T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TRK DL VE EDEBYATI ANABLM DALI

AHISKA TRKLER
(Szl Kltr Balamnda)

Yksek Lisans Tezi

Fatima Devrisheva

Ankara-2006

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TRK DL VE EDEBYATI ANABLM DALI

AHISKA TRKLER
(Szl Kltr Balamnda)

Yksek Lisans Tezi

Fatima Devrisheva

Tez Danman Prof. Dr. Hasan zdemir

Ankara-2006

NDEKLER

nsz Ksaltmalar Giri Ahska Adnn Szck Anlam Ahska Neresidir Ahskann Tarihi Gemii a) Eski alarda b) Kpaklar ve Atabekler Hkmeti Dnemi c) Osmanl Dnemi . BLM: Rus gali Ruslarn Ahskay gali a) Ruslarn Ahskaya Yryleri b) Ahska ehrinin D c) Ana Vatandan Ayr Yllar d) Sovyet Dneminde Ahska BLM: Ahskal Trklerin Srgn Edilii 1. Srgn Belgeleri 2. Ahskallarn Srgn Edilmesi II BLM: Ahskal Trklerin Anlattklar 1. Srgn Yollarnda 2. Yeni Yurtta Yaam 3. Anayurt zlemi

iv vi 1 5 6

7 9 12

16 17 18 21 25

27 33

34 44 70

ii

4. Deerlendirme -Gzel Ahska/ 14 Noyabr 1944: Srgn/ Kazaklar Ahskallar nasl karlad/ Tutulmayan szler ve bask/ Stalinin lm ve Ahska Trklerinin gnlk yaam/ Ben Osmanl Trkym/ Kazaka? O da bizim dildr/ Eve gelince Trke syliyerim/ Beklentiler/ Dilekler, Temenniler. IV BLM: Ahskal Trklerin Szl Kltrnden rnekler 1. Nida Ridvanolundan Masallar 1.1 Altun Topi 1.2 Diner-Sylemez 1.3 Mayil Bek 1.4 Haci Kasmn Hekiyas 1.5 Kurnaz Oglan 2. Gller Kamalovadan Ataszleri 3. Madina Hanmn iirleri 4. Ceferinolu Seferden Dualar Sonu Kaynaka ve Kaynak Kiileri Ekler 1. Szlk 2. Belgeler ve evirisi 3. Ahskadan grntler 4. Fotoraflar 5. Haritalar

94

120 120 127 137 147 158 171 178 204 206 213

216 222 236 240 276

iii

zet Abstract

278 281

iv

NSZ Tarihin her dneminde zulme uram ve daha sonra da vatanlarndan uzak yaamaya mahkm edilmi Ahska Trkleri dnyann drt bir yanna dalmlardr. Hazrlanan alma ile bu dram yaayan Ahska Trklerinin nereden geldiklerini, nereye gittiklerini, kkenlerini, kltrlerini, gelenek ve greneklerini, sadece szl gelenekte yaatlan szl kltrn, srgn sebeplerini, srgn yerlerini, zdraplarn yazl hale getirme ve bizden sonraki nesillere aktarma amac gdlmtr. Bunlar herhangi bir inceleme yaplmadan sadece metin eklinde kaydedilmitir. Derleme, 2005 yln Nisan-Austos aylarnda, fotoraf makinesi ile ses kayt cihazn kullanlarak gerekletirilmitir. Bu tezin hazrlanmasnda katks bulunan, yardm eden, bilgilerini bizimle paylaan, Kazakistan; Almat vilayetine bal Candosov, emolgan ve May Kyleri ile Enbeki-Kazak vilayeti Canaar Kynde yaayan Ahskal dede ve ninelerime; zellikle Sefer ASLANOULLARIna, Ganime VEYSELKIZIna, Sdret OSMANOVAya, SULYEVa, Ziya Nida

ABTOLUna,

Heyrullah

RDVANOLUna, Bekir BAYRAMOVa ve ei Tolo HANIMa, srafil DURSUNOVa ve auyev Mehmed KOOLUna ve dierlerine teekkr ederim. Bu arada, alan aratrmas srasnda yardmlarn esirgemeyen, beni her zaman destekleyen biricik Anneme ve benimle birlikte ky ky dolaan kymetli Babama, Naniyeva Meriban LTFKIZIna ve Mamedov slam AVAROLUna

teekkrlerimi sunuyorum.

Konunun tespitinden balamak zere, almam srasnda karlatm problemlerin halledilmesinde engin bilgi ve tecrbesiyle kymetli yardmlarn grdm, Sn. Hocam Prof. Dr. Hasan ZDEMRe teekkrm bor bilirim. Fatima DEVRSHEVA Ankara, 2006

vi

KISALTMALAR

Age Ay A.T ABD ev Bkz K NKVD NTV R SSSR T

: ad geen eser : ayn yer : Ahska Trkesi : Amerika Birleik Devletleri : eviren : baknz : Kazaka : Halk ileri Komiserlii : Milli Televizyon : Rusa : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii : Trke

GR

Bir milletin bana gelebilecek en korkun, akl almaz, acmasz ve insanlk d bir trajedi, Ahska Trklerinin bana gelmitir. Gnmzde dnyann drt bir yanna datlan/dalan bu halk, altm bir senedir vatan hasretiyle yaamaktadr. Bugn byk bir ksm Kazakistan, zbekistan, Krgzistan gibi Orta Asya lkelerinde, Rusya Federasyonunun eitli blgelerinde ve son olarak da Amerikada bulunmaktadr. Ahska Trklerinin bana gelenleri bu olaylar yaam insanlardan renmek, sonraki nesillere aktarmak ve bu alanda yaplan aratrmalara katkda bulunmak iin byle bir almaya ihtiya duyulmutur. Orta Asyada Kazakistan Cumhuriyeti, Almat vilayetine bal Candosov, emolgan, May kyleri ile Embeki-Kazak vilayetine bal Canaar Kynde yaayan Ahska Trklerinden derlemeler yaplmtr. Bu yerlerde bulunan Ahskal dede ve ninelelerle konuularak, elimizdeki bilgilere sahip olduk. Bu bilgilerin elde edilmesi, balarna gelen feci hadisenin etkisinin hala devam etmesi nedeniyle ok zor artlar altnda gereklemitir. Yaptmz alan aratrmasnda esnek mlakat ve gzlem tekniklerini tercih ettik. Yani insan, samimi bir ortam yaratarak onlarla konumaya almamza ramen, konumak istemeyenler de olmutur. Almat vilayeti, Puty Abaya kynden brahimov Hamza Glaliolu bunun en arpc rneklerinden biridir. kinci Dnya Sava gazisi, 80 yandaki Hamza Dede iki gznden kr olmasna ramen beni ayaa kalkarak karlam ve ok scak davranmt. Fakat ne amala geldiimi

renince alayarak: Kzmcan sana ok ey anlatabilirdim, bamdan neler gemedi ki; srgn, sava, alk, lm hepsi vard, ama kusuruma bakma sylemeyeceyim. Artk hibir eyin anlam kalmad. O gnlerde yardmmza kimse gelmedi, el uzatmad, bize sahip kmad. O aclar aklma gelende hep aladm, gzlerimden oldum, imdi de kimseye lazm deiliz. Ne gerei var anlatmama? Brak bende kalsn demitir. Bu durumda syleyecek hibir eyimin olmamasndan dolay ellerinden perek Hamza Dedenin evinden ayrldm. Byle kaderine ksm daha bir ka kii karma kt. Fakat ou sevinerek, genlik gnlerini tekrar hatrlayarak, gzlerinin nnde canlandrarak anlatyorlard bana. Doduu topraklar,

ocukluklarn anlatrken gzlerindeki o sevin, srgn yllarn anlatmaya baladklar zaman da yzlerindeki znt ve ac unutulacak gibi deildir. Nfusunun byk bir ksmn srgn yollarnda kaybeden Ahska halk hasta, yorgun, bitkin ve aile fertlerinin bir ounu kaybetmi olarak zbekistan, Kazakistan ve Krgzistanda zoraki yerleime tabi tutulmular, gittikleri memleketlerde sk bir polis denetimi altnda deta karantinaya alnmlardr. Ahskallarn ou II. Dnya Savanda hayatn kaybetmitir. Kaybetmeyenler ierisinde, aile ocana

dnebilenler, olan bitenlerden habersiz korkun bir gerekle yz yze gelmilerdir. Vatanlarnda, kendilerini askere uurlayan analarn, babalarn, kardelerin

olmadn ve nereye gittiklerini de bilmiyorlard. Tarihin en ar olaylarn yaam olan bu insanlarn, Orta Asya lkelerinde ailelerini arama maceralar da ayr bir aratrma konusudur. Sovyet idaresi, onlarn alktan, hastalktan, souktan ve bakmszlktan lmeleri iin her trl artlar hazrlamt. Bu soykrm sonucu 17 bini ocuk olmak

zere 30 binden fazla insan lmtr 1. Buna ramen Ahska Trkleri, ok zor artlar
0F

altnda da olsa hayatlarn bugne kadar devam ettirdiler. Trk rf, adet ve ananelerini, dillerini kaybetmeden bu gnlere kadar getirmilerdir. Evlerinde tam bir Anadolu kltr yaanr. Mslmanla sk skya baldrlar. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii resmi kaytlarnda sadece Ahskallar Trk olarak adlandrlmlardr. Dolaysyla 1926 ylnda yaplan ilk nfus saymnda Ahskallar Trk nfusu olarak belirtilmitir. 1929 ylnda baslan Sovyet Ansiklopedisi kaytlarnda ise Ahska nfusunun %55nin Trklerden olutuu kaydedilmektedir. Ancak, Sovyetler Birliinin 1935-1936 yllarndan itibaren Ahska Trklerini, Trk yerine Azerbaycanl olarak adlandrmaya, hatta okullardaki eitimi Azer Trkesiyle yapmaya balamas; yine bir ksm Trklerin Grc tabiiyetini kabul edip Grc soyadlarn almalar gibi sebeplerden dolay, 1944 ylndaki srgne kadar Ahskada ne kadar Trk bulunduuyla ilgili salkl belgeler ve istatistiklere ulamak mmkn deildir. Ne var ki bu erevede gerek saylarnn 1926 saymnda dahi 137.921in zerinde olduu aktr. 2
1F

Hi phesiz Ahska Trkleri hakknda verilen istatistiksel bilgiler gerei gstermekten uzaktr. nk en azndan Ahskallarn millet ad birka defa deitirilmi ve bu da yeterince karkla sebep olmutur. rnein 1970 nfus saymnn sonularnda deil, fakat 1979 nfus saymnn istatistiksel ilk geici sonularnda Ahska Trklerinin 1970 ylnda 78.513 olan nfuslarnn 1979da 92.689a ykseldii gsterilmektedir. 3
2F

1 2 3

Rafatov, [smail] R[amizovi], Meshetiya i Meshi, (Meshler ve Meshet), s. 17. Avar B. Zakir, Tunalp S. Zafer, Ahska Trkleri. Srgnde 50. Yl, s. 9. Devlet, Nadir, ada Trk Dnyas, s. 226.

Gnmzde Ahska Trklerinin yaad lkelere gre dalmn gsteren son nfus tablosu da yledir: 1. Azerbaycan: 135000 kii Muhan Blgesi: (Kuba ve Aras nehirlerinin oluturduu gen arasnda) 65000. Kuba Blgesi: 15.000 kii. Bak ve civar: 10.000 kii. Gence-Kazak Blgesi: 20.000 kii. Dier Blgeler: 25.000 kii. Bu nfusun en az 10 000 kadarn, zbekistanda 1989 ylnda Ferganada meydana gelen olaylardan sonra Azerbaycana snm olanlar tekil etmektedir. 2. Kazakistan: 105.000 kii 3. Krgzistan: 3.000 kii 4. zbekistan: 1000 kii. Ahska Trklerinin ou halen, Takent, Buhara, Semerkant gibi byk ehirlerde ve ksmen Namangan vilayetinde oturmaktadrlar. 4
3F

5. Rusya Federasyonu: zbekistandan g edenlerin nerelere yerletiklerini ve saylarn tam olarak tespit etmek imknsz gibidir. Sadece, Rusya Federasyonuna g edenlerin hangi vilayet ve zerk Cumhuriyetlerde olduu bilinmektedir. Tahmini olarak aadaki gibi bir nfus tablosu ortaya kmaktadr: Kursk vilayeti (Oblast): 2.000 kii. Smolensk vilayeti: 3.000 kii. Belgorod vilayeti: 4.000 kii. Oryol vilayeti: 2.000 kii. Tula vilayeti: 2.000 kii. Rostov vilayeti: 3.000 kii. Riyazan vilayeti: 7.000 kii. Volga Nehrinin Gneyi: 3.000 kii. een-nguetiya: 3.000 kii. Kabartay-Balkar Cumhuriyeti: 5.000 kii. Stavropol

Ahska Dergisi, Nisan 2001, 1 say, stanbul 2001, s. 21.

(kray) blgesi: 9.000 kii. Krasnodar (kray) blgesi: 15.000 kii. Dierleri: 7.000 kii 5. Toplam: 65.000 kii 6
4F 5F

Ksacas, Sovyet Birliinin Orta Asya Cumhuriyetlerinde Krm Trklerinin dnda bir de Ahska Trkleri adyla bilinen ikinci bir boyu, srgnde ve dank bir ekilde yaamaktadr ve bunlarn nfusu, baz kaynaklara gre, 300.000in zerindedir. 7
6F

Rusya Federasyonu, Krasnodar Blgesinde yaayan Ahska Trklerinden kurtulma yolunu, onlar Amerikaya g ettirmekte bulmu. Bugne kadar toplam 90 aile Amerika Birleik Devletlerine g ettirilmi, 200den fazla aile de Amerikaya gitmek iin zorunlu dileke vermitir. 100den fazla aileye gmen vizesi de km durumdadr. Krasnodar blgesinde yaayan Ahska Trklerinden ilk grup, Temmuz 2004de Amerikaya g etmi, yaklak bir yl ierisinde de tamam ABDye g edeceklerdir. Son altm yl ierisinde bu zavall halk, nc kez srgne tabi tutuluyor. yle anlalyor ki SSSRn eski vatandalar artk Rusyaya lazm deildirler. 8
7F

AHISKA ADININ SZCK ANLAMI Ahska kelimesi, Kitab- Dede Korkutta Ak-Ska kelimesiyle ilikili olup Ak- Kala manasna gelmektedir. Ahska kelimesi, Ahska blgesinin komularnn dillerinde Ahska, Akhr-Kska, Akhal-Kelek, Ak-Ska eklinde kullanlr. Bugn Grcler, Yeni-Kale manasna gelen Akhal-Tsikhe diye bunun kendi dillerinde
5 6 7 8

Rusya Cumhuriyetinin kk ky ve kasabalarda yaayanlar. Ahska Dergisi, Nisan 2001, 1 say, stanbul 2001, s. 21. a. y. Gazeta Tureskiy shod (Trklerin Sonu Gazetesi), 2004, internet yoluyla alnan dosya, internet

adresi: http://www.civitas.ru/cgi-bin/pressshow.cgi?code=3998

olduunu iddia ederler. Fakat 1578 1582 yllarnda buralar gezip gren ve Osmanl Ordusunun mnisi olan tarihi Gelibolulu Mustafa Ali elebinin, Ak-ehir demekle mehur Akhal-Kelek (Akhal-Kalak) namyla mezkr olan kala diye bugnk Ahskadan bahsetmesi ve dorudan doruya Ak-ehir diye gstermesi, belirttiimiz Grc itikaknn doru olmadn gsterir. 9
8F

AHISKA NERESDR? Ahska, Trkiyenin kuzeydousunda, Ardahan iliyle snr tekil eden, imdiki Grcistan snrlar iinde yer alan, ok eski bir Trk yurdunun merkezidir. Kuzeyde Borjoma, Gneyde ldr dzlne, Douda Boralya, Batda Acar topraklarna dayanr. 10
9F

Abastuban, Adign, Aspnza, Ahlkelek, Azgur ve Hrtz gibi nemli yerleim birimleri ile iki yzden fazla kyn merkezi olan Ahska ehrinin yzlm 6260kmdir. Karsa 150 km, Ardahana ise 60 km mesafede olan Ahska, Trkiyenin kuzeydou snrlarna da sadece 12 km uzaklktadr. 11
10F

Grcistan Cumhuriyetinin Acaristann blgesi ile Ermenistan Cumhuriyeti arasnda kalan, corafi olarak geni bir alan kaplayan Ahska, Ardahan, ldr ve Posof ile de ortak bir snra sahiptir. Blgede yer alan dalardan AcarAkalsikhe/Meskhetin uzunluu 150 km, ykseklii yaklak 2850 metre, Cavakhet silsilesinin uzunluu 50 km, ykseklii de 3300 metre civarndadr. Bu geni arazi ldr yresinden, Kura nehrinden balayarak Meskhet da boyunca Boralya kadar uzanmaktadr.
9

Bayraktar, Rasim, Ahska-ldr Beylerbeylii, s. 16. a. y. Zeyrek, Yunus, Ahska Blgesi ve Ahska Trkleri, s. 9.

10 11

1635te bir ksm Ruslarn elinde kalan Meskheti Osmanllar tarafndan ldr Eyaletine merkez yaplr. Blgenin 250 yllk (1578-1828) Osmanl idaresi altnda kald dneme bakldnda, Grcistann bir ksm ile Artvin-oruh ve ArdahanKars topraklarnn da Ahska iinde olduu grlr. Ahska, karl dalar, mermerli kayalar, sk yeil ormanlar, derin dereleri, mor yaylalar, bereketli vadileri, ovalar ile nldr. Kafkasyann iklimine paralel olarak Ahskann iinde bulunduu blgenin iklimi yukar kldka sertleir. Da leminin zorluu, iklimin sertliindendir. Blgede ilkbahar serindir, yaz scak, sonbahar ve k ise olduka souk geer. 12
11F

AHISKANIN TARH GEM a) Eski alarda Ahska ve evresine tarihte Mesketya da denilmektedir. Buraya bu ismi veren Mesk/Meskh/Meskhi kavmi hakknda kesin bir bilgiye sahip deiliz. Bu konuda unlar sylenebilir: Mesk kavmi, Nuh Nebi olu Yafesin olu ve Ouzun pederi Mesekten gelen Masagetlere dayanr. 13 Meskler, Kartvelin (Grcistan) gneyinde
12F

yaam olan Gogarl (skit) ve Turan yerli Hristiyan halktr. 14

13F

Yukar Kr ve oruh boylaryla Ahska blgesinin Trklk tarihi, ok eski asrlara dayanmaktadr. Son Kpaklarn, Grc Kralnn davetiyle gelip

yerlemesinden yzyllarca evvel buralarda Kpak ve Bun-Trklerin yaadna dair cidd haberler vardr. Dou seferine kan Makedonlarn nl kral skender, M. 4.

12

Kazakistan Cumhuriyeti: Ahska Trklerin Gazetesi, AHISKA No-9 (11), Almat, 30 eyll Togan, Ord. Prof. Dr. A. Zeki Velid, Umumi Trk Tarihine Giri, s. 410 Krzolu, Fahrettin, Yukar Kr ve oruk Boylarnda Kpaklar, s. 113.

2001.s. 6-7.
13 14

yzyl sonlarnda Kafkasyaya geldiinde, ona kar kan kuvvetli bir Trk varlnn olduu anlalmaktadr. Bunlar, Kpak ve Bun-Trk adyla anlmaktadr. 15
14F

Fransz bilgini Brosset, Bun-Trklerin Turanl olduunu bildirmektedir. Grc dil bilgini Marr ise, Bun-Trkn otokton/yerli Trk anlamna geldiini yazmaktadr. Bu bilgiler, oruh ve Kr boylarnda, dolaysyla Kafkasyada, Trklk tarihinin, ne kadar eskilere gittii konusunda kesin bir fikir vermektedir. En eski Grc kaynaklarndan biri olan Moktsevay Krtlisada (V. Yzyl), milttan nce V. yzylda Makedonyal skenderin Kafkasyaya geldii srada Kr rma boylarnda Bun-Trklerinin yaad, buralarda drt byk ehrinin ve alnmaz kaleleriyle gl ordularnn varl, bu topraklara daha sonra birbiri ardnca Hunlar, Hazarlar ve Kpaklarn geldii kaytldr. 16
15F

Bun-Trkler hakknda bilgi veren bir baka nl tarihi de Gney Azerbaycanl Zehtabdir. Zehtab, skenderin Kafkasyaya geldiinde, BunTrklerle karlatn ve Bun-Trklerin Kr rma sahillerinde yaadklarn belirtir. Grc bilgini Takayavili, bu elleri Trk gstererek, Bun-Trkler, ya Trkler ya da Turanllardr, demektedir. Baz limler, Bun-Trklerini, Hun Trkleri olarak da gsterirler. Grc limleri, Bun-Trklerle Kpaklar arasnda bir farkn olmad grndedirler. Bu da tabidir. nk bunlarn her ikisinin dili, det ve ananesi, din inanlar, hayat vs. ayn idi; her ikisi de Trk idi. Kuman, Krgz, Tatar, Kara Krgz dillerinde bun, soy/nesil demektir. Bun-Trk, Trk soyu, Trk nesli demektir. 17
16F

15 16 17

Zeyrek, Yunus, Ahska Blgesi ve Ahska Trkleri, s.11-12. a. y. a. y.

Trklerin Ahska dedii ehre, Grcler, Sa-mskhe, Akhalsikhe, Sa-Atabago gibi isimler kullanmaktadrlar. Bunlardan Sa-mskhe Meskhi yurdu, Akhalsikhe Yeni kale, Sa-Atabago Atabek yurdu anlamna gelmektedir. 18
17F

b) Kpaklar ve Atabekler Hkmeti Dnemi Kpak, Bat Gktrk topluluklarndan biriydi. Kpaklar 1068de Rus knezlerinin mttefik kuvvetlerini yenerek gney Rusya sahasna yerletiler. Karadenizin kuzeyini ellerinde tuttular. 1080lerde Balka glnden Tuna nehrine kadar uzanan topraklara Kpak Eli/Komania deniliyordu. 19
18F

Kpaklarn bir ksm Krmda yerleirken dier bir ksm da daha gneye, Kafkaslara doru indiler. Kpak Elinde daha sonralar Altunordu devleti kurulmutur. Don ve Kuban dolaylarndaki Kuman/Kpak Trklerinin Grclerle yakn mnasebetleri olmutur. Grc Kral 2. David, Seluklulara ve ranllara kar savaacak ordusu olmadndan, Kpak Trklerinin lkesine davet etti (1118-1120). Azak Denizi dousu ve Kafkaslar kuzeyinden gelen 45.000 Kpak ailesi, oruh-Kur rmaklar boylarna yerletiler ve gl bir ordu kurdular. 20 Grcistan, bu ordu
19F

sayesinde canland hatta Tiflisi Seluklulardan geri alarak topraklarn Erzurum yaknlarna kadar geniletti. Zamanla Grcistanda Kpak/Kuman unsuru artt. Bu topraklara yerleen ve Grclerle din birlii bulunan Kpak Trkleri, devletin ordu, siyaset ve maliyesinde
18

Krzolu, Fahrettin, Kpaklar, s. 154.

Vvedenskiy B. A., Bolaya Sovetskaya Ensiklopediya ( Byk Sovyet Ansiklopedisi), Moskva 1954, T. 38, s. 38.
19 20

Zeyrek, Yunus, Ahska Blgesi ve Ahska Trkleri, s. 12. N. Berdzenivili-S. Canaia, Grcistan Tarihi (ev. H. Hayriolu), s. 142

10

ok etkili konuma geldiler. Zamanla glenen Kpak Atabekleri, 1267 ylnda Tiflise ba kaldrarak bamszlk mcadelesi verdiler. Onlarn bu faaliyeti lhanl Hkmdar Abaka Han tarafndan da desteklendi. Bugn Posofta kalntlar bulunan Cak/Caksu kalesi onlarn hatrasdr. 21
20F

XV. Yzyln balarnda Ahska Atabekleri Hkmetinin snrlar Azgurdan Kars, Artvin, Tortum, spir ve Erzuruma kadar uzanyordu. Bugnk halk kltrnden de anlalyor ki, Ahska Trkleri ile Posof, Ardahan, Artvin, Ardanu, avat, Yusufeli, Tortum, Narman ve Oltu halk ayn kktendir. Akkoyunlu, Karakoyunlu ve Safev nfusu altnda kalan Ahska

Atabeklerinin topraklar, Lala Mustafa Paa ve zdemirolu Osman Paann Kafkasya Seferi srasnda, Safevlerden alnarak Osmanl lkesine katld (1578). Ahska ehri, yeni kurulan ldr Eyaletinn bakenti oldu. Ahskada, 1595 ylnda saym yaplarak Osmanl Kanunnamesi yrrle kondu. Bu Kanunnamenin yer ald Ahska Tahrir Defterinde geen vergi mkellefi kyl isimlerinden blge halknn Trkl aka anlalmaktadr: Arslan, Ayvaz, Bayndr, Bekr, abuk, Devletyar, Elald, Elalmaz,

Emirhan, Gke, Kantural, Korkut, Murat, Nuraziz, Pirali, ahmurat, Temr, lkmez, Yaral, Yusuf 22
21F

Atabek

Ailesinin

siyas

faaliyetlerinden

Grc

tarihiler

de

bilgi

vermektedirler. Bu kaynaklar, Atabek Ailesini Tiflis Krallarna kar gelmelerini hikye etmektedirler: Grcistana gelen Moollara kar savamak zere 1266 tarihinde Tiflise giden Kpak Beyi Cakl Sargis, Grc Kral David tarafndan tutukland. lhanl Kaan Abaka Han, Davide haber gndererek Sargis Beyi serbest
21 22

a. y. Zeyrek, Yunus, Ahska Blgesi ve Ahska Trkleri, s. 12-14.

11

brakp kendi yanna gndermesini istedi. Sargis Bey, Abaka Hana, artk Grc ynetiminde yaamayacaklarn ve bamsz olmak istediklerini bildirdi. Abaka Hann desteini alan Atabek ailesi, Grcistandan ayr bir hkmet oldu. Atabek Hkmeti, 310 yl yaam, Anadolunun en uzun mrl Trk Beyliidir. 23
22F

1500/1516 yllarnda Artvin, Ardahan, Ahska Beyi bulunan Kpak Atabeki Mirza abuk, 1508de Trabzon Sancak Beyi ehzade Yavuz Selime kendi askeriyle nclk etmi; Bat Grcistann Osmanlya itaatini salamtr. 1514te aldran Seferinde de Osmanl ordusuna gidiinde ve dnnde, srlerle etlik koyun, yzlerce yk ya, bal ve un vererek yardmc olmutur. 24
23F

1551 yl baharnda, Erzurum Beylerbeyi bulunan erkes skender Paa, Atabek topraklarndan Ardanu, Ardahan ve avat blgelerini zapt etti. Bu yry srasnda Osmanl snr, Posof-Acara arasndaki Arsyan dana dayanm oluyordu. Bu tarihlerde Atabekli . Keyhsrev, ran Safevlerine (ah Tahmasba) 25 tbi idi.
24F

Elinde de Ahska, Ahlkelek, Adign/Kobliyan, Tmk ve Azgur blgeleri bulunuyordu. 1555te Safevlerle yaplan Amasya bar srasnda, Baveriz Kara Ahmet Paa, ran elisiyle ah Tahmasba bir cevapname gndererek, kendisine tbi bulunan Atabek . Keyhsrevin bakent edindii Adign/Altunkalann da Osmanllara tesliminde ihmal olunmamasn bildirdi. Atabeklerin Altunkalasn Osmanllara teslim etmeyen ah, . Keyhsrevin koruyucu Varazay gnderterek Osmanl kalelerine tecavzler yaptrtt. Bu yzden

23

N. Berzenivili-S. Canaia, age. s. 180. Krzolu, Fahrettin, Kpaklar, s. 148. a. y. [ Hkmdarlk zaman 1524-1576 ].

24 25

12

Kanun Sultan Sleyman, ah Tahmasba bir Name-i Hmayun gndererek sert bir ekilde uyard. 26
25F

c) Osmanl Dnemi Osmanl padiah . Murad dneminde 27, Dastan, Grcistan ve irvann
26F

fethine karar verildi. 1 Ocak 1578de eyhlislmn fetvasn alan Serdar Lala Mustafa Paa, Safevler zerine sefere kt. 5 Austos 1578de Ardahan kalesi gneyindeki ovada konan Serdar Lala Mustafa Paa, buradan yolun zerindeki beylere ve hkimlere birer mektup gndererek Osmanl ordusuna ballk bildirmelerini istedi. 8 Austos Cuma gn ordu Ardahandan kalkt; ldra yakn Begrekhatunda konaklad. O gn, Altunkala hakimesi Atabekli . Keyhsrevin dul kars Dedis medi Hatundan itaatname ile elisi gelip byk olu Manuehr rehin vereceini ve vergi deyeceini arz eyledi. Bu arada elinin tarafndan, Safevlerle yaplacak savan sonunu bekleyip, zayf ve kuvvetli belli olduktan sonra galip tarafa itaati gzettii anlald.
28
27F

Ordu Ardahandan gerken Ardahan Sancak Beyi Abdurrahman ile Bayburt Alaybeyi Bekir Beyler, kendi askerleriyle Ulgar dan ap Mahmut Han lkesinden o gn Poshof (Posof) merkezi Mere ve akama doru da Ahska yolundaki Vale kalesini fethettiler. Ertesi gn (9 Austos 1578) Ahska, Tmk, Hrtz, ldr ve Ahlkelek kalelerini aldlar. Ordu, Tiflis istikametinde yrmek zere Ardahandan kalkt.

26 27 28

Krzolu, Fahrettin, Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethi, s. 246-247. (Hkmdarlk zaman 1574-1591). Bkz: Krzolu, Fahrettin, Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethi, s. 288.

13

Safev Tokmak Han, byk bir kuvvetle birlikte gelip, ldr Gl kuzeybatsnda Osmanl ordusuna kar pusuya girdi. O srada karavulda ilerleyen bir Osmanl ordu kolu, Safev kuvvetleriyle karlat. ki ordu arasnda cenk balad. Yalnzca kl ve karg ile yaplan savata, Safev ordusu byk kayplar vererek geri ekildi. Tarihte ldr Meydan Muharebesi adyla geen bu sava, Osmanl ordusunun zaferiyle sonuland.
29
28F

Zaferin ertesi gn (10 Austos 1578), be-alt bin askeriyle Atabek Manuihr Bey, Serdarn otana trenle gelerek itaatini arz ve Altunkalann anahtarlarn teslim etti. Mslmanl kabul ederek . Atabekli Mustafa Paa adn ald. nce Sancakbeyi sonra da ldr/Ahska Beylerbeyi oldu. evredeki 32 kale de Osmanl lkesine katld. Manuihrn Yusuf
29F

Paa

adn

alan

kardei

Greguvar/Gorgora da Oltu Sancakbeylii verildi. 30 Hammer-Purgstall, bu tarih olay anlatrken, Manuihr, itaatnme gndererek hkmetinin kabul edilmesini diledi. Bununla ilgili taahtnme istedi. Lala Mustafa Paa, onun isteklerinin bir ksmn kabul etti. Kendisine Azguru, kardei Greguvara Oltu sancan ve annesiyle dier kardeine de tmar ve kyler verdi.demektedir. 31
30F

Bylece Altunkala Atabeklii ile Mahmut Han lkesi/Ahska Beylii topraklarnn fethi tamamlanarak tahririne balad. 1578 gznde merkezi Ahska ehri olan ve adn Lala Paann zafer yerinden alan ldr Eyaleti kuruldu. Kr

29 30 31

Zeyrek, Yunus, Ahska Blgesi ve Ahska Trkleri, s. 17. Uzunarl, Ord. Prof. smail Hakk, Osmanl Tarihi, C. 3, s. 59. Zeyrek, Yunus, age. s. 17.

14

rma balarnda ve oruh boyundaki eski Atabek Yurdu blgeleri de buraya baland. 32
31F

Btn Trk boylar gibi bu blgenin Trk ahalisi de, Osmanl fethini mteakip kendi istekleriyle Mslman oldu. Bu tarih gerei kabul etmeyen baz Grc kalemleri, her frsatta zorla slamlatrmadan bahsederler. Bunlardan birisinin kulland ifadeler yledir: 17. yzylda Muhammedin dininin zorla kabul ettirilmesinin yan sra, blgeye youn bir ekilde Trkler ve dier milletler zorla ya da isteyerek yerletirilmitir. 19. yzylda Rus imparatorluunun snrlarna ve ilgi alanna giren bu topraklara, Trkler tarafndan Erzurumdan acmaszca g ettirilen Ermeniler, Cavakheti yaylasna yerletirildiler. 33
32F

Ahska, Osmanl Devleti zamannda ldr Eyaletinin bakenti ve nemli bir kltr ve ticaret merkezi idi. Ne yazk ki 1828 ylnda Ruslarn eline den bu ehir, Rus, Grc ve Ermeni ittifakl Hristiyan zulm sebebiyle, Anadoluya doru balayan glerle Trk nfusunun bir ksmn kaybetmitir. Buna ramen, eski bir Trklk blgesi ve tarihi mirasna sahip olan Ahska, Trk kimliini kaybetmedi. 34
33F

1828 yl yaznda Rus esaretine dnceye kadar tam 250 sene boyunca, ldr Eyaleti merkezi olan Ahska ehrine, birer sancak olarak u yerler bal idi: Bedre, Azgur, Ahlkelek, Hrtz, Cecerek, Ahska, Altunkale (Kobliyan), Acara (Bu sekiz sancak 16 Mart 1921 Moskova Antlamasyla Ruslara braklmtr, bugn Grcistandadr); Maakhel (Bugn bir ksm Acarada), Livana (Artvin), Yusufeli, Ardanu, merkhev, avat (Bu sancaklar bugn Artvin ilimizdedir), Oltu, Narman,

32 33 34

Krzolu, Fahrettin, Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethi, s. 386. Zeyrek, Yunus, Ahska Blgesi ve Ahska Trkleri, s. 18-19. a. y.

15

Kamkhs (Bunlar imdi Erzurumda) Posof, Ardahan, ldr, Gle (Bunlar da imdi Ardahan ilimizdedir) Ahska ve evresinin bu ksa tarihesinden de anlalaca gibi blgede Trklerin varl ok eski tarihlere gitmektedir. Yukarda adlar yazl eski sancaklar/kazalarn halk hl anadilini, yani Trkeyi konuuyor, ayn gelenekleri yayor. Bunlar bugn suni snrlarla ayrlm olsalar da, ayn bedenin paralardr. Ama ne yazk ki, bu tarih gerekler, okul kitaplarmzda yer almadndan, kendi insanlarmzca da unutulmutur! 35
34F

35

a. y.

 BLM: RUS GAL

Ruslarn Ahskay gali Ruslar, devlet hline geldikten sonra, bilhassa Altunordu Devletinin yklmasyla daima genileyen bir siyaset takip etmilerdi. Bu genileme siyasetinin ana hedeflerinden biri de Kafkasya idi. Genileme dncesi iinde Kafkasyann nemini kavrayan Ruslar, yzyllar boyunca bu blgeden elini ekmemi, malbiyetlerden ylmayarak saysz savalar gze almlard. X. asrdan itibaren Kafkasyay ele geirme mcadelesine devam eden Ruslar, Kafkasya ve Karadeniz kuzeyindeki Trk devletlerinin zeval zamanlarn deerlendirmiler, hazrlamlardr. Kafkasyadaki insan topluluklarn eitlilik arz etmesi, Ruslarn iini kolaylatrmtr. Bu blgede krk eit dil konuulduu sylenir. Bu durum, blgede siyas birlik kurmann ne kadar zor olduunu gsterir. 37
0F

hatta

birtakm

karklklar

kararak,

buna

zemin

1800l yllarn balarnda Avaristan, Bak, Kuba, Derbent, Karaba Hanlklar Ruslarn eline geti. Scak denizlere inmek, Ruslarn tarih lksdr. Bunun iin de hedef Osmanl topraklar idi. Osmanl lkesine giden yol, Ahskadan geiyordu. Bu bakmdan Ahska, ok nemli bir stratejik noktada bulunuyordu.

37

Zeyrek, Yunus, Ahska Blgesi ve Ahska Trkleri, s. 20.

17

Hakikaten Ahskann Ruslarn eline gemesinden sonra air Glalnin 38 yle ah

1F

etmesi ok anlamldr: Ahska gl idi gitti Bir ehli dil idi gitti Syleyin Sultan Mahmuta stanbul kilidi gitti. Ahskann dnden sonra Ruslarn hemen hibir direnme ile karlamadan Osmanl topraklarnda, stanbula doru, ok ksa zamanda 500 kilometrelik yol kat etmeleri de Ahskann bir kilit olduunu ortaya koyuyor. 39
2F

a) Ruslarn Ahskaya Yryleri 1807de Rus Bakumandan Kont Gudovi, byk bir ordu ile Ahskaya yrd. Ancak Ahlkelek nlerinde ar bir yenilgiye urayarak ve birok l vererek darmadank bir hlde geri ekildi. 40
3F

Gudoviin yerine Kafkasyaya gelen Kont Tormazof, 1810da Kafkasyadaki Hristiyan halklarn birliini salad. Ayn yln aynda byk bir ordu ile Ahskay kuatt. Kahramanca direnen Ahska, Ruslar kuatmay kaldrarak geri ekilmeye mecbur etti.

38

(Ahskal Glali (V-. Yzyl), halk iri. 1828 ylnda Ahska ehrinin Ruslar tarafndan

yaklp yklarak ele geirilmesi ve 1829 ylnda imzalanan Edirne Antlamasyla da Trkiyeden koparlmas zerine ok ili deyiler ve destanlar sylemi. Glali Hoca destanndan iki drtlk: 1 Hey kardalar, size tarif eyliyem/Kanl ya tkerek derdim payliyem/Davrld yuvamz, yd boyliyem/Vay ki harab oldu gzel Ahsha. 2 Bize haram Ahskann ovas/Dailsn Urusun yurdu yuvas/Yetisin arta melekler duvas/Vay ki harab oldu gzel Ahska.) Bkz: slam Ansiklopedisi.
39 40

Zeyrek, Yunus, Ahska Blgesi ve Ahska Trkleri, s. 21. Bkz: Baddeley John. F. Ruslarn Kafkasyay stilas ve eyh amil, s. 94-98.

18

Ruslar, 1811 Aralnda Ahlkeleki ele geirdilerse de, 1812 Maysnda imzalanan Bkre Antlamasyla buras tekrar Trkiyeye brakld. . Mahmut devrinde 1826da Yenieri Ocann kaldrlmasyla eitimli asker yokluu balam; Navarin Olay ile de Osmanl donanmas tamamen yok edilmiti. Bu nedenle Osmanl Devletinin asker gc ok zayft; hatta yoktu denebilir. Bu, Ruslar iin iyi bir frsat demekti. Tekrar Ahska zerine yrdler. Bu defa Rus ordularn banda Yermolov vard. Kafkasyada byk katliamlar yapan Yermolov, Kafkasya Mslmanlarna ba ediremedi. 41
4F

b) Ahska ehrinin D Yermolovdan sonra, 1827de Paskiyevi, Kafkasya Rus ordular

bakumandanlna tayin edildi. ngiliz yazar J. Baddeley, Paskevi iin Eer elinden gelirse ayann altnda ot bitmesine izin vermeyecek kadar zalim birisiydi diye yazmaktadr. 42
5F

7 Temmuz 1828 tarihinde igal edilen Kars, Temmuzun 15inde Ruslara teslim oldu. 12 Austosta Ahlkelek dt. Artk Ruslarn hedefi Ahska idi. Ahska, ekseriyeti Mslman Trk olan 50.000 nfuslu, zengin ve tabi gzellikleriyle mehur bir ehirdi. kat suru, kudretli bir i kalesiyle birlikte her ev deta bir kale gibiydi. Dou Anadolunun Erzurum ve Trabzondan sonra en nemli ehriydi. J. Baddeley, Ahskallar hakknda u ifadeler kullanmaktadr: Kendi mahall liderleri tarafndan ynetilen Ahskallar, ok savas ve korkusuz, enerjik insanlar olarak n salmlard.
41 42

Zeyrek, Yunus, Ahska Blgesi ve Ahska Trkleri, s. 21. Baddeley, John F. Ruslarn Kafkasyay stilas ve eyh amil, s. 197.

19

17 Austos Rus ordusu Ahska ehri nlerine geldi. ehirden be alt kilometre uzaktaki garnizon, Ruslarla iki gn sren kanl arpmalar yapt. Burada stn gelen Rus kuvvetleri, Ahskay kuatmaya baladlar. Ruslarn gelmesini drt gzle bekleyen Yahudi ve Ermeni aznl saymazsak geriye kalan Mslman halk, cesur ve sava insanlardan oluuyordu. Bunlar, kadnlar da dhil olmak zere, hayatlarn, evlerini ve mallarn sonuna kadar savunmaya kararlydlar. Bu insanlar, Ruslara glerek kendilerine olan gvenlerini u ekilde aa vuruyorlard: Siz gkyzndeki skebilirsiniz! Ruslar, 28 Austosta sabaha kar an bir hcuma getiler. ehir toplarla dvld. evredeki binalar atee verildi. Her tarafa yangn paavralar atarak ehrin evlerini yakmaya baladlar. Gen ihtiyar ehir halk byk bir cesaretle savatlar. Kadnlar canl olarak Ruslarn eline gemektense yanan binalara dalarak canl canl yanmay tercih ediyorlard. Bir camide toplanan yzlerce insan diri diri yakld. Rus askerleri bu kahramanca mcadeleyi sindiremiyor, ele geirdikleri insan ocuk dahi olsa acmaszca ldryorlard. 43
6F

ay

Ahskann

camisindeki

hillden

ok

daha

kolaylkla

Bu etin muharebeler sonra Ahska ehri, 28 Austos 1828 sabah Ruslarn eline dt. Paskiyeviin 44 ad, halk arasnda lanete alnd. ehir yamaland.
7F

Ktphaneleri Tiflis ve Petersburgdaki imparatorluk ktphanelerine tand. Bu kanl savata Grcler de aktif olarak Ruslarn safnda yer almaktayd. Hatta Doubayazt Ruslarn eline geince, Grc asll Rus kumandan avavadze, ehrin ktphanesini yamalad. 45
8F

43 44 45

Baddeley, John F. Ruslarn Kafkasyay stilas ve eyh amil, s. 202-203. ( Feldmareal Prens Paskiyevi Varova Prensi ). Baddeley, age, s. 204.

20

Ahskadan sonra Azgur ve Ardahan dt. 1828in Eyll aynda Ahska/ldr Eyaleti topraklar Ruslarn eline gemi oluyordu. 1829 yl knda Acarallar, byk bir kuvvetle Ahska zerine yryerek ehri kuattlar. Dier bir Acara kuvveti de Karadeniz sahili taraflarnda Ruslara kar harekta girimi ve bozguna uratmt. Tekrar g toplayarak, birka koldan saldrya geen Ruslar, Acarada Hula civarnda birka ky atee vererek geri ekildiler. Ahskaya giden yolu bekleyen Acarallar, Rus kuvvetlerini evirdiler. Ruslar, burada byk kayplar vererek katlar. Ne yazk ki Acarallar dman takip iini gevetip, elde edilen ganimeti paylama derdine dyorlar. Bu frsat iyi deerlendiren Ruslar, Koblyan yolu ile Ahskaya ulatlar. 46
9F

1829 Maysnda Ardahan ve Acara zerinden Ahskaya doru yryen Trk kuvvetleri, Posofta, Muravyev ve Bourtsefin birleik Rus Kuvvetlerine yenildi. Bundan sonra artk Anadolu yolu Ruslara almt. Haziran 1829da Hasankale, Temmuzda Erzurum Ruslara teslim oldu. On gn sonra da Bayburta girdiler. Bylece Paskiyeviin ordusu Osmanl Devleti topraklarnda 500 kmlik bir yol kat etmiti. Bu savalarn en etin blm Ahskada cereyan etmitir. 47
10F

Bylece Acarallarn Ahskay kurtarma giriimi sonusuz kald. 1828 Osmanl-Rus savalarnda, Osmanl tebaas Ermeniler, Rus kuvvetlerinin yannda, eski komularna kar savamlardr. phesiz bunun birinci sebebi, Ruslarn blge halkndan destek araylaryd. Bu destei verecek olan da Hristiyan ahali, bilhassa Ermenilerdi. Nitekim Ruslar, tarih boyunca bu zavall halk, kendi emelleri urunda kullanmay bilmitir.

46 47

Baddeley, s. 210. Baddeley, s. 220.

21

14 Eyll 1829 tarihinde Ruslarla imzalanan Edirne Antlamas gereince sava tazminat yerine- Ahska ve Ahlkelek Ruslara verilmi; Kars ve Ardahandan itibaren dier topraklar Osmanllara braklmt. Bylece Ahskann karanlk devri de balam oluyordu. 48
11F

c) Ana Vatandan Ayr Yllar ldr Eyaletinin bakenti Ahskann 1828 savalarnda ana vatandan ayr dmesinden sonra, Osmanl Devletinde eyaletler kaldrlp vilyetler kuruldu. Bu idari taksimatta, ldr Eyaletinin, Oltu, Ardahan ve Ardanu kazalar, Oltu merkeziyle sancak hline getirilerek Erzurum vilyetine baland. ldr, Posof ve Gle de, Ardahan kazasnn birer nahiyesiydi. 49
12F

Kdsteki kutsal yerler meselesini bahane eden Ruslar, 3 Temmuz 1853 tarihinde, General Gorakof idaresindeki orduyla Purut rmandan snrmz geerek Bodan ve Eflak igal ettiler. Bu igalle balayan Osmanl-Rus Sava, 30 Mart 1856 tarihinde yaplan Paris Muahedesiyle sona erdi. Tarihte Krm Harbi olarak geen bu savata Osmanl Devleti, Rumeli, Anadolu ve Batum cephelerinde Ruslarla savat. 50
13F

Batum cephesinde, yerli ahalinin de desteiyle Ruslara kar ak bir stnlk saland. Ardahan Kumandan Ali Rza Paa, Posofta yerlemi olan Ahskal muhacir nclerin de desteini alarak Ahska zerine yrd. 5 Kasm 1853 tarihinde Trk kuvvetleri, Ruslar pskrtt. Trk askeri, Valede ahali tarafndan sevinle karland. Ne yazk ki, bu cephedeki sava, balangtaki gibi devam
48 49 50

Zeyrek, Yunus, Ahska Blgesi ve Ahska Trkleri, s. 24. age, s. 56. Krzolu, M. Fahrettin, 1855 Kars Zaferi, s. 33.

22

etmedi. 19 Kasmda, Azgur Boazn tutmaya alan kuvvetlerimiz bozuldu. Ahskaya doru ilerleyen Rus kuvvetleri, 26 Kasmnda Suhlis ky yaknnda Ardahan tmenini de bozdu. Ahska Bozgunu diye anlan bu malbiyetten sonra askerlerimiz dank hlde Ardahana ekildi. 51
14F

Sonu hsranla biten ve ksa sren bu Ahska sevincinden sonra Ruslar, Trklerin geliine sevinip yardmda bulundunuz! diye katliamlar yaptlar, mallarn yamadlar. Ruslar, ayn sebeple, ayn vaheti 1915 ylnda Ardahanda da gerekletireceklerdi. 52
15F

Kafkasya, Ruslarla eyh amilin 53 yllarca sren amansz mcadelelerine

16F

sahne oldu. Bu mcadeleler, Eyll 1859da amilin aresizlikler iinde teslim olmasyle sona erdi. 1877-1878 Osmanl-Rus Savandan sonra imzalanan Ayastefanos/ Yeilky Antlamasyla Kars, Ardahan ve Batum, sava tazminat yerine Ruslara braklnca, Ahska da, iyice uzaklarda kalm oldu. Ahska ve evresinin arlk Rusyas igalinde geen doksan yllk hayat, zulmlerle doludur. Halkn bir ksm Trkiyeye g etmi, Ar, Mu, orum, Hatay ve Bursa yrelerinde yerlemitir. Onlarn yerlerine ise Rus, Grc, Ermeni ve Yahudiler iskn edilmitir. Orada kalanlar, Rus mezalimi altnda yaamaya devam etmiler, her ynden geri braklm hatta askere bile alnmamlard. 54
17F

51 52 53

Zeyrek, Yunus, Ahska Blgesi ve Ahska Trkleri, s. 26-29. Krzolu, M. Fahrettin, age, s. 63-70.

(Ruslarn, Kafkasyada ortadan kaldrmak istedii slmiyeti, tekrar ihy etmek, yaymak iin

uraan, Kafkas-Rus mcdelesinin en unutulmaz sims ve dzenli Rus ordularn dize getiren byk mchid, Kafkas kahraman, lim ve veldir. 1797-1871 yllar arasnda yaamtr). nternetten alnan dosya: http:/www.sufism.20m.com/samil.htm
54

a. y.

23

Rus igali yllarn yaayan yal insanlarn hikyelerinden anlalyor ki, Rus idaresi yllarnda Trk ahali adeta uyuturulmutur. Halkn eitim hizmetlerine nem verilmiyor, ky mollalarnn, sadece yznden Kuran okumay retmelerine msaade ediliyordu. Din hayatn asgar gerekleri seviyesinde bir eitim yaptrlyordu. Bylece, kitap, gazete gibi iletiim aralarndan habersiz kalan halk, dnyada olup bitenleri, Sibiryaya srgne gidip gelenlerden reniyordu. ar hkmeti, Mslman halk askere almyor, onun yerine 40 manat para alyordu. Silh kullanmasn ve askerlik mesleini bilmeyen insanlar, sonraki yllarda vuku bulan savalarda, bunun acsn ok ekmitir. ar idaresi, halktan az vergi alr, askere gtrmez ve iyi davranr grnrd. Dier yandan din ve etnik farkllklar daima canl tutarak, ada gelimelerinden uzak tuttuu blge halkn birbirine dman etmitir. Gnmze kadar srp giden Trk-Ermeni, Grc ve dier kavimlerin devaml srtmeleri, Ruslarn iki yz yldan beri yrttkleri faaliyet daha iyi anlalr. 55
18F

Ruslar, 1915 ylnda, Trk ordusuna yardm ettikleri gerekesiyle, Ardahan ve evresindeki halk byk bir katliama tbi tuttular. Ahskal nl gazeteci mer Faikin abasyla harekete geen Bak Mslman Cemiyet-i Hayriyesi, blgeye bir heyet gnderdi. Bu heyete Dr. Hsrev Sultanolu bakanlk ediyordu. O, Ardahandan Bakye gnderdii yazda: Mslman memleketinde insanolu grnmyor. Yalnz birka kyden be alt kadn ve ocuk yld. Bunlarn iinde alt adam vard ki, onlar da elden ayaktan dm ihtiyarlard. 56
19F

Blgede 1914-1918 yllarnda cereyan eden Ermeni Tanaksutyon hareketini anlatan kitabn yazar A. Lalayan, Tanak kuvvetleri tarafndan ele geirilen Trk
55 56

Zeyrek, Yunus, Ahska Blgesi ve Ahska Trkleri, s. 26-29. a. y.

24

kyleri, btn canl insanlardan temizleniyor ve harabeye evriliyordu. demektedir. Ardahan ve Kars civarnda yaanan olaylarn gayri insan bir karakter tad ve bu hareketin bir Hal yryne evrildii ifade edilmektedir. 15 Kasm 1917 tarihinde, Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistann itirakiyle Tifliste Mavera-yi Kafkas/Seym Hkmeti kuruldu. Bu hkmetin bakanlarnn ou, Grc ve Ermenilerden meydana geliyordu. 57
20F

Birinci Dnya Sava, Ahska Trklerinin ana vatana kavuma umutlarn glendirmitir. Rusyadaki 1917 Komnist ihtillinin getirdii oto determinasyon hakkndan yararlanan Ahska Trkleri, 1918 Nisannda Trkiyeye katlma karar aldlar ve bu karar resm bir mraacatla Osmanl Devletine ilettiler. Bu mraacat, 4 Haziran 1918de yaplan Batum Antlamasnda Grcistan Cumhuriyeti tarafndan kabul edildi. Bylece Trkiye, daha nce kaybedilen topraklarna kavuarak 1928deki snrna ulat. Halit Paa kumandasndaki Trk askeri Ahskaya girdi. Halk tekiltland ve mer Faik Bey bakanlnda geici idare tekil edildi. Ancak, 30 Ekim 1918de imzalanan Mondros Mtarekesiyle ordumuz 1914 snrna ekilince blge, Ermeni ve Grclerin igaline urad. Ahska ve Posof kylerinde katliamlar yapld. Birok masum insan tutukland, tutuklananlarn ailelerine ikence edildi, hatta halkn namusuna kadar tecavze yeltendiler. ngiliz kontrolunda Grc ynetimi dnemi balad. 58
21F

Ahska ve evresi, Karsta kurulan Mill ura Hkmetine katld. Blge halk, bir yandan da, mahall nder-Kpak Atabekleri neslinden-Osman Server Atabekin nderliinde, igalci Grc kuvvetleriyle mcadeleye balad. General Kvinitatze komutasndaki nizam Grc ordusu, Azgur Boaz dousuna (asl
57 58

a. y. nternet yoluyla alnan dosya: http://www.ahiskalilar.org/giris/tarihimiz.html

25

Grcistana) srld. Karstan hareketle Batum zerinden stanbula gitmekte olan ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir, 6 Kasm 1918de Ahskaya geldi. Ne yazk ki 16 Mart 1921 tarihli Moskova Antlamas, Batumla birlikte Ahskay da yeniden anayurttan ayrd. 59
22F

d) Sovyet Dneminde Ahska . Dnya Savann bitmesiyle arlk dnemi kapanr, Sovyet dnemi balar. arlk dneminde kendi kltrlerini yaatan Ahskallara Sovyet Bolevik rejimi kendisiyle birlikte yeni aclar getirir. 16 Mart 1921 ylnda Moskova Antlamas ile Ahska Rusyaya kalr ve Grcistan snrlarna katlr. Trkiyeyle her trl iliki kesilir. Ahskallar, artk Ruslarla ve Grclerle babaadrlar. 60
23F

1927 ylnda Ahskada Kolhozlar kurulmaya balar. 1921den 1927ye kadar bu geen 6 yllk sre ierisinde Ahskallarn ileri gelenleri Sovyet ynetimi tarafndan hapishanelere atld. 1930lu yllarda balatlan bask ve iddet Represiya dneminde yzlerce aydn ve din adam Kemalist, Pantrkist, Trk ve Trkiye taraftar sulamalaryla zindanlara atlarak ldrldler. 1930lu yllarda Stalinin destei ile Ahska Trklerinin byk blmnn soyadlarn Grcceye evirdiler: Paaolu-Paaladze; Aliolu,-Alidze; ZeyneloluZenivilli1938 ylnda Sovyet Anayasasnn kabulnden sonra, Ahskallar kaytlara Azerbaycan milleti, dilleri ise Azerice olarak geti. 61
24F

59 60 61

nternet yoluyla alnan dosya: http://www.ahiskalilar.org/giris/tarihimiz.html Badalov, Cengiz, Btn Ynleriyle Ahska Trkleri, s. 25. a. y.

26

1935-1936 yllarnda okullarda retilen Ahskallarn kullandklar yaz deitirildi ve Ahskallar nce Arap, sonra Latin ve sonra da Kiril alfabesini kullanmaya zorladlar. 1940da Ahskallarn resmi dili Grcceye evrildi. 62
25F

1940 ylna kadar hi askere alnmayan Ahskallardan birden bire 40 bin civarnda kii Alman cephesine sevk edildi. Askere sevk edilenlerin kzlar, gelinleri ve ocuklar Borcoma demiryolu inaatnda altrld. 63 1944 ylnda Borcomdan
26F

Valeye denen 70 kilometrelik demiryolu yapmnda binlerce Ahska Trk kt koullar sebebiyle hayatn kaybetti. yle anlalyor ki Ahska Trklerinin srgn edilmesi dncesi Rus yneticileri tarafndan 10-15 yl ncesinden planlanmaya balanmtr. nk 1921 ylndan sonra komunist Sovyet ynetimi, Abhaz, Osetin ve Acarlara zerk Cumhuriyet kurma hakk tanrken, Ahska Trklerine bu hakk tanmamas; 1930lu yllarda halkn lideri durumunda olan binlerce aydn ve din adamnn hapse atlmas; 1940 ylna kadar dier zerk Cumhuriyetlerden ancak Rus-Alman Harbinde 40 bin civarnda kiinin Alman cephesine gnderilmesi ve geri kalan kadn ve ihtiyarlara da demiryolunun yaptrlmas gibi olay ve uygulamalar gsteriyor ki, srgn olayn daha nceden hazrlanm bir plan tam istedikleri bir anda gerekletirmilerdir. 64
27F

62 63 64

a. y. Bkz: Ahska Trklerinin Anlattklar, aada s. 25, 27. Agara, brahim, Ahska Trkleri Srgnn 60. Yl Ansna, s. 24.

27

BLM: AHISKALI TRKLERN SRGN EDL

kinci Dnya Sava yllarnda, Ahska Trklerinin mill duygularndan ve yiitliinden rken Stalin, 1944 yl sonlarnda, yz binlerce insan, yerinden yurdundan skp, ak vagonlara (hayvan vagonlarna) ve kamyonlara doldurarak zbekistan, Kazakistan, Krgzistan ve Sibiryaya srd. 65
28F

Stalin, Ahska ve evresinin Trk ahalisini srdkten sonra herhangi bir aklama yapmadan bu cinayeti yllarca saklamay, dnya kamuoyuna duyurmamay baard. 1945ten 1958e kadar onlarla ilgili btn haberlere ok sistemli bir ekilde sansr uyguland. Sava yllarnda, sanki burada hibir ey olmam: bir yrenin halk z yurdundan sklp atlmamt. nsanlk tarihinin en kirli sayfalarn tekil eden bu srgn olaynn resmi belgeleri, yllar sonra ortaya kt. Srgnn gerekesi ve alnacak nlemler belgelerde aynen yle ifade edilmitir:

1. Srgn Belgeleri 66
29F

a) DEVLET SAVUNMA KOMTES KARARI Tamamen gizli 31 Temmuz 1944, Moskova, Kremlin Say: 6279 Grcistan SSC devlet snrn korumak zere gereken artlarn salanmas iin Devlet Savunma Komitesi, aadaki kararlar almtr: 67
30F

65 66 67

Zeyrek, Yunus, Ahska Blgesi ve Ahska Trkleri, s. 53. Yuridieskaya Gazeta (Hukuk Gazetesi), S. 1, Moskova 1991 (ev. Orhan Uravelli). Cengiz BADALOV, Btn Ynleriyle Ahska Trkleri, s.201-204.

28

1.Grcistan SSCnn snr eridi olan Ahska, Aspinza, Ahlkelek ve Bogdanovka rayonlaryle Acaristan zerk SSCden Trk, Krt, Hemin olmak zere toplam 86.000 kiiden meydana gelen 16.700 hanelik nfustan, 40.000i Kazakistan SSCye, 30.000i zbekistan SSCye ve 16.000i de Krgzistana tahliye (srlp boalma) edilsin. Tahliye, SSCB Halk ileri Komiserliince gerekletirilsin. SSCB Halk ileri Komiserlii (Yolda Beriya), tahliye iini 1944 yl Kasm aynda gerekletirsin. 2. Grcistan SSC snr blgesinden tahliye edilen gmenlere btn deerli ahs eyalarn, paralarn, ev eyalarn, giyecek, ayakkab, kap kaak, mobilya vb. ile aile bana azami 1000 kg olmak artyla yiyecek almalarna izin verilsin. 3. Snr eridinden tahliye edilen gmenlerin kendileriyle beraberlerinde almayacaklar tarm rnlerinin, ev hayvanlarnn, tarm aletlerinin, dier gayrimenkullerin teslim alnmas iin SSCB Halk Et ve St Sanay Komiserlii, SSCB Halk Tedarik Komiserlii, Grcistan SSC Halk Toprak Mahsulleri Komiserlii ve Halk Maliye Komiserliinin itirakiyle Grcistan SSC Halk Komiserleri uras Bakan Yardmcsnn Bakanlnda (Yolda Khotariya) komisyon kurulsun. Ad geen komisyon, tahliye edenlenlerin brakacaklar mal ve dier eyalarn tamamn teslim alacak, braktklar tarm rnleri, hububat, ku, ev hayvanlar ve meyve baheleri karlnda gmenlere her hane iin ayr olmak zere takas makbuzu verecektir. Makbuzda bahelerin tahmini deeri gsterilecektir. Teslim alma ileri yle yaplacaktr: Atlar SSCB Halk Tarm Komiserlii: dier hayvanlar ve kular SSCB Halk Et ve St Sanay Komiserlii: tarm rnleri ve hububat SSCB Halk Tedarik Komiserlii makamlar: geri kalan btn emlki ve meyve bahelerini ise Grcistan SSC Halk Komiserleri urasnn kararyla mahall makamlar teslim alacaklardr. 68
31F

4. Kazakistan SSC (Skvortsov ve Undasnov Yoldalar), Krgzistan SSC (Vagov ve Kulatov Yoldalar), zbekistan SSC (Yusufov ve Abdurrahmanov Yoldala), Komnist Partileri Merkez Komiteleri ve Halk Komiserleri uralarn ad geen cumhuriyetlerin Halk ileri Komiserlikleri ile beraber gelecek gmenlerin
68

Cengiz BADALOV, Btn Ynleriyle Ahska Trkleri, s.201-204.

29

kabul, ikameti ve devaml iskn ve istihdamlar ile ilgili gerekli tedbirleri alacaklardr. Ayrca: a) Gelecek gmenleri kolhozlara yerletirmek zere, kolhozlarda gereken meskenlerin, gerekirse tamiri ve k artlarna gre hazrlanmas; b) Gmenlerin ve eyalarn demiryolu istasyonundan yerletirilecei mntkaya tanmas iin gerekli aralarn hazr bulundurulmas; c) Gelen gmenlere ev evresinde kk toprak ile gerekli ufak tefek aletler verilmesi salanacaktr. Bu hazrlk ileri 1 Kasm 1944 tarihine kadar tamamlanacaktr. 5. Gmenlerin Kazakistan, Krgzistan ve zbekistan SSCye tanmalar iin Halk Nakliye Komiserlii ( Yolda Kaganovi) gereken katarlar temin etmek ve SSCB Halk ileri Komiserliinin emri zerine istasyonlara zamannda sevk etmekle grevlendirilsin. Gmenlerin cumhuriyet snrlar iinde tanmas Grcistan SSC Halk Komiserleri urasnn istei ile gerekletirilsin. 6. zel tahliyeye tbi tutulan gmenlerin yollarda iaelerini temin etmek zere SSCB Halk Ticaret Komiserlii grevlendirilsin. SSCB Devlet Plnlama Komitesi, talep zerine SSCB Halk Ticaret Komiserliine gda maddeler denei tahsis etsin. Bylece zel tahliyeye tbi tutulan nfusun yolculuk iaesi temin edilsin. 7. Gmen halka yollarda ve iskn mahallinde salk hizmetleri verilmesi iin SSCB Halk Sal Komiserlii (Yolda Miteryov) grevlendirilsin. 8. Gmenlere ellerindeki mbadele makbuzlar karlnda kendilerinden teslim alnm ev hayvanlar yerine verilmek zere SSCB Halk Ziraat Komiserlii (Yolda Andreyev), Halk Et ve St Sanayi Komiserlii (Yolda Smirnov) ve Halk Tedarik Komiserlii (Yolda Subbotin): Krgzistan, zbekistan ve Kazakistan Halk Komiserleri Kurullaruyla beraber grevlendirilsin. 69
32F

a) 1 Mays 1945 tarihine kadar sr, manda, koyun, kei ve kmes hayvanlar; b) 1 Nisan 1945e kadar buday, arpa ve dier besinler;
69

Cengiz BADALOV, Btn Ynleriyle Ahska Trkleri, s.201-204.

30

c) 1 Ocak 1946ya kadar gmenlerin iskn edildikleri kolhozlara (iftliklere) atlar Bunlar ahs makbuzlarda yer alan miktar ve vasflarda teslim edilecektir. 9. SSCB Ziraat Bankas (Yolda Kravtsov), zbekistan, Krgzistan ve Kazakistana gelen gmenlere yerlemek iin hane bana yedier bin ruble, yedi yl vadeli kredi versin. 10. bu kararn birinci paragraf gereince gmenler, iftiler olarak 1945 ylnda para vergilerinden, devlete verilen ayni vergilerden ve resimlerden muaf tutulsun. nceki yerlerinde brakm olduklar bahe ve balarn bedelleri SSCB Halk Ziraat Komiserlii ve Grcistan SSC Hkmetinin tesbit edecei fiyatlar zerinden kendilerine densin. 11. Grcistan Halk Komiserleri urasna, adlar birinci paragrafta geen snr ilelerine toplam nfuslar azami 32.000 kii olmak kaydyla Grcistan SSCnn toprak sknts bulunan dier blgelerinden yedi bin haneyi iskn etme msaadesi verilsin. Bunlarn ad geen blgeye iskn, gerek yekpare iftlik (kolhozlar), gerekse mhferit haneler olarak gerekletirilsin. Snr erindindeki iskn yerleri Halk ileri Komiserlii Snr Kuvvetleri Grcistan Blge Komutanl ile mutabakat halinde tespit edilsin. 12. Grcistan SSCnn toprak sknts eken blgelerinden sz konusu snr blgesinde iskn edilecek halkn geim ve yerleme meselelerini halletmek iin Grcistan Hkmetine unlar msaade edilsin: a) Snr blgelerinde yeniden kurulan kolhozlara, buralardan tahliye edilmi olan nfusa ait kamu ve ferdi yaplar tamamen karlksz olarak devretmek, eski halktan geriye kalan tarm aletlerini be yl vadeli kredi eklinde yeni getirilen hanelere teslim etmek; b) Blgede iskn edilen iftilere snr blgesi iin uygun grlm miktarlarda arsalar datmak; c) Buradan tahliye edilmi nfustan kalan kamu ve husus bahe ve balar yedi yl vadeli kredi eklinde yeni gelenlere devretmek; 70
33F

70

Cengiz BADALOV, Btn Ynleriyle Ahska Trkleri, s.201-204.

31

) Bu blgeye iskn edilen nfusu 1945 ylnda her trl vergilerden muaf tutmak; d) skn edilenlere Grcistan Hkmeti imkn ve fonlar erevesinde ev hayvanlar vermek; e) Boaltlan blgeye yeni iskn edilecekleri parasz nakletmek. Tanma masraflar Grcistan Hkmetine zel olarak ayrlm paralarla karlanacaktr. f) Yeni getirilecek nfusun isknn buralardaki nfusun tahliyesi bittikten hemen sonra kasm aynda balatmak ve ay iinde tamamlak. 13. SSCB Halk Maliye Komiserlii (Yolda Zverev): a) zel tahliyeye tbi nfusun srgn, tanmalar ve Orta Asyada yerletirilmeleri iin SSCB Halk ileri Komiserliine 30.000.000 ruble ve ayrca boaltlan snr blgesindeki kolhozlara getirilecek yeni hanelerin iskn iin de Grcistan Halk Komiserleri urasna 4.000.000 ruble tahsis edilsin. b) SSCB Halk Ziraat Komiserlii, Halk Tedarik Komiserlii ve Halk Et ve St Sanayi Komiserlii ile beraber Grcistan SSCden tahliye edilen nfusa ev ve kmes hayvanlar ile brakp gittikleri dier mal varl, gda, emlak ve aletlerin bedellerini demek iin SSCB Halk Komiserleri Kuruluna teklif getirsin ve ad geen Komiserliklerin tahliye ileri iin yaptklar harcamalarn karlanmasyla ilgili nerge hazrlansn. 14. Glavneftsnab (Petrol Ofisi, Yolda irokov):Ekim, kasm aylarnda zel tahliye ilemlerin gerekletirilmesi iin SSCB Halk ileri Komiserliine 750 ton, Kazakistan Hkmetine 75 ton, Krgzistan Hkmetine 35 ton, zbekistan Hkmetine 70 ton ve Grcistan Hkmetine de 100 ton fon d benzin tahsis etmekle grevlendirilsin. Devlet Savunma Komitesi Bakan . STALN. 71
34F

71

Cengiz BADALOV, Btn Ynleriyle Ahska Trkleri, s.201-204.

32

b) Tamamen gizli 28 Kasm 1944 Devlet Savunma Komitesi Bakan Yolda .V. STALNe SSCB Halk Komiserleri Kurulu Bakan Yolda V.M. MOLOTOVa Birlik Komnist Partisi Merkez Komitesi Yolda G.M. MALENKOVa Devlet Savunma Komitesinin kararlar gereince SSCB Halk ileri Komiserlii, Trklerin, Krtlerin ve Hemenlilerin Grcistan SSC snr blgesinden tahliye ilemleri tamamlanmtr. Trkiyenin snra yakn ksmndaki nfusla akrabalk balar bulunan sz konusu halkn nemli bir ounluunu kaaklk yapmakta olup muhaceret eilimi gsteriyor ve Trkiye istihbarat makamlar iin casus angaje etme ve ete gruplar oluturma kayna tekil ediyordu. Tahliye ilemlerine hazrlk tedbirleri bu yln 20 Eyll gnnden 15 Kasm gnne kadar alnmtr. Nitekim tahliyeye tbi tutulan kiilerin snr gemesini nlemek iin Trkiye ile devlet snrmzn korunma ve gzetimi azami ekilde takviye edilerek kuvvetlendirilmitir. Adgn, Aspinza, Ahska, Ahlkelek ve Bogdanovka rayonlarnda tahliye ilemleri 1518 Kasm; Acaristan zerk Cumhuriyetinde ise 2526 Kasm gnlerinde gerekletirilmitir. Toplam 91.095 kii tahliye edilmitir. Tahliye edilenleri tayan katarlar hareket hlinde olup Kazakistan, Krgzistan ve zbekistandaki yeni iskn yerlerine doru yol almaktadrlar. Tahliye ilemleri dzenli ve olaysz bir ekilde tamamlanmtr. Ad geen snr rayonlarna Grcistann toprak sknts ekilen blgelerinden 7.000 hanesi kyl iskn edilecektir. Ayrca SSCB Halk ileri Komiserlii, Grcistan SSC ile Trkiye snrndaki blgede hudut gvenliini artrmak iin zel tedbirler almaktadr. SSCB Halk ileri Komiseri Lavrentiy BERYA. 72
35F

72

Cengiz BADALOV, Btn Ynleriyle Ahska Trkleri, s.201-204.

33

2. Ahskallarn Srgn Edilmesi kinci Dnya Sava yllarnda, Ahska Trklerin mill duygularndan ve yiitliinden rken osif Stalin, 1944 yl sonlarnda Ahska, Ahlkelek, Aspinza, Adgn ve Bogdanovka Sancaklarnda bulunan en az 220 ky, 120.000e yakn Ahska Trk yerinden yurdundan skp, ak hayvan tayan vagonlara ve kamyonlara doldurarak uzak zbekistan, Kazakistan, Krgzistan ve Sibiryaya srd. 73
36F

Ahska Trkleri srlrken onlara; Sizleri Alman tehlikesinden korumak iin baka yerlere geici olarak g ettiriyoruz, en ksa zamanda topraklarnza geri dneceksiniz diye bilerek yanl bilgi vermilerdi. Srgn anlarn anlatan ve srgn yaam insanlar da byle ifade ediyorlar. 74
37F

Ahska Trklerinin yzyllarca yaad ky ve kasabalar Grc ve Ermeniler doldurdu. Srgne gnderilenlerin bir ksm, srgn yerlerine varamadan hayatlarn yitirdiler. Sa kalanlar da, tarihin en gaddar kahrna urayarak, vatanndan ilinden rak, akraba ve konu komudan uzak bilinmez kelerde, her biri bir yerde, esaret cehennemine mahkm edildiler.

73 74

Badalov, Cengiz, Btn Ynleriyle Ahska Trkleri, s. 25. Bkz: Ahska Trklerinin Anlattklar s. 25.

34

II. BLM: AHISKALI TRKLERN ANLATTIKLARI

1. Srgn Yollarnda Aslanoullarndan Ceferinolu Sefer: 75

38F

Benim adm Seferdr, Aslanoullarndan. Babamn ad Ceferdr. 1932 yl anadan olmiim Grcistanda, Ezgde kynde Aspinza rayonunda. Benim babamgil ardaimiler. Bykleri Niday, ondan kkleri benim babam Cefer, ondan kkleri kk abim Murat. Anam orda ramete getmi, 1941 yl. Davada iki arda gelmemi, onnarn ara adndan oda ramete getmi, dnmi, alami. Srgn oldu Grcistandan 1944 yl ondrt noyabrda, o aynda. Ben oniki yandaydm. O gn apya tm ki, apide iki tene asker turyerdi. Onlar bene bir ey demediler. Benim bir bacm var, benden be ya kk, birde benidim evde, baa kimse yo idi. apiya tm oyan batm biyan batm kimse yo. Bizim ev kyn randayd, yksekte turyerdu. Birez ileri gettim ki, be-on soldat (asker) geldi bizim apiya yan-yan bayerler. Sora benden (el iaretle) ekmek istediler. Bende gettim iki tene bazlama getrdm. Bunar rd, bldi, yediler. ki saat sora, saat douzidi, babam geldi ki oulcan bizi sriyerler, azrlu gre. Ben o zaman kgidim, alm kesmemiti, alamamtm. Babam alyer, bacim alyer, ennik alyer hep, mal baryer. Aamaan orada turdu. Sora soldatlar bizi manaya bindrdiler. Bir arabaya yedi evi yklediler. Bir dek aldu bir de bir meok tal aldu. Baa hi bir ey almadu, hep orada ald. Evde neki varidi:
75

Bu derleme 23 Mays 2005 tarihinde, Kazakistan Cumhuriyeti Almat vilayetinin emolgan

kentinde, Sefer Ceferinolunun evinde yaplmtr.

35

kilim, al, dek, hesir, bir ev alma tolydi, meyve, cevz yani her ama her ey eleyken o soldatlara almiti. Bize dediler ki aydan sora siz geri gelecasiz, hebie almayn. Elekende almadu. Sora getrdiler ite poezda (tren) bindrdiler. Ondrt noyabrdan, ko ayn ondrdnden ara n yigirmidrdneen yol geldu azahstana, Almataya. Sou, otuz-r gradus (derece) idi. Yolda, vagonda ok itiyar adamlar, neneler ok ldiler. Bizim vagonda bizim nenemiz vardi. Bizim Ganakopun nenesi idi, dierki emimizin ol, anas ldi, babaminen dierki emim drt-be gn oni gizlettiler, vermediler. Sonra abar verdiler ki, burada bir tene ihtiyar nene ldi. Geldi ald gtrdiler, bir vagona topladiler, sora bir dereden geiyerdu oraya onlar tktiler. tiyar ceyil hep barabar. Bir onbe yanda ceyil z da poyezd ikiye bldi stnden geti. oh adam yolda ldi. Fahr- fuhara, acluhtan, susuzluhtan. Onlar hep gtrp o vagona yyerdiler. Onu ben gendim grmtm. O neneyi de o z de ben grdm. Vagonda bize yemek veriyerdiler. Ama dava vat, gnde bir dnm getriyerlerdi, bir vagonda en o yiirmi evidu. Drt vedra (kova) orba getriyerdiler, seyrek, laanadan. Oninen bir ay yol geldu. Birer rta ara ekmek veriyerdiler. Az veriyerdiler.

Osmanova Sdret Raslkz: 76

39F

Tarih 1932 yl dnyaya gelmiim. Gendim Kuntsalym, zniyagildeyim. Babamn ad, reymetlu, Resldr anamn ad Trelteri Gnetr. Dedemin ad Tehemdr, nenemin ad Tunsuldur. Kuntsal zniyagildeyim. zniya niye
76

Bu derleme 20 Mays ve 4 Temmuz 2005 tarihlerinde, Kazakistan Cumhuriyeti Almat vilayetinin

Candosov kynde, Sdret Raslkznn evinde yaplmtr.

36

deyilmitr? zniyagilin toumundan. Yedi arda bir baciymiler. Onnar ot bimeye gedena bacileri a ekmek gtrende azann iine bir urt diyer, o urt auyimi. Ele diyerdi anamz-babamz, dedemiz-nenemiz. O gtrende ardalarna ki orba tkmi, yiyende heppisi dnyayi degimi. almi z. z tek alanda ondan olyer bizim zniya. Yan ki z niya ettin, niye ele old, z niya? baci ardadu. Byk bacim ad Kdret idi, buraya gelende yigirmi be yanda idi, ocas askere getmiti gelmedi, ardamn ad Keli idi on yedi yanda, gendimidim on yanda, ardam Yayla benden ya kg idi, bacim dayat be yandayd, kk ardam Paal bir yandaydi. zm kim bilrdi ki o aci gnler geleca hemde o yanda (alayarak). Bir gnde baaya camularmz gtriyerdim, iki tene Grci gme t. kisi de vayenny formadaydiler (asker kyafeti). Biz bilmiyerdu ki ne olaca? Bene dedi ki abu camular ne gzel kesmeye yemeye olur. Bende dedim bu camular bizimdr, kesma nedr yema nedr. Eleyken tarldm, tm gettim. Bundan sora arasnda o zaman gememi. Gece saldatlar (asker) apyi dgdiler. Sabaa yan idi, saatni unuttum. Reymetlu babam Keliynen gettiler, biz, evdekiler, yatyerdu. Babam geldi anam dedi ki ne old herif, kim apilere vurdi? Babam dedi ki ar ne apilere vurma bizi srgn ediyerler, nereye bilmiyeru, dedi. Alama nerde, pla olmah nerde? Bilmedu ki neydah, bizde ocuidu. Milisiya (polis) apiyi kesti ki tez hn, ne ki alacahsnz aln almiyan alur, dedi. Ellerimize ne geerdi? Reymetlu babam kitaplarn ald, kitaplar gizli-gizli oyerdu, Koran. Gizliydi. Eger grseydiler apadiyerdiler. O kitaplar ald, gendimizde urbamz aldu, birer kat dekleri aldiler baladiler, apileri kilitlediler.

37

Gece getrdiler harmana. Harmana da getrenden sora, gece, herke alyer, yer ald, dnya ald, ne ki idara vard ald. Herke alyer, szlyer. Byk manalara (araba) yklediler, yosa kve mrbilla mana gelmemiti. Onara ennigi toldurdiler, getrdiler Ahskaya. Ahskaya getrende, kim grmiti poezdi? Oralar grmemitu. Gelduh oki Ahskaya, Ahskaya geleneah kim ki ne ald ald, kim ki almad almad, tktiler, attiler urbalar ki, smiyerdi tavarny poezde (yk tayan tren). Sauh, noyabrn (kasm ay) on drdndeydi. Bir ay gelduh poezde, yolda, alyaalya szlya-szlya. ennik ne gnleri ki ekti Allah o gnleri kimseye gstermesin. Hem kava hem bizleri srgn ettiler.

biov Ziya Abitolu: 77

40F

Yerim Aspinza rayon, kv aloet. 1914 ylnda anadan olmiim aloette. biov Ziya Abitolym. Biz on araba adam, on kz arabaynen, otann meesine gettu, odun getrmeye. Ordan odun aldu kve htu, bir emim var idi, brigadirdi (ekipba), sabah, afah yengi h yer, geldi ki Ziya, ne diyerim. Hele ahsana kvi asker ablad. apiya sam bir asker apide turyer. Kuda (nereye) tant, nikuda (hi) dedim. Tuyeng elinde. Dedim ki kto tibya poslal? 78. Ni ag nipuskayem nikuda 79,
41F 42F

dedi. Degirmende unnar ald. Daje (bile) puvardan su almaya gedende asker yanmzda geliyerdi, yalauz oymiyerdi.

77

Bu derleme 31 Temmuz 2005 tarihinde, Kazakistan Cumhuriyeti Almat vilayetinin May kynde,
.

Ziya Abitolunun evinde yaplmtr

78 79

Seni kim gnderdi.(Rusa) Hibir yere gidemezsiniz.(Rusa)

38

Sabahn drdnden saat bireen yd milleti de amerikanskiy Sudabeker manalara bast da hayd balam. Birez urusa biliyerdim, az-maz. Dedim ki bizi nereye gtriyersiz? Dedi sizi Sredniy Aziyaya sriyeru, etmeginen gedin ki yolda a kalmiyasz. te reymetlu ar sabaaan bir tekne hamur yourd de, sabaaan bir zanduh ekmek oldi. O ekmegi yiye-yiye buraya geldu. Burda azahlar grmiyer ki ekmek nedr. Yo idi, biz getrdu. Gene biz birez tahl getrd, burada he yo idi. Onnar st, ayrannen can bayerdiler. General dedi ki size dosan put izin verildi gtrmeye. Ee ne gtrecen dosan put? Ne ki bir at eski degimiz var idi, cecim, oni aldu. Dosan put yo idi. oo yigirmi put ta olmad getrdmz. te oninen geldu htu buraya balam. O ki bizi poyezda toldurdiler, saldat apide, hangi stansyaya (istasyon) geliyeruh orada degiiyer bizim stmzde, bir yere getmiyah. Yolda birez sup (orba), bor (lahana orbas) verdiler. o vermediler, o aten ki lmiya. Ama gene de o adam ldi. Emimin ol var idi, onun babas ldi. Bir asker geldi, ald oni, gtrdi bir hemege att t. Bizim vagonda otuz kii var idi. Pe yamiyerdi. Kiminki eli tutyerdi tata ryer yayerdu. Yanma et almitim, oni yolda birdu yedu. Tata, i alyer ryerdu, a mi ala? Ele geldu, ama yolda o adammz ldi, o adammz hasta geldi buraya.

Recepova Ganime Veyselkz: 80

43F

Benim adm Ganime Recepova Veyselkz. Aspinza rayonunda, Ongora kynde oldum. 1932 ylndanm.
80

Bu derleme 1 Haziran 2005 tarihinde, Kazakistan Cumhuriyeti Almat vilayetinin emolgan

kynde, Ganime Veyselkznn evinde yaplmtr.

39

Aa babamgilde, Vallahi Billahi, benim gzm gre-gre drt inegi bratu geldu. Bizim merekte kolozun oyuni apanudi. Emim oban idi. Ad Bayramd. Geldi kilidi vurdi, ingular kli (anahtar) emimin elinden aldler. Saat drtte geldiler, zm. clas olaca, n. Saat drtte ne haber? Gettiler. Geldiler ki, babam hasta yatyer, gtriyerler. Nereye? Orta Asyaya gtriyerler. Ola bu ata veteninden nereye gedecayu? Rametli babam dedi ki, oul getmiyecasz, sora gene gelrsz. Bizim tallann randa bir zanduta istikan, i gmledilerki, saba gelruta gene uarduru. Neyin gelmesi? (alayarak). Dekleri rdu paralar stmze sardu. Ar dekabrda alduryerler, tr, sautur. aldurd getrdiler buralara. Saolsun azahlar, mrinen toysunnar, gene ldrmediler, yedrdi-irdiler. Bir inek salyerdi, orta bliyerdiler, bir eker carhalasn orta bliyerdiler ki lmiyah. Odun yo idi, ami tayerdiler. Saolsunlar o yardm ettiler. Bizi tavarny vagoninen getrdiler, zmcan. Ondrt mi onsekiz gn mi yol geldu. Sekiz ev bir vagonda idu. Drt ev Ongoral drt ev Zurzelli. Yolda o adammz ldi zm. Oralar tanmayn, zmcan (alad). ller yollarda alyerdi, vay balarna. Benim nenem yz yandayd, yolda ldi, vay bana. Cecime sard gtrdiler bratiler. Nereye bize demediler. Biz o dnyay bu dnyadeyken grdu. len nerde? Poezd basan nerde? Bacs len nerde? Ayahlar m len nerde? o ezepler grdu. Yemek vedroynen getriyerdiler. Gnde bir raz. artopi, makaron. Bir vedro drt eve veriyerdiler. Bir evde de on ocu. Kime yeterdi o? ki parma dilimlidi ekmek. Eleki lmesin yeter. te getrdiler buralara. Dt ki buralara ite biraz azahlara iledu. Oniki yl komendantn altnda (sk polis rejimi) oldu.

40

Benim babam on yl yaya mal bat, ocularnen barabar. Bacim ite. Orada vaspaleniye (hasta olmak) old, onyedi yanda ardam ldi, Almatann balnitsasnda (hastane). Kiraz ayn (haziran) bei idi. Evde yaadu, Tatar mollaynen, edetinen gmledu.

Suliyev Heyrullah Seyfiolu: 81

44F

Adm Heyrullah Suliyev. 1927 yl anadan olmiim. Buraya onsekiz yanda geldim. Aspinza rayonunda yayerdu. Onsekiz yandayken bizi buraya srdler. Ben orda, talla oyerdu, gzn ki ekim ekecayu. Aam geldu eve yattuh ki sabahnen tallaya gedecayu. Saba saat drtte geldi apiyi dgdiler. Dediler ki caminin yannda yln, orada iclas olaca. Yldu caminin yanna. Geldi grciler sobraniye (toplant) ettiler. ki saat srok (sre), ne ki alacahsnz aln, hp

gedecahsz burdan. Nereye gedecayu? Kimse bilmiyerdi nereye gedecayu. Kimki ald ald kimki alamad alamad. Eleyken srdler noyabrn onnde. Evden arttiler bizi, ko ayd. Geldiler amerikan manalarnen, ykledilerde bizi, hayd. Ahskaya gtrdiler orada poezda sotler. Poezda tovarnydi, maln poezdine bizi yklediler, teptiler hepimizi, zanarsn mal. arler, adamalar hep bir alyerdiler. Yolda yemek ey veriyerdiler, ama hastalu o idi, o saut. ennik pla. Kirlendi, bitlendi. lenleri, hastalar gtriyerdiler bir vagona, igne vurup hepepine ldrp gedip brayerdiler. Eleynen geldu dekabrin nde Alma-Ataya. Bizi ne maana ettiler balam. Yan ki Trkiyeye oradan, Germaniyadan, ava geliyer bunnarda Trkiyeye o yandur, bunnar Trke yardm eder. Onnar hemen bizi Grcistandan pakladler.
81

Bu derleme 27 Mays 2005 tarihinde, Kazakistan Cumhuriyeti Enbeki-Kazahskiy vilayetinin

Canaar kynde, Heyrullah Seyfiolunun evinde yaplmtr.

41

O zamanda stalininen Beriya, bunnar ikisi bizi ele etti. Gendimiz iki- yl ileri Ahskaya demir yol yaptu. O yol iinde bende iledim. Bize yapturdi yol, getrdi tovarny poezdi bizi srdi. Bgnea o yol ilemiyer, eleyken turyer. zel bizim iin yapturd o yol stalin. Borcomdan oraya yz kilometreden o olur, onide hep bizim al yapt. Tanmitu niye yapacayu, ama sylerlermi bize? Dediler ki yk geleca. A grciler biliyerdiler, bize haber etmediler. Srgnden ay evvel biz yayladaydu. Oraya askerler gelmi geziyerlerdi. Biz de zandu ki ava vat bizi orumaya gelmiler. Meger onnar gezip bayerdiki nerede ennik yayer, yazn olmazk, tadadurlar, aarlar. Eleki ar yagd, ennik yaylalardan kve tkldi, geldi bana ktiler.

Asratov Nida Ridvanolu: 82

45F

Benim adm Nidadur. Familiyam (soyad) Asratov. Babam vard ad Ridvan idi, ardam vard ad aradur. Grcistan respublikasnda (cumhuriyet) turyerdu zm. Gorodumuz (ehir) Tiflis idi. Bizim merkez gorodumuz Ahal-Tshydi. Rayonumuz Aspinzayd, kvmizin ad Zrzelliydi. Biz onda yayerdu. Ben buraya gelende yigirmidrt yandaydm. te 1944nci yl, noyabrn ondrdnde saba erden geldiler apiyi dgdiler. apiyi dgdiler, tu apiya. Her apide tene, drt tene soldat avtomatnen (tfek) bekliyer. Haydiyin sobraniyaya. Ee bizim ennik o vat urusa dili bilmiyer. Soldat hep urus. att gne gtrdi. Gettu ikolann (okul) gne, orada ydiler.

82

Bu derleme 15 Haziran 2005 tarihinde, Kazakistan Cumhuriyeti Almat vilayetinin Candosov

kynde, Nida Ridvanolunun evinde yaplmtr.

42

Hep bizim ennigiydi. Bizim kvin o Grci idi. Yzelli ev grciydi otuz ev misliman idi. Otuz ev misliman adamlar. Yldu. gde bir kapitan (kaptan) oturyer. te balad iclas etmeye. clas ki at Rusa oudi, dedi ki sizi Sredniy Aziyaya (Orta Asya) sriyeru. Sredniy Aziyaya yaamaya gediyersiz. Ora misliman yeridr. Evinizizde, burada, neki alur maln, oyunun, tallann oni kmet orada verr. Size saat srok (sre), evlerinizden n. Gtrmeyede tona izin verdiler. saatta tona ne gtrecen? Grciler kz arabay apiya getrdiler, neyinenki var idi kvn rana arttiler. htu kvin rana, bir gece orada aldu. Edrefimizi soldat sard. Grciler getti bizim mal-mulumizi ald. Bizde konvoynen (refakat) turiyeru. Bir sutka (gn) turdu. Ertesi gni aamna mana geldi. Manada, andra kalsn, amerikanskiy sudabekerler, sti palatka rtli. Hep o mana geldi. Geldi camaat neki vard toldurdilerde gtrdiler bastiler vagonun iine. Ahskada biz demr yol yapmitu, yengi. Onda vagonlar turiyerdi. Getrdi vagonun iine bastiler. Bizde yattu. te yargece ki old vagon teplendi, getti. 1944 yln ondrt noyabrnda, gece bindu vagona, htu. Yolda da, gelende, her cana yarm kilo ekmek verdi. Her cana. Kmr verdi yamaya. o sau idi. Yere tkriyer buz olyerdi, ele saut. Bizde kmr grmemiu. He kimse yaamad. Ele sautan rld ode. Poyezlar iki- sutka turyerdi stansyalarda. Turmadan gelse iki gnlh yoldur buraya. Bizi ondrt noyabrda srdi ondan alt dekabrda endu Almatada. Say ka gn olur? Yigirmiiki gn. Yigirmiiki gn poyezdin iinde geldu htu buraya.

43

Dursunov srafil Cabbarolu: 83

46F

Adm srafil Dursun, Cabbarn ol. Aspinza rayonunda Kunsa kynde 1928 ylnda dnyaya geldim. Dedemin ad Zeyit, babamn ad Cabbar. Kafkastan gelende onalt yandaydm, and yetmiyedi yandaym. Ondan 1944 yl noyabr aynda bizi aldurdler. Btn kvi gtrdiler ydiler bir harmana. Asker kvn, rayonun edrefini sard, btnini. Bir armiya asker var idi. Manalar gzediyerdiler. ilanandan sonra geldi amerikan sudabekirleri. Toldurdiler. Bizim turduumuz yerden de, poezin gtrp orada oturaca yerineen, en az altmi-yetmi kilometre idi. Oraya gtrdiler, orada toldurdiler. Bizim gmizde toldurmiler, ardmzda toldurmilerdi. te ka gn geldu poezdinen, azahstanaa. Yolda tovarny poezde, tovarny diyende yk tayan poezd, adam oturan poezd yo, eleydiki bir tene vagonun iine alt-yedi semya (aile) var idi, eleydi on semya var idi. Nesilki bir oyuni apadasn ele de biz geldu. o asta olan old, o eleyken vagonun iinde ldi. liyerdiki oni gtriyerlerdi stansiyalarda. Biz bir yere amiyerdu, konvoy vard, tolko lleri alyerdiler. Poezde yemek veriyerdiler. Yemegi eydi. Yedrdiler ekmek i.

auyev Mehmet Koolu: 84

47F

Ben, Mehmet Koaliolym. 1927 tarihte Ahska vilayatnda dnyaya gelmiim.

83

Bu derleme 26 Mays 2005 tarihinde Kazakistan Cumhuriyetinin Almat vilayeti Candosov Bu derleme 28 Temmuz 2005 tarihinde, Kazakistan Cumhuriyeti Almat vilayetinin Candosov

kynde, srafil Cabbarolunun evinde yaplmtr.

84

kynde, Mehmet Koolunun evinde yaplmtr.

44

te askerden evimize gnderdiler bizi. Evimize gelende saba erden yasaul geldi ki, sizi Orta Asyaya srgn ediyeru. ahtu saba erden, noyabrn ondrdnde 1944 yl bizi balad srgn etmeye. Amerikanskiy sudabekirler geldi, bizim de tuyenklerimiz yo ki, onnar arlya. Bie alamadu. Trkiye Cumhuriyat birez uza old bize, bizede bir yerden yardm olmad. Bizi getrdi demr yoluna. Endu ki poyezdlere sald. gni poyezdde geliyerdu. stansyalarda bize ekmek, ay veriyerdilere. Oninen geldu bir ay yol, sau yerlere geldu. stmzde urbamzda az. Bizim Kafkazda yerler scah idi, biz sau yerlere dt. Yolda lenleri poezden endriyerdu, eleyken brayerdu. Kimi nerede gmlediler, mezerleri oldu mi, oni bilmiyeru. Yolda o lenler var idi. Biz yalnaya, ba au, urbamz da yo, ele deldu.

2. Yeni Yurtta Yaam Aslanoullarndan Ceferinol Sefer: Orta Asyann azahstana, Alma-Ata oblastina li rayonuna geldu biz. Gece saat on birde, ara n yigirmi drdnde arabaya yklediler de on verst gtrdiler bir kolhoza. Gtrdiler bir tene aora tktiler, ydiler bizi. Yigirmi be ev, bizim Trk milletiydi, bir aora toldurdiler. O aorda bir ay aldu. Bir aydan sora bizi azahlarn evlerine bldiler. Bir-iki gz evde ev turiyerdi. Her bir gzde bir ev. Bizim turduumuz evde gzidi ev turyerdi. azahlar bize yardm etti. Oni Allahtan inkr etmeye olmaz. Ekmekte verdiler, urbada verdiler. Biz birez meyve getrdu o meyveyi urbaya degitu. Ben

45

bir tene cevzi bir ift valenkaya (klk izme) degitim (glmsyor), birde bir eski papa aldm. O n, baharaan, odun yo idi bizde. Kemi, saman yayerdu. dara yo. azahlar bize kepek veriyerlerdi, ayran veriyerlerdi. Oninen bahara htu, sorada ite agarot (bostan) ektu, tarla ektu, lazut. Usul-usul cana geldu. Dil meselesini desah eger, bizim ihtiyarlar azaha he bilmiyerdiler, anamiyerdiler. Usul-usuldan, imarnen, ele-bele oninen grendu. Ben gendim, tezeden on yedi yamda, birinci snfa gettim. Drdnci klas omitim, o, 1944 yl ki geldu, ay sora tezeden birinci snfa gettim. Yedi yl ohudum azaha. Elede rgendim. 1945 yl ki bahara htu imdi bizde idara yo, gediyeru kura aa diriyeru, getriyeru oni azahlara satyeru, oninen ayran iiyeru, kepek alyer kepek yiyerdu, k artopi, carhala. Ele bir yl biz o etinl grd. 1945 yl ki biraz ki agarot falan ektuh onnan ertesi, 1946 yl arnmz idara grdi. Lazut ektu, oni el degirmende ygdiyerduh. Ele degirmen yo idi bizde. Degirmene getmeye olmiyerdi bize. Kvden bir yere hma olmiyerdi. Ben gendim n drt yamda oldiki baciminen bazara gettim, li rayonuna, orda tutacahtiler de, ben drt verst uma, dze atm, tutmasnnar. Orda urtuldum, tutamadiler, geldu kye. Yigirmi be verst yaya geldu. Ele durum 1956 yla adar oldi. Oniki yl podkomendatura altnda oldu. Biz tutsa hesabnda turdu bu oniki yl. 1952 yl ben mektebi urtardm. Hele komendatura altndaydu, tutsa. Komendantta gettim dedim ki ben oumaya gedecamda bene izin, baport verin. Bu benim elimden tutti de, gendisi urus idi, pasportny stola gtrdi. Dedi ki buna pasport verin, yedinci klas urtard oumaya gedeca. O gni aamaan pasportny

46

stolnda (nfus dairesi) oturdum, bene bie vermediler, geri geldim. On gn sora, her on gn komendanta gedip ol oyiyerdu ki, biz varu amamiu, komendant geldi dedi ki baport (pasaport) aldn m dedim yo, niye tant, dedim vermediler. Beni tezeden arabaya oturtti de gtrdi dedi ki baport verin. 1952 yl baport aldm. Orda tant ki ne millet yaza? Dedim Trk. O baport aldm, orada yazyerdi ki Razreayetsa projivaniye v rayone li est mesyasev. 85
48F

Her ylda iki baport alyerdu. Alt aydan alt aya degiiyerdiler. 1956 yl hepepine baport aldu. Onda da yazd ki:Razreayetsa projivaniye na territoriyi Kazahstana. 86
49F

Sora, baport ki aldm, ben Talgara 87 gettim. Tehnikum mehanizasyay

50F

urtardm. Orda iki yl oudum. urtardm geldim 1958 yl traktorda, kombaynda iledim, ofr da oldum kolhozda. 1945 yl bize topra vediler, yigirmi be sotka. Topratan ev yaptu, tuvar ii topratan yaptu. 1946 yl biz evlere girdu. Bir buu yl o azahlarn evinde turduh. On iki yl nereyeki ilk srdler orada turdu. On iki yl sora bu Kaskelen rayonuna (ile) geldu. 1955 yl evlendim. Be tene ocuum var, z iki olum. Onbe torunum var, drt torunumun ocular var. Altmi yldr Orta Asyada yayerim, ben Trkm, azahta deglm, azah Trkide deglm, ben Osman Trkiyim. Dedemin dedemin dedesi Trkiyeden gelmedr, Erzurum vilayatndan Telisker kvnden. Ben Trkm. Dilimide ytrmedim, oullarm, torunlarm hep Trktr, Trk yazlyeru, Trkede syliyeru.

85 86 87

li vilayetinde 6 ay yaamaya izin verilmitir. Kazakistan snrlarnda oturmaya izin veriliyor. Kazakistanda bir ehir.

47

Osmanova Sdret Raslkz: Gelduh ki azahstana, sou. Stansyada (istasyon) endu o sou, bizim yerler sica idi. Arabalar geldi, arabalara bindrdiler. Babam alad szlad ki, kitaplarm da getti, dnyamz da getti, yerimiz de getti. Geldu azahstana, kr Allahn byklgne. Kaskelenden geldi arabalar bizi gtrdiler bir kve. Kvin ad Voroilov idi. Evlere oydiler. Buras eydr, ama gel ki yerimiz, yurdumuz hep almzdadur. Babam iki ay ald sora dnyasn degiti, getti. Allahn yazs, ader o idi. Allahn yazs, adersiz bie olmaz. Onan sora anam hastelendi. Alt ocunen biz aldu. Anam o o ekti hastalui. Alya-szlya yalvaryerdim Allaha ki, urbet yere gelmiu, babam getti anam eylet. Ondan sora, kr Allahn byklgne, anam ey old, yz yana geldi. On yldur anamn gettuuna. ardam traktorda ilediler, gendimde traktordaydm. omumuz vard, Allah reymet etsin, Tabliya apa, Kabliya apa beni on yanda ie yolladiler, ie gettim. Gni bgn azahlarn arilerinen iliyerim, adamlarnen iliyerim. Her i bama gemitr, o ota ilemiim. Buraya ki geldu komendant altndaydu. On iki yl onun altndaydu. Ne oyani gidebiliyerdu ne biyani gidebiliyerdu. Kvden kve amiyerdu, stmze bahyerdiler. ardam Keli ey iliyerdi, getti koparetten bir radyo ald. Eve ki getrdi bir gn komendant geldi adaminen. Senin Trkiyede kimin vardur ki sen bu radyoy aldn da Trkiyeynen syliyersin? dedi. ardam demiti ki, ben Sovyet koparetinden aldm, Trkiyeynen sylemiyerim, orada kimsem yotur. oryerdu. Eger Trk yazlsaydu, deseydu Trkiyede kimsemiz vardur, kmet hamada gtriyet apadiyerdiler. O zaman ele olmiti. Eziyetleri ey grmt.

48

Eziyetlerden sora da Allah sonumuzu heyir etti. Halal iledu, altu. Geldinen iki eve bir inek verdiler. O inegin sdni bliyerdu. Sora o inegin yerine bir tana aldu, oni byttu. Yer verdiler, evleri yaptu. azahstanma gelende ben oniki yandaydm. Buraya gelende artu altmibir ylna getti zmcan. Buraya ki geldu omularmz hep azah idi, baha millet yo idi. Ey azahlaryd, hep evvel ki ennigiydi. Reymetlu anam diyerdi ki, oul bunar ey ennigiymi, mslmandurlar. imdi onar bizim dilimizi anmiyer biz onarn dililerini anmiyeru. renerene, bir gn, iki gn, bir hafta, rendu. Onnarda baa ba diyer, ayaa aya, ola ol diyerdi, saa sa, geldime kel, gettime ket, suya su, etmege nan diyerdiler. Onnarn dilinde o sz bizimkiyd. Onun abu bizde grendu. kolaya (okul) getmedu, gendi gendimize rendu. And ben gendim de azaha o ya biliyerim, azahn yeri de o eydr, aradalarm azah otur. Reymetlu Nazarbayevin 88 babasynen barabar ilemiim, Nazarbayevi kk yandan biyan
51F

biliyerim. Altmi yl azahnen bir etmek yiyeru. And millete yer, bahalar verildi. o ya enniktr, ben onnar azdyerim, ama diyeru ki Trkiye bizim canmz. azahlar diyer Sen kazahasn bizden caks kaydan blesn? 89 Gendim
52F

Trkm, Trkten yarad olmiim. azahta Trkten yarad olmi, biru biz, blnmez. imdi de yadma geldi bir Trki size syliyem. Canm, dedi, urban olsun adir bilene tibar yolymi yze glene. etin nesib olmaz arib lene
88 89

Kazakistan Cumhurbakan (2005) Sen Kazakay bizden daha iyi nerden biliyorsun? (K)

49

Keke eller arafna sarala. Gemi gelr neyliyem Gedem elime syliyem Trk eskeri gelende Canm urban eyleyem. Gemi gelr aral i tol yaral inde bir gzel var O da Trklerin maral. Gemi gelr an verr stanbula an verr, stanbulun zlar Olan deyin can verr Gemi gelr ba baa inde smet Paa Paalarn paas Yaasn smet Paa. Garib yerde ba yastua gelende Acab neye varur hali garibi? Gelen olmaz giden olmaz Aar gzlerinden ya garibim. Neylet olsun dedi urbet elin adna Yetemedim lezetine, tadna aan ollun arda veten der ydma Gzlerimden gelr ya tke-tke.

50

Sene urban olem ay talar Talardan geende marallar var idi, Gzel gzel sular aard Babam ordan geder su ierdi. Babam diyerdi zmcan gette o yollardan su getr analardan, puvarlardan su getr O ydma gelende gemklerim titre titre alur Ey vetenim, ey canm, ey gzelim.

Armz da gene Allah heyir etsin Yarabbim. ounide unutyerim zmcan. Yadma gelende yerimiz yurdumuz alm gediyer bamdan. Her namazmda diyerim ki. Ey Yarabbim, Ya Rassl Alla, gnahlarmz bala, dertlerimizi dermen et. Elemi sala urbet elde. Bir ktl he kimseye gsterme. Mislimann lcn keskn etsin, atn ygrk etsin, oluamza al versin, Allahn yardm olsun. Bunu ulah verene de, oyana da, dinliyana da Allah mr gn versin, ahldan ayrmasn, candan devletten ayrmasn. Ne ki elimizden geliyer oni ediyeru. Bizleri o outmamiler, ne ki reymetlu babam o zaman rediyerdi o almda ald. Buraya geldu aclu, plalu, ouma yo, ava geiyer, ennik krlyer. Onnanda urtuldu, Allahn byklgne kr. Bizki buraya geldu 1944ci ylda ben oniki yandaydm. Bizlerin o hrmete aldlar azahlar. Tanmasahta, meger dilimiz bir. Bunnar o cmert ennigimiz. Bir tabatan bizlere bldiler, birer kr etmekte olsada bizlere blp verdiler. Bunardan o millet ya, cmert. Bizlerde iinlerde gezdu, bir ktl grmedu azahstanda. Ondan sora imdi ben azaha diyacam:

51

Men Kazahtn nde stm. Menn eem, krmz bar ed, askere ketken, Kabliya degen markm, ogan tapsrd. O jiyirma adamnn bastg bolgan ola degen Kabliya mna kzm sagan amanat, aytt. Odan keyyn men Kazahlarnan brge cumus stedm. Kp enbegimi olar aktad. Enbegim cogalgan jok. Br kede otrganmzga altpsbr jl bold. Kudayga kr yeriminen cakmn, toy-tomalagm lgi zm akrad zmde akram, krmetteyd bular. 1954 jl Nursultann markm akesmen brge cumus isteydm. Kolmzda brge tamak p brge curdk. Kudaydan keyyin Nursultan degen balamz, baurmz, Kuday Utala son saktasn. Sondan keyyin elmzd saktasn, bala agmz aman bolsn. Jermz, jurtumuz aman bolsn. Balas akes syakt, br ksge kar bolgan jok. Joklkta tamak berd kolndan kelgen, br ksn rencinken jok, enbegn jogaltkan jok. Odan keyyin mne, Kudayga kr, balas da sytp kele jatr. Kuday, Kudaydan keyyin bul balasn arkasmen Kazahstanda kana baska nasnal bolsada berln brge kurmetteyt, brge pensiya berp, brge jer berp, brge kurmetteyd. Sonduktan men kp-kp aksne de, eesne de Kuday iman bersn, tugantuskandarna da Kuday mr bersn. Bala agmz aga amanat bolsn. Elmzge, curtmzga tntk ber. Btkl memleket aman bolsn. Inde bzdn balalarmz, zmz aman bolayk. zmz rizamz s knge brge kelatrmz. Elimizde tntk, aspanmz ak bolsn, dastarhanmz tok bolsn. zim Kazahstan da jaks krem Trkiyam da jaks krem. Berlg aman bolsn. Odan keyyin tag da kp angemeler bar yend nedeyn aytaym? Kuday barn kabul alsn, jakslk bersn. Trkesi: Ben kazaklarla beraber bydm. Bizim bir komumuz vard, o yiirmi adamn basyd, askere gidende, Kabliya diye birisi vard beni ona verdi. Dedi ki ite

52

Kabliya bu kzm sana emanettir. Ondan sonra ben kazaklarla birlikte altm. ok emeim olmutu. Emeim bouna gitmedi. Altmibir yl oldu ayn sokakta oturuyoruz. Allaha kr yerimiz iyi, toy, bayramlarda bana sayg gsterip davet ediyorlar, bende onlar davetsiz brakmyorum, ok saygldrlar. 1954 yl Nursultannn 90 babasyla birlikte almtm. Hep birlikte yemek yiyorduk, hep
53F

birlikte olduk. Allahtan sonra Nursultan diye olumuz, kardeimiz var. Allahu Taala onu saklasn. Ondan sonra milletimizi korusun, ocuklarmz hep iyi olsun, yerimiz, topramz iyi olsun. Olu da babas gibi kimseye kar olmad. Yoksulukta elinden geleni yapt, herkese hak ettiini verdi. Ondan sonra ite olu da bu yolda devam ediyor. Allah, Allahtan sonra da bu olunun sayesinde Kazakistanda ne kadar millet varsa, hepsine kar ayn davranyor, herkese emeklilik maan, toprak veriyor. Bundan dolay ben en ok babasna, anasna, akrabalarna Allahtan uzun mr diliyorum. Btn devlet iyi olsun, iinde de bizim oluamz, kendimizde iyi olalm. Bu dileiyle bu gnlere birlikte geliyoruz. Topraklarmz savasz, gmz ak, soframz bol olsun. Kendim Kazakistan da Trkiyeyi de ok seviyorum. Hepimiz iyi olalm. Diyecek daha ok ey var, ama hangisini syliyeyim ki? Allah hepsini kabul etsin, iyilik versin. 91
54F

Dilegim de gene odur ki Allah Utala gene nesib etsin gendi yerlerimizi, gendi Trkiyamz, sa-selemetinen gra aleminen barabar. Orada sizi Allah salasn bizleri de burada Allah salasn.

90 91

Nursultan Nazarbayev-Kazakistan Cumhuriyetinin Cumhurbakan (2005). Kazakadan Trkeye tarafmca evirilmitir

53

biov Ziya Abitolu: Buraya geldu ki gene o adam ldi. emkentte otuz semya (aile) gelmiti. O otuz semyadan drt tene ar almiti, gerisi hep rld. Niya? Havasn alduramad. Bura o sau idi. Yolda o keten lmedi nesil ki burada ldi. Havay, acy alduramadiler. Biz gelende yz on semya geldu buraya. Buni ey biliyerim. Toplam kvn adam. Toplam diyende, ceyillerimiz hep eskerdeydi. tiyarlar, neneler, ocular var idi. Eskerden bir ben gelmiim, iki gazi gene gelmiti, mz idu buraya srende. Burada da baan yo. Kim kimi tanur? Allaha kr ileduta elimiz ekmege yetti. Yigirmibe yl abu Mayda polivik (sulamaci) oldum. Hem araul hem polivik oldum. Ele ilerde hep bizim halk iliyerdi, azah ilemiyerdi. azah dedi ki sizi Allah nereden getrdi? Ne ya griyerdu ne de arnmz tyiyerdi. A biz geldu Allahn rameti yad, tahlda old, ileduta arnmzda toyd. stansya emolgana ki geldu kolhozlardan araba geldi bize, kz araba. Arabaya toldurdiler, stmze kee rttiler, o sout, oninen geldu buraya, bir azahn evine. Bir ar iki ua var, o arnn da ocas eskerdedr. Oninen barabar ekmegimizde bir, aymzda bir, yiyaca iecamzda bir old. can o iki can da biz. Bizi ki buraya getrdiler, biz kamendant altna dt. Aydan aya ol oyyerdu ki bir yere amiya. Oniki yl onun altnda oldu. Ben gendim altmi yl oldu bu kvde yayerim, bir yere getmemiim. Otuzbir yl iledim, pensiyaya (emekli olmak) tm. Polivik idim. azah yo idi bu ite, hep bizim millet. Elede iki plan veriyerdu. leri ki, biz iliyerdu, el stnde gezdriyerdi bizi azah, and ele degl. leri o eyudu. azahn bir

54

luma ekmegi olayd bizim azmza oyard ki, siz geldiz bize bereket geldi, arnmz toydi. Biziki buraya getrecelard dediler ki size orada burada kalan maln ya parasn verrler ya da mal verrler. Yaldatmiler bizi zmcan, bata ennik bekliyerdi ki aa vereca aa vereca, ama olmad, nerde kim sene ne vereca? Eleyken aldu. Bu yl bene altmi bin tenge yazlmiti, oni aldm. Bu para oradaki brahtuumuzun bedelini ediyer mi? Yan bile degl. Genede o hele alamami, herkee vermediler. Gene diyerler ki paray Grci vermedi Nemes vermi. Niyaki? Nemes davasna gettu o zaman milletimizi srgn etti burdan da, yanki o yardm vermi. Gene ne syliyem zmcan? Sen de, ben unutiyerim. Dosaniki yamda, alm bir yerde degl, unudiyerim. (glmseyerek) zmcan biz ki buraya geldu urusa bilmiyeru. Onnar azaha syliyer biz gendi Trkede konuyeru. azahayi iki gn iinde grendu. O da bizim dildr, uza degl. Biz ki, mesel, diyeru su o da diyer ki su, biz diyeru etmek onnar diyer nan, ee nan da bizim Trk dilinde nan deyiliyer etmege. Yani o raznitsa yotur. Otur otrdr, tur turdur. Nesil ki bizim yerimizde krt, terekeme var idi. Terekemeyi anyerdu krdi anmiyerdu. Buraya gelende uamz yo idi. And olum var ikide zm var. Oullarmn adlar Yaa, Paa, ondan kgi Zekeriya. zlarmn ad Ganime, bir kgi Nacibe. Eimin ad Glbaton Hanmd, altmibir yanda ldi. Otuzalt torunum var, alt tene torunlarn ua. Oldi riki torunum var bu saatte. Gendimde dohsaniki yamda.

55

azahlarnen o eydu. Hele de eledr. Dosan yama ki toldum oullarm bene byk toy ettiler. O toya ardm azah aradalarm. Selsovet (ky kurulu) bygini, direktori (mdr), akim (veli) ary ardm. Bene iki apan getrmilerdi. And, hangi arlerinenki iliyerdu burada, ceyil vahtmzda, hepsi nene oldiler. Uzatan grende geliyer boynuma sarlyerler ki biz senden bir ktl grmedu, eitmedu. Hele azahlarnen biru. o eyu. Ne o beni incitmiti ne de ben oni incitmitim. Trkh. Ahska Trkym. Ne keten burada ey olsa, orann topra burann altunundan eydr. Toan yerim odur. Geri dnmek iterdim, hay-hay, hani? Allaha kurban olem. Ele bo palatkann altnda tururum. Orada moroz (ayaz) yo. Meeye n bir kmleginen gediyerdu. Burada ubam, kufaykam (klk montlar), sica arvalm var gene de iyerim. Burasn havasynen bizim yerin havas yo. Ora o ey idi. Konumamzn en sonunda Ziya dede bana bir soru sordu. Dedi ki:Sene bunar kim dedi ki yaz? Niye? Alayarak. Benim iimde hele o yara var zm, o ksmiim, o. Borcom bouz bir yold, Trkiye keseydi yol, milletimi ver malda, yeride senin olsun desyedi. Niya ele etmediler? Niye bizi yalauz brahtiler? Saab olmadiler? Suleyman Demirel buraya geldi. Getmitim Almatya el verip selemlemitu. Dedi ki ne yregimden ardurum ne de almdan. Ne alna getrdi ne de yregine. Hani niye gtrmedi? Gtrecem dedi. Ama ileriki Turgut zal, o gtrecaht. O camiya girdi namaz ld, Almatda. O dedi ki ne teyr olsada gtrecem. Gel ki yetiemedi, otravit ettiler. Evine ulaamad. Yolda lmi dediler, gendim

56

grmemiim. Ama abu Suleyman Demirelinen onutu, el verdim ona, burda, Almatda.

Recepova Ganime Veyselkz: r gne buralara yerletu. stansyaya getrdi, oradayken tktiler. O zaman geldiler sedirler, direktorlar, bltiler a adam o kve a adam bu kve. At arabalarnen geldiler gtrdiler. Gtrdiler azahlarn evlerine verdiler. Dediler ki yarsnda gendiniz yarsnda bunar turacalar. Buraya geldu talarda on yl oyun batu. Mal batu, ev yaptu. And de gene yng ubulyerdim bratm geldim (glyor). azahlarnen ele yayerdu ki, Koran nahun, bir ev kimi. O ki ay oyard, inek saard, aburada Rspekin anas vard, diyerdiki kudailer gelseze barabar ay ia. Diyerdim ayptr apa, oy, aybn kurusun, kayaktak ayb (ne ayb), kel diyerdi. Ele tatlydu. And ennik birez zenginleti, birbirini tanmiyer. adanalem ben getmemiim oumaya. Orada, Kafkazda klas oumiim. Mellimlerimiz acem idi. Acem dili, grcice atyerdiler, bir urok (ders) krte de var idi. Buraya gelende ondrt-onbe yandaydm. Oumaya ki dediler, biz de o namusluydu, yo yo vermezu z ua oumaya. ardam oud. Beni rahmetli emim vermedi. Kolhoza da ie getmedim ben, ocular byttm. And benim drt olum var iki zm var. En bygn ad Nureddin, ondan kgi Fehrettin, sora Mseddin, ondan kgi Ziyaddin. olum ldi. Birinci zm yedi olann peinden old, adn Cennet oydiler, onun peine biri old Zeynep oydiler. ocam iki yldr dnyayi degiti.

57

Burada biz yedi dinin iindeydu gene gendi dinimizi saladu. Bize bir Trk mollas gelmiti dedi ki siz bizden de eysiniz. Din iinde din salyersinis, dedi. Gendi dilimizi nesil unuda, adanalem? Hep ki bir yere dtu, syliyerdu. Ama zbekistandakiler o unutmi. Bizde azaha gelduha anduryersin, evde gendi dilimizde syliyeru. Gendi gendimize azaha, orusa grendu, her ie de abullendu. Gendi dinimizi tuttu, gendi yemegimizi yedu. And onnar bizi toya aryer, biz onnar aryeru. Hep aruu, blme yotur. O yosuluta bize ekmek verdiler, evlerine sohtiler, biz nesil inkr eda oni? zmcan her ey ald Kafkazda, ev de ald, mal da ald, talla da ald. Sora buradaki bir haber geliyerdi diyerdu ki, aa Kafkaza gediyeru olakide. Ele o itiyerdu, zm. Ama and yo zm, yo kurusun, oy, getmem. Adam soyun yuturse soysuz olur. Burann tuz ekmegini nypta, gedipte orada ben ne i grrm? Genede azahn iindeyu, ama Trkm, azah deglm. And Rassiyadan Amerikaya gtriyerlermi, zornen mi bilmem. Az mi yldu balam, az mi yldu? Gene de ahp oraya gediyerler. Bizim milletimizin grdui lmde de grmezdu, bu dnyada grdu. Neujeli (acaba) o dnyada da cennemde yanacayu? Atan baylan gnlerimiz de oldi, poezda bir dede ldi, eleyken topra stne attiler, yarbuu, yerden omuz grniyerdi. Ele lm var idi. zm, emim o hekiya bilrdi, sylerdi. Latif ah var idi, Mahmut var idi, Ak Garib var idi. Ben gendim biliyerdim, ama bacilerim ki ldi alamaynen almda bie almad, zm. -Bir trky hatrlamaya alt. Hatrladklar.-

58

Bir adam varmite ars birez eziyat veriyermi. Bu adam evden ami getmi. Gediyer ki bir bayun veranada turyer. Dedi: Bayun ne terse veran ayada Derdinin dilinden mellimdr bayun. Sen de benim kimi yer kakunisen Bekliyer ayaz zulumdan bayun. Gel otur dertleri tecrbe eda Baarsan szme bu yerden geda Diyar urbeti ihtiyar eda Gelmesen yolumdan neyleme bayun. Tislise diyer aln yara udretten ekilde kalemi ara Her ne adar can dedim, edese yara Azndan ot ar, dilinden bayun. (Of-of-of ekti Ganime nene). Bir ift turna grdm al, aral kiside sinasndan yaral. O da benim kimi beti aral Yol ver aaym dumanl talar. Bir ift turna grdm yolda yorulmi ahn vurmi ol, anad analmi. O da benim kimi sevglnden ayrlmi Yol ver aaym dumanl talar. k Garip dedi ki turnalar urbanm size urtarem bu gamdan, aym yze Yazaym bir neme vereyim size Senemin zne verin turnalar.

59

Ahmedin szni syledi teze tr turnalar verr ses sese Meremiz neredr Ardahan, Karsa Oryada bir selem verin turnalar. imdi size vurur Kafkasn yeli Ylsn Borcomi tez edr yoli. Ounmaz Koranlar verinmez heyret Alaur liler bilin turnalar. Yer gzeldr, vetenimiz, yetemez kelem, Ressldr maymanlar verilmez kelem. Olmiya Ahskaya vermiya selem Bilin ki Grciya ald durnalar. k Garib durnalara dedi: Trli iektendr Kafkasn ya Serindr havas o elvan ta iekli, imenli mehlenin ba Yadma dtka yanar alarm. Ee balam, Allah gstermesin, Allah etmesin. Aa, abu evi tk te , nesil olursun? Bizde ele oldu. Cana zor batu. azahlar kimi yng verdi kimi yoran, yamalulardan, rlulardan. And benim deklerimin says yotur. Senin hatrn in bunnar syledim. Kafkastan baladm trkiynen urtuldum, zmcan.

Suliyev Heyrullah Seyfiolu: te bele geldu Alma-Ataya. Orada bir yerden arabalar geldi, at araba geldi. Orada baladler ennigi blmeye. Sen oraya gedecan, sen buraya gedecan. Bizi ele

60

tattiler ki kimisinin ei baa yere getti gendisi baa yere getti. o zlmler grdu, o etinl grdu biz. Hava o sau idi. ennik pla. Geldu ite burada yava-yava kolhozda iledu gendimize geldu. Bizi getrdiler bldiler azahlarn evlerine. Onnarn iki gz evi varsa bir gzde gendileri bir gzi boaltp bize verdiler. ki- yl ele aldu. Para falan almiyerdiler. Bamaya bize ey bayerdiler. Yalan sylenmez, azahlar ey batler. Sora ki iledu, gendimize zemlyanka yaptu. Sora gene birez iledu dzenni ev yaptu. Aa and de, kr Allaha, bele yayeru. 1945 yl ki geldu bizi aldler podkomendatura. Bir kvden bir yere amazsn. Bir yere gedecasan eger, komendant bulacasnki, izin alasn. Oniki yl komendatura altnda oldu. 1956 ylaa komendant altnda oldu. 1956 yl, stalin ki geberdi, o vaht aldurd, bizide apravdat (hakl karmak) ettiler. imdi bize paraynen verecalard evin hakkn, maln hakkn, he bir ey vermediler. Altmi yl geti, bize birez kompensasya (hazmin) verdiler. Onide heppisine vermediler. Bene, mesal, para vermediler. Dediler senin imzan yotur. Ee ben nerdeydim o zaman? Her alt ay imza oyyerdu, kolhozda iledim. Nazarbayeva 92 iki kez mektup yazdm, gene bie edilmedi. Hem evimiz, dnyamz
55F

yld hem geldu oniki yl lagerde (kamp) turdu, hapiste, gene bie yo. Balam bizi eskiden harap etmiler. Eskiden Trk poddanya asker ii yo idi. Bunnar bahtler ki bunnar burada yayerler askere getmiyerler 1938 yl dokumentlerimizi ald evirdiler azerbaycana. Azerbaycana evrdiler askere aldler gtrdiler. Oki buraya geldu, negramotny halh, biri dedi ki ben Trkm, biri dedi ki ben Azerbaycanm. Ele oldiki babas Trk, ol Azerbaycan, babas Azerbaycan,

92

Nursultan Nazarbayev-Kazakistan Cumhuriyetinin Cumhurbakan (2005).

61

ol Trk. Nesil olyerdi bu? Mesaln gene bugn ele i var. Babas Trk, ol Azerbaycan ya babas Azarbaycan ol Trk. Hep karu. imdi balam ne diyem? And ennigimiz ey yayer, kti degl. kmet degiti. imdi kimki dilinen beceriyer ilemeye ey yayer, eskiden elinen ey ileyen ey yayerdi. Trk msnz soruma kzarak Trkm ya ne? lsemde Trkm. Nereye getsemde Trkm. Ben nesil azah olem, Uygur olem? Misaln zmcan, budann ad budadur lazutun ad lazuttur, lazuttan buda olur mi? Olmaz. Elede Trkten azah olur mi? Olmaz. Trkm, Trkm. lenean Trk lrm. Gendi Kafkazmza m dnmek? Yo raz deglm. Lue (daha iyi) gedip Trkiyede lrm, ama Kafkaza getmem. Grcn iinde benim ne iim var? Misliman yeri desen Trkiya, misliman yeri desen azahstan. Eger bizim Grcistan ey yer olsayd Hristiyan iinde bizi srmezdiler buraya. And bizim ceyiller oraya getseler orann ceyillerinen birbirini rarlar. Oraya getma olmaz. Sovyet kmeti ki vard gene mmkn olurd, and hep kapitalistr, kiminki uveti yeter ele bler. Onun iin ya otur burada ya da get Trkiyede ol. Grcistana yolumuz yo. Elbet bizim vatanmizdr, vatan aralamiyerim, ama vetenimiz olsayd bizi srmezlerdi. imdi geldu buraya ey kti, tutmasalarda mislimanlu ad mislimandur. Ne dicam balam, ya uvetin varsa get Trkiyeye yaa ya uvetin yosa otur burada. Bir haber geldiki gedin Grcistana evlerinizi yapn yaayn. Biz bir kere srgn oldu imdi bizim ocularmz m olsun? Onun yerine gederu Trkiyede yaaru. Grcistanda bize yer yotur. O adar gli Sovyet kmeti bizi gtremedi ki, almad Grcistan, and onnar ayr hkmet old seni alur mi? Almaz. Alsalarda familyanan (soyad) grcice yazlaca. Ki ben lrm benim ocularm yazlaca

62

grci. Niye? Niye sora? Ben misliman olem, adm Trk olsun gedem Grci yazlem he? zm ben oumami adamym. Eski szleri tezeye evrma birez agr geliyer bene. imdi diyerlerki Ky kpeksiz olmaz kti adamsz ky olmaz. Bele tomarnen desem ele yaadu ki o ey, arda kimi bgnenea. eki olsada her yerde var, ama bele yaanda o ey yaadu. Barabarda iledu, evinde de yayerdu, bizim evimize ona geliyerdiler. o ey yayeru. Eskiden azahlar o ey ennigidi. And birez ktlendiler, ceyiller bizi azetmiyer. Yan ki bu baha halh aramzda niye var? Ki baha halhsz da olmaz hkmettr eger. Genede bize o kadar ziyannar yo. Ben azaha bilsem diyerim bilmesem Trke diyerim o kanyer. Onnar azaha diyer ben kanyerim. O da zaten bir yla aten old. Bir yl sora ben onardan da ey syliyerdim azaha (glerek). Onsekiz yanda gelmiim ya, bir-iki ay sora azaha ey syliyerdim. Kendi dilinizi nasl saklayabildiniz? Balam ana dilini ytren adam misliman olur mi? Egerki sen Trk balasn gerek ki Trk dilini ytrmiyasn. Biz geldu azagnen azaha syliyerim, urusnen urusa syliyerim, uygurnen uygurca, ama eve gelince trke syliyerim. Onnarda bizim dilimizi tez greniyerler. azahlar ey enniktr. Ey anyeru ey de anlyeru. Nu ktlhsuz olmaz. Kt adam bizde de var onnarda da var. zmcan bizim eskiden televizor, radyo yo idi. Aamlar hepsi ylyerdiler bir eve. Kimki nereye getmi, ne grm syliyerdi. Sora kimisi trki arurd, kimisi hekiya. Sabaaan orada dinlerdu. Sabaa yan ap evine gediyerdu.

63

imdi balam o zamandan sylenmeyen hekiya almda alur mi? imdi bu televizar t om omya getmiyer. Ben ne Kafkazda ne de burada he oumadm. Babam askerdeydi ben malmula bayerdim. Buraya ki geldu gece kurs yo idi, a gndz beni ilediyerdiler. Nerede oyem balam? Gece-gndz iliyerdim ben. Gtr bunnar yaz balam. Diyenler de saolsun yazanlar da saolsun. Mislimannuh bizde Elhamdlille. Yaasn Trkiye. Var olsun.

Asratov Nida Ridvanolu: Gelduh azahstana. Burada da kmet bldi bizi kolhoz kolhoz. Mana yo. Geldi arabalar, bizi yklediler. a kolhoza a vagon diyerdi, bltiler bizi. Getrdiler camaat kolhozlara. Kolhoz saaplu etti. Evler verdi, apide egletmedi. Biz buraya gelende, azahstana, buraya gelduumuzda evler hep iki gz idi. Kra (at) yo idi. Bir gzde yatyerdiler bir gzde de pe urul, pencereye truba yer. Saman yayerdiler, ura yayerdiler. Odunda yo. Sahabini oraya artt bizi bu eve oturtturdi. Ele tan tu. te ondan sora komendantn altna dt. Dahada bir yana amadu. Rayona gedecayu, bazar orada, neft, ispika (kibrit) lazm, ap-au lazm, urba lazm. Gedip komendanttan izin alacahsn ki bazara gedesin. Ben kvn starnaydim (burada: baekip). Kimki bazara gedeca olur bir-iki gn ileri gelr ki, ben saba bazara gedecamda bene at, izin lazm. Bende spisok (liste) yazardm, gederdim komendantn yanna ki bene on adama izin ver ki bazara gedecayu. Kiminki izini yo tutyerdiler apatyerdiler on sutkaya. Ele gnler yaadu. Oniki yl

64

komendantn altnda oldu. Soraki stalin ldi, komendantta ldi, hepimiz gerie tu. Baladu gendi bamza yaamaya. Komendant zamannda o apatma ii benimde bama gelmiti. Ebile olmiti zm. Ben kolhozda iliyerdim. At arabaynen neft tayerdim, Kaskelen rayonundan. Yand, be verst. tene boka ykledim, uotik (muhasebeci) yanmda oturyer. Kaskelene gediyerim ki neft getrem. Kaskelende komendant gme t. Dedi propusk (izin kd). Propuskumda tkenmiti. Propuski aydan aya veriyerdiler. Dedim yotur. tene boka gsteridim dedim ki aa propusk, bokalar kmetin, aa da uoik. Dedi den bunnar itemiyerim, propusk ver. Bende de yo. Dedi saba komendanta gelrsn. Gettim neft aldm geldim. Sabahnen atm gettim, oryerdim, neydersin? Gettim bene be sutka verdi, apatt ki sen niya propusksuz gediyersin. Ee ben gendi iime getmiyerim kolhozun iine gediyerim. Talla biimi zaman, neft yo, traktor, kombayn turd. te be sutka verdi. Gtrdi beni apatt. Evlenea apanu oldum. Evleden sora bir batm ki brigadir geldi. Urus idi. Gediyer naalnika at alyer de, onnara propusk veriyerde beni alp ardyer. Bu gnleride grdu zmcan. Ben burada iledim demrcide, zm. Yigirmibe yl demrci oldum. Yigirmibe yln iinde onbeini kolhozun idi, on yl sovhozun idi. Sora elli yamda pensiyaya tm. And ben seksenbe yandaym. Otuzbe yldr pensiya alyerim. Dahada ie getmedim. Gendi bama iledim. Ustalua tm, evler yapyerdim, haln iini griyerdim. Bizki buraya geldu bize evlerden baa hebie vermediler. Ne urba ne bie. Tolko o yerli azanen oturdu. Ertesi hepimize ev verdiler. Herke gendi in balad yaamaya. Bele yaadu ite. Andde Allaha kr yayeru.

65

Biz burada her dilde onuyeru, zmcan. Gelende bilmiyerdu, ama sora azahada syliyerdu, gendi dilimizi de syliyerdu, urusada grendu. azahstanda her millet var ki. Heppisini grendu. Bizim millet bizim dili ytrmedi, ytrmedu. azahayda temz grendu. And hep ocu urusada syliyer, azahada syliyer. azahlarnen otnoeniyamz (iliki) eydr, kti degl. Yayeru barabar. Toy, dgn, ey gnler barabar geziyeru, barabar yayeru. Ele ziyan bize yotur. azahlarnen eyu. Oluamz oyer, paraynen zorla diyer instituta, tehnikuma. Oumay urtulyerler, ama sora da i vermiyerler. Bizim ele adamlar varki iki tene diplomi var bir ii yo. oymiyerler, hor grmiyerler, salu ediyerler. And bahsana bir tene i banda bizim milletten var mi? Yo. Kimse yotur. adri yo, i vermiyerler. Ben gendim 1941inci yl evlendim. Altmi yl old arynen barabar turyeru, barabar yayeru, bir evdeyu. Benim olum var be zm var. Onardan olua tredi. And benim rbe torunum var. Heppisi evlenmi, olua saabidr. Yayeru yava-yava, Allaha kr. Andde itiyeruh ki Allah bize nesip ede de Trkiyeye geda.

Bayramov Bekir irinolu ei Tolo Hanm ile: Gendi dilimizin salanmas-evde alocunen hep gendi dilimizi

syliyerdu. Onnarda grendi. Sonraki, Sovyet kmetiki bozuld, mekteplerde birer saba Trk dilinde outtiler.

66

Gni bgne adar bizim ihtiyarlarmz olsun, ceyillerimiz olsun gene de diyeru ki bizim vetenimiz olsa, bizde veten saabi olsa, bizimde yuvamz olsa bize o ey olurd. Ey turyerdu, ama genede vetensiz adamn yeri baadur. Geri topraklarnza dner misiniz soruma gederu, dedi. Nesilki getrdi ele gtrse gederu. Gederim, diyor Bekir dede. nki vetendr. Vetenden adam vazgemesi olmaz. Vetenimdr, gederim. Orasda olmasa, bizim ennik and veten deyip Trkiyeye gediyerler yerleiyerler. Ordan gelen bizim ihtiyarlar mrleri geti, o aladler, szladler. ode veten deyip derdinden eriyip gettiler. Veteni brama, gelme o etin meseledr. Var ald, dvleti ald, yeri-yvas ald. Bizim milletin o o derdinden ldi. Veten deyip vetene ulaamadler. Geride gelen ocularmz belki buna ulaur, diyar ki bizimde vetenimiz var, yerimiz var. Tolo nene: Bizde belki Allahtan efaat olur, bir saabmz olurda bizi veten saab eder. Dilegimiz de, umudumuz da, gece-gndz hep dilek ediyeru ki bizde veten saabi ola. Dursunov srafil Cabbarolu: Sora geldu biz azahstana, Alma-Ata oblastine, stansy emolgan bir yere. Burada poezdinen bizi egletti. te burada endu. Ele sou ki, biz oradan buluznen geliyerdu, a burada geldu otuz gradus sau. imdi o poezden enecayu ki at arabalara bina. O at arabalarnen stansya emolgandan buraya geldu. O da yigirmisekiz kilometirdi. O at arabalarnen, o sauta geldu kve tu. Her kve geldi on semya, yigirmi semya. Ev ev bizi hep gtrdiler.

67

azahlar bizi o ya arladiler. Evlerinde ne ki var idi oni blp veriyerdiler. Mesal bizim gettumiz semyada gendileri drt adam idiler; anas, babas, ardei, bacs, Casarbayd ad. Biz on taneydu onnar drt, bir yerden etmek yiyerdu, bir yerden ay iiyerdu. Ele hrmetli halhtur. Sorada yaz ki oldi, bizim iimiz yo, evimiz-yurdumuz yo, hep onnara alyerdu biz. Ekmegi onnarda yiyerdu, almayi de onnara alyerdu. Ne alacan? Onun bostann, maln bayerdu, inek sayerdu. te oninen geindu. imdi dzini diyende, abu Sredniy Aziya respublikalarnda yaan halk arasnda, azaha ulaan halk yotur. azah hem halaldur, hem de comart halktur, ekmek seven halk, hrmetliyan halktur. te onnarnen barabar, balamcan, baladu yaamaya. Biz geldu ki buraya i neydi? Kolhozda gece-gndz ilemeye i var. Herkes getti balad selskiy hozaystvada (tarm ileri), topranen ilenen i. Lazut, ekim, nesilki bizim Kafkazda idi ele de burda. Mal burda o idi. Mal otaran mal otarmaya getti, ekininen uraan halh ekininen urat. Balad herke ilemeye. Bir yl sora tahlmzda old, lazudumuzda old, artopimizde old. kmet, gendine alsa, bize az pomogat (yardm etmek) etti. Kimisine bir kk tana verdi. Biz Kafkastan gelende, bizim r can mal ald. Bizim gendimizde. A buraya geldu ki bize be tene tol verdi, o da kk kuzler. te kmek ettui o idi. Ele ite, zm. Bir elkt yeri o idi ki, geldu ki bir yere gedemesin sen, konvoy kimiydin. Bir kvden bir kve gettin mi tutar gtrrdi onbe sutkaya apadyerdi. Niye gettin? Gettim, telefim var, grmeye gettim. Yo, olmaz, diyerdiler. zin alacasn. O izini almaya da, iki hafta gezecenki, ona izin alasn. Gedeca yerde yan, iki kilometre, ama izinsiz tuttiler mi hemen trmeye gtriyerler. Eleydi. Oniki yl bize o gni gsterttiler. Oniki yl biz

68

podkonvoy idu. Oniki yl sora, padiah ki ldi, baa padiah old, sora bizi podkomendatura altndan arttiler, svoboda (zgrlk) verdiler, baladu gendi bamza yaamaya. azah halknen arda kimi oldu. Ordan gelende birbirimizi tanmayan trklerlerde de arda kimi oldu. Btn millet bir arda kimiydu. Gni bgnede gene eyleyu. And, on-on yl old Sovyet kmetinden urtulduh. Herke kendi bana yaye, iliyer. Daha Allahtan bundan artu ne eylg lazm? Allahn eylgi bu. Toprah verdi, yerimizi aldu, bahamz var. Ben otuz yl bahann brigadiri olmitim. Bu otuz yl iinde ben ne ki ilemitim benim emegimidi. Bu emegimin arsna, btn parasn sayd, bene yer verdi. O yer de benim kapmn nnde. Baham var, yer var, tarla. Onun idarasynen, arpasn, budasn, yoncasn ekmitu, malmz ayryeru, alann de gtrp bazarda satp canmza bayeru. Her neki itiyersin vardur imdi, kr Allaha. Gendimde, azan parasynen, on bin pensiya (emeklilik) parasn alyerim. Aa, ite yaaymz eydr. Gene de diyerim, azah halkmza biz o razyu, evvel Allah tabi ki, sorada padiamz Allah sahlasn. Onun sayende hele azahstanda ktl olmami. He bir ennig ktlu, zorlulu olmam. Ele skt yayeru. Allahtan diliyeru ki, gene ele ey yaya. Biz burayaki geldu, burada misliman ariatndan hebir ey almam. Bizim, nesilki orada ata-babalarmz neteyr ariat gtriyerdi, oro tutma, namaz lma, o bizim azmzda, o zamandan nesil idi gni bugneen biz eleyu. azahlar gendilerde hekmet ediyerler ki, nee yl Rossiyann iinde turdunuz da,

69

heeine gendi edetinizi, dilinizi he unutmamiiz. Biz gene eleyu and. imdi, kr Allahn byklyne, meetler yapld, Cuma namazna gediyeru, oro tutiyeru, namazmz lyru. Her bir eylu vardr bizde, kti degl. te bele zmcan. Beni sorarsan, Kafkasdan gelenea ben altnci snfa getmitim iki ay. Sora bizi srdiler. Burada da baladm gendim gendime kitap oumaya. Sora gettim yedinci klasa (snf), atistat (karne) aldm. Oninen gettim Talgarda tehnikuma dtm. O tehnikumi oudum, urtardm. Bizde diyerler sredniy obrazovanniye. Oninen baladm ben kmetin iinde ilemeye. Bizim Kafkastan gelen Trk halkna bura o eydr. Yaamaya eydr. Din terefi birez serin idi, ama imdi din terefi de geldi yerine. Camiler, medreseler ald. ocuhlar orada oyer. kr Allahn byklgne her i gendi yerine geldi.

auyev Mehmet Koolu: Geldu tu kimimiz Takentte, kimimiz Calabadta, kimimiz

Krsiztanda tkldiler. Biz ondan ileri gettu azahstana. Bizim poezdin (tren) iinde alt semya (aile) vard. Onarn iinden yalaguz ben enip, heppisine ekmek alyerdim, getriyerdim millete yedriyerdim. Gerisi hasta, ihtiyarlar idi. Geldu Alma-Ataya, istansiya emolgana. emolganda bizi endrdiler, at arabalar geldi, o zaman mana yodi, arabann stne saman ablamiler, kylere tayin ettiler. azahlar saolsunlar. Bize eylg ettiler, adamlu ettiler. Bizi Cambul denilen kve getrdiler. Cambul Cabayev denen k idi. Orda bize st getrdiler, buzlanmi, oni ryer yiyerdu. Ben kolhozda brigadir (ekip ba) oldum. Be yl yardmcs oldum. Gendim yetmidohuz yama gelmiim. Bizi 1944 ylndan 1954nci ylaan

70

podkomendatura tuttiler. Hapis kimi idu. Bir kvden bir kve bizi oyertmiyerdiler. stalinin ele prikaz (emir) var idi. Eger bir yere gederdin, gtrp hepise oyyerdi. 1953 ylndan sonra, stalin ki ldi, biz birez ya oldu. Bizim Kafkasda tahl da, her ey de vard. azahlar sdinen, ayraninen can bayerdiler. Birez gendimize ki geldu, 1945 yl, Allaha kr, tahl derya kimi oldi. azahlar bize eski, bir gz toprah evler verdiler. stleri amiten idi. Evlerde yaadu, kr Allahn byklgne. 1945 yla anda bize tahl verdiler azahlar. Yava-yava geinmeye baladu. Ben gendim, ardam, bacilerim hepimiz iliyerdu. Babam storoj (beki) idi. Ele iliyerdu. lemesen yiyemesin. imdi yaamamz ya, kr Allahn byklgne. Malmz vardur, evimiz vardur, ba-bahamz vardur. Gendim ey yayerim. ki olum var, sekiz tene de zm var. Hep ey yayeru. Allah Utaala bizim Trk cumriyatn sahlasn, mislimanlar sahlasn, azahstanmz da sahlasn. azahnen ardau. Ben bu szleri imdi syliyerim. Benim yan ardamn ol Kazim getrmi zn, Fatmay. z Trkiyede oyer. Sizleri o giyer. Allah Utaala mislimana heyri mr, rzh versin, askerimize de silah, uvet, selemet versin. Allah Utaala Trkiyeyi, azahstan sahlasn. Siz de saolun, varolun.

3. Anayurt zlemi Aslanoullarndan Ceferinolu Sefer: Bizim bahemiz de var idi tarlamz da var idi Ezgdede. oyerdu kzinen, biiyerdu elinen, harman dgiyerdu kzinen. Harman da tahl dglen yere diyerdu. Bahamz da var idi. Evimiz de ey idi. Evimizde Grciler de turyerdi, mellimler. 1944 ylda ben drdinci klasta (snf) oyerdim. Yars grcice

71

oyerdu yars mislimanca. Bizim evde iki tene grci mellimler yayerdi. Biri Hzabagral idi bri Kunsal idi. Bizim dedemizin dedesi Trkten gelmedr. Trkn Erzurum vilayetinden Telisker kynden. Ordan gelmi Emin Dede. Emin dede gelmi Ezgdeye. Ezgudede onun ol olmi. Biri Ezgdede almi, Aslan ol, ad Aslan imi, biri Toloa getmi, onun ad Ali imi, biride Adgn rayonunda (ile) Varhan kyne getmi, onnarn familyas (soyad) Bahacolymi. Bizim Trkten gelen dedemizin ad Emindr nenemizin ad de Havvadur. Biz Trkten gelmeyu. Ondan gelmi Aslan diyen ol Ezgdede almi, Ali diyen ol Toloa getmi, Varhan diye kvede, adn unutmiim, getmi. Varhan kvinde aa ekmiler onara demiler Bahecioullar. Toloa gelen Ali tut ekmiler, Ezgdeden tut getrmi, onara demiler Tutoullar, and de Tutadze yazlyerler. Bizim Ezgdede alan Aslanol, Emin dedenin toruni, bizde onun tremesindenuh. Aslandan olmi Teyfur, Hasan, Gafur, smayil. Drt ol olmi Aslann. Kafkazda yemek yapanda yapra hnkal, makarnama hnkali, arn tepiyerdiler, tulu tepiyerdiler (tuluh peynir), eil peynir yapiyerdiler. Bizde oyun, gei hepsini salyerdu. oyun yourduna yourd gelmez. Ona mayasn veriyerdiler (oyunun mayas var) oni mayalyerdiler sora da yourt, peynir yapyerdiler. tepiyerdiler. Almadan ir yapyerdiler, anurdan hazur yapyerdiler, ezme yapyerdiler, pestil tkiyerdiler. Tuttan, anurdan pestil tkiyerdiler. Tuttan kme yapyerdiler, iine cevz atyerdiler. anur erk kimidr ama birez uzundur. anurdan hazur yapyerdiler. Hazur urudyerler sonrada ondan kompot ediyerler. Biz ona ezme Tulu, kelk ediyerdiler, sziyerdiler oyunun pavusuna

72

diyeru, bizim Osmanl Trk dilinde ezme diyerler. Kmeyide tutun iresini eziyerdiler, biraz buda uni atyerdiler, seyrek, iine cevz atyerdiler de kme yapyerdiler. Kme o baaldur. Sonra tut pestili yapyerdu. Tut sziyerdiler ona en ey un atyerdiler sonrada paraya tkp, oni urudiyerdiler. O olyerdi tut pestili. En pahal kmeynen tut pestilidi. zlar aftan geyiyerdiler arval geymiyerdiler. Herke gendinin edetinen. Ba au gezmeh yo idi zlara, gelinlere, arlere. On yandan yoar z hep aftan, marama geyiyerdi. Osman Trk vahtndeki nesil geyiniyerdiler bizde Kafkasta edetler var idi, ele geyiniyerdu. Babam ele sylemiti. arler petamal kullanyerdi. Bir petamal var onnar ev iinde, ev ileri yapmaya, bir petamal var inek, oyun samaya, o petamal baadur. Bu petamal aradan idi, ara paradan, ev petamalda itten. Gene terkeliyerim zlar arval geymiyerdi, papros ima yo idi. Ben r yanda babamn yannda papros imemiim. Byk adamn yannda kkler papros imiyerdi. Dgni tansan dgnlerimiz bele yaplyerdi. Eger evleneca olun yetimise iki tene adaminen giderdiler elilua. zn dedesinden, babasndan szni alurdiler. Sora da geri gelrdiler de cuma-cumaertesi giderdiler nian oyardler za. Ya yzk verrdiler ya bir tene tafal. Evvelden eleydi. Sonrada getrdiler atl bey degrdiler. z ve olan semtinden bey degrdiler. Beyden iki gn sora gelr geri alan ileri onuurdiler. Dgne ne atar pirin lazm, ya lazm, et lazm. Buni syliyerdiler de razlelerdiler de gederdiler. Vahtn keserlerdi ki, aa bu gnde biz gelecayu. Kesimini getrdiler mi ertesi gn atl

73

giderdi gelini alp getrrdiler. O zaman mana yo idi, atnen, arabaynen getrrdiler gelini. Bizim Grcistanda pirin az bulunyerdi. Buday dibekte dgiyerdiler. El degirmene dibek diyerdu. Tatan yapyerler, onun iine buday islatp tkiyerler, dgiyerler, onun abui yer, ondan yapyerdiler pilav, budadan. Sora oyun mi keserdi, kz mi keserdi? Genelde bizim ennigin yemegi pilavdur, ondan sora hnkaldur, olsa et kzarmas, tolma yapardiler. Dgnde tatl ben grmemiim. Kanfet i olyerdi basa tatl yo idi. Alma, meyve, cevz bele i istollarda var idi. Ama en birincisi pilavinen hnkal idi. Allah rahmet etsin cmle gemilerimize, sizinde dedelerinize. Dnyay degien adama, ennik gelrdi, teref-tehlkat ylurd. Bizde orda et kesme yo idi. Cenezeye et kesme yo idi. Halva birrdiler, yuha birrdiler, onar tadurdiler. Ya etmekte (and burada kimi) tatmak yo idi. Mezercilere, mollaya, imdrenlere kimin elindeki ne varidi verrdiler. Kafkazda, Grcistanda talinka ii azidi. Pahrdan sahan var idi, terp, hamur yogurmaya kesen varidi, kesenden byk tekne varidi. Sini varidi hnkal in. Sahan orba in. Ggm varidi abdase, terete. Kze varidi, oni aatan yapyerdiler, o su indi, suyi sau salyerdi. Kaui armut aatan yapyerdiler bir de alma aacndan yapyerdiler. Demur au bizde yo idi. engel, hnkal yemeye, o da aatan idi. Bir almaynen armut aatan yaplyerdi baa aatan olmiyerdi. aynik (demlik) ii yo idi. Bizde samovar varidi. ay tolko (sadece) ondan iiyerdu. Bizde tencere vardi pahrdan, onda aynadiyerdiler birde ggmde aynadiyerdiler ay. Tencere de ggm de pahrdan idi. Trkte bardak diyerler biz

74

ayi istikanlardan iiyerdu, ya da fincanlardan. Kk eyler var idi onlara diyerlerdi fincan. Gve varidi, oni thadan yapyerdiler, iine yourt mayalyerdiler bir de avurma eti salyerdiler. Yourdi pahr iine atmiyerdiler, eger pahrn iinde yourt mayalarsan o au olyerdi, adam patlatyerdi. Eger Allah yazsa, ben, o Grcistanda gendi yerimde yaamaya razym. El ya, ulus ya, geymeye keten ya. Kurbet el cennet olsa lmeye veten ya. Kzmcan, lmeye veten ya. Ben orda anadan olmiim, dedem de orda anadan olmi, dedemin dedesi de orda anadan olmi. Bura cennet olsa, bene lmeye veten ya. Buni eskiden aular demiti. Bura bene rbettr. Trke, Allah Utala yol aarsa, ben gene o Erzurum vilayatna gederim. Oras bize o yandur, biziynen aynidr. Ele birinci ben gederim, ama ele olsa enniginen barabar, ominen barabar ben Grcistanda yaamaya razyim.

Osmanova Sdret Raslkz: ardam Yayla dnyaya yaylada gelmiti, ad da ondan olmiti. imdi reymetluhtur. O yaylada bir ziyaret yeri va idi, yksek ta idi, ad Ziyaret idi. O ziyarete terekemeler, bizler Trkler, bize Azerbaycan yazyerdiler, apaturlar oryerdiler, ama ana-babamz diyerdi ki bizler Trkh oul. O ziyarete gedende urban kesiyerdiler, a-etmek biriyerdiler, atlarnen oyniyerdiler. Gendimizde o zaman hele ocuidu. Reymetluh ana-babam diyerdiler ki deyya rmika grniyer, o suyun o geesi Trktr.

75

Yanmzda Ezgdenin, Toloun yaylas vard. enniginen o eydu, sgma yo idi, ekima yo idi, ennik hep halal idi. Dz iliyerdiler, alma, haramlu, hrszlu yo idi. Ele de grenmiim ele de geliyerim. Babam diyerdi ki, zm aha bu alma kolhozundur oni almiyasn bu alma bizimdr oni alursun. Bende gni bgn ele oluama gretmiim, ele tertiplidr balalarm Allaha kr, babamn gtini almiim. Rahmetli babam zenginidi, o ilegen idi. Talarda gezen babam (alayarak). O yllar ydma gelende gzim tolyer. Yaamamz ey idi, a-etmegimiz ey idi. Birende anam idi reymetluh, bacim idi, gendimde onnardan grenmitim. Cevz, almamz, bamz-bahamz ey idi. Mallarmz, camularmz ey idi. Aclu olmamt, iplahlu olmamiti yerimizde yurdumuzda. Gendimiz Kunsalda turiyerdu, Aspinza rayonunda (ile). Kyde bibim var idi, onun ol eskere getmiti. Eskere gedena bibim bizinen ald, bizinen buraya geldi. Onun da ol var idi. br bibilerim uza yerlere kmiti. Biri Heyrota biri Varneta. Az getti gnler o getti gnler herbie almdadur. Evdeki oyniyerdu, bir zn ad nci idi, sabahnen atm ki arhadam z, anas da, babas da yklemi atlara ne ki urbas, eyas var Trkiyeye adlamiler. Erif adl dedem var idi, o da getmiti. Eref emim var idi, o da getmiti Trkiyeye. Onnar gedende, diyeru ki, niye bizde kap getmiyeru Trkiyeye? Allahn yazs yo imi, ksmet deglimi. Diyerdu ki, ya onnar orada bizde burada sa-selemet ola. Kimin ne alna gelrdi ki, Grcistan bizleri kaldurup, getrp azahstana tkeca. Kuntsamz ey yeridi, zengin. Bir tan dibinde turyerdu biz. Yanmzda byk aya var idi. apmzn gi byk, geni idi. Puvarlar ayerdi. Bahamzn

76

ad Napuzar idi. O Napuzarn iinde be gektar yerimiz idi. Dnyann meyvesi hep bizim bahamzdayd. Meyvelerin adyd-Derpekin almas, Kerefil almas, Nenezir armud, Taurecl armud armudiydi, sar armut, incir, Ahrah armud yumurydi, anur, zl cu, abah armud, Paa almas, Hanm almas. onide unutmiim, yadma gelmiyer. Ergmz, vinemiz varidi. Byk-byk cevzmz var idi. Drdularmz gelip kmet gtrrdi, gtrmiyan biz gtrp satardu, yarsn gendimiziu iliyerdu. Pervelde, ir yapyerdu, alma armuttan pestil yapyerdu. anurdan reel aynadyerdu, armuttan pekmez ediyerdu, cevzden kme yapyerdu. Pomidor (domates), lahana turusni yapyerdu. Benim babam, reymetluh, zengindi, on tene camuumuz var idi, be onbe tene oyunumuz var idi, at yo idi. Yazn taa ardu, orada oumuz var idi, orada alyerdu. Gzn kve dnerd. Ya, peynir, st eyidi, ey geiniyerdu. Bizim kvde bizden ey geinen yo idi. Oni bir Allah bir de ben bilrm, kgidim, oniki yanda. Talarmz serindi. Ezgdenin yaylasynen Toloun yaylas bir yerdeydi. Toloun yaylasnda puvar yerdi, sca su, sau su yerdi. Ele dzlu idi ki, ekmet. Hep orada oyniyerdu, obanlar trkiynen mal otaryerdi. Talardan yanki terefe bahanda diyerdiler ki, deyya Trkiye grniyer. Ortada byk deniz geiyerdi, o denizi gendim grmitim. O gee Trkiye idi bu gee bizdu. Onar hep almdadur. Yayladan gelrdu kve enerdu. Kvde enniginen geinmemiz ey idi, yerimiz o idi. r gektar yerimizi kmet ald, bahamz gendimize kald. Oninen de geiniyerdu, kr Allahn byklgne. Bizim tallalarmz, ben gzmi aanaa be yandaydm, harmanmz var idi, reymetluh babam yra tutard. Yedi sekiz tene tallamz var idi. O tallarn adlar

77

da Platvan, Harkana, ayaba, Kldzir, ana dibi. O tallalar buda, arpa ekiyerdu. Oni hep elinen biiyerdiler. Biinnen sora arabaynen harmana getriyerdiler, sora kzleri oyerdiler, apmzn gi byk harman idi. kizi oyerdiler, o kzin altna da, gem diyerduh, gendi tahta idi alt da ta idi ki dge, oraya oturyerdi adam olsun ocu olsun ar olsun, onnar kzi bele tolanduryerdiler. O ki dgiyerdi eyce, tahl yerdi, o zaman oni ygdiyerdiler, tahl yandan sora sauryerdiler ki temz tahl olyerdi, oni urudiyer meoklara tolduryerdu gtriyerdu Toloa. Tolota suyinen dnen degirmen vad idi, o degirmene getrp ygdiyerdiler. Budannkini ayr, arpannkini ayr, lazudnnki ayr. Arpannkine buda atp furun ekmegi briyerdiler. Lazudninki dgiyerdiler, yanen, auryer hamur ediyerdiler. Onnan yal ad yapyerdu. Hep furunda, hep gendimiz ediyerdu. Hep suyinen yaanmi, urudulmi, iinde ne ta var ne topra, haram aya da baslmam. ennigimiz ele ilegen idi eskiden. O zaman ne kombayn (bierdver makinesi) vard ne bie, hep elinen ediyerdu, oul. Ele geiniyerdu. Fuharalu ta var idi, ama yerimiz, yaamamz ya idi. Buraya da geldu aa, kr Allahn byklgne, burada da ey. Kime ki Alla Utala ne ksmet vermi o olur. Burda malmz var, oyunumuz var, iimiz var. Bizim orada haladilnik (buzdolab) yo idi. Orada taa ki yerdu, ta serin idi sinek falan yo idi. Mal kesennen sora eti urudyerdiler tuznen, ne ohard ne de bie ederdi. Sdi de teknelere tkiyerdiler. O teknenin yzni bir sutkadan (bir gn) sora, serin tadan gelenden sora, alyerdiler, altn uzun eil yapyerdiler, eil peynir. oyunun sdnden yapyerdiler oyun peyniri. Yzni alandan sora yayu var idi, oyun pavusini yayerler iki tereften balyerler yoar, iine aymak ya da sdn yzni tokp yani-biyan sallyerdiler, ondan yerdi

78

ya. O ya yapandan sora eridiyerler, byk gvelere tkiyerdu. Yiyeni yiyerdu yemiyeni gtrp bazarda satyerdu. Byk-byk analar vard onnara sdi tkiyerdu, byk lengerler vard, siniler. aularmz hep aatan idi, kepelerimiz hep aatan idi. stikanlardan (bardak) ay iiyerdu, tabalarnen. Tabalar gzel-gzel yapl, sar topratan idi. Byk, kk analar orba in. Onnar da sar topranen aatan yaplyerdi. Tavalarmz tenekeden yaplyd, mkkem. Furun ekmegi furuna tkende, gendinkinin yumr tavalar var idi, onnara tkiyerdu. Yatmann bir evi var idi, salu diyerdu evimiz var idi, alma i toldururdu, furun evimiz var idi, hep iindeyken idi, merep var idi, iine ot tolduriyerdu, o da iindeyken idi, ahor diyerdu mal apadyerdu, o da iindeyken idi, yedisekiz gz evimiz vard, heppisi ayrayr, bir apiden gediyerdu. Evler topranen ta, tahtadan yaplyd. Edrefi ta, st tahta, alt de topra. Ey yayerdu, ama olmad. Yerimizden ki aldurdiler o yand ennik. Kvde ileriden latince oyerdu. Latince oyandan sora oni rttiler. Ben gendim oniki yandaydm nci klasaan (snf) atiler grcice, ben klas oudum grcice. klas oyandan sora artu aldurdiler buraya, burada da azaha da oumadu, urusa da oumadu. Byk ardaminen byk bacim latince oudiler, biz drdmz oyamadu. Buraya geldu ne ki biliyerdu ele aldu. Yema iini desem pilav biriyerdu zmcan, etmegi furuna tkiyerdu, bazlama, lava, bii, halva yapyerdu, kesme a yapyerdu, hnkal biriyerdu, yapra hnkal, yumr hnkal, erite toryerdu, haapur yapyerdu oul. Yumryumr ekmekler briyerdu. Ne ki elimizden geliyerdi oni yapyerdu, herbie de var idi.

79

Eskiden televizor grmedu oul, hebie yo idi. Bykler hekiya sylerdi, nal sylerdi, ne ki Koranda yazlyd oni grediyerdiler oul. Bykler hep bir yere ylurdiler, kim ki bygidi her eyi biliyerdi, allyd, hep onarn yanna oturup ula verrdu. Svet (elektrik) yo idi oul, buraya ki geldu burada da yo idi. Hekiyeynen de meselleri, trkleri o diyerdiler, biz onnar o ula veriyerdu. Onnar televizirden de bize artu idi. And televizirde hep eytan iini gsteriyerler, a bize dedelerimiz ahll ileri syliyerdiler, biz onardan gdi almiu, and, kr Allaha, bizde oularmza ahl veriyeru, ele de yayeru. oyunlarmz var idi. Onnarn ynginden o ey yapyerdu. oyunun yngini taryerdiler, yayerdiler, orann yngi temz, uzun idi. Oni egiriyerdiler aruanen, aatan yaplyerdi. Egirennen sora, rg diyerdu, rginen bkiyerdiler. arvalda toyerdiler, para kimi telden, orap toyerdiler, kee, cecim ediyerdu, yngi deklere toyerdu, eldivannar toyerdu, onnarn oni de kmet eskere yollyerdi. Kimin ki elinden ne geliyerdi oni ediyerdiler. Cre-cre hal toyerdiler oul, hep elden, hep elden. Fabrika yo idi, zavod yo idi. htiyarlar da ceyiller de oturup tourdiler. Ergiler ki ot bierdi, arler gedip yard, almay drrdiler stne p. Ben gendim oniki on yandayken aalarn stne p almalar driyerdim, kim ki ne i grrdi. Ergiler aa yarard, odun hzarlard, tallay oard, mala baarlard. arler de gendi iini grerdi, nesil ki burada. Elinen tikilen urbay giyerdu. O zaman mana yo idi. arval, buluz ergiler geyiyerdi. anayallar da zaten bana leek, enni aftannar, buluzlar geyiyerdi, petamal nnde bal. Ksa aftannen, arvalnen gezen bizim millet yo idi oul.

80

O zaman bizde mest te yo idi, ayalarna kalo giyerdiler, aruh tikiyerdiler, aruh giyerdiler. Bykleri grende ocular sylemezdiler. Benim babam reymetluh molla idi. Eger, Allah reymet etsin heppisine iinde de benim gemi gemilerime, slam adna Allah hepsine cennet iman etsin, eger greydiler ki bir insan ramazan gni orocuni tutmiyer, ona o ayp idi. Namaz da lyerdiler, orota tutyerdiler, urban da kesiyerdiler. Allahn adn he bir vaht unutmamiuh zmcan. Ben alt mi yedi mi yandaydm, bahada anur driyerdu, ben azma aldm da, unuttum, bir anur yedim, dedim ki babama ben bir tene anur yedim orucum rld ya. Dedi ki, oul sen hala ocusun, oni unutmi yemisin, ona bie olmaz, gene tut. Buraya da geldu gene tuttu, oul. And o tutyer o tutmiyer, ama bizler nesil ki grenmiu ele gediyeru. And, kmet bozulandan sora camiler yaplm azahstanda, olua gene tutyer, namaz lnyer, cumadan cumaya gediliyer. Gene Allah ahrmz heyrettsin. Alla Utala ne ki nesib etmi oni grecayu. Allah eylik gstersin, ey mr gn versin oluamza, dnya iinde, leme iinde de bize, herkee Allah kuvet versin, misliman klcn keskin etsin, canm. Aa ne ki biliyerim oni syliyerim. Gendimde yetmidrt yandaym, oni biliyerdim de, ne ki alma and geldi oni syliyerim.

biov Ziya Abitolu: Anamn ad eyzer babamn ad Abit idi. Benim babam anam, ikisi bir gnde lmi. Tono (tam) bir yata. Ele bir hastalu old ki kvde, bizde o vat yedi can telef olmiti. Ben bir yandaydm. Bir baci bir arda almiu. Bacim de

81

burada, imkentte telef olmi, ad Mn idi, aldm ben tek. Anababa grmemiim ben zmcan, ele zannedin ki ben tatan olmiim. ardam yo. Ne vat ki sekiz yama girdim ev ii ediyerdim, az, oyun otaryerdim. Sora on sekiz yamda oban oldum, kvn oyun otaryerdm. Be yl obanlu ettim. Be yl obannu edenden sora kvde bir z aurdum, zengin aann z idi, o zengin idi. z aurdum, bartu, z da Allah vermedi, telef old. Ondan sora 1941 ylda beni eskere gtrdiler. Eskere ki gtrdiler iki yl dohuz ay eskerde oldum. Nemeslerinen (almanlar) dava ettu, be dnm yaralandm. 1941 yl ki mobilizovat gtrdiler. Bizi rayona (ile) ki ydiler, yaya Borcoma gettu. Ordan alp gtrdiler Thet goroda. Alt ay Thetta aldm, Grcistannn. Ondan sora msliman ayr setiler kristiyan ayr. Bizi gtrdi Hamaskuvaya. Drt ay da orada aldm. Ondan sora aldurdi, haydi balam, Dagestan, Derbent. Orda yigirmi drt gn aldu. Ordan aldurdi Mahakalaya. Mahakalada da ay aldm ondan srdi aa eenistann yerine. Mozdokuna da gettim, Hasayurduna da gettim, Gudurmesine de gettim. ki yl aldm orada. Ondan sora ite hem olumdan yaralandm, samalettan (uak) parmama degdi, iki ayami moroz (ayaz) tti. Yorgun adam dt yuladu ahtm ki iki ayatan az alsn ki ayrlem. Bir ay orda yaturdiler. Sora Stalinin prikaz (emir) t ki ele adamlar eve getsin. 1943 ylnda Mayn ondrdnde oloeta, evime gettim, Allaha kr. Geldu eve, oradan da buraya srdrtt Stalin. Gnahsz, sebepsiz srd bizi buraya. Hele de burada yayeru. Ben bezgramotnym (okumam), yazma ouma bilmiyerim. Birez ol ekmeyi biliyerim, oda eski latince. zmcan Kafkazda ben ki on sekiz yama girdim, biz naar idu. oyuna gettim oban oldum. Ylda yigirmi kuz alyerdim, ona bayerdim. Sora sora biz ey

82

ileri geldu. Bir ift erkek camuumuz var idi, sora iki inegimiz var idi, sora gel oyuna, elliden artu salamiyerdu. Onnarda zmcan, kolhoz oldu ki hep ldi, telef old. Sora 1944 yl srgn oldu. Buraya ki geldu, tono (tam) ottuz yamda ben geldim abu yere. azah syliyer biz anmiyeruh, biz syliyeru onar anmiyer. zmcan Kafkaz desem, orann kli burann altunundan bene eydr. Can saluuna ora ey. Orann suyi derman, havas daha da ey. Ola burada su yo ki ogorod (tarla, bostan) suarem, baba! o etin. Bizim yerde yer suarmah yo idi. Oras buradan yz atl artu idi. Bahamz yo idi. Bizim ki tahl ekma, mal-oyun salama, petek, bele iler idi. Bizden aaki kylerde bahalar var idi. Bizim hep ta idi. Orada tahl ekiyer, ot biiyerdu. ki tekir arabaynen o tan bandan kve getriyerdu. o ey idi. Ele hesret almiu. (alad) Gendimizin yer hep gendimizin idi, kolhoz yo idi. Kolhoz sora old. Gendi yerimizi oardu kzinen, tahlmz ekerdu, olnen bierdu, harmanlarda kzinen dgerdu, saman rzgere vererdu tahl bize kalurd. Saman mereklere tkerdu, n malmz yiyerdi, tahl gendimiz yiyerdu. artopi ekerdu. Suarmiyerdu valla billa. Bir artopi bir kilo ikiyz gram ard, terezede lmitu. Toyamiyerdu o artopiden. Aburada iki dilim artopi yesem sabaaan gegirdiyer. Kafkas o eydi. Ele ekmekler biriyerdu ki kimse yetiemez ona. Bii biriyerdu, feselli, bazlama biriyerdu, palaa biriyerdu. Her ite var idi. Meyve bizde yo idi. Bizden aa Tolota meyve o idi. Bizde ya, tahl, artopi. Orann arpuz, avun tatl, pal kimiydi. Burann ele degl. Ele yerinen, havaynen, suyinen, yanen. Burada biz ya grmiyeru, yo.

83

Bizim oradaki kvin yanda, iki kilometre, Trelte, Terekeme kvi, Tatlkla, aada Alazla, onun altnda Tolo, sora yoharda oyundere, Buzvar, Van, Uban, Lebis, Bezirhana, Agara, Niyala, Varlez, ardelez, Ardah heppisini bilrm, hep. Hep gezmiim onnar. Yanmzda bir mee var idi, Rakzm meesi diyerdiler. Meeye bir verst (1,0668 km) anca varidi. Ben ki eskerden geldim, ayalarm yaralyd, i edemiyerdim. Meeye gediyerdim fndh driyerdim, o fndh vardi, bizim ikolaya (okul) odun getriyerdu. Ongora, Zurzelli bizden onbe kilometre uzatayd. Sora obaret, Gobiyet, Aspinza, ondan yoar Ota, bir Ermeni kvi vard Tamara. Bu terefte iki Oora vard biri yoarki Oora biri aaki Oora. Sora ndusa, Gamza, aa geda Koboze (Krt kydi), Azgur, Kndala, Azgurda. Aa bir kk ky vard oni unuttum. Ey geinmeye bizim aloet hepisinden artu idi. Neden tansan? Tahl ekiyerdi o, artopi ekiyerdu o, maloyun bizdeydi, petek o salyerdu, kz bizde o idi. Bizim ky o eydi. Televizor (televizyon) yo idi zmcan, radyo yo idi. Bir au gelrdi saz alard, sabaaan millet ona baard. Buraya geldu burada da yo idi radyo felen, sora sora oldi. Ben masal, hekiya biliyerdim ceyil vatmda, and hep unuttum balam. dohsanikideyim almda alur mi? Yo.

Recepova Ganime Veyselkz: Babam Ongorann anam Gobaretin z, ben de Ongoralym. Biz be baciydu, be ardadu. And aldu iki baci bir arda. En bykleri Mvbet, onun peine ardam srafil, onun peine Remize, onun peine slam ardam, onun

84

peine ben Ganime, onun peine Bezgn ardam, onun peine Kamile, Emine, sora pe pee Musa, Mustafa. Bizim Kafkasda salamlu ey idi. Anam on ocunen dohtor grmemiti. Ele vat olyerdi ki acluta vard, otta yiyerdu, gene salam idu. Taa yerdu, mal sayerdu. Tan havas oculara o eydi. Drt inegi bratu geldu, derdinalem. Tada bir ey satma yo idi. Ne ya ne peyniri, bir gram satmiyerdu. Ktlerde salyer boyu yiyerdu. Bir ekere para veriyerdu. Tahl, artopi tarlamzdan geliyerdi, her idara oradan idi. Ele peynirler yapiyerdu ki zmcan. Byk tekneler saryerdu, aa tekneleri, sdi tkiyerdu, ondrt inegi yturyerdu, yzi abu drt parmak alnluda olurdi, st mana yo idi. Oni alurdu altn eil peynir yapardu stni ayma yapardu. Yayu vard, byk, on litre alurdi. Ona ayma

deyriyerlerdide iki ar alkard, ele yalar ard ki smazdi tegelere. Eridrdiler, gvelere tolduryerdiler. o buda ekiyerdu ya, adanaler. Orda kombayn yo idi. kzi koup harman dgiyerdiler. Sap saryerdiler, tahtadan gem, alt tal, oninen kz tolanurdi, yabaynen saururdiler tahl ayr. drt ar elerdi. Sora saman merege, tahtadan yaplm ot ambarlara ele diyerdu, tahl ambara. Saman ona deuriyerdiler bol-bol. Un alma yo idi. Herbie talladan geliyerdi. Her trli ekmek briyerdu. Somi de briyerdu bazlama da. Boyk furunlar var idi, tatan yaplm. stde ta tuvarda ta. Furun evin iindeydi zm. Bir furun kzmada drtbe tkm ekmek tkiyerdiler. En birinci delkli tkiyerdu, onun peine yumuri ekmek tkiyerdu, onun peine de somi tkiyerdu. Altn aba oduninen yayerdu, oduninen. Sora da o ekmek yedi gne yiyerdu. Bir somini bir obana bir gne yetmiyerdi, ele havas var idi, yedriyerdi adama. Oralar eleydi.

85

Pantalar vard. Panta armudun kgidr. O pantay drrdu, furuna toldurur urudurdu, bacalara sarardu. eten tohurdiler, ona toldururdiler. Alma, armut mereklerdeydi, miyerdi. Merekenin apsn ki ayerdu o almann ousundan toyiyerdu. imdi ele alma nerde? ara alma, Sinop almas vard. Oralar o salam idi zmcan. Yedi tene bazlama yiyerdu diyerdu ki gene mi a gezecay? Bizim malmz yazn tadayd n ahordayd, oyun komda idi. ocuhlar ikolaya gediyerdiler, gelduginen komda oynayerdiler. Bizim orada artopi ii, tallay suarma yo idi. darayi Allah Taala gendi veriyerdi. Yamur suyinen suaryerdu, gendimiz. Ele yayerdi ki mbarek! amurda ayalarmza aru geyiyerdu, miyerdu. Herkein gendi ii vard, zm. ariler hal da toyan vard, adanalem, cecim toyan vard, sora gmlek. Onnar ince ara telden egiriyer toyerdiler. arlerin, vay bana, ellerinden ip dmiyerdi. Yng taryerdiler bir eve ylp. Ertesi gn br eve ylurdiler. Bir za r ift orap toyerdiler. zlarn eyizde o ey yo idi. Bir ift dek, minder, apau, zenginse inegi veriyerdiler. Orada ay az iiyerdu. Ne vaht ot biiminden gelrdiler o vaht samavar oyardu, dileme ekeri ayinen ierdu. O da hnkaln peine, ya ketenin peine. Sinor, brek yapardler. Orada her ey salyerdu. Malda, tauta, oyunda. Bizde sekiz tene gee var idi. Her biri bir sapl salyerdi. A burada? Bir inek ele salmiyer. Evlerimiz birbirine o yand. Bacalarda geziyerdu birbirimizin. omunin bacas bizim apnn giydi. And evler yksek. O zaman yer barabar idi. Evi eiyerdiler, ondrt adam topra atyerdiler evin stne. Kim grmitiki

86

sementi (emento)? Drt terefi tahtadan yaplyd. Terekler vard. Onnara da attan toryerdiler ss, yaputuryerdiler ki yasn. (glerek) Hal, kilim o vard, adanalem. Burann kimi sintetika yo, yngn hallaryd. Zengin evlerde o vard, ama eleleri vardi ki cecim yo idi. Dgnlerde o ey yo idi, dgnde dgn. Lobiya orbas, pirinci kim grmiti? Bizim Kafkazda gelini atlarnen gtriyerlerdi, iki yenge, gelin ortada, aynatas at yedeklerdi. Yzi papa leekle rtliydi. Davulzurnaynen gtriyerdiler. Bir de z gstermiyerdiler. Ne z olan grrdi ne de olan z. Aa felen olana seni veriyeru, grme yo idi. ster kr olsun, saat olsun, ne olur olsun gedip kabl olacad. Kafkazda ar brama yo idi adanalem, leneen ekeceydi.

Suliyev Heyrullah Seyfiolu: Kafkazda mal bayerdu, bahamz var idi. Taa yerdu, yaylaya. Yazn yaylada olyerdu, n kve geliyerdu. Gendimizin malmz var idi. Kolhoz yo idi ileriden. Sora kolhoz old topramz ald, malmz kzlerinen ald. Bizim ufa malmz ald. Benim babamn ad Seyfi anamn ad eyzer idi, dedemin ad Sait nenemin ad Zhre. Baa kimsem yo idi bende. Babam 1943 yl askere getti. Bizi 1944 yl srdler. Babam 1946 yl askerden geldi, sora burada mellim oldu, burada ldi. Buraya ki geldu ben kolhozda iliyerdim, talla suaryerdim. Kafkazda taa yerdu. On evin maln biz gtriyerdu, inekleri. Benim nenem vardi, rahmete getti, o neneme yardm ediyerdim. Peynir, ya yapyerdi. Bir inekten biriki put peynir olyerdi, bir buu put ya olyerdi, bir put urut olyerdi.

87

Oniki yapyerdi, saabna deyip, o gelip alyerdi, yarsn grcilere satyerdiler. Onun yerine tahl alyerdi ki inegine bayer. Eleynen geiniyerdiler. Ekmegi furunda gendimiz yapyerdu. Tahl ekiyerdu gendimiz,

biiyerdu, harman dgiyerdu kzinen, tahl temzliyerdiler sora gtrp degirmende ygdiyerdiler. Evde de hamur youryerdu, sora da furun yap ekmek biriyerdiler. Kimi bazlama kimi yua biriyerdi, her cre ekmek biriyerdiler. Furun ononbe gne yetiyerdi, az semya (aile) olsa. Herey gendindendi balam. St, ya, peynir, urut, un. Bahamzda alma, armut, anur her meyvadan vard. Onnar salayp n yyerdu. Nesilki and varenya (reel) yapyerlere, eskiden bizde o yo idi. Meyveyi furuna tkp urudyerdiler. Ufa armut, panta diyeru, oni urudiyerdiler. Gene ta meyvesi vard, n ygtp yiyerdiler. Tuttan pekmez aynadyerdiler. Gene tut urutup ygdiyerdiler, olyerd talhan. Sora bizim petegimiz o var idi, palmz. Pal ardyerdu yiyerdu, yemiyan gtrp satyerdu. Onnen geiniyerdu balamcan. Lazut, tahl yani herey ekiliyerdi. Nesilki and burada elede orada ekiliyerdi, biiliyerdi. arilerin dieri getma yo idi. Yani gidiyerlerdi ama ne vaht? Ot biiminde, tahl biiminde gediyerdiler. Adamlara evlelh gtriyerdiler. A navat kolhoz old, o zaman arleride gtrdiler ilemeye. O zaman traktor yo idi. Biz trpannen biiyerdu onnarda trmnen yyerdiler. Kolhozdan ileri arsm drt tuvar arasndayd. Evinde yemek birr, amaur yaar, ocularna baar. Baa ii yo onun. Babasgile gedende ya aynatas ya ocas gne diyerdi, gtriyerdi. Bana marama saryerdi. Orada alacasa ocas geri dniyer sora ya babas ya arda alyer getriyerdi evine. A bele samovolny gezma yo idi orada.

88

imdi bizim yerde amaur etmeye aru var idi. Kvn randa. arua gedende, aamnan urba hazrlanyerdi, boha balyerdi. Sabanen, erden, ocas alurd bohay beline, gelinde peine gediyerdi. Su aynam, sca ayerdi ayadan. urtulanaa ocas geliyerdi oni geri gtriyerdi eve. arlerin dieride gezma yo idi. imdi bazarda da, arda da ariler. Zaman ele geldi neyda?

Asratov Nida Ridvanolu: Ben bu yigirmidrt yanaan orada olan ileri hep biliyerim. Malmzda var idi, kolhozlar neteyr uruldi. 1930unci yl kolhoz uruld, kolhoza girdu. Evvelki ileri biliyerim. Ebile olmiti zm. leri bir Trk geldi. Trk geldi saudi getti, Grci geldi. Bir yl ald Grci getti gene Trk geldi. te o vaht baladlar birbirini rmaya. Grcinin to var idi. O toda begler var idi. Begler ydi bizim Trkleride seksen eve ata verdiler. Seksen adama ata verdiler. apattiler bir eve de ata verdiler. Ermeninen Grciler yaptiler buni. Ondan sonra Grci getti Trk geldi. Trkte balad artu onun camaatn rmaya, ldrmeye balad. Azgur bir eher vardi. Azgurda bir aa vard, ermeni. O aann nkeri Trk. Bu aa eidiyerdki aatan Grci geleca, Tiflisten, yoardan Ermeni padiah geleca. O ikisi geleca ta, zaten orada bizim Trk rayon (ile) vard, o rayoni temz racad. Ahska, Aspinza, Adgn. Bu rayoni temze racad. Bu Ermeni aa eidiyer buni. Aa gendisi zengin, nkeri de bizim ennik, Trk. Geliyer nkerine diyerki, mesali bu yedi gnden sora aaca Grci, Ermeni sizi rmaya. Byk Grcinin ad Kori, Ermenin ad Totosiyan, Ermenin bygi. Bu ikisi iki yerden aaca, gelip sizi raca. Grci yoardan Ermeni aadan raca. Bu

89

ikisinin arasndaki misliman temizliyaca, bir ocu almyaca. Sora bu Ermeni aa, herif merhemetli adamimi, nkerine diyer ki: Ola felen gni sizin ennigi racalar. Benim anm etmedi. Sizin Trki, misliman hep racalar. Sen Trke ula. Bizim yerler yand. Nker ahyer validen geiyer gediyer Trke yer. Daha bilmem stanbula mi yer, nereye? Eskerin bygini bulyer, binban. Binban buliyer gediyer ikayat ediyer ki: Paam ebile-ebile i var. Aa gn ald. Falan gni aatan Grci geleca yoardan Ermeni geleca bizi temel racah. Sen gelesin ki bize imdat et. Kakraz o sabah onarn geleca gn, Ermeninen Grcinin. Bizim byk ta vard, rmika. Trkler oraya yer bayerki onnar uje tepeleniyerler. Trk kesiyer topi. Bunnarki Trkin topini eidiyerler Grciler de siniyer Ermeniler de siniyer. Bie edemiyerler, Trk geliyer. Orda her kvde Trk oturyer, on evden, onbeyigirmi evden. Sora Trkn bygne haber geliyerki ngiliz geliyer, sen geri gel. Gedena Trk diyer ki: Size burada gn yotur, mislimanlara. Aa ben ekem grci arabasn, sen o, ykle stne urban gel peime. Bizim ennik getmiyer. Elede aldu. Sorada yollar kitlendi. Sovyet oldu. 1930 yl kolhoz uruld. ennik hep kolhoza girdi. Granitsalar (snr) kesildi. Bir ipiyon yollyerdilerki get oradan bir gazet getr. Kimiki tutyerdiler tulu ardyerdiler. Ele gnler geiyerdi. Daada Trkinen bizim alaamz yo idi. Sovyet ki ldi aa Trkinen alaas t. Kafkazda yer hep kolhozundu, iliyerdin. Talla biiyerdin, ay oyerdin. Hep kolhoz in iliyerdu. Kolhoz gnlk yazyerdi, kimki ne aten iledi. Sora ona gre tahl bliyerdi, ennige veriyerdi. astny (zel mlk) bie yo idi. kzde kmetin, arabada, clada kolhozun idi. Senin vard bir tene inegin, camuun vard,

90

oyu, tau vard, kendi yerin vard. Eskiden o tutardu, herkete at vard, mal-mul vard. Ele o vardki bir kvde tene oban yerdi. Biri kz otaryerdi, biri mala bayerdi, biri oyun otaryerdi, ama kolhoz ki oldi hep adliler elimizden. Oninen yayerdu. Kolhoza iledin mi tahln var ilemedin mi tahlnda olmaz, tahlsz alursun. Elede yayerduh gendimiz in. Malmz da, oyunumuz da, tallamz da vard. Oluamz geiniyerdi, yayerdi.

Bayramov Bekir irinolu ei Tolo Hanm ile: Ben, Bayramov Bekir irinol. 1934 yl Gobiyet kynde Aspinza rayonunda togmiim. Orada ikinci klasa gediyerdim. Azerbaycan dilinde oyerdu. Babam ardaturlar. ide esker vatnda eskere gettiler. Sora iki arda eskerdeydi babam orada hestelendi geri geldi. 1944 ylna adar bir tek babam idi evde. Babamn ad irin bragimol anam Selvi, Varnetli. Biz bir baci iki ardatu. Bacim Sarigl ardam Eleddin. Kafkasda Gobiyette bahamz da vard, tallamz da vard, iki yerde talla vardi iki yerdede bahamz. Bahamzda her meyvadan vardi. Yzm, fine, kiraz, anur, cevz herbie byiyerdi. Biz onnar driyerdu eve getriyerdu, salanan sauta salyerdu satan satyerdu, ehere gtriyerdu. Tallada ekim ekiyerdu, mala ot. Mal salyerdu. Maln idarasn da ehere gtrp satyerdu. Ya, peynir, st, ayma. Ei Tolo Hanm: Tahl ekiyerdu. Harmanda arler eliynen dgiyerdiler. Evelden eleydi ki, Kafkazda ergiiler kizinen biiyerdi arler alyerdi ubunen dgiyerdi. Saurup rzgerinen getriyerdiler evlere. Ambarlara tolduryerdiler. n gendimizin

91

idaramz gendimiz yiyerdu. kmetten alma yo idi. Un ii hep gendi elleriynen ediyerdu. arlerin ii o idi. Mal salayp sayerdiler, tallada da biimde, ekimde idara yturyerdiler. Evelden arler tolko (sadece) ev iindeydiler. Ekmek biriyerdiler, trli-teyrli yemekler piriyerdiler. Yuada biriyerdiler, sinor ediyerdiler, erite, hnkal. Sinori yua biriyerdu, kesip tavalara seriyerdu stne de sar yanen yourt sepiyerdu. O ki Ramazan geliyerdi erite o ediyerdu, meoklarnen (uval) urudyerdu. Yuay biriyerdu, ince toryerdu, furunda urudyerdu. Meoklara tepiyerdu arap olmiyerdi. Sar yaynen yasluta ap yiyerdu. Evvelden bahada alma, anur o var idi. anurdan pestil tkiyerdiler. Almay biriyersin, szekten geiriyersin istollara (masa) yayyerdu urutiyedu. Sora onide n bazara gtrp satyerdu. Tuttan kme yapyerdiler. O da nesil yaplyerdi biliyersin? Cevzn iini ryerdiler, tele tayerdiler, sora tutun aynam pekmezin iine soyer urudiyerdiler. O olyerdi kme. o lezzetli olyerdi, yemeynen toyamasn. Almadan ir ediyerdiler, pestil de tkiyerdiler. Pervelde ediyerdu. n bir yere myerdu. Getriyerdiler szeginen deriyerdiler ortaya, al-ocu rp-rp yiyerdu. Becerkli arler orap toyerdiler ynkten, irem diyerler. Ele irem toyerediler gelinlere ki and magazinde ele toyamazlar. rem-bayaz yngi inceince egriyerdiler, gelinlerin stni rtmeye. Yelek toyerdiler. Kimki ne beceriyerdi oni toyerdi. pi de gendiler egriyerdiler. Hal, kilim o toulyerdi.

92

Bizim Kafkasda adamlar o yayerdi. Seksen-dosan yana yerdiler. Benim nenem yzon yanda ldi. Ele o yayannar olyerdi. Buraya geldu altmiyetmie anca yeru. Orann havas da eydi. Allah Utalann verdini yiyerdu.

Dursunov srafil Cabbarnolu: tene olum iki tene de zm var. Ele onarn tremeleriynen barabar oturyeru. aminen, glmeynen gzel vahtmz, gnmz geiyer, kr Allahn bir olduuna. Bizim ydeki yaay birez eyidi. Yosa yaama etindi. Sorada ava vahtnda adamlar avaya getti. vde iliyan ar, ihtiyarlar naar old. Eger dzni diyanda, Kafkaznda azahstan barabar etsah hi yadmzada gelmezdi, ulaamazduta bizim yaayinen. Kafkasda biz tolko (sadece) selskiy hozaystva (tarmclk) vard. Fabrika yo, zavod yo. Byk bazarlarda yodi ki, gedip sadra edip, para azanasn, o da yo. Selskiy hozaystvada tahl ekiyerdu, artopi, lazut ekerdu. Baha, bostan hep vard. Her vn gendi bahas var idi. Oninen geiniyerdu, oninen gediyerdi bizim tirilik. Yaay eleydiki mesal, biz buraya gelende, azahstan bir kilo tahl kimseye vermiyerdiler, btn kmete gediyerdi. Bizim orada eleydiki, ne kmete alyerdiler ne de hebir yere. Hele gendi tahl gendi vne yetmiyerdi. Tehnika yo idi, hep elinen, kzinen, atnen alyerdu. Bizim Kafkazda can bama etin idi. Ele topra az idi, hep ta-talu idi. Bizim ihtiyarlarmzn elleri legir olyerdi, o ater iliyerdiler, gece-gndz. Oninen zar-zor ekmek bulup yiyerdu. z, gelinler urba yapyerdiler, o da o degl idi. Ermenistana, Tiflisa gedecadn ki para getresin. Getriyerdiler yahudiler elde satyerdiler. Oninen

93

deg, minder tikiyerdiler. Ergilerin geyinmesi ktiydi. arval, buluz, ayaada gendimiz, deriden tikip geyiyerdu. Erietimiz naar idi, ama din terefimiz mkkem idi. Eleki, Allaha bir kt sz diyen yo idi, yosa onun ba gederdi. Burda ele degl idi. Biz buraya gelende azah halk eski edetlerini unutmiti. Bizler unutmamitu. Bizim hele edetimiz, gene eski szmz vardur. azahay misal, ben azahlar kimi syliyerim, ama gendi dilimide unutmamiim. Elede hep ennigimiz azaha biliyer, Urusa da biliyer, baka dilleri de bilenler o var. Ama gene ata-babalarmzn saltmz unutmamiu. Gene o ata saltnen gediyeru biz.

auyev Mehmet Koolu: Babamn ad Koal, anamn ad Yldz. Baclarmn adlar: Hediya, Esme, ardam Musa. Emilerim vard Necip, Niyaz, oali, Peri. Drt ardalar idi. Yaamamz ya idi, kr Allahn byklgne. Yayerdu ele Grcistanda. Benim douz tene amimin oullar Germaniyann Rusnen davasna gettiler. Gedennen sora, 1944 yl sentabr (eyll) aynn onbeinde, onuncu beni askere aldler. Alannan sora, ben, Ahska vilayatnda Aspinza rayonunda iki ay asker oldum. Asker olannan sora bizi istiraya dzdiler, iimizde Grci, Yahudi vard. inden Trkleri seip, biz Osman Paann Trkleriyuh, stroydan (sra) artt bize dedi ki tamam sizde davaya gedecasz. Bizi evimize oyertti.

94

Deerlendirme Ahska Trkleri, tarihte grlmemi bir uygulamayla, yurtlarndan,

yuvalarndan koparlm insanlardr. 1944 ylnn souk bir Kasm gecesinde binbir eziyetle, hayvan vagonlaryla Orta Asya steplerine srlmlerdir. Kendi vatanlarndan, perian bir halde, bilinmeyen yerlere gnderilen bu halk halen kendi kltrn yaatmakta ve kimliini korumaktadr. Kazakistan Cumhuriyetine srlen bu Ahskal dede ve ninelerle konuarak elde ettiimiz bilgiler, bu tezin iinde yer almaktadr. Hem derleme srasnda hem de derlediimiz materyaller ierisinde yer alan ilgin ve nem verilmesi gereken hususlarn yorumlarn da vermeye zen gsterdik. lk olarak unu vurgulamak gerek; Srgn bu insanlarnn kanna ylesine ilemi ki, Kafkasyadaki hayatnzdan bahseder misiniz? sorumu duyar duymaz dorudan srgn anlatmaya balyorlard. Onlar iin artk her ey srgn ncesi ve srgn sonrasna blnyor. nk susuz gnahsz yere srgn edilen Ahska Trkleri ok byk aclar yaamlardr. Akl almaz zulmlere ve ikencelere tbi tutulan bu insanlarn hafzalarnda baka hibir eye yer yoktu artk. 1940 yllarna kadar srdkleri huzurlu yaamlar, mutlu gnleri srgnn arka plannda kalmt. n planda ise altm bir yldr sren anavatan hasreti, srgnn getirdii aclar yer almaktadr. Aslanoullarndan Ceferinolu Sefer srgn facialarn, Kazakistana gelilerini gzyalar ierisinde anlatyordu. Dierleri de ondan farkl deildi. Bu almann asl nemi, bizden sonra gelen nesillere gl bir halk edebiyatna sahip olan ve sadece szl gelenekte yaatlan Ahska Trklerinin tarihini, dilini ve szl kltrn aktarmaktr. Bunun iin ilk olarak kapsaml bir ktphane almas ve kaynak taramasn yaptk. Bunun yannda internette Ahska

95

Trklerle ilgili sitelerden de faydalandk. Ahska kelimesi zerinde durduk, corafya ve tarihle ilgili bilgileri verdik. Aratrmamzn n hazrlk srecini oluturacak olan bibliyografya taramasyla elde edilen veriler nda, derleme amacyla alana ktk. Alan derleme srecinde fotoraf makinesi ve ses kayt cihaz kullandk. Alan aratrmas Kazakistann Almat ve Enbeki-Kazak vilyetlerinde yaayan Ahskallar arasnda gerekletirdik. Alana kmadan nce, babamn ve annemin yardm ile n aratrma yaptm. Konunun ciddiyetini bildiim iin her eye bunun gerektirdii tarzda yaklamaya altm. Babamla her akam oturup bu g yaayanlardan kimin hayatta kaldn ve nerede oturduunu hatrlayarak bir liste oluturmaya altk. Ancak ben falanca dede de var dedike babam: Kzm bu dede bir yl nce vefat etti, oysa ok ey anlatabilirdi bize szlerini tekrarladka, byle bir almaya ne kadar ge baladmn farkna varyordum. Hatta ben bunu ahsen yaamtm. Bizim, Candosov, kymzde yaayan bir ihtiyarn evine birka gn iinde gitmeyi planlyordum. Kendisiyle de bu konuda anlamtk. Bir sabah annem beni kt haberle uyandrd. Kzm, hani Ziya dedenin yanna gidecektin ya, bu sabah vefat etmi. Bu szlerden sonra iimde Keke daha nce gitseydim, keke uzatmasaydm diye piman oldum. zerinde altmz liste sonunda hazr oldu ve babamn almad gnlerde, yaklak be ay boyunca (Nisan-Austos 2005) srekli alandaydk. Bu almada babamn ok katks oldu: evredeki insanlar iyi tand iin, o insanlarla irtibat halinde birisi olarak srekli benim yanmdayd. Gittiimiz her yerde ihtiyar Ahskallarla nce babam konuur sonra ben araya girerdim. auyev Mehmet Koolu grmemizin sonunda dedi ki: Ben bu szleri imdi syliyerim. Benim

96

yan ardamn ol Kazim getrmi zn, Fatmay. nsanlar babam tandklar iin bana da gvenleri sonsuzdu. Ziya dedeyle konutuktan sonra, rahmetli eiyle birlikte ekilmi eski bir portreyi istedim. Yo kzm veremem. arynen baa kartka yotur bende. dedi ihtiyar. Benim sadece fotorafnn fotokopisini alp asln geri getireceimi bir trl anlatamyordum kendisine. Sonunda Ziya dede dedi ki: Ya zm, seni bilemem, ama bu kartkaya bie olursa, azim, senden hesap soracam. Bylece babamn yardmyla, desteiyle salam admlar atyordum. Aratrmaya iyi hazrlanmtm. Benim byle bir alma iine girdiim herkes tarafndan ok abuk duyulmutu. Artk beni her grlerinde: Bizim yazar kzmz geldi diyorlard Ahskallar. Gideceimiz ilk yer Almat vilayetinin emolgan kentinde yaayan Sefer Aslanoullar idi. nceden kararlatrmadmz iin Sefer dede bizi beklemiyordu. Ahrda krlm bir bagay (yemlik) tamir etmekle meguld. Bizi grr grmez: Ho geldiniz! eri giriniz dedi. Trk kltrnde misafirperverlik her zaman n plandadr. Bunu Ahska Trkleri hibir zaman unutmamlardr ve hl da konukseverlii yaatmaktadrlar. Bu irin dedenin gelini Ysma Hanm ve torunlar Ferhat ile Bahtiyar evde idiler. Birka dakikann iinde nmze bir sofra kurmulard. nce ay sonra sohbet dedi Sefer dede. (Bkz: Ekler-Fotoraflar). Sefer dedeye ay srasnda ne amala geldiimizi akladm. Onun: Kzm ok gzel bir ey dnmsn. Bizim torunlarmza bizden sonra kalan miras olur bu yazacan kitap. ok yaa! szleri, benim ne yapacam, nereden balayacam konusundaki phelerimi, iimdeki panii tamamen silmiti. Artk ok rahat ve kendime gvenli bir ekilde balamtm sorularma.

97

Yaptm alan aratrmasnda esnek mlkat ve katlarak gzlem tekniklerini tercih ettim. Yani insan, samimi bir ortam yaratarak konumaya alyor ve bir yandan da, onlar bana gereken konulara ynlendirmeye gayret ediyordum. Sohbetimize yle daldk ki, o kadar ilgin eyler anlatyordu ki Sefer dede, ancak akam evlere dnen inek srsnn seslerinden kendimize gelebilmitik. Dar ktmzda hava iyice kararmt. Artk fotoraf ekme iini ertesi gne brakmtk. Bu da, Sefer dedeyle bir daha greceimiz anlamna geliyordu. Ayrlrken dualarn eksik etmedi Sefer dede. Arabamz gzden kaybolana kadar durup el sallad bize. O gler yzn hatrladm her seferinde iim snyor benim. Bundan sonra gittiim her Ahskalnn evinde ayn muameleyi grdm. Gler yzlerle, ara sra yanaklarndan szlen gzyalarn silerek anlatyordu herkes kendi hikyesini. 31 Temmuz 2005 tarihinde May kynde oturan Ziya dedenin yanna gittik. 92 yandaki ihtiyar bizi grnce hem sevindi hem de ok zld. imdi bunlarn ne nemi kald kzm? diyerek bizi ieriye davet etti. ok srar ettim. O da benim youn isteime kar duramad. Batan sona anlatt bandan geenleri. Ziya dede beni ok artt. O yata olmasna ramen her soruma ok net yantlar veriyordu. Sizin kyn etrafndaki kylerin isimlerinden hi olmazsa birka tanesini hatrlayabilir misiniz? soruma, Ziya dede ok artc bir ekilde bana nerdeyse krk kyn ismini sayarak cevap verdi. Daha sonra, Ankaradaki Ahska Trklerinin Federasyonundan aldm Ahska haritasna baktmda, bu isimlerin ve yerlerinin hepsinin doru olduunu grdm. Benim aknlm gren Ziya dede: Kzmcan ama, ben dn ne olduunu hatrlamayabilirim, ama bizim Kafkasyada olup bitenlerin hepsi aklmdadr dedi glmseyerek.

98

Byle kyden kye dolatka elimdeki dosya yava yava kalnlayordu. nsanlarn hatralar, sevinleri ve aclar, gemiteki ve gnmzdeki fotoraflar dolduruyordu iini. Gnden gne bu dosyann deeri biraz daha artyordu benim iin. nk iinde bir halkn ac dolu gemii vard. 20 Mays 2005 tarihinde Sdret Raslkznn evine misafir oldum. Kendisi 74 yanda emekli bir nine, benim kendi ninem. Fakat yana ramen Sdret ninenin eli hi bo durmaz. Sabahtan akama kadar alr, evde besledii hayvanlarla urar: Bizim Kafkasta bo oturmak yok idi kzmcan, almasan sana nerden ne gelecek? Ben bo oturunca hasta oluyorum, biz almz ok almaya diyor kendisi. ay eliinde yaptmz sohbete ara sra kz Nigar Hanm da katlyordu. Kkken, imdi rahmetli olan, anneannesinden duyduklarn anlatyordu bana. Tarih 14 Kasm 1944. Bu Ahskallar iin unutulmayacak bir tarihtir. Bu tarihten itibaren Ahska Trklerinin kara gnleri balad. Onlarn, yllarca devam edecek bir srgnn balangc idi. Oysaki bu halk kendi anavatannda, kendi hayatlarndan memnun olarak yayorlard.

Gzel Ahska Aslanoullarndan Ceferinolu Seferin szleriyle: Kafkazmzda o ey yayerdu. Bizim bahemiz de var idi tarlamz da var idi Ezgdede. oyerdu kzinen, biiyerdu elinen, harman dgiyerdu kzinen. Harman da tahl dglen yere diyerdu. Bahamz da var idi. Evimiz de ey idi Bizde oyun, gei hepsini salyerdu. Tulu, kelk ediyerdiler, sziyerdiler oyunun pavusuna tepiyerdiler. Her eyimizi gendimiz yapyerdu. er iimiz de vard.

99

Osmanova Sdret Raslkz anlatyor: Yanmzda Ezgdenin, Toloun yaylas vard. enniginen o eydu, sgma yo idi, ekima yo idi, ennik hep halal idi. Dz iliyerdiler, alma, haramlu, hrszlu yo idi. Ele de grenmiim ele de geliyerim Rahmetli babam zenginidi, o ilegen idi. Talarda gezen babam (alayarak). O yllar ydma gelende gzim tolyer. Yaamamz ey idi, a-etmegimiz ey idi. Birende anam idi reymetluh, bacim idi, gendimde onnardan grenmitim. Cevz, almamz, bamz-bahamz ey idi. Mallarmz, camularmz ey idi. Aclu olmamt, iplahlu olmamiti yerimizde yurdumuzda. Gendimiz Kunsalda turiyerdu, Aspinza rayonunda. Kuntsamz ey yeridi, zengin. Bir tan dibinde turyerdu biz. Yanmzda byk aya var idi. apmzn gi byk, geni idi. Puvarlar ayerdi. Bahamzn ad Napuzar idi. O Napuzarn iinde be gektar yerimiz idi. Dnyann meyvesi hep bizim bahamzdayd. Ergmz, vinemiz varidi. Byk-byk cevzmz var idi Pervelde, ir yapyerdu, alma armuttan pestil yapyerdu. anurdan reel aynadyerdu, armuttan pekmez ediyerdu, cevzden kme yapyerdu. Pomidor (domates), lahana turusni yapyerdu Benim babam, reymetluh, zengindi, on tene camuumuz var idi, be-on be tene oyunumuz var idi, at yo idi. Yazn taa ardu, orada oumuz var idi, orada alyerdu. Gzn kve dnerd. Ya, peynir, st eyidi, ey geiniyerdu. Bizim kvde bizden ey geinen yo idi. Oni bir Allah bir de ben bilrm, kgidim, oniki yanda Talarmz serindi Toloun yaylasnda puvar yerdi, sca su, sau su yerdi Yedsekiz tene tallamz var idi O tallalar buda, arpa ekiyerdu Ele geiniyerdu. Fuharalu ta var idi, ama yerimiz, yaamamz ya idi Yedisekiz gz evimiz vard, byk byk. Gnmzde de Ahska Trklerinin evleri hemen kendilerini belli eder. Her evde mutlaka yastk minderle

100

denen sekiler (sek) vardr. Duvarlara, elde edilmi nakl dokumalar asarlar. (Bkz: Ekler-Fotoraflar). Evler topranen ta, tahtadan yaplyd. Ey yayerdu, ama olmad. Yerimizden ki aldurdiler o yand ennik Yema iini desem bizde her ey vard kzmcan o ey yayerdu. biov Ziya Abitolu yle diyor: zmcan Kafkazda ben ki on sekiz yama girdim, biz naar idu. oyuna gettim oban oldum. Ylda yigirmi kuz alyerdim, ona bayerdim. Sora sora biz ey ileri geldu. Bir ift erkek camuumuz var idi, sora iki inegimiz var idi, sora gel oyuna, elliden artu salamiyerdu zmcan Kafkaz desem, orann kli burann altunundan bene eydr. Can saluuna ora ey. Orann suyi derman, havas daha da ey. Ola burada su yo ki ogorod (tarla, bostan) suarem, baba! o etin. Bizim yerde yer suarmah yo idi. Oras buradan yz atl artu idi. Bizim ki tahl ekma, mal-oyun salama, petek, bele iler idi Bizim hep ta idi. Orada tahl ekiyer, ot biiyerdu o ey idi. Ele hesret almiu. (alad). Kafkas o eydi. Ele ekmekler biriyerdu ki kimse yetiemez ona Her ite var idi Ahska Trkleri kendi alkanlyla, aln teriyle kazandklaryla geiniyorlard. Recepova Ganime Veyselkz diyor: Bizim Kafkasda salamlu ey idi Taa yerdu, mal sayerdu Tahl, artopi tarlamzdan geliyerdi, her idara oradan idi Ele peynirler yapiyerdu ki zmcan o buda ekiyerdu ya, adanaler. Her trli ekmek briyerdu Oralar eleydi. Oralar o salam idi zmcan. Yedi tene bazlama yiyerdu diyerdu ki gene mi a gezecay?... Bizim orada artopi ii, tallay suarma yo idi. darayi Allah Taala gendi veriyerdi. Yamur suyinen suaryerdu, gendimiz. Ele yayerdi ki mbarek!... Orada her ey

101

salyerdu. Malda, tauta, oyunda

Yer yer dzlkler grlmekle beraber

dalgal bir yapya sahip olan Ahska topraklar, sulak ve tarmla elverilidir. Suliyev Heyrullah Seyfiolu bunlar anlatyor: Kafkazda mal bayerdu, bahamz var idi. Taa yerdu, yaylaya. Yazn yaylada olyerdu, n kve geliyerdu. Gendimizin malmz var idi Sdten her ey yapyerdu: peynir, ya, urut Ekmegi furunda gendimiz yapyerdu. Tahl ekiyerdu gendimiz, biiyerdu, harman dgiyerdu kzinen, tahl temzliyerdiler sora gtrp degirmende ygdiyerdiler. Ahskada yaylaclk gelenei vard. Ormanlk tepelerin aralarndaki yksek ve bol otlu vadilerde hayvanclk yaplrd. Bayramov Bekir irinolu ise unlar diyor: Kafkasda, Gobiyette bahamz da vard, tallamz da vard, iki yerde talla vardi iki yerde de bahamz. Bahamzda her meyvadan vardi. Yzm, fine, kiraz, anur, cevz herbie byiyerdi. Biz onnar driyerdu eve getriyerdu, salanan sauta salyerdu satan satyerdu, ehere gtriyerdu. Tallada ekim ekiyerdu, mala ot. Mal salyerdu. Maln idarasn da ehere gtrp satyerdu. Ya, peynir, st, ayma. Ei Tolo Hanm ekliyor: Tahl ekiyerdu. Harmanda arler eliynen dgiyerdiler kmetten alma yo idi. Un ii hep gendi elleriynen ediyerdu arlerin ii o idi. Mal salayp sayerdiler, tallada da biimde, ekimde idara yturyerdiler. Evelden arler tolko (sadece) ev iindeydiler. Ekmek

biriyerdiler, trli-teyrli yemekler piriyerdiler Evvelden bahada alma, anur o var idi Becerkli arler orap toyerdiler ynkten, yelek, hal, kilim o toulyerdi. (Bkz: Ahska Trklerinin Anlattklar).

102

14 Noyabr 1944: Srgn Evet, sava vard. Ve Sovyet Birlii savan iindeydi. Gen Sovyet vatandalar gibi Ahskallarn genlerin byk bir ksm askere alnmlard. Ama insanlarn gnlk hayatlar bahede, bada ya da yaylada srp gidiyordu. 14 Kasm 1944de kadar. Bundan sonra ki gnler ise srgnn getirdii aclarla ve zulmlerle doluydu. Kasm aynn bu souk gecesinde, askerler gelip halka kendi emniyetlerini salamak iin, onlar daha emin bir yere geici olarak nakletmek istediklerini bildirerek, hemen kendilerine en gerekli nesnelerini, ihtiyac malzemeleri alp yola koyulmak zere, harman yerinde toplanmalarn istiyorlar. Ahska kyleri bask altna alnd ve bir gece iinde boaltld. Asker kamyonlar halk demiryoluna getirdi. Askerlerin kontrolnde gerekletirilen srgn, halkn, nceden hazrlanm kargo vagonlarna bindirilmeleri ile balad. Bu srgn, yukarda metni verilen Rus belgelerinde belirtildii gibi, Kuzeydou Anadolu topraklarna gz diken Grclerin, ncelikle Ahska topraklarn arndrma hareketiydi. Ahskallar da Trkiye taraftar olduklar iin, Stalin bunlara gvenmiyordu. Onlar bir tehlike olarak gryor, bu blgeyi kendine gre gvenli hle getirmek istiyordu. nsanlar gnlk hayatlarn yaadklar bir zamanda karlatklar srgn olayn yle anlatyorlar: Osmanova Sdret Raslkz Gece saldatlar apiyi dgdiler. Sabaa yan idi apiyi kestiler ki tez n, ne ki alacahsnz aln almiyan kalur. Ellerimize ne geerdi?... Gece gtrdiler harmana Herke alyer, szlyer. Byk manalara yklediler, yohsa kve mrbilla mana gelmemiti.

103

Onnara

ennigi

toldurdiler,

detrdiler

Ahskaya.

Ahskada

da

poezde

bindrdiler auyev Mehmet Koolu anlatyor: atu saba erden, Noyabrn on drdnde 1944 yl bizi balad srgn etmeye. Amerikanskiy sudabekirler geldi, bizim de tuyenklerimiz yo ki, onnar arlya. Bie yapamadu. Bizi getrdi demr yoluna. Endu ki, poezda sald. gni poezdde geliyerdu. Bir ay geldu yol. Sau yerlere geldu. stmzde urbamz az O gece Ahska kylerine sanki kyamet gn geldi. abucak toparlanan halk sokaklarda kamyonlar bekliyordu. Demiryolunda yzlerce insann lneti

duyuluyordu. ocuklar, kadnlar alyordu. Asratov Nida Ridvanolu anlatyor: 1944nci yl, noyabrn on drdnde saba erden geldiler apiyi dgdiler. apiyi dgdiler, htu apiya. Her apide tene, drt tene soldat avtomatnen bekliyer Bize saat srok (sre) verdiler, evlerden n. tu kvn rana, bir gece orada aldu. Edrefimizi soldat sard Ertesi gni maina geldi. Amerikanskiy sudabekirler, sti palatka rtli. Geldi camaat neki vard toldurdiler de gtrdiler bastiler vagonun iine. Ahskada biz demr yol yapmitu, yengi 1940 ylna kadar hi askere alnmayan Ahskallardan birden bire 40 bin civarnda kii Alman cephesine sevk edildi. Eskiden Trk poddanya (uyruklu) asker ii yo idi diyor Heyrullah dede. Askere sevk edilenlerin kz, gelin ve ocuklar Borcomdan Valeye denen 70 kilometrelik demiryolu inaatnda altrdlar. Kendilerini ana yurdundan uzaklara gtrecek demiryolunu kendi elleriyle yaptlar. Gendimiz iki- yl ileri Ahskaya demir yol yaptu. O yol iinde ben de iledim. Bize yapturdi yol, getrdi tovarny poezdi bizi srdi. Bgnea o

104

yol ilemiyer, eleyken turyer. zel bizim iin yapturd o yol stalin. Borcomdan oraya yz kilometreden oh olur, oni de hep bizim halh yapt. Tanmituh niye yapacayuh, ama sylerler mi bize? Dediler ki yk gelecah. A grciler biliyerdiler, bize haber etmediler. anlatyor Suliyev Seyfiolu. Ahskada biz demr yol yapmitu, yengi. Onda vagonlar turiyerdi. diyor Asratov Nida Ridvanolu. Anlalyor ki Ahska Trklerinin srgn edilme dncesi Rus yneticileri tarafndan nceden planlanmaya balanm ve tam istedikleri bir anda

gerekletirilmitir. Ahskallara kar hayvan muamelesi ok utan vericidir. Nesil ki bir oyuni apadasn ele de biz geldu anlatyor srafil dede. Her vagonda erkek, kadn, ocuk rastgele otuz krk kii doldurarak zerlerinden kaplar kilitleniyordu. Tuvaletsiz, susuz vagonlarda hayvan gibi gtrlyordu bu insanlar. O vagonlarda nice facia ve tyler rpertici vahet yaanmt. Kaplar gnde bir kere alyordu o da yemek vermek ve lenleri almak iin, dar kmak yasakt. Vagonda bize yemek veriyerdiler, ama dava vat, gnde bir dnm getriyerlerdi, bir vagonda en o yigirmi evidu. Drt vedra orba getriyerdiler, seyrek, lahanadan. Oninen bir ay yol geldu. Birer rta ara ekmek veriyerdiler. Az veriyerdiler. , Yolda bires sup (orba), bor verdiler. o vermediler, o aten ki lmiya. Ama gene de o adam ldi, Yemek vedroynen (kova) getriyerdiler. Gnde bir raz. Bir vedro drt eve veriyerdiler. Bir evde de on ocu. Kime yeterdi? ki parma dilimlidi ekmek. Ele ki lmesin yeter lenleri vagondan alp darya atyorlard. Onlarn bir mezara bile hakk yoktu. Recepova Ganime Veyselkz Yolda lenleri ne yapyorlard? sorusunu sorduuma piman etti beni; Yal ninenin cevab beni ok, ama ok duygulandrd.

105

Ganme nine bir yandan alarken dedi ki: Yolda o adammz ldi kzm. Oralar tanmayn, kzmcan. ller yolda kalyerd, vay balarna. Benim nenem yz yandayd, yolda ldi, vay bana. Cecime sard gtrdiler bratiler. Nereye bize demediler. Biz o dnyay bu dnyadayken grd(Gzyalar sel olmutu). Sefer dede ise yle anlatyor: Bizim vagonda bizim nenemiz vardi. O ki ldi, oni drt be gn gizlettiler, vermediler. Sora soldatlar geldi ald gtrdiler bir vagona topladlar, sora bir dereden geiyerdu oraya onlar tktiler. htiyar ceyil hep barabar. Bir on be yanda ceyil kz da poezd ikiye bldi, stnden geti. Ben oni gendim grmitim. Mehmet dede anlatyor: Yolda lenleri poezden endriyerdu, eleyken brayerdu. Kimi nerede gmlediler, mezerleri old mi? Oni bilmiyeru. Yolda o lenler var idi. Biz yalnaya, ba au, urbamz da yo, ele geldu. Ahska Trkleri srlrken, onlara kendilerinin Alman tehlikesinden korumas iin baka yerlere geici olarak g ettiklerini, en ksa zamanda topraklarna geri dneceklerini sylediler. Ahskallar ise buna karlk unlar anlattlar. Sulliyev Heyrullah Seyfiolu: Bizi ne maana ettiler balam. Yan ki Trkiyeye oradan, Germaniyadan, ava geliyer bunnarda Trkiyeye o yandur, bunnar Trke yardm eder. Onnar hemen bizi Grcistandan pakladler. Orta Asya topraklar genelde ok souk havalara sahiptir. Ekimin sonundan balayarak Mart aynn sonlarna kadar ok iddetli souklar hkm srer. Ahskallarn srgn de Kasmn 14nde gerekletirilmitir. Ar souklar nedeniyle Ahskallarn says yarya iner. Alktan da ok souk etkiliyordu insanlar. Konutuum herkes szbirlii yapmcasna bunu vurguluyordu. o sau idi. Ele sau idi ki yere tkriyer buz oluyerdi, ele sautu ennigimiz plat.

106

Sautan o rlmiti. o saut diye anlatyor Nida dede. Gittikleri Kazakistann Almat ehrine tam bir k gelmiti. Sefer dede yle diyor: ara n yigirmi drdnde geldu Almataya. Sau, otuz-r gradus (derece) idi. Sau yerlere geldu. stmzde urbamz da az. Bizim Kafkazda yerler sca idi, biz sau yerlere dt anlatyor Heyrullah dede. Sdret nine anlatyor: Geldu ki Kazastana, sau. Stansiyada endu o sau, bizim yerler sica idi Buraya geldu ki gene o adam ldi. emkentte otuz semya gelmiti. O otuz semyadan drt tene ar almiti, gerisi hep rld. Niya? Havasn alduramad. Bura o sau idi. Yolda o keten lmedi nesil ki burada ldi. Havay, acy alduramadiler diyor Ziya dede. Ahskann scak havasna alk bu halkn yars souktan can verdi.

Kazaklar Ahskallar nasl karlad Geldikleri yerlerde yerli halkn yardm ile hayatta kalmay baardlar. Gnmze kadar Ahska Trkleri onlara kt gnlerinde elini uzatan herkese minnettardr. Biz burada Kazaklardan bahsediyoruz. Srgn yolculuundan sonra perian den Ahskallar nihayet Kazakistana vardlar. Artk hi gleri kalmamt. Ancak yerli halk onlara gerekten ok yardmc oldu. Ahskallar bu konuda unlar anlatyor: Kazaklar bize yardm etti. Oni Allahtan inkr etmeye olmaz. Ekmekte verdiler, urba da verdiler. Biz birez meyve getrd, o meyveyi urbaya degitu. Ben bir tene cevzi bir ift valenkaya ( keeden yaplm klk ayakkab, izme) degitim, bir de bir eski papah aldm... O kn, baaraan, odun yo idi bizde. Kemi, saman yayerdu. Kazahlar bize kepek veriyerlerdi, ayran

107

veriyerlerdi. Oninen bahara htu diyor Sefer dede. Byle akl almaz zor artlarda hayatta kalmaya alyordu Ahskallar. Kazahstanma gelende ben on iki yandaydm. Buraya gelende artu altmi bir ylna getti zmcan. Buraya ki geldu omularmz hep azah idi, baha millet yo idi. Ey azahlaryd, hep evvel ki ennigiydi. Reymetlu anam diyerdi ki, oul bunar ey ennigiymi, mslmandurlar. Bizleri oh hrmetle aldlar kazahlar. Tanmasah ta meger dilimiz bir. Bunnar oh cmert ennigiymi. Bir tabahtan bizlere bldiler, birer krh etmek te olsa da bizlere blp verdiler. Altmi yl azahnen bir etmek yiyeru. o ya enniktr, ben onnar azdyerim, ama diyeru ki Trkiye bizim canmz anlatyor Sdret nine. Kazahlarnen ele yayerdu ki, Koran naun bir ev kimi. O yosuluta bize ekmek verdiler, evlerine sotiler, biz nesil inkar eda oni?... Kazahlar kimi yng verdi, kimi yoran, yamalulardan, rlulardanSaolsun Kazaklar, mrinen toysunnar, gene ldrmediler, yedrdi irdiler. Bir inek salyerdi, orta bliyerdiler, bir eker caralasn orta bliyerdiler ki lmiya. Saolsunnar o yardm ettiler. anlatyor Ganime nine. Kazahlar bizi o ya arladiler. Evlerinde ne ki vard oni blp veriyerdiler. Mesali bizim gettumiz semyada (ailede) gendileri drt adam idiler; anas, babas, ardei, bacs, Casarbayd ad. Biz on taneydu onnar drt, bir yerden ekmek yiyerdu, bir yerden ay iiyerdu Kazah halknen arda kimi oldu o razyu diyor srafil dede. Kazahlar saolsunlar. Bize eylg ettiler, adamlu ettiler Orda bize st getrdiler, buzlanmi, oni kryer yiyerdu.. Bizi getrdiler bldiler azahlarn evlerine. Onnarn iki gz evi varsa bir gzde gendileri bir gzi boaltp bize verdiler. ki- yl ele aldu. Para falan

108

almiyerdiler. Bamaya bize ey bayerdiler. Yalan sylenmez, azahlar ey batler diyor Heyrullah dede.

Tutulmayan szler ve bask Sovyet Ynetimi onlar yerli halkn evlerine yerletirerek elleri bo brakmt. Srgn ncesi onlara verilen szlerin kesinlikle yerine getirilmediini aka gryoruz. Asratov Nida Ridvanolu anlatyor: Evininizde, burada ne ki alur maln, oyunun, tallann oni kmet orada verr size denilmiti. biov Ziya diyor: Bizi ki buraya getrecelard dediler ki, size orada, burada alan maln ya parasn verrler ya da mal verrler. Yaldatmiler bizi zmcan, bata ennik bekliyerdi ki aa vereca aa vereca, ama olmad, nerde sene kim ne vereca? Eleyken aldu, imdi bize paraynen verecalard evin hakkn, maln hakkn, he bir ey vermediler Yukarda verdiimiz Devlet

Savunma Komitesi kararlarnda da ayn szler gemektedir. Ahska Trklerinin yaadklar aclar az gelir Sovyet Ynetimine. Orta Asyaya yerletirililerinden alt ay sonra, yani 1945 Mays aynn sonlarnda NKVDnn (Halk ileri Komiserlii) sk kontrol altnda yaamaya mecbur kaldlar. 12 yl sren bu rejim srasnda ayr dm akrabalarn birbirleriyle grmesi, bir kyden bir baka kye gitme, yksek tahsil yapma ve Trk kimlii yasaklanmt. Aslanoullarndan Ceferinolu Sefer yle anlatyor: Komendant

altndaydu, tutsa. vden bir yere ma olmiyerdi. On iki yl podkomendatura altnda oldu. Biz tutsa hesabnda turdu bu on iki yl. Her ylda iki pabort

109

(pasaport) alyerdu. Alt aydan alt aya degiiyerdiler. Her on gn komendanta gedip ol oyiyerdu ki, biz varu, amamiu. Osmanova Sdret Raslkz ise yle anlatyor: Buraya ki geldu komendant altndaydu. On iki yl onun altndaydu. Ne oyani gidebiliyerdu ne biyani gidebiliyerdu. vden ve amiyerdu, stmze bayerdiler. biov Ziya Abitoglu yle diyor: Bizi ki buraya getrdiler, biz kamendant altna dt. Aydan aya ol oyyerdu ki, bir yere amiya. On iki yl onun altnda oldu. Suliyev Heyrullah Seyfiolu ise unlar anlatyor: 1945 yl ki geldu bizi aldler podkomendatura. Bir vden bir yere amazsn. Bir yere gedecasan eger, komendant bulacasn ki, izin alasn. On iki yl komendantn altnda oldu. 1956 ylaa. 1956 yl, stalin ki geberdi, o vat aldurd, bizi de apravdat ettiler (serbest braktlar). Asratov Nida Ridvanolu yle diyor: Sora biz komendantn altna dt. Daha da bir yana amadu. Rayona gedecayu, bazar orada, neft, ispika (kibrit), apau lazm, urba lazm. Gedip komendanttan izin alacasn ki bazara gedesin Kiminki izini yo tutyerdiler apatyerdiler on sutkaya (gn). Ele gnler yaadu. On iki yl komendantn altnda oldu. Soraki stalin ldi, komendantta ldi, hepimiz gerie tu. Baladu gendi bamza yaamaya.

Stalinin lm ve Ahska Trklerin gnlk yaam 1953te Stalin lr. 31 Ekim 1956da Yksek Sovyet, gizli polis tekiltnn kontrolnde devam eden sk rejim artlarn kaldrr.

110

auyev Mehmet Koolu unlar anlatyor: Bizi 1944 ylndan 1954nci ylaan podkomendatura tuttiler. Hapis kimi idu. Bir vden bir ve bizi oyertmiyerdiler. stalinin ele prikaz var idi. Eger bir yere gederdin, gtrp hepise oyyerdi. 1953 ylndan sonra, stalin ki ldi, biz birez ya oldu. Sk polis rejimi kaldrldktan sonra Ahska Trkleri zgrce nefes alabildiler bir lde. Yava yava kendi ayaklar zerinde durmaya altlar. Onlara verilen topraklarda kendi evlerini kurup yeni bir hayata baladlar. Eskiden beri tarmla geinen Ahskallar yeni topraklarda da bu ie ba koydular. Kazaklar gebe bir halk olduu iin ounlukla hayvanclkla geiniyorlard. Burda kazahlar grmiyer ki ekmek nedr. Yo idi, biz getrdu. Gene biz birez tahl getrd, burada he yo idi. Onnar st, ayrannen can bayerdiler, anlatyor Sefer dede. Kazah dedi ki sizi Allah nereden getrdi? Ne ya griyerdu ne de arnmz tyiyerdi. A biz geldu Allahn rahmeti yad, tahl da old, iledu ta arnmz da toyd Siz geldiz bize bereket geldi, arnmz toyd.diyor Ziya dede. Etnisiteler arasnda ok ynl bir alveriin sz konusu olduu buradan da aka anlalmaktadr. Biz buraya gelende kazahlarn evleri hep iki gz idi, kra (at) yo idi, ilk yapan bizdu. Ahskallar yerletirildikleri l arazilerini

gzelletirdiler. alkanlklar, drstlkleri ile ksa bir zaman iinde yerli halktan daha iyi yaamaya baladlar. Ar tarm ilerinde ounlukla Ahskallar alrd. Ziya dede yle diyor: Otuzbir yl iledim abu Mayda, polivik (sulamaci) oldum. Hem araul hem polivik oldum. Ele ilerde hep bizim halk iliyerdi, azah ilemiyerdi. Elede iki plan veriyerdu . Ekler ksmnda verdiimiz belgeler, eref diplomalar bunun en iyi ispatdr.

111

Ben Osmanl Trkym Bask ve zulmlere ramen Trklklerini, dillerini, dinlerini, rf ve geleneklerini hep korumaya altlar. Yerli halk, Ahskallara gmen, Kafkas dedike onlara kar kendilerinin Trk olduklarn ispat etmeye altlar. Bu nedenledir ki kimliklerine Trk diye yazdryorlard. 1952 yl baport aldm. Orda tant ki millet ne yaza? Dedim Trk Bizim dedemizin dedesi Trkten gelmedr. Trkn Erzurum vilayetinden Telisker ynden. Ordan gelmi Emin dede. Emin dede gelmi Ezgdeye. Ezgdede onun ol olmi. Biri Ezgdede almi, Aslan ol, ad Aslan imi, biri Toloa getmi, onun ad Ali imi, biri de Adgn rayonunda Varhan yne getmi, onarn familiyas Bahacolymi. Bizim Trkten gelen dedemizin ad Emindr nenemizin ad da Havvadur. Biz Trkten gelmeyu anlatyor Sefer dede. 1974 ylnda Grcistan resm olarak Ahskallara, Meskler, Mslmanlam Grc olduklarn, tekrar Grc olmay ve eski dinleri Hristiyanl kabul etmelerini, pasaportlarndaki milli kimliklerini, ad ve soyadlarn deitirmelerini, ancak bundan sonra kendilerine btn kaplarn alacan sylemilerdi. Trk olarak srgn edilen halk Meshet, Grc olarak nasl geri dnebilir ki? Bir haber geldiki gedin Grcistana evlerinizi yapn yaayn. Almaz bizi Grci. Alsalar da familyanan (soyad) grcice yazlaca. Ki ben lrm benim ocularm yazlaca grci. Niye? Niye sora? Ben misliman olem, adm Trk olsun gedem Grci yazlem he? fkelenerek diyor Heyrullah dede. Merkez Komitesi; Azeri, zbek, Grc, Rus yazmak istemelerine ramen Ahskallar; Hayr ben Trkm ve asla milliyetimden vazgemem diye

112

direniyorlard. Altmi yldr Orta Asyada yayerim, ben Trkm. Kazahta deglm, Kazah Trkide deglm, ben Osmanl Trkiyim. Dedemin dedemin dedesi Trkiyeden gelmedr, Erzurum vilayatndan Telisker vnden. Ben Trkm. Dilimi de ytrmedim, oullarm, torunlarm hep Trktr, Trk yazlyeru, Trke syliyeru bararak sylyor Sefer dede. Gene de Kazan iindeyu, ama Trkm, Kaza deglm ekliyor Ganime nine. Suliyev Heyrullah Seyfiolu Trk msnz? soruma kzarak: Trkm ya ne? lsem de Trkm. Nereye getsem de Trkm. Ben nesil Kaza olem, Uygur olem? Misaln zmcan, budann ad budadur lazutun ad lazuttur, lazuttan buda olur mi? Olmaz. Elede Trkten Kaza olur mi? Olmaz. Trkm, Trkm. leneen Trk lrm diye cevap verdi. Ahskallar hari eski SSCB de Trk diye resmen kabul edilen baka millet olmamtr. Ne yazk ki her eye ramen Ahska Trklerinin bir ksm hl baka millet olarak biliniyor. Mesaln gene bugn ele i var. Babas Trk, ol Azerbaycan ya babas Azerbaycan ol Trk. Hep aru. Altm bir sene sonra pasaportlarn deitirmekten vazgemiyor bu halk. Yeter ki orada baka millet deil, Trk yazlsn. Gnmzde Kazakistanda yaayan Ahska Trkleri yerli halkn arasnda kolayca fark edilebilir. Gnlk yaamlarnda olsun dnlerde olsun hemen kendilerini belli ederler Ahskallar. rnein dnlerde kendi kltrlerine zel kyafetler giyerler, trkler sylerler, danslar ederler. Hibir Kazan evinde duyamayacanz davul-zurna sadece Ahskallarda alnr. Bir Ahskal gnlk kyafetleriyle hemen tantr kendini. htiyarlar eskiden beri fes, papak, kadnlar ise

113

barty giyerler. Evli bir kadn kesinlikle ba ak gezemez. Kendi aralarnda mutlaka Trke konuurlar. Kazak komular, ancak Sovyetler daldktan sonra Kazaka konumaya balaynca, Ahskallar eskiden bu yana byledirler. Kazakistana srgn edilen bu halk kendi dillerini kaybetmemeye baard. Geldikleri yerlerde Trke konuulmuyordu. Resmi dil Rusa idi, kylerde az Kazaka konuulurdu.

Kazaka? O da bizim dildr Dil meselesini desah eger, bizim ihtiyarlar azaha he bilmiyerdiler, anamiyerdiler. Usul-usuldan, imarnen, ele-bele oninen grendu anlatyor Sefer dede. Sdret nine yle diyor: imdi onar bizim dilimizi anmiyer biz onarn dililerini anmiyeru. rene-rene, bir gn, iki gn, bir hafta, rendu. Onnarda baa ba diyer, ayaa aya, ola ol diyerdi, saa sa, geldime kel, gettime ket, suya su, etmege nan diyerdiler. Onnarn dilinde o sz bizimkiyd. Onun abu bizde grendu azahlar diyer Sen kazahasn bizden caks kaydan blesn? (Sen Kazakay bizden daha iyi nerden biliyorsun?). Ziya dede anlatyor: zmcan biz ki buraya geldu urusa bilmiyeru. Onnar azaha syliyer biz gendi Trkede konuyeru. azahayi iki gn iinde grendu. O da bizim dildr, uza degl. Biz ki, mesel, diyeru su o da diyer ki su, biz diyeru etmek onnar diyer nan, ee nan da bizim Trk dilinde nan deyiliyer etmege. Yani o raznitsa yotur. Otur otrdr, tur turdur.

114

Eve gelince Trke syliyerim Ganime nine diyor: Burada biz yedi dinin iindeydu gene gendi dinimizi saladu. Bize bir Trk mollas gelmiti dedi ki siz bizden de eysiniz. Din iinde din salyersinis, dedi. Gendi dilimizi nesil unuda, adanalem? Bizde azaha gelduha anduryersin, evde gendi dilimizde syliyeru Gendi gendimize azaha, orusa grendu, her ie de abullendu. Gendi dinimizi tuttu, gendi yemegimizi yedu. Kendi ocukluumdan hatralar bu satrlarn iyi bir rneidir. ster okulda, ister sokakta hep Rusa, Kazaka konuurduk arkadalaryla, ama evimize girer girmez Trke artt. Suliyev Heyrullah Seyfioluna: Kendi dilinizi nasl saklayabildiniz? soruma byle bir cevap verdi: Balam, ana dilini ytren adam misliman olur mi? Egerki sen Trk balasn gerek ki Trk dilini ytrmiyasn. Biz geldu azagnen azaha syliyerim, urusnen urusa syliyerim, uygurnen uygurca, ama eve gelince trke syliyerim. Nida dede anlatyor: Biz burada her dilde onuyeru, zmcan. Gelende bilmiyerdu, ama sora azahada syliyerdu, gendi dilimizi de syliyerdu, urusada grendu. azahstanda her millet var ki. Heppisini grendu. Bizim millet bizim dili ytrmedi, ytrmedu. azahayda temz grendu. And hep ocu urusada syliyer, azahada syliyer. Bekir dede diyor: Gendi dilimizin salanmas-evde alocunen hep gendi dilimizi syliyerdu. Onnar da rgendi. srafil dede bunlar sylyor: Biz burayaki geldu, burada misliman ariatndan hebir ey almam. Bizim, nesilki orada ata-babalarmz neteyr ariat

115

gtriyerdi, oro tutma, namaz lma, o bizim azmzda, o zamandan nesil idi gni bugneen biz eleyu. azahlar gendilerde hekmet ediyerler ki, nee yl Rossiyann iinde turdunuz da, heeine gendi edetinizi, dilinizi he unutmamiiz. Biz gene eleyu and. Altm bir yldr kendi anavatanlarndan uzakta yaayan Ahska Trklerinin kendi dil ve dinlerinin, rf ve adetlerinin korumalar artcdr. Sadece bununla yetinmedi bu halk. Bunun yannda ok gl bir szl kltre de sahiplerdir. almamzda Asratov Nida Ridvanolundan derlediimiz masallardan rnekler verdik. Aslanoullarndan Ceferinolu Seferin bacs, Madina Hanmn yazd iirlere yer verdik. Kendisi 85 yanda, nc snfa kadar tahsil grm. iirlerinde 11li hece lsnn egemen olduu drtlkler fazla. iirleri oluturan drtlklerde a a a b, c c c b tarznda Trk halk iirinden tandmz koma ve semai de grlen kafiye emas vardr. Ancak lde olduu gibi kafiyede de aksaklklarn oran olduka fazladr. iirlerinde: dnyann geicilii, anne-baba sevgisi, ocuk sevgisi, adama bir nasihat konularn yannda dinsel ieriklidirler. Gller Kamalovadan Ahska Trklerinin ataszlerini, Ceferinolu Seferden Ahskallarn gnlk yaamlarnda kullandklar dualar verdik. (Bkz: Ahska Trklerinin Szl Kltr rnleri). Bugn masallar, ataszleri, trkler hl Ahskallar arasnda koruyor varln. Tpk kendi ocukluk yllarmdaki gibi. Akam olunca biz ablamla kendimizi dedemizin dizlerinde bulurduk. Dedem de salarmz okarken Bir varmi bir yohmu... diyerek masala balard. Onu nasl heyecanla dinlerdik. Artk ihtiyarlarmzn ou rahmetli, ama biz onlar, anlattklar masallarda yaatyoruz.

116

Trk olduklar iin srlm, Trk olduklar iin Sovyetlerden binbir zulm grm ve Trk olduklar iin hl dlanyor bu halk. Eskiden azalar o ey ennigidi. And birez tilendiler, ceyiller bizi []azetmiyer. Yan ki bu baa hal aramzda niye var? Ki baa halsz da olmaz, hkmettrse eger anlatyor Heyrullah dede. Kazalarnen eyu. Ele ziyan bize yotur. Ama gel ki oluamz oyer, paraynen zorla diyer instituta, tehnikuma. Oumay urtulyer, ama sora da i vermiyerler. Bizim ele adamlar var ki iki tene diplomi var bir ii yo. oymiyerler, hor grmiyerler, salu ediyerler. And basana bir tene i banda bizim milletten var mi? Yo. Kimse yotur. adri yo, i vermiyerler diyor Nida dede. Sovyet Birlii dalmadan nce btn byk ilerin banda Ruslar vard. O zamanlar byle bir politika izleniyordu. Ruslar kendilerini stn gryorlard. 1990l yllarda Sovyetler dalr ve 1991 ylnda Kazakistan Cumhuriyeti kendi bamszln iln eder. Bu sefer konumlar deiir; Ruslar ikinci Kazaklar ise birinci plana ktlar. Ahska Trkleri ise her zamanki gibi en alt snf olarak kaldlar. Onlar iin deien hibir ey olmad. Gnmzde bu ayrmclk hl devam etmektedir. Altm bir senedir anayurtlarndan koparlan Ahska Trkleri kendi aclaryla babaadr. Bugne kadar aresizlik iinde yaayan bu halk hep vatan hasretiyle ayakta durmutur. Yreklerindeki yaraya zaman bile are olmamtr. Buras eydr, ama gel ki yerimiz, yurdumuz hep aklmzdadur Ydma gelende yerimiz yurdumuz alm gediyer bamdan alayarak anlatyor Sdret nine. Ordan gelen bizim ihtiyarlar mrleri geti, o aladler, szladler. o de veten deyip derdinden eriyip gettiler. Veteni brama, gelme o etin

117

meseledr. Var ald, dvleti ald, yeri yuvas ald. Bizim milletin o o derdinden ldi. Veten deyip vetene ulaamadler diyor Bekir dede. zmcan Kafkaz desem, orann li burann altunundan bene eydr. Can saluuna ora ey. Orann suyi derman, havas daha da ey. Oras buradan yz atl artu idi. Ele hesret almiu ki. Yzme baka baka gzya dkyordu ihtiyar irin Ziya dedeyle konumamz artk sona eriyordu. Aniden bana bir soru sordu. Dedi ki: Sene bunnar kim dedi ki yaz? Niye? Alayarak devam etti: Benim iinde hele o yara var zm, o smiim, o. Borcom bouz bir yold, Trkiye keseydi yol, milletimi ver mal da yeri de senin olsun deseydi. Niya ele etmediler? Niye bizi yalauz bratiler? Saab olmadiler? sorusuna ne cevap vereceimi dorusu bilemedim. Ziya dede szlerine devamla: Suleyman Demirel buraya geldi. Getmitim Almatya el verip selemlemitu. Dedi ki ne yregimden ardurum ne de almdan. Ne alna getrdi ne de yregine. Hani niye gtrmedi? Gtrecem dedi. Ama ileri ki Turgut zal, o gtrecat. O camiya girdi namaz ld Almatda. O dedi ki ne teyr olsa da getrecem. Gel ki yetimedi. Trkiye Cumhuriyat birez uza old bize, bize de bir yerden yardm gelmedi gzyalarn silerek dedi Mehmet dede.

Beklentiler Bunca acy ekmelerine ramen Ahska Trklerinin iinde hl bir beklenti vardr. O da kendi topraklarna kavuma, bir vatana sahip olma midi. Bundan hibir zaman vazgemediler. Dilegim de gene odur ki Allah Utala gene nesib etsin gendi yerlerimizi, gendi Trkiyamz, sa-selemetinen gra, aleminen barabar diyor Sdret nine.

118

Gni bgne adar bizim ihtiyarlarmz olsun, ceyillerimiz olsun gene de diyeru ki bizim vetenimiz olsa, bizde veten sabi olsa, bizim de yuvamz olsa bize o ey olurd. Ey turyeru, ama gene de vetensiz adamn yeri baadur diyor Bekir dede. Aslanoullarndan Ceferinolu Seferin szleri dikkat ekici: Eger Allah yazsa, ben, o Grcistanda gendi yerimde yaamaya razym. El ya, ulus ya, geymeye keten ya. Kurbet el cennet olsa lmeye veten ya. Kzmcan, lmeye veten ya. Ben orda anadan olmiim, dedem de orda anadan olmi, dedemin dedesi de orda anadan olmi. Bura cennet olsa, bene lmeye veten ya. Buni eskiden aular demiti. Bunun zerine ben bir soru sordum: Yani, buralar sizin iin hl gurbet midir?. Sefer dede: Bura bene rbettr. Trke, Allah Utala yol aarsa, ben gene o Erzurum vilayatna gederim. Oras bize o yandur, biziynen aynidr. Ele birinci ben gederim, ama ele olsa enniginen barabar, ominen barabar ben Grcistanda yaamaya razyim dedi. Kyden kye dolaarak, ihtiyarlarm ile konuarak onlarla birlikte gldm, birlikte aladm. Kendim iin yeni ok ey rendim. Kendi milletimin aclarn paylatm. rendiim bilgileri bizden sonra gelen nesillere, bu sayfalar okuyan herkese aktarmay bir vazife grdm.

Dilekler, temenniler Sonu olarak ihtiyarlarmn son dediklerini, dualarn da burada vermek istiyorum. auyev Mehmet Koolunun dedii szler: Ben bu szleri imdi syliyerim. Benim yan ardamn ol Kazim getrmi zn, Fatmay. z

119

Trkiyede oyer. Sizleri o giyer. Allahu Taala mislimana heyri mr, rzh versin, askerimize de silah, uvet, selemet versin. Allahu Taala Trkiyeyi, azahstan salasn. Siz de saolun, varolun. Ee balam, Allah gstermesin, Allah etmesin. o ektu. Cana zor batu. Senin hatrn in bunnar syledim. Kafkastan baladm trkiynen urtuldum, zmcan. dedi Recepova Ganime Veyselkz. Osmanova Sdret Raslkz: Dilegim de gene odur ki, Allah Utala gene nesib etsin gendi yerlerimizi, gendi Trkiyamz, sa-selemetinen gra aleminen barabar. Orada sizi Allah salasn bizleri de burada Allah salasn Suliyev Heyrullah Seyfiolu bana bu szleri dedi: Gtr bunnar yaz balam. Diyenler de saolsun yazanlar da saolsun. Mislimannuh bizde Elhamdlille. Yaasn Trkiye. Var olsun.

120

1V BLM: AHISKALI TRKLERN SZL KLTRNDEN RNEKLER

1. Nida Ridvanolundan Masallar 1.1 Altun Topi Var idi yo idi vatinin birinde zamann ikisinde bir aa var idi. o zengin idi. Bu aann tene ol var idi. Olular geldi yetiti. Bu srada aann ars ldi, ald tek. Olular buna bamiyerdiler. Byk ol da ortanci da kgi da bamadiler. Aa dedi ki: -Yava, bunnar ben teke ekem. Byk oln ard dedi ki: -Balam, sen aran de bene basn, falan yerde bir byk altun topi salamiim de ben lnden sonra o altun topi sen alursun. O saat geldi bu arsna diyer: -z, buna, babama, ey baarsn. temizlersin. Neyse, bir hafta aradan geti aa ortanci olun ard. -Ola, olum seni seviyerim, felen yerde altun topi var bir tene, ben lenden sonra alursun, ama ben leneen aran de bene ey basn. Neyse, buda ele yapt. Artu bu iki ar bayer, ba ediyer aaya, birbirine amal vermiyerler. Bir haftadan sonra da aa kk olun aryer. -Oul, benm kk olum sensin, felen yerde altun top var, salamiim, benki lrm benden sonra o topi alursun senin ceti ceten yeter, ama aran de bene basn. Neyse, bu gelin da bunun banda ele tolanyerki, daha ne? Tolanyerler, o gelyer bayer bu gelyer bayer, herifi elin stnde gezdriyerler. leri he bamiyerdiler. Yedrrsn, iirrsn, paklarsn,

121

Bir zaman aradan geti aa ldi, mrini size balad. Kk olan at ileri getti da topi ald. Ald oradan da gtrdi gizletti. Bygi getti ki top yo, ortanci getti ki top yo, kgi getti ki top yo. -Ola bene babam ebile demiti. -Bene de ebile demiti, birbirilerine demiler. Bu de baladiler birbirine vurmaya, ekimeye. Biri dedi ki: -Sen aldn. bri diyer: -Yo sen aldn. Bunnar ters yamadiler, bir-iki ay ki aradan geti dediler ki: -Bele ekimeynen olmaz. ikeyete geda. Ar kmette adi var onun yanna geda. Neyse, bunnar ide at da adiya gettiler. Kendileride cahil degller. Yolda getmede, bygi gde gediyer, ortancisi peinde, kgi de en geride geliyer. Barabar getmiyerler, ayr-ayr gediyerler. Bir dz tallalua oradiler. Bygi bat ki gne bir adam t. -Salam aleykum. -Aleykum selam. -Ola, arda ben bir deveyi ytrdm grmedin mi? tant adam. Aann byk ol dedi ki: -Bir gzi kr miydi? -Ola arda o devedr, gzi grmiyerdi, benimdr. Dedi ki: -Ben bilmem, benden gerideki ardama tan. Bu orad getti, geldi ki geriki ardei. -Salam aleykum. -Aleykum selam. -Ola arda, ben bir deveyi ytrdm grmedin mi? Dedi: -Bir yki pal bir yki ya mi? -He. Dedi:

122

-zini grdm gendini grmedim. Get benden sonraki ardama sor. Neyse, geldi kk ardana: -Salam aleykum. -Aleykum salam. -Ola arda, bir deveyi ytrdm grmedin mi? Dedi: -stnde ikicanl ar mi var idi? Adam barmaya balad: -Ola arda devemi ne ettiniz? -Grmedu aa. zini grdu gendini grmedu. Bunnar amata etmeye baladiler, ay ktldi. Aa tant: -Ola, siz nereye gediyersiniz? -Biz adiya gediyeru. -Eylese ben de sizinen gelecem. Gettiler adiya tiler. adi balad bunnara hrmet rahmet etmeye. Bunnar ki meselesini syleneca devenin sahibi dedi ki: -adi saolasn, benim bir ekiyatm var. -Ne haber, de baem balam, dedi adi. Dedi ki: -adi saolasn, ben bir deve ytrdm. Bu adama dedi ki devemi grdn m, dedi bir gzi kr miydi? Bir gzi kr idi benim devemin. Bu ikincisine dedim, bu da dedi ki, bir yki pal bir yki ya miydi? Dedim he. ncsne dedim, stnde ikicanl ar mi var idi? Dedi he. -Eee, dedi adi, herifin deveni ne etmiiniz, ite temz grmiiz. -zini grdu gendini grmedu, dedi arda. adi dndi dndi -O zaman sen nesil anadn ki devenin bir gzi kr idi? Sordi adi bygne. Dedi: -adi saolasn, giderken yolun hep bir terefini otlami, br terefinin bir pne bile degmemi. Ondan anadm ki bir gzi kr imi. adi turd, dedi ki: -Senin ki dz.

123

Sonra ortanciya gelende: -Sen neden anadn ki devenn bir yki pal bir yki ya? Dedi ki: -adi saolasn, ya olan yere arnca oumi pal olan yere sinek oumi. Ondan anadim ki bir yki pal imi bir yki ya imi. adi gene turd, dedi ki: -Senin ki de dz. Sonra kgne geldi. -Peki, sen neden anadn? -Ben ondan anadm ki, o ki deveyi ymi suyun bana gelmi oturmi su iende, ari iki eline kmi de ele su imi de ele ami. Ondan anadm ki ar iki canl imi. Yan izini grdu da gendisini grmedu. adi deve sahibine dedi ki: - buradan, hadi. Herifler devenin izini grmler gendini grmemiler. Onu kovalad, nn meselesini dinledi bat ki: Oho, byk bir ataya rast geldim, bunnarn meseleyi ben aamiyacam. Getti, bir nkeri var idi, onu ardi dedi ki: -Bir oyun kes. oyun kestirdi, brttrdi, avurma ettrdi. Hazr old getrdi a-ekmek, sufrayi urdiler adi apiya t. apnn ardnda turdi ula veriyer. arda ald sufrada. avurma geldi, teze etmek geldi. O ki bygi ete el vurd, dedi ki: -Ola bu et itin etidr, adi bize itin etini yedriyer. adi eidiyer: Delidr kpekol, itin eti da ne idi? ati adi. Ortanci etmek ald diledi, dedi ki: -Etmek an oyer. Etmek biren ari temz degl. Buna da adi bir ey diyemedi. Neyse, kgne geldi, o da dedi ki: -Ola bunnar ne yitrmi ne aryer, padiahnn kendiside pitr. Bun ki dedi adinin papa yoar getti. Bunnar balad yemeye, adi da sktten diar t. Diar t getti padiahn yanna. -Padiahm saolasn, ebile ebile oldi ne dersin? Padiah adiden daha o at, at getti anasnn yanna. Bir seksen-yetmi yanda anas varmi. Getti dedi ki:

124

-Ana! -Ne padiahm? -Ana bir memeni versene hasretlendim ana, sene urban olem. Nene de ihtiyar hasta nene. -Ola olum neynersin? -Yo ana ver hasretlendim. Neyse, memesini artt verdi, o ki mkkem diledi: -Ana, deki ben kimin olym? Dedi: -Oul ldrme diyem. Senin baban ki var idi, padiah idi. Hangi ary alyerdi z toyerdi, ary da kesiyerdi z da kesiyerdi. Beni ki ald, yattm ben da z todum. z todum yanmda ki ebeye dedim ki: Sene ocuun tarts altun verem bene olan bul.Tam bu zamanda kyn kenarnda bir fukara nene yatt, ocas yo, onun olan old benm z. O olan bene verdiler benm zmi da ona verdiler. Senin tartn ben altun verdim seni aldm. adi parman diledi: Ola hep gerek imi. Sonra getti oban ard. Dedi ki: -Ola oban, kpekol, oboca tavarn iinde sen iti mi kestin? oban turdi: -Aaa, aa, tavar ldi da uz ald, oni itin memesinen byttm. adi bat o da gerek. Getti arsnn yanna. ars etmek oyiyer. Dedi ki: -z, ar etmegin niye an oyerdi? Dedi ki. -eriyette ayp degl, ben temz deglm etmek brdm. adi geldi nkerine syledi ki: -Ola atmi ayarla. Bu arada adinin akll bir z var idi. Getti zn yanna geldi. zna dedi ki: -zm, bunnarn meselelerini ben aamiyerim aacam. Ne edeceksen et. Bunnar etmek yiyenecen adi bindi atna da getti baa yere. Bunnar etmek yediler, sufrasn aldurdiler. Bu arada anlarna adinin z geldi, dedi ki:

125

-Ey ardalar, gelin imdi syliya. Babam felen yere padiah armi oraya getti, babam gelenean sz sohpet eda. Demin dedu ya ki z o ahll. te z balad bunnara meseleyi sylemeye, belki altuni bula. -ardalar, vatn birinde zamann ikisinde, bir kyde bir fuara olan aann zn itiyerdi, z da olan itiyerdi. Bir gn bu fuara olan, z suya gedeneen, z tutiyer. Diyer ki:-z sen bene kecan. -Ola, dedi z, anan ya baban ya, ben aann zym, sen fuara ol, hibir eyin yo, tutarlar seni natan, sen benim anma girme. -Yo, diyer olan. -Tamam. Sen bene elini vurma, andm olsun Allahn yanna, nereki beni krrler birinci gece senin yanan gelem. Turd olan. Allah sevdirdi ne etsin? Dedi: -Get, Allah seninen olsun. z oyertti. z getti. Bir mddet sonra geldi haber omi padiahdan. Padiahn ol var idi, evlenecek. Geldiler da bu za bey degitiler. Bu padiahn ol, o da zengin aann z. Adetinen i yaptler. Birbirine al-ver ettiler, altun, amarat o geldi. imdi vait veda geldi ki, gtreca z. Ama z Allahn yanna and etti ki, birinci gecesini o ocuun yannda gereca. Bunu aldler davul zurnaynen, eskerinen gtrdiler. Aam ki old bunnar, olaninen z, zifaya verecatiler, z cefinden au artt. Dedi: -Benim Allahn yannda artm var. Bizim kyde bir olan beni itiyerdi, tutt, ben el vurdurmadm, dedim birinci gece senin yanna gelrm. imdi beni oyertsen sene yar olurum oyertmesen bu auyi iip lecem. -Get hanm, Allah seninle olsun. z t yola. Gece yalauz, boynunda altun, meceri, boncu, dzen, mahmudiya, o urbaynen z oyertti. z yolda giderken z haramiler tutt. Batiler ki bu altun amaratinen nereye gediyer. Tantiler. Dedi:

126

-te ebile-ebile, and etmiim imdi olann yanna gediyerim. Haramba dedi ki: -Ola el vurmayin za. Bu anayal olduu yerde and etmi, etme getsin. -Haram bai oyerdin beni, ben geri gelende sizin yannza uryem, dedi z. z aldiler yn rana getrdiler bratiler. z gece geldi dz olann apsna t. apya vurdi olan t. Dedi: -Kimsin? -Ola, benim. Adn syledi z. -Benim, ba, geldim. Sene and verdime ki, birinci gece senin yanan gelecem. Ele z gettim z geldim. Aa sen, aa da ben. Olan ati apiyi bat ki, altun, boncu, dzen, kpe, stnde kemer eleken gelmi. Dedi ki:Ola benim ki daha ne adamlu olur? O adam buni oyermi, ben ne yapacam ki? Dedi: -Get, sen benim bacimsin. evrdi z, yn ranan yola artt. z t geld haramlarn yanna. Bat ki haramiler hep yulyer. asa, geder aar. Getti oyandurdi harambaiyi. Dedi ki: -a, ben geldim. Haramiler batler ki z gerekten de gelmi, yaldatmami. Dediler ki: -Sen ki, o anayal yreginen, o insan mertinen, Allahn emininen geziyersin get Allah seninen olsun. Bu an ardalardan en kgi dedi ki: -Ne, altunlarn almadiler mi? z dedi ki: -Altun top sendedr. te ardalar altun topinizi bu ald. alan iki arda kgnden altun topi artturdiler. Masal da burada tkendi. Allah heyirli mr gn versin.

127

1.2. Diner Sylemez Var idi yo idi vatinin birinde zamannn ikisinde bir zengin aa var idi. Bunun tane ol var idi. Bir gn old ki, aa dnyadan getti, olular ald. Ne ileri var ne de bir ey. Bunnar maln-mulunu evini hep yediler de aldiler fuara. Bir gn en bygi dedi ki: -Neyde ola, bele acndan m le? Siz turun ben gedem bir yerde iliyem para azanem getrem. Hem kendimin boguzumi ayirurum hem de sizin. Neyse, bu nn tene at var idi, bu atna bindi de getti bir baa ehre k. Aam old. Bir apiya vurdi bir tene nene t. -Nene! Vatn eyrli olsun. -Her vatn eyir ogul. -Nene tanr misafiri. Dedi: -Balam, buyur. Neyse, bunu tanr misafiri etti nene. Getrdi atn ieri balad, buna yedrd, ird. Dedi: -Nene ne haber var ehrinizde? ennigize ne olmi? Birileri gle-gle gediyer birileri aglaya-aglaya. Nene dedi: -Oul bu ehirde bir padiamz var. Padiahnn bir z var, diner sylemez, kimki z dnm syledir z ona eca, kim ki syledemez ldriyer, kellet ediyer. Olan yatt bir ey demedi. Sabana at, heyirli saba stmze alsn, dedi ki: -Nene bene o padiahnn evini gret. Dedi: -Ola oul, o caddur, o ele iler eder sen onu syledemezsin, natan lrsn balam, etme getme. Nerden gelmiin, uza yerden, baa yere get, i bul ile. -Yo nene gedecem. Nasl olsun ki ben aann ol, bir z syledemem. -Get, olum get, gna sene, dedi nene.

128

Aannn byk ol at, nene gretti evlerini, dz oraya getti ki ennik ylmi padiahn saraynda. Ham adam geldi. -Gel, gel, dedi. -Ben sze girmeye geldim. -Buyur balam. Bunu buyur ettiler, ieri ardiler. -Balam ba, dnm z sylettin z senindr, dnm syletmedin ban keseru. Aburaya ol oy. Neyse, oydi ol. Artk bu balad, Musa kimi, aadan yaldatyer, yoardan yaldatyer, felenden filenden z he, ses yo, bir kelime bile demedi. Daha olan syliyemedi. Dediler: -Ola oul sylet. -Daha szm yotur. Ne syliyem? Bunun ban kestiler. Bir ay m iki ay m aradan geti. ardalar gzediyer ki, bize belki idara geture. Ama hi gelmedi, haber de yo. Ortanci dedi ki: -Ola yava bende gedem. Belki o eherde onu bulurum, belki bir ie tutuld da gelemiyor. Neyse, ortanciside at getti, dz o ehere t. Aam oldi. Byk ardan gettiyi apiya geldi. Bat bir nene oturiyer. -Nene! Vatn heyri olsun. -Her vatn heyri. -Nene tanr misafiri. -Olum buyur. Bunu buyrum etti. Olan ieri girdi ki, oo ardann at turiyer. -Nene abu at kimindr? -Olum maallah, seni onun n m ben misafirluga aldm? Benimdr. -Yo nene, sen Allah seversen dzi de, ben at tanyerim. Neyse buni ieri buyur etti dedi ki: -Balam ebile-ebile bir olan geldi, bu eherde padiahnn bir diner-sylemez z var on syletmeye getti de olan ldrdiler. -Oy, ben de gedecem nene, ardamn ann alem.

129

-Ola, oul, ben onada dedim balam, o cazdr sen on syledemezsin natan getme ki seni de ldrrler, yazutur. Get baa yerde i bul ile, azan, ye. -Yo nene, ben ardamn ann alacam. -Ola oul, ardanda ele dedi, natan lrsn getme. O at da gtrde get, istemem. -Yo nene. Neyse, gece oldu yattler. Sabanen erden at nene gene dedi ki: -Oul getme. -Yo nene, padiahn saraylarn bene gret. gretti. Dz getti, geldi gene camaat ylmi. Bir ham adam geldi, dedi: -Ola ne oldu? -Ben z syletmeye geldim. -Geldiysen al bu akta ol oy. artt akt verdi, oud. -Raz misin? -Razym. -Aburaya ol oy. ol oydi. Ey, saat on ikiden balad, buni ieri ardiler, dediler: -Gel syle. Balad ortanci olan. Aadan vurdi yoardan vurdi, syledi-syledi, ne syledi ne sylemedi z he, eyle ferdenin ardnda turiyer ula veriyer, hibir eyden haberi yo. -Ola gene var mi szn? -Yo. -Syle. -Yotur daha. -Yotur sa cellet buni, dediler. Cellete gtrdiler de bunun ban da kestiler. Gel haber kimden verem- kk olandan. Be-alt ay aradan geti hi biri gelmedi. Bu evlerini satt, paray oydi cefine da dedi: -Gedem, ardalarm bulem.

130

Evlerin parasn cefine oydi t yola. Geldi bir mezerluun randan ograd, bat ki bir adam bir liyi artmi de ne dgiyer. Geldi: -Ola arda dellendin mi, li dglr mi? Niye dgiyersin? -Ola yava, bu sa vatnda benden yz altun ald da vermedi imdi yz tene toppa vuracam. Olan dedi ki: -Ola, and ki bunun yz altunini versem daha dgmesin mi? -Daha niye dgecem, benim alm ki deger ben dgmem daha. Olan artt adama yz altun verdi, liyi tekrar, mezara, yerine gmlettrdi. O adam paray ald azeda-azeda, bu da dti yolun turabna gediyer. Getmede yolda ele bir ya yad ki trnaaan su old. Deli dz, nereye gitsin? Aa yo ta yo bir ey yo. Atn stnde su old, ele old ki, suya soti arttiler. Bir zamandan sonra havalar ald. Attan endi, stn szdi. Biraz cefinde altun almiti, oni artt at kurusun diye. Urbasn da hep at, uriyer. Gendi de tiltipla, ton gmleginen, oturdi bir tan stne. Bir de bat ki bir delkten bir tene sian t geldi altunun birini ald at. Olan gendi gendine gldi Yava imdi sene gsteririm. Getrdi o siann delgne amay oydi. Sian t oradan ama bana kti. Bana kti, sian tutt. Sian da bard ki: -Ola ldrme, arda ola. -Ola, sen sian ben adam, altunimi niye aldn? Ben seninen arda olamam. -Ola ldrme, and altunini getrem de seninen biz arda ola. Olan lcn aldurd, sian getti iki altuni de getrdi artt verdi. Dedi: -imdi seninen ben arda ola ama, szmden miyasn. Benki ne diyerim onu edersin, ele karda oluru. -Nasl? tant olan. Balad sian sylemeye. Dedi -Senin iki ardan getti, felen ehirde diner-sylemez za, ikiside lmtr. kisinin ban kestirdi z. imdi sen gidersin, seninen ben arda oluru, beni utuya oyarsn cefine soarsn. Gedersin sen o bese girersin, aam ki olur diyersin gnz sylemem, aam ki olur, camaat ki ylur bitevi, beni usuldan cefinden oyerrsn diyersin ki: Abu yastu sylesin, ben yastuun altndan sylerim, sonra

131

oradan gelur cefen girerim. z cevabn verr, ama benim szmden miyasn. Olmiyaki kimseye sz veresin yanglansn, tekrarlad sian. Olan getrdi urbasn geydi, sian cefine oydi. Ondan geldi t dz o nenenn evine geldi. Bat ki iki ardan at turer. Dedi: -Bunnarn sahab hani? Nene yan biyan dndi. Olan dedi ki: -Ya nene, onnarn hepsini biliyerim. Atlar tursun bunda, benim atmda burada alsn. Sabah ben gedecam, Allah verse ben z syledrm. -Ola oul etme, getme. ardalarnda ele dedi, natan ikisi de ldi. Sen de ceyilsin, getme, szme ba. -Yo nene, gedecam Allahn emriyle ben o z syledecam. Neyse, nene dedi: -Get olum Allah seninle olsun. Szme bamiyersin ne ederim, dgemem, sgemem. Sabah erden at olan geyindi, nene yol gretti dz padiahn konalarna. Gelg, ardiler ieri. Dediler: -Ola, balam, niye geldin? -te ebile-ebile, dedi olan. -Aa aktmz budur. Olan at oud ki, eger dnm sylettin z senindr syledemedin ban keseru. -Razysen ol oy buraya. ol oyd. Bat ardalarn da ol var orada. -Sadece aam, lampa yanarken syledecem, dedi artn olan. ehrin ennigi ne vard hepsi gelgi yldiler oraya. -Ola bir olan gelmi, aaminen syledeca z. Neyse, aam old. Olan geldi oturdi, sian usuldan oyertti. Sian getti bir yastuun altna sould. Olan dedi ki: -Camaat, benim yerime bu aam abu yastu syliyeca. -Bize ne, bize ses gelsin, kim sylerse sylesin. Artu sian, yani yastu balad oradan.

132

-Camaat, vatinin birinde bir doramaci, bir molla, bir tene de terzi var idi. tene arada yolda gidiyerler, gede-gede bir meeye tayandlar. Mee de yabani mee imi, adam yiyen her cre canl var. Birisi dedi ki: -Ola ardalar, mzde birden yulasah bir ey gelrde mz yiyer. Gelseze birer-birer araullu eda. Doramaci dedi ki: -Ya. Benim baltam, bm var, ben aa keserim, ata yaarm. leri ben beklerim siz yulayn. Neyse, bu ikisi yatt yulad. Doramaci kat bir tene aa kesti, getrdi dedi kendi kendine: Ola ben niye bouna abalyem ki?. Getrdi bir insan surat yapt; ban, oln, n, yere tayatt. Yuus geldi. Getti terziye dedi ki: -Ka, benim yuum geldi. Terzi kat, gzlerini sildi, ata yat bir bat ki ipla insan turiyer. Getti yanna bat ki, ha bu doramaci aatan, merfetini gstermi, z yapmi. Buda getrdi tiki makinesn, r-rttan buna bir at z urbasn tikti. Urbayi tikti, geydrdi, eyle tayatt, dnya gzeli z old. Bunun da yuus geldi. Getti mollay oyartt, dedi ki: -Molla molla ka, artk sabah alyer yuum geldi. Molla kat, ata latt, bat ki baucunda bir z turyer. Getti yanna, a, bu doramaci yapm, bu terzi tikmi geydrmi sra imdi bene gelmi. Getti, Allah rzas in, abdasn ald kblaya turd iki rifat namaz ld. Allaha yarvald ki: -Ya Rabbi sen bu za can ver. Allahn hekmetinen za can verdi, dedi sian. imdi camaat z kime der? Bunnar balad; biri diyer doramaci balad ona, biri diyer terzi tikti ona, biri diyer mollaya, z dayanamad dedi ki. -Ola bu ne ama camaattur. Doramaci aa kesti yapt, terzi urbayi tikti, ama za can kim verdi? Allah kimin dilegini abul etti? Mollann. z mollanndur. -Oooo, z syledi. Bu anda olana bir kr getrdiler, tamur krdi, verdiler. Millet tald getti. Gece bunnar zifava verende, sian apya anda dedi ki olana: -Araya lc ekersin, aran evrp yatarsn. Olmiya ki za ya el vurasn ya baasn.

133

Neyse, z yatt ylan vurmie dndi, yuus yo, yulyamiyer. Olan arasn evrdi yulyer. z da gendilinen el vuramiyer. Neyse, o gece ald. Saba ald, eyri sabalar alsn, olan at dz nenenin yanna geld. -Nene, gzn aydn olsun z bir sylettim. Nene olan hrmetledi dedi: -Oul, Allah senden raz olsun, o ey. O aam gene ald sian cefine oyd geldi dedi ki: -Camaat olur mu bu aam da abu minder sylesin? Dediler: -Olur. Artu bu balad ikinci gece sylemeye. -Vatnn birinde bir fuara olan padiahn zn itedi. zn itedi de, bu z suya getti olan tutt oni. z dedi ki: -Ola beni berbat etme, ben padiahn z sen fuara ol, nesil olsa da beni sene yar etmezler. ldrrler seni de beni de, ben an sahibi olma itemem. Allahn yannda andm olsun nereye gedersem birinci gece senin yanna gelecem. Neyse, and etti ald. Bir ay m bir yl m aradan geti, z beylediler baka yere. Bir zengin padiah ald da z davul-zurnaynen, eskerinen ald gtrdi. zn gski altun, amarat tol. imdi zifava verecalar z elinden e artt, dedi ki: -Buraya ba olan, ben sene delmiin, benim bir ertim var Allahn yannda and etmiim. Eger oyertsen ertime getsem sene yar olurum, yollamasan and abu auyu ierim lrm. Ne sene ne de ona alurum. Olan turd. -Neyse ar get, Allah seninle olsun ama, geri gel. -Gelrm baka ne ederim, dedi z. t z yola. Yolda getmeden haramiler rast geldi. z tuttiler batler ki z teze gelin, urba-i, dzen, altun, kemer, boncu. Harami bann yanna getrdiler. -z, gece vat sen bu urba bu altuninen nereye gediyrsin? Ne haber? z dedi ki: -Haramba sa olasn, ebile-ebile ben felen padiahn zym felen padiaha gelin oldum, beni bir olan itiyerdi, beni tutti de Allahn yannda and ettim ki,

134

birinci gece onun yanna gedecam. imda ocama geldim, ocam izin verdi, oraya gediyerim. Sen de bene izin ver gedem, Allahn yannda artm yerine getrem. Sonra gelrm yanan soyarsn m ne edersen et on sen bilrsn. Ondan haram ba dedi iki tene olana ki: -Bunu yn ranacan gtrrsz kimse olmya ki el vura. z gtrdiler olann apisinecan. z apisini dgdi, olan ierden t bat ki, o z gelmi. Dedi: -Olan, aa geldim. Allahn yannda and ettim. Bgn benim dgnm idi, ocam izin verdi, geldim. Aa ben, aa da sen. imdi sen ve senin insafn ald. Dedi ki olan: -Dnya yznde sen benim bacimsin, get Allah seninen olsun. -Saol, dedi z. Birbirine el verdiler de z t getti. t haramilerin yanna geldi. Bat ki haramiler yulyer. Getti onnar oyartt. Haramba kat bat ki kz gelmi. Dedi ki: -Get zm, eger oboyca merifetin var da sen bizi nya gedebilirdin de etmedin, oyandurdun get, anan st kimi helal olsun. Buda getti ocasnn yanna, apiyi ggdi. ocas at: -Geldin mi? -Geldim. Nesilki z gettim ele de z geldim. imdi aa ben, aa da sen. Dedi: -Camaat merifet kimdedr? Biri dedi ki: Birinci olan ki tutt onun, biri dedi ki: Haramn bandadur, bir baas dedi ki: Felende filende. z son turamad dedi ki: -Ola bu ne ama camaattur. Halal ocas. Ondadur merifet. -Oooo, z ikinci kez syledi. kinci krt gelsin. Olana ikinci byk krt getrdiler geydrdiler. Neyse, bu gece gtrdiler bunnar zifava vermeye, sian kapiden dieri anda dedi ki: -Ba, sznde turursun. Olmiya ki za yan baasn, el vurasn. lc ek ortaya oy, o ltan adlayamaz, sende aran evr yat yula. O gece de ele yattiler. Sabah ald, heyri sabah stmze alsn, geldi olan nenenn yanna. Atn grdi, vurd afayi yatt yulad. Nene azetti ki syletmi ikinci kere de.

135

Geldi nc gece syledeca z. Camaat yld. Olan dedi ki: -Bu gece de bu lampa sylesin. Balad sian sylemeye. -Camaat, vatini birinde zamannn ikisinde tene olan bir z itediler de kurbete para azanmaya gettiler. z hengisinin hediyesini alsa ona er. Olannardan birisi remi, rem atyer, ikincisi molla, ele nusa yazar ki lnn azna tamlatsan dirilr, ncsnn de dizlerin apa yo. Neyse, i gettiler barabar ilemeye. Aradan be-alt ay geti hepsi bir araya geldiler dediler ki: -Ola biz burada helek olyeru zmz nesildr orada? Hele bir baale remci. Remci rem att dedi ki: -Oooo, z ele tar astadur ki azna su tamladiyerler. Nusa yazan dedi ki: -Ben Allahn sayesinen ele nusa yazarm ki onun suyunnan bir tama ise z ey olur. nc olan da dedi ki: -Bir ayl yol bir saata gederim. Sen nusayi yaz ben gtrem. Neyse, bu oturd nusa yazd: biri tusi vermek, biri suyun irmek, biri gzini yaama. Yazdi verdi dedi ki: -Abuninen tusi verrsn, abuninen el yzn yaarsn, abuninen irrsn z ey olur. Artu bu ald da alt ayl yol alt saata geldi. Geldi bat ki millet ylmi padiahn znn azna su tamladyerler. Bu itekliye-itekliye getti hepisini apiya tkti, dedi: -Ben mollaym bu z eyledecam. z getrdiler. Nusalar szdi za tusi verdi, suyu irdi, el yzn yaad z at oturd. Olan dedi ki: -Ey camaat z imdi hengisine der? Kimi dedi remciye, kimi dedi felene der, kimi dedi filana der. Gene z sduramad, dedi ki:

136

-Yani, o remcidr zn hasta olduunu syledi, o da molladur nusa yazd, o olan da eger ulaturmasa fayda olmaz, ama z nesil olsada mollaya diyer. Onun n ki z onun nusasn iti. -Oooo, z nc ret syledi. Getrdiler bunnarn deklerini vurdiler. Sian dedi ki: -Yanlmiyasn, lc araya oyarsn. Neyse, bu gece de ele yapt. imdi padiahtur sabana at toy, dgn, r gn r gece dgn ettiler. Her gece de sian diyer ki: -Olmiya za el vurasn. Neyse, toy dgn ki urtuld olan dedi ki: -Padiahm imdi de bize izin ver geda, evimiz var yerimiz var. Ondan padiah eskerinen, ounen-iinen z att gne. Getrdi nerde ki sian altun ald, o taa geldi itiler. Sian cefinden seslendi ki: -Eglet! Egletti. Sian cefinden t da bir delikanl old. Dedi: -Seninen biz arda oldu abu tada, ele midr? -He. -Szme batn, senin o eylgn yo, imdi z ben azandm. lc bene ver. lc ald dedi ki: -imdi z ikiye blecam. Yoardan ki aldurd za vuracad z: -Haaa, ett orusundan da, azndan ylan t. Vurd ylan torad-torad dedi: -Eger za el vuraydn bu ylan seni ldrecad. Senin o eylgn benim de bu eylgm, dedi sian. -Sian arda ele yavaale. Sen bu eylgi bene ettin, bu ary bene verdin ben sene ne eylg ettim ki? dedi olan. -Sen bene ne eylg mi ettin? Sen felen mezarlua ki oradn, bir adam liyi dgiyerdi o benim cendegimdi, ben o adamn ruhiyim. Sen o eylgi ettin yz altun verdin bende sene bu z da, dnyayi da verdim.

137

Olan ald z getrdi eve. r gn r gece toy-dgn etti. Onnar yedi iti yeraltna geti bize de Allah heyri mr, bet versin. 1.3. Mayil Bek Var idi yo idi vatinin birinde zamannn ikisinde bir zengin padiah var idi. Zriyat yo idi. Bir gn bu seyrene t dedi: Bir ey edem belki Allah bir zriyat vere. Geldi bir taa t, adrn kurd, Leleynen oturdiler. Oturiyerler bir batiler bir pir ihtiyar geldi: -Salam aleykum padiah. -Aleykum selam. -Padiah ne geziyersin? -Ne yapim ihtiyar? Benim bir dilegim var oni aryerim. -Allah versin, ben verrm sene bir alma, bu almay gtrrsn arynen barabar yiyersin, yarsn sen yiyersin yarsn o yiyer sizden bir olan ua olur da adn ben gelenea oymiyasz. Padiah azeda-azeda almay ald geri dndiki ihtiyar yo. Dedi ki: -Ola bu evliya idi. Neyse, geri dndi geldi, almay arsynen yediler, bunnar yattlar. Douz ay douz gn tamam olanda bir olan ua dnyaya geldi. Geldi olan ua dnyaya bunnar balad azetmeya. Acilere yedrdiler tiplalara geydrdiler, toy dgn ettiler ki, padiahn olu oldu. Epeyce ki old, ocularn hepisinin ad vardr bunun yo. Onun apiya gediyer o diyer:Ola get sen pisin, adn yotur, vuryer ekiiyer. Padiah nece hayret etsin, olan vurd onbe yana geldi, ad yo. Bir nenenin olnen ekiiyerdi ona vurdu, o da dedi ki: -Topra senin baan. Bunun ad Muraddur, onun ad Haliddur senin baban yotur ki sene ad vere. Olan alya-alya eve geldi. Geldi ki: -Ana benim adm niye yotur? Sebebi ne? -Ya oul, baban diyem eli ysn da sene ad oysun. Neyse, getti ar babasnn yanna, syledi ki: -Herif, ocu alyer, herkes anduryer ki adn niye yotur. Buna bir ad oy. Padiah arsna dedi ki:

138

-Hanm, benim artm var. O adam dedi ki, ben gelmeden ad oymiyasn. Y camaat belki gelr. Neyse, padiah ilan etti, her tereften geldi toy dgn ki: Padiah oluna ad oyaca. Herke gendi in bir ad oyiyer ki, ey addur. Bir de byk odada oturmada, aalar, beyler, ele zrt bir ihtiyar geldi: -Selam aleykum padiahm. -Aleykum selam. -Padiah bu, heyirli olsun, toy dgn nedr? Ne haber? -Ya, ben ryamda grdm sen gelecasn da camaat masse ydm. -o ey,o ey. Allah heyirli etsin, dedi pir ihtiyar. ocu ald yanna gtrdi, eyle apilerin yannda turd, ocu ucana ald: -Ba camaat, bu ocuun ad Mayil Bektr, dedi ihtiyar ve birden bard: -O, padiah oraya basana, oat rlmi oda uaca. Millet oraya bamadan, geriye dndler ki ne ocu var ne dede var. ocu getti. Padiah balad alamaya: -Tez buldum tez ytrdm, dedi. Ama neytsin, olan gitti, pir gtrdi. Gel haber kimden verem-Mayil Bekten. htiyar pir buni gtrdi bir taa artt, tada gtrdi bir maaraya apatt. Megerim bu pir bir devmi. Bu balad ocua gtermeye, yani-biyani. tene at bal, aps da ele bir aya tayatmiki, yigirmi adam on deviremez. Ele yattiler. Neyse, bir tene saall arap turyer onda, bu devn atn ayryer. Geldi bunnarn yanna: -Selam aleykum. -Aleykum selam. Eee oul, bu afirin eline sende mi dtn? -Nedr ki? Kimdr ki? -Oul ebile- ebile, eline geeni bu yiyer, devdr. Bun dedi, ocu turd, bat apiyi aamaz. Devde arab salyer ki atlarna basn. -Ee ne eda imdi? Buna ne ila olur? tant olan. Arap dedi ki:

139

-la bu olur. Bunun bir lc var, eger onu apiden endrebilrsa onun ban keseru, ondan sonra apiya ar bir ey edip aaru. Geldi outiler, bu arapta Mayil Bek te, lc ucaladler endrdiler yere bratiler, ama o ihtiyar dedi ki: -orma seslenr ne eder, bu r gn geziyer, r gn yiyer, r gn de yulyer, bu yulyan zamandr, orma. Neyse, lc yere endrdiler getrdiler ikisi devin boynuna oydiler de ektiler. Bir terefe ektinen devin ba baka terefe getti. Bard: -Bir gene vur. Dedi: -Yo, bene bir dnm yeter. Neyse, dev geberdi. Bu ikisi ald genite, arabinen Mayil Bek. O gece aldiler. Sabah da dndler ki: Bu apiyi nesil aa?.Bunnar demr i getrdiler, tanen-iinen apiyi birez iteklediler tiler dieri. Ama bu devin evinde de aflan, aslan, yabani oyuni her bir ey buna teslim. tene de at var. Baladiler arabinen bu yaamaya. Arabi getrdi tra etti, megerim ihtiyar degl, o da ceyil. Dedi ki: -Benim de evim yurdum yotur seninen biz arda ola. Neyse, bu ikisi, Mayl Bekinen bu arap, arda oldiler. Bir zaman ki aradan geti dedi ki Mayil Bek: -arda, ele olmaz. Gelsene ben imdi gedem bir yden bir z getrem bize a-ekmek birsn. Neyse, getti Mayil Bek bir z ald getrdi araba verdi. Baladiler bunnar yaamaya. Bir gn arab dedi ki: -Ba, tene at var oul, hangi at ki itersin bin get nereye gedersin, onda attan enersin atn gemini boynuna oyarsn lc-alan stne asarsn oyerrsn. At gelr buraya. Nerede de sene at lazm olsa oraya gelrler. Abu atnda tuyunu al. Bu tuyunu maramaya dgledi. -Al heng ki at itersen onun tuyunu ebile birbirine vur, o at ayar, lc, kalhan ondadur. Binersin gedersin iin grersin, ama en gemini boynuna oy, oyert gelsin. Neyse, bunnar razletiler. Bir zaman yaadiler beraber. Mail Bek dedi ki: -imdi ben gedem bir eherde gezem, bir yere nker turem para-mara alem.

140

-Get, dedi arap. Mail Bek atnn birine bindi. Geldi bir padiahn eherine t. Padiahn eherinin bir randa bir tene ihtiyar dede arpuza araul. -Salam aleykum ihtiyar baba. -Aleykum selam balam, gel. Neyse, getrdi buna arpuz kesti, yedrdi. Dedi: -htiyar baba sene hizmetker lazm degl mi? Dedi: -Balam lazmdur. Dedi: -Beni nker et, bir etmegimi yedr bir de gnde bene bir istikan fnd al. Neyse, ihtiyar razleti. Baladiler bunnar yaamaya. htiyar her gn gediyer, bu Mail Bek alyer arpuzun banda. Gel sene haber kimden verem- padiahtan. Hengisineki bu ihtiyar arpuzuna araul old, o padiahtan. Padiahn z vard. Bir gn ihtiyar dedi ki Mail Beke: -Oul, padiahn baasnda bir havuz var, get im, paklan, temizlen de irli niye geziyersin, yazdur. gretti Mail Beki, o da getti. Sara saraynda atl ev vard. zlar orada turiyer. Mail Bek havuzda immede zlar balkondan bayer. Birden Mail Bekin yznn syleti sudan oraya vurd. z o yana bat bu yana bat ki, bir olan suda imiyer. Gzetti. Olan ki eyce imdi urtuldi t, bana, byk tavar derisinden tikmi, papa ekmi, gzlerini oryer. Eski urba geymi. z buni belledi. Ha, bizim arpuzci dede var onun nkeridr. Bu padiahn da en kk z idi. Geldi zlarn yanna dedi ki: -zlar! -Ne z, gene ne arttn? -z seme, deyye sen vurdun otuz bee geldin, sen geldin otuza, ben de yigirmi bee geldim, biz kmiyacayu mi? -Toprah senin baan, dedi bygi de bana bir vurdi. -z niye vuryersin? -Biz babamza geda diya ki, baba bizi kr, ele mi? -Diya.

141

-z ne teyuri diyacasin? Dedi: -Yava, and ben yaparm. Nkeri ard dedi: -Gedersin bostanciya tene arpuz getrrsn. Biri ey yerimi, yeyileca, birinin yars rk yars sa, biriside ii rm. Bu nker getti ihtiyar babaya dedi ki: -htiyar baba padiahn zlar tene arpuz itedi, ebile-ebile-ebile arpuz. htiya o saat anad ki kmeye itediler. Mail Bek buldi tene arpuz, tabaa oydi getrdi. Bat ki z ylmi. Geldi bir arpuz ey yeyileca, kk z artt bcan ona sant. Biri yar yeyileca yar rm ortanc znn ban ald ona sant, o rgede getrdi byk bacisinin ban sant. Dz nkerin birine verdi, dedi ki: -Gtr de babama hediye verrsn. Nkerin biri ald gtrdi padiahn gne oydi, dedi ki: -Padiahm, sa olasn, senin zlarn hediye verdiler. Dedi de arpuz gne oydi. n de ba stnde. Padiah bat ki arpuzlar ey degl, rk. -Vay, benim zlarm beni masaraya aldiler. Bunnar kellet edecem, kestrecem, falan-filan. Lelesi dedi ki: -Yava padiahm, yava. zlarn ma itiyer. Griyersin abu byk rk arpuzda kimin bagdr? Byk zn: onun vaht gemi. Abu yar yeyileca yar rk arpuzda kimin ba var? Ortanc zn: onun yar vat var. Abu ey arpuz ki var bu kimindr? Kk zn. Aa en ey vat onun var imi. Neyse, padiah bu ba ald sildi, geri verdi. arpuzlar ald tkti, dedi: -zlarmi riyerim. Eee, geldi haber, padiah zlarn riyer. imdi derganliler padiahn apsndan ogriyerler de, z altun topunu atyer, hengisine ki vuryer z onu itiyer. Byk z Lelenn oluna vurd, ortanc z vezirin oluna vurdi, bu kk z da hi kimsenin oluna vurmiyer. Gelen getti, yde kim ald? Bir dndler ki deyu bostanc de bir kel olan var bir o ald.

142

-Getrn! Emr etti padiah. Gettiler oni zoran getrdiler. z onun ele tam tallarna vurdi. Onun yannda da tene olan turyer. -Ola olmad, o bize att da ona degdi. z terkelden buna vurdi. Neyse, bunnar balad bey degimeye. Ama bu kk z, niyeki buna ti, hibir eye saymadiler ki bu dilenciyi, kel olan seti. Geldi bygini askerinen iinen gtrecalar, dede dedi ki: -Balam sen burda tur, bgn padiahn z gediyer, ben gedem yiyem de sene de pilav-milav getrrm. Dede getti toya. Mail Bek bir kr atn tuyunu artt, tuyunu vurd r at geldi; ayar, l, alan, urba, herey stnde. O gendi urbasn at bir yere sot, geyindi bu urbay, l alan balad bindi r ata. Bindi r ata bostann iinde bir bele gett, bir bele getti, bostan tatt. Onnarda artu z artiler gtriyerler, o yandan frland geldi. Elinde yay o var idi. -Ola bu yay o senindr, diyende eniteye att da enitenin tallarna degdi. Enite yld. Bu at srd yitti getti. Asker peine dt, hi. r ata ulaur mu? r at tan bana savut getti o yana. Geldi eve attan endi, gendi urbasn geydi, onnar atn stne ast, at oyertti, at da getti. Padiahn enitesine dotor ardiler. Ola bu kim idi ne idi? Ne idi? Enitemizi kim ldrecat? Neyse, zamannen enite ey old. z gtrdi verdiler. Geldi sra ikincisine, Lelenin oluna. Bu sefer Mayil Bek tor atn tuyunu artt. Tuyunu vurdui, geldi tor at. Urbasn artt bir dereye oyd, atn stndekini geydi arpuzlarn iinde bir bele getti bir bele getti. arpuzlar ele ezdi ki bir ey almad. Getti askerin iine, onnarda z artt gtriyerler. Frland geriden geldi. -Ola, enite, buda senin yay on, dedi de buna da vurup yt. -Ola bu kimdr padiahn dman? Tutun. Neyin tutmas, herif t getti. O yandan frland geldi arpuzun iinde gendi urbasn geyindi, arpuz bir gene natt, ele etti ki r gge getti. Bu eniteye de dotor ardlar, yarasn sardiler. Neyse, aaminen dede geldi ki Mayil Bek alyer. -Ola balam niye alyersin? -Bir atl geldi de arpuz nad, az alsn beni de nayacat.

143

-Ola o padiahn enitesini yaralatt eyki de seni namami. Neyse, geldi sra imdi cnc za, bunu verecalar bu olana. -z senin gzn kr olsun, ele ama bu kel olan m buldun? Heppisi yzne tprdi. Padiahn bir az pini vardi gtrdi oraya olan verdiler, z da getrdiler oraya verdiler, zifava. Ama padiah dertlendi ki: Benim zm nesil nkere er?, ama neytsin z itedi. Ayn zamanda bu padiahn bana baka bir padiah avaya geldi. avaya geldi, ekieca. Padiah dedi ki: -Ola buna ar kim gider? -te enitelerin getsin. Lelenin ol var, vezirin ol var. Bunnar ikisi oral olmad. Mayil Bek geldi r atna bindi, urbasn lcn geydi geldi. Kimse bun tanmyer ki, o kel olandur. Geldi dedi ki: -zin ver padiahm, ben em bunnara ar. Padiah bat ki, ele bir gzel olanki, daha ne bilem. Dediler: -Ola bu padiahnki enitesini yaralatt o attur, o olandur. Neyse, buna izin verdi. Olan t (Mayil Bek) bu eskerin gne. Yengti, balarn kesti, arttuni att gne. Ama bir ok attiler, o da geldi Mayil Bekin oluna degdi, sol oluna, oni yaralad. Mayil Bek bat ki ol an ayer. Padiah da grdi. artt gendi cefinden, yedi hazinesi yaplan maramas vard altundan, o maramay oluna balad. Dedi: -Balam buyur bize gel, bu gece bize misafir ol, felen-filen. Dedi: -Yo, ben uza yoldan gelmiim. Bu almad orada. -Selemet aln, dedi de t getti. Getti at baa tereften srdi, getti yandan frland geldi gendi tavu pinine souldi. Gene eher halk bunu masaraya alyer. O een papa bandan artmiyer, buna ta atyerler, masaraya alyerler. Padiah dndi geldi ki: -zm senin gzn or olsun, eyle bir olan bulaydna, ona eydine. Gettin de kel olana tn.

144

arsna dedi ki: -ar ebile-ebile bir olan t, benim yedi hazine yaptuum maramay oluna sardm, ol yaralanmiti de, ne olurdu eyle bir olana eydi bizim zmz. Neyse, herkee yayld ki padiahn maramas olann olunda getti. Olan ki yorulmu, ar avgadan gelmi, geldi stn at yatt. z bat ki: Ana, babasnn maramas. Sktten stni rtti anasnn yanna geldi. -Ana, ana. -Ne? -Ana gzn aydn olsun, hele buraya gel. Geldi anas. z dedi: -Ana babamn maramasn tanyer misin? -Tanyerim. Olan yulyer, eli dieride, ele padiah nesil ki dglemi ele turyer marama. Anas grdi dedi ki: -Oy zm, stni mkkem rt ki, terlemi, yulasn. Gendisi dz padiahn yanna geldi, ar. Dedi: -Herif herif gzn aydn olsun. -Nedr ar? -Ya, senin maraman tanur misin? -Ben baladm, nesil tanmam gendi maramam. -Hele gelele gr, sora diyerim. Padiah aldurd getrdi. Geldi bat ki, olann olunda, padiah nesil ki dglemi maramay ele turyer. Padiah ey old, azetti. Dedi: -stn rtn yulasn. Sabahnen erden atunen geldi ki: -Ola oul, o ki bele adam miin beni niye ldriyerdin? Bene gstereydine adamlun. Dedi: -Sen bene tanmadn ben de sene demedim. Ne adamlu itiyersin? ki eniteni yaralayan benim, bu atlar da benim.

145

Padiah o azetti. Toy-dgn terkelden oynadiler. Onnar pinden arttiler baa eve gtrdiler, ama olan o een papan bramier. Bunnar balad yaamaya. Bir gn padiah astaland. Derde dti padiah, bu zn derdini dnedne verem old. Padiah dti dege. Bunna bir yaudi dotor buldiler. Geldi dedi ki: -Bunun dermeni aslan stidr. Aslan sti ise bu ey olur. Eitmiler ki, felen tada dev var, devin elindedr aslanlar. Kim geder de alur? Eniteleri getsin. Lelenin ol, vezirin ol baladiler hazrlanmaya. Bu arsna dedi ki: -Get padiaha de ki, bene de izin versin ben de gedem. Neyse, buna da izin verdiler, bir de kti at verdiler. Bu t eherin rana o kti at brat de r atn tuyuni ald vurdi urbasn geydi, r atna bindi de, haydi balam arap ardan yanna. O arap arda ar aslan-aflann yannda. Olan dz bunun yanna t. Dedi: -Selam aleykm. -Aleykm selam. Bunnar ucaladiler birbirini, onutiler. Olan dedi ki: -Halkeze ebile- ebile, ben padiahn ol oldum, iki bacanam geliyer de aslan stne, iki tene gei saarsn da verirsin, aslan stni vermiyasn. Neyse, bir zaman ikisi de apide oturdiler. Arabn ars bunnara a-ekmek yedrdi, irdi. Bir de batiler ki padiahn iki eniteleri geldiler. -Selam aleykm. -Aleykm selam. -Buyrunuz buyrunuz. Bunnar buyrum ettiler, atlarn baladiler. Bunnara da yemek i verdiler. -Ya, niye uradnz? -Biz geldu sizden aslan sdi almaya, altuninen paraynen. -o ey o ey, dedi arap, ama biz altuninen paraynen satmiyeru. -Ya? Arap getti bir nal getrdi.

146

-Abu nal atata zdurem, eyce, arvaln aarsnz, geriden bir basarm, sora aslan sdi verrm. Bizim artmz budur. kinize de vururum ele sdi verrm, yosa yo. Biz paraynen satmiyeru. imdi bu iki bacana birbirine: -Ola o yaar mi? Aciur mi? lmezu mi? Balad bunnar ele sylemeye. aresiz. -Ola ondan buraya gelmiu, kim griyer ki? Hete kimse. Yasa da, ayrat eder gederu evimize, eylenr. Raziletiler. Arap getrdi byk ata yat, iki tene nal getrdi ataa oydi. Eyce rmzilendi dedi: -En byk enite sensin, a arvaln. Bu arval at arap geriden bir vurdi bu ge atld. -Ola act mi? -Yo yo acmad. Sora brne bast. kisinede bast. Sora dediler ki: -imdi get de en byk aslanlarn stni sa de getr. Arap getti iki tene gei sad, elere toldurd getrdi, verdi. Bunnar geliyerler geri, ama atn stnde oturamiyerler, ayata turiyerler, gtleri yand nesil otursunlar? Mayil Bektr iki gn burada turd, arabn yannda. -imdi onnar eve yalaurdiler. Ald ihtiyar aslann stni sadurd, iki tene e toldurdi, oydi cefine de, haydi balam geri. Geldi t ehrine. Onnar gndz bu da geldi gece endi ehre. Atn brat, ti ki at vermiler ona bindi geldi. Sabanen getrdiler yaudi dotora: -Aa, enitelerimiz sd getrdi. Yaudi ald bat, dedi ki: -Ay, bu gei sdidr. Bunnarn hersi t ki: -Biz aslan sdi almiu. O ara Mayil Bek za dedi ki:

147

-z, abu bir eyi gtrde usuldan yaudiye ver, brlerine vermiyasn. z da geldi, usuldan yaudi dotorun yanna, dedi: -Aa, buni de bizim olan getrdi. Yaudi ald bat, dedi: -Ba, bu ite aslan sdi. Getrdi, nesil ki lazm idi, padiaha irdi, imdrdi bu sdinen. Padiah eylendi, abutan t. O sdn arasynen eylendi, at. Neyse, olan ard yanna, oturtturd. -Balam, o ki bele merfetin vard sen beni niye ecelsiz ldriyerdin? Dedi: -Sen bene demiyerdin, tanmiyerdin ki nerden geldin? Kimsin? Nesin? Ben de bilduumi iliyerdim. Ya, o vat padiah ey old. Mayil Bek padiahn yannda turdi. Bunnar yaad bir zaman. Bir gn Mayil Bek dedi ki: -Padiahm saolasn, benim de babam var, o atlar da, dev de benim elimdedr. nanmazsan, ben senin eniteleren mhr vurmiim, her birinin uyruunda benim r atmn nalnn yanu var, ba. imdi bene izin ver ben gedem babam bulem. Geldi bu arabn yanna. Arab grdi, oninen halallat de getti babasn buldi. Onnar balad yaamaya. Onnar yedi-iti yeraltna geti sizde yeyin-iin yeryznde gezin. Allah heyirli bet, heyirli mr-gn versin. 1.4. Haci Kasmn Hekiyas Var idi yo idi vatnn birisinde zamann ikisinde bir molla var idi. Her gn sabahlar evden gederdi, sabah namazn millete ldururd, ezen verrdi, gelrdi evine. Bir gn de evden getti ki, caminin gnde bir tene ondak bral, ocu. Neyse, bu onda ald, krpe idi, evine geturdi ki: -Yenge, yenge ben bir ocu buldum, caminin minarasnda bralyd. Mollann gendisinde de bir ol bir de z var. Geturdi buni de atiler ki, olan. -Ey oldi, zaten bir znen bir olanmz var, yenge buni de onnarnen byt.

148

Yenge balad buna da bamaya. Olandur, bydi. Molladur gediyer her vat ezenini veriyer, namazn lyer, geliyer eve. Epeyce zaman geti, olan bydi. Ol de, z da derganl oldiler. -Ee, balalarm ben imdi haca gedecam, dedi Hac-Kasm. Getrdi afla-atarn dzdi de, ald byk olninen arsn da, i t gettiler. Evini, camide bulan olana teslim etti. Bu olanla z evde aldler. Haca gidip-gelme -drt ay ekiyer atnen, deveynen gettiler. Bunnar haca getmede olsun gel sene haber kimden verem. Bunnarn omular bir ylan vuracak nene var idi. Olan ard, dedi: -Ola, gelsene. -Ne, nene? -Ola, ele z evde turyer, sen orada-burada geziyersin, hazr ele zn oynuna girip yatsana. -Nene, bacimdr -Ola, neyin bacisi. Seni caminin gnde buldiler, sen pisin, ola, o senin bacin degul. Bunun alna yer old. Geldi z tolandurd. z dedi: -Ola, sen benim ardamsn benden vazgel. Etme, eyleme. -Yo ben seninen olacam. z buna ta att, ban ar verdi, apiya brat. Olandur gediyer meyhanalarda geziyer gelieyr za ezyat veriyer. z ovalyer, omu nene de ayan alduryer ki, olansn da bir za ba gelemiyersinmi. Be alt ay ki aradan geti, bu olan meyhanalarda ayanalarda hep zarho geziyer, z onu eve oyertmiyer. Bir gnde de bir haber geldi ki: Oul geliyeru, aa Ahskaya geldu, bize at getur. Olan haberi ald dedi: Oo, babam geliyer, ardam geliyer, anam geliyer, z haber verirse bunnar beni ldrrler. Bu evediye bir adam tutyer at verip babasnn yanna gnderiyer. Mektpte yazd ki: Sen babam olasn, siz gettiz evden daha loti getmiyer. Lotunun biri giriyer bei iyer. zz ti yola t, appel ediyer. ad gtrdiler Haci-Kasm mollaya verdiler. Molla ald ad ki oudi, az urudu. Dedi:

149

-Ben haca gettim ki hacm abul olsun, evde de bu z bu gni gsteriyer. Oluna dedi ki: -Oul, biz burda tururuz sen get te o z ldr bene gmlegini gster. Onu gzm grmesin. Olandur geldi gece apya vurd, pencereye vurd, z amyer, ieride amata etti ki: -Kimsin? Reddol. imdi z snaa vuryer. Aturamad apiyi. Sonra pencereden dedi ki: -z benim, ardamn ite. -Oy tada, senin gelduun yollarna kurban olem. apiyi at, bunnar birbirine sarld-art, ama olann yregi aryer, z leca, neytsin. z buna getrdi ay ireca. Olan dedi: -ayn vat degl, hazrlan ki ar gedecay. Anan-baban dedi ki getrsn ar. Neyse, znen olan bir ata bindiler de bele gedecana vardiler de taa tiler, meelere. tiler ki tan meesine, yar yol getiler olan tutti z attan brat da evrdi at. At evrdi, geldi t. z evden mami, yer grmemi, meenin iinde aladi: -Tada, tada. Neyin tadas? orusundan getti bir aacin dibine oturdi alaya-alaya. Eleyken sabah ald. Olandur getti atlar gtrdi, anasn-babasn getrdi. Babas tant: -Yitrdn mi? -Yitrdm. Neyse, gel haberi kimden verem, bu zdan. z, sabah ki ald, meenin bir ra gk grniyer, baa grnmiyer. Bir terefe tutti ban da haydi balam. Getti meenin oyanki rana t. Ta, dzlg. Orada gezmede o yerin padiahn ol var idi, ahzadas. Av uta geziyerdi. Ald blbli gzetti, bat ki bir yerde birey yralanyer. Olanlara dedi ki: -Olanlar, orada bir elik var. Geda o eligi tuta.

150

Buray sardiler, baladler yan gelmeye. z bat ki: Vay, beni sardiler. z oradan bard ki: -Bene bir at urba verin ele gelin yan. Neyse, buna getrdiler bir buluzunen bir arval bratler. z ald, geydi, t yanlarna. z t ki, on aldler de getrdiler ahzadann yanna. ahzada da he evlenmiyerdi, ama bu z ki grdi, z dnya gzeli, salar topu dgiyer. Ola, padiaha mjde gtrn. Gedin padiaga ki, olun evleneca, gmze yenge davulzurna getrsn, esker i getrsn ki z gtra. Neyse, olann biri getti padiahn yanna da yengeyi de getrdiler, davul-zurnay da getrdiler. z geydrdiler, dzelttiler de, z aldler davul-zurnaynen getrdiler. z da padiahn gelini old. Padiah r gn r gece toy etti. Bunnar balad yaamaya. Aradan epey zaman geti. tene ol old. Alt yl turd z. Ne idim? Ne oldum? Ne olacam? Bir o tada syledi olana, ondan sonra sesi yo. Lal, sylemiyer. Bir gn de padiahn ol dne-dne ariya baa getti. Bir dede rast geldi, dedi: -Ola, padiahn da ol megerim dnrm. Balam ne dniyersin? Varn m yo, dvletin mi yo? Dedi: -Ee ihtiyar baba, ele derdim var ki. Dedi: -Balam, her grene tan, yz tenesinden biri cevabn verr. Ne derdin var? Dedi: -Ebile-ebile, evlendim, bir evlenende sesini eittim ondan biyani, alt yildr evliyim, tene de olum var, alt yildur sesini eitmemiim. Dede gldi, dedi: -Balam, ondan olay ne var? Deyrada ualar au oyniyer get tene au al: rmz tene au al, ara tene au al, beyaz, ama bunnar hep ift-ift al da gizlet. tene de au: bir ara, bir beyaz, bir rmz, gtr apy a, ocularn ar de ki: Ola, aa ben size au getrdm, au bra, sen o apinin dibinde gizlen de ba ki o z ne diyer. Dedenin szne bat. Getti tene rmz au, tene beyaz au, tene de ara au ald cefine oydi. Geldi eve tenesini artt, bir ara, bir beyaz, bir rmz dedi: -Oul, oul hele gelin size ne getrdm?

151

Aular yere tkti de, at apiyi t dieri. Bunnar balad o rmzy apyer, bu rmzy apyer, birbirine vur-eki, z dedi ki: -Eyvah, yazu ki padiahn oldur, ola alyersin bu zuumi n de rmz al, ni de beyaz al, ni de ara al. Bunu benim bama belalu mi olsun aldn? imdi ocular birbirini ryerler. Oaln apiyi at geldi ieri. -Oy, senin sesen kurban olem, sesin var imi. Beni niya ezyetsiz ldriyersin? Dedi: -Eger ezyetsiz lma itemiyersen, beni ki tada buldun, ben o tada-tata om tomadm, tikenden om madm, ar benim de yerim var yurdum var. Kimin zsn? Nesin? Sen sormadn ben de sylemedim. -Ola, ar, Allah raz olsun senden. Getrdi ocularn her birine iki tene au daha verdi, onlar sktletti. -ar ne haber? Kimin zsn? Dedi: -Tifliste Hac-Kasmn zym. Ben alt yldr sene yarm, beni oraya yolla. Bunnar onut, dzelttiler hereyi. imdi padiahn gelinini kim gtreca? Padiahn bir Lelesi var idi, dedi ki: -Bu Lele gtrsn. Getrdiler oculara deveden keceve yaptlar, ocu de bindrdiler. ar ayr bindi, Lele ayr bindi, adrlarn aldler ki, buradan oraya bir ay yol var, tler yola. Bunnar geldiler tler bir gece, ikinci gece diyanda Lele dedi ki: Ola, padiahn ol olmaynen om padiah buna mhr vurmad, gedena benim olsun geri gedenden sonra gene padiahn olunun olsun. Geldi za ki: -Sen beninen olacan. -Ola, Lele, ana ya baba ya etme eyleme. Ben olmam, olmam. -Yo, ban keserim. -Olmam, dedi z Lele dedi: -Ba ocularn keserim. -Lele olmam.

152

Tutti byk olun kesti. Bu olmad. brn de kesti, olmad. ncsn de kesti. Dedi: -Lele, Allah zulumunu versin, Allah belan versin. Ben bir deri em de, abu ibrnen temzlenem gelem de, o vat ne edersen et. Lele buna inanmad. Getrdi oluna ip balad. zdur ibr eline ald, t ipi kesti de deli-dze yitti getti. aranu gece. Getti bir dereye, bir tan dibine ara verdi yatt. z yatt. Leledr birezden sonra ekti ipi bat ki, ibr seslene-seslene geldi, t. Lele brat ibr, eleyken vurd afasn yatt. Yatt, sabah ald, heyri sabah stmze alsn, Lele at ocularn ni de, keceveyi yapmt ya, ona ykledi de evrdi de, haydi balam geri geldi, evine. Lele padiaha gelmede olsun. Geldi t, padiahn ol bat ki Lele geldi: -Ola, ne haber? -Ya, sen on tada bulmiin de, delili yadna geldi de gece ocular kesmi getmi. He, olan ald ocular gmledi balad alamaya. Gel sene habari kimden verem, zden. Sabah ald, z at. Nereye gedem? Bir yol tutti. Yolnen getmede bat ki bir kerven gediyer, bezirgen. Geldi bu bezirgene, dedi: -Bezirgen, nereye gediyersin? Dedi: -Tiflise gediyerim. Dedi: -Ne olur beni de gtr. Dedi: -Yo, ben kimseyi gtren deglm. z dedi ki: -Eleyse bir mektp verem de mektp gtr. z oturd de mektp yazd. Gelen bezirgenner geden hocalar Bu nemeyi Alihana yetrn.

153

Ne o olur hakka bildrr kelemi Yaz yazda der kalemi. rd balalarm getti harabi Bu nemeyi Alihana yetrn Badi hanam da der derdim elli midr, yz midr? Lukman gelse basa seksen bin yz midr? Eger yerimi sorsa yerim Tiflistr Haci-Kasimin zyam Bu nemeyi Alihana yetrn Bezirgen, afl-ataynen, bu padiahn yanna geliyerdi, bunun aynatasgile. Ald mektubi, dedi: -Bamste, zm Bezirgen ald mektb z da dti yola, ama nce tant ki: -Abu yol nereye gediyer? Bezirgen buna yol gretti. Geldi getrdi mektb verdi Alihana. Alihan ald mektb od. zdur getti bir deli taa t ki, bir tene oban tavar otaryer. Getti yan. -oban, bereketli olsun. -Allah raz olsun. Gendisi krt. -Fatiko senin gelduun yollara kurban olem. Sen nerden geldin? -Ele geldim ite. -Neyse, benim arm yotur seni alacam. -Al, ben onun in geldim zat, dedi z. Ama ba, sen obansn sizin ynzde han olur, aa olur, beg olur, beni bu halinen, bu dzeninen gtrrsen senin elinden alurlar. Ato senin stn bene ver, ben on geyem tavara baem, sen de get anann bir at eski urbasn getr bene geydr, aaminen tavarinen barabar gederu. Eski urbay geysem beni kim bilr ki nedr. z bele demede olan dedi ki: -o ey.

154

Banda bir een papa vard, at za verdi. z san toplad iine, urbasn geydi balad tavara bamaya. oban ye dzendi. oban ye getmede olsun, haber kimden verem-zdan. z getrdi bir geiyi kesti, bunun pavusunu yaad getrdi bana gerdi, bele mkkem st da, t tavar brat da, haydi bala, dti dze. Krt urbasn geymi, elinde byk degenek, tavar brat de z yitti getti. Tavardur tald, her biri bir yana getti. obandur ynden geldi ki tavar talm, yitmi, canavar rmi. -Vay Fatiko, sen beni yaldattn, dedi de, ye getse ldrrler, tutti bu da bir terefe getmede olsun. zdur geldi kel olan old. Banda papa altnda da o pavu urud, old kel olan. Papa de gzne ekti de, gnlerin bir gnnde geldi dz babasnn eherine t, Tiflise. t geldi ki, o ardalu su tolduriyer. Su toldurd getti, z da peine dti. Bunun babas da, Haci-Kasm, ona saabidi. Getti ieri de: -Bir tene kel olan geldi de, diyer, tar misafiri. Neyse, buni buyrum ettiler. Geldi bir raa oturdi, gendi babasnn evine. Kel olan oturd bayer anas ihtiyarlanmi, babas ihtiyarlanmi, pi de geziyer, hele evlenmemi. Bunnar ele olmada gel haberi kimden verem-obandan. obanda geldi, gn enende, o ehere t. Kimsesi yo: Ola nereye gedem?. grettiler ki, HaciKasamn ona var, o misafir alyer. Neyse, bu da oraya getti. Geldi girdi ieri. Dedi: -Tar misafiri. Buni de buyrum ettiler, z grduinen tand ki, o obandur. Oturdiler. Bunnara getrdiler ay-may vermede bir de ap dgldi. tiler ki iki tene atl gelmi de diyer: -Tar misafiri. Biri ocas biri de Lele. Bunnar ieri aldiler, atlarn baladiler. Baladiler bunnar a-etmek yedi, itiler, ama z bat ki o Leledr, ocularn kesen, o ocasdur, o krttr, bir zamandan sonra o nene de geldi, omus nene, hangisi ki olan andurd, o da geldi oturmaya. Bunnar sz-sohpet etmede, dediler ki: -Ola, gelin bir ey anlatn. Dediler ki:

155

-Kel adamda sz o olyer, gelseze bu gece bu kel sylesin. -Ya, dedi. O ki siz itiyersiz ben sylerim, ama o ertinen sylerim ki, bu evden ne biri dieri sn ne ieri girsin, giden-an olmasn. O vat Haci-Kasm dedi ki oluna: -Oul, bir azden kebab ta abu ataa oy, kel olan hekiyayi syleyeneen kebab ta bier, yiyaru. Neyse, balad azy kebab edip ataa oymaya, krt apinin dibine oturd, dedi: -Bu degenegi griyer misiz? Bir kimseyi apiya oyertmem. z balad anlatmaya: -Var idi yo idi vatinin birinde zamann ikisinde bir Haci-Kasm var idi. Onun bir ol bir z var idi. Bir gn sabah namazna getti dedi, caminin gnde bir onda buld. onda buld. O saat anas-babas balad birbirine bamaya. z yitkindr, getrdiler buni oul ettiler, byttiler. Old Haci-Kasm iki olan bir z. Vat geldi Haci-Kasm dedi ki, imdi ben haca gedecam. Molla haca getme de olsun, gel sene haberi kimben verem-bu ardaluundan. arda, anas, molla: i dedi, haca gettiler. Bunnar getmede, ardalu bir cad nenenin eline geti de, balad bunun ayan aldurmaya ki, bele zdur, sen arda deglsun, on al, yat oninen, onnar getti daha gelmez. Ne kadar bu pi za ezyat verdiyse z oral olmad, ovalad evden olan, dedi. Olan getti meyhanalara iti, zarho gezdi. Bu olan ki ap apiya ma itiyanda krt dedi: -Griyersin kobal, ele vururum ki, para-para olursun. Dedi z: evrn azy yanmasn. Szde hlap olmasn. eri-dieri giren an olmasn. Bu oturd. z devam etmeye balad. O ki dedi, bunnar dndi geldiler, megerim bu pi babasna yazd ki, ebileebile z appelu ediyer, buni bundan reddedin. Ondan arda geldi buni snad, apiya vurd, pencereye vurdi dedi, sonra ses verdi, benim ardamn diye, o vat at avut ardana. arda da dedi, bunun kalbi egri, buni yargece ata bindrdi

156

de ald taa gtrdi. Gtrdi taa da, derin meeye, gn grmemi, api grmemi, bir yer grmemi. Eleyken tutmi meenin iine bir ra yol da getmi bir terefe. Getti meede bir tan bana t. Meeden t urtuld, geldi dz ta. Orada, dedi, felen padiahn ol av-kua geziyerdi, dedi. -Oy, kel olan, sene kurban olem. evrn azy yanmasn. Szde hlap olmasn eri dieri giren an olmasn, dedi z. Sora, o olan, bir padiahn ol, ald o z gtrdi r gn r gece toy dgn etti, arnn old ocu. Adn ebile-ebile oydi. Bu zn da sesini olan hi eitmedi, o ki tada eitti bir kere oninen tamam. Bir gnde arda megerim gediyer, bir ihtiyar rastgeliyer. Diyer: -Balam, padiah ol bele dnr mi? Ne dniyersin? Dedi: -Ihtiyar baba ebile iim var. arnn sesini eitmedim, laldur, sardur, nedr bilmem. Dede dedi: -Olum ondan olay i. Gedersin tene au alursun ebile-ebile edersin. Olan geldi eve dedenin syledularnn aynsn yapt. ocular aular ekimede ars onuti. -Vay ar, sene kurban olem, sesin varm megerim. Niye onumiyerdin? ars da demi ki: -Herif, a yldur ben senin yannda turiyerim, alt yldur, sen bene bir gn dedin mi ki o tada o tan z om deglm, meede ar bymedim, benim de ar anam var babam var, elim var, yurdum var. Sen tantn mi ki, ben de sene syliyeydim? Neyse, bunnar ati meseleyi, onutular. Olan ald de arsn gnderdi evine, babasna. Kim gtrsn? Kim gtrsn? Lele gtrsn. Lele burada bir hcm etti, hcm edende de krd dedi: -Aa, griyersin obal! evrn azy yanmasn

157

Szde hlap olmasn eri dieri giren an olmasn. Neyse, za kecivan yaptlar ocularnen yola t. Lele de yannda. Bir taa tiler, adr urdiler, dedi. Bir gn iki gn bu kafirin, Lelenin, kalbine girdi. z bun diyende ahzede, padiah, Lelesine bat. Neyse, Lele buna ne kadar zor etsede z tabii olmad. Dedi olularn keserim, tutti de bu kafir ni de kesti, dedi. z bat, bu acis canma kere etti, bir dieri em gelem de ne edersin et, dedi. z ibr eline ald, Lelenin oluna baladu ipi bianen kesti de ibra balad da at, Deli dz, aranu gece, el yo, yurd yo, ham z, getti bir tan stne oturdi de balad alamaya, dedi. Neyse, alad-szlad, sabah ald. O kafirde ald ocular geri dndi. Bezirgene ebile-ebile trki dedi. Bezirgen oni gtrdi Alihana verdi. z geldi ki, tada bir oban tavar otaryer. Oninen sz ald. oban da dedi za, sen al ben seni arm ederim falan. z raz old, ama dedi ki obana, sen obansn ynde beg mi var, aa mi var, beni ele grrseler senden alurlar. Sen get bene anann eski urbasn getr, ben onnar giyem de ele geda, dedi. oban raz old, o getmede z bir oyunini kesip pavusunu bana geirip gene yola oyuld. Gnnerin bir gnnde z geldi babasnn ehrine t, dedi. Geldi babasnn evine ona, old. Gel haberi kimden verem, obandan. O yden dnmede bat ki tavarn yars yo, yarsn canavar krmi. O da at. Geldi o da o ehere t. Nereye getse? O da geldi Haci-kasmn misafiri old, dedi. Sona api alnd batiler ki, padiahinen Lele geldi, onnar da ieri misafir ettiler. -imdi camaat evrn azy yanmasn, szde hlap olmasn, sen de oban baki ieri dieri an giren olmasn, dedi kel olan (z). Gendisi t dieri, bandan niabn artt, gendi urbasn geydi, padiahnn gelin urbasn, geldi dz ortaula t. Dedi: -Aa sizin zs. Bu ii eden benim, ama bu Leledr ocularm kesen, oban ebile etti, abu nenedr bele etti. O zaman getrdiler Leleyi atrn uyruuna baladiler, oyerttiler geberttiler, o cad neneyi ldrdler, olani de ldrdiler.

158

ahzededr z ald, bu cmlese birbirine avusun, z babasna avuti. Bunnar balad yaamaya. Onnar yedi-iti bele gettiler bizde yedu-itu bele geldu. Allah heyirli mr dn versin. 1.5. Kurnaz Olan Var idi yo idi vatinin birinde zamann ikisinde bir fuara nene var idi. Bu fuara nenenin de bir ol var idi. Ol geldi on sekiz yigirmi ya. Bir gn bir bayram geldi. Bunnarda bir aznen can bayerler, bayram geldi olan dedi ki: -Ana bir az ver, bgn gtrem satem de ben eyoldalara arem, iem, yiyem, gezem. Oul bir ana bir, neytsin? aldurd verdi. -Sora oul biz neyinen geina? Dedi: -Ana, Allah Kerimendr. Ald olan azy, oltuun altna sot de arya baa getti. Pazara getmede gne bir aa rasgeldi: -Ola, balam, bu tavua ne verem? Dedi: -Aa azdur, tavu degldr. Aa getti frland bir daha geldi, dedi ki: -Ola bu tavua ne verem? -Aa, ucuz alacan al ama, azdur tavu degldr. Olann hersi geldi. Bir arya gene getti gene gnen geldi. -Bu tavua ne verem? Daha urtulamad azdan da baal itedi. Parasn verdi aa, tavu deyin ald. Olan turdi bunun peine bat dndi, and, peine getti. Aadur getti bir furunciya girdi, dedi: -Ola furunci. Dedi: -Ne?

159

Dedi: -Al abu tavumi kesersin, zardursun biri gelende verrsn ekmeginen eti Paras nedr? -Abu aten. -Abu tespeyi kime ki verrm sene getrr, ona verrsn. Olan da geriden bayer. Bayer de dedi ki: Ba aa, bu ey old, imdi ba sene tavu yedrecam mi, yosa yo. Neyse, aadur tespeyi gsterdi t getti. Furuncidr getrdi kesti az, paklad, oydi furuna birdi, zartt, artt. Olan dedi ki: Bu tespeyi yapan om bir tene yapmad. Getti camiya bat ki bir tene dedenin elinde ele bir tespe, dedi: -Dede, sene kurban olem, bir yarm saata abu tespeyi bene ver. Dede bir fuara adam. -Ola oul al, cann saolsun. Ald tespeyi verdi. Olan uyandan frland geldi dz furuncinin apsna. -Ola furunci. Dedi: -Ne? Dedi: -Aann tavu hazr m? Aa tespe. Dedi: -Hazrdur. Aa zaten parasn vermiti. Furuncidr sard ekmegi, azyi, gzel zartmi, ata sard verdi buna. Bu ald oltuuna, anda da apinin stine yazd ki: azm azm az saabm Tyli tyli sz saabm Aa anan aladacam Bu kk oyundur Bygi geriden geliyer. Olan yazd buni apinin stne getti. Neyse, geldi t eve anasnn yanna. -Ana, ana. Dedi: -Ne?

160

Dedi: -Ana buraya gel. Gel bir aznn etini yiya, bizim azmzn. Getrdi sofrayi urd, eti oydi, o bayaz ekmegi oydi. artt on altunide verdi. Dedi: -Ana aa -Ola oul bu nerden? Dedi: -Senin iin olmaz ana, Valla bizim azdr. Dedi neyse, buni oturdi anal-oul yediler. Gel sene haberi kimden verem, o aadan. Aam oldi, aa act. -Ola nker! Dedi: -Ne var aa? Dedi: -Nker, felen ede ki furuna gedersin, ben oraya bir tavu vermiim de, abu tespeyi gsterrsn o sene az verr, al da gel. Nkerdr, sallya-sallya getti. -Ola furunci. Dedi: -Ne? Dedi: -Ola furunci aann tavuun ver. Dedi: -Ola, pekol, aa bene om on tavu vermedi. Bir tavu verdi, onide bir olan geldi ald getti. Tespeyi getrdi. Bu furunciynen ekiti. Furunci yemi-imi, nker de zayf, o ki bir vurdi, nker tngl tepe getti. Bunnar ekimede o yana bu yana, aa bat ki nker gecti. Aa at getti ki, nkerin az burn an. -Ola ne old? -Aa, aa, ebile-ebile, bene tavu vermiyer.

161

Aa bat ki onda birey yazl, oudi ki: azm azm az saabm Tyli tyli sz saabm Aa bu kk oyundur Bygi geriden geliyer. Yurdan arpa ekecam. Ola!!! Aadur nkerini ald geldi getti. O eherde padiah oturiyerdi. Aa sabanen at padiahn yanna getti. -Padiahm saolsun, bizim eherde bir hrsz m, ebile-ebile benim bama deki tutti. Nesil eda, nesil eda? Yolun randa bir puvar var. Dedi ki, o puvarn yanna gtra altun tke, bir yigirmi-ottuz tene altun tke, iki tereften iki tene araul oya. Kimki geder egilr altun alur hrsz odur. Neyse, padiahn altuni mi yo? Getrdi tkti bir elli tene mi yz tene mi puvarn etrefine. Buni olan eitti. Eitti ki, bunnar yn randa ki puvarn yanna altun tkmiler. Olan dz yemeni tikenin yanna getti. Dedi: -Ola yemeni tiken. Dedi: -Ne? Dedi: -Benim ayama bir ift yemeni ver ama, ele ki altna pis yaputurem. Getrdi, ayana oldi. Olandur, geldi yerden pis ald, gzel eritti, altna yaputurd, ada sard da getti. Getti o puvarn yanna. araulun biri onda biri bunda bekliyerler. Olan getti puvardan el yzn yaad, o yemenleri geydi, su iti, altunlarn stnde gezdi, o altunlar bittevi altna yaput, ondan yemenlerini oltuuna ald da geldi getti. Aam old. araullar dediler ki birbirine: -Ola, gece gelr alarlarda padiah bizi asar. Haydi geda. Geldiler ki, ne altun var ne de birey. Onda da bir para at bral. Yazlk ki: Aa, padiah! Bu kk oyundur

162

Bygi geriden geliyer Yurduza arpa ekecam. Old mi padiaha da bir bela?. Aann da zaten bir belas, yz altuni getti. Olandur getrdi parayi anasna verdi. Anas azetti ki: -Balam nerden? -Anam, iin olmasn, Valla bizim azn parasdr ana. Neyse, bunnar baladiler aramaya. Bunnarn omide bir t padiah idi. O eitti. Ondan at yazyer ki: Senin arn leegi banda olsun ki eherinde bir hrsz varda tutamiyersin. Bu da neytsin? O kuvvetli bir padiahtur. Aann bir ol varidi. Aa balad olun evermeye, geldi padiahnn zn ald. Aann ol da hastalul. Padiahn z, niyeki varldur, zoran verdi. Verdi buni, davul-zurna, geldi gtrdiler. Eitti olan ki, z raz degl. z elinde au tutiyermi, iip te lecam, ben sene yar olman. Olan dedi ki: -Ana. Dedi: -Ne? Dedi: -Ana, bir at gelin urbas bul bene. Abu omularda gelin vardura, bir at urba al. Bir aftan bir de tafal yeter. Neyse, anas getti omulardan ald ki, bacimin z geldi de ona rtecam, dek etti nene. Getrdi. Aam ki old olan dedi ki: -Ana, imdi bunnar ben geyerim, sen benim gme dersin. Gederu padiahn evine. Orada, ennik diyer ki, zn yanna giriyer, kim ki zn elinden auyi braturur onu padiah ra edeca. O auyi bramiyer. Ben ieri girerim, znn yanna, sen apnn dibinde turursun, z mi ar ben mi arm ses artmiyasn, sktten elimden tutar gedersin. Anasna tembe etti. Geldi ki millet oumi, o caz neneler, gellinler ki, geda biz auyi dktrrz. Giriyerler braturamiyerler geri yerler. Sra buna geldi, buda girdi, z oturyer, elinde bir eynen au, buna sarld, sarlmada da z mkkem diledi, padiahn zn. Dedi: -Babas pol, sen olansn.

163

Dedi: -Olanm. Seni urtarmaya geldim. Ama bu ileri yapan benim, bene er misin? Dedi: -erim. Dedi: -Eleyse, ato senin stn bene ver, benim stmdekileri sen geyin de . apnn dibinde anam turyer, elinden tutar gedersin. Sen gerisine arma. z azetti. Neyse, bu eyi brat. z tunen nene elinden tutti: -Yol verin, yol verin. tekliye-itekliye t getti, ar olan tembe ettiki, ele aldn m get. Bunnar: -Ola kimidi auyi braturan? Padiah kimi ra edeca? Diye barmaya baladiler. -Bilmiyeru, bir nene idi, bir gelininen geldi brat gettiler, birey yo. Bulamadler bun ki ra ederler. Neyse, bu bunda ald, olan. Aann da r gz evi var, megerim. O ki aam old, bunnar gtrdi zivaba, baa eve verdiler. Olan dedi ki: -ey, hele bir baem senin neyin var, ben padiah zym, zengin, senin varn, dvletin, baban grem ki yregim yerine otursun. Geldi uyan-biyan, o evde urba, o evde altun-amarat, paras, tahl. Bir eve geldi ki, demir san bir mengeme, az au turyer. Dedi: Bu nedr? Dedi: -Biz yaudi cinsiyu, yilda bir kimsenin ocuni alyeru da buraya sturyeru, ocuun ann adyeru da, ann eski hamura atyeru. z dedi: -Hele ben girem beni s. Olan st. -Ola evrsene, bir ey olmiyer. O da yabiliyermi? yamiyer. -A.

164

At, o t, dedi ki: -Hele sen girere, baem olay dniyer mi? Ben evrem, ki hamur ben youracam. Olan girdi bu evrdi. -Vay ldm, bard. z gene st olan dil brat, aann ol. Brat eleyken mengenin iinde, yar sa yar li. Geldi evediye z urbasn brat. Getrdi aann evde ki altun, eya ne vard, yerlerini biliyer, grmiti, be-alt ebgeye toldurdi, dzeltti de t dgn evine. Be-alt tene olan ard. -Ola buraya gelin. Geldiler. -Aa size harcz, aunnan her bir ebgeyi felen yere gtrn. Neyse, bu olannara bu ebgeleri ykledi, gtrdiler olann apsna bratiler. Dedi ki: -O evler sahabszdur. (Ebgeyi gtren olannara dedi). Gedin ne kadar itersiniz sabaaan tayn. Ele edin ki, o evde he bie almasn. Bunnar azettiler, geldiler aann evine giritiler. Degini de, parasn de, tahlni de ele boalttiler ki evlerde he bir ey almad. Oraya da yazd ki: azm azm az saabm Tyli tyli sz saabm Aa bu kk oyundur Bygi geriden geliyer. Anaz aladacam Yurduza arpa ekecam. O gece davul-zurna urtuld, dgn tald, yattiler. Sabanen erken aa at ki: Bunnar ne ok yuladiler. Aa geldi ki olan mengeneye slm, dili m. Ne lidlr ne sadur. Aa barmaya balad. Evediye buni at artt. Ola ey dotor nerede var? Ey dotor nerde var? Buni olan eitti. Olan getti evediye paraynen, paras m yo, be-alt tene botl ald, bir bayaz adr ald, bir-iki tene iskem ald, renk-renk sular ald. Geldi. Dediler ki Ahshada byk dede-dotor

165

mi da oraya gtra. Bu fayton oturd yava-yava gtrmede, olan ard faytonciyi ki: -Ola faytonci, beni yarm saata bu yere gtr, aa senin paran. Onnar usul-usul gediyerler ki, olan hastadur lmiya, bu da srdi yanlarndan orad yitti getti. Getti eherin rana evediye adr dikti, oturd. Dedi ki faytonciya: -Git Faytonciyi oyertti, adr dikti bir iskemi oydi oturd, eline de bir kitap ald, yan oyer. Bir de bat ki aam sti bunnar geldiler. Aa geldi, tanyer ki ar aay. Aa geldi. Aa bat ki adr turiyer yolun randa. Getti: -Balam, ne adrdr? -Bu ehere raatlanmaya geldim de burann byk dotor benim. -Ebile-ebile bir hastam var. Dedi. -Hele getr baem. Getrdi. Dedi: -Ooo, buni neye sturmiler ki bele olmi, Aa dedi ki: -Ba, gerekten ey dotor imi. Dedi. -Aa ben buni eyledrm, abu adar altunun alurum. Yz altununi alurum. Ellisini and ver ellisinide sabah yo, br gn aam sti gelde gtr. Geldi olan ald, getrdi, bir dege yaturdi. Aadur elli altuni verdi, olan brat getti. Bu olan tutti olan bodi ldrdi, adrn rana tayatt, ayastte egletti. apide geende grksn ki ayata turyer. Ayasti egletti. Onda da yazd ki: azm azm az saabim Tyli tyli sz saabim Aa bu k oyundur Bygi geriden geliyer. Anaz aladacam.

166

Neyse, olan ldrdi. Urbasn at, eleyken adr brati de, faytona bindi de, gendi yoluna geldi getti. Geldi getti olan. Aadur ikinci gni getti yoldan bat ki olan gliyer. Allah sene kr, ey olmi diye dnd. Yan getti el vurmi olan tngl tepe getti. Olan taa otan lmi, saumi. Neyse, buni ald faytona oydi alaya-alaya getrdi. Orada oumayi de grdi. Olun gtrdi gmledi, padiahn enitesini. imdi padiaha dert old ki: Benim zm necoldi? Padiah bilmiyer z nereye getti. Olann yedisini medisini ki verdiler, teller ard. Dedi: -Teller, arsn elerde seslersin ki, her kim ki bu ii ediyer ekereye sn, ben balyem. O t padiahta gnde mektp yollyer ki seni utanasn, sen ar misin bir tene tutamiyersin? Olan da apiya mi bayer ki, teller baryer ki padiah diyer ki: Bu ileri kim yapyer ekereye sn, ben oni balyem. Olan geldi tellenin elinden tutti dedi: -Benim. -Sensin? Haydi padiah aryer. Getti padiahn yanna. Herif geymi, uranm. Artk paras var, dvleti var. Padiaha temenini ald. Teller, baran, dedi ki: -Padiahm, aa abu olan diyerki, Benim. Dedi: -Balam sen misin? Dedi: -Benim. -Benim zm nerededr? -Senin zn da benim evimdedr. -Sa mdr? -Sadur. -Gel otur balam. Oturdi. Padiah dedi ki: -Balam, bu ii niye baladn? Neden oldi?

167

Dedi: -Hele aayi ar aburaya. Aayi ardiler. Geldi aa, oturdi, Herifin ol lmi evi talanmi almi bo elle. Dedi: -Padiahm saolsun, ben felen ede bir fuara nenenin olym. Bir anam var bir de benim. tene azmz var. Bayram gni az ucama aldm dedim ki, aradalarma arem, artk yigirmi yana geldim yiyem, iem, gezem, oynyem, tamaa edem. Bu geldi de bene diyer ki, ola senin tavuan ne verem? Aa azdur tavu degl, az satyerim. Yo, tavua ne verem? Buni tavu deyin elimden aldi de aa, parasn aldm, aa bu ii onnan baladm. Olani de mengene ben stm, ben de ldrdm. Senin zn da benim evimdedr, padiah. Lele, vezir hepsi oturiyer. -Baladm balam. zm ki sa imi, bene de enite oldun balam ama, sene bir dilegim var. -Ne dilektr? -Abu felen yerde bir padiah var oni eitmiin mi? -Eitmiim padiahm. -Sen o padiahn bana bir i tutamazsn? Mektuplar, uartt gsterdi. -Bene ebile-ebile yazyer ki, arn leegi banda olsun bir hrsz tutmiyersin. Olan turdi, dndi. Dedi: -Benim deduumi et, ben onun bana ele i tutem ki lenean unutmaz. Dedi: -Ne? Dedi: -Padiahm saolsun, bene bir krk tiktrrsn, tavar yngnden, her tuyun banda da bir tene zil balarsn bu bir, ikincisi de bir tene top yapturursun, ebile sap olsun, parlasn, yan ki atatur, bir de zandu yapturursun adam iine sa ssn.

168

O saat padiah emir verdi krk tikene krk tikti, uyimilere emir verdi zillerini tkti getrdiler zanduiya emir verdi zandun yapt getrdi. Bir haftadan sonra hepsini getrdi yd, ard olan ki: -Gel azrdur. Olan geldi bat, krki geydi o topi eline ald, atlad zanduun iine oydi krki de topi de. Dedi: -imdi bene bir fayton ver, ne ki ben diyerim eder. a gne bundan oraya gediyer? Misali iki gne, bir gnde onda aluru yapt gn, iki gnede gelr be gn. Be gn atlarn yiyacan bizim de yiyacamz arabaya yklersin. Beinci gni sen abu gendi tahtan, ne ki senin tanllarn var, aalar, begler, Lele, vezir onikiler, yan yerden daha baka padiahlar varsa hepisini arursun, abu senin even yarsn. Ben onun bana ne i yaparm buraya getrrm, bunda grrsnz. Dedi: -Ya. oydi zandu faytona oturdi, dedi: -Padiahm saolasn, selemet aln. Dedi: -Get balam, uur olsun. Faytonciya dedi ki: Tarl. Faytondur getti. Vat geliyerdi atlarn ayerdi yedryer iriyerdi. Gendiler yiyer iiyer. ki gnden sonra geldi o ehere tiler. O azgun padiahn eherine tiler. imdi nereye geda? Batiler apide bir nene oturiyer. -Nene vatn heyri olsun. Dedi: -Oul her vatn heyir. -Nene tar misafiri. Dedi: -Balam gelin. -Bu gece ala da saba yolumuza gedaru. -Buyrun balam. Atlara da yerim var. -Nene harcn vera.

169

Harcn verdiler. Nenedr bunnara aamlu yapt getrdi. Olan dedi ki: -Nene, bu eherin padiah nesildr? -Ooo oul, onun adn ama ki, dilinen desem dilimi ardur, gzinen desem gzmi ardur. Ele azalzil bireydr. Dedi: -Evleri byktr, iki- atldr, gendide en st atta yatyer, yannda da her zaman asker beklyer, apsnda. -Nene bir yerde senin szn olmasn. Aa senin harluun da gerisine sen arma. Yattiler bunnar yuladiler. Yar gece ki oldi olan faytonciya dedi ki: -a. Faytonci at atlar oti. Olan geldi krki geydi, dedi: -Sr. Nene gretti ya evlerini, yerini. Oraya geldi. Bir evin kesinde dedi ki: -Abu evin yannda atlar eglet, bu evdr. Egletti. Getti aplarn ki at padiahnn, bat her terefte asker turyer. Bu yanlarna getti bir yraland, kimi balkondan att gendini, kimi apdan, kimin rld kimin ol rld ele atiler ki. He biri almad. Bunnar atiler, bu at, olan, zandui ald eline, r aya merdivene bayoar t, getti ki padiah yulyer. Hemen onun gskne bir tekmk att. Bu gzni aanda dedi: -a! Ne yatyersin? Ben azrayilim, geldim cann alacam. Bat ki gerek azrayil, krk stnde, gezende ziller sesleniyer, elinde altun topi. Dedi: -Azrayil arda, gelsene, ben gedem bir oluaminen halallaem de ele canm al. Dedi: -Yo. Allahm yazs eledr ki, sen oluan grmiyacasn. a. Oni ton kmleginen getrdi zandua bast, zandu r merdiven aa srde-srde getrdi, olan agrd ki: -Ola gel.

170

araul ele gitmi ki he kimse yo. Bunu arabaya ykledi, krkn and arabaya oydi, dedi: -Sr. evrdi atlarn geri. Srdi, geldi gnlerinden, hangi gne ki demiti, o gne geldi ve t, vn rana ki geldi, dedi: -Ola eglet. Egletti. Bu krki geyindi de getrdiler faytonciynen ikisi, zandu ucana aldiler getrdiler ortalua bratiler. Bir bard, kimisi pencereyi rd at kimisi bilmem ne. -Ola amayn, ola amayn, benim, geri geldim. Neyse, millet sktlendi, oturdi yeri yerinde. Zandu ortaluta, o padiah ta iinde. At apan olan, altun topun eline ald, dedi: -a. at, dieri t bat ki, o felen aa, o filen aa, o felen padiah hep urbaynen dzeninen, bu da ton kmleginen turyer. Dedi: -Ola, azrayil, arda, beni ton kmleginen niye getrdn, bunnar ki hepsi urbaynen getrmiin benim urbam yo miydi? Niye beni de urbaynen getrmedin? Bunnar hep gltiler. O gendi yazdu mektbi gne verdi. -O abu mektubi. Kim yazd? Dedi: -Aa, o dnyada birey olmi te imdi bu dnyada benden su alyersiz. Bunnar hep gene gltler, aaa ettiler. Dediler: -Eyce aln baan topla, lmemiin, bu dnyadur. Senin baan bu derdi tutti O saat padiah, gendi de kuvvetli padiah idi, emir verdi. Getrdiler buna bir at urba geydrdiler, ama herif ldi ki, oboca ennik iinde ton kmleginen idi. Sesi myer. Getrdiler buna yedrdiler, irdiler. Olana getrdiler bir krki rttiler, ki enitedr padiahn. Millet yava-yava gitmeye balad. -Ee, imdi bene de izin ver ben de gedem, dedi o padiah. -Sen nce elinden bir at ver ki haramsz, kudussun. Sen gedersin sabahta askerinen stme gelrsn. Ona at ver.

171

Bu turd, turd. Dedi ki: -Bu olan sizdeyken at verem and da edem, ki ben size hi gelmem, yosa askerimin hepsini rar, ki biri almaz. te adn verdi; oni faytona bindrdi oradan yolladi de geri. Getrdi padiahn zn o kk evden artt r gn r gece toy-dgn etti. Onnar yedi iti yeraltna geti. Aann ocan sndrdi. Onnar balad yaamaya. Allah size de heyirli mr-gn versin.

2. Gller Kamalovadan Derlediim Ataszleri: Bikekte (Krgzistan) yaayan Ahskal Gller Kamalovadan derlediim Ahska Trkesiyle ataszleri ve deyimleri mer Asm Aksoyun Ataszleri ve Deyimler kitabndaki Trkiye Trkesi ataszleriyle karlatrarak aada sunuyoruz. -AAc it furun yar (Aksoy, s. 78, Num: 43) Ac ne yemez, to ne demez (Aksoy, s. 78, Num: 47) Acmi udurmiten beterdr (Aksoy, Ackl bata akl olmaz s. 77, Num: 15) Alayann mal glene almaz Alayana meme ver (Aksoy, Alamayan ocua meme vermezler s. 80, Num: 97) Aa dibinden su ier Ar azan ar aynar ( Aksoy, Ar kazan ge kaynar s. 80, Num: 89) Azan uun mri azdur Atalar szi almn gzi ( Aksoy, Atann (babann) sanat ola mirastr s. 86, Num: 258) Ayranm olsa sinek Badattan gelir (Aksoy, Balm olsun, sinek Badattan gelir s. 89, Num: 341) Anal z nal z (Aksoy, Anal kuzu, knal kuzu s. 84, Num: 197)

172

Almay soyup ye, armud sayp ye (Aksoy, Armudu soy ye, elmay say ye s. 85, Num: 220) Ana olmasa baba tan alur Astarna ba vezini al, anasna ba zn al (Aksoy, Anasna bak kzn al, kenarna bak bezini al s. 84, Num: 201) Ara sz evi yar Arabayi n hazrla All say sayanaa deli kpr geer (Aksoy, Akll kpr arayncaya dek deli suyu geer s. 81, Num: 125) At at torba dti At olmayan yerde eek de attur -BBayramdan sora na Babamn evi uza olsa gnmeye ne demek Baltacnn baltas olmas Bal parma uzun olan degl, smeti olan yiyer yememi (Aksoy, Bal, parma uzun olan ksmeti olan yemi s. 89, Num: 344) Bazs arar bulamaz, bazs bulur yiyemez Bir azanda iki ba aynamaz (Aksoy, Bir plkte iki horoz tmez s. 92, Num: 408) Ben yanarm yavruma yavrum yanar yavrusuna Benim horozum el bacasnda tsn, elin horozu benim bacamda tmesin Birlik olmasa varlu olmaz (Aksoy, Bir elin nesi var, iki elin sesi var s. 92, Num: 411) Bimi eten ar olmas Biri balta olsa biri cevz olaca Bir oyunda iki meme birbirine deger Boynuzsuz oun hakk boynuzlu ota almaz Bgnde tur, yarnda tur, hep tur Byk ban derdi de byk olur (Aksoy, s. 94, Num: 465) -CCan bouzdan geer (Aksoy, s. 94, Num: 472)

173

Canm urban olsun adr bilene Cam ylsa mehrab alur -amura ta atma yzne srar (Aksoy, irkefe ta atma, stne srar s. 95, Num: 506) ig yumurta soyulmaz enge ey olsa saks rmez o dlen rk ar (Aksoy, ok bilen (sylenen) ok yanlr s. 96, Num: 518) or diyene sen can de uvala uvaldur vurulmaz rk tata mu tutmaz (Aksoy, s. 96, Num. 528) rk ipinen uya inilmez -DDavetsiz giden mindersiz alur (Aksoy, Davetsiz gelen deksiz oturur s. 97, Num: 540) Deliye gnde bayram (Aksoy, Deliye her gn bayram s. 97, Num: 558) Deli alaca molla salaca Dert bir olsa alamaya ne gerek var Dert bulma olay ytrma etindr Dert var gelr geer, dert var delr geer Denize den kefrge el atar (Aksoy, Denize den ylana sarlr s. 98, Num: 566) Dost ta ti deger (Aksoy, Dost ac syler s. 100, Num: 615) Doan ayn douundan belli Dnyay yemi bir arsz bir de gamsz Dnya adar varn olmadan zerla adar batn olsun Dnmeyip oturan aanda rezil olur -EElinen verduun bitmez El alasa yalan alar, oy alasn z ana (Aksoy, Alasa anam alar, kalan yalan alar s. 80, Num: 98)

174

Elinin ya bir uval altun olaca ya bir uval yalan Elden gelen gn olmaz, olsa da vatnda olmaz (Aksoy, Elden gelen n olmaz, o da vaktinde (her vakit) bulunmaz s. 101, Num: 657) Eltiler ne adar dz olsa ora o adar egri olur Elti eltiya ta atar, uma umaya pambu (Aksoy, Elti eltiye e olmaz, arap unundan a olmaz s. 102, Num: 678) Einden ayrlan birde vatan olmyan El in alyan gzden olur Evvele can sora canan (Aksoy, Evvel taam (selm), sonra kelm s. 104, Num: 738) Evde var altunun baas yotur -FFikirlemenin ari delilutur Fuarann tavui tek tek yumurtlar (Aksoy, s. 105, Num: 745) -GGaribe bir selm bin altuna deger (Aksoy, s. 105. N-749) Gecenin heyrinden saban eri eydr Gelen gedene dua ettirir (Aksoy, Gelen gidene rahmet okutur s. 105, Num: 758) Gelinin eyisi olmaz, znn tsi olmaz Gendi ylan alamaz (Aksoy, Kendi den alamaz s. 117, Num: 1074) Getti gl getti blbl ister gl ister ala Gz anca topra doyurur (Aksoy, Gzn toprak doyursun s. 216, Num: 3718) Gzele gz deger, yrege sz deger Gne gre krkn gey -HHanerin yaras eyi olur, dil yaras eyi olmaz Harman yelinen, dgn elinen olur Hastay buza yollamazlar, a sze yollamazlar Her vn soan toramas baadur Her sla uyan tez dner

175

Her kzi bir ubunen srmezler Her esen yele uyma -ki cambaz bir ipte oynamaz (Aksoy, s. 111, Num: 922) ki gvl bir olsa samanlu da saray olur (Aksoy, ki gnl bir olunca, samanlk seyran olur s. 112, Num: 928) nsan sznden, kz buynuzundan tutulur (Aksoy, nsan ikrarndan, hayvan yularndan tutulur s. 112, Num: 952) erisi beni yayar dierisi eli yaar t yrr kervan gider (Aksoy, t rr, kervan yrr s. 113, Num: 979) tin lmi gelince obann degenegine srtnr (Aksoy, ti, ldrene srtrler s. 113, Num: 972) nek ldi hap kesildi t lrse saab ar pin o bada irli bu bada nsan olunun gzni bir topra doyurur (Aksoy, Gzn toprak doyursun s. 216, Num: 3718) i yarbuu brama -Kar yl var yl ara haber tez tuyulur (Aksoy, s. 115, Num: 1008) Kalpten kalbe yol geder (Aksoy, Gnlden gnle yol vardr s. 106, Num: 774) arnn sa uzun al sa (Aksoy, deyimler, s. 259, Num: 4886) arip itin uyru dnde gerek (Aksoy, Garip itin kuyruu baca arasnda gerek s. 105, Num: 750) smetsiz luma yeyilmez (Aksoy, Ksmetinde ne varsa, kanda o kar s. 118, Num: 1093) z z keyfine oysan davulcya er ondata giren ahlak tenerde ar omuda bier bize de der (Aksoy, deyimler, s. 240, Num: 4391)

176

omunun tavu omuya az grnr, gelini z grnr (Aksoy, s. 119, Num: 1114) ti adamn derdi eksk olmaz Kk lumay al ardana ba, byk lumay al ocana ba Kk ta ba yarar -MMart masa berd mas Maln alacasn dieriden insan ierden Meyvasz aaca hi kimse ta atmaz (Aksoy, Meyval aac talarlar s. 123, Num: 1216) Mum dibine vermez (Aksoy, s. 123, Num: 1232) Misafirinen on kismet gelr (Aksoy, Misafir on ksmetle gelir, birini yer dokuzunu brakr s. 123, Num: 1226) -NNarc nar braur, mal saabi mal bramaz Namus geder dnmez geri, yotur onun belli yeri Ne abu ol asl, ne yava ol basl (Aksoy, Ne yavuz (akn) ol asl, ne yava (akn) ol basl s. 124, Num: 1248) Ne ekersin onu biersin (Aksoy, s. 124, Num: 1239) Ne ver, ne de peine git Ne kadar bilsen de gene bir bilene sor -OOlacanen, lecee are yotur (Aksoy, Olacakla lecee are bulunmaz s. 124, Num: 1260) Olan todum oydi beni, z todum soydi beni Oul babasna gre safra aar -gde geden yorulur, arasnda geden soyulur gne bama sonuna ba lmden baa her eye are var lmi grecasn ki baylmaya raz olasn (Aksoy, lm gren hastala raz olur s. 126, Num: 1291)

177

lsi olan bir gn alar, delisi olan her gn alar -PPal tutan parma yalar Parman kesilmese acsn duyamasn Paran vardur ar pazar senindr, paran yotur srt Allah kerimdr (Aksoy, Paran varsa cmle lem kulun, paran yoksa tmarhane yolun s. 126, Num: 1300) Pisik ete yetiemezse orodur diyar (Aksoy, Kedi uznamad (yetiemedii) ciere pis (murdar) der s. 117, Num: 1026) Pisik gettutan sora sianlar beg olurlar -SSabur selemettr (Aksoy, Sabrn sonu selmettir s. 127, Num: 1327) Saburun dili altundur Sala saman gelr zaman (Aksoy, Su uyur, duman uyumaz s. 128, Num: 1343) Saymaduun ta ba rar Su yular dman yulamaz (Aksoy, s. 130, Num: 1410) Su geder um alur Skt atn tekmgi ac olur Stten az yanmi yourta fliyer (Aksoy, Stten az yanan yourdu fleyerek yer: ier s. 131, Num: 1419) -TTava delik ta delik sende geldin stelik Tatl dil ylan delkten hardur (Aksoy, s. 132, Num: 1446) To evin a iti Toun atan haberi yo (Aksoy, Tok acn halinden bilmez (ne bilir) s. 133, Num: 1469) Tavu su ier Allaha baar Tada aryerdim bada buldum Tatma bama batma ba Tilki tilkiya demi tilkide uyruuna demi (Aksoy, t ite buyurmu, it de kuyruuna buyurmu s. 113, Num: 973 Tilki delgne smami uyruuna al asmi

178

-UUza yerin somini byk olur -VVatsz ten orozun ban keserler (Aksoy, s. 134, Num: 1495) Vatn ytren betini ytrr Varn itler yemi yaasn bitler. -YYatan aslandan gezen tilki yadur Yalann aya asatur Yazda ayransz olma n yoransz Yazn klge ho n uval bo (Aksoy, s. 136, Num: 1546) Yelinen gelen selinen geder Yeyilmemi aa dua edilmez Ylan yaral bramazlar, ldrrler Yui yastu itemez Yrek e kimidr rld mi yaplmaz Yr vardur ki trtan beter -ZZaman sene uymasa sen zamana uy (Aksoy, s. 138, Num: 1604) Zorla gzellik olmaz (Aksoy, s. 139, Num: 1616)

3. Madina Hanmn iirleri 1 Bizde geldu bu urbetin dzne Hesret oldu o adamn yzne Nasib edermi yaradan gendi eline Bende elimden yad oldum talar. 2 Hem gezerdim edrafma baardm omi yo ki oturaydm, aaydm. Kerip dtm bu yerlere baaydm Bende elimden yad oldum talar.

179

3 Hem gezerim etrafma baarm Asl Kerem kimi alar yazarm Ben bu yerlerde kerip gezerim Bende elimden yad oldum talar. 4 Szlerimi hem yazdmda aladm Ezel batan talayimi baladm. Yar grdm bir yzne baamadm Bende bu yerde aribim talar. 5 Keder bele olduuni etmezdim gmen Talarn banda o olur duman Ayrldm elimden old bir yuman Baanda sene alarm talar. 6 Mevlam yazm keder aldm elime ayret ura balamiim belime Yazar m Mevlam gendi elime Baanda sene alarm talar. 7 Talarn olur duman Beni kiniyanarn yotur iman Herkein sz yazmaya gelmez gmeni Kerip dtm, bu szleri yazarm da alarm. 8 Talar, geldim sizi grdm Oturup syletip gldm Gezdimde o srn bildim Sylesem srn kser misin talar. 9 Gayr imen sende yotur

180

Suyun var tikenin otur Gendin o yoardasn Banda papan yotur Cevab dedi ta 10 Sende geldin bizi grdn Oturup syledin gldn. Gezdinde ne bildin insan ol? Seninde aybn var, bama niye gldn? 11 Dalar babo olmaz Gl ieksiz ho olmaz nsan ol urulma o urda aybsz olmaz. 12 Srm size syleyim talar Kerib olan gnde alar ura alur bele balar Ho olur mi sene talar? 13 Gzlerimden ksmiyan talar Gl iegiz zmeyin talar. Ben bu yerde keribim Benim gvlmi bozmayn talar. 14 Talar sizi gmeli Yaalarn dgmeli Talar sizin dnde Peynir ekmek yemeli. 15 aldm talarda medet ay medet Alama dostum her yerde vardr bu adet

181

Taa bap ne fayda? te fayda Allahtan. 16 Talarda maral gezer Maralda avcidan bezer Maral buynuzun diyerler dermen O da gerek olur mi talar? 17 Talarda maral gezer Duman talardan bezer Bu dnyada kim olur gzel? O da sene malmdr talar. 18 Banan yol aar m talar? Yolun vetene der mi talar? o adamlar sende lar erbet midr suyun talar? 19 Talarn olur duman Yasa ya, vermez aman Bizde ederu Yaradannan gman Duman geder, gi yazdur talarn. 20 Talarda duman ekilr Gkten yere nur sepilr. Benimde gvlm alur Sene de ho olur talar. 21 Talara yaz gelende, Balar meyve verende, Senin meyven derende

182

Sene de ho olur talar. 22 Talarda gzel-gzel su aar Humar gzli ceyran baar Ceylanda avcidan orar Ho olur mi sene talar? 23 Szlerimi bende yazdm, bilinsin Ben lende bu szlerim bilinsin. Yaradanm bene de cennet iman nesip eylesin Cennete imana yolda et beni. 24 oh dndm, fikirletim derdimden Bu szleri bende yazdm gendimden. Kedir Mevlam bize kmek olsun senden Mevlam yardm senden isterim. 25 Hasta-hasta geden oldum elimden, Yaradanm bize yardm olsun senden. Bizde atu geldu bu yerlerin dzne Gelen yerde yaulu a versin len yerde kebirime nur ensin. 26 Yazduumi tuyarlar, eidrler, Eidenner bene sui oyarlar. Terefi ordadur gendi eti diyarlar Terefte bize gelmiyer talar. 27 Beni de Yaradan yaratmi, bende bir canm Bende tolanp bu yerde aldm. Bende bir a deriyasna taldm, Talga vursa ralarda gezerim.

183

28 Bu dnyaya nee cannar gelmitr, Bene bu szleri Yaradanm vermitr. Put eliler o szleri bilmitr Bile bile dnyasnnan gediyer. 2 Dnyaya Yazdm 1 Bu dnyada bizi ama yetrr Kimisi de azar yol ytrr. Kimisini hem eylge yetrr, Yol geni dz gezene dnyada. 2 Dnya boldur, eper kimi ekilmi Ev eikte her eylge tepilmi. Yema, geyma aya alta sepilmi, Yol geni dz gezene dnyada. 3 Herke diyar balalarm olsun dz, Hekime olmasn bir t sz. Eylgi elekten ele leekten sz, Yol geni dz gezene dnyada. 4 Dnya sende o arszlar varmi, o adamda senin srn tanm. Kimisini yalannen yaldattn, Dnya senin etibarn yomi. 5 Bu dnyann her bollu o old, Kimisinin ar namus yo old. Hrmet yotur, oda bize az old

184

Dnya senin ar namusun necold? 6 Bu dnyada ne zamannan uruld aylar tap sular ap turuld. Dnya sene o adamlar vuruld, Hem yalanc etibarn yo dnya. 7 Fani dnya her bolu balar Dnya seni o adamlar arlar. Kimisini yalaynnen yaldattn Dnya sende Sultan Suleymanda almad. 8 Suleymanda sultan idi, han idi Seralardan sarayn salurd Trli candan haracini alurd Ona da almadn, fanisin dnya. 9 Bu dnyann nee nee gzi var Yazduumda asl marcan szler var Sz sylenir diliynen Gller aar gniynen. 10 Bu dnyann o ileri yalandur Yzi gelip yzi yere gedendr. Eli kse talar veran alandur, Sen edesin dnyamz yaradan. 11 Bende bu dnyada o cafalar ekmiim Yaradana kr olsun demiim. Bu dnyada yemi, imi, gezmiim Azabinen beni sala Yarabim. 12

185

aa aa gediyerdim yoluma ayrat ura balamiim belime. Bu miri sen vermiin canma Azabinnen beni sala Yarabim. 13 Bu dnya yalandur, yalan, Azrayil gelip can alan. Yaradan mevlam bir kmek vere Yaradan yardm senden isterim. 14 Azrayil gelip can alanda Akn divanna varanda. aranu yere oyanda Yaradanm yardm senden isterim. 3 Bu Szleri Adama Diyerim 1 Adam ne hayaldesin, aretin oyla Dilinde salavat hemee syle. Bra tlg, gel yalu eyle. Geden mrn ne olduun sylenir. 2 Adam olma ti, eyleme zulm. Bklr belin bo alur elin. Olsanda emekar (za) eder dilin Olma ti ne olduun sylenir. 3 Adam bu dnyada eytandur, lmez Geden gnnerin geriya gelmez. He kimse eylgi eliynen vermez. Olma ti ne olduun sylenir.

186

4 Kimi adam adama eylk eder, Uymaz eytan, neyllet eder. Ettui eylkler deriyayi bozar Olma ti, tln sylenir. 5 Dilbaz adam hemee gendini ger, Bir seferi grse diliynen dger. Sefile, fara hemee sger Sgme fara, o da Allahn uldur. 6 urulup syliyan ey adam olmaz, Haraplar dostunun kedrini bilmez. Eder ktlii tergini vermez Ktlten navat bezersin adam? 7 Adam bildui iler uzaa getmez, Misliman artna hebie yetmez. alp dnyada cennete yetma, Kim geder kim gelmez bir Allah bilr. 8 Her adam gendini zaniyer sultan evr salavatn getr bir tamam. Ederdin tl, vermezdin aman tlten ne zaman bezersin adam. 9 Syledui szlerin yalandur yzi, Ele zanyersin beledr dzi. Gezende dnyada bulursun yzi Gedende erete grrsn toz. 10

187

Adam syledu szlerin os yalan Gezdua dnyaya vurdun mi talan? Gezerdin yaman, sylerdin yalan Ha divannda ne cavap verecedn adam? 11 Adam ne misin tanen taa? Yaradan al vermiti baa. ster az olsun ister o yaa, Fanidur dnya, amasn baa. 12 El iinde olur talan Yazduumda yotur yalan. Bele yazdm keder Mevlam Gnam bala Allam. 13 Kimi adam gezen yerde olyer, Kimi adam irin candan beziyer, Her bir ii gzel Allah biliyer Yaradann yazdudur her bir iin. 14 Ben de Yaradana yarvaldm da dinledim, Geti mrm ey gnnerde grmedim. Al bolup dost ast bilmezdim Yaradanm yardm eyle yazana. 15 Baharm etrafma azmi dostum, oryerim iinde olmiya astm. Fani dnyada ben ara batm Bene de yardm et Yaradanm. 16 Bu dnyada bir sefilde yaami, mrnide zerilginen balami.

188

Arami eyli, gvl holami Gezse bulamami, botur bu dnya. 17 Genitr dniya, her yana baar Gvl coanda ay kimi aar. Gvln holui cann salui Olmasa eger, botur bu dnya. 18 oysalar gen ya, pekmezi Gelmese hoan yotur lezeti. Dnyann eylgi, gvln ho Ho olmasa eger, botur bu dnya. 19 o altm, yetemedim baya oryerim emegim getmiya zaya. Yardm et Yaradan ben divanaya Bene de yardm et yaradanm. 20 Dz yola denner gendini ger, Farlar gznn yan tker. Felegin yazdui belini bker Zalim felek beyle yazmi, ne edem? 21 Farlarn olmaz ar, eyreti Yaradanm yaratmitr alemi. Bu felek bele szmi alemi, Bu felekte bele yazmi, ne edem? 22 Beni de sersilki felek, gmemiim zimi urulupta sylemezdim szimi. Niye felek bkti benim belimi? Bu felekte bele yazmi, ne edem?

189

23 Yaadm mri, dnyada gezdim rl grdm de mrden bezdim. Eylu ettim leekten szdm, Bilende yotur, botur bu dnya. 24 Sefil canm o ardn, bilmedim Fani dnya ey gnlerde grmedim. Aladm, szladm, alm bilmedim Gzyam tke tke yaadm. 25 o yanldm fani dnya iine, Yaradanm al verseydi bama. Duman kti gzlerimin stne Gzyam tke tke yaadm. 26 Zulm verdim ayama, olma Hebie de gelmemitr elime. o orardm yosuluun ucundan Dnmeden gnm geti, aladm. 27 rld mi ayamn tamar? Yaradanm au eyle yolumi. ifa eyle bu derdime derman Muanete muta etme canm. 28 Kimdr dnyada ey gnner gren? Cafa ekmemi, vatnda le? Keder bele midr mevladan gelen? Kedere razym yaradanm. 29

190

Benede yaradanm mr verdi, yaadm Hasta dtm, o ileri boladm. Uzam tltan, ey ileri holardm Dnmeden gnm geti, aladm. 30 Ezelden halim almitur belli Zalimler beni dediler, deli Sylesem srm ben tevekulli Beni kim knar yaradanm? 31 Beni kyannar olur mi? Beni kimi olur mi? Bir gn dner yolundan Yana yana alur mi? 32 Ben yulyanda ular kimi uardm, Hayalimde ceyran kimi aardm. Ey gnneri ben de ler bierdim Yaradanm bele yazmi, ne edem? 33 Sene urban olem Allahm Bele miydi talam? Sen verdin de ben yazdm, Gnam bala Allahm. 4 Buni Ana, Baba, Balaya Yazdm 1 Ana-baba diyen bir irin candur Bir yan dektr, bir yan paldur. Ana-baba adrini bilenler Bir asl candur.

191

2 Bala da anann can r Yarada yandursun ran. Her anann z balasn Hak versin muradn. 3 Balam seni aziz-aziz bamiim, Beigen amayllar tamiim. Sen glende ben ad olup bamiim Yaradana o razydim sen iin. 4 Balam seni neneynen beslerdim Ben yulasam sen beikten seslerdin irin yui yulamami anan da Yaradana o razym senin. 5 Anann eylgi balaya otur, Anann dnyada baas yotur. Ana-baba tutmiyanlarn Hi al yotur. 6 Anann eylgi balas bilr Ana bu dnyada da cenneti grr. Orotan, namazdan haberi olur, Hemee balarm ey gnler grr. 7 Anann eylgi balas bilr Anann, babann dilegini yaradan versin. Balalarm hemee ey gnler grsn Ey dilegimi hak versin. 8 Balam niyani gitsen de yolun, iin ey olsun

192

Allahn duas stnde olsun. Ana-baba hrmetinden haberin olsun Hemee hrmetli olasn balam. 9 Elemiynen eylg bize de olsun, Yaradan bama al versin. Benimde balalarm ey gnler grsn Ey dilegimi hak versin 10 Benimde Allah dilegimi versin Beni nyanlar imansz olsun. Bende dmiim naar Bene de yaradan yardmci olsun. 11 .ne dilersem yaradan versin Ey dileklerim hep abl olsun. Benim de balalarm ey gnler grsn Ey dilegimi hak versin 12 Bizden tlg talara getsin, Yaradan balalarmza ey bat versn. sterse tez olsun, isterse ge Armza heyr olsun. 13 Naar dtm yaradanm, basana halime Balalarm ast eyleme canma. Hayret ver ayama, oluma Azabndan beni sala Yarabim. 14 Sefiliydim, he iyi gnler grmedim, Bala bap nasl oldu bilmedim. Yaradandan hep ey gnler dilerdim,

193

Ey gnleri sen veresin Yaradann. 15 o altm, he bilmedim halimi, Bala in feda ettim canm. o eylkler biliyerdim Allahtan Ey gnleri sen veresin Yarabim. 16 Balam gelse, kedrimi bilse irin sylep, yzme glse. Ana-baba kedrini balas bilse Allah balana dilegini versin. 17 Yer rk olsa her biride ridr, ti szler talar da eridir. Yaradanm sevileri geridr, Yaradanm yazduuma raz ol. 18 Bende yatarm da, yuum gelmez Bu derdimden kimse bilmesin. Kimse bene kmek vermesin Bene yardm sen veresin Yarabbim. 5 Buni Gnle Yazdm 1 Deli gnl yamisin yaama Dostum uza, dmanlarm yanda. urban olem Yaradann adna Verdugi mri gezene kadar. 2 Gnl benden smi, uiyer Semelenmi, taa-taa aiyer.

194

Ebile gnl bize kefen biiyer Bir yudum su iene adar. 3 Deli gnl umut etme yaa, ocalu gelr baa. Allahtan yardm istersin Ezreyil gskene onana adar. 4 Gnl sende melil mikl tutursun Derdini gene yregen alursun. Gnl, gel giderim dzinen Hadr lyas yolda olsun bize. 5 Ben yazdm deste-deste Dilim syler, vcdm hasta Verduun amanat turur afeste Ne vat alursun olyer adam. 6 Anama Dedim 1 Toanmda heste dti, oylad Ceyil getti, mrinden toymad. Babam ald, bizi yalauz oymad Ana yerin cennet olsun diler. 2 Anam grdm neyledim, Sopetine toymadm Anam olsun, rahmetli, Yattu yerde cennetin. 3 Anam rahmet olsun sene

195

o emekler ettin bene. Eylg edemedim sene Ana olasn cennette. 4 Gene yeilleniyer baalar, balar Sylesem srrm talarda alar. Fani dnyada bat aralar Biri benim biri acap kim olur? 5 Ben de ceyiliydim, sular kimi aardm Baz-baz szlerine baardm. Heste dtin, sene yolu baamadm Ana yerin cennet olsun dilerim. 6 Ana senin lduun da bilmedim Senden sora ey gnlerde grmedim. Aladm, dndm, alm bilmedim Ana yerin cennet olsun dilerim. 7 Ana, seni balalarn unutmaz! Etin yotur, gemklerin rmez. Ruhun uar, perilerden salmaz Ana yerin cennet olsun dilerim. 8 Ana cafa ektin safasn grmedin Bala bap eylgne toymadn. Babam liminen ymad Ana yerin cennet olsun dilerim. 9 Benim babam da yotur Gelip halimden bile. Benim anam da yotur

196

Gelip nasihat vere. 10 Canm anam, benim anam Ceyil-ceyil yetim oyan. Allahn rahmetini alan, Canm anam, benim anam. 11 Ana, heste dtn, aamadn Ceyilidim, ama seni ey baamadm. Ana rahmet olsun sene Emegin halal et bene. 12 Ana, balalaran sende lay-lay dedin mi? Balan vard, tatl ekmek yedin mi? lrm de balam yetim alur mi? Bele ii dndn mi anamcan? 13 Anam ald uzaa Babamn yoluni gzede. Cennette geyip bezene, Canm anam, benim anam. 7 Mislimana Yazdm 1 Bismillahirahmanirahimdr Kurann ba Mekede duryer blann ba. Oro, namazdur misliman ii Yaradan imana yolda et bizi. 2 Yaradan Nida gelmi, Bize be vat namaz vermi.

197

Mislimannu aktur, demi Namazn l, unutma ulum. 3 Be vat namaz akdur Mevlann kelemi otur. Fani dnyada alan yotur Namazn l, unutma ulum. 4 Bende arz ediyerim oroci, namaz Yaradan sen nesib et bize cennet iman. Hastelerin sende vardur dermeni Yaradan sen nesibet bize cennet iman. 5 Haciler hacna gedip gelenler, Oro tutup namazn lanlar. Muhammat alem selemi 93 adn ananar
56F

Cmlemize Yaradan yardm olsun. 6 Bende o ederim duay Greydim Mekkeyi, Medineyi. Mekenin muderimde bende Bende lsaydm namaz. 7 Oro, namaz bize farzdur Be vat namaz da azdur. Oro tutma bu zamandur Oro, namaz unutma ulum. 8 urban olem Allahm Dilimde var salavatn. Neceki mrm var
93

(Alem selemi: leyhisselami).

198

Oro, namazdur gumanm. 9 Bu dnyann o ileri yalandur Yzm gelip yzm yere gedendr. Eli se, talar veran alandur en edeyim dnyamz yaradan. 10 Bu dnya yalandur, yalan Azrayil gelip can alan. Yaradan Mevlam mek verir Yaradan bize yardmn olsun. 11 Azrayil gelip can alanda Hakn divanna varanda aranu yere oyanda Yaradan bize yardmn olsun. 12 Gller alur den-den Syliya salavat birden. Allahn gzel isminen ekeh tespihi den-den. 8 Gendime Yazdm 1 Bismillahirrahmanirrahim Sene urban olem Allahm Dilimde var salavatn. Nezeki mrm var Oro-namaz durguzanm. min 2 Allahm sene ayandur halim,

199

Bala benim gnalarm. o istiyerim namaz Yardm et benede Rabbim. min 3 Yaradanm bizi biliyer Oro-namaz soryer. Kebirde neler olyer Yaradanm bize yardmn olsun. min 4 Yaradan birdr, biliyerim Zikirimi edeyim. Yaradan senden diliyerim Bene de cennet iman ver diyerim. min 5 Hacine gedenlerden Murada erenlerden Duas abl olanlardan Beni de eyle, Rabbim. min 6 Hacine gedenlerden Murada erenlerden Kefserden ienlerden Beni de eyle, Rabbim. min 7 Gller alur deste-deste Ounur Kuran bir nefeste Kuran Kerim, bam ste Yaradan nesib et bize. min.

200

9 Buni Ramazana Yazdm 1 Aziz gnler gelr atl Lezzeti var, baldan tatl Kebirde olur afaat Aziz gnler, aziz gnler. 2 Aziz gnler ho olur Namaz gnde be olur. Kebirde yolda olur Aziz gnler, aziz gnler. 3 Ylda gelr Ramazan ay ki bayramdur niyat Eder niyat, keser urban Kebirde olur faydas. 4 Aziz gnleri biliyeru Hazrlu griyeru. Yaradan senden diliyerim Bize cennet iman ver, diyeru. 5 Cennet apsn acap kim aar? Eyini, tini Yaradan seer. Srat prsnden o ullar geer Bize de Yaradann yardm olsun. 6 Cennet yaplmitr, gzeldr gzel, inde hri, melekler gezer. Bir terefinde bize de yer der,

201

Bize de Yaradann yardm olsun. 7 Cennete girenler ey ullar olur, Onlar da cennette ey gnler grr. Geride alanlar acap ne olur? Cmlemize yaradan yardmn olsun. 8 lm eidende birez oraru, O zamandan salavat diyeru. Kebire enende biz ne ederu? Cmlemize yaradan yardmn olsun. min. 10 Buni Trkiyeye Yazdm, Antalyaya Gettiimde 1 Bindu samaleta, yol uzattu Trkiyeye gettu yardm gzettu. gmze geldi bir irin olan Ali arda, babas Birlendr ad. 2 Geldu grdu Trkiyann zni, Gireydim camiya, sreydim yzmi. Nasib edilmi bize yaradan, imeyi suyuni Trkiyenin ezen sesi gzeldr. 3 Trkiyenin o ey yeri Ounur ezenleri. Sad ana dinniyenin Titriyer kemikleri. 4 urbette gezende olmiyer bina, Aryer semtini, ediyer dua.

202

Trkiyede grdm bir nurlu Hoca Oyanda ezeni sesi gzeldr. 5 azahstandan geldu Antalyada aldu, O yerde biz de hrmeti grdu. Yedu yemegi, itu suyuni Hrmeti, hzmeti o artu grdu. 6 Trkiyann grdm topran, tan Kimisi hakkna vermi ban. Kimileri yiyer, ier, eker houni Trkiyann ad, an gzeldr. 7 Trkiyada grdm hekmeti Yaradan bize de ver bereketi. Yo idi haznesi, to idi arn Trkiyann ad, an gzeldr. 8 Bazarnda grdm yeili, ggi Adn banda vardur tikeni. Alp satann otur ymeti Trkiyann ad, an gzeldur. 9 Trkiyada az gezdim, Grdm yerleri deftere yazdm. Huzursuz yerlerde adamda olmaz Huzurlar deftere yazlmas. 10 Bizde arttu, geldi evliya ar Getrdi bize din kitaplar. Misafir saab o glden bac Glden szler, sohpeti gzeldi.

203

11 Gece, gndz lar namaz Yreginde hakka eder niyaz. Misafire eriat sylerdi Hem de bize nesil eylg ederdi. 12 Gene geliyer yolda havas Kurann dnyada olmaz baas. Ettuun eylge sen eyle halal Ben edeyim Yaradandan duayi. 13 El iinde olur tala Yazduumda yotur yalan. Bele yazdm kademe Gnami balayn. 14 Ekrandan grdm Anadolunun yaylasn, dzini oyun, uzi, otlan, suyuni. emeler gzel-gzel aynyer oyun, uzi etrafnda oyniyer Ne gzeldr Anadolu yerleri. 15 Anadoluyi ekrandan grdm Ben de gvlimi o yere verdim. Saydm yam, yetmidrde de geldim Neydem ki, gzeldr yer Anadolu. 16 Gzeldr yeri, bahas-ba inde vardur ayvas, nar. Trkiyeden ayer Ardahan ay Ne gzeldr Trkiyenin yerleri.

204

17 Binaldur Trkiyenin yerleri Etrafnda ta, ta nal. Baanda tana, seyran haval Ne gzeldr Trkiyenin yerleri. Bende ey gn grmedim, yetim oldum. te yazduum ele. (Madina Hanm).

4. Ceferinolu Seferden Dualar Sofra Duas Enzubilahi lenaetani rehim Bismillahirahmanirrahim elhamduillah elhamdullillah hmezi etamana ve sahkene ve jalene minal muelik etamana ve etama klmeleu tohsa min talil cennet ve sakene ve saka kl lau tahla min aravil Kevser Allah mecel devletine daymi ve hevletine alimi ve ne tuselin aleune nimete celiluler bereketi helilullah afagati senden resllah meftelere rehmet, saglara selemet, hanaya bereket, Alahan ve latu kelil bu hrmetiye ella rasulullah selevet Allah meselini o. Yamur Duas Kepe hatun ne ister? Allahtan yamur ister Yasn-yasun sel olsun Etrafmz gl olsun. God bacadan gelende, Goda selam verende, Yamur yzi grende, Yasn-yasn sel olsun Etrafmz gl olsun. ara tavuun anad Kim vurdi kim snad? Hanm nene sana, Ya gvecine basana

205

Bizi yola salsana Yasn-yasn sel olsun Etrafmz gl olsun. Nazar Duas Ovsuladm nazar Evve benim bam ara gz, mavi gz r, topal, lal, sar, kel Her kimin nazar degmise Yedi ift kullanlmami igne Yedi ift kullanlmami mu Yedi ift kullanlmami uval Sarlsn onun barna, barsana. Bacasn yldrm vursun, apsna sindan kilidi aslsn! Yatanda Okunan Dua Yattm sama dndm soluma sndm supanma, melekler aat olsun dinime, imanma Allah sen heyerli sabalar a, ilahi senin birligine kr.

206

SONU

Akska, Ahsha olarak da bilinen ve gnmzde Akhaltsikhe adn tayan ehir Posof rma zerinde kurulmu olup Trkiye snrna 15 km. uzaklktadr. . yzyln sonlarnda 30.000e ulaan nfus, 1968 saymnda 18.000 olarak tespit edilmitir. Ahska, Grcce Yeni Kale anlamna gelen Ahal-Tsihenin Trke ve Farsa eklidir. Blge ilk slm fetihleri srasnda Hz. Osmann hilfeti dneminde (644-656) am Valisi Muviyenin kumandanlarndan Habb Mesleme tarafndan, 624te fethedildi. Seluklular zamannda Sultan Alparslan (1063-1072) tarafndan, 1068 ele geirilen Ahska, 1267-1268 yllarnda Moollarn hkimiyeti altna girdi. Daha sonra blgedeki mahall valiler yar bamsz olarak atabeg unvann aldlar. Ahska, Ardahan, Artvin kesimlerinin idarecileri olan atabegler 1268-1578 tarihleri arasnda blgenin ynetimini ellerinde tuttular ve bu dnemde lhanl, Karakoyunlu, Akkoyunlu devletlerine bal kaldlar. Yavuz Sultan Selimin aldran seferi srasnda (23 Austos 1514) dolayl olarak yardmlar grlen Ahska atabegleri, Lala Mustafa Paann ldr Sava (1578) sonunda Osmanl idaresine girdiler. Son atabeg Minihr balln bildirerek Mslman oldu ve Mustafa Paa adn ald. Bu tarihten sonra Ahska yeni kurulan ldr eyaletinin merkezi haline getirildi. Ancak ldrn savalarda harap olmas zerine Ahska eyalet oldu. Bir ara Safevlerin eline geen ehir, 1635te Osmanllar tarafndan geri alnd. 1828-1829 Osmanl-Rus Sava sonunda imzalanan Edirne Antlamasyla Rusyaya terk edildi. Ahskann Rusyann eline gemesi halk arasnda byk znt yaratt ve pek ok adn sylenmesine sebep oldu. 1853-1856 Osmanl-Rus savalarnda Osmanl ordusuna

207

yardmc olan Ahskallar, sava sonunda Rusyann basksndan kaarak Erzuruma sndlar. 30 Ekim 1918 Mondros Mtarekesine gre Ahska ve Ahlkelek sancaklar, merkezi Kars olan yerli geici hkmete (Mill ra Tekilt) katldlar. Mill Grcistan hkmeti Haziran 1918de Trabzon Antlamasyla bu iki sanca resmen Trkiyeye brakt. Fakat 13 Nisan 1919da ngilizlerin Kars igali ve Mill rann datlmas zerine Ahska, Grcistan tarafndan igal edildi ve 16 Mart 1921 Moskova Antlamas ile Grcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin Tiflis vilyetine baland. Ahska, bugn ayn ad tayan blgenin idar merkezidir. Uzun yllar Rusya tarafnda kalan Ahska Blgesinin Trk nfusu srekli adaletsizlik ve zulmlere tbi tutuldu, zaman zaman onlara katliamlar yapld. 14 Kasm 1944te Sovyetler Birlii diktatr Stalinin emri ile Ahska Blgesinin 220 kynden, 110 bini akn Trk btn mal mlk ellerinden alnarak, amansz koullar altnda Orta Asyaya srgne gnderildi. Uzun srgn yolculuu srasnda ve srgn yerleim yerlerinde ksa sre iinde 17 bini ocuk olmak zere 30 bin insan hayatn kaybetti. O gnden bu yana 61 sene geti. Gnmzde bu insanlar, bu halk nerelerde, hangi artlar altnda, nasl yaamaktadrlar? Baka lkelerde farkl kltrler ve dinler karsnda kimliklerini kaybettiler mi yoksa hl Biz Trkz diyerek, kendi rf-detleriyle mi yaamaya devam ediyorlar? Bunlar ok nemli sorulardr. te bu ve benzer sorulara cevap vermek iin byle bir almaya gerek duyuldu. Ahska Trklerinin ektiklerinin, srgnn her an nemlidir, her saniyesi unutulmaz aclarla doludur. Bu olaylar yaayan ata analarmzla konuarak, grme metoduyla alana kp, bu aratrmay yaptk.

208

Kaynak kiilerin anlattklarndan tarihte geenlerin doru olduunu gryoruz. Doksan iki yanda Ziya dede otuz iki kyn isimlerini veriyor ve biz de bunlar Ahska haritasnn zerinde bulabiliyoruz. Kzmcan ben bu yerleri hepisini gezdim, hepsi aklmdadr diyor bize Ziya dede. ahsen benim iin bu ok artcyd. Yukarda verdiimiz srgn belgelerinde yer alan kararlarn gerek olaylarla birbirini tutmadn reniyoruz. Stalinin verdii emirler okununca insan yle zannediyor ki, vatanlarndan sklp atlacak olan bu insanlarn her trl ihtiyalar nceden tespit edilmi; mallar, canlar ve haklar gvenlik altna alnmtr. Oysa gerek hi de yle deildi. Kasm aynn souk bir gecesinde kyler askerle kuatlr, kaplar dvlr, kaplarn aan masum insanlara: Trkiye snrndan Alman ordularnn gelme ihtimaline kar, kendi gvenliklerini salamak iin, buralardan ierilere doru gtrlecekleri sylenir ve hemen hazrlanmalar emredilir. Birka saat iinde, kfr, tfek ve dipiklerle hayvan vagonlarna doldurulurlar. Haftalarca srecek bir lm yolculuuna karlrlar. Gidecekleri yerlerde yllarca srecek akl almaz zorba bir ynetime mahkm edilirler. Dolaysyla kararlarda geen hak, hukuk ve ihtiya szlerinin hibir anlam olmamtr. Eyalarn alnmasna izin verilmesi, her hane iin ayr olmak zere takas makbuzu verilmesi, gmen halka yollarda ve iskn mahallinde salk hizmetlerinin verilmesi, nceki yerlerinde brakm olduklar bahe ve balarn bedellerinin denmesi gibi kaytlarn hibirinin yerine getirilmedii anlalmaktadr. Yukarda verdiimiz materyallerden bunlarn hepsi ak ve net bir ekilde anlalmaktadr. Bugn Ahska Trklerinin brakn vatan, topra, kendilerine ait bir isimleri bile yok. Srgn edildikleri Sovyet Cumhuriyetlerinde onlara verilmedik isim

209

kalmad. Halen bu Trk halkna Sovyet Trkleri, Meshet Trkleri, Ahalshskiye Turki, Meshetler son zamanlarda da Grc-mislimanlar veya Grc-Meshler olarak adlandrlyorlar. Son birka ylda onlara Ahskann Trkleri denilmeye baland. Oysaki Sovyetler zamannda onlar ounlukla Azeri olarak kaytlara geirilmilerdi. Batl kimi kaynaklarda da Acarlar ile meschen Mslman Grcler olarak nitelendirilmilerdir. 94
57F

Yarm asrdan fazla baka milletler ve kltrler arasnda yaamalarna ramen bu halk kendi dilini, aile yapsn, rf ve detlerini kaybetmeden bugne kadar gelmitir. Bunun yannda Rusya ve Ukraynada kk topluluklar halinde yaamakta olan bu halkn btnyle asimile olmalar tehlikesi de sz konusudur. Bugne kadar srgn edilmi halklar arasnda sadece Ahska Trklerinin haklar iade edilmedi. Stalin bu mill soykrm sadece Ahskallara deil dier Trklere de uygulad. Aralk 1943te Karaay Trkleri, Nisan 1944te Balkar Trkleri ile eenler, Kalmuklar, Temmuzda ise Krm Tatarlar srld. 1956da kan bir kararla bu Kafkasya kavimlerine anavatanlarna dnme hakk verilirken sadece Ahskallara bu hak ok grld. Sadece bu halka, kendi vatanlarna dnmesi iin, kendi milletinden vazgeip soyadlarn deitirme tehdidinde bulunuldu. 1974 ylnda Grcistan resm olarak bunu iln etti. Ahskallara Siz Meskler, Mslmanlam Grclersiniz. Tekrar eski dininizi Hristiyanl ve Grc olmay kabul ederseniz, pasaporttaki milli kimliklerinizi, ad ve soyadlarnz deitirirseniz size btn kaplar alr demilerdi. Ahskallara gre Hristiyanlamaktan, Grclemektense, ektikleri aclara tekrar katlanmak daha iyidir. Sadece bu halk Trk olduklar iin, 4 Haziran 1989da bu defa
94

Bkz: rnein Robert Bleichsteiner, Vorderasien (nasya) in: Neue grosse Vlkerkunde. Vlker

und Kulturen der Erde. n wort und Bild. Kln. 1968. Hrsg. Von Hugo A. Bernotzik. s. 388.

210

da zbekler tarafndan ikinci kez srgn edildi. Bu olaylarda yzlerce l ve yaral oldu. Fergana olaylarndan sonra Ahska Trkleri Rusyaya kamak zorunda kaldlar. Ama orada da onlar iin sakin ve huzurlu bir yaam fazla grld. Yerli halk tarafndan dlanan, oturma izinlerini ve pasaportlarn alamayan Ahska Trkleri, son 15 yl ierisinde ok perian bir ekilde yaamaktadr. Kendilerine kar ilenen cinayet ve sularn hibiri adl makamlar tarafndan dikkate alnmamaktadr. 2004 ylnda Rus Haber Ajans Kubanl bir Rus, iki gen Ahskal kz silhla ldrp dier Ahskallar da vuraca tehdidinde bulundu balyla bir haber verir. nsan Haklar Komitesi Novorossiysk ubesinin REGNUN Haber Ajansna yapt aklamada, 26 yanda Narmine ve 19 yandaki Nargile isimli iki Trk kz, Rus komular tarafndan katledildi. kisi de ADBye g programna bavurmulard. stelik bu olay tek de deildir. ABDnin Ahska Trklerini kabul meselesini deerlendirecek olursak; ounluk buna kardr, ama bu insanlarn baka bir aresi mi var ki? Hem artk kanc kez oturduu yerden kopup, kalkp da baka yerlere gidecek? Bu, o kadar kolay m? Amerikaya g eden Ahska Trkleri iin artk neden kabul edildikleri hi nemli deil, yeter ki onlara kar soykrm son bulsun. Rus gazeteci Vadim Takmenev Rus NTV kanalnda hazrlad Vragi Naroda (Halk Dmanlar) adl programnda, Krasnodar vilyetindeki Ahska Trklerinin yaamn ve daha sonra Amerikaya glerini anlatyor. te Amerikaya g edenlerden birisi doksan yanda bir nine daha doru drst Rusay renemeden oturmu bu defa da ngilizce reniyor. aresizlikten iir yazmaya balam: Kafkaz unutmam, toulan yerim Kestiler gbegi tamlad kanm.

211

Veten topranda karen setenim Ana vetenimde yatmah isterim Orta Asya llerine braklan Ahska Trkleri yaam mcadelesine devam ettiler. On iki yl sk polis rejimi altnda kaldlar. Geldikleri yerlerde evsiz, barksz, her eyi yeniden kurarak yaamay rendiler. Ganime nine: Kzmcan her ey kald Kafkazda, ev de kald, mal da kald. Talla da kald. Kaynak kiilerin birounun anlattna gre Kazaklar, Ahskallara iyi davranmlar, yardm etmiler. Bu yardmlar iin Ahska Trkleri yerli halka hl teekkr bor bilmektedirler. Geldikleri yl Kazaklar kendilerine evlerini, eyalarn, yemeklerini yar yarya blp verdiler. Ahska Trkleri Kazaklara tahl, ceviz vererek onun karlnda st, ayran alyorlard. Biz buraya gelende Kazaklar etmek ne demek bilmiyorlard diye anlatyor bize Sdret nine. Onlar kurut, kelek, st, ayranla geiniyorlard, ama biz gelende tahllar da oldu ekmekleri de oldu. Evleri yoktu adrlarda yayorlard ya da kk, amurdan yaplm evlerde. Biz ki buraya geldik ilk evleri biz yapmtk. Gmen Ahskallar ile yerliler arasnda buna benzer pek ok konuda kltr alverii olmutur. Bugn Ahska Trkleri 61 yldr kendi vatannn hasretini ekmektedirler. Bekir dedenin szleri ok acl: Ordan gelen bizim ihtiyarlarn mrleri geti, oh aladler, szladlar. o de veten deyip derdinden eriyip gettiler. Her ne kadar yaadklar yeni topraklara almlarsa da, her ne kadar kendilerini yabanc grmyorlarsa da yine de sadece misafirlerdir oturduklar yerlerde; onlar byle hissederler ve onlara byle hissettirilir. Nitekim Sdret ninenin szleriyle ifade edersek: Buras eydr, ama gel ki yerimiz, yurdumuz hep ahlmzdadur. Ydma gelende yerimiz yurdumuz ahlm gediyer bamdan.

212

Gnmzde bu insanlarn umutlar, beklentileri vardr. htiyarlar kendi vatanlarn bir daha grmek umuduyla yayorlar. Onlarn hayalleri gerekleecek mi? Bu soruya cevap bulmak olduka zor. Danklk yznden mill kimlik ve kltrlerini korumakta zorluk eken Ahska Trklerinin durumu hlen bir zme kavumamtr.

213

KAYNAK KLER VE KAYNAKA

Asratov Nida Ridvanolu 85 yanda, Candosov ky, Kazakistan. Aslanoullarndan Sefer Ceferolu 73 yanda, emolgan ky, Kazakistan. Bayramov Bekir irinolu 71 yanda, Candosov ky, Kazakistan. Dursunov srafil Cabbarolu 77 yanda, Candosov ky, Kazakistan. biov Ziya Abitolu 92 yanda, May ky, Kazakistan. Osmanova Sdret Raslkz 73 yanda, Candosov ky, Kazakistan. Recepova Ganime Veyselkz 73 yanda, emolgan ky, Kazakistan. Suliyev Heyrullah Seyfiolu 77 yanda, Canaar ky, Kazakistan. auyev Mehmet Koolu 77 yanda, Candosov ky, Kazakistan.

Avar B. Zakir, Tunalp S. Zafer: Srgnde 50. Yl. Ahska Trkleri. TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar. Aksoy, mer A.: Ataszleri ve Deyimler. Ankara niversitesi Basmevi 1965. Ercilasun, Ahmet B.: Kars li Azlar, Ses Bilgisi, Ankara 1983. Ahska Trkleri Eitim Kltr ve Sosyal Yardmlama Dernei, Ahska ve Ahskallar, internet yoluyla alnan dosya, internet adresi: http:/www. ahiskalilar.org/giris/tarihimiz.html Ahskallarn Dnyas: internet yoluyla alnan dosya, internet adresi:

http:/www.moyarodina.sitemynet.com/ali/ahistar5.htm Badalov, ingiz: Btn Ynleriyle Ahska Trkleri, imkent 2004. Bayraktar, Rasim: Ahska-ldr Beylerbeylii, stanbul 2000.

214

Berdzenivili. N-Canaia. S.: Grcistan Tarihi (Balangtan 19. Yzyla Kadar), stanbul 1997. Bejens iz Krasnodarskogo Kraya (Krasnodar Blgesinden Gmenler), internet yoluyla alnan dosya, internet adresi: http://lenta.ru/articles/2004/07/22/turks/_Printed.htm Devlet, Nadir: ada Trk Dnyas, stanbul 1989. Feridun, Abaday: ldr Tarihi, Ankara 1987. Gazeta Tureskiy shod (Trklerin Sonu Gazetesi), 2004, internet yoluyla alnan dosya, internet adresi: http://www.civitas.ru/cgi-bin/pressshow.cgi?code=3998 slam Ansiklopedisi: Milli Eitim Basmevi, stanbul 1948. John F. Baddeley: Ruslarn Kafkasyay stils ve eyh amil, eviren S. zden, Kayhan Yaynlar, stanbul (Tarihsiz). Kak N.-Ylmaz H.: Arastan Volgaya Kafkaslar, Ankara 1999. Kazakistan Cumhuriyetindeki Ahska Trklerin Gazetesi Ahska, N0-8(31), Almat, 30 Eyll 2003. Krzolu, M. Fahrettin: Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethi, Ankara 1998. Krzolu, M. Fahrettin: 1855 Kars Zaferi, stanbul 1955. Perevozkina, Marina: Sudba Meshetinskih Trkov, (Mesket Trklerin Kaderi), Moskva 2001. Rafatov, . Ramizovi: Meshetiya Meshi (Meshler ve Meshetiya), Bikek 1996. Rafatov, . Ramizovi: Meshetinskaya Diaspora V Kirgiziyi-Perspektiv Repatriasyi Na storieskuyu Rodinu, (Krgzistandaki Meshetlerin

Topluluu-Vatanlarna Dnme Perspektivleri), Bikek 1998.

215

Tkaenko, A. A.: storiya Deportasyi Narodov Rossiyi, (Rusyadaki Halklarn Srgn Tarihi), Rossiyskiy Demografieskiy Jurnal, N0-1, 2002. Viktor, Solakhyan: Problema Meshetinskih Turok Novue Podhod K Eyo Reeniyu (Meshet Trklerin Sorunu ve zm in Yeni Yntemler), internet yoluyla alnan dosya, internet adresi: http://www.scirs.org.ge/russian/analytic/round_five/print/solakhyan.htm Togan, Zeki Velid: Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul 1981. Uzunarl, smail Hakk: Osmanl Tarihi, Ankara 1982. Yusuf Sarvarov Dvijeniye Meshetinskih Turok Za Vozvraeniye Na Rodinu (Yusuf Sarvarov Ve Vatanlarna Dnmek in Hareketi), internet yoluyla alnan dosya, internet adresi: http://kpd.nvrs.ru/bib/tm/4-07-03.htm Zeyrek, Yunus: Ahska Blgesi ve Ahska Trkleri, Ankara 2001.

216

SZLK

-AA ise (R) bu kadar (T)

Botl

ie (A.T) -C-

Aboca

Ceyil Cre

gen (A.T) trl (A.T) --

Abu katen bu kadar (A.T) Au zehir (A.T)

Agarot: ogorod bostan (R) Akim Armiya Avtomat Atestat Aha vali (R) ordu (R) tfek (R) karne (R) ite (A.T)

al anah anur apan mont (K) aruh astny aynik ata

zil (A.T) byk gm (A.T) eriin bir eiti (A.T) Kazaklarda deerli hediye,

bir eit ayakkab (A.T) zel mlk (R) demlik (R) mesele (A.T)

Ato, abu bu (A.T) Aunnan oradan (A.T)

Azeda-azeda sevine-sevine (A.T) Azetti sevindi (A.T) -BBolnitsa hastane (R)

ekimah kavga etmek (A.T) engel eten (A.T) ohumi girimi (A.T) rd yrtt (A.T) -DDava sava (A.T) atal (A.T) elle rlm delikli torba

Baport: pasport pasaport (R) Bezgramotny okumam, cahil (R) Bor Brigadir Bitevi lahana orbas (R) ekip ba (R) tamamyla, btn (A.T)

217

Direktor De Derganl Degl

mdr (R) syle (A.T) delikanl (A.T) deil (A.T) evrak (R)

Granitsa snr (R) -HHarman tahln ilendii yer (A.T)

Hamada: hemen (A.T) He evet (A.T) Hekmet etmah hayret etmek, amak (A.T)

Dokument Dtm

burada kazandm anlamna

geliyor (A.T) -EEbile-ebile byle-byle (A.T) Edrefi: etraf (A.T)

Hersi geldi sinirlendi (A.T) Hepepine tamamen (A.T) Hesir tla yaplan payendaz

Elkt ters, yanl (A.T) Ele yle (A.T)

Haladilnik: holodilnk buzdolab (R) -nstitut enstitt (R)

Elekende bylede (A.T) Eleyse Enni Evediye yleyse (A.T) uzun (A.T) hemen (A.T) -FFamiliya soyad (A.T) -GGektar Gorod Gz: Gradus hektar, dnm (R) ehir (R) oda (A.T) derece (R)

spika: spika kibrit (A.T) stol: stol masa (R)

stikan: stakan bardak (R) kola: kola okul (R)

piyon: piyon ajan (R) -KKak raz Kanmiyer tam (R) anlamyor (A.T)

Kanfet: konfet eker (R) Kapitan yz ba (R)

218

Kara k Karaul:

aralk ay (R) nbeti (A.T)

Koy Kmek Kmah

brak ya (K) yardm (K) evlenmek (A.T)

Kara para sert, koyu renklerde olan kuma (A.T) Kartopi Kar Kah Kaftan: patates (A.T) kadn (A.T) halk (A.T) elbise (A.T) ne ayb (K)

Kimiyduh gibiydik (A.T) Kristiyan: hristiyanin Hristiyan (R) Kra at (R)

Kurtardm: bitirdim (A.T) Kufayka klk palto (R) K bacak (A.T) -LLager Leek Lue kamp (R) turbent (A.T) daha iyi (R) -MMay Mana mays ay (R) araba (R)

Kayaktak ayb

Kayrmah yedirmek, beslemek (A.T) Kellet etmek ban kesmek (A.T) Kel gel (K)

Kiraz ay: haziran ay (A.T) Kuda Klas Kl nereye (R) snf (R) anahtar (R)

Komendant kumandan (R) Kompensasiya hazmn, zarar dentisi telafi etmek (R) Konvoy muhafaza mfrezesi (R)

Makaron makarna (R) Marama barts (A.T) Maya Melim Merek Mee: Meok pakmaya: (A.T) retmen (A.T) ot ambar (A.T) orman (A.T) uval (R) polis (R)

Kol koymah imza atmak (A.T) Koparet Koh dkkn (A.T) tatan yaplm ev (A.T)

Kombayn bierdver makinesi (R)

Milisiya: militsiya

219

Mobilizovat: mobilizovanny seferber edilmi, askere armak (R) Moroz ayaz (R)

Otravit

zehirlemek (R) --

br rtmek

dier (A.T) kapatmak (A.T) -P-

Mkkem kuvvetli (A.T) -NNahtan bouna (A.T)

Palatka Pahr

adr (R) bakr (A.T)

Naalnk bakan, ef (R) Negramotny cahil, okumam (R) Neft petrol (R)

Paklamah temizlemek (A.T) Pasportny stol nfus dairesi (R) Papros Pavu Pe Pensiya sigara (A.T.) hayvan midesi (A.T) ocak, soba (A.T) emeklilik maa (R)

Ne katen ne kadar (A.T) Nemes Neujeli Necoldi Neteyr Nikuda Noyabr alman askeri (R) acaba (R) nerede (A.T) nasl (A.T) hibir yere (R) kasm ay (R) -OOblast Oboca Olakide Olem vilayet (R) bunca (A.T) galiba, herhalde (A.T) olaym (A.T) karmak, hakl

Petamal nlk (A.T) Podkomendatura sk bir polis rejimi (R) Polivik Pomidor sulamac (R) domates (R)

Pomogat yardm etmek (R) Poyezd Prikaz Propusk tren (R) emir (R) izin kd (R)

Opravdat temize karmak (R) Otnoeniya

iliki (R)

220

Put: pud eskiden Ruslarda 16.3 kiloluk bir birim (R) Puvar pnar (A.T)

Sobraniya: sobraniye toplant (R) Saldat: soldat asker (R) Spisok Srok liste (R) sre (R) bir gn (R) orba (R)

-RRayon: Raznitsa Raz Remci ile (R) fark (R) kere (A.T) oki (A.T)

Sutka Sup

Sredniy Aziya: Srednyaya Aziya Orta Asya (R) Stansiya Starna Stroy Storoj Svet Svoboda istasyon (R) baavu (R) sra (R) beki (R) elektrik (R) zgrlk (R)

Respublika cumhuriyet (R) -SSamolyot uak (R) Sabaaan sabaha kadar (A.T) Samavolny: samovolno isteine bal (R) Sahan demirden yaplm tabak (A.T) Sahluh yiyeceklerin uzun sreli muhafaza edilen yer (A.T) Selsovet: selskoye hozaystvo ky meclisi (R) Selskoye hozaystvo tarm ileri (R) Semya aile (R)

Sktten usulca (A.T) Szek szge (A.T)

-amata kola uba e grlt (A.T) okul (R) klk palto (R) cam (A.T) -TTalinka ii kapkak ii (A.T)

Sentyabr eyll ay (R) Sintetika sentetik (R)

221

Tama Tafal

damla (A.T) byk barts (A.T)

Uyani-biyani oraya-buraya (A.T) -YYasluh sohur (A.T) aldatmak (A.T) kyma makinesinde

Tovarny poyezd yk tayan tren (R) Tono Tolko Tha Tirilik tam (R) sadece (R) kil (A.T) tarmclk (K)

Yaldatmah Ygtmah ekmek (A.T)

Yregi karyer midesi bulanyor (A.T) Yumuri yuvarlak (A.T)

Tehnikum mehanizasy makine meslekokulu (R) Teke ekmah hesap sormak (A.T) Televizor televizyon (R) Telef olmi vefat etmi (A.T) Terkelemek tekrarlamak (A.T) Terek tahtadan yaplm raf (A.T) Tez Tezeden Trma Truba abuk (A.T) yeniden (A.T) hapis (R) baca (R) -UUotik: setovod muhasebeci (R) Urba Urok Urus Uje kyafet (A.T) ders (R) Rus (A.T) artk (R)

Yglmah toplanmak (A.T) Yuhlamah uyumak (A.T) -VVarenye reel (R)

Vaspaleniye: vospaleniye iltihap (R) Vayenny (voyennay) forma asker kyafeti (R) Valenki keeden yaplm k izmeleri (R) Vedra: vedro kova (R) Versta eskiden Ruslarda 1,0668 km olan bir l (R) -ZZemlyanka zeminlik(R)

222

1. Belgeler ve evirisi 95 Belge 1

0F

95

Bu belgeler Rusadan Trkeye tarafmca evirilmitir

223

Belge 1 SSCB Yksek ura Prezidyumu Adna Kazakistan SSC Yksek ura Prezidyumu Fermanyla Osmanova Sdret derecede Annelik Madalyas ile dllendirilmitir. Yksek ura Prezidyum Sekreteri SSCB Yksek ura Prezidyumu Adna mza

Kazakistan SSR Yksek ura Prezidyumu Emriyle OSMANOVA Sdret derecede Annelik Madalyas ile dllendirilmitir. Yksek ura Prezidyum Sekreteri mza Annelik Madalyas Hakknda Aklama (18 Austos 1944 Yl SSCB Yksek ura Prezidyumu Tarafndan Onaylanmtr). 1. Annelik Madalyas ile 5 veya 6 ocuk dourup yetitiren anneler dllendirilir. 2. Madalya dllendirilmesi Sovyet Birliine dhil Ykse ura Prezidyumlar ve muhtar cumhuriyetlerin emirleriyle Yksek ura Prezidyumu adna yaplr. 3. Annelik Madalyas 2 dereceden oluur: Annelik Madalyas- derece; Annelik Madalyas- derece. Yksek dereceli madalya dereceli madalyadr. 4. Annelik Madalyas madalyasyla dllendirilir: 5 ocuk dourup yetitiren anneler- derece madalyas; 6 ocuk dourup yetitiren anneler- derece madalyas.

224

Belge 2

Belge 2 Belge DEVREVA Sonya SSCB Yksek ura Prezidyumu adna Alma-Ata icra komitesi kararyla Halk mebus kurulu 30 Temmuz 1982 tarihli Emek Gazisi madalyas ile dllendirilmitir. cra Komitesi Sekreteri 10 Austos 1982 yl.

225

Belge 3

Belge 3 1978 yl Sosyalist Yarma Birincisi. Belge OSMANOVA Sdret Bakanlk ve Meslek Birlii cra Komitesi adna 1978 Sosyalist Yarma Birincisi madalyas ile dllendirilmitir.

226

Belge 4

227

Belge 4 Btn Dnya Proleterleri Birleiniz. Lenin eref Diplomas. Fedakrca alma ve 5 senelik normun yerine getirmesi V. . Leninin 110-cu yl dnemine kolhoz emolgan Bahe blmn grup ba DEVREVA SONYA dllendirilmitir Kazakistan Komnist Partisi Kaskelen ile Komitesi Brosu. Kararname No:33 15 Mart 1980.

228

Belge 5

Belge 5 Btn Dnya Proleterleri Birleiniz. Belge emolganskiy kolhozun ii-meyvaclk uzman olan DEVREVA Sonya Kaskelenskiy kolhozun onuncu beylln birinci yl Sosyalist yarmann yksek belirtilerini tutturma nedeniyle eref Kitabna kaydedilmitir. 28 Ocak 1977. Kazakistan Komnist Partisi Kaskelen ile Komitesi Sekreteri: (D.ZAYKO).

229

Belge 6

230

Belge 6 Znamya gazetesi 1977 yl, sayfa 3. HANEDARLII. emolganskiy kolhozunda Devrieva Sdret ynetiminde meyvaclk ekibinde alan 11 kiiden 7si ailesindendir. Kendisi sradan ii olarak greve balayarak sonradan ynetime atanmt. Her zaman baarl olmutur. imdi de 450 sentler meyve yerine alm merkezine 700 sentler gndermitir. Bylelikle ekibi 5 senelik programn 3 senede tamamlamtr. baars-ortadadr. Sz onlar gerekletirenlerdedir. Sdret Devrieva, olu Valeriy ile gurur duymaktadr (stteki resim); daha ocuk iken hep baheye alrdziraat mhendisi, sonra da ekip ba olmutur. Ailenin kk fertleri ise (alttaki resim: soldan saa) Mahmina, Gli, Gencegl i baarsna emeklerini katmamakta mdrlar? Ltfiy Devriev-aile reisi (ortadaki resim). Onun da kesin belirli bir i grevi vardr. O-sulamacdr. V. MHAYLOV.

231

Belge 7

232

Belge 7 EREF DPLOMAS. BZ KOMNST EMEN ZAFERNE GELECEZ. V.ULYANOV LENN. bu diplomas Kaskelenskiy ilesinin emolganskiy kolhozun meyvecilik uzman yolda Devrieva Sonya dllendirilmitir. 1976 yl plann baarl bir ekilde yerine getirme nedeniyle, retim efektiflii ve i kalitesinin ykselii yolunda iiler ve ynetici kolhozcularn arasnda yaplan Cumhuriyet Sosyalist Yarma Birincisidir. Bakanlk: Tarm ileri ile ynetmenlii emriyle K. SABDENOV. Sendika Cumhuriyet Komitesi ile komitesi i sendikas Tarm ileri iileri O.SIRLIBAYEV. 31 Mart 1977.

233

Belge 8

234

Belge 8 Btn Dnya Proleterleri Birleiniz. EREF DPLOMASI. emolgan sovhozun meyvecilik uzman-DEVREVA Sonya yksek istihsal alameti nedeniyle Byk Ekimin 60-c yl dnemine dllendirilmitir. Sovhoz Mdr: A. KOSAREV le Komitesi Sekreteri: E. ORAZALYEV Yardmcs: A. NASPOV

235

Belge 9

Belge 9 SSCB Yksek ura Prezidyumu Adna BAYRAMOV Bekir Vladimir lyi Leninin 100nc Yl Dnemine ait erefli Emek Madalyas ile dllendirilmitir. Kaskelen ilesi icra komitesinin Sekreteri: 26 Mart 1970 yl.

236

F-1 96
0F

Byk Srgnn en ac hatras tren.

96

Bu fotoraflar N. Kakl-H. Ylmaz, Arastan Volgaya KAFKASLAR kitabndan alnmtr.

237

F-2

Ahskadan grnt

238

F-3

Ahskadan grnt

239

F-4

Ahska kalesi

276 Harita-1 97
0F

97

AHISKA Gazetesi, Almat, 30 Eyll 2001, s. 6.

277 Harita-2
98
1F

98

Bizim Ahska, Aylk Kltr Dergisi, Ankara 2005.

278

ZET

Ahska Trkleri, asl vatanlar bugnk Grcistan Cumhuriyeti topraklar iinde kalan ve Trkiye ile snr komusu olan, Ahska, Ahlkelek, Aspinza, Adgn ve Bogdanovka ilelerinden 1944 ylndaki srgnden sonra topraklarndan ayrlmlardr. Gnmzde eski Sovyetler Birliini oluturan topraklardan

Kazakistan, Azerbaycan, zbekistan, Krgzistan, Rusya Federasyonu, Sibiryada dank olarak yaamaktadrlar. Tezimizin amac tarihin her dneminde zulme uram ve daha sonra da vatanlarndan uzak yaamaya mahkm edilmi Ahska Trklerinin anlatlarn tespit etmek ve bu anlatlara dayanarak sosyal bir grup olarak kimliklerini belirlemek ve zoraki g servenini ortaya koymaktr. Ahska Trkl, btn tarihi yaralarna ramen, Trk kltrn hl canl olarak yaatmaktadr. Rus igali srasnda (28 Austos 1828 sabah) Ahska ehrinde tm ktphaneler atee verilmitir. Daha sonra Sovyetler Birlii dneminde rejimin basks sonucu onlarla ilgili hemen hemen hibir yazl kaynak ortaya konulmamtr. Ancak kuaktan kuaa szl gelenekte yaatlmakta olan ok kuvvetli ve zengin kltr mevcuttur. Bundan dolay alma plan olarak Kazakistanda yaayan Ahska Trklerini aratrarak daha nce kayda geirilmemi ve yok olma yolunu tutmu szl kltr rnlerini aratrarak, kimlikleriyle ilgili duygu ve dncelerini tespit etmek ve zorunlu gn (tehcir) zihinlerindeki izlerini saptamak

amalanmtr. Tarihi kaynaklardan faydalanarak ve asl bu dram yaam olan somut kiilerin hl sadece szl gelenekte yaatlan bilgilerin kaydedilmesini tezimizde n

279

planda tuttuk. Bu g srasnda insanlarn balarndan geenlerin, yani bu trajediyi yaayan ya da onlarn ocuklarndan dinlemek suretiyle olup bitenleri onlarn gzyle, yorumuyla vermeye altk. Kazakistana yerletirilen Almat ve Enbeki-Kazak vilyetlerin Candosov, emolgan, May ve Canaar kylerde insanlarla yz yze konumak suretiyle hem gemile ilgili anlattklarn hem de yaadklar Kazakistanda etnisiteler aras ilikiler asndan deerlendirmeye altk. almamzn giri ksmnda yaptmz alan aratrma ve derleme tekniklerinden sz ettik. 1828-1944 yllar arasnda Ahska Trklerinin Ermeni, Grc ve Ruslara kar direnilerini ele aldk. 1944 yl sonras Ahska Trklerinin Orta Asya ve Rusyadaki nfus dalmn inceledik. Tarihi kontecten faydalanarak Ahska adnn szck anlamn ve Ahskann corafi konumunu aratrdk. Daha sonra eski alardan balayp, Osmanlnn son dnemlerine kadar olan blge tarihini ele aldk. Birinci Blmde, Ahska ehrinin Ruslarn igaline uradn ve ehrin dtn, Ahskann 1828 savalarnda ana vatandan ayr dmesi ile Sovyet Birlii dnemindeki durumunu anlattk. kinci Blmde, Sovyet Birliinin, Devlet Savunma Komitesi Kararlarn, srgn belgelerini temel alarak verdik. Ahskallarn srgn edilmelerini ele aldk. nc Blmde bu trajediyi yaayan Ahskallarnn anlattklarna yer verdik. Bunlar srgn aclar, srgn edildikleri yerlerdeki zorluklar ve ana vatann hasreti zerine anlattklardr. Drdnc Blm bize Ahska Trklerinin dil, din, rf ve detlerinin yannda szl kltrlerini de yaattklarn rneklerle gsteriyor.

280

almamzn ekler ksmnda metinler ierisinde Rusa, Kazaka ve Ahskaca rastlanan szleri, bir szlk oluturarak verdik. Kaynak kiilerin gemiteki ve gnmzdeki fotoraflar, belgeler, Ahskadan grntler ve haritalar yer alyor. Byle bir alma ile Ahska Trklerinin kendi ana vatanlarndaki yaamlarn, srgn, yeni topraklara uyum salayarak oralarda yaamalarn ve dier kltrler karsnda kendi kltrlerini kaybetmeyerek, gnmze kadar yaattklarn ortaya koymu olduk.

281

ABSTRACT

The origin motherland of Ahska Turks is on the place of Georgia and neighbour of the border Turkey, they are: Ahska, Ahlkelek, Aspnza, Adgn and Bogdanovka. In 1944 year because of deportation Ahska Turks left their places. In nowdays Ahska Turks live separately in countries of EX Soviet Union such as: Kazakhstan, Azerbaijan, Kirgistan, Russia and Siberia. The aim of thesis is to determine narration of Ahska Turks, who in each period met with tyranny and then made sentenced to live far from motherland and to base on narration as a cosial group to determine the identities and to put the fact of forced emigration adventure. Ahska Turks, in spite of all historical wounds, live Trk culture actively. During Russian occupation (28 August, morning of 1828) all libraries in Ahska city burnt. Then in the period of Soviet Union on the result of strick kontrol of regime almost there were no written spring about them. However from generation to generation very powerful and rich culture lives in oral tradition. As a research plan search Ahska Turks who live in Kazakhstan who before did not taken into registration and oraly culture products takes way of desapears, establishing their feelings related with registration and the goal is to learn their footprints on the brain about obligate deportation. Benefit from historical resources it was taken in a first stage the people who lived this tragedy and who took tradition information which still alive only orally. It is tried to give intrpretation and views of everything that took place during the emmigration by listening people who lived this tragedy or listen from their children.

282

It is tried to evaluate explanations about past and also about lived with people placed in Almaty, Enbekshi-Kazak region, in village Jandosov, Chemolgan, May and Janashar in a way to speak with these people face-to-face. In the enter part it is mentioned about the place of research and selected technics. There are the resistans of Ahska Turks between years of 1828-1944 to Armenian, Georgian and Russian. Also dissociation of population of Ahska Turks in Midle Asia and Russia was examined. Benefit from history the meaning of word Ahska and the geographical part of Ahiska was researched. Then was taken into consideration the place of history start from past period until Osman last period. In first part, the occupation of Ahska city by Russians and the distroyness of city and also the separation of Ahska from motherland in 1828 war with position in Soviet Union are explained. The second part gives documents of emmigration of Soviet Union, Desicion of Goverment Defence Committe. It was also mentioned about the departation of Ahska Trks. In the third part the discription of Ahska Trks who lived this tragedy is given. There are the descriptions of departation pain, difficulties in places where they were departured and nostalgia to the motherland. The fourth part showed language, religion and with custom shows the examples of their lifes and oral culture. Texts contain the words which written in Russian, Kazak and Ahska languages in appendix in research part they are given in a one word. Source contains the photos of the past and present of people, documents, and views of Ahska and memories of Ahska.

283

With this work it is shown the life of Ahiska Turks in theirs motherland, deportation, how they provided harmony on the new earth and how in front of other cultures they did not lose their cultures and lifes.