slam Dncesinde Ahlak ve Saadet

Dr. Mfit Selim Saruhan

Ankara niversitesi, lahiyat Fakltesi

I. Saadetin Ele Alnd Eserler slm ahlk felsefesinde mutluluk meselesi nemli bir yer tutar. slm ahlk edebiyatnda mutluluk saadet terimi ile karlanm ve zerinde mstakil eserlerin yannda baka eserlerin iinde de ona yer ayrlmtr. Mutluluk, slm ahlk felsefesindeki kullanm ile saadet terimi, slm ahlk edebiyatnda gerek kayna ve gerekse mahiyeti asndan incelenmitir. Saadete engel olan ve insan zihnini mutsuzlua ekvaya ynelten korkular, lm, inanszlk, ar haz ve lezzet dknl gibi meseleler, hep bu eserler iinde mahiyetleri asndan incelenmitir. Misal olarak, Kind, Rislef hileli defil ahzan eseriyle zntleri, kederleri gidermeyi gaye edinmitir. lk slm filozofu saylan ve slm felsefesine, zelde de slm ahlk felsefesi sarayna da ilk tulalar brakan Kind, bu eserinde mutluluk meselesini, mutsuzluk penceresinden hareketle tetkike almtr. Byk bilgin Raz de et-Tbbur Ruhan adl almasyla insann saadet ve ekvasnda nemli etkileri olan haz, elem, lm korkusu, ac, cinsellik, tutkular, kendini beenme, kskanlk, cimrilik gibi reziletleri psikolojik bir tarzda ele alr. Bu eser Bat dillerine evrilmitir. Dier bir eser de Amirye ait olan es-Saade vel sadtr. Amir, bu eserinde saadeti esas alarak, ahlk meseleleri inceler. Frbnin Tahsils-Saade, et-Tenbih ala Sebilis Sade, el Medinetl Fadla, esSiyasetl Medeniyye, Fusulul Medeni adl eserleri saadet konusunun younluuyla eitli vecheleri ile incelendii almalardr. bn Sinnn da Risle fs-Saade adl almasnn yansra, Necat ve ifa gibi eserlerinde saadet konusunun ele alndn gryoruz. hvns-Sf gibi slm ansiklopedistlerinin de saadet konusunda geni bilgiler sunduklarn da belirtmemiz gerekir. bn Miskeveyhin Tehzibl Ahlk, el Hikmetl Halide, el Fevzl Asgar gibi eserleri de bu konuda kayda deerdir. nsanln, ortada tecrbe ettii bir hayat vardr. ncesini bilemedii, sonrasn da kestiremedii, nereden geldik, nereye gitmekteyiz sorularna kesin cevaplar bulamad bir ak iinde kendisini bulduu bu hayatn ilk neden ve son gayesinin ipularn verenler ve arayan bilgi sistemleridir sz konusu olan... Din bilgi, ister dorudan ve isterse dolayl ve lafz, isterse manev olsun, her durumda insann nne bilgisel imknlar sunmaktadr. Niini, nedeni, nereden, nereyeyi izah eder, grnmektedir. u var ki, bu izah sadece hazr zmler olmayp, insann da bu zm ve anlam aray abasnda yer almas da, yine bu din bilgilerce istenir.1 nsann dier canllardan en mmeyyiz vasfnn akl olduu grlmektedir. Bilmedii, anlayamad, gremedii eylere kafa yorduka, fikir yrttke, bilinirlie, anlalrla zlrle ba kurar (akleder; akl, kelimesinin bireye ba kurmak, balanmak anlamn da ihtiva ettiini hatrlayalm). Dnce Tarihi, bir adan da mutluluun aratrlmasdr. Kii, bilmedii, anlamad, anlamlandramad lde saadete eremez. lkadaki filozoflar hatrlayalm. Varln asl nedir? Nereden nereye gidiyoruz? yi nedir? Kt nedir? Mutluluk nedir? nerdedir? Erdemde mi, hazda m, zevkte ve elencede mi, bilgi peinde komakta m, yoksa intihar edip bu dnyada bize kapal olan teki imknlar dnyasna kavumakta m? sorular en youn ekliyle sorulagelmitir.

Saadet, slm ahlk felsefesinde ve onun geliip ekillendii ahlk edebiyatta, ziydeleen, artp gelien bir bilgi ve ahlk tekaml sonucu ulalabilen en yksek gaye olarak grlmekte, Allaha yakn olma, onda erime ve erdeme dayal bir hayat vastasyla Allah bilmek eklinde telakki edilmektedir.2 Saadetin kaynan bilgi asndan belirlemek konunun tm ynleri ile aklanmasna bir basamak tekil edecek ve hem de bu almamzda ortaya koymaya altmz zere, bilgi meselesinin gerek kayna ve gerekse mahiyet ve faydas asndan ahlk meselelerin ekillenmesini salamaktadr.3 II. nayet Teorisi Inda Bilgi ve Saadet Bilginin, slm hlak Felsefesinde, mutluluu, saadeti nasl tekil ettiini anlamak iin, ksaca slm felsefesinde yer alan nayet grne deinelim. Bavuracamz ve bu konuda aydnlanacamz mehaz ise, slm metafiziinin ve psikolojisinin nemli ahsiyetlerinden biri olan bn Sin olacaktr. Ona gre, yce Yaratc, imkn lemindeki en yce, en ideal tarzyla hayr dzenini teemml eder ve bu dnd ey, dnd en kmil ekliyle bir nizam ve hayr olarak fezeyan eder, taar.4nayeti, Allahn evren hakkndaki bilgisinin btn varlklar kuatarak, sz konusu varlklarn en gzel biimde varolmalar olarak tanmlayan bn Sin, akca ortaya koymaktadr ki, ilh bilgi, btn varln taarak en gzel bir ekilde meydana gelmesinde etken olmutur.5 Bu lh bilgiye dayal mkemmel dnce ak ve fezayannn doal bir etkeni de, Allahn mutlak iyi olmas ve iyiliin de mutlak kayna olmasdr. Mutlak iyi olan, mutlak iyinin kayna olan Allahn eseri olan bu lem, ideal bir yapya sahiptir. Herey bu yzden en mkemmel eklindedir, en mkemmel eklini almtr. Ayalt lemde, bundan daha iyisi de mmkn olamaz. yilik varln temel vasfdr, ktlk ise sonradan, arz ve czdir. Olaylara ktln karmas ise, sebep ve sonu ilikilerindeki noksanlklardan domaktadr. Ktlk, kevn ve fesad lemi olan ayalt leminde de ortaya kar. lh lemde, madde bulunmad iin ktlk de yoktur. Madde leminde her varlk kendi trnde, ideal bir biimde, keml seviyesine ykselme yeteneine sahiptir.6 Frbnin de belirttii zere, i ve d artlar iinde bilgi ve ahlk erdemini kazanan insan, inayet ak ierisinde Faal akl vastasyla akn, mteal lemle balant kurar. Ulam olduu bu en tam ve keml noktasnda, en yksek gayesi olan gerek mutluluu da kazanm olur.7 Grlyor ki mutluluk, varln nasl meydana geldiini, ilkelerinin nelerden olduunu kat delillerle ispatlanm olmas ve olaylarn, gaye sebeplerinin tannm olmas ile ilk prensipten sudr eden bu lemdeki dzeni, aralarndaki sebep ve sonu ilikilerinin ve lh inayetinin nasl olduunun iyi anlalmasyla olur. Varlk ve onun ileyii zerinde teemml eden kimse mutlu olan kimsedir. 8 Anlalmaktadr ki, mutluluk, bilgi ile yakndan irtibatldr. Bir ynyle, inayet grne binaen, saadet, lh bilginin varlk lemine tamas ve ilh bilginin kemli ile ilgili olduu kadar, inayet teorisinde yer alan, Faal akl vastasyla bilgilenip, kemal ve olgunluu tanma ve yaama durumu olarak grlmektedir. te tarafta saadet bir de insan bilgi ile ilikilidir. Saadetin kaynanda ilh bilgi olduu gibi, saadet, insan bilginin sz konusu lh bilgisiyle ittisali sonucu kesb edilen bir hal olmaktadr. III. Genel Bir Deerlendirme:

Arzu, Hayr, er ve Lezzet slm felsefesinde ele alnd ekliyle, Yeni Efltunculuun Frb ve hvns-Sfnn izdii zere, saadet, ruhun bedenden kurtulmas ve akla ynelmesi, onunla balant kurmas ve onunla birlemesinden mteekkildir. En yksek varlk, btn varlklarn ve erdemlerin kayna Allahtr. Nefsin varln idame ettirmesinin sebebi ise akldr. Allah, akla, kemliyetini ve erdemleri yklemitir. Nefis, olgunluk ve erdemleri akldan alr. Sonra nefse baml olan madde gelir. Nefs, gerek kemal ve gerekse erdemler konusunda akl ile madde arasnda vastadr.

Madde, akl ve nefsin tersine, ayst lemin varlklarna lakayttr. Maddeye deer katan, ykleyen ise, yine nefstir. nk nefs, bilginin de kaynadr.9 Nefsin ve akln ve onlarn ok stnde Kadiri Mutlak Yaratcnn ykledii erdemler ve mkemmele kar olan itiyk, mutluluun temel gayesini oluturmutur. nsan nefsinin, maddeye muhta duymayacak, ekilde varlk asndan kemle ulamas hali olan mutluluk, cisimlerden arnm eyler ile maddeden tecrid edilmi cevherler arasnda nefsin akn, mtel dzeye ulamasdr. Bu ulamann mahiyeti tetkik edildiinde, mutlulua giden yolun ya fikr bir bilgi (nazar) srecinden getiini ya da bedene mtellik olan (amel) baz irad abalarn sz konusu olduu grlr.10 Erdemler konusunu temellendirirken, insan nefsinin akl, ehvet ve fke glerinden bahsetmitik. Hikmet, adlet, iffet ve ecaat bu nefse ait kuvvetin etkisiyle ortaya kyordu. Dnen, akleden, olaylar arasnda sebep ve sonu balarn kuran insan, erdemi akl hayatnda gerekletirir. Erdem iin akl gerektii gibi, akln da nazar erdemi iin ihtiya duyulan ey salkl dnmedir. Salkl dnmek en byk hayr, en erdemli gaye olan mutlulua ulamak iin de nem kazanr.11 Mutluluk, bilgi ve mel btnlnn saland bir kemldir. Hikmet, adlet, iffet ve ecaat gibi drt temel erdem ve onlarn ihtiva ettikleri erdemler, kendiliinden hayr olmaktan ziyade, mutlulua ulatrmalar dolaysyla hayrdrlar.12 Grlyor ki, erdemler, mutlulua ulamada arac durumdadrlar. Erdemlerin bilgiyle olan irtibatn, zaten ok ynl olarak ortaya koymutuk. Dolaysyla bilginin mutluluktaki roln u ana kadar belirginletirdiimizi dnyoruz. Aristoteles ve Platon -ki slm ahlk felsefesine yer yer kaynak oluturmulardrmutluluu ilim ve hikmette grmlerdir. Efltuna gre, stn mutluluk sadece gerek bilgilerle, (bilgelik, hikmet) kazanlr. Hikmete ulald zaman, mutlulua da ulamak kolaydr. Servet, eref, riyset, dostlar, oluk, ocuk, hret gibi kalc olmayan deerlerden uzaklaan, hikmete ynelen, mutlulua ulam olur.13 Bu deerler kalc olmadklar gibi, daim bir saadet de salamazlar. Mizanl Amel adl eserinde ameln, davrann lsn, dengesini tahlil eden Gazzl, insann, duyular lemi yannda, akn lem hakknda edindii bilgi ile aa arzular karsndaki hrriyetin salad kemlden duyduu sevin14 olarak tanmlad mutluluu, metafizik bir boyuttan akan psikolojik bir durum olarak anlamaktadr. Bu

psikolojik halin kayna ise, nefsin bilgilenmesi ve bu bilgilenme neticesinde bilginin eyleme dnerek ferdi, ahlk kemle ulatrdn belirtmektedir. Akn lem hakknda bilgi edinmemizde faal akln rol byktr. Faal akl, zaten, kendisi srekli bir hareket ve fiil halinde olup, suretleri verdii gibi, bir yandan da bir bilgi kayna olarak insan akln aydnlatr. Bu aydnlanma onu maddeden bamsz varlklar tasavvur edecek dereceye kararak mutluluun gereklemesini salar.15 Mutluluk zerinde eitli grler belirtilmitir. Aristotelesin de ifadesiyle, kimileri haz, zenginlik, eref gibi eyleri mutluluk grr. Hasta olunca salk, fakir olunca zenginlik, cahil olduklarnda bilgeliin mutluluk olduunu sanrlar.16 Belli bir eyden mahrumiyet, saadetin yokluu olarak anlalmtr. Saadet, slm ahlk felsefesinde, mutlak bir deer olarak ele alnmtr. Mutlak deerden kasdedilen ey, baka bir gaye iin seilmeyen srf kendisi iin seilmi olmaktr. Vasta, yani bir baka gaye iin seilmi, hayrdan farkllk gsterir. Mutluluk, hi bir gayeye ara olmayan yegne eydir. Btn gayelerin, hayrlarn en ycesi ve yetkinidir. 17 Peki burada sz edilen ve mutlulukla zde grlen hayr nedir? Aristoya gre hayrdan kast, herkesin maksad ve son gayesidir. Burada sz edilen son gayenin, kendisi hayr olduu gibi, ona ulamak iin istifade edilen eyler de hayrdr.18 Saadet, bir kemli, yetkinlii ifade eder. Ulalan niha gaye, keml, bir adan da hayrn kendisi olmaktadr. saadete ve onun kavran olan kemle ve onun zdei olan hayra vuslatta arac hayrlarda szkonusudur. Bilgi, ynlendirici, eitici unsurlar ile, saadete ulamada vasta bir hayr olduu gibi, keml yetkinlik noktasnda da, kendisi iin istenilen niha bir gaye olmasndan dolay da, mutlak bir deer olma niteliini de tamaktadr. Erdemlere gelince, bunlar, bizatih kendilerinde hayr deil, saadete ulatrmalar asndan hayrdrlar. Saadete giden yolda bilgi ve mel birlemezse, saadet gayesinden uzaklalm olunur.19 Mesela bir hikmet erdemini ele alalm. Hikmet bilgisi, srf hikmet bilgisini elde etmek iin midir, yoksa bu tr bilgiyi, onu tayan onunla deerlenen insan mutlu kld iin mi hayrdr? Ayn ey, adlet, iffet ve ecaat erdemleri iin de sz konusudur. slm ahlk felsefesinde bu erdemler, niha gaye olan saadete ulatrmalar asndan hayrdrlar. Bir adan da slm ahlk felsefesinin saadet anlayn oluturan drt temel erdem, bir yandan herkesin gayesi, maksad yani hayr iken, bir yandan da gayelerin gayesi olan, hayrlarn hayr olan saadetin basamaklarn oluturmaktadr. Bu da gsteriyor ki, bilgi, slm dncesinin her noktasn, kaynak, deer, fayda, mebde, mead, balang ve sonu, hareket ncesi ve sonras durumlarnda dokumutur. slm ahlk felsefesini en ok ekillendirip, sistemletiren isimlerden biri olan bn Miskeveyh, hayr btn insanlarn mtereken yneldii objektif bir deer olarak ele alrken, hayrdan ahlk gayelerin, fiillerin tevellt ettii sonular dnmektedir. Hayr, her eyin yneldii erektir, insan iin mutluluk, erdemli bir hayattr. Bilgiye dayal, bilgi kaynakl erdemler saadet iin vasta olmakta, ruhun bilgi ve eylem btnlnden doan bir ahengini yanstmaktadr. Hayr, slm ahlk felsefesinde, iyiyi, bilgiyi, mutluluu, akl olan, gzel olan, doru ve uyumlu olan ifade eder. yiyi ve onun mukabili olan errin, yani ktnn, bilgisizliin, yanln, uyumsuzluk ve dzensizliin hakknda bir hkme varmamz bilgi ile irtibatldr. Bilmeyiimizden dolay hayr tespit edemez, erri temyiz edemeyiz. Her eyin biri zahir, teki de btin olmak

zere iki vechesi vardr. Biz bir eye veya bir fiile, onda sakl bulunan iyilii hakkyla bilemeyiimiz yznden kt deriz.20 slm hlak felsefesinde belirtelim ki, mutluluk bir adan da ifrat ve tefritin, yani bilgi eksikliinden kaynaklanan sapmalarn yer almad bir durumu ifade etmektedir. Mutlulukta, evk halinin, zevk halinin youn bir tarzda yaandn gryoruz. Hayrlarn en yce noktasn oluturan saadet, her eyin kendisine kar evk duymas olduu gibi, hayr da, bizatih her eyin zevk duyduu ve kendisiyle varlnn tamamland hal ve keyfiyet olmaktadr.21 Bu aamada Kant hatrlyoruz. O da mutluluu slm ahlk filozoflar ile ayn paralellikte ele alarak, saadeti akl bilgi ile irtibatlandrmtr. O, mutluluu, akl sahibi bir varln varoluunun btn iinde, hereyin kendi arzu ve istemesine uygun olarak gerekletii dnyadaki bir durum olarak ele alr.22 u var ki, slm ahlk felsefesinde saadet, srf dnyev bir durum olmayp, grnen, alglanan, yaanan bu dnyada sz konusu olduu gibi, ahirette de sz konusudur. Bu meseleye biraz sonra deineceiz. u an belirtmek istediimiz husus, hayr ile arzu arasndaki ilikidir. slm ahlk felsefesinde genel itibari ile arzunun sebebi olarak da hayr grlmektedir. Akl, arzularn stnde dengeleyici bir bilgi kayna olarak etken olmaktadr. Akl, basit arzular yerine, daha stn arzularn konulmasn, yerletirilmesini temin eder. Akln gsterdii arzular, en stn ve tmel arzular derecesine ulaarak kll hayr, mutlak hayr ekline dnerek gerekleir. Ahlk adan iyi olan ey, arzu ettiimiz eyle birdir. Mantk bir kyasla belirtmek gerekirse, arzu ettiimiz her eyin iyi olduu doru deildir. Ahlk adan arzu edilmesi gereken ey, bizi ilgilendiren btn gayelerin birbirleriyle karlkl ilikilerini ve ngrebileceimiz btn sonular inceledikten sonra arzu ettiimiz eydir.23 Arzu ve hayr ilikisini bylece temellendirdikten sonra slm ahlk felsefesinde hayrn ve errin nasl ilendiini tetkike devam edeceiz. hvns-Sf, slm ahlk felsefesinin temel bir grn seslendirircesine, evrende asl olan her eyin hayr olduunu dile getirmekte, Allahn inayetinin bir sesi olarak, lemin yaratlmasn grmektedir. Buna gre er gibi grnen ise, zel olarak ktlk gayesiyle yaratlm deildir. Bunlarn ktl izaf ve arzdir. Hayr ve erleri bir yandan mel ve iktisab ve bir yandan da mel ve bunlarn yerine getirilmesi ile elde edilen mkafat ve ceza olarak ikiye ayrmlardr. Hayr ve erleri, insann kendi mel ve iktisab olarak bilgi, ahlk ve seciye gr ve kanaat, sz, mel ve hareket eklinde be alanda incelemilerdir. Burada sz konusu olan hayr ve erlerin bize bilgisini veren iki kaynak vardr: Akl ve ilh kanun bilgisidir. nsann mutlu olabilmesi iin akl bilginin salkl bir ekilde grevini yerine getirmesi, hkm verebilmesi, insann nefsini arndrmasna baldr.24 Akl bilgi de bir yandan hayr ve mutluluu tekil ederken, bir yandan da ilh bilgi, hayra ve mutlulua kaynak olur. lh bilgi, hayr ve mutluluu ilham ve irad ederken, onun muhatab ve ykmls olan insan da bu ilh bilgiyi kendi bnyesinde hem akl ve hem de tecrb bilgi sahasna indirerek aratrmaya ve uygulamaya ynelir. Grlyor ki, slm ahlk felsefesi, slm felsefesinin ansiklopedistleri olan hvnsSfnn aynasnda (bu aynada slm felsefesinin umum bir fikir manzaras da yansmaktadr.) bilgiyi, hayr ve mutluluun dokunmas, belirlenmesi ve psikolojik bir hal olarak yaanmasnda, hem vasta bir deer ve hem de Frb ve bn Sinda olduu zere, mutlak bir deer olarak mlahaza etmektedir.

Evreni kll bir bak asyla tefekkr, teemml ve tedebbre ynelen kii, faal akln da inayeti sayesinde, varln z ve gerekleri hakknda doru bilgilere ulamay baarr. Bu tarik marifette, ilerledike yakn bilgi ve basireti ziydeleir. Cz hadiseleri, varlk ve olaylar bir bir gz nne alp, bunlarn mahiyet ve sebeplerini anlamaya alan kii, mulaklklarla, karklk ve anlamazlklarla karlar. Bilmedike, bilemeyip anlamadka ve anlamlandramadka eleme, kedere boulur. te bu aamada faal akl bir bilgilenme vastas ve etkeni olarak tebeyyn etmektedir. u var ki, nefsin tezkiye edilmesi, arndrlmas ve bir adan ahlk erdem ve sorumluluklarla sslenmesi, incelenmesi neticesinde hakiki bilgiye ve bu bilgiden de dnya ve ahiret saadetine ular.25 bn Sin, slm felsefe geleneinin grn bir kez daha seslendirerek hayr ve er meselesini mutlulukla irtibatlandrrken, tpk hvnus-Sf gibi, hayrn metafizik temellerini atarak ie balar. Saadetin temelleri hayr-ala stn iyi ile yakndan irtibatldr. Bir kere, varln kendisinden tat ilk gerek, mutlak hayrdr. Her ey, bu mutlak hayrdan dolay temelde iyidir. Hayr, varlk asndan zat, er ise, arzdir.26Eyada aslolann hayr olduunu temellendirmeye alan bn Sin, Frbden alp gelitirdii ve slm felsefesinde ilene geldii zere, her eyi iyilik penceresinden bir bilgi olarak ele almaya aba gstermitir. Her ne kadar madd lemde, ayalt lemde er varsa da bu, varlk dzenin ibtidasnda tasarlanm deildir. Varlk dzeni asndan su serinletici, ate stc olarak grevlerini yerine getirirler. imdi, su serinletir ifadesi iyi bir durumu ate str ifadesi iyi bir durumu belirtirken, suda boulan birinin durumunu ve atete yanan birini nasl tavzih edeceiz? bn Sin, iyiliin her eyin asl olduundan hareketle, suda boulmann veya atete yanmann birinci derecede istenilmi, tasarlanm ktlkler olmadklarn Musadafat rastlantsal, tesadf bir yoldan ortaya kan ktlkler olduklarn dile getirir.27 Tasavvuf dncenin bir temsilcisi olarak Mevln, mutlak ve izaf deerlerden sz etmitir. Ona gre mutlak ktlk yoktur. Allah, ktlk yaratmaz. Bu grlerine onun Mesnevisinde rastlyoruz. Demek ki, dnyada mutlak ktlk yok; bil ki, kt de ktlk de grecelidir. Hi bir zehir, hi bir eker yoktur ki, birine ayak, brne ayak ba olmasn. Ylann zehiri, ylana hayat, insana lmdr. Su yaratklarna, deniz, ba bahedir sanki; kara mahlukuna da lmdr, dalanmadr. 28 Grlyor ki, Mevln, iyilik ve ktln, ona ynelen bak asndan kaynaklandn vurgulamaktadr. stelik, ktlk daim bir sfat deildir. Suyun ekiliine, zm olunca tatllamasna, kpte alkole dnp haram olduuna, sirke olunca da iyi bir ey olduuna dikkatleri eker.29 nsan, zaman iinde bulunan bir varlk olarak, iyi ve kt hakknda farkl kanaatlere ulamaktadr. Kuran da grleri iin dayanak alan Mevln, Biz bir ayetin hkmn yrrlkten kaldrr veya onu unutturursak, mutlaka daha iyisini veya benzerini getiririz 30 ayetini toplumlarn daha iyiye ulaabilmeleri iin, baz deer hkmlerinin Allah tarafndan daha iyileri ile deitirildii gryle temellendirmitir. 31 Bu yzyl, yepyeni bir yzyl, ay, hep o ay, fakat su, o su deil. Adlet o adlet, stn bilgi, o stn bilgi32 diyerek, adlet ve stn bilginin deimeyen ve tm zaman ve artlarda geerli olan bir nitelii tadklarn belirtir. O, deien deerlerin maddeye, deimeyen deerlerin de ruha ait olduunu dile getirir.

Deienler, bedene ait huylardr; deime yeri bedendir; lmsz cansa apaydn gnetir. Hi mi hi deimez, Douda deildir ki, hi baka ekle dnmez; Batda da deildir ki.33 bn Sin, ahlk zerine mstakil bir risle yazd gibi, saadet zerine de fikir yormu ve bir eser vcuda getirmitir. Risle fis-Saade adl, mutluluu incelemeyi hedef ald rislesinde, kendinden nce bu konu zerinde younlam filozoflarla ayniyet arz ederek, saadetin, yalnzca kendisi iin istenildiini ve Yaratcnn yaknnda ebed bir huzur ve sevin hali olduunu belirtir.34 Nasl ki, erdemlerin tahsilinde nefsin lime bilici ve mile yapc kuvvetleri etken oluyorsa, saadete giden yolda da, ilim ve mel beraberlii art grlmektedir: Bilgi ve eylem beraberliini salayacak, akl ifrat ve tefritten beri klacak milde, felsefe tahsiline olan ihtiya da grlmektedir.35 bn Sin, insann hem saadete ve hem de saadete ulatran yollara ulamak istedii noktasn vurgulayarak, saadetin tahsilinde ehvetin tatmininin ve madd iktidara ulamann hi bir mili olmadn belirtir.36 Gerekten de slm ahlk felsefesinde, hayr ve mutluluk, ehvet ve lezzetten ok farkl olarak telkki edilmilerdir. slm ahlklar lezzet denilince, eitli snflamalara gitmilerdir. hvns-Sf, Gazzl ve bn Miskeveyhin bu konudaki snflandrmalarn grelim. 37 Bu snflamalar ksa bir deerlendirmeye tabi tutunca, bilginin roln daha da belirginletirmi olacaz. hvn's-Safa'ya gre Lezzetler ehevi ve Tabii Lezzetler Hayvani ve Hissi Lezzetler nsni ve Fikri Lezzetler Ruhani ve Meleki Lezzetler

Gazali'ye gre Lezzetler Akl Lezzetler Btn nsanlarla Baz Hayvanlarn Yneldii Lezzetler Btn nsan ve Hayvanlarn Yneldii Lezzetler

bn Miskeveyh'e gre Lezzetler Pasif Lezzetler (nfial) Aktif Lezzetler (Fi'l)

hvns-Sf, yeme, ime gibi ehev ve tabi lezzetleri, btn canllarn mterek lezzeti olarak grr. Cinsel iliki, fke, intikam gibi lezzetler de, hayvan ve hiss lezzetler arasndadr. nsan ve fikr lezzetler ise, nefsin bilgilere ait mefhumlar ve eylerin gerekliklerini tanmas yoluyla ulalan lezzetleri oluturur. Grlyor ki, hvns-Sf ve onun nclnde, tefekkr, teemml ve bilgi tahsili lezzetlerin bir trn oluturmaktadr. Bilgi lezzet olmakta, insana haz ve dolaysyla mutluluk vermektedir. Ruhan ve melek lezzetlerde, mutluluu metafizik boyuta tar grnmektedir. Nefsin, beden sonras duyaca lezzetleri belirtmektedir. En temel eserlerden birine bn Sin, ifa adn vermitir. Metafizik, tabiat, ilhyat ve psikolojinin ok youn ve ok ynl olarak incelendii bu eser, insan teorik ve amel bilgilerle, varolan zerinde bilgilendirerek, insan ve fikr lezzetlere ulatrmay hedeflemitir.

bn Sin, lezzeti, elem ve keder halinde bulunmama olarak ele alr, bir adan da lezzet, bir eyin yetkinliini yaamaktr. Lezzetleri msbet mecraya eken, dnen nefsin etkisindendir. Dnen nefs, ahlk erdem ve bu erdemlerin vastas olarak da grlebilecek lezzetleri ve duygular akl bilgi sayesinde iyilik ve keml noktasna doru sevk eder.38 Din bilgileri ve bilimleri canlandrmay hedefleyerek, hya-u Ulumid Dini kaleme alan Gazzl, ahlk meselelere bu eserinde hem nazar ve hem de amel aklamalar getirmektedir. Bir anlamda ahlk da ihya etmektedir. Ona gre insan, ahlk emri yerine getirirken, onun emir olduu cihetinden hareket etmelidir: Emir, bir gayeye ynelik olmaldr. nk gayesiz fiil, onun faili asndan abes olacandan bu gaye en iyi, din ve ahlk ilkelerle badar nitelikte olmaldr. Her eyin lezzeti de bu adan her eyin kendi tabiatna muvafk bir kemle ulamakta olduu grlr.39 Hikmet, adlet, iffet ve ecaat gibi erdemleri ele alalm. Hikmet bilgisinin teorik ve pratik olarak gayesine ulamas, adlet erdeminin iffet ve ecaat erdeminin, kendi gayelerine muvafk bir kemle ulamalar bir lezzeti ifade eder. Gazzl, akl lezzetten kasdnn bilgi ve en temel anlamnda Marifetullah; Allah hakknda bilgi olduunu dile getirir.40 Bilgi, ncelikle bilgi olmas itibari ile bize eyann ve deerlerin mahiyetini kavramamz temin eder. Aydnlatr, iyi ve ktnn bilgisini, mutluluun kaynan bize sunar. te yandan bilgi, bir adan da bizi, bilgilerin bilgisine gtrmesi ile nemlidir. Arndmz, olgunlatmz lde, bilgilerin en ycesi lh olann bilgisine ularz. Gazzl penceresinden baklacak olursa, bilgimizin, ilim ve irfann snrlarnn izili ve belli olmas yznden Marifetullahn bu dnyada eksik olarak idrak edileceini ve bize bylesi eksik bir bilginin tam bir lezzet veremeyeceini belirterek, gerek tam bir lezzetin ahirette kavranacan ifade eder.41 slm ahlk felsefesinde bu aamada belirtilmesi gereken bir dier husus da, saadetin hem grnen lemi ve hem de grnmeyen, teki lemi ihtiva ettiidir. Dahas en kalc saadetin, kevn ve fesadn olmad ahirette hissedilecei hep belirtilmitir. yle ki hvns-Sfda iki saadet taksimine rastlyoruz. Btn mahlukatn en iyi durumlarda, en mkemmel gayelere doru tekaddm, en uzun sre yaamas dnyevi mutluluk, her nefsin yine en iyi hal ve imknlarda en kmil gayelere doru tealisi de, uhrev, ahiret saadeti42 olarak grlmtr. hvns-Sfda en arpc hususlardan biri de iyi ahlkn, saadetle, kt ahlkn da akvayla, mutsuzlukla zde grlmesidir. Gazzl ise uhrev saadeti bilgi, fiil ve gaye asndan tetkik etmektedir. Fayda grnden hareketle, insanlarn servet, salk, mevki, beden ve manev hazlar, bilgi, kudret ve erdemi gaye edindiklerini belirterek, insann tm bu deerlerden bir fayda beklentisinde olduklarn temellendirir. u var ki, faydaya ve fayda dncesine dayansn veya dayanmasn btn fiillerimizin en son gayesi, btn faydalarn kendisine yneldii en stn fayda ahiret mutluluudur. Erdemlerin, faydal mlahaza edilebilmeleri iin son gayeye vasta olmalar gerekmektedir. Saadetin temel art olarak, fayda, lezzet ve gzellii gren Gazzl, bu taksiminde Aristodan ilham alm grnmektedir. Zira, felsefenin ve onun bir dal olan ahlkn temellerini atan Aristo, saadet iin, onu en iyi, en gzel ve en ho olanla zde olarak ele alr.43 Bilgi ve hikmetten duyulan akl lezzet, slm ahlk felsefesinde tm dier lezzetlerden daha stndr. Yine Gazzlnin de ifadesiyle sz konusu olan sadece akl lezzettir; bilgiye dayal, erdeme dayal lezzettir. Dier lezzet ve hazlar, bir gereklik ifade etmeyip, kendilerince yaanan mstakil haller olmayp, elemin giderilmesinden, ortadan kaldrlmasndan duyulan menf bir lezzettir.44

Anlyoruz ki, lezzet, msbet bir halden ziyde, elemin ademinde, onun yokluunun ve ortadan kalkmasnn sonucu tezahr eden bir hal olmaktadr. Srf kendinden ve kendi tabiatndan tevelld eden bir zellik de deildir. Gazzlnin lezzeti, elemin giderilmesinden doan menf bir lezzet olarak, olumsuzluu olumlayarak ele almasnn temelinde, onun, ahlk deer ve fiillerin deimez nitelikleri olmamasn kabul vardr. Bu grn beyan edip geniletmek gayesiyle reziletlerden olan ve bilgisizlikten neet eden ve kimi kez de bilgiyi ihmal ve grmezlikten gelme ve onu balayc olarak grmeme durumu olarak tanmlayabileceimiz Kizb kavramn ele alr. Ona gre, yalan, ayet kendiliinden kt olsayd, bu niteliinin durumlara gre deimemesi icap ederdi. Baz zorunluluklarda yalan syleniyor olmas, yalann kendiliinden kt olmadn gstermektedir. 45 Bazen yalan, dnyev mutluluun ikmesi iin doru grlen bir davran olarak grlebiliyor. slm ahlk felsefesinde bazen ferdi, toplumsal menfaatlerin celbedilmesi iin (aile saadeti, fert sal, vatan savunmas ve korunmas) yalann kendiliinden kt olmadndan hareket edilmitir. Buradan anlalmaktadr ki, Gazzl, ahlk deerler hakknda sahip olduumuz bilginin mutlaklln sorgulamaktadr. Ona gre insanlarn bir ksm kendilerini merkez aldklar bir bilgi anlayna sahiptirler. Bu tip insanlara kalrsa, iyi ve ktnn bilgisine sadece kendileri maliktirler. Bir bilgi yanlgs ierisindedirler. Bir ksm insanlar da, telkinlerin etkisi altndadr. Telkini, dondurulmu, belirlenmi, yklenmeye hazr bilgiler olarak da dnebiliriz. te Gazzl de telkini, ahlk deerlerimizin belirlenmesinde bir faktr olarak ele alr. Gazzl, el-Munkz adl eserinde zaten telkinlerden kurtulmann ve kendi ahlk sistemini tesis etmenin abasn gstermektedir. Gazzl, ahlk bilgilerin mehurat, yaygnlktan kaynaklanan bilgilerden olduunu belirterek, ahlk deer ve fiilleri, Batl filozoflarn aksine iyilikleri ve ktlkleri asndan, gaye ve hedef asndan yaklar. Gayeyi de dnyev olarak kabullenmez. Kabullenemeyiinin sebebi de, insanlarn dnyev gayelerinin muhtelif olmas noktasna balamaktadr.46 bn Miskeveyhin lezzetleri fil ve infial olarak iki aamada mtalaa ettiini gryoruz. nfial, pasif lezzetler, dnce yeteneinin mahrumiyetinden kaynaklanan ve bu zellii tayan canllarla ortak yanmz tekil eden, bedene ait tutkular ve intikam eiliminden doan lezzetlerdir. hvns-Sf ve Gazzlnin hayvan ve ehev dedii haz ve lezzetlere bn Miskeveyh, nfial, pasif lezzet adn verir. Bu pasif lezzetler devamllk da gstermez, zevale yneliktirler. nk, erdemlerden ve erdemlerin dengeleyici unsuru olan akl kuvvetlerin bilgi ve amel birliinden mahrumdurlar. Fiil lezzet, yani aktif lezzet ise tefekkr, teemml ve tedebbr ameliyesinde bulunan canlya mahsus olduu, madd olmad ve dorudan doruya insann benliine bal olduu iin deiken deildir, akldir.47 bn Miskeveyh, pasif olan hiss, aktif olan da akl olarak grmektedir. Aktif, fiil ve akl olan, saadetle ayn olarak mlahaza ederken, pasif, infial ve hiss olan ise saadetin dnda grmektedir. bn Miskeveyh, Aristodan mlhem olduunu ifade ederek, saadetin ksmlarn deerlendirmeye tbi tutar. Saadet o Beden o Ruh

Salk hret Zenginlik Uyumlu Miza Baarl Miza Erdem Bilgi

Aristo, mutluluk iin salk, zenginlik, itibar baar vb. eyleri de akl ve fikr abalarn yannda gerekli grr. Ruh ve beden mutluluun bir dengesinden ancak gerek bir saadet grlr.48 Amirnin bir almasn da gz ard etmemek gerekir. Es-Sade vel sad (Mutlu Olmak ve Mutlu Klmak) adl eserde akl, fikr, erdemlerin mutluluk asndan nemini vurgulayarak, bedene ait lezzetlerin sadece saadete gtrmedeki rolleri asndan nemlerine deinir. Kindden naklen mutluluun balca sebebinin akl 49 olduu grn ilemeye alr. Grlyor ki, slm ahlk felsefesinde, ok ynl bir yorum zenginlii ve birikimi sz konusudur. Meseleler etraflca dnlm ve hikmetli bir tarzda konulara kalem oynatlmtr. Saadetin kazanlmasnn metodlarn ve saadete giden yollarda uyary kaleme alan Frb, et Tenbih adl, saadet hakknda uyar ve bilgilendirme ve dikkat ekmelerin yer ald eserinde, insan saadete ulatracak halleri snfa ayrr. Buna gre, oturmak, kalkmak, dinlemek, konumak gibi bedene ait organlarca yaplan fiiller ehvet, sevin, fke, arzu ve rahmet gibi nefse ilikin durumlar ve bir de bilgiye dayal, hem bilinmesi ve hem de yaplmas gereken eyler hakkndaki bilgimizin teekkl ettii zihn temyiz bu haller arasnda saylabilir.50 nsan saadetini engelleyen ve bir bilgi eksiklii olarak tezahr eden lm korkusuna da ksaca deinmek istiyoruz. Eb Bekir er Raz, et-Tbbur Ruhande, bn Miskeveyh, Tehzibl-Ahlkda ve bn Sin da Fil Havf minel Mevt51 adl rislesinde lm korkusunu ele alarak, onu insan saadetinin nnde bir engel olarak, ruh sal asndan deerlendirirler. bn Sin, Fil Hafv minel Mevtinde lm korkusunun temelini bilgisizlie dayandrr. Buna gre lmden korkanlar, lm sonras hayat bilmediklerinden dolay korkarlar, stelik, insan, nefsinin nasl bir ortama ve akibete urayacan, nelerle karlaacan bilmediinden korkuya kaplr. Korku ise, bir bilgi eksikliinden kaynaklandndan, insan mutsuzlua srkler. Din bilgi ise, henz insann tecrbe etmedii lm ve lm sonras hayat hakknda tasvir bilgiler sunarak, onu rahatlatr. nsan zaten dnyaya gzlerini aarak, bilgilenme hedefine doru yrr. nsanda bilgi yetenekleri vardr. Bu yetenekleri ekirdee benzetecek olursak, eitim de bu ekirdei gelitirir. Din bilgi, bilinmeyeni, tecrbe edilmeyen lm, tasvir edici malumatlarla izaha ynelir; bu bilgilerle kendisini eiten ve lmn gerek mahiyetini renmeye balayan kimse, mutluluun nndeki engelleri birer birer kaldrarak, bu dnyada saadete adm atm olarak, ebed saadete kendini hazrlar.
1. Kesin olarak inananlar iin yeryznde ayetler vardr. Kendi benliklerinizde de yle grmyor musunuz. (Zariyat, 20-21); Rabbim benim ilmimi arttr de. (Taha 114). 2. Saadetin bylesi bir yorumuna slm felsefesinin teekkl devrinde Kindde rastlyoruz. Risle f hudud al eya ver-rusimiha. Ayrca slm dncesinde mutluluun Saadet, mutsuzluun avaka akva olarak ele alnn ve nefsle psikolojik irtibatlandrlmas ve onun bil nefs ve bedenin bilgiye safla ve gvene ait zellik tamas hakknda; ATTAS, Naquib, Muhammed, Prolegomona to Metaphysics of Islam, Kuala Lumpur, 1995, s. 91-94; Encyclopedia of Islam, Saade maddesi, 8. cilt, s.657. 3. Geni deerlendirmeler iin baknz SARUHAN, Mfit Selim, slam Ahlak Felsefesinde Bilgi ve Hrriyet, Baslmam Doktora Tezi, Ankara 2000. 4. BN SN, ifa, lhyyat, s. 415. 5. BN SN, el-arat vet-Tenbihat, Nr. S. Dnya, Kahire 1957, IV. 279; ALTINTA, Hayrani, bn Sin Dncesinde Tasavvuf Kavram olarak Arif ve rfan, A.K.D.T.Y.K., Ankara 1990; Uluslararas bn Trk Harezm, Frb, Beyrut, bn Sin Sempozyumu Bildirileri. 6. BN SN, a.g.e., s. 376; yine benzer deerlendirmeler iin bkz: BADAD, Kitabl Muteber, c. 2, 3, 444 7. FRB, Tahsils Sade, s. 78; Isbat el Mfarakat, s. 8; Es-Siyasetl Medeniyye, s. 37. 8. BN SN, en Necat, s. 485; MAHD, Muhsin, Al Frbs Philosophy of Plato and Aristotle, edited by, Allan Bloom, Translated by, Muhsin Mahdi, N.Y. 1962, The Attainment of Happiness, s. I, 50. 9. HVNUSF, Resail, III, 185-186, 285; FRB, Tahsilus Sade, s. 78; Isbat el Mfrakat, s. 8; BN SN, ifa, lhiyat, s. 415; BN SN, el arat vet-Tenbihat, IV, s. 279. 10. FRB, Medinetl Fadla, s. 66; Fusul, 121-122; BN MSKEVEYH, el Hikmetl Halide, Cavidan- Hired, Ner. A. Bedev, Kahire 1952.

11. FRB, et-Tenbih ala Sebilis-Sade, s. 19, BN MSKEVEYH, el Fevzl Asgar, 60-65. 12. FRB, el Medinetl Fadla, s. 66-67. 13. Great Dialoques of Plato, N.Y. 1958, s. 288. 14. GAZZL, Mizanl Amel, 15-16. 15. FRB, Tahsils-Sade, s. 78. 16. ARSTOTLE, The Nichomachean Ethics, 1095 a (22-28)31 1095 b (22-28) 32; The Ethics of Aristotle, Penquin Classics, London 1961, s. 125. 17. FRB, Fusul, s. 133-134; BADAD, Kitabl Muteber, c. 2, s. 444. 18. ARSTO, lml ahlk ila Nikamahos, Ltfi es-Seyid, Kahire 1924, s. 120. 19. FRB, Tenbih ala Sebilis-Sade, s. 39; FRB, Medinetl Fadla, s. 66-67. Hikmet, adlet, iffet ve ecaat erdemleri bilgi ile ilgili olarak nasl ki, aklla mstefad akl derecesine ulalnca, faal akln irtibatna girilmi olunur, faal aklla birlikte en yce mutlulua erilir, hem doru bilginin hem de Saadetin kayna olursa, erdem ve mutluluk da birlikte geliir. FRB, Es-Siyasetil Medeniyye, Naar, nr. Beyrut 1965, s. 75; ayrca bkz. AYDIN, Mehmet, Frbnin Siyas Dncesinde Saadet Kavram, A...F.D. XXI. 303-452, Ankara 1984; ayrca benzer ifade ve deerlendirmeler iin bkz. GAZZL, hya, c. I, s. 12. 20. BN SN, Necat, s. 669-670. 21. A.g.e., s. 670. 22. KANT, Pratik Akln Eletirisi, (ev. Ionna Kuuradi), Ankara 1980, s. 135. 23. RANDALL, Felsefeye Giri, s. 214. 24. HVNUS-SF, Resail, III, 504-506; ayrca geni deerlendirmeler iin bkz. FARUK, smail Ragi, On the Ethics of the Brethren of Purity, Muslim World 50 (1960) s. 109-121-193-198; YAKIT, smail, hvn- Sf Felsefesinde Bilgi Problemi, stanbul 1985, s. 48; UYSAL, Enver, hvn- Sf Felsefesinde Tanr ve Alem, stanbul 1998, s. 52-56. 25. hvns-Sfya gre, Saadete giden yolda bilgi alandr sz konusu olan: Akl bilgi alan, tabi bilgi alan ve ilh bilgi alan. Bilginin insanda yeretmesi iin temiz bir ruh, erdemli bir benlik sahibi olmak gerekir. Grlyor ki, slm ahlk felsefesinde kimi kez bilgi, ahlkn ve onun ilke ve davranlarnn sebebi olurken, kimi kez de, ahlk, bilginin kayna olmaktadr. Ahlkn olgun bir ekilde yerettii bir kimse bilgiyi tahsil etmeye balar. Resail, III, 504-507. Ayrca bkz. FARUK, a.g.m., s. 114. 26. BN SN, er-Risletl Ariye, s. 39-41. 27. bn Sinnn ifadesiyle ktlk ilk planda ktlk olarak tasarlanmamtr. Ktlk, iyinin bulunmamas halidir. bn Sin ktnn hedeflenmediini belirtmek iin ilk kast ifadesini kullanr. Necat, s. 669-670. 28. MEVLN, Mesnevi, c.IV, b. 65-73. 29. a.g.e., c. I, b. 2612-2613. 30. Bakara 2/100. 31. Geni deerlendirmeler iin bkz. BAYRAKLI, Bayraktar, slm ve Bat Eitim Felsefelerinde Varoluuluk, Din Eitimi Ar. Derg., stanbul 1996, s. 3, s.47. 32. A.g.e., c. VI, b. 3182-3185. 33. A.g.e., c. IV, b. 3788-3789. 34. BN SN, Risle fs Sade, Mecmuat Resaili-eyh er Reis iinde, Haydarabat 1353 (1933), s. 2. 35. BN SN, a.g.e., s. 18. 36. a.g.e., s. 4. 37. HVNUS-SF, Resail, II, s. 59; III. 413; GAZZL, Mizanl Amel, s. 3-4, hya, II, s. 245, IV, s. 139202 Mikatl Envar, s. 10-12; BN MSKEVEYH, Tehzibl Ahlk, s. 100-102. 38. BN SN, ifa, lhyyat, s. 418-420; Risle fs Sade, s. 5; bn Rd de Saadeti, akl nefsin bilgi ve amel btnl erevesinde ele alr. Averroes on Good and Evil, Studia Islamica, MCMCXIII, (G.F.Hourani) XVI, s. 13-40. 39. GAZZL, hya, IV, s. 260-261. 40. GAZZL, Mizanl Amel, s. 3-4. 41. GAZZL, Mikat, s. 10-12, Frb de en yksek mutluluun lmnden sonra gerekleeceine inanr. Fusul, s. 161, Medine, s. 102, Kitabl Cem Beyne Reyeynel Hakimeyn, s. 35-37. 42. HVNUS-SF, Resail, I, 318; FARUK, a.g.m. 43. Aristo ve Gazzlnin ortak deerlendirmeleri iin bkz. ARSTO, Nikomakhosa Etik. 1097b, 16, GAZZL, Mizan, 15-16. 44. GAZZL, hya, IV, s. 159, 202. 45. GAZZL, el Mustasfa min lmil Usul, Beyrut 1335, I. c. s. 57. 46. GAZZL, el ktisad fl tikad, nr. .A.ubuku, H. Atay, Ankara 1962, el Mustafa, I, 48-49. 47. BN MSKEVEYH, Tehzib, s. 91-111, ayrca, FAHR Macit The Platonism of Miskeveyh and Its Implications for Ethics, Studia Islamica, G.P.Marsonnevve-Lorosepais, 1975, s. 39. 48. A.g.e., s. 75 vd. ARSTOTLES, Ethica Nicomachea, V, 9,6.

49. es-Sade vel sadn kaynaklar, muhtevas ve etkileri asndan deerlendirmeler iin bkz. KUTLUER, a.g.e., s. 74-75. 50. FRB, et-Tenbih ala Sebilis-Sade, s. 181. 51. BN SN, Fil Havf minel Mevt, Nr. Hasan Asi, Et Tefsirul Kuran iinde, s. 272, 282; lm Korkusundan Kurtulu Rislesi, ev. Hami Tura, stanbul 1959.