Trkiyede Adalete Eriim:

Gstergeler ve neriler
Yazar: Seda Kalem Berk

Trkiyede Adalete Eriim: Gstergeler ve neriler

Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler Vakf Demokratikleme Program

Bankalar Cad. Minerva Han No: 2 Kat: 3 Karaky 34420, stanbul Tel: +90 212 292 89 03 PBX Fax: +90 212 292 90 46 info@tesev.org.tr www.tesev.org.tr

Yazar: Seda Kalem Berk Yayma Hazrlayan: Koray zdil Dzelti: Elin Gen

Yapm: Myra Yayn Kimlii Tasarm: Rauf Ksemen Uygulama: Glderen Renber Erba Koordinasyon: Sibel Doan retim Koordinasyon: Nergis Korkmaz

Basm Yeri: mak Ofset Bask Adedi: 500

TESEV YAYINLARI

ISBN 978 -6055832-80-3 Copyright Haziran 2011 Bu yaynn tm haklar sakldr. Yaynn hibir blm Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler Vakfnn (TESEV) izni olmadan elektronik veya mekanik (fotokopi, kayt veya bilgi depolama, vb.) yollarla oaltlamaz. Bu yaynda belirtilen grlerin tm yazarlara aittir ve TESEVin kurumsal grleri ile ksmen veya tamamen rtmeyebilir.

TESEV bu raporun yaymlanmasna katklarndan tr sve Uluslararas Kalknma birlii Ajansna (Sida), Chrest Vakfna, Ak Toplum Vakfna ve TESEV Yksek Danma Kuruluna teekkr eder.

indekiler

SUNU, 5 NSZ, 7 GR, 9 KAVRAMSAL TARTIMALARIN IIINDA ADALETE ERM, 13 TRKYEDE ADALETE ERM: DURUM DEERLENDRMES, 25 Adli Yardm, 28 Adli Yardm ve Mlteciler, 37 Adli Yardm ve Dezavantajl Gruplar, 40 Adli Yardm ve Yoksulluk, 46 Bilgiye eriim, 50 Bilginin Yetersiz Dalm/Paylam, 51 Bilginin Kasten Gizlenmesi, 54 Hukuki Jargonun Anlalmazl, 55 Hukuk Dilinin Resmi Dil Olmas (Anadilde Hak Arama Sorunu), 56 Mahkemelerde Tercme, 56 Elektronik Dava Ama, 71 DEERLENDRME, 77 Yarg Reformu Stratejisinde Adalete Eriim Bal Altnda Ele Alnan Konular, 79 Dier Konular ve Eksikler, 81 SONU VE NERLER, 85 ZET: TEMEL TESPTLER VE NERLER, 93 EKLER, 99 KAYNAKA, 104 YAZAR HAKKINDA, 113

Kutular
FESTUS OKEY DAVASINDA MDAHLLK TALEPLERNN NEDEN KABUL EDLMEDNE LKN GR, 40 SEKS LERNN ADALETE ERM TEcRBELERNE LKN GR, 46 AYRIMcILIK GLGESNDE AZINLIKLAR VE ADALETE ERM, 73

Sunu
Turgut Tarhanl, stanbul Bilgi niversitesi Hukuk Fakltesi Dekan ve
nsan Haklar Hukuku Uygulama ve Aratrma Merkezi Mdr

Adalete eriim kavramnn kullanm, Trkiye hukuk literatrnde 2000li yllarda yaygnlk kazanmaya balad. Bunun, hukuk ve politikayla balantl birbirinden farkl nedenlerinin olduu sylenebilir. Bu dnem, Trkiyenin Avrupa Birliine tam ye olmak zere adaylnn kabul edildii bir dnemdir. Bu balamda gelitirilecek adalet politikalar erevesinde, byle bir olanan da gl bir biimde tannm olmas, demokratik bir toplumda, herkesin lkedeki adalet hizmetlerinden yaygn ve etkili bir ekilde yararlanmasnn salanmas amac nda nem tayacaktr. Konunun dier cephesi, daha hukuki bir alanda yer alr. Bu alana ilikin temel konular, anayasalarda, temel hak ve hrriyetlerin korunmas, hak arama hrriyeti, kanuni yarg yolu vb. balklar altnda dzenlenir. Bu balklar, geleneksel olarak, modern hukuklardaki yarglama hukuku (ya da usul hukuku) disiplininin inceleme alanna dahildir. Fakat geleneksel bir hukuk bakyla, yukarda aktardm kavramlara anayasalarda yer verilmi olsa bile, yarglama hukukunun teknik, ekli ve usule odakl baknn, bu konuya ilikin uygulamalarda her zaman daha n planda kaldn ileri srmek de mmkndr. nsan haklar hukukunda, zellikle 20. yzyln ikinci yarsndan sonraki gelimelerle, adil yarglanma hakk ve onunla balantl dier haklarn tannmas ve korunmas abalaryla, yarglama hukukunun geleneksel tanmnn ve uygulama erevesinin bir anlamda krld sylenebilir. nsan haklar hukuku balamnda, bir hakkn tannmas, korunmas, yerine getirilmesi ve geliiminin gzetilmesi asldr. Farkl ilevsel evreleri ifade eden bu ekseni, aslnda bir

kavramla aklamak mmkndr: glendirme (empowerment). Bu, elbette hak znesinin glendirilmesini ifade eden bir kavramdr. Dier bir deyile, bu durum, (gerek ya da tzel) bir hukuk kiisinin haklarnn hukuk sayesinde korunmasndaki mantn ifadesidir. Adalete eriim kavramnn byle bir glendirme anlay iinde temellendirilmesi, ayn zamanda, geleneksel usul hukukundan insan haklar hukukunun etkisi altndaki, yeniden tanmlanm bir yarglama hukukuna geiin de nemli hukuki, siyasi ve sosyal aralarndan birini oluturacaktr. Seda Kalem Berkin, Trkiyede Adalete Eriim: Gstergeler ve neriler balkl bu almas, yukarda temas ettiim o geliim ve yeniden tanmlanma ekseninin tm aamalarn kapsayabilecek bir etki deerlendirmesinin analizi olarak da grlebilir. Bu karakteriyle, Trkiyedeki hak arama hrriyetinin kullanlma evresi ve buna etki eden dier faktrler nda, sosyal bilimler merceinden bir analiz olduunu da syleyebilirim. te yandan bu alma, Trkiyede dnyaya gre daha ge balayan ve sadece hukukularn deil sosyal bilimcilerin de hukuku ilgilendiren alanlarda almaya balamasyla kendini gsteren bir deiim asndan da rnek bir katkdr. Yazarn, Trkiyedeki adalete eriim durumunu, Adli Yardm, Bilgiye Eriim, Mahkemelerde Tercme ve Elektronik Dava Ama balklarnn at kesitler zerinden incelemesi, bir anlamda, hak arama hrriyetinin bugnn Trkiyesinde ve bugnn sosyal, ekonomik ve teknolojik geliimini gz nnde tutan bir yaklamla irdelenmesidir. Bir baka ifadeyle, bu drt balk, bugn Trkiyede hak arama hrriyeti ve onunla balantl haklarn

znesi kabul edilecek kiilerin, bir hak znesi olarak, bu konumlarnn glendirilmesi balamnda hangi mekanizma ve aralarn tartlmas gerektiine iaret ediyor. alma, bu yanyla, adalet reformu ya da yarg

reformu olarak adlandrlan politika alannn, zellikle insan odakl olma karakterinin de vurguland, nemli yapsal unsurlarndan birinin incelenmesi olarak okunmaldr.

nsz
Etyen Mahupyan, TESEV Demokratikleme Program

Trkiye kendisini demokratik diye tanmlamay srdrrken, aslnda demokratik olmak iin uraan bir lke. Cumhuriyetin bir vesayet rejimi olarak yapsallatn yeni fark etmi ve bunu deitirebilecek farkl bir zihniyete doru yeni ynlenmi durumdayz. Demokrasi ile vesayet rejimi arasndaki en nemli fark ise, muhtemelen hukukun stnl kavramnda cisimleiyor. Bu kavram, btn devlet kurumlarnn ve bu arada yargnn da hukuka tabi olmasn ve insanln evrensel hak ve zgrlk birikimini dikkate almasn gerektiriyor. Oysa Trkiyede yarg, darbe anayasalarnn da verdii imtiyazl konum sayesinde kendisini hukukun tanmlaycs olarak grmekte Bu durum, demokrasiye ynelirken kritik admlardan birinin yarg reformu olacan ortaya koyuyor. Dolaysyla TESEVin son drt ylda en youn olarak aratrma rettii alanlardan biri yarg oldu. Mithat Sancar nclnde yrtlen almalarda, nce yarg ve savclarn, ardndan da toplumun yarg sistemine ve ilevlerine bakmamz salayan incelemeler yapld ve bunlar Mays 2009da kitaplatrlarak kamuoyuna tantld. Mart 2010da ise, Meryem Erdaln, farkl medya kurulularnn belirli dava srelerini haberletirme biimlerini ve yargya ynelik genel yaklamlarn ele alan bir almas kamuoyuna sunuldu. Bylece yarg sistemi etrafndaki alglama sorunlarn irdeleme frsat yaratld. Ancak, yarg sisteminin demokratiklemesi, bir reform siyasetinin hayata gemesini ve bu siyasetin toplumla paylalmasn gerektiriyor. Sz konusu reformun iki aya olduu sylenebilir: Biri, sistemin btn ve yargnn konumu asndan bamszlk, tarafszlk ve meruiyet meselelerinin yeniden ele alnarak uluslararas normlara kavuturulmasdr. Bu balamda yrtme ile yarg arasndaki ilikiler,

yargnn resmi ideoloji ile evrensel hukuk arasndaki yeri ve st yarg kurumlarnn nasl bir seim sistemine sahip olmas gerektii, balca sorun alanlar olarak beliriyor. Mays 2010da, Serap Yazcnn editrlnde yaymladmz Yargsal Dm: Trkiyede Anayasa Reformuna likin Deerlendirme ve neriler, balkl rapor, hkmetin yarg reformu projesinin de konusu olan bu meselelere demokratik evrensel kriterler asndan bakm ve reformun yn ve erevesine ilikin anlaml bir zemin oluturmutu. Yargnn, sisteme ilikin bir reform alan olmasnn yannda, vatandan adalet ihtiyacna cevap vermesi gereken bir mekanizma olarak da deiime ve yeni bir zihniyetle ele alnmaya ihtiya var. Seda Kalem Berk tarafndan hazrlanan elinizdeki bu raporda, vatandalarn yargdan temel talepleri arasnda olan adalete eriim konusu kamuoyu gndemine getirilmeye allyor. Raporun birinci ksmnda, adalete eriimin kavramsal arka plan tartlyor ve bu konu hakknda normatif bir ereve ve vatandalarn adalete eriimi iin bir kaynak oluturan uluslararas metinler inceleniyor. Raporun ikinci ksmnda, Trkiyedeki adalete eriim konusuyla ilgili mevcut durum u drt balkta ele alnyor: hukuki yardma eriim, bilgiye eriim, evirmenlik hizmetleri ve elektronik dava ama. Son ksmda ise, Adalet Bakanl tarafndan hazrlanm olan Yarg Reformu Stratejisinde adalete eriim balnn ele aln biimi eletirel bir bakla inceleniyor ve siyasa nerilerinde bulunuluyor. Bylece ada bir yarg reformunun iermesi gereken temel unsurlarn kapsanmasna vesile olmay ve kamuoyunun bilgilenme ve tartma ihtiyacna bir nebze de olsa cevap verebilmeyi umuyoruz.

Giri

Giri

Adalete eriim zerine yaplan almalarda iki hususun altn izmek nemli grnmektedir. lki, adalete eriim dediimiz zaman neyi anladmz belirlemek, ikincisi ise bu saptama dorultusunda yaplacak aratrmalar zerinden siyasa gelitirebilmektir. Trkiyede adalete eriim kavramsal olarak ge konuulmaya balanm bir alan olmakla beraber, son yllarda zellikle yargnn ileyiine ilikin olarak hayli nem kazanmtr. Bu nem artn, aratrmaclarn ve sivil toplumun konuya ynelik ilgisindeki ykseliin yan sra, hkmetlerin gelitirdikleri siyasalarda konunun daha detayl biimde ele alnmasnda da gzlemlemek mmkn. Adalete eriim etrafnda gelien kavramsal erevenin karmaklna ramen, Trkiyede konu zerine yaplan almalarda ve gelitirilen siyasalarda meseleye baz temel hususlar erevesinde yaklald grlmektedir. rnein, konuya ynelik artan ilgi, Trkiyede adalete eriimi ou zaman adli hizmetlere eriimle zdeletiren bir anlay olarak ortaya kmaktadr. Adalet Bakanlnn 2010-2014 dnemi iin hazrlad Stratejik Planda adalete eriim, toplumun tm kesimlerinin ihtiya duyduklar adalete kolaylkla ulaabilmesi ve haklarn etkili bir ekilde arayabilmesi iin devletin gerekli tm imknlar salamas ve bu imknlarn varln etkin bir ekilde tantmas olarak tanmlanmaktadr.1 Bu balamda, mahkeme1 Adalet Bakanl Stratejik Plan, 2010-2014, <http://www.adalet.gov.tr/stratejikplan/ AdaletBakanlStratejikPlan2010-2014.pdf>. Stratejik Plan, Adalet Bakanl tarafndan 5018 sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanunuyla getirilen ve kamu idarelerinin kendilerine tahsis edilen kt kaynaklar stratejik nceliklere gre datmalar, bu kaynaklarn kullanmnda hesap verilebilirlik ve saydamlk ilkeleri zerine kurulu

Trkiyede adalete eriim ge konuulmaya balanm bir kavram. Konuya, son zamanlarda, hkmetler, sivil toplum ve aratrmaclar artan bir ilgi gsterse de yeterince kapsaml ele alnmyor.
lerdeki uyumazlklarn makul srede zlmesi, taraflarn yapt yarglama masraflarnn kabul edilebilir dzeyde olmas, basit uyumazlklarn yarg nne getirilmeden etkin bir ekilde zlmesi, yarglama usullerinin basitletirilmesi, adli yardmn etkinletirilmesi gibi meseleler, adalete eriim erevesinde deerlendirilmektedir.2 Bu raporda, Trkiyenin adalete eriim asndan bulunduu nokta, hem uluslararas rnekler, hem de belli bal konularda ulusal dzlemdeki gelimeler erevesinde incelenecektir. Bu kapsamda, ncelikle adalete eriimin kavramsal erevesi izilmeye allacak, daha sonra kavramn Trkiyede belli bal alanlarda nasl tezahr ettiine baklacaktr. Raporda, adalete eriimin uluslararas literatrde ele alnd ekliyle Trkiyede nasl karlk bulduu incelenecek ve bu konu zellikle Adalet Bakanl tarafndan hazrlanan Yarg Reformu Stratejisinin3 balklar kapsamnda deerlendirilecektir. Avrupa Birlii (AB) yelik srecinin bir paras olarak Adalet Bakanl tarafndan hazrlanan Yarg Reformu Stratejisinin adalete eriim meselesi olarak

bir sistem benimsemeleri prensibi zerine gelitirilen yeni planlama anlay dorultusunda hazrlanmtr. 2 3 Adalet Bakanl Stratejik Plan, 2010-2014. Adalet Bakanl, 2009, Yarg Reformu Stratejisi, <http://www.sgb.adalet.gov.tr/yrs/Yargi%20 Reformu%20Stratejisi.pdf>. 11

ncelik tand konular, bu alanda gelitirilen siyasalarn ve atlan admlarn anlalmasna yarayacak bir ereve sunmaktadr. Bu kapsamda, raporun ilerleyen blmlerinde, Yarg Reformu Stratejisinde adalete eriim bal altnda deerlendirilen konularn uygulamadaki tezahrleri zerinden Trkiyede adalete eriime ilikin bir durum deerlendirmesi yaplacaktr. Raporun son blmnde ise, hem Yarg Reformu Stratejisinde ele alnan nceliklerin uygulamada ne lde gerekletirildii deerlendirilecek, hem de bu durum tespiti nda ve Stratejide ne karlan meselelerin tesinde adalete eriim bal altnda dnlmesi gereken dier konular erevesinde neler yaplabileceine ilikin neriler sunulacaktr. Bu erevede, ncelikle adalete eriimin hem bir kavram, hem bir toplumsal hareket, hem de siyasi bir felsefe olarak karmakl, bu mesele etrafnda gerekleen teorik tartmalara ve bu alanda gerekletirilen uluslararas/ulusal almalara atfla ortaya konulacaktr. Kavramsal arka plann sunulduu blmden sonra, Trkiyede adalete eriime dair durum deerlendirmesine geilecektir. Bu blmde, adalete eriim meseleleri, esasen Yarg Reformu Stratejisinde Adalete Eriimin Kolaylatrlmas ana bal altnda ele alnan konular zerinden deerlendirilecektir. Yarg Reformu Stratejisinde adalete eriim bal altnda ele alnan konular unlardr:4 1. Adli yardmn etkinletirilmesi; 2. Adli srelere ilikin bilgiye eriimin kolaylatrlmas; 3. Mahkemelerdeki tercme hizmetlerinin gelitirilmesi; 4. Elektronik ortamda dava ama almalarnn tamamlanmas;

Yarg Reformu Stratejisinin yan sra, gene Adalet Bakanl tarafndan 2010-2014 dnemi iin hazrlanan Stratejik Plan da, adalete eriim meselesini ele al ekli itibariyle zaman zaman deerlendirmeye dahil edilecektir.5 Bu ekilde, adalete eriimin grnen yzlerini, siyasi irade tarafndan getirilen dzenlemeler, gelitirilen siyasalar ve atlan admlar erevesinde deerlendirmek mmkn olacaktr. Bu drt balk altnda aktarlan bilgiler nda, raporun son blmnde nce ortaya konulan resme dair genel bir deerlendirme sunulacak, ardndan adalete eriimdeki temel meselelere ilikin baz nerilerde bulunulacaktr.

5 4 Burada drdnc srada yer alan balk, Yarg Reformu Stratejisinde nc srada yer almaktadr. Ancak ikinci balk ile belgedeki son balk olan mahkemelerdeki tercme hizmetlerimin gelitirilmesi bal, raporun btnl asndan arka arkaya ele alnmtr.

Bu belgede de Adalete eriim imknlarnn istenilen dzeyde olmamas, adalet sisteminin zayf ynlerinden biri olarak tanmlanm ve Adalete eriim imknlarnn artrlmasn ve etkin kullanmn salamak Adalet Bakanlnn stratejik amalarndan biri olarak ortaya konmutur: Adalet Bakanl Stratejik Plan, 2010-2014.

12

Kavramsal Tartmalarn Inda Adalete Eriim

Kavramsal Tartmalarn Inda Adalete Eriim

20. yzyln balar, hukuki ekilcilie kar balatlan mcadelelere sahne olmutur. Hukuki ekilcilik akm, hukuku kesin bir bilim olarak grme eilimi nedeniyle, yazl kurallarn doru anlalmasn ve uygulanmasn vurgular. Aydnlanmann bir rn olarak grlen bu eilime, hkimlerin karar alma srelerinde tarafsz ve eit davrandklar inanc elik eder. Bu nedenle hukuk, tarafsz, adil, eit kararlarn verildii ve bu kararlarn herkese ayn ekilde uyguland bir yap olarak hayal edilir. Ancak, hukuka ilikin olarak kurgulanan bu idealler, hukuki gerekilik hareketiyle6 ciddi ekilde sorgulanmaya balar. Bu akmn ekilci hukuk anlayna kar verdii mcadelenin temelinde yatan kayg, hukukun teoride vaat ettikleri ile pratikte baarabildikleri arasndaki uurumdur.7 ekilci yaklamlarn, zellikle liberal hukuk anlay balamnda hukukun toplumda var olan yapsal eitsizliklerin retimiyle ve devam ettirilmesiyle olan yakn ilgisini grmezden geldii iddia edilir. Hukuk, bu yaklamlarda, herkes iin adalet ve eitlik vaat eden bir kurum olarak kurgulanr. Hukuki gerekilik hareketi ise, hukukun sosyal bir olgu olduu dncesinden hareketle, kitaplardaki hukuk ile gerek hayattaki hukuk arasndaki fark ortaya koymann nemine iaret eder.8 Hukukun siyasetin ve ekonominin zerinde olduu fikrini reddeden hareket, tersine, hukuki karar alma srelerinin ve sonuta alnan kararlarn hkimlerin seimlerini yansttn iddia eder. Bu noktadan hareketle, iyi bir hukukunun herhangi bir davann her iki tarafn da karsndakini ikna edecek ekilde tartabilecei kabul edildii srece, hibir hukuki kararn kanlmaz olmadnn ve her kararn bir ekilde hukuk d faktrlerden etkilenerek alndnn da kabul edilmesi gerektiine inanlr.9 Hukuki gerekilik hareketi, bu nedenle hukukun kitaplarda vaat ettiklerinden ziyade, gerek yaamdaki yansmalarnn ve sonularnn anlalmas gerektiini vurgular. Hukuki gerekilik hareketi 1940lara doru hzn yitirmeye balasa da, zellikle 1960l yllarda benzer akmlarn ayn temelden yola kt gzlemlenebilir.10 Bu balamda, adalete

Hukuki gerekiliin bir bak as ya da okuldan ziyade bir hareket olarak deerlendirilmesi gerektii, zellikle iddia edilen bir husus olmutur. Bu iddiann gerisinde, hareketi oluturanlarn hayli farkl pozisyonlar temsil etmeleri yatar. Siyasi adan farkl durulara sahip hukuk profesrlerini bir araya getiren unsur, hareketin ncs kabul edilen Amerikal Yksek Mahkeme hkimi Oliver Wendell Holmesun hukuki prensiplerden ziyade hukuki pratiklere ynelik ilgisidir. Milavonavic 2003, An Introduction to the Sociology of Law, criminal Justice Press, Monsey, NY, s. 114; Friedrichs 2006, Law in Our Lives: An Introduction, Roxbury Publishing company, california, s. 100. Oliver Wendell Holmesun nl szleri hukukun varlksal nitelii mantk deil, deneyim olmutur tam da bu hususa iaret etmektedir. Holmes 1881, The Common Law, Little Brown, Boston.

8 9

Milavonavic 2003. Vago 2006, Law and Society, Prentice Hall, New Jersey.

10 Hukuki gerekilik hareketinin en belirgin takipisi 1970lerden sonra gelien Eletirel Hukuk almalar hareketidir. Bu hareketin takipileri hukuki gerekiler gibi hukukun ve hukuki karar almann deerlerden arndrlm olduu inancn reddederler. Marksist gelenekten de etkilenen hareket, bu anlamda hukuku hem toplumda var olan iktidar ilikilerinin bir yansmas hem de bu ilikilerin salamlatrlmasnn ve devam ettirilmesinin nemli bir arac olarak grr. Vago 2006, s. 67-69. Bu balamda, zellikle 1960lardan sonra hukukun gerek bir disiplin olarak gerekse bir anlamlar ve pratikler kmesi olarak siyaset gibi, ekonomi gibi dier alanlardan bamsz

15

eriim akm hukuki gerekiliin ekilcilie kar vermi olduu mcadelenin bir uzants olarak ortaya kar. Adalete eriim kavramnn zellikle 1960lardan sonra sklkla kullanlan bir kavram olmas bu nedenle tesadf deildir. Dnemin toplumsal ve siyasi alkantlar, ayn zamanda uyumazlklarn da eitlenmesine neden olmu ve bu balamda geleneksel adalet sisteminin mekanizmalar olan mahkemeler, yaplan bavurularn altndan kalkamaz hale gelmitir. zellikle ABDde gzlemlenen bu durum, hem mahkemelere intikal eden uyumazlk saysndaki artn, hem de hukuk eliyle zmlenmesi beklenen sorunlarn eitlenmesinin bir sonucu olarak deerlendirilmitir. Bir dier deyile, mahkemelerin i yk, mahkemeye giden dosya saysnn artmasnn yan sra, 1960larla zdeletirilen yeni kimlikler, yeni deer yarglar, yeni yaam tarzlar sonucunda uyumazlklarn farkllamas nedeniyle de artmtr.11 Bu bakmdan, adalete eriim akmnn ortaya knda zellikle yargnn ileyiine ilikin

Hukuki taleplerin oalmas ve hukuki meselelerin eitliliinin artmas sonucunda hukuk sisteminin beklentilere cevap verememesi, adalete eriim akmn ortaya karan toplumsal gelimelerden yalnzca biridir.
olamayacana ilikin grler, Hukuk ve Toplum almalar ad verilen hareketin temelini oluturmutur. Hareketin takipilerini birletiren ortak duru, hukukun yerinde incelenmesine verdikleri nemdir. Hareketin geliimine ilikin daha detayl bir deerlendirme iin bkz. Munger 1998, Mapping law and society, A. Sarat vd. (der.), Crossing Boundaries: Traditions and Transformations in Law and Society Research iinde, Northwestern University Press and American Bar Association, Evanston, s. 21-80. 1960lardan sonra hukuka farkl yaklamlarn Trke ksa bir deerlendirmesi iin bkz. Jahic, Galma ve Seda Kalem, 2009, Vatandan Gznden Mahkemeler: Katlm, Tutumlar ve Gven, S. Kalem, S. (der.), Adalet Gzet: Yarg Sistemi zerine Bir nceleme iinde, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul. 11 16 Kalem 2010, Contested meanings-Imagined Practices: Law at the Intersection of Mediation and Legal Profession; A Socio-Legal Study of the Juridical Field in Turkey, yaymlanmam doktora tezi, The New School.

aksaklklarn ve bu aksaklklarn hukuk sisteminin yararlanclarnda yaratt hayal krklklarnn rol oynadn sylemek mmkndr. Ancak, hukuki taleplerin oalmas ve hukuki meselelerin eitliliinin artmas sonucunda hukuk sisteminin beklentilere cevap verememesi, adalete eriim akmn ortaya karan toplumsal gelimelerden yalnzca biridir. Bu noktada klasik adalete eriim teorilerine dnmek, akmn geliimini ve prensiplerinin dnmn anlamak bakmndan nemlidir. Adalete eriim, hem bir kavram hem de bir akm olarak ortaya kt ilk dnemden itibaren farkllklar gstermi olsa da, klasik adalete eriim teorilerinin kavramn bugnk kullanmlar zerinde hl ciddi etkileri olduu gzlemlenebilir. Bu etkilerden ilki, adalete eriim ile sosyal devlet ilkesi arasnda kurulan ilikidir. Bu anlay, adalete eriimi, haklarn eit ve etkin bir ekilde datlmas ve kullanlmasyla birlikte tahayyl eder. Buna gre, hukuka adalete eriim perspektifinden yaklamak, sadece sistemin girdileri olan haklarn ve yetkilerin soyut bir ekilde ilan edilmesine deil, ayn zamanda sistemin ktlarna da odaklanmay gerektirir. Burada sistemin ktlarndan kast, bu haklarn datld vatandalarn bu haklardan etkin ekilde faydalanmasdr.12 Bu nedenle, haklarn herkes tarafndan ayn etkinlikte kullanlmamasnn gerisinde yatan sebepler, hukuk sisteminin kendi yetersizliklerinin tesinde aranmaktadr. Cappelletti ve Garth, yaklak otuz yl nce, adalete eriim ile sosyal devlet ilkesi arasndaki bu ilikiyi ABDdeki gelimeler nda dalga zerinden aklamlardr. Bu dalgalarn ilki, 1965 ylnda ABDde balatlan ve yoksullara hukuki hizmet gtren kurumlarn iyiletirilmesini ngren bir mahalle hukuk brosu program (neighborhood law firm program) iermektedir. Dier taraftan, ikinci dalga, hukuki temsili yoksullardan teye tam ve evreciler ya da tketiciler gibi farkl kar

12 Macdonald 2003, Access to Justice in 2003Scope, Scale, Ambitions, Foundation Paper, Law Society of Upper canada, < http://www. lsuc.on.ca/media/convjune03_access.pdf>.

gruplarna yaymtr. 1970lerdeki nc dalgada ise, hukuki temsil mekanizmalar hareketin iindeki merkezi yerini kaybetmi ve uyumazlk zme mekanizmalar genel olarak ilgi grmeye balamtr. Yine bu dnemde, mahkemelere ve adli ilemlere alternatif olabilecek, daha az resmi mekanizmalar gndeme gelmi ve bu alternatifler adalete eriim srecinin nemli unsurlar olarak deerlendirilmitir.13 Genel olarak sosyal devletlerde yoksullarn, tketicilerin ve benzer dezavantajl veya rgtsz gruplarn haklarnn yakn dnemlerde hzla oaldn, bu haklarn etkinliine ve uygulanabilirliine ilikin kayglarn ortaya ktn, mahkemelere ve dier uyumazlk idaresi14 mekanizmalarna eriimin artrlmas iin siyasi ve anayasal eitlik prensibinin uygulandn belirten yazarlar, bu nedenle ABDdeki gelimelerin dier sosyal devletlerde de kronolojik olarak bire bir ayn izgiyi takip etmesini beklemek mmkn olmasa da, dalga benzetmesini tanmlayan analizin tm sosyal devletlerin adalete eriimle ilikisini anlamlandrmakta faydal olacan iddia ederler.15

13 cappelletti 1981, Access to Justice and the Welfare State, European University Institute, Florence. 14 Uyumazlk idaresi kavramnn orijinali dispute processingdir. Burada ngilizce processing kelimesinin Trke karl olarak idare kelimesini kullanmak, yazarn eviri giriimden teye gitmemektedir. Ancak burada alt izilmesi gereken nemli bir husus, Trke literatre de uyumazlk zm olarak yerleen dispute resolution kavram yerine uyumazlklarn zmnden ziyade idare edilmesini veya ynetilmesini ngren processing kavramnn kullanlmasdr. Bu balamda yabanc literatrde idare kavramna tekabl edebilecek processing veya management gibi farkl kavramlarn yan sra, dorudan uyumazlklarn ktlarna odaklanan outcome (netice/kt) kavramna da rastlanmaktadr. Srasyla bkz. cartwright, Bliss, Marc Galanter ve Robert Kidder 1974, Introduction: Litigation and Dispute Processing, Law & Society Review, 9(1), s. 5-7; Merry 1979, Going to court: Strategies of Dispute Management in an American Urban Neighborhood, Law & Society Review, 13(4), s. 891-925; Abel 1974, A comparative Theory of Dispute Institutions in Society, Law & Society Review, 8(1). s. 217-347. 15 cappelletti 1981.

Bu erevede, 1999 ylnda Finlandiyann Tampere ehrinde gerekletirilen Avrupa Konseyi toplants, adalete eriim kavramnn akademik bir alma alan olmann tesinde bir sosyal politika olarak da ye devletler arasnda tartlmaya balanmas balamnda bir dnemeci temsil eder. Aslnda bu tarihten nce ABD dnda bu alanda atlan belki de en nemli adm, Lord Woolfun 1996 ylnda ngiltere ve Galler iin hazrlad Adalete Eriim Nihai Raporudur (Access to Justice Final Report). Hukuk usulndeki ihtiyalara dikkat eken bu rapor, getirdii neriler bakmndan, ngiltere ve Galler hukukunun son asrdaki en nemli hukuk reformu olarak kabul edilmitir. Rapor, ngiltere ve Galler iin her ne kadar tarihi bir neme sahipse de, uluslararas dzeydeki etkisi snrl olduu iin, Tampere toplantsnda alnan kararlar dneme olarak deerlendirilmitir.16 zellikle Kta Avrupas devletleri, Anglo-Sakson dnyasndaki adalete eriim almalarn ve siyasalarn geriden takip ettiinden, Avrupa Konseyi, Avrupada Adalete Daha yi Eriim (Better Access to Justice in Europe) balyla dzenledii sz konusu toplantnn final raporunda, ye devletlerin adli ve idari sistemleri arasndaki uyumsuzluktan ya da bu sistemlerin karmaklndan dolay, bireylerin ve iletmelerin haklarn kullanmalarnn engellenemeyecei veya haklarnn kullanm konusunda cesaretlerinin krlamayacana iaret eder.17 Bu noktadan hareketle Konsey, adalete eriimin salanmas iin bilgilendirme kampanyas balatlmasn ve ye devletlerin adli sistemleri arasndaki ibirliine iaret eden kullanc klavuzlarnn datlmasn ngrr. Konsey ayn zamanda, snr tesi anlamazlklarda adli yardm, ok dilli formlarn kullanmna ilikin asgari standartlarn oluturulmas ve alterna-

16 Access to Justice Final Report 1996. By the Right Honorable the Lord Woolf; master of the Rolls, Final Report to the Lord chancellor on the civil justice system in England and Wales, <http://www.dca.gov.uk/civil/final/index.htm>. 17 Avrupa Konseyi Tampere Toplants Sonular 1999. [Tampere European council 15 and 16 October 1999 Presidency conclusions], <http:// www.europarl.europa.eu/summits/tam_en. htm>.

17

Adalete eriim ile sosyal devlet ilkesi arasndaki ilikiyi salt resmi hukuk mekanizmalarnn yetersizlii zerinden anlamamak gerekir; nk bu iliki kiilerin toplumsal kaynaklara eriiminde eitsizlie neden olan tm yapsal ve tarihsel engelleri de ima eder.
tif uyumazlk zme mekanizmalarnn gelitirilmesi konularnda da nerilerde bulunur.18 Bu gelimelerde, adalete eriim ile sosyal devlet ilkesi arasnda kurulan ilikinin, salt resmi hukuk mekanizmalarnn yetersizlii zerinden deil, kiilerin toplumsal kaynaklara eriiminde eitsizlie neden olan tm yapsal ve tarihsel engelleri ortadan kaldrma gerei zerinden tahayyl edildiini gzlemlemek mmkndr. Bu nedenledir ki, adalete eriim ile devletin ykmllkleri arasnda kurulan bu ilikinin bir baka boyutunu da insan haklar erevesi oluturmaktadr. rnein, adalete eriimin en nemli unsurlarndan biri olarak grlen hukuki glenme (legal empowerment) kapsamnda ne kan konulardan biri olan hukuki tannma (legal recognition) konusu, ayn zamanda insan haklar kuram ve pratii erevesinde de nemli bir rol oynamaktadr. nsan Haklar Evrensel Beyannamesinin elli yl akn bir sre nce 6. Maddesinde ilan ettii herkesin her yerde hukuk nnde insan olarak kabul grme hakkna sahip olduu prensibi, tam da bu hususa ilikindir.19 Bu erevede, insanlarn hukuk nnde tannmalar, hukuki bir kimlie sahip olmalarnn salanmas, sadece devletin vatandalarna kar bir ykmll olarak deil, bir insan haklar meselesi olarak da adalete eriimle ilikilendirilmitir. rnein kimliksizlik sorunu, sadece bir hukuki gsz-

lk sorunu olarak grlmemekte, adalete eriimin engellenmesi balamnda bir insan haklar sorunu olarak dnlmektedir.20 Dier yandan, insan haklar ihlallerine kar uygun ve etkin ikyet mekanizmalar olarak hizmet veren adli yollara eriim hakk da, uluslararas insan haklar hukuku erevesinde tanmlanm ve standartlar belirlenmi bir haktr. Bu anlamda, bu yollara bavuruyu engelleyebilecek tm idari, sosyal, ekonomik ve kltrel engelleri ortadan kaldrmak, hatta bu mekanizmalara eriimi kolaylatracak bir kurumsal altyap oluturmak, devletlerin ykmll olarak tanmlanmaktadr.21 Adalete eriimin devletin ykmllkleri erevesinde bu kapsamda da haklarn eit ve etkin kullanm balamnda deerlendirilmesi, hi kukusuz kavramn hukuk sisteminin ileyiindeki aksaklklar zerinden anlamlandrlmasnn nemini azaltmamaktadr. Bilakis, klasik adalete eriim teorilerinin, bu ikisi arasndaki ilikiye verdikleri nem nedeniyle adaletin srekli olarak hukuk zerinden tahayyl edilmesine yol atklar iddia edilmektedir.22 Bir dier deyile, klasik yaklamlarda adalete eriim akm erevesinde sz geen adaletin, hukuk ve hukuk sistemi zerinden dnlen bir adalet anlay olduu ne srlmektedir. Dolaysyla, adalete eriim bir taraftan devletin vatandalarna kar ykmllklerini eit ve tarafsz biimde yerine getirmesini ngrrken, dier taraftan hukukun ancak herkese koruma ve frsat

20 BM Kalknma Program 2008a, Making the Law Work for Everyone, Report of the commission on Legal Empowerment of the Poor Volume I, <http://www.undp.org/publications/Making_ the_Law_Work_for_Everyone%20(final%20rpt). pdf>. 21 Amerika lkeleri nsan Haklar Komisyonu 2007 [Inter-American commission on Human Rights (IAcHR)], Access to Justice as a Guarantee of Economic, Social and cultural Rights. A Review of the Standards Adopted by the Inter-American System of Human Rights, OEA/Ser.L/V/II.129, <http://www.unhcr.org/refworld/ docid/477e3d062.html>. 22 Sandefur 2009, Access to Justice: classical Approaches and New Directions, ed. R. Sandefur, Access to Justice. Sociology of Crime, Law and Deviance iinde, cilt 12.

18 Avrupa Konseyi Tampere Toplants Sonular 1999. 19 BM Kalknma Program 2008b, [United Nations Development Programme (UNDP)], Making the Law Work for Everyone, Report of the commission on Legal Empowerment of the Poor Volume II Working Group Reports, <http://www. unrol.org/doc.aspx?n=making_the_law_work_ II.pdf>.

18

eitlii saladna ve adil ve tarafsz bir sreci garantilediine23 inanlrsa adaletin temelini oluturabilecei inancndan yola karak, adaleti hukuk zerinden tanmlama eilimi gstermektedir.24 Bu ekilde adli yardm, adil yarglanma hakk, hukuki ihtiyalar, adli masraflar ve sreler gibi konular, sklkla adalete eriim meseleleri olarak gndeme getirilmitir. Adaleti hukuk zerinden, dolaysyla adalete eriimi hukuk sisteminin ileyii zerinden deerlendirmek, belki de klasik teorilerin gnmz yaklamlar zerindeki en belirgin etkisidir. Bu balamda, adalete eriimin sklkla adli hizmetlerin kalitesi ve eriilebilirlii zerinden dnldn gzlemlemek mmkndr.25 Adli mekanizmalarn sadece yararlanclar iin eriilebilir ve kullanlabilir olmasnn yan sra, adli hizmetlerin kalitesinin de kullanclarn memnuniyetini salayacak kadar yksek olmas gerektii ne srlmektedir. Bu noktada, adli masraflar, ilemlerin sresi ve hz, sre boyunca kullanlan dil ve kararlarn uygulanabilirlii, sistemin ileyiine ilikin deerlendirmelerde ne kan meseleler olmutur.

23 Klasik teorilerin gnmz yaklamlar ve almalar zerindeki etkisini burada gzlemlemek mmkndr. BM Kalknma Programna bal grev yapan Yoksullarn Hukuki Glendirilmesi Komisyonunun (commission on Legal Empowerment of the Poor) 2008 ylnda yaymlad Making the Law Work for Everyone isimli raporda tam da hukukun toplumun farkl kesimlerine eriilebilirlik ve haklarn kullanm anlamnda eit davranmamas durumunda, adalete eriimin gereklemesinin mmkn olamayaca vurgulanmaktadr. BM Kalknma Program 2008a, s. 61. 24 rnein sosyal haklar alannda adalete eriimi etkileyebilecek meselelerin banda kiilerin mahkemelere eriimindeki ekonomik veya maddi engellerin geldii iddia edilmektedir. Bu erevede, devlet bu engelleri ortadan kaldrmak ve kiilerin mahkemede haklarn etkin bir ekilde kullanmalarn salamakla ykml kabul edilmektedir. 25 Avrupa Adaletin Etkinlii Komisyonu [European commission for the Efficiency of Justice (cEPEJ)], Access to Justice in Europe, cEPEJ Studies No: 9, <https://wcd.coe.int/wcd/com.instranet. InstraServlet?command=com.instranet.cmdBlo bGet&InstranetImage=1702042&SecMode=1&D ocId=1657228&Usage=2>.

Adli yardm, tm bu konular arasnda, gerek klasik yaklamlar gerekse gnmz adalete eriim almalar erevesinde en nemli meselelerden biri olmutur.26 rnein, BM Uyuturucu ve Su Ofisinin (United Nations Office on Drugs and Crime UNODC), adalete eriim bal altnda zellikle hukuki savunma ve destek konularn ele ald raporu, adalete eriim balamnda bu hizmetlerin eriilebilirliinin ve kalitesinin ne derece nemli olduunu gzler nne sermitir. Avrupa Konseyi de, ye devletler arasnda adli yardma ilikin asgari standartlarn oluturulmas konusunda tavsiyelerde bulunmu; ayrca Avrupa Komisyonuyla beraber, 11 Avrupa dilinde ve 44 Avrupa devletinde adli yardma ilikin pratik bilgiler sunan adli yardm bilgilendirme ktlar gelitirilmesine karar vermitir.27 Baz aratrmaclarn, adalete eriim akmnn ortaya knda yoksullarn avukatlk hizmetlerine eriimlerinin salanmas fikrinin yattn ne srmeleri de, adli yardm meselesinin akm ierisindeki hayati rolne iaret etmektedir. rnein, adalete eriim almalarnn nemli isimlerinden biri olan Deborah L. Rhode, Access to Justice [Adalete Eriim] isimli kitabnda, Amerikan adalet sisteminin en nemli hukuki prensiplerinden biri olan hukuk nnde eitlik ilkesinin, ayn zamanda sistemin pratikte ileyiindeki aksaklklardan dolay en sk ihlal edilen ilke olduu tespitinden yola kar.28 Bu balamda, demokratik srelerin meruiyeti iin bir art olarak grlen bu ilkenin, hukukun gndelik hayattaki eitsiz ve tarafl uygulamalar

26 Avrupa Adaletin Etkinlii Komisyonu 2008, European Judicial Systems, Edition 2008 (2006 verileri): Efficiency and Quality of Justice, cEPEJ Studies No: 11, <http://www.coe.int/t/dghl/ cooperation/cepej/evaluation/default_en.asp>. 27 Bu ktlarn tantm, 2004 ylnda Brkselde gerekletirilen Bireyler iin Adalete Daha yi Eriime Doru balkl konferansta yaplmtr. Kiilere kendi lkelerindeki adli yardm sistemi konusunda kolay anlaabilecek pratik bilgiler sunmak amacnda olan bu ktlar, ye devletlere gnderilen ve bu lkelerdeki adli yardm sistemine ilikin sorular ieren bir ankete resmi kurumlar tarafndan verilen cevaplar nda hazrlanmtr. 28 Rhode 2004, Access to Justice, Oxford University Press, NY. 19

neticesinde yara aldn ve bunun da en nemli gstergelerinden birinin insanlarn zellikle hukuk yarglamas srecinde hukuki destee (legal assistance) eriim konusunda yaadklar glkler olduunu iddia eder.29 Rhode, ayn zamanda kresel olarak hukukun giderek daha fazla alan kontrol etme eilimi gsterdiini ve bu durumla balantl olarak hukuki hizmetlere etkin, kolay ve hzl eriimin neminin gitgide arttn ne srer. Rhodeun bu tezi, Lawrence M. Friedmann gelitirdii topyekn adalet (total justice) teziyle de balantldr. Friedman, hukukun toplumsal hayatn daha fazla alann kontrol etmeye balamasyla beraber, toplumlarda genel bir adalet beklentisinin ortaya ktn iddia eder. Bu genel adalet beklentisi, zararlarn hukuk eliyle tazmin edilmesine ilikin beklentilerle birletii zaman, ortaya bir topyekn adalet talebinin ktn syler.30

koullarnn salanmasnn, adalete eriim kapsamnda en az adli yardm hizmetine eriim kadar nem tad iddia edilmitir.31 Buradaki temel dnce, kendisine kar yaplan sulamann doasndan ve sebebinden haberdar edilmesi gereken kiinin avukat deil, sulanan kiinin kendisi olduudur; bu anlamda da, savunmann baarl olmamas durumunda sonularna katlanacak kiinin kendisi olmasndan dolay, savunma hakknn dorudan sulanan kiinin kendisine tannd ileri srlmtr.32 Bu tartmalarda ne kan husus, savunma hakknn ve dolaysyla adalete eriimin, ekonomik zorluklar, hukuk sisteminin karmakl ve caydrcl, hukuk dilinin anlalmazl, adli srecin ileyiine ilikin bilgi eksiklii ve/veya kiilerin adliyelere bulunduklar yer itibariyle ulaamamalar gibi nedenlerle engellenmemesi gerektiidir. Bu erevede, klasik adalete eriim yaklamlarnn sosyal devlet prensiplerine ve adaletin hukukla arasndaki neredeyse organik baa verdikleri nemin, gnmz tartmalarnda da hl belirleyici rol oynad grlmektedir.33
31 Owen, charles L., Ronald W. Staudt ve Edward B. Pedwell 2002, Access to Justice: Meeting the Needs of Self-Represented Litigants, Pearson custom Publishing, Boston. rnein Deborah L. Rhode, son eyrek yzylda ABDde kendi kendilerini temsil eden insan saysnda art olmasna ramen, bu kiiler iin temsil srecini kolaylatracak mekanizmalarn (bilgilendirici formlar, etkileimli bilgisayar programlar vb.) geliimine ve yaygnlamasna esas kstek olanlarn, avukatsz hukuka eriim fikrine direnen avukatlar olduklarn iddia eder. Rhode 2004, s. 14. 32 Trnak ierisindeki alntlarn ilki, ABD Anayasasnn ceza yarglamasna ilikin haklar dzenleyen Altnc Dzenlemesindendir. kinci alnt ise, kendi kendini temsil hakknn Dzenlemede aka belirtilmemi olsa da genel yaps ierisinde ima edildiini, bu nedenle de bu hakkn kiilere tanndn ileri sren bir yorumdur. Owen vd., 2002, s. 15. 33 Bkz. BM Kalknma Program 2004; Rubinson 2004-2005, A Theory of Access to Justice, The Journal of the Legal Profession, The University of Alabama School of Law, cilt 29; BM Kalknma Program 2008a. Adalete eriim akmnn sosyal devlet prensibiyle olan ilikisinin Trke deerlendirmesi iin bkz. zbek 2006, Sosyal Devletin Gerei: Adalete Eriim, Legal Medeni Usul, cra ve flas Hukuku Dergisi (MHDER) 2006/2, s. 907-927. Makaleye ayn zamanda http://www.turkhukuksitesi.com/makale_804. htm adresinden de eriilebilir.

Adli yardm faaliyetlerinin etkin bir ekilde ilemesini adalete eriimin bir gerei olarak deerlendirmek, hukuk nnde eitlik prensibinin bir uzantsdr.
Adalete eriim akmnn ortaya kt liberal demokratik balamlar gz nnde bulundurulduunda, adli yardm faaliyetlerinin etkin bir ekilde ilemesini adalete eriimin bir gerei olarak deerlendirmenin, hukuk nnde eitlik prensibinin bir uzants olduunu grmek mmkndr. Hal byle olunca, bu eitlik prensibinin ve beraberinde adil yarglanma ilkesinin, adli yardm hizmetlerine etkin ve kolay eriimin salanmasnn yan sra baka yollarla da garanti altna alnmas, adalete eriime daha btnsel yaklamak adna nem tekil etmektedir. Szgelimi, mahkeme nnde kendi kendilerini temsil etmeyi seen ya da buna zorlanan kiilerin de adil yarglanma

29 Rhode bu erevede, baz hukuk yarglamalarnda boanma gibi acil olarak grlmeyen durumlarda, yoksul kiilerin bir avukatn yardmndan faydalanmak iin 2 yldan daha uzun sreler beklemek durumunda kaldklarn belirtir. Rhode 2004, s. 13. 20 30 Friedman 1985, Total Justice, Russell Sage Foundation, New York.

Dier taraftan, gnmz adalete eriim yaklamlarnn klasik yaklamlarn tesine getiini, bylelikle adalete eriim kavramnn ieriini genilettiini de gz ard etmemek gerekir. Adli yardm, adli srecin masraflar, sresi ve hz, mahkemelerde kullanlan dilin anlalabilirlii, alternatif uyumazlk zmleri gibi konular,34 gnmzde adalete eriim akmn tanmlayan temel meseleler olarak alglanmakta ve gelitirilen siyasalar ou zaman bu meselelerden hareket etmektedir. rnein, Avrupa Adaletin Etkinlii Komisyonu (European Commission for the Efficiency of Justice CEPEJ), adalete eriimi adli hizmetlerin eriilebilirliini ve etkinliini etkileyen tm hukuki ve organizasyonel etmenler olarak tanmladktan sonra, etkinliin ilk unsurunu masraflar, ikinci unsurunu ise fayda olarak belirler. Devamnda ise adalete eriimin sosyal etkinlii bal altnda, ye devletlerin ve mahkemelerin adli srecin gerek masraflar, gerek sre, gerek ileyi, gerekse anlalabilirlik bakmndan adalete eriimi sekteye uratmamas adna zerlerine den sorumluluklar detayl ekilde aklar.35 Benzer ekilde, Amerika lkeleri nsan Haklar Komisyonu (Inter-American Commission on Human Rights IACHR), hazrlad raporda adalete eriimi drt temel mesele zerinden ele alr: mahkemelere eriimi salamak iin ekonomik engelleri kaldrma zorunluluu; sosyal haklar ilgilendiren idari ilemlerde adil yarglanma hakk; sosyal haklar ilgilendiren adli ilemlerde adil yarglanma hakk; bireysel ve kolektif sosyal haklarn etkin hukuki korunmas. Bu ekilde, sosyal haklar alannda
34 Alternatif Uyumazlk zm fikri, temelde yarg kurumlarnn ve dier uyumazlk zm mekanizmalarnn eriilebilirliini artrmak zerine gelien belirli bir siyasi felsefenin sonucu olarak dnlmektedir. Toplumlarn uyumazlklar zmek iin kullandklar ok eitli yntemler her zaman var olmutur. Bu nedenle, hareketin yenilii bu alternatifleri ortaya karmaktan ziyade, bu alternatiflerin hukuk sistemiyle olan ilikisini gelitirmek ve insanlarn bu mekanizmalara ynelmesinin gerisinde adalete eriimde yaadklar skntlar ortadan kaldrmay hedefleyen yeni bir siyasi felsefenin yattn gstermek olmutur. (zbek 2009, Alternatif Uyumazlk zm, Yetkin Yaynlar, Ankara). 35 Avrupa Adaletin Etkinlii Komisyonu, Access to Justice in Europe.

Adli yardm, adli srecin masraflar, sresi ve hz, mahkemelerde kullanlan dilin anlalabilirlii, alternatif uyumazlk zmleri gibi konular, gnmzde adalete eriim akmn tanmlayan temel meseleler olarak alglanmaktadr.
adalete eriimi engelleyen ilk meselenin, mahkemelere eit ve etkin ekilde eriimi engelleyen ekonomik veya maddi skntlar olduu iddia edilir.36 Ancak, gnmz almalarnn belki de en ayrt edici zellii, halkn kendi yaamnda hukuku nasl algladna ve hukuk sistemiyle ne gibi deneyimler yaadna dair artan ilgidir.37 Bu ilgi kimi zaman adalete eriimi bir prensip meselesi olmann tesinde toplumda az bulunur bir mal olarak grmeyi de ierir. Bu bak asnda, kaynaklarn kstl olmasndan tr devlet mdahalesi ngrlmekte, bu nedenle de adalete eriim konusunda nceliklerin belirlenmesinin nemi vurgulanmaktadr. Talep odakl veya glendirme perspektifi olarak adlandrlan bu yaklamda, halkn hukuki ihtiyalar, kaynaklarn nasl datlaca-

36 Amerika lkeleri nsan Haklar Komisyonu 2007. 37 Sandefur 2009. Bu ilgi zaman zaman halkn hukukla olan ilikisinin ve dolaysyla hukuktan beklentilerinin artm olmasna da balanmaktadr: Friedman, 1985. Halkn hukuki ihtiyalarn ve taleplerini anlamaya ynelik almalar iin bkz. Genn 1999, Paths to Justice: What People Do and Think About Going to Law, Hart Publishing, Oregon; Priorities for the Justice System: Responding to the Most Urgent Legal Problems of Individuals. Tisco Working Paper Series On civil Law And conflict Resolution Systems. No. 001/2008, 5 ubat 2008; National center for State courts (NcSc) 1999, How the Public Views the State courts, National conference On Public Trust and confidence in the Justice System isimli konferansta sunulan ulusal anket, Washington, Dc, 14 Mays 1999; Zemans 1991, In the Eye of the Beholder: The Relationship between the Public and the courts, The Justice System Journal, cilt 15, Say 2.; Merry, Sally Engle ve Susan S. Silbey 1983, What do Plaintiffs Want? Reexamining the concept of Dispute, Law and Society Association Yllk Toplants, Denver, colorado; Singer, Lawrence ve Suzanne cooper, 2008, Inform, Persuade and Remind: An Evaluation of a Project to Improve Public confidence in the criminal Justice System, Ministry of Justice Research Series 15/08., UK.; Oregon State courts User Survey, Oregon Supreme court/Oregon State Bar Task Force On Access To State courts For Persons With Disabilities.

21

Adalete eriime talep odakl veya glendirme perspektifiyle bakan yaklamlarda kaynaklarn kstl olmasndan tr devlet mdahalesi ngrlmekte ve adalete eriim konusunda nceliklerin belirlenmesinin nemi vurgulanmaktadr.
na ilikin kararlarn alnmasnda yol gsterici olacak kriterlerin banda gelmektedir.38 Bu yaklamlarn temel tezi, adalete eriim adna yaplan iyiletirmelerin ou zaman hukuk sistemi erevesinde dnld, bu nedenle de sistemin kullanclarnn ihtiyalarn karlama noktasnda uygun ya da yeterli olup olmadklarnn nemsenmediidir. Yani, sistemde yaplan iyiletirmelerin, kullanclarn hukuki ihtiyalarn karlamaya ne derece hizmet edecei zerinde durulmamaktadr. Yararlanclarnn gznden hukuka bakmak, aslnda 1970lerde yapsalcla kar her alanda balatlan genel mcadelenin bir uzants olarak da dnlebilir. Dneme damgasn vuran ruh halinin belki de en iyi tezahr, yapsal ve kurumsal aratrmalar konusundaki genel tatminsizliktir. Hukuk ve toplum aratrmaclar iin bu tatminsizlik, hukukun kurumsal dzlemde incelenmesine kar gelitirilen bir muhalefet anlamna geliyordu. Bu nedenle bu alandaki almalar, nce hukukun yapsal analizlerinden hukukun bir ideoloji olarak nasl varlk bulduuna doru ynelmi; daha yakn zamanlarda ise hukukun bilincin ve deneyimin bir unsuru olarak nasl dnlebileceine odaklanmtr.39 Hukukun kullanclar tarafndan nasl anlaldn, nasl anlamlandrldn anlamaya ynelik artan bu ilgi, adalete eriim akm erevesinde de zellikle insanlarn hukuki problemlerini ve ihtiyalarn tespit etmek anlamnda nemli grlmektedir. Ayn zamanda, hukuk sisteminin daha hesap verebilir duruma getirilmesine dair taleplerin de artt ve bu durumda sisteme yaplan yatrmlarn denetlenmesinin gitgide nem kazand ne srlmektedir.40

Bu denetlemeler, sistemin kullanclarnn taleplerinin ve ihtiyalarnn bu yatrmlar dahilinde ne derece dikkate alndn da ortaya karacaktr. Dier taraftan, adalete eriimi yararlanclarn grleri ve beklentileri zerinden dnmek, bu denetlemelerin yaplmasna ilikin kurallarn ve kriterlerin belirlenmesi meselesini bir dier deyile adalete eriimin nasl llecei meselesini de gndeme getirecektir. Bu kapsamda yaplan almalarda, zellikle mahkemelerin halka sunduu hizmetin kalitesini ve bu hizmetin halkn beklentilerini/ihtiyalarn ne derece karlayabildiini tespit etmeye ynelik performans kriterleri gelitirmenin ve bunlar zerinden dzenli lmler yapmann nemine iaret edilir.41 u ana kadar yaplan deerlendirmeler ve literatre genel bir bak, adalete eriimin tam olarak ne anlama geldii veya hangi alanlar kapsad konusunda ortak bir yanta ulalamadn gstermektedir. Bu noktada asl nemli olan, belki de kavramn karmaklnn ortaya km olmasdr: Adalete eriim, zaman zaman bir sosyal politika olarak ele alnmaktayken, zaman zaman bir akademik alma alan olarak deerlendirilmekte; bazen bir toplumsal hareket olarak ortaya karken, bazen de siyasi ve hukuki bir mcadele alan olarak grlebilmektedir.42 Bu durum, baz almalarda adalete eriim meselelerinin

38 Priorities for the Justice System, 5 ubat 2008. 39 Seron, carroll ve Frank Munger 1996, Law and inequality: Race, gender... and, of course, class, Annual Review of Sociology, cilt 22, s. 187. 40 Priorities for the Justice System, 5 ubat 2008.

41 Bkz. How to Assess Quality in the courts: Quality benchmarks for Adjudication are a means for the improvement of the activity of the courts, The Quality Project of the courts in the Jurisdiction of the court of Appeal of Rovaniemi, Finlandiya, <http://www.courtexcellence.com/ pdf/qualitybenchmarksfinland.pdf>; Barendrecht vd. 2006, How to Measure the Price and Quality of Access to Justice?, <http://papers.ssrn.com/ sol3/papers.cfm?abstract_id=949209>; Measuring the costs and Quality of Paths to Justice: contours of a Methodology,Tisco Working Paper Series on civil Law and conflict Resolution Systems. No. 004/2008. Month 06, 2008, Version: 1.0.; Quality in the Legal Services Industry: A Scoping Study, Austos 2005, Department for constitutional Affairs, Birleik Krallk; Methodological challenges in Measuring cost and Quality of Access to Justice, Tisco Working Paper Series On civil Law And conflict Resolution Systems. No. 004/2008. Month 06, 2008, Version: 1.0. 42 Sandefur 2009.

22

yllar ierisinde deiiklik gstermesi zerinden aklanmtr. Raporun banda, 1960larn toplumsal alkantlar sonucunda kiiler arasndaki uyumazlklarn hem eitlendiine hem de sayca arttna, mahkemelerin bu uyumazlklarla baa kmakta zorlanmaya baladklarna deinmitik. lerleyen dnemlerde de, toplumsal yaamlarn gitgide karmaklamas, nfuslarn gitgide heterojenlemesi, kresellemenin etkileri ve/veya insan ilikilerindeki deiimler nedeniyle kiiler arasndaki uyumazlklarda dnmler olduu, bu uyumazlklar iin her zaman resmi zm mekanizmalarna bavurulmad, veya bavurulduu zamanlarda bu mekanizmalarn etkin ekilde ilemeyebildii gzlenmitir. 43 Ayrca, hukukun gitgide daha fazla alan kontrol etmeye balamasndan, gndelik hayatn gitgide hukukilemesinden de bahsedilmektedir.44 Bu nedenle, hukuk sisteminin artan talepleri karlayamamasndan, hatta devletin tm hukuki taleplere resmi hukuk mekanizmalar dahilinde cevap vermesinin imknsz olmasndan hareketle, adalete eriimin bu ekilde de engellenebildii ne srlmtr. leri demokrasilerde bile hukukun ve hukuk mekanizmalarnn herkes iin eit derecede eriilebilir, kullanlabilir ve etkin bir ara olmasn salamann imknszlna deinilmitir. Hukuki ihtiyalara ilikin almalarda, adalete eriimin hukuk zerinden salanmasndaki eksikliklerin yaratt hayal krklklar ortaya kmtr.45 Bir dier deyile, adalete eriimin gitgide daha fazla alan iine ald grlmektedir: bazen devlet kkenli bir hukuk hizmeti programna ulamak anlamna gelirken,46 bazen mahkemede kendinizi ana dilinizde ifade edebilme hakknz olarak alglanmakta; zaman zaman hukuki bilgiye kolaylkla ve masrafsz eriebilmeyi gerekli klarken, zaman zaman uyumazlklar

mahkeme dnda zmeye araclk edecek kiilere ulamak anlamna gelmektedir. Her ekilde, adalete eriim bir kavram, bir politika, bir hak, bir alma alan, bir toplumsal hareket ve/veya bir ideal olarak gerek teorik gerekse de pratik almalar etkileyen en nemli akmlardan biri olarak varln srdrmektedir. Hem hukuk camiasnn, hem sosyal bilimcilerin ve almaclarn, hem sivil toplum kurulularnn, hem de siyasi aktrlerin adalete eriime kendi gndemleri dahilinde sklkla referansta bulunduklarn gzlemlemek mmkndr. Bu ilgi, daha nce de bahsedildii zere, Anglo-Sakson dnyasnda domu olmasna ramen gerek Kta Avrupasna gerekse zellikle Latin Amerika gibi dier corafyalara da hzla yaylmtr. Trkiyede bu akma referans veren tartmalar grece yakn bir tarihte balam gibi grnmektedir.

Adalete eriim bir kavram, bir politika, bir hak, bir alma alan, bir toplumsal hareket ve/veya bir ideal olarak gerek teorik gerekse de pratik almalar etkileyen en nemli akmlardan biridir.

43 Macdonald 2003. 44 Kagan 1995, What Socio-Legal Scholars Should Do When There is Too Much Law to Study, Journal of Law and Society, Special Issue Socio-Legal Studies 22(1). 45 Genn 1999. almann sonularna ilikin zet bilgi iin bkz. http://www.dca.gov.uk/laid/ socex/04.htm. 46 Moon 2005, zbek, 2006 iinde.

Sosyolog Dicle Koacolu, zellikle toplumun farkl kesimlerinin hukuka eriiminin salanmas anlamnda adalete eriim meselesinin daha nceden de belli sylemler ve kurumlar zerinden var olduunu belirtir; ancak, bu abalarn adalete eriimden ziyade, adli yardm, kiisel yetenekler veya toplumsal geliim dzeyi gibi daha genel balklar zerinden tartldna iaret eder. Bu noktada Koacolu, adalete eriim meselesinin Trkiyede gitgide artan bir ekilde bir mesleki aktivite dal, bir kamu hizmeti, bir yurttalk grevi, Trkiyede hukukun stnlnn var olduunun en temel kstaslarndan biri ya da ticari bir faaliyet alan olarak algland tespitini yapar.47 Bu balamda, hem zellikle hukuki destee eriim zerinden

47 Koacolu 2007, Bourdieu and Reform in the Juridical Field, Pierre Bourdieu: Sosyal Bilimlerde Almlar Konferans, stanbul.

23

meseleye yaklaan hukuk teorisyenlerinin, hem bu balk altnda projeler gelitiren sivil toplum kurulularnn ve niversitelerin, hem de bu konularda raporlar hazrlamaya ve

siyasalar gelitirmeye balayan siyasi iradenin sylemlerinde ve pratiklerinde adalete eriimden giderek daha sk bahsedildiini gzlemlemek mmkndr.

24

Trkiyede Adalete Eriim: Durum Deerlendirmesi

Trkiyede Adalete Eriim: Durum Deerlendirmesi

Trkiyenin 2003 yl Ulusal Programnn Adalet ve ileri bal altnda yer alan 24.13 sayl ncelik, Tm Vatandalarn Adalete Eriiminin Salanmas ve Bunun in Adli Yardm Sisteminin Gelitirilmesine Devam Edilmesi olarak tanmlanmaktadr.48 Bu ncelik kapsamnda, ABnin adalete eriim ad altndaki eitli faaliyetlerine49 gnderme yaplmakta ve bu ve benzer faaliyetlerin, 58. Hkmetin Acil Eylem Plannn Demokratikleme ve Hukuk Reformu bal erevesinde deerlendirildii ifade edilmektedir.50 Adalete eriim meselesinin, siyasi ncelikler balamnda gemi dnemlere oranla daha grnr bir konuma geldiini iddia etmek mmkn olsa da,51 meselenin uygulamada nasl tezahr

Trkiyede adalete eriimin, siyasi ncelikler balamnda gemi dnemlere oranla daha grnr hale geldii sylenebilir ancak uygulamaya bakldnda, yasal dzenlemelerin ve siyasi planlamalarn bunu her zaman yanstmad grlyor.

48 Avrupa Birlii Genel Sekreterlii, 2003 yl Ulusal Program, <http://www.abgs.gov.tr/files/ UlusalProgram/UlusalProgram_2003/Tr/doc/ IV-24.doc>. 49 ncelikli olarak bilgilendirme kampanyalar ve adalete eriim iin kullanc rehberlerinin basm, hukuk konularda bir bilgi sistemi ve yarg a kurulmas, adl yardmn asgar standartlarna dair almalar yaplmas, nizasz davalar ve nafaka davalar gibi baz hukuk davalar iin ortak usul kurallarnn tespiti, alternatif uyumazlk zm yollarnn teviki, ok dilli standart dava dilekeleri hazrlanmas, madurlarn korunmas iin asgar standartlarn tespiti konularna referansta bulunulmaktadr. Avrupa Birlii Genel Sekreterlii, 2003 yl Ulusal Program. 50 Bkz. Ek I. 51 2008 yl Ulusal Programnda ise bu genel balk iki bala dntrlm ve Yarg ve Temel Haklar tek bana bir ykmllk tanm haline getirilmitir. 2008 programndaki ikinci balk ise Adalet, zgrlk ve Gvenlik konulu fasldr. Ancak 2003 Programnn aksine, 2008 yl Ulusal Programnda adalete eriim konusu yalnzca Adalet, zgrlk ve Gvenlik konulu fasl altnda, insan ticareti maduriyetlerine ilikin olarak yer almaktadr. Adli yardm ise iki faslda da yer almamaktadr. Bu erevede, 2003 ve 2008 yllar

ettiine bakld zaman, yasal dzenlemelerin ve/veya siyasi planlamalarn gerek hayatta her zaman karlk bulmad ortaya kmaktadr. Dier taraftan, Trkiye Cumhuriyeti devletinin Avrupa nsan Haklar Mahkemesi karnesi de, adalete eriim alannda uygunsuz koullar ve sistematik ihlallerle dolu bir yakn tarihe iaret etmektedir. rnein, Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin (AHM) verilerine gre, 1959 ve 2009 yllar arasnda Trkiye, aleyhinde en ok karar verilen devlet durumundadr.52 Aleyhine verilen kararlarda Avrupa nsan Haklar Szlemesinin (AHS) en az bir maddesini ihlal ettii tespit edilen

Ulusal Eylem Planlarnn bu meseleye ilikin yaklamlar bakmndan nasl farkllatklarn ve bu farkllklarn sebeplerinin neler olduunu incelemek ayrca nem tamaktadr ve bu nedenle baka bir almada ayrca ele alnmas gerekmektedir. 52 1 Ocak 2010 itibariyle 2295 karar. 50 Years of Activity: The European court of Human Rights Some Facts and Figures, <http://www.echr.coe. int/NR/rdonlyres/AcD46A0F-615A-48B9-89D68480AFcc29FD/0/FactsAndFiguresENAvril2010. pdf>. T.c. devletinin 2009 ylna kadar olan veriler erevesinde hazrlanm daha detayl istatistikleri iin bkz. European court of Human Rights, Statistics for Turkey, 1 Ocak 2009, <http://www.echr.coe.int/NR/ rdonlyres/38AF6006-60BE-49A5-8c61F56E1c947882/0/Turkey.pdf>.

27

Kurumsal altyapnn imkn(szlk)lar, btenin elverililii, organizasyonel kltr ve siyasi ekimeler gibi nedenlerle, teoride haklarn kapsamn geniletme iddiasnda olan birok yasa, uygulamada ciddi maduriyetlere sebep olmutur.
lkeler arasnda da ilk srada olan Trkiyenin53 en sk ihlal ettii Szleme maddesi ise, adil yarglanma hakkna ilikin 6. maddedir.54 AHM verileri, eitli insan haklar meselelerine ilikin gerekletirilen hukuk d uygulamalarn tespit edilmesi ve toplu halde sergilenmesi anlamnda nemli bir referans noktas tekil etmektedir. Mahkeme verilerinin, adil yarglanma hakk ve yarglamalarn uzunluu gibi adalete eriim kuram ve pratii erevesinde nemli yer tekil eden meselelere ilikin genel durumu ortaya koyduunu da sylemek mmkndr. Ancak, bu verilerin yalnzca Mahkemeye ulaan ve hakknda karar kan bavurulara ilikin olduu gz nnde tutulduu zaman, adalete eriim konularnda uygulamadaki durumu tam anlamyla tespit edebilmek iin Mahkeme kararlarndan ileri gitmek gerekmektedir. Bu noktada, gvenilir ve salam veri kaynaklarna ihtiya duyulmaktadr ki Trkiyenin hukuk alannda en skntl olduu konulardan birinin de bu veri eksiklii olduu iddia edilebilir. Raporun balarnda sz edilen uygulamadaki hukuku anlamaya ynelik almalarn Trkiyede yeterince karlk bulduunu sylemek ok zordur. Bu durum, hem akademik anlamda hukukun

53 1 Ocak 2010 itibariyle 2017 ihlal karar. Mahkeme, 46 bavuruda Szlemenin ihlal edilmediine karar verirken, 204 bavurunun dostane zmle sonuland veya dier bir nedenle kayttan silindii grlmektedir. 28 bavuru ise baka trl kararlarla sonulandrlmtr: 50 Years of Activity. 54 1 Ocak 2010 itibariyle 57 karar. T.c. devletinin en sk mahkm edildii ikinci madde ise, 1 Numaral Protokoln mlkiyet hakknn korunmasna ilikin 1. maddesidir. Bu maddeyi de srasyla 436 mahkmiyet kararyla Szlemenin 5. maddesi olan zgrlk ve Gvenlik Hakk ve 357 mahkmiyet kararyla Szlemenin 6. maddesinde korunan adil yarglanma hakknn bir unsuru olan yarglamann makul bir sre ierisinde tamamlanmas koulunun ihlali takip etmektedir: 50 Years of Activity.

allma biimlerinin hayli snrl olmas sonucunu dourmu, hem de aratrma temelli yasa yapma pratiinin yerlememi olmas nedeniyle uygulanmas bazen ok zor bazen de neredeyse imknsz yasalarn hayata geirilmesine yol amtr. Kurumsal altyapnn imkn(szlk)lar, btenin elverililii, organizasyonel kltr ve siyasi ekimeler gibi nedenlerle, teoride haklarn kapsamn geniletme iddiasnda olan birok yasa, uygulamada ciddi maduriyetlere sebep olmutur. Nitekim Adalet Bakanl da, Stratejik Planda, bu durumun farknda olduunu ve dzeltmeye ynelik nlem alnmas gerektiini dile getirmektedir. Planda, Yarg mensuplarnn ve adalet aktrlerinin grlerinin bilimsel yntemler (anket, mlakat, altay, seminer vb.) kullanlmas suretiyle tespit edilmesi, Uygulamaclar ve akademisyenlerle ibirlii halinde adli yardm usuln tantan ak, anlalr ve yol gsterici dokmanlarn (bror, el kitap vb.) hazrlanmas ve yararlanclarn kolayca ulamna sunulmas ve Bakanlk ve adliyelerin internet sitelerine adli yardm usuln anlatan pratik bilgilerin konulmas gibi nlemlerin ele alnmas, Bakanln bu duruma ilikin tutumunun bir rnei olarak deerlendirilebilir.55 Adalete eriim tartmalarnda en ok ne kan hususlardan birinin haklarn etkin ekilde kullanm olduu gz nnde bulundurulduunda, adli yardm zerine yaplan yasa almalar ve bunlarn uygulamada yaratt sorunlar, Trkiyenin adalete eriim noktasndaki konumunu gstermek asndan anlamldr.

ADL YARDIM
Yarg Reformu Stratejisinde, adalete eriim bal altnda ncelikli olarak adli yardmn etkinletirilmesi zerinde durulmutur. Genel olarak, adalete eriim zerine yaplan almalarda, meselenin sadece adli hizmetlere eriim zerinden ele alnmamas gerektii; bu hizmetlerin ksa zamanda ve masrafsz ekilde eriilebilir olmas, etkin bir ekilde ileyen bir

28

55 Adalet Bakanl Stratejik Plan 2010-2014.

srecin sonucunda uygulanabilir sonular dourmas ve kalitesinin yksek olmas bakmndan da deerlendirilmesi gerektii sklkla vurgulanan bir husustur. Bu balamda, bir hukuk sisteminde adli yardm hizmetlerinin eriilebilirlii ve kalitesi, o sistemin ileyiine ilikin deerlendirmelerde en nemli gstergelerden biri olarak ele alnmaktadr.56 Adli yardm hizmetlerinin iyiletirilmesi, T.C. devletinin adalete eriim alannda belirledii nceliklerden biri olmasnn yan sra,57 Anayasann 2., 5., 10. ve 36. maddeleri gibi farkl maddeleri uyarnca da anayasal ereve dahilinde deerlendirilebilecek bir meseledir.58 Bu hizmetlerde yaplacak iyiletirmeler, ayn zamanda AHS ve Medeni ve Siyasi Haklara likin Uluslararas Szleme balamnda stlenilen ykmllklerin de arasndadr. Dier taraftan, adli yardm sisteminin iyiletirilmesi, Trkiyenin AB yelii yolunda att admlar bakmndan da nem tamaktadr. Ancak, gerek AB lerleme Raporlarnda yneltilen eletiriler, gerekse Trkiyede konu zerine yaplan aratrmalar, adli yardm sisteminin ileyii, sonular ve etkileri bakmndan hayli yetersiz olduunu ortaya koymaktadr. rnein 2009 lerleme Raporunda, zellikle lkenin krsal kesimlerinde gzaltna alnan kiilerin avukata eriimlerindeki sorunlar balamnda adli yardm sisteminin eksikliklerine deinilmitir.59 Benzer

ekilde, gzaltnda tutulan snmaclarn adli yardm hizmetlerinden faydalanmalar konusundaki skntlar da, adalete eriim meselesi erevesinde gndeme getirilmitir. Ayn tespitler, 2010 lerleme Raporunda daha geni bir ekilde yer almaktadr. Son raporda, ncelikli olarak adli yardmn temini, kapsam ve sunulan hizmetlerin kalitesi bakmndan yetersiz olduu tespitinden yola klarak, bata Gneydou olmak zere krsal kesimlerde genel olarak cretsiz avukatlk hizmetine eriimde grlen sorunlara ve zellikle snmaclarn adli yardma eriimde yaadklar skntlara deinilmitir. Ayrca son raporda, 2009-2010 dneminde yaklak bir yl boyunca temel olarak adli yardmda grev alan avukatlarn bu hizmetleri karlnda dk cret almalar ve cretlerin ge denmesi nedeniyle stanbul Barosunun adli yardm plann boykot ettii ve bu dnemde grevlendirme yaplmad vurgulanmtr. laveten, ok sayda tutuklunun cretsiz avukat temini haklarndan habersiz olduu belirtilmi, bu balamda adli yardm hizmetinin hem eriilebilirlik hem de kalite bakmndan sorunlu olduuna iaret edilmitir. Bu hizmetin denetlenmesini yrtmek zere grevlendirilmi bir birimin bulunmamas da adli yardm sisteminin sorunlarndan biri olarak ele alnmtr.60 Yerel aratrmalar da adli yardm sisteminin ileyiindeki sorunlara iaret etmektedir.61 zellikle ceza davalarnda sunulan mdafilik62 hizmetinin kapsamna ilikin yaplan dzenlemeler ve daha sonra gerekletirilen

56 Avrupa Adaletin Etkinlii Komisyonu 2008. 57 2008 tarihli Trkiye Katlm Ortakl Belgesinde, ksa vadeli ncelikler arasnda, Medeni ve Siyasi Haklar st bal altnda yer alan Adalete Eriim bal, Hukuki yardm ve nitelikli tercme hizmetleri salamak iin almalarn glendirilmesi faaliyetini iermektedir. Trkiye Katlm Ortakl Belgesi, 2008, <http://www. abgs.gov.tr/files/AB_Iliskileri/AdaylikSureci/ Kob/Turkiye_Kat_Ort_Belg_2007.pdf>. 58 rnein 10.madde hak arama hrriyetini, 36. madde ise adil yarglama hakkn dzenliyor olmalar nedeniyle devletin adalete eriime ilikin hukuki sorumluluklar erevesinde nem tamaktadr: Trkiye cumhuriyeti Anayasas <http://www.tbmm.gov.tr/anayasa/ anayasa_2010.pdf>. 59 Trkiye lerleme Raporu 2009. Avrupa Komisyonu Brksel, 14.10.2009 SEc(2009)1334, <http://www.abgs.gov.tr/files/AB_Iliskileri/ AdaylikSureci/IlerlemeRaporlari/turkiye_ ilerleme_rap_2009.pdf>.

60 Trkiye lerleme Raporu 2010. Avrupa Komisyonu Brksel, 09 Kasm 2010 SEc(2010) 1327, <http://www.abgs.gov.tr/files/AB_ Iliskileri/AdaylikSureci/IlerlemeRaporlari/ turkiye_ilerleme_rap_2010.pdf>. 61 Elveri, dil (der./ed.) 2005. Trkiyede Adli Yardm: Karlatrmal nceleme ve Politikalar/ Legal Aid in Turkey: Policy Issues and a Comparative Perspective, stanbul Bilgi Universitesi Yaynlar, stanbul. 62 5271 Sayl ceza Muhakemesi Kanunu Madde 2/cde mdafi pheli veya sann ceza muhakemesinde savunmasn yapan avukat olarak tanmlanmaktadr. 04.12.2004 tarihli ve 5271 sayl ceza Muhakemesi Kanunu.

29

Kamu davas alan sanklarn yaklak %8inin hi avukat olmadan hapis cezas ald, hapis cezas alan mahkmlarn %74nn hibir aamada avukat olmad saptanmtr.

deiiklikler,63 altyapsal eksikliklerin yan sra, adli yardmn siyasa yapclar ve uygulayclar tarafndan alglanna ilikin ciddi sorunlar da ortaya koymaktadr. rnein, ceza davalarndaki mdafiliin64 eriilebilirliini ve sunulan hizmetin kalitesini anlamak zere, stanbul ceza mahkemelerinde sanklarn ceza adaleti srecinin farkl aamalarnda mdafiden faydalanma oranlarna baklan bir aratrma

63 2005 ylna kadar ceza davalarnda mdafilik uygulamas kklk veya engellilik halleri dnda avukatn sank tarafndan talep edilmesine dayal idi. Bu durum, sana avukat hakknn srecin her aamasnda hatrlatlmasn zorunlu klmaktayd. 2005 ylnda ceza Muhakemesi Kanununda yaplan deiikliklerle, ceza davalarndaki zorunlu mdafilik hizmetinin kapsam geniletildi. Yeni dzenleme st snr en az be yl hapis cezas olan bir sula yarglanan sanklar iin mdafilii zorunlu hale getirmekteydi. stanbul Barosu cMK Servisinin faaliyet raporuna gre Haziran aynda yaplan bu deiiklik sonucunda 2005 ylnn son alt aynda mdafi atamalarnn says iki katna kmtr. stanbul Barosu cMK Uygulama Servisi Faaliyet Raporu (01.06.2005-31.12.2005), stanbul 2006, <http://www.istanbulbarosu.org.tr/cmuk/ cMKFAALIYET06_20052006.doc>. Bu yeni dzenlemelerin mdafilere ynelik talepte ve maliyetlerde ciddi bir art yaratmas sonucunda, Aralk 2006da bir deiiklie daha gidilerek 5560 sayl kanunun 21. maddesi uyarnca zorunlu mdafilik uygulamasnn kapsam alt snr be yl olan sularla snrlandrlmtr. Bu son dzenlemeyle ceza davalarnda mdafilik hizmeti bir kere daha ounlukla sanklarn talebine bal hale getirilmitir. Ayn zamanda, daha nceki dzenlemede sann ailesi veya yaknlarnn dorudan Baroya bavurarak mdafi talebinde bulunmalarna olanak tannmken, son dzenleme bu imkn da ortadan kaldrm ve bu anlamda da sank haklar asndan sorunlu bir durum ortaya kmtr: 06.12.2006 tarihli ve 5560 sayl eitli Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna likin Kanun, <http://www.tbmm. gov.tr/kanunlar/k5560.html>. 64 Mdafilik iin zaman zaman cMK avukatl, cMK grevlendirmeleri gibi idafeler de kullanlmaktadr. Raporda da bu ve benzeri ifadeler bu ekilde deerlendirilmelidir.

sonucunda,65 incelenen dosyalardaki sanklarn yaklak %90nn srecin hibir aamasnda soruturmann bandan dava kesin karara balanana kadar avukat olmad tespit edilmitir.66 Kamu davas alan sanklarn yaklak %8inin ise hi avukat olmadan hapis cezas ald, hapis cezas alan mahkmlarn %74nn hibir aamada avukat olmad saptanmtr.67 Mdafiden faydalanma orannn ise tm sanklar arasnda yaklak %3 olduu grlmtr. Aratrma sonular genel olarak hukuki temsilin, zel olarak da cretsiz avukatlk hizmetinin ceza davalarnda hayli snrl olduunu ortaya koymutur.68 Ayrca, bu snrlln sebeplerini anlayabilmek iin ceza mahkemelerinde gzlem yaplm ve durumalarda sanklara avukat yardmndan faydalanma haklar olduunun hatrlatlp hatrlatlmadna baklmtr. Adalete eriim balamnda sorun tekil edecek bir baka husus da bu noktada ortaya kmtr, zira gzlem yaplan

65 Aratrmada incelenen dava dosyalar 2000-2001 yllarna aittir. Bu seimin nedeni incelenecek dosyalarn kapanm dosyalar olmas zorunluluudur. Bu nedenle, burada paylalan verilerin mdafilik hizmetinin genel olarak talebe dayal olduu, zorunlu mdafiliin snrl sayda dosyada uyguland bir dneme ait olduunun alt izilmelidir. 66 Elveri vd. 2007, Mahkemede Tek Bana: stanbul Mahkemelerinde Mdafiliin Eriilebilirlii ve Etkisi/Alone in the Courtroom: Accessibility and Impact of Criminal Legal Aid in Istanbul Courts (Trke / ngilizce), stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul. 67 Hibir aamada avukat olmayan sanklarn ierisinde 25 yl hapis cezasna arptrlan sana rastlanmtr: Elveri vd. 2007. 68 2005 ylnda cMKda yaplan deiiklikle beraber madur/ikyeti/katlan konumunda olanlara da zorunlu veya talebe bal mdafi atamas yaplmas ngrlmtr. Ancak, bu konumda olan kiilerin temsile eriimlerine ilikin yeterli bilgi bulunmamaktadr. Bu konudaki snrl bilgilerden birisi 2005 yl ierisinde madurlara yaplan mdafi atamalarna ilikin stanbul Barosu cMK Servisinin derledii saylardr. Bu verilere gre, Mays 2005 sonu ile Aralk 2005 sonu arasndaki dnemde toplam 1266 atama yaplmtr. Ancak madur, ikyeti veya katlan konumunda olan kiilerin mdafilik hizmetine eriimde yaadklar skntlarn tespit edilmemi olmas nedeniyle bu kiilerin adalete eriim deneyimleri zerine konumak maalesef mmkn deildir: stanbul Barosu cMK Uygulama Servisi Faaliyet Raporu 2006.

30

toplam 173 durumann ifade alnan 46 tanesinden69 sadece 4nde sanklara haklarnn anlayabilecekleri ve duyabilecekleri ekilde hatrlatld grlmtr.70 Dier taraftan, mdafiliin eriilebilirliine ilikin skntlarn yan sra, verilen hizmetin kalitesine ilikin verilerin de sorunlu bir resim ortaya koyduu grlmektedir. rnein, mdafi tarafndan temsil edilen sanklarn davalarnn yarsndan ounda, avukatlarn yarglama ncesi tutukluluk haline itiraz etmedii ve hem asliye ceza hem de ar ceza mahkemelerinde, tutuklu yarglanma oranlarnn, mdafi tarafndan temsil edilen sanklarda en yksek olduu gzlenmitir. Aratrmann sonular, AB Komisyonu uzmanlarnn Trkiyedeki istiari ziyaretleri sonucunda hazrlanan raporlardaki deerlendirmelerle de desteklenmektedir. 2005 tarihli 3. stiari Ziyaret Raporunda, lkenin zellikle gneydousunda gzaltnda alnanlarn mdafiye eriim haklarnn uygulanmas konusunda 1. ve 2. raporlarda da belirtilmi olduu gibi hl skntlar olduu ifade edilmektedir.71 Raporun yazarlar, muhataplarndan bazlarnn kendilerine savunma avukat talep etmenin hl yaygn bir ekilde su delili olarak deerlendirildiini, bu nedenle sanklarn az bir yzdesinin byle bir talepte bulunduunu ve bu saylarn zellikle Gneydouda ve krsal kesimlerde ok daha

dk olduunu ifade ettiklerini aktarmaktadrlar. rnein Van ve zmirdeki baz hukuku grmecilerin, resmi bir gzaltna alma karar olmadan karakola alnan ve saat avukatla grme izni tannmayan gen insanlardan ya da herhangi bir hukuki destek olmadan 16 saate kadar karakolda tutulan ocuklardan bahsettikleri ifade edilmektedir. Dier taraftan, jandarma merkezlerinde avukatlarla mvekkillerinin grmeleri esnasnda jandarmalarn da hazr bulunmas ve baz gzalt merkezlerinde avukatlarn mvekkilleriyle tam gizlilik ierisinde grememesi de bu konuda yaanan skntlar arasnda saylmtr. Benzer ekilde, duruma esnasnda avukatlarn mvekkilleriyle grme ve kendilerini durumann gidiat hakknda bilgilendirme haklarnn etkili ekilde uygulanmasna ilikin gerekli yasal dzenlemelerin var olmasna karn, bunlarn ne derece hayata geirildii hususunun takip edilmesi gerektii vurgulanmaktadr.72

Trkiye genelinde yaplan bir anket almasnn sonular, Trkiyede kentli nfusun yaklak %81inin hayatlarnn herhangi bir noktasnda bir avukatn hizmetinden faydalanmadn ortaya koymaktadr.

69 cMKnn 147/3 maddesine gre, phelinin veya sann ifadesinin alnmasnda veya sorguya ekilmesi srasnda Mdafi seme hakknn bulunduu ve onun hukuk yardmndan yararlanabilecei, mdafinin ifade veya sorgusunda hazr bulunabilecei, kendisine bildirilir. Mdafi seecek durumda olmad ve bir mdafi yardmndan faydalanmak istedii takdirde, kendisine baro tarafndan bir mdafi grevlendirilir. 04.12.2004 tarihli ve 5271 sayl ceza Muhakemesi Kanunu. 70 Dier 42 durumada ise ya sank salona alnmadan hatrlatmann tutanaa geirildii ya da hatrlatmann sann duyamayaca veya anlayamayaca ekilde yapld gzlemlenmitir. Elveri vd. 2007. 71 Bjrnberg ve cranston 2005, Trkiye cumhuriyetinde Yarg Sisteminin leyii, stiari Ziyaret Raporu 13 Haziran-22 Haziran 2005. Avrupa Birlii Komisyonu, Brksel, <http:// www.abgm.adalet.gov.tr/pdf/ist3tr.pdf>.

Tm bu tespitler, avukatlk hizmetinden faydalanma oranlarnn genel olarak dk olduu bir ortamda daha da nemli hale gelmektedir. Trkiye genelinde yaplan bir anket almasnn sonular, Trkiyede kentli nfusun yaklak %81inin hayatlarnn herhangi bir noktasnda bir avukatn hizmetinden faydalanmadn ortaya koymaktadr.73 Ankete katlan kiilerin yalnzca %38inin, avukat olmadan da mahkemede haklarnn korunacana inanyor olmas, ileyen bir adli

72 Bjrnberg ve cranston 2005. 73 Kalem, Seda, Galma Jahic ve dil Elveri, 2008a, Adalet Barometresi: Vatandalarn Mahkemeler Hakkndaki Grleri ve Deerlendirmeleri, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul.

31

yardm sisteminin adil yarglanma hakk ve genel olarak adalete eriim balamnda ne derece nemli olduunu bir kere daha kantlar nitelikte bir sonutur. Katlmclarn, avukatlk hizmetinden neden faydalanmadklar sorusuna verdikleri yantlar arasnda kendimi savunabileceimi dnyordum cevabnn birinci srada gelmesi ayrca ilgintir; bu, vatandalarn avukatlarn sunduu hizmete ilikin gr ve alglar zerine daha detayl dnmeyi gerektirir.74 kinci srada pahal olduu iin cevabnn bulunmas ise, etkin bir adli yardm sisteminin adalete eriimin gereklemesi balamndaki nemini bir kere daha ortaya koymaktadr. Kiilere hukuki destek salayabilecek pro bono hizmetleri veya hukuk klinikleri75 gibi oluumlarn Trkiyede hayli ender olmas da, hukuki temsil ve danma imknlarnn kstl olmasndan tr adalete eriimi sekteye uratan bir dier nemli faktrdr. Bu noktada, adli yardm merkezleri ile barolar arasndaki iliki zerine yaplacak bir deerlendirmeden nce, cretsiz avukatlk hizmetinin Trkiye hukuk sisteminde hem hukuk yarglamasnda hem de ceza yarglamasnda yer alan bir kurum olduunu belirtmekte fayda vardr. Hukuk davalarnda adli yardm kurumunun, esasen Cumhuriyet sonras dnemde Hukuk

Usul Muhakemeleri Kanunu76 ile Avukatlk Kanununun yrrle girmesiyle dzenlendii, ancak bu sistemin 2001 ylnda Avukatlk Kanununda yaplan deiiklie kadar fazla ilemedii iddia edilmektedir.77 Barolar bnyesinde grev yapan Adli Yardm Brolarna kaytl gnll avukatlarn saladklar bu hizmet, ounlukla ekonomik yetersizliklere, ancak zaman zaman baka kriterlere de bal olarak temin edilmektedir.78 Trkiye Barolar Birliinin, adli yardm kurumunun ileyiini dzenleyen bir ynetmelii olmasna karn,
76 18.06.1927 tarihli ve 1086 sayl Hukuk Usul Muhakemeleri Kanununun 465. maddesi uyarnca kendisiyle ailesinin geimini nemli lde zarurete drmeksizin, davann gerektirdii yarglama giderlerini ksmen veya tamamen karlamaktan aciz kimselerin adli yardmdan faydalanabilecei dzenlenmitir. Bu madde 2011 ylnda karlan 6100 sayl yeni Hukuk Muhakemeleri Kanununun 334. maddesinde geniletilmi ekilde yer almtr. Madde 334 adli yardmdan yararlanabilecek kiileri yle tanmlamaktadr: (1) Kendisi ve ailesinin geimini nemli lde zor duruma drmeksizin, gereken yarglama veya takip giderlerini ksmen veya tamamen deme gcnden yoksun olan kimseler, iddia ve savunmalarnda, geici hukuki korunma taleplerinde ve icra takibinde, hakl olduklar yolunda kanaat uyandrmak kaydyla adli yardmdan yararlanabilirler; (2) Kamuya yararl dernek ve vakflar, iddia ve savunmalarnda hakl grndkleri ve mali adan zor duruma dmeden gerekli giderleri ksmen veya tamamen deyemeyecek durumda olduklar takdirde adli yardmdan yararlanabilirler; (3) Yabanclarn adli yardmdan yararlanabilmeleri ayrca karlkllk artna baldr: 12.01.2011 tarihli ve 6100 sayl Hukuk Muhakemeleri Kanunu, <http://www. tbmm.gov.tr/kanunlar/k6100.html>. 77 stanbul Barosu Ynetim Kurulu alma Raporu 2008-2010. 2001 ylnda kabul edilen 4667 sayl Avukatlk Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun ile adli yardmn kapsam geniletilmi ve bu ekilde 19.03.1969 tarihli ve 1136 sayl Avukatlk Kanunu Madde 176da adli yardmn kapsam avukatlk cretlerini ve dier yarglama giderlerini karlama olana bulunmayanlara bu kanunda yazl avukatlk hizmetlerinin salanmasdr eklinde tanmlanmtr: 02.05.2001 tarihli ve 4667 sayl Avukatlk Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun, <http://www.tbmm.gov.tr/ kanunlar/k4667.html>. Adli Yardm kurumunun yasama gemii iin bkz. Yaar 2006, Adli Yardm Uygulamas, Adalete Eriim Uluslararas Sempozyum Notlar, stanbul Barosu Yaynlar, s. 97-99. 78 stanbul Barosu Ynetim Kurulu alma Raporu 2008-2010.

74 Japonyada yaplan bir aratrmada avukatlk hizmetinden faydalanmann kiilerin geliri ya da genel bir hukuk bilgisiyle ilgisi olmad; bu hizmetten faydalanmay etkileyen en nemli faktrlerin kiilerin avukattan faydalanmaya ilikin gemi tecrbeleri ve bir avukatla olan kiisel balar olduu ortaya konulmutur. Aratrma bu sonucuyla, adalete eriim almalarnda genel olarak kabul grm bir varsaym olan kiilerin paras ve bilgisi olduu zaman avukatlk hizmetine eriebilecei varsaymn da sorgulam olur: Murayama 2009, Expanding Access to Lawyers: The Role of Legal Advice centers, R. Sandefur (der.), Access to Justice. Sociology of Crime, Law and Deviance iinde, cilt 12. 75 Bu hizmetlerin Trkiyedeki durumu zerine ksa bir deerlendirme iin bkz. Elveri 2006b, Avukatla likin Mevcut Dzenlemeler ve Yaratt Adalete Eriim Sorunlar, Prof. zer Seliiye Armaan iinde, Sekin Yaynclk, Ankara.

32

kriterler ve uygulama konusunda barolar kendi pratiklerini oluturmutur.79 rnein stanbul Barosu, kendi bnyesindeki Adli Yardm Brosunun sunduu adli yardm hizmetinin, sadece avukat temsilini deil, dava d hukuki sorunlarda hukuki yardm da kapsadn ne srmektedir.80 Bu kapsamda, bireylerin adli yardmdan yararlanabilmeleri iin ekonomik ynden yoksul olmalarnn yannda dava ve taleplerinde hakl olmalar, yani hukuki yarar koulunun gereklemesi gerekmektedir. Bu koullarda, adli yardmdan yalnzca gerek kiilerin ve kamuya yararl hayr kurumlarnn yararlanabilecei, yabanc gerek kiilerin bu hizmetten faydalanabilmeleri iin karlkllk koulunun var olmas gerektii belirtilmektedir.81 cretsiz avukatlk hizmetinin dier ayan oluturan ceza davalarndaki mdafilik uygulamas ise, 1992 ylnda, zellikle 1990larn ikence ve kt muamele iddialarna cevap olarak Trkiye hukuk sistemine dahil olmutur.82 Bu almann nceki ksmlarnda da ele alnd gibi, mdafilik dzenlemeleri 2005-2006 yllarnda zellikle hizmetin kapsamna ilikin deiiklikler geirmi ve bugnk halini almtr. Bu deiiklikler ve benzer dzenlemeler esnasnda gerekleen tartmalar, barolarn cretsiz avukatlk hizmetine gerek hukuk gerekse ceza davalarnda genelde avukatlara yaplacak demeler zerinden yaklatn ortaya koymaktadr. Adli yardm brolarnda grev yapmann zellikle gen ve tecrbesiz avukatlar iin ciddi bir gelir kayna olduu, uygulayclar tarafndan da bilinen ve sklkla dile getirilen bir husustur.83 Barolarn da bu hizmete, avukatln sosyal sorumluluklar ve/veya savunma hakk perspektifinden ziyade, avukatlarn

hizmetlerinin karln almalar erevesinde yaklatklar grlmektedir.84 Bu yaklam, barolarn demelerin gecikmesi nedeniyle adli yardm ve mdafi gerektiren durumlarda avukat atamalarn durdurmalarna kadar varmtr. Kukusuz, avukatlarn mesleki karlarn korumakla ykml olan barolarn, verilen hizmetin karl olan demelerin yaplp yaplmadn takip etmeleri, meslek rgt olmalar dolaysyla anlamldr.85 Ancak, avukatln ayn zamanda bir kamu hizmeti olmasndan dolay,86 adli yardma ilikin bu tr eylemlerin, en temel haklardan biri olan savunma hakk ve adil yarglanma hakknn kullanm zerindeki etkilerinin de gz nnde bulundurulmas gerekmektedir.87

Avukat atamalarnda barolarn koyduu snrlarn sanklarn savunma haklarnn ihlali ve adil yarglanma ilkesinin zedelenmesi gibi sonular dourduu da grlmtr.
84 Baz tartmalar iin bkz. Kenthaber 2006, stanbul Yoksullar da Avukatsz, 1 Austos, <http://www.kenthaber.com/Haber/polisadliye/Normal/istanbul-yoksullari-daavukatsiz/cc780f08-7411-47ea-9947afb242ebf7ce> ; Trk Hukuk Sitesi, 2007, cMK Alacaklar, <http://www.turkhukuksitesi.com/ showthread.php?t=14309>. 85 Bu noktada, barolarn temel ilevlerinden biri olan hukukun stnln, insan haklarn savunmak ve korumak grevinin Avukatlk Kanununa ancak 2001 deiiklikleriyle girmi olmas, barolarn meslektalaryla ilgili meseleleri ve yelerinin menfaatlerini dierlerine gre ncelikli olarak ele aldnn bir gstergesi olarak deerlendirilmektedir. Elveri 2006a, Trkiyede Adalete Eriim, Adalete Eriim Uluslararas Sempozyum Notlar, stanbul Barosu Yaynlar, s. 184. 86 Avukatlk Kanunu Madde 1 avukatln mahiyetini kamu hizmeti ve serbest bir meslek olarak tanmlar: 19.03.1969 tarihli ve 1136 sayl Avukatlk Kanunu, <http://www.mevzuat.adalet. gov.tr/html/440.html>. 87 Benzer ekilde sank ve madur haklar zerine yaplan deerlendirmelerin de, atamalarn durdurulmas eyleminin cretsiz avukatlk hizmetinden faydalanma hakknn kullanm zerindeki olumsuz sonularndan ziyade demelerin yaplmamasnn bu hakkn kullanmn nasl snrlandrd zerine odakland grlmektedir: zcan 2006, Paras Olmayan Sorguya Avukatsz Girecek!, Bianet, 13 Temmuz, < http://bianet.org/bianet/insanhaklari/82173-parasi-olmayan-sorguyaavukatsiz-girecek>.

79 30.03.2004 tarihli Trkiye Barolar Birlii Adli Yardm Ynetmelii, <http://www.mevzuat. adalet.gov.tr/html/27279.html>. 80 stanbul Barosu Ynetim Kurulu alma Raporu 2008-2010. 81 stanbul Barosu Ynetim Kurulu alma Raporu 2008-2010. 82 Elveri vd. 2007. 83 A.g.e.

33

Bu balamda, Trkiyede adli yardm brolarnn barolar bnyesinde kurumsallam olmas ve bu durumun sonular zerine de ksa bir deerlendirme yapmak gerekmektedir, zira avukat atamalarnda barolarn koyduu snrlarn sanklarn savunma haklarnn ihlali ve adil yarglanma ilkesinin zedelenmesi gibi sonular dourduu da grlmtr. stanbul Barosunun 2009-2010 dneminde yaklak bir yl boyunca adli yardm plann boykot ederek bu dnemde avukat grevlendirmedii, 2010 lerleme Raporunda da bahsi geen bir husustur. Bu dnemde, stanbul Barosunun CMK Uygulama Aratrma ve Eitim Merkezi Ynergesi uyarnca grev yapan avukatlar, ok byk bir ounlukla, temel olarak sunduklar hukuki yardmn karl olan cretlerin dkl, ok ge denmesi, masraf denmemesi gibi nedenlerle zorunlu mdafilik grevi kabul etmeme karar almlardr.88 Bu kararn yaratt ciddi hak ihlalleri, avukatlar arasnda da huzursuzluk yaratmtr. Hatta karara ilikin olarak stanbul Barosuna bal bir grup avukatn Herkese Adalet ve zgrlk in CMK Platformu ad altnda yapt toplant sonucunda yaymlanan bildiride, boykotun sona erdirilmesi ars yaplmtr. arda, avukatlarn mdafilik grevlerini almamalar sonucunda insan haklar ihlallerinin artt, gzalt srelerinin tecride dnt, sorgu ilemlerinin avukatsz yaplmas nedeniyle hukuka aykr bir ekilde gerekletii, bu nedenle tutukluluk srelerinin uzad ve tutukevlerinin tutuklanma sebeplerinden haberdar olmayan insanlarla dolduu belirtilmitir. Ayn zamanda arda, CMK grevlendirmelerinin avukatlar arasnda haksz rekabete yol at ve bu durumun Avukatlk Kanununa aykrlk oluturduuna ilikin grlere de yer verilmektedir. arda CMK hizmetinden faydalanan kiilerin zaten zel avukat tutabilecek ekonomik gten yoksun olduklar, bu nedenle zorunlu mdafiliin kapsamnn daraltlmas sonucunda bu kiilerin avukatlk hizmetlerinden yoksun

kalacaklar iddia edilmektedir.89 Bundan nce, 21 ubat 2007 tarihinde de dnemin stanbul Barosu Bakan Av. Kazm Kolcuolu, zorunlu mdafilik sisteminin daraltlmasndan dolay savunma hakknn kstlanmas ve veklet cretlerinin denmemesi nedeniyle meslektalarn sreklilii olan bir eylemsellik iinde bulunmaya davet ettii bir metin yaymlamtr.90 Benzer ekilde, 20 Temmuz 2006 tarihli Trkiye Barolar Birlii (TBB) Bakanlar Kurulu kararyla balantl olarak, ceza davalarndaki mdafi atamalar devletin avukatlara demelerini yapmad gerekesiyle 1 Austos 2006 itibariyle durdurulmutur.91 Ancak eylem, TBB ile baro bakanlarnn Babakanla yapt grme sonrasnda toplam 48 milyon YTL olarak aklanan borcun bir ksmnn deneceine ilikin verilen sz zerine geici bir sre iin durdurulmutur.92 Bu eylemsizlik, Mart 2007ye kadar devam etmi, bu tarihten sonra TBB 19 Aralk 2006 tarihinde yrrle giren 5560 sayl yasayla CMKda yaplan deiiklikler uyarnca avukata yaplacak demenin hkim ve savclar tarafndan

89 A.g.e. 90 Bu eylem arsna ve mdafi grevlendirilmelerinde yaanan dier sorunlara ilikin eitli kurumlar arasnda yaplan yazmalarn detayl bir derlemesi iin bkz. ceza Muhakemeleri Kanunu Kapsamnda Mdafi/ Vekil Grevlendirilmelerinde Yaanan Sorunlara likin Yazmalar, 28 Nisan 2007, <http://www. istanbulbarosu.org.tr/Yayinlar/BaroKitaplari/ cmkkmvgysiy.pdf>. 91 Zorunlu mdafiliin kapsamnn geniletilmi olmasndan tr, cMK demelerine ayrlan bte deiiklik sonras yaplan atamalar karlamaya yetmemitir. Bte Kanununun da 5560 sayl Kanunun yrrle girdii tarihte yasalam olmasndan tr, eksik kalan demelerin yaplabilmesi nceden bteden yaplaca bildirilen demelerin, ayr bir kanun ile dzenleneceinin bildirilmesi ve ayn zamanda denek bulunmadnn da ne srlmesi zerine demelerin geciktirildiine ilikin aklamalar bulunmaktadr: ceza Muhakemeleri Kanunu Kapsamnda Mdafi/ Vekil Grevlendirilmelerinde Yaanan Sorunlara likin Yazmalar, 28 Nisan 2007. 92 Birgn 2006. Avukata Zorunlu Randevu, 2 Austos, <http://www.birgun.net/actuel_2006_ index.php?news_code=1154534770&year=2006& month=08&day=02>.

88 Yeni Yaklamlar 2010, Zorunlu Mdafilik, Sorunlar ve zm nerileri, <http://www. yeniyaklasimlar.org/m.aspx?id=471>.

34

verilecek sarf belgesine93 balanmasnn, savunmann bamszlnn ihlali anlamna geldiini ve cretlerin denmemesiyle mdafilik hizmetinin bilinli olarak bir angaryaya dntrldn ne srerek, zorunlu mdafi atamalarn bir kez daha durdurma karar almtr.94 Barolar arasnda adli yardm konusunda standart bir uygulamann olmamas da, hem hak kayplarna yol amakta, hem de dezavantajl kesimlerin bu hizmete ulamasnda arac olabilecek emniyet ve sosyal hizmetler gibi kurumlar ile mahkemeler ve adli yardm brolar arasndaki koordinasyonun hzl ve kolay ekilde yrtlmesi nnde bir baka engel oluturabilmektedir.95 Dier taraftan, stanbul Barosu Ynetim Kurulunun 20082010 Yl alma Raporunda dile getirilen faaliyetlerin uygulamada ne kadar gerekletiine bakmak da, adli yardma ilikin verilen szlerin ne kadarnn gerekletirildiini anlamak asndan nemlidir. rnein, uygulamada adli yardm kararlarnn alnmasnn uzun zaman ald, hatta baz davalarda bu karar alnmadan davann sonulanabildii belirtilmektedir. Bu durum, savunma hakk ve adil yarglanma hakk balamnda yarataca adalete eriim sorunlarnn yan sra, zellikle duruma esnasnda bulunulan adli yardm

Barolar arasnda adli yardm konusunda standart bir uygulamann olmamas, hem hak kayplarna yol amakta, hem de dezavantajl kesimlerin bu hizmete ulamasnda arac olabilecek kurumlar arasndaki koordinasyonun hzl yrtlmesi nnde bir baka engel oluturabilmektedir.
taleplerinin zaman am sresini durdurmamas nedeniyle de ayrca sorun tekil etmektedir.96 Adli yardm hizmetinin bir dier boyutunu oluturan adli mzaheret uygulamas ise, ekonomik imknlar kstl kiilerin yarglama masraflarndan muaf tutulmalarn salamas anlamnda, bu kiilerin adalete eriimleri zerinde nemli bir etkiye sahiptir. Ekonomik durumu zayf olan kiilerin yarglama har ve giderlerinin devlet tarafndan karlanmasn ngren bu uygulama erevesinde, genel prensip olarak bu talepte bulunan kiilerden, mahalle muhtarlklarndan edinecekleri fakirlik belgesini ve isimleri adna kaytl gayri menkul bulunmadna ilikin belgeleri bavurular srasnda ibraz etmeleri istenmektedir. Halen yrrlkte bulunan 1086 sayl Hukuk Usul Muhakemeleri Kanunu (HUMK) ierisinde bu ekilde dzenlenmi olan adli mzaheret uygulamas, 12 Ocak 2011 tarihinde kabul edilen ancak henz yrrle girmemi olan 6100 sayl Hukuk Muhakemeleri Kanununda ise adli yardm bal altnda dzenlenmi ve bu yardmdan faydalanma koullar arlatrlmtr. Adli yardm talebinde bulunan kiilere, iddialarnn zetini, iddialarn dayandrdklar delilleri ve yarglama giderlerini karlayabilecek durumda olmadklarn gsteren mali durumlarna ilikin belgeleri mahkemeye sunma ykmll getiren bu yeni dzenlemenin, adli yardmdan faydalanmak isteyen kiiler iin caydrc olmas son derece mmkndr. Dier taraftan, har demelerine ilikin olumlu gelimeler de yaanmaktadr. rnein, 23 Temmuz 2010 tarihinde kabul edilen 6009 sayl Kanun ile 492 sayl Harlar Kanununun 28. maddesinin birinci fkras (a)bendine, karar ve ilam
35 96 Yaar 2006.

93 Sarf belgesi, savclktan veya mahkemeden alnacak masraf belgesidir. Bu ekilde, cMK avukatlarnn yarglama harcamalarnn mahkeme hkimi veya savcl tarafndan onaylanmas zorunluluu ngrlm ve bu durumun da avukatlarn bamszlna ve silahlarn eitlii ilkesine ters dt ne srlmtr. Adalet Bakanl tarafndan konuya ilikin olarak hazrlanan ynetmelik taslanda geen bu dzenleme, daha sonra 02.03.2007 tarihinde Resmi Gazetede yaymlanan Ynetmelikin 11. Maddesi ile kaldrlmtr: 02.03.2007 tarihli ceza Muhakemesi Kanunu Gereince Mdafi ve Vekillerin Grevlendirilmeleri le Yaplacak demelerin Usul ve Esaslarna likin Ynetmelik, Adalet Bakanl, <http://www.cigm.adalet.gov.tr/ yonetmelikler/yonetmelikmetinleri/mudafi_ilk. pdf>. 94 TBBnin 6 Mart 2007 tarihli ikinci eylem kararna ilikin duyurusu iin bkz. Hukuki.net, 7 Mart 2007, <http://www.hukuki.net/showthread.php?19713TBB-den-eylem-karar%FD>. 95 Elveri 2006a.

harlarnn denmesine ilikin olarak lm ve cismani zarar sebebiyle alan maddi ve manevi tazminat davalarnda pein alnan harcn oran yirmide bir olarak uygulanr ibaresinin eklenmesi nemli bir gelimedir. Bakiye karar ve ilam harcnn denmemi olmas, hkmn teblie karlmasna, takibe konulmasna ve kanun yollarna bavurulmasna engel tekil etmez denilerek de, dava sonunda davay kazanan tarafn srf har demeleri nedeniyle haklarna kavumas nndeki engellerin kaldrlmas hedeflenmitir ki bu dzenleme de adalete eriim adna nemli bir gelimedir.

Adli yardm talebinde bulunan kiilere, iddialarnn zetini, iddialarn dayandrdklar delilleri ve yarglama giderlerini karlayabilecek durumda olmadklarn gsteren mali durumlarna ilikin belgeleri mahkemeye sunma ykmll getiren yeni dzenlemenin, adli yardmdan faydalanmak isteyen kiiler iin caydrc olmas son derece mmkndr.
te yandan, adli mzaheret ile adalete eriim arasndaki yakn iliki bakmndan gerileme saylabilecek gelimelerin olduunu da eklemek gerekmektedir. rnein, 4 Aralk 2004 tarihinde kabul edilen 5271 sayl yeni Ceza Muhakemesi Kanununda (CMK) Aralk 2006da 5560 sayl Kanunla yaplan birtakm deiiklikler, adalete eriim bakmndan geri admlar olarak deerlendirilebilir. 2005 ylnda yrrle giren yeni CMKda st snr en az be yl hapis cezasn gerektiren sulardan dolay yaplan soruturma ve kovuturmada zorunlu mdafi atamas yaplmasn ngren dzenleme, 2006 ylnda yaplan ve Alt snr be yldan fazla hapis cezasn gerektiren sulardan dolay yaplan soruturma ve kovuturmada zorunlu mdafilik uygulamasn ngren yeni dzenlemeyle deitirilmitir. Bu durumun, zorunlu mdafi atamalarnn kapsamnn daralm olmas nedeniyle, sanklar asndan adalete eriim sknts yaratmas mmkndr. yle ki, bu yeni dzenlemeyle sulh ceza ve asliye ceza mahkemelerinde grlen davalarn neredeyse tamam, ar ceza mahkemelerindeki davalarn

ise nemli bir ksm, zorunlu mdafilik kapsam dnda braklmtr. Ancak, bu noktada zorunlu mdafiliin kapsamnn daraltlm olmasnn gerisinde yatan sebepleri irdelemek de nem tamaktadr. Zorunlu mdafiliin kapsamnn 2005 ylnda yrrle giren yeni CMKyla geniletilmi olmasnn mdafi atamalarnda ve demelerinde yaratm olduu skntlar, yukarda bahsi geen atama gecikmeleri veya iptalleri gibi dorudan sank haklarnn ihlaliyle sonulanan durumlar ortaya karmtr. Dolaysyla, zorunlu mdafiliin kapsamnn geniletilmesini bizatihi olumlu bir adm olarak grmek yerine, mevcut altyapsal imknlarn en etkili ekilde kullanlmasnn da en az kapsamn geniletilmesi kadar nemli olduunu unutmamak gerekir. Mdafilik uygulamalar asndan bu durum, talebe bal mdafi grevlendirmeleri balamnda, sanklarn bu haklaryla ilgili olarak doru ve anlalr ekilde bilgilendirilmelerini gerekli klmaktadr.97 Dier taraftan, daha nceleri phelilerin ve sanklarn yaknlar tarafndan dorudan baroya yaplabilen mdafi talebi uygulamasnn kaldrlm olmas da, adalete eriim anlamnda sakncal bir uygulamadr; zira yeni uygulamada mdafi talebi ancak phelinin veya sann tutulduu karakol veya savclk tarafndan ya da mahkeme eliyle yaplabilmektedir. Bu durumda, pheli ya da sann savunma hakknn temininin sisteme devredilmesiyle, bu hakkn zamannda ve etkin kullanmnn da engellenebileceini ngrmek mmkndr. 31 Mart 2011de kabul edilen 6217 sayl Kanunun 13. maddesi uyarnca, ceza davalarnda yaplacak temyiz bavurularna 40 TLlik bir har deme zorunluluu getirilmi olmas da, adalete eriim asndan sorunlu bir durum yaratan bir baka gelimedir. Sanklarn veya madurlarn alt mahkemede aldklar kararlar temyiz etmek istemeleri durumunda karlarna kan bu demenin, mahkeme kararlarn st mahkemeye tamak konusunda ne derece caydrc olaca zerine ciddi ekilde dnlmesi gerekmektedir. Aksi takdirde, bu tr bir uygulamann da adalete eriimin nndeki engellerden biri haline gelmesi mmkndr.
97 Elveri vd. 2007.

36

Adli Yardm ve Mlteciler

stanbul BarosuYnetim Kurulunun 2008-2010 Yl alma Raporunda, mlteciler ve snmaclar ile ikence madurlar gibi hukuki yardma ihtiyac olanlara da adli yardm bnyesinde avukat grevlendirilmesinin yaplmakta olduu ne srlmektedir. Ancak, Uluslararas Af rgtnn Mlteci, Snmac ve Dier Yabanclarn Mdafiye Eriimleri alma Grubu Raporu, uygulamada bu durumun gereklemediine iaret etmektedir.98 Af rgtnn raporunda, temelde snmaclarn, mltecilerin ve insan ticareti madurlarnn gerek hukuk davalarndaki adli yardmdan gerekse ceza davalarndaki mdafilik hizmetinden yararlanmalar konusunda neriler getirilmektedir. Ceza yarglamas kapsamnda snma taleplerini yetkililere ulatramadan Pasaport Kanununa muhalefetten yarglanan ve cezalandrldktan sonra snr d edilen bu kiilerin, bu sre boyunca herhangi bir avukat yardmndan faydalanamadklar iddia edilmektedir.99 Bu tespitlerin hakll, AHMin Trkiye aleyhine verdii Abdolkhani ve Karimnia v. Trkiye ve M. B ve Dierleri v. Trkiye gibi kararlaryla da ortaya konulmutur. Bu kararlarn ilkinde Mahkeme, BM Mlteciler Yksek Komiserliinin (United Nations High Commissioner for Refugees UNHCR) Cenevredeki genel merkezi tarafndan mlteci stats tannan, Trkiyeye illegal giri yapm olmaktan dolay yakalanmalar sonucunda yetkililere Kanadaya snma bavurusunda bulunmak iin stanbula gitmek istediklerini belirten ve bunun zerine Haskydeki yabanclar biriminde tutulan ran vatandalar Mohsen Abdolkhani ve Hamid Karimniann T.C. devleti tarafndan snr d edilmesini, Szlemenin 2., 3., 5. ve 13. maddelerinin ihlali olarak deerlendirir ve Trkiyeyi bavurucula-

ra 40 bin avro demeye mahkm eder.100 Kararda, bavuranlarn yakalandklar ve kendilerine sulama yneltildii srada, aka avukat talep etmelerine karn ve daha sonra Hasky Emniyet Mdrlnde de adli yardmdan yararlandrlmadklarna hkmetmitir.101 M. B ve Dierleri v. Trkiye kararnda ise, bavurucular kendilerine itiraz hakk tannmakszn gzaltna alndklarn, bu sre ierisinde bir avukata eriimleri olmadn ve hukuki temsilden yoksun bir ekilde mahkemeye karldklarn beyan etmilerdir.102 Uluslararas Af rgt raporunda, insan ticareti ve gmen kaakl sularndan madur olan yabanclar iin zorunlu mdafilik uygulamasnn getirilmesi de talep edilmekte ve bu uygulamalarn T.C. devletinin hem anayasal sorumluluklarnn hem de uluslararas ykmllklerinin bir uzants olduu ifade edilmektedir.103 Dier taraftan, adli yardma

stanbul Barosu Ynetim Kurulunun 2008-2010 Yl alma Raporunda, mlteciler ve snmaclar ile ikence madurlar gibi hukuki yardma ihtiyac olanlara da adli yardm bnyesinde avukat grevlendirilmesinin yaplmakta olduu ne srlmektedir. Ancak, Uluslararas Af rgtnn Mlteci, Snmac ve Dier Yabanclarn Mdafiye Eriimleri alma Grubu Raporu, uygulamada bu durumun gereklemediine iaret etmektedir.
100 Avrupa nsan Haklar Mahkemesi (AHM) 2009, Abdolkhani ve Karimnia Trkiyeye Kar, No. 30471/08, 22 Eyll, <http://www.echr.coe.int/ Eng/Judgments.htm>. 101 Mlteci Haklar Koordinasyonu 2010a, Abdolkhani ve Karimnia/Trkiye, 9 Aralk, <http://multecihaklari.org/index. php?option=com_content&view=article&id=149: abdolkhani-ve-karimniatuerkiye&catid=25:ahm-kararlar&Itemid=83>. 102 Mlteci Haklar Koordinasyonu 2010b, M. B. ve Dierleri/Trkiye, 9 Aralk, <http:// multecihaklari.org/index.php?option=com_ content&view=article&id=153:mb-ve-dierleri-tuerkiye&catid=25:ahm-kararlar&Itemid=83>. 103 T.c. devleti, baz ekinceler sakl kalmak artyla, 5 Eyll 1961 tarihinde BM Mltecilerin Hukuki Durumuna Dair Szlemesini onaylamtr. Szlemenin 16. maddesi uyarnca 1) Her mlteci, btn Taraf Devletlerin topraklar zerindeki hukuk mahkemelerine serbeste ve kolayca

99 Uluslararas Af rgt 2010.

37

98 Uluslararas Af rgt 2010, [Amnesty International] Mlteci, Snmac ve Dier Yabanclarn Mdafiye Eriimleri alma Grubu Raporu, <http://www.amnesty.org.tr/ai/ system/files/EK2.pdf>.

ilikin olarak da TBB Ynetmeliinde yaplacak deiikliklerle snmaclarn, mltecilerin, snma veya iltica talebi deerlendirilenlerin veya bu talepleri yetkili makamlarca reddedilenlerin ve herhangi bir nedenden tr idari bir kararla kolluk tarafndan alkonulan yabanc uyruklu kiilerin T.C. vatandalarndan talep edilen belgelerden muaf tutulmalarnn ve genel olarak brokratik ileyiin bu durumdaki kiiler iin kolaylatrlmasnn salanmas talep edilmektedir.104

Helsinki Yurttalar Derneinin raporu, mlakat yaplan mltecilerin kendi ifadeleri nda, gzetim altndaki mltecilerin hukuki danmanlk alma haklarnn ok nadiren gerekletiini ve avukatlara nadiren eriebildiklerini ortaya koymaktadr.

mltecilere ve snmaclara hukuki destek salamak konusunda genelde etkin olmadn, sadece bir sivil toplum kuruluunun bu kiilere cretsiz hukuki destek saladn, dier benzer kurulularn ise daha ziyade genel hususlar konusunda bu kiileri bilgilendirdiklerini ifade eden Hammarberg, ok az sayda avukatn mltecilerin ana dillerini konuabiliyor olmasn ve tercman saysnn azln da adli yardma eriimi skntl hale getiren dier unsurlar olarak deerlendirir. Genel olarak mevcut adli yardm sisteminin bu tr ihtiyalar karlayabilecek kapasiteye sahip olmadn ifade eden Hammarberg, bu nedenle snma talebinde bulunan kiilere ilikin olarak kapsaml bir adli yardm mekanizmasnn oluturulmasnn gerekliliinin altn izer. Hammarbergin mltecilerin adalete eriim durumlarna ilikin tespitleri, temelde mevzuat ile uygulama arasndaki farka iaret etmektedir ki bu fark daha nce de ele alnd gibi adalete eriim hareketinin balang noktalarndan birini oluturmaktadr. Mltecilerin ve snmaclarn hukuki destee eriim konusunda yaadklar skntlar belgeleyen bir baka alma da, Levita, Kaytaz ve Durukan tarafndan hazrlanan ve 2004 ylndan beri bu durumdaki kiilere hukuki destek salayan Helsinki Yurttalar Derneinin 17 farkl lkeden gelen mltecilerle gerekletirdii mlakatlarn analizinin yapld Kasm 2007 tarihli rapordur.106 Raporda, hem mltecilerin alkonulmasna ilikin temel uluslararas ilkeler, hem de yasal dzenlemeler nda uygulamada ortaya kan hak ihlalleri ortaya konulmaktadr. Gzetim altnda tutulan kiilere ne kadar sre gzetimde tutulacaklarna ilikin bilgi verilmemesinin ve prosedrel hak ihlallerine ilikin herhangi bir yarg denetimi mekanizmasnn bulunmamasnn yan sra, gzetim altnda tutulan bu kiilerin avukata eriimlerinin de hayli snrl olduu belirtilmektedir. Rapor, mlakat yaplan mltecilerin kendi

Mltecilerin, snmaclarn ve benzer artlarda olan kiilerin Trkiyede bulunduklar sre boyunca deneyimledikleri hukuk d uygulamalarn nemli bir deerlendirmesi de, Avrupa Konseyi nsan Haklar Komiseri Thomas Hammarberg tarafndan yaplmtr. Hammarberg, konuya ilikin olarak hazrlad 1 Ekim 2009 tarihli raporunda, mltecilerin ve snmaclarn adli yardma eriim durumlarna zellikle deinmitir.105 Bu balamda Hammarberg, bu kiilerle emniyet kuvvetlerinin grmelerinde tercme ve adli yardm hizmetlerinin her zaman salanamadnn ve snma talepleri reddedilen kiilerin adli yardm veya temyiz haklarna ilikin yeterince bilgilendirilmediklerinin altn izmektedir. Ankara ve Van barolar dndaki barolarn,

38

bavurabilecektir; 2) Her mlteci, srekli ikametgahnn bulunduu Taraf Devlette, adli yardm ve teminat akesinden muafiyet dahil, mahkemelere mracaat bakmndan vatanda gibi muamele grecektir; 3) Her mlteci, srekli ikametgahnn bulunduu lkenin dndaki Taraf Devletlerde, o lkelerin vatandalarna 2. fkrada bahsedilen konular hakknda yaplan muamelenin aynndan istifade edecektir. Birlemi Milletler Mltecilerin Hukuki Durumuna Dair Szleme. 104 Uluslararas Af rgt 2010. 105 Hammarberg 2009.

106 Helsinki Yurttalar Dernei 2007, stenmeyen Misafirler: Trkiyede Yabanc Misafirhanelerinde Tutulan Mlteciler, <http://www.hyd.org.tr/staticfiles/files/ multeci_gozetim_raporu_tr.pdf>.

ifadeleri nda, gzetim altndaki mltecilerin hukuki danmanlk alma haklarnn ok nadiren gerekletiini ve avukatlara nadiren eriebildiklerini ortaya koymaktadr. Bu durumun, hibir ekilde hukuki destek alamayan transit blgelerde tutulan mlteciler asndan daha da endie verici olduu ayrca belirtilmektedir. Mltecilerin sadece avukata eriimlerinin deil, sivil toplum kurulularnn temsilcileriyle de grmelerinin kstlanmas, gzetimde tutulduklar sre boyunca yaadklar hukuki ve idari maduriyetleri artrmaktadr. Benzer tespitler, Uluslararas Af rgtnn ki Arada Bir Derede, Trkiyede Mltecilere Koruma Salanmyor balkl raporunda da yer almaktadr. Bu raporda da Trkiyedeki snma srelerinin uluslararas standartlara uymad ve bu uyumsuzluun en nemli gstergelerinden birinin, hukuki danmanla eriim alannda yaanan kstlamalar ve skntlar olduu sonucuna varlmtr. Af rgt, ulusal mevzuatta snmaclarn hukuki yardma eriimine ilikin dzenlemelerin azlndan ve eksikliinden duyulan endieyi dile getirmektedir.107 Trkiyede adli srecin ileyii, zaman zaman mlteci ve benzer konumda olan kiilerin destek mekanizmalarndan yoksun braklmlklarnn hayatlarn kaybettikten sonra bile devam edebileceini gstermektedir. Nijeryal snmac Festus Okeyin 20 Austos 2007de gzaltna alnarak gtrld stanbul Beyolu Asayi Bro Amirliinde, grevli polis memuru tarafndan kurunlanarak ldrlmesi zerine taksirle lme neden olmak suundan alan davann seyri, bu kiilerin adalete eriimlerinin nndeki engellerin snrszln ortaya koymaktadr adeta. Davann nc ylnda madurun kimliinin hl tespit edilememi olmasnn yaratt adalete eriim sorununun yan sra, davaya kurumsal Gmen Dayanma A, nsan Haklar Dernei stanbul ubesi, ada Hukukular Dernei ya da bireysel olarak mdahil olmak isteyenle-

rin taleplerinin reddedilmi olmas da, mlteci ve benzer konumda olan kiilerin hak yoksunluklarnn derecesini gzler nne sermektedir.108 Mahkeme heyeti, T.C. vatanda olarak vicdanen rahatszlk duyduklar ve karakolda ilenen cinayetten dolay kendilerini gvende hissetmedikleri iin mdahil olmak isteyen bu gruplarn ve kiilerin taleplerini, sutan zarar grme durumlar sz konusu olmad gerekesiyle oybirliiyle reddetmitir.109 Talep sahipleri hakknda, dileke vermek suretiyle mahkemeye hakaret ettikleri ve mahkeme heyetini etkilemeye ynelik szl ve yazl beyanlar gerekesiyle TCK 125. ve 288. maddeleri uyarnca mahkeme tarafndan su duyurusunda da bulunulmutur.110 Festus Okeyin T.C. vatanda olmamasndan dolay mdahillik taleplerinin reddedildiini iddia eden ada Hukukular Dernei temsilcilerinin, Festus Okeyin ailesinden veklet alma abalarnn da Nijeryadaki hak savunucularnn kaynak yetersizliinden tr baarsz olmas sonucunda, davada grevli savcnn Festus Okeyin yegne savunucusu haline geldii iddia edilmitir.111

108 Festus Okeyin davasna mdahil olmak iin bavuruda bulunan kurumlarn temsilcileri, mdahillik taleplerinin reddedilmesinin mahkemeden hibir talepte bulunmayan savcnn Okeyin yegne avukat olmas sonucunu dourduuna iaret ederler. Korkut, 2009, Festus Okeyin Tek Avukat Savc, O da Bir ey Talep Etmiyor, Bianet, 30 Eyll, <http://bianet. org/bianet/insan-haklari/117353-festus-okeyintek-avukati-savci-o-da-bir-sey-talep-etmiyor>. Davaya mdahil olmak isteyen Gmen Dayanma Ann konuya ilikin bildiri metni iin bkz. http://gocmendayanisma.org/ blog/2011/01/19/festus-okey-davasina-mudahilolmaya-cagiriyoruz/. 109 5271 sayl cMKnn 27. ve 238. maddeleri kamu davasna katlmann koullarn ve usullerini dzenler: 04.12.2004 tarihli ve 5271 sayl ceza Muhakemesi Kanunu. 110 Gmen Dayanma A 2011. Festus Okey Davasnda Dejavu, 27 Ocak, <http:// gocmendayanisma.org/blog/2011/01/27/ festus-okey-davasinda-dejavu/>. 111 Korkut 2009.

107 Uluslararas Af rgt 2009, ki Arada Bir Derede, Trkiyede Mltecilere Koruma Salanmyor, <http://www.amnesty.org.tr/ai/ system/files/multeciraporu.pdf>.

39

Festus Okey Davasnda Mdahillik Taleplerinin Neden Kabul Edilmediine likin GR

Av. Taylan Tanay ada Hukukular Dernei stanbul ubesi Bakan 22 ubat 2011 Festus Okeyin ldrlmesine ilikin Beyolu 4. Ar Ceza Mahkemesinde 2007/276 Esas zerinden sren yarglamada ada Hukukular Dernei olarak Mdahale talebinde bulunduk. Bu talebin reddedilmesi zerine bu kez her celse derneimize ye avukatlar bireysel olarak mdahale talebinde bulundular. Tm bu talepler ayn gerekeyle reddedildi. Mahkemenin ret gerekesi 5271 Sayl CMKnn 237. ve devam maddeleri uyarnca sutan dorudan zarar grmediimiz gerekesine dayanyordu. Mahkeme son 3 celsedir bu talepleri reddetmekle kalmyor, ayn zamanda mdahale talebinde bulunanlar hakknda 5237 Sayl TCKnn 288. maddesinde dzenlenen adil yarglamay etkilemeye teebbs ile yine mahkemeye hakaret edildii gerekesiyle TCKnn 125. maddesinde dzenlenen hakaret suu nedeniyle savcla su duyurusunda bulunuyor. Sutan zarar grme sadece ahsi haklara kavumaya hizmet eden bir kurum deildir. Esasen adaletin gerekletirilmesinde maddi gerein aa karlmasnda etkin rol alma konusunda ilevi byktr. zellikle devlet gleri hakknda pheli-sank sfatyla yrtlen muhakeme ilemlerinin hem yapsal hem pratik olarak adil ve tarafsz srdrlmesi pek mmkn olmamaktadr. Bu tip olaylarda iddia makam madurun haklarn yeteri kadar savunamamaktadr. Festus Okeyin ldrlmesi sonrasnda teorik olarak madurun haklarn savunmas gereken makamn, braknz haklarn savunmak, var olan haklar bizzati ihlal ettii ak bir ekilde grlmektedir. Bu nedenle zellikle madurun kimsesiz oluu, ailesine ulalamamas hallerinde sutan zarar gren kavramnn geni yorumlanarak TARAF YARATILMASI112 her eyden nce yarglamann nihai amacnn gereklemesini salayacaktr. Yargnn; kolluun sank olduu, Temel hak ve Hrriyetlerin ihlal edildii olaylara ilikin yarglamalarda davaya mdahaleyi dar yorumlamasna karn zellikle devlete ve devletin kurucu ideolojisine kar ilenen sularda mdahale kurumunu olduka geni hatta bazen hukuki deil siyasi dayanaklarla yorumlad bilinmektedir. Yakn dnemde maduru devlet olan sularn yarglanmasnda dahi, hi ihtiya yokken tek bir hukuki dayanak bulunmadan, baz kimselerin mdahale talepleri kabul edilmi, hatta kadrolu mdahiller yaratlmtr. Orhan PAMUK aleyhine alan tazminat davasnn aktif husumet yokluu nedeniyle reddine ilikin mahkeme hkmn inceleyen Yargtay 4. Hukuk Dairesi, sadece rk ba nedeniyle aktif husumet ehliyeti bulunduunu belirterek bozma karar vermitir. Kiinin ekonomik bir fayda elde edebilecei, malvarl deerlerinde arta neden olacak bir davada taraf ehliyetinin bu denli geni tutularak deerlendirilmesine karn, kiisel hibir fayda elde etme olanann bulunmad salt kamusal bir yararn elde edilmesine dnk mdahale taleplerinin reddedilmesi kabul edilemezdir.

Adli Yardm ve Dezavantajl Gruplar

Adalete eriimin en nemli unsurlarndan biri olarak grlen adli yardm hizmetinin eriilebilirliinde ve sunulan hizmetin kalitesinde ortaya kan olumsuzluklar, hem resmi dzenlemeler ile uygulamadaki farkllklar ortaya karmak, hem de bu olumsuzluklarn etkiledii belirli gruplar tespit etmek bakmn112 Byk harf ve kaln font kullanm gr sahibinin kendisine aittir. Rapor yazarnn bu gr ierisindeki mdahalesi sadece kelime yazmna ilikin olmutur.

dan nem tamaktadr. Kukusuz bu durum, liberal hukuk dncesinin hukuka atfettii tarafszlk, adillik, eitlik gibi temel zellikler balamnda da sorunlu bir resim ortaya koymaktadr; zira hukuki ekilciliin grmezden geldii, hukuk ile yapsal eitsizlikler arasndaki iliki bylece ister istemez grnr hale gelmektedir. Bu noktada, adalete eriim zerine dnrken ve bu hareketin temel meselelerinden biri olan adli yardm mekanizmalarnn eriilebilirliini ve kalitesini deerlendirirken, dezavantajl gruplarn toplumsal hayatn dier alanlarnda olduu gibi bu hizmetle olan ilikilerinde de eitsizlik durum-

40

laryla daha sistemli bir ekilde kar karya kaldklarn grmek mmkndr.113 Bu durum siyasi irade tarafndan da fark edilmitir, zira Stratejik Planda Adalet hizmetlerinin toplumun tm kesimlerine eksiksiz ve adil olarak ulatrlmasn salayacak bir sistemin oluturulmasnn hukuk devletinin gereklerinden biri olduu ne srlmektedir. Bu balamda, ocuklar, kadnlar, engelliler, yallar ve yoksullar olarak tanmlanan dezavantajl kesimlerle ilgili uyumazlklarn amacna uygun bir ekilde zlmesi iin alnacak nlemlerin adalete eriim erevesinde nemi vurgulanmaktadr.114 2011 yl sonuna kadar dezavantajl gruplarn adalete eriimini kolaylatrc nlemlerin alnmas konusunda alma yaplmas, Bakanln hedeflerinden biri olarak tanmlanm115 ve bu hedef dahilinde u stratejiler sralanmtr: Dezavantajl gruplarn adalete eriim konusunda yaadklar sorunlarn tespiti iin ilgili kurum, kurulu, niversiteler ve sivil toplum rgtleriyle bilimsel etkinlikler (toplant, seminer, sempozyum, altay vb.) dzenlenmesi; Uygulamaclar ve akademisyenlerle ibirlii halinde yarg yolu ve yazl yarglama usul gibi konularn
113 Adli yardm hizmetlerinin tarihsel arka plannda dezavantajl kesimlere merhamet ve acma duygularyla verilen bir hizmet olarak ortaya kt ve bu nedenle de verilen hizmetin kalitesinin ve eriilebilirliinin hizmeti kullananlar tarafndan sorgulanabilir olmad, bu tr bir talebin ancak hizmetin kurumsallamasyla mmkn hale geldii iddia edilmektedir. Bu balamda, adli yardm kurumunun zamanla bir yardm faaliyetinden ekonomik adan elverisiz koullar bulunan kiilerin hak arama zgrln kullanmasn salayan bir mekanizmaya dnt ne srlmektedir. Yaar, mmihan, 2006., s. 93. 114 Adalet Bakanl Stratejik Plan 2010-2014. 115 Burada hkmetin bu konudaki politikalar asndan ne kan bir husus, dezavantajl gruplarn adalete eriim alannda yaadklar skntlarn Yarg Reformu Stratejisi ierisinde ayr bir politika hedefi, zerinde strateji gelitirilecek ayr bir alma alan olarak ele alnmam olmasdr. Bu husus dnda, Yarg Reformu Stratejisi ile Stratejik Plan arasnda adalete eriim konusuna ilikin olarak ele alnacak temel meseleler bakmndan bir fark gze arpmamaktadr. Yarg Reformu Stratejisinin aksine Stratejik Plann dezavantajl gruplar zerine ayrca odaklanmas nedeniyle, bu gruplara ilikin durum tespiti de raporun ilgili blmlerine dahil edilmitir.

adalete eriim asndan deerlendirilmesi iin bilimsel etkinlikler dzenlenmesi; Dier lke uygulamalarnn karlkl ibirlii yaplmak suretiyle incelenmesi; ve lgili kurum ve sivil toplum kurulularyla ibirlii halinde nlemlerin alnmas ve mevzuat deiikliklerinin hazrlanmas.116

Kadnlar
Mltecilerin ve snmaclarn hukuki destee eriimde yaad glklerin toplumda var olan dier dezavantajl gruplar iin de sz konusu olduunu grmek mmkndr. Kadnlar ile etnik ve dinsel aznlklar, bu gruplarn banda gelmektedir.117 rnein

116 Bu konuya ilikin olarak Plan, Dzenlenen etkinlik saysn ve zm nerilerinden hayata geenlerin saysn temel performans gstergeleri olarak tanmlamaktadr. Adalet Bakanl Stratejik Plan, 2010-2014. 117 Bu noktada, Trkiyede feminist hareketin kadnlar bu tr gruplar arasnda sayan kategorik yaklamlara ciddi eletiriler getirdiini de eklemek gerekir. 2007 genel seimlerini takiben hkmet tarafndan hazrlanan ve kamuoyuyla paylalan Anayasa taslandan, kadn hareketinin mcadelesi sonucunda Kadnlar ve erkekler eit haklara sahiptir. Devlet, bu eitliin yaama gemesini salamakla ykmldr ibaresinin kartlmas ve ayn zamanda taslan 9. maddesinin 3. fkrasnda da kadnlarn , ocuklar, yallar ve engelliler ile birlikte zel suretle korunmaya muhta bir kesim olarak adlandrlm olmas, kadn haklar asndan ciddi bir gerileme olarak grlmtr. Kadn hareketinin bu yeni dzenlemelere gstermi olduu sistemli tepki sonucunda, kadnlarn korunmaya muhta kesim kategorisinden karlmas suretiyle deiiklikler ksmen geri alnm ve Anayasann 10. maddesi aka pozitif ayrmclk ifadesini kullanmasa bile, kadn rgtleri tarafndan ou zaman pozitif ayrmclk dzenlemesi olarak saylan u dzenlemeyi getirmitir: Herkes, dil, rk, renk, cinsiyet, siyasi dnce, felsefi inan, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayrm gzetilmeksizin kanun nnde eittir. Kadnlar ve erkekler eit haklara sahiptir. Devlet, bu eitliin yasama gemesini salamakla ykmldr. Bu maksatla alnacak tedbirler eitlik ilkesine aykr olarak yorumlanamaz. ocuklar, yallar ve engelliler gibi zel surette korunmas gerekenler iin alnacak tedbirler eitlik ilkesine aykr saylamaz. Hibir kiiye, aileye, zmreye veya snfa imtiyaz tannamaz. Devlet organlar ve idare makamlar btn ilemlerinde kanun nnde eitlik ilkesine uygun olarak hareket etmek zorundadrlar. Ancak bu noktada belki de kavramsal bir ayrma gitmek faydal olacaktr. yle ki, dezavantajl gruplar,

41

stanbul Barosunun 2008-2010 aras dneme ilikin verilerine gre, adli yardm talebiyle Baroya bavuran kadnlarn says erkek bavurucularn neredeyse katdr.
kadnlarn adli yardm sistemiyle olan ilikilerine gz atld zaman, toplumsal hayattaki eitsizliklerin olaan zneleri olmalar dolaysyla kadnlarn bu alanda da haklarnn kullanm balamnda zorluklarla karlamalar adeta kanlmazdr. stanbul Barosunun 2008-2010 aras dneme ilikin verilerine gre, adli yardm talebiyle Baroya bavuran kadnlarn says erkek bavurucularn neredeyse katdr.118 Bu durum, kadnlarn bu tr bir hukuki destee erkeklerden daha fazla ihtiya duyduklarnn gstergesi olarak da okunabilir. Kadnlarn adli yardm mekanizmalarna eriimleri ve sunulan hizmetin kalitesi balamnda ne kan gelimelerden biri de, Trkiyenin en byk barolarndan olan stanbul ve zmir barolar bnyesindeki kadn haklar merkezlerinin adli yardm merkezleriyle birletirilmesidir. 1995 ylnda bir komisyon olarak kurulan ve bu alanda bir ilk olan stanbul Barosu Kadn Haklar Merkezi, daha sonra kadnlarn yaadklar maduriyetlere daha etkin ve hzl bir ekilde mdahale edebilmek iin bir merkez olarak hukuki destek

vermeye devam etmitir.119 Ancak, 2008 ylnda Merkez, stanbul Barosu Adli Yardm Merkezi bnyesine dahil edilmi ve bylece Kadn Haklar Merkezinde grev alan ve zel olarak kadn meselelerinde uzmanlam ou kadn avukat da adli yardm listesine eklenmek durumunda kalmtr.120 Bu durum, adli yardma bavuran kadn ikyetilerin listeden atanacak bir avukattan destek almalar anlamna gelmekteydi ki bu da kadn madurlarn grmeyi tercih ettikleri121 uzman kadn avukata eriim olaslklarnn dmesi demekti.122 Benzer ekilde, zmir Barosu Kadn Haklar Merkezi de 2003 ylnda, Baronun halka hizmet brosunun var olduu, ayn ilevi faal ve baarl olarak grd iddialar dorultusunda kapatlmtr.123 Kadna ynelik iddetin ok youn ekilde yaand124 ve

119 Koyuncuolu 2009. Baroda Gnll Avukatlar, Radikal, 25 Ocak, <http://www.radikal.com.tr/ Radikal.aspx?aType=EklerDetay&ArticleID=9183 51&categoryID=42>. 120 stanbul Barosu Ynetim Kurulu karar iin bkz. http://www.istanbulbarosu.org.tr/Detail. asp?catID=1&SubcatID=1&ID=3821. 121 Bu tercihe ilikin eitli saptamalar iin bkz. zcan 2008, stanbul Barosu Kadn ve ocuklara Hukuki Destei Uzmanlarn Elinden Alyor, Bianet, 24 Aralk, <http://bianet.org/ bianet/insan-haklari/111560-istanbul-barosukadin-ve-cocuklara-hukuki-destegi-uzmanlarinelinden-aliyor>; Ayata 2009, Kadnlarn Adalete Eriimi: Mevzuat, Engeller, Uygulamalar ve Sivil Toplumun Rol, Yaymlanmam yksek lisans tezi, stanbul Bilgi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Hukuk Yksek Lisans Program. Bu noktada, Trkiyede aile ii iddet maduru kadnlarn %49unun yaadklar iddeti kimseye anlatmam olmalar, bu maduriyetlerin hassasiyeti ve bu nedenle de paylalmalarndaki zorluklar hakknda nemli bir bilgi vermektedir. Kadnn Stats Genel Mdrl, 2009. 122 Bu dzenlemeye ynelik eletirilerin ksa bir derlemesi iin bkz. Ayata 2009, s. 100. 123 Trk Hukuk Sitesi, 5 Haziran 2003, zmir Barosu Kadn Haklar Danma Ve Uygulama Merkezi Kapatld !!!, <http://www.turkhukuksitesi. com/showthread.php?t=2545>. 124 Sadece resmi nikh olan kadnlar kapsayan resmi veriler, Trkiyede kadnlarn %39unun hayatlarnn bir noktasnda fiziksel iddet maduru olduklarn gstermektedir: Kadnn Stats Genel Mdrl, 2009, Trkiyede Kadna Ynelik Aile i iddet Aratrmas zet Rapor, <http://www.ksgm.gov.tr/Pdf/ siddetarastirmaozetrapor.pdf>.

uluslararas literatrde de ele alnd haliyle, sistematik ve yapsal eitsizliklerin sonucu olarak olumu toplumsal kesimlerdir. Bu durumda, dezavantajlln, ou zaman ele alnd haliyle, kaynaklarn yapsal, kltrel ve tarihsel olarak eitsiz paylamnn uzants olan bir durum olduunu ve bu haliyle de devlete ortadan kaldrlmas ynnde bir ykmllk yklediini dnmek mmkndr. te yandan, korunmaya muhta kesim tanmnda ise bir acizlik hali sezilmektedir ki bu kadnlar iin hlihazrdaki ataerkil sylemlerin ve pratiklerin perinlenmesi ve yeniden retilmesi anlamna gelecektir. Kald ki, bu tespiti, tanmn tarif ettii dier gruplar iin de yapmak mmkndr. Bu durumda, korunmaya muhtalk devletin zerine sorumluluk yklemekten ziyade, eitsizlik hallerinin ortadan kaldrlmas iin atlacak admlar adeta bir gnllle hatta ve hatta bir yardmseverlie balamaktadr. 118 Verilere gre, 27.10.2008-31.08.2010 tarihleri arasnda bavuran kadn says 8728, erkek says ise 2914tr. stanbul Barosu Ynetim Kurulu alma Raporu 2008-2010.

42

kadnlarn maduriyetlerinin nne geilmesini salayabilecek mekanizmalarn hem yetersiz hem de ou zaman ilevsiz olabildii bir balamda,125 kadnlarn adalete eriimlerini kolaylatrabilecek uzman avukatlarn sunduu adli yardm hizmetlerinin snrlandrlmas, adalete eriim asndan sorun tekil etmektedir.

zellikle trans bireylerin gerek toplumsal ilikilerinde gerekse de emniyet gleriyle olan karlamalarnda maruz kaldklar iddet hallerinin skl ve yaygnl, bu bireylerin zellikle hukuki destee eriimde yaadklar zorluklarn ivedilikle tespit edilmesini ve giderilmesini zorunlu klmaktadr.
zorunlu klmaktadr. rnein, 17 Mays 2010 gecesi Pembe Hayat LGBTT Dayanma Dernei yesi be trans aktivistin, aralar iinde seyir halindeyken polis tarafndan durdurulup, kimliklerini gstermelerine ramen zorla aralarn iinden karlmalar, coplarla ve tekmelerle darp edilmeleri, bu bireylerin maruz kaldklar olaanlatrlm iddetin en belirgin gstergelerinden biridir. Bu olay sonrasnda madurlarn yaptklar su duyurularyla ilgili herhangi bir gelime olmamasnn tesinde, polisler tarafndan polise direnme, kamu malna zarar verme ve hakaret iddialaryla madurlara kar su duyurusunda bulunulmutur.127 Dier taraftan, polis iddetini yargya tamak isteyenlerin ikyetlerinden vazgemeleri iin eitli yntemlerin uyguland, vazgeilmezse bu

LGBT
Snmac, mlteci ve benzer durumda olan kiiler ile kadnlarn yan sra, toplumda oklu maduriyetlere urayan, ancak bu dezavantajl konumlar gerek siyasi sylemde gerekse toplumsal taleplerde ok fazla yer bulmayan LGBT (Lezbiyen, Gey, Biseksel, Trans) bireylerin adalete eriimde yaadklar glkler de ayrca ele alnmas gereken bir meseledir. Bu gruplar, resmi olarak dezavantajl kesimler arasnda saylmamalar bir yana,126 uygulamada da devlet eliyle yrtlen herhangi bir iyiletirme ya da glendirme abasnn znesi olmamlardr. zellikle trans bireylerin gerek toplumsal ilikilerinde gerekse de emniyet gleriyle olan karlamalarnda maruz kaldklar iddet hallerinin skl ve yaygnl, bu bireylerin zellikle hukuki destee eriimde yaadklar zorluklarn ivedilikle tespit edilmesini ve giderilmesini

125 Trkiyede aile ii iddet maduru olduklarn ifade eden kadnlarn %92si bu durumla ilgili hibir yere bavuruda bulunmadklarn belirtmitir. Bu durum, maduriyetlerin engellenmesinde sorumluluklar olan kamu kurulularnn kadnlar iin ne derece eriilebilir olduklarn sorgulamay gerekli klmaktadr: Kadnn Stats Genel Mdrl, 2009. Ayn zamanda, iddet gren kadnlarn bavurabilecekleri snma evlerinin saysnn yetersizlii ve bu snma evlerinin gizliliklerinin ihlaline ilikin dile getirilen sorunlar da bu maduriyetleri artrmaktadr: Kaos GL 2010b, Kadn Snaklar Kurultay Sonu Bildirgesi Yaynland, 31 Aralk, <http://www.kaosgl.com/ icerik/kadin_siginaklari_kurultayi_sonuc_ bildirgesi_yayinlandi>. 126 Bu gruplarn adalete eriim tecrbelerine ilikin olarak yrtlecek daha derinlikli bir almada, resmi olarak dezavantajl gruplarn iine dahil edilmenin kendileri iin ne anlama geldiini, bu gruplarn byle bir kategorizasyona nasl baktklarn aratrmak anlaml olacaktr. Ancak u andaki veriler, byle bir deerlendirme yapmaya imkn tanmamaktadr.

127 Kaos GL 2011, Pembe Hayat 2010u Deerlendirdi, 3 Ocak, <http://www.kaosgl. org/icerik/pembe_hayat_2010u_degerlendirdi>. Bu tavrn, son yllarda adeta emniyet glerinin insan haklar hareketine kar gelitirdii bir taktik haline geldiini gzlemlemek mmkndr. yle ki sadece LGBT gruplarna kar deil, tm hak rgtlerine kar adeta rvanist bir yaklam sz konusudur. Bu durum hi kukusuz hak arama yollarnn etkililii anlamnda da ciddi bir sorun tekil etmektedir zira emniyet glerinden gelebilecek bu tr olas kar ataklar, kiilerin ve gruplarn haklarn aramalar konusunda bezdirilmelerine yol aabilir. Ayn zamanda, yargnn da benzer bir tutum sergiledii rnekler hak arama anlamnda durumu daha da vahimletirmektedir. rnein Festus Okey davasnda mdahil olmak isteyenler hakknda dileke vermek suretiyle mahkemeye hakaret ettikleri ve mahkeme heyetini etkilemeye ynelik szl ve yazl beyanlar gerekesiyle Trk ceza Kanununun (TcK) 125. ve 288. maddeleri uyarnca mahkeme tarafndan su duyurusunda bulunulmu olmas ya da polisin dur ihtarna uymad iddiasyla ldrlen Baran Tursunun ailesi hakknda , yarg grevi yapan etkileme ve Hkmeti, yargy, askeri ve Emniyet glerini aalamak iddialarndan ceza davas alm olmas bu tr rnekler arasnda saylabilir.

43

kiilerin altklar ortamda eitli zorluklarla karlamalarnn saland ve bu ekilde ikyeti olmay dnenlere uyar gnderildii, gzda verildii ayrca ne srlmektedir.128 Bu durum, hi phesiz zellikle yaam tehdidi altnda alan bu bireyler iin son derece endie vericidir.129 Emniyet glerinin bu ve benzeri olaylara yaklam, ana-akm medyann trans bireylere ilikin vakalar aktar biimi ve dili,130 yarg srelerindeki transfobik deneyimler ve yasal mevzuatn yetersizlii131 ve siyasi otoritenin

128 Klkaya 2010, 3 Mart Dnya Seks ileri Gn, Lubunya, Say 5. 129 zellikle transseksel cinayetleri ve bu cinayetlere ilikin gerek yasal srete gerekse de toplumsal ve siyasi zeminde yeterli tepkinin verilemiyor olmas bu bireylerin adalete eriimlerinin engellenmesini daha da hayati bir anlamna brndrmektedir. 130 Burada zellikle medyann haberleri zanlnn diliyle hazrlamasna ve zanly madur, maduru da sulu gibi gstermesine dikkat ekilmektedir. Gner 2009, Ar Tahrik Teviki, <http://www. kaosgl.com/content/agir-tahrik-tesviki>. 131 Trkiye cumhuriyeti yasalar ierisinde nefret suunu tanmlayan ve bu sua ilikin yaptrmlar ngren herhangi bir dzenleme olmamas ve ayn zamanda ayrmclk vakalarna ilikin de ayr bir yasann bulunmamas bu bireylerin ve gruplarn yaadklar iddet olaylarnn yeterli yasal karlklarn bulamamalarna neden olmaktadr. Dier taraftan mevcut yasal dzenlemelerin de ou zaman LGBT bireylere kar ayrmc ve hatta iddet ieren mdahalelerin arac olarak kullanld da grlmektedir. Bu tespit, Trkiyenin 2010 lerleme Raporunda da yer almaktadr. Rapor, Alenen tehircilik ve genel ahlaka kar ilenen sular hakkndaki Trk ceza Kanunu hkmlerinin LGBT bireylere kar ayrmc uygulamalara zemin hazrladna ve Kabahatler Kanununun da sklkla travesti ve transseksel bireyleri para cezasna arptrmak iin kullanldna dikkat ekmektedir: Trkiye lerleme Raporu 2010. Nefret sularna ilikin yasalatrma abalar zerine bkz. Doanolu 2010, Adaletin LGBT Hali, LGBTT Haklar Platformu, stanbul. Ayn zamanda Trkiyede yasal mevzuatin seks iileri zerindeki etkileri zerinde bkz. okar, Muhtar ve Habibe Ylmaz Kayar 2011, Seks ileri ve Yasalar: Trkiyede Yasalarn Seks ilerine Etkileri ve neriler, Seks ilerinin ve Transgender Bireylerin nsan Haklarnn Desteklenmesi Projesi, Seks ilii Mevzuat alma Grubu Raporu, nsan Kaynan Gelitirme Vakf, stanbul.

ilgisizlii,132 zellikle trans bireylerin Trkiyeli toplumsal gruplar ierisinde iddete en ak ve talepleri en ok grmezden gelinen gruplar arasnda olduklarnn gstergesi olarak kabul edilmektedir.133 Bu noktada, LGBT bireylere ynelik ayrmcln ve nefret sularnn salt devlet kurumlar eliyle gerekletirilen uygulamalar olmad; bu ayrmclk hallerinin ve nefret suu vakalarnn toplumsal ve siyasal zeminde, bir dier deyile daha yatay dzlemlerde de sklkla yaand vurgulanmaldr. Yurttalarn ayrmc tutumlar ya da nefret suu kapsamna girmesi gereken eylemleri, aslnda bu eylemleri engelleme ve cezalandrma ykmlln yeterince yerine getirememesinden dolay yine devletin zaafnn gstergesi olarak grlmektedir.134 Yaadklar iddet hakknda ikyette bulunmak, hatta bu iddeti yarg makamlarna tamak konusunda ciddi engellerle karlaan LGBT ve zellikle trans bireyler, yargya ulamay baardklar noktada da toplumsal nyarglarn ve heteroseksist ideolojinin yargsal tutum ierisinde

132 Bu ilgisizlik temel olarak trans bireylerin yaama ve alma koullarndaki gvenlik zafiyetlerine ilikin yasal dzenlemelerin eksiklii ve zel olarak da transfobik nefrete kar bir yasann olmamas ile ilikilendirilmektedir: PembeHayat 2010, Transfobik Nefrete Kar Bize Bir Yasa Lazm!, Nefret Sular Maduru Trans Bireyleri Anma Bulumas Kitab. Ayn zamanda siyasilerin ecinsellere ve trans bireylere ilikin zaman zaman yaptklar homofobik, transfobik ve ayrmc aklamalar da siyasi iradenin bu konulardaki ilgisizliinin hatta bilgisizliinin de gstergesi olarak kabul edilmektedir. Bu konudaki en ne kan rneklerden birisi hi kukusuz Kadn ve Aileden Sorumlu Devlet Bakan Selma Aliye Kavafn 7 Mart 2010 bir rportajnda sarf ettii Ben ecinselliin biyolojik bir bozukluk, bir hastalk olduuna inanyorum. Tedavi edilmesi gereken bir ey bence szleridir. Bildirici 2010, Ecinsellik Hastalk, Tedavi Edilmeli, Hrriyet, 7 Mart, <http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews. aspx?id=14031207>. 133 Kaos GL 2011, Pembe Hayat 2010u Deerlendirdi, 3 Ocak, <http://www.kaosgl. org/icerik/pembe_hayat_2010u_degerlendirdi>. 134 Bu durum AHMin Hrant Dink ve Nahide Opuz davalarna ilikin verdii kararlarla da onaylanmtr: Ataman 2010, Sorumlu Kim: Nefret Sularn Yaratan Dinamikler, Transfobik Nefrete Kar Bize Bir Yasa Lazm! iinde, s. 20.

44

yeniden retildiine ahit olmaktadrlar.135 zellikle gey ve trans cinayetleri davalarnda, cezalarda orannda indirim salayan haksz tahrik indiriminin sklkla kullanlyor olmas, bu homofobik ve transfobik tutumlarn ve bu tutumlar sonucu ortaya kan iddet vakalarnn yargsal pratiklerle de adeta anlalr klndn gstermektedir.136 TCKnn 29. maddesi, haksz tahrik kavramn Haksz bir fiilin meydana getirdii hiddet veya iddetli elemin etkisi altnda su ileyen kimseye, arlatrlm mebbet hapis cezas yerine onsekiz yldan yirmidrt yla ve mebbet hapis cezas yerine oniki yldan onsekiz yla kadar hapis cezas verilir. Dier hllerde verilecek cezann drtte birinden drtte ne kadar indirilir eklinde tanmlamaktadr. Maddenin gerekesinde ise, haksz fiilden kastedilenin hukuk dzenince tasvip edilmeyen davran olduu belirtilmekte ve bu gerekelendirmenin olaan sonucunun ecinsel ilikiyi hukuk dzenine aykr bir davran olarak tanmlamak olduu ne srlmektedir.137 Bu durumun, sz konusu bireylerin hayatlarnn heteroseksellere nazaran ceza indirim orannda daha deersiz olduunu gsterdiini ve bu ekilde aslnda yeni sulara zemin hazrladn dnmek mmkndr.138

Seks ileri
Gerek emniyet gleri ve yarg, gerek medya, gerek siyasetiler, gerekse toplum tarafndan dlanmln sonucu olan bu genel korunakszlk hali, seks iileri sz konusu olduu zaman daha da arlaabilmektedir. Kadky Belediyesinin gerekletirdii Demokrasi ve nsan Haklar in Toplumsal birlii Projesi kapsamnda nsan Kaynan Gelitirme Vakf tarafndan yrtlen bir aratrma erevesinde, Kadky Belediyesi snrlarnda alan 50 seks iisiyle grlm ve bu grmelerde katlmclarn 43nn mterilerinden iddet grd, 37 kiinin ise polis iddetine maruz kald ortaya konulmutur.139 iddet gren katlmclarn yaklak yars, mterilerden grdkleri iddeti karakola ve/veya savcla bildirmi olmalarna ramen bu ikyetlerin ok aznda ilem yapld, daha da aznda bavurucuya iyi davranld belirtilmitir. Dier durumlarda ise ikyette bulunan iddet maduru seks iileri, bavurduklar makamn kendileriyle ilgilenmediini, bu makamlarda aalandklarn ya da dayak yediklerini aktarmlardr.140 Bu durumlar elbette, bu bireylerin iddet grdkleri zamanlarda hak arama yollarn kullanmalarnn nnde ciddi bir engel oluturmaktadr.

iddet gren katlmclarn yaklak yars, mterilerden grdkleri iddeti karakola ve/veya savcla bildirmi olmalarna ramen bu ikyetlerin ok aznda ilem yapld, daha da aznda bavurucuya iyi davranld belirtilmitir.
135 Bu tutumlara rnek davalarn detayl bir derlemesi iin bkz. Doanolu 2010. 136 2006 ylnda baklanarak ldrlen gazeteci Baki Koar cinayetinde, mebbet hapis istemi ile yarglanan zanlnn haksz tahrik indiriminden yararlanarak cezasnn 15 yla indirildii dava bu vakalarn iinde en sk anlandr: Karaca 2009, Lezbiyen, Gay, Biseksel, Travesti Ve Transsekseller Onur Haftalarnda Son Bir Ylda lenen 13 Ecinsel cinayetini Sorguluyorlar: Biz De Varz! , Yeni Aktel, < http://www. yeniaktuel.com.tr/top110,194@2100.html>. 137 zsoy 2009. Ecinsel liki Teklif Etmek Haksz Bir Fiil Midir, Bianet, 17 Mart, <http://bianet. org/bianet/toplumsal-cinsiyet/113198-escinseliliski-teklif-etmek-haksiz-bir-fiil-midir>. 138 Gner 2009. 139 Kntay, Esin ve Muhtar okar 2007, Ticari Seks Medya Dosyas, cinsel Eitim Tedavi ve Aratrma Dernei (cETAD), <http://www.ikgv. org/sws_dosyalar/cETAD_resimli.pdf>. 140 A.g.e.

45

Seks ilerinin Adalete Eriim Tecrbelerine likin GR141

Muhtar okar KSV 19 Mart 2011 Trkiyede son yllarda fuhun sokakta ve gz nnde srdrlmesini nlemek amacyla seks iilerine Ceza ve Kabahatler Kanunlar bata olmak zere toplumu koruyan yasa maddeleri ar llerde uygulanmaya balanmtr. Ceza yasasnda seks iilerine koruma salayarak yaamlarn fuhu dnda srdrmelerine olanak salayacak, yaamda karlatklar frsatlar deerlendirerek seenekleri olmasna olanak verebilecek, bask altnda ve smrlerek fuhu yaantsn srdrmelerini engelleyecek yasa maddelerinin uygulanmas yerine, toplumu seks iiliinin olumsuz etkilerinden koruyacak yasal tedbirlere daha sk bavurulmaktadr. Seks iileri para cezalar kesilerek yldrlmaya allmakta ve izole koullarda almaya zorlanmaktadrlar. Pek ok seks iisine fuha tevik, yer salamak ya da bakasnn fuhu yoluyla elde ettii gelirden yararlanmak sularyla ceza verilmektedir. Bu uygulamalar, grnr olan seks iiliinin bask altna alnarak toplumu ahlaki ynden koruma gerekesiyle yaplyor olsa da, toplumu daha derinden etkileyen fuhu olgusunun daha da yaygnlamas ve yeraltna inmesiyle sonulanmaktadr. Bu nedenle seks iilerine yasal koruma ve destek salanmakszn toplumu korumak adna da olsa yasalar araclyla seks iilerine bask uygulamak adil deildir ve bu yndeki uygulamalar seks iiliinin daha karmak ve iddet ieren bir ortamda srdrlmesiyle sonulanmakta, toplum daha fazla ahlaki ve salk riskleriyle kar karya kalmaktadr. Toplum sal ve ahlaknn korunmas adna yaplan, ancak toplum sal ve ahlakn daha fazla risk altna sokan bu srete seks iilerine neredeyse hibir yasal destek sunulmamakta ve seks iilerinin yasal mekanizmalara ulamalar en az dzeyde olmaktadr. Seks iilerinin dilekeleri kabul edilmemekte, ikyetleri ciddiye alnmamakta, yasal olmayan ve ahlak d olarak kabul edilen bir i yapmalar yasal korunmadan yoksun braklmalarna gereke olabilmektedir. Gizli fuhun denetlenmesine ynelik uygulamalar seks iilerinin ve zellikle transgender bireylerin izole ve gvenli olmayan koullarda yaamasna ve almasna neden olmaktadr. Sosyal destek alarndan uzaklatrlan bu bireyler, iddet, smr ve zorla altrlma riski altndadrlar. Toplumda yaygn olarak hkm sren homofobi, damgalayc, dlayc ve ayrmc uygulamalar bu sreci desteklemektedir. Dier ynden, Trkiyede fuhu alannda iddete ve smrye urayarak madur konuma den, zorla almaya srklenen ya da artk seks iilii yapmak istemeyen ocuklara ve yetikinlere ynelik mevzuatn yeterli olduunu ileri srmek olduka zordur ve snrl hizmet ve destek mekanizmalarnn seks iilerini de kapsayacak biimde ilediinden bahsetmek mmkn deildir. Mevcut mevzuatta kstl da olsa madur konumundaki veya seks iilii yapmak istemeyen kadnlara ynelik dzenlemeler ngrlm ise de, bu ilevi yerine getirecek kurumlar ve kaynak belirsizdir. Seks iilii byk lde toplumsal cinsiyet eitsizlii sonucu gndeme gelen ve seenei olmayan kadnlara ynelik olarak iddet, smr ve zor kullanma ierebilen bir sosyal konumdur. Seks iilii polisiye tedbirlerle deil toplumun genelinde toplumsal cinsiyet eitsizliinin ortadan kaldrlmasna ynelik abalar sonucu nlenebilir.

Adli Yardm ve Yoksulluk

Adli yardma ilikin almalarda ne kan bir hususun da, bu hizmetin yoksullukla ba olduunu belirtmek gerekir. Bu ba da aslnda yoksulluk ile hukuk arasndaki ilikiye dayanmaktadr, zira aratrmalar dnya nfusunun nemli bir ounluunun enformel ya da kayt d sektre dayal olarak geimini saladn

ortaya koymaktadr.142 Bu balamda, yoksulluun hukukla ve bu erevede adalete eriimle ilikisini kurmak zere yaplan hukuki ihtiyalar (legal needs) aratrmalarnda ortaya kan eksiklikler dorultusunda kurumsal kapasitelerin artrlmaya alldna iaret edilmektedir.143 Hukuki ihtiyalar zerinden dnmek, temel olarak yoksullar

141 Rapor yazarnn bu gr ierisindeki mdahalesi sadece kelime yazmna ilikin olmutur.

46

142 BM Kalknma Program 2008b. 143 BM Kalknma Program 2008b.

Mesleki ve/veya ekonomik karlar dorultusunda ekillendirilecek bir hukuki destek sistemi, hukuk karsnda var olan eitsizlikleri ve maduriyetleri yeniden retecektir.
iin hukukun hangi alanlarnn zellikle nemli olduunu ve bu ekilde nerelere eriimin iyiletirilmesi gerektiinin ortaya karlmas asndan gerekli grlmektedir. Aksi takdirde, mesleki ve/veya ekonomik karlar dorultusunda ekillendirilecek bir hukuki destek sistemi, hukuk karsnda var olan eitsizlikleri ve maduriyetleri yeniden retecektir. rnein, ABDde yaplan bir aratrmann sonular, pro bono144 hizmet veren avukatlk firmalarnn hizmet alanlarnn aslnda bu destein yararlancs olan kiilerin veya kurumlarn ortaya koyduklar hukuki ihtiyalarla rtmediini, tam tersi sunulan hizmetlerin avukat eitimi ya da pazarlama gibi irket karlarna odakl olduunu ortaya koymaktadr. Bu nedenle bu tr bir hukuki destekten faydalanabilecek kiiler veya kurumlar, irketlerin bu tr karlarna hizmet edebilecekler arasndan seilmektedir.145 Trkiye zelinde dnldnde, Trkiye statistik Kurumunun (TK) 2009 verileri, aylk yoksulluk snrnn 825 YTL olduu Trkiyede 12 milyon 751 kiinin gda ve gda d harcamalar ieren yoksulluk snrnn, nfusun % 0,48i olan 339 bin kiinin ise sadece gda harcamalarn ieren alk snrnn altnda yaamakta olduunu ortaya koymaktadr.146 Bu noktada, avukatlk asgari cret tarifesi olan 140 TLnin hukuki destee ihtiyac olabilecek nfusun nemli bir ksm tarafndan

karlanmas zor bir mebla olduu ortaya kmaktadr.147 Adli yardm hizmetine eriimde vatandan karsna kan brokratik engellerin de adalete eriim balamnda ne anlama geldii zerine dnmek gerekmektedir. zellikle hukuk yarglamasnda salanan adli yardm hizmetinde geerli olan hedefleme yntemiyle adli yardmn zellikle yoksul kesimi hedefleyen bir hizmet olmasylailikili olarak ortaya kan, ekonomik durumu ispatlamay gerektiren belgelerin edinilmesi ya da harlar dememek iin yaplacak adli mzaheret bavurusu sreci, bu kiilerin adalete eriimini hem geciktirmekte hem de zorlatrmaktadr.148 Bu alanda barolar arasnda standart bir uygulama olmamas da, vatandalarn ulaabildikleri hizmet bakmndan eitsizlikler ortaya karmaktadr. yle ki baz barolarn adli yardm brolar ekonomik yetersizliin ispatn basit beyan ve belge teminine balarken, baz barolardaki brolar daha ciddi bir sreci art komaktadr.149 Dier taraftan, adli yardma dosya zerinden karar verilmedii durumlarda, duruma srasnda karar verilirken mahkemelerin hem ekonomik inceleme hem de hakllk konusunda inceleme yaptklar ve bu incelemelerin ou zaman uzun sreler ald, hatta bu ynde bir karar alnmadan davalarn bitirilebildii de ne srlmektedir.150

Hedefleme yntemiyle ilikili olarak ortaya kan, ekonomik durumu ispatlamay gerektiren belgelerin edinilmesi ya da harlar dememek iin yaplacak adli mzaheret bavurusu sreci, bu kiilerin adalete eriimini hem geciktirmekte hem de zorlatrmaktadr.

144 Latincede toplumun iyilii anlamna gelen bu terim, hukuk dnyasnda avukatlarn maddi imkn olmayan kiilere cretsiz hukuki yardm verdii sistemi tanmlamak iin kullanlmaktadr. 145 Daniels, Stephen ve Joanne Martin 2009. Legal services for the poor: Access, self-interest, and pro-bono, ed. Rebecca L. Sandefur, Access to Justice. Sociology of Crime, Law and Deviance, cilt 12. 146 TK 2009a, Yoksulluk almas-Dnemi: 2009, <http://www.tuik.gov.tr/PreTablo. do?tb_id=23&ust_id=7>.

147 Reaching the poor with students, dil Elveri rportaj, <http://www.haberler.gen.al/2010-0116/istanbul-bilgi-universitesi-ogretim-gorevlisielveris-adli-yardim-hizmeti-bezginlik-araciolmamali/>. 148 Elveri 2006a. Ayrca bu konuda geni apl bir deerlendirme iin bkz. Adalete Daha yi Eriim iin Teknik Yardm EuropeAid/123555/D/SER/TR Projesi Adli Yardm Komitesi Raporu, 12 ubat 2009, Ankara. http://www.adrcenter.com/ international/Legal_Aid_committe_Report.pdf. 47 149 Yaar 2006. 150 A.g.e.

Avukatlarn salad hukuki hizmetlerin pahal olmasnn, zellikle toplumun yoksul ve dezavantajl kesimlerinin bu hizmetlere eriimleri asndan sorun tekil ettii, ou zaman kabul edilen bir tespittir. Ancak, yoksulluk ile hukuki hizmetlere eriim arasndaki ilikiyi salt avukatlk hizmetinin creti balamnda dnmek mmkn deildir. Her eyden nce, mahkemeye bavurma harc, celse harc, keif harc ve benzeri yarg harlar da bu kesimlerin yargya bavurmalarn etkileyen unsurlar arasnda saylabilir. Dier taraftan, bu hizmetlere eriimin nemli bir ayan, yarg sisteminin paras olan kurumlarn zellikle mahkemeler veya yurt dnda var olan arabuluculuk merkezleri gibi halkn hukuki taleplerinin dorudan muhatab olabilecek kurumlarn konumlar asndan eriilebilirlii oluturmaktadr.151 Gene Trkiye zeline baklacak olursa, rnein stanbulda tamamlanmak zere olan adliyelerin birletirilerek merkezi hale getirilmesi projesinde, vatandalarn adliyelere eriimleri asndan yaratabilecei olas sorunlarn dikkate alnmad grlmektedir. Kentin, Bakrky, alayan ve Kartal semtlerinde ykselen yeni ve byk adliyeler, eski adliyelere nazaran modern yaplar olarak lanse edilmekte ise de, bahsi geen modernliin vatandalarn hukuka eriim kanallarn oluturan adliyelerle aralarndaki fiziki mesafeyi gzetmedii ortaya kmaktadr.152 Nitekim, Yarg Reformu Stratejisinde Yargnn Verimlilii ve Etkililiinin Artrlmas ana bal altnda yer alan maddelerden birisi de, Birbirine yakn veya i says az olan adliyelerin en yakn adliyelerle birletirilmesi iin almalarn yaplmasdr. Bu madde altnda, kk ilelerde kapatlan mahkemelere deinilmi ve bu faaliyetler kamu kaynaklarnn etkin ve verimli kullanlmasna ilikin faaliyetler olarak deerlendirilmitir.153 Bir sonraki alt

balkta ise, Belirlenen ilkeler erevesinde adliyelerin fiziki kapasitelerinin iyiletirilmesi hedefi ngrlmtr. Bu hedef, hem adliyelerin mstakil binalara tanmasn, hem de uzun yllar hizmet verebilecek adalet saraylarnn yaplmasn iermektedir. Bu yeni projelerin hayata geirilmesinde zellikle yargnn alma koullarna uygun, ada mimari zelliklere sahip ve kullanl binalar yaplmasna dikkat edilecei belirtilmektedir.154 Dolaysyla, yeni adliyelerin corafi konumlarnn belirlenmesinde, vatandalarn adliyelere eriimde yaayabilecekleri olas skntlarn dikkate alnmam olduu grlmektedir. Nitekim, hlihazrdaki ileler baznda yerletirmede bile mahkemelere ulamn fiziksel olarak g olmasnn, kadnlarn adalete eriimlerinin nnde ciddi bir engel tekil ettii, bu alanda faaliyet gsteren sivil toplum kurulular tarafndan dile getirilen bir endiedir.155 Dier taraftan, zellikle kent yoksullarnn, kira ve tapu sorunlar gibi barnma hukukuna, sigorta ve cretler gibi sosyal gvenlik hukukuna ve boanma, velayet gibi aile hukukuna ilikin farkl hukuki konularda sorunlar yaadklar gzlemlenmitir.156

Benzer bir ekilde Bert van Delden tarafndan hazrlanan ve Yarg Sisteminin Etkililii baln tayan 2008 tarihli stiari Ziyaret Raporunda da 2008 cEPEJ raporuna referans verilerek Trkiyenin her 100.000 kiiye den mahkeme says bakmndan dier Avrupa lkelerine gre en yksek sayya sahip olduu belirtilmektedir. Bu balamda, van Delden ulalabilirlik ve uygun maliyetlilik arasnda bir denge kurma iinin siyasetilere ait olduunu kabul ederek, her ekilde baz mahkemelerin birletirilmesi fikrinin destekisi olduunu ortaya koymaktadr: van Delden 2008, Yarg Sisteminin Etkililii, 17-21 Kasm tarihlerinde Trkiyeye gerekletirilen stiari Ziyaret Raporu, <http:// www.abgm.adalet.gov.tr/pdf/ist3tr.pdf>. 154 Adalet Bakanl Yarg Reformu Stratejisi 2009. 155 Ayata 2009.

151 BM Kalknma Program, Progress Report Working Group 1: Access to Justice and Rule of Law. commission on Legal Empowerment of the Poor, <http://www.undp.org/legalempowerment/pdf/ WG1_Progress_Report.pdf>. 152 Bu konuda daha detayl bilgi sahibi olmak adna Bilgi Edinme Hakk Kanunundan yararlanarak Adalet Bakanlndan alayan Adliyesinin mimari plan istenmi ancak bavuru talebi gvenlik gerekeleriyle reddedilmitir. 153 Adalet Bakanl Yarg Reformu Stratejisi 2009.

156 Reaching the poor with students. Mor at Kadn Sna Vakf tarafndan hazrlanan Soru ve Yantlarla Erkek iddetine Kar Kadn Dayanmas isimli yaynda, bavurucu kadnlarn yasal haklarna ilikin olarak sorduklar sorular ve yantlar da yer almaktadr. Byle bir derleme bir anlamda bu kadnlarn hukuki ihtiyalarn da gzler nne sermektedir: Mor at Kadn Sna Vakf 2008, Soru ve Yantlarla Erkek iddetine Kar Kadn Dayanmas, Mor at Yaynlar, <http:// www.morcati.org.tr/uploads/files/ ErkekSiddetineKarsiKadinDayanismasi_kitap.pdf

48

Toplumun yoksul kesimlerinin hukuki destee eriimleri, hukuki bilgiye ve basit danmanlk hizmetlerine eriim anlamna da gelmektedir. rnein, kadnlarn adalete eriimle olan ilikilerinde, baro, adliye, kaymakamlk, emniyet gibi kamuya hizmet eden kurumlarda danma birimlerinin olmamas, bu eriimin nndeki en nemli engellerden biri olarak grlebilmektedir.157 Bu erevede, hukuki mekanizmalara ve srelere eriimin iyiletirilmesi ynnde yaplacak giriimler, yoksul kesimlerin hukuku bir bask arac ve/veya bir engel olarak deil, bir glendirme mekanizmas ve/veya bir frsat olarak grmelerini salayabilecek admlar olarak da grlmektedir.158 Adli yardm bu ekilde bir glendirme arac olarak grme eilimini insan haklar dncesinin temel ilkeleri erevesinde dnmek de mmkndr. Bu balamda, adli yardm hizmetini, insan haklarnn korunmasnda temel sorun olan bir hak ya da zgrln uygun aralarla korunmasnn salanmas hedefine ulamada nemli bir ara olan grece zayf kabul edilen tarafn glendirilmesi abas erevesinde tahayyl etmek mmkndr.159 Adli yardm ayn zamanda bir sosyal politika arac olarak grmeye imkn tanyan bu bak as erevesinde, bu hizmetin eriilebilirliinde ve etkisinde yaplacak iyiletirmelerin, toplumda var olan ve ounlukla yoksullukla bir arada dnlen baz risklerle baa klmasna da yardmc olaca dnlmektedir.160 Dier taraftan, adli teriminin bu hizmeti tanmlamakta yetersiz kald iddia edilmektedir. Barolarn gnmzde yalnzca adli makamlar nndeki hukuki ilerde deil, Avukatlk Kanununun 35. maddesinde saylan kanun ilerinde ve hukuki meselelerde mtalaa vermek, adli ilemleri takip etmek, bu ilere ait btn evrak dzenlemek ya da resmi dairelerdeki ilerin takip edilmesi gibi dier hukuki konularda da adli yardm hizmeti

Toplumun yoksul kesimlerinin hukuki destee eriimleri, hukuki bilgiye ve basit danmanlk hizmetlerine eriim anlamna da gelmektedir.
sunuyor olmas, bu yetersizliin nedeni olarak gsterilmektedir. Hatta bu nedenle adli yardm yerine hukuksal yardm teriminin kullanlmasnn, sunulan hizmetin kapsam bakmndan daha aklayc olaca ne srlmektedir.161 Adli yardm hizmetlerinin eriilebilirlii meselesi, adalete eriim ile bilgiye eriim arasndaki gl ba ortaya koymak bakmndan da nem tamaktadr. Yukarda da ele alnd zere, zellikle talebe dayal olarak ileyen bir adli yardm sisteminde, kiilerin haklar olan hukuki destek hizmetlerine ilikin bilgiye kolay ve hzl bir ekilde eriebilmeleri, en az o hizmetin kalitesi kadar nemlidir.162 rnein Avrupada, ceza davalarnda savunma hakknn ne kadar etkili ilediini ortaya koymak zere gerekletirilen Avrupada Etkili Ceza Savunmas (Effective Criminal Defence in Europe) balkl projede, Trkiyede phelilerin ve sanklarn haklarna ilikin hukuki erevenin hayli geni kapsaml olduu, ancak uygulamada haklarn yeterince iyi aktarlmad ne srlmektedir. Proje raporunun Trkiyeyi konu alan ksmnda, teorik olarak herkesin cretsiz olarak mdafi yardmndan yararlanabiliyor olmasna ramen, pratikte adli sistemin aktrlerinin ou zaman sanklara bu haklarna ilikin yeterli bilgiyi anlalr ekilde vermedikleri belirtilmektedir.163 Kald ki, adli yardmn salt hukuki temsil anlamna gelmedii, hatta ou

161 Yaar 2006. 162 2009 lerleme Raporu da sank bilinci konusuna ayrca deinmektedir. Bu erevede, Rapor etkili bir adli yardmn snrl olduuna ilikin genel tespitinin yan sra cretsiz adli yardm olanaklarna ilikin sank bilincinin artrlmasnn da neminin altn izmektedir. 163 cape, Ed, Zaza Namoradze, Roger Smith ve Taru Spronken 2010. Effective criminal Defence in Europe: Executive Summary and Recommendations, <http://www.soros.org/ initiatives/justice/focus/criminal_justice/ articles_publications/>.

157 Ayata 2009. 158 BM Kalknma Program, Progress Report Working Group 1: Access to Justice and Rule of Law. commission on Legal Empowerment of the Poor. 159 Tarhanl 2003, nsansz Ynetim: Trkiyede nsan ve Haklar, Dost Yaynlar, Ankara. 160 Elveri 2006a.

49

zaman ncelikli olarak hukuki bilgi temini anlamna gelebildii ve bu ekilde aslnda ncelikli olarak koruyucu ve nleyici bir mekanizma olarak grlebilecei iddia edilmitir.164 Bilgiye eriim ile adalete eriim arasndaki iliki, bir sonraki baln konusunu oluturmaktadr.

BLGYE ERM Trkiye genelinde gerekletirilen bir anket almasnn sonularna gre, yaklak 3000 katlmcnn %41,4 hukuk sistemine ve genel olarak hukuka ilikin konularda tamamen habersiz/bilgisiz, %45,4 ise az bilgili olduklarn belirtmilerdir.
Yarg Reformu Stratejisinde adalete eriim meselesi olarak ele alnan ikinci balk, bilgiye eriimdir. Hukuki dzenlemelere ve hukuki ilemlere ilikin gerekli bilgilere kolayca ve hzla eriebilmek, genel olarak adalete eriim balamnda nem tekil eden bir meseledir. Bu mesele, zellikle Trkiye gibi nfusun nemli

bir ksmnn hukuk sistemine ve haklara ilikin bilgi dzeyinin dk olduu toplumlarda, adalete eriimi engelleyici bir durum olarak ortaya kmaktadr. Yaplan aratrmalar, Trkiyede vatandalar arasnda hem yargsal faaliyetlere ve ilemlere, hem de haklara ve bu haklarn kullanmna ilikin ciddi bir bilgi sknts olduunu gstermektedir. rnein, Trkiye genelinde gerekletirilen bir anket almasnn sonularna gre, yaklak 3000 katlmcnn %41,4 hukuk sistemine ve genel olarak hukuka ilikin konularda tamamen habersiz/bilgisiz, %45,4 ise az bilgili olduklarn belirtmilerdir. Bu sonular, katlmclara ynlendirilen ve hukuk sistemine ilikin baz temel konularda genel bilgi dzeyini lmeyi hedefleyen sorulara verilen cevaplarla da dorulanmtr. Aadaki ekil, baz bilgi sorularna verilen yanl cevaplarn orann gstermektedir.165 Aadaki bilgiler nda, vatandalarn nemli bir ksmnn dorudan haklarnn

165 Bu sorularn doru yantlar u ekildedir: Yanl, Yanl, Doru, Yanl, Doru. 166 Bu ekil, anket sonularnn yer ald proje yaynndan aktarlmtr. Kalem vd. 2008a, s. 23.

164 Elveri 2006a.

ekil 1. Hukuk sistemine ve haklara ilikin baz bilgi sorularna yanl cevap veren katlmclarn yzdesi166
Trkiyede baz mahkemelerde jri sistemi uygulanr

30,5

Taraf veya yaknlar dndaki kiiler durumalar izleyemez Trkiyede sank talep edince, kendisine devlet tarafndan cretsiz bir avukat verilir Trkiyede kanunen, bir avukat olmadan dava alamaz Trkiyede davac olarak bir dava amak iin belli bir har yatrma zorunluluu vardr 0 50 10 20

56,6

16,3

54,3

23,1

30

40

50

60

Yanl cevap veren katlmclarn %si

kullanmn etkileyebilecek birtakm temel bilgilerden yoksun olduu sylenebilir. rnein, katlmclarn yarsndan fazlasnn kanunen bir avukat olmadan dava alamayacana inanyor olmas, avukatlk hizmetinden faydalanma oranlarnn dkl de gz nnde bulundurulduunda, adalete eriim nnde ciddi bir engel tekil edecektir. Bu durum, eriilebilir ve kaliteli hizmetin sunulduu bir adli yardm sisteminin gerekliliini de bir kere daha oraya koymaktadr, zira dava amak isteyen vatandalarn bilgi eksiklii, savunma hizmetlerinin pahall ya da eriilemezlii gibi durumlar sonucunda nlerine kan engellerin iyi ileyen bir adli yardm mekanizmas sayesinde alabilmesi mmkndr. Ayn almada, vatandalarn kamu kurumlaryla ilikilerinde effafl ve hesap verebilirlii salamak zere atlm nemli bir adm olan Bilgi Edinme Hakk Kanunu hakknda ne derece bilgi sahibi olduklar da ayrca llmtr. Bu hak, adalete eriim balamnda vatandan devlet kurumlar karsnda etkin bir rol oynamasnn yolunu amas bakmndan nem tamaktadr. Anket sonular, katlmclarn %76,5inin bu haktan haberdar olmadn, haberdar olanlarn ise %33nn Kanun hakknda yanl bilgilere sahip olduunu ortaya koymaktadr. rnein, Bilgi Edinme Hakknn ne demek olduunu bildiini syleyen katlmclarn %5,9u, bu hakk bir vatandan baka vatandalar hakknda istedii bilgiyi devlet kurumlarndan talep edebilme hakk olarak tanmlarken, %27,2 gibi ciddi bir ksm ise vatandan devletin istedii her trl bilgiyi devlete temin etme/verme zorunluluu, yani devletin vatanda hakknda bilgi edinme hakk olarak tanmlamtr. Kukusuz bu sonular vatandalarn kafasndaki devlet algsna ilikin de nemli ipular sunmaktadr.167 Adalet Bakanl Stratejik Plannda da adalete eriimin sadece hukuki dzenlemelerin iyiletirilmesiyle gerekleemeyecei kabul edilerek, vatandalarn hak arama hrriyetini kullanma yntemlerini renmelerinin nemine deinilmitir. Bu ama dorultusunda, Stratejik Plan,

hukuk bilincinin gelitirilmesi amacyla yaplacak bilgilendirme faaliyetleri, danma brolar, brorler, dava rehberleri, internet siteleri gibi aralar zellikle toplumun ihtiya hisseden kesimlerinin168 adalete eriimlerini kolaylatrabilecek unsurlar olarak tanmlamtr. Bu noktada, Bakanlk tarafndan deerlendirmeye alnan aralar da gz nnde bulundurularak, bilgi eksikliinin ne ekillerde tezahr edebileceini ve bu durumlarn nne gemek iin ne gibi nlemler alnabileceini ayrca deerlendirmek gerekmektedir. Byle bir deerlendirme, hem sorunlar balamlarna oturtarak soyut tahlillerin tesine gemeye imkn tanyacak, hem de somut iyiletirmeler yaplabilmesi iin bu balama uygun zmler retmenin yolunu aacaktr. BM Kalknma Program bnyesinde alan Yoksullar Hukuki Glendirme Komisyonunun (Commission on Legal Empowerment of the Poor) hazrlad raporda, temel adalete eriim meselelerinden birisi olarak ele alnan hukuki haklara ilikin bilgisizlik, drt esas nedene dayandrlmaktadr: 1. Bilginin yetersiz dalm/paylam; 2. Bilginin kasten gizlenmesi; 3. Hukuki jargonun anlalmazl; 4. Hukuk dilinin resmi dil olmas (anadilde hak arama sorunu).

Bilginin Yetersiz Dalm/ Paylam

Bu balklar nda, Trkiyede hukuki bilgiye eriim alannda yaanan skntlar daha detayl bir ekilde ele almak mmkndr. lk olarak, bilginin yetersiz dalm hususunda mevcut durum mercek altna yatrldnda, temel hukuki bilgilerin geni kitleler tarafndan paylaldn sylemenin mmkn olmad grlebilmektedir. Bu durum, hem resmi eitimin bu tr bir bilgiye yer vermemesinin veya yetersiz yer vermesinin, hem de gndelik hayatn iinde yer alan kamu kurumlarnn bu

167 Kalem vd. 2008a.

168 Bakanlk bu kesimlerin kimler olduunu tanmlamamtr ancak dezavantajl gruplar olarak tanmlad kadnlar, ocuklar, yoksullar, yallar ve engelliler gibi kesimlerin bu gruba dahil edildiini dnmek mmkndr. Adalet Bakanl Stratejik Plan 2010-2014.

51

Hukukun uygulamadaki en grnr yzleri olan adliyelerde, vatandalarn adliye ierisinde yaplabilecek hukuki ilemlere ilikin temel bilgilere eriimleri, bu bilgi aktarmn salayacak birimlerin bulunmamas nedeniyle ciddi ekilde engellenmektedir.
tr bilgileri vatandalar iin anlalabilir ve eriilebilir bir ekilde sunmamasnn bir sonucu olarak dnlebilir.169 rnein hukukun uygulamadaki en grnr yzleri olan adliyelerde, vatandalarn adliye ierisinde yaplabilecek hukuki ilemlere ilikin temel bilgilere eriimleri, bu bilgi aktarmn salayacak birimlerin bulunmamas nedeniyle ciddi ekilde engellenmektedir. stanbulun 10 adliyesinde yaplan bir gzlem almas, bu adliyelerin hibirinde adliyeye gelen kiilerin temel konularda bilgi alabilecekleri bir danma biriminin veya bir n bronun bulunmadn ortaya koymutur.170 Dier taraftan, eitli sivil toplum kurulularnn verdii hukuki danmanlk hizmetleri, Stratejik Planda da alt izilen toplumun ihtiya duyan kesimlerinin bu tr hizmetlere eriimlerinin salanmas hususunun nemini ortaya koymaktadr. rnein, Van Kadn Dernei (VAKAD) bnyesinde alan Danma Merkezi, kadnlara psikolojik destein yan sra hukuki destek de salamaktadr.171 VAKADn derledii istatistiklere gre, 2009 yl ierisinde toplam 408 kadn yeni bavuruda bulunmutur. Veriler, bu kadnlarn %21inin dorudan hukuki destek talebiyle geldiini ve bu taleplerin hemen hemen her zaman korunma ve barnma gibi dier taleplerle birlikle getirildiini ortaya koymaktadr. En sk karlalan talebin ekonomik destee ilikin olduu, bu balamda birok kadnn parasal kayglarla dava amaktan vazgetii ve bu nedenle adli yardm gibi

hizmetlerin kadnlarn hayatlarnda ne derece nemli bir rol oynad da ayrca ortaya konulmaktadr.172 Dernein 2009 yl ierisinde toplam 245 mlteci ve snmac bavurusu ald da belirtilmektedir. Verilere gre, bu bavurucular ekseriyetle dileke yazdrmak, resmi kurumlardaki ilerin yrtlmesi iin destek ve rehberlik talebi, ekonomik yardm (i bulma destei, kira destei, kmr yardm vb) talebi, salk sorunlar ve psikolojik sorunlar iin yardm talebi, iddete maruziyet ve eitli nedenlerle barnma talebi gibi nedenlerle dernee bavurmulardr.173 Bu raporun balarnda da belirtildii gibi, 2003 Ulusal Programnn 24.13 sayl nceliki kapsamnda, ABnin adalete eriim ad altnda yapt eitli faaliyetler ele alnmakta ve bu tr faaliyetler 58. hkmetin Acil Eylem Plannda deerlendirilmektedir.174 Bu erevede, bilgilendirme kampanyalar ve adalete eriim iin kullanc rehberlerinin basm, hukuk konularda bir bilgi sistemi ve yarg a kurulmasnn yan sra, ok dilli standart dava dilekeleri hazrlanmas gibi almalar da 58. hkmetin Ocak 2003 tarihli Acil Eylem Plannda Demokratikleme ve Hukuk Reformu bal altnda sralad hedeflerindendir.175 Bu hedefler dorultusunda, lke apnda hukuk bilincini salayacak, vatandalar arasnda basit konularda ihtilaf kmadan nlemek zere temel hukuk bilgilerini retecek Hukuk Danma Brolarnn kurulmas ve kamu kurum ve kurulularnn kendi faaliyet alanlarna ilikin olarak vatandalar hal ve ykmllkleri konusunda bilgilendirmek amacyla el kitab, rehber, klavuz ve brorler yaymlamas gibi faaliyetler, koruyucu hukuk uygulamalar olarak tantlmaktadr.176 Benzer ekilde,
172 Van Kadn Dernei Kadn Danma Merkezi 2009 Yl Verileri, <http://www.vakad.org.tr/index. php?action=icerik&sayfa_no=29>. 173 Van Kadn Dernei Kadn Danma Merkezi 2009 Yl Verileri. 174 Bkz. Ek I. 175 T.c. 58. Hkmet Acil Eylem Plan (AEP), 2003, <http://ekutup.dpt.gov.tr/plan/aep.pdf>. 176 T.c. 58. Hkmet Acil Eylem Plan (AEP), 2003.

169 Birok lkede avukatlk mesleine ilikin getirilen reklam yasaklar bu durumun bir baka sebebi olarak grlmektedir. BM Kalknma Program 2008, s. 21. 170 Kalem vd. 2008b. 171 Dernek faaliyetlerinin adalete eriim temas erevesinde bir deerlendirmesi iin bkz. Ayata 2009, s. 114-117. 52

10 Ocak 2008 tarihli 60. Hkmet Eylem Plannda da, koruyucu hukuk uygulamalar bal altnda vatandalarn bro, kiosk, tablo, internet, rehber ve bror vb. yntemler kullanlarak hak ve ykmllkleri hakknda bilgilendirilecekleri ifade edilmektedir. 60. Hkmet Eylem Plannda, lke apnda hukuk bilincinin salanmas ve vatandalar arasnda basit konularda uyumazlklarn kmadan nlenmesi amacyla temel hukuk bilgilerinin ilkretim andan itibaren retilmesi de hedef olarak tanmlanmtr.177 Dier taraftan, Adalet Hizmetleri zel htisas Komisyonunun 2007-2013 dnemine ilikin olarak hazrlad raporda, 2013 Adalet Hizmetleri Vizyonu Demokratik, laik ve sosyal hukuk devletinin gerekleri dorultusunda; evrensel hukukta kabul edilen temel ilkelere dayanmak suretiyle, adaletli bir hukuk dzeni oluturup, toplumumuza her alanda zahmetsiz, hzl, isabetli, etkin, gvenli yarg ve adalet hizmetleri sunmak olarak tanmlanmtr.178 Bu tanmn yaplmasnda adalet hizmetlerinden yararlanacak olan yurttalarn dikkate alnmas gerektiine vurgu yapan Komisyon, toplumun her kesiti ve katmannda, srekli yaayan bir hukuk ve adalet eitimi vermeyi amalayan ortamlar yaratlarak, vatandalar arasnda, hukuk bilincine sahip ve adalet vicdan yksek bireyler yetitirilmesini de hedefler arasnda saymaktadr. Yarg Reformu Stratejisi de, hkmet programnda koruyucu hukuk bal altnda ele alnan bu faaliyetlerin hayata geirilmesi iin gerekenlerin tespit edilip, bu konularda gerekli almalarn yaplacana iaret etmektedir. rnein, Adalet Bakanl 1 Aralk 2007-30 Kasm 2009 tarihleri arasnda Avrupa Konseyiyle birlikte AB tarafndan finanse edilen Trkiyede Mahkeme Ynetimi Sistemine Destek Projesini yrtmtr. Bu proje kapsamnda, Trkiyenin farkl yerlerinde

bulunan deiik zellikteki ve byklkteki adliyelere yaplan ziyaretler neticesinde ihtiya tespitleri yaplm ve bu tespitler nda hazrlanan rapor, Aydn, Manavgat, Mardin, Konya ve Rize olarak kararlatrlan be pilot adliyede uygulanmaya balamtr. Projenin ikinci aamasnda ise, personelin ve vatandalarn adliye sistemi hakknda bilgilendirilmesi ve ileyie ilikin farkndaln artrlmasna ynelik faaliyetler yrtlmtr.179 Bu erevede, mahkeme kalemlerinin ilerini aksatmadan yapabilmelerini salamak zere rutin ilerini devredecekleri n brolarn ve vatandalarn adliyeye ilikin genel bilgileri edinebilecekleri danma masalarnn kurulmas hedeflenmitir. Renkli ynlendirme sistemleri ve adliyedeki ileyie dair genel bilgilerin yer ald tantc brorlerin hazrlanmasyla da vatandalarn adliye iinde aradklar birime ve ihtiyalar olan genel bilgiye kolayca eriimlerinin salanmas hedeflenmitir. Proje kapsamnda yaplan ihtiya tespit almalar, yukarda stanbul adliyelerine ilikin olarak yaplan deerlendirmelerle rtmektedir; zira n almalarda adliyelerde danma masalarnn bulunmamas nedeniyle en basit iler iin gelen kiilerin bile adliye iinde yollarn bulmakta zorlandklar veya adliye personeline dantklar zaman sorularna cevap alamamalarnn gerginlik yaratabilecei ortaya konulmutur. Bu nedenle, pilot adliyelerde proje kapsamnda eitilen kiiler, yeni kurulan danma masalarnda hizmet vermeye balamlardr. Kurulacak n brolarda alacak eitimli personel de, danma masalarnca verilecek hizmetin tesine geerek, vatandalarn adliyeye sunduklar ve adliyeden talep edilen her trl evraka ilikin ilemlerini takip edecektir. Vatandalarn adliyeye ileri dtnde ne yapmalar gerektii hakknda basit ve kullanm kolay bilgiler veren ve vatandalar ilgili birimlere ynlendiren brorler sayesinde de, genel

177 T.c. 60. Hkmet Program Eylem Plan, 2008, <http://ekutup.dpt.gov.tr/plan/ep2008.pdf>. 178 Dokuzuncu Kalknma Plan (2007-2013) Adalet Hizmetleri zel htisas Komisyonu Raporu, <http://plan9.dpt.gov.tr/oik20_1_adalet/ adalet-9p-oik.pdf>.

179 Projenin geliimine ilikin daha detayl bilgiler iin bkz. Adalet Bakanl Avrupa Birlii Genel Mdrl 2008, Trkiyede Mahkeme Ynetimi Sistemine Destek Projesi Hakknda Bilgi Notu, Ankara, <http://www.abgm.adalet. gov.tr/pdf/mypbilginotu.pdf>.

53

olarak hukuk sistemine ilikin bilgi seviyesinin ve farkndaln artrlmas hedeflenmitir. Adalet Bakanl Avrupa Birlii Genel Mdrl tarafndan hazrlanan Adalet Bakanl Projeleri Hakknda Bilgi Notu balkl Haziran 2009 tarihli belgede, Aralk 2009-Aralk 2011 dneminde Mahkeme Ynetim Sisteminin Glendirilmesi Projesi adnda yeni bir projenin balatlaca ve bu projenin amacnn nceki Mahkeme Ynetim Sistemine Destek Projesi kapsamnda oluturulacak sistemin pilot mahkeme saysnn 20ye kartlmas yoluyla daha geni bir erevede uygulanmas olduu belirtilmektedir. Ancak, ne yeni projeye ne de Kasm 2009 tarihinde sona eren ve hayli iddial hedefleri olan nceki proje erevesinde gerekletirilmi olan faaliyetlere ve bu faaliyetlerin baarsna ilikin bir resmi resmi deerlendirmeye rastlanmamaktadr.180 Dier taraftan, proje kapsamnda pilot adliye olarak yer alm baz adliyelerin bulunduu illerin barolarnn yaplan faaliyetlere ilikin deerlendirmelerine ulamak mmkndr. rnein, be pilot ilin baro bakanlaryla yaplan alma grubu toplantsnda, Rize Barosu Bakan, Rize adliyesinin proje faaliyetleri sonucunda son derece ada ve ilevsel bir grnme kavutuunu ve gene proje erevesinde duruma bildirim sisteminin Trkiyede ilk kez Rizede uygulanmaya balandn ifade etmitir.181 Ancak, projenin planlama ve uygulama aamalarnda avukatlarn taleplerinin deerlendirilmeye alnmamasnn, barolarn adliye hizmetlerine ilikin tespitlerinin projenin eylem plannda yer almamasnn projenin nemli konularda eksik kalmasna neden olduu eklenmektedir. Mardin Barosu Bakanl ise, bu eletiriyi daha da ileri gtrerek, Kasm 2009da Adalet Bakanlna kar projenin ve projenin uygulanmasna ynelik yasaya aykr idari eylem ve ilemlerin iptali ve yrtmenin durdurulmas talebiyle dava amtr. Davac

Baro, projede ngrlen birtakm dzenlemelerin adliye binasnn hlihazrdaki fiziksel artlaryla rtmediini, bu dzenlemelerin avukatlarn ilerini yapmalarn engelleyebilecek dzenlemeler olduunu ve mevcut haliyle zaten fazla i ykyle bouan kalemlerin ilerinin snrl sayda n bro personeliyle zlmeye allacan ne srmektedir.182

Bilginin Kasten Gizlenmesi

Hukuki haklara ve ilemlere ilikin bilginin yetersiz paylamnn yan sra, bu tr bir bilgi aknn/dalmnn yokluu veya yetersizlii bilinli bir siyasetin rn olarak da ortaya kabilir. Bu noktada en nemli direncin hukuk mesleinden ve zellikle barolardan geldii sylenebilir.183 rnein, ABDde kiilerin hukuki ihtiyalarn giderek artan bir ekilde profesyonel hukuki destek almadan gidermeye altklar gzlemlenmektedir. 1960lardan sonra artan hukuki taleplerin ayn zamanda hukuki bilgiye eriim yollarnn kolaylatrlmasn da dourduu belirtilmekte, bu durumun artan hukuk bilinci ve devletin adli yardm btesinde yapt kesintilerle birlemesi sonucunda, gitgide daha fazla insann hukuki ihtiyalarn kendi balarna karlama yoluna gittii iddia edilmektedir.184 Bu konuda yaplan az saydaki aratrma, kendi kendilerini temsil eden bu kiilerin yarsnn meseleyi kendi balarna halledebilecekleri kadar kolay grdklerini, dier yarsnn ise ekonomik gleri avukat tutmaya elvermedii iin kendilerini temsil ettiklerini ortaya koymaktadr. Raporun nceki ksmlarnda belirtildii gibi, Trkiyede de kiilerin avukatlk hizmetin182 Dava dilekesi ve iddialar iin bkz. Gen Baro 2010, Avukatsz Adliye Projesine, Konya, Mardin Barolar Dava Amt. stanbul,Ankara Suskun, <http://www.gencbaro.org/avukatlariadliyeden-atan-projeye-konya-mardin-barolaridava-acti/>. 183 BM Kalknma Program, Progress Report Working Group 1: Access to Justice and Rule of Law. commission on Legal Empowerment of the Poor; Rhode 2004. 184 zellikle ekimesiz boanmalarda, ev sahibikirac anlamazlklarnda, iflaslarda, aile ii iddet vakalarnda ve kabahatlerde kiilerin kendi kendilerini temsil ettikleri gzlemlenmitir: Rhode 2004, s. 82.

180 stisna saylabilecek bir rnek iin bkz. Konya Blge dare Mahkemesi, <http://www.konyabim. adalet.gov.tr/default.asp?id=projeler>. 181 Rize Barosu. <http://www.rizebarosu.org/ baroduyuru.aspx?id=94>. 54

den faydalanmama sebeplerinin banda kendi kendilerini savunabileceklerini dnmeleri ve avukatlk hizmetinin pahal olduuna inanmalar gelmektedir.185 Ancak, ABDde gitgide artan bu kendi kendini temsil eilimi barolar tarafndan ho karlanmam ve bu tr kiilere kendi davalarn yrtme konusunda bilgi veren, yol gsteren birok aracn yasaklanmas giriiminde bulunulmutur. Bu noktada, hukuk bilgisi ve bilinci az olan vatandalarn yeterli teknik donanma sahip olmayan kiiler tarafndan salanacak bilgilerle yanl ynlendirilme ihtimallerinin barolarn en ok ne srdkleri endie olduu grlmektedir. Bata avukatlar olmak zere hukuk meslei mensuplarnn, hukuki faaliyetlere ilikin bilgi ve pratiin hukuk formasyonundan gememi kiiler tarafndan salanmasna gsterdikleri bu diren, Trkiyede de sklkla karlalan bir fenomendir. rnein yukarda bahsedilen Mardin Barosu Bakanl tarafndan Adalet Bakanl aleyhine alan davann dilekesinde yer alan itirazlardan biri de, n brolarda alacak personelin hukuk eitiminden ve formasyonundan gememi kiiler olmasna ilikindir.186 Benzer ekilde, kadnlarn adalete eriim yolunda karlatklar engelleri anlamak zere yaplan bir almada, kadnlara zellikle iddet konusunda hukuki destek salayan sivil toplum kurulularndan bir yetkili, hukukun herkesin anlayamayaca zel bir alan olduu ve bu nedenle ona ilikin ortak bir dil gelitirilemeyecei algsnn bilinli olarak yayldn belirtmitir.187 Bu balamda, hukuki ilemlere ve haklara ilikin bilgiye eriimin nndeki engeller salt yetersiz kaynak, personel ve altyap sorunun bir sonucu olarak deil, ayn zamanda bilinli bir politikann uzants olarak da grlebilmektedir.

Hukuki ilemlere ve haklara ilikin bilgiye eriimin nndeki engeller salt yetersiz kaynak, personel ve altyap sorunun bir sonucu olarak deil, ayn zamanda bilinli bir politikann uzants olarak da grlebilmektedir.
zellikle son yllarda yaplan almalarda, adalete eriimi salt hukuki hizmetler zerinden tanmlamama tutumu gzle grlr bir ekilde ne kmaktadr. Bu durumda, adaletin sadece mahkemeler ve avukatlar araclyla salanabileceine ilikin genel eilimin hzla deitii ve hukuki bilgiye ve alternatif uyumazlk zmlerine eriimin nemli glendirme aralar olarak ortaya ktklar dnlmektedir.188

Hukuki Jargonun Anlalmazl

Gerek szl gerekse yazl hukuki ilemlerde kullanlan dilin, zellikle yoksul ve eitimsiz gruplar iin ou zaman anlalmaz olmas, UNDPnin raporunda hukuki haklara ilikin bilgisizlik durumuna sebep tekil eden nc bir sorun olarak deerlendirilmitir. zellikle kiilerin avukat yardm olmadan kendi kendilerini temsil etmelerinin artarak desteklendii bir ortamda, temel hukuki bilgilerin sadece eriilebilir deil ayn zamanda anlalr olmas da son derece nemlidir. Kukusuz hukukun dili, teknik bir dil olmas itibariyle, hukuk eitimi almam, hukuk formasyonuna sahip olmayan ou kii iin anlalmas zor, zel bir dildir. Ancak, bu durumun toplumda sosyal ve ekonomik adan dezavantajl olan kiiler iin zellikle endie uyandrc olduu gzlemlenmektedir. rnein, toplumun yoksul kesimlerinin srf yasalar bilmedikleri veya anlamadklar iin eitli maduriyetlere, smr ve suistimal durumlarna maruz kalabilecekleri iddia edilmektedir.189 Benzer ekilde, gerek toplumsal hayatta baskc gelenekler ve cinsiyeti rol dalmlar neticesinde karlatklar glkler nedeniyle, gerekse eitim

185 Kalem 2008a. 186 Benzer bir ekilde, hukuk uyumazlklarnda getirilmesi planlanan arabuluculuk kurumuna ilikin tartmalarda da bata avukatlar olmak zere hukuk meslei mensuplar arabulucularn hukuk fakltesi mezunu olmas gerektiini ne srmektedirler. Kalem 2010. 187 Ayata 2009.

189 BM Kalknma Program 2008b; Ayata 2009.

55

188 BM Kalknma Program 2008b.

olanaklarndan faydalanmak konusunda erkeklerin hayli gerisinde yer almalarndan dolay Trkiyede kadnlarn hukukun dili nedeniyle adalete eriim sorunu yaama olaslklarnn ok daha yksek olduu ne srlmektedir.190 TKin 2009 tarihli verilerine gre, 6-65+ ya grubundaki okur-yazar olmayan kiilerin yaklak %80i kadndr.191 Bu durum, hukuk diline yeterince hkim olmamann, hatta okuma-yazma bilinmedii iin hukuki belgeleri okuyamamann, anlayamamann ya da ilemleri takip edememenin tesinde, bir anadil meselesi olarak da tezahr edebilir ki byle durumlarda oklu maduriyetlerin yaanmas son derece mmkndr.

Hukuk Dilinin Resmi Dil Olmas (Anadilde Hak Arama Sorunu)

Hukuk dilinin resmi dil olmasndan kaynakl adalete eriim sorunlar, Yarg Reformu Stratejisinde adalete eriim bal altnda ele alnan bir dier konu olan mahkemelerdeki tercme hizmetlerinin gelitirilmesiyle ilintili olmasndan tr, bir sonraki balk altnda ele alnacaktr.

MAHKEMELERDE TERcME
Yarg Reformu Stratejisinde yer alan nc balk olan mahkemelerdeki tercme hizmetleri meselesi, kiilerin resmi kurumlarla olan ilikilerinde ve zellikle emniyet gleri, savclk ve mahkemeler gibi temel yarg kurumlarndaki ilemlerinde resmi hukuk dilini yeterince veya hi bilmemeleri yznden karlatklar dil engelleri balamnda, adalete eriim akmnn zellikle zerinde durduu sorunlardan birisidir. rnein, kamu gvenliine ilikin durumlarda ilk mdahale eden birim olmalar nedeniyle emniyet glerinin halkla iletiime geebilmesinin

zellikle nemli olduu vurgulanmaktadr.192 Bu balamda, emniyet glerinin halkla kuraca gven ilikisinin temel talarndan biri, halkn karsnda kendisini anlayabilecek bir kamu grevlisi bulacana dair inancdr. ABDde faaliyet gsteren Vera Institute of Justice isimli sivil toplum kuruluunun yrtt Adaleti Tercme Etmek (Translating Justice) balkl proje, tam da bu noktadan hareket etmektedir. Bu proje kapsamnda, bir dizi eitim ve danmanlk faaliyeti ve bu konularda atlabilecek pratik admlar hakknda yol gsteren kitapklarn hazrlanmas vastasyla emniyet glerinin zellikle gmen topluluklarla yaadklar iletiim engellerinin almasna yardmc olmaya allmaktadr.193 Benzer ekilde, Amerikan Barolar Birlii (American Bar Association ABA) eyalet mahkemelerinde dil nedeniyle oluan eriim engellerini194 ortadan kaldracak ulusal standartlarn gelitirilmesi iin bir proje yrtmektedir.195 zellikle nfusunun yaklak %26snn ABD snrlar dnda domu olmas ve bu nfusun %40nn evlerinde ngilizceden farkl bir dil konuuyor olmas itibariyle dnyann etnik ve rksal adan en heterojen corafyalarndan biri olan Kaliforniya eyaletinde, adalete eriimin nndeki dil kaynakl engeller zerine ciddi almalar yaplmaktadr. Hukuk davalarnda tercman hakknn

192 Shah, Susan, Insha Rahman ve Anita Khashu, 2007. Overcoming Language Barriers: Solutions for Law Enforcement, Vera Institute of Justice, <http://www.vera.org/download?file=411/Overc oming%2BLanguage%2BBarriers%2BFINAL. pdf>. 193 Translating Justice, Vera Institute of Justice, <http://www.vera.org/project/translatingjustice>; Shah, Susan, Insha Rahman ve Anita Khashu, 2007. 194 Metinde kullanlan orijinal terim language accesstir. Laying the Path: creating National Standards for Language Access to State courts. American Bar Association Standing committee on Legal Aid and Indigent Defendants, <http:// www.abanet.org/legalservices/sclaid/ atjresourcecenter/downloads/2010_ LanguageAccess.pdf>. 195 Laying the Path: creating National Standards for Language Access to State courts.

190 Ayata 2009. 191 Toplam 5.672.252 kii iinde 3.757.203 kadn. TK 2009b, Okuma yazma durumu, cinsiyet ve ya grubuna gre nfus, <http://tuikapp.tuik. gov.tr/adnksdagitapp/adnks.zul?kod=2>.

56

tannmam olmasndan196 ve bu hakkn tannd davalarda bile hizmetin yeterli ve kaliteli dzeyde verilememesinden kaynaklanan adalete eriim sorunlar, eyalet yetkililerinin zerinde siyasalar gelitirmeye alt meselelerdendir.197 ABDnin federal dzeyde bir resmi dil politikas olmamasna ramen, eyaletler dzeyinde resmi ngilizce dzenlemelerine rastlanmaktadr.198 Bu durumda, yasal ilemlerde kullanlan dilin ngilizce olmas nedeniyle bu tr ilemlerin yrtlebilmesi iin iyi derecede ngilizce bilinmesi gerekmektedir. Bu durum en nihayetinde toplumda hlihazrda ekonomik, kltrel ve sosyal anlamda dezavantajl konumda olan topluluklar iin daha fazla maduriyet anlamn tamaktadr. Nitekim Kaliforniyada gerekletirilen bir ankette, katlmclarn ou, ngilizceye hkim olan kiilere bu dili az konuabilen ya da hi konuamayanlara kyasla mahkemelerde daha iyi davranldna inandklarn belirtmilerdir.199 Dolaysyla, yargsal faaliyetlerde tercmanlk hizmetlerinden yoksunluk, mevcut maduriyetleri artraca iin de adalete eriim kapsamnda zenle zerinde durulmas gereken bir meseledir. Avrupada bu meseleyle ilgili olarak atlan en nemli admlardan biri, AB ats altndaki bir

Yargsal faaliyetlerde tercmanlk hizmetlerinden yoksunluk, mevcut maduriyetleri artraca iin de adalete eriim kapsamnda zenle zerinde durulmas gereken bir meseledir.
birim olan Adalet, zgrlk ve Gvenlik Genel Mdrl200 (DG Justice, Freedom and Security) bnyesinde gerekletirilen Aequitas ABde Dil ve Kltr tesinde Adalete Eriim (Aequitas Access to Justice Across Language and Culture in the EU) balkl projedir.201 Projenin temel amac, ye devletlerde hukuk alannda yazl ve szl evirmenlik yapan kiiler arasnda bu kiilerin seilmesine, eitimine, akreditasyonuna, meslein etik kodlarna ve disiplinleraras alma dzenlerine ilikin edeer standartlar ortaya koymak eklinde belirlenmitir.202 Proje, ye devletlerde yazl veya szl hukuk evirmenlerinin resmi bir stats olmamasndan; birounun yeminli tercman, mahkeme tercman, lisansl ya da yetkili tercman olarak almasndan; ve bu kiilerin ciddi bir eitimden, denetlemeden ya da profesyonel kalite

200 1 Temmuz 2010 itibariyle birim DirectorateGeneral for Home Affairs ve Directorate-General for Justice and Fundamental Rights olmak zere iki birime ayrlmtr. 201 Aequitas: Equal Access to Justice across Language and Culture in the EU, Antwerp: Lessius, 2001, (GROTIUS Project 98/GR/131), <http://www. agisproject.com/>. Bu proje birim bnyesinde bu konu zerine gerekletirilen drt projeden birisidir. Dier projeler yledir: Aequalitas: Equal Access to Justice across Language and culture in the EU, Antwerp: Lessius, 2003. (GROTIUS Project 2001/GRP/015); Aequilibrium. Instruments for Lifting Language Barriers in Intercultural Proceedings, Utrecht: ITV Hogeschool, 2005. (JAI/2003/AGIS/048); ve Status Quaestionis: The Provision of Legal Interpreting and Translation in the EU, Antwerp-Oxford-Portland: Intersentia, 2008. (AGIS Project JLS/2006/AGIS/052), <http://www. agisproject.com/>. 202 Hertog, Erik ve Yolanda Vanden Bosch, Access to Justice across Language and culture in the EU, ed. Erik Hertog, Aequitas Access to Justice across Language and Culture in the EU iinde, <http://www.eulita.eu/sites/default/files/ Aequitas_Acces%20to%20Justice%20 across%20Language%20and%20culture%20 in%20the%20EU.pdf>.

196 Hukuk davalarnda tercman hakk anayasal olarak tannm bir hak olmamann tesinde ayn zamanda Kaliforniya Eyalet yasalar da ceza davalar dndaki durumlarda ok snrl sayda davada bu hakk tanmaktadr. Bu durum 2000 nfus saymnda halkn ounluunun ifade ettii ngilizce konumayan kiilere tm mahkeme ilemlerinde tercman salanmas ve bu hizmetin cretsiz olmas gerektiine ilikin dncesine de ters dmektedir. Language Barriers to Justice in california 2005, A Report of the california commission on Access to Justice, s. 5, 7, <http://www.svcls.org/media/1880/ language%20barriers%20to%20justice%20 in%20california.pdf>. 197 Language Barriers to Justice in california, 2005. 198 Hang Ng 2009, Beyond court Interpreters: Exploring the idea of designated Spanishspeaking courtrooms to address language barriers to justice in the United States, Rebecca L. Sandefur (der.), Access to Justice. Sociology of Crime, Law and Deviance iinde, cilt 12. 199 Language Barriers to Justice in california 2005.

57

deerlendirmesinden gemeden203 yargsal faaliyetlerde tercmanlk yapmalarndan kaynakl sorunlar hedef almaktadr.204 Buradaki temel kayg, zellikle ye devletlerdeki yasal veya yasal olmayan gmen, snmac veya mlteci konumundaki kiilerin yargsal faaliyetlerde karlatklar dil kkenli adalete eriim sorunlarnn nne gemektir. Proje temelde, AHS uyarnca tm ye devletlerin polisin, savcln veya mahkemelerin kullandklar dili konumayan kiilere cretsiz tercman salama ykmllnden yola kmaktadr.205 Bu almalara paralel olarak, Adalet, zgrlk ve Gvenlik Genel Mdrlnn bir baka program206 kapsamnda, 26 Kasm 2009 tarihinde Belikann Antwerp ehrinde gerekletirilen iki gnlk bir

konferans sonrasnda, Avrupa Szl ve Yazl Hukuk evirmenleri Birlii207 adyla, kr amac gtmeyen uluslararas bir birlik kurulmutur.208 Trkiyeden de Emniyet Genel Mdrl D likiler Dairesi Bakanlnn 7 Aralk 2010da ksmi yelie kabul edildii Birlik, ye lkelerdeki profesyonel szl ve yazl hukuk evirmenlii kurumlar arasndaki koordinasyonu glendirmek, meslein kalite standartlarnn belirlenmesine katkda bulunmak ve meslek yelerinin karlarnn korunmasnda arac olmak gibi hedeflerle hareket etmektedir.209 AHSin ilgili maddelerinin yan sra, Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin baz tavsiye kararlar, AB Konseyinin Ekim 1999 Tampere toplantsnda alnan kararlar, AB Temel Haklar art ve Medeni ve Siyasi Haklara likin Uluslararas Szleme gibi birok dier uluslararas belgeyle, gerek genel olarak adil yarglanma hakknn gerekse zel olarak adli srete tercman hakknn yasal zemini oluturulmutur.210 AHM de, phelinin mahkmiyet durumunda bile cretsiz tercman hakk olduuna,211 davaya ilikin belgelerin phelinin anlayabilecei dilde hazrlanmas gerektiine,212 salanan tercmanlk

203 Bir dier taraftan da yargsal faaliyetlerde tercmanlk yapacak kiilerin o lkenin hukuk sistemine ilikin temel bir bilgi sahibi olmasnn da gerekli olup olmad da ayrca bir tartma konusudur. rnein, Avusturya, sve, ngiltere ve Belikann Antwerp ve Turnhout blgelerindeki dzenlemeler, szl ve yazl hukuk evirmenlerinin ilerini gvenilir ekilde yapmalar iin hukuk sistemine, ilemlerine ve terminolojisine ilikin yeterli seviyede bilgi sahibi olmalar gerektiini ngrmektedir. Hertog, Erik ve Yolanda Vanden Bosch, Access to Justice across Language and culture in the EU, Erik Hertog (der.), Aequitas Access to Justice across Language and Culture in the EU iinde, s. 10. 204 Proje kapsamnda zellikle incelenen Belika, Danimarka, ngiltere ve spanya sistemlerine ilikin daha detayl bilgi iin bkz. Hertog ve Bosch, Access to Justice across Language and culture in the EU, s. 10-14. 205 Szlemenin 5. maddesinin 2. paragraf ile 6. maddesinin 3/e paragrafnda zgrlk ve gvenlik hakk ile adil yarglanma hakk erevesinde kiilere adli srecin gerek soruturma gerekse kovuturma aamalarnda tercman hakk tannmaktadr. Szlemenin 5/2 maddesi uyarnca Yakalanan her kiiye, yakalama nedenleri ve kendisine yneltilen her trl sulama en ksa zamanda ve anlad bir dille bildirilir. 6. maddenin 3/e paragraf uyarnca ise her sann en azndan sahip olmas gereken haklar arasnda Durumada kullanlan dili anlama d veya konuma d takdirde bir tercmann yardmndan para demeksizin yararlanmak hakk da saylmaktadr. Adalet Bakanl nsan Haklar Bilgi Bankas, < http:// www.inhak-bb.adalet.gov.tr/aihs/aihs.htm>. 206 criminal Justice Programme of the DirectorateGeneral Justice, Freedom, Security of the European commission (project number JLS/2007/JPEN/249).

207 Bu eviri Emniyet Genel Mdrl D likiler Dairesi Bakanlnn sayfasndan alnmtr. Emniyet Genel Mdrl, Dilikiler Dairesi Bakanl, <http://www.disiliskiler.pol.tr/ Birimler/AB/Sayfalar/EULITA.aspx>. 208 Avrupa Szl ve Yazl Hukuk evirmenleri Birlii, web sitesi. [The European Legal Interpreters and Translators Association (EULITA), <http://www. eulita.eu/home>]. 209 Avrupa Szl ve Yazl Hukuk evirmenleri Birlii, Misyon Beyan <http://www.eulita.eu/ mission-statement>. 210 Hertog, Erik ve Yolanda Vanden Bosch,Access to Justice across Language and culture in the EU. 211 Bu davada, Mahkeme kendisine isnat edilen sutan sulu bulunan kiinin tercman masraflarn da demeye mahkm edilmesini szlemenin 6. ve 14. maddelerinin ihlali olarak yorumlamtr. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi (AHM), 1978, Luedicke, Belkacem ve Ko Almanyaya Kar, No: 6210/73, 6877/75 ve 7132/75, 28 Kasm, <http://www.echr.coe.int/Eng/ Judgments.htm>. 212 Avrupa nsan Haklar Mahkemesi (AHM), 1989a, Kamasinski Avusturyaya Kar, No: 9783/82, 19 Aralk, <http://www.echr.coe.int/Eng/

58

hizmetinin kiinin davas hakknda tam bilgi sahibi olmasna olanak tanyacak derecede kaliteli olmasna 213 ve tercmann iinin ehli olmasna 214 ilikin verdii kararlaryla, adli srete tercman hakknn kullanmna ilikin itihat oluturmutur. Dier taraftan, AHS maddelerinden ve AHM itihadndan hareketle, Ekim 2010da AB tarafndan benimsenen 2010/64 sayl Direktif de, tercman hakknn zellikle ceza yarglamasndaki uygulamasna ilikin olarak detayl bir yasal ereve ngrmektedir. Bu erevede Direktif, gzalt veya tutukluluk sresi dahil olmak zere adli srecin bandan, varsa temyiz de dahil olmak zere sonuna kadar btn aamalarda, kiilerin cretsiz ve kaliteli szl tercman hakkn ve nemli belgelerin yazl tercmesine sahip olma hakkn dzenlemektedir.215

Eriilebilirlik, mevcut tercman saysn ve mevcut tercme hizmetleri ile bu hizmetleri salayan kurumsal altyapnn ilerliini sorgulamay gerektirmektedir.
Adli srete szl ve yazl tercman hakkna ilikin olarak yaplan bu almalar ve getirilen dzenlemeler, ou zaman konuya iki temel mesele erevesinde yaklaldn ortaya koymaktadr. Bu meselelerin ilki, tercme hizmetlerinin eriilebilirliine, ikincisi ise kalitesine ilikindir. Eriilebilirlik, mevcut tercme hizmetlerinin kapsamn sadece cezada m yoksa dier yarglamalarda da

Judgments.htm>. 213 Avrupa nsan Haklar Mahkemesi (AHM), 1989b, Brozicek talyaya Kar, No: 10964/84, 19 Aralk, <http://www.echr.coe.int/Eng/Judgments.htm>. 214 Avrupa nsan Haklar Mahkemesi (AHM), 2002, Cuscani Birleik Krallka Kar, No: 32771/96, 24 Eyll, <http://www.echr.coe.int/Eng/Judgments. htm>. 215 Directive 2010/64/EU of the European

mevcut olup olmadn, mevcut tercman saysn zellikle artan talep karsnda saynn yeterliliini ve bu hizmeti salayan kurumsal altyapnn ilerliini bilhassa tercmanlarn atanma sistemini sorgulamay gerektirmektedir. Bu balamda, hizmetin eriilebilirliini deerlendirirken, ncelikle bu hizmetin hangi alanlarda kullanldn ve hizmet d alanlarda bu durumun adalete eriimde ne gibi sorunlar yarattn saptamak gerekmektedir. rnein, ABDnin Kaliforniya eyaletinde tercman hizmetinin sadece ceza davalarnda ngrlm olmas, zellikle gmen nfusun toplum iindeki dezavantajl konumunu pekitirmektedir, zira bu topluluklar istihdam, eitim, barnma, salk, isizlik, sosyal gvenlik ve aile meseleleri gibi alanlarda sklkla sorunlarla karlamaktadrlar. Bu durumda, ngilizce seviyesi dk olan bu kiilerin ounun, balang seviyesindeki, mevsimlik ya da sosyal gvenlii olmayan geici ilerde almalarndan dolay zaten ou zaman asgari cret, fazla mesai creti ya da elverili ve gvenli alma koullar gibi haklardan mahrum brakldklar ve bu nedenle aslnda bu alanlarda dertlerini adli makamlara ifade edebileceklerine inanmalarnn bu gruplarn adalete eriimlerinin engellenmemesi adna zellikle nemli olduu vurgulanmaktadr.216 Avrupada ise genellikle talep zerine olmakla birlikte hukuk davalarnda da tercman kullanmnn dzenlenmi olmasndan dolay hizmetin kapsamnn daha yaygn olduunu sylemek mmkndr. Eriilebilirliin dier boyutunu oluturan tercman saysnn yeterlilii meselesinin ise ok daha yaygn bir sorun olduu ortaya kmaktadr. Gerek ABDde gerekse AB bnyesinde yaplan almalarda, zellikle yasal ya da yasal olmayan gle birlikte farkllaan nfusun artan dil taleplerine karlk vermekte zorlanan bir tercman kadrosu olduu tespiti hkimdir. Bu tespit baz durumlarda, meslein cazibesini yitirmesinden veya meslek mensuplarnn baka alma alanlarna kaymalarndan dolay hukuki

Parliament and of the council, Official Journal of the European Union, <http:// eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ. do?uri=OJ:L:2010:280:0001:0007:EN:PDF>.

216 Language Barriers to Justice in california 2005.

59

ilemlerde grev alan tercman saysnn gitgide azalmas olgusuyla birlikte ele alnmaktadr.217 Son olarak, tercme hizmetlerinin ne ekilde dzenlendii, tercmanlarn ayr bir birimde faaliyet gsterip gstermedii ve bu kiilerin atamalarnn ne ekilde yapld gibi sorular da, verilen hizmetin eriilebilir olmas nnde engel tekil edebilecek durumlar ortaya karabilmektedir. Bu husus ou zaman tercman ihtiyacnn ne ekilde ve kim tarafndan belirlenecei sorusunu da beraberinde getirmektedir. zellikle hkimlerin veya dier adli personelin tercman ihtiyac olup olmadna karar verdikleri durumlarda, karlarndaki kiinin ne derece destee ihtiyac olduunu anlayabilmelerini salayacak trde bir eitimden gemeleri gerektii vurgulanmaktadr.218 Resmi dili hi konuamayan, hi anlamayan ya da resmi dilde kendilerini iyi ifade edemeyenler iin tercme hizmetleri eitlik ilkesi balamnda bir zorunluluktur; fakat bu durumlar haricinde, adalete eriim balamnda deerlendirilebilecek, ancak uluslararas almalarda ve raporlarda zaman zaman deinilse de sistemli biimde ele alnmam bir husus daha vardr: Kiilerin, resmi hukuk dilini konuabilseler dahi, adli ilemlerde anadillerinde iletiim kurmay talep edip edemeyecekleri meselesi. Bu balamda, anadilde savunma yapmak, bir zorunluluktan ziyade bir tercih olarak kurgulanm, bylece mesele eitlik temelli bir anlaytan siyasi ve kltrel haklar zeminine kaydrlmtr. rnein, resmi dili olan Belikann yasalar, mahkeme nne kan her vatandan dil seiminde zgr olduunu

belirtmektedir. Bu uygulamada, resmi belgelerde kiiye bu seme hakknn tanndnn belirtilmesi gerekmekte, aksi takdirde ilemler geersiz saylmaktadr.219 Resmi olarak ift dilli bir yarg sistemi olan Kanadada ise bu mesele temelde dil hakk erevesinde ele alnmaktadr.220 Bu nedenle tercme hizmetinin tesine geilerek, Resmi Diller Yasasyla (Official Languages Acts) adli srete her kiiye kendi setii resmi dilde kendini ifade etme hakknn yan sra ayn dilde bir tercman vastas olmadan dinlenilme ve anlalma hakk da tannmtr. Bu hak, hkimlerin adli ilemlerin her iki resmi dilini de anlamalarn gerekli klmaktadr; dolaysyla konu, daha ziyade bir iletiim hakk meselesi olarak deerlendirilmektedir.221 Son tahlilde, zorunluluk ve tercih eksenlerinin aslnda devletlerin anadil politikalarnn bir uzants olduunu grmek mmkndr. Bu noktada, zellikle zorunluluk eksenli tannan anadilde savunma hakk uygulamalarnda ortaya kan nemli bir sorun da, yukarda ele alnd zere, resmi dili konuabilme veya anlayabilme kstaslarnn kimin tarafndan, neye gre belirlenecei sorunudur. Hatta bu sorun tam da zorunluluk temelli uygulamalardan tercih temelli uygulamalara dnlmesi ynnde verilen mcadelelerin temel tartma eksenlerinden birini de oluturmaktadr. zellikle anadilde savunmann kiinin resmi hukuk diline hkim olup olmamasndan bamsz olarak tannmas gereken bir hak olmas ynnde verilen mcadeleler ile, tercman isteinin salt kiinin beyanna dayal olarak salanmas ynnde gelien tartmalarn paralel olduklarn grmek mmkndr. u halde, mahkemeler tarafndan yaplacak

Anadilde savunma yapmak, bir zorunluluktan ziyade bir tercih olarak kurgulanm, bylece mesele eitlik temelli bir anlaytan siyasi ve kltrel haklar zeminine kaydrlmtr.

219 Hertog ve Bosch,Access to Justice across Language and culture in the EU. 220 Kanada modeline ilikin daha fazla bilgi iin bkz. Department of Justice canada, Initiative in Support of Access to Justice in both Official Languages, <http://www.justice.gc.ca/eng/pi/ pb-dgp/prog/olsf-fajlo.html>; canadian Heritage, Roadmap for canadas Linguistic Duality 2008-2013,<http://www.pch.gc.ca/pgm/ slo-ols/strat-eng.cfm>. 221 Hang Ng 2009.

217 Language Barriers to Justice in california 2005; Hang Ng 2009; Hertog ve Bosch,Access to Justice across Language and culture in the EU. 218 Language Barriers to Justice in california 2005; Shah vd. 2007. 60

tercman ihtiyacnn tespitine ynelik deerlendirmelerin, sadece dil uzmanl anlamnda sorunlu olmayacan; ayn zamanda bu tr deerlendirmelerin hkimlerin siyasi ve ideolojik tutumlarndan da kolayca etkilenebileceini ngrmek gerekmektedir. Dier taraftan, Medeni ve Siyasi Haklar Szlemesinin uygulamasn izleyen BM nsan Haklar Komitesinin tercman konusundaki kararlar, tam tersi bir dzenlemeye iaret etmektedir. Komite, Guesdon v. France ve Shukuru Juma v. Australia kararlarnda, devletin tercman hizmetlerini resen ya da anadili resmi mahkeme dilinden farkl olan ancak kendisini resmi dilde ifade edebilen kiinin talebi zerine salamasnn adil yarglanmann gerekleri arasnda yer almadna hkmetmitir. Komite bu kararlarn ilkinde, bavurucunun Medeni ve Siyasal Haklar Szlemesinin 14. maddesinde tanmlanan adil yarglanma hakknn, phelinin ceza yarglamasna ilikin ilemlerde kendisini normalde ifade ettii dilde ifade etme hakkn ierdiine ve bu durumda tercman salanmamasnn Madde 14n ihlali olacana ilikin iddiasn reddetmitir. kinci kararda da, bavurucunun kendisini ngilizce yeteri derecede ifade edebildiinin belgelenmi olmas, bavurucunun tercman hizmetlerine eriiminin engellendiine ilikin iddiasnn reddedilmesinin nedenlerinden biri olmutur.222 Dier bir deyile Komite, devletler tarafndan mahkemelerde yalnzca bir resmi dil kullanlmasna ilikin dzenleme yaplmasnn Madde 14n ihlali olmadna ve adil yarglanmann kendisini resmi dilde ifade edebilen kiiye kendi anadilinde tercme hizmeti salamay gerektirmediine hkmetmitir. Adli sreteki tercme hizmetleri konusunda ne kan ikinci husus ise, bu hizmetin kalitesine ilikindir. ou uygulamada, kaliteye ilikin sorunlarn banda tercmanlarn zelliklerine ilikin belirli standartlarn getirilmemi olmas gelmektedir. Bu durum, mahkemelerde veya

zellikle zorunluluk eksenli tannan anadilde savunma hakk uygulamalarnda ortaya kan nemli bir sorun da, resmi dili konuabilme veya anlayabilme kstaslarnn kimin tarafndan, neye gre belirlenecei sorunudur.
adli srecin herhangi bir aamasnda grevlendirilen tercmanlarn sunduklar hizmete ilikin ciddi farkllklar yaratmas asndan zerinde ncelikli olarak allmas gereken bir meseledir. rnein, ABDde 1978 ylnda geen Mahkeme Tercmanlar Yasas (The Court Interpreters Act), sann ya da tann sadece ya da ncelikle ngilizceden farkl bir dil konutuu davalarda lisansl tercman kullanmn art komaktadr.223 Yasada, lisansl bir mahkeme tercmannn bulunmad durumlarda, yeterlilii baka ekillerde onaylanm bir tercmann atanmas ngrlmektedir. Ancak, yneticiler iin cayma maddesi (escape clause) olarak grlen bu hkm, pratikte bu iki grup tercman tarafndan salanan hizmetin kalite asndan farkllamasndan dolay adalete eriim sorunlar yaratmaktadr. yle ki, Federal Mahkeme Tercman Sertifika Snavnn bugn ABDnin en zor snavlarndan biri olarak grld ve rnein spanyolca-ngilizcede geme orannn sadece %4 olduu gz nnde bulundurulduunda, hem yazl hem szl olarak kiilerin sylenen ve yazlan her eyi doru anlayp doru evirip evirmediklerinin snand bu aamadan geen lisansl tercmanlar ile dierleri arasnda nemli bir kalite fark olmas normal karlanmaktadr.224 Federal sistemin tersine eyalet mahkemelerinde tercmann kalitesini belirleyecek standartlarn olmad, bu nedenle hkimlerin tercmana ihtiya olup olmadna karar vermekte ok daha fazla takdir yetkisine sahip olduklar, lisansl tercmanlarn ou zaman daha iyi cret aldklar iin federal mahkemeleri ya da zel ileri tercih etmelerinden dolay eyalet mahkemelerinde sklkla ehil olmayan kiilerin

222 The United Nations Human Rights Treaties, <http://www.bayefsky.com/themes/legal_ criminal_interpreter_jurisprudence.php>.

224 A.g.e.

61

223 Hang Ng 2009.

tercme yaptklar ne srlmektedir. Hatta eyalet mahkemelerinde yaplan aratrmalar, tercme ilerinde ocuklarn, sanklarn akrabalarnn, hatta mahkemenin temizlik grevlilerinin dahi tercman olarak kullanldklarn ortaya koymaktadr.225 rnein, Kaliforniyada yaplan aratrmalar, son yllarda tercman hizmetlerine olan talebin artmasna ramen kalifiye tercman saysndaki dten tr ou kiinin bu hizmetten yararlanamadn ortaya koymaktadr. Bu durumun, mahkeme tercmanlnn hayli zahmetli ve ciddi yetenek ve eitim gerektiren bir i olmasyla da alakal olduu sylenebilir. Bu alanda alacak kiilerin, sadece iki dilde uzman olmakla kalmayp, bir dilde sylenenleri anlamn bozmadan dier dile aktarabilecek ve bu srete tm ive/aksan/kltrel anlam farkllklarna, vcut diline, hareketlere ve zel hukuk terminolojisine dikkat edecek kadar ehil olmalar gerektii belirtilmektedir.226 Bu zelliklere ve daha birouna 227 sahip tercmanlarn saysnn azalmasndan tr, Kaliforniya mahkemelerinde mahkeme ilemlerinde ciddi gecikmeler olduu ve bu nedenle ou zaman hkimlerin taraflarn akrabalarndan ya da arkadalarndan, hatta ocuklarndan faydalandklar belirtilmekte, bu durumun aktarlan mesajn ierii kadar formu bakmndan da sorun yaratt iddia edilmektedir.228 yle ki, mahkemelerde tercmesi yaplan ifadelerin sadece ieriklerinin eksiksiz aktarlmasnn deil ki bu noktada hukuki terimlere olan ainalk da nem kazanmaktadr ayn zamanda, kiinin duraklamalar, tereddtleri, kendisini dzeltmeleri gibi ifadenin ekline ilikin unsurlarn da ehil bir tercman tarafndan aktarlmas gerektii ne srlmektedir.229
225 A.g.e. 226 Language Barriers to Justice in california 2005. 227 zellikler iin bkz. Language Barriers to Justice in california 2005. 228 Language Barriers to Justice in california 2005. 229 Gonzales, R. D, V. F. Vasquez ve H. Mikkelson, 1991, Fundamentals of Court Interpretation: Theory, Policy and Practice, carolina Academic Press, Durham, Nc, Language Barriers to Justice in california, 2005 iinde.

phesiz bu durum, ekimeli (adversarial) yarglama zelliinden dolay Anglo-Sakson hukukunun geerli olduu lkelerde daha da nem kazanmaktadr. rnein, ABDde bir cinayet davasnda, Vietnamca konuan bir iddia makam tannn ifadesi mahkemenin atad tercman tarafndan eksik ya da yanl evirildii iin, jrinin ifadeyi kaamak bulduu ve bu nedenle sann susuz olduuna karar verdii iddia edilmitir. Konu zerine hazrlanan raporda, tercmann kelimeleri, ifadeleri ve tam cmleleri atlad, ska yanl tercme ettii ve pidgin ngilizcesi230 kulland belirtilmi ve bu nedenle tank ifadesinin ciddiye alnmad ne srlmtr.231 Benzer endieler ve zellikle mahkeme tercmanlarnn sahip olmas gereken zelliklere ilikin standartlarn belirlenmesi meselesi, AB tarafndan da nem verilen bir meseledir. AB ye devletleri arasnda hukuk tercmanlarnn sahip olmas gereken dilbilimsel yeterlilik seviyesinin standardize edilmemi olmasndan dolay kaliteye ilikin tavsiyelerin mmkn olduunca aklayc ve detayl olmas gerektii belirtilmitir.232 AB tarafndan 2010 ylnda yaymlanan ve ceza yarglamasnda yazl ve szl tercman hakkn dzenleyen 2010/64 sayl Direktifte, bu hizmetlerin kalitesinin gvence altna alnmasnn temel bir zorunluluk olduu vurgulanmtr. Direktif ayn zamanda ye devletlere, kendi ulusal mevzuatlaryla uyumlu olmak kouluyla, phelinin ya da sann tercmeye gerek olmadna ilikin verilen bir karar sorgulama haklarn garanti altna alma ykml de
230 Pidgin kelimesi ortak lisan olmayan kiilerin veya gruplarn iletiim kurabilmek adna aralarnda oluturduklar basit lisan tanmlar. Pidgin ngilizcesi de bu durumda anadilleri ngilizce olmayan kiilerin aralarnda kullandklar karma ve hatta bozuk saylan ngilizce anlamna gelmektedir. 231 Hang Ng 2009. 232 Ostarhild, Linguistic standards for legal interpreters and translators at Diploma or First Degree level and at MA level, ed. Erik Hertog, Aequitas Access to Justice across Language and Culture in the EU iinde, <http://www.eulita.eu/ sites/default/files/Aequitas_Acces%20to%20 Justice%20across%20Language%20and%20 culture%20in%20the%20EU.pdf>.

62

vermitir. Bu ekilde, tercmana ihtiya duyulan durumlarn tespitinde kullanlacak standartlarn ve yaplacak deerlendirmelerin effaflatrlmasnn n almtr.233 Dier taraftan, hukuki tercme hizmetinin kalitesinin belirlenmesine ve denetlenmesine ilikin tavsiyeler, zellikle hukuki tercme234 alannda tavsiyeler gelitirmek zere 2008 ylnda kurulmu olan The Reflection Forum on Multilingualism and Interpreter Training tarafndan hazrlanan raporda yer almaktadr. Avrupa Komisyonunun Tercme Genel Mdrl birimi235 (Directorate General for Interpretation) bnyesinde kurulan Forumun hazrlad raporda, iyi bir hukuk tercmannn dil uzmanlnn yan sra, ilgili kltrlere ilikin yeterli bilgi dzeyi, evresiyle uyum ve iletiim becerisi, ilgili hukuk sistemlerine ilikin bilgisi ve farkl tercme biimlerini uygulayabilecek derecede iyi tercme becerilerinin olmas gerektii ifade edilmektedir.236 Uluslararas almalarda ve dzenlemelerde zellikle son dnemlerde sklkla gndeme gelen tercman hakk, Trkiyeye ilikin raporlarda da dile getirilen bir meseledir. rnein, AB Komisyonunun gnderdii uzmanlar tarafndan hazrlanan istiari ziyaret raporlarnda bu konuya yer verilmitir. 13 Haziran-22 Haziran 2005 tarihlerinde gerekletirilen istiari ziyaret sonucunda hazrlanan Trkiye Cumhuriyetinde Yarg Sisteminin

233 Official Journal of the European Union, <http:// eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri =OJ:L:2010:280:0001:0007:EN:PDF>. 234 Raporda Forumun bu terimi zellikle kulland zira bu terimin mahkeme tercman gibi tek bir ortam kapsayan ya da yeminli tercman gibi meslein tek bir aamasna iaret eden tanmlardan daha kapsayc olduu belirtilmektedir. The Reflection Forum on Multilingualism and Interpreter Training, Final Report, 2009, s. 9. <http://www.eulita.eu/ sites/default/files/Reflection%20Forum%20 Final%20Report.pdf.>. 235 European commission Directorate General for Interpretation, <http://scic.ec.europa.eu/ europa/jcms/j_8/home>. 236 The Reflection Forum on Multilingualism and Interpreter Training, Final Report, 2009, s. 9. http://www.eulita.eu/sites/default/files/ Reflection%20Forum%20Final%20Report.pdf.>.

leyii balkl raporda, ceza davalarnda Trke anlamayan veya konuamayan kiilere cretsiz tercman salanmas ynnde istiari raporlarda dile getirilen tavsiyenin mevcut mevzuatta karl olmasna ramen, ou zaman uygulamada bu hizmetin kalifiye olmayan kiilerce ve genellikle tek sefere mahsus olarak saland tespit edilmitir.237 Raporun yazarlar, konuyla ilgili olarak Vandaki uzmanlardan edindikleri bilgiler nda, mahkemelerde tercme iinin yetkili ve kalifiye tercmanlar yerine mahkemelerdeki idar personel veya taraflarn yaknlar yoluyla yapldn ne srmektedirler. Ayrca, kendilerine aktarlanlar dorultusunda, Van Barosunun hem Trke hem Krte olarak hazrlad hukuki ilemlere ilikin brorlerin Cumhuriyet savclar ve hkimlerce olumsuz karlanm olmasndan, hatta bu konuya ilikin olarak bir ceza soruturmasnn yrtlmesinden duyduklar endieyi dile getirmektedirler. Bu noktada yazarlar, Trke konuamayan veya okuyamayanlar iin sunulacak tercme hizmetlerinin uygulamada kalitesinin salanmas ve denetlenmesi gerektiini, ancak belirli zelliklere sahip, belirli snama aamalarndan gemi kiilerin mahkemede tercme yapmaya hak kazanmas gerektiini ne srmektedirler.238 Bu durum, 2005 ylnda yeni Ceza Muhakemesi Kanununun (CMK) yrrle girmesinin ardndan hazrlanan Trkiye 2005 lerleme Raporunda da ele alnmtr. Raporda yeni yrrle giren yasann Trke konuamayan sanklara ve tanklara cretsiz tercman salanmasn ve mahkemelerin bilirkii listelerine tercmanlar da eklemelerini ngryor olmas olumlu bir gelime olarak deerlendirilmitir. Dier taraftan, Trke ile Trkiyede konuulan dier diller arasnda hukuki tercme yapabilecek ekilde eitilmi tercmann bulunmamasndan dolay yaanabilecek eriilebilirlik ve kalite skntlarna ilikin endieler de dile getirilmitir.239 Nitekim
237 Bjrnberg ve cranston 2005. 238 Bjrnberg ve cranston 2005. 239 Trkiye lerleme Raporu 2005. Avrupa Komisyonu Brksel, 9 Kasm 2005 SEc (2005) 63

Trkiye 2007 lerleme Raporunda, zgrlk ve gvenlik ile adil yarglanma hakk balamnda, mahkemelerde dzenli ve profesyonel bir tercme sistemi kurulmas konusunda ve bu tercmanlarn bilirkii listelerine dahil edilmeleri konusunda herhangi bir ilerleme kaydedilmedii belirtilmitir.240 Bu mesele, 2008 lerleme Raporunda yalnzca tutuklanm dzensiz gmenlerin dier hizmetlerin yan sra tercme servislerine de eriebilmelerinin gelitirilmesi balamnda ele alnmtr.241

Yarg Reformu Stratejisinde, adli srete hukuki tercme yapacak kiiler iin herhangi bir zel eitim, snav ya da denetleme birimi gibi, verilen hizmetin kalitesini belirlemek ya da lmek iin kullanabilecek aralar ngrlmemektedir.
genelde mahkemelerde bu dillerde verilen ifadelerin tercmesi iin evredeki grevlilerden faydalanld ve bu durumun da tercmenin kalitesi ve gvenilirlii asndan endie verici olduu belirtilmektedir.242 Ancak bu noktada, Yarg Reformu Stratejisi balamnda tercme hizmetlerinin standarda balanmasndan anlalann, gvenilirlii, tarafszl herkes tarafndan kabul edilen ve sz konusu mahall dilleri iyi bilip kullanabilen kiilerin tespit edilerek bilirkii listesi gibi nceden iln edilmesi ve mahkemelerin bilgisine sunulmas olduu grlmektedir. Dier bir deyile, Yarg Reformu Stratejisinde, adli srete hukuki tercme yapacak kiiler iin herhangi bir zel eitim, snav ya da denetleme birimi gibi, verilen hizmetin kalitesini belirlemek ya da lmek iin kullanabilecek aralar ngrlmemektedir. Adalet Bakanlnn hazrlad 2010-2014 dnemine ilikin Stratejik Planda da 2010 yl sonuna kadar, yarg yerlerindeki tercme hizmetlerinin standarda balanmas konusunda alma yaplmas hedeflerden biri olarak ele alnm ve bu konuda bir mevzuat deiikliine ilikin almalarn balatlm olmas da performans gstergesi olarak deerlendirilmitir.243 Mevcut mevzuatta hukuki tercme hizmetleri CMKnn 202. maddesi kapsamnda u ekilde dzenlenmitir: (1) Sank veya madur, meramn anlatabilecek lde Trke bilmiyorsa; mahkeme tarafndan atanan tercman araclyla durumadaki iddia ve savunmaya ilikin esasl noktalar tercme edilir. (2) Engelli olan sana veya madura,

Durumalardaki tercme hizmetlerinin eriilebilirlii ve kalitesi, Yarg Reformu Stratejisi dahilinde de ele alnan bir mesele olmas itibariyle, T.C. Adalet Bakanlnn da son dnemlerde nemsedii konular arasnda grnmektedir.
Durumalardaki tercme hizmetlerinin eriilebilirlii ve kalitesi, Yarg Reformu Stratejisi dahilinde de ele alnan bir mesele olmas itibariyle, T.C. Adalet Bakanlnn da son dnemlerde nemsedii konular arasnda grnmektedir. Yarg Reformu Stratejisinin Adalete Eriimin Kolaylatrlmas ana bal altnda yer alan 7,4. nolu alt balk, yarg yerlerinde tercme hizmetlerinin standarda balanmasna ilikindir. Bu balk erevesinde zellikle kalifiye tercman bulmann zorluklarna deinilmitir. Bu balamda, halkn konutuu birtakm mahall dillerde profesyonel tercman bulmak zor olduundan,

1426 Gayri Resmi Tercme, <http://www.abgs. gov.tr/files/AB_Iliskileri/AdaylikSureci/ IlerlemeRaporlari/Turkiye_Ilerleme_Rap_2005. pdf 240 Trkiye lerleme Raporu 2007. Avrupa Komisyonu Brksel, 6 Kasm 2007 SEc (2007) 1436 Gayri Resmi Tercme, <http://www.abgs. gov.tr/files/AB_Iliskileri/AdaylikSureci/ IlerlemeRaporlari/turkiye_ilerleme_rap_2007. pdf>. 241 Trkiye lerleme Raporu 2008. Avrupa Komisyonu Brksel, Brksel, 5 Kasm 2008 SEc (2008) 2699 Gayri Resmi Tercme, <http://www. abgs.gov.tr/files/AB_Iliskileri/AdaylikSureci/ IlerlemeRaporlari/turkiye_ilerleme_rap_2008. pdf>.

64

242 Adalet Bakanl Yarg Reformu Stratejisi 2009. 243 Adalet Bakanl Stratejik Plan 2010-2014.

durumadaki iddia ve savunmaya ilikin esasl noktalar, anlayabilecekleri biimde anlatlr. (3) Bu madde hkmleri, soruturma evresinde dinlenen pheli, madur veya tanklar hakknda da uygulanr. Bu evrede tercman, hkim veya Cumhuriyet savcs tarafndan atanr. Hukuk Usul Muhakemeleri Kanununun 270. maddesi de, ahitlerin yeminlerine ilikin olarak yle ngrmektedir: ahit Trke bilmezse tercmanla isticvap olunur. Sar ve dilsiz olan ahit yazmak ve okumak bilirse sualler kendisine tahriren bildirilir ve cevaplar yazdrlr. Yazmak ve okumak bilmedii takdirde hkim kendisini iareti mahsusasn anlyacak ehlivukuf marifetiyle isticvap eder. ileri Bakanlnn Mlteci ve Snmaclar konulu 632 sayl 19.03.2010 tarihli genelgesinde, iltica-snma bavurusu yapan kiiler ile mlteci ve snmaclarla ilgili verilerin gizlilii erevesinde bavurular srasnda kimlerin evirmentercman olabilecei dzenlenmitir. Genelgeye gre, iltica ve snma bavurusu srasnda mlakat ve evirmen-tercman olarak kullanlacak kiilerin valilik onayyla grevlendirilmesi ve bavurusu reddedilmiler ile halen bavurusu incelenen kiilerin evirmentercman olarak kullanlmamas gerekmektedir. Tercmanlar tarafndan salanacak hizmetin kalitesine ve tercmanlarn sahip olmas gereken zelliklere ilikin olarak ise, Noterlik Kanunu Madde 74te noterlik ilemlerinde ilgilinin Trke bilmemesi durumunda andl bir tercmann da bulundurulaca ve Madde 75 uyarnca bu andn noter tarafndan Hukuk Yarglama Usul Kanunu uyarnca yaptrlaca belirtilmektedir.244 Ancak, tercmann arlmas, yemin ettirilmesi, grevden ekilmesi hallerine ilikin dzenlemenin eksik olduu, bu nedenle de tercmanlarn konumuna ilikin przlerin bazen tanklara ilikin dzenlemeler erevesinde bazen ise bilirkiilik messesesine benzetilerek

zlmeye allmakta olduu ne srlmektedir.245 Nitekim, Trkiye evirmenler Dernei Bakan Ahmet Varol, noterde tercmann dil bildiini belgelemesi istendii durumlarda uygulanan standart bir deerlendirme bulunmadn ifade etmektedir. Uygulamada bu durumlarda tercmann sunduu diploma ya da kurs sertifikas gibi belgelerle noteri inandrmas gerekmekte ve bylece noter kanaat getirdii anda yemin tutanan dzenleyebilmektedir. Varola gre mahkemeler ise belge bile sormaz ve tercmana ihtiya duyulan durumlarda bu kiilere sz konusu dili bilip bilmediklerini sorup bu ekilde yapt eviriyi doru yapaca, yapt eviriden dolay nc kiilere zarar vermeyecei ve evirinin ieriini nc kiilere ifa etmeyecei zerine yemin ettirmekle yetinir.246 Adli srete bir tercmandan yararlanma hakk yasalarca bir dereceye kadar da olsa tannm olmasna karn, dier adalete eriim meselelerinde olduu gibi, bu hakkn da uygulamada yeterince ilerlik kazanmadn gzlemlemek mmkndr. rnein, mlteci ve snmaclarn hukuki ilemleri tam olarak anlayabilmeleri iin yalnzca mahkemelerde deil adli srecin her aamasnda hzl ve kaliteli bir tercme hizmetine eriebilmeleri,

Adli srete bir tercmandan yararlanma hakk yasalarca bir dereceye kadar da olsa tannm olmasna karn, dier adalete eriim meselelerinde olduu gibi, bu hakkn da uygulamada yeterince ilerlik kazanmadn gzlemlemek mmkndr.
245 Tezcan, Durmu. Tercmandan Yararlanma Hakk, Ankara niversitesi SBF Dergisi, cilt 52, Say, 1. <http://dergiler.ankara.edu.tr/ dergiler/42/480/5598.pdf>. 246 Varol mahkemelerde de noterlerde de yaplan yeminlerin sadece o mahkemede ya da o noterde geerli olacan ayrca eklemektedir. Bir dier deyile, edilen yemin sadece o mahkemede ya da noterde grlen i iin geerli olmakta, bu yeminle baka mahkemelerde ya da noterlerde yeminli tercman olarak i alnamamaktadr. UZMANTV, Nasl Yeminli Tercman Olunur?, <http://www.uzmantv.com/nasil-yeminlitercuman-olunur>.

244 lgili kanunun 103. ve 104. maddeleri de yaplacak eviriye ilikin dzenlemeler ngrmektedir. Bkz. 18.01.1972 tarihli ve 1512 sayl Noterlik Kanunu, <http://www. noterlerbirligi.org.tr/GenelBilgiler/ noterlikkanunu_tr.htm>.

65

adalete eriim anlamnda hayati nem tamaktadr. Aksi takdirde, bu konumda olan kiilerin hukuki destee eriimde yaadklar skntlar da gz nnde bulundurulduunda, kendilerine kar balatlan adli ilemler karsnda tamamen savunmasz kalacaklar apaktr. Bu kiilerin, Trkeyi ve T. C. hukukunu yeterince bilmemelerine, tercme hizmetlerinin yetersizlii eklenince, ou zaman snma taleplerini bile dile getiremeden snr d edildikleri belirtilmektedir. Bu nedenle, Uluslararas Af rgtnn Mlteci, Snmac ve Dier Yabanclarn Mdafiye Eriimleri alma Grubu Raporunda, CMKnn adli yardm dzenleyen 150/2 maddesine Trke bilmeyen yabanc pheli sank ve madurlar iin de istemi aranmakszn mdafi grevlendirilir ibaresinin eklenmesi talep edilmektedir.247 Tercman hakknn kullanm konusunda uygulamada ilerleme kaydedilmediine ve bu hakkn grnrde tannd noktalarda dahi tercme hizmetinin ehil olmayan kiilerce salandna ilikin tespitler, Trkiyenin AB yelii srecinde hazrlanan farkl raporlarda da dile getirilen sorunlardr.

AHSin adil yarglanma ilkesini dzenleyen 6. maddesinin 3(e) bendinde, durumada kullanlan dili anlayamad ya da konuamad durumlarda cretsiz bir tercman yardmndan faydalanma hakk, bir sula itham edilen herkesin asgari haklar arasnda saylmaktadr.

Anadilde Savunma ve Trkiye rnei

Tercman hakknn kullanm, anadilde hak arama sorunuyla beraber de dnlebilmektedir. Bu mesele, yukarda da belirtildii zere, uluslararas almalarda ya da dzenlemelerde tam olarak zerinde durulmu bir mesele deildir. AHSin adil yarglanma ilkesini dzenleyen 6. maddesinin 3(e) bendinde, durumada kullanlan dili anlayamad ya da konuamad durumlarda cretsiz bir
66

tercman yardmndan faydalanma hakk, bir sula itham edilen herkesin asgari haklar arasnda saylmaktadr. Bu hakkn Szleme kapsamnda salt kiinin durumada kullanlan dili anlayamad ya da konuamad durumlarda ngrld ne srlmektedir. Dier bir deyile, tercman hakk, yarglama esnasnda yarglama dilini anlayan veya konuabilen ancak kendi anadilinde ifade vermeyi ya da savunma yapmay talep eden kiiler iin geerli grlmemektedir. Bu durum, Szlemenin tercman hakkn yarglananlar arasnda dil sorununa dayal olarak doabilecek eitsizlii ortadan kaldrmak gayesiyle dzenlemi olmasyla ilikilendirilmektedir. Bu balamda, Luedicke, Belkacem and Ko v. Germany davasnda yarglama sonunda sulu bulunan kiinin tercman masraflarn da demeye mahkm edilmesinin Szlemenin 6. ve 14. maddelerinin ihlali olarak yorumlanmas, tercman masraflarnn karlanmasnn yarglamada eitlii salamaya ynelik bir dzenleme olmasyla ilikilendirilmektedir. Ayn zamanda Mahkeme, tercman hakknn, sann aleyhine olan belgelerin tercmesini isteme hakkn ierdii sonucuna da varr.248 ABnin bu konuda att en nemli admlardan biri olan 2010/64 sayl Direktif de, tercman hakkn, phelinin ya da sann ceza yarglamasnn dilini konumad ya da anlamad durumlarla snrlayarak tanmlar. Oysa rnein Belikada, kiilere mahkeme nnde hangi dilde savunma yapacaklarna karar verme zgrl tannmtr. Elbette bu zgrln, Belika devletinde yasalarca tannm resmi dilden birisinde savunma hakkn ierdiini sylemek gerekmektedir. Kanada, bu alanda benzer bir uygulamas olan baka bir devlettir, zira orada da yarg sistemi resmen iki dilli (ngilizce ve Franszca) olarak kurulmutur. Ancak Kanada, bu modeli daha da ileriye tayarak, kiilere sadece kendilerini anadillerinde anlatma hakkn deil, anadillerinde anlalma hakkn da tanmtr.249 Her iki uygulamada da ne kan husus, iki devletin de

248 Tezcan, Durmu, Tercmandan Yararlanma Hakk. 247 Uluslararas Af rgt 2010. 249 Hang Ng 2009.

resmi dil politikasnn birden fazla dilin tannmasna dayanmasdr. Bu durumda, anadilde hak arama meselesi, hem resmi devlet diline ve/veya hukuk diline yeterince hkim olamamann yaratt tercme ihtiyacna, hem de kiilerin adli srete kendilerini daha rahat ve kolay ifade edebildikleri anadillerini kullanma hakkna iaret edebilmektedir.

Ancak bu durum son yllarda yaanan rneklerde ve zellikle mahkemelerde Krte savunma yapmaya veya ifade vermeye ilikin taleplerin artmasyla birlikte gittike daha fazla sorgulanr hale gelmitir.
durum son yllarda yaanan rneklerde ve zellikle mahkemelerde Krte savunma yapmaya veya ifade vermeye ilikin taleplerin artmasyla birlikte gittike daha fazla ekilde sorgulanr hale gelmitir. Bu taleplerin ilk kez geni apta gndeme gelmesine vesile olan olay, Mehdi Zanann Aydn Ar Ceza Mahkemesinde yaplan 20 Haziran 1997 tarihli durumas olmutur. Zana, durumada savunmasn anadili Krtede yapmak istediini sylemi, mahkeme Zanann Krte savunmada srar etmesinden dolay savunma yapmadn tutanaa geirmitir. Bunun zerine sank avukatlar davay AHMe gtrm, Mahkeme yapt deerlendirme sonucunda sann savunma hakkndan vazgemi saylmasnn AHSin adil yarglanma hakkn dzenleyen 6. maddesinin 1. ve 3. fkrasnn c bendinin ihlali olduu sonucuna varm ve T.C. devletini tazminata mahkm etmitir.253 Burada, AHMin bavuruya ilikin verdii ihlal kararn cretsiz tercman atanmamasyla deil, savunmann alnmam olmasyla ilikilendirmi olmasnn, dil zerinden deil savunma hakk zerinden deerlendirme yapldnn gstergesi olduu ileri srlmektedir. Dier bir deyile, AHM, bavurucunun talebini anadilde savunma hakk talebinden ziyade, Trke bilmesine ramen Krte de olsa ifadesinin alnmamasnn savunma hakknn ihlali olarak deerlendirmitir.254 Bu karar daha sonra, Hakkaride bir baka davada Krte savunma talepleri reddedilen BDP yetkililerinin st mahkemeye yaptklar itirazn kabulnde de

Trkiyede anadilde hak aramann, yasalarda, resmi hukuk diline yeterince hkim olunmad durumlarda geerli saylan bir hak olduu grlmektedir.
Trkiyede anadilde hak aramann, yasalarda, resmi hukuk diline yeterince hkim olunmad durumlarda geerli saylan bir hak olduu grlmektedir.250 Trkiye Cumhuriyetinin kurucu antlamas saylan Lozan Antlamasnn 39. maddesinde, mahkemede konuulan dilin anlalmamas durumunda szl savunmalarda gerekli kolaylklarn salanmas ngrlmtr.251 Adalet Bakanlnn 24 Aralk 1996 tarihinde yaymlad genelge de, tercman hakkn, yarglama dilini anlamama ya da sar-dilsiz olma durumlaryla snrlandrmtr.252 Ancak bu

250 Yargtay itihad da cretsiz tercman hakkn mahkeme dilini anlamayan kiiler iin snrlamtr. Yargtay ceza Genel Kurulu 1996/6-2 E. 1996/33 K. < http://www.hukukturk.com/>. 251 Md. 39: Lisan resmi mevcut olmakla beraber Trkeden gayri lisan ile mtekellim bulunan Trk tebaasna mehakim huzurunda kendi lisanlarn ifahi surette istimal edebilmeleri zmnnda teshilat mnasibe ibraz olunacaktr. Trk Tarih Kurumu, Lozan Antlamas, <http:// www.ttk.org.tr/templates/resimler/File/ Antlasmalar/lozan/lozan30-39.pdf>. Md. 39: Resmi dilin varl kukusuz olmakla birlikte, Trkeden baka dil ile konuan Trk yurttalarna yarglar nnde kendi dillerini szl olarak kullanabilmeleri iin gerekli kolaylklar gsterilecektir. eviri Baskn Oran. Oran, Baskn, BARI ANDLAMASI (Traile de Paix) Lozan, 24 Temmuz 1923 (Metin), <http://www.baskinoran. com/belge/LozanBarisAntlasmasi.pdf>. http:// www.baskinoran.com/belge/ LozanBarisAntlasmasi.pdf. 252 Tezcan, Durmu, Tercmandan Yararlanma Hakk..

253 Avrupa nsan Haklar Mahkemesi (AHM) 2001, Mehdi Zana Trkiyeye Kar, No: 29851/96, 6 Haziran, <http://www.echr.coe.int/Eng/ Judgments.htm>. 254 TimesDou 2011. Krte fade iin Emsal Karar, 19 Ocak, <http://www.timesdogu.com/ haber-detay.php?id=3531>. 67

Krte savunmann mahkeme tarafndan kabul edildii ilk dava olarak, 2 Aralk 2010da anlurfa 5. Asliye Ceza Mahkemesinde grlen toplant ve gsteri yryleri kanununa muhalefet ve su ve suluyu vme iddialaryla 98 kiinin aleyhinde alan dava gsterilmektedir.
nemli rol oynamtr. Yksekova 1. Asliye Ceza Mahkemesinin toplant ve gsteri yryleri kanununa muhalefetten at davann 21 Aralk 2010 tarihindeki ilk durumasnda, Krte ifade vermek isteyen BDP yetkililerinin bu taleplerinin mahkeme tarafndan reddedilmesi zerine, sank avukatlar bir st mahkeme olan Hakkari Ar Ceza Mahkemesine itirazda bulunmulardr. tiraz yerinde bulan st mahkeme, kararnda AHMin 1997 tarihli Zana v. Trkiye itihadna atfta bulunarak, sanklarn Trke bildikleri halde Krte ifade vermek istiyorlarsa verebileceklerine hkmetmitir.255 Hakkari Ar Ceza Mahkemesi, kararnda Trke bilmeye ramen Krte savunma yapma talebini savunma hakk kapsamnda deerlendirdiini aklam ve sann meramn anlatabilecek lde Trke bilmesine ramen savunmasn baka bir dilde daha iyi yapacan ifade etmesi halinde mahkemenin bu konuda takdir yetkisi olmadna hkmetmitir.256 Krte savunmann mahkeme tarafndan kabul edildii ilk dava olarak, 2 Aralk 2010da anlurfa 5. Asliye Ceza Mahkemesinde grlen toplant ve gsteri yryleri kanununa muhalefet ve su ve suluyu vme iddialaryla 98 kiinin aleyhinde alan dava gsterilmektedir.257 Durumada bulunan sanklarn Krte savunma yapmak istemeleri zerine mahkeme bakannn adliyedeki bir personeli Krte tercman olarak atad ve evirinin bu ekilde yaplmaya alld iddia
255 A.g.e. 256 TimesDou, 2011; ztrk 2011. Mahkemeden Emsal Olacak Krte Karar, Sabah, 21 Ocak, <http://www.sabah.com.tr/Gundem/2011/01/21/ mahkemeden_emsal_olacak_kurtce_karari>. 257 Leylak 2010, Krte Savunma Talebine Kabul, Hrriyet, 2 Aralk, <http://www.hurriyet.com.tr/ gundem/16432550.asp>. 68

edilmitir.258 Ancak, atanan personelin sanklarn konutuu Krteyi anlamamas zerine, mahkeme bakannn bu durumun daha fazla uzamamas iin sanklardan daha yumuak bir Krteyle konumalarn talep ettii bildirilmektedir. Bu durum, yukarda ele alnan kalite meselesi bakmndan ciddi bir sorun olduunu aklkla ortaya koymaktadr. Nitekim 2011 yl itibariyle Trkiye genelinde yalnzca bir kiinin Krte dilinde yeminli tercman olarak alt da gz nnde bulundurulduunda, tercme hizmetinin kalitesine ilikin endielerin yersiz olmad grlmektedir.259 Her ekilde Krte savunma talebinin mahkemece kabul edilmesinden tr bu karar tarihi bir karar olarak nitelendirilmektedir.260 Bu durumun yakn zamandaki en net rnei, Krdistan Topluluklar Birlii/Trkiye Meclisi (KCK/TM) davasnda grlmtr. Diyarbakr 6. Ar Ceza Mahkemesinde grlen KCK davasnda, sanklarn Krte ifade verme ve savunma yapma talepleri durumalarn bandan beri mahkeme heyeti tarafndan reddedilmektedir.261 Bu talepler, zaman zaman

258 Bighaber 2010, Krte Savunmaya zin kt Adliye alan Tercman Oldu, 2 Aralk, <http://www.bighaber.com/kurtce-savunmayaizin-cikti-adliye-calisani-tercuman-oldu/>. 259 Trkiyenin resmi anlamda ilk yeminli Krte tercman olan Mehdi Tanrkulu, editrlk yapt yaynevinin bir ilemi iin gittii stanbul 1. Noterinde noter tarafndan ald Krte tercmanlk teklifini kabul etmi ve noterde yeminli tercmanlk yapmaya balamtr. Kendisini ayn zamanda bir dil aktivisti olarak tanmlayan Tanrkulu, yaynclk yapt dnemde yaymlad baz kitaplar yznden hkim karsna ktnda Krte konuarak bu dilin mahkeme kaytlarna gemesini de salamtr: Doubayazt 2009. 260 Mehdi Tanrkulunn ifadelerine gre kendisinin 2006 ylnda grlen bir davasnda, Krte savunma yapmak istemesi zerine bir sonraki celsede mahkeme bakan adliyede bulunan ve Krte bilen birisini tercme yapmak zere durumaya armtr: Doubayazt, 2009. 261 stnda 2010b, KcK Davasnda Krte Savunma Karar Yarna Kald, Bianet, 18 Ekim, <http://bianet.org/bianet/insan-haklari/125502kck-davasinda-kurtce-savunma-karari-yarinakaldi>; Marksist.Org 2010, KcK Davasnda 3. Gn: Ana dilde Savunma Hakk ineniyor, 20 Ekim, <http://www.marksist.org/haberler/2188-

sanklara ilikin olarak Krte olduunu dndmz bir dilde savunma yapt grlmtr gibi ifadelerin kayda geirilmesiyle, zaman zaman ise sanklarn yarglamada kullanlan Trke dilini anladklar ve konuabildikleri hususunda hibir tereddt bulunmamaktadr gerekesiyle dorudan mahkemede Krte kullanmnn yasaklanmas gibi tavrlarla karlanmtr.262 Zaten kimlik tespitinin yaplmasndan nce sank Mehmet Hatip Dicle, sanklarn tm adna sz alarak, Trke konuabildiklerini, Trkeyi iyi bildiklerini ve Trke konumak konusunda fikren ve fiilen bir sorunlarnn bulunmadn, ancak savunmalarn kendi anadilleri olan Krte yapmak istediklerini, bu hakk kendilerine tanyan yasa maddeleri ve Trkiye Cumhuriyetinin taraf olduu uluslararas antlamalar erevesinde beyan etmitir. Mahkeme heyetinin, taleplerin reddine ilikin gerekesinde, sanklarn Trke konuabildiklerinin ve anlayabildiklerinin ve bu durumda talepleri dorultusunda kendilerine Krte tercman atanmas durumunda yarglamann uzayacann altn izmesi zerine263, sank avukatlar CMKnn 178. ve 179. maddeleri uyarnca, uzman olarak Prof. Baskn Oran duruma salonunda hazr etmilerdir.264 Sank

avukatlarnn bu yndeki taleplerinin de mahkeme tarafndan reddedilmi olmas, delilleri serbeste ileri srme hakkn da kstlayan bir karar olarak yorumlanmtr.265 Benzer bir tutum, Erzurum zel Yetkili 2. Ar Ceza Mahkemesinde grlen Ar KCK davasnn durumalarnda da yaanmtr. Bu davann sanklar da Krte savunma yapma talebinde bulunmu, ancak mahkeme bakan tarafndan bu taleplerinin ok komik olduu tepkisiyle karlamlardr.266 Oysa Diyarbakr 6. Ar Ceza Mahkemesinde grlen baka dosyalarda farkl uygulamalar olduu bilinmektedir. rnein, sank avukatlarndan Sabahattin Korkmaz, 2010 senesi ierisinde ayn mahkemede grlen davas srasnda savunmasn Krte yapm ve bunun zerine ayn mahkeme sana Dicle niversitesinden tercman atamtr. Ayn yarg evresindeki baka mahkemelerin de Krte anadilinde savunma yapmaya olumlu yaklatklar bilinmektedir. rnein, ayn zamanlarda Diyarbakr 4. Ar Ceza Mahkemesinde baka bir dava kapsamnda getirilen Krte savunma talebi mahkemece kabul edilmi ve sann Krte savunma metninin Trkeye evrilmesi iin bilirkii atanmasna karar verilmitir.267 Bu durum, yasalarca genel erevesi izilmi olan anadilde hak arama hakknn uygulamada mahkemelerin takdirine brakldn ortaya koymaktadr. CMKnin 202. maddesinin, tercman hakkn sank veya madur ile soruturma evresindeki pheli ve tanklarn meramlarn anlatabilecek dzeyde Trke bilmemeleri durumlaryla snrlam olmasndan tr, kanunun lafzyla uyumlu grlebilecek bu uygulamalarn, genel olarak insan

kck-davasinda-3-gun-ana-dilde-savunmahakki-cigneniyor>. 262 Sabah 2011, Krte Savunma Krizi Alamad, 13 Ocak, <http://www.sabah.com.tr/ Gundem/2011/01/13/kcktm_ana_davasina_ devam_ediliyor>. 263 Bugn 2010, Mahkeme TRT Ei rnek Gsterdi, 5 Kasm, <http://www.bugun.com.tr/ haber-detay/126572-mahkeme-trt-ses-i-ornekgosterdi-haberi.aspx>. 264 Madde 178 - (1) Mahkeme bakan veya hkim, sann veya katlann gsterdii tank veya uzman kiinin arlmas hakkndaki dilekeyi reddettiinde, sank veya katlan o kiileri mahkemeye getirebilir. Bu kiiler durumada dinlenir. Madde 179 - (1) Sank, dorudan doruya davet ettirecei veya duruma srasnda getirecei bilirkii ve tanklarn ad ve adreslerini cumhuriyet savcsna makul sre iinde bildirir. (2) cumhuriyet savcs da, iddianamede gsterilen veya sann istemi zerine davet edilen tank ve bilirkiiler dnda gerek mahkeme bakan veya hkim kararyla, gerek kendiliinden baka kimseleri davet ettirecek ise

bunlarn ad ve adreslerini sana yine makul sre iinde bildirir. 265 nsan Haklar Ortak Platformu (HOP), Yarg Gzlem Raporu Diyarbakr KcK Davas, <http:// www.ihop.org.tr/dosya/diger/20110415_KcK_TR. pdf>. 266 Pardeli 2011, Krte Savunma Talebine ok Komiksiniz Tepkisi, Hrriyet, 21 Ocak, <http:// www.hurriyet.com.tr/gundem/16818276.asp>. 267 Haber61.Net 2010. Krte Savunma Kabul Edildi!, 25 Kasm, <http://www.haber61.net/ news_detail.php?id=70529>. 69

Yasalarca genel erevesi izilmi olan anadilde hak arama hakknn uygulamada mahkemelerin takdirine brakld grnmektedir. Ancak kanunun lafzyla uyumlu grlebilecek uygulamalarn, genel olarak insan haklarnn evrensel standartlarna aykr olduu ileri srlmektedir.
haklarnn evrensel standartlarna aykr olduu ileri srlmektedir.268 Uygulamada, sanklarn yan sra, madur ya da mtekilere tercme hizmetinin salanmamasndan dolay da hak kayplar yaanmaktadr. Bu gibi durumlarda, mahkeme srecinin adil bir ekilde yrmemesi ve silahlarn eitlii koulunun salanmamasnn yan sra, birtakm usul ilemlerinin yerine getirilmesi de engellenmi olmaktadr. rnein katlanlara tercme hizmetinin salanmamas ve bu nedenle bu kiilerin sanklarn ifadelerini anlamamas durumunda, CMKnn 201. maddesi uyarnca katlanlara da hkim araclyla sana soru sorma hakk veren dzenlemenin ihlal edildii yarglamalar sz konusu olmaktadr. rnein, Diyarbakr 6. Ar Ceza Mahkemesi tarafndan grlen, kamuoyunda Temizz Davas olarak bilinen 2009/470 Esas sayl davaya ilikin madur/ mteki vekillerinin hazrlk dosyasnda, madurlarn pek ounun Trke bilmemesine ramen, duruma srasnda sanklarn sorgular yapld halde eviriye gereksinim duyan madurlarn saptanmad ve bu kiilere evirmen salanmad ifade edilmektedir. Bu ekilde, madurlarn bazlarnn dosyaya konu olan baz olaylarn tan da olduu bu davada, davann bir numaral sannn sorgusu ile dier sanklarn ksa beyanlarnda ne dendiinin madurlar tarafndan anlalmad ne srlmtr. Bu durumda, CMKnn 201. maddesince dzenlenmi olan sanklara hkim araclyla soru sorma hakk, mtekilerin mahkemede konuulan dili ve zellikle sanklarn beyanlarn anlamamalar nedeniyle kadk bir dzenleme haline gelmitir. Ayrca, CMK Madde 215teki dinleme ve okumadan sonra diyeceklerin sorulmasna ilikin
268 nsan Haklar Ortak Platformu (HOP), Yarg Gzlem Raporu Diyarbakr KcK Davas. 70

dzenlemenin de, evirinin olmad koullarda hibir anlam ifade etmeyecei; yine ayn nedenlerle madurlarn, duruma srasnda ortaya kabilecek hkimin reddi nedenlerini anlamalar ve bu hakk kullanmalar olanann da ortadan kalkt ifade edilmitir.269 Hukuk dilinin resmi dil olmasndan kaynaklanan adalete eriim sorunlar salt mahkeme salonlaryla da snrl deildir. rnein, kadnlarn adalete eriimde yaadklar nemli engellerden biri, zellikle Dou ve Gneydou kesimlerinde yaayan Krt kadnlarnn okuma-yazma oranlarnn dier blgelere kyasla daha dk olmasndan kaynaklanmaktadr. Trke okuma yazma-oran olduka dk olan blge kadnlar, hukuki bilgiye eriimde sknt yaamakla kalmamakta, Trke bilmemelerinden dolay eritikleri bilgiyi de anlayamama sorunuyla karlamaktadrlar.270 Van Kadn Dernei (VAKAD) ve Diyarbakr Kadn Sorunlar Aratrma ve Uygulama Merkezi (DKASUM) gibi sivil toplum kurulularnn faaliyetleri arasnda, Trke bilmeyen Krt kadnlarna tercmanlk hizmeti salamak da bulunmaktadr.271 Bu faaliyete ilikin olarak VAKAD temsilcileri, dernee danmak iin gelen kadnlarn byk bir ksmn mltecilerin ve snmaclarn oluturmas nedeniyle tercman bulma skntsnn karlatklar en nemli engellerden biri olduuna iaret etmektedirler.272 Nitekim 2006/17 sayl ocuk ve Kadnlara Ynelik iddet Hareketleriyle Tre ve Namus Cinayetlerinin nlenmesi in Alnacak Tedbirler273 balkl Babakanlk

269 pnar, Hlya ve Aysun Ko 2010, Hukuk Destek almalar Inda cezaszlk Olgusu, zmir, THV Yaynlar, < http://www.tihv.org.tr/ index.php?iskenceyi-onleme>. 270 Ayata 2009. 271 Ayata 2009. 272 Mlteci.Net 2008. Van Kadn Dernei (VAKAD) ile Rportaj, 13 Kasm, <http://www.multeci. net/index.php?option=com_content&view=articl e&id=104:vakad&catid=41:roportaj&Itemid=63>. 273 2006/17 Sayl ocuk ve Kadnlara Ynelik iddet Hareketleriyle Tre ve Namus cinayetlerinin nlenmesi in Alnacak Tedbirler ile ilgili Babakanlk genelgesi, 04.07.2006 tarihli ve

Kadnlarn adalete eriimde yaadklar nemli engellerden biri, zellikle Dou ve Gneydou kesimlerinde yaayan Krt kadnlarnn Trke okuma-yazma oranlarnn dier blgelere kyasla daha dk olmasndan kaynaklanmaktadr.
genelgesinde, nemli koruyucu nlemler ngrlm olmasna ramen, zellikle Gneydouda sk karlalan bir sorun olan adliye, hastane gibi kamu kurumlarnda tercman bulundurma sorununa ilikin olarak hibir iyiletirilmenin ngrlmemi olmas, genelgenin ok nemli bir eksii olarak nitelendirilmitir.274 Kukusuz bu durumu salt Dou ve Gneydou blgelerine has bir sorun olarak ele almak mmkn deildir, zira dil engeli ve buna bal olarak tercmana eriim sknts, zellikle g alan byk ehirlerde yaayan Krt kadnlarnn da adalete eriim deneyimlerini belirlemektedir. rnein, arlkl olarak kadna ynelik iddet alannda faaliyet gsteren zmir Kadn Dayanma Derneinin temsilcileri, blgelerinde kadnlarn adalete eriimde yaad skntlar arasnda yasal usullerin karmakln da saymakta, ancak blgedeki Krt kadnlarnn maduriyetinin kanun diliyle snrl olmadn belirtmektedirler. Kanun diline yabancln tesinde, Krt kadnlarnn Trkeyi hi bilmemeleri ya da az bilmeleri de, yarg ilemlerini anlamakta yaadklar skntlarn nedeni olarak grlmektedir.275

ELEKTRONK DAVA AMA

Adalet Bakanl tarafndan hazrlanan Yarg Reformu Stratejisinde Adalete Eriimin Kolaylatrlmas ana bal altnda ele alnan konulardan sonuncusu, elektronik dava ama meselesidir. Trkiyede bu meselenin yap talarndan birini Ulusal Yarg A Projesi (UYAP) oluturmaktadr. Temelde elektronik imza altyapsna uygun olarak gelitirilmi bir biliim sistemi olan UYAP, dava ama ya da alm bir davay takip etme gibi yargsal ilemlerin ve zellikle yarg ve destek birimleri arasndaki her trl bilgi ve belge alveriinin elektronik ortamda gerekletirilmesine olanak tanmaktadr.276 Bu ekilde UYAPn, hem yarglamalarn hzlanmasna ve daha etkin bir ekilde yrtlmesine ve bylece gerek zamandan gerekse maddi kaynaklardan kazan salanmasna, hem de vatandalarn adli hizmetlere hzl, kolay ve etkin ekilde erimesine olanak salamas hedeflenmitir.277 2008 ylnda kurulan UYAP Bilgi Sistemi sayesinde, vatandalarn dava dosyalar ve icra takibi bilgileri de dahil olmak zere, UYAP Adalet, Avukat, Vatanda ve dier portallar278 zerinden yaplan ilemlerle ilgili uyar, veri ve duyurulara ksa mesaj (SMS) araclyla ulamalar da mmkn hale getirilmitir. Bu ekilde hem avukatlar hem vatandalar, yarglama srecine ilikin dava almas, davann gidiat, icra takibinin balatlmas, duruma tarihi gibi temel bilgilere cep telefonlarna otomatik olarak gnderilen ksa mesajlar araclyla eriebilmektedirler.279 UYAPn kurulmas ve gelitirilmesi hedefiyle Adalet Bakanlnn hem merkez hem de tara tekilatlarnda biliim teknolojisinde kullanlan teknik cihazlarn says ve eitlilii artrlm, a kapsamnda276 Ulusal Yarg A Projesi (UYAP). 277 Adalet Bakanl Stratejik Plan, 2010-2014. UYAPn yarg sistemine katklar iin bkz. Adalet Bakanl Duyurular, 2009. Ulusal Yarg A Projesi (UYAP), <http://www.adalet.gov.tr/ duyurular/2009/ocak09/uyapbilgi.htm>. 278 UYAP bnyesinde yer alan dier portallar iin bkz. Ulusal Yarg A Projesi (UYAP), < http://www. uyap.gov.tr/>. 279 Adalet Bakanl 2009 Yl Bakanlk Faaliyet Raporu, <http://www.sgb.adalet.gov.tr/ faaliyetlerimiz/2010/2009.bakanlik.faaliyet. raporu.pdf>.

26218 sayl Resmi Gazete. 274 Durukan 2006, zgke: Gneydou in Tercman Unutulmu, Bianet, 6 Temmuz, <http://bianet.org/bianet/kadin/81862-ozgokceguneydogu-icin-tercuman-unutulmus>. Genelgede ele alnan konulara ilikin ksa bir zet iin bkz. Bianet, 2006, Erdoann Kadna iddeti nleyin Genelgesi,. 275 Ayata 2009.

71

ki yarg birimlerinde ve ilikili yan kurulular arasndaki a altyaps yenilenmitir. 2008 yl sonu itibariyle Adalet Bakanl tekilat yannda 134 Ar Ceza Merkezi, 587 Mlhakat Adliye, 25 Blge dare Mahkemesi, 134 Denetimli Serbestlik Birimi, 65 Adli Tp birimi, 439 Ceza nfaz Kurumu UYAP kapsamna alnm ve bu saylarla Trkiye genelinde UYAP iletimine geme oran %100e ulamtr.280 2009 yl verilerine gre ise, dier saylar ayn kalmak zere, Denetimli Serbestlik Birim says 135e, Ceza nfaz Kurumu says ise 444e kartlmtr.281 UYAP Dokman Ynetim Sistemi sayesinde, resmi yazmalarn elektronik ortamda yaplmas ve resmi belgelerin elektronik ortamda arivlenmesinin de n almtr. UYAP, Trkiye zerine hazrlanan uluslararas raporlarda da vgyle sz edilen bir projedir. rnein, AB Komisyonu iin hazrlanan 2008 tarihli stiari Ziyaret Raporunda CEPEJin 2008 tarihli rapor ktlarna dayanarak Trkiyede yargnn bilgisayarlama bakmndan dier Avrupa Konseyi ye lkelerine gre olduka ileri dzeyde olduu belirtilmektedir.282 CEPEJ verilerine gre T.C. yargs bilgisayarlama asndan ok yksek dzeyde bilgisayarlamann olduu lkeler arasnda saylmaktadr. CEPEJ raporu, UYAP projesi sayesinde yargnn bilgisayarlamasnn entegre bir yaklam olduunu ve bu ekilde tm dava dosyalarnn evrimii hale getirilerek hkimlerin eriimine aldn belirtmektedir.283 Bu balamda, stiari Ziyaret Raporunda Adalet Bakanl hem byle bir sistemi gelitirdii iin hem de ok sayda insann ciddi eitimlerden geirilmesiyle UYAPn kullanlabilirliini salad iin vlmektedir.284Ancak, bu

280 Adalet Bakanl 2008 Yl Bakanlk Faaliyet Raporu, Nisan 2009, <http://www.sgb.adalet. gov.tr/faaliyetlerimiz/2009/2008.BAKANLIK. FAALIYET.RAPORU.pdf>. 281 Adalet Bakanl 2009 Yl Bakanlk Faaliyet Raporu, <http://www.sgb.adalet.gov.tr/ faaliyetlerimiz/2010/2009.bakanlik.faaliyet. raporu.pdf>. 282 van Delden 2008. 283 Bilgisayarlama dzeyleri dk dzey, orta dzey, yksek dzey ve ok yksek dzey olarak ayrlmtr. Avrupa Adaletin Etkinlii Komisyonu 2008. 284 van Delden 2008.

olumlu gelimelerin fiiliyatta ayn hzda karlk bulduunu sylemek mmkn deildir. 2009 yl sonu itibariyle UYAP SMS Bilgi sistemine abone olan toplam 110.007 kiinin 107.814inin vatanda, geri kalan 2.193 kiinin ise avukat olduu belirtilmektedir. Gene 2009 sonu itibariyle sistemden gnderilen toplam SMS says 1.501.423 olarak verilmitir. Her eyden nce, 2009 adli yl ierisinde sadece ceza ve hukuk mahkemelerinde alan dava saysnn toplam 3.382.608 olduu dnldnde ve bu sayya idare mahkemelerinin, ocuk mahkemelerinin ve yksek mahkemelerin i yknn eklenmedii gz nnde bulundurulduunda, 107.814 vatandan aboneliini ya da sistemden gnderilen 1.501.423 ksa mesaj adli sistemin kullanclarnn adalete eriimleri bakmndan yeterli ilerlemeler olarak kaydetmek mmkn grnmemektedir.285 Dier taraftan, TKin 2010 yl Nisan ay ierisinde gerekletirilen Hanehalk Biliim Teknolojileri Kullanm Aratrmas sonularna gre, hanelerin %41,6s internet eriim imknna sahiptir.286 Bu orann 2009 ylnda %30 olarak tespit edilmi olmas bile, tek bana Trkiyede internet kullanclnn giderek yaygnlatn ortaya koymaktadr. Ancak bu yaygnlk, hi phesiz, var olan yapsal eitsizliklerin ve toplumsal cinsiyet kalplarnn dourduu dengesizliklerden muaf deildir. Nitekim, aratrma sonularna gre 16-74 ya grubundaki bireylerde bilgisayar ve internet kullanm oranlar srasyla erkeklerde %53,4 ve %51,8 iken, kadnlarda %33,2 ve %31,7dir.287 Bilgisayar ve internet kullanmnn en yksek olduu gruplarn yksekokul ve st eitim sahibi gruplar olduu dikkate alndnda, UYAP tarafndan kullanlan teknolojinin, gerek toplumsal gerek ekonomik anlamda dezavantajl konumda olan bireyler iin adalete eriimi her zaman kolaylatrmayaca aktr.

285 Adalet Bakanl Adli Sicil ve statistik Genel Mdrl, 2009 Yl statistik Tablolar, <http://www.adlisicil.adalet.gov.tr/ istatistik_2009/ist_tab.htm>. 286 TK 2010, Hanehalk Biliim Teknolojileri Kullanm Aratrmas, <http://www.tuik.gov.tr/ PreHaberBultenleri.do?id=6308>. 287 TK 2010.

72

Ayrmclk Glgesinde Aznlklar ve Adalete Eriim288

Trkiyede aznlklar zerine bir deerlendirme yapmaya kalkld anda, kavramn sosyolojik karmaklnn yan sra bir de hukuki tanm snrlamasyla kar karya kalmak kanlmazdr. Bu anlamda, sosyolojik olarak varlklar inkr edilemeyecek olan aznlk gruplarnn hukuki erevede tannmam olmalar hem bu gruplarn toplumsal hayatn farkl alanlarnda tecrbe ettikleri uygulamalarn ounlua ilikin pratiklerden nasl ve ne derece farkllatnn tespitinin yaplmasn olduka zorlatrmakta, hem de bu farkllklara ilikin gerekli politikalarn gelitirilmesinin nn tkamaktadr. Burada hukuki tannmamlktan kast, Trkiye Cumhuriyetinin kurucu antlamas saylan 1923 Lozan Antlamasyla yalnzca gayrimslimlerin ulusal hukukta aznlk statsnde tannmalar neticesinde Mslmanlarn ierisinde mezhepsel, dilsel veya etnik olarak farkllaan gruplarn bu statnn dnda braklmasdr. Bu hukuki tannmamlk hali gayrimslim cemaatlerin iindeki farkl gruplar da etkilemektedir, zira Lozan Antlamasnda hibir gayrimslim grubun ad zellikle belirtilmemi olmasna ramen uygulamada antlamadan doan haklar sadece Musevi, Ermeni ve Rum cemaatlere tannmaktadr. Bu durumda Sryani ya da Keldani cemaatleri gibi dier gayrimslim topluluklarn da fiiliyatta Lozandan doan aznlk haklarna sahip olmalar gerekmektedir.289 Dolaysyla Trkiyede aznlklarn adalete eriimleri zerine yaplacak deerlendirmelerde resmi sylemde ve pratiklerde zikredilen aznlk tanmnn hem sosyolojik hem de hukuki kifayetsizliini gz nnde bulundurmak gerekmektedir. Dier taraftan, ileri Bakanl tarafndan 1990larn balarnda karlan bir genelge erevesinde Trkiye statistik Kurumunun etnik kimlie ilikin veri toplamasnn engellenmi olmas da, aznlklarn yaadklar eitli ayrmclklarn ve adalete eriim skntlarnn resmi olarak belgelenmesini imknszlatrmtr. Bu durum, aznlklarn toplumsal hayatn dier alanlarnda istihdam, eitim, barnma, salk vs. olduu gibi hukukla olan ilikilerinde de belirleyici olabilen ayrmclk hallerinin tespit edilememesi anlamnda hayati nem tamaktadr. Ayn zamanda, 1927 ve 1965 yllar arasnda yaplan nfus saymlarnda sorulan etnik kkene ilikin sorularn, 1965ten sonraki saymlarda sorulmam olmas da, istatistiki veri eksikliine neden olmutur. BMnin Her Trl Irk Ayrmclnn Ortadan Kaldrlmasna likin Uluslararas Szlemesini 2002 ylnda onaylam olan Trkiye hkmetinin, Szlemenin 9. maddesi itibariyle, taraf olduundan itibaren bir yl ierisinde, Szleme hkmlerinin yerine getirilmesi iin ald tedbirleri de ieren bir taraf devlet raporunu, BM Irk Ayrmclnn Ortadan Kaldrlmas Komitesine (Committee on the Elimination of Racial Discrimination CERD) sunmas gerekmektedir. Ancak Trkiye bu raporu 2008 ylnda Komiteye sunmutur. Komite, Trkiye raporunu 2009 ylnda deerlendirmi ve yaymlad Sonu Gzlemlerinde Trkiye tarafndan sunulan raporda, toplumun etnik kompozisyonuna ilikin istatistiki veri bulunmamasn endieyle karladn ifade etmitir.290 Trkiye, Komitenin Sonu Gzlemlerine ilikin yorumlarnda, bu hususa da deinmi ve Avrupa yakn tarihine de gnderme yaparak etnik veri toplanmamas ynndeki iradesini ifade etmitir.291 Hukuki ereve bakmndan zel kapsaml bir ayrmclk yasasnn ve zel bir Eitlik Kurumunun olmamas da rk, din, dil, cinsel eilim vb. temellerde gerekleen ayrmclklarn ve bu ayrmclk durumlarnn madurlarnn hukuki destee ve temsile eriimlerinin nnde oluabilecek engellerin tespitini zorlatrmaktadr. Anayasann 10. maddesi yasalar nnde eitlii dzenlemektedir ve bu dzenlemeye gre herkes dil, rk, renk, cinsiyet, siyasi dnce, felsefi inan, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayrm gzetilmeksizin kanun nnde eittir.292 Bu dzenleme Anayasa Mahkemesi kararlaryla da
290 BM Irk Ayrmclnn Ortadan Kaldrlmas Komitesi 2009a, para 9. [United Nations committee on the Elimination of Racial Discrimination (cERD)] concluding Observations of the committee on the Elimination of Racial Discrimination Turkey, cERD/c/TUR/cO/3, 24 Mart 2009,< http://tb.ohchr.org/default. aspx?country=tr. 291 BM Irk Ayrmclnn Ortadan Kaldrlmas Komitesi 2009b, para 5 [United Nations committee on the Elimination of Racial Discrimination (cERD)] comments by the Government of Turkey on the concluding Observations of the committee on the Elimination of Racial Discrimination, cERD/c/ TUR/cO/3/Add.1, 30 Mart 2009, <http://tb.ohchr. org/default.aspx?country=tr 292 T.c. Anayasas. 73

288 Bu deerlendirme raporun yazar tarafndan derlenmitir. 289 Kurban, Dilek ve Kezban Hatemi 2009, Bir Yabanclatrma Hikyesi: Trkiyede Gayrimslim Cemaatlerin Vakf ve Tanmaz Mlkiyet Sorunu, TESEV Yaynlar, <http://www.tesev.org.tr/ UD_OBJS/PDF/DEMP/AH/TESEV-vakiflar-rapor. pdf>.

Ayrmclk Glgesinde Aznlklar ve Adalete Eriim (devam)

hayata geirilmitir.293 rnein 10. maddenin son paragrafnda ayrca tm devlet organlarna ve idare makamlarna btn ilemlerinde kanun nnde eitlik ilkesine uygun olarak hareket etme zorunluluu da getirilmitir. 2008 ylnda yaplan bir deiiklikle, bu fkraya btn ilemlerinde ibaresinden sonra ve her trl kamu hizmetlerinden yararlanlmasnda ibaresi eklenmitir, ancak bu deiiklik Anayasa Mahkemesinin 5.6.2008 tarihli ve E:2008/16, K:2008/116 sayl kararyla iptal edilmitir.294 Bu karar, kamuoyunda barts karar olarak anlmaktadr, zira Anayasa Mahkemesinin bu deiiklii niversitelere bartsyle giriin nn aacak olmas nedeniyle reddettii bilinmektedir. Kararda geen ynelinen temel hedefin, kamu hizmetlerinden yararlanan veya yksekrenim hakkn kullananlar iin din amal rtnme serbestisi tannmas, bu ekilde rtnenlerin kamu hizmetlerinden yararlanmalarn nleyecek dzenleme veya yaptrmlarn engellenmesi olduu anlalmaktadr ifadeleri, bu ret gerekesini ortaya koymaktadr. Ayrmcla ilikin Anayasada yer alan bu genel dzenlemenin yan sra T.C yasalar da rk ayrmclnn ve etnik ayrmcln ne demek olduunu tanmlamamaktadr. Yasalar rksal bir saikle ilenmi sularn ieriine ilikin olarak da net bir ereve izmemektedir. Bu durumda bu tr sularn madurlar olan kiilerin adalete eriimde yaadklar sorunlarn rnein dil nedeniyle yarglama srecinin dnda kalma ya da adli yardm hizmetindeki aksamalar gibi sorunlar ortaya karlmas mmkn olmamaktadr, zira hukuken Trkiyenin hl detayl bir ayrmclk yasas ve bu durumlara ilikin ikyetleri deerlendirecek bir resmi organ bulunmamaktadr. Bu eksiklikler Trkiye zerine hazrlanan uluslararas raporlarda da dile getirilmektedir. rnein Irkla ve Hogrszle Kar Avrupa Komisyonunun (European Commission Against Racism and Intolerance ECRI) Trkiye zerine hazrlad 2004 tarihli raporda, rklkla mcadele etmek zere kurulmu zel bir ulusal birimin neminin alt izilmektedir. Bu ihtiya, rk saikle ilenmi sularn yasal erevede sadece genel ayrmclk bal altnda tanmlanm olmasyla da ilikilendirilmektedir. 5237 sayl TCKnn 122. maddesi Ayrmclk bal altnda u dzenlemeleri ngrmektedir: (1) Kiiler arasnda dil, rk, renk, cinsiyet, siyas dnce, felsef inan, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayrm yaparak; a) Bir tanr veya tanmaz maln satlmasn, devrini veya bir hizmetin icrasn veya hizmetten yararlanlmasn engelleyen veya kiinin ie alnmasn veya alnmamasn yukarda saylan hllerden birine balayan, b) Besin maddelerini vermeyen veya kamuya arz edilmi bir hizmeti yapmay reddeden, c) Kiinin olaan bir ekonomik etkinlikte bulunmasn engelleyen, Kimse hakknda alt aydan bir yla kadar hapis veya adl para cezas verilir. Bu madde eski dzenlemelere kyasla olumlu bir ilerleme olarak deerlendirilmekte ise de ayrmclk suunun ispat edilmesindeki zorluklardan, bu ispat zorluunun masumiyet karinesi ve sank haklar zerindeki olumsuz etkilerinden ve kapsamnn dar tanmlanm olmasndan rnein etnik kken ya da cinsel ynelim ayrmclk sebepleri olarak tanmlanmamtr ve bu deerlendirme mahkemenin takdirine braklmtr dolay eletirilere de maruz kalmaktadr. Nitekim bu yasan uygulanabilirliine ilikin endieler 2006-2008 dneminde TCKnn 122. maddesinden alan davalardan sadece drt tanesinin sonulanm olmas ve bu yarglamalarn sonucunda sadece beraat km olmasyla da adeta olumlanmtr.295 Ayrca dzenlenmi bir ayrmclk yasa ve de bu ikyetleri deerlendirebilecek ayr bir resmi kurumun yokluunda, 122. maddenin yan sra Ceza Kanununun 216. maddesi de bir ayrmclk dzenlemesi olarak grlmektedir. Halk kin ve dmanla tahrik veya aalama balkl bu Madde uyarnca (1) Halkn sosyal snf, rk, din, mezhep veya blge bakmndan farkl zelliklere sahip bir kesimini, dier bir kesimi aleyhine kin ve dmanla alenen tahrik eden kimse, bu nedenle kamu gvenlii asndan ak ve yakn bir tehlikenin ortaya kmas halinde, bir yldan yla kadar hapis cezas ile cezalandrlr.(2) Halkn bir kesimini, sosyal snf, rk, din, mezhep, cinsiyet veya blge farkllna dayanarak alenen aalayan kii, alt aydan bir yla kadar hapis cezas ile cezalandrlr.(3) Halkn bir kesiminin benimsedii din deerleri alenen aalayan kii, fiilin kamu barn bozmaya elverili olmas hlinde, alt aydan bir yla kadar hapis cezas ile cezalandrlr. 2008 ylnda bu maddeden 137

293 Gl, dil Il ve Ula Karan 2011, Ayrmclk Yasa: Kavram, Hukuk, zleme ve Belgeleme, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. 294 R.G.:22/10/2008, 27032. 295 Gl ve Karan 2011. 74

dava alm ve bu davalarn 33nde mahkmiyet karar alnmtr.296 Ancak madde, yazl itibariyle toplum ierisindeki farkl gruplarn birbirlerine kar ayrmc davranlarda bulunmalarnn nne gemeyi hedefler gibi grnse de, uygulamada ayrmcl nlemekten ziyade insan haklar savunucularna kar kullanld gzlenebilir. Nitekim imdiye dek maddeyi aznlklara kar ayrmclk erevesinde ele alan tek bir mahkeme kararna ulalabilmitir. Eskiehirde, Kpeklere giri serbesttir ve Bu kapdan Yahudiler ve Ermeniler giremez yazl pankart aarak iyerinin nnde eylem yapan Osmangazi Kltr Dernekleri Federasyonu Genel Bakan Niyazi apa 5 ay hapis cezasna arptrlmtr. Mahkeme heyeti, apann hapis cezasn 3000 TL para cezasna evirmitir. Bu tr davalarn azln, dier baka temel ayrmclk nedenleri cinsel ynelim, dil, engellilik gibi etnik kkenin de bal bana bir ayrmclk unsuru olarak dzenlenmemi olmasyla birlikte dnmek gerekmektedir. Zira etnik kkenin yasa kapsamnda aka bir neden olarak belirtilmemi olmasnn, kanunilik ilkesi gereince kanunsuz su veya ceza olamayacandan, bu nedene dayal ayrmclk durumlarnn yasa kapsamnda deerlendirilmesinin mmkn olmayaca ne srlmektedir. Yargtayn da bu konuda itihad olmamas bu durumlarn yasa kapsamna dahil edilmesini zorlatrmaktadr.297 Bu durumda, aznlklarn adalete eriimlerine ilikin en nemli bilgiyi gene Trkiyenin AHM karnesinden edinmek mmkndr. T.C. devletinin 1987 ylnda AHMe bireysel bavuru hakkn tanm olmasndan beri Mahkeme Krt vatandalarn adalet araylarnn nemli bir mecras olmutur. lk zamanlarda bu bavurularn ounlukla ihtiyatan kaynakland, ancak son dnemlerde ulusal mahkemelerde alan davalarn daha ok stratejik davalar olduu ve aslnda AHMe gidebilmek iin aldklar ne srlmektedir.298

Dier taraftan Ermeniler, Aleviler ve Rumlar gibi dier aznlk topluluklarnn da 1990lardan beri zellikle mlkiyet hakk ve adil yarglanma hakk talepleriyle AHMde atklar davalar, mahkemenin bu gruplar iin meru ve etkili bir adalete eriim kanal haline geldiini ortaya koymaktadr. Bu noktada, her ne kadar Trkiyenin ABye resmi yelik srecinin balad 1999 ylndan beri AB hukukunun ve AHM kararlarnn daha fazla dikkate alndn grmek mmknse de, yargnn T.C. tarihi boyunca oynad kii haklar ve zgrlklerinden ziyade devletin ve rejimin koruyucu olma rolnn izdm olan tutucu tavrnn bu kararlarn uygulanmas nndeki en nemli engel olduu ileri srlmektedir.299

296 Written replies by the Government of Turkey to the list of issues to be taken up by the committee on the Elimination of Racial Discrimination in its consideration of the third periodic report of Turkey, (cERD/c/TUR/3), <http://www2.ohchr. org/english/bodies/cerd/docs/AdvanceVersions/ WrittenReplieTurkey74.pdf>. 297 Gl ve Karan 2011. 298 Kurban, Dilek, Ozan Erzden ve Haldun Glalp 2008, Supranational rights litigation, implementation and the domestic impact of Strasbourg court jurisprudence: A case study of

Turkey, Report prepared for the JURISTRAS Project funded by the European commission, DG research, Priority 7, citizens and Governance in a Knowledge Based Society. 299 Kurban 2007, Strasbourg court Jurisprudence and Human Rights in Turkey: An Overview of Litigation, Implementation and Domestic Reform, Report prepared for the JURISTRAS Project funded by the European commission, DG research, Priority 7, citizens and Governance in a Knowledge Based Society.

75

76

Deerlendirme

Deerlendirme

Raporun bu son blmnde, adalete eriimin grnen yzleri ve Yarg Reformu Stratejisinin bu konularda neler nerdii zerinden, hangi alanlarda ne tr almalar yaplmasna ihtiya duyulduuna ilikin tespitler yaplacaktr. Bu almalar kapsamnda, adalete eriimin llmesine ilikin standartlarn belirlenmesi ve denetlenmesi meselesi zerinde durulacaktr. Adalete eriim konularnn siyasal otorite tarafndan ne ekilde ele alndna ynelik bu genel deerlendirmenin iki temel boyutu olacan sylemek mmkndr: 1) siyasal otorite tarafndan farkl dzlemlerde ve farkl aralarla da olsa bu mesele erevesinde ele alnan konulara ilikin dzenlemelerin ve uygulamalarn deerlendirilmesi, 2) dzenleme ve uygulamalar bakmndan kapsam d braklm olan, ancak adalete eriim erevesinde dnlmesi gereken konulara ilikin mevcut durumun deerlendirilmesi. Bu erevede, Trkiyenin adalete eriim noktasndaki durumuna ilikin genel bir deerlendirme sunmay amalayan bu raporda, ncelikli olarak AB yelik srecinin bir paras olarak Adalet Bakanl tarafndan hazrlanan Yarg Reformu Stratejisinde Adalete Eriimin Kolaylatrlmas bal altnda ele alnan konular, gerek dzenlemeler gerekse uygulamalar erevesinde deerlendirilmitir. Yarg Reformu Stratejisinde bu balk altnda yer alan adli yardmn etkinletirilmesi, adli srelere ilikin bilgiye eriimin kolaylatrlmas, mahkemelerdeki tercme hizmetlerinin gelitirilmesi ve elektronik ortamda dava ama almalarnn tamamlanmas konular, hem mevcut yasal dzenlemelerin yeterlii asndan hem de bu dzenlemelerin uygulamada ortaya kard adalete eriim sorunlar asndan ele alnmtr. Yarg Reformu Stratejisinde adalete eriimin etkinletirilmesi

kapsamnda zellikle uygulamada sorun olduu dnlen hukuk yarglamasnda adli yardm usulnn etkinletirilmesi, yararlanclarn hukuki sorunlar ve dava ak sreleri konusunda bilgilendirilmesi, adliye internet sitelerinin gelitirilmesi, mahkemelerdeki tercme hizmetlerinin standarda balanmas ve dezavantajl gruplarn adalete eriimini kolaylatrc nlemlerin alnmas konularnda katlmc yntemlerle almalar yrtlmesi amalanmaktadr ifadesi yer almaktadr. Bu raporda da ncelikli olarak bu alandaki almalarn etkililii ve yeterlii irdelenmeye allmtr. Yarg Reformu Stratejisinde deinilmi olup dorudan adalete eriim bal altnda deerlendirilmemi olan veya hi deinilmeyip adalete eriim bal altnda dnlebilecek ve/veya dnlmesi gereken baz meselelerin de, Trkiyenin adalete eriim portresi izilirken ayrca deerlendirilmesi gerekmektedir.

YARGI REFORMU STRATEJSNDE ADALETE ERM BALII ALTINDA ELE ALINAN KONULAR
ncelikle, Yarg Reformu Stratejisinde Adalete Eriimin Kolaylatrlmas bal altnda ele alnan konulardan ilki olan adli yardmn etkinletirilmesi meselesine, kamu kaynaklarnn daha etkili bir ekilde kullanlmas erevesinde yaklamasnn yetersiz bir tutum olduunu belirtmek gerekir. Adli yardmn etkinletirilmesi hedefi, gerek hukuk yarglamasnda gerekse ceza yarglamasnda bu hizmetin basitletirilmesi, ulalr ve etkili hale getirilmesi anlamnda nemlidir. Ancak, bu hedefin salt kamu kaynaklarnn nasl harcanaca sorusu zerinden tahayyl

79

Adli yardmn etkinletirilmesi hedefinin salt kamu kaynaklarnn nasl harcanaca sorusu zerinden tahayyl edilmesi, adli yardm sisteminin iyiletirilmesinin adil yarglanma hakk ve kanun nnde eitlik gibi adalete eriimin temel prensipleri zerindeki etkilerinin anlalmasna imkn tanmayacaktr.
edilmesi, adli yardm sisteminin iyiletirilmesinin adil yarglanma hakk ve kanun nnde eitlik gibi adalete eriimin temel prensipleri zerindeki etkilerinin anlalmasna imkn tanmayacaktr. Yarg Reformu Stratejisinin 7.1 maddesinde, adli yardmn etkinletirilmesine ilikin olarak Hukuk ve ceza yarglamasnda adli yardma ilikin farkl alanlarda dzenlemeler bulunmakta olup, kamu kaynaklarnn daha etkin ve verimli kullanlmas da gz nnde bulundurularak sistemin sadeletirilerek etkinletirilmesi dnlmektedir eklinde ortaya konulan bu hedefin, ne ekilde gerekletirileceine ve/veya bu konuda ne gibi somut admlarn atlacana ilikin bir ifadenin yer almamas da bu ve benzeri hedeflerin kt zerinde kalma riskini douracaktr. Yarg Reformu Stratejisinde ngrlen hedeflerin hayata geirilmesine ynelik olarak hazrlanan Yarg Reformu Stratejisi Eylem Plannda adli yardmn iyiletirilmesi amacyla belirlenen somut admlara bakmak, bu hedeflerin gerekte ne lde karlk bulduunu tespit etmede faydal olacaktr. Eylem Plan, bu konuda gerekletirilecek faaliyetleri u ekilde sralamaktadr: a. Yarg mensuplarnn ve adalet aktrlerinin grleri bilimsel yntemler kullanlarak tespit edilecektir, b. Uygulamaclar ve akademisyenlerle ibirlii halinde adli yardm usuln tantan ak, anlalr ve yol gsterici dokmanlar (bror, el kitap vb.) hazrlanacak ve yararlanclarn kolayca ulamna sunulacaktr, c. Bakanlk ve adliyelerin internet sitelerine adli yardm usuln anlatan pratik bilgilerin konulmas salanacaktr, d. Kamu kaynaklarnn daha etkin ve verimli kullanlmas da gz nnde bulundurularak
80

sistemin sadeletirilerek etkinletirilmesi amacyla gerekli mevzuat deiiklikleri tamamlanacaktr.300 Austos 2009 tarihli Eylem Plannda sralanan bu faaliyetlerin uygulamada nasl gerekletiine bakldnda, Adalet Bakanl, Trkiye Barolar Birlii ve Ankara Barosunun faydalanc kurum olarak yer ald, AB Komisyonu tarafndan finanse edilen ve Eyll 2007-Nisan 2009 tarihleri arasnda uluslararas bir konsorsiyum tarafndan yrtlen Trkiyede Adalete Daha yi Eriim Projesinin (Technical Assistance to Better Access to Justice in Turkey) adli yardm bileeni kapsamnda gerekletirilen faaliyetler ne kmaktadr.301 Amacn Trkiyede tm vatandalarn AB standartlarnda adalete eriimlerinin salanmas iin hukukun stnlnn glendirilmesi olarak tanmlayan projenin bileeninden biri olan adli yardm ayanda, zellikle adli yardm sisteminin anlalabilirliini ve kullanlabilirliini artrarak adalete eriimin iyiletirilmesi hedeflenmitir.302 Bu dorultuda, farkl ehirlerde 800 avukat iin adli yardm konusunda youn farkndalk eitimleri dzenlenmi, ayn zamanda vatandalar bu konuda bilinlendirmek zere bror ve poster formatnda eitli bilgi materyalleri hazrlanmtr.303 Bu erevede, Eylem Plannda bahsi geen faaliyetlerden ikincisinin ksmen de olsa gerekletirildiini gzlemlemek mmkndr. Ancak, bahsedilen ilk

300 Adalet Bakanl Yarg Reformu Stratejisi Eylem Plan 2009, <http://www.sgb.adalet.gov.tr/yrs/ yrseylemplani.pdf>. 301 Proje, merkezi Romada bulunan ADR centern yapt ve Effective Dispute Resolution (ngiltere), IBF International consulting (Belika), stanbul Bilgi niversitesi (Trkiye) ve Pricewaterhouse coopers Danmanlk Hizmetleri Ltd. ti (Trkiye)nin de orta olduu bir konsorsiyum tarafndan yrtlmtr. Technical Assistance for Better Access to JusticeTurkey (BAJ)- EuropeAid/123555/D/SER/TR.. 302 ADR center capacity Building, <http://www. adrcenter.com/international/cms/?page_id=75>. 303 ADR center capacity Building, Brochure, <http:// www.adrcenter.com/international/BrochureBack%20and%20Front.pdf>; ADR center capacity Building, Poster,<http://www. adrcenter.com/international/Poster.pdf>.

faaliyet iin ayn ey sylenemez, zira yarg mensuplarnn ve adalet aktrlerinin adli yardm konusundaki grlerinin bilimsel yntemler kullanlarak derlendii bir proje ya da faaliyete Adalet Bakanl birimleri bnyesinde rastlamak mmkn olmamtr. Bu konuda yaplan akademik almalar mevcut olsa da, bunlarn da siyasa yapmnda, mevzuat deiiklii almalarnda ve/veya proje gelitirilme aamalarnda ne derece dikkate alndna ilikin kesin bir tespitte bulunmak hayli zordur.304 nc faaliyete ilikin olarak ise, bu proje kapsamnda olmasa da baz admlarn atldn grmek mmkndr. rnein, Adalet Bakanlnn 1 Aralk 2007-30 Kasm 2009 tarihleri arasnda yrtt Trkiyede Mahkeme Ynetimi Sistemine Destek Projesi kapsamnda, vatandalarn haklar konusunda glendirilmeleri hedefiyle adli ilemlere ve adliye binalarna ilikin temel bilgileri ieren on iki adet bror hazrlanm ve pilot adliyelere datlmtr. Ayn zamanda, hukuki terimlerin mmkn olduunca kullanlmad sadeletirili metinler, Adalet Bakanlnn internet sayfasnda hukuki yardm bal altnda vatandalarn kolayca eriebilecekleri ekilde dzenlenmitir.305 Eylem Plannda bahsi geen ve sistemin iyiletirilmesi iin mevzuat alannda atlacak admlar ieren drdnc ve son faaliyet hedefinin ise, uygulamada pek fazla karlk

bulmad grlmektedir, zira bu konuda yaplan somut neriler bile yasal dzenlemelere pek yanstlmamtr.306 Dier taraftan, gerek Yarg Reformu Stratejisinde gerekse Eylem Plannda adalete eriim deil, adil yarglanma bal altnda dahi olsa referans verilen, zorunlu mdafiliin adil yarglanma hakk kapsamnda etkin hale getirilmesi hedefi de, bu konuda atlacak somut admlarn belirtilmemi olmasndan tr uygulamada gereklii olmayan bir hedef haline gelmektedir.

DER KONULAR VE EKSKLER

Raporun son ksmnda, hem Yarg Reformu Stratejisinde adalete eriim bal altnda deil baka balklar altnda ele alnm olup adalete eriimle ilikilendirilebilecek baz konularn genel bir deerlendirmesi yaplacak; hem de bu belgede hi ele alnmam olup adalete eriim erevesinde dnlmesi gereken birtakm meselelere ilikin baz tespitlerde bulunulacaktr. Yarg Reformu Stratejisinde Adalete Eriimin Kolaylatrlmas balnn yan sra Yargnn Verimlilii ve Etkililiinin Artrlmas, Yargya Gvenin Artrlmas ve Uyumazlklar nleyici Nitelikteki Tedbirlerin Etkin Hale Getirilmesi ve Alternatif zm Yollarnn Gelitirilmesi balklar altnda ele alnan meselelerden bazlarnn da, geni kapsaml bir adalete eriim almas ierisinde deerlendirilmesi gerekmektedir. Balang olarak, Yargnn Verimlilii ve Etkililiinin Artrlmas bal altnda geen ve yukarda da ele alnan adil yarglanma ve silahlarn eitlii prensipleri uyarnca, savunmann etkinliinin artrlmas ynnde Adalet Bakanlnn ve Trkiye Barolar Birliinin birlikte almalar yapmasn ngren hedef, zellikle zorunlu mdafiliin daha etkin hale getirilmesi zerinde durduu iin, adalete eriim hedefi olarak deerlendirilebilir. Burada etkinlikle kastedilenin, zorunlu mdafiliin uygulamada yaratt skntlarn giderilmesi olduunu dnmek mmkndr; zira raporun

304 Elveri vd. 2007. Benzer ekilde, Trkiyede Adalet Daha yi Eriim Projesinin adli yardm bileeni kapsamnda hazrlanan Adli Yardm Komitesi Raporu da gerek Adalet Bakanlnn hem mevzuat hem de uygulama bakmndan atmas gereken admlara, gerek avukatlar tarafndan verilen hizmetin iyiletirilmesi iin yaplabileceklere, gerekse de hizmetin alcs vatanda asndan durumun tespitini yapmas bakmndan nemli bilgiler ve neriler iermektedir. Ancak bu raporun da adli yardma ilikin yaplan dzenlemeler ya da gerekletirilen faaliyetler esnasnda ne derece gz nnde bulundurulduu tam olarak bilmek mmkn deildir: Adalete Daha yi Eriim iin Teknik Yardm. EuropeAid/123555/D/SER/TR Projesi Adli Yardm Komitesi Raporu, 12 ubat 2009, Ankara, <http://www.adrcenter.com/ international/Legal_Aid_committe_Report.pdf>. 305 Hukuki Yardm, Trkiyede Mahkeme Ynetimi Sistemine Destek Projesi, <http://www. hukukiyardim.gov.tr/sayfalar/proje.htm>.

306 Daha detayl neriler iin bkz. Adalete Daha yi Eriim iin Teknik Yardm.

81

nceki ksmlarnda da ele alnd gibi, bu konuya ilikin yasal dzenlemelerdeki deiiklikler uygulamada her zaman karlk bulamamtr. Bu durum da hem avukatlar maddi anlamda zor duruma sokmu, hem de vatandalarn ciddi hak kayplar yaamasna neden olmutur; zira barolarn avukat atamalarn durduklar dnemlerde bu hizmetten faydalanan sanklar yarglama srecinde ve ncesinde temsilden yoksun braklmlardr. Ayn balk altnda yer alan ve bu raporda zellikle bilgiye eriim bal altnda deerlendirilen kk mahkemelerin birletirilmesi hedefi de, daha nce bahsi getii zere, hukuk sisteminin yararlanclarnn taleplerinin ve imknlarnn gz nnde bulundurulmad durumlarda nemli bir adalete eriim sorunu ortaya karabilecei iin, bu raporda deerlendirilmesi gereken bir hedeftir. Bu noktada Yarg Reformu Stratejisinde geen, Kamu kaynaklarnn etkin ve verimli kullanlmas amacyla, nceki yllarda i says ve corafi konumu gzetilerek 137 kk ilede mahkemeler kapatlm ve 3 yerde ar ceza mahkemesi kaldrlmtr ifadeleri, meselenin salt kamu kaynaklarnn etkin kullanlmas erevesinde deerlendirildii izlenimi vermektedir. Eylem Plannda ngrlen almalara esas ltlerin yarg mensuplarnn grlerinin de alnmas suretiyle belirlenecei ve bu dorultuda dier lkelerin bu konudaki reform almalar ibirlii yaplmak suretiyle incelenecei yolundaki ifadeler de, bu izlenimi pekitirmektedir. Benzer ekilde, belirlenen ilkeler erevesinde adliyelerin fiziki kapasitelerinin iyiletirilmesi almalarnn srdrlmesi bal altnda, adalet hizmetlerinin ada ortamlarda sunulmasn salamak zere yaplan yeni adalet hizmet bina projelerinin yargnn

alma koullarna uygun, ada mimari zelliklere sahip ve kullanl binalar olarak yaplmaya alld belirtilmektedir. Adliyelerin yapmnda zellikle engelli vatandalarn ihtiyalarnn gz nnde bulundurulacann ifade edilmesi olumlu olsa da, vatandalarn baka trl ihtiyalarnn ya da taleplerinin deerlendirmeye alnmad grlmektedir. Eylem Plannda da bu konuya ilikin olarak atlacak admlar ierisinde binalarda avukatlk hizmetlerinin daha rahat yerine getirilmesi iin yeterli fiziki imknlar salanacaktr denilmesine ramen, vatandalarn adliyede geirdikleri zaman kolaylatrabilecek veya rahat etmelerini salayabilecek trde nlemlerin deerlendirmeye alnmad grlmektedir. rnein, sivil memurlarn temel konularda vatandalar bilgilendirdikleri ve bu ekilde onlar adliye ierisinde nereye bavuracaklar konusunda ynlendirdikleri danma birimi ya da bilgi bankosu gibi basit mekanizmalarn yeni yaplan adliyelerde de yer almyor olmas, adalete eriimde kilit yer tekil eden bilgiye kolay ve hzl bir ekilde eriebilme meselesinin adliyelerde hl ya avukatlar araclyla ya da adliye kaplarnda grevli memurlar veya arzuhalciler gibi kiiler araclyla yapldn dndrmektedir. Bu durumda, bu tr adliyelerin yaplmalar esnasnda ne tr ltlerin deerlendirmeye alnd, bu ltlerin kimler tarafndan nasl belirlendii gibi hususlarn vatandala paylalmas ve vatandalarn bu konulardaki grlerinin alnmas, dorudan bir adalete eriim meselesi olmann tesinde, effaflk ve hesap verebilirlik eksenlerinden uzaklamayan bir ynetim zihniyetinin de garantisi olacaktr. Yarg Reformu Stratejisinde Yargya Gvenin Artrlmas hedefi altnda ele alnan baz konular da adalete eriim meseleleri olarak deerlendirmek mmkndr. Bu erevede, zellikle toplumda yargya duyulan gveni ekillendiren unsurlar belirlemek zere alma yaplmas hedefi, vatanda da yargnn ileyiine ilikin yaplan deerlendirmelere dahil etmeye balayan ve belki de bir zihniyet dnmnn habercisi olabilecek bir deiimin gstergesi olarak grlebilir. Eylem

82

Eylem Plannda avukatlk hizmetlerinin daha rahat yerine getirilmesi iin yeterli fiziki imknlar salanacaktr denilmesine ramen, vatandalarn adliyede geirdikleri zaman kolaylatrabilecek trde nlemlerin deerlendirmeye alnmad grlmektedir.

Yargsal srelere ve ilemlere ilikin haberler doru balamda, aklayc, doru hukuki bilgiler ierecek ekilde aktarld zaman medya vatandalarn bu srelerle ilgili bilgi seviyesinin artmasna da yardmc olacaktr.
Plannda, bu konuya ilikin olarak gerek ulusal gerekse uluslararas kurumlar ve akademik evrelerle ibirlii yaplarak gerekletirilecek bilimsel almalar sayesinde bu unsurlarn belirlenecei belirtilmektedir. Yargnn medyayla ilikisinin iyiletirilmesi de, medyann yargnn ileyii ve hukuki srelerle ilgili olarak toplumun bilgilendirilmesi grevini doru ekilde yerine getirmesine olanak tanmas anlamnda, nemli bir adalete eriim meselesi olarak dnlebilir. Bu durum, Eylem Plannda da bahsedildii gibi, adil yarglanma hakk, masumiyet karinesi, yarg bamszl gibi ilkeler balamnda nem tamaktadr, zira aslsz, eksik ve/veya yanl haberler sonucunda kiilerin bu haklarnn ihlal edilmesi sz konusu olabilmektedir. Ayn zamanda, yargsal srelere ve ilemlere ilikin haberler doru balamda, aklayc, doru hukuki bilgiler ierecek ekilde aktarld zaman medya vatandalarn bu srelerle ilgili bilgi seviyesinin artmasna da yardmc olacaktr. Bu, hukuka ilikin konularda medyann Trkiyenin kentsel nfusunun en nemli bilgilendirme arac olmas nedeniyle ayrca nemlidir. Vatandan yargya duyduu gveni artrmak zere alnmas ngrlen nlemlerden bir dieri de, yksek yargda ve belirlenen adliyelerde halkla ilikiler birimlerinin kurulmasdr. Bu tr birimlerin faaliyete geirilmesi durumunda, yargsal srelere ilikin bilgilerin halka doru ve gerek ekilde aktarlmas mmkn olabilecektir. Bu durum, zellikle ne kan, gndemi megul eden davalarda hem halkn vicdann rahatlatmak hem de ileyen hukuki srece mdahale etmeden bilgiyi paylamak asndan nem tamaktadr. Son olarak, Yarg Reformu Stratejisinde Uyumazlklar nleyici Nitelikteki Tedbirlerin

Etkin Hale Getirilmesi ve Alternatif zm Yollarnn Gelitirilmesi bal altnda ele alnan konularn da adalete eriim meseleleri olarak deerlendirilmesi yerinde olacaktr. rnein, yukarda da ele alnd gibi, Temel hukuk bilgilerinin ilkretim andan itibaren retilmesinin salanmas iin Milli Eitim Bakanlyla ibirlii yaplarak ilkretim andan itibaren bu bilgilerin verilmesi hedefi, vatandalarn haklar ve bu haklara eriim yollar konusunda erken yalarda bilgi sahibi olmalarn salamak anlamnda nemli bir hedef kabul edilebilir. Benzer ekilde, ayn balk altnda yer alan Kamu kurum ve kurulularnda kiilerin, hak ve ykmllkleriyle ilgili olarak hukuki ilem ve srelerine ilikin eitli yntemler kullanlarak bilgilendirilmesinin salanmas amac, hukuki bilgi paylamnn kanallarnn artrlmas, sadeletirilmesi, etkinletirilmesi ve bylece koruyucu hukuk uygulamasnn yerlemesi anlamnda nemli bir hedef saylabilir. Ancak, daha nce de ele alnd zere Eylem Plannda bu hedeflere ilikin eitli almalarn yaplaca belirtilmi olmasna ramen, bugn itibariyle bilgilendirme almalarnn ne durumda olduu ve/veya gerekletirilen faaliyetlerin etki dereceleri gibi konularda tatmin edici bir bilgiye rastlamak mmkn deildir. Hem yksek mahkeme kararlarnn tamamnn, hem de alt mahkeme kararlarn eriilebilir hale getirilmesi, hukuki bilgiye eriim ve yargnn hesap verebilirlii asndan nemli olan bir baka meseledir. zellikle internet teknolojilerinin gelitirilmesiyle, bu gibi kararlarn yaymlanmas nndeki en byk engel olan yer sorunu da byk oranda ortadan kalkaca iin, tm mahkemelerin tm kararlarnn gerek hukuk profesyonelleri gerekse vatandalar tarafndan eriilebilir hale getirilmesi nemlidir. Ceza davalarndaki uzlama kurumunda yaplacak iyiletirmeler de, vatandalarn uyumazlklarn yarg yoluna gitmeden zmelerine imkn tanmak anlamnda, adalete eriimin salanmasna katkda bulunabilecek admlar olarak deerlendirilebilir. Ancak bu konuda da, Eylem Plannda bahsedilen, yarg mensuplaryla uzmanlarn bir araya getirildii bilimsel etkinliklerin dzenlen-

83

mesi, yarg alanlarna bu konuda eitimler verilmesi, halkn uzlama kurumu hakknda bilgilendirilmesi ve mevzuat ile altyap almalarnn gerekletirilmesi gibi hedeflerin gerekletirildiini ya da bu konulardaki almalarn sreklilik ierisinde olduunu sylemek mmkn grnmemektedir. Eylem Plannda takip edilmesi ngrlen Hukuk Uyumazlklarnda Arabuluculuk Kanun Tasarsnn da Mart 2011 itibariyle hl Meclis gndeminde olmas, gerek Yarg Reformu Stratejisinde gerekse Eylem Plannda bu konularda ngrlen faaliyetlerin uygulamada tam karlk bulamadnn en nemli gstergelerindendir.

zellikle uzun yarglama srelerinin, bu uzun srelerde yaanan gecikmelerin adalete eriim anlamnda ortaya kard sorunlarn ve bu sorunlarn giderilmesine ilikin alnabilecek nlemlerin Yarg Reformu Stratejisinde ele alnmamas nemli bir eksikliktir.
Tm bu konular haricinde, adalete eriim almalarnda temel konulardan saylan baz meseleler, Yarg Reformu Stratejisinde veya yaplan almalarda yeterince ele alnmamtr. Yarglama ve savunma masraflarnn makul dzeyde olmas, kanunlarn ve hukuki tm dzenlemelerin vatandalarn anlayabilecei basitlikle olmas ve yarglamalarn makul sreyi amamas meseleleri, adalete eriim almalarnda kilit yer tekil etmelerine ramen, siyasi otoritenin temel faaliyet belgelerinde bu balk altnda deerlendirilmemekte veya yetersiz ekilde ele alnmaktadr. zellikle uzun yarglama srelerinin,307 bu uzun srelerde yaanan gecikmelerin adalete eriim anlamnda ortaya kard sorunlarn ve bu sorunlarn giderilmesine ilikin alnabilecek nlemlerin Yarg Reformu Stratejisinde ele alnmamas nemli bir eksikliktir. Makul sre konusu, adil yarglanma hakk ve yargya gvenin artrlmas balamnda birka yerde ele alnmtr. Ancak, zellikle artan i yk,
84

yetersiz altyap ve alternatif zmlerin yeterince kurumsallamam olmas gibi eksikliklerden dolay srekli artan gecikme oranlar dnldnde, makul srede yarglanma konusu temel bir adalete eriim meselesi olarak tek bana ve somut hedefler erevesinde ele alnmaldr.308 Bu meseleye ilikin olarak, rnein stanbul adliyelerinde gerekletirilen bir alma gstermitir ki stanbul mahkemeleri gnlk ortalama 29 dosyayla baa kmaya alrken dosya bana ortalama 20-30 dakikay bulan ve kmlatif olarak artan gecikmeler yaanmaktadr.309 Bir baka almada ise, stanbul asliye hukuk mahkemelerinde her be durumadan birinde, mahkemenin verilen kesin sreleri etkin ekilde takip etmemesine bal olarak hibir ilem gerekletirilmedii ortaya konulmutur.310 Bu durum hi kukusuz, yksek beraat oranlar311 ve uzun tutukluluk sreleriyle312 beraber dnldnde, adalete eriim anlamnda ok daha vahim bir tablo ortaya kmaktadr.

308 Festus Okeyin ldrlmesine ilikin davada 2 senede Okeyin kimlik tespitinin yaplamam olmas bu durumun vahametini ortaya koymaktadr. 309 Kalem vd. 2008b. 310 Elveri vd. 2009. 311 Bkz. Ek IV. 312 04.12.2004 tarihli ve 5271 sayl ceza Muhakemesi Kanununun tutukluluk srelerini dzenleyen 102. maddesinin 31.12.2010da yrrle girmesiyle birlikte zellikle anaysal dzene kar ilenen sularda tutukluluk srelerinin 10 yla kmas mmkn hale gelmitir: 04.12.2004 tarihli ve 5271 sayl ceza Muhakemesi Kanunu, <http://www.tbmm.gov. tr/kanunlar/k5271.html>.

307 Bkz. Ek III.

Sonu ve neriler

85

86

Sonu ve neriler

Bu raporda, Trkiyede adalete eriimin temel meselelerinin gerek politikalar gerekse de yasal dzenlemelerin uygulamalar balamnda ne ekillerde tezahr ettiine dair genel bir resim ortaya konmutur. Raporun bu son blmnde, Yarg Reformu Stratejisine atfla deerlendirilen drt temel balk altnda derlenen veriler zerinden, adalete eriime ilikin yasal dzenlemelerin, politikalarn ve almalarn ne ekilde iyiletirilebileceine ilikin baz neriler getirilecektir. lk olarak, raporda aktarlanlar dorultusunda, adli yardm alannda gerek Yarg Reformu Stratejisinde gerekse Eylem Plannda alt izilen hedeflerin ve faaliyetlerin uygulamada yeterince karlk bulduunu sylemek mmkn grnmemektedir. Dier taraftan, bahsi geen projelerin 2009 yl itibariyle son bulmu olmasndan ve adli yardm alannda 2010-2011 dnemine ilikin ne gibi almalarn yapld konusunda fazla bilginin mevcut olmamasndan dolay, bu alandaki son durumu takip etmek hayli zordur. Ancak gene de bu rapor dahilinde ele alnan meselelerin baz tespitlerin yaplmasna ve nerilerin getirilmesine olanak tandn sylemek ok da yanl olmayacaktr. ncelikli olarak, zellikle avukatlk hizmetinden faydalanma orannn dk olduu bir ortamda cretsiz avukatlk hizmetlerinin, gerek eriilebilirlik gerekse hizmetin kalitesi anlamnda gelitirilmesinin savunma hakk ve adil yarglanma hakk asndan hayati nem tadn belirtmek gerekir. Oysa raporda da ortaya konulduu zere, zellikle ceza yarglamalarnda sanklar asndan mdafi talep etmenin su delili saylacana ilikin endie nedeniyle bu taleplerin azalmas sz konusu olabilmektedir.

Trkiyede avukatlk hizmetinden faydalanma orannn dk olduu dnldnde, cretsiz avukatlk hizmetlerinin, gerek eriilebilirlik gerekse hizmetin kalitesi anlamnda gelitirilmesinin savunma hakk ve adil yarglanma hakk asndan hayati nem tadn belirtmek gerekir.
Mdafi hakknn hatrlatlmasnda, atamalarn yaplmasnda ve mdafi ile mvekkil grmesinin gizliliinde yaanan skntlar da bu hakkn etkin ve etkili ekilde kullanmn engellemektedir. Adalet Bakanlnn Trkiye Barolar Birliiyle ibirlii ierisinde olmas gerektiini ve bu ibirlii sonucunda bireylerin haklarnn ihlal edilmesini nleyecek trde dzenlemelerin hazrlanp uygulanmas gerektiini sylemek mmkndr. Hatta, adli yardm ve mdafilik hizmetlerinin barolar bnyesinde kurumsallamasnn sakncalar zerinde ayrca dnmek gerekmektedir, zira son yllarda yaanan tecrbelerin gsterdii zere, meslein karlaryla atma olmas durumunda bu hizmetlerin durdurulmas sz konusu olabilmekte ve bu durum elbette ciddi hak kayplarna yol amaktadr.

Adalet Bakanlnn Trkiye Barolar Birliiyle ibirlii ierisinde olmas gerektiini ve bu ibirlii sonucunda bireylerin haklarnn ihlal edilmesini nleyecek trde dzenlemelerin hazrlanp uygulanmas gerektiini sylemek mmkndr.
Yaplan deerlendirmede, adli yardm sisteminin yoksullukla bann belirleyiciliinden yola karak, toplum iindeki farkl dezavantajl gruplarn ne tr hukuki ihtiyalar olduunu,

87

bu ihtiyalar nasl karlamaya altklarn ve hukuki mekanizmalarn bu ihtiyalar karlamak konusunda ne derece eriilebilir olduunu ortaya koyabilecek ciddi bilimsel aratrmalara ihtiya olduu da ortaya kmtr. Bu tr almalarn yokluunda, bu gruplarn hukuki destek veya bilgiye eriimde ncelikli olarak hangi alanlarda yardma ihtiyalar olduunu anlamak mmkn olmayaca iin, adli yardm sisteminin kaynaklarnn da gerek zaman, gerek maddi imknlar gerekse igc anlamnda etkili ekilde harcanmamas sz konusu olabilmektedir. Bu tr bir hukuki ihtiyalar almas hangi alanlarda ne tr uzmanlklarn gelitirilmesi veya artrlmas gerektii konusunda da yol gsterici olacaktr. Byle bir alma elbette ki adli yardma en ok ve en sk ihtiya duyan gruplarn belirlenmesi almasn da beraberinde getirecei iin, bu hizmeti salayan avukatlar arasnda belli konularda uzmanlamann bu gruplara eriimde salayaca fayday ortaya koymak mmkn olacaktr. Zira raporda da ele alnd gibi, rnein kadn haklar merkezlerinde alan avukatlarn adli yardm brolar listelerine eklenmesiyle bu tr uzmanlklardan faydalanma olasl azalm ve bu durum hukuki destek talebi olan kadn madurlar skntya sokmutur. Benzer ekilde, zellikle snmac, mlteci ve benzer konumda olan kiilerin snma taleplerini yetkililere iletemeden Pasaport Kanununa muhalefetten yarglanmalar srasnda mdafi hizmetine eriimlerinde ciddi skntlar olduu ortaya konulmutur. Bu kiilerin gerek dil sknts gerekse genel olarak yabanc bir lkede olmann ve o lkenin hukukuna aina olmamann verdii sknt nedeniyle, adli makamlarla karlatklar anlarda muhakkak avukat desteinden hzl ve etkili ekilde faydalanmalar salanmaldr. Festus Okey davas bu imknn salanmad durumlarda yaanabilecek hak ihlallerinin ciddiyetini ortaya koymaktadr. Bu noktada, adli yardmn salt hukuki temsil anlamna gelmedii nkabulyle yola karak, hukuki destek yollarnn eitlendirilmesinin nemini vurgulamakta fayda vardr. Raporda da bahsedildii gibi, yurt dnda hayli yaygn

Raporda da bahsedildii gibi, yurt dnda hayli yaygn olan hukuk klinikleri ve/veya pro bono hizmetler gibi farkl hukuki destek mekanizmalarnn yaygnlatrlmas gerekmektedir.
olan hukuk klinikleri ve/veya pro bono hizmetler gibi farkl hukuki destek mekanizmalarnn yaygnlatrlmas gerekmektedir. rnein Japonyada trafik kazalarnda sigorta irketlerinin ya da farkl uyumazlklara ilikin sorunlarda eitli idari birimlerin, avukatlara kyasla daha gvenilir olduu ortaya kmtr. Benzer ekilde hukuki danmanlk merkezi (legal advice center) diye adlandrlan birimlerde de avukatlara tandklar veya sosyal alar vastasyla ulaamayan kiilere eitli hukuki konularda danmanlk hizmeti sunulmaktadr; bu hizmetlerin yaygnlatrlmasnn ok daha fazla kiinin hukuki destee ulamas anlamna gelecei ne srlmektedir.313 Bu tr uygulamalarn devamllnn salanmas hi kukusuz ncelikle avukatlarn desteini gerekli klmaktadr, zira avukatlarn bu tr uygulamalar kendi mesleklerine bir tehdit ya da mesleki dzenlemelerin bir ihlali olarak grmeleri durumunda bu pratiklerin devamll ve yaygnl sekteye urayacaktr.314 Benzer bir durum adalete eriim almalarnda sklkla zerinde durulan bir konu olan Alternatif Uyumazlk zm yollar iin de geerlidir.315 zellikle arabuluculuk gibi, temelde kiilerin anlamazlklarn yargya gitmeden zmelerini hedefleyen ve bu ekilde uyumazlklarn daha ksa srede, daha barl bir ekilde, daha az masrafla ve taraflarn taleplerine ncelik verilerek zlmesini mmkn klan alternatif yollar, adalete eriim nndeki engellerin kalkmasna

313 Murayama 2009. 314 Hukuki destein avukatlar dnda kiilerce salanmasnn farkl yollar ve avukatlarn bu tr yntemlere nasl direndii zerine bkz. Rhode 2004, s. 79-102. 315 Alternatif Uyumazlk zm yntemlerinin ve srelerinin adalete eriim akm iinde oynad rol zerine, bkz. cappelletti 1993.

88

yardmc olacaktr. Bu yntemlerin adalete eriimle olan organik ba, temelde, resmi hukuk kurumlarnn uyumazlklarn zmnde yaratt hayal krklnn bir sonucu olarak ortaya km olmalarna dayanr.316 Bu nedenle, hukuki destek yollarnn eitlendirilmesinin yan sra, uyumazlklarn hukuka gitmeden zlmesine yardmc olacak mekanizmalarn kurumsallamas ve iler hale getirilmesi de, adalete eriim nndeki engellerin kaldrlmasnda byk nem tamaktadr. Ancak, Trkiyede gerek ceza davalarndaki uzlama kurumu uygulamalarnda, gerekse halen yasalatrlmaya allan Hukuk Uyumazlklarnda Arabuluculuk tasars etrafnda dnen tartmalarda gzlendii kadaryla, barolar bu iki uygulamay da sadece avukatlar eliyle yrtlmedikleri srece mesleklerine mdahale olarak grmektedir.317

Hukuki destek yollarnn eitlendirilmesinin yan sra, uyumazlklarn hukuka gitmeden zlmesine yardmc olacak mekanizmalarn kurumsallamas ve iler hale getirilmesi de, adalete eriim nndeki engellerin kaldrlmasnda byk nem tamaktadr.
kinci olarak, adli srelere ilikin bilgiye eriimin kolaylatrlmas hedefi, zellikle Trkiye gibi gerek okuma-yazma oranlarnn gerekse haklara ilikin bilgi dzeyinin ok yksek olmad bir lkede, bu tr bilgilere eriimin kolaylatrlmasnn ve yaygnlatrlmasnn adalete eriim anlamnda hayati nem tamas nedeniyle zerinde ciddiyetle durulmas gereken bir konudur. Yarg Reformu Stratejisinde Adalete Eriimin Kolaylatrlmas ana bal altnda yer alan 7.2 sayl hedefte, Adliyelerin internet sitelerinin standart olarak hazrlanarak etkin bir ekilde kullanmnn salanmas ngrlmekte ve bu

konuda Adalet Bakanl Bilgi lem Dairesi Bakanlnn almalar yapaca ifade edilmektedir. Kukusuz bu hedef vatandalarn yarg srelerine ve yargsal ilemlere eriim yollarnn basitletirilmesi ve artrlmas bakmndan nemli bir adalete eriim meselesidir. Adli srelere ilikin bilginin yetersiz dalm sorununa ilikin olarak Yarg Reformu Stratejisinde Uyumazlklar nleyici Nitelikteki Tedbirlerin Etkin Hale Getirilmesi ve Alternatif zm Yollar Gelitirilmesi bal altnda yer alan bir baka hedef de, Milli Eitim Bakanlyla ibirlii yaplarak Temel hukuk bilgilerinin ilkretim andan itibaren retilmesinin salanmasdr.318 Bu hedef ve ayn balk altnda yer alan Kamu kurum ve kurulularnda kiilerin, hak ve ykmllkleri ile ilgili olarak hukuki ilem ve srelerine ilikin eitli yntemler kullanlarak bilgilendirilmesinin salanmas amac, adalete eriimin nndeki engelleri kaldrma yolunda nemli admlar olarak grlebilir. Ancak, tm bu belirtilen hedeflerin gerekletirilmesi yolunda yeterli admn atldn sylemek mmkn grnmemektedir. Raporda da belirtildii gibi, halkn hukuki konularda bilgilenmesini salamak zere eitli faaliyetlerde bulunmak, hkmetin Ocak 2003 tarihli Acil Eylem Plannda ve Dokuzuncu Kalknma Plannda da deinilen hedefler arasnda olmasna ramen, bu hedef erevesinde ngrlen hukuk danma brolarnn kurulmas ve bilgilendirici brorlerin hazrlanmas/ yaygnlatrlmas gibi faaliyetlerin uygulamada yeteri derecede gerekletiini sylemek

317 Kalem 2010.

89

316 cappelletti 1993.

318 Byle bir eitim 2004-2006 yllarnda stanbul Bilgi niversitesi Hukuk Fakltesi rencileri tarafndan verilmitir. Hukuk fakltesi rencileri stanbul Milli Eitim Mdrl izniyle yaklak yl boyunca Beyolu ilesindeki be ilkokulda vatandalk ve insan haklar dersini on hafta boyunca ders hocalar ile birlikte anlatmtr. Hukuk klinii almas kapsamnda verilen bu dersler Eitim Reformu Giriimi tarafndan eitimde en iyi rnekler arasna seilmiti ancak daha sonra iznin kaldrlmas nedeniyle derslere devam edilememitir. stanbul Bilgi niversitesi Hukuk Fakltesi bnyesinde benzer bir alma u anda Adalet Bakanlnn da izniyle stanbul cezaevlerinde yaplmaktadr.

ok zordur.319 Benzer ekilde, Yarg Reformu Stratejisinde ngrlen hedeflerin hayata geirilmesine ynelik olarak hazrlanm olan Yarg Reformu Stratejisi Eylem Plannda, zellikle adli yardmn gelitirilmesi ve bu hizmete eriimin artrlmas konusunda belirlenen hedeflerin, baz nemli gerekleri gz ard ettiini sylemek mmkndr. Eylem Plannn b ve c maddelerinde geen adli yardm usuln tantan kitapklarn hazrlanmas ve Bakanlk ve adliyelerin internet sitelerine adli yardm usuln anlatan pratik bilgilerin konulmas hedefleri, okur-yazarl ve internet eriimini varsaymalar asndan dikkatle deerlendirilmesi gereken hedeflerdir. Nitekim koruyucu hukuk uygulamalar olarak tantlan bu tr faaliyetlerin gerekletirilmesi iin, Adalet Bakanlnn yneticiliini yapt ve BM Kalknma Programnn uygulaycs olduu Trkiyede Adalete Daha yi Eriim in Koruyucu Hukuk Uygulamalarnn Gelitirilmesi Projesinin yrtlmekte olduunu, ancak 1 Mart 2010-31 Aralk 2011 tarihli bu proje kapsamnda henz fark edilebilir bir almann yaplmad, yaplmsa da kamuoyuyla paylalmad grlmektedir.320 Bu gibi projelerdeki ortak bir eksiklik de, proje ktlarnn nasl lleceine ilikindir. Bu balamda, rnein bu proje kapsamnda yaplacak faaliyetlerin ktlarnn gstergelerinin genelde saysal olarak deerlendirildii gze arpmaktadr. rnein, kt 2 bal altnda yer alan Kiisel ve kurumsal bilincinin dezavantajl gruplara ynelik Hukuk Rehberi ve btncl stratejilerin gelitirilmesi suretiyle artrlmasna ilikin olarak yerel ve ulusal bazda datlan hukuk rehberi says, hukuk rehberlerine ilikin referanslarn says,

yasal haklara ilikin basnda kan haberlerin says, payda toplantlarnn skl ya da adli yardm bavurularnn skl gibi gstergeler sralanmtr. Bu gibi gstergeler nemli olmakla birlikte, bilincin ne kadar ve ne ynde artrldn lmekte tek balarna yeterli olmayacaktr. Benzer ekilde, Stratejik Planda da rnein 2011 yl sonuna kadar dezavantajl gruplarn adalete eriimini kolaylatrc nlemlerin alnmas konusunda alma yaplmas balkl 8.4 sayl hedefe ilikin dzenlenen etkinlik says ve zm nerilerinden hayata geenlerin says gibi performans gstergelerinin tanmland grlmektedir. Bu noktada, raporda da bahsedilen hukuki glendirme kavramna geri dnmekte fayda vardr. Nitekim yukarda sz edilen projenin amac yarg reformu almalar kapsamnda vatandalarn yasal olarak glenmesi ve adil, kapsayc ve eit yarg sistemine eriiminin kolaylatrlmas olarak tanmlanm ve bu ama dorultusunda yarg sektrne ynelik kurumsal ve bireysel kapasite gelitirme ile yasal haklara ynelik kamu bilincinin artrlmasn ieren almalar yaplaca bildirilmitir.321 Bu balamda, hukuki bilgiye eriim, hukuki glenmenin en nemli unsurlarndan birini oluturmaktadr. Ancak, burada zerinde durulmas gereken nemli bir nokta da, artrlmas planlanan bilin ve kolaylatrlmas hedeflenen bilgiye eriim sonucunda hukuki destek ve benzeri hizmetlere olan talebin artmas durumunda, bu artan taleplere etkin, hzl ve kaliteli bir ekilde yant verebilecek altyapnn da yerlemi ve iliyor olmas gerekliliidir. Aksi takdirde, bireyleri yasal haklar, hukuki sreler ve mekanizmalar hakknda bilgilendirip, bu kurumlara gvenlerini artrp, hukuki ihtiyalarn bu kurumlar vastasyla zmeleri konusunda cesaretlendirdikten sonra, yaanabilecek hayal krkl da adalete eriim anlamnda bir baka sorun ortaya karacaktr. Bu durum, adalete eriim

319 Dokuzuncu Kalknma Plan (2007-2013) Adalet Hizmetleri zel htisas Komisyonu Raporu, <http://plan9.dpt.gov.tr/oik20_1_adalet/ adalet-9p-oik.pdf>. 320 Adalet Bakanl Strateji Gelitirme Bakanl, Adalete Eriim iin Koruyucu Hukuk Uygulamalarnn Gelitirilmesi Projesi, <http:// www.sgb.adalet.gov.tr/projeler/faaliyetproje. html>; BM Kalknma Program, Proje Dokman, <http://www.sgb.adalet.gov.tr/projeler/ projemetni.pdf>.

321 Yeni Ufuklar 2010, Yasal Glendirme ve Herkes iin Adalete Eriim, UNDP Trkiye Aylk Haber Blteni, Say 55, <http://www.undp.org.tr/ Gozlem3.aspx?WebSayfaNo=2585>.

90

adna atlacak admlarn btncl bir plan dahilinde gerekletirilmesi gerektiini bir kez daha ortaya koymaktadr. Bu btncl plan dahilinde etkin bir ekilde gerekletirilmesi gereken bir baka hedef de, yarg kurumlarndaki tercme hizmetlerinin standarda balanmasdr. Bu hedef, adalete eriim kapsamnda zellikle Trkiye gibi birok farkl anadilin mevcut olduu bir toplumda, resmi hukuk diline hkim olamayan kiilerin adli srete olanlar anlayabilmelerini ve sreci isterlerse kendi balarna takip etmelerini salayabilmek asndan nem tamaktadr. Adli srelerdeki tercme hizmetlerinin durumuna ilikin deerlendirme gstermitir ki, bu hizmetler gerek eriilebilirlik, gerek kalite gerekse eitlilik asndan olduka yetersizdir. Yarg Reformu Stratejisinde, zellikle halk arasnda konuulan farkl anadillerde profesyonel tercme yapabilecek kiilerin yokluundan tr, tandklk zerinden atanan tercmanlarn sunduklar hizmetin gvenilirlik ve kalite bakmndan sorunlu olduu belirtilmitir. Bu eksikliin giderilmesi iin, profesyonel tercman saysnn artrlmas, tercme hizmetine zellikle ihtiya duyulan Dou ve Gneydou blgelerinde konuulan dillerde tercmanlk yapmak konusunda kiilerin zendirilmesi ve bunun iin de meslee giri ve alma koullarnn iyiletirilmesi, mesleki gvencelerin artrlmas gibi nlemlerin alnmas gerekmektedir; ancak, Yarg Reformu Stratejisinde bu soruna getirilen zm, gvenilirlii, tarafszl herkes tarafndan kabul edilen ve sz konusu mahall dilleri iyi bilip kullanabilen kiilerin tespit edilerek bilirkii listesi gibi nceden iln edilmesi ve mahkemelerin bilgisine sunulmasdr. Yani, yargsal ilemlerde hukuki tercme yapacak kiiler iin herhangi bir zel eitim ya da snav ngrlmedii gibi, bu hizmetlerin kimler tarafndan nasl denetlenecei konusunda herhangi bir neride de bulunulmamaktadr. Ayn eksikliin Stratejik Planda da yer almas, bu hizmetlerin uygulamada daha uzun sre sknt yarataca endiesini uyandrmaktadr. Bu noktada rnein Emniyet Genel Mdrl D likiler Dairesi Bakanlnn ksmi yelie

Adli srelerdeki tercme hizmetlerinin durumuna ilikin deerlendirme gstermitir ki, bu hizmetler gerek eriilebilirlik, gerek kalite gerekse eitlilik asndan olduka yetersizdir; dolaysyla yarg kurumlarndaki tercme hizmetlerinin standarda balanmas gerekmektedir.
kabul edildii Avrupa Szl ve Yazl Hukuk evirmenleri Birliiyle ne gibi almalar ierisinde olduunun takip edilmesi nemli olacaktr. Dier taraftan, tercme hizmetlerinin hem ceza yarglamasnda hem hukuk yarglamasnda mevcut olmasndan tr, hizmetin kapsam anlamnda olumlu bir grnt izdii sylenebilir. Ancak, hukuk yarglamasnda bu hizmetin tann yan sra daval ve davac taraflar iin de ngrlmesi, bu yarglamalar esnasnda dil problemi yznden ortaya kabilecek adalete eriim sorununun nne geebilmek asndan nemlidir ve bu nedenle deerlendirilmesi gereken bir neridir. Tercme hizmetlerinin eriilebilirliinin ve kalitesinin artrlmasna ynelik olarak dikkate alnmas gereken bir dier nemli mesele de, tercmana gerek olup olmadnn belirlenmesinde hkimin takdirinin geniliidir. Buradaki temel tartma, resmi hukuk dili olan Trkenin anlaldna kanaat getirilen durumlarda, tercman talep eden kiilere bu hizmetin salanp salanamayaca ekseninde dnmektedir. Gerek ulusal dzenlemeler ve itihatlar, gerekse AHS hkmleri ve AHM itihatlar erevesinde tercman hakknn, kiinin mahkemede kullanlan dili anlayamad ya da konuamad durumlarla snrlandrld grlmektedir. Bu durum ncelikli olarak Krte savunmann ne zaman, kimler tarafndan, hangi koullarda yaplabileceinin Yargtay itihadyla belirlenmesini gerekli klmaktadr, zira uygulamadaki farkllklar da adalete eriim anlamnda eitsizlikler ortaya karabilmektedir. Dier taraftan, szl tercme hizmetlerinin yan sra yukarda bahsi geen yazl bilgilendirme dokmanlarnn da ncelikli olarak Krte, ama ihtiyacn tespit edildii durumlarda dier dillerde de hazrlanmas, adalete eriim anlamnda bir zorunluluktur.

91

Szl tercme hizmetlerinin yan sra yazl bilgilendirme dokmanlarnn da ncelikli olarak Krte, ama ihtiyacn tespit edildii durumlarda dier dillerde de hazrlanmas, adalete eriim anlamnda bir zorunluluktur.

Son olarak, Yarg Reformu Stratejisinde adalete eriim bal altnda deerlendirilen son konu olan adalet hizmetlerinden yararla-

nanlarn elektronik ortamda dava amalar ile ilgili almalarn tamamlanmas, avukatlar dndaki kiilerin de dava dosyalarna eriimlerini ngrmesi bakmndan adalete eriim anlamnda nem tamaktadr. Ancak, adalete eriimleri bu ekilde iyiletirilen kiilerin demografik bilgilerinin de gzden karlmamas gerekmektedir, zira bilgisayar ve internet kullancl hl dezavantajl gruplar iin dk dzeylerdedir.

92

zet: Temel Tespitler ve neriler

zet: Temel Tespitler ve neriler

ADL YARDIM
Tespitler Mdafi hakknn hatrlatlmasnda, atamalarn yaplmasnda ve mdafi ile mvekkil grmesinin gizliliinde yaanan skntlar bu hakkn etkin ve etkili ekilde kullanmn engellemektedir. Son yllardaki tecrbeler, avukatlk mesleinin karlaryla atma olmas durumunda adli yardm hizmetlerinin durdurulmasnn sz konusu olabildiini ortaya koymutur. neriler Adalet Bakanl, Trkiye Barolar Birliiyle ibirlii iinde olmal ve bu ibirlii sonucunda bireylerin haklarnn ihlal edilmesini nleyecek trde dzenlemeler ortaya konulmal ve uygulanmaldr. Barolarn birer meslek rgt olmas itibariyle meslein karlarn n planda tutacaklar nkabulyle, adli yardm ve mdafilik hizmetlerinin barolar bnyesinde kurumsallamasnn sakncalar zerine dnlmeli ve bu hizmetlerin farkl kurumsallama modelleri aratrlmaldr. Siyasi birimler ve yargsal faaliyet yrten kurumlar, akademik kurumlar ve sivil toplum kurulularyla ibirlii halinde hukuki ihtiyalar tespit etmeye ynelik almalar yrtmelidir.

zellikle dezavantajl gruplarn ne tr hukuki ihtiyalar olduunu, bu ihtiyalar nasl karlamaya altklarn ve hukuki mekanizmalarn bu ihtiyalar karlamak konusunda ne derece eriilebilir olduunu ortaya koyabilecek ciddi bilimsel aratrmalara ihtiya vardr. Hukuki ihtiyalarn belirlenemedii durumlarda, zellikle dezavantajl gruplarn hukuki destek veya bilgiye eriimde ncelikli olarak hangi alanlarda yardma ihtiyalar olduunu anlamak mmkn olamamaktadr. Bu durum, adli yardm sisteminin kaynaklarnn da gerek zaman, gerek maddi imknlar gerekse igc anlamnda etkili ekilde harcanmamasna neden olabilmektedir. zellikle kadn haklar merkezlerinde alan avukatlarn adli yardm brolar listelerine eklenmesiyle bu tr uzmanlklardan faydalanma olasl azalm ve bu durum hukuki destek talebi olan kadnlar skntya sokmutur. Genel olarak kadn haklar konusunda uzmanlam ve zel olarak kadnlarn hukuki ihtiyalarn yakndan takip eden avukatlara ihtiya vardr. Snmac, mlteci ve benzer konumda olan kiilerin, zellikle de snma taleplerini yetkililere iletemeden Pasaport Kanununa muhalefetten yarglanmalar srasnda mdafi hizmetine eriimlerinde ciddi skntlar sz konusudur.

Hukuki ihtiyalar almas yaplarak hangi alanlarda ne tr uzmanlklarn gelitirilmesi veya artrlmas gerektii ortaya konulmaldr. Byle bir alma sonucunda, adli yardm hizmetini salayan avukatlar arasnda belli konularda uzmanlamann salanmasyla birlikte, dezavantajl gruplara eriimde ve bu gruplarn hukuki ihtiyalarna cevap vermede nemli ilerlemeler kaydedilecektir. Adli yardm listelerinde srayla atama yerine uzmanla gre grevlendirme yaplmas iin almalar yaplmaldr. Ayn listeden atama yaplacak bile olsa, listelerin ierisinde ayrca uzman avukat listelerinin de bulunmas yerinde olacaktr.

Bu kiilerin gerek dil sknts gerekse genel olarak yabanc bir lkede olmann ve o lkenin hukukuna aina olmamann verdii sknt nedeniyle adli makamlarla karlatklar anlarda muhakkak avukat desteinden hzl ve etkili ekilde faydalanmalar salanmaldr. Bu kiilere atanacak avukatlarn hem dil bilmesi hem de mltecilik konularnda tecrbeli olmas gerekmektedir.

Adli yardm ou zaman salt hukuki temsil anlamnda kullanlmaktadr.

Hukuki destek yollarnn eitlendirilmesinin n almaldr. Hukuk klinikleri, pro bono hizmetler veya hukuki danmanlk merkezi gibi farkl hukuki destek mekanizmalarnn yaygnlatrlmas gerekmektedir. Bu tr uygulamalarn nn amak adna yasal dzenlemelerin, zellikle de Avukatlk Kanununun baz maddelerinin deitirilmesine ynelik almalar yaplmaldr.

95

BLGYE ERM
Tespitler neriler Hkmet ivedilikle aadaki hedefleri gerekletirmelidir: Adliyelerin internet sitelerinin standart olarak ve kolay anlalacak bir dilde, kolay kullanlacak ekilde hazrlanmas; Temel hukuk bilgilerinin ilkretim andan itibaren retilmesine ilikin gerekli dzenlemelerin yaplmas; bu konuyla ilgili olarak niversitelerle ibirlii halinde olunmas; Koruyucu hukuk uygulamalarnn gelitirilmesi.

Hkmet tarafndan adli konularda bilgiye eriimin kolaylatrlmas ve hzlandrlmas iin atlacak birok admn sz verilmi olmasna ramen, bu konularda yeterli ilerleme salanamad grlmektedir.

Bilgiye eriim konusunda gerekletirilen almalarda baar lmleri hep saysal veriler zerinden yaplmaktadr. Baar sadece yerel ve ulusal bazda datlan hukuk rehberi says, hukuk rehberlerine ilikin referanslarn says, yasal haklara ilikin basnda kan haberlerin says, payda toplantlarnn skl ya da adli yardm bavurularnn skl gibi gstergeler zerinden llmektedir.

Saylarn artmasna paralel olarak niteliin muhakkak ykselmeyecei, artan talepleri karlayabilecek altyapnn oluturulmas gerektii grlmelidir. kt deerlendirilmesi, ayn zamanda alnan hizmetten memnuniyete, alnan hizmetin kalitesine ilikin olarak da yaplmaldr. Dzenli gerekletirilecek anketlerle vatandalarn adli bilgiye eriim konusundaki tecrbeleri takip edilmeli ve bunlarn analizleri zerinden siyasalar gelitirilmelidir. Resmi ve zorunlu eitim mutlak surette temel hukuki bilgileri de kapsayacak ekilde yeniden ekillendirilmelidir. Hukuki bilgiye eriimin kolaylatrlmas iin zellikle adliyelerde danma veya bilgi edinme stantlar gibi alternatiflerin hayata geirilmesi gerekmektedir. Buralarda verilecek hukuki bilgilerin sade ve anlalr olmasna nem verilmelidir.

Bilginin dalm yetersizdir; temel hukuki bilgiler geni kitleler tarafndan paylalmamaktadr.

Vatandalar dorudan haklarnn kullanmn etkileyebilecek birtakm temel hukuki bilgilerden yoksundurlar.

Dezavantajl gruplarn hukuki bilgiye eriimi zellikle snrldr.

Bilhassa kadnlarn ve snmac ve benzeri konumda olan kiilerin bu tr bilgi desteine ihtiya duyduklar grlmektedir. Bilgi paylamnn snrlanmas ayn zamanda bilinli bir politikann da rndr. Bu politika ou zaman mesleki mcadelelerin bir uzantsdr.

Devlet bu tr bir bilgilendirmeyi salt kendi kaynaklaryla yapamad iin, bu gruplara hukuki destek salayan sivil toplum kurulularna, gnll oluumlara destek olmal, bu almalarn nn kesen yasal dzenlemeleri ve pratikleri gzden geirmelidir.

Adaletin sadece mahkemeler ve avukatlar araclyla salanabileceine ilikin genel eilimin deitirilmesi iin alternatif uyumazlk zm mekanizmalar artrlmal ve eriilebilir hale getirilmelidir. Vatandalar dorudan ilgilendiren haklarnn kullanmna ilikin durumlarda kullanlan hukuk dilinin (zellikle de basit hukuki ilemlerin dilinin) sadeletirilmesine ynelik almalar yaplmaldr. Mahkemelerde kullanlan resmi dil, avukat olmayan vatandalar iin de anlalabilir olmaldr. Dnyada adalete eriim alanndaki nemli gelimelerden biri de kiilerin avukatlar olmadan kendi kendilerini temsil edebilme hakkdr. Bu hakkn etkin kullanm, mahkeme srelerinin ve dilinin hukuk eitimi almam kiiler iin de anlalabilir ve kullanlabilir olmasyla mmkndr.

Hukuki haklara ilikin bilgisizlik durumunu aklayabilecek bir neden de hukuk dilinin karmakldr. zellikle eitim seviyesi dk ve/veya toplumsal kaynaklara genel olarak eriimleri snrl gruplar iin hukuk dili son derece anlalmaz olabilmektedir.

96

MAHKEMELERDE TERcME
Tespitler Mahkemelerdeki tercme hizmetlerine ilikin var olan yasal dzenlemeler yeterli deildir. Mevzuat eksikliinin yan sra, profesyonel tercme yapabilecek, deneyimli ve hukuk tercmesine aina tercmanlar bulmak neredeyse imknszdr. Bu gibi durumlarda mahkemeler, adliye personelinden veya taraf yaknlarndan faydalanma gibi gayri resmi yollarla tercme hizmeti almaya almaktadr. neriler zellikle kimlerin hangi koullarda, nasl tercman olabilecei, bu tercmanlarn nasl ve ne durumlarda atanabilecei gibi hususlar yasal erevede dzenlenmelidir. zellikle, Trkiyede konuulan (bata Krte olmak zere) farkl anadiller ile Trke arasnda hukuki tercme yapabilecek uzmanlar yetitirilmelidir. Mahkeme tercmanl profesyonel bir meslek, bir uzmanlk dal olarak grlmeli; bu dorultuda mesleki dzenleme ve denetlemelere tabi olmaldr. Bu ekilde bir dzenleme, bu hizmetlerin kalitesinin standardize edilmesi iin kesinlikle yeterli deildir. Mahkemelerde dzenli bir tercme sistemi kurulmaldr. Ve bu listelerde sadece konuulan diller arasnda profesyonel tercme yapan deil, ayn zamanda hukuk diline de hkim kiiler grevlendirilmelidir. Bu tercmanlarn acil ihtiya durumlarnda hzl bir ekilde temin edilebilmeleri iin hzl iletiim alar kurulmaldr. Ayn zamanda, mahkemelerde tercme hizmeti gerektiren dillerin tespit edilmesi ve en sk ihtiya duyulan dillerde tercme yapacak kiilerin bir nbet sistemiyle mahkemelerde bulunmalar salanmaldr. Dil yeterliine ve bu yeterliin belgelenmesine ilikin kesin ve yoruma yer brakmayan kriterler getirilmeli, bu kriterler noterler tarafndan ayrm gzetmeden uygulanmaldr. Bylece mahkeme tercmanlnn kalitesi konusunda belirli standartlarn yakalanmas mmkn olabilecektir. Mahkemelerin atanacak tercmann niteliklerine ve dil yeterliine ilikin standart belgelerin temini konusuna dikkatsiz davranmalarnn yksek mahkeme tarafndan bozma sebebi saylmas ynnde dzenlemeler yaplmaldr. Szl tercme hizmetlerinin yan sra adli ilemlerde kullanlan yazl belgelerin de ncelikli olarak Krte (ama ihtiyacn tespit edildii durumlarda dier dillerde de) hazrlanmas gerekmektedir. Trkiye cumhuriyeti yasalar, mahkemede tercman hakkn, mahkemenin kulland dilin anlalamad veya yeterince anlalamad szl durumlarla snrlamtr. Bu durum, yarglama srecine ait belgelerin yan sra, matbu formlar ve zellikle bilgiye eriim anlamnda adli ilemlere ilikin bilgiler sunan bror ve benzeri belgeler iin de sz konusu olmaldr. Van Barosu tarafndan hem Trke hem Krte olarak hazrlanan hukuki ilemlere ilikin brorler hakknda bir ceza soruturmasnn balatlm olmas, uygulamada bu tr giriimlerin engellendiinin net bir gstergesidir. Yasalarca genel erevesi izilmi olan anadilde hak arama hakk, uygulamada mahkemelerin takdirine braklmaktadr. Trkiye cumhuriyeti yasalar uyarnca, mahkemelerdeki tercme hizmeti hem hukuk hem ceza davalarnda salanan bir hizmettir. Birok yurt d rneinde bu hizmetin sadece ceza davalarnda saland gz nnde bulundurulduu zaman, bu uygulama olumlu kabul edilebilir. Bu gibi durumlarda, kiinin mahkemenin resmi diline ilikin yeterlik beyan, tercman atanmas iin yeterli olmaldr.

Hkmet planlarnda tercme hizmetlerinin standarda balanmas iin gvenilir ve tarafsz kiilerin belirlenmesi ve bu kiilerin mahalli diller ile Trke arasnda tercmanlk yapabilecek kiiler olarak nceden ilan edilmeleri ngrlmtr.

Tercmanlarn dil yeterliine ilikin standart bir deerlendirme mevcut deildir. Uygulamada, tercmanlarn noterlere ibraz edecekleri diploma ya da sertifika gibi belgelerle noterleri dil bilgileri konusunda ikna etmeleri yeterli saylmaktadr. Mahkemelerin ise, bu belgeleri bile talep etmeden, salt tercmann dili bildiini beyan etmesi ve ant imesi zerine grevlendirme yaptklar bilinmektedir.

Dier taraftan, uygulamada tercme hizmetinin sadece sanklar iin temin edilmesi ve madur ya da mtekilerin bu hizmetten faydalanamyor olmalar, hak kayplarna yol aabilmektedir. Ayn ekilde, hukuk yarglamasnda da tercme hizmeti, tann yan sra daval ve davac taraflar iin de salanmaldr. 97

Tespitler

neriler zellikle Gneydouda adliye, hastane gibi kamu kurumlarnda tercman bulundurulmamas, sk karlalan bir sorundur.

Hukuk dilinin resmi dil olmasndan kaynaklanan adalete eriim sorunlar, salt mahkeme salonlaryla da snrl deildir. rnein, zellikle Dou ve Gneydouda, Trke okuma-yazma oran olduka dk olan blge kadnlar, hukuki bilgiye eriimde sknt yaamakla kalmamakta, Trke bilmemelerinden dolay eritikleri bilgiyi de anlayamama sorunuyla karlamaktadr.

Ancak, bu durumu salt Dou ve Gneydou blgelerine has bir sorun olarak ele almak mmkn deildir, zira dil engeli ve buna bal olarak tercmana eriim sknts, zellikle g alan byk ehirlerde yaayan Krt kadnlarnn da adalete eriim deneyimlerini tanmlayan sorunlardr. zellikle kadnlarn her trl kamu kurumundaki ilemlerini, resmi dili ya da genel olarak okuma- yazma bilmeseler dahi kendi balarna gerekletirmelerine olanak tanyacak tercme hizmetleri salanmaldr. Bu durum, kadnlarn toplumsal bamllklarnn almas ynnde de olumlu bir adm olacaktr.

ELEKTRONK DAVA AMA

Tespitler neriler Yargnn bilgisayarlamas bakmndan Trkiyenin dier Avrupa lkelerine kyasla iyi bir dereceye sahip olmas, UYAPn temel hedef kitlesi olan vatandalar iin hukuki ilemleri eit derecede kolaylatrd anlamna gelmemektedir. UYAPn henz vatandaa eriim anlamnda yeterli dzeyin ok gerisinde olduu grlmektedir. Ulusal Yarg A projesi (UYAP), elektronik imza altyapsna uygun olarak gelitirilen, yargsal ilemlerin ve birimler aras belge alveriinin elektronik ortamda gerekletirilmesine olanak tanyan bir sistem olmas itibariyle, Trkiye zerine hazrlanan uluslararas raporlarda vgyle sz edilen bir projedir. Trkiye, zellikle yarg alannda ok yksek dzeyde bilgisayarlamann olduu lkeler arasnda grlmektedir. Bu konuda, vatandalarn dava ama ve davalarn takip etme bakmndan UYAP sistemini ne derece kullandklarn, bu sistemi kullanc kolayl asndan nasl deerlendirdiklerini ve bu sistemin eriilebilirliinin artrlmas bakmndan ne gibi iyiletirmelerin yaplabileceini anlamak zere dzenli kamuoyu aratrmalar gerekletirilmelidir. Ayn zamanda, vatandalarn adli ve idari ilemlerini yrttkleri adliye, noter, belediye ve benzeri kurumlarda, UYAPn nasl kullanlaca konusunda uygulamal bilgilendirme ekipmanlar yer almaldr. Bu uygulama, zellikle okuma-yazma orannn dkl ya da snrl internet eriimi gibi nedenlerle UYAPtan faydalanma frsat neredeyse hi olmayan dezavantajl kesimler iin faydal olabilecektir.

98

Ekler

99

100

Ekler

EK I. T.c. 58. HKMET AcL EYLEM PLANI DEMOKRATKLEME VE HUKUK REFORMUYLA LGL YAPILAcAK FAALYETLER ZET TABLOSU1
Kod No DHR-01 DHR-02 DHR-03 DHR-04 DHR-05 DHR-06 DHR-07 DHR-08 DHR-09 DHR-10 DHR-11 DHR-12 DHR-13 DHR-14 DHR-15 DHR-16 DHR-17 DHR-18 DHR-19 DHR-20 DHR-21 DHR-22 DHR-23 DHR-24 III. Demokratikleme ve Hukuk Reformuyla lgili Yaplacak Faaliyetler zet Tablosu Temel hak ve hrriyetler evrensel dzeyde kabul edilmi standart ve normlar ile AB kriterleri seviyesine karlacak kencenin nlenmesi iin gerekli dzenlemeler yaplacak ve tedbirler alnacak Ekonomik ve Sosyal Konseyin (EKOSOK) daha etkin altrlmas iin gerekli dzenleme yaplacak Yeni bir Anayasa tasars hazrlanacak Adil yarglama ilkesine aykr olan yarglama kademeleri kaldrlacak Siyasi Partiler Kanunu ve Seim Kanunlar deitirilecek Vatandalar iin koruyucu hukuk uygulamalar balatlacak Anayasa Mahkemesinin kurulu grev ve yetkileri yeniden dzenlenecek Yeni bir Trk ceza Kanunu tasars hazrlanacak Adli Tp Kurumu an ihtiyalarna gre yeniden Yaplandrlacak Adli sicil kaytlar iin daha dzenli bir sistem kurulacak Hkimlerin bamszln ve tarafszln salayacak dzenlemeler yaplacak Temel kanunlar yenilenecek Davalarn ksa srede sonulandrlmasn salamak zere Hukuk ve ceza Muhakemeleri Usul Kanunlar ile dari Yarglama Usul Kanununda deiiklik yaplacak Adliye tekilatnn rgtlenme ekli, grev ve yetki alanlar konularnda yeni sistemler getirilecek stinaf Mahkemeleri kurulacak htisas Mahkemelerinin says ve eitlilii artrlacak Hkim, savc ve yardmc adalet personeli a giderilecek Adliye tekilatnn altyap eksiklikleri giderilecek nfaz sistemi iyiletirilecek Muhalefet partileri hkmet uygulamalar hakknda periyodik olarak bilgilendirilecek EKOSOK en ksa srede toplanacak ve bu toplantlarn sreklilii salanacak EKOSOK yesi olmayan sosyal taraflarla ve sivil toplum kurulularyla toplantlar yaplarak bu toplantlarn sreklilii salanacak Medya kurulularnn temsilcileriyle periyodik toplantlar kanalyla diyalogun artrlmasna zen gsterilecek Sorumlu Kurulu Adalet Bakanl ileri Bakanl DPT Adalet Bakanl Adalet Bakanl Adalet Bakanl Adalet Bakanl Adalet Bakanl Adalet Bakanl Adalet Bakanl Adalet Bakanl Adalet Bakanl Adalet Bakanl Adalet Bakanl Adalet Bakanl Adalet Bakanl Adalet Bakanl Adalet Bakanl Adalet Bakanl Adalet Bakanl Babakan Babakan Babakan Babakan Sre 1-6 ay ve srekli Srekli 3 ay Orta vadeli 6 ay 12 ay 12 ay 12 ay 12 ay 6-12 ay 6-12 ay 12 ay Srekli 12 ay ve zeri 12 ay ve zeri 12 ay ve zeri 12 ay ve zeri Srekli Srekli Srekli Srekli Srekli Srekli Srekli 101

EK II. 2009 YILI SONU TBARYLE UYAP SMS SAYILARI2

Turkcell Sorgu SMS Bilgi SMS Taraflarn Adliyeye Daveti iin Ekrandan Gnderilen SMS TOPLAM 56834 657339 553763 1267936 Vodafone 7023 69295 2 76320 Avea 19226 136928 89 156243 Telekom 0 0 924 924 TOPLAM 83083 863562 554778 1501423

EK III. cEZA MAHKEMELERNDE ORTALAMA YARGILAMA SRESNN MAHKEME TRNE VE YILLARA GRE DAILIMI3
Ortalama yarglama sresi (gn) Yllar 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 cMK250. madde ile grevli Ar ceza 380 307 406 336 364 363 450 393 352 341 373 ocuk 525 665 755 408 557 433 357 326 335 517 414 267 323 619 502 ocuk Ar ceza Ar ceza 358 357 363 331 347 354 347 343 337 342 282 Asliye ceza 337 368 406 311 427 400 338 326 367 365 321 Sulh ceza 132 142 167 160 169 180 178 174 217 240 258 Trafik 10 12 23 24 19 13 13 24 193 264 238 cra ceza 116 131 140 127 147 136 97 130 119 143 172 200 423 512 580 500 Fikri ve Snai Haklar ceza

102

EK IV. cEZA MAHKEMELERNDE SONULANAN DAVALARDAK SANIKLARIN KARAR TRNE VE YILLARA GRE ORANSAL(%) DAILIMI4
Karar tr (%) Yllar 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Mahkumiyet 49,2 51,1 52,6 40,9 42,3 45,5 46,7 40,8 46,1 48,7 35,2 Beraat 16,9 16,1 14,6 13,3 16,7 17,7 20,8 22,2 19,9 18,4 21,2 Dier kararlar 33,9 32,7 32,8 45,8 41,0 36,8 32,5 37,0 34,0 32,9 43,6 Toplam 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100

1 2 3 4

T.c. 58. Hkmet Acil Eylem Plan (AEP) 2003. Adalet Bakanl 2009 Yl Bakanlk Faaliyet Raporu. Adalet Bakanl Stratejik Plan 2010-2014. Adalet Bakanl Stratejik Plan 2010-2014.

103

Kaynaka

ABEL, Richard L. (1974). A Comparative Theory of Dispute Institutions in Society, Law &Society Review, 8(1). Access to Justice Final Report (1996). By the Right Honorable the Lord Woolf; master of the Rolls, Final Report to the Lord Chancellor on the civil justice system in England and Wales, <http://www.dca.gov.uk/civil/ final/index.htm>. Adalet Bakanl Stratejik Plan (2010-2014). <http://www.adalet.gov.tr/stratejikplan/Ad aletBakanlStratejikPlan2010-2014.pdf>. Adalet Bakanl Yarg Reformu Stratejisi, (2009). <http://www.sgb.adalet.gov.tr/yrs/ Yargi%20Reformu%20Stratejisi.pdf>. Adalet Bakanl Yarg Reformu Stratejisi Eylem Plan (2009). <http://www.sgb.adalet.gov. tr/yrs/yrseylemplani.pdf>. Adalet Bakanl 2008 Yl Bakanlk Faaliyet Raporu (Nisan 2009). <http://www.sgb. adalet.gov.tr/faaliyetlerimiz/2009/2008. BAKANLIK.FAALIYET.RAPORU.pdf>. Adalet Bakanl 2009 Yl Bakanlk Faaliyet Raporu. <http://www.sgb.adalet.gov.tr/ faaliyetlerimiz/2010/2009.bakanlik.faaliyet. raporu.pdf>. Adalet Bakanl Adli Sicil ve statistik Genel Mdrl, 2009 Yl statistik Tablolar, <http://www.adlisicil.adalet.gov.tr/istatistik_2009/ist_tab.htm>. Adalet Bakanl Duyurular (2009). Ulusal Yarg A Projesi (UYAP), <http://www.adalet.gov.tr/duyurular/2009/ocak09/uyapbilgi.htm>. Adalet Bakanl nsan Haklar Bilgi Bankas, < http://www.inhakbb.adalet.gov.tr/aihs/ aihs.htm>. Adalet Bakanl ve Avrupa Konseyi, Trkiyede Mahkeme Ynetimi Sistemine Destek Projesi, <http://www.hukukiyardim.gov. tr/sayfalar/proje.htm>. Adalet Bakanl Avrupa Birlii Genel Mdrl (2008). Trkiyede Mahkeme Ynetimi Sistemine Destek Projesi Hakknda Bilgi
104

Notu, Ankara, <http://www.abgm.adalet. gov.tr/pdf/mypbilginotu.pdf>. Adalet Bakanl Strateji Gelitirme Bakanl, Adalete Eriim iin Koruyucu Hukuk Uygulamalarnn Gelitirilmesi Projesi, <http://www.sgb.adalet.gov.tr/projeler/ faaliyetproje.html>; Adalete Daha yi Eriim iin Teknik Yardm, EuropeAid/123555/D/SER/TR Projesi Adli Yardm Komitesi Raporu, 12 ubat 2009, Ankara. http://www.adrcenter.com/international/Legal_Aid_Committe_Report.pdf. ADR Center Capacity Building, <http://www. adrcenter.com/international/cms/?page_ id=75> ADR Center Capacity Building, Brochure, <http:// www.adrcenter.com/international/ Brochure-Back%20and%20Front.pdf> ADR Center Capacity Building, Poster,<http:// www.adrcenter.com/international/Poster.pdf>. Aequitas: Equal Access to Justice across Language and Culture in the EU, Antwerp: Lessius, 2001, (GROTIUS Project 98/GR/131), <http:// www.agisproject.com/>. Amerika lkeleri nsan Haklar Komisyonu (2007). [Inter-American Commission on Human Rights (IACHR)] Access to Justice as a Guarantee of Economic, Social and Cultural Rights. A Review of the Standards Adopted by the Inter-American System of Human Rights, OEA/Ser.L/V/II.129, <http://www. unhcr.org/refworld/docid/477e3d062.html>. ATAMAN, Hakan (2010). Sorumlu Kim?: Nefret Sularn Yaratan Dinamikler, Transfobik Nefrete Kar Bize Bir Yasa Lazm! Nefret Sular Maduru Trans Bireyleri Anma Bulumas Kitab, PembeHayat. Avrupa Adaletin Etkinlii Komisyonu [European Commission for the Efficiency of Justice (CEPEJ)] Access to Justice in Europe, CEPEJ Studies No: 9, <https:// wcd.coe.int/wcd/com.instranet. InstraServlet?command=com.instranet.Cm dBlobGet&InstranetImage=1702042&SecM ode=1&DocId=1657228&Usage=2>.

--------- (2008). European Judicial Systems, Edition 2008 (2006 verileri): Efficiency and Quality of Justice, CEPEJ Studies No: 11, <http://www.coe.int/t/dghl/cooperation/ cepej/evaluation/default_en.asp>. Avrupa Birlii Genel Sekreterlii, 2003 yl Ulusal Program, <http://www.abgs.gov.tr/files/ UlusalProgram/UlusalProgram_2003/Tr/ doc/IV-24.doc>. Avrupa Szl ve Yazl Hukuk evirmenleri Birlii, web sitesi [The European Legal Interpreters and Translators Association (EULITA)],<http://www.eulita.eu/home>. --------- Misyon Beyan, [Mission Statement] <http://www.eulita.eu/mission-statement>. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi (AHM) (1978). Luedicke, Belkacem ve Ko Almanyaya Kar, No: 6210/73, 6877/75 ve 7132/75, 28 Kasm, <http://www.echr.coe.int/Eng/Judgments. htm>. --------- (1989a). Kamasinski Avusturyaya Kar, No: 9783/82, 19 Aralk, <http://www.echr.coe. int/Eng/Judgments.htm>. --------- (1989b). Brozicek talyaya Kar, No: 10964/84, 19 Aralk, <http://www.echr.coe. int/Eng/Judgments.htm>. --------- (2001). Mehdi Zana Trkiyeye Kar, No: 29851/96, 6 Haziran, <http://www.echr.coe. int/Eng/Judgments.htm>. --------- (2002). Cuscani Birleik Krallka Kar, No: 32771/96, 24 Eyll, <http://www.echr.coe. int/Eng/Judgments.htm>. --------- (2009). Abdolkhani ve Karimnia Trkiyeye Kar, No. 30471/08, 22 Eyll, <http://www. echr.coe.int/Eng/Judgments.htm>. Avrupa Konseyi Tampere Toplants Sonular (1999). [Tampere European Council 15 and 16 October 1999 Presidency Conclusions] <http://www.europarl.europa.eu/summits/ tam_en.htm>. AYATA, Gkeiek (2009). Kadnlarn Adalete Eriimi: Mevzuat, Engeller, Uygulamalar ve Sivil Toplumun Rol, Yaymlanmam yksek lisans tezi, stanbul Bilgi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Hukuk Yksek Lisans Program. BRANDRECHT, Maurits, Jos MULDER ve Ivo GIESEN (2006). How to Measure the Price and Quality of Access to Justice?, <http:// papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_ id=949209>. Bianet (2006). Erdoann Kadna iddeti nleyin Genelgesi, 4 Temmuz, <http://www. bianet.org/bianet/kultur/81654-erdoganinkadina-siddeti-onleyin-genelgesi>.

--------- (2010). Festus Okey leli Yl Oldu, Mahkeme Hl Kimlik Bekliyor, 20 Austos, <http://bianet.org/bianet/insanhaklari/124259-festus-okey-oleli-uc-yiloldu-mahkeme-hala-kimlik-bekliyor>. --------(2010). Festus Okeyi ldrene Deil Savunana Ceza, 5 Kasm, <http://bianet.org/ bianet/insan-haklari/125895-festus-okeyioldurene-degil-savunana-ceza>. Bighaber (2010). Krte Savunmaya zin kt Adliye alan Tercman Oldu, 2 Aralk, <http://www.bighaber.com/kurtce-savunmaya-izin-cikti-adliye-calisani-tercumanoldu/>. BLDRC, Faruk (2010). Ecinsellik Hastalk, Tedavi Edilmeli, Hrriyet, 7 Mart, <http:// arama.hurriyet.com.tr/arsivnews. aspx?id=14031207>. Birgn (2006). Avukata Zorunlu Randevu, 2 Austos, <http://www.birgun.net/actuel_2006_index.php?news_code=1154534770& year=2006&month=08&day=02>. BJRNBERG, Kjell ve Ross CRANSTON (2005). Trkiye Cumhuriyetinde Yarg Sisteminin leyii, stiari Ziyaret Raporu 13 Haziran-22 Haziran 2005. Avrupa Birlii Komisyonu, Brksel, <http://www.abgm. adalet.gov.tr/pdf/ist3tr.pdf>. BM nsan Haklar Szlemeleri [The United Nations Human Rights Treaties], <http://www. bayefsky.com/themes/legal_criminal_interpreter_jurisprudence.php>. BM Irk Ayrmclnn Ortadan Kaldrlmas Komitesi (2009a). [United Nations Committee on the Elimination of Racial Discrimination (CERD)] Concluding Observations of the Committee on the Elimination of Racial Discrimination Turkey, CERD/C/TUR/CO/3, 24 Mart 2009,< http://tb.ohchr.org/default. aspx?country=tr>. --------- (2009b). Comments by the Government of Turkey on the Concluding Observations of the Committee on the Elimination of Racial Discrimination, CERD/C/TUR/CO/3/Add.1, 30 March 2009, <http://tb.ohchr.org/default.aspx?country=tr>. BM Kalknma Program (2004). [United Nations Development Programme (UNDP)] Access to Justice: Practice Note, <http://www. undp.org/governance/docs/Justice_PN_ English.pdf>. --------- (2008a). Making the Law Work for Everyone, Report of the Commission on
105

Legal Empowerment of the Poor Volume I, <http://www.undp.org/publications/ Making_the_Law_Work_for_Everyone%20 (final%20rpt).pdf>. --------- (2008b). Making the Law Work for Everyone, Report of the Commission on Legal Empowerment of the Poor Volume II Working Group Reports, <http://www.unrol.org/ doc.aspx?n=making_the_law_work_II.pdf>. --------- Progress Report Working Group 1: Access to Justice and Rule of Law. Commission on Legal Empowerment of the Poor, <http:// www.undp.org/legalempowerment/pdf/ WG1_Progress_Report.pdf>. --------- BM Kalknma Program Proje Dokman, <http://www.sgb.adalet.gov.tr/projeler/ projemetni.pdf>. BM Mltecilerin Hukuki Durumuna Dair Szleme. <http://www.tbmm.gov.tr/komisyon/ insanhaklari/pdf01/179-199.pdf>. BM Uyuturucu ve Su Ofisi (2006). [United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC)] Access to Justice: Legal Defence and Legal Aid; Criminal Justice Assessment Toolkit, New York. Bugn (2010). Mahkeme TRT Ei rnek Gsterdi, 5 Kasm, <http://www.bugun. com.tr/haber-detay/126572-mahkeme-trtses-i-ornek-gosterdi-haberi.aspx>. Canadian Heritage, Roadmap for Canadas Linguistic Duality 2008-2013,<http://www.pch. gc.ca/pgm/slo-ols/strat-eng.cfm>. CAPE, Ed, Zaza NAMORADZE, Roger SMITH ve Taru SPRONKEN (2010). Effective Criminal Defence in Europe: Executive Summary and Recommendations, <http://www.soros. org/initiatives/justice/focus/criminal_justice/articles_publications/>. CAPPALETTI, Mauro (der.) (1981). Access to Justice and the Welfare State, European University Institute, Florence. --------- (1993). Alternative Dispute Resolution Processes within the Framework of WorldWide Access to Justice Movement, The Modern Law Review, cilt 56, say 3, Dispute Resolution. Civil Justice and Its Alternatives. CARTWRGHT, Bliss, Marc GALANTER ve Robert KIDDER (1974). Introduction: Litigation and Dispute Processing, Law & Society Review, 9(1). Ceza Muhakemeleri Kanunu Kapsamnda Mdafi/Vekil Grevlendirilmelerinde Yaanan Sorunlara likin Yazmalar, 28 Nisan 2007,

<http://www.istanbulbarosu.org.tr/Yayinlar/BaroKitaplari/cmkkmvgysiy.pdf>. Criminal Justice Programme of the DirectorateGeneral Justice, Freedom, Security of the European Commission (project number JLS/2007/JPEN/249). OKAR, Muhtar ve Habibe Ylmaz KAYAR (2011). Seks ileri ve Yasalar: Trkiyede Yasalarn Seks ilerine Etkileri ve neriler, Seks ilerinin ve Transgender Bireylerin nsan Haklarnn Desteklenmesi Projesi, Seks ilii Mevzuat alma Grubu Raporu, nsan Kaynan Gelitirme Vakf, stanbul. DANIELS, Stephen ve Joanne MARTIN (2009). Legal services for the poor: Access, selfinterest, and pro-bono, ed. Rebecca L. Sandefur, Access to Justice. Sociology of Crime, Law and Deviance, cilt 12. Department of Justice Canada, Initiative in Support of Access to Justice in both Official Languages, <http://www.justice.gc.ca/ eng/pi/pb-dgp/prog/olsf-fajlo.html>. Directive 2010/64/EU of the European Parliament and of the Council, Official Journal of the European Union, <http://eur-lex.europa. eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2010 :280:0001:0007:EN:PDF>. DOANOLU, Senem (2010). Adaletin LGBT Hali, LGBTT Haklar Platformu, stanbul. Doubayazt (2009). Bir Dil Militan: Mehdi Tanrkulu, <http://www.dogubayazit.biz/ index.php?topic=7813.0>. Dokuzuncu Kalknma Plan (2007-2013). Adalet Hizmetleri zel htisas Komisyonu Raporu, <http://plan9.dpt.gov.tr/oik20_1_adalet/ adalet-9p-oik.pdf>. DURSUN, Emre (2011). Tanklardan Kapsaml Bir Sanklk ars, Bianet, 20 Ocak, <http:// bianet.org/bianet/insan-haklari/127303taniklardan-kapsamli-bir-saniklik-cagrisi>. DURUKAN, Aye (2006). zgke: Gneydou in Tercman Unutulmu, Bianet, 6 Temmuz, <http://bianet.org/bianet/ kadin/81862-ozgokce-guneydogu-icintercuman-unutulmus>. 50 Years of Activity: The European Court of Human Rights Some Facts and Figures, <http://www.echr.coe.int/NR/rdonlyres/ ACD46A0F-615A-48B9-89D6-8480AFCC29FD/0/FactsAndFiguresENAvril2010. pdf>. ELVER, dil (der./ed.) (2005). Trkiyede Adli Yardm: Karlatrmal nceleme ve Politikalar/ Legal Aid in Turkey: Policy Issues and

106

a Comparative Perspective, stanbul Bilgi Universitesi Yaynlar, stanbul. --------- (2006a). Trkiyede Adalete Eriim, Adalete Eriim Uluslararas Sempozyum Notlar, stanbul Barosu Yaynlar. --------- (2006b). Avukatla likin Mevcut Dzenlemeler ve Yaratt Adalete Eriim Sorunlar, Prof. zer Seliiye Armaan iinde, Sekin Yaynclk, Ankara. ELVER, dil, Galma JAHIC ve Seda KALEM (2007). Mahkemede Tek Bana: stanbul Mahkemelerinde Mdafiliin Eriilebilirlii ve Etkisi/Alone in the Courtroom: Accessibility and Impact of Criminal Legal Aid in Istanbul Courts (Trke / ngilizce), stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul. --------- (2009). stanbul Asliye Hukuk Mahkemelerinde Yarglama Sreci: Taraflar, Davalar ve leyi / Judicial Proceedings at Istanbul Civil Courts: Parties, Cases and Process (Trke / ngilizce), stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul. Emniyet Genel Mdrl, Dilikiler Dairesi Bakanl, <http://www.disiliskiler.pol.tr/ Birimler/AB/Sayfalar/EULITA.aspx>. European Commission Directorate General for Interpretation, <http://scic.ec.europa.eu/ europa/jcms/j_8/home>. European Court of Human Rights, Statistics for Turkey, 1 Ocak 2009, <http://www.echr.coe. int/NR/rdonlyres/38AF6006-60BE-49A58C61-F56E1C947882/0/Turkey.pdf>. FRIEDMAN, Lawrence M. (1985). Total Justice, Russell Sage Foundation, New York. FRIEDRICHS, David O. (2006). Law in Our Lives: An Introduction, Roxbury Publishing Company, California. Gen Baro (2010). Avukatsz Adliye Projesine, Konya, Mardin Barolar Dava Amt. stanbul, Ankara Suskun, <http://www. gencbaro.org/avukatlari-adliyeden-atanprojeye-konya-mardin-barolari-dava-acti/>. GENKAL, Elif (2011). Okey Davasnda Mdahillik Talebi Su, Bianet, 27 Ocak, < http:// bianet.org/bianet/insan-haklari/127472okey-davasinda-mudahillik-talebi-suc> GENN, Hazel (1999). Paths to Justice: What People Do and Think About Going to Law, Hart Publishing, Oregon. GONZALES, R. D, V. F. VASQUEZ ve H. MIKKELSON (1991). Fundamentals of Court Interpretation: Theory, Policy and Practice, Carolina Academic Press, Durham, NC, Language Barriers to Justice in California, 2005, A

Report of the California Commission on Access to Justice iinde, <http://www.svcls.org/media/1880/language%20barriers%20to%20 justice%20in%20california.pdf>. Gmen Dayanma A (2011). Festus Okey Davasnda Dejavu, 27 Ocak, <http://gocmendayanisma.org/blog/2011/01/27/festusokey-davasinda-dejavu/>. GL, dil Il ve Ula KARAN (2011). Ayrmclk Yasa: Kavram, Hukuk, zleme ve Belgeleme, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, yaymlanacak. GNER, Umut (2009). Ar Tahrik Teviki, <http://www.kaosgl.com/content/agirtahrik-tesviki>. Haber61.Net (2010). Krte Savunma Kabul Edildi!, 25 Kasm, <http://www.haber61.net/ news_detail.php?id=70529>. HAMMERBERG, Thomas (2009). Mlteci ve Snmaclarn nsan Haklarna Dair Rapor, Avrupa Konseyi nsan Haklar Komisyonu yesi, 28 Haziran-3 Temmuz 2009daki Trkiye ziyaretinin ardndan kaleme alnan rapor. Strasbourg, 1 Ekim 2009, <https:// wcd.coe.int/wcd/ViewDoc.jsp?id=1511237&S ite=CommDH&BackColorInternet=FEC65B &BackColorIntranet=FEC65B&BackColorLo gged=FFC679>. HANG NG, Kwai (2009). Beyond Court Interpreters: Exploring the idea of designated Spanish-speaking courtrooms to address language barriers to justice in the United States, Rebecca L. Sandefur (der.), Access to Justice. Sociology of Crime, Law and Deviance iinde, cilt 12. Helsinki Yurttalar Dernei (2007). stenmeyen Misafirler: Trkiyede Yabanc Misafirhanelerinde Tutulan Mlteciler, < http://www.hyd.org.tr/staticfiles/files/ multeci_gozetim_raporu_tr.pdf>. HERTOG, Erik ve Yolanda Vanden BOSCH,Access to Justice across Language and Culture in the EU, ed. Erik Hertog, Aequitas Access to Justice across Language and Culture in the EU iinde, <http:// www.eulita.eu/sites/default/files/Aequitas_Acces%20to%20Justice%20across%20 Language%20and%20Culture%20in%20 the%20EU.pdf>. HOLMES, Oliver Wendell, Jr. (1881). The Common Law, Little Brown, Boston. How to Assess Quality in the Courts: Quality benchmarks for Adjudication are a means for the improvement of the activity of the courts, The Quality Project of the Courts

107

in the Jurisdiction of the Court of Appeal of Rovaniemi, Finlandiya, <http://www.courtexcellence.com/pdf/qualitybenchmarksfinland.pdf>. Hukuki.net (7 Mart 2007). <http://www.hukuki.net/showthread.php?19713-TBB-deneylem-karar%FD>. Hukuki Yardm, Trkiyede Mahkeme Ynetimi Sistemine Destek Projesi, <http://www. hukukiyardim.gov.tr/sayfalar/proje.htm>. Human Rights Watch (2010). Trkiye: Trans haklar savunucularna kar yaplan sulamalar kaldrlmal, 18 Ekim, <http://www. hrw.org/en/news/2010/10/17/t-rkiye-transhaklar-savunucular-na-kar-yap-lan-sulamalar-kald-r-lmal>. nsan Haklar Ortak Platformu (HOP), Yarg Gzlem Raporu Diyarbakr KCK Davas, <http://www.ihop.org.tr/dosya/diger/20110415_KCK_TR.pdf>. stanbul Barosu CMK Uygulama Servisi Faaliyet Raporu 2006, (01.06.2005-31.12.2005), stanbul, <http://www.istanbulbarosu.org. tr/cmuk/CMKFAALIYET06_20052006.doc>. stanbul Barosu Ynetim Kurulu alma Raporu (2008-2010) JAHIC, Galma ve Seda KALEM (2009). Vatandan Gznden Mahkemeler: Katlm, Tutumlar ve Gven, S. Kalem, S. (der.), Adalet Gzet: Yarg Sistemi zerine Bir nceleme iinde, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul. KAGAN, Robert (1995). What Socio-Legal Scholars Should Do When There is Too Much Law to Study, Journal of Law and Society, Special Issue Socio-Legal Studies 22(1). KALEM, Seda, Galma JAHIC ve dil ELVER (2008a). Adalet Barometresi: Vatandalarn Mahkemeler Hakkndaki Grleri ve Deerlendirmeleri, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul. --------- (2008b). Adliye Gzlemleri, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul. KALEM, Seda (2010). Contested meanings-Imagined Practices: Law at the Intersection of Mediation and Legal Profession; A Socio-Legal Study of the Juridical Field in Turkey, Yaymlanmam doktora tezi, The New School. KARACA, Ekin (2009). Lezbiyen, Gay, Biseksel, Travesti ve Transsekseller Onur Haftalarnda Son Bir Ylda lenen 13 Ecinsel Cinayetini Sorguluyorlar: Biz De Varz!, Yeni Aktel, <http://www.yeniaktuel.com.tr/ top110,194@2100.html>.

Kaos GL (2010a). Ankarada Polisin Sulad Trans Bireyler Beraat Etti, 21 Ekim, <http:// www.kaosgl.com/icerik/ankarada_polisin_ sucladigi_trans_bireyler_beraat_etti>. --------- (2010b). Kadn Snaklar Kurultay Sonu Bildirgesi Yaynland, 31 Aralk, <http:// www.kaosgl.com/icerik/kadin_siginaklari_ kurultayi_sonuc_bildirgesi_yayinlandi>. --------- (2011). Pembe Hayat 2010u Deerlendirdi, 3 Ocak, <http://www.kaosgl.org/icerik/ pembe_hayat_2010u_degerlendirdi>. Kenthaber (2006). stanbul Yoksullar da Avukatsz, 1 Austos, <http://www.kenthaber.com/Haber/polis-adliye/Normal/ istanbul-yoksullari-da-avukatsiz/cc780f087411-47ea-9947-afb242ebf7ce>. KILIKAYA, Buse (2010). 3 Mart Dnya Seks ileri Gn, Lubunya, Say 5. KOACIOLU, Dicle (2007). Bourdieu and Reform in the Juridical Field, Pierre Bourdieu: Sosyal Bilimlerde Almlar Konferans, stanbul. Konya Blge dare Mahkemesi, <http:// www.konyabim.adalet.gov.tr/default. asp?id=projeler>. KORKUT, Tolga (2009). Festus Okeyin Tek Avukat Savc, O da Bir ey Talep Etmiyor, Bianet, 30 Eyll, <http://bianet.org/bianet/ insan-haklari/117353-festus-okeyin-tekavukati-savci-o-da-bir-sey-talep-etmiyor>. KOYUNCUOLU, Tennur (2009). Baroda Gnll Avukatlar, Radikal, 25 Ocak, <http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx? aType=EklerDetay&ArticleID=918351&Cate goryID=42>. KURBAN, Dilek (2007). Strasbourg Court Jurisprudence and Human Rights in Turkey: An Overview of Litigation, Implementation and Domestic Reform, Report prepared for the JURISTRAS Project funded by the European Commission, DG research, Priority 7, Citizens and Governance in a Knowledge Based Society. KURBAN, Dilek ve Kezban HATEM (2009). Bir Yabanclatrma Hikayesi: Trkiyede Gayrimslim Cemaatlerin Vakf ve Tanmaz Mlkiyet Sorunu, TESEV Yaynlar, <http:// www.tesev.org.tr/UD_OBJS/PDF/DEMP/ AH/TESEV-vakiflar-rapor.pdf>. KURBAN, Dilek, Ozan ERZDEN ve Haldun GLALP (2008). Supranational rights litigation, implementation and the domestic impact of Strasbourg Court jurisprudence: A case study of Turkey, Report prepared for the

108

JURISTRAS Project funded by the European Commission, DG research, Priority 7, Citizens and Governance in a Knowledge Based Society. KNTAY, Esin ve Muhtar OKAR (2007). Ticari Seks Medya Dosyas, Cinsel Eitim Tedavi ve Aratrma Dernei (CETAD), <http://www. ikgv.org/sws_dosyalar/CETAD_resimli.pdf>. Language Barriers to Justice in California (2005). A Report of the California Commission on Access to Justice. <http://www.svcls.org/ media/1880/language%20barriers%20 to%20justice%20in%20california.pdf>. Laying the Path: Creating National Standards for Language Access to State Courts, American Bar Association Standing Committee on Legal Aid and Indigent Defendants, <http:// www.abanet.org/legalservices/sclaid/atjresourcecenter/downloads/2010_LanguageAccess.pdf>. LEYLAK, Ali (2010). Krte Savunma Talebine Kabul, Hrriyet, 2 Aralk, <http://www.hurriyet.com.tr/gundem/16432550.asp>. MACDONALD, Roderick A. (2003). Access to Justice in 2003- Scope, Scale, Ambitions, Foundation Paper, Law Society of Upper Canada, < http://www.lsuc.on.ca/media/ convjune03_access.pdf>. Marksist.Org (2010). KCK Davasnda 3. Gn: Ana dilde Savunma Hakk ineniyor, 20 Ekim, <http://www.marksist.org/haberler/2188kck-davasinda-3-gun-ana-dilde-savunmahakki-cigneniyor>. Measuring the Costs and Quality of Paths to Justice: Contours of a Methodology,Tisco Working Paper Series on Civil Law and Conflict Resolution Systems. No. 004/2008. Month 06, 2008, Version: 1.0. Methodological Challenges in Measuring Cost and Quality of Access to Justice, Tisco Working Paper Series On Civil Law And Conflict Resolution Systems. No. 004/2008. Month 06, 2008, Version: 1.0. MERRY, Sally Engle (1979). Going to Court: Strategies of Dispute Management in an American Urban Neighborhood, Law & Society Review, 13(4). MERRY, Sally Engle ve Susan S. SILBEY (1983). What do Plaintiffs Want? Reexamining the Concept of Dispute, Law and Society Association Yllk Toplants, Denver, Colorado, Haziran 1983. MILAVONAVIC, Dragon (2003). An Introduction to the Sociology of Law, Criminal Justice Press, Monsey, NY.

Mor at Kadn Sna Vakf (2008). Soru ve Yantlarla Erkek iddetine Kar Kadn Dayanmas, Mor at Yaynlar, <http:// www.morcati.org.tr/uploads/files/ErkekSiddetineKarsiKadinDayanismasi_kitap. pdf>. MUNGER, Frank (1998). Mapping law and society, A.Sarat vd. (der.), Crossing Boundaries: Traditions and Transformations in Law and Society Research iinde, Northwestern University Press and American Bar Association, Evanston. MURAYAMA, Masayuki (2009). Expanding Access to Lawyers: The Role of Legal Advice Centers, ed. R. Sandefur, Access to Justice. Sociology of Crime, Law and Deviance iinde, cilt 12. Mlteci Haklar Koordinasyonu (2010a). Abdolkhani ve Karimnia/Trkiye, 9 Aralk, <http://multecihaklari.org/ index.php?option=com_content&v iew=article&id=149:abdolkhani-vekarimnia-tuerkiye&catid=25:ahmkararlar&Itemid=83>. --------- (2010b). M. B. ve Dierleri/Trkiye, 9 Aralk, <http://multecihaklari.org/index.php?option=com_ content&view=article&id=153:mbve-dierleri--tuerkiye&catid=25:ahmkararlar&Itemid=83>. Mlteci.Net (2008). Van Kadn Dernei (VAKAD) ile Rportaj, 13 Kasm, <http://www.multeci.net/index.php?option=com_content&vi ew=article&id=104:vakad&catid=41:roporta j&Itemid=63>. National Center for State Courts (NCSC) (1999). How the Public Views the State Courts, National Conference On Public Trust and Confidence in the Justice System isimli konferansta sunulan ulusal anket, Washington, DC, 14 Mays 1999. Official Journal of the European Union, <http:// eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ. do?uri=OJ:L:2010:280:0001:0007:EN:PDF> ORAN, Baskn, BARI ANDLAMASI (Traile de Paix) Lozan, 24 Temmuz 1923 (Metin), <http://www.baskinoran.com/belge/LozanBarisAntlasmasi.pdf>. Oregon State Courts User Survey, Oregon Supreme Court/Oregon State Bar Task Force On Access To State Courts For Persons With Disabilities. OSTARCHILD, Edda. Linguistic standards for legal interpreters and translators at Diploma or First Degree level and at MA level, ed. Erik Hertog, Aequitas Access to Justice ac-

109

ross Language and Culture in the EU iinde, <http://www.eulita.eu/sites/default/files/ Aequitas_Acces%20to%20Justice%20across%20Language%20and%20Culture%20 in%20the%20EU.pdf>. OWEN, Charles L., Ronald W. STAUDT ve Edward B. PEDWELL (2002). Access to Justice: Meeting the Needs of Self-Represented Litigants, Pearson Custom Publishing, Boston. ZBEK, Mustafa (2006). Sosyal Devletin Gerei: Adalete Eriim, Legal Medeni Usul, cra ve flas Hukuku Dergisi (MHDER) 2006/2, <http://www.turkhukuksitesi.com/ makale_804.htm>. --------- (2009). Alternatif Uyumazlk zm, Yetkin Yaynlar, Ankara. ZCAN, Emine (2006). Paras Olmayan Sorguya Avukatsz Girecek!, Bianet, 13 Temmuz, <http://bianet.org/bianet/insanhaklari/82173-parasi-olmayan-sorguyaavukatsiz-girecek>. --------- (2008). stanbul Barosu Kadn ve ocuklara Hukuki Destei Uzmanlarn Elinden Alyor, Bianet, 24 Aralk, <http://bianet. org/bianet/insan-haklari/111560-istanbulbarosu-kadin-ve-cocuklara-hukuki-destegiuzmanlarin-elinden-aliyor>. ZSOY, Elif Ceylan (2009). Ecinsel liki Teklif Etmek Haksz Bir Fiil Midir, Bianet, 17 Mart, <http://bianet.org/bianet/toplumsalcinsiyet/113198-escinsel-iliski-teklif-etmekhaksiz-bir-fiil-midir>. ZTRK, Erhan (2011). Mahkemeden Emsal Olacak Krte Karar, Sabah, 21 Ocak, <http://www.sabah.com.tr/ Gundem/2011/01/21/mahkemeden_emsal_olacak_kurtce_karari>. PARDEL, Hmeyra (2011). Krte Savunma Talebine ok Komiksiniz Tepkisi, Hrriyet, 21 Ocak, <http://www.hurriyet.com.tr/ gundem/16818276.asp>. PembeHayat (2010). Transfobik Nefrete Kar Bize Bir Yasa Lazm!, Nefret Sular Maduru Trans Bireyleri Anma Bulumas Kitab. Priorities for the Justice System: Responding to the Most Urgent Legal Problems of Individuals. Tisco Working Paper Series on Civil Law and Conflict Resolution Systems. No. 001/2008. 5 ubat 2008, Version: 1.0. Quality in the Legal Services Industry: A Scoping Study, Austos 2005, Department for Constitutional Affairs, Birleik Krallk. Reaching the poor with students, dil Elveri rportaj, <http://www.haberler.gen.
110

al/2010-01-16/istanbul-bilgi-universitesiogrtim-gorevlisi-elveris-adli-yardim-hizmeti-bezginlik-araci-olmamali/>. RHODE, Deborah L. (2004). Access to Justice, Oxford University Press, NY. Rize Barosu, <http://www.rizebarosu.org/baroduyuru.aspx?id=94>. RUBINSON, Robert (2004-2005). A Theory of Access to Justice, The Journal of the Legal Profession, The University of Alabama School of Law, cilt 29. Sabah (2011). Krte Savunma Krizi Alamad, 13 Ocak, <http://www.sabah.com.tr/Gundem/2011/01/13/kcktm_ana_davasina_devam_ediliyor>. SANDEFUR, Rebecca L. (2009). Access to Justice: Classical Approaches and New Directions, ed. R. Sandefur, Access to Justice. Sociology of Crime, Law and Deviance iinde, cilt 12. SERON, Carroll ve Frank MUNGER (1996). Law and inequality: Race, gender...and, of course, class, Annual Review of Sociology, cilt 22, s. 187. SHAH, Susan, Insha RAHMAN ve Anita KHASHU (2007). Overcoming Language Barriers: Solutions for Law Enforcement, Vera Institute of Justice, <http://www.vera.org/ download?file=411/Overcoming%2BLangua ge%2BBarriers%2BFINAL.pdf>. SINGER, Lawrence ve Suzanne COOPER (2008). Inform, Persuade and Remind: An Evaluation of a Project to Improve Public Confidence in the Criminal Justice System, Ministry of Justice Research Series 15/08., UK. SITHOLE, Ellen (1997). Towards A Theory and Practice of Access to Civil Justice for the Poor in Zimbabwe: Law and Dispute Resolution in a Pluralistic Society, Yaymlanmam Doktora Tezi, Toronto niversitesi, <http://www. collectionscanada.gc.ca/obj/s4/f2/dsk2/ ftp02/NQ28318.pdf>. TARHANLI, Turgut (2003). nsansz Ynetim: Trkiyede nsan ve Haklar, Dost Yaynlar, Ankara. T.C. 58. Hkmet Acil Eylem Plan (AEP) (2003). <http://ekutup.dpt.gov.tr/plan/aep.pdf>. T.C. 60. Hkmet Program Eylem Plan (2008). <http://ekutup.dpt.gov.tr/plan/ep2008. pdf>. TEZCAN, Durmu. Tercmandan Yararlanma Hakk, Ankara niversitesi SBF Dergisi, Cilt 52, Say, 1. <http://dergiler.ankara.edu.tr/ dergiler/42/480/5598.pdf>.

The Reflection Forum on Multilingualism and Interpreter Training, Final Report, 2009, s. 9. <http://www.eulita.eu/sites/default/ files/Reflection%20Forum%20Final%20 Report.pdf.>. TimesDou (2011). Krte fade iin Emsal Karar, 19 Ocak, <http://www.timesdogu.com/ haber-detay.php?id=3531>. Trk Hukuk Sitesi (5 Haziran 2003). zmir Barosu Kadn Haklar Danma Ve Uygulama Merkezi Kapatld !!!, <http://www.turkhukuksitesi.com/showthread.php?t=2545>. Trkiye Cumhuriyeti Anayasas, <http://www. tbmm.gov.tr/anayasa.htm>. Translating Justice, Vera Institute of Justice, <http://www.vera.org/project/translatingjustice>. TK (2009a). Yoksulluk almas-Dnemi: 2009, <http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?tb_ id=23&ust_id=7>. --------- (2009b). Okuma yazma durumu, cinsiyet ve ya grubuna gre nfus, <http://tuikapp.tuik.gov.tr/adnksdagitapp/adnks. zul?kod=2>. --------- (2010). Hanehalk Biliim Teknolojileri Kullanm Aratrmas, 2010, <http:// www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri. do?id=6308>. Trk Tarih Kurumu, Lozan Antlamas, <http:// www.ttk.org.tr/templates/resimler/File/ Antlasmalar/lozan/lozan30-39.pdf>. Trkiye Katlm Ortakl Belgesi (2008) <http://www.abgs.gov.tr/files/AB_Iliskileri/AdaylikSureci/Kob/Turkiye_Kat_Ort_Belg_2007. pdf>. Trkiye lerleme Raporu (2005). Avrupa Komisyonu Brksel, 9 Kasm 2005 SEC (2005) 1426 Gayri Resmi Tercme, <http://www.abgs. gov.tr/files/AB_Iliskileri/AdaylikSureci/IlerlemeRaporlari/Turkiye_Ilerleme_Rap_2005. pdf>. --------- (2007). Avrupa Komisyonu Brksel, 6 Kasm 2007 SEC (2007) 1436 Gayri Resmi Tercme, <http://www.abgs.gov.tr/files/AB_Iliskileri/AdaylikSureci/IlerlemeRaporlari/turkiye_ilerleme_rap_2007.pdf>. --------- (2008). Avrupa Komisyonu Brksel, Brksel, 5 Kasm 2008 SEC (2008) 2699 Gayri Resmi Tercme, <http://www.abgs.gov.tr/files/ AB_Iliskileri/AdaylikSureci/IlerlemeRaporlari/turkiye_ilerleme_rap_2008.pdf>. --------- (2009). Avrupa Komisyonu Brksel, 14.10.2009 SEC(2009)1334, <http://www.

abgs.gov.tr/files/AB_Iliskileri/AdaylikSureci/IlerlemeRaporlari/turkiye_ilerleme_rap_2009.pdf>. --------- (2010). Avrupa Komisyonu Brksel, 09 Kasm 2010 SEC(2010) 1327, <http://www.abgs.gov.tr/files/AB_Iliskileri/ AdaylikSureci/IlerlemeRaporlari/turkiye_ilerleme_rap_2010.pdf>. Ulusal Yarg A Projesi (UYAP), < http://www. uyap.gov.tr/>. Uluslararas Af rgt (2009). [Amnesty International] ki Arada Bir Derede, Trkiyede Mltecilere Koruma Salanmyor, <http:// www.amnesty.org.tr/ai/system/files/multeciraporu.pdf>. --------- (2010). Mlteci, Snmac ve Dier Yabanclarn Mdafiye Eriimleri alma Grubu Raporu, <http://www.amnesty.org. tr/ai/system/files/EK2.pdf>. UZMANTV, Nasl Yeminli Tercman Olunur?, <http://www.uzmantv.com/nasil-yeminlitercuman-olunur>. PINAR, Hlya ve Aysun KO (2010). Hukuk Destek almalar Inda Cezaszlk Olgusu, zmir, THV Yaynlar, < http://www. tihv.org.tr/index.php?iskenceyi-onleme>. STNDA, Erhan (2010a). Mahkeme Cinayeti Deil Maktul Aratrmakta Israrl!, Bianet, 30 Haziran, <http://bianet.org/bianet/ insan-haklari/123056-mahkeme-cinayetidegil-maktulu-arastirmakta-israrli>. --------- (2010b). KCK Davasnda Krte Savunma Karar Yarna Kald, Bianet, 18 Ekim, <http://bianet.org/bianet/insanhaklari/125502-kck-davasinda-kurtcesavunma-karari-yarina-kaldi>; VAGO, Steven (2006). Law and Society, Prentice Hall, New Jersey. VAN DELDEN, Bart (2008). Yarg Sisteminin Etkililii, 17-21 Kasm tarihlerinde Trkiyeye gerekletirilen stiari Ziyaret Raporu, <http://www.abgm.adalet.gov.tr/ pdf/ist3tr.pdf>. Van Kadn Dernei Kadn Danma Merkezi 2009 Yl Verileri, <http://www.vakad.org.tr/index.php?action=icerik&sayfa_no=29>. Written replies by the Government of Turkey to the list of issues to be taken up by the Committee on the Elimination of Racial Discrimination in its consideration of the third periodic report of Turkey, (CERD/C/TUR/3), <http://www2.ohchr.org/english/bodies/ cerd/docs/AdvanceVersions/WrittenReplieTurkey74.pdf>.

111

Yargtay Ceza Genel Kurulu 1996/6-2 E. 1996/33 K. < http://www.hukukturk.com/>. YAAR, mmihan (2006). Adli Yardm Uygulamas, Adalete Eriim Uluslararas Sempozyum Notlar, stanbul Barosu Yaynlar. Yeni Ufuklar (2010). Yasal Glendirme ve Herkes iin Adalete Eriim, UNDP Trkiye Aylk Haber Blteni, Say 55, <http://www.undp. org.tr/Gozlem3.aspx?WebSayfaNo=2585>. Yeni Yaklamlar (2010). Zorunlu Mdafilik, Sorunlar ve zm nerileri, ubat 2010, <http://www.yeniyaklasimlar.org/m. aspx?id=471>. ZEMANS, F. K. (1991). In the Eye of the Beholder: The Relationship between the Public and the Courts, The Justice System Journal, Cilt 15, Say 2.

04.12.2004 tarihli ve 5271 sayl Ceza Muhakemesi Kanunu, <http://www.tbmm.gov.tr/ kanunlar/k5271.html>. 06.12.2006 tarihli ve 5560 sayl eitli Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna likin Kanun, <http://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k5560. html>. 02.03.2007 tarihli Ceza Muhakemesi Kanunu Gereince Mdafi Ve Vekillerin Grevlendirilmeleri le Yaplacak demelerin Usul Ve Esaslarna likin Ynetmelik, Adalet Bakanl, <http://www.cigm.adalet.gov.tr/ yonetmelikler/yonetmelikmetinleri/mudafi_ilk.pdf>. 23.07.2010 tarihli ve 6009 sayl Gelir Vergisi Kanunu ile Baz Kanun ve Kanun Hkmnde Kararnamelerde Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun, <http://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k6009.html>. 12.01.2011 tarihli ve 6100 sayl Hukuk Muhakemeleri Kanunu, <http://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k6100.html>. 31.03.2011 tarihli ve 6217 sayl Yarg Hizmetlerinin Hzlandrlmas Amacyla Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun, <http:// www.resmigazete.gov.tr/default.aspx#>. 2006/17 Sayl ocuk ve Kadnlara Ynelik iddet Hareketleriyle Tre ve Namus Cinayetlerinin nlenmesi in Alnacak Tedbirler ile ilgili Babakanlk genelgesi, 04.07.2006 tarihli ve 26218 sayl Resmi Gazete. 19.03.2010 tarihli ve 632 Sayl T.C. ileri Bakanl Genelgesi, <http://www.multeci.org.tr/ index.php/mevzuat/161-tc-cileri-bakanlnnmuelteci-ve-snmaclar-konu-201019-say-ve19032010-tarihli-genelgesi->.

KANUNLAR VE GENELGELER
18.06.1927 tarihli ve 1086 sayl Hukuk Usul Muhakemeleri Kanunu, <http://www.mevzuat. adalet.gov.tr/html/435.html>; 02.07.1964 tarihli ve 492 sayl Harlar Kanunu, <http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/ html/375.html>. 19.03.1969 tarihli ve 1136 sayl Avukatlk Kanunu, <http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/ html/440.html>. 18.01.1972 tarihli ve 1512 sayl Noterlik Kanunu, <http://www.noterlerbirligi.org.tr/GenelBilgiler/noterlikkanunu_tr.htm>. 02.05.2001 tarihli ve 4667 sayl Avukatlk Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun, <http://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k4667.html>. 30.03.2004 tarihli Trkiye Barolar Birlii Adli Yardm Ynetmelii, <http://www.mevzuat. adalet.gov.tr/html/27279.html>.

112

Yazar Hakknda
SEDA KALEM BERK
Lisans derecesini 2000 ylnda Boazii niversitesi Sosyoloji Blmnden ald. 2001 ylnda NY, New School niversitesi Sosyoloji blmnde balad yksek lisans programndan 2003 ylnda mezun oldu. 2010 ylnda savunduu Contested Meanings Imagined Practices: Law at the Intersection of Mediation and Legal Profession; A Socio-legal Study of the Juridical Field in Turkey balkl doktora tezi New School niversitesi Sosyoloji Blm tarafndan The Albert Salomon Memorial Award in Sociology dlne layk grld. 2004 ylndan itibaren uzman aratrmac olarak almakta olduu stanbul Bilgi niversitesi nsan Haklar Hukuku Uygulama ve Aratrma Merkezinde adalete eriim zerine eitli projelerde proje yrtcl ve aratrmac olarak grev almaktadr. Hukuk ve toplum almalar ile hukuk sosyolojisi alanlar zerine almakta; zellikle mahkemeler, adalet alglar, adalete eriim, hukuksal bilin, hukuk meslei ve alternatif uyumazlk zm yntemleri konularyla ilgilenmektedir. Ayn zamanda stanbul Bilgi niversitesi Hukuk Fakltesinde retim yesi olan Seda Kalem Berk, Mahkemede Tek Bana: stanbul Mahkemelerinde Mdafiliin Eriilebilirlii ve Etkisi/Alone in the Courtroom: Accessibility and Impact of Criminal Legal Aid in Istanbul Courts ve stanbul Asliye Hukuk Mahkemelerinde Yarglama Sreci:Taraflar, Davalar ve leyi/ Judical Proceedings at Istanbul Civil Courts adl kitaplarn yazarln paylam ve Adalet Gzet: Yarg Sistemi zerine Bir nceleme isimli kitabn derlemesini yapmtr.

113

Notlar

114

115

116