dnemi rn en-Ne/de ayn konuyu ele. alan bn'l-Cezer bu anlayn yumuatarak mtevtir terimi yerine sahih kelimesini kullanmtr.196[196]

49

On drt kraat kitabn yazan XII. (XVIII) asr ulemsndan Benn yedi kraatin ittifakla mtevtir olduunu Eb Ca'fer, Ya'kb ve Halefin kraatlerinin ise sahih hatta tercih edilen gre gre mtevtir olduunu ileri srmtr. Ona gre bunlarn Resl-i Ekrem'e ulaan kraat senetlerinin ahad olmas bu rivayetlerin ve okuma ekillerinin bakalar tarafndan nakledilmedi-i ve okunmad anlamna gelmez. Her bir tabakadan byk bir ounluk bu kraatleri rivayet etmitir.197[197] Eb me el-Makdis yedi imama nispet edilen kraatler konusunda daha ok sahih ve zerinde icma olan tabirlerini kullanr. Bununla birlikte yedi kraat iin kullanlan mtevtir deerlendirmesine de katldm, fakat bu tevatrn onlardan gelen tm okuyular iin geerli olmadn syler. Yedi kraat liminin kraatleri yaygnlam olmas birok ynleriyle toplumda hret yapmalar, kimsenin de bunlarn okuyuuna itiraz etmemesi kraatlerinin shhatinin en nemli delilidir.198[198] bn'l-Cezer ilk dnemlerde belki onlu tasnifin dndaki kraatler iin de sahih demek mmkn iken, bunlarn zamanla icm d kaimass ve eitim retimde tercih edilmemesi sebebiyle, kendi dneminde artk Aere'den baka sahih kraat bulunduunu iddia etmenin mmkn olmadn syler.199[199] Yedi ve on kraatin tevatr konusunda an szler syleyenler hatta bunlarn tevatrn inkar edenlerin kfir olduunu ileri sren kimseler bulunmaktadr. Zerkn, Endlsl Eb Sad Ferec b. Lbb (. 783/1381) isimli kraat liminin bu konuda mteeddit olduunu ve grn desteklemek iin bir eser yaz: dm bildirmektedir.200[200] Zerke'nin de ifde ettii gibi Kur'n ile kraatler hakikatleri farkl olan iki ayn eydir. Kur'n' inkar etmek mutlak olarak kfr kabul edilse de kraatlerin tevatrn inkar limlerin ekseriyeti tarafndan aym kategori ierisinde deerlendirilmemitir. Ancak yine de bu doru bir hareket olarak adlandriamaz. Kraat limlerinin bir kelimenin okunuunda ihtilaf etmeleri onun mtevtirliine engel tekil etmez. Zira bu okuyularn hepsi yedi harf rivayetlerinde de grdmz gibi Reslullah'a gitmektedir ve o da ayn yette yer alan kelimelerin birbirinden farkl olarak okunmasna izin vermi hatta bir dnem bunu tevik bile etmitir.201[201]

50

3. z Kraatler

Kraat ilmiyle ilgili eserlerin ittifakla naklettiine gre sahih kraatin artlarndan herhangi birini veya daha fazlasn tamayan her bir kraat azdr. Ancak z kraatlerin tamam ayn seviyede olmayp bulann kendi ierisinde farkl dereceleri vardr. Arap diline uygunluk artnn eksik olmas veya mushaflardan hi birine uymamas durumunda kraat, Kur'n olarak kabul edilmese bile yedi harf ruhsatna atfen baz maksatlar iin kullanlabilir. Ancak muttasl sahih senet artm tamayan kraat uydurma (mevzu) durumuna deceinden tamamen terk edilir. bn's-Smeyfa' (. 215/830) ve Eb's-Semmrin kraatleri senetleri bakmndan bu trdendir. Bunlar Ynus sresinin ij s jy eklinde okurlar.202[202] Mushaflara ve Arap diline uygunluk artn tad halde senedindeki ricali sika olmayan kraatler iin de, zerinde icma olmamas ve toplum arasnda hret bulmamas sebebiyle z tanmlamas yaplmtr. Bu bnl-Cezer'nin sahih kraat tanmna ters dse de icmya uygun olduu iin fazla itiraz edilmemitir. Zira mslmanlar baz kraatler zerinde icma etmi, onlara yaygnlk kazandrm bazlarn ise terk etmitir. Bu terk edilen kraatler ierisinde art tayan okuyular bulunabilir. Yedi veya on kraatten olmad halde sahih kraatin artn tayan her bir kraati sahih kabul etme ynndeki eilim gldr. nk bu reddedildii taktirde dierlerinin kabul edilmesi de anlamsz hale gelir. Mekk ve tbn'l-Cezer gibi limler bu nevi kraatleri prensip olarak sahih kabul etmilerdir. Usulcler, fukaha ve bakalar z kraatin Kur'n olmad konusunda icma etmitir. z kraatler namazlarda ve ibadet maksadyla okunmaz,203[203] ancak baz fkh meselelerin zmnde ve Arap dilinde ahid olarak kullanlabilir, bu maksatla tedvini yaplabilir, kitaplarda nakedilebilir.204[204] Yedili sistemi ilk defa ortaya atan bn Mchid'in z kraatleri rivayet edenlerle mcadele ettii ve bunlar siyasi otoritenin de yardmyla engellemeye alt nakledilmektedir.205[205]

51

Kendisiyle mcdele ettii kraat limlerinin banda bn Miksem. el-Attr (. 354/965) gelmektedir. bn Miksem Hz. Osman mushaflarmn hattna ve Arap diline uygun olan kraatleri geerli saym ve bunlar okutmutur. Bu mmetin icmsna ve sahih kraatin artlarna aykr olduu iin ciddi bir ekilde eletirilmi, Abbas Halfesi Kahir Billh'm emri ile kurulan ve iinde bn Mchid'in de bulunduu bir mahkemede yarglanm ve tevbe ettirilerek yapt iten vaz geirilmitir. Ancak o bn Mchid'in lmnden sonra bu faaliyetine devam etmitir. Aslnda bn Miksem birok lim tarafndan gvenilir bir rvi ve salam bir lim olarak tanmlanmakta; kraatlerinin byk bir ksmnn Halef b. Him'a uygunluk gsterdii sylenmektedir. Onun sahih bir senede dayanmayan kraatlerine rnek olarak Ysuf sresinin 80. yetin-deki "neciyyen Cf" kelimesini "nceb'e ^" eklinde okumas verilebilir.206[206] Ayn durum bn enebz diye bilinen EblHasen Muhammed b. Ahmed b. Eyyb el-Badd'nin (. 328/939) de bana gelmitir. bn enebz zellikle, bey b. Ka'b ve bn Mes'd'un sahih kraatin artlarn tamayan okuyularn tercih etmesi sebebiyle eletirilmi ve yaplan muhakeme sonucunda hapse mahkum edilmitir. O, Mide sresindeki "el-azz'l-hakm207[207] terkibini "el-afru'r-rahm ^ ^jUi\" eklinde okumutur.208[208] Kraatlerin tasnifinden sonra pek ok limin209[209] kraati ile birlikte ileride bahsedilecei gibi on drtl kraat tasnifi ierisinde yer alan bn Muhaysm, Yezd, Hasan- Basr ve A'me'in kraati de z olarak adlandrlmtr. Bu limlerin kraatinin z olarak adlandrlmas iki adandr. Bunlardan birincisi okuyularnn byk ekseriyetinin sahih kraatin artlarn tamam olmasdr. Bu konuda herhangi bir tartma yoktur. Zira bu artlar tamayan bir kraat kimden gelirse gelsin kabul edilmez. kincisi ise bunlann kraatlerinin insanlar arasnda yaygnlk kazanmamas ve bir bakma terk edilmesidir. Ancak nce bn'l-Cezer, ondan bir asr kadar sonra da Kastalln (. 923/1517) bunlarn kraatlerini eserlerinde nakletmi ve ilim camiasnn dikkatlerini bu kraatlere ekmitir. Kraat eitiminde herhangi bir etkileri bulunmayan bu imamlarn baz okuyulan, sahih ve mtevtir kraatlerle uyum arzetmektedir. Mesela Hasan- Basr'nin kraatleri incelendiinde bunlardan bir ksmnn mtevtir on kraat ile paralellik arzettii grlr. Hasan- Basr, "sereka210[210] kelimesini okurken mtevtir

52

kraatlere uymu, "hve'1-berr "211[211] ifdesindeki " ra /' harfinin sonunu fetha ile okuyarak da on imamdan Eb Ca'fer, Nfi' ve el-Kis'yi takip etmitir.212[212] On drt kraat imamndan biri kabul edilen A'me de mesela Ysuf sresinin 110. yetindeki "kad kzib ips" ^ kelimesini sim; Hamza, Kis, Eb Ca'fer el-Kr ve Halef gibi eddesiz okuyarak213[213] .kraatinin baz yerlerde yedi imama uygunluunu gster-tnitir. Sahih kraatlere uymayan okuyulara rnek olarak Ha~ san- Basr'nin Ben Temim lgatini takip ederek tercih ettii "ve'1-hediyye ma'kfen ij&i U^\ j" okuyuunu gsterebiliriz. Sahih kraatlerde bu "ve'I-hedye ma'kfen"214[214] eklindedir. Onun "inn entaynke aui " eklindeki okuyuu da cumhurun hilftnadr. Mtevtir kraatlere uymayan bu okuyu Sa'd b.. Bekr, Hzeyl, Ezd ve Kays kabilelerinin lgatidir. Onlar sakin "ayn ^ " harfinden sonra "ti v harfi geldiinde "ayn^ " "nn o "a kalbederler. Hasan- Basrnin dil asndan makbul olan bu kraatleri hatt- Osmn'ye uymad ve icmya ters dt iin z kabul edilmitir.216[216]
215[215]

Kur'n'm aslndan olmad halde sahabe tarafndan tefsir maksadyla ayetlerin arasna yazlan ancak baz kimseler tarafndan Kur'n'm aslmdanm gibi zannedilen kelime ve cmieler-den oluan mdrec kraatleri de z tanm ierisinde deerien-dumek gerekir. Sa'd b. Eb Vakkas'n " (...ve leh a-hun ev uhtun...)"217[217] yetine V & (min ummin)", bn

53

Abbas'm " (leyse aleykm cnhun en tebte fadlan min rabbikrn... "218[218] yetine " mevsimi'l--hacc)" ve bn'z-Zbeyr'in " hi fa Jzj bj^bj (ve'1-tekn minkm mmetn....)"219[219] yetine " (ve yestenneilhe ala m esbehurn)" ilavesi gibi kraatler mdrecin en belirgin rneklerindendir.220[220]

4. Mevzu (Uydurma) Kraatler

Rivayet ilmi bakmndan hibir asl olmad halde uydurma bir senetle birilerine nispet edilen baz okuyular bulunmaktadr ki bunlara mevzu kraatler denir. Bu tr kraatlerin en mehur rnei Muhammed b. Ca'fer el-Huzrnin (. 408/1017) Eb Hanfe'ye nispetle bir araya getirdii kraatlerdir. Bunlar Eb'l-Ksm el-Hzel ve bakalar da rivayet etmilerdir. Bunlar ierisinde yer alan en bariz rnek "Kullar iinde ancak bilginler Allah'tan (gereince) korkar"221[221] anlamna gelen yetteki "*" lafznn fail yaplarak merfu okunmassdr. Bu durumda mana tersyz olduundan haa Allah'n limlerden korktuu ifde edmi olmaktadr.222[222] Bu neviden kraatlerin az da olsa baz byk kurraya nispet edildii grlmtr.223[223]

54

IV. KIRAAT TASNFLER

inde muhtelif limlerin okuyularna yer verilen kraat tasnifleri hicr birinci asrn sonlarna kadar gitmektedir. Bu tasniflerde kraat limi saysndan ok salam rivayetlere ve muteber krilere yer verilmitir. zeilikle kendilerine mushaf ve ashbdan bir kraat liminin gnderildii Mekke, Medine, Kfe, Basra ve am gibi ehirlerde younlaan kraat almalar belli bir zaman sonra ok youn bir alma alan haline germitir. Bir dnem say ylesine artm ki, iyi ile kt, doru ile yanl birbirine karmaya balamtr. Bunun sonucunda da kraat konusundaki ihtilaflar artmtr.224[224] Kraat ilmine dair yazlan ilk eserlere, yaplan rivayet ve kraat talimi almalarna bakldnda bir tutarll olan kraatlerin saysnn otuzu at grlmektedir. Eb Ubeyd el-Ksm b. Sellm (. 224/838) yazd kraat kitabnda otuz iki kraata yer vermi, Eb shak smail b. shak el-Cehdam (. 282/896)225[225] ve bn Cerr etTaber de almalarnda yirmi kraati toplamlardr. Bunlara benzer baka tasnifler de yaplm ve eserler telif edilmitir. Mekk b. Eb Tlib'in de dedii gibi kraatler konusunda ilk kstlayc tasnifi yapan bn Mchittir (. 324/936) ve nceki tasniflerin hi biri onun Kitb's-Seb'a f'l-krt adl kitabnda ortaya koyduu tasnif kadar belirleyici olmam ve katiyet ifde etmemitir.226[226] bn Mchid almasnda zaten bulunduklar yerlerde hret yapan ve insanlarn kendisine daha fazla rabet ettii kraat imamlarnn okuyular derlenmitir. Bir bakma o muhtelif ynleriyle ne kan limlerin bir listesini yapm ve okuyularn kaydetmitir. Ona bu tasnifinden dolay yedi harfle karabilecek yedi snrlamas ve listeye ald baz kriler sebebiyle eletiriler de getirilmitir. bn Mchid'in tasnifinde; Medine'de Nf', Mekke'de bn Kesr, Kfe'de sim, Hamza b. Habb ve Kis, Basra'da Eb Amr ve am'da bn mir kraat imam olarak yer almaktadr. bn Mchid'in tasnifinden sonra say itibariyle bunu aan tasniflerin de yaplm olmas bu yedi saysnn herhangi bir nassa veya icmya dayanmadn: gstermektedir. Mesel bn Galbn (. 399/935) et-Tezkire f'-kr's-semn adl eserinde227[227] sekiz kraate yer vermi ve sekizinci kraat imam

55

olarak Ya'kb ei-Hadram'yi almtr. bn Mihran et-Nsbr'nin (. 381/992) ortaya koyduu on kraat ise Eb Abdullah Ahmed b. Eb mer e-Enderb (. 470/1077), Eb Muhammed Muhyissnne Hseyin b. Mesud el-Begav (. 516/1122) ve Eb'I-'Al el-Hemedn tarafndan benimsenmi fakat bn'l-Cezer'ye kadar kraat eitiminde kabul grmemitir.228[228]

1. Yedi Kraat (Seb'a)

Yedili kraat tasnifini her ne kadar bn Mchid ortaya koymu ise de onu yz yllar boyunca eitimin bir paras haline getirerek tm dnyaya yayan Endlsl limlerdir. Kraat ilmini Marib ve Endls'e ilk defa er-Ravda adl eserin mellifi Ahmed b. Muhammed etTalemenk Mefr (. 429/1038) h. III. yzym sonlarnda sokmutur.229[229] lme byk deer verilen Endls blgesi zamanla kraat ilminin en byk merkezi haline gelmitir. Endls kraat limleri arasnda Mekki b. Eb Talib Kays (. 437/1045), Eb Amr ed-Dn (. 444/1053) ve Eb Muhammed el-Ksim b. Firrh b. Halef er-Ruayn e-tb (. 590/1194) adn zellikle anmamz gerekmektedir. nk bunlardan birincisi zellikle iin teorisyenliini yaparken dier ikisi yedi kraati dini ilimler tahsilinin bir paras haline getirmitir. Eb Amr Osman b. Sad b, mer ed-Dn el-Emev 371 (981) ylnda muhtemelen Kurtuba'da dodu ve ilim tahsiline 386 ylnda balad. Eitimini 397 ylnda Kayrevn'a yapt yolculuk ve Msr seyahati ile srdrd. 398 yinda Msr'dan Hicaz'a geerek haccetti ve 399 ylnda Endlse dnd. Bu seyahatinde Msr, Mekke ve Medine'deki ilim adamlarndan istifde etti ve birok ilme dair eserler okudu rivayetler toplad.230[230] bn Mchid'in Kitb's-Seb'a'sini bu seyahatinde Eb Mslim el-Ktib'den dinledi. Dnnden sonra Kurtuba (399-403) ve Sarakusta'da (403-409) bulunup ilm faaliyetlerini srdrd. 409 (1012) ylnda Dniye'ye yerleti 417 ylna kadar burada bulunduktan sonra baz artlar gerei Mayurka'ya gitti ve sekiz yl burada yaad. 417 ylnda yeniden Dniye'ye dnd ve 444 (1053) ylndaki vefatna kadar burada kald. Buradaki uzun ikmeti sebebiyle ed-Dn nisbesiye anlsa da kendi devrinde bn's-Sayraf diye tannmtr. E'ar ve Mliki mezheplerine bal olan Dn gl bir hafzaya ve kraat kabiliyetine sahipti. *Erken bir dnemde yaam olmas sebebiyle kraat limlerine kadar ulaan kraat senetleri muteberdir. et-Teysifin giri ksmnda yedi kraat imamna ulaan tariklerini ayrntl olarak

56

vermitir. Arap dili ve edebiyatnda da mahir olan Dn'nin bir ksm konusunda bilgi sahibi olamadmz eserleri slm dnyasnda ok hret bulmutur. Kendisinden sonraki limlerden byk bir ksm onun grlerine eserlerinde yer vermi ve dncelerine deer atfetmitir. Dn toplam says 120'ye ulaan ve bir ksm gnmze intikal eden eserlerinde Kur'n tarihi, kraatler, kraatlerin eitimi ve kraatlerdeki tartmal konular zerinde durmutur. Onun yedi kraati eitim sistemi ierisine sokan en mehur kitab et-Teysr fi'l-kuti's-seb' adl tek ciltlik orta boy almasdr, Bu eserin tahkik ve tahriri oryantalist Otto Pretzl tarafndan yaplarak ilm usllere gre neredilmitir. Aslnda krk rivayet ile altm tarkin bir araya getirildii Cmi'u'l-beyn fi'I-kirti's-se231[231] adl almas daha geni olmakla birlikte Teysr kadar tannmam ve yaygnlamamtr.232[232] Aynca onun et-Ta'rif'fi IhlaR'r-ruvt an Naf'233[233] Ahmf's-seb'ati'l-Kur'n,234[234] el-dgml-kebr fi'I-Kur'n,235[235] el-Mktefa f'1vakf ve'1-ibtid' fi kitabillahi azze ve ceUe236[236] el-Muhkem ve el-Muknf adlaryla Kur'n tarihi, kraat ve tecvide dair almalar vardr. Bize ulap ulamad bilinmeyen ancak bn'lCezer ile Zeheb'nin kraat limlerine dair eserlerinin temel kaynaklarndan olan Tabakt'lkurr ve'I-mukrin adl hacimli almas da nemli olmaldr.237[237] Yine Endlsl olan ve tb diye bilinen Eb Muhammed el-Ksm b. Firrh b. Halef erRuayn e-tb (. 590/1194), Dn'nin mehur eseri et~Teysf\ kolay ezberlenmesi iin zet

57

bir biimde Hrz'l-emani ve vach't-tehani adyla iir dilinde ifde etmitir. e-tbiyye diye bilinen manzum eser kraat-i seb'a eitiminde en temel kitap derecesine ykselmitir. Eb Muhammed e-tb 538 (1144) ylnn sonlarna doru tba'da dnyaya geldi. Buradaki hocalardan kraat ve hadis okudu, ardndan yakn bir ehir olan Beiensiya'ya gitti. Burada kraatleri ve et-Teysf hafzasndan Eb'l-Hasan b. Hzeyle arz etti. Eb Amr ed-Dn'nin gnmze intikal etmeyen Tabakt'l-kurr'sim da Eb Hzeyl'den dinledi. tb daha sonra hacca gitti ve bu seyahatinde bulunduu yerlerde dnemin nde gelen muhaddis, kurra ve limlerinden dersler okudu, rivayetler aidi. Hac sonras Msr'a gelen tb burasn kendisine vatan edindi ve vefatna kadar burada kald. Dneminde Msr blgesinde kraat ilminin ba idi. ok sayda talebe yetitirdi ve yedi kraatla ilgili kasideleri ok sayda insan tarafndan ezberlendi. Bu yolla yedi kraat Btn slam dnyasna yayld.238[238]

2. On Kraat (Aere)

bn Mhran en-Nsbr (. 381/992) el-Gye fi'1-kr'ti'l-ar adl ereriyle Krat-i Aere tasnifini ortaya koyan ilk alim olmutur. Onun Aere ile ilgili e-mil f'l-krti'l-arvz bunun erhi olan el-Mebst 8'1-krti'l-ar adnda iki eseri daha bulunmaktadr.239[239] Eb Abdullah Ahmed b. Eb mer ei-Enderb (. 470/1077) Kr't-kun'i'l-ma'rSn bi nvyti'r-mvti'Jmehdn ve Eb'l-'Al el-Hemedn (. 569/1173) Gyet'l-ihtisar fi'I-kir'ti''l-'aradl eserlerde ayn izgiyi takip ederek on kraati rivayetleri ve tarikleriyle birlikte tantmlardr. Ne var ki Enderb kitabna, bn'l-Cezer tasnifmdeki Halef b. Him kraati yerine sonraki tasniflerde z kabul edilen bn Muhaysm kraatini alm, Halef kraatini "ihtiyrt" kategorisinde deerlendirmitir. Bu ve benzeri limlerin yedili sistemin ortaya konulduu asrdan itibaren yaptklar onlu tasnifler ok fazla dikkat ekmemi yedili tasnife alternatif olamamtr. Onlu tasnifin (Aere) yaygnlap yedili sisteme alternatif olacak tarzda retim mfredatna girmesinde en byk pay tartmasz bir ekilde bn'l-Cezer'ye aittir.240[240] O, ilk dnemlerden itibaren telif edilen eserlerin birounda adlar ve rivayetleri yer almakla birlikte sahih kraatlar snflamas ierisinde yer almayan Eb Ca'fer el-Kr, Ya'kb el-Hadram ve Halef b. Him kraatlann da sahih kraatlar kategorisi ierisine sokarak bu ilmi

58

zenginletirmitir.241[241] bn'l-Cezer'nin tercihi kabul grm ve seyahatlerinin de etkisiyle Msr, Osmanl corafyas, Orta Asya ve ran'da bu tercihe gre Kur'n talimi yaplarak Seb'a'nin yerini byk lde Aere almtr. Aere'nin ierisinde zaten Seb'a'nin olmas bu tasnife ynelik herhangi bir tepkinin meydana gelmeme sindeki en nemli etken olarak karmza kmaktadr* Gnmzde icazet gelereindeki isnad zincirinde bn'l-Cezer'nin buluma noktas olmas bundan o'sa gerektir. Endls'n mslmanlarn elinden kmas kraat ilmi bakmndan da byk bir kayp olmu ve bu ilim artk baz Kuzey Afrika lkeleri, Orta Dou ve Anadolu snrlan ierisinde varln devam ettirmitir. bn'l-Cezer'den sonra bu apta baka bir kraat limi yetimemise de onun usllerini ortaya koyduu Aere tarki zere kraat eitimi gnmze kadar hayatiyetini srdrmtr. Onlu tasnifin yaygnlamasn salayan bn'l-Cezer'nin ilm hayatnn ve faaliyetlerinin tannmas bu tasnifin yaygnlama sebeplerini de ortaya karacaktr. Bu sebeple aada onun hayatndan, eserlerinden ve ilmi kiiliinden bahsedilecektir. Eb'1-Hayr Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Yusuf bn'l-Cezer 26 Kasm 1350'de (25 Ramazan 751) tacir bir babann olu olarak Dmak'ta dnyaya geldi. bn'l-Cezer knyesi ailesinin Cezret bn mer'e (bugk rnak iline bal Cizre ilesi) mensubiyeti sebebiyledir. 12-13 yalannday-ken Kur'n' ezberleyip kraat ilmini muhtelif tarikariyle am'n nde gelen hocalarndan okudu. 1367 ylnda babasyla hacca gitti. Medine'de Harem-i erif imam-hatibi Eb Abdullah Muhammed b. Salih'ten cem' usulyle kraat okudu. 1367'de (769) tahsil maksadyla gittii Msr'da Eb Bekir Abdullah b. el-Cnd, Eb Abdullah Muhammed b. es-Si ve Eb Muhammed Abdurrahman b. el-Badd'den kraat ilmi ald. Ekim 1369'daki ikinci Msr seyahatinde ise on kraati ve buna ek olarak bn Muhaysm, A'me ve Hasan- Basr kraatlerini okudu, baz limlerden de hadis dinledi. afi fakihi Abdrrahm b. Hasan el-snev'den fkh dersleri ald, bn Kesr (1372'de), Ziyeddin Sa'dullah el-Kazvn (1376'de) ve eyhlislm mer b. Resln el-Bulkn (1383'te) ise ona ayn ayn fetva izni verdi. 1376-77 (778) ylnda nc defa Msr'a gitti, burada says krk bulan muhtelif ilimlerde mtehasss limden kraat, man, beyan ve dier din ilimlere, dair dersler alp tahsilini tamamlad. bn'l-Gezer'nin hocal am Emeviyye Camii'ndeki Kubbet'n-nesr'in altnda okuttuu kraat dersleriyle balad ve bu senelerce srd. Buradaki derslerine Endls, Yemen, Hindistan, Rum ve Acem diyarndan pek ok talebe katld. diliyye Medresesi, Dru'lhadst'l-Erefiyye ve mm's-Slih Trbesi kraat eyhliklerinde bulundu. Sonradan herbiri nl alimler olan pek ok insan onun buralardaki derslerinden istifde etti. am'daki. Cmiu't-Tevbe'nin hatipliiyle ilgili olarak bn'l-Hsbn ihbeddin Ahmed b. smail ile aralarnda meydana gelen ihtilaf yllarca devam etti. 1390 ylnda ikinci defa hacca gitti. Kasm 1392'de Msr'dan am'a gelen bn'l-Cezer mteakiben Kuds Salhiyye medresinde ders okutmakla grevlendirildi ve 1394 yl sonlanna kadar bu grevinde kald. bn'l-Cezer, bir anlamazlk sebebiyle malna el konulmas ve yneticilerle ihtilafl hale gelmesi zerine 3 Mart 1.396'da Msr'dan kaarak skenderiye'ye gitti, buradan da deniz

59

yoluyla Antakya'ya geti. bn'l-Cezer Antakya'da bir mddet kalarak kraat okuttu; daha sonra Bursa'ya gitti. am'daki talebelerinden kraat limi Hatb Abdlm'min'in araclyla grt Yldrm Bayezid'den byk ilgi grd ve kendisine yksek miktarda maa baland. Bunun zerine bnl-Cezer'nin Bursa'da talebe yetitirmesi salanarak ondan istifde yoluna gidildi. Padiah'n teklifi zerine ayn yl Temmuz aynda stanbul'a yaplan asker harekta katld; Nibolu savanda da Yldrm Bayezid'in beraberinde bulundu. Sava sonras Bursa'ya giden bn'l-Cezer burada en-Nerfi'J-k/'Tar adh eserini yazp Tayyibet'n-Ne'\ nazmetti. Bu manzumeyi pek ok talebe ezberleyerek muhtevas erevesinde kendisinden Aere okudu; Padiah'n oullan Mu-hammed, Mustafa ve ve Musa da onun talebeleri arasnda yer almtr. bn'l-Cezer Yldrm Bayezid'le birlikte katld Ankara Sa-va'nda ,28 Temmuz 1402) Timur'a esir dt; ancak hretinden haberdar olununca kendisine sayg ve ikramda bulunuldu, Timur onu lkesine gtrp Ke'teki medresede grevlendirdi. Timur'un lmnden (S ubat 1405) sonra Sultan Halil'in iznini salayarak 6 Haziran 1405 Semerkand'dan ayrld, urad Buhra'da bir mddet kalp dersler verdi. Buhra'dan ayrlp 14 Austos 1405'te Herat'a ulatnda Sultan Mirza hruh kendisini ehrin dnda asker trenle karlad. Grd ilgi ve talep karsnda burada da bir mddet kalp hadis okuttu. Yezd ve sfehan zerinden irz'a ulanca (ubat 1406) Sultan Pr Mu-hammed onu isteksiz olmasna ramen alkoydu ve kad tayin etti. bn'l-Cezer daha sonra burasn: benimsedi ve Dmak'taki gibi bir Dru'l-Kur'n yaptrd. nc hacci iin 1419 ylnda yola kan bn'lCezer, Basra-Mekke arasndaki Uneyze'de be-dev Araplarn saldrsna urayarak soyuldu ve canm zor kurtard. Soygun sebebiyle gerekletiremedii haccni 1420'de ifa edip irz'a dnd. bn'l-Cezer 1424 ylnda am'a, buradan da Kahire'ye gitti; yllar- nce gizlice ayrld bu ehirde bu defa Sultan Eref Barsbay tarafndan itibarla karland. Kahire'de bulunduu srece talebelerin youn ilgisiyle karlat; onlara bata kraat oimak zere muhtelif dersler okuttu. Ayn yl hac kaflele-riyle Mekke'ye gidip drdnc haccm ifa etti. Buradan deniz yoluyla Yemen'e geen bn'l-Cezer'ye Yemen meliki Mansr Abdullah b. Ahmed erResl lgi gsterdi; kendisinden hadis dinledi. Daha sonra Mekke'ye dnp 1425 ylnda beinci haccm ifa ederek 1425 yl sonlarnda tekrar Kahire'ye geti; buradan da am ve Basra zerinden irz'a ulat. Hayatnn bundan sonraki blmn telif almalaryla ve talebe yetitirerek geiren bn'l-Cezer Sku'l-iskfyyn'de bulunan evinde 2 Aralk'ta vefat etti; kendi yaptrd Drul-Kur'n'da defnedildi. bn'l-Cezer kraat ilminde zirve olmu bir ahsiyettir. Dini ilimlerin merkezi olan Dmak, Msr ve Medine gibi yerlerde btn sahih kraatlar muhtelif hocalardan tekrar tekrar okuyarak Pekitirmi, kraat vecihlerini meleke haline getirecek lde hf-zetmitir. Hocalk dneminde de ilm-i kraat hep n planda ol-, birka gnlne misafir olarak bulunduu yerlerde bile bu ilim iin etrafnda kalabalklar olumu, uzun yolculuklar srasnda geirilen zaman dahi kendisinden yararlanmak iin deerlendirilmitir. Tedris programlarnda yedi kraat yerine on kraatin tercih edilmesi iin aba sarfetmi bu maksatla nce en-Nei'\ yazm, ardndan onu Tayyibet'n-Nersy\& manzum hale getirmi; daha sonra da talebelere kolaylk olsun diye Takrib'n-Ner 'I-kirti7- 'ar adyla onu ihtisar etmitir. Amac tedris programlarnda seb'a'nn yerini Aere'nin almasyd. bn'l-Cezer bu almalaryla krt-i seb'a anlayna alternatif program ortaya koymakla yetinmedi; bu anlayn yaygnlamasnda nemli yeri olan eserlerden b'nin Hrz'i-emnadl manzumeindeki yedi kraati on'a tamamlamak zere ed-Drrdy\ naz-metti; daha sonra Eb Amr
60

ed-Dn'nin et-Teysfini ele alarak ayn eyi onun zerinde gerekletirdi: Eb Ca'fer el-Kr, Ya'kb el-Hadram ve Halef b. Him'n kraatlerini ona derceti bu almasna Tahbr'tTeysfr ff krti'l-eimmetiTaere adn verdi. zellikle bu iki eser zerinde yapt almalaryla sanki o-bun-dan byle Hrz'i-emn yi okuyanlarn ed-Drre'y\ ihmal etmemesini, et-Teysf'm yerini Tahbr't-Teysf in almasn istiyordu; Aere zerinde dururken yedi imama ilave ettii imamn kraatlerinin de sahih senedle geldiini, onlann her bir rknnn Hz. Osman'n mushaflannn hattna, bir vehile de olsa nahiv kaidelerine uygun olduunu savundu. bn'l-Cezer abalannda amacna ulat; bn Mihrn en-Nsbr'nin ilk defa el-Gye f'lkrti'l-'ar adl eseriyle bir a-raya getirdii mehur on imamn kraati onun bu almalaryla yaygnlat, zaman iinde bu ilmin tedrisinde btnln koruyarak gnmze ulat. Baz slm lkelerinde, zellikle Trkiye'de kraat tedrisatnda korunagelen icazet geleneindeki isnd zincirlerinin genellikle bn'l-Cezer'ye dayanmas, bir baka ifde ile gnmzden Hz. Peygamber'e ulaan kraat silsilelerini!1 en youn kesime noktasnda bn'l-Cezer'nin bulunmas, onun es Kraatlerin Tasnifi so 97 bu ilimdeki hakl otorite ve itibariyle dorudan ilgilidir. Burada bn'l-Cezer'nin ou kraata dair yz kadar kitap ve risale yazdn da zikretmemiz gerekir.
242[242]

3. Ondrt Kraat (Erbaate Aer)

Kraatlan tasnif geleneinin bir devam olarak shhat artlarn tayp tamadklarna baklmakszn baz ilk dnem kraat limlerinin okuyular da kategorize edilmek istenmitir. Aslnda z kraatleri toplayan kitaplarn tarihi ok eskilere gitmektedir. Ancak bu almalar bir tasnif oluturmak maksadyla bunlara yer vermedikleri in z kraatler kitaplar ierisinde dank bir ekilde kalmtr. Mesel bn Hleveyh (. 370/980) Muhtasara evzzi'l-Kur'n min Kitabi l-l-Bed', bn Cnn (. 392/1002) el-Muhtesebftebyni vchievzzi'l-krti ve'izahi anh, Eb smail Ms b. Hseyin el-Muaddel (. 500/1106) on be kraati toplad Ravzat'I-huffaz, Sbtu'l-Hayyt (. 541/1146) on iki imamn kraatini tantt eseri e-Mbhic f'-krti's-semn, bn'l-Cnd (. 769/1368) Bustm'l-hdt fi'h-tilfi'-eimmeti ve'r-ruvt, bn'l-Kabkb Muhammed b. Halil el-Haleb (. 849/1445) zhu'r-rumz ve mifthu'lknz'&& kendilerine z kraat nispet edilen kraat limlerden birini veya daha fazlasn tantmlardr. z kraatlerden bazlarn belli bir sistem dairesinde bir araya getirme konusunda ilk adm atanlardan biri bn'l-Cezer olup Nihyet'-berere f'1-krti's-seis ezzide 'ale'i-'aer243[243] adl eseriyle bn Muhaysn, A'me ve Hasan- Basr'nin kraatlerini on

61

kraate ekleyerek kraat, eitimi sistemi ierisine dahil etmitir. Bunlardan bn Muhaysn'n kraati daha nce Eb Abdullah Ahmed b. Eb mer el-Enderb (. 470/1077) tarafndan Halef b. Him'n kraati karlarak Aere iine sokulmutu.244[244] Ancak onun tasnifi kabul grmedii iin bn Muhaysn'n kraati sahih kraatler kategorisine girememitir. Kastalln (. 923/1517) ve Benn (. 1117/1705) da Yezid kraatini mehur on kraate eklemi ve bylece on drtl tasnif olumutur. Baz kimseler de A'me yerine bn enebz Mu-hammed b. Ahmed el-Badd'nin (. 328/939)245[245] kraatini on drtl taksim ierisine katmtr. Ancak bunlarn hi biri Kastalln'ki kadar yaygnlk kazanmamtr. Kraat tasnifleri sralamas ierisinde yukarda verilen on drtl tasnifi ilk defa ortaya koyann Kastailn olduu anlalmaktadr. Onu takriben iki asr sonra Benn takip etmi, bylece on drt kraat denildiinde Aere'ye eklenen bn Muhaysn, Hasan- Basr, Yezid ve A'me isimleri anlalr olmutur. bn Hleveyh, bn Cinn, bn'l-Cnd ve bn'l-Cezer gibi mehur kraat ve dil limleri eserlerinde bunlardan birini veya daha fazlasn tantm ve kraat rneklerine yer vermilerdir (bk. literatr blm). Ancak bu drt kraat baz durumlarda shhat artlarndan biri veya birkan tamamas baz durumlarda ise hret bulmamas sebebiyle terk edilmitir. Gerekte bu drt imamdan az kraatler yannda btnyle sahih kraatlere uyan okuyular da gelmitir ve bunlar kabul edilmitir. Ancak yer yer sahih kraatlere uygun okuyular ortaya koysalar da rivayetlerinin senet zinciri problemli olduu iin zahiri uygunluk dikkate alnmamtr. zellikle Arap dili bakmndan fevkalade nemli olan bu kraatler gerekli artlan tamadklar iin hccet olarak kabul edilmemi, eitim sistemi ierisinde de yer alamamtr.246[246]

V. KIRAAT MAMLARI

Kraatler bir tercih meselesi olduu iin ilk gnden itibaren tercihte bulunana nisbetie anlmtr. Sahabenin tercihleri ifde edilirken de "krat bey b. Ka'b" veya "harf bn Mes'd" gibi tabirler kullanlmtr. Bu yntem ve adlandrma kraatlerin tedvini ve tasnifinden sonra daha belirgin hale gelmitir. Aada kendilerine kraat nispet edilen on

62

drt imamn ksa hayat hikayeleri verilecek ve kraat ilmi ile olan ilikileri aklanacaktr. Kraat ilminde yedili, onlu ve on drtl tasnif ierisinde yer alan her bir kraat imamnn rvileri ve tarikleri de olduu iin bunlardan da ksaca sz edilecektir. Kraat imamlarnn hayat, eitim durumlar ve ilm seviyeleri iyi bilinmeden onlann kraat tercihlerinin nedenleri ve nemi tam olarak anlalamayabilir.247[247]

1. Nfi'

Kraat imamlarnn tartmasz en nde geleni kaynaklarda isim knye ve nisbesiyle birlikte Eb Abdurrahmn Nf b. Abdurrahman b. Eb Nuaym el-Leys el-Meden kendi ifdesinden248[248] anlald zere aslen sfehanhdir. Renginin olduka siyah olduu bildirmektedir. Bu ailesinin ran'n sfehan blgesine baka bir yerden gelmi olabileceini gstermektedir. Ailesinin Hindistan meneli olma ihtimali yksektir. nk o dnemde bu blgede Esvire, Seybice, Zut ve Endegr adlarndaki Hint topluluklannn ve kavimlerinin varlndan bahsedilmektedir.249[249] Nr+ takriben 70 (689) ylnda dodu. Kaynaklarda doduu yerden bahsedmemektedir. Kraat tahsilini Medine'de yapt ve yetmi kadar tabiden kraat ald. Hocalan arasnda kraat ilmini, bn Abbs, Eb Hureyre ve Abdullah b. Ayya b. Eb Raba'dan alan Abdurrahman b. Hrmz el-A'rec, Eb Ca'fer Yezd b. el-Ka'k' el-Kt, eybe b. Nish b. Sercis b. Ya'kb, Mslim b. Cndeb ei-Hzel, Yezd b. Rmn ve Muhammed b. Mslim b. ihb ez-Zhr bulunmaktadr, bn Abbas ve dier sahb rvlerin kraati ise bey b. Ka'b ve Zeyd b. Sabit yoluyla Resl-i Ekrem'e ulamaktadr. Yz yl kadar yaayan Nfi takriben yetmi yl Medine'de kraat okutmu ve burada kraat ilminin riyasetini elinde tutmutur. Bu dnem ierisinde kendisinden ok sayda insan kraat okumu ve almtr. Kraat talebeleri arasnda mam Mlik b. Enes, el~Leys b. Sa'd, Eb Amr b. Al el-Basr, smail b. Ca'fer b. Verdn, Sleyman b. Mslim b. Cemmz, smail b. Eb veys, Ya'kb . brahim b. Sa'd, Kln diye bilinen s b. Mn' ve Ver diye bilinen Osman b. Sad elMsr yer almaktadr.250[250] Endlsl kraat ve dil limi Mekki b. Eb Tlib el-Kays, Nfi' ve

63

sim kraatlerini, kraatlerin en evls, senedi en salam olan ve Arapa bakmndan en fasihi kabul eder. Fesahatte bunlar Eb Amr ve Kis'nin kraatleri takip eder.251[251] Sad b. Mansr'un naklettiine gre mam Mlik "Nf'nin kraati snnettir" demitir. Aynca o Naf'nin kraat konusunda insanlarn imam olduunu bildirmitir. Ahmed b. Hanbel kraatler iinde hangisini beendiini soran oluna "ehl-i Medine" cevabn vermi, o olmad taktirde sim kraatini tercih ettiini bildirmitir. Ancak Ahmed b. Hanbel kraatini beenip hadisteki durumunu zayf grdn gstermek iin "Kendisinden kraat alnr fakat hadiste bir ey deildir" demitir, Nfi' hakknda Eb Hatim "sadk" ifdesini kullanrken Nes "bir beis yoktur" diyerek Nf'nin hadisiliini ok fazia taktir etmemitir. Nfi'nin "kendilerinden kraat okuduum kimselerden bir okuyu zerinde iki kiinin ittifak etmesi durumunda o kraati aldm, ihtilaf edildiinde ise terk ettim" sz ok mehurdur. Bu duruma gre o aslnda ok sayda kraat rivayeti ve bilgisi almken bunlardan sadece bir ksmn kendi okuyuu olarak tescil etmi ve talebelerine aktarmtr. Medine gibi bir ilim merkezinde bulunmu olmas ok fazla sayda kraat rivayetine ulamas noktasnda ona yardmc olmutur. Nafi1 169 (785) ylnda Medine'de vefat etti. lm deinde iken ocuklar kendisinden vasiyet etmesini isteyince "Ailahtan korkun, aranzdaki eyleri dzeltin ve eer inanyorsanz Allah'a ve Resulne itaat edin."252[252] yetini okumutur.253[253] Nf'nin kraati rvilerinden Kln ve Ver tarafndan gnmze kadar intikal etmitir. Asl ad Eb Ms s b. Mna' b. Verdn ez-Zrek el-Meden oian Kln 120 (737) ylnda Medine'de domu ve 220'de (835) Medine'de vefat etmitir. Rivayetlere gre Kln, kle olarak Arabistan'a getirilmi Rum bir aileden gelmektedir. Nf'nin vey olu olduu bildirilmektedir. Kln (kalon) kelimesi Rumca gzel demek olduundan Nfi ona gzel okuyuu sebebiyle bu lakab vermitir. Kln yirmi yl akn bir sre hocas Nf'nin kraat derslerine itirak etmi ve ondan defalarca Kur'n' hatmetmitir. Kendisinden de ok sayda insan kraat okumutur. Kln'un tarklerinden en mehuru ve kitaplarda nakledileni Eb Net (. 258/871) ve El-Hulvn (. 250/864) tarkleridir.254[254] Nf'nin ikinci rvisinin asl ad Osman b. Said b. Abdullah b. Amr olup Ver lakab ile mehur oldu. Ver, aslen Endls Kayrevnl bir ailenin ocuu olarak 110 ylnda Msr'n Kft

64

denilen ehrinde dodu. Kraat renmek zere Medine'ye Nf'nin yanna gitti. 155 ylnda Nf'den defalarca hatim yapt. Ksa boylu, beyaz tenli yeil gzi idi. Hareketlerinin abuk olmas sebebiyle hocas onu gvercine benzeyen bir ku olan "vern" lakabyla armaya balad. Bu isim daha sonra Ver eklinde ksa sylenmeye baland. Bu isimle mehur olduu gibi kendisi de bu lakab ok beenmekteydi. Eitimini tamamlaynca Msr'a dnd ve burada uzun yllar kraat okuttu. Blgedeki kraat rivayetlerinin byk bir ksm kendisine ular. Hocasna ters den baz tercihleri bulunmakla birlikte kraati makbuldr. Sesinin gzellii ve okuyuunun tatll dinleyeni hi usandrmayan trdendi. Ver Me'mn'un hilafeti yllarnda Msr'da vefat etti (197/812). Ver'in tarkleri el-Ezrak (. 240/854) ve el-sfehn'dir (. 296/908) .255[255]

2. bn Kesr

Aslen ranl olan Eb Ma'bed Abdullah b. Kesr b. Amr ed-Dr 45 (665) ylnda Mekke'de dodu. Ashbdan Abdullah b. Zbeyr, Eb Eyyb el-Ensr ve Enes b. Mlik ile grt. Kraati, Mchid b. Cebr, Dirbs (mevl bn Abbs), Abdullah b. es-Sib, krime el-Berber ve Muhammed b. Kays b. Mahreme'den okudu. Bu durumda kraat zincirlerinden birisi Mchid b. Cebr-Abdullah b. Abbas-bey b. Ka'b yoluyla kesintisiz olarak Resl-i Ekrem'e ular. Dier zinciri ise Dirbs-Abdullah b. Abbas-bey b. Ka'b-Hz. Peygamber eklindedir. Kendisinden de Ma'ruf b. Mkn, ibl b. Abbd, Halil b. Ahmed, Eb Amr b. Al, bn Creyc, Eyyb esSahtiyn, smail b. Abdullah el-Kst, Sfyn b. Uyeyne gibi zevat kraat ve hadis renmitir. Onun kraatinin gvenilirlii zerine Mekkelilerin icmas vardr. O hem Mekke'nin krsi hem de Mescid-i Harm'n mukrsi idi ve bu vasf vefatna (120/738) kadar devam etti. bn Kesr'in dzgn bir okuyuu vard. Birou sahabe ile gren tbin nesline uzun yllar Mekke gibi merkez bir yerde imamlk yapmak kolay bir i deildir. Gerek kraat ilminde gerekse dier konularda onu ayplayan ve tenkid eden olmamtr. bn Kesr'in kraatinin baz zellikleri yledir: Sirt h\^ kelimelerini sn'ile i'j~- eklinde; oul zamirleri olan hum ^ ve km '^ kelimelerinin sonunu sla yaparak hm j^ ve km ^S eklinde; sakin bir harften sonra gelen mfred mzekker zamirlerini harekelerine uygun olarak ekledii vav veya y ile. ve ^ eklinde okur. Kur'n j>J kelimesini hemzesiz olarak el-Kurn o^J eklinde okuduu gibi

65

gibi baz kelimelerin ikinci harfinin harekesini her defasnda skn yapar. Mekke kraat imam olmasna ramen baz raat imam olmasna ramen baz okuyularnn Mekke mushanna uymad da iddia edilmitir.256[256] bn Kesr'in kraati Ahmed b. Muhammed el-Bezz ve Mu-hammedb. Abdurrahman Kunbl (. 291/904) rivyetleriyle intikal etmitir. Bezz aslen ranl bir aileden olup Hemedn blgesinden Mekke'ye gelmilerdir. Bezz Mekke'de dodu (170/786), burada yaad ve seksen yanda Mekke'de vefat etti (250/864). Krk yl kadar Mescid-i Haram mezzinlii ve imaml yapt. Kraati babasndan, Abdullah b, Ziyd, krime b. Sleyman, Vehb b. Vazh gibi krilerden ald. bn Kesr ile aralarnda, elli yl bulu-nan Bezz onun kraatini krime b. Sleymn-ibl b. Abbd-smil b. Abdullah ei-Kst-bn Kesr isndyla almtr. bn Kesr ile karlap ondan ders alm olmamasna ramen onun rvisi saylmas onun okuyuunu ve rivayetlerini dierlerinden daha iyi bir ekilde temsil etmesindendir. Kraatlerin tedvin edildii devirde insanlar bn Kesr'in kraatlerini en iyi bir ekilde onda bulmulardr. Bezz'den bata bn Kesr'in ikinci rvisi Kunbl olmak zere ok sayda insan kraat okudu ve ilim ald. Bezz'nn Eb Reba (. 294/906) ve bn'l-Habbb (. 301/913) adlarnda iki tarki vardr.257[257] kinci Rv Kunbl'n asl isim zinciri Muhammed b. Abdurrahman b. Hlid b. Muhammed b. Sad el-Mahzm el-Mekk eklindedir. 195 (811) ylnda Mekke'de dodu, burada yaad ve 291 (904) ylnda Mekke'de vefat etti. Ahmed b. Muhammed b. Avn en-Nebbl el-Kavvs'tan arz yoluyla kraat rendi, Bezz'den de kraat okudu. Kendisi de Bezz gibi bn Kesr ile karlamam ve ondan ders almam olmasna ramen onun kraatini iyi icra etmesi sebebiyle bn Kesr'in rvieri arasnda yer almtr. Kunblden de aada isimieri verilen iki mehur tarklerinden baka ok sayda insan kraat okumu ve rivayet almtr. Kunbl'n kraatinin tarkleri Ktb's-Seb'a mellifi bn Mchid (. 324/935) ve z kraatleri ile bilinen bn enebz'dur (. 328/939) .258[258]

3. Eb Amr b. Al

66

Eb Amr Zeban b. el-Al b. Ammr el-Mzin el-Basri Arap asll olup 70 (689) ylnda Mekke'de dodu, tahsil hayatn Mekke, Medine ve Basra'da geirdi. Yetikinlik dnemi ile ilgili bilgiler elikilidir. Ancak Basra'da bulunurlarken kendisinden kaarak Yemen'e gittikleri Haccc b. Ysuf es-Sekaf'nin lmnden (95/714) sonra Basra'ya geri dnp burada yaad ile ilgili bilgi doru olsa gerektir. Eb Amr mrnn son yllarn Basra'da geirmi olmasna ramen bir vesilesiyle gittii Kfe'de vefat etti (. 154/771). Eb Amr kraat ilmini Mekke'de Mchid b. Cebr, Sad b. Cbeyr, Ata b. Eb Rebh, krime b. Hlid, Kurr-i Seb'adan Eb Ma'bed bn Kesr; Medine'de Yezd b. Rmn, eybe b. NLsh ve kurr-i Aereden Eb Ca'fer el-Kr; Kfe'de kurr-i seb'adan -sm b. Behdele; Basra'da Yahya b. Ya'mer, Nasr b. sim ve Ha-fSan- Basr gibi tannm limlerden okudu. Babasndan ve Enes b. Mlik, Yahya b. Ya'mer, Mchid b. Cebr, Eb Rec el-Utrid, At b. Eb Rebh gibi ahsiyetlerden hadis rivayet eden Eb Amr nahivde Nasr b. sm'dan ders okudu. Kendisinden de Yahya b. Mbarek el-Yezd, Abdlvehhb b. At el-Hafff, Abdlvris b. Sad el-Anber, shak b. Ysuf el-Ezrak, Hrn b. Ms el-A'ver, c' b. Eb Nasr, Hseyin b. Ali el-Cu'f, Ali b. Nasr el-Cehdam arz' ve sem* yoluyla kraat renirken ebbe b. Sivr, Eb Ubeyde et-Teym, Asma ve Hammd b. Zeyd gibi limler hadis rivayet ettiler ve Arap edebiyat sahasnda faydalandlar. Hall b. Ahmed ondan nahiv rendi. Sbeveyhi, s b. mer el-Hemedn ve kurr-i seb'adan Hamza b. Habb ez-Zeyyt da Eb Amr'n talebeleri arasnda yer alarak kendisinden baz kraat vecihleri rivayet ettiler. Eb Amr b. Al'nm kraat senedi genellikle Eb Amr b. Al-Mchid (ve Said b. Cbeyr)Abdullah b. Abbas-bey b. Ka'b-Hz. Peygamber eklindedir. Kraati Basra'da byk kabul grm ve kendisi Basra kraat imam olarak kabul edilmitir. Arap dilcilerinden bir ksmnn ondan istifde etmesi Arap diline olan hakimiyetinin bir gstergesi olup kraatine olan itimad da artmtr. Sad b. Cbeyr, Eb Amr'n kraatini beenmi Ahmed b. Hanbel de Eb Amr'n kiraatini tavsiye ettiini sylemitir. bn Mchid, Basrallar'n Eb Amr kraatini benimsediini sylerken, el-Enderb de (, 470/1077), kendi dnemine kadar Basra halknn kraatte ona uyduunu bildirir. bn mir'in kraati Basra dnda da mehur olmu ve uzun yllar am, Hicaz, Yemen ve Msr gibi blgelerde yaygn olarak okunmutur. Gnmzde Sudan, Nijerya ve baz Orta Afrika lkelerinde Eb Amr kraati okunmaktadr.259[259] Eb Amr b. Al'nn kraatinin baz zellikleri unlardr; ncesinde harekeli "vav /', "fa J" ve "lm J " bulunduunda j* ve ^ zamirlerinin "h'lar >- , $, #' eklinde sakin klnr. Dier kraatlerden farkl olarak baz kelimelerde imle yaplr. Baz istisnalar olsa da sakin hemzeler bir nceki harfin harekesine gre med harfine evrilir. j* ijyfi &ji*j rneklerinin yazm bu trden ibdalleri gstermektedir. Eb Amr birbirinin ayn olan harflerin idgm konusunda rahat bir tutum sergiler. Birok kraat alimi birinci harf harekeli ikincisi sakin veya harekeli olduunda idgma meyletmezken o "idgm kebir" yaparak ayn harfleri veya yakn mahrelileri birbirine katarak okur: rneklerindeki ayn harfleri veya mahreleri yakn

67

olanlan dgam yaparak "fhhden", "l ebrahhatt", "femezzuhziha ani'n-nr" eklinde okur.260[260] Eb Amr'n ilk rvisi Eb mer Hafs b. mer ed-Dr 150 ylnda Badad'da. dodu. Nf kraatini smail b. Ca'fer el-Meden'den; Hamza kraatini Sleym b. s'dan; Nfi' kraatini Yahya b. Mbarek el-Yezd'den; Kis'nin kraatini ise bizzat kendisinden ald ve daha birok mehur kraat liminden okudu. lim renmee ve kraat rivayetlerini toplamaa byk hevesi vard. Hadis alannda da adndan sz ettirmi ve rivayetlerine Ktb Sitte ierisinde yer verilmitir. Uzun bir mr yaam olmas sebebiyle ok sayda insan onun tedris halkasndan gemi ve kraatini yaymtr. Dr kaynaklarn ekserisinin bildirdiine gre 248 (862) ylnda ok uzun bir sre yaad Smerr ehrinde vefat etmitir. Eb'z-Za'r (. 280/893) ve bn Farah (. 303/915) onun kraatinin iki tarkidir.261[261] Eb Amr b. Al'nm ikinci rvisi Eb uayb Salih b. Ziyad b. Abdullah es-Ss olup Gney ran'n Ahvz blgesindeki Ss ehrine nisbetle anlmaktadr. Kraati Yahya b. Mbarek el-Yezd'den, Abdullah b. Nmeyr'den ve Sfyn b. Uyeyne'den almtr. Kendisinden de ok sayda kimse kraat ve hadis rivayeti almtr. Eb Hatim kendisini "sadk" olarak adlandrmtr. Ss 261 (874) ylnda Rakka'da doksana yakn bir yata vefat etmitir. Onun kraatinin tarkleri ise bn Cerr (. 316/928) ile bn Cumhr'dur (. 300/912) 262[262]

4. bn mir

Eb mrn Abdullah b. mir b. Yezd el-Yahsub aslen Yemenli Arap bir aileye mensup olup 8 (630) veya 21 (641) ylnda bugnk rdn'de dnyaya geldi. Dokuz yandayken am'a gitti ve vefatna kadar (118/736) burada yaad. Ashbdan Mu'z b. Cebel, Eb'dDerd ve Fedle b. Ubeyd'den kraat okudu, Hz. Osman' Kur'n okurken dinledi. Asl kraat hocas ise Hz. Osman'dan Kur'n renmi bulunan Mugre b. Eb ihb el-Mahzm'dir. Kraat senedi Mugre b. Eb ihb el-Mahzm-Hz. Osman b. Affn-Hz. Peygamber eklindedir. Aynca o Hz. Osman, Muviye b. Eb Sfyn, Eb'd-Derd, Zeyd b. Sabit, Vasile b. Esk\ Fedle b. Ubeyd, Eb mme el-Bhil, Eb dris el-Havin ve Nu'mn b. Ber gibi kimselerden hadis rivayet etmitir. Kendisinden de Yahya b. Haris ez-Zimr, Ca'fer b. Reb'a, Said b. Abdulazz, Ca'fer b. Yezd ve kardei Abdurrahmn b. mir el-Yahsb kraat ve hadis

68

okumutur. bn mir am kadl ve Emeviyye Camii nazrl ve imamlnda da bulunmutur. Emeviyye Cm'nin yapm esnasnda ileri takip etmi ibdete almasndan sonra da uzun yllar caminin idareciliini yapmtr. bn mir'in kraatinin hem isnad hem de dil asndan tartmal ynlerinin olduu bildirilmektedir. bn Hleveyh dil asndan problemli grd yerleri z kraatlerle ilgili eserinde nak-letmitir. Ancak yine de Zeheb ve bn'l-Cezer gibi limler onun kraatinin hem shhati konusunda ehdet etmiler hem de V. asra kadar am ve Yukar Mezapotamya blgesinde byk kabul grdn ve zerinde icm bulunduunu sylemilerdir. bn mir, bn Mchidin yedili sistemi ierisinde am kraat imam olarak kabul edilmitir. Onun kraatinin baz zellikleri yledir:,^u t jy- tib- tir tii tiij fiillerinde imle yapar. kelimelerini imm ile; ij^ kelimesini her yerde eklinde hemzeli olarak; ^y kelimesini ou yerde eklinde; cjJ ve ^ kelimelerindeki > harfini o harfine idgam ederek ;4 ve cJ eklinde okur ve kelimelerindeki i harfini o harfine kalbeder.263[263] Eb'l-Veld Him b. Ammar es-Slem ed-Dimak bn -mir'in birinci rvisidir. Halife Mansr dneminde 153 (770) ylnda am'da dodu. Babasnn eviki ve salad imkan ile ilim tahsili iin Hicaz'a gitti. Mlik b. Enes, Veld b. Mslim, Mslim Hlid ez-Zenc ve Sfyn b. uyeyne'den hadis ald. Kraat lmini bn mir'in talebesi Yahya b. Haris ez-Zimr'den kraat okuyan Irak b. Hlid ve Eyyb b. Temm'den okudu. Kendisinden de bakalar kraat tahsil etti. Hadiste szne itimat edilen bir rvi oiduu iin bata Buhr olmak zere bn Mce, Nes, Eb Dvd, Eb Ubeyd el-Ksm b. Sellm gibi mehur zevat kendisinden hadis rivayetinde bulunmutur. bn mir'rn kraatini u-zun yllar o temsil etmi ve yaymtr. Him b. Ammr 245 (859) ylnda am'da vefat etmitir. Kraatinin tarkleri Hulvn (. 250/864) ve Dcn (. 324/935) olup tercihlerini bn'l-Cezer nakletmektedir.264[264] bn mir'in ikinci mehur rvisi Eb Amr Abdullah b. Ahmed b. Ber/Bir b. Zekvn'dr. bn Zekvn 173 (789) ylnda am'da dodu. Kraati Him gibi Eyyb b. Temm'den okudu. Kis'den de kraat okuduu ve Kur'n- Kerm'i birka defa hatmettii bildirilir. Him b. Ammr'la birlikte m Emeviyye C-mii'nde imam olarak grev yapmtr. Kraat ilmindeki yetkinlii ok sayda lim tarafndan ifade edilmitir. Hadisle de ilgilenen bn Zekvn'n bz rivayetleri Ktb-i Sitte ierisinde yer almtr. bn Zekvn 242 (857) ylnda grevli bulunduu am'da vefat etmitir. Kraat tarikleri el-Ahfe (. 292/904) ile es-Sr'dir (. 307/919).265[265]

69

5. sim b. Behdele

Eb Bekir sim b. Ebi'n-Necd Behdele el-Esed el-Kf, Muviye dneminde Kfe'de dodu. sm'in gzlerini ne zaman kaybettii bilinmemekle birlikte baz karinelerden hareketle anadan doma kr olmad sylenebilir. Sahabeden Haris b. Hassan el-Bekr ve Eb Rimse Rifaa b. Yesrib ile grmesi sebebiyle tbindan kabul edilir. sim gen yata kraat ilmine ilgi duydu ve ok gzel sesi ve okuyuuyla ksa zamanda dikkatleri zerine toplad. Hz. Osman'n Kfe'ye gnderdii resm mushafa gre Kur'n retmekle grevlendirilen Eb Abdurrahman es-Slem'den Ali b. Eb Tlib'in kraatini ald. Zir b. Hubey el-Esedi'den de bn Mes'd'un kraatini rendi. Eb Abdurrahman es-Slem'nin vefat zerine kraat hocas olarak onun yerini ald. Eb Bekir u'be b. Ayya, Hafs b, Sleyman, Sleyman el-A'me, Halil b. Ahmed, kirat- seb'a mamlarndan olan Eb Amr b. Al ve Hamza b. Habb ez- Zeyyt kendisinden bu ilimde faydaland. Eb Hanife de kendisinden kraat okumutur. Talebelerinin okluu sebebiyle ylma olurdu ve herkes srasnn gelmesini beklerdi. Talebeleri arasnda vey olu Hafs ile Eb Bekir u'be kraatinin kalc olarak gelecek nesillere intikalinde zel bir yere sahiptirler. sim hadis rivayeti ile de ilgilendi; hem hadis ald hem de bakalarna hadis rivayetinde bulundu. Asm'n'hadisteki durumuyla ilgili aleyhte baz eyler sylenmi olmasna ramen ondan rivayet edilen hadislerden bazdan Ktb-i Sitte'de de yer almtr. Buhr ve Mslim ise Asm'n rivayetlerini (baka rivayetlerin desteiyle) mtbat266[266] yoluyla nakletmilerdir. Kraatinin Kfe blgesinde makbliyetine dair aleyhte baz grler sylenmi olmasna ramen gelimeler bunu tasdik eder mahiyette deildir. Kraatleri yedi olarak tasnif eden bn Mchid'e kadar ok fazla hret yapmad anlalan sim kraati, zellikle Hafs'n rivayetiyle, bn Mchidin lmn takip eden yllardan itibaren Kfe'nin ve hatta Ortadou'nun snrlarn am, nihayet XX. yzylda mslmanlarn yaklak yzde doksannn tercih ettii bir okuyu tarz haline gelmitir. Bunun sebebi, sim kraatinin senedindeki salamlk yannda Hafs'n rivayetindeki sadelik, Kur'n'daki birka kelime267[267] istisna edilecek olursa kaide d okuyularn bulunmay, imle, imam ve teshil gibi baz mahall ive ve lehelerden kaynaklanan, zellikle Arap olmayanlarn uygulamada zorluk ekecekleri unsurlarn yer almay olsa gerektir. sim 127 (745) ylnn sonlarnda Kfe'de vefat etti.268[268]

70

Eb Bekir u'be b. Ayya el-Esed, sim b. Behdele'nin birinci rvisi olarak kaydedilmitir. Eb Bekir 95 (713) ylnda dnyaya geldi. yl boyunca sm'dan kraat okudu, baka hibir kimseden kraat dersi ve rivayeti almad. sim, Zir b. Hubey'ten rendii kraati Eb Bekir b. Ayy'a rettii iin Eb Bekir'in senedi u ekilde olmaktadr: sim b. Behdele-Zr b. Hubey-Abdullah b. Mes'd-Hz. Peygamber. Hadis alannda dneminin nde gelen muhaddislerinden okumu, kendisinden de Ahmed b. Hanbel, Abdullah b. Mbarek, Eb Dvd, Eb Bekir b. Eb eybe gibi mehur zevat hadis almtr. Hadis alannda Hafs b. Sleyman'dan daha fazla mutemet grlmtr. Eb Bekir'in kraati Kfe'de bir sre Hafs rivayetinden'daha makbul grlm ise de zamann ilerlemesi ile Hafs'n rivayeti daha fazla tutulmu-, onun kraat vecihleri ise deta kitaplarn satrlannda kalmtr. Eb Bekir u'be ibdete dknl ve Kur'n kraatini sk aralklarla yap ile bilinir. Hayatnda on sekiz bin hatim yapt rivayet edilmitir. Eb Bkir b. Ayya 193 (809) ylnda Kfede vefat etmitir. Tarikleri Yahya b. dem (. 203/818) ile el-| Uieym'dir (. 243/85 7) ,269[269] sim b. Behdele'nin kitaplarda yaplan tasnife gre krattaki ikinci rvisi kendisinden uzun yllar kraat okuyan vey olu Eb mer Hafs b. Sleyman b. el-Mure el-Esed'dir. Hafs 90 (709) ylnda Kfe'de dodu. sim b. Behdele'nin terbiyesi ile yetiti, Kur'n okumay ve kraatleri ondan rendi. Hocasna Kur'n- Kerm'i defalarca okudu. sim, Eb Abdurrahman es-Slem'den ald okuyuu Hafsa rettii iin Hafs'n kraat senedi sim-Eb Abdurrahman es-Slem-Hz. Ali-Hz. Peygamber eklindedir. Hafs hadis rivayeti ile de ilgilenmi ve kendisinden ok sayda kimse kraat ve hadis renmitir. Badat ve Mekke'de kraat okutmu ve sm'n kraatini en iyi temsil eden kii olarak bilinmitir. Hafs'n bizim amzdan nemi, bugn dnyadaki mushaflarn byk bir ksmnn sm'n Hafs rivayetine gre yazlm olmas ve kraat eitiminde onun tercihlerinin oku-tulmasdr. Dier rvi Eb Bekir u'be b. Ayya ile aralarnda 520 yerde ihtilaf olduu ancak hocas sim ile sadece bir yerde ihtilaflarnn bulunduu tespit edilmitir. Hafs SO (796) ylnda vefat etti. Ubeyd b. esSabbh (. 235/849) ve Amr b. es-Sabbh (. 221/835) iki tarkidir.270[270]

6. Hamza b. Habib

Eb Umre Hamza b. Habb b. Umre ez-Zeyyt et-Teym el-Kf 80 (699) ylnda dodu, Kfede yaad ve 156 (773) ylnda Hulvn'da vefat etti. Baz sahabler ile grm olmakla birlikte bunlardan okumamtr. Erken yata kraat eitimi alm ve on be yana geldiinde

71

kraatte iyi bir seviyeye kmtr. Bir sre imamlk grevi yapm ise de daha ok ya ticareti ile megul olmutur. Kraati Humrn b. A'yen, Muhammed b. Abdurrahman b. Eb Leyl, A'me, Eb shak es-Seb ve C'fer es-Sdk gibi hocalardan okumu zellikle Abdurrahman'a Kur'n' drt defa okumutur. Kendisinden de kraat ilmini ve rivayetlerini Sleym b. s elHanef, iz b. Eb iz, uayb b. Harb ve Kis gibi limler almlardr. Hamza b. Habb hadis ilmi ile de ilgilenmi ve kendisinden Sfyn es-Sevr, Cerr b. Abdlhamd, erk b. Abdullah en-Neh ve Muhammed b. Fudayl gibi zevat hadis rivayet etmitir. Hamza b. Habb'in Re-sli Ekrem'e kadar ulaan kraat isndlar yledir: (1) A'me-Yahya b. Vessb-bn Mes'ud'dan okuyan Alkame b. Kays, Mesruk b. el-Ecda', elEsved b. Yezd-bn Mes'ud-Hz. Peygamber. (2) Yahya b. Vessb-Ubeyd b. Ndle el-Huz-Alkame b. Kays-Hz. Osmn-Hz. Peygamber (3) Yahya b. Vessb-Eb Abdurrahman es-Slem-Hz. Osmn-Hz. Peygamber. bn Mchid yapt tasnif ierisinde Kfeli iki imamla birlikte Hamza'nm da kraatini de yedili tasnif ierisine sokmutur. Ancak gerek bn Mchid ncesinde gerekse sonraki dnemde o-nun kraati ile ilgili eletiriler yaplmtr. Onun kraati yerine Ya'kb elHadram'nin kraatinin tercih edilmesinin daha isabetli olaca ifde edilmitir. Eb me elMakdis gend olarak onun kraatini beenip ntevatir kabul ederken bazt az unsurlarn bulunduunu da ifde etmitir.271[271] Hamza b. Habb Kfe kraat imam olmasna ramen kraati ilk zamanlarda Marib'de yaylm, Sonradan Nf kraati onun yerini almtr. Gnmzde o blgede kraatinin baz izleri bulunmaktadr. Hamza b. Habb'in kraatinin baz zellikleri unlardr: P&J t(^J kelimelerindeki -* harflerini zamme ile okur. ^y kelimelerinde, kendilerinden sonra sakin bir harf oimad taktirde imle yapar. Sakin bir harften sonra hemze geldiinde, vakfetmeksizin sekte uygular (mesela bk. &ft f #** y-/j ?^j ). JV kelimesini geztii her yerde 3 harfine kartrarak imm ile okur.272[272] Hamza b. Habb'in ilk rvisi Halef b. Him el-Bezzr (. 229/844) olup ayn zamanda Aere imamlan arasnda yer aldndan hakknda aada bilgi verilecektir. kinci rvisi Eb s Halld b. Hlid es-Sayraf e-eybn 119 veya 130 ylnda dodu. Sleym b. s, Hseyin b. Ali el-Cu'f, Muhammed b. Hasan er-Revvs'den ve daha bakalarndan kraat okudu, hadis ilmi ile de megul oldu. Kendisinden de bir ok kimse kraat ve hadis okudu. Dzgn bir kraati ve etkili bir okuyuu vard. Ham-za'dan kraat okumam olmasna ramen onun kraatini talebe-

72

sinden almas ve en iyi bir biimde temsil etmesi sebebiyle onun iki rvisinden biri kabul edilmitir. Halld 220 (835) ylnda Kfe'de vefat etti. Hamza kraatinde tarkleri Muhammed bn'lHeysem (. 249/863), Kasm b. Yezd el-Vezzn f. 250/864) ve et-Talh (. 252/886) olmak zere tr.273[273]

7. Kis

Eb'l-Hasen Ali b. Hamza el-Kis el-Kf ran asll olup 119 (737) ylnda Kfe'de (veya Badat'a yakn bir yerde) dodu ve 189 (805) ylnda Rey'in Renbye kynde vefat etti. Kraat ilmini Hamza b. Habb ez-Zeyyt, s b. mer el-Hemedn, Mu-hammed b. Eb Leyl, Eb Bekir b. Ayy'tan ald. Hamza'dan drt hatim indirdi. Kendisine de kraat ilminde smail b. Medn, s b. Sleyman el-Hicz, Yahya b. Ziyd el-Ferr, Eb Ubeyd el-Ksm b. Sellm, Muhammed b. Kudme ve daha pek ok kimse talebelik yapmtr. Bir isnad Hamza b. Habb'ten sonra onunki gibidir. Aynca Muhammed b. Eb Leyl (. 148/805) ve Eb Hayve reyh b. Yezd (. 203/818) yoluyla Reslullah'a ulaan iki isnad daha vardr. Kis, Hamza'dan sonra Kfe'nin kraat imam olmutur. Kis, hadis ile de megul olmasna ramen ona en byk hreti Arap dili ve edebiyatna olan hakimiyeti kazandrmtr. Bu yolda devrinin Halil b. Ahmed, Eb Amr b. Al, Mu'z b. Mslim el-Herr gibi ok sayda otoritesinden nahiv okumu, bedevi Arap kabileleri arasnda da dolaarak salam kullammlar edinmitir. Arap dili ve dil-Kur'n ilikisi zerine yazd kitaplar gnmze kadar ntikal etmitir. Kis kraat ilmini Hamza b. Habb ez-Zeyyt'tan alm ise de 300 yerde ona muhalefet etmitir. Kfe kraat imamlar gibi onun kraatinin de temeli Kfe mushaf iken kendine zg bir tarz gelitirmi olmas sebebiyle baz noktalardan bu mushafa da muhalif okuyular ortaya koymutur. Kis'nin kraatinin baz zellikleri yledir: Menneslk t's (s) le biten kelimeler zerinde dururken (vakf) t'dan nceki harfi imli ile okur, ^y ^-u> l(JaB gibi kelimelerde de imle yapar. ncesinde harekeli "vav /', "f J" ve "lam J " bulunduunda > ve ^ zamirlerinin "h"larn jj, #, $ eklinde sakin olarak okur. o^; <ooki kelimelerindeki sd ^ ve b v harflerinin harekelerini kesre yapar. '^ kelimesindeki ayn ^ harfini kesre yaparak naim 274[274] ti Eb'l-Hris Leys b. Hlid el-Mervez (. 240/854) ve Eb mer Hafs b. mer ed-Dr (. 248/862) rivayeti ile hret yapmtr. Eb'l-Hris'in hayat hakknda yeterli bir bilgi

73

bulunmamaktadr. Kraati arz yoluyla Kis'den ve Hamza b. Kasm el-Ahvel ie Yahya b. Mbarek el-Yezd'den rendi. Seleme b. sim, Muhammed b. Yahya el-Kis, Fadl b. zn ve Ya'kb b. Ahmed et-Trkmn de kendisinden kraat okudu. Yedi kraati ve rvilerini tasnif eden eserler ierisinde Kis'nin iki rvisinden biri olarak anlmasnn sebebi Kis'nin kraatini iyi temsil etmesi olsa gerektir. Eb'l-Hris'in talebeleri Muhammed b. Yahya (. 288/900) ve Seleme b. sim (. 270/883) ayn zamanda kraatinin tarkleridir.275[275] Kis'nin kinci rvisi Eb mer Hafs b. mer ed-Dr ayn zamanda Eb Amr b. Al'nn ilk rvisi olduu iin yukarda kendisinden bahsedilmiti.276[276]

8. Eb Ca'fer el-Kr

Tbinun nde gelenlerinden olan Eb Ca'fer Yezid b. el-Ka'ka' el-Mahzm el-Meden'nin doumu ve ocukluk hayat ile ilgili bilgi yoktur. Ancak muhtemelen hayatnn tamamn Medine'de geirdi ve doksan yann stnde iken. Medine'de vefat etti (130/747-48). Abdullah b. Ayy'n (veya Hz. Peygamber/in ei mm Seleme'nin) azatlsdr. Kraati efendisi Abdullah b. Ayya, Abdullah b. Abbs ve Eb Hureyre'den okudu. Kendisinden Nf, Eb Amr b. Al ve Abdurrahman b. Zeyd b. Elem kraat okumu mam Mlik ve daha bakalar hadis almlardr. Kraat isnad Abdullah b. Ayya, Abdullah b. Abbas, Eb HureyreUbey b. Ka'b-Hz. Peygamber ve Abdullah b. Abbas-Zeyd b. S-bit-Hz. Peygamber eklinde iki koldandr. ok uzun bir sre Mescid-i Nebevi1 de Kur'n dersleri vermi olmas sebebiyle Medine kraat imam olarak anlr. Onu, onlu grup ierisine alan ilk eser bn Mihrn enNsbr'nin el-Gye fi'l-km ''ti'I-ar adl tasnifi olup kitabn sralamasnda sekizinci imam olarak yer almtr. Kraati ile ilgili ileri srlen "z" nitelemesi isabetli grlmemi, uzun yllar Mescid-i Nebev'de sahabenin ve tbin'un ileri gelenleri arasnda Kur'n ve kraat dersi veren birinin okuyuunun yadrganmam olmas shhatinin en ak delili kabul edilmitir. Kraatinin baz zellikleri yledir: Mukatta'a harflerini hafif bir sekte ile; harekeli bir harften nce geldiklerinde cemi zamirle-rindeki "mm p " harflerini sla le, vasl halinde ise bir "vav }" taktir ederek >&. ji*fe eklinde; ncesinde harekeli "vav /', "f j" ve "lm J " bulunduunda y ve ^ zamirlerinin "h'larn , y&, $' eklinde sakin olarak okur, sakin hemzeleri bir nceki harfin harekesine uygun den bir med harfine ibdal eder277[277]

74

Eb Ca'fer el-Kr'nin kraatini rvileri bn Verdn ile bn Cemmz sonraki kuaklara intikal ettirmitir. Eb'l-Hris sa b. Verdn el-Meden (. 160/777) aslen Medineiidir. Kraati Eb Ca'fer el-Kr, eybe b. Nish ve Nf'den arz yoluyla ald. Kendisinden de Kln, Vakid ve smail b. Ca'fer el-Ensr kraat okudu. Onun kraati kraate dair telif edilen ilk dnem eserlerinden itibaren nakledilmitir. yi bir okuyucu ve sika bir rvi olduu bildirilmektedir. elFadl b. zn (. 290/902) ve Hibetullah b. Ca'fer (. 350-961) kraatinin iki tarkidir.278[278] kinci rvi Eb'r-Reb' Sleyman b. Mslim b. Cemmz ez-Zhr (. 170/786) kraati dier rvinin okuduu hocalardan almtr. Her iki hocasnn da kraatini okutmu ancak daha ok Eb Ca'fer el-Kr'nin okuyuunu kendisine yakn bulmutur. Kendisinden de kraat ve hadis rivayet edilmitir. Kraati V. asrn ortalarna dein eserlerde yer almam, bu tarihten sonraki eserlerde Eb Ca'fer el-Kr'nin rvisi olarak gsterilmitir. Onun Medine mushaf ile dier mushaflar arasndaki farklan gsterdigiyle ilgili rivayetler nemlidir. Eb Eyyb el-Him (. 219/834) ve ed-Dr (. 246/860) bn Cemmz'n tarkleridir.279[279]

9. Ya'kb el-Hadram

Eb Muhammed Ya'kb b. shak b. Zeyd el-Hadram el-Basr, Basra'da yaad ve seksen sekiz yanda burada vefat etti (. 205/821). Kraati Sellm b. Sleyman b. el-Mnzir, Abdurrahman b. Muhaysn, Mehdi b. Meymn el-Mool, ihb rnefe ve Eb'l-Eheb Ca'fer b. Hayyn'dan ald. Kendisinden de Eb Hatim es-Sicistn, Eb mer ed-Dr, el-Ved b. Hassan, Ahmed b. Abdlhkk el-Mekfif ve bakalan kraat okudu. Hz. mer, bn Mes'ud, Eb Ms el-E'ar ve bey b. Ka'b yollanyla ayn ayr Hz. Peygamber'e ulaan isnatlar vardr. Eb Amr b. Al'dan sonra Basra kraat imaml kendisine gemitir. Basra Camiinde yllarca imamlk yapmtr. Talebesi Eb Hatim es-Sicistn onu hem kraatteki yetkinlii hem de Kur'n ve Arap dili bilgisindeki genilii sebebiyle vmtr. Eb'l-Ksm el-Hzei de ilim ve takvadaki derinliine iaret etmi ve baz rnekler vermitir. Kraati konusunda baz tartmalar yaplm ise de Zeheb bunlara katlmadn bildirmi ve kraatinin z olmadn ve kabul artlann tadn sylemitir.280[280]

75

Kraatinin en mehur rvileri Muhammed b. Mtevekkil el-Basr Ruveys (. 238/852) ve Eb'l-Hasen Ravh b. Abdlm'min el-Basr'dir (. 235/849). Birinci rvi Rveys kraati arz ile Ya'kb'dan ald. Kendisinden ise Muhammed b. Hrn el-Buhr et-Temmr, Eb Abdullah ez-Zbeyr ve bakalar kraat okudu. Tek tarki et-Temmr (. 310/922) olup onun vastasyla drt tariki daha vardr281[281] kinci rvi Ravh ise Basral olup Eb Avne, Hammd b. Zeyd ve Ca'fer b. Sleyman ed-Dab'den okudu kendisinden de Ahmed b. Yezd el-Hulvn, Ebu't-Tb b. Hamdan, Eb Bekir Muhammed b. Vheyb es-Sakati ve Ahmed b. Yahya el-Vekfl kraat ald; bn Hibbn se Kitb's-Sikt'nda ondan bahsetti. bn Vehb ( 270/883) ile ez-Zbeyr (. 300/912) iki tarkidir.282[282]

10. Halef b.Him

Eb Muhammed Halef b. Him b. Sa'leb El-Esed el-Badd el-Bezzr 150 (767) ylnda dodu ve 229 (844) ylnda Badat'ta vefat etti. Erken -'alarda balad kraat eitimini Badat ve Kfe'de tamamlad. Hamza b. Habb kraatini Sleym b. s'dan, sim b. Behdele kraatini Eb Ysuf Ya'kb b. Halife el-A' ve Yahya b. dem'den ve Nr kraatini shak b. Mseyyeb'den ald. Kendisinden de Eb'l-Hasan el-Hulvn, d-ris b. Abdlkerim el-Haddd, Muhammed b. Yahya el-Kis ve Seleme b. Asm gibileri sem ve arz yoluyla kraat aldlar. Kraat isnad Hamza b. Habb, sim b. Behdele ve Nfi'nin talebeleri yoluyla bunlar zerinden Hz. Peygamber'e ulatndan dier imamlarnkinden daha uzundur (nazil isnd). Halef b. Him'n kraati bazlarnca rivayet ve ihtiyrt olarak kabul ediimi ve onlu tasnifte bn Muhaysin onun yerine ko-nuimusa da kraat imamlarndan farkl olarak ok sayda isabetli tercihte bulunmu olmas sebebiyle Aere ierisine mtla edilmitir. Kraatini Badat'ta rettii halde isnad Kfe zerinden olduundan Kfe kraat imam olarak kabul edilir. Ayrca Kfe kraat imam Hamza b. Habb'in kraatini otorite derecesinde temsil ettii iin onun rvisi saylmtr. Halef hadis ile de ilgilenmi dneminin Mlik b. Enes, Hammd b. Zeyd, Sleym b. s gibi nde gelen hadisilerinden hadis dinlemi ve alm, kendisinden de Eb Zr'a er-Rz, Eb'l-Ksm el-Begav, Ahmed b. Eb Heyseme, Ahmed b. Hanbel ve drs b. Abdlkerim el-Haddd hadis rivayet etmilerdir. Mslim ve Eb Dvd hadis mecmualarnda ondan rivayette bulunmulardr.283[283]

76

Halef'1-ir diye de adlandrlan Halef b. Him'm ilk rvisi shak b. brahim el-Verrk elMervez el-Badd'dir (. 286/889). shk el-Verrk, Halef ve Veld b. Mslim'den kraat okudu. Halefin ihtiyrt'i dnda kendisinden kraate dair bir ey intikal etmemitir. Tarkleri Muhammed b. shk (. 290/902), el-Burzt (. 360/970) ve bn Eb mer'dir (352/963). kinci rvi Eb'l-Hasen dris b. Abdlkerim el-Badd el-Haddd (. 292/905) olup kraati Haleften ve Muhammed b. Habb e-emn'den alm sim b. Al, Ahmed b. Hanbel, Yahya b. Man, Mus'ab b. Abdullah b. ez-Zbeyr'den baz nakillerde bulunmutur. Kendisinden de iinde bn Mchid, brahim b. el-Hseyin e-att, Ahmed b. Osman b. Byn, bn enebz, Eb Bekir b. Miksem'in de olduu ok sayda kimse okumutur. e-att (. 370/980) ve bn Byn (. 344/955) tarklerinden ikisidir.284[284]

11. bn Muhaysin

Eb Hafs mer b. Abdurrahman b. Muhaysin es-Sehm Kurey kabilesinden olup Mekke'de yaam ve burada vefat etmitir (. 123/741). Kraati Abdullah b. Abbs'tan kraat alan Mchid b. Cebr, Dirbs ve Said b. Cbeyr'den okumu olduundan isnad bu yolla bey b. Ka'b araclyla Resl-i Ekrem'e ular. Kendisinden ibl b. Abbd, Eb Amr b. Al, s b. mer el-Kr gibileri kraat okumutur. At b. Eb Rabh, Muhammed b. Kays b. Mahreme, Eb Seleme b. Sfyn, Safiye bt. eybe ve babasndan hadis alm, Sfyn b. Uyeyne, Sfyn es-Sevr, shk b. Hzim, bn Creyc ve Heym b. Ber'e hadis vermitir. Mekke'de bn Kesr'in muasn olarak yaam ise de kraati baz zaaflar sebebiyle bn Kesr'in kraati kadar hret yapmamtr. el-Enderb hari onu onlu tasnif ierisinde sayan olmamtr. Sonraki dnemlerde telif edilen ve ondan fazla kraate yer veren eserlerin birounda onun kraatine de yer verilmi ve tercihlerinin ekserisi z kabul edilmitir. dgamlar ve ibdaller konusunda an gitmitir. Kraatinde Mushaf hattna aykr unsurlar oktur. Buna ramen hadisiligi taktir edilmi ve rivayetleri sahih hadis kaynakanna girmitir. Mekke imam olan bn Muhaysm'n en mehur iki rvisi Ahmed b. Muhammed el-Bezz (. 250/864) ve bn enebz el-Badd (. 328/939) olarak bilinir.285[285]

12. Yezid

77

Eb Muhammed Yahya b. el-Mbrek el-Basr el-Yezd takriben 128 (746) ylnda dodu 202 (817) ylnda vefat etti. Harun er-Red ile grt ve olu Me'mn'a hocalk yapt. Kraati Eb Amr b. Al'dan ve bn Creyc'den okudu. Kendisinden de Eb mer Hafs b. mer edDr, Salih b. Ziyd es-Ss, Ahmed b. Cbeyr el-Antk, Eb Eyyb Sleyman b. Hakem, mir b. kiyye ve Eb Hamdn et-Tayyib gibileri kraat okudu. Kraat isnad Eb Amr b. AlMchid b. Cebr, Said b. Cbeyr-Abdullah b. Abbas-bey b. Ka'b-Hz. Peygamber eklindedir. Eb Amr b. I Al'nn rvleri onun kraatini Yezid sayesinde sonraki dnemlere ulatrmlardr. Devrinin nde gelen muhaddislerinden hadis dinleyen ve Halil b. Ahmed'den nahiv okuyan Yezid hadis ve dil zerine de varln ortaya koymu ve eserler telif etmitir. Kendisine zg baz kraat tercihleri vardr ve bunlardan bazsnda hocas Eb Amr'a muhalefet etmitir. Kraatinin z olduuna hkmedilmekle birlikte Basra kraat imam olarak kabul edilmitir. Sonraki dnemlerde yaplan 13 ve 141 kraat tasnifleri ierisinde onun kraatine de yer verilerek tercihlerinin nemi ortaya konmutur. Rvileri Sleyman b. elHakem el-Badd (. 235/850) ile Eb Ca'fer Ahmed b. Ferah el-Badd'dir.286[286]

13. Hasan- Basr

Eb Sad el-Hasen b. Yesr el-Basr 21 (642) ylnda Medine'de dodu Hz. Ali'nin hilafeti yllarnda Basra'ya yerleti ve burada vefat etti (. 110/728). Dneminin en mehur lim ve zhidlerinden biridir. Birok fikir hareketi kendisini Hasan- Basr ile ilikilendirmektedir. Bunda Basra'da uzun yllar verdii dersler etkili olmutur. Kraati Hittn b. Abdullah er-Rak ve Eb'l-'liye'den almtr. Hittn'n kraat hocas Eb Ms el-E'ar, Eb'l-'liye'ninki ise bey b. Ka'b, Zeyd b. Sabit ve mer bn'l-Hattb'dr. Kraattaki isnad Hittn-Eb Ms elE'ar-Hz. Peygamber ve Eb'I-'liye-bey b. Ka'b, Zeyd b. Sabit, Hz.mer-Hz. Peygamber eklindedir. Hasan- Basr'den de Eb Amr b. el-'Al, Sellm b. Sleyman et-Tavl, Ynus b. Ubeyd, sim el-Cuhder ve daha birok kimse kraat almtr. bn'l-Cezer, el-Hzel ve elAhvz'nin Hasan- Basr'ye kadar varan isnadn pheli bulmakta ve bunun en azndan arz yoluyla deil de sem yoluyla olduunu sylemektedir. Hasan- Basr'nin kraati, sahih kraatin kriterlerinden birini veya birkana ihlal ettii iin on mtevtir kraattan saylmam, ittifakla z kabul edilmitir. Bu sebeple okuyu rnekleri daha ok z kraatleri toplayan bn Hleveyh (. 370/980), bn Cinn (. 392/1002) Kastalln ve Benn gibi melliflerin eserlerinde yer almaktadr. Kraatlerinin genel olarak z kabul edilmesi tercihlerinden tamamnn sahih kraatlere ters dt eklinde alglanmamaldr. Baz okuyular yedi imamn kraatleri ile rt-mektedir. Ancak, sz konusu doru kraatle ilgili gelen rivayet, isnad bakmndan gerekli artlan tamadndan okuyuun salam olmas

78

yeterli grlmemitir. Hasan- Basr'nin sened zerinde fazla durmad hadis literatrnde geni bir biimde yer alan mrsellerinden de anlalmaktadr. Onun Arap dili veya mushaf metni ile uygunluk arzeden kraatleri yannda her adan zayf olan okuyutan da vardr. Mesela Yusuf sresindeki "mhaz beeren t^ u u"287[287] ifdesini "bu satlk deildir" anlamna gelecek biimde "m haz bi iran \y** * u" eklinde okumas bunun rneidir. Bu tercih, yetteki mteakip ifde ile elimekte ve yetin tmnn anlamn aka deitirmektedir.288[288] Eb Nuaym c' b. Eb Nasr el-Belh (. 190/806) ve Eb mer Hafs b. mer ed-Dr (. 248/862) Hasan- Basr'nin iki mehur rvisidir. Bunlara ait tercihler kraat kitaplarnda yer almaktadr.289[289]

14. A'me

Eb Muhammed Sleyman b. Mihrn el-Kf aslen Taberistanl olup Rey yresinde dodu (61/680-81) ve Kfe'de vefat etti (. 148/765), Kfe'de doduu da rivayet edilmitir. Kraati Yahya b. Vessb, Zeyd b. Vehb, Zir b. Hubey, brhim en-Neha, Mchid b. Cebr, Eb'l-liye er-Riyh ve Asm b. Behdele'den okudu. Kendisinden de Hamza b. Habb ve rvileri Eb'lAbbs el-Muttavvi' ile Eb'I-Ferec Muhammed b. Ahmed e-enebz kraat ald. Hadis alannda da byk aba sarfetti ve Sad b. Cbeyr, Kays b. Eb Hzim, Eb Vil akik b. Seleme ve a'b'den hadis ald, kendisinden de Eb Hanfe, u'be, Sfyn es-Sevr, Sfyn b. Uyeyne, Abdullah b. Mbarek hadis rivayet ettiler. A'me'in kraati, Eb Ali el-Hasen b. Muhammed el-Badd'nin Kitb'r-Ravza f'l kr'tilihd 'aere'sinde, Eb'l Hasan Ali b. Muhammed el Hayyt el-Badadi'nin Kitb'1-Cmi f'lkrti'l-ar ve hr'ati'l-A'rnefmz ve Benn'nn thafa fudall'-beer'inde yer almtr. Eb'lAbbs el-Hasen b. Sad b. Ca'fer el-Muttavvi el-Basr (. 371/982) ile Eb'l-Ferec Muhammed b. Ahmed b. brahim e-enebz el-Badd (. 388/998) onun iki rvisidir290[290]

79

so Kraat imamlar ve Rvileri ca - Nf (. 169/785), Medine imam a) Kln (. 220/835) b) Ver (. 197/812) 2- bn Kesr (. 120/738), Mekke imam a) Bezz (. 250/864) b) Kunbl (. 291/904) 3- Eb Amr (. 154/771), Basra imam a) Dr (. 248/862) b)Ss(. 261/874) 4- bn mir (. 118/736), am imam a) Hiam (. 245/859) b) bnZekvn(. 242/857) 5- sim (. 127/745), Kfe imam a) Eb Bekir u'be (. 193/808) b) Hafs (. 180/796) 6- Hamza b. Habb (. 156/773), Kfe imam a) Halef (. 229/844) b) Halld (. 220/835) 7- Kis (. 189/805), Kfe imam a) Eb'I-Hris (. 240/854) b) Dr (. 248/862) 8- Eb Ca'fer el-Kr (. 130/747-8), Medine imam a) bnVerdn (. 160/777)

80

b) bn Cemmz (. 170/786) 9- Ya'kb el-Hadram (. 205/821), Basra imam a) Ruveys (. 238/852) b) Ravh (. 235/849) 10- Halef (. 229/844), Kfe imam a) shak el-Verrk (. 286/889) b) dris el-Haddd (. 292/905) ____________ 11-Ibn Muhaysn (. 123/741), Mekke imam a) Bezz (. 250/864) b) bn enebz (. 328/939) 12-Yezid (. 202/817), Basra imam a) Sleyman b. el-Hakem (. 255/850) b) Ahmed b. Ferah (. 303/916) 13-Hasan- Basr (, 110/728), Basra imam a) c' (. ^90/806) b) Dr (. 248/862) 14-A'me (. 148/765), Kfe imam, a) Eb'I-Abbs el-Muttavvi' (. 371/982) b) enebz (, 388/998)291[291]

VI. KIRAAT LMNN RETM

ok geni bir ilim dal olan kraatin renilmesi ve retilmesi bal bana uzun yllar alan bir ihtisas iidir. nk kraat herhangi bir kitaptaki bilgiyi renip, hatta ezberleyip hocaya veya bir dinleyene aktarmak gibi deildir. Resl- Ekrem tarafndan uslleri konulan

81

ve yzyllar ierisinde uygulanarak gelen ve bir manada da olgunlaan bir eitim tarz vardr. Bunu, tarihi ve problemleriyle bilmeden bir kraat eitiminin olmas dnlemez. Biz burada bu iin nemine, temel retim yntemlerine ve ilgili birtakm konulara dair baz nazari bilgiler vereceiz. Kraat retimi nemli bir alan olduu iin kraat kitaplanna buna dair blmler konulmu; ayrca mstakil kitaplar telif edilmitir.292[292]

1. Kraat retiminin Din Dayanaklar

Kur'n- Kerm, gzel ses ve kendisine mahsus ed keyfiyeti ile okunmas gereken bir kitaptr. Bu zelliin kayna bizzat Kur'n'n kendisi, onu destekleyen Nebevi tatbikat, sonraki dnemlerdeki uygulamalar ve szl edebiyattr. lk vahyin "kraat" kelimesine de kaynaklk eden fiil kknden "ikra1" eklinde gelmesi, daha sonra gerek "ka-ra-e" gerek ar ar ve dikkatlice okumak anlamna gelen "ra-te-le"293[293] gerekse sesli ve nameli olarak okuma anlamndaki "te-le-ve"294[294] kk kullanlarak emirler verilmesi ve hatrlatmalar yaplmas, Hz. Peygamber'e vahyin okunuunu Cebrail'den renme, gzel okuma ve mmetine retme grevini de vermitir. Nitekim Buhri ve Mslim gibi gvenilir kaynaklarn rivayet ettii ve birka ayr koldan gelen Hz. Peygamberin bey b. Ka'b'a Kur'n okumasyla ilgili "Allah bana, Kur'n' sana okumam emretti." ve "Allah, Len Yeknilezine Kefer sresini sana okumam bana emretti" hadisleri"295[295] onun bu grevini ak olarak ortaya koymaktadr. Onun ashabna ar ar okumas, ashbdan tertil zere ve gzel bir sesle okuyanlar vmesi kraat taliminin temellerini tekil etmek-'tedir. Hz. Peygamber Mekke'de iken, nce kendi evinde, buras Mslmanlara yetmeyince veya mriklerin dikkatini ekince ashbdan Erkan b. Eb'l-Erkam'm evinde bizzat Kur'n retimi yapmtr. Hicretten iki yl nce de birinci Akabe Biatini mtekib Mus'b b. meyr'i, Kur'n retmeni olarak Medine'ye gndermitir. Mus'b, Sa'd b. Zrre'nin evine yerlemi ve retmenlik vazifesini burada yapmtr. Ayrca o, mslmanlann evlerini dolaarak da onlara

82

Kur'n okutmutur.296[296] Hicretten sonra Peygamberimizin mescidi, bir "dr'l-kurr" gibi kullanlmtr. Zira mescid alan ierisinde hayatlann srdren Suffe ashab, esas itibariyle Kur'n tahsil etmekteydiler. Bir sre sonra Sufe'nin yetersiz kalmas sebebiyle, Peygamberimiz tarafndan, Medine'nin eitli mahallelerinde mektepler almtr. Bunlardan birisi hicri 2. ylda Medine'de Mehzeme b. Nevfel'in evinde tesis edilen ve "dr'l-kurr" adn tayan Kur'n mektebidir.297[297] lgili naslar ve uygulamalar deerlendiren limler kraat renmenin slm mmetine farz- kifye olduunu, bir beldede bu ilmi okutmayan ve okumayan olduunda belde halknn tamamnn gnahkar duruma deceini ifde etmilerdir.298[298]

2. Kraat retimi Yntemleri

Kraat eitiminde, kraati hocadan dinleyerek alma anlamna gelen "sem", kraati bizzat hocann yaknnda bulunarak onun azndan alma ve gerekirse ona okuma ve tashih ettirme anlamna gelen "mfehe" ve bir hocann huzurunda ona ezberden veya mushaftan okuyarak kraat dinletme anlamna gelen "arz" metotlar uygulanmaktadr. Sema ve arz birlikte gerekletirerek Kur'n' tecvid kaidelerine gre itinal bir ekilde okumaya da "ed" denmitir. Bu uygulamalar byk oranda Hz. Peygamber-'in uygulamalarna ve tavsiyelerine dayanr. Reslulah Kur'n' Cebrail'den sem usulne gre alm,299[299] ona arz uslne gre okumu,300[300] ashb da Resl-i Ekrem'den bu metotlar ile Kur'n renmi ve bakalarna retmilerdir.301[301]

83

Hz. Peygamber1 n irtihalinden sonra ana dilleri olan Arapa'ya ve dilin sesiendirili keyfiyetine hakim olan ashb bunu retirken ed ve ifde bakmndan herhangi bir sknt yaama-mlarsa da onlardan dinleyenlerin tamamnn lafzlar ayn dorulukta almalar mmkn olmamtr. Bu sebeple bu lafzlar ve ed keyfiyetlerini en iyi biimde alanlar toplum ierisinde yava yava temayz etmi, bunlardan okuyanlar da kendi ierisinde tabakalara ayrlmtr. Tedvin srecini tamamlayan kraatler bidavetten itibaren Kur'n'n tamamnn tek bir kraate gre okunduu ifrd (infrad de denir) uslne gre okutulup retilmi ve talebe bir kraatte hatim yapmadan tekisine geirilmemitir. bn'l-Cezer'nin beynna gre ifrd usul h. V, asra kadar byle devam etmi, bu vakitten sonra Kur'n'i birden fazla kraati bir arada uygulayarak okuma anlamnda kullanlan indirac usl (cem') uygulanmaya balanmtr.302[302] ndirac (Cem') metodunun dier metoda salad en nemli stnlk eitimi kolaylatrmak ve zaman kazandrmaktr. ndirac metodunda talebenin, okumaya gemeden nce btn kraaan ifrd zere renmi, kraat ve resm-i hatta dair birer kitab ezberlemi, tecvidi ve harflerin sfat ve mahrelerini renmi olmas ve uygulayabilmesi gerekmektedir. Okuyucu, kraat vecihlerini cem' ederken uygunsuz yerlerde durmamaya ve vakf sonrasnda uygun olmayan yerlerden balang yapmamaya dikkat edilmelidir. Baz mteahhir kurrnm yapt gibi kraat farkllklarn kelime kelime okuyarak gstermek ise ho olmayan bir bid'at olarak kabul edilmitir.303[303] bn'l-Cezer en-Nef&t Msrllarn ve amllarn cem' metoduyla kendisinin bu ikisinden karma yaparak uygulad nc bir cem' metodundan bahseder. Buna gre Msrllar okuma esnasnda haklarnda kraat farkllklar olan kelime ve lafzlar zerinde dururlar ve o kelimeyi farkl kraatlere gre okuyup tamamladktan sonra dier kelime ve yetlere geerler. Bu tarz bir okumada akclk ve okuma zevki kaybolduundan bn'l-Cezer tavsiye etmemektedir. amllar ise okuyu esnasnda duraktan duraa kraat vecihlerini uygularlar. Yani bir durak yerinden ba-layip dierine giderler ve bir kraati uygularlar, sonra ayn yere dnp dierini uygularlar ve bylece tm kraat farklarn gstetirler. Bu okuma tarz daha yaygn olarak kullanlmtr. bn'l-Cezer'nin cem'u'1-cum' ad verilen ynteminde ise amllarn cem'i biraz farkl olarak uygulanr. Belirlenen duraklar arasnda Kur'n srasyla kraatlere gre okunmak yerine benzer kraatler bir araya toplanr ve hepsi iin bir okuyu yaplr ve okuyular bu ekilde tamamlannca dier durak arasna geilir.304[304] Ancak bu

84

okuyuun dierlerine olan stnlklerine ramen baz ayrntlar, tatbikini zorlatrmaktadr. Aynca bu kraat limlerinin kraatlerin telfikini (birletirilmesi) ho grmeyen tavrlar sebebiyle de baz sakncalar ihtiva etmektedir. Ancak retim maksadyla ve konuya vakf olmayan baka kimselerin bulunmad bir yerde uygulanmasnda bir saknca grlemeyecei gibi ok da yararldr. amllarn metoduna gre biraz da zaman tasarrufu salamaktadr.305[305] Kraat reniminin okunan kitaplara gre tasnif edildii de grlmtr. Mesela Seb'a Tarkinde Dn'nin Teyst' ve tib'nin Hirz'l-emnsi, Aere Tarki'nde ise bn'l-Cezer'nin Tahbr't-Teysfi ve Drre'si okunmutur. Teysr ve Tahbfn esas alnp Hirz'I-emnve Drre'mn ilave edildii tarik sonralar stanbul (slmbol) Tarki adn almtr. Hirz'l-emn ve Drre'mn esas alnp Teysr ve Tahbf'm. ilve edildii tark de sonralar Msr Tarki adn alarak yaygnlamtr. Bu uygulama gnmze kadar geleneksel olarak gelmitir. stanbul ve Msr tarkleri ierisinde baz ahslara nisbetle ortaya kan baz baka yntemler daha bulunmaktadr.306[306]

3. Kur'n Okuma ekilleri

Kur'n'n kraati esnasnda yava ve hzl okuma bakmndan baz ayrmlar yapld da grlmektedir. Genel olarak okuyular hzlarna gre Tahkk, Tedvir ve Hadr olmak zere gruba ayrlmtr. Tahkik ile Kur'n okunurken, medler son hadlerine kadar ekilir, hemzeler belirtilir, tecvid kurallar btn ynleriyle ve hakkyla uygulanr. Kur'n'da iaret edilen tertil ile okumann bu olduu sylenebilir. Tedvir tarz ie Kur'n okunurken yine yava bir seyir takip edilirse de tahkike gre medier ve dier kurallarda l biraz azaltlr. Hadr tarz Kur'n' hzl okumak iin kullanlr. Bu okuyuta kraatlerde yer alan btn kaideler asgari hadlerinde uygulanr ancak gerek harflerin mahreleri gerekse sfatlan konusunda taviz verilmez. Bu metotlardan hangisinin daha uygun olduu konusunda eitli grler ortaya atlmtr. Kimisi Kur'n'n tertil ile okunmasn emreden yetleri307[307] bu konu iin delil olarak kullanarak yava okumay nerirken kimisi de Resl-i Ekrem'in ok Kur'n okumay tavsiye eden ve okunan her harfe sevap verildiini bildiren hadislerini308[308] delil getirmilerdir. Bu

85

yet ve hadisleri deerlendiren bn'l-Cezeri ise Kur'n' okumaktan maksadn onu anlamak ve ona gre amel etmek olduunu syleyerek, yava okumann daha nemli olduunu ve gl delillerin bunu teyit ettiini bildirir. Bu konuda baz limlerden nakillerde de bulunur.309[309] VII. KIRAAT LMNN DER LMLERLE LKS

slm toplumunun Kur'n'n nzlundan itibaren Kur'n kraatine ve daha sonra esaslan ortaya kp tedvin edilen Kraat I-mi'ne byk ehemmiyet vermesinin en temel nedeni bu ilmin Kur'n ile ilgisidir. Bu konuda hibir ihtilaf yoktur. Kraat ilmini nemli klan baka hususlar da bulunmaktadr. Bir defa Kur'n ilmi dorudan Arap dili ve Arap leheeriyle, dolaysyla da Arap tarihi ve gemii ile ilgilidir. lk asrdaki kraat limlerinin byk bir ksmnn ayn zamanda dilci olmas ve bu ilmi renmek iin uzun zaman ayrmas bu sebepledir. Kraat ilminin Kur'n'n anlalmas ve yorumlanmas ile olan ilgisi ise bilinen bir gerektir. Ayrca fkh, kelam, tasavvuf310[310], Btn yorumlar, frkalarn teekkl gibi daha pek ok konu ile de ilisi vardr. Bunun en temel nedeni, Kur'n'n mslmanlarn hayatlarndaki en belirleyici kaynak olmasdr.311[311]

1. Kraat-Arap Dili likisi

Arap dili ve edebiyat kraatle i-ie bir ilim daldr. Arap dilini ve kltrn kraatler ierisine eken en nemli hadise ise Resl-i Ekrem'in Kur'n', yedi harf zere okumaya ruhsat vermesidir. Yedi harf Kur'n yetlerinin cmleleriyle deil de kelimeleriyle ilgili olduu iin limler -az sayda yer mstesna- daha ok kelime bilgisi-kraat ilikisi zerinde durmulardr. Kur'n'n cmle yapsyla ilgilenen ve adna "i'rab'l-Kur'n" denilen ilim ise Kraat lmi'yie fazla ilgili deildir.312[312] Hz. Osman'n istinsah iinden uzun bir mddet sonra

86

ortaya kan sahih kraat artlarndan biri olan "Arap diline bir vecih ile de olsa uygunluk" art sebebiyle Arap dili-kraat ilikisi hep gndemde olmutur. Ancak bu boyutlar geni, kark bir konudur. Bu sebeple eitli tartmalar km, baz krlerin okuyular itihad addedilirken bazs da Arap dili bakmndan zayf grlmtr. uras bir gerektir ki salam bir senede ve hatt- Osmn'ye uyan bir kraati Basra veya Kfe dil mekteplerinin sonradan ortaya kan bir kural ile mahkum etmek makul ve ilm deildir. Zira zaten bu dil okullar Kur'n'n nzlundan yllar sonra olumu ve oluurken de toplumun eitli kesimlerinde ve baz kabilelerde olan istisnai kullanmlarn tamam hesaba katlmamtr. Kur'n ise, nceki blmlerde de bahsedildii gibi, lehesi ve ivesi ne olursa olsun dili Arapa olan herkese hitap etmekteydi. "Arapa bir Kur'n" olarak tavsif edilmesi bu sebeple olsa gerektir. Kraat-Arap dili ilikisindeki en nemli nokta, tekrar etmek gerekirse, kraatlerin sonradan oluan Arap dili kaidelerine gre deerlendirilip deerlendirilmeyecei meselesidir. zellikle Basra ve Kfe dil mekteplerinin olumasndan sonra bu mekteplere mensup dilciler baz kraatlerin Arap dili kaidelerine uymadn, fasih olmadn veya harflerin birbirine idgami gibi hususlarda yanllar yapldm ileri srerek krileri eletirmilerdir.313[313] Zemaher, Eb Zeyd, Esma, Zeccc, Ferr gibi dilciler kraatlerden bir ksmnn krilerin kiisel tercihi olduunu ve Hz. Peygamber1 e kadar varan bir senedi bulunmadm ileri srmlerdir. zellikle Zemaher'nin kraatleri tevkf deil de ihtiyar ve itihad olarak adlandrmas ve bir takm kraatlerin nahivcilerin stlahlarna uymadn sylemesi byk tepki almtr.314[314] Mesel bu dilciler Hamza b. Habb'in "ve'1-erhmi ?315[315] ve "bi musrihiyyi"316[316] ile Eb Amr'n "ra j " yi "lam J "a idgam ederek okuduu 'yafllekm"317[317] hatal okuyu olarak kabul ederler. Zeccac da nahivcilerin icmasm ileri srerek "ra"mn "lm"a idgamn uygun

87

grmez. Sibeveyh ise shhati zerinde icm olan Yusuf sresindeki "m haz beeran ^ i* u n318[318] okuyuunu onaylar319[319]. 'rb'I-krt adnda bir eseri bulunan Arap dili limi bn Hleveyh konuya daha ilm yaklar ve kraatlerde dilcilerin hatal dedii birok hususun aslnda Arap dilinin kendisinde var olduunu ortaya koyar ve Kur'n'm kendisine zg bir dili ve slbu bulunduunu ifade eder320[320]. Kraat imamlarnn ve kendilerine kraat nispet edilen rvilerin ounluunun ayn zamanda Arap dili ve edebiyat sahasnda da uzman olduklan321[321] dnlecek olursa, dilciler tarafndan getirilen eletirilerin asl itibariyle sonradan oluan ve zaman zaman ayn konuda btnyle farkl dnen dil mekteplerinin ind kanaatleri olduu ve kraatleri bunlara gre deerlendirmenin yanl olaca ortaya kar. Bunun zayfln ortaya koyan bir baka delil bu kraatlerin her birinin Arap dilinin bozulmam en fasih ekliyle konuulduu ve bilindii Hz. Peygamber dnemine kadar ulaan sahih senedinin bulunmasdr. Mtevtir veya sahih bir kraatin baz kereler syleyeni bile belli olmayan bir iirden alnm beyitle reddedilmesi ne lde ilm kabul edilebilir. Kraat-dil tartmalar ierisinde gzden uzak tutulmamas gereken bir baka konu da yedi harf ruhsatdr. nk kendilerine hatal denilen kraatlerin bir ksm da yedi harf ruhsatnn verildii dnemlere ait olup eitli kabilelerin kullanlardr. Mushaf in Kurey lehesi ile oaltlmas ve dier lehelere ait baz kullanlarn darda tutulmas sonucunda bidayette uygun grlen birok okuyu farkl kraatler halini alm hatta bazlar z durumuna dmtr. Mesela Hasan- Basr'nin, "ve'1-hedye ma'kfen322[322] ibaresini Ben Temim lgatinde olduu gibi esre ve eddeli olarak "ve'1-hediyye ma'kfen", "inn a'taynke"323[323]

88

ibaresini "ayn" "nn"a kelbederek Sa'd b. Bekr, Hzeyl, Ezd ve Kays kabilelerinin lgatinde olduu gibi "inn entaynke ^u^ fl" eklinde okumas bu kabilden farkllklardr324[324] Hz. Osman mushaf dier lehelerinden baz kelimeler ihtiva etmi olsa da Kurey lehesi zere indii iin ok byk oranda bu leheye gredir. Ancak mtevtir ve sahih kraatler ierisinde yedi harf ruhsatnn bir yansmas olarak dier lehelerden de okuyu ve ed ekilleri vardr.325[325]

2. Kraat-Tefsir likisi

Kraat farklar Kur'n yorumuna zenginlik kattndan tefsirlerin byk bir ksmnda bunlardan yararlanlr. Kraatleri tefsir ile ilikisi bakmndan iki ksma ayrmak mmkndr. Kraat -limlerinin, meddin mertebeleri, imleler, tahfif, teshil, tahkik, cehr, hems ve unne gibi harflerin ve harekelerin telaffuz ekillerinde ve i'rab vecihlerinin eitliliindeki ihtilaflar tefsir ilmi ile ilgili deildir. Tefsiri ilgilendiren kraat farklar kelimeleri oluturan harflerle ilgilidir. Fatiha sresindeki "mlik-melik", Bakara sresindeki "nniruh-nnizh"326[326], Yusuf sresindeki "kezeb-kezzeb"327[327] gibi okuyular yoruma etki eden kraatlerdendir. Mfessirin tefsire etki eden kraat farklarn aklayarak ayetlerin bu trl okunularnda yatan anlam zenginliini okuyucusuna ulatrmas gerekir.328[328] Syt mfessirin bilmesi gereken ilimleri sayarken sahabenin kraatlere gre yapt tefsirleri bilmenin zaruret ve nemine iaret eder. Sahabenin birbirine ztm gibi gelen tefsirleri ou kere bu nevi kraat farklar sebebiyledir.329[329]

89

Kraat farklarna tefsirciler byk nem vermiler ve birou tefsirinde kraat farklar iin balklar ve blmler ayrmlar ve bunlan Kur'n'n yorumunda kullanmlardr. Baz aratrmaclar da yazdiklan eserlerde yorumu etkileyen kraatleri bir araya getirerek farkl manalarna dikkat ekmilerdir. Aada anlam deiikliine veya zenginliine yol aan kraatlerden birka rnek verilecektir: Mide sresi yet 112'de Hz. s'mn havarileri iie olan ilikisinden bahsedilmekte ve onlarn gkten bir sofra indirilmesi talebi nakledilmektedir. Bu yette geen iiy y&4 (Rabbinin gac yeter mi) ibaresi yedi kraat imamndan Kis tarafndan itj ^K,,f eklinde okunmutur. Bu duruma gre anlam "....sen rabbine g yetirebilir misin?/ ondan istekte bulunabilir misin?..." eklinde olmaktadr. Kis'nin bu sahih okuyuu anlamda baz deiiklikler meydana getirmi ise de bu bir bakma zenginletirmedir.330[330] Hz. Peygamberin son peygamber olmasna delil olarak gsterilen Ahzb sresinin 40. yetindeki <*-J '^ izafet tamlamas sim dndaki kraat imamlar tarafndan "hatim fc eklinde okunmutur. sm'n okuyuuna gre ibarenin anlam "peygamberlerin mhrdr" olurken dier imamlarn okuyuuna gre "peygamberlerin sonuncusu, peygamberlik kendisi ile son bulan" demek olur.331[331] Baz kraatler ise muzari fiildeki y ^ ve t o farkndan ibarettir. Ancak yine de anlam biraz deitirmektedir. Mesel A'i sresinin 3J 3'/p ji g>J yetindeki muzari fiil sdece Eb Amr tarafndan y ile jjjt eklinde cemi mzekker gaib sigasmda okunmutur. ounluun gaib sasnda okunmutur. ounluun okuyua gre yete "Fakat siz dnya hayatn tercih ediyorsunuz" anlam verilirken ikinci okuyua gre "Fakat onlar dnya hayatn tercih ediyorlar" manas kar.332[332] Muhammed sresindeki j^j'uif jj* Ji Ai\ j^ j \J jjj ... yetindeki ijU kelimesi Eb Amr, Hafs ve Ya'kb el-Hadram tarafndan bu ekliyle okunurken dier imamlar tarafndan \jt eklinde okunmutur. lk okuyua gre mana "Allah yolunda ldrlenler..." olurken ikincisi "Allah Yolunda savaanlar..." anlam tar. Aslnda buradaki ihtilaflar manaya zenginlik katmaktadr.333[333] Anlam u veya bu ekilde deitiren daha yzlerce rnek vardr.334[334]

90

3. Kraat-Fikh likisi

Kur'n kraatini renmenin farz- kifye olarak kabul edildiine nceki blmlerde iaret edilmitir. Kendisi ile ilgili fikh bir hkm verilen kraat ayn zamanda yeni hkmlerin karlmasnda da kullanlmtr. Kraat farklan fkh ilmini genellikle iki adan ilgilendirir. Bunlardan ilki temel art tamayan kraatler ile bu artlan tad halde zerinde icma olmayan kraatlerin namazlarda okunup okunmayaca, okunduu taktirde namazn bozulup bozulmayaca ile ilgilidir. Mesel mam Mlik "fes'av il zikriilah k /i j "tam'1-esm ibaresinin335[335] "femd il zikrillah j Put"336[336] ibaresinin "tarn'l-yetm fub ui ?ut" eklinde okunmasn uygun pe" ve "tam'l-fcir j grmekle birlikte bunun namaz dnda geerli olacan aksi taktirde bu kraatlerle namaz klann arkasnda namaz klnmayacam bildirmitir.337[337] Kraat-fkh ilikisiyle ilgili ikinci husus ise kraat farklarnn fkh konularda delil olarak kullanlp kullanlmayacadr. zerinde icma olan yedi ve on kraatten birinde bulunan bir okuyu ile herhangi bir fkh konunun temellendirilmesinde bir saknca bulunmamaktadr. Sahih oiup ta hret bulmayan bir kraat iin de ayn eyi sylemek mmkn ise de buna dayal olarak verilen hkm tartmaya aktr, z kraatler daha ok baka deliller yardmyla verilen hkmleri desteklemek iin kullanlm, bunlar zerine bir hkm bina edilmemitir. Nisa sresindeki (4/43) "lmestm ^~^T ibaresinin Hamza, Kis ve Halef tarafndan "lemestm ^" eklinde, Bakara sresindeki (2/222) "hatt yathurne h'$i &" ibaresinin ayn kariler tarafndan "hatt yettahharna tijfe &" olarak okunmas anlam deitirmekte ve

91

farkl iki fkh sonu dourmaktadr.338[338] eklindeki mehur abdest yetindeki339[339] fi^-jij kelimesinin harekesindeki fetha ve kesre deiimi ayaklarn ykanmas veya meshedilmesi gibi bir fkh hkm ortaya karmaktadr. Kraat imamlanndan Nfi', bn mir, Kis, Ya'kb ve sim'm rvisi Hafs kelimeyi "vchekm" kelimesine atfederek '?&% eklinde okurken bn Kesr, Eb Amr, Hazma, Eb Ca'fer ve Halef "rusikum" kelimesine atfeder ve $&% eklinde kesreli okur.340[340]

VIII. KIRAATLERE ELETREL YAKLAIMLAR

Kur'n, hadis ve slm trihi zerine aratrmalar yapan ve eserler nereden arkiyatlarn bir ksm Kur'n'm otantiklii ve menei balamnda kraat zerinde de durmu ve kraatlerin gvenilirlii konusunu tartmlardr. Alman arkiyat Theodor Nldeke ilk almalarn Kur'n'm kayna problemine ayrd daha sonra da Kur'n'm trihi zerine mehur Geschichte des Qorans (Gttingen 1860) adl eserini yazarak onun oluum srecinin btn safhalarn beeri gayretler zerine oturttu. Talebesi Friedrich Schwally eseri tamamlamak maksadyla yeniden dzenledi ve iki cilt halinde yaynlad (Leipzig 1909, 1919), Gotthef Bergstrsser ise ayn minval zere esere bir blm ve bir cilt daha ekledi (Knigsberg 1926, 1929, 1938). Bu seri Kur'n trihi zerine aratrma yapacak arkiyatlar iin bir baucu kitab olmutur.341[341] Ignaz Goldziher, muasrlar gibi Kur'n' lahi kaynakl bir kitap olarak kabul etmediinden kraatleri de ilh izne ve nebevi rivayete bal deil de ihtiyar olarak adlandmr. Ona gre bu kraatler daha ok Arap yazsnn karakterinden kaynaklanmakta olup limlerin baz tercihlerinden ibarettir ve salam bir asla dayanmamaktadr. Ona gre Kur'n, metni Hz. Peygamber'in vefatndan sonra oluturulan ve subtiyeti konusunda ciddi pheler tayan bir kitaptr. Mushauar arasndaki farklar ve kraatler bunun en ak delilidir.342[342] Asl

92

itibariyle Nldeke ve Goldziher'le aym dnceleri paylaan Gotthelf Bergstrsser bn Hleveyh'in Muhtasar f evzzi'i~Kur'n'\m ve bn'l-Cezer'nin Gyet'n-Nihyd sim, Otto Pretzl Eb Amr ed-Dn'nin et-Teysfm ve Arthur Jeffery bn Eb Davud'un Kitb'IMeshf'mi nerederek bu dncelerini hayata geirmeye bir balang yapmlardr. Jeffery, hocas Bergstrsser (1886-1933) le 1926 ylnda Kur'n metninin trihi geliimi ile ilgili bir eser ,Kur'n'n tenkitli neri) hazrlanmas iin geni bir Kur'n arivi oluturma karan aldklarndan ve onun vefat ie talebesi Dr. Otto Pretzl'nin Mnih'te eski Kur'n nshalar ve kraat materyalleri le ilgili Bavarian Academy'e bal oiarak bir ariv oluturduundan bahsetmekte ve burada eski Kf Kur'n nshalarnn fotoraf ve kopyalarnn bulunduunu sylemektedir.343[343] Maksad aka belli olan bu proje II. Dnya Sava'nda arivin tahrip olmas ile tamamlanamamtr,344[344] zellikle Jeffery projenin sonulanamamasmdan sonra da almalarna devam ederek kraatler bir yana mevcut mushafm gvenilirliinin tartmal olduu tezini ortaya koymaya almtr. O, zerinde icma bulunan bir Mushaf olduu ve Mushafm oluum sreci ile ilgili olarak salam veriler bulunduu halde bunlar deerlendirme d tutup baz ahsi nshalardaki farkllklar ortaya koymak ve tartmal bir telif olan Kitb 'l~Meshi\ ne karmakla zerine vurgu yaplan bilimsel objektiflikten kopmutur. Yazm olduu dier kitap ve makaleler de bu minvalde olan Jeffery btn abalarna ramen varmak istedii sonucu tam olarak destekleyen salam bir veri ve delil ortaya koyamamtr.345[345] Benzer almalar yapan bir baka arkiyat Richard BelI'dir. skoyali arkiyat yazm olduu eserlerde Hz. Muhammed'in Kur'n'n mellifi olduunu ve Ku'n zerinde istedii gibi deiiklik yaptn, mevcut Kur'n metninin de ilahi bir ynnn olmadn ispatlamaya almtr. Bu grlerini ortaya koyduu The Origin of islam in Its Christian Environment (London 1926) ve ntroduction to the Qr'an (Edinburgh 1953) adl eserler nemlidir.346[346] Son yllarda Hz. Muhammed'in ilahi mesaj alan bir peygamber olabilecei yolunda baz yaklamlar347[347] ve kitab Franszca'dan el-Kur'n veilm'l-kraa (trc. Mnzirlyai, Beyrut

93

1996) adyla evirilen +acques Berque gibi konuyu objektif deerlendirenler olmakta ise de arkiyatlarn temel yaklam deimemitir.348[348]

IX. KIRAAT LM LTERATR

Kraat gerek oluum trihinin eskilii gerekse iinde ihtilaflarn ok olmas sebebiyle ok sayda kitaba konu olmu ve ok geni bir literatr olumutur. Bunlarda mushaf-kraat ilikisi, kraatlerin arap dilindeki yeri, kraat imamlarnn hayatlar, kraat imamlarnn senetleri, kraat imamlarnn tercihleri, kraat ilminin mahiyeti ve oluumu, kraat ilminin eitimi, yedili ve onlu tasnife gre kraatler gibi konular ele alnmtr. Bunlardan nemlilerini muhtelif balklar altnda incelemek yararl olacaktr.349[349]

1. lk Telifler

Kraat ilmiyle ilgili ilk eserin Yahya b. Ya'mer'e (89-90/707) ait el-Kre olduu ve eserin Vasfta yazld ileri srlmtr350[350]. Konuyla ilgili ikinci eser Kitb'l-Krtolup Ebn b. Talib'e (. 141) aittir.351[351] Kastailn ise Eb mer Hafs b. mer ed-Dr (246/860) iin "kraatleri ilk toplayan" demitir.352[352] lk dnem dilcilerinden ve muteber Kur'n limlerinden Eb

94

Ubeyd el-Ksm b. Sellm'n (. 224/838) Kitbu 1-Krt'inin sahann ilkleri arasnda olduu konusunda ittifak vardr.353[353] Muktil b. Sleyman, Eb Amr b. Ai, Hamza b. Habb, Ya'kb el-Hadram ve Vkid'nin de kraat konusunda eser yazan ilk melliflerden olduundan sz edilir.354[354] Ad geen kitaplarda genellikle o dnemdeki kraat limlerinin kraatleri toplanyor, okuyular ve rvieri ile birlikte veriliyordu. Bu sebeple kraat limlerinin says bakmndan bir snrlama yoktu. Eb Ubeyd el-Ksm b. Sellm, Kd smail b. shak el-Badd el-Cehdam (. 282/896) ve bn Cerr et-Taber (. 310/922) eserlerinde ok sayda kraate yer verirken ilk defa Ahmed b. Cbeyr el-Kf'nin Mekke, Medine, Basra, Kfe ve am'a ait birer kraati toplayarak bir eser vcda getirmitir. Muhammed b. Ahmed ed-Dcn'nin sekiz kraati htiva eden eseri de nemlidir355[355]. Onu bu tr te'lifte bn Mchid takip etti ve mehur Kitab's-Seb'a'sm yazd. Bu eser kraat ilmi trihinde nemli bir balang olarak kabul edilir. Bundan sonra bn Mchid'in tantt yedi imam ve kraatlerini konu edinen pek ok eser verilmitir.356[356]

2. Mushaflarla lgili Eserler

Mushaflar ve bunlar arasndaki farkllklar (ihtf'l-meshif) konusuyla ilgili teliflerin trihi de olduka eskidir.357[357] ibn'n Nedm bu manada Kis, Halef b. Him, bn mir, Ferr ve ibn Eb Dvd es-Sicistn gibi ilk dnem kraat ve dil limlerinin kitaplarndan sz

95

eder.358[358] Bunlardan sadece sonuncusunun kitab gnmze ulaarak yaynlanmtr. Hicr ikinci asrda, bn mir e~m'nin "Kitbu htilf Meshfi'-m ve'l-Hicz ve'1-Irk' adl eseri ile Kis'nin "Kitbu htilf Meshf ehli'l-Medne ve ehli'1-Kfe ve ehli'l-Basra" adl eseri ve daha sonraki dnemlerde bakalarn sayabiliriz. Fakat gnmzde bilinen ve en ok tannan eser bn Eb Davud'un Kitbu'-Mestiif adl eseridir.359[359] Mushaflarla ilgili yukarda ad geenlerin dndaki eserlerden bazlar unlardr: 1. Eb Bekir Abdullah b. Sleyman b. el-E'as bn Eb Dvd es-Sicistn (. 316/929), Kitbu '1-Meshif (nr. Arthur Jeffery), E. J. Brill, Leiden 1937 ,Materials for the History of the Text of the Qur'an ile birlikte); nr. Muhibbddin Abdssbhn Vaiz, I-1I, Dr'l-Beiri'lslmiyye, Beyrut 2002. 2. Eb Bekr Muhammed b. et-Tayyib Baklani (. 403/1013), e-ntisar li'1-Kur'n (nr. Fuat Sezgin), Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, Frankfurt 1986. Eb Abdullah es-Sayraf, Nket'l-htisr li nakli'-Kur'n (nr. Muhammed Zalul Selm), Mneet'l-Ma'rif, el-skenderiyye, ts. 3. Eb Amr Osman b. Said ed-Dn (444/1053), el-Muhkem fi nakti'l~mesahif,n. zzet Hasan), Dmak 1960, 1986. 4. a.mlf., el-Mukni' fima'rifetimersumimesahif ehli'I-emsar (nr. Muhammed Ahmed Dehman), Dmak 1940, 1983. 5. Abdlazz Salim, Edv 'a/ Mushaf Osman b. Alfan ve nhetuh sarkan vearben, Messesetu ebabi'l-Camia, skenderiye 1991. 6. Ms Crullah, Trihu'l-Km'n ve'1-meshif, e-Matbaatu'l-slmiyye, Petersburg 1323/1934.360[360]

3. Yedi Kraatle lgili Eserler

96

1. Eb Bekir Ahmed b. Ms bn Mchid et-Temm (. 324/936), Kitb's-Seb'a fi'I-kra'a (nr. evk Dayf), Kahire 1980. 2. bn Hleveyh (370/980), el-Hucce S'I-knaati's-seb'a (nr. Abdlal Salim Mkerrem), Kuveyt 1990, Beyrut 1417/1996. 3. Eb Ali el-Fris (377/987), el-Hucce fiileli'-kirti's-seb'a (nr. Ali en-Necdi Nasf), I-Il, Kahire 1983.. 4. a.mlf., el-Hucce li'-kurrai's-seb'a (nr. Muhammed Bedreddin Kahveci-Beir Cuvicati), IVI, Beyrut 1984, 1991, 1992. 5. Mekki b. Eb Talib (437/1045), el-Kef an vcuhi'i-kraati's-sebi' ve ileiha ve hucedha, MI, Dimak 1394/1974; (nr. Muhyiddin Abdurrahman Ramazan), Beyrut 1984. 6. a.mlf., et-Tebsra 'I-kirt, Dr's-Selefyye, Benres 1403/1984; (nr. Muhyiddin Abdurrahman Ramazan), Ma'hed'l-Mahttti'l-Arabiyye, Kuveyt 1405/1985. 7. Eb Amr Osman ed-Dn (. 444/1053), et-Teysir fi'I-kraati's-seb'a (nr. Otto Pretzl), stanbul 1930. 8. a.mlf., Cami'l-beyan l-hraati's-seb'a (nr. Abdlmheymin Tahhan), Mekke 1988. 9. Sarakusti (455/1063), el-Unvan f'-kraati's-seb'a (nr. Zheyr Gazi Zahid-Halil Atyye), Beyrut 1986. 10. bn reyh el-bil (476/1084), el-Kafifi'1-kraati's-Seb'a (nr. Ahmed Mahmud Abdssemi' afii), Beyrut 1421/2000. 11. Eb'l-Hasan AH b. Muhammed en-Nr Sefakus (. 1118), Gays'n-nef f'-kraati'sseb'a, Beyrut 1981. 12. Eb Ca'fer Ahmed b. Ali b. Ahmed el-Ensr bn'l-Bzi (540/1145), e-kna' f'lkraati's-seb'a (nr. Abdlmecid Katam),I-II, Mekke 1983. 13. Eb Muhammed el-Ksm b. Firrh b. Halef er-Ruayn e-tib (590/1194), Hrz'emani ve vech't-tehani-atbiyye, Kahire 1876; Mustafa el-Babi el-Halebi, Kahire, ts.; Beyrut 1981; El-Mektebet's-Sakafiyye, Beyrut, ts.; Tanta 1991. 14. Eb ame el-Makdisi (. 665/1267), braz'l-meanimin hirzi'l-emani fi kraati's~seb a (nr. brahim Atve Avad), Kahire 1982. 15. Abdlfettah Abdlgani el-Kd, el-Vaf fi erhi'-atibiyye f'-kraa's-seb'a, Cidde 1990.

97

16. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Salim bn Muhaystn, el-radatu'Celiyye f'1-kra'ati's-seb min tanki'-atbi, Mektebet'l-Klliyyati'l-Ezher, Kahire 1971; Kahire 1974.361[361]

4. On Kraatle lgili Eserler

1. bn Mihrn en-Nsbr (381/992), e-Gye fi'l-krti'l-ar (nr. Muhammed Gys elCenbz- Said Abdullah), Riyad 1405/1985, 1411/1990. 2. a.mlf. el-Mebst f'1-krti'I-ar (nr. Seb' Hamza Hki-m), Dimak 1986. 3. Mbarek b. Hasan ehrezr (. 550/1156) el-Misbh'z-zhir f'1-krti'l-ari'zzevhir.362[362] 4. Eb'l-'Al el-Hemedn (. 569/1173) Gyet'l-ihsr fi'-kr'ti'-'ari eimmeti'i-emsr (nr. Eref Muhammed Fuad Tal'at),I-n, Cidde 1994. 5. Eb Muhammed Necmeddin Abdullah b. Abdulm'mn b. Vech el-Vstbn'l-Vech (740/1339), el-Kenz fi'i-kraati'l-'ar (nr. Hena el-Himsi), Beyrut 1419/1998, 6. bn'l-Cezer (833/1429), en-Ner fi'i-kmti'l-'ar (nr. Muhammed Ahmed Dehman), 1-11, Dimak 1345; (nr. Ali Muhammed ed-Dabb'), I-II, Kahire, ts. (el-Mektebet'tTicriyyet'l-Kbr),1976; Beyrut 1940, 1985. 7. a.mlf. Tayyibetn-Ner fi'1-kraati'l-'ar (nr. Hasar et-Th), Kahire 1282, 1302 *mecmua iinde, ta bask+, 1307, 1308; (nr. Ali ed-Dabb'), Kahire 1354/1935 *thfi'lberere 'l-kmt ve'r-resm ve'l-y ve't-tecvd adl mecmua iinde, s. 168-263]. 8. a.mlf. Takrb'n-Ner f'I-krti'-'ar (nr. brahim 'Atve vad), Kahire 1381/1961, 1412/1992. 9. a.mlf. .ed-Drre fi'1-kraati's-selseti'i-mtemmime li'l-'aere, Kahirel319. 10. a.mif. Tahbru't-Teysr fi krti'l-eimmeti'Faere (nr. Abdlfettah el-KdMuhammed Sdk Kamhv), Kahire 1392/1972; Beyrut 1404/1983.

98

11. Eb'l-Kasm Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ali Nveyri, erhu tayyibeti'n-ner fil-kraati'l-ar (nr. Mecdi Muhammed Surur Sa'd Baslum), I-Il, Dar'lKtbi'l-lmiyye, Beyrut 1424/2003. 12. Abdlfettah Palv, Zbdet'l-rfan, Hilal Yaynlan, stanbul, ts. Abdullah Efendizade diye bilinen Muhammed Emin b. Abdullah er-Rm bu esere Umdet'l-halln fi zb Zbdet'l-irfn (bask yeri ve tarihi yok, 526 s.) adyla bir haiye yazmtr. 13. Mahmud Husari, Ahsen'l-eser fi tarihi'l-kurrai'l-erbaati aer, eriket'-emerli, Kahire, ts.363[363]

5. z Kraatlerle lgili Eserler

1. EbHatim es-Sicistn (. 255/868), el-Krt364[364] 2. bn Mchid, Kitb'-evz fi'1-kraat.365[365] 3. bn Hleveyh (. 370/980), Muhtasar JT evzzil-Kur'a min Kitabi'1-1-Bed' (nr. G. Bergstrsser), lem'l-ktb, Beyrut, ts. 4. Eb'l-Feth Osman b. Cinn (. 392/1002), e-Muhteseb fi tebyni vchi evzzi'l-kirti ve'I-zah 'anh (nr. Ali en-Necdi Nasif), I-II, Kahire 1994. 5. Eb Amr Osman ed-Dn (. 444/1053), d-Muhtev G'l-krti '-evz.366[366] 6. Eb'1-Bek el-Ukber (. 616/1219), I'rb'I-Kr'n: ml' m menne bibi'r-rah mn an vchi'-i'rab ve'1-krt S ce-m'i'l-Kur'n (nr. brahim Atve Avad), I-l, (Kahire 1303/1888); III, Kahire 1969; Beyrut 1979.

99

7. bn'l-Cezer, el-Krt'-zze, Sleymaniye Ktp., Hsrev Paa, nr. 5, vr. 1-4; Nuruosmaniye Ktp., nr. 1248, vr. 1-21. 8. a.mlf., Nihyet'-berere f'1-krti's-sds ez-zide 'ae'-'aere, Sleymaniye Ktp., Turhan Valide Sultan, nr. 1, vr. 117-134, Yazma Balar, nr. 1843, vr. 38-55, zmirli smail Hakk, nr. 42, vr. 1-16. 9. Eb'l-Abbas ehabeddin Ahmed b. Muhammed el-Kastalln, (923/1517), Letaifti'lirt li-funni'1-krt (nr. mir es-Seyyid Osman- Abdussabr hn), I-, Kahire 1972. 10. Benn (. 1117/1705), thafa fudalai'l-beerbi'1-kraati'l-erbaate aer (nr. Ali Muhammed Dabba1), MI, bask yeri yok, 1940; (nr. aban Muhammed smail), I-II, Beyrut 1987. 11. Abdlfettah el-Kd, el-Krtu'-zze ve tevdhh min uati'-'Arab, Kahire 2004.367[367]

6. Kraatle ilgili Genel Eserler

1. Eb Mansur Muhammed b. Ahmed el-Here\4,.(.370/980)., Kitb meani'l-kraat (nr. Avd b. Hamd Kavezi-d Mustafa Dervi). I-III, Dar'l-Maarif, bask yeri yok, 1412/1991. 2. bn Galbun (399/1009), et-Tezkire R'-kraati's-seman (nr. Eymen Rdi Sveyd), I-II, Cidde 1991; (nr. Abdlfettah Buhayri brahim) Kahire 1991. 3. Mekk b. Eb Tlib (. 437/1045), el-bne an ma'ni'l-krt (nr. Muhyiddin Ramazan), Dimak 1979; (nr. Abdlfetlh smail eleb), Mekke 1405/1985, 4. a.mlf., er-Riaye: li-tecvidi'1-kre ve tahkiki iafzi't-tiive (nr. Ahmed Hasan Ferhat), Amman 1984. 5. Eb Amr Osman b. Said ed-Dn (444/1053), el-Mktefa M-vakf veUbda (nr, Cayid Zeydan Mahlut), Badad 1983; (nr. Yusuf Abdurrahman Mar'ali), Beyrut 1984. 6. a.m\t,e/-/dgami7-kebir fi'l-Kur'n (nr. Zheyr Gazi Zahid), Beyrut 1993, 7. a.mlf., et-Ta'nff ihtilafi'r-vvat an nafi' (nr. Tehami Raci Haimi), Muhammediyye 1982.

100

8. a.mlf., et-Tahdid f'I-itkan ve't-tecvid (nr. Ganim Kadduri Hamed). Dar'l-Enbar, Badad 1988. 9. Eb Ma'er et-Taberi (478/1085), et-Telhis: fri-Kraati's-Seman (nr. Muhammed Hasan Akil Musa), Cidde 1412/1992. 10. bmi't-Tahhan (. 560/1165), Meharic'i-huruf ve sfatuha (nr. Muhammed Ya'kb Trkistan), [y.y.], 1412/1991. 11. bn Eb Meryem (565/1170), el-Mdah fi vcuhi'l-ktraa veileliha (nr. mer Hamdan Kbeysi), I-HI, [y.y.], 1993. 12. Alemddin es-Sehv (643/1245), Cemal'l-kurra ve kemal'1-ikra (nr. A Hseyin Bevvab), MI, Mektebet't-Trs, Mekke 1987; I-H, (nr. Abdlkerim Zubeyd) Dar'l-Belaga, Beyrut 1413/1993. 13. Takiyyddn bn Teymiyye (. 728/1328), etim hadsi nzile'l-Kur'n al seh'ati ahruf, Matba'at'z-Zdr. Kahire 1323/1906. 14. Eb'l-Ksm Ali b. Osman b. el Ksm (. 801/1398), Sirac 1-kari'l-mubtedi' ve tizkar 'l-mkr'l-mntchi, Kahire 1876; Beyrut 1981. es Kraat lmi Literatr so 159 15. bn'l-Cezer (. 833/1429), A4ncid'l~mukrin ve mrid't-tlibn, Kahire 1350,1977; Beyrut 1400/1980. 16. a.mlf. Gyet'n-Nihye fi tabakti'i kura, I-II, Kahire 1391/1932; nr. G. Bergstraesser, Dr'-Ktbi'l-lmiyye, Beyrut 1982. 17. Ahmed Muhtar mer-Abdlal Sam Mkerrem, Mu'cem'-kraati'I-Kur'niyye: maa mukaddime fi'l-kraat ve eher'i-kurra, I-VI, Kahire 1997. 18. Ahmed Mekk el-Ensr, Sbeveyhi ve'-krt Dr'l-Marif, Kahire 1395/1975. . 19. Hasan Atve, e-Krt'-Kur'niyye f bili -m, Beyrut 1402/1981, 20. smail Hakk b. Abdurrahman ei-Kastamon, lm't-takrfb, Sleymniye Ktp., Yazma Balar, 297/1-5. 21. Ahmed Beyli, el-htiaf beyne'l-krt, Dar'1-C, Beyrut, ts. 22. Muhammed Balvali, e-thtiyr '~krt ve'r-resmi ve'z-zabt, Rabat 1418/1997. 23. Muhammed Ali Haddd, el-Kevkib 'd-dniyye..., Matbaat Mustafa el-Bb elHaleb, Kahire 1344/1925.

101

24. Abdussabr ahin, Eser'i-krt f'l-esvt ve'n-nahv'-arabi; Eb Amr b. el-A/, Kahire 1987. 25. a.mlf., e!-Kraat'I-Kur'niyye fi dav'i imi'-iugati'l-hads, Kahire [1966]. 26. a.mlf, Tthu'l-Kur'n, Dru'l-Kalem, Kahire 1966. 27. Muhammed Ahmed Hatr, Kraatu Abdullah b. Mesud: mekanetuha masadruha ihsauha, Kahire 1990. 28. Hind elebi, el-Kraat bi-ifrikiyye, Tunus 1983. 29. Hseyin Atvan, el-Kraat'1-Kur'niyye fi biiadi'-am, Beyrut 1983. 30. Hasan Ziyaeddin Itr, el-Ahrufii's-seb'a ve menzilet'l-kirtminha, Dr'l-Beiri'lslmiyye, Beyrut 1988. 31. Said Ahmed A'rab, el-Kurra' ve'l-kraa bi'1-marib, Beyrut 1990. 32. Sabri Abdurrauf Muhammed Ablkavi, Eser'-kre fi'l-fkhi'l-slm, Edva's-Selef, Riyad 1418/1987. 33. smail Karaam, Kur'an-i Kerimin Nzul ve Kraati, stanbul, 1974. 34. a.mlf., Kraat lminin Kur'n Tefsirindeki Yeri ve MtevtkKraat, stanbul 1996. 35. Abdurrahman etin, Kratlarn Tefsire Etkisi, Marifet Yaynlar, stanbul 2001. 36. Fatih ollak, Hafs Rivayetiyk Gelen Muhtelif Vecihler ve Hccetleriyle Asm Kraati, stanbul 1997. 37. Necati Tetik, Balangtan IX. Asra Kadar Kraat lminin Talimi, stanbul 1990. 38. Ahmet Madazh, Tecvit lmi ve Kur'n Kraati le lgili Meseleler, Bask yeri ve tarihi yok.368[368]

7. Akademik almalar/Tezler

102

1. Mustafa Gl, bn Vesik ve Resm-i Kur'n Hakkndaki Eseri (doktora tezi, 1970), Erciyes niv. lahiyat Fak. 2. Ahmet Madazh, Kraat dab (doktora tezi, 1973), Erciyes niv. lahiyat Fak. 3. Abdlhd el-Fazl, Kret ibn Kesir ve eserh 'd-dirsti'n-nahviyye (doktora tezi, 1395/1975), Drlulm, Kahire.369[369] 4. Abdurrahman etin, Eb'1-Amr ed-Dni Hayat ve Eserleri ve Cni'u'I-Beyn (doktora tezi, 1980). Uluda niv. lahiyat Fak. 5. Mustafa ztrk, Muhammed b. el-Cezeri ve et-Temhid fi lmi't-Tecvid (doktora tezi, 1981), Uluda niv. lahiyat Fak. 6. M. Kemal Atik, Cmiu'l-beyn f'1-krati's-seb'i' mehura ve Kraat lmi Ynnden Tahlili (doktora tezi, 1982), Atatrk niv. lahiyat Fak., Tefsir Anabilim Dal. 7. Saleh Sulaiman al-Wohaibi, Qur'anic Variants (Um al-Qira'at): An HistoricalPhonological Study -Islamic Recitation (doktora tezi, 1982), ndiana University. 8. Rahim Tural, Eb Bekr b. Mchid ve "Kitb's-Seb'a" (doktora tezi, 1984), Dokuz Eyll niv. Sosyal Bilimler Enstits. 9. Durmu Sert, Kraat Ekolleri: Balangtan Vll H. Asan Bana Kadar (doktora tezi,1987), Seluk niv. Sosyal Bilimler Enstits. 10. Ali Rza In, mam Naf ve Kraati (doktora tezi, 1991), Seluk niv. Sosyal Bilimler Enstits. 11. Nihat Temel, Kraat lminde Vakfve btida (doktora tezi, 1991), Marmara niv. Sosyal Bilimler Enstits. 12. Fatih ollak, Kraat ilminde mam atbi ve e-atbiyye (doktora tezi, 1991), Marmara niv. Sosyal Bilimler Enstits. 13. Arif Gne, Kur'an- Kerim'in Okunmasnda Harf, Kraat, Yaz Kavram ve likileri, I-II (doktora tezi, 1992), Ankara niv. Sosyal Bilimler Enstits Temel slam Bilimleri Anabilim Dal. 14. Mehmet Ali San, Eb mer ed-Dri ve Kraat'n-Nebi (doktora tezi, 1993), M Sosyal Bilimler Enstits.

103

15. Mehmet Emin Maal, Resm'l-Mushafve Tarihsel Deeri (doktora tezi, 2003), Uluda niv. Sosyal Bilimler Enstits, s. 28-40. 16. Muhammed Arif Osman Ms, el-Ktrt'1-mtevtira ellet enkereh bn Cerir etTaberi ve'r-red aleyh (yksek lisans tezi, 1405/1985), el-Cmiat'1-slmiyye bi'1-Medmeti'lMnevvera. 17. Muhammed Hlid Ysuf kr, el-Krt ff tefsiri Bahri 1-muht 11 Eb Hayyn (yksek lisans tezi, 1406/1986), el-Camia t'l4slmiyyebi'l-Medneti'l-Mnewera. 18. Musa Akpnar, Kraatlann Tevatr Meselesi (yksek lisans tezi, 1993), Erciyes niv. Sosyal Bilimler Enstits. 19. Zeki Yidnm, Mfessir ilKiya el-Harrasi'nin "Ahkamu'l-Kur'an" adl eserine gre kraat farklarnn hukuki ayetlerin tefsirindekirol (yksek lisans tezi, 1990), Atatrk niv. Sosyal Bilimler Enstits Tefsir ve Hadis Anabilim Dal.370[370]

BBLYOGRAFYA

Ablkav, Sabri Abdurrauf Muhammed, Eser'l-kre fi'l-fikhi'lsm, Edva's-Selef, Riyad 1418/1987. Ahmed b. Hanbel, Msned (erheden: Ahmed Muhammed kir), IXX, Dru'l-Merif, Kahire 1375/1956. el-Akk, Halid Abdurrahman, Us't-tefsr ve kav'iduh, Beyrut 1406/4986. Altkuia, Tayyar, "Bezz", DA, stanbul 1992, VI, 114-115, ______, "Dn", DA, stanbul 1994, X, 5-6. ______, "Eb Amr b. Al", DA, stanbul 1994, X, 94-96. ______, "Eb Bekir b. Ayya", DA, stanbul 1994, X, 109-110. ______, "Eb Ca'fer el-Kr", DA, stanbul 1994, X, 116. ______, "Eb'l-Hris", DA, stanbul 1994, X, 322.

104

______, "Hafsb. Sleyman", DA, stanbul 1997, XV, 118-119. ______, "Halid b. Hlid", DA, stanbul 1997, XV, 381. ______, "Hamza b. Habb", DA, stanbul 1997, XV, 511-513. ______, "Him b. Ammr", DA, stanbul 1998, XVIII, 151. _____, "bn mir", DAy stanbul 1999, XIX, 308-310. ______, "bn Cemmz", DA, stanbul 1999, XIX, 395-396. ______, "bn Kesr, Eb Ma'bed", DA, stanbul 1999, XX, 131-132. ______, "bn Miksem el-Attr", DA, stanbul 1999, XX, 200. ______, "bn Muhaysn", DA, stanbul 1999, XX, 209-210. ______, "bn Mchd", DA, stanbul 1999, XX, 214-215 ______, "bn enebz", DA, stanbul 1999, XX, 376-377. ______, "bnVerdn", DA, stanbul 1999, XX, 445. ______, "bn Zekvn", DA, stanbul 1999, XX, 462. ______, "bn'l-Cezer", stanbul 1999, DA, XX, 551-559 ______, "Kln", DA, stanbul 2001, XXIV, 268-269. ______, "Kisl Ali b. Hamza", DA, Ankara 2002, XXVI, 69-70. , "Kunbl", DA, Ankara 2002, XXVI, 275. el-ls, ihbddin Mahmd, Rhu'l-me'n f tefsiri 1-Kur'ni'I-azm ve's-seb'i'-mesn, I-XXX, Dr hyi't-Trsi'l-Arab, Buyrut, ts. Akkutlu, Emin, "Kraat lminin Temellendirilmesinde Ahruf-i Seb'a Hadisi: Tahri, Tahlil ve Deerlendirme", Kur'n ve Tefsir Aratrmalar IV, Ensar Neriyat, stanbul 2002, s. 90-99 Atik, Kemal,"", DA, stanbul 1993, VII, 104-105. Bzml, Muhammed b. mer b. Salim, el-Krt ve esenh fft-tefsir ve'l-ahkm, MI, Dar'l-Hicre, *Bask yeri ve tarihi yok+. el-Belzr Ahmed b. Yahya, Fth'l-bldn (nr. Rdvan Muhammed Rdvan), Beyrut 1403/1983
105

Ben Cheneb, M., "bnlcezer", A, V/2, 850-851 el-Benn, Ahmed b. Muhammed, thafa fudali'l-beer bi't-krti'l-erbaate aer (nr. a'ban Muhammed smail), Beyrut-Kahire 1407/1987,1,68. Bigiyef, Ms Crullah, Tthu'l-Kur'n ve'l-meshif, el-Matbaatu'l-slmiyye, Petersburg 1323/1934. Birk, Abdhamit, ""bn'l-Cezeri", Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, lII, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1999,1,610-611. ______, "Hasan- Basr: Kraat lmindeki Yeri", DA, stanbul 1997, XVI, 302-303, ______, "'rb'l-Kur'n", DA, stanbul 2000, XXII, 376-379. el-Buhr, Eb Abdillah Muhammed b. smail b. brahim, el-Cmiu's-Sahh (el-Ktb'ssitte ve rhuha) an Yaynla-n, stanbul 1992. el-Cerm, brahim Muhammed, Mu'cem ulmi'l-Kur'n, Dr'l-Kalem, Dimak2001, s. 273. Cerraholu, smail, "Oryantalizm ve Bat'da Kur'n ve Kur'n limleri zerine Aratrmalar", Ankara niv, lahiyat Fak. Dergisi, XXXI, Ankara 1989, s. 95-136 el-Cevher, Eb Nasr smail b. Hammd (393/1003), es-Shh, Tahkik: Ahmed Abdlafr Attr, I-VI, Dru'1-lm '1-Melyn, Beyrut, 1399/1979. Chaudhary Mohammad A., 'Orientalism on Variant Readings of the Qur an: The Case of Arthur jeffery", The Amer/can Journal of IslamicSocialSciences, XI/2 (Summer 1995), s. 170184. etin, Abdurrahman, "Dn", DA, stanbul 1993, vil, 459-461. ______, "Kur'n Kratlarna Ynelik Oryantalist Yaklamlar", Ma'rife, Oryantalizm zel Says, yl 2 sy. 3, Konya 2002, s.65-106. , Kur'n limleri ve Kur'an- Kerim Tarihi, Dergah Yaynlan,stanbul 1982. etin, Nihad M., "Arap: Yaz", DA, stanbul 1991, 279. ed-Dn, Eb Amr Osman, elMuhkem fnakti'l-meshif'(nr. zzet Hasan), Drl-Fikr, Dimak 1986, 2. bs. ______, el-Mukni' fi ma'rifeti mersmi meshif ehli'l-emsr (nr. Muhammed Ahmed Dehman), Matbaat't-Terakk, Dimak 1940. ______, Ahruf's-seb'ati'l-Kur'n (nr. Abdlmheymin Tannan), Dar'l-Menar, Mekke 1988es-Sehv, Eb'l-Hasan Alemddin Ali b. Muhammed, Ceml'l-kurra' ve keml'l-ikra (nr. Abdlkerim Zbeydi), l-II, Beyrut 1993/1413.

106

, et-Teysrfi'fkraati''s-seh'(nr. OttoPretzl), stanbul 930. Derin, Sleyman, "Sf Tefsir Anlay ve Kraat likisi", Kur'n ve Tefsir Aratrmalar IV, Ensar Neriyat, stanbul 2002, s. 337-344. Durmu, smail, "Arap Dili ve Leheleri Asndan Kratiar", Kur'n ve Tefsir Aratrmalar IV, Ensar Neriyat, stanbul 2002, s. 437-450. Eb Dvd, es-Snen (el-Ktb's-sitte ve rhuha) an Yaynlan, stanbul 1992. Eb me el-Makdis, el-Muridu'l-vedz il ulmin tete'allaku bi'ikitbi'I-azz (nr. Tayyar Altkula), TDV Yaynlar, Ankara 1986 (2. bs.). Eb'1-Bek, Eyyb b. Ms el-Hseyn el-Kefev, el-Klliyt (nr. Adnan Dervi-Muhammed el-Msr), Messeset'r-Risale, Beyrut 1993. Eb'1-Al el-Hemedn, Hasen b. Ahmed b. Hasan e-Hemedn, Cyet'l-ihtisr fi'lkr'ti'l-'ari eimmeti'i-emsr (nr. Eref Muhammed Fuad Tal'at), I-II, Cidde 1994. elEnderb, Eb Abdullah Ahmed b. Eb mer, Kr't'-kurr'i'I- ma'rfn (nr. Ahmed Nasf el-Cenb), Beyrut 1405/1985 Erdoan, Mehmet, "Kraat Farkllklarnn Hkm karmada Etkisi", Kur'n ve Tefsir Aratrmalar IV, Ensar Neriyat, stanbul 2002, s. 395-405. Erolu, Ali, "bn Mhran en-Nsbr", DA, stanbul 1999, XX, 199-200. Ersz, smet, Kur'an Tarihi, Ravza Yaynlan, stanbul 1996. el-Ferr, Eb Zekeriyya Yahya b. Ziyad, Me'nilKur'n, I-HI, Beyrut1403/1983. el-Frzbd, Mecdddin Muhammed b. Ya'kb, e-Kmsu'l- Muht, Messeset'rRisle, Beyrut, 1413/1993. Grgn, Tahsin, "Goidziher, Ignaz: Metodu", DA, stanbul 1996, XIV, 105-111. . Gler, smail, "bn Hleveyh'in Gramer Asndan Tartmal Kur'n Kraatlanna Yaklam", Uluda niv. lahiyat Fak. Dergisi, sy. 9 (2000), s. 401-408 el-Hfz, Muhammed Mutf, el-mm emsddn bn'I-Cezeri, Dubai 1414/1994. el-Hamed, Ganim Kaddr, Resmu '1-Mushaf dirse iuaviyyi trihiyye, Menrt'l-Lecneti'l-Vataniyye, Badat 1402/1982 Hamdullah, Muhammed, slm Peygamberi (trc. Salih Tu), I-II, Ankara 2003. Hughes, Thomas Patrick, Notes on Muhammadanism, London 1894 (3. bs.) el-Husari, Mahmud Halil, Ahknu kreti'I-Kr'ni'l-Kerm, Mekke 1416/1995. Itr, Hasan Ziyeddin, el-Ahmf's-seb'a ve menzilet'l-krtminh, Dr'l-Be'iri'lslmiyye, Beyrut 1988
107

bn Atyye el-Endels, Mukaddimet Tefsiri bn Atyye: Mukaddimetn ff lmi'l-Kur'n (nr. Arthur Jeffery). Mektebet'l-Hnc, Kahire 1954. bn Cin, Eb'1-Feth Osman b. Cinn, ei-Muhteseb fi tebyni vchi evzzi'l-krti ve'1zahi 'anh (nr. Ali en-Necdi Nasf) III, Kahire 1994. bn Eb Dvd, Eb Bekir Abdullah b. Sleyman b. el-E'as es-Sicistn, Kitbu'l-Meshif (nr. Muhibbddin Abdssbhn Vaiz), MI, DrU-Beiri'l-slmiyye, Beyrut 2002. bn Eb eybe, el-Kitb'1-Musannef fi'1-ehds ve'1-sar (nr. Keml Yusuf Ht), I-VII, Dar't-Tc, Beyrut 1989 bn Fris, Mu'cem mekyisl-luga (nr. Abdsselam Muhammed Harun), Kahire 1389/1969 bn Galbn, Eb'-Hasan Tahir b. Abdlmn'im b. Ubeydullah, et- Tezkire f'l-kra't (nr. Abdlfettah Buhayri brahim), I-II, Kahire 1991. bn Hacer el-Askaln, erhu'n-Nuhbe; Nzhet'n-nazar f tevzhi Nuhbet'l'fiker fi mustalahi ehii'l-eser (nr. Nureddin Itr), Dmak 1413/1992 bn Him, es-Siret'n-nebeviyye (nr. Mustaf es-Sakk v.dr.), IIV, Dru hyi't-Trsi'lArab, Beyrut, ts. bn Kuteybe, Te'vl mkili'l-Kur'n (nr. es-Seyyid Ahmed Sakr), Kahire 1973. bn Mce, es-Snen {el-Ktb's-sitte verhuha), an Yaynlan, stanbul 1992. bn Manzur, Eb'1-Fadl Cemlddn Muhammed b. Mkerrem (711/1511), Lisnu'1-Arab, I-XV, Dru Sdr, Beyrut, trs. bn Mihrn en-Nsbr, ei-Gye f'l-krti'l-ar (nr. Muhammed Gys e-Cenbz-Said Abdullah), Riyad 1411/1990 bn Mchid, Eb Bekir, Kitb's-Seb'a f'1-kr't (nr. evki Dayf), Dr'l-Marif, Kahire 1972. bn Sa'd, Muhammed, et-Tabakt'I-kbr (nr. hsan Abbs), I-IX, Dru Sdr, Beyrut 1968. IV, 206; bn'l-'Arab, Eb Bekir, el-'Avsm mine'I-kavasm (r EbBekri'bni'-Arab el-kelmiyye iinde, nr. Ammr Tlib), I-II, e-eriket'l-Vataniyye li'n-Ner ve't-Tevz', Cezayir, ts. bn'l-Cezer, Eb'1-Hayr emseddin Muhammed b. Muhammed bn'i-Cezer, Mncid'lmukrin ve mrid'C-tHbn, Beyrut 1400/1980, s. 3. _____, Gayet'n-Nihye f tabakti'l-kur (nr. G. Bergstraesser),141, Dr'l-Ktbi'ltlmiyye, Beyrut 1402/1982.
108

._______, en~Ner f'I-krti'l-'ar, I-II, Dr'l-Ktbi'l-lmiyye, Beyrut, 2002. leffery Arthur, TheForeign Vocabulary of the Our'an, Kahire 1937. ______, Materials for the History of Text of the Qur'an, Leiden 1937. ______, "The Qur'an Readings of Ibn Miqsam", Ignace Goldziher Memorial Volume (ed. S. Samuel Lwinger-J. Samogyi), Budapest 1948,1, 1-38. el-Kd, Abdlfetth, el-Bidru'z-zhire, Dr's-Selm, Kahire 1324/2004. ______, el-Krt'-zze ve tevdhh min uati'I-Arab, Kahire 2004 (el-Bdru'zzhira... ile birlikte). Kafal, Muhammed Abdsselam - e-erf, Abdullah, F ulmi'l-Kur'n: dirst ve muhdart, Beyrut 1972. Karaam, smail, Kur'an- Kerimin Nzul ve Kraati: Kr'an- Kerim'in ndii Yedi Harf ve Okunduu Yedi Kraat, Nedve Yaynlar stanbul 1981, 2. bs, , Kraat timinin Kur'n Tefsirindeki Yeri, M lahiyat Fak. Vakf Yaynlan, stanbul 1996 Karata, aban, ia'da ve Snni Kaynaklarda Kur'an Tarihi, Ekin Yaynlar, stanbul 1996 el-Kastalln, Eb'i-Abbas ehabeddin Ahmed b. Muhammed, Letif'l-irt li-fnni'lkrat (nr. es-Seyyid Osman), I-, Vezret'I-Evkf, Kahire 1972, el-Kevser, Muhammed Zhid, Maklat'l-Kevseri, Kahire 1388. Kitb'i-Mebn: Mukaddimetn fi umi'I-Kur'n (nr. Arthur Jeffery), Mektebet'l-Hnci, Kahire 1954. Kurtulu, Rz, "Jeffery, Arthur", D/A, stanbul 2001, XXIII, 578-579. Maal, Mehmet Emin, Resm'-Mushaf ve Tarihsel Deeri (doktora tezi, 2003), Uluda niv. Sosyal Bilimler Enstits. Mekk b. Eb Tlib el-Kays, ei-bne 'an me'ni'I-kr't (nr. Muhyiddin Ramazan), Dr'l-Me'mn li't-Trs, Dimak 1399/1979, s. 71. Muhaysin, Muhammed Salim, F rihbi'I-Kur'nl'l-Kerim, I-II, Mektebet'l-Kliyyati'lEzher, Kahire 1980 ______, e-Krtu ve eseruh fiuIml'I-Arabiyye, HI, Kahire 1984, 1986. Mlik b. Enes, ei-Muvatta' {e-Ktb's-sitte ve rhuha), ar Yaynlar, stanbul 1992. en-Nes, es-Snen bi erhis-Suyt ve Hasiyeti's-Sind (el~Ktb's-sitte verhuha), an Yaynlan, stanbul 1992.
109

en-Ner, Eb Hafs sirceddin mer b. Kasm, el-Bdr'z-zhire f'I-krti'I-ari'imtevtire (nr. AH Muhammed Muavviz- dil Ahmed Abdlmevcd), MI, Beyrut 1421/2000. nkal, Ahmet, "Bi'rimane", D/A, stanbul 1992, VI, 195-196. Rb el-sfehr, Eb'l-Kasm Hseyin b. Muhammed B. Mufaddal, Mfredtu elfz'IKur'n (nr. Safvan Adnan Davudi), Dar'l-Kalem, Dimak 1992, "kre" md. Shib Eb Cenah, ez-Zevhiru'1-Iuaviyye fi'kr'ati'l-Hasanl'-Basri, Basra 1985. es-Sad, Lebb, el-Mushaf'l-mrettel Kahire 1387/1967, s. 114, 233-236. San, Mehmet Ali, "sim b. Behdele", D/A, stanbul 1991, m, 475- 476. Sanam, brahim, "Mahreme b. Nevfel", D/A, Ankara 2003, XXVII, 389-390. es-Sayraf, Eb Abdullah, Nket'l-ntisr II nakli'-Kur'n (nr. Muhammed Zalul Selm), Mneet'l-Ma'rif, el- skenderiyye, ts. Serinsu, Ahmet Nedim, Kur'arim Anlalmasnda Esbab- Nzul'n Rol, stanbul 1994. Sezgin, Fuat, Trihu't-trsil-Arab (trc. Fehm Eb'1-Fadl), I-X, Kahire 1971 es-Sbk, Tceddin, Cem''l~cevmi\ Kahire 1358 Subhi es-Slih, Mebahis fi uImi'lKur'an, Beyrut 1974. Sln, Murat-Abay, Muhammed, "Kraat Bibliyografyas", Kur'n ve Tefsir Aratrmalar IV, Ensar Neriyat, stanbul 2002, s. 477-540 es-Syt, Eb'1-Fazl Celleddin Abdurrahman b. Eb Bekr, el-kkan fi ulumi'l-Kur'an (nr. Mustafa Dib Buga), I-II, Daru bn Kesir Dmak 1987 ahin, Abdussabr, el-Kraat-Kur'niyye fi dav'i Hmi'Nugati'l-hadk Kahirfe [19h6\. ______, Eserii'l-krt 'l-esvt ve'n-nahv'I-arabi; Eb Amr b. el- A/, Kahire 1987. Tabatab, Muhammed Hseyin, slam'da Kutan (rc. Ahmet Erdin), stanbui 1988 Tahhan, Abdlmheymin, el-mam Eb Anic ed-Dn ve kitabh Cami'l-beyn fi'1krti's-seb', Mektebet'l-Menare, Mekke 98S. Thir b. ur, "Kraatler Hakknda Bir Deerlendirme (trc. Necdet al)", Atatrk niv, lahiyat Fak. Dergisi, sy. 16, Erzurum 2001, s. 259-292. Takprizde sameddin Ahmed Efendi, Miftah's-sa'de ve misbah's-siyde fi mevzuat'i-'ulm (nr. Abdlvehhb Eb'n-Nr-Kmil Kmii Bekr), I-HI, Dar'I-Ktbi'IHadse, Kahire 1968,11, 6. Tatl, Alican, "Cehdam", DA, stanbul 1993, VII, 224-225.
110

Tefsni'l-Hasani'l-Basr (nr. Muhammed Abdurrahm), I-II, Kahire 1992 Tekine, Ayhan, "Cibril'in Son Dersi Arza-i Ahra", Yeni mit sy. 56, yl 14, Nisan-MaysHaziran, stanbul 2002, s. 51-56. Temel, Nihat, "z Kratlar ve Yorum Farkllklarna Etkisi", Kur'n ve Tefsir Aratrmalan , Ensar Neriyat stanbul 2002, s. 175-199. Tetik, Necati, Balangtan IX, Hicri Asra Kadar Kraat lminin Talimi, aret Yaynlar, stanbul 1990. ______, "Kraat Eitiminin Dn, Bugn, Yarm ve Kraat Eitiminde Meslekler", Kur'n ve Tefsir Aratrmalan IV, Ensar Neriyat, stanbul 2002, s. 147-167. et-Tirmiz, el-Cmiu's-Sahh ,el-Ktb's-sitte ve rhuha), ar Yaynlar, stanbul 1992. Tural, Rahim, "Farkl Kraatiarerin Tefsirdeki Yeri", Dokuz Eyll niv. lahiyat Fakltesi Dergisi, sy. 7, zmir 1992, s. 269-281. Turgut, AH, Tefsir Usl ve Kaynaklan, stanbul 1991. Uur, Mcteb, Ansiklopedik Hadis Terimleri Szl, TDV Yaynla-n, Ankara 1,992. ______, "A'me", DA, stanbul 1991, III, 54. Uslu, Recep Siud'de slm Fetihleri (yksek lisans tezi 1990), Marmara ni. Sosyal Bilimler Enstits. Von Denffer, Ahmad, Ulum al-Qur'n, Leicester (UK) 1985. Watt, VViIIiam Montgomery, Religious Tnth for Om Time, Oxford 1995, S. 79-80; ______, Bell's Introduction to the Qw'an, Edinburgh 1970, s. 40-56; ______, "VVestem Approaches to the Understanding of the Qur'an", Uluslararas I. slm Aratrmalar Sempozyumu, zmir 1985, s. 26; Yldrm, Suat, "el-Ahruf's-seb'a", DA, stanbul 1989, II, 175-177 Yksel, Ali Osman, bn Cezeri ve Tayyibet'n-Ner, Marmara niv. lahiyat Fak. Vakf Yaynlar, stanbul 1996. ez-Zebd, Eb'I-Feyz Murtaz Muhammed b. Muhammed, Tc'l-ars min cevhiri'lkms ,nr. Ali e-iri), I-XXV, Dar'l-Fikr, Beyrut 1414/1994. ez-Zebd, Zeyn'd-Dn Ahmed b. Ahmed b, Abdllatf, Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarh Tercemesi ve erhi (trc. ve erh Ahmed Nam-Kmil Miras), I~X!I, DB yaynlar, Ankara 1982.

111

ez-Zeheb, Eb Abdullah emseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, Ma'rifet'l-kurr'i'lkibr 'ale't-tabakt ve a'sar (nr. Tayyar Altkula), I-IV, TDV slm Aratrmalan Merkezi Yaynlan, stanbul 1995. ez-Zerkn, Muhammed Abdlazm, Menhil'l-irfn fi: ulmi'l-Kur'n (nr. Fevvz Ahmed Zemerli), E-II, Dr'l-Kitbi'l-'Arab, Beyrut 1417/1996. ez-Zerke, Bedreddin Muhammed b, Abdullah, el-Burhn fUlmi'l-Kur'n (nr. Ysuf Abdurrahman Mar'al v.dr,), I-IV, Dru'l-Ma'rife, Beyrut, 1415/1994.371[371]

112