Bilim Ve Teknik Dergisi 2011 06

Trkiye Bilim, Teknoloji, Yenilik Sistemi ve Performans Gstergeleri 2010 Derginizle Birlikte...
Bilim ve Teknik
Uzayllarla Temas
Kften Fare Zehirine Bir lacn Hikayesi
Aylk Popler Bilim Dergisi Haziran 2011 Yl 44 Say 523 4 TL
Gne Enerjisi
Gnein Fizii
Trkiyenin Yeni Gne Enerjisi Mkemmeliyet Merkezi
Trkiyenin ve Dnyann Enerji Sorununa Nihai zm
Bilim ve Teknik Haziran 2011 Yl 44 Say 523 Gne Enerjisi
GNAM
23 9 771300 338001
Bilim ve Teknik
Aylk Popler Bilim Dergisi Yl 44 Say 523 Haziran 2011 Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk
Gne gkadamz Samanyolundaki yz milyarlarca yldzdan biri, ancak bizim icin yeri cok zel. Bize en yakn yldz olan Gne, Dnyadaki yaam iin vazgeilmez bir kaynak. Gnein konumu ve zellikleri yaamn balamasna ve devam etmesine en elverili koullar salam durumda. Gne zerine alan aratrmaclar Gneteki olaylarn nasl olutuunu, Gneteki patlamalarn nedenini, Gnein enerjisini, zerindeki lekeleri, ktlesini ve hareketini, manyetik alannn nasl deitiini, Gneteki tm bu deiimlerin Dnyaya etkisini anlamaya calyor. Dergimizin bu ayki ana konusu gne enerjisi. Bu konuyu ele alrken temel enerji kaynamz Gnei bir tanyalm istedik. Arkadamz Zeynep nalan Gnein Fizii balkl yazsyla Gne hakkndaki sorulara verilen cevaplar yoluyla onu daha yakndan tanmamza yardmc oluyor. Gnein bize ulaan nlarn fotosentez yoluyla en verimli ekilde kullanan bitkiler bu enerjiyi dier canllarn da kullanmna sunuyor. Canlln srmesi iin gerekli temel enerjinin yan sra baka enerji kaynaklarna da gerek duyuyoruz. Sahip olduumuz kaynaklarla ilgili birok sorun yayoruz. u an kullandmz enerji kaynaklarnn bir gn tkenecei sk sk dile getiriliyor. Tereddtler yayoruz. Bizi nasl bir dnya bekliyor? Aralarmz nasl alacak ya da evlerimiz nasl snacak, aydnlanacak? Kirlenen evremiz bu duruma daha ne kadar dayanabilecek? Tm bu sorulara cevap aranrken, gerek evre kirlilii, iklim deiiklikleri gibi kresel kayglar, gerekse enerji kaynaklarnn giderek azalmas ve fiyatlarnn artmas nedeniyle, enerji teknolojileri alannda zorunlu bir deiim sreci yaanyor. Temel enerji kaynamz Gne burada da imdadmza yetiiyor. Gne enerjisini kullanma sokacak teknolojiler her geen gn daha verimli ve ulalabilir hale geliyor. Bilim ve Teknik dergisi ekibi olarak iki ay nce Orta Dou Teknik niversitesindeki Gne Enerjisi Aratrma ve Uygulama Merkezini (GNAM) ziyarete gitmitik. Bu ziyaret srasnda merkez bakan Prof. Dr. Rait Turann gne enerjisi hakknda anlattklarn, almalarn ve heyecann grnce bu konuyu sca scana dergimizde ilemeye karar verdik. Hocamzn editrlnde gne enerjisi teknolojilerini anlatan yazlar hzla hazrland. Prof. Dr. Rait Turana ve yazlar hazrlayan dier aratrmaclarmza katklar iin teekkr ediyoruz. GNAMda ve lkemizde gne enerjisi teknolojileri alannda yaplan almalar renince, gelecek iin umudumuz artt. Biz dergi ekibi olarak aratrma enstitleri ve merkezlerini ziyaretlerimizi srdryoruz. Sizlere de tavsiye ederiz. Buralarda ve lkemizde gerekten ok gzel iler oluyor. lkemiz son yllarda Ar-Ge ve yenilik gstergelerinde en hzl gelimeyi salayan lkeler arasna girdi. Trkiyenin bilim, teknoloji ve yenilik sisteminin 2010 yl performans gstergeleri kitap dergimizin ekinde. TBTAK Bilim ve Teknik dergisinde de gzel almalar planlanyor. Bunlardan bazlarn imdiden haber verebiliriz. Yeni yayn dneminin banda (Ekim 2011) Bilim Syleilerine balayacaz. lkemizin deiik blgelerinde bilim insanlarmz sizlerle buluturacaz. Yine yeni yayn dneminde dergimizle birlikte animasyonlu, etkileimli bilim CDleri vermeye balayacaz. Bilimin renkli dnyasna alan pencere Bilim ve Teknik ile bir kez daha karnzdayz. Sayglarmzla Duran Akca
Sahibi TBTAK Adna Bakan Prof. Dr. Nket Yeti Genel Yayn Ynetmeni Sorumlu Yaz leri Mdr Duran Akca
(duran.akca@tubitak.gov.tr)
Getty
Yaz ve Aratrma Alp Akolu lay elik
(alp.akoglu@tubitak.gov.tr) (ilay.celik@tubitak.gov.tr)
Grafik Tasarm - Uygulama dl Evren Tngr

(odul.tongur@tubitak.gov.tr)
Mali Ynetmen H. Mustafa Uar Abone likileri E. Sonnur zcan
(mustafa.ucar@tubitak.gov.tr)
Dr. zlem Kl Ekici
(ozlem.ekici@tubitak.gov.tr)
Web Sadi Atlgan
Dr. Blent Gzceliolu Dr. zlem kinci
(sadi.atilgan@tubitak.gov.tr)
(sonnur.ozcan@tubitak.gov.tr)
(bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr) (ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr)
Yayn Kurulu Prof. Dr. mer Cebeci Do. Dr. Tark Baykara Prof. Dr. Salih epni Prof. Dr. Sleyman rvan Dr. kr Kaya Yrd. Do. Dr. Ahmet Onat Prof. Dr. Muharrem Yazc Konuk Editr Prof. Dr. Rait Turan
dari Hizmetler mran Tok
Dr. Zeynep nalan Dr. Ouzhan Vcl Redaksiyon Sevil Kvan zlem zbal
(imran.tok@tubitak.gov.tr) Yazma Adresi Bilim ve Teknik Dergisi Atatrk Bulvar No: 221 Kavakldere 06100 ankaya - Ankara Tel (312) 427 06 25 (312) 427 23 92 Faks (312) 427 66 77 Abone likileri (312) 468 53 00 Faks: (312) 427 13 36 abone@tubitak.gov.tr nternet www.biltek.tubitak.gov.tr e-posta bteknik@tubitak.gov.tr ISSN 977-1300-3380 Fiyat 4 TL Yurtd Fiyat 5 Euro. Datm: TDP A.. http://www.tdp.com.tr Bask: hlas Gazetecilik A.. ihlasgazetecilikkurumsal.com Tel: (212) 454 30 00 Bask Tarihi: 29.04.2011
(zeynep.unalan@tubitak.gov.tr) (oguzhan.vicil@tubitak.gov.tr)
(sevil.kivan@tubitak.gov.tr) (ozlem.ozbal@tubitak.gov.tr)
Bilim ve Teknik Dergisi, Milli Eitim Bakanl [Tebliler Dergisi, 30.11.1970, sayfa 407B, karar no: 10247] tarafndan lise ve dengi okullara; Genelkurmay Bakanl [7 ubat 1979, HRK: 4013-22-79 Et. Krs. . say Nr.83] tarafndan Silahl Kuvvetler personeline tavsiye edilmitir.
indekiler
16 28 44
Gneten gelen k tayf gnete bulunan elementlerin bilgisini ierdii kadar Gnein manyetik alanyla da ilgili ipucu ierir. Gneten gelen n tayfna yani hangi dalga boyundaki ktan hangi younlukta bize geliyor bilgisine baktmzda, mordan krmzya gkkua renklerinin sraland tayfta baz siyah izgiler grrz. Gnein fotosfer tabakasnda bulunan atomlar gnein i katmanlarndan gelen n belli dalgaboylarnda olanlarn sourmu, o dalga boylarndaki k bize ulamam ve tayfta bu ksmlar siyah kmtr. Sourma tayfndaki bu siyah izgilere daha dikkatli bakldnda aslnda bu izgilerin birbirine ok yakn iki veya daha fazla izgiden olutuu grlr. Bu izgilerin yarlp birka izgiye ayrmasna sebep manyetik alandr.
Bilim tarihi ilgin keif hikyeleri ile doludur. Dikkati eken ise rastlantnn bu keiflerin pek ounun ortaya kmasnda oynad olaanst roldr. Bilim insannn olup bitene yepyeni bir gzle bakabilme ve her eyi sorgulama zellii ile bir araya geldiinde rastlantlar milyonlarn yaamn etkileyecek keiflere dnmtr. Pek ok kefin ortak yn grnte birbiri ile ilgisi olmayan gerekler arasnda daha nce grlemeyen balantlarn kurulmasdr. Bilim tarihinde buna en gzel rneklerden biri srlarda ortaya kan bir kanama hastaln, fare veya kobay zehirini, baarsz bir intihar teebbsn, bir Amerikan bakannn kalp krizini ve dnya genelinde milyonlarca insann her gn kulland bir ilac kapsayan hikyedir. Dier keiflerde olduu gibi, varfarinin hikyesi de bilim insanlarnn laboratuvarlarda geen saysz gnlerini ve gecelerini, aln terlerini, hem zihinlerini hem de fiziksel kaynaklarn olaanst bir kararllkla problemin zmne odaklam olmalarn ierir. ?
2009 yl verilerine gre dnya toplam enerji tketimi 11.164 milyon ton petrol edeeri (Mtep) olarak gerekleti. Bugnk verilerle bu talebin % 85ten fazlas fosil yaktlara dayal kaynaklardan karlanyor. Uzun sreli eilimler dikkate alndnda dnya enerji talebindeki ylk art ortalama % 1,8 civarnda seyrediyor. Enerji sektr, iklim deiikliine neden olan sektrler arasnda nlerde yer alyor. Uluslararas Enerji Ajansnn 2010 tarihli ngrlerine gre 2030 ylnda enerji talebinin karlanabilmesi iin 20 trilyon ABD dolar yatrm yaplmas gerekiyor. Gelecek iin yatrmlarn, fosil yaktlara dayal enerji retimine yaplmas halinde, bu gnk sera gazlar dzeyinin % 50 orannda artaca hesaplanm. Oysa srdrlebilir bir gelecek iin kresel lekte sera gazlarnn 2050 ylna kadar % 50 orannda azaltlmas, vazgeilemez bir n koul.
Haberler .......................................................................................................................................... 4 Ctrl+Alt+Del / Levent Dakran ................................................................................................ 12 Tekno-Yaam / Osman Topa ..................................................................................................... 14 Gnein Fizii / Zeynep nalan ................................................................................................ 16 lk mesaj aldmzda ne yapacaz? Uzayllarla Temas / Alp Akolu ................................ 24 Bilimsel Kefin Beklenmedik Kayna: Rastlant - Kften fare zehirine, oradan ecza dolaplarna; milyonlar kurtaran bir ilacn hikyesim / Bahri Karaay .......... 28 Mobil Cihazlar ve Gvenlik Riskleri / Ouzhan Vcl .................................................................. 34 Yarasalar Tehlikede / lay elik .................................................................................................... 40 Trkiyenin ve dnyann enerji sorununa nihai zm: Gne Enerjisi/ ener Oktik ....... 44 Gne Enerjisi Aratrma ve Uygulama Merkezi (GNAM)-Trkiyenin yeni Gne enerjisi mkemmeliyet merkezi /Rait Turan-Olgu Demirciolu ................................ 50 Kristal Silisyum Gne Gzeleri: En ok Bildiimiz Fotovoltaik Dntrc / Rait Turan-Frat Es ...................................................................................................................... 52 nce Film Gne Gzeleri % 100 yerli ve daha ucuz/ Mehmet Parlak-Rait Turan .................. 54 Organik Gne Gzeleri/ Levent Toppare-Ali rpan-Doukan Hazar ApaydnHava Zekiye Akpnar ................................................................................................................... 56 Boya Duyarl Gne Gzeleri Yeni ve Daha Ucuz Teknolojiler / Ahmet Macit zenbaHalil brahim Yavuz ..................................................................................................................... 58 Nanoteknoloji Gne Enerjisi Dnmnde Yeni Ufuklar Ayor / Rait TuranHsn Emrah nalan-Bar zdemir-Mustafa Kulak ......................................................... 62 Gneten Elektrik retmenin Termal Yolu: Younlatrlm Gne Enerjisi/ Haydar Livatyal-Derek Baker .................................................................................................... 66 Gerek Bir Kpekbal Hikyesi/ Hakan Kabasakal............................................................... 70 Mikroorganizmalarn evreye Hizmeti /zlem Kl Ekici .................................................... 74 Kare Kodlar ile Hayatmz Deiecek!/ Meryem Arslan .......................................................... 78 Probiyotik ve Prebiyotiklerin Salkl birlii/ zlem kinci ............................................... 80 Peroksizomlar/ Abdurrahman Cokun ...................................................................................... 84 Arkhimedes ve Helenistik Dnemde Bilim/ Hseyin Gazi Topdemir ................................... 88
92
Trkiye Doas Blent Gzceliolu
100
Salk Ferda enel
Gkyz Alp Akolu
102
104
Bilim Tarihinden H. Gazi Topdemir
107
Bilim ve Teknikle Krk Yl Alp Akolu
108 110
Yayn Dnyas lay elik
Zek Oyunlar Emrehan Halc
Haberler
Kafein Tketen Bakteri

zlem kinci
Parkinsonda Sulu Bakteri mi?

zlem kinci
afeini besin kayna olarak kullanarak karbondioksite ve suya paralayan yeni bir bakteri kefedildi: Pseudomonas putida CBB5. Kafein moleklnde bir karbon ve hidrojen atomundan oluan metil grubu bulunuyor, yani yapsnda bakteriyel oalma iin gerekli olan karbon, nitrojen ve oksijen bileikleri var. Pseudomonas putida CBB5 de metil gruplarn uzaklatrarak kafeini kullanabiliyor. Amerikan Mikrobiyoloji Topluluu 111. Genel Toplantsnda Iowa niversitesinden Ryan Summers ve meslektalar metil gruplarn kafeinin yapsndan uzaklatran enzimi ve bu enzimlerin retiminden sorumlu genleri kefettikleri almay sundular. Daha ileri dzeyde yaplan testlerle kafeinin ykm srasnda oluan bileiklerin, astm tedavisinde, kan akn artrmak ve kalp atlarn dengelemek iin kullanlan ilalarn doal temel talar olduu anlald. u an bu ilalarn kimyasal olarak sentezi olduka zor. Bu nedenle kefedilen bu enzimleri kullanarak daha kolay ila retimi gerekletirilebilecei ve bylece maliyetin de drlebilecei mit ediliyor.
ide kanserine ve lsere neden olan Helicobacter pylori bakterisinin son kurban beyin mi? Dnyadaki insanlarn yaklak yarsnn midesinde yaayan bu bakteri aratrmaclara gre Parkinson hastaln tetikliyor. Daha nce yaplan almalar Parkinson hastas kiilerin, Parkinson hastas olmayanlara gre daha fazla lser sorunu yaadn gstermi. Ancak H. pylori ve Parkinson hastal arasndaki balantyla ilgili bir ipucuna rastlanmam. Louisiana Devlet niversitesi Salk Bilimleri Merkezinden mikrobiyolog Traci Testerman orta yataki farelere lsere neden olan bakteri verildikten birka ay sonra bu farelerde olaand hareketler gzlediklerini, ancak benzer durumun gen farelere ayn bakteri verildiinde gzlemlenmediini belirtiyor. Sinir bilimci Michael Salvatore bakteri verilen farelerin beyinlerinin hareketi kontrol eden blmlerinin daha az dopamin salglandn, dopamin reten hcrelerin muhtemelen, tpk Parkinson hastalnda olduu gibi, lm olduunu tespit etti.
Ayrca bakterinin soruna neden olmas iin canl olmasnn gerekmedii de grld. nk canl olmayan H. pylori yedirilen farelerde de ayn etki grld. Bu yzden bakterinin biyokimyasal bir bileiinin soruna yol at dnlm.
Bu biyokimyasal bileiin de, yaps deiiklie uram kolesterol olduu dnlyor. Aslnda bu bakteri kendi kolesteroln retemiyor, ama konaksnn kolesteroln bir eker moleklne ekleyerek yapsnda deiiklie neden olduu bilim insanlarnca tespit edilmi. Kolesterol deiiklie uram bu yapsyla da, Pasifik Okyonusundaki Guam Adasnda yaayanlarn tropik bir tahl yemeleri sonucu oluan ve bu kiilerde Parkinson benzeri bir hastalk olan ALSa (Amiyotrofik Lateral Skleroz) yol aan bir toksine benziyor. Testerman ve meslektalar, yaps deimi kolesteroln tek bana farelerde Parkinson hastalnnkilere benzer belirtiler oluturup oluturmadn, bakteriden kaynaklanan baka bir etken olup olmad konularnda aratrmalarna devam ediyor.
4
Bilim ve Teknik Haziran 2011
Depresyon Tehisi in Kan Testi

zlem kinci
annz depresyonda olup olmadnz sylyor. Kan testleri doktorlarn pek ok hastaln tehisinde ve tedavisinde yararland en nemli ve yaygn yntemlerden biri olarak biliniyor. Bir tek psikiyatri alannda kan testlerinden daha az yararlanld belirtiliyor. Ama yeni gelitirilen kan testi psikiyatri alan iin de byk nem tayor. Bu yeni yntemde kandaki RNA dzeyine baklarak belirli genlerin etkinlii ile ilgili bilgi ediniliyor. Bu yaklamdan yola kan Hollandal bilim insanlar majr depresyon bozukluu olan kiilerin ve salkl kiilerin gen ifade profillerini deerlendirmiler. Kiilerin tam kan rneklerini inceleyerek, majr depresyon sorunu olan ancak tedavilerine balamam kiileri, salkl olan kiilerden ayrabilme imkn salayan 7 set gen tanmlamlar. almann aratrmaclarndan Dr. Sabine Spijker bulduklar yntemin depresyonun molekler dzeyde tehisi iin bir ilk ama ok da nemli olduunu vurguluyor. Psikiyatride ruh sal hastalklarnn tehisinde zel ltler olmasna ramen, bu yeni tehis ynteminin tarafsz olduunu ve karlkl konuma konusunda zorluk yaayanlar asndan ok nemli olduunu belirtiyor.
Biological Psychiatry dergisinin editr Dr. John Krystal ise aratrmann gelime eklinin ok byk nem tadni ancak depresyonun tehisinde ve seyrinde yol gsterici olacak gen ifadesi profilinin gvenilir olduunu sylemek iin henz ok erken olduunu belirtiyor. nk gemite pek ok testin potansiyel tehis yntemi olarak aklandn, fakat doktorlarn psikiyatrik tehis koyarken ya da tedavi ekillerini seerken hibirinin yeterli hassasiyete ve zgnle sahip olmadnn anlaldn vurguluyor.
Japonya Atmosferindeki Gariplikler ve 11 Mart Depremi

Zeynep nalan
ismologlarn birou byk depremleri yer kabuundaki hareketlilik ve yer altndaki ufak sarsntlardan yola karak nceden tahmin etmeye alyor. Ancak bir ksm sismologlar dier doal olaylar kullanyor. rnein hayvanlarn garip davranlarnn, atmosferde grlebilen beklenmedik k olaylarnn bir depremin habercisi olabileceini syleyen de var.
Kaliforniya Chapman niversitesinden Dimitar Ouzounov ve meslektalar 11 Mart 2011de Japonyann Tohoku blgesinde meydana gelen 9 iddetindeki depremin hemen ncesinde Japonya zerindeki atmosfer koullarn ve iyonosfer tabakasn incelediklerinde baz gariplikler grdklerini sylyor. Aratrmaclar kresel konumlandrma uydusu sinyallerinin gsterdii iyonosferdeki toplam elektron miktarnda, Japonyadaki 4 iyonon istasyonundan toplanan verilerden hesapladklar iyonosferdeki elektron younluunda ve uydu verileriyle hesaplanan Dnyadan kan kzlalt n miktarnda, deprem ncesinde byk bir art olduunu tespit ediyor. Kzlalt ve elektron younluu lmleri baz uzmanlar tarafndan 2008deki Sichuan ve 2010daki Haiti depremiyle de ilikilendirilmiti Ancak bu lmlerdeki bir deiikliin sadece yerkremizdeki bir hareketlilikten kaynaklanmayaca biliniyor. rnein Gneteki hareketlilik, Gne frtnalar ve parlamalar da bu lmlerde byk deiimlere neden oluyor. Bunun tesinde birok sismolog bu lmlerde srekli dalgalanmalar olduunu ve bu dalgalanmalarn bir ekilde yerkabuundaki hareketlilie denk gelebileceini savunuyor ve bu yaklam doru bulmuyor. Ouzounov ve grubu ise bu konudaki aratrmalarn gelecek vaat ettii inancnda ve son yzylda atmosfer olaylaryla ilintilendirilebilecek 100 deprem olduunu belirtiyorlar.
5
Haberler
Bilimkurgu yk Yarmas
rkiye Biliim Derneinin (TBD) aylk yayn Biliim Dergisi, bilimkurgu severleri, bu yl on ncs dzenlenen Bilimkurgu yk Yarmasna katlmaya bekliyor. Yarmaya katlm iin yaptlarn 1 Austos 2011 tarihine kadar bilimkurgu@ tbd.org.tr adresine gnderilmesi gerekiyor. Gelecei bilimkurgu edebiyat araclyla dleme ve ina etme arsyla dzenlenen yarmayla ilgili TBD Biliim Dergisinde u duyuru yapld: Bugn aklmza bile gelmeyecek pek ok alet veya yntem, ilk ortaya kt dnemde insanlk iin bir devrim yaratmt. rnein su kaba, suyu tamann ve depolamann yolunu at iin maaralarda yaayan atalarmzn yaamna byk bir kolaylk getirmiti. Ate, yaz, takvim, tekerlek, barut, pusula, elektrik, it, buharl motor, telgraf, telefon, radyo, sinema, televizyon gibi her yeni bulu, dnyamz ncesinde dnemeyeceimiz kadar deitirdi. stelik farknda olmadmz pek ok gereksinimi yaammza katt ya da yeni gereksinimlerin ortaya kmasna yol at. Deiimi ynetebilmenin dolaysyla gelimenin yolu, teknolojiyi tketmekten deil retmekten geiyor. Teknolojiyi retebilmek iin de ncelikle engin bir d gc gerekiyor. Bilimkurgu, bilim ve teknoloji klavuzluunda ite bu d gcn harekete geiren, deyim yerindeyse imdinin tulalaryla, gelecei ina eden bir sanat tr. Bu sanat tr, bilim ve teknolojinin iselleerek d dnyamzda boy atmasn salyor...
zlem Kl Ekici
rezilyann tropikal yamur ormanlarnda korku filmini andran bir biyolojik iliki yaanyor. Kahramanlarmz bir fungus (Ophiocordyceps unilateralis) ve marangoz karncalar (Camponotus leonardi). Bu karncalar yamur ormanlarnn yksek dallarnda yayor, yuvalarn aa kovuklarna yapyorlar. Koloniler halinde dolayor ve srekli aa dallarndan orman zeminine, oradan tekrar yukarlara karak yaamlarna devam ediyorlar. Bu normal yaam dngs birgn parazit bir fungusun karncay enfekte etmesiyle korkun bir ekilde deiiyor. Karncalar orman zemininde bulunan fungus sporlaryla temas edince enfeksiyon balyor ve yaklak bir hafta iinde karncann tm vcudu ve ba fungus sporlar tarafndan igal ediliyor. Enfekte karncalarn kaslar deforme oluyor ve yrtlmalar balyor. Fungus enfeksiyonu ayn zamanda karncann merkezi sinir sistemini de etkiliyor. te bu noktada karncalarn davranlar deiiyor ve tipik zombi davranlar sergiliyorlar. Normalde koloniden ve takip edilen yoldan hi ayrlmayan ii marangoz karncalar dzensiz davranlar sergiliyor, zikzaklar izerek nereye git-
tiklerini fark etmeden yrmeye balyorlar. Neticede koloniden ayrlyor ve bir daha yuvalarnn yolunu bulamyorlar. Zombiletiren fungus, kaslarn istem d kaslmasna da neden oluyor ve enfekte karncalar aa dallarndan yere derek orman zemininden yaklak 25 cm yukarda yer alan bol yaprakl ve nemli blgede bilinsizce dolamaya balyor. Katil fungus en uygun zaman bekliyor ve ldrc vuruunu gerekletiriyor. Bu nemli blge fungusun yaamn devam ettirebilmesi ve remesi iin uygun koullara sahip. lgin olan u ki, ldrc vuru hemen hemen her zaman gnein scaklnn en ok hissedildii len saatlerinde gerekleiyor. Zombi karnca, sanki fungus tarafndan senkronize edilmi ve zorlanm gibi davranarak yapran altndaki ana damar sryor ve bu vaziyette ylece lyor. Karncann banda oalan fungus sporlar karncann ene kemiindeki kaslar ve bu kaslar yneten sinirleri kontrol altna alarak karncann lm srn gerekletirmesini salyor. lm srn gerekletiren karncann ene kemii kilitleniyor ve lm gerekletikten sonra bile karnca bu vaziyette yapran altndaki
Yarmann sonular 17 Ekim 2011de aklanacak. yks birinci olan yarmacya 3000 TL, ikinci olan yarmacya 2000 TL ve nc olan yarmacya da 1000 TL dl verilecek.
David Hughes
Bilgi iin: nternet adresi: www.tbd.org.tr e-posta: tbd-merkez@tbd.org.tr 6
David Hughes
Bilim Kurgu Deil Gerek: Zombi Karncalar!
ana damarda asl kalyor. Birka gn sonra karncann banda fungusun yzlerce sporunu iinde tayan bir reme kesesi olumaya balyor. Grnt gerekten ok ilgin, yapraa saplanm l karncann bandan uzanan bir sap ve sapn zerinde bir kese. Fungus, sporlarn bu keselerden dar frlatyor ve yzlerce ldrc spor baka karncalar enfekte etmek zere orman zeminine yaylyor. Yaplan aratrmalar bu ekilde zombi karncalar yaratan 4 fungus tr olduunu sylyor. Her bir fungus tr tek bir karnca trne zellemi durumda. Bu tr funguslara Afrikann, Brezilyann ve Taylandn tropik ormanlarnda rastlanyor. Uzmanlar, karncann davranlarn deitiren ve ynlendiren bu fungusun yaam dngsnn olduka karmak olduunu sylyor. Getiimiz yl aratrmaclar tarafndan bulunan fosillemi bir yaprak rnei bu tr ilikinin yaklak 48 milyon yl ncesinde bile var olduunu gsteriyor. te bu korku dolu filmin zeti: Katil fungusun tek bir amac var, remek iin uygun zemini bulmak. Kurban karncann yapmas gereken ise lm yryn gerekletirerek kendisi iin seilmi mezara gitmek.
aknlk Yaratan kizler

zlem kinci
lar arasndaki balanty aklayan kesin bir kant olmadn belirtiyorlar. ABDde 100 canl doumdan 30u ikiz doum olarak biliniyor. 1980-1997 yllar arasnda % 50 art gsteren ikiz doum saysnn sebebinin ise Amerikal kadnlar arasnda yaygn olarak kullanlan dourganl artran ilalar olduu dnlyor. kizlerin Gizemi Aratrlyor! kizler ky olarak anlan Kodinhi son yllarda bilim evrelerinin ve medyann dikkatini ekmi gibi grnyor. Yaklak 250ye yakn kaytl ikiz olan ehirde gerek ikiz saysnn 300-350 civarnda olduu dnlyor. 2000 ailenin yaad Kodinhide 2008 ylnda 15 ikiz doum gereklemi. Son 5 ylda doan ikiz says
rda bir ky var uzakta... Gney Hindistann Kerala eyaletinde Kodinhi ky Olur da bir gn oraya yolunuz derse sokaklarda gezerken sakn bir gz kusurunuz olduundan phelenmeyin Hayr, ift grmyorsunuz! Sadece dnyann en youn ikiz nfusuna sahip Kodinhi kyndesiniz. Yldan yla art gsteren ikiz doum oran zaten u an dnya ortalamasndan 6 kat fazla. ABD, spanya, Filipinler, Brezilya ve Nijerya gibi yksek oranda ikiz doumlarn grld blgelere Kodinhi de eklendi. Bilim insanlar Nijerya rneinde, sebebin ikiz bebek dnyaya getiren kadnlarda yksek seviyede tespit edilen folikl uyarc hormon olabilecei ya da kadnlarn beslenme alkanlklarnn ikiz doumlaryla bir ilgisi olabilecei ihtimallerini gz nnde bulunduruyor, ama gene de beslenme alkanlklaryla ikiz doum-
ise 60. Ayrca bu eilimin yldan yla artt gzlemlenmi. stelik ikizlerin hepsi de tek yumurta ikizi ve bir ailede birden fazla ikiz doum gerekletii de oluyor. Kodinhideki en yal ikizler 1949 ylnda dnyaya gelmi. Zaten bu artc durumun da 60-70 yl nce balad belirtiliyor. Aslnda Hint ktasndaki ikiz orannn, dnya genelindeki ikiz oranndan daha dk olduu vurgulanyor zellikle blgedeki hekimler Kodinhideki bu artc durum ile ilgili aratrmalarn srdryor. Ancak pek ok bilim insan iin aknlk verici bu durum ve arkasndaki bilimsel sr hl gizemini koruyor. Blgedeki tp doktorlar sebebin genetik olmadn dnyor. nk ikiz ailelerin bazs Hindu, bazs Mslman, bazlar da dardan blgeye g etmi insanlardan oluuyor. Dier yandan bu youn ikiz doumlarn evresel faktrlere bal olabilecei dnlse de henz bu konuda da kesin bir sonuca ulalamam. Beslenme gibi evresel faktrlerin etken olabilecei konusunda baz fikirler var. Doan ikiz bebeklerde herhangi bir salk sorunu yok, bu nedenle bu duruma evre kirliliinin ya da herhangi bir kirleticinin sebep olmu olabilecei de dnlmyor. Kyde tp bebek tedavisi yaplmyor, dourganlk ilac kullanlmyor. Hatta genellikle ya byk kadnlarn ikiz bebek dnyaya getirdii dikkat ekiyor. Konuyu aratran blge hekimlerine gre bu durum doal olarak meydana gelen bir anormallik. Grnen o ki bu gizemin zlmesi iin hekimlerin, genetik ve evre uzmanlarnn ve hatta antropologlarn ibirliiyle yrtlecek ayrntl bir bilimsel aratrma gerekiyor.
7
Niklas Hallen
Niklas Hallen
Haberler
Uzay Mekii Programnda Sona Doru

Alp Akolu
ASA, Uzay Mekii programnn sonuna yaklarken 16 Maysta frlatlan Endeavour uzay mekii hem yerden, hem de NASAnn bir uandan byle fotorafland. Bulutlu bir gnde frlatlan Endeavour uzay mekii bu uula birlikte son uuunu yapm oldu. NASA, bundan sonra Atlantisi de son bir kez frlatarak, programn balangcndan yaklak 30 yl sonra uzay mekii programn tmyle sona erdirmeyi planlyor. Ne var ki Amerikan hkmeti bu son uu iin bte vermiyor. NASA bte olmasa da bu uuu yapacan aklam olsa da uzay mekii programnn 135. uuunun yaplp yaplmayaca kesin deil. Dolaysyla 1 Haziranda Dnyaya dnmesi beklenen Endeavourla birlikte uzay mekii program belki de tarihte kalacak. Uzay mekii program sona erdikten sonra, ABD uzay uular iin tasarlamakta olduu yeni uzay aralarn kullanma sokana kadar, astronotlar Uluslararas Uzay stasyonuna Ruslarn Soyuz uzay aralaryla gidip gelecek. Uzay Mekii programnn sona erdirilmesinin balca nedenleri her uuun maliyetinin ok yksek olmas ve artk eskiyen mekiklerin yeterince gvenli bulunmamas. Bu gne kadar yaplan 134 uutan ikisi baarsz olmutu ve bu baarszlklar programn o zamanlar da youn bir biimde sorgulanmasna neden olmutu.
NASA
NASA
NASA
15. Amatr Astronomlar Yaz Okulu
ge niversitesi Gzlemevi, Amatr Astronomlar Yaz Okulunu bu yl 27 Haziran-30 Temmuz tarihleri arasnda dzenliyor. Yaz okulu bu tarihler arasnda birer haftalk toplam be dnem halinde yaplacak. 15 yldr dzenlenen ve bu gne kadar yzlerce gkyz meraklsnn katld Amatr Astronomlar Yaz Okulunda katlmclar gkbilim ve gkyz gzlemcilii konularnda bilgilendiriliyor. Katlmclar Yaz Okulu sresince Ege niversitesi Gzlemevinde konaklayacak ve burada bulunduklar srece bilimsel gzlemleri izleme ve burada grev alan gkbilimcilerden bilgi alma olana bulacaklar. Ayrntl bilgi iin:
http://astronomy.ege.edu.tr/gozlemevi/yazokulu/
Hep Kk Bir Top Olarak Resmedilen Elektron Gerekten Mkemmel Bir Kre mi?
Zeynep nalan
angi adan baklrsa baklsn mkemmel bir kre mi yoksa bir elipsoit mi? Peki eklinin ne nemi var? Eer tam bir kre deilse yk dalm eit olmayacak. Art-eksi elektrik kutuplar, dier bir deyile elektrik dipol momenti olacak. Parack fiziinin imdiki Standard Modeline
gre elektron biraz asimetrik olabilir. Fakat mkemmel kreden sapma o kadar az ki deneysel olarak belirlenmesi ok zor. Dier yandan da elektromanyetik kuvvetin, gl nkleer kuvvetin ve zayf nkleer kuvvetin yksek enerjilerde tek bir kuvvete indirgendii modellerden olan spersimetrik modellere gre, elektron Standard Modelin ngrdnden daha byk bir dipol momente sahip olmal. Bu ise atomalt paracklarn baz etkileimlerine olanak veriyor. Parack hzlandrclarda henz gzlenmemi bu etkileimler elektronun dipol momenti olduunu ngryor ve rnein evrende niin maddenin hakim olduunu, Byk Patlama srasnda eit olan madde/kar-madde iftlerinden zaman iinde nasl olup da sadece maddenin kaldn aklyor. ngilterenin nde gelen niversitelerinden Imperial Collegeda bir grup aratrmac soutulmu iterbiyum monoflorid (YbF) molekllerine elektrik alan uyguluyor. Mo-
lekller alann etkisiyle elektrik alann + ve - ynne uygun olarak konumlanyor (yani kutuplanyor). Bu kutuplanma ise atomlarn son yrngesindeki elektronlarn yaknnda, yerel bir elektrik alan oluturuyor. Eer elektronlarn dipol momenti varsa, bir dier deyile ekilleri hafif elipsoitse, onlarn da kutuplanmas bekleniyor. Elektrik alan deitirdike oluan giriim deseninden (atomlara elik eden madde dalgalarnn st ste binmesi sonucu oluan desenden) elektronun dipol momenti olduuna dair bir kant bulunamyor. Daha dorusu Jony Hudson ve meslektalar elektronun dipol momentine imdiye kadar yaplamam bir snrlama getiriyor: Elektronu Gne sistemi kadar bytrsek dipol momentin bykl ancak sa teli kalnlnda oluyor. Ekip, aratrmalara devam edileceini ,lmlerindeki hassasiyeti 10 katna karabilirlerse spersimetrinin olup olmadn ortaya karabileceklerini belirtiyor.
9
Haberler
Dnyadaki En Hzl Optik Anahtar
Emre Yce
akum tpleri ile alan ilk nesil bilgisayarlarda elektriin ak vakum tpleri ile anahtarlanyordu. Bu bilgisayarlar ok pahal olmalarnn yan sra ok da yava alyorlard. Yirminci yzyln ortalarnda transistrlerin icad, bilgisayarlara hem hz kazandrd hem de klmelerini salad. Fakat gnmz bilgisayarlarnn da artan hz ve geni band talebini karlayamayaca ngrlyor. Bu yzden elektrie alternatif olarak optik temelli bilgisayarlarn gelitirilmesi iin son zamanlarda byk aba sarf ediliyor. Yakn zamanda mikro ilemci reticilerinden Intel tamamen optik olarak alan bir yonga gelitirdi. Bu yonga, anahtarlama ilemini a bilgi yklemek iin kullanlan optik kovuklar ile gerekletiriyor. Optik kovuklar a bilgi yklemek iin kullanlan temel elemanlardan biri. Yar iletken mikro kovuklar, kk hacimlerde uzun sre hapsedebildikleri iin gerek temel fizik aratrmalarnda gerekse teknoloji alannda hayli ilgi ekmitir. Bilim ve iletiim teknolojilerinde filtreleyen elemanlarn (kovuklarn) kontrol edilmesi, belirli dalga boylarndaki istee bal olarak semeyi mmkn klar. In dalga boyunu deitirmek ve semek iin kullanlan filtreler genellikle retildikleri malzemenin zelliklerini tar. Bu yzden ancak kullanlan malzemenin elverdii snrlar iinde alabilirler. Hollandadaki Twente niversitesinden, aralarnda Trk aratrmaclarn da bulunduu bir grup aratrmac, Fransadaki
10
CEA/INAC Enstits ile beraber yrttkleri aratrmada, optik kovuklarn zelliklerini ok ksa zaman dilimlerinde deitirdi. Gelitirdikleri bir yntemle maddenin snrlarn aarak, n kuantum snrlar dahilinde, ok kk hacimlerde hapsedip sonra serbest brakmay baardlar. ekil 1de bu anahtarlama ilemi temsili olarak gsteriliyor. Kovuun rezonans frekansnn tetikleyici lazer ve inceleyici lazer arasndaki zaman farkyla nasl deitii grlyor. Tetikleyici lazer ve inceleyici lazer (n tm renklerini kapsayan beyaz k) rnek zerinde ayn anda bulutuunda, kovuk krmz hapseder. Tetikleyici lazer ve inceleyici lazer rnek zerinde ayn anda bulumadnda ise kovuk eski haline geri dnerek mavi hapsetmeye devam eder. Toplam anahtarlama sresi bir piko-saniyeden daha ksadr. Anahtarlama ilemi iin tek snr, kovuun hapsetme sresidir. Prensip olarak, anahtarlama ilemi, kovuk eski rezonans frekansna dndkten hemen sonra gerekletirilebilir. In miktarndaki ve rengindeki deiim, anahtarlama ileminin ak ve kapal durumlarn belirlemekte kullanlabilir. Ksa zaman nce aratrmaclar elde ettikleri sonular, ABDnin nde gelen dergilerinden Applied Physics Lettersda
yaymland. Bu teknik sayesinde, gelecekte yongalarla gnmzden 500 kat daha hzl iletiim kurulabilecei ve yine bu tekniin ok hzl kuantum bilgisayarlarn yaplmas iin muhtemelen bir temel ta olaca ngrlmektedir. Burada rnek verilen anahtarlama ilemi, gnmz bilgisayarlarndaki anahtarlama ileminden 500 kat hzldr. Gnmzde bilgisayarlarn hz, elektriksel ve maddesel zelliklerden dolay snrldr. Bilgisayarlarn alma hzn daha fazla artramayan reticiler, ekirdek saysn artrarak (paralel ilemci) kapasiteyi artrma yoluna gitmektedir. Bilim adamlarnn nerdii bu anahtarlama yntemi ise bir kuantum devrimi gerekletirerek, 500 kat hzl ilemcilerin yolunu amaktadr.
Kaynaklar Koehl, S., Liu, A. ve Paniccia, M., Integrated Silicon Photonics: Harnessing the Data Explosion, Optics and Photonics News, cilt 22, say 3, sayfa 24-29, (2011). Ctistis, G., Yce, E., Hartsuiker, A., Claudon, J., Bazin, M., Grard, J. M. ve Vos, W. L., Ultimate fast optical switching of a planar microcavity in the telecom wavelength range Applied Physics Letters, cilt 98, say 161114, sayfa 1-3, 2011. Daha fazla bilgi iin: Emre Yce, University of Twente, Enschede, The Netherlands, email: e.yuce@utwente.nl Prof. Dr. Willem Vos, University of Twente, Enschede, The Netherlands, email: w.l.vos@utwente.nl Prof. Dr. Jean-Michel Grard, CEA/INAC Grenoble, France, email: jean-michel.gerard@cea.fr Makalenin yaymlanm haline ayrca www. photonicbandgaps.com adresinden ulalabilir.
Intel
ekil 1. Optik kovuun almas Alt ksm: Gnderilen beyaz ktan (krmz-yeil-mavi n birleimi) yalnzca mavi k, kovuun iinde yapc giriime girer ve kovuktan geirilir. Bu durumu 0 olarak adlandralm. Orta ksm: Tetikleyici sinyal ile beyaz k ayn anda kovuk zerinde buluur. Kovuk kontrol sinyali ile anahtarlanr (deitirilir). Sonu olarak, krmz k kovuktan geirilir. Bu durumu da 1 olarak adlandralm. st ksm: Belli bir sre sonra kovuk 0 durumuna geri dner. Bylece istenilen bilgi 1 ve 0 olarak aktarlabilir.
Avrupa BEST Mhendislik Yarmas

vrupann en iyi mhendislik rencileri stanbul Teknik niversitesinde yaracak. 1-11 Austos tarihleri arasnda stanbul Teknik niversitesinde gerekleecek yarma stanbul Avrupa Teknoloji rencileri Birlii (BEST) tarafndan, uluslararas bir takm ile koordinasyon iinde dzenlenecek. Avrupa Teknoloji rencileri Birlii, 1989 ylndan bu yana mhendislik ve teknoloji rencilerini bir araya getiren bir renci birlii. Bu birliin, 30 lkede 90 yerel grubu ve yaklak 3000 yesi var. BEST organizasyonlar, Avrupann drt bir yannda bir milyonun zerinde renciye ulaarak mesleki geliim ve kariyer destei salyor. TBTAK tarafndan da desteklenen bu yarma, 79 niversitede gerekleen yerel yarmalar 13 ulusal ve blgesel yarmann izledii, BEST mhendislik yarmalar zincirinin finali. 5000 katlmc nce kendi niversitelerindeki yarmalara katlyor. Bu yarmalarn birincileri ulusal ve blgesel yarmalarda yarmaya hak kazanyor. Bu yarmalarla Avrupa finaline gidecek en iyi mhendislik rencileri belirleniyor ve 104 finalist EBECte yer alarak hayallerini gerekletirmek ve Avrupann en iyi mhendisi olmak iin vaka analizi ve takm tasarm olmak zere 2 alanda yaryor.
www.bestistanbul.org
iddet eren Video Oyunlar Saldrganl Artryor
lay elik
issoury niversitesinde yaplan bir aratrma iddet ierikli video oyunlarnn beynin iddete kar verdii yant zayflatarak saldrganl artrd ynnde bulgular ortaya koydu. Aratrmaya gre iddet ierikli oyunlar oynayanlarn beyinleri iddete kar daha az tepki gsteriyor ve azalan bu tepki saldrgan davran eiliminin habercisi oluyor. Missoury niversitesi aratrmaclarndan yardmc doent Bruce Bartholowun belirttiine gre pek ok aratrmac daha nce de iddete kar duyarszlamann saldrganl artrdn dnyordu, fakat bu alma, sz konusu neden sonu ilikisini deneysel olarak gsteren ilk aratrma oldu. almada 70 katlmc arasndan rastgele seilen bazlarna iddet ieren, dierlerine ise iddet iermeyen video oyunlar oynattrld. Bu uygulamann hemen ardndan katlmclara ntr bir fotoraf (rnein bisiklete binen bir adamn fotoraf) ile iddet ieren bir fotoraf (rnein birinin azna silah dayam bir adamn fotoraf) gsterildi ve bu esnada katlmclarn beynindeki tepkiler lld. Son olarak da katlmclar rakiplerine grltl niteliinde bir ses dinleterek yarmalar gereken bir deneye katld. Katlmclarn rakiplerine kar kullandklar grltnn dzeyi saldrganlklarnn bir ls olarak kaydedildi. Aratrma Call of Duty, Hitman, Killzone ve Grand Theft Auto gibi iddet ierikli popler oyunlar oynayan katlmclarn, bu deneyde rakiplerine kar, iddet iermeyen oyunlar oynayan katlmclarn kullandndan daha yksek iddette grlt kullandn, dolaysyla daha saldrgan olduklarn gsterdi. Ayrca daha nce pek iddet ieren video oyunu
oynamam katlmclarn laboratuvar ortamnda bu tr oyunlar oynadktan sonrai iddet ierikli fotoraflara bakarkenki beyin tepkilerinin azald grld ve bu duyarszlamann bir iareti olarak deerlendirildi. stelik beynin tepkilerinde gzlemlenen bu azalma bu kiilerdeki iddet eiliminin de habercisiydi. Katlmclarn iddet ieren fotoraflar karsndaki beyin tepkileri ne kadar dkse saldrganlklar da o kadar fazlayd. Daha nceden iddet ierikli video oyunlar oynayarak oka vakit geirmi olan katlmclarda ise iddet ierikli fotoraflar karsndaki beyin tepkisi, aratrma srasnda laboratuvarda iddet ierikli oyun oynayp oynamamalarndan bamsz olarak, dkt. Bartholow bu sonucun iki ekilde yorumlanabileceini sylyor. Daha nce iddet ieren oyunlarla vakit geirmi kiiler iddete kar oktan duyarszlam, dolaysyla laboratuvardaki ek oyun seansndan ok az etkilenmi olabilirler. Alternatif bir aklama ise hem iddet ierikli oyunlar oynamaya ynelik tercihi hem de iddete kar dk beyin tepkisini etkileyen, henz llmemi bir etmenin bulunmas. Bartholow her iki durumda da baka llerin de dikkate alnmas gerektiini belirtiyor. Bartholow yaplan aratrmalara gre
ABDdeki ortalama bir ortaokul rencisinin haftada 40 saatten fazla zamann video oyunlar oynayarak geirdiini belirtiyor. Aratrmaclar bu kadar youn bir etki sonucunda ocuklarn henz beyinleri gelimekteyken iddet davranlarn kanksyor olabileceinden endie ediyor. Bartholow psikolojik bir bak asndan bu oyunlarn ok etkin eitim aralar olduunu, nk katlmclarn belirli davran kalplarn pekitirdiini, ancak ne yazk ki bu davranlarn genellikle iddet ierikli olduunu sylyor.
11
Ctrl+Alt+Del
Levent Dakran
Oyun Gelitiricinin Tepesi Att, 25 Dolarlk Bilgisayar Yaratt

nusunda devam eden stratejinin yanl olduunu dnmesi. Braben diyor ki 2000li yllarn bandan beri bilgisayarlara dair eitim metodolojisi kelime ilemcileri ap yaz yazmak, birka ssl sunum hazrlamak ve benzer temel bilgisayar becerileri zerine odakland. Oysa ben temel programlama mant, bilgisayar donanmnn alma prensipleri gibi, rencilerin bilgisayarn gerekte ne olduunu anlamalarn salayacak bilgilerin yeniden eitim sisteminin bir paras olmas gerektiini dnyorum. Brabenin ortaya koyduu zm ise rencilerin derinlemesine kurcalayabilecekleri ve diledikleri gibi programlayabilecekleri ucuz bir platform yaratmak olmu. Sonuta da ortaya temel bileenleri ortalama bir USB bellek kadar yer kaplayan bir sistem km. Bu sistemin bir ucunda HDMI yuvas, dier ucunda USB yuvas yer alyor. USB tarafna balant ssn, HDMI tarafna monitr balyorsunuz ve ite, bilgisayarnz hazr. Karlnda elinize geen 700MHz ARM ilemci, 256MB bellek, OpenGL ES 2.0 ile 1080p grnt k, Linux iletim sistemi destei, SD kartlarn kullanld genileyebilen depolama alan. 25 dolar iin hi de fena deil... imdilik temel tasarm halinde sergilenen bilgisayarn 2011 ylnn ilerleyen aylarnda hazr olaca belirtiliyor. Hazr olduunda bilgisayar ngilterede bu i iin zel olarak kurulan Raspberry Pi adl bir hayr kurumu tarafndan datlacak. Gelimeleri www.raspberrypi.org adresinden takip edebilirsiniz.
Oyun gelitiriciler arasnda bilinen bir isim olan David Braben, 25 dolarlk bilgisayarn rencilerin bilgisayarlar daha iyi anlamasna katkda bulunacan dnyor.
Uluslararas oyun gelitiriciler arasnda bilinen bir isim olan ve u aralar ngilteredeki Frontier Studios adl oyun stdyosunun banda bulunan David Braben, hepi topu bir USB bellek byklnde ve toplam maliyeti 25 dolar olan bir bilgisayar rettiini aklad. Brabeni bunu yapmaya zorlayan ey, 2000li yllarn bandan beri bilgisayar eitimi ko-
Teknoloji Bir zgemii Ne Kadar lgin Hale Getirebilir?

nternet eriiminin, akll mobil cihazlarn yaygnlamas, bu ikisini ierikle bir araya getiren birbirinden yaratc uygulamalarn da nn ayor. Victor Petit adl bir rencinin hazrlad zgemi ise, bunun imdiye kadar karlatm en baarl rneklerinden biri. Petit, staj bavurusu iin kendine bir zgemi hazrlamaya karar verdiinde bunun dier zgemiler arasndan syrlmas iin olduka ilgin bir ynteme bavurmaya karar vermi. Petitin hazrlad zgemiin n yznde kendisine ait bilgiler, arka yznde ise Petitin bir fotoraf ve tam aza denk gelen yerde bir karekod yer alyor. iPhone iin tasarlanan bu uygulamada nce telefonunuzu elinize alp karekod okuyabilen bir yazlm yardmyla az blgesinde yer alan kodu telefona okutuyorsunuz. Daha sonra telefonu yine az blgesinin zerine yerletiriyorsunuz. Kod sizi bir YouTube videosuna ynlendiriyor. Videoda Petitin dudaklarnn konuurken yakn plandan ekilmi bir videosu yer alyor. Videoyu oynattnzda, fotoraf bir anda canlanarak sizinle konuuyor gibi bir hale geliyor. Bu ilgin uygulamann nasl olduunu vimeo.com/21228618 adresindeki videoda grebilirsiniz. Victor Petitin kiisel internet sitesine victorpetit.fr adresinden ulamak mmkn.
Victor Petitin staj bavurusu iin hazrlad etkileimli zgemi, gnmzn zengin iletiim aralarnn ierikle bir araya getirilmesi konusunda harika bir rnek oluturuyor
12
ldaskiran@gmail.com
3 Boyutlu, Etkileimli nsan Vcudu Atlas Yaynda

Salkl yaam iin nitelikli bilgi sunmay amalayan Healthline adl salk kuruluu, getiimiz ay insan vcuduyla ilgili hemen her konuda detayl ve kolay anlalabilir bir kaynak olarak kullanabileceiniz BodyMaps adl servisi internet zerinde kullanma sunduunu duyurdu. Nasl Google Maps dnya haritas zerinde farkl katmanlarda kolayca gezinmenizi salyorsa, BodyMaps de insan vcudunun detaylar arasnda benzer ekilde gezinmenizi salyor. Flash teknolojisini kullanan ve batan sona 3 boyutlu olarak tasarlanan servisi kullanmak iin herhangi bir yelik creti demeniz veya bilgisayarnza program indirip kurmanz gerekmiyor. Gezintiye balamak iin sadece internet taraycnz altrp healthline.com/humanbody-maps adresine gitmeniz yeterli. Buradan kadn veya erkek vcudunu seerek vcut blmleri arasnda dolaabilir, setiiniz blgeyi 360 derece evirerek dilediiniz bak asna gre ayarlayabilir, deriden kemie, kas liflerinden sinir dokusuna kadar farkl katmanlar arasnda dolaarak detayl bilgi edinebilirsiniz. stelik izlemekte olduunuz blgedeki yaplarn fonksiyonlarn daha iyi anlamanz salayan, animasyon tekniiyle hazrlanm zel filmler de cabas. Daha ne olsun?
Healthline tarafndan kullanma sunulan ve internet zerinden cretsiz olarak eriilebilen BodyMaps, sizi insan vcudunun derinliklerine doru detayl bir kefe karyor.
Wi-Fi zerinden alan lk Kablosuz Fare retildi

Kablosuz eriim teknolojilerinin yaygnlamasyla birlikte, Wi-Fi ad verilen balant standardn hemen hemen her cihazda kullanmaya baladk. Hatta bu teknolojiyi sadece bilgisayarlar veya mobil aygtlar internete balamak iin deil, yazc ve benzeri evre birimlerine uzaktan eriim iin de kullanyoruz. Ancak bunca gelimeye ramen hl kablosuz fare kullanmak istediimizde, fareyle gelen alcy bilgisayara balayarak USB yuvalarndan birini bu ie feda etmek gerekiyordu. Bluetooth teknolojisini kullanan fareler de pil mr asndan pek de parlak bir performans ortaya koyamyordu. Nihayet endstri devlerinden HP, bu soruna el atarak dnyann ilk Wi-Fi balantl kablosuz faresini rettiini duyurdu. HP Wi-Fi Mobile Mouse gibi dnyann en sradan isimlerinden birine sahip olan bu fare, bilgisayarla olan iletiimini herhangi bir ek parayla deil, dorudan Wi-Fi balants zerinden salyor. stelik HP, farenin pil mrnn 9 aya kadar da uzayabileceini iddia ediyor. Yalnz farenin bir kusuru var: alabilmek iin Windows 7 sertifikal, doal olarak da Windows 7 ykl bir bilgisayara ihtiya duyuyor. Yaknda bu hamle dier popler reticiler arasnda da karln bulacaktr. Fare Haziran aynda Amerikada 50 dolarlk fiyat etiketiyle sata sunulacak. HPnin konuya dair basn aklamasn www. hp.com/hpinfo/newsroom/press/2011/110512xb.html adresinde bulabilirsiniz.
HP Wi-Fi Mobile Mouse, Wi-Fi balantsyla alan dnyadaki ilk fare olarak tantld. Fakat alabilmek iin Windows 7ye ihtiya duyuyor
13
Tekno - Yaam
Osman Topa
TunerMatic
Gitar akord etme yntemlerinin tamamna yakn kullancnn az da olsa bir mzik yeteneinin olmasn gerektiriyordu.
nternet Radyo ve Televizyonu

TunerMatic ise hi bir kullanc mdahalesi gerektirmeyen bir gitar akord etme robotu. Tek yapmanz gereken TunerMatici gitarnzn akord vidasna yerletirmeniz ve o vidaya ait teli almanz. TunerMaticin motorlu bal, o tele ait akord vidasn geveterek veya skarak telin uygun gerginlie gelmesini salyor.
http://www.actiontuners.com/
Bluetooth Stereo Alc

Evinizde AUX girii olan mkemmel bir ses sisteminiz ve Bluetooth yayn yapma kapasitesine sahip bir tanabilir mzik alarnz varsa, InCharge Home BT kullanarak mzik alarnzn ieriini evinizdeki mzik sisteminizde kablosuz olarak dinleyebilirsiniz.
http://www.xtrememac.com
Says bir ka yz geen uydu ve kablolu televizyon kanallarn yeterli bulmuyorsanz, 1400 TV kanaln gsterebilen Looke TV tam size gore. Looke TV ile ayrca 3000den fazla radyo kanaln da dinleyebiliyorsunuz. nternete kablosuz olarak balanabilien Looke TVde radyo ve TV kanallarn lkeye, konuya veya dile gre seip kullanc listeleri oluturabiliyorsunuz. Looke TV ayrca SD kart okuyabilen bir medya oynatcs.
http://www.lookeetv.com/
14
osmantopac@gmail.com
Ekonomik Dizel Motor

Mazda tarafndan gelitirilen Skyactiv-G 1.3 benzinli motor, 1 litre yakt ile 30 km mesafe kat edebiliyor. Mazdann kompakt snf arac olan Mazda 2 model aralarda kullanlacak olan Skyactiv-G 1.3 motor, 83 HP eki gcne ve 112 Nm torka sahip.
HD Grnt Kaydedebilen Ses Kayt Cihaz

Genellikle gazeteciler tarafndan kullanlan profesyonel ses kayt cihazlarnda kayt kalitesinin ykseltilmesi dnda ok fazla yenilik grlmyordu. Olympus bu konuda yeni bir adm att ve stereo kayt yapan bir ses cihaz modeline HD grnt kayd yapabilen bir kamera yerletirdii LS-20M modelini piyasa srd. Bu cihaz ile 24 bit/96 KHz stereo ses kayd yaplrken, ayn zamanda 1080p HD grnt de kaydedilebiliyor. Uzaktan kumanda ile de kontrol edilebilen LS-20M, 32GBa kadar hafza kart destekleyebiliyor.
www.olympus.com
Uzaktan Parmak zi Tarayc

Parmaklarn mrekkep stampasna baslarak parmak izi alnd gnleri oktan getik. Artk, rnein pasaport almak istediinizde, parmak iziniz dijital tarayclar kullanlarak alnabiliyor. Advanced Optical Systems tarafndan prototipi retilen AIRPrint, 2 metre uzaklktan parmak izi tarayabiliyor.
Tanabilir Radar
Cambridge Consultants firmas tarafndan gelitirilen Prism 200C tanabilir radar sistemi, gvenlik glerinin bir bina ierisinde bulunan insan saysn renmesi ve bu insanlarn hareketlerini gzlemleyebilmesi iin retilmi. Bir srt antasna sabilecek kadar kk olan Prism 200C, bina iinden ald grntleri hem 3D olarak hem de nden, yandan ve stten grn olarak kullancya iletebiliyor. Prism 200C ile alnan bilgiler cihaz zerindeki ekrandan izlenebildii gibi, uzaktaki bir alcya da iletilebiliyor. Bu sayede, bir duvara yaslanm bekleyen bir niveriste rencisi gibi grnen bir gvenlik grevlisi, duvarn arka tarafndaki hareketleri uzaktaki bir ekrana gnderebiliyor.
http://www.cambridgeconsultants.com/
ok hafif alminyumdan retilmi olan Skyactiv-G 1.3, 14:1 sktrma oran ile seri retimi yaplan benzinli motorlarda yeni bir rekora imza atm. Sktrma orannn yksek olmas hem yakt ekonomisini hem de performans arttryor.
www.mazda.com
Tabii, pasaport almaya gittiinizde, grevliden 2 metre uzakta olmanz gerekmiyor ama potansiyel bir sulunun parmak izini almak istediinizde ok yaknnda olmak istemeyebilirsiniz. Bu gibi durumlarda parmak izi alnacak olan kiinin ellerini kameraya doru yneltmesi yeterli olacak.
www.aos-inc.com
15
Zeynep nalan
Dr, Bilimsel Programlar Uzman, TBTAK Bilim ve Toplum Daire Bk.
Gnein Fizii
Gne Lekelerinin Manyetik Alanla lgili Olduunu Nereden Biliyoruz?
Gneten gelen n tayfna yani hangi dalga boyundaki ktan hangi younlukta bize geliyor bilgisine baktmzda, mordan krmzya gkkua renklerinin sraland tayfta baz siyah izgiler grrz. Gnein fotosfer tabakasnda bulunan atomlar gnein i katmanlarndan gelen n belli dalgaboylarnda olanlarn sourmu, o dalga boylarndaki k birin birbirine ok yakn iki veya daha fazla izgiden olutuu grlr. Bu izgilerin yarlp birka izgiye ayrmasna sebep manyetik alandr. Zira manyetik alan ayn enerji seviyesinde bulunan ancak farkl kuantum saylar olan elektronlarn her biriyle farkl etkileir. Sonuta elektronlarn enerjileri farkllar. Manyetik alan ne kadar kuvvetli ise elektronlarn enerji seviyeleri arasndaki fark da o kadar fazladr. Manyetik alan ne kaGne lekelerinin dnda
dar kuvvetli ise sourma tayfndaki izgilerin arasndaki uzaklk da o kadar ok olur. Zeeman ayrmas denen bu etkiyi, gk bilimciler Gne lekelerinin k tayfna baktklarnda grebiliyor. Sourma izgilerinin ayrma mikta-
Gne lekelerinde
r Gne lekelerindeki manyetik alann kuvvetini gsteriyor. Veriler bu blgelerdeki manyetik alann fotosferdeki dier blgelere gre 1000 kat daha kuvvetli olduunu ve manyetik alan deerinin 1500 Gaussa kadar kabildiini ortaya koyuyor.
Zeeman Ayrmas: Siyah izgiler gne tayfndaki sourma izgileri. Gne lekelerindeki kuvvetli manyetik alann bir enerji seviyesini nasl birka enerji seviyesine ayrdnn temsili gsterimi.
Gne lekelerinin dnda
Gneten gelen k tayf gnete bulunan elementlerin bilgisini ierdii kadar Gnein manyetik alanyla da ilgili ipucu ierir.
ze ulamam ve tayfta bu ksmlar siyah kmtr. Sourma tayfndaki bu siyah izgilere daha dikkatli bakldnda aslnda bu izgile-
16
>>>
Gnein Manyetik Alan Nasl Douyor?

Gnete iyonize olmu yani elektronlarndan soyutlanm atomlar var. ok yksek scaklk sebebiyle yrngelerine tutunamayan bu elektronlar iyonlar arasnda serbeste dolaabiliyor. yonlar ve serbest elektronlardan oluan bu yapya plazma deniyor. Bu plazma deien elektrik ve manyetik alanlarla dolu. Her eyden nce, serbeste dolaan elektronlar demek, elektrik akm demek. Deien elektrik akm ise elektromanyetik yasalar gerei, evresinde manyetik alan meydana getiriyor. Srekli hareket halindeki plazma yer deitirdike manyetik alan izgileri de Gne materyaliyle birlikte yer deitiriyor. Deien manyetik alan yine yasalar gerei elektrik alan douruyor. Ancak Gnete elektrik ve manyetik alanlarn art arda birbirini meydana getirmesi, rnein zerinden elektrik akm geen iletken tel evresinde meydana gelen manyetik alann hesab kadar kolay deil. Gnein akkan yaps ile manyetik alann etkileimi karmak, zira Gnete trblansl, kvrlarak ilerleyen elektrik akmlar sz konusu.
Gne Patlamalar, Nedeni ve Dnyaya Etkisi

Ikkrede (fotosfer) meydana gelen patlamalarla scak iyonize olmu gaz balonlar Gne yzeyine, oradan da nndeki gne tacn srkleyerek ileriye doru frlatlyor. Peki bu patlamalarn nedeni ne? Gne patlamalarnn manyetik enerjinin aniden Gne yzeyinden salverilmesiyle gerekletii dnlyor. Gnein kuzey manyetik kutbundan gney manyetik kutbuna doru uzanan bir manyetik alan izgisi dnn. Bunun iin Gne yzeyini amur gibi, manyetik alan izgisini de bir kutuptan dier kutba yzey boyunca uzanan, amurun iine saplanm bir gitar teli gibi hayal edebilirsiniz. Gnein kendi ekseni etrafnda ekvatorda daha hzl, kutuplarda daha yava dndn hatrlayalm. Bu dnte manyetik alan izgisi de Gne amuruyla birlikte srklenir. Manyetik alan izgisinin ekvatorda olan ksm daha ok ilerlerken, kutuplara yakn ksm daha az ilerler. Bklen manyetik alan izgileri birka dn sonunda, zellikle ekvatora yakn ksmlarda birka defa kendi zerine dolanr. Bu bklm ve karm manyetik alan izgilerinden milyonlarca ol-
duunu dnrsek, manyetik alan izgilerinin iyice dolat blgeler olduunu hayal etmek zor deil. Gne lekelerinin bu blgelerde olutuu syleniyor. kililer halinde oluan lekelerden biri mknatsn kuzey kutbu, dieri gney kutbu gibi davranyor. Bir Gne lekesinden dierine, yukar doru kavis izerek frlayan manyetik alan izgileri ve bu manyetik alan izgilerini izleyerek srayan plazma, Gne parlamas olarak adlandrlyor. Gne parlamalarnn Gne tacndaki atomlarla etkileimi sonucu mor tesi X-nlar yaylyor. Eer bu parlamalar
Gnein Dnyaya bakan yznde oluursa Dnyamzdaki elektronik ve iletiim sistemleri bundan etkilenebiliyor. Bu nlar Dnya atmosferinin d katmanlarndaki moleklleri iyonize ederek radyo iletiimini sekteye uratyor. Oluan radyo dalgalar, GPS ve benzeri corafi sistemlerin kulland sinyaller iin de parazit oluturuyor. Gneteki hareketlilik iyonosferin younluunda ani deiimlere ve snmaya yol aarak uydularn hareketinin ve yksekliinin deimesine ve Dnya ile uydular arasndaki iletiimin ksa sreli de olsa kopmasna neden olabiliyor.
kililer halinde oluan lekelerden biri mknatsn kuzey kutbu (K), dieri gney kutbu (G) gibi davranyor. Bir Gne lekesinden dierine, yukar doru kavis izerek frlayan manyetik alan izgileri ve bu manyetik alan izgilerini izleyerek srayan plazma
G
17
Gnein Fizii
Gnein Kendi Etrafnda Dn

Kat bir yaps olmad, iyonize olmu gazdan (plazmadan) olutuu iin, Gnein ekvator ve kutuplardaki dn hz Dnyannki gibi ayn deil. Gne kendi etrafndaki dnn ekvatorda 25,4 gnde, kutuplarda ise 36 gnde tamamlyor. Yani enlem derecesi arttka dn hz azalyor. Diferansiyel dn denen bu hareketin yan sra dn hz da Gnein i ksmlarnda farkllk gsteriyor, ancak Gne ekirdei kat bir ktle gibi dnyor. Gne yzeyinin hangi hzda dnd fotosfer tabakasnda grlen Gne lekelerinin gzlemlenmesiyle hesaplanabiliyor.
Gnein Kalp Atlar

Ses dalgalarnn Gnein yzeyinde oluturduu kresel titreimler Ikkredeki gazlarn kalp at gibi bir dar bir ieri doru gidip gelmesine, bu ise Gnein bize bir yaklayor bir uzaklayor gibi grnmesine neden oluyor. Gneten gelen k tayfndaki sourma izgilerinin krmzdan mora, mordan krmzya doru kaymas bunun bir gstergesi (Bkz. Gne lekelerinin manyetik alanla ilgili olduunu nereden biliyoruz?). Doppler etkisi denen bu olayn bir benzerini gnlk hayatmzda ses dalgalaryla tecrbe ederiz. Bir ambulans bize yaklarken siren sesinin tizlemesi, hareket dorultusundaki dalga cepheleri bzt iindir. Yani dalga boyu kld (frekans artt) iin sesi tiz duyarz. Bizden uzaklarken ise daha pes (dk frekansta) bir ses duyarz. nk dalga yaylm, frekans azalmtr. Gneten gelen kta ise ses dalgalarnn yerini elektromanyetik dalgalar alr, ancak mantk ayndr. Dnyadan 1.600.000 km uzakta, Gnein etrafnda dnmekte olan SOHO uzay aracnda bulunan Michelson Doppler kameras Gnein bu hareketini grntlemeye alyor.
Gneten gelen k tayfndaki sourma izgilerinin krmzdan mora, mordan krmzya doru kaymas, Gnein bize bir yaklap bir uzaklatn gsteriyor.
18
>>>
patlamalarla Gne tacnda oluan delik-
izgileri birleiyor. Magnetosfer ekil deitiriyor, basklayor, sarslyor ve titreiyor. Uzmanlarn jeomanyetik frtna dedikleri bu ekil deiimi ylece kalmyor. Esnek bir kalkan gibi olan magnetosfer ksa srede eski halini alyor. Bow oku denen ok dalgas meydana gelirken, Dnyamzn yaknndaki Van Allen radyasyon kuaklarndaki manyetik kuvvetle ekilen yksek enerji paracklar manyetik alan izgileri boyunca ilerliyor. Zaman zaman atmosferimize kutuplardan giren bu paracklar Dnyann manyetik alan izgileri boyunca ilerliyor ve yolu zerindeki paracklarla arparak maya neden oluyor. Aurora olarak da adlandrlan bu doa olayna daha ok kutuplara yakn lkelerde rastlanyor. Dnyann manyetik alannda meydana gelen ani deiimler, elektrik hatlarnda akm indkleyerek transformatrn manyetik ekirdeinin yanmas gibi ciddi sonular da dourabiliyor.
Bizi Koruyan Kalkanmz: Magnetosfer

Gne patlamalaryla birlikte ya da onlardan bamsz oluabilen iki Gne olay daha var: Gne tac ktle atlmlar ve Gne frtnalar. Aniden gelien iddetli
lerden proton, elektron, helyum ekirdei gibi paracklar saniyede 1000 km gibi bir hzla frlayarak Dnyamza kadar geliyor. Gne tac ktle atlm denen bu olay Gne frtnalarna da elik edebiliyor. Gne frtnalar aslnda Dnya atmosferinde yksek basntan alak basnca doru oluan hava akmlarna benziyor. Gne tac ile rnein Dnyamza yakn bir nokta arasnda byk bir basn fark varsa Gneten Dnyamza doru bir akm meydana geliyor. Bu akmn iinde nlarla birlikte yksek enerjili paracklar da tanyor. Gne frtnalarnn etkisi Uranse ve Neptne kadar ulaabiliyor. Bu frtnalarn sreleri birka dakika ile birka saat arasnda deise de Dnyann manyetik alan (magnetosfer) ve atmosferi haftalarca frtnann etkisi altnda kalabiliyor. Frtna Dnyam-
Bow oku
Van Allen radyasyon kuaklar
za ulatnda, kremizi bir balon gibi saran magnetosferle Gnein manyetik alan
Bir an Gibi nlayan Gne
oluyorsa, Gneteki patlamalar da Gnei sarsyor ve yzeyinde kresel titreimlere neden oluyor. Ancak Gneteki patlamalar Gnein iinde deil, Gnein d katman olan Ikkrede meydana geliyor. Gneteki ses dalgalarn Ikkredeki patlamalardan kaynaklanan sese indirgeyemeyiz. Zira Gnein i katmanlarnda, zellikle Ikkrenin hemen altndaki s tanm katmanndaki hareketlilik de yzeyde dalgalanmaya neden olur. Jeologlarn Dnyann iyapsn anlamak iin deprem ve sarsntlardan yararlanmas gibi, heliosismologlar da Gne yzeyindeki dalgalanmay inceleyerek Gnein i yapsn anlamaya alyor.
ten yansr, yansyan dalga ilerleyen dalgayla st ste binerek duran bir dalga meydana getirir ve Gnein iinde bir an varmasna nlamasna neden olur. Titreen bir an, bir davul, ince bir metal plakaya ok dikkatli bakarsak ses dalgalarnn yzeyde oluturduu desenleri grebiliriz. Benzer ekilde Gne yzeyinde de belli modlara zg deiik desenler oluur. Tabii ki Gneteki ses dalgalar diyapazonun kard ses gibi tek bir frekansta deil. nsan sesindeki, bir mzik aletindeki gibi, birka frekanstaki ses dalgasnn st ste binmesiyle oluan harmonik bir ses dalgas. Bizden 150 milyon km uzakta bulunan Gne ile aramzda bulunan uzay boluu nedeniyle Gnein nlamasn duyamyoruz. Ancak aratrmaclar titreimleri hzlarn on binlerce kez artrarak ve 40 gnlk bir titreimi birka saniyeye sktrarak onlar duyabileceimiz dzeye getiriyor.
Titreen bir an yzeyinde ses dalgalarndan dolay oluan desenlere benzer ekilde Gne yzeyinde de belli titreim modlarna zg desenler oluur.
i oyuk, kapal bir ortamda ilerleyen dalgalar ortamn snrlarndan yansr. Gnein ekirdei ile yzeyi arasndaki younluk fark ok yksek olduu iin Gne de ses dalgalar iin bir kovuk gibi davranr. Gne ekirdeine doru ilerleyen dalga ekirdek-
Su altnda meydana gelen bir patlama nasl hem suyun yukar doru sramasna hem de su yzeyinde dalgalanmaya neden
19
Gnein Fizii
Gne Kat m, Gaz m?

Aslnda Gnein demirden olduunu, yzeyinin kat olduunu iddia eden bilim insanlar da var. Ancak Byk Patlamadan hemen sonra oluan ilk iki elementin hidrojen ve helyum olduunu, gne sistemlerini oluturan dnen gaz bulutlarn dndmzde Gnein gazlardan olutuu fikri daha cazip geliyor. Zaten bilim insanlar arasnda da Gnein gazlardan olutuunu ne sren Gne modeli en
ok kabul gren model. Bu modelle Gnein yarapndan yzey scaklna kadar birok bilgi de hesaplanabiliyor. Gnein i katmanlarndan yzeye doru ilerleyen sismik dalgalar da bu modeli destekliyor. Gneten gelen elektromanyetik dalga tayfn inceleyerek Gne yzeyinde hangi elementlerin olduunu bulabiliyoruz. Veriler evrende en yaygn bulunan hidrojenin ve helyumun Gneimizde de bol miktarda bulunduunu ortaya koyuyor. Drtte hidrojen, drtte birine yakn ksm ise helyumdan oluan Gneimizde ok az miktarda da olsa oksijen, neon, karbon, demir gibi daha ar elementler de var. Tabii bu oranlar Gne ekirdeinde hidrojenin helyuma evrimi nedeniyle ok yava da olsa deiiyor.
Gne Siyah Cisim mi?

Gneten gelen elektromanyetik dalgalarn dalga boyuna gre dalmna (k tayf) baktmzda, Gne hangi dalga boylu ktan ne oranda yayyor bilgisini elde ederiz. Aslnda Gne, merkezinde meydana gelen termonkleer tepkimeler sonucu oluan enerjinin ok da dar kamad, elektromanyetik dalgalarn Gne maddesiyle arpp yansyarak gerisin geri dnd, sonra tekrar tekrar Gne maddesiyle etkiletii iin ierde hapsedildii bir cisim. Benzer bir durum her taraf kapal siyah bir kutuda da gerekleir. Fizikte siyah cisim olarak adlandrlan bylesi bir cisim, stldnda scaklna bal olarak dar nm yayar. Gneten yaylan elektromanyetik dalga tayf gerekten de siyah cisim nmna benzer. Ancak s iletimi ve tanm sonucunda Ikkreye ulaan elektromanyetik dalgalarn belli dalga boyunda olanlar burada bulunan atomlar tarafndan sourulduu iin, k tayf siyah cisim masndan ufak farkllklar gsterir. Sourulan dalga boylarna denk gelen yerler yenmi gibidir.
Sar Renk Gnein Scakl Hakknda Bize Ne pucu Veriyor?

Gnein grebildiimiz ksm olan Ikkrede sar rengi daha baskn gryoruz. Gnein sar rengini ve siyah cisim masn kullanarak, Ikkrenin scakln yaklak olarak hesaplayabiliriz. Bunun iin bilmemiz gereken sar rengin dalga boyu ve Wien yer deitirme yasas olarak bilinen ksa bir forml. Bu forml herhangi bir siyah cismin scakln, cisimden en youn olarak yaylan nmn dalga boyuyla ilikilendiriyor. Bir dier deyile, bir siyah cisimden en ok hangi dalga boyunda k yaymlandn biliyorsak o cismin scakln da bulabiliyoruz. Gnei sar grdmzden hareketle Gneten en ok 500 nanometre (10-9 m) dalga boylu dalgalarn yaymlandn syleyebiliriz. Wien sabitini 500 nmye bldmzde elde ettiimiz deer 6000 Kelvin. Bu deer ok daha ince he-
0.1 0.08
Inm W/(m2 x cm-1
2.0
1.0
0.66
0.5
Gnein mas -
0.4
saplanan 5800 Kelvin deerine hayli yakn.
0.06 0.04 0.02 0 10000

Dalga boyu (cm-1)
20
5780 Kelvindeki siyah cismin mas -
20000
30000
>>>
masn engelleyen youn manyetik alan
Gne Lekeleri Neden Ikkredeki Dier Blgelere Gre Daha Souk? Leke Saysnn Fazla Olduu Dnemlerde Gnein Dnyamz Daha ok Istt Syleniyor. Bu Bir eliki Deil Mi?
Ikkrenin scakl 5800 Kelvin iken Gne lekelerinin scakl 3800 Kelvin kadar. Varln sadece birka gn srdrebilen Gne lekelerinin yan sra ap 70.000 kmyi bulan Gne lekeleri fotosfer zerinde haftalarca hareket ediyor. Gne lekelerinin neden dier blgelere gre daha souk olduu tam olarak bilinmiyor. Yaygn gre gre bunun nedeni s tanm (konveksiyon) katmanndaki, snn tan-
blgeleri. Gnete i katmanlardan daha souk olan d katmanlara doru bir s iletimi var. Gne ekirdeinin hemen dndaki nm katmannda bu iletim k fotonlarnn bir emilip bir yaymlanmas ile olurken, s bir sonraki konveksiyon katmannda akkan iindeki akmlar vastasyla tanyor. Ancak bu tanm manyetik alan izgilerinin dmlendii noktalarda engelleniyor. Isnn darya kamad bu noktalar biz Gne lekesi olarak gryoruz. Haliyle scaklklar da daha dk oluyor. Gne lekelerinin hemen etrafndaki faculae denen parlak beneklerin scakl ise Gne lekelerinin aksineIkkredeki dier blgelere kyasla daha yksek. nk Gne lekelerinden dar kamayan s, lekelerin etrafndan dolanyor. te bu parlak benekler nedeniyle Gne lekelerinin fazla olduu zamanlarda Gneten s k daha ok yani normal zamanlardakine kyasla yaklak % 0,1 daha fazla oluyor. 16451715 tarihleri arasndaki 11 yllk srete sadece birka Gne lekesi grlm. Maunder Minimum denen, Gneteki hareketliliin ok az olduu bu dnem ilgin bir ekilde Dnyada zellikle de Avrupada kaydedilen en dk scaklklara, tarihte kk buzul ana denk geliyor.
Gne tac (1 - 3 milyon K) Gne ekirdei (15 milyon K)
Inm katman (iten dar doru gidildike saklk 7 milyon Kden 2 milyon Kye dyor)
Is tanm (konveksiyon) katman 2 milyon K- 5800 K Ikkre (fotosfer) 5800 K (Gne lekeleri 3800 K)
Gnein Ktlesi ve Hareketi

Newtonun hareket yasalar (ktleekim yasasyla birlikte) Gnein ktlesini, Gnein etrafnda dnen herhangi bir gezegenin Gnee olan uzakl ve periyodu (Gnein etrafnda bir dn sresi) ile ilikilendiriyor. Bu ilikiden Gnein ktlesi hesaplanabiliyor. Buna gre Gneimiz 2 x1030 kg. Yani 2 milyon trilyon trilyon kilogram. Yani Dnyann ktlesinin 333.000 kat. Gne Sisteminin toplam ktlesinin % 99unu barndrd iin, Gne Sisteminin ktle merkezi Gnein hemen yannda. Aslnda Gnein yarapnn hemen dnda. Bu nedenle Gne hafif hafif yalpalyor ve Gne Sistemindeki Gne dahil tm cisimler ktle merkezi etrafnda dnyor. Yine de yaplan birok hesapta Gnei sabit, gezegenleri onun etrafnda dnyor kabul etmek ve bu yaklamla problemleri zmek ilem kolayl salyor ve doru sonuca ulatryor.
21
Gnein Fizii
Gne ekirdeindeki Bir Ik Fotonunun Dnyamza Ulamas Yz Binlerce Yl Alyor. O Zaman Gnein ekirdeinde Hala Nkleer Tepkimelerin Devam Ettiini Nereden Biliyoruz?
Gne ekirdeinde meydana gelen termonkleer tepkimeler srasnda oluan X-nlar ve gama nlar Gne ekirdei ok youn olduu iin ortamdaki paracklarla arpa arpa enerjilerini kaybediyor. Gnein katmanlarn, plazmadaki ekirdeklerle etkilee etkilee geip Gnein yzeyine varan n dalga boyu, grnr k seviyesine kadar iniyor. Bir k fotonunun Gne merkezinden yzeye olan seyahati bu yzden yaklak 200.000 yl srerken, n Gne yzeyinden Dnyamza ulamas sadece 8 dakika alyor. Haliyle bize ulaan k aslnda yz binlerce yl ncesindeki nkleer tepkimelerin bir yan rn ve bize Gnein ekirdeinde nkleer fzyonun u anda da devam ettiinin garantisini vermiyor. Ancak bu konuda bir baka gvencemiz var: Ntrinolar. Nkleer fzyon srasnda oluan ntrinolar, n aksine, Gne maddesiyle ne elektromanyetik kuvvet ne gl nkleer kuvvet ne de ktleekim kuvveti vastasyla etkiletii iin hzl bir ekilde yzeye, oradan da bize ulayorlar ve halen her an milyarlarcas Dnyamzdan geiyor.
H H H
He H
Gnein Enerjisi
Yzyllar boyunca sadece fizikiler deil biyologlar ve jeologlar bata olmak zere birok bilim insan, Dnyay ve Dnyadaki yaam koullarn sorgulayan herkes Gnein yayla ilgilenmi. Bu soru Gnein enerjisiyle dorudan ilgili. Gnmzde Gnein enerjisinin ktlesinden doduunu bildiimiz iin Gnein imdiki ktlesinden ve birim zamanda bu ktlenin ne kadarn enerjiye evirdiinden hareketle yan hesaplayabiliyoruz. Gne mrn yarlam. Neyse ki mr ok uzun ve daha 4,6 milyar yl var. Lord Kelvin, Hermann von Helmholtz gibi fizikiler 1800lerde Gnein enerjisini ktleekim enerjisini s enerjisine dntrerek saladn dnmler. Hesaplar Gnein mrn 30 milyon yl olarak vermi. Charles Darwin bata olmak zere birok biyolog bu hesaba kar ksa da bu konuda fizikilerin sz sahibi olduunu kabullendiklerinden olsa gerek ok da srarc olmamlar. 1890larda kefedilen radyoaktif paracklarn ardndan enerjinin Gneteki radyoaktif paracklarn nm yoluyla retildii dnlm. Gnete bol miktarda radyoaktif paracn olmay zmn radyoaktivite olmadn sylyor. Ancak Gnete bol miktarda hidrojen var. 1905te Einsteinin zel grelilik kuramn gelitirirken bulduu E=m.c2 forml, ktle (m) enerji (E) arasndaki ilikiyi gsteriyor. Bu ilikinin Gnein enerjisini aklamak iin nasl kullanlabilecei 1920lere kadar netlik kazanmam. F. W. Aston, 1920de 4 hidrojen (H) atomunun bir helyum (He) atomundan % 0,7 daha hafif olduunu belirlemi ve ardndan nl ngiliz gkbilimci Arthur Eddington bilim camiasna, hidrojen ekirdekleri birleerek helyum ekirdeine dnrse aradaki ktle farknn Gnein devam edegelen enerjisini aklayabileceini duyurmu. Bu fikrin kabuln kolaylatran en byk etkenlerden biri Gnein merkezindeki scaklk, dieri ise tam da o zamanlarda gelitirilen kuantum mekanii. Klasik fizie gre hepsi art elektrik ykl olan protonlarn (hidrojen ekirdeklerinin) birbirini itmesi gerekiyor. Ancak kuantum mekaniine gre bu paracklar birbirini itse de ayn noktada bulunma olaslklar var. stelik Gne ekirdeindeki ok yksek scaklk bu olasl artryor. Kuantum mekanii bylelikle protonlarn birlemesine yani fzyon olayna olanak salyor. Tepkimeye gre 4 hidrojen ekirdei birleerek bir helyum ekirdeine dnyor. Bu srada iki tane e+ (art ykl elektron), iki tane e (elektron tipi ntrino) ve enerji aa kyor.
22
<<<
Gnein deiik dalga boylarndaki kla grntlenmi resimleri. En solda grnr kla filtrelenmi kamerayla Gnei gryoruz. Yzeyi dz ve sadece bir tane Gne lekelesi var. NASA, Gne Dinamii Gzlemevi (Solar Dynamics Observatory- SDO) tarafndan ekilmi Mays 2011 tarihli bu fotoraf Gnein u sralar ok sakin olduunu gsteriyor. Kamerada kullanlan n dalga boyunun kld fotoraflara baktmzda Gnein yzeyindeki hareketlilik belirginleiyor. Mortesi ve X-nlaryla grntlenen, Gne Tac (korona) grnr hale geliyor. (nm=nanometre=10-9 metre)
160 nm
33,5 nm
30,4 nm
21,1 nm
19,3 nm
13,1 nm
Gne Ntrino Problemi

Standart Gne Modeli Gne ekirdeinde 4 hidrojenin birleerek helyum oluturmas srasnda ortaya kan ntrinolarn says hakknda ngrde bulunuyor. Ancak bu ngr 20. yzylda yaplan ntrino deneylerinde gzlemlenen hibir sonula rtmyor. Gzlemler hep beklenen deerin altnda kyor. Yllarca zlemeyen Gne ntrino probleminin kayna nihayet 2001 ylnda anlalyor.
Kanadadaki Sunbury Ntrino Yeralt Gzlemevinin verileri Standard Gne Modeliyle uyuuyor. Bu gzlemevindeki deney dzeneinin dierlerinden fark sadece elektron tipi ntrinoya deil mon ve tau tipi ntrinolara da hassas olmas. Aslnda tip ntrino var, ama Gneten bize sadece elektron tipi ntrino geliyor. Bu yzden tasarlanan deneyler genelde elektron tipi ntrinolarn saysn belirlemeye odaklanyor ve dier ntrino tiplerine hassas dzenekler kurma ihtiyac hissedilmiyor. Ama bu da deiik tipteki bu ntrinolarn birbirine dnebileceinin gz ard edilmesi anlamna geliyor. Aslnda bu gz yumuta hakllar. Zira parack fiziinin Standard Modeline gre ntrinolarn ktlesi yok ve ktlesiz olma hali ntrinolarn birbirine, rnein muon tipi bir ntrinonun elektron tipi bir ntrinoya dnmesini engelliyor. Sunbury Gzlemevinde ntrinolar tespit etmek iin ar su kullanlyor. Ar su moleklleri H20 deil, D2O. Dteryum (D) ekirdeinde bir proton ve bir ntron bulunuyor. Ar su tankna Gneten gelen elektron tipi ntrino, ntrona arparak onu protona dntryor ve bu srada ekirdekten elektron salyor. Ancak her tip ntrino da D ekirdeiyle etkileip proton ve ntronu ayrarak yoluna devam edebiliyor. Tm ntrino tiplerine hassas byle bir deneyde, ar suyla etkileimle-
p n
p e p
p n
p n
Yukardaki resimde, ar su tankna Gneten gelen elektron tipi ntrino (e), dteryum ekirdeine arparak ntronu (n) protona (p) dntryor. Bu srada bir elektron (e) kyor. Aadaki resimde herhangi bir ntrino (e , muon veya tau) dteryum ekirdeiyle etkileip proton ve ntronu ayrarak yoluna devam edebiliyor.
ri sayesinde belirlenen tm ntrinolar, kuramdakini tutuyor. Bu da ntrinolarn birbirine dnebildiini gsteriyor. Bu sonutan sonra kuramclar ntrinolarn ok kk de olsa bir ktlesi olmas gerektiinden hareketle yeni kuramlar retmeye balyor..
Kaynaklar http://solar-center.stanford.edu/about/ http://solarscience.msfc.nasa.gov/ http://nobelprize.org/nobel_prizes/ physics/articles/fusion/ http://curious.astro.cornell.edu/sun.php
23
Alp Akolu
lk mesaj aldmzda ne yapacaz?
Uzayllarla Temas
Evrende kck bir noktadan fark olmayan gezegenimizde kendi kk sorunlarmzla urarken evrenin bize benzeyen ya da ok farkl baka uygarlklarla dolu olabilecei gereini genellikle gz ard ediyoruz. Ama bir grup aratrmac olas bir mesaj iin gkyzn byk bir dikkatle dinliyor. Bu belki de insanlk tarihindeki en heyecan verici aratrmalardan biri.
Peki byle bir mesaj alrsak ne yapacaz? Sessizce dinleyecek miyiz? Yoksa onlar dosta selamlayacak myz?
24
rank Drake, bizimle iletiim kurabilecek derecede gelimi uygarlklarn gkadamz Samanyolundaki saysn bir formlle hesaplayan nl bir gkbilimci. Drake, ayn zamanda Dnyad akll varlklar radyo teleskoplarla dinleme aratrmasnn mimarlarndan. Bundan yaklak 50 yl nce Drake, dnyann en byk hareketli anana sahip olan Green Bank Gzlemevindeki 100 metre apl ana yaknlarmzdaki iki Gne benzeri yldza evirdi. Amac yldzlarn evresinden gelebilecek olaand bir sinyal yakalamakt. Aslnda Drakein Tau Balina ve Epsilon Irmak adl bu yldzlardan fazla bir beklentisi yoktu. Yine de yaklak iki ay sresince toplam 200 saatlik gzlem zamann bu yldzlar dinlemeye ayrd. Drakenin sonunda elde ettii derin bir sessizlikti.
>>>
Drakein bu abas gnmzde dnya apnda yaygnlam bir alma olan SETI (Search for Extra-Terrestrial Intelligence-Dnyad Akll Varlklar Arama) Projesinin domasna yol at. SETI Projesi kapsamnda dnyann en byk radyo teleskoplar ve en gl bilgisayarlar gkyzndeki ok sayda yldzdan veri almak ve bu verileri incelemek iin kullanld. Proje balangta Amerikan hkmeti tarafndan desteklendi. Daha sonra NASA projeye destek verdi. Ne var ki bte kstlamalar sonunda NASA projeden desteini ekti. SETI aratrmalar gnmzde hkmetlerden herhangi bir destek almyor, daha ok zel birtakm sponsorluklarla yrtlyor. Drakein ilk gzlemini yapt o gnden bu yana, yani yaklak elli yldr SETI aratrmalar sryor. Elbette bu sre iinde teknolojideki gelimeye bal olarak hem gzlem yeteneimiz hem de elde edilen veriyi incelemede kullanlan bilgisayar teknolojisi inanlmaz derecede geliti. Ancak bu elli yln sonunda elde ettiimiz ey yine sessizlik. Drake nl formln ilk ortaya attnda, hesaplar bize mesajla ulaabilecek zeki varlklarn saysnn 10 civarnda olduunu gsteriyordu. Drake imdi bu saynn 10.000 civarnda olduunu dnyor. Bu ok yksek bir say gibi grnse de aslnda deil, nk Samanyolunda yaklak 300 milyar yldz var ve bu her milyon yldzdan yalnzca birinde bize mesaj iletebilecek bir uygarlk olduu anlamna geliyor.
SETI Enstitsnde bulunan ve Drake denklemini gsteren bir tabela.
Frank Drake ve yllardr SETI aratrmalarnda alan Seth Shostak, nmzdeki 20-30 yl ierisinde yaklak 10 milyon yldz dinleyebilecek teknolojiye kavuacamz ve bir gn (bu yarn da olabilir) en azndan bir Dnya-d uygarlk kefedeceimizi dnyor. Ne var ki anlaml bir sinyal alsak bile bu sinyali kendi dilimize tercme edip edemeyeceimizi, mesajn bize bir ey ifade edip etmeyeceini, bizim iin tehlikeli olup olmayacan im-
diden kimse bilmiyor. Bir de iin dier taraf var. Byle bir mesaj alnrsa bu mesaj yantlayacak myz? Buna kim yetkili olacak, kimler karar verecek? Byle bir mesaj alnrsa aratrmalarn nemli bir blmn yrten ABDnin bunu kendi halkndan ve dnyann geri kalanndan gizleyeceini dnebilirsiniz. Uzayllar dorudan st dzey hkmet yetkilileriyle iletiim kurmadka, haber byk olaslkla tm dnyada ksa sre-
de duyulacaktr. SETI aratrmaclar tarafndan anlaml bir sinyal alnmas durumunda neler olabileceini anlamak iin bundan 13 yl nce SETI Enstitsnde yaanan bir olaya bakmak yeterli. 1997 Hazirannda bir gn sabahn erken saatlerinde Green Bank Gzlemevinde dzenli atmlardan oluan bir sinyal alnd. Sinyalin doal kaynakl olmad, bir mhendislik rn olduu ok akt. Bu alanda alan aratrmaclar, uzaydan gelebile-
cek bir mesajn neye benzeyeceini az ok tahmin ediyor. Uzayllardan gelen sinyaller byk olaslkla doal nmdan kolayca ayrt edilebilecektir. Evrendeki radyo nm kaynaklar genelde ayn anda ok eitli frekanslarda enerji yayar. Oysa gelimi bir uygarln yaymlayaca bir sinyal belli bir frekansta olacaktr. Herhangi bir gzlemevi byle bir sinyali aldnda onun byk olaslkla yapay bir sinyal olduunu anlayacaktr.
25
Uzayllarla Temas
Bu olaand sinyali alan ekip hemen protokol uygulad. Teleskop yldzdan uzak baka bir kaynaa evrildi, sinyal kayboldu. Sonra teleskop yldza tekrar evrildi, sinyal yeniden belirdi. Protokole gre bir baka teleskopla gzlemin dorulanmas gerekiyordu. Ancak Woodburydeki yedek teleskop yldrm dmesi sonucu devre d kalmt. Baka bir teleskopta gzlem zaman alabilmek iinse beklemeleri gerekiyordu. Bu arada aratrmaclar sinyalin kaynan izlemeyi srdrdler. Akamzeri yldz ufkun zerinde alalrken bir terslik olduunu fark ettiler. Yldz ufkun zerinde alalrken sinyalin de zayflamas beklenirdi. Oysa sinyal giderek gleniyordu. Sonunda sinyalin kaynan buldular. Sinyal NASAnn Gne gzlemleri yapmak zere frlatlm olan SOHO uydusundan geliyordu.
Yaklak 300 metrelik apyla Dnyann en byk radyoteleskobu olan ve SETI almalarnda da kullanlan sabit anakl Arecibo Radyoteleskobu.
Olaylar geliirken, SETI Enstits Mdr Jill Tarter, daha nce planlanm bir uuunu iptal etmi ve dnnn gecikeceini asistanna bildirmiti. Ancak gerek ortaya ktktan sonra kimsenin aklna asistan arayp durumu haber vermek gelmemiti. Bu arada Carl Sagann televizyon yapmcs olan ei Ann Druyan Jill Tarterla grmek istemi, ancak Tartern asistan ona olas bir Dnya-d
26
sinyal kefettiklerini sylemi, Druyan da New York Timesn bilim muhabirlerinden birini haberdar etmiti. Bilim muhabiri de kefi onaylamas iin Seth Shostak aramt. Yani, sanld gibi bu aratrmalar gizli sakl yaplmyor. Hatta protokollerin de ciddi bir balaycl yok. Normalde, protokole gre olas bir Dnya-d sinyalin saptanmasnn ardndan gzlemin bir baka teleskopla dorulanmas bekleniyor. Bunun ardndan kefi yapanlarn bunu Uluslararas Astronomi Birlii araclyla tm dnyaya duyurmas gerekiyor. Bu aslnda spernova patlamalar, kuyrukluyldzlar ya da gama n patlamalar gibi acilen yaygn olarak gzlenmesi gereken olaylarda rutin olarak uygulanan bir sre. Ksaca, bir SETI gzlemi de herhangi bir gkbilimsel gzlem gibi deerlendiriliyor. nk byle bir gzlemin dorulanabilmesi iin, olgunun olabildiince deiik gzlemci tarafndan benzer ya da farkl yntemlerle en ksa srede gzlenmesi en iyisi. Szn ettiimiz bu protokol SETI aratrmaclarnn kendi aralarnda oluturduu ve ok da balaycl olmayan kurallardan oluuyor. Bu protokole gre, herhangi bir sinyalin zeki bir uygarlk tarafndan gnderildii anlalrsa yaplacak ilk i Birlemi Milletlerin ve dnya liderlerinin haberdar edilmesi. Jill Tartern belirttii zere kendilerinin byle bir beklentisi olmasa da, SETI projesini destekleyen kiiler ve kurulular da katklarndan dolay o srada birer teekkr mesaj alacak. Ondan sonra kefi yapan aratrmaclar bir basn duyurusu yapma zgrlne sahip olacak, elbette bilgi daha nce bir ekilde basna szmadysa. Alnabilecek anlaml bir sinyalin ieriinin anlalmasysa yllar srebilir. Hatta mesaj Dnya-d bir uygarlktan geldii halde anlaml bir ierii olmayabilir. Ya da teleskoplarmzn gc sinyalin ierdii mesaj zmek iin yeterli olmayabilir. Bu durumda belki de anlamsz bir mesaj zebilmek iin bo bir almaya girilebilir. Sinyal ilk alndnda ne olaca tahminlere dayanyor. Panie kaplanlar, korkanlar da olabilir, bunu sevinle karlayanlar da. Yalnz, bilim insanlar buna ka-
tlmasa da, yle de bir gerek var: nsanlarn yaklak te biri zaten uzayllar tarafndan ara sra ziyaret edildiimizi dnyor. Ayrca insanlar uzayllar televizyonlarda ve sinemalarda ska grmeye alkn. O nedenle uzayllardan gelecek, ierii belli olmayan bir mesajn ar bir korkuya ya da heyecana yol amas beklenemez. Elbette, bir gn mesajn ierii anlalrsa asl heyecan o zaman balayabilir. Mesaj dosta ya da dmanca olabilir. nsanlarn tepkisi mesajn ieriine bal olacaktr. nmzdeki yllar iinde anlaml bir sinyal alnsa bile byk olaslkla bu sinyalin gc ok dk olacaktr. Bu durumda olas bir sinyalin incelenmesi iin o srada sahip olunan teleskoplardan ok daha gl teleskoplara gereksinim duyacaz. Bu teleskoplarn yaplmas ve alnan sinyallerin incelenmesi uzunca bir zaman alacak, bu sre iinde de kefin verdii ilk heyecan da byk olaslkla yatacaktr. Aslnda imdiden olas bir sinyalin ierebilecei mesaj zmeye ynelik almalar yaplyor. Bunlardan biri, ngilteredeki Leeds Metropolitan niversitesinde John R. Eliott adl bir aratrmac tarafndan yrtlyor. Yapay zek uzman olan Eliott, 60 farkl insan dilinden oluan bir veritabann ieren bir bilgisayar program hazrlam. Bu program olas bir sinyali tm bu dillerle kyaslayarak ondan anlaml bir mesaj karmay hedefliyor. Eliottun program uzayllardan gelebilecek bir sinyalin bizim bilgisayar dilinde kullandmz 1ler ve 0lardan oluan ikili sistemde olaca varsaymna dayanyor ve bunlardan anlaml ve ilevsel yaplar oluturmay amalyor. Tm almalara karn bu uygarlklarn dilini yine de zemeyebiliriz. rnein zeki canllar olan yunuslarn kendilerine zg bir dille haberletii biliniyor. Henz bu dili zemedik. Suyla kapl bir gezegende, bizden ok daha ileri dzeyde, yunuslara benzeyen canllar olmas mmkn. Elbette suyla kapl bir gezegende gelimi radyoteleskoplar kurmak zor olacaktr. Yine de gelimi uygarlklar bir ekilde evrende neler olup bittiini merak edecek ve aratracaktr.
<<<
Dnya-d yaam aratrmalarnda tartmal noktalardan biri de sessizce oturup dinlemenin mi yoksa uzaya mesaj yollamann m iyi olaca. Olas uzayl dostlarmza merhaba demenin bize bir ey kaybettirmeyeceini savunanlar olduu gibi, yerimizi belli etmenin pek de iyi bir fikir olmadn dnenler de var. Ne de olsa vahi bir ormandaysanz yerinizi belli etmek istemezsiniz. nl fiziki Stephen Hawking, yerimizi belli etmenin pek de iyi olmayacan dnenlerden. Hawkinge gre, bizden daha ileri bir teknolojiye sahip olan bir uygarlk byk olaslkla kendi gezegenindeki kaynaklar oktan tketmi olacaktr. Kendi durumumuza baktmzda bunun ok da uzak bir ihtimal olmadn grebiliyoruz. Halihazrda gereksinimlerimizi srdrlebilir bir biimde karlayabilmemiz iin bir Dnya bize yetmiyor. Gezegenini terk etmek zorunda kalm bir uygarlk kendine yeni kaynaklar aryor olacak ve byk olaslkla bizim gezegenimizde aradklarn bulacaktr. ou bilim insan gelimi uygarlklarn en ileri teknolojiyle bile yldzlararas yolculuklar yapamayacan, yapabilecek teknolojileri olsa bile yakn yldzlara yolculuun yzyllarca sreceini dnyor. Hawking gelimi bir uygarln, rnein bir yldzn enerjisini milyonlarca gne kolektryle toplayp bir yere odaklayarak bu enerjiyle kurt delikleri oluturabileceini ve bunlar sayesinde de ok uzak mesafeleri ok ksa srelerde kat edebileceini sylyor. Kurt delikleri henz kantlanmam olsalar da fizikilerin karatahtalarnda alyor grnyor. SETI Enstitsnden Seth Shostaka gre paranoyaya gerek yok. Zaten halihazrda srekli olarak uzaya radyo ve televizyon yaynlar gnderiyoruz. Bu yaynlar imdiden on binlerce yldza ulam durumda. Geri bu yaynlar bizim teknolojimizle bir k yl teden bile alnamayacak kadar zayf. En yakn yldzn drt k yl tede olduunu dnrsek bizimki gibi bir uygarlk bu yaynlar alamayacaktr. Ama gelimi uygarlklarn ok daha byk ve gelimi donanma sahip olmalar mmkn. Bunun yan sra, en gl askeri ve aratrma radarlar, bizim teknolojimizle bile yzlerce k yl teden alglanabilecek kadar gl yayn yapyor. Eer byle bir korkumuz varsa tm radyo, televizyon yaynlarn durdurmal, radarlarmz ve hatta tm klarmz kapatmalyz. Baz korkulara karn gemite uygarlmzla ilgili basit bilgiler ieren iki gl sinyal uzaya gnderildi. Bunlardan ilki 16 Kasm 1974te dnyann en byk
radyo teleskobu olan ve SETI almalarnda da kullanlan Arecibo teleskobuyla gnderildi. 1679 ikili kod ieren Arecibo Mesaj toplam dakikadan ksa bir sreyle M13 kresel yldz kmesine doru gnderildi. Mesaj Frank Drake tarafndan, nl gkbilimci Carl Sagann da katklaryla hazrland. kinci mesaj 9 Ekim 2008de yaknmzdaki yldzlardan birinin evresinde dolanan Gliese 581d tegezegenine (Gne Sistemi-d gezegen) ynlendirildi. A Message From Earth (Dnyadan Bir Mesaj) olarak adlandrlan ve Ukraynadaki Ulusal Uzay Ajansnn radar teleskobuyla gnderilen sinyal bir yarma sonunda toplanan toplam 501 mesaj ieriyordu. Gnderilen sinyaller binlerce k yl uzaktan alnabilecek gte olsa da, her iki sinyalin de asl amac olas Dnya-d zeki varlklara mesaj iletmek deildi. Arecibo Mesaj M13in olduu yere 25.000 yl sonra ulaacak ve bu srada M13 burada olmayacak bile. Bu mesajn amac, toplumun ilgisini SETI almalarna ve buraya kurulan yeni donanma ekmekti. kinci mesajn amacysa, zellikle genlerin Dnya ve insanlarn Dnya zerindeki etkileri zerine dnmesini salamakt. ABDdeki Kaliforniya niversitesinde gkbilimci olan ve onlarca tegezegenin kefine imza atm bulunan Geoffrey Macyye gre gelimilik dzeyi olarak bizden 1000 yl ileride olan bir uygarlk halihazrda tm iletiimimizi dinliyor olabilir. yle ki, yaynlar izlemek bir yana dudaklarmz bile okuyacak yetenee sahip olabilirler. Macy, saklanmaya almann karncalarn insanlardan saklanmaya almasna benzeyeceini dnyor. Drake de Hawkingin korkusunun yersiz olduunu dnyor. Ona gre yldzlararas yolculuklar kt zerinde mmkn grnse de uygulamada deil. Eer bu mmkn olsayd 300 milyon yldz ieren gkadamzda milyarlarca yl iinde en azndan bir uygarln tm gkadaya yaylm olmas gerektiini ne sren Fermi paradoksu gerek olurdu. Gelecekte herhangi bir sonuca ulap ulamayaca belli olmasa da, SETI projesi belki de insanolunun tarihi boyunca yrtt en heyecan verici alma. Bir yandan evrende ne kadar kk olduumuzu bize hatrlatrken, dier yandan da evrede sessizlii bozan tek uygarln biz olduumuzu gsteriyor. En azndan imdilik
000000101010100000000000010100000101 0000000100100010001000100101100101010 101010101010010010000000000000000000 0000000000000000001100000000000000000 001101000000000000000000011010000000 0000000000010101000000000000000000111 110000000000000000000000000000000011 0000111000110000110001000000000000011 001000011010001100011000011010111110 1111101111101111100000000000000000000 000000100000000000000000100000000000 0000000000000000010000000000000000011 111100000000000001111100000000000000 0000000001100001100001110001100010000 000100000000010000110100001100011100 1101011111011111011111011111000000000 000000000000000001000000110000000001 0000000000011000000000000000100000110 000000000111111000001100000011111000 0000000110000000000000100000000100000 000100000100000011000000010000000110 0001100000010000000000110001000011000 000000000000110011000000000000011000 1000011000000000110000110000001000000 010000001000000001000001000000011000 0000010001000000001100000000100010000 000001000000010000010000000100000001 0000000100000000000011000000000110000 000011000000000100011101011000000000 0010000000100000000000000100000111110 000000000001000010111010010110110000 0010011100100111111101110000111000001 101110000000001010000011101100100000 0101000001111110010000001010000011000 000100000110110000000000000000000000 0000000000000111000001000000000000001 110101000101010101010011100000000010 1010100000000000000001010000000000000 011111000000000000000011111111100000 0000000111000000011100000000011000000 000001100000001101000000000101100000 1100110000000110011000010001010000010 100010000100010010001001000100000000 1000101000100000000000010000100001000 000000000100000000010000000000000010 0101000000000001111001111101001111000
16 Kasm 1974te Arecibo Teleskobuyla gnderilen mesaj. Mesaj stte ikili kodda, altta grafiksel olarak grlyor.
Kaynaklar Folger, T.F., Contact: the Day After, Scientific American, Ocak 2011. Grossman, L., Astronomers Suggest Crowdsourcing
Letters to Aliens, Wired, ubat 2011. Hanlon, M., Why Beaming Messages to Aliens in Space Could Destroy our Planet, Daily Mail Online, 8 Austos 2008. 27
Bahri Karaay
Bilimsel Kefin Beklenmedik Kayna:
Rastlant
Kften fare zehirine, oradan ecza dolaplarna; milyonlar kurtaran bir ilacn hikyesi
Bilim tarihi ilgin keif hikyeleri ile doludur. Dikkati eken ise rastlantnn bu keiflerin pek ounun ortaya kmasnda oynad olaanst roldr. Bilim insannn olup bitene yepyeni bir gzle bakabilme ve her eyi sorgulama zellii ile bir araya geldiinde rastlantlar milyonlarn yaamn etkileyecek keiflere dnmtr. Pek ok kefin ortak yn grnte birbiri ile ilgisi olmayan gerekler arasnda daha nce grlemeyen balantlarn kurulmasdr. Bilim tarihinde buna en gzel rneklerden biri srlarda ortaya kan bir kanama hastaln, fare veya kobay zehirini, baarsz bir intihar teebbsn, bir Amerikan bakannn kalp krizini ve dnya genelinde milyonlarca insann her gn kulland bir ilac kapsayan hikyedir. Dier keiflerde olduu gibi, varfarinin hikyesi de bilim insanlarnn laboratuvarlarda geen saysz gnlerini ve gecelerini, aln terlerini, hem zihinlerini hem de fiziksel kaynaklarn olaanst bir kararllkla problemin zmne odaklam olmalarn ierir.
rtaokul yllarnda iken benim kuamdan yz binlerce genci TRTnin tek kanalna ve siyah-beyaz ekranlara kilitleyen Kk Ev adl bir dizi vard. Dizi, yazar Laura Ingalls Wildern Great Plains (Byk Ovalar) olarak bilinen topraklarda geen ocukluk yllarnn Amerikasn ve Amerikaya yerleen ilk Avrupa kkenli gmenlerin yaamn anlatyordu. Wildern diziye kaynak olan kitaplar gnmzde Amerikan ocuk klasikleri arasnda saylyor. Getiimiz yaz ilk defa Great Plainsin bir paras olan Kuzey ve Gney
Anahtar Kavramlar Bilim tarihi, bilim insanlarn nemli keiflere gtren rastlantlarla doludur. Gnmzde milyonlarca insann tedavisinde kullanlan ve bir antikoaglan (kan phtlamasn nleyen ila) olan varfarin de bir tesadfler zinciri sonucunda kefedildi. Onun hikyesi bir kfle balyor, esrarengiz bir kanama hastaln, fare zehirini, bir intihar teebbsn, bir ABD bakannn kalp krizini ve sonuta milyonlarca insann tedavisini kapsyor. Varfarin hikyesi bilim insannn dnyasna ve yaama bak asna da bir pencere aralyor. 28
Dakota eyaletlerinde seyahat ediyordum. Bu eyaletler, ABDdeki kilometrekareye en az insan den eyaletten ikisidir. Bu usuz bucaksz ovalarn yalnzln arada bir grlen, ilk gmenlerden kalma, yar ykk yar ayakta duran, solgun gri renkli bir iki ahap binadan oluan iftlik evleri bozuyordu. Rzgrla dalgalanan doal bitki rts uzaktan adeta dalgal bir denizi andryordu. Ovann ve yol boyunca grdm birka kk tepenin tekdze rengini yine arada bir grnp kaybolan ok byk sr srleri deitiriyordu.
>>>
Yzyln balarnda bu topraklardaki iftilerinin yaamlar, anszn balayan bir felaketle alt st olacakt. 1921 ylnda Great Plainsin Kuzey Dakotadan balayp Kanadann Alberta Eyaletine kadar uzanan blgesindeki sr srlerinde daha nce grlmemi, bilinmeyen bir hastalk ortaya kt. Eyaletlerin deiik yrelerinde hemen hemen e zamanl olarak srlar nce i kanama geirmeye balyor ve bir-bir buuk ay iinde lyorlard. Normalde problem olmayan kk kesikler ve iziklerle balayan ufak bir kanama bile srlarn lmne neden oluyordu; rnein numara takmak iin kulaklar delindiinde kanama bir trl durmuyordu. Pek ok sr, merada phtlamam kan glckleri iinde l bulundu. Amerikan tarihinin en byk ekonomik felaketine, Byk Depresyona doru gidilen o yllarda zaten zor durumda olan iftiler aresizlik iinde veterinerlere ve niversitelerdeki bilim insanlarna komaya balad.
Albertadan Frank Schofield adnda bir veteriner patolog hastal ilk defa 1921 ylnda tespit etti ve 1922de ve 1924te yaymlad raporlarla konuyu bilim dnyasna duyurdu. Schofield raporlarnda hastaln tahmin edildii gibi bir patojenden veya beslenme yetersizliinden kaynaklanmadn, hastala srlarn yedii kflenmi tatl yonca otunun neden olduunu yazd. Ayrca hastaln kurbanlarnda kann phtlamasnn normalden ok daha uzun bir sre aldn bildirdi. Onunla ezamanl olarak, bu sefer Kuzey Dakotadan bir veteriner, Lee Roderick de hastal tespit etti ve daha sonra, 1932de yaymlad bir raporda len srlarda protrombin ad verilen ve kann phtlamasnda grev alan bir proteinin dzeyinin ar derecede dk olduunu bildirdi. Veterinerler iftilere, hayvanlarna bozulmu tatl yonca yedirmemelerini, ayrca hasta srlara salkl olanlardan kan aktarmalarn nerdi. Fakat iftilerin ou hayvanlarn yllardr bu otla bes-
Larry Allain
Tatl yoncann yapsndaki kumarin kflenmeye neden olan mikroorganizmann rettii bir enzim tarafndan srlarda kanamaya neden olan dikumarola dntrlyor.
1880lerden kalma, restore edilmi bir nc iftlii (South Dakota).
29
Bilimsel Kefin Beklenmedik Kayna: Rastlant
Great Plainsin zengin mera ve otlaklar sr yetitiriciliin gelimesini salam.
lediklerini ve daha nce byle bir ey grmediklerini ileri srerek bu kurama pek de inanmadklarn gsterdiler. Ama hayvanlarn beslemek iin bozulmu tatl yonca otunu kullanmayan iftiler hastaln gerekten de ortadan kalktn grd. O yllarda srlarn beslenmesinde kullanlan yemler arasnda ilk sray alan tatl yonca (Melilotus officinalis) aslnda ABDye Avrupadan getirilmiti. Baklagillerden olmas ve ekim alanlarnn azotunu artrmas, ayrca Great Plainsde iyi bymesi yaygn olarak kullanlmasnda etkin olmutu. Fakat o yllarda yalarn ar olmas sonucunda, Penicillium nigricans ve Penicillium jensi gibi mikroorganizmalar k iin depo edilen tatl yonca otunda kflenmeye yol at. Normal koullarda iftiler bozulmu otlar hayvanlarna yedirmiyordu, ama o gnlerin ekonomik koullarnda baka da areleri yoktu. Kanama hastalna bozulmu tatl yoncann neden olduu ksa srede anlald ama hastala neden olan maddenin kefi uzun bir sre ald. Bu kefe giden olaylar zinciri ise, yllarn emei sonucu gelitirdii ok deerli damzlk hayvanlarn bir bir kaybeden ve neredeyse iflasn eiine gelen Ed Carlson adndaki bir iftinin, tesadf eseri Karl Paul Link adndaki bilim insan ile karlamasyla balad. Srlarn art arda kaybeden Carlson, 1933 ylnn ubat aynda artk dayanamayp len danalardan birini, hayvanlarna yedirdii tatl yoncadan 50 kg
30
kadarn, plastik bir st iesine doldurduu ve bir trl phtlamayan kan rneini pikapnn arkasna atp ar kar yal bir havada, iftliinden yaklak 300 km uzaktaki Madison ehrine, oradaki Wisconsin niversitesine bal Zirai Aratrma stasyonuna gtrd. Cumartesi gnyd ve istasyon kapalyd. Byk bir hayal krkl iinde Carlson birilerini bulmak iin bu sefer niversitenin dier binalarn denemeye karar verdi. Ak olan bir kap bulup ieri girdi. eride biyokimya blmne ait laboratuvarlardan birinde alan Karl Paul Linkle karlat. Pikabnn arkasndaki l danadan, ottan bahsedip bir trl phtlamayan kan dolu plastik ieyi Linkin nne brakt. Link bu karlamay daha sonra anlatrken Carlsona u anda yapacak pek bir ey yok, srlara bozulmu otu yedirme ve hasta olanlara salkl srlardan kan nakli yap dediini aktaryordu. Carlson Linkin laboratuvarndan ayrldnda saat leden sonra 4t, ama Link ve rencisi Eugen Wilhelm Schoeffel akam saat 7 ye kadar kan incelemi, konu zerinde tartmlard. Link, notlarnda Carlson ile karlamasnn onda ok derin izler braktn yazacakt.
>>>
Rastlant bu ya, bir ziraat olan Link tatl yonca zerinde, ama onun farkl bir zellii zerinde alyordu. Yine ilgin bir ekilde o tarihten ksa bir sre nce Minnesota niversitesi, Biyokimya Blmnden asistan profesrlk teklifi almt. Blm bakan Ross Gortner, Linke tatl yoncadaki, kanama hastalna neden olan maddeyi bulmak zere aratrma yapmasn nermiti. Fakat Link bu teklifi geri evirip Wisconsin niversitesinin teklifini kabul etmiti. Aratrmasn ise kumarin ierii az olan tatl yonca eidi elde etmek zerinde younlatrmt. Kumarin, zellikle yeni biildiinde tatl yoncaya zg kokuyu veren maddedir. Fakat ayn madde ota ac bir tat da verir. Otun tadndaki bu aclk srlarn onu daha az tketmesine neden olur. Link daha dk dzeyde kumarin ieren, bylece srlarn severek tketecei bir tatl yonca eidi gelitirmeye alyordu. Fakat Carlsonla tant o gnden sonra aratrmasn kanama hastalna neden olan maddeyi bulmaya ynlendirdi. O gnlerde laboratuvarda kan phtlamasnn allmas iin yeni gelitirilen bir ilemle tavandan elde edilen kan plazmasnda bulunan kimyasal maddeler ayrtrlabiliyordu. Linkin laboratuvarnda da bu teknik kullanlarak hastala neden olan madde ayrtrlmaya alld. Alt yllk bir abadan sonra nihayet 28 Haziran 1939da kanama hastalna neden olan madde, Linkin laboratuvarnda alan Harold Campbell tarafndan kristalletirilip saf olarak yaltld. Maddenin yaps zlnce 3,3-metilen-bis[4hidroksikumarin] olduu belirlendi. Dikumarol ad verilen bu madde, Linkin nceki almalarnda tatl yoncada miktarn azaltmaya alt kumarinin bir formuydu. Dikumarol, kumarin molekllerinin birbirine balanmasyla ortaya kmt. Balant, kflenmeye neden olan mikroorganizmann rettii bir enzim tarafndan salanyordu. Bu gerek, kanama hastalnn neden sadece kflenmi otlar yiyen hayvanlarda ortaya ktn da aklyordu. Dikumaroln antikoaglant (kann phtlamasn nleyici) olduu laboratuvar deneyleriyle de kantland. Kann phtlamas esnasnda K vitamininin gerekli olduu bir basama engelledii bulundu. Kanda dikumarol miktar artnca srlarda i kanama balyor ve phtlama olmad iin bir-bir buuk ay iinde lyorlard. Link, K vitamininin dikumaroln etkisine kar antidot olacan da aklamt, ama ne yazk ki tp evrelerinde uzun bir sre K vitamininin dikumarole kar herhangi bir etkisinin olmad dnld. Link daha sonra kaleme ald, o gnleri anlatan ksa zyaamyksnde bu konunun onu ok rahatsz ettiini yazacakt. 1945 ylnda Link, ailesi ile birlikte gittii bir piknikte soukta, ar yamur altnda srlsklam olunca daha nce tedavisini grm olduu tberkloz hastal nksetti. Bu nedenle sonraki sekiz ay laboratuvarlardan ve aratrmadan uzak, tedavi ile geirmek zorunda kald. Btn yapmas gereken bu sreyi yatakta geirip dinlenmekti, ama o zamann okuyarak geirecekti. Nedenini kesin olarak bilmiyoruz, ama benim tahminime gre Link tedavi sresince kald yerde kobay grm olsa gerek ki fareler ve kobaylarla mcadele konusunda o gne kadar neler yapldn renmek zere okumaya balad. Yaplagelenleri okuyunca kafasnda olaanst bir fikir dodu: Dikumarol fare zehiri olarak denemeliydi! Link ve ekibi dikumaroln yapsn zdkten sonra, kimyasal yap olarak ona ok benzeyen, ok sayda trevini sentezlemiti. Hatta bunlardan bazlar dikumarolden daha etkindi. Link, tedavisi bittikten ve laboratuvara geri dndkten sonra bu trevlerin etkisini fareler, kobaylar, tavanlar ve kpekler zerinde denemeye balad. Bu almalar sonucu 42 numaral trevi seerek fare veya kobay zehiri olarak satlmas iin niversiteyi patent bavurusu yapmaya ikna etti. Setii treve warfarin ismini vermiti. Bu isim, Wisconsin Alumni Research Foundationn (Wisconsin Mezunlar Aratrma Vakf) ilk harflerinden ve kumarinin son drt harfinden oluuyordu (Trkede varfarin). Zehir ksa srede yaygnlat ve kefinden sonraki on yl iinde sadece ABDde yaklak 70 bin ton satt. Varfarinin hikyesi yine bir rastlant sonucu yepyeni bir yn alacakt. 5 Nisan 1951de Philadephiadaki bir askeri birlikten Linki aradlar. Yirmi iki yanda, orduya daha yeni giren bir er intihara teebbs etmi ve acile kaldrlmt. Acemi asker orduya girme kararndan sonra depresyona girmi ve kurtuluu fare zehiri varfarin almakta bulmutu. Be gn iinde 567 mg varfarin alan asker hl sa idi, ancak bu sefer de tatl yonca hastal yznden hastaneye bavurmutu. Hastaneye yattktan sonra kan nakli ve K vitamini tedavisi uygulanan asker tamamen iyileti. Fakat bu olay varfarinin bir insan tarafndan kullanlrsa ne olacan gsteren ilk vaka olmas asndan ok nemliydi. Link daha nce varfarinin suda znebilir sodyum tuzunun insanlar iin antikoaglant olarak kullanlabilecei nerisinde bulunmutu, ama doktorlar bu neriye kulak tkamt. Fakat bu vaka doktorlarn dikkatini ekti. Ksa bir sre sonra varfarin sodyum, antikoaglan olarak kalp krizi hastalarnda phtlamann nlenmesi iin kullanlmaya baland.
Karl Paul Linkin kefettii Warfarin ilk olarak fare ve kobay zehiri olarak kullanlm. (stte) Wisconsin niversitesinden Karl Paul Link srlarda kanama hastalna neden olan maddenin dikumarol olduunu kefetti. (Altta)
31
Bilimsel Kefin Beklenmedik Kayna: Rastlant
1955 ylnn Eyll aynda, o gnlerde ABD bakan olan Dwight Eisenhower kalp krizi geirmiti. Ayn 29unda Link Bakan sizin gelitirdiiniz bir ila ile tedavi ediliyor yazan bir kart ald. Bir gn sonra ise bakann basn sekreteri, bakann tedavisinde varfarin sodyum kullanldn aklayacakt. ABD bakannn tedavisinde kullanlm olmas varfarinin kullanmnn yaygnlamasnda nemli bir dnm noktas oldu. O gnden sonra doktorlar kan phtlamasn nlemek zere kalp krizi geiren hastalar, fel hastalarn, damar tkankl olan hastalar, kalp ritminde bozukluk olan hastalar, suni kalp kapak tayan hastalar ve ameliyat sonras hastalar varfarin ile tedavi etmeye balad. Sadece 2004 ylnda kumadin ad ile satlan varfarin 31 milyon reetede yer ald. Btn bu gelimelere bakldnda varfarinin mucize bir ila olduu dnlebilir. Ancak aradan geen yllar ilacn nemli yan etkilerinin olduunu da gsterdi. Bunlardan en nemlisi zellikle kullanmna balandktan ksa bir sre sonra ortaya kabilen kanamalard. O kadar ki yine 2004 ylnda varfarin acil vakalara en fazla neden olan 10 ilatan biriydi. Fakat ilacn yan etkileri ar dozda kullanmndan kaynaklanyordu. Bu yan etkisinden dolay Amerikan Gda ve la Kontrol Merkezi (FDA) ilacn kutusuna, siyah bir ereve iinde, bu tehlikeyi aklayan bir not yazlmas art koydu. Varfarini ticari olarak satan Bristol-Myers Squibb irketi de, 2006 ylndan itibaren bu ilacn kutularna ciddi kanama riski yaratabilir eklinde bir uyar mesaj koydu.
32
Varfarin tedavisinde ilacn dozunun ok iyi ayarlanmas gerekiyordu. la az verilirse kan phtlamas riski hayati tehlike oluturabiliyordu. Fazla verilirse de bu sefer hastada kanama riski artyordu. kinci problem varfarinin tedavi salayan dozlarnn her hastada nemli lde farkllk gstermesiydi. rnein bir hastada gnde sadece 1 mg ilala arzu edilen antikoaglant ilev salanrken, ayn sonucu alabilmek iin bir baka hastaya bunun on kat, yani 10 mg varfarin verilmesi gerekebiliyordu. Varfarinin kullanmn zorlatran nc problem ise yaygn olarak kullanlan pek ok ilala etkilemesi, ayrca baz gdalarda bulunan K vitamininin varfarinin etkisini azaltmas veya nlemesiydi. Vcudumuza aldmz ilalar kana getikten sonra hedef organa ulaarak kendilerinden beklenen ilevi yerine getirirler. lalar vcutta kullanlrken, zellikle karacier tarafndan retilen enzimlerin almas sonucu metabolize olur, yani birtakm deiiklikler geirirler. Bu deiiklikler aslnda bir adan ilacn vcuttan atlmas ileminin balangcdr. Vcuda alnan ilalar ve onlarn metabolize olmu formlar bir sre sonra bbrekler tarafndan kandan szlerek alnr ve idrarla vcuttan dar atlr. Yaplan almalar ska kullanlan baz antibiyotiklerin varfarinin metabolize edilmesini azaltarak etkisini artrdn gsterdi. Ayrca geni spektrumlu antibiyotiklerin, normalde barsaklarda yaayan ve K vitaminini reten bakterilerin saysnda azalmaya neden olduu ve bylece varfarinin etkisini artrabildii ortaya kt. K vitamini asndan zengin olan yiyecekler de varfarinin etkisini azaltyordu.
<<<
nsan gen haritasnn tamamlanmas sonucu ortaya kan yeni bilim dallarndan biri de genetik yap ile ilalar arasndaki iliki zerinde alan farmakogenomiktir. Bu almalar, hastalarn genetik yaplarnn gz nne alnmasyla doru varfarin dozunun belirlenmesi konusunda ok nemli bilgiler elde edilmesini salad. nsan gen haritasnn tamamlanmas sonucu rendiimiz srlardan biri de, genetik olarak yzde yze yakn bir oranda birbirimize benzememize karn, rastgele seilen iki kiinin 6 milyar bazdan oluan genetik malzemesinde, her 1000 bazdan birinde fark olduu eklindeydi (bkz. Karaay, B. Yaamn Srr DNA, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2010). rnein genomun belli bir noktasndaki bir nkleotidin, bir grup insanda G (Guanin) olduu, ama baka bir grup insanda da T (Timin) olduu ortaya kt. te kiiler arasndaki bu farklla tek nkleotid farkll (single nuckeotide polymorphism, ksaca SNP) adn veriyoruz. SNPlerin insan gen haritasnn hangi noktalarnda olduklar ve deiikliklerin neler olduu, gen haritasnn belirlenmesine benzer bir proje ile (Uluslararas HapMap projesi) belirlenmeye balad. 2009 ylnn ilkbaharnda projenin nc faz verileri yaymland. u anda 10 milyonun zerinde SNP bilgisi elde edilmi durumda. Varfarinin deiik kiiler tarafndan deiik oranlarda metabolize edilmesinin arkasndaki genetik deiikliklerin (SNPlerin) belirlenmesi amacyla yaplan almalarda, CYP2C9 ve VKORC1 adl iki ayr gendeki polimorfizmlerin varfarinin tedavi gcn etkiledii bulundu. CYP2C9 adl gen, ilalarn metabolize edilmesinde grev alan bir enzimi kodlar. Bu genin baz insanlarda bulunan bir varyant, etkinlii daha az olan bir enzim retir. Bu varyanta sahip kiilerin vcutlar varfarini dar atmakta etkin olmad iin, yksek dozda varfarin aldklarnda kanama riski yksektir. CYP2C9 geninin bu formuna zellikle beyazlarda rastlanr. Afrikallar ve Uzak Doulular arasnda ise nadiren grlr. CYP2C9 genindeki deiiklikler, nemli olmakla birlikte, varfarin dozu asndan insanlar arasnda grlen farklln sadece %10unu aklyor. VKORC1 genindeki polimorfizm ise grlen farklln %30unu aklyor. Ak ad K vitamini epoksit redktaz olan bu enzim, aslnda varfarinin hedefi olan bir proteindir. Bu enzim kann phtlamasnda grev alm olan K vitamininin yeniden kullanmn, bylece vcut tarafndan etkin bir ekilde deerlendirilmesini salayan bir enzimdir. Varfarin bu enzimin almasn engelleyerek kan dolamndaki K vitamini miktarn azaltr. Sonuta kann phtlamasnda grev alan ve bu ilevi yerine getirmek iin K vitaminine ihtiyac olan faktrler alamaz olur. Aratrmaclar insanlar arasnda VKORC1 asndan iki grup (haplotip grup) olduunu buldu. Bunlardan biri dk-doz haplotip grubu (A), dieri ise yksek-doz haplotip grubu (B) olarak adlandrld. Bu gruplar Afrikallarn neden varfarine kar daha dayankl olduunu da aklyordu. Afrikallarda yksek-doz haplotip grubu (B) bireylerin daha fazla olduu bulundu. Asya kkenli insanlarda ise dk-doz haplotip grubu (A) bireyler daha fazlayd. FDA, 2007 ylnn Austos aynda yaymlad bir bildiri ile elde edilen yeni genetik bilgilerin, hastaya zel ve doru varfarin dozunun belirlenmesinde yardmc olacan bildiriyordu. Hem CYP2C9 hem de VKORC1 geninin hangi grupta olduunun belirlenmesi ile hastann kendi genetik yapsna en uygun doz belirlenebilecek ve herhangi bir yan etki yaamadan tedavi salanabilecektir. ABDdeki pek ok salk merkezi varfarin kullanacak hastalara genetik test uygulayarak bu kiisel tp uygulamasn imdiden yaama geirmi durumda. Varfarin rnei bilimi kendilerine kariyer olarak seecek okurlar iin de ok nemli mesajlar tayor. Yaama yepyeni bir gzle bakabilme ve her eyi sorgulama zelliinin, grnrde birbiri ile ilgisi yokmu gibi grnen gerekler arasnda daha nce grlemeyen balantlar kurabilmenin, ok almann ve bkmak usanmak bilmeden problemlerin zerine gidebilme yetisinin, bilimsel baarnn vazgeilmez unsurlar olduunu gz nne seriyor. Bunlarn tesinde yaamn zaman zaman nmze kard beklenmedik olaylarn insanln kaderini etkileyecek bululara dnebileceini ve bu adan rastlantlarn ne kadar nemli olduunu da gsteriyor.
Bahri Karaay, Iowa niversitesi Tp Fakltesi Pediatri Blm, ocuk Nrolojisi Krss retim yesidir. Ayrca ayn niversitenin Gen Tedavi Merkezi ve Holden Kanser Merkezi yesidir. Nrolojik doum kusurlar zerinde genler dzeyinde aratrmalar yrtyor. Be yan altndaki ocuklarda grlen sinir sistemi tmr nroblastoma ve yine sinir sistemini etkileyen Alexander hastalna gen tedavisi gelitiriyor. Ayrca alkoln ve LCM virsnn fets beyni zerindeki etkilerini aratryor.
www.bahrikaracay.com/blog
Kaynaklar Link, K. P., The discovery of dicumarol and its sequels, Circulation, Cilt 19, Say 1, s. 97-107, 1959. Mueller, R. L. ve Scheidt, S., History of drugs for thrombotic disease. Discovery, development, and directions for the future, Circulation, Cilt 89, s. 432-449, 1994.
Rieder, M. J., Reiner, A. P., Gage, B. F, Nickerson, D. A., Eby, C. S., McLeod, H. L., Blough, D. K., Thummel, K. E., Veenstra, D. L., Rettie, A. E., Effect of VKORC1 haplotypes on transcriptional regulation and warfarin dose, New England Journal of Medicine, Cilt 352, s. 2285-2293, 2005. 33
Ouzhan Vcl
Dr, Bilimsel Programlar Uzman, TBTAK Bilim ve Toplum Daire Bk.
Mobil Cihazlar
ve Gvenlik Riskleri
Mobil cihazlar artk hayatmzn hemen hemen her alannda kullanlyor. ok deil, daha on yl ncesine kadar sadece belirli bir kesimin sahip olabildii mobil cihazlar, gnmzde teknolojik gelimelerin sonucunda giderek ucuzlamalar ve kullanm alanlarnn iyice yaygnlamasyla yedisinden yetmiine hemen herkesin elinde. Cep telefonlar, Ipodlar, mp3 alclar ve Blackberryler ile balayan bu akm gnmzde yerini Iphonelara, Ipadlere, akll telefonlara ve tablet bilgisayarlara brakt. Kullanmlarnn kolay olmas, tanabilir olmalar, veri depolama nitelerinin kapasitelerinin artm olmas, kablosuz alara ve dier cihazlara kolaylkla (infrared, bluetooth, wi-fi, vs. yoluyla) balanabilmeleri, dier elektronik cihazlarla uyumlu alabilmeleri mobil cihazlarn yaygnlamasndaki en nemli faktrler arasnda. Ama bunlar, birtakm bilgi gvenlii risklerini de beraberinde getiriyor. Mobil cihazlarn sahip olduu bu zellikler nedeniyle, sadece bilgi gvenliine dair risklerin gerekleme olasl artmakla kalmyor, riskler gerekletiinde etkileri de artyor. Toplumda mobil cihazlar ve bilgi gvenliine dair henz yeterli farkndalk yok. Bu durum, gvenlik aklarnn kt amala kullanlmas gibi byk bir risk barndryor.
G
34
nmzde birok kii, kiisel bilgisayarlara ynelik bilgi gvenlii riskleri ve bu risklerden korunma yntemlerinin neler olduu konusunda belli bir birikime sahip. Hemen hemen herkes yalnzca gncel bir antivirs yazlm kullanmann yeterli olmadn, casus yazlmlar, Truva atlar ve solucanlar iin de nlem alnmas gerektiini, gvenlik duvarnn etkin hale getirilmesi, farkl
internet hesaplarnda ayn ifrelerin kullanlmamas, bilinmeyen nc parti uygulamalarn kurulmamas gerektiini biliyor. Bir taraftan da retici firmalar gvenlik aklarna kar srekli olarak iletim sistemi yamalar yaymlyor ve bilgisayarlar raflardaki yerlerini gvenlik yazlmlar kurulmu olarak alyor. Bu sebeple kt niyetli kiilere, kullanclarn henz bilmedii risklerden faydalanmak daha cazip geliyor.
>>>
Veri Depolama niteleri

TBlara ulaan kapasiteleri ile hard diskler artk inanlmaz miktarda veri depolamaya imkn veriyor. Bu nedenle hard diskleri belirli aralklarla gereksiz eylerden temizlemeye, CD ve DVD gibi ortamlarda veri yedeklemeye gerek duyulmuyor. zel resimler ve videolar, kiisel belgeler ve hatta finansal ilemlerinizi yrttnz hesaplar da dhil eitli internet hesaplarnn ifreleri hard disklerde veya flash belleklerde tutuluyor. Sadece bunlar da deil: Dijital fotoraf makineleri, kameralar, mp3 alclar ve cep telefonlarnda bulunan dhili ve harici bellek kartlar da veri depolama ve veri paylam iin kullanlyor. Bu nedenle, farkl elektronik cihazlardaki verilerin ynetilmesini ve senkronize edilmesini kolaylatran tanabilir hard diskler ve dier bellek rnleri gnmzde hayli revata.
Kablosuz nternet Alar ve Casus Yazlmlar

Kablosuz alar sayesinde artk hemen her yerden internete balanmak mmkn. Havalimanlarnn bekleme salonlarnda, otellerde, kafelerde, Wi-Fi noktas olan alveri merkezlerinde bilgisayarlarnzla, akll cep telefonunuzla ve internete balanma zellii olan dier mobil cihazlarnzla kablosuz ve cretsiz olarak internete balanabiliyorsunuz. Kablosuz balant noktalarn aratrdnzda ounlukla birden fazla balant noktas grlyor. Ancak haklarnda herhangi bir bilgiye sahip olmadnz balantlar, zellikle de ifresiz olanlar, bilgi gvenlii asndan risk tayor. Herhangi bir cret denmedii iin ifresiz alar birok kiiye cazip gelebilir. Fakat tm internet trafiinizin birileri tarafndan siz farknda olmadan izleniyor olmas muhtemel. Btn internet hesaplarnzn ifreleri ve kiisel bilgileriniz kt amal kiilerin eline geebilir. (Oysa SIM kartlar vastasyla internete balanma yntemlerinde, rnein 3G modemlerde belirli ve onayl iletiim protokolleri kullanld iin veriler gvenli bir ekilde iletiliyor). Bu riskten korunmak iin bilinen ve gvenli olduundan emin olunan balantlarn kullanlmas hayli nemli. Kablosuz internet gvenliini salamaya ve iletiimi kriptolu yapmaya yarayan ticari yazlmlar da var. nemli bir baka risk de nc parti uygulamalarn mobil cihazlara kurulmas ile ortaya kyor. ounlukla elence amal olan ve herhangi bir cret denmeden edinilen bu uygulamalarn kurulmas ile cihaznza casus yazlmlar bulaabiliyor. Casus yazlmlarn etkileri ok eitli. Hangi internet sitelerini ziyaret ettiinize ilikin bilgileri belirli bir merkeze gndermekten ve reklam gsteriminden tutun, tm veri trafiinizi izlemeye varncaya kadar eitli amalara hizmet edebiliyorlar. Casus yazlmlar ounlukla antivirs programlar tarafndan fark edilemez. Bunlar iin gelitirilmi zel yazlm kullanmadnz srece, ne varlklarn fark etmeniz ne de sisteminizden silmeniz mmkndr. Casus yazlmlarn bilgisayarlara ve cep telefonlarna kurulmas ile birlikte bilgisayarnzda gvenlik aklar meydana gelir ve aldnz dier nlemler geersiz kalr. Ne kadar gvenlik duvar ve antivirs yazlm kullanmak gibi nlemler alm olsanz da, bu yazlmlar nedeniyle tm veri trafiiniz riske girebilir ve nc ahslar tarafndan izlenip kayt edilebilir. Hatta casus yazlmlar sayesinde cep telefonunuz veya kamera balantl bilgisayarnz, haberiniz olmadan sizin resimlerinizi veya hareketli grntnz ekip bakalarna da yollayabilir. Ayrca GPRS zellikli telefonlar nedeniyle, bulunduunuz yerler ve buralarda kaldnz sreler de bakalar tarafndan izlenebilir. Bu nedenle kayna tam olarak dorulanmayan ve yaymcs sertifikal olmayan nc parti uygulamalar konusunda ok dikkatli olmak gerekir. En iyisi bu tr programlarn mmknse kullanlmamasdr.
Peki, mobil cihazlar ve hard diskler gibi veri depolama niteleri kaybolursa veya alnrsa neler olabilir? Byk ihtimalle pek ok kiinin aklna ilk gelen ve znt douran ey ya yitirilen cihazdr ya da yedei alnmad iin kaybedilen verilerdir. Hlbuki cihaznz alndnda veya kaybolduunda, eer daha nceden gerekli birtakm nlemleri almamsanz, kiisel bilgilerin ve gizlilik derecesi yksek dier verilerin yetkisiz kiilerin eline gemesi sonucunda urayabileceiniz maddi ve manevi zarar, ou zaman cihazn maddi deerinden ve yaadnz skntdan ok daha byktr.
35
Mobil Cihazlar ve Gvenlik Riskleri
Aslnda gnmzde kiisel bilgisayar gvenliine ynelik belli bir farkndalk ve altyap var. Ama ne yazk ki dier mobil cihazlardaki tehlikeler konusunda henz istenen seviyede birikim yok.
kinci El Cihazlar
Dnya zerinde u an kullanlmakta olan milyonlarca cep telefonu var. lkemizde de cep telefonu abonelerinin saysnn 50 milyonun stnde olduu gz nne alnrsa, yeni modellerin piyasa mrleri ok da uzun olmuyor, dolaysyla da birbiri ardna yeni rnler piyasaya kyor. Son yllarda moda teknolojiye de bulat. Kullanclar ihtiyalar olmamasna karn daha stn zellikli, daha k tasarml ve daha fonksiyonel cep telefonlarna rabet eder oldu. Bu anlay sadece cep telefonlar ile snrl deil, dizst bilgisayarlar, mp3 alclar ve tablet bilgisayarlar iin de geerli. rnein gnmzde, ortalama bir ka senede bir cep telefonu deitiriliyor. Satn alnan her yeni cep telefonu, eskisinin atl hale gelmesi, bir bakasna hediye edilmesi veya ikinci el piyasasnda deerlendirilmesi anlamna geliyor. Durum byleyken ou zaman sradan bir silme ilemi ile bu cihazlarn iindeki verilerin tamamen silindii varsaylyor. Hlbuki veriler, eer zel bir yolla silinmediyse, verilerin geri dndrlmesi baz yazlmlarla ou zaman mmkn. Adli tp aratrmalar konusunda uzmanlam ABD merkezli eitli irketler, eBay gibi internet zerinden alveri yaplan sitelerde satlan ikinci el cep telefonlarnn ounun, sosyal gvenlik numaras gibi kimlik bilgilerini ve finansal bilgiler ierdiini, bu verilerin de geri dndrlebildiini belirtiyor. Cep telefonlarndan ve SIM kartlardan silinen verilerin kurtarlmasn salayan ticari rnler bulmak da mmkn. rnein, ABDdeki Utah merkezli Paraben, cep tele36
irketler Asndan Durum

irketlerde bilgi gvenliinin salanmas genellikle ok daha zor ve karmaktr. Veriler genellikle ok gizli, gizli, hizmete zel ve herkese ak olmak zere farkl kategorilere ayrlr. Verinin bulunduu kategoriye gre alnmas gereken nlem deiir. Personel ve mteri kimlik bilgileri ile finansal bilgiler gizlilik seviyesi yksek bilgilerdir, dolaysyla da bu tr bilgileri barndran veri tabanlar ounlukla d ortama almaz. irket veri tabanna uzaktan balanmak yksek gvenlikli protokoller ile salanr. irketin intranet a etkin gvenlik duvarlar arkasndadr. Veri tabanlar asndan fiziksel gvenlik de nemli bir unsur olduundan, verilerin tutulduu yerlere sadece yetkili kiiler eriebilir. Etkin ve gvenli kimlik dorulama sistemleri uygulanr ve kullanclar irket bilgisayarlarna ancak ondan sonra girebilir.
fonlarndan ve SIM kartlardan silinen verilerin geri dndrlmesini salayan rnlere ek olarak, ksa sreliine dn alnan cep telefonlarndaki tm verilerin kopyalanmasn salayan rnler de sunuyor. Esasnda emniyet alanlar ve bilgi gvenlii uzmanlar iin tasarlanm bu rnler, ocuklarnn aktivitelerini izlemek isteyen ebeveynlere de hitap ediyor. Herkes tarafndan temin edilebilecek bu tr rnlerin piyasada olmas, ayn zamanda ok fazla teknik bilgiye sahip olmayan saldrganlarn da bu rnlere kolaylkla eriebileceini gsteriyor.
>>>
Yksek veri depolama kapasiteleri ve kablosuz alara balanabilme yetenekleri nedeniyle kullanmlar yaygnlaan mobil cihazlar, irket ii ve irket d veri ak zerindeki kontroln kaybolmasna da neden olabiliyor. Bunun sonucunda, gizlilik derecesi yksek bilgilerin dar szmas ve yetkisiz kiilerin eline gemesi riski douyor.
Mobil cihazlarla ilgili risk ynetimi nasl olmaldr?

nce irketlerin alabilecei gvenlik nlemlerini ve bunlarn olas etkilerini ele alalm. Alnabilecek en nemli ama bir o kadar da kat gvenlik nlemi, irket bilgisayarlarna ve a balantlarna mobil cihazlarn eriiminin tamamen engellenmesidir. rnein irket bilgisayarlarnda CD-Rom, USB flash bellek, tanabilir hard disk, Ipod ve mp3 alc gibi cihazlarn kullanlmas sistemsel olarak engellenebilir. Kablosuz alara cep telefonlarndan ve kiisel dizst bilgisayarlardan eriim kstlanabilir. Bu nlemler ilk bakta etkin bir zm gibi grnse de, i yapma ekline ve kurum kltrne gre, her irket iin uygun olmayabilir. rnein iletiimin hayli nemli olduu irketlerde, birok alan bir yandan kendi tanabilir bilgisayarlar, Outlook tarznda e-posta uygulamalar barndran Blackberry ve Iphone gibi akll telefonlaryla irket ana balanrken, bir yandan da bir takm ofis uygulamalarn da bu cihazlar ile altryor ve veri paylayorlar. zellikle sat, pazarlama, teknik destek ve danmanlk gibi i kollarnda alanlarn hareket edebilme kapasitesi vazgeilmez bir unsur. Bu nedenle, risk azaltc nlemler deerlendirilirken maliyet-fayda analizi dikkatli bir ekilde yaplmal, mobil cihazlarn doru ve yerinde kullanm iin bilgi gvenlii yneticisinin de katlmyla bir kurum politikas belirlenmelidir. Bu politikalar alanlara duyurulmal ve onlar tarafndan benimsenmesi iin gerekli bilinlendirme almalar yaplmaldr. alanlarn bilgi sistemleri zerindeki aktiviteleri gvenlik yneticisi tarafndan izlenmeli, pheli bir durum olduunda mdahale edilebilmelidir. Mobil cihaz gvenliine ynelik kiisel ve kurumsal risk ynetiminde dikkat edilmesi gereken dier hususlar u ekilde sralanabilir:
Ancak her ne kadar pahal bilgi gvenlii zmleri satn alnp uygulamaya geirilmeye allsa da, insan faktr devreye girip alnan nlemleri geersiz klabilir. rnein, gncel antivirs ve antispyware yazlmlar kullanlsa bile, alanlar tarafndan irket bilgisayarna taklan mp3 alclar ve USB flash bellekler gibi cihazlar yznden, irket bilgisayarlarna virsler ve casus yazlmlar bulaabilir. Sonuta zararl bir program sadece o bilgisayara zarar vermekle kalmayp bilgisayarn bal bulunduu tm a bileenlerini tehlikeye atabilir.
37
Mobil Cihazlar ve Gvenlik Riskleri
Gvenlik duvar: Mobil cihaz gvenliindeki nemli bileenlerden biri de gvenlik duvarlardr. Dizst bilgisayarlarn kablosuz a balantlar aksa, evredeki eitli alarla srekli olarak haberleirler. Gvenlik duvar, bilgisayarnza gelen ve giden trafii kontrol altna almaya yarar. Bir dier ifadeyle internete balanmanz salayacak olan alara izin verirken, davetsiz misafirlerden gelen eriimleri kstlar. Gvenlik duvarlar, a balantlarnz srekli olarak izler ve saldrlar fark ederek otomatik olarak bu balantlar bloklar. Bu nedenle gvenlik duvarnn aktif olmas sistem gvenlii asndan ok nemlidir.
Gvenli ve etkin kimlik dorulama: Mobil cihazlar parola korumal olmaldr. Belirli bir sre kullanlmadnda cihazn otomatik olarak kapanma zellii ve tekrar almas iin de parola girilmesi zellikleri etkinletirilmelidir. Bu sayede, bir yerde unutulduklarnda ya da alndklarnda bile cihazn iindeki verilere yetkisiz kiiler tarafndan eriilmesi engellenir. Antivirs yazlmlar: Artk sadece masast ve dizst bilgisayarlarn deil, akll telefonlarn da internet ortamndan yaylabilecek virslere kar korunmas gerekiyor. Gnmzde cep telefonlar gibi mobil cihazlarda antivirs yazlmlarnn kullanlmas giderek daha nemli hale geliyor, yakn bir gelecekte bu yndeki rnler daha da yaygnlap nem kazanacak gibi grnyor. imdiden birok yazlm firmas, cep telefonlarna ynelik antivirs yazlmlarn kullanclarn hizmetine sunmu durumda. Gnmzde hayli popler olan dosya paylamn kolaylatran USB flash bellekler de virslerin bulamasnda ok etkili. Kiiye zel olmayan, ortak kullanma
38
ak bilgisayarlarda srekli kullanlyorlar. Flash bellekleri tehdit eden virslerin ou autorun.inf zelliini kullanan virsler. Bu ekilde, bellei cihaznza taktnz zaman, eer gncel ve etkin antivirs yazlmnz yoksa, bilgisayarnza ya da o srada kullandnz cihaz her ne ise ona, otomatik olarak bu virs bular. Antivirs yazlmnn yan sra USB flash belleinizdeki autorun zelliini etkisiz hale getirmek de akllca bir nlemdir. Uzaktan veri silme: Baz cep telefonlarnda uzaktan veri silme zellii var. Eer sizin cihaznzda da bu zellik varsa, alnmas durumunda, cep telefonunuza uzaktan bir mesaj gndererek cihazn iindeki tm bilgileri silebilirsiniz. Bu zelliin olmad telefonlarda ise satn alnacak baz ticari yazlmlarla telefonun uzaktan kilitlenmesi ve iindeki verilerin silinmesi mmkn. Bu tr yazlmlar hayli eitlilik gsterebiliyor. Baz akll telefonlar yalnzca SMS yoluyla ama ifresi gnderildii zaman tekrar kullanlr hale geliyor. GPRS zellii olan baz telefonlar ise corafi konumunu, istenirse gerek sahibine bildirebiliyor. Tabii ki tm bunlar yapabilmesi iin cep telefonunun bataryasnn tkenmemi olmas ve ak olmas gerekiyor. Bu sebeple telefonunuzun alndn anladnz an ile tepki vermeniz gereken an arasnda zaman dilimi, ok kritik bir zaman dilimi. mha ve yeniden kullanm: Kullanclarn belki de en ok ihmal ettii risklerden biri de artk kullanlmayacak olan veya el deitiren cihazlardaki verilerin gvenlii. rnein bilgisayarnz bir bakasna vermeden nce, hard disklerinde-
ki verileri, zel yazlmlar kullanarak geri dndrlemeyecek ekilde silmelisiniz. Flash belleklerin manyetik disklere gre en byk risklerinden biri ise gvenli veri silme ileminin daha zor ve karmak olmasdr. Aralarnda Michael Wei ve Steven Swansonun bulunduu San Diego Kaliforniya niversitesi (UCSD) aratrmaclarnn gerekletirdii gncel bir alma, kat hal disklerinden (SSD) ve USB flash belleklerden silinen verilerin aslnda tam olarak kaybolmadn, zel yntemlerle geri getirilebildiini ortaya koyuyor. Manyetik disklerde en gvenli silme yntemi, silinecek verinin zerine yeni verilerin eitli kereler yazlmas. UCSD aratrmaclarna gre, bu yntem SSDlerde ve flash belleklerde tekli dosyalar silmek iin kullanldnda etkili olmuyor ve hl verilerin nemli bir blm geri getirilebiliyor. (almann detaylar iin http://nvsl. ucsd.edu/sanitize adresindeki Reliably Erasing Data from Flash-Based Solid State Drives balkl makaleye baknz.) Bu adan, verilerin bu belleklerde en batan kriptolu olarak saklanmas, cihaz artk kullanlamayacak duruma geldiinde ise disk imha makineleri ile fiziksel olarak paralanmalar en etkin yol. Geri bu son yntem daha ok, ok hassas verilerle uraan savunma endstrisinde ve baz kamu kurum ve kurulularnda uygulanr. Cep telefonlar iin de master reset ad verilen silme ilemi yaplabilir. Bunun iin cep telefonunuzun kullanma klavuzundaki admlar izlemeniz yeterlidir. Bu yapld takdirde cep telefonunuzdaki tm log dosyalar telefon tekrar aldnda silinir. Ancak telefonunuzda harici ek bellek kart varsa, unutmayn oradaki bilgiler hl orada! Yedekleme: Yedekleme ilk bakta bilgi gvenlii nlemi olarak grlmese de cihaznz alnr veya kaybolursa, en azndan verilerinizi kurtarmaya yarayan etkili bir yntemdir. Bilgi gvenliini ilgilendiren yn ise ou zaman depolama nitelerinde kesin olarak hangi verilerin olduunun ve bunlarn gizlilik derecelerinin bilinememesidir. Yedeiniz olduunda ise kaybolan cihazda hangi verilerin olduunu belirleyebilir ve ona gre elinizden ge-
<<<
len nlemi almaya alabilirsiniz. rnein internet bankaclna ait ifrelerin veya kredi kart bilgileri gibi kiisel bilgilerin alndn fark ettiinizde, bankanz arayp kredi kartlarnz iptal ettirebilir ve internet bankacl ifrelerinizi deitirebilirsiniz.
Hrszlklar, gnmzde sadece cihazn kendisi iin deil, barndrd veriler iin de yaplmaya baland. Bu nedenle mobil cihaz gvenliinde belki de en etkin yntemler, alnd zaman cihaz ve iindeki verileri deersiz klan yntemlerdir.
Kriptolama: Mobil cihazlarda hassas verilerin saklanmamas, saklanacaklarsa da bunun belli standartlara uygun, kriptolu olarak yaplmas gerekir. Tanabilir bilgisayarlar iin nemli bir gvenlik nlemi de hard diskteki belirli bir blmn veya bir dosyann ifreyle korunmas yerine cihazn tam disk kriptolama ad verilen yntemle ifrelenmesidir. Bu yntemde hard disk tamamen ifreli olduundan iletim sistemi zerinde yaplan her ey otomatik olarak ifrelenerek hard diskte tutulur. Oturum kapatldnda tm hard disk ifrelenmi olduundan iletim sisteminin tekrar alabilmesi iin doru parolann girilmesi gerekir.
Piyasada 256 bit AES ile korunan donanm tabanl USB flash bellekler ve hard diskler bulmak mmkn. Genellikle irketler ve kamu kurumlar iin hayli nemli olan bu rnlerin bazlarnda gvenlii artrmak amacyla yksek znrlkl entegre parmak okuyucular bulunuyor. Kaybolmalar veya alnmalar durumunda, belirli bir deneme saysndan sonra tm ieriin kendiliinden silindii rnler de var ve bu rnler Windows, Linux ve Mac OS iletim sistemlerinde src gerektirmeden alyor. Ayrca internetten kriptolama iin baz cretsiz programlar indirmek de mmkn. Yalnz bu programlarn yaymclar verilerin bozulmamas ynnde herhangi bir garanti vermiyor. Gnmzde kiisel bilgisayar gvenliine ynelik belirli bir farkndalk ve altyap olumu durumda. Buna karn mobil cihazlardaki tehlikeler konusunda toplumun genelinde henz gerekli birikim yok. Bu nedenle mobil cihazlardaki bilgi gvenliini tehlikeye atan en nemli unsur bu cihazlarn kullanclar ve onlardan kaynaklanan aklar. Eer gerekli birtakm nlemler daha nceden alnmamsa, mobil cihaznzdaki kiisel bilgilerin ve gizlilik derecesi yksek dier verilerin yetkisiz kiilerin eline gemesi nedeniyle urayabileceiniz maddi manevi zarar, sandnzdan ok daha fazla olacaktr. Yazda bahsedilen tm nlemler, risklerin gerekleme olasln dren, riskler gerekletii zaman da etkilerini en aza indiren nlemlerdir. Yoksa riskleri tamamen yok etmek ou zaman ya mmkn deildir ya da maliyet etkin bir zm deildir. Ancak alnabilecek basit nlemler bile bilgi gvenlii risklerinin gerekleme olasln hayli drecektir.
OLED ekranli biyometrik USB bellek www.ennovadirect.com
39
lay elik
Yarasalar Tehlikede
Yarasa, bizimle ayn ortam paylaan canllardan biri. Tpk baz ku trleri gibi yarasalar da doal ortamlar kadar yerleim yerlerini de mesken tutmu, buna ramen belki de insanlar tarafndan en az ve bazen de yanl tannan canllar arasnda. Hzl, kendilerine zg uular ve geceleri ortaya kmalar dolaysyla pek gz nnde deiller. yle ki hi yarasa grmediini syleyen pek ok insana rastlayabiliriz. Ancak yarasalarn bu kadar gzden rak olmas, yaammzda pek de nemli olmadklar anlamna gelmiyor. Aksine yarasalar dolayl olarak gerekletirdikleri ilevler sayesinde hem tarmsal ekonomiye hem de ekosistemlerin salkl olarak ilemesine ok katkda bulunuyor. Tam da bu yzden yaklak drt yl nce ortaya kan ve ABDde bir milyondan fazla yarasann lmne yol at dnlen beyaz burun sendromu, ABDli yetkilileri alarma geirmi durumda.
Getty Images
40
>>>
Ekosistem Hizmetleri ve Yarasalar

Doal ekosistemlerin bir btn olarak korunmasnn gerektii ou zaman sadece evre korumaclar ilgilendiren bir konu gibi grnr. Oysa doal ekosistemlerin hayati nem tayan ilevleri var. Bu ilevler ou zaman farknda olmasak da bize byk faydalar salad iin, genel olarak ekosistem hizmetleri olarak adlandrlyor. Ekosistem hizmetleri ilev trleri asndan birka grup altnda inceleniyor. Salkl ekosis-
arasalardaki beyaz burun sendromu ilk olarak 20062007 knda Newyorkta, Albany yaknlarnda, yarasalarn k uykusuna yatt drt maarada tespit edildi. Daha nce bilinmeyen bu hastalk drt yl iinde byk bir hzla yayld ve Kuzey Amerikada yarasalar tehdit etmeye balad. Daha nce yaplan aratrmalara gre Newyorkta hastalktan etkilenen alt yarasa trne ait poplasyonlar, sendromun ortaya kmasna kadarki son yirmi otuz yldr ya sabit saydayd ya da art gsteriyordu. Beyaz burun sendromu farkl trler zerinde farkl lde etkili olmakla birlikte, en yakn takip altndaki yerlerdeki koloni kayplar hastaln ortaya kmasn takip eden 2-3 yl iinde % 95e ulat. Nisan ay itibariyle hastalk ABDnin 17, Kanadann 4 eyaletine yaylm durumda. Bu blgelerde yaayan ve k uykusuna yatan dokuz yarasa trnn alts hastaln etkisi altnda.
temler bize ncelikle ok nemli dzenleme hizmetleri sunuyor. Dzenleme hizmetleriyle byk saylara ulatklarnda eitli biimlerde zararl olabilecek bceklerin basklanmas, tarm rnlerinin ve doal bitkilerin tozlamas, tohumlarn yaylmas, havann ve suyun temizlenmesi, toprak ieriinin dengelenmesi, atklarn (doal ve insan kaynakl) ayrtrlmas, zehirli maddelerin sabitlenmesi, hastalklarn nlenmesi, sellerin nlenmesi ve iklimin dzenlenmesi gibi ok sayda nemli ilev kastediliyor. Birtakm ekosistem hizmetleriyse rn ve tedarik hizmetleri olarak niteleniyor ki bunlar yiyecek, yakt, lif ve ila hammaddeleri gibi rnlerin salanmasn ieriyor. Besin dngleri, toprak oluumu ve fotosentez yoluyla birincil retim ekosistemlerin destek hizmetlerine dhil ediliyor. te yandan bunlardan biraz farkl olarak ekosistemlerin kltrel faydalar da hesaba katlyor, eitli ekosistem unsurlar eitli kltrlerde estetik, manevi ya da eitsel deer tayabiliyor, ayrca doal ekosistemler insanlar iin her zaman dinlence imkn salayan ortamlar oluturuyor. Ekosistem hizmetlerinin bu ekilde incelenmesinin aslnda nemli bir amac var. Genellikle verili olarak kabul edilen bu hizmetler dnyadaki ekonomi anlaylarnda karlk bulamyor. Oysa bu hizmetler var olmasa ya da ortadan kalkacak olsa, bunu telafi etmek mmkn olmayabilir ya da telafi etmek iin ok byk ekonomik kaynaklarn seferber edilmesi gerekir. Bu yzden bir takm bilim insanlar artk ekosistem hizmetlerinin ekonomik deerlerini tayin etmeye ve ekonomik planlamalarda bunlarn gz nne alnmasn salamaya alyor. Tabii ki pek ok ekosistem unsurunun deeri ve nemi, konuyla ilgilenen uzmanlar dndaki insanlar tarafndan ancak onlar kaybetme tehlikesi belirdii zaman anlalmaya balyor. te yarasalar da insanlara ve doal ekosistemlere ok nemli hizmetler salayan doal varlklardan biri. zellikle son drt yldr yaanan trajik lekteki yarasa lmleri dolaysyla yarasalarn ekosistemler iin nemine ilikin gncel aratrmalar yapld. Havadaki bcekler ya da eklembacakllarla beslenen bcekil yarasalar hem doal olarak bulunan hem de insanlarn oluturduu bcek poplasyonlarn basklayarak ekosistemlerdeki dengeye ve kararlla katk salyor. Meyveyle beslenen yarasalar tohumlarn farkl ekosistemler arasnda yaylmasn salayarak ormanlarn biyoeitliliinin korunmasna yardmc oluyor. Nektarla beslenen yarasalarsa benzer biimde iekten iee konarak polenlerin yaylmasna ve tozlamaya katk salyor, bylece iekli bitkilerin genetik eitliliinin korunmasna yardmc oluyor. Yarasalar ayrca dklar yoluyla besinlerin ve enerjinin ekosistem iinde yeniden dalmn salayarak kara, su ve maara ekosistemlerinin devamllna katkda bulunuyor.
41
Yarasalar Tehlikede
Yarasalara Ne oluyor?
Beyaz burun sendromuna, hastaln ortaya kmasyla kefedilen ve Geomyces destructans ad verilen bir mantar trnn sebep olduu biliniyor. Hastalk yarasalar k uykusunun tipik zellii olan uzun uyuukluk dneminde etkiliyor. Dolaysyla hastalk k uykusuna yatan yarasa trleri zerinde etkili. Bu yarasalardaki doal k uykusu dngs G. destructansn etkili bir patojen olarak ortaya kmasna imkn vermi. K uykusu baz scakkanl hayvanlarn zorlu mevsim koullarn, besin ya da su ktln atlatabilmesini salayan bir strateji. K uykusu ara ara uyanlarla blnen uzun sreli uyuukluk dnemleri eklinde gerekleiyor. Bu srete baklk sisteminin ve metabolizmann etkinliinde arpc bir d yaanyor ve vcut scakl dyor. K uykusundaki yarasalarn vcut scakl G. destructansn azami byme gsterdii scaklk aralnda (1-15C) kalyor. Yarasalar k uykusu srasnda eitli fizyolojik deiimler geirdikleri gibi birtakm tipik davran kalplar da benimsiyorlar. rnein enerji korunumunu salamak ve nem kaybn nlemek amacyla k uykusu iin nemli yerler seiyorlar, kalabalk gruplar halinde, birbirlerine sokularak bir araya geliyorlar. Bu durumun G. destructans enfeksiyonunu daha da kolaylatrd dnlyor, nk bu
parazit mantar nemli ortamlardan holanyor. Yarasalarn birbiriyle temas halinde durmas da mantarn bulamasn ve hastaln yaylmasn hzlandryor. Ayrca baklk sistemlerinin etkinliinin azalm olmas da yarasalarn mantarla mcadele etmesini zorlatryor. Hastala yakalanan yarasalarn k uykusu srasnda normalden daha sk uyandklar ve daha uzun sreyle uyank kaldklar, dolaysyla k geirmek iin kendilerine gerekli olan ya depolarn erkenden tkettikleri dnlyor. Hastalk yarasalarn olaand davranlar gstermesine neden oluyor. rnein k uykusu meknlarnn (genellikle maaralar ya da madenler) giriine yakn yerlerde ya da normalden souk yerlerde toplanyorlar, k ortasnda ok souk gnlerde bile gndz vakti darya kp uuyorlar ve insanlarn varlna olaand biimde tepkisiz kalyorlar. Sonuta maaralarn iinde, giriinde ya da girie ok yakn yerlerde toplu halde yarasa lleri bulunuyor. Ayrca etrafta, aalarn ya da binalarn stnde lmekte olan yarasalara rastlanyor. Yarasalar normalde her yl sadece bir kez yavruluyor ve poplasyon art yetikin yarasalarn hayatta kalmasyla mmkn oluyor. Dolaysyla, dk reme oran sendromdan kaynakl yksek lm oranyla birleince, yarasa poplasyonlarnn kolay kolay kendine gelemeyebileceinden endie ediliyor.
Uan Memeli Yarasa

Yarasalar uma yeteneine sahip memeli hayvanlar. nayaklar perdelenip kanat biiminde gelimi bu canllar gerek anlamda uabilen tek memeliler. Dnya zerinde 1200n zerinde yarasa tr olduu biliniyor. U iklim koullarnn yaand ller ya da kutuplar gibi yerler dnda yarasalar hemen hemen her tr yaam alannda yaayagelmiler. Yarasalar davranlar, konaklama biimleri ve beslenmeleri asndan ok byk eitlilik gsteriyor. Gndzleri pek ok yarasa tr maaralarda ya da maara benzeri snaklarda yayor. Baz trler de aa kovuklarnda ya da aa dallar arasnda konaklyor. Geceleri ise yarasalar gkyzne dalp beslenmeye balyor. Farkl trlerin besin kaynaklar bcekler, nektar, meyveler, tohumlar, kurbaalar, balklar, kk memeliler ve hatta memeli kannn da dhil olduu geni bir yelpaze oluturuyor. Yarasalar yksek frekansl sesler kararak iletiim kuruyor ve yollarn buluyor. Geceleri uan yarasalar evWil Orndorff, Virginia Department of Conservation and Recreation - Division of Natural Heritage Greg Turner , Pennsylvania Game Commission
relerine ekolokasyon sinyalleri denen ses dalgalar gnderiyor ve evredeki cisimlere arpp geri dnen yanky analiz ederek hibir yere arpmadan uabiliyor ve avlanabiliyor. Yarasalar bu ekilde zifiri karanlkta bile renkler dnda her eyi alglayabiliyor.
Visual
42
<<<
Hastala Kar Neler Yaplyor?

Ne yazk ki bir milyondan fazla yarasann lmne yol at dnlen beyaz burun sendromunu nleyecek bir are bulunamad. Bu yzden ilk etapta hastaln yaylmasn engellemeye ynelik tedbirlere ncelik verildi. ABDde ilgili pek ok kurulu bu konuda alarma gemi durumda. ABD ileri Bakanl Balklk ve Yaban Hayat Servisi bu konudaki abalarn sistemli, egdml ve etkin biimde yrmesine nayak olmak iin getiimiz ayn ortasnda bir hareket plan yaymlad. Bu plan kapsamnda, beyaz burun sendromunun mekanizmasnn ve yaylnn daha iyi anlalabilmesine ve nleyici stratejiler gelitirilebilmesine ynelik aratrmalar iin destek fonlar oluturuluyor. Plan ayrca yetkililere ve tm yurttalara hastaln yaylmasn nlemede faydal olabilecek, hastalk etmenini temizleme yntemleri, hastal takip etmeye ynelik stratejiler ve tan yntemleri sunuyor. Hastala sebep olan G. destructansa Avrupadaki baz yarasalarda da rastlanm ancak hastaln dier belirtileri bu yarasalarda saptanmam. imdilik sadece ABDyi ve Kanaday etkileyen hastaln daha da yaylabileceinden ve kresel lekte bir evre felaketi yaratabileceinden endie ediliyor. Grne gre tehlike altndaki yarasalar korumaya ynelik uluslararas bilgi paylamnn ve ibirliinin salanmas ve bu konuda uluslararas kamuoyunda farkndalk yaratlmas ekolojik ve ekonomik srdrlebilirlik asndan nem tayor.
Virginia Bath Countydeki Breathing Maarasnda beyaz burun sendomu phesi tayan yarasalar (sol sayfada stte), Texas Austinde bir akamst alacakaranlnda yarasalarn Ann W. Richards Congress Avenue Kprsnden gkyzne dal (sol sayfada solda), burnunda hastaln tipik belirtisi olan beyaz mantar bymesi grlen, k uykusundaki bir kk kahverengi yarasa (sol sayfada sa altta), bir aa dalndan sarkm bir kk kahverengi yarasa (sada) ve Vermontdaki Greeley Madeninde beyaz burun sendromuna yakalanm bir kk kahverengi yarasa (altta)
Visual
Yarasalara Ne Kadar Borluyuz?

Yarasalarn, zellikle zararl bcek poplasyonlarn kontrol altnda tutmalar ve bitkilerde tozlamay desteklemelerinden dolay, tarmsal ekonomiye dolayl olarak byk katk salad biliniyor. Beyaz burun sendromu bcek yiyen yarasa trlerini etkiledii iin yarasalarn maruz kald toplu lmlerin tarm zararls bcek poplasyonlarnda arta sebep olarak ekonomik adan byk bir etki yaratabilecei ngrlyor. rnein 150 byk kahverengi yarasann ylda 1.3 milyon zararl bcek yedii tahmin ediliyor. Benzer ekilde tek bir kk kahverengi yarasann tek bir gecede 4-8 gram bcek yiyebildii tahmin ediliyor. Bu miktar imdiye kadarki toplu lmler sonucu kaybedilen en az bir milyon yarasaya genellendiinde ise her yl 660 ila 1320 ton bcein artk yarasalar tarafndan tketilemedii anlalyor. Yarasalarn bcekleri yemesi sayesinde bcek ilalarndan elde edilen tasarruf hesaba katldnda ise yarasalarn ABDdeki tarm endstrisine yllk 3.7 ila 53 milyar dolarlk katk yapt tahmin ediliyor.
Marvin Moriarty/USFWS
Kaynaklar U.S. Fish and Wildlife Service, A National Plan for Assisting States, Federal Agencies, and Tribes in Managing White-Nose Syndrome in Bats, Mays 2011. Kunz, T. H., Torrez E. B., Bauer, D., Lobova, T., Fleming, T. H., Ecosystem services provided by bats, Annals of
The New York Academy of Sciences, Cilt 1223, 2011. Cryan, P. M., Meteyer, C. U., Boyles J. G., Blehert, D. S., Wing pathology of white-nose syndrome in bats suggests life-threatening disruption of physiology, BMC Biology, Cilt 8, Say 135, 2010. http://www.batcon.org/ 43
ener Oktik
Trkiyenin ve dnyann enerji sorununa nihai zm:
Gne Enerjisi
44
>>>
Yllk Gne Inm Karbon Kaynaklar Petrol Kaynaklar Gaz Kaynaklar Uranyum Kaynaklar Dnyann Yllk Enerji Tketimi
Inventux Solar Technologies
yl verilerine gre dnya toplam enerji tketimi 11.164 milyon ton petrol edeeri (Mtep) olarak gerekleti. Bugnk verilerle bu talebin % 85ten fazlas fosil yaktlara dayal kaynaklardan karlanyor. Uzun sreli eilimler dikkate alndnda dnya enerji talebindeki ylk art ortalama % 1,8 civarnda seyrediyor. Enerji sektr, iklim deiikliine neden olan sektrler arasnda nlerde yer alyor. Uluslararas Enerji Ajansnn 2010 tarihli ngrlerine gre 2030 ylnda enerji talebinin karlanabilmesi iin 20 trilyon ABD dolar yatrm yaplmas gerekiyor. Gelecek iin yatrmlarn, fosil yaktlara dayal enerji retimine yaplmas halinde, bu gnk sera gazlar dzeyinin % 50 orannda artaca hesaplanm. Oysa srdrlebilir bir gelecek iin kresel lekte sera gazlarnn 2050 ylna kadar % 50 orannda azaltlmas, vazgeilemez bir n koul.
2009
ekil 1: Gne enerjisi potansiyelinin dier enerji trleri ile karlatrlmas
ekil 2: Almanyada Leipzig yaknlarnda kurulu 40 MW gcndeki gne enerjisi santrali
ekil 1 Gne enerjisi potansiyelinin dier enerji trleri ile karlatrlmas (Kaynak : Inventux Solar Technologies)
27213
12464 4279 2007 2008 2009 2010

Photon International
7911 287 2000 401 2001 560 2002 750 2003 1256 2004 1815 2005 2536 2006
ekil 3: Gne gzesi retiminde art

45
Trkiyenin ve dnyann enerji sorununa nihai zm: Gne Enerjisi
Bu n koulun salanabilmesi iin btn lkeler stratejik planlar yapyor. Bu planlarda enerji verimlilii ve srdrlebilir (yenilenebilir) enerji kaynaklarnn kullanm ne kyor. Yaplan projeksiyonlarda, CO2 salnm dzeyinin bu gnk deerinde kararl hale getirilebilmesi iin dahi, 2050 ylna dek yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal 10 milyon Megawatt gcnde enerji santral kurulmasna ihtiya duyulaca ngrlyor. Gne, rzgr, biyoktle, jeotermal, hidrodinamik, okyanus ve dalga enerjisi srdrlebilir enerji kaynaklar arasndan ne kanlar. Bu kaynaklarn sl, mekanik, elektromanyetik, kimyasal ve fotovoltaik dnmlerle kullanlmasn salayacak teknolojiler ile bu teknolojilere dayal g sistemleri, bu sektrlerin deer zincirini oluturuyor. Yenilenebilir enerji kaynaklar iinde gne enerjisi en yksek potansiyele sahip enerji trdr. Yaplan hesaplamalara gre dnyann gereksinim duyduu enerjinin ok byk ksm Gne tarafndan salanyor. ekil 1de gne enerjisi potansiyeli dier enerji trleri ile karlatrlyor. Burada temel sorun, gne enerjisini ulalabilir bir maliyetle dier enerji trlerine dntrmek. Dnm maliyetinin uygun deerlere indirilmesi halinde dier enerji trlerine ihtiya kalmayacak.
ekil 5: Dnyadaki fotovoltaik g sistemlerinin toplam kurulu gc
Thibkstock
elik altta zerine kaplanan ince yar iletken tabakalardan oluur. nce film sistemlerinin en nemli avantaj, daha az malzeme kullanld iin maliyetin dk olmasdr. Amorf-Silisyum (A-Si), Kadmiyum Tellr/Kadmiyum Slfr (CdTe/CdS) ve Bakr ndiyum Galyum Selen (CIGS) malzemelerinden oluturulan gzeler, bu tr gne gzelerinin balcalardr. Burada sz edilen gne gzeleri bir araya getirilerek byk g istasyonlarnn kurulmas mmkndr. Bu istasyonlarn en byklerinden biri ekil 2de grlen, Almanyadaki 40 MW gcndeki gne enerjisi santralidir. Fotovoltaik g teknolojilerinin geliimi byk bir hzla sryor. 2009 ylndaki genel ekonomik krizle balayan dnemde yatrmlarda duraklama gzlenmesine ramen, gne gzesi retim kapasitesi 2009da 20 GWp civarnda iken 2010da 36 GWp bykln amtr. Buna bal olarak 2010 ylnda toplam gze retimi bir nceki yla gre % 118 artarak 27 GWp olmutur. Gze retiminin son yllardaki deiimi ekil 3te grlyor. Bu retimin mevcut teknolojilere dalm ise Tablo 2 e grlyor.
Gze retim Teknolojisi Tek kristalli silisyum ok kristalli silisyum nce film silisyum (amorf, mikro kristal ve mikromorf) Kadmiyum tellr ince film CIGS, CIS ince film Ribon silisyum Dier teknolojiler 2009 (%) 43,2 37,8 9 6,1 1,7 1,4 0,9 2010 (%) 52,9 33,2 5,3 5 1,2 0,8
Photon International
Gne enerjisini elektrik enerjisine dorudan dntrmekte kullanlan en yaygn yntem fotovoltaik gne gzesi teknolojisidir. Fotovoltaik gne gzeleri yar iletken malzemelerden retilen ve zerine gne n geldiinde elektrik reten elektronik aygtlardr. En eski ve gnmzde en yaygn kullanlan gze tr, silisyum (Si) dilim zerine retilen gze trdr. Bu tr gzeler mevcut fotovoltaik pazarnn % 85ini oluturuyor. Si dilim teknolojisine alternatif olan ince film gne gzeleri, cam ya da
46
Fotovoltaik G Sistemleri
1,6
Tablo 1: Fotvoltaik gze retiminin sektrdeki paylar, 2009 ve 2010
Gatan Masson EPIA
>>>
Gne enerjisinin daha fazla yaygnlamasnn nndeki en nemli engel hl biraz yksek olan fiyat. Ancak retim hacmindeki byme, Ar-Ge almalar sonucu artan verim ve den retim maliyetleri, fotovoltaik sistemlerin fiyatnda dzenli bir de neden oluyor. 2015 modl fiyatlarnn 2010 fiyatlarndan % 37 ila % 50 daha ucuz olmas ngrlyor. 2010 fotovoltaik modl fiyatlarnda Ocakubat 2011 bir aylk ve ubat 2010-ubat 2011 bir yllk deiimler aadaki tabloda zetleniyor. Bu tablodan da anlalaca gibi, gne enerjisi fiyatlar dyor ve ksa bir zaman iinde dier enerji trlerinin fiyatn yakalayacak. Modl fiyatlarndaki bu d fotovoltaik g sistem fiyatlarna ve retilen enerji fiyatlarna da yansyor.
Modl Tipi ve retildii lke Kristalli silisyum Almanya
The international PV trading platform pvXchange
Thinkstock
/ Wp
Ocak-ubat 2011 Deiim (%)
ubat 2010ubat 2011 Deiim (%) -15,7 -7,2 -11,5 -21,3 -14,3 -14,6
1,67 1,41 1,61 1,22 1,08 1,23
-2,3 -4,1 -1,2 -2,4 0,0 -2,4
Kristalli silisyum in Kristalli silisyum Japonya nce film CdS/CdTe ABD nce film a-Si nce film a-Si/-Si
Tablo 2: Fotovoltaik modllerin fiyatlar ve fiyat deiimleri
ekil 4de 2010 verileri ile fotovoltaik g sistemlerinin maliyetlerine bal olarak retilecek elektrik enerjisi maliyetleri gne radyasyonuna gre hesaplanyor. Ayn ekil zerinde farkl eyaletlerdeki elektrik sat fiyatlarna bal olarak uygulanabilir alanlar iaretlenmitir. Bu ekilde gsterilen deerler umut verici. G sistemlerinin kurulum maliyetinin 2$/Wn altna dmesi halinde dier teknolojilerle tevik gerekmeden rekabet edebilir hale gelecek.
0.35 0.30 Enerji Maliyeti (2010) 0.25 0.20 0.15 0.10 0.05 0 3.0 Gney Eyaletler Amerikann dier blmleri 4.0 5.0 6.0 Gne Radyasyonu (kWh/m2-day) ngiltere Kaliforniya
Fotovoltaik G Sistemi Kurulum Maliyeti
Bugn gelimi otuz yedi ve gelimekte olan yirmi lke yenilenebilir enerjiler iin tevik veriyor. retilen enerji sisteme beslendiinde yksek birim fiyattan belirli sre satn alma garantisi biimindeki teviklerin ou ksaca ebeke besleme tarifesi olarak zetlenebilir. Maliyetlerin byk lde dmesi birok lkede fotovoltaik sektrndeki tevikleri ok cazip hale getirdi. Bu nedenle Almanya ve spanya bata olmak zere Avrupa lkelerinin bazlarnda kurulumlar srdrlemez bir hz kazand. Son yllarda teviklerin yeniden gzden geirilip tevik oranlar nemli lde azaltlm olmasna ramen, 2009la karlatrldnda 2010 yl kurulum art % 139 olarak gerekleti. 2010 ylnda 18 GWptn stnde kurulum gerekleirken dnyadaki toplam fotovoltaik g 40 GWp deerine yaklat.
Trkiyede Fotovoltaik G Sektrnn Potansiyeli

Srdrlebilir enerji kaynaklarna dayal enerji retiminde btn dnya 2020 yl iin hedefler koymutur. Trkiye iin 2010 yl deerlendirmesi yaplrsa, lkemizin toplam enerji talebinin 110 milyon ton petrol edeeri (Mtep) at tahmin edilirken, toplam talebin 2010 ylnda 126 Mtep, 2020 ylnda ise 222 Mtep olaca ngrlyor. Elektrik enerjisine olan talep son yllarda nemli lde artt. 2007 ylnda 192 milyar kWs olan elektrik enerjisi retimi 2010 ylnda 210 milyar kWs ulamtr. Dnyada elektrik enerjisine olan talep artnn en yksek olduu lkeler arasnda yer alan Trkiyede ekonomik kriz sonras talep art yavalam gibi grnse de 2020 ylna kadar bugnk elektrik enerjisi retim kapasitemiz olan yaklak 46.000 MWlik gcmz ikiye katlamamz gerekiyor.
47
3/watt 2/watt 1/watt

EIA
7.0
ekil 4: Fotovoltaik g sistemlerinin kurulum maliyetlerine gre, retilecek elektrik enerjisi maliyetlerinin gne radyasyonuna gre deiimi
Trkiyenin ve dnyann enerji sorununa nihai zm : Gne enerjisi
lkemizin yenilenebilir enerji kaynaklarndan elektrik enerjisi retme potansiyeli, 2010 yl sonu itibar ile kurulu g ve 2023 hedefleri, Tablo 4de zetleniyor. Fotovoltaik retimde potansiyelin byklne karn kurulumlar ve gelecee ynelik projeksiyonlar olduka belirsiz grnyor.
Srdrlebilir (Yenilenebilir) Enerji Kaynaklar Hidroelektrik Gerekletirilebilir Potansiyel 37GW + 5GW Kk Hidro 87 GW 2G MW 450-500 GW Kurulu G 2010 15 245 MW Kurulum Projeksiyonu 2023 Gerekletirilebilir potansiyelin tamam 20GW 600MW 7-10 GW (Resmi bir hedef koyulmam) 1GW 81MW
Rzgr Jeotermal Fotovoltaik (~1500kWh/ KWp) Younlatrlm gne Biyoktle
~1200MW 100 MW ~5-8 MW
Tablo 4: Trkiyenin yenilenebilir enerji potansiyeli, 2010 itibari ile kurulu g ve 2023 hedefi
Elektrik leri Ett daresi (www.eie.gov.tr) verilerine gre lkemizde yllk ortalama gne enerjisi radyasyonu 1527kWh/m2 ve yllk ortalama g48
nelenme sresi 2738 saattir (gnlk ortalama 7,5 saat). Bu gnk teknolojilerle ulalan noktada konvansiyonel yolla retilen elektrik enerjisi maliyetlerine yakn maliyetlerle fotovoltaik elektrik enerjisi retilebilecek blgeler (metrekareye den gne enerjisi radyasyonu >1650kWs) arasnda fotovoltaik g sistemlerinin kurulumuna uygun alanlar, Elektrik leri Ett daresi tarafndan yaplan bir n almada 4600 km2 civarnda olarak belirlenmitir. Bu blgelerde bugnk teknolojilerle kurulacak fotovoltaik g 450-500GWp ve retilebilecek elektrik enerjisi ~650-700 milyar kWs olarak hesaplanmaktadr (http://www.uftp.org.tr). Trkiyenin 2010 yl toplam tketimi 210 Milyar kWs olarak gereklemitir. Grld gibi resmi veriler, gne enerjisi potansiyelimizin ihtiyacmz olan enerjiden ok daha fazlasn gneten salayabileceimizi gsteriyor. Uluslararas kurulular tarafndan yaplan deerlendirmelerde Trkiye fotovoltaik g santral yatrmlar asndan cazip bir lke olarak ne kyor. Yaplan hesaplamalar, lkemizdeki elektrik enerjisi tketici fiyatlar band gz nne alndnda, anahtar teslimi kurulum maliyetlerinin 2/
<<<
Wp dzeyine inmesi ile Trkiyenin bir ok blgesinde ve kurulum maliyetlerinin 1,5/Wp drlmesi ile de lkemizin tamamnda Gneten dorudan elektrik elde etmek iin yaplacak yatrmlarn reel olarak cazip hale geleceini gsteriyor. Fotovoltaik g santrallerinin kurulum maliyetleri farkl alma gruplar tarafndan farkl deerlendiriliyor. Ancak ortaya kan birim maliyetler birbirine olduka yakn, rnein Rock Mountain Institute tarafndan Eyll 2010da yaplan deerlendirmede byk lekli arazi kurulumlar iin 1 Megawatt bana 3,5 milyon $ (2,5milyon ) tahmin edilirken, EPIA (European Photovoltaic Industries Association) tarafndan yaplan bir deerlendirme 1 Megawatt bana 2,5-3,0 milyon bandnda. Her iki almann ngrleri de sistem kurulum maliyetlerinin yakn gelecekte 2 milyon /Megawatt dzeyinin altna inecei ynnde. Bu ngrlerin nda fotovoltaik g santrallerinin, bugnk teviklerin snrl olmasna karn, yakn gelecekte Trkiyenin enerji yatrmlarnda cazip bir seenek olarak yer almas kanlmaz. ve bu alanlarda aratrma ve gelitirme kurulular. Bu liste daha da uzatlabilir. Listedeki btn paydalar arasnda, deiik dzeylerde kurulacak doru ilikiler ile fotovoltaik sektrnn gelimesi ve glenmesi sonucu ile fotovoltaik enerji lkemizin enerji alternatifleri arasnda yerini alabilir. Fotovoltaik teknolojinin lkemizde gelimesi, gne enerjisinin yaygnlamas asndan ok nemlidir. lkemiz sanayisinin olgunluk kazand ok sayda alanda, gne enerjisini de kullanan alt sektrlere transfer edilebilecek birikim var. Gne enerjisi alt sektrlerinde lkemizde henz endstriyel rnekler olmad iin, giriimcilerin tedirgin yaklamlar uluslararas ortaklklar ve gl devlet teviki ile alabilir. Bu alanlara yatrm planlarna balanmal ve yakn gelecekte pilot uygulamalar aratrma kurulular ile ibirlii iinde balatlmaldr. Deer zincirinin, modl retimi ve bu retimle ilgili gze dnda btn bileenler, g elektronii, g santrallerinin planlanmas, kurulumu, iletilmesi, bakm, geri dnm sektr ve bunlarn finansman gibi halkalarnda Trkiye endstriyel lekte olgunlua sahip. Bu alt sektrlerde faaliyet gsteren yz akn firma ulusal olduu kadar uluslararas faaliyetler de yapyor. Fotovoltaik sektrnde ibirlii hedefi ile TBTAK destekli kurulan Ulusal Fotovoltaik Teknoloji Platformu, UFTP (http://www.uftp.org.tr) ve platformdan doan Gne Enerjisi Sanayicileri ve Endstrileri Dernei, GENSED (http://www.gensed.org/) bata olmak zere birok sivil inisiyatif bu alanda rgtlenme abasnda. lkemizin byk bir blmnde, zellikle gney ve gney dou blgelerinde, fotovoltaik yolla retilen elektrik enerjisi serbest piyasa elektrik fiyatlar ile rekabet edecek dzeye ok yakn. Fotovoltaik g sistemlerindeki maliyetlerin hzla dme eilimi, var olan teviklerle fotovoltaik g santral kurmay yakn gelecekte ticari anlamda ekici hale getirecek. Trkiyenin enerji talebindeki byme ve bu alanda yaplan yatrmlar gz nne alndnda, enerji karmnda fotovoltaik gcn yer almas kanlmaz. Dnya genelinde byme hz btn sektrlerin nnde olan fotovoltaik g sektrnde, lkemiz sanayisinin hem yurtii hem de uluslararas pazarda yer alma ve byk aktr olma potansiyeli var. Sanayimizin birikimlerini bu alana transfer edebilmesi balangta nemli bir devlet desteine, bir can suyuna, ilgili prosedrlerin kolaylatrlmasna ve doru admlar doru zamanda atabilmek iin salkl bir yol haritasna ihtiyac var.
Prof. Dr. ener Oktik, ngilteredeki Durham niversitesinden Uygulamal Fizik ve Elektronik alannda Doktor ve 1986 ylnda Kathal Fizii Anabilim Dalnda Doent unvann ald. Prof. OKTK, ngilterede iki byk firmann Aratrma Laboratuvarlarnda ve Durham niversitesi (ngiltere), Lecce niversitesi (talya), Stuttgart niversitesinde (Almanya) retim yesi olarak grev yapt. Mula niversitesinde 1998-2002 yllar arasnda Rektr Yardmcl ve 2002- 2010 yllar arasnda nc ve Drdnc Dnem Rektrlk grevlerini yrtt. Ocak 2011 den bu yana bir firmann enerji ve Ar-Ge alanlarndan sorumlu Genel Koordinatr yardmcl grevlerini yrtyor.
Fotovoltaik g dnmn kalbi olan gne gzelerinin ana malzemesinden balayarak anahtar teslim fotovoltaik g sistemine kadar fotovoltaik sektrn deer zincirinde yer alan paydalar yle sralayabiliriz: Enerji retiminde, datmnda ve tketiminde yer alan kamu ve zel sektr kurulular, gze retimi ile ilgili tm endstriler, modl retiminde kullanlan btn bileenlerin reticileri ve tedarikileri, modl reticileri, bu alanlarn yan sanayi tedarikileri, fotovoltaik g sistemleri kurulum sektr (planlama ve uygulama) ve bunlara rn salayan tm yan sanayiler, sistem izleme sektr, lojistik servis salayclar, enerji depolama sektr, elektrik enerjisi iletim ve datm sektr, inaat sektrleri, mimarlk ve mhendislik sektr, ulam sektr, medya
Ne Yaplmal ?
49
Rait Turan* Olgu Demirciolu

* Prof. Dr. Gne Enerjisi Ara. ve Uygulama Merkezi (GNAM) ODT
Gne Enerjisi Aratrma ve Uygulama Merkezi (GNAM)

Trkiyenin yeni Gne enerjisi mkemmeliyet merkezi
Gneten gezegenimize gelen enerji miktar, ihtiya duyduumuz enerjinin binlerce katdr. Bu enerjiyi elektrik, hareket ve s enerjisine evirebildiimiz lde Dnyadaki sorunlarn birouna zm bulacaz. Dnyann atmosferini snmaktan, evreyi kirlenmekten kurtaracaz. Dnya uluslarnn ekonomilerinin birbirine baml olmasndan ve enerjiye bal savalardan bylece kurtulacaz. Yaplmas gereken, Gneten gelen temiz ve sonsuz enerjiyi bata elektrik enerjisi olmak zere dier enerji biimlerine dntren teknolojileri herkesin ulaabilecei maliyetlerde retebilmek. Bilim insanlar ve mhendisler bu amaca ulamak iin youn aba gsteriyor. Gne Enerjisi Aratrma ve Uygulama Merkezi yani GNAM, bu evrensel abann bir paras olarak ODT Yerlekesinde kuruldu. GNAM, tm enerjilerin kayna olan Gneten gelen enerjiyi dorudan elektrik enerjisine eviren teknolojiler gelitirmeyi hedefledi ve bu hedefine doru emin admlarla ilerliyor.
ne enerjisini elektrik enerjisine eviren teknolojilerden en ok yararlanan lkelerin banda Almanya geliyor. Almanyann Gneten ald enerji miktar Trkiyenin yarsdr. Gne enerjisi bakmndan Avrupa lkelerine gre olduka ansl bir corafyada bulunan Trkiyede Gne enerjisinden elektrik elde etme uygulamalar son derece snrl kalmtr. Oysa bu teknoloji ODTl bilim insanlar tarafndan 1980lerden bu yana aratrlmaktadr. O yllarda yaplan aratrmalar deerlendirilseydi, bu alanda lkemizin yeri Almanyadan ok daha iyi bir noktada olurdu. Son yllarda fotovoltaik gne gzesi retim tekniklerinin gelimesi, retim maliyetlerinin dmesi ve tm dnyada bu teknolojinin ska kullanlmaya balanmas ile birlikte, Trkiyede-
ki almalar da hz kazand. Tm eski almalarn ve bilgi birikiminin de sonucu olarak, 2009 ylnda Devlet Planlama Tekilat desteiyle Gne Enerjisi Aratrma ve Uygulama Merkezi (GNAM) ODT Yerlekesinde kuruldu. Hem fotovoltaik teknoloji hem de dier Gne enerjisi teknolojileri, farkl bilim dallarnn aratrma konusudur. Bu sebeple GNAM disiplinleraras bir yapya sahiptir. Farkl niversitelerin Fizik, Malzeme Mhendislii, Kimya, Kimya Mhendislii, Elektrik Elektronik Mhendislii ve Makine Mhendislii blmlerinden birok aratrmac, GNAM bilimsel kadrosunda yer almaktadr. GNAM aratrmaclar farkl teknolojilerin Ar&Ge almalarn yrtmenin yan sra, bu almalarn sanayiye aktarlmas hususunda da projeler gelitirmektedir.
50
><
GNAMn kurulmasndan sonra ODTnn mevcut cihaz altyapsna ek olarak geni bir temiz alan kurulmu, kristal tabanl, ince film ve organik gne gzeleri iin gerekli cihaz altyaps tamamlanm, ilk prototip rnler ortaya koyulmutur. Trkiyenin ilk endstriyel byklkteki gne paneli GNAM laboratuvarlarnda retilmitir. retilen gne gzelerinin ve gne panellerinin yerli retim olmas, Trkiyede bu konuda yatrm yaplmasna ve yerli seri retim planlayan zel sektr firmalarna ilham kayna olmutur. nmzdeki dnemde Trkiyede gelimesi ngrlen Gne enerjisi teknolojilerinin, yerli olarak retilebilir olmas, ekonomik ve siyasal olarak nemli bir admdr. Yerli retim Trkiyede gelimedii takdirde, yabanc kaynakl gne panellerinin Trkiye pazarn kaplayaca kesindir. Dnyada ska kullanlan fotovoltaik teknolojinin yerli olarak retilebilir olmasnn yan sra gelecekte ticari olarak karmza kacak yksek verimli yeni gne gzesi teknolojileri zerinde de GNAM bnyesindeki aratrmaclar tarafndan allmaktadr. GNAM, kendi misyonuna uygun olarak, Gne enerjisini dntrmede verim artrmaya ve retim maliyetlerini drmeye ynelik Ar&Ge almalarna byk nem vermektedir. Son dnemde, younlatrlm gne gzesi teknolojisi konusunda, doktora rencisi zgr Selimolu ile beraber gelitirilmi olan sistemin uluslararas patent bavurusu yaplm, prototip rnler tasarlanm ve retimine balanmtr. Younlatrmal optik sistemler kullanlarak, ok kk gne gzeleri ile daha fazla enerji retilmesi hedeflenmektedir. Bu projenin baar ile tamamlanmas halinde, Gneten elde edilen elektrik enerjisinin maliyeti dier kaynaklarla yarr dzeye inecektir. Gne Enerjisi Aratrma ve Uygulama Merkezi Trkiyede Gne enerjisi teknolojilerinin merkezi olmann yan sra bu teknolojilerin kamuya ve yatrmclara tantlmas gibi bir grev de stlenmitir. Bu amala SolarTR-1 Gne Enerjisi Konferans, 2010 ylnda ilk defa Ankarada GNAM tarafndan Ulusal Fotovoltaik Teknoloji Platformu (UFTP) ile birlikte dzenlenmitir. Trkiyeden ve dnyadan konusunda uzman birok bilim insannn konumac olarak katld konferansa 300den fazla aratrmac katlmtr. Konferansa paralel olarak, Gne enerjisi konusunda alma yrten yerli ve yabanc birok firma, fuar alannda almalarn tantma imkn bulmutur. Solar TR konferans serisi bundan sonra da lkemizin farkl blgelerinde dzenlenecektir. Gne Enerjisi Aratrma ve Uygulama Merkezi, ulusal bir merkez olarak, farkl niversitelerden akademisyenlerin ve konusunda uzman irket temsilcilerinin oluturduu bir Ynlendirme ve birlii Kurulu kurmutur. Bu kurul, GNAMn ileyii ile ilgili gelimeleri takip edip eitli tavsiye ve ynlendirmelerde bulunmaktadr. niversitelerdeki akademik kadronun yan sra yksek lisans ve doktora rencileri de GNAM laboratuvarlarndaki altyapdan faydalanabilmektedir. GNAM bir Ar&Ge merkezi olmann yan sra niversite sanayi ibirliinin gzel rneklerini vermektedir. Bu erevede Gne enerjisi teknolojilerine hem akademik hem de sanayi asndan bakabilen GNAMn sektrde edindii misyon u ekilde zetlenebilir: Gne enerjisini elektrik enerjisine dntrme teknolojilerini lkemizde gelitirmek ve dnya ile rekabet edebilir dzeye kartmak. Bu amaca ynelik olarak aratrma faaliyetlerinde bulunmak. Gneten elektrik elde edilmesi ve kullanlmasna ynelik olarak oluturulacak tevik sistemlerinin teknolojik altyapsn oluturmak. Gne enerjisi alannda alan btn kurum ve kurulularla ibirlii iinde, ulusal dzeyde ynlendirici, katk salayc ve sinerji yaratc bir rol oynamak. Gne enerjisi alannda gerekli insan gcn yetitirmek. Ulusal dzeyde tm ilgili kurum ve kiilere fark ve kar gzetmeden hizmet vermek.
Rait Turan, lisans ve yksek lisans derecelerini, ODT Fizik Blmnden doktora derecesini Oslo niversitesinden ald. svete ve Kanadada doktora sonras almalar yrtt. Balca aratrma konusu yariletken aygtlarn ve gne gzelerinin fizii ve teknolojisi. Uluslararas dergilerde 100 e yakn makalesi yaynland. Prof. Turan Gne Enerjisi Aratrma Merkezinin (GNAM) kurulmasna nclk etti. Halen GNAMn mdrln yrtmektedir.
51
Rait Turan * Frat Es

* Prof. Dr. Gne Enerjisi Aratrma ve Uygulama Merkezi (GNAM) ODT
Kristal Silisyum Gne Gzeleri:

En ok Bildiimiz Fotovoltaik Dntrc
Fotovoltaik gne enerjisi denince akla ilk gelen kristal silisyum teknolojisidir. Yerkabuunda en ok bulunan ikinci element olan silisyum (Si) akll bulak makinelerinden bilgisayar mikroilemcilerine, cep telefonlarndan uydu alclara, gnmzde kullanlan ou cihazn elektronik devrelerinin temelini oluturur. Gnmz teknolojisinin kalbi olarak nitelendirebileceimiz bu yar iletken, ucuz ve verimli gne gzeleri retmek iin de biilmi kaftandr. Bu blmde gne gzelerinin silisyum madeninden gne tarlalarna olan yolculuunu bulacaksnz.
Kumdan silisyuma
Fotovoltaik gne gzeleri yapmnda kullanlan silisyum, yerkabuunun % 27sini oluturan ve kum olarak da bildiimiz silisyum oksit (SiO2) madeninden elde edilir. Silisyum oksidin yksek scaklk frnlarnda (1900C) karbon ile girdii tepkimeler sonucunda %98 saflkta silisyum (Si), yan rnler olarak da karbondioksit (CO2) ve karbon monoksit (CO) elde edilir. Daha sonra eitli saflatrma ilemlerinden geirilen silisyum % 99,99un zerinde safla ulaarak silisyum pul yapm iin hazr hale gelir. Saflatrmann ardndan 1400C scakla karlp eriyik hale getirilen silisyumdan, farkl yntemlerle kontroll bir biimde soutularak oklu kristal veya tek kristal ktkler elde edilir. Oluturulan bu ktkler tel testereler yardm ile dilimlenerek gne gzelerinin altyaps olan kristal silisyum pullar retilir.
Kristal silisyum gne gzelerinin retimi

Tel testere ile kesim srasnda silisyum pullarn yzeylerinde oluan mikro atlaklar, elektrik yklerin gze yzeyinde kaybolmasna neden olarak performansta de neden olur. Bu atlaklarn temizlenmesi amacyla retim hattna giren silisyum pullar ilk olarak bazik bir solsyon iinde tralanarak przsz ve kusursuz bir yzey elde edilir. Gne gzelerinin yzeyine gelen nlarn belirli bir ksm, gze yzeyinden yansyarak atmosfere geri dner. Bu yansma miktar ne kadar az olursa, gze iine giren k miktar da o kadar fazla olacak ve gzeden alnan akm miktar da bir o kadar artacaktr. Bu amala retimin ikinci aamas olarak silisyum pullarn yzeylerinde mikro boyutta piramitler oluturulur. Bu piramitler, yzeyden yansyan tekrar gze yzeyine ynlendirerek gelen n daha verimli kullanlmasn salar.
52
><
Kristal Silisyum Gne Gzeleri Nasl alr?
n ve arka yzey kontaklar
e n p n p e h n p
yk
Fotovoltaik gne gzesi tarafndan emilen fotonlar, silisyum kristalindeki elektronlar uyararak, elektron-boluk iftleri oluturur. Boluk, silisyum kristalinde uyarlarak st seviyeye kan negatif ykl elektronun ardnda brakt pozitif yke verilen isimdir.
Kristal iinde serbeste hareket eden elektron-boluk ifti, p-n eklemi civarnda oluan elektrik alan sayesinde birbirinden ayrlr ve elektron n tipi blgeye, boluk da p tipi blgeye doru yol alr. Buna fotovoltaik etki denir.
Ayrlan elektron-boluk iftleri metal kontaklar yardmyla devreye akm olarak aktarlr.
Mikro Piramitler
Gne gzeleri n fotovoltaik etki ile elektrik enerjisine dntrlmesi esasna dayanarak alr. Fotovoltaik etkinin gzlemlenebilmesi iin gne gzesi iinde, kendiliinden olumu, sabit bir elektrik alan bulunmas gerekir. Gne gzesinin kalbi olarak da dnebileceimiz bu elektrik alann oluturulmas iin silisyum pullar zerinde katklama ilemleri yaplr. Katklama esnasnda bor ile katklanm olan (p-tipi) silisyum pul, 850-900C scaklkta fosfor ierikli bir gaz altnda frnlanr ve bylece pulun n yzeyi, difzyon mekanizmas sayesinde fosfor katklanm hale (n-tipi) dnr. Katklama sonucunda silisyum pullarda p-n eklemi yani diyot yaps salanm olur. Katklama ardndan, gne gzelerine bilinen mavi rengini veren yansma engelleyici kaplama ilemi uygulanr. Yansma engelleyici kaplamalar, silisyum yzeyinden ve kaplama yzeyinden yansyan gne nlarnn ykc giriime uramas ve bylece gze yzeyinden yansyan n miktarnn en aza indirilmesi esasna dayanr. Bu amala pul yzeyine plazma teknikleri kullanlarak ince Si3N4 filmler kaplanr. Bu kaplama, grnr dalga boylarndan sar k iin ykc giriim koullarn salarken, tayfn mavi ksmna doru yapc giriim koullarn salar ve bu yzden gne gzeleri mavi dalga boylarn daha fazla yanstarak allm rengini alr. Diyot zellii kazanan ve yansma engelleyici ilemlerden geen gne gzesi artk k altnda n ve arka yzeyi arasnda bir potansiyel fark oluturabilecek hale ulam durumdadr. Bu andan itibaren yaplmas gereken, n ve arka yzeyden elektrik kontaklar alarak, gze tarafndan retilen akm kullanmaktr. Bu amala gne gzesinin n yzeyi gm, arka yzeyi ise alminyum metalleri ile kaplanr. Gzenin n yzeyi, Gneten gelen kullanabilmesi iin ksmi olarak metal kaplanr. Arka yzey ise Gnee bakmad iin tamamen kaplanarak kontak alma ilemi tamamlanm olur. Gne gzesinin n ve arka yzeyi, aralarnda potansiyel bir fark bulunan iki elektriksel kutup halindedir. Gze retimi srasnda meydana gelen eitli aksaklklar, n ve arka yzey arasnda pul kenarlarnda ksa devrelerin olumasna neden olarak gze performansn drr. Gze retiminde son aama olarak bu kaaklar
I
R2I
O<R<I
Yzey przlendirilmesi ile piramit yaps oluturulan silisyum gne gzesi yzeyinin elektron mikroskobu ile alnan grnts (Sada) Gze zerine I younluu ile gelen gne nlar yzeyden RxI younluuyla geri yansr. Burada R silisyum malzemesinin yansma katsaysdr ve 0 ile 1 arasnda deiir. Piramitler sayesinde yzeyden yansyan gne nlar tekrar gze yzeyine ynlenir ve sonu olarak yansyan younluk R2xI deerine der. rnein yansma katsays 0,4 olan bir yzeye gelen 100 fotondan ilk olarak 40 tanesi yansyacak, piramit yzey sayesinde tekrar yzeye arpan 40 foton yine 0,4lk bir yansma ile yzeyden 16 foton olarak ayrlacak. Sonu olarak gelen 100 fotondan sadece 16 tanesi yansrken kalan 84 foton gze tarafnda hapsedilecek. Dz bir yzeyimiz olsayd yzeyden 40 foton yansyacak ve gze tarafndan sadece 60 foton hapsedilebilecekti. (Solda)
GNAM laboratuvarlarnda retilen bir kristal Si gne gzesi
giderilir. Bu amala gne gzesinin kenarlarnda, gl bir lazer n ile derin oyuklar alr ve bylece n ve arka yzey birbirinden tamamen izole edilir. Artk gze elektrik retimine hazrdr. retimi tamamlanan gne gzeleri, gne simlatrne yerletirilir ve performans snanr. Tipik bir kristal silisyum gne gzesi, yaklak % 16lk bir verime sahiptir ve 0,6 Volt gerilim ve 8 amper akm retebilir. lmleri bitirilen gzeler k voltajlar, akmlar ve verimlilik deerlerine gre snflandrlp gne paneli yapm iin ayrlr. Kullanm amacna gre seri veya paralel balanan gzeler, panel haline getirilip kullancya sunulur.
53
Mehmet Parlak * Rait Turan **

Prof. Dr. * Prof. Dr. ** Gne Enerjisi Aratrma ve Uygulama Merkezi (GNAM) ODT
nce Film Gne Gzeleri

% 100 yerli ve daha ucuz
nce film gne gzeleri ticari olarak 1980li yllarda ortaya km, bugn artk kristal tabanl gne gzeleriyle yarr duruma gelmitir. nce film gne gzeleri, verim asndan kristal tabanl silisyum gzeleri yakalayamam olsa da ok daha ucuza retilebilen bir teknolojidir. Bu teknoloji ile retilen gzelerde 100 kat daha az malzeme kullanlr, retilmeleri kolaydr. Cam stne ya da elik, plastik gibi esnek yzeylerin zerine uygulanabilir. Byk gne enerjisi tarlalar yaplabilecei gibi, bina d cephelerinde ve at kaplamalarnda, kuma zerinde de kullanlabilirler. retimleri tmyle entegredir, bu nedenle yerli olarak retilebilirler. Bu zellikleri ile ince film almalar son 15 ylda byk hz kazanmtr. % 100e yakn yerli retim mmkn nce film gne gzelerinin retimi byk lde yerli olarak gerekletirilebilir. Yurt dndan satn alnacak hammaddeye ulamak mmkn. Ayrca gerektiinde bu hammaddenin yurt iinde retilmesi de mmkn. stelik bu tr gzelerin retiminde kullanlan makine ve tehizat da yerli olarak retilebilir. Nitekim GNAMda kurulan ve bir eit pilot retim sistemi olan Si ince film retim sistemi yerli bir firma tarafndan retilmitir.
nce film gne gzelerinde ekil 1de ematik olarak gsterilen farkl teknoloji kullanlyor: Bu teknolojiler a-Si (amorf silisyum), CuInGaSe (bakr indiyum galyum selenyum) ve CdTe (kadmiyum tellr) malzemelerine dayanr. Bu teknoloji hem kristal Si gne gzeleri ile hem de birbirleri ile yarmaktadr. Bu teknolojileri ksaca grelim.
Amorf silisyum (a-Si) ya da a-Si/mikrokristalSi ince film gne gzeleri: En eski ve en bilinen ince film gne gzeleri a-Si gzelerdir. Bir gze, p-i-n diye adlandrlan 3 farkl a-Si trnden oluur. Kristal silisyum gne gzelerinden farkl olarak amorf silisyum gne gzelerinde p ve n tabakalarnn (2030nm) arasnda, bu iki tabakadan ok daha kaln olan i tabakas (250-400nm) bulunur.
54
><
Burada i blgesi n asl sourulduu blgedir, kaln olmasnn sebebi budur. Yksek scaklk uygulamas iermedii iin cam zerine uygulanabilmektedir. Bu tr gne gzelerini retmek iin kme cihaz sistemi kullanlr. Her bir tabaka ayr bir kazanda ve dierini etkilemeden retilir. rnein GNAM laboratuvarlarnda kurulan prototip retim sistemi, 4 amorf silisyum film retim kazan, 1 magnetron satrma yntemiyle n ve arka kontak film kazan ve 2 transfer kazanndan oluan bir sistemdir. Tek eklemli a-Si gzelerde verim deerleri % 6-8 civarndadr. a-Si gzeler ince film mikrokristal gzeler ile birletiinde verim deerleri % 10-11e ulamaktadr. Kristal Si gzelere gre dk verimli olsalar da, ince film Si gzelerin maliyeti dk olduundan rettikleri enerjinin maliyeti de daha dk olabilmektedir. Kadmiyum slfr/kadmiyum tellr (CdS/ CdTe) ince film gne gzeleri: CdTe, elektronik yaps gne tayfna en uygun yariletkenlerden biridir. Genellikle CdS (kadmiyum slfr) ile birlikte kullanlr. CdS kolay geirdiinden pencere grevi grr. Ayrca CdS/CdTe eklemi akm olumas iin gerekli elektrik potansiyelini salar. Bu tr gne panellerinde verim deerleri % 11e ularken, panel maliyeti dnyadaki tm teknolojiler arasnda en dk dzeye inmitir. Bu alanda retim yapan bir firma yllk kapasitesini 1 GW boyutuna kartmtr. CdS/CdTe ile ilgili en byk endie, Cd elementinin zehirli olmasdr. Ancak konunun uzmanlar, Cdun zehirli olduunu fakat CdS ve CdTe bileiklerinin zehirli olmadn vurguluyor. Ayrca evimizde kullanlan ve Cd ieren pillerdeki Cd miktarnn ok daha fazla olduunu belirtiyorlar. retim yapan firmalar bu konudaki kayglar gidermek iin kullanm sonras geri dntrmek iin panelleri kullanclardan geri almay garanti ediyor. CdTe, drt zel nitelii nedeniyle ince film gne gzelerinde ok iyi bir aktif madde olarak kullanlmaya uygundur: l CdTe malzemesinin en duyarl olduu blge, gne tayfnn en gl olduu dalga boylarna karlk gelir. l CdTen elektronik yaps n ok gl biimde sourulmasn salar. l CdTe retimi hayli kolaydr. Cd ve Te atomlar kolaylkla CdTe oluturur. l Dk maliyetli retime uyan, basit biriktirme ve kaplama teknikleri gelitirilmitir. CdTe gzeleri iin AM 1,5 (n atmosferde ald yolun atmosfer kalnlna oran) art altnda % 18 verimlilik veren, 27 mA.cm-2 kadar akm younluu ve 880 mV kadar ak-devre voltaj beklenebilir. Bu rakamlara ulalmas halinde gne enerjisi fiyatlar daha da decektir.
Bakr indiyum galyum ve selenyum -CuInGaSe- (CIGS) ince film gne gzeleri: Drt elementli bu yariletken en yksek verime sahip ince film gze olma zelliini tayor. retimleri biraz zor da olsa, CIGS gzeler hayli popler. CIGS, gne enerjisi uygulamalar iin uygun zellikler sergiler. Bu zelliklerin banda bu malzemenin ok yksek sourma katsays ve gne tayfna uygun denilebilecek yasak enerji bant aralna sahip olmas gelir. retimi zor olmakla birlikte farkl yntemlerle retilebilir. Yksek verimin yan sra esnek yzeylere uygulanabilmesi nedeni ile kuma zerine ya da at kaplamalarna kolayca kullanlabiliyor. CIGS panellerin verimi % 12-13 deerlerine ulayor. Bu alanda aratrmalar srmekte. rnein bileik iindeki Cu yerine Ag kullanarak Ag(In,Ga)Se2 bileiini oluturmak ve bu yolla daha yksek verimlere ulamak amalanyor. CIGS ince filmleri retmek iin farkl yntemler olmasna ramen, hem aratrmada hem de byk apl retimde aama vardr: 1. Elementlerin ortak buharlatrlmas 2. retilen katmanlarn selenizasyonu 3. Ylm elemental katmann lazer ile ilenmesi
GNE III Cam (1-4 mm aras)
TCO (letken Saydam Katman)
Bir Trk firmas tarafndan gelitirilen ince film gne gzesi retim sistemi
Fotovoltaik g sistemlerinde kullanlan farkl ince film teknolojisi : CdTe/CdS, CIGS, ve a-Si ince film gne gzeleri GNE III
GNE III i-ZnO CdS 0.1 m 3.8 m

~4 m
ZnO:Al (n tipi) CIGS (p tipi) Molibden Elektrot Cam (3 mm) CIGS
1 m
0.05 m 0.05 m
Cam (1-4 mm aras)

TCO (letken Saydam Katman)
a-Si:H (Amorf Silisyum Katman)
~3 m
CdS CdTe Metal Alt Elektrot CdTe
2 m
p i i n
n p
c-Si:H (Mikrokristal Silisyum Katman)
ZnO (Pasivasyon Katman)
a-Si /c-Si
Gm Alt Elektrot
2. gze
1. gze
55
Levent Toppare* Ali rpan** Doukan Hazar Apaydn Hava Zekiye Akpnar
* Prof. Dr. ** Y. Do. Dr. Gne Enerjisi Aratrma ve Uygulama Merkezi (GNAM) ODT
Organik Gne Gzeleri

ne enerjisi gezegenimizde en ok bulunan yenilenebilir enerji kaynadr. Bilinen en temiz ve srekli enerji olmasna, zararl yan rnler brakmadan enerji retimine olanak salamasna ramen gnmzde kullanlan enerjinin sadece % 0,04 Gne enerjisinden elde edilmektedir. nk u an inorganik malzemelerle yaplan gne gzeleri kullanlarak elde edilen enerji, fosil yakt kullanlarak elde edilen enerjiden ok daha pahaldr. Ayrca inorganik malzemelerle yaplan gne gzeleri esnek olmad iin uygulama alanlar da dardr. letken, yksek molekl arlna sahip organik molekller istenen zellie gre kolaylkla deitirilebilmeleri, pahal olmamalar ve znrlkleri sayesinde, ayrca birok yzeye uygulanabilmeleri gibi avantajlar da olmas nedeniyle verimli cihazlarn yapmnda kullanlmaya en uygun adaylardr. Yar iletken polimerlerin kullanld organik gne gzeleri Heeger, MacDiarmid ve Shirakawann iletken polimerleri kefinden ve gelitirmesinden sonra nemli bir aratrma konusu olmutur. Gne panellerinde inorganik malzemeler yerine organik malzemeler kullanlmasnn salad nemli stnlkler, organik malzemelerin daha ucuz olmas ve ilenebilirlikleri sayesinde ok farkl yzeylerde kullanlabil-
meleridir. Ancak verimleri ve kararllklar inorganik malzemelerden daha azdr. norganik benzerlerinin eitlilii snrl iken organik molekllerin saysnn milyonlar seviyesinde olmas, bu malzemelerden elde edilecek verimin ve kararlln artrlmasna imkn verir. Bu nedenle organik malzemeler bu tip almalar iin ok ayrntl bir ekilde aratrlmaya balanmtr. lk organik gne gzesi Tang ve alma arkadalar tarafndan Kodak firmasnda retilmitir. ki katmanl, % 1,1 verime sahip bu gzede Gneten gelen enerji ile oluan elektron-boluk iftinin ayrm sadece katmanlarn arayznde gerekletii iin verimi dk olmutur. Gne enerjisinin sourulmasyla yk tayclarn oluumuna olanak salayan eksitonlar ortaya kar. Fotoakmn oluabilmesi iin eksitonlarn akmas gerekir. Genelde, organik gne gzelerinde, yaam sresi uzun olan eksitonlar, fotoakmn olumasna katkda bulunur. Bu problemi ap n aktif yzeyde sourulmasn artrabilmek iin 1990larn banda Bulk Heterojunction (BHJ) ad verilen yeni bir yntem gelitirilmitir. Bu sistemde elektron verici ve elektron alc iki farkl malzeme, uygun bir zc sayesinde karm halinde bulunmaktadr. Bu yntem sayesinde gerekli olan
56
><
Organik Gne Gzeleri Laboratuvarndan bir grnm (eldivenli kabin sistemi) (Solda)
Bu nedenle dnyann ileri gelen aratrma gruplar pek ok farkl polimerle verim art almalarn srdrmekte ve yeni polimerler retmektedir.
alma Prensibi
yk ayrm en yksek seviyeye karlmtr. Kullanlan zcnn yan sra retilen gzeye scaklk uygulanmas da verimi artran bir dier etkendir. Ancak bu ilem malzemeye gre deimektedir. Ayrca oluturulan filmin dzgn olmas, iine eitli katk malzemelerinin eklenmesi ile salanr. Btn bu etkenler gz nnde bulundurulduunda, organik bir malzemenin veriminin % 1den % 4e kt grlmtr. Hl yetersiz kalsalar da, farkl organik malzemeler kullanlarak retilmi, g dnm verimi % 8 civarnda olan gzelerin retildii bilinmektedir
Organik aktif tabakay yzeye kaplayan niteler (4)
Rulodan ruloya ynteminin ematik gsterimi

Yzeyi kaplamaya hazr hale getiren plazma temizleyicisi (3)
Kaplanm film rulosu (6)
Organik gne gzelerinde, yeterli enerjiye sahip fotonlar, aktif katmanda bulunan elektron verici (donr) ve elektron alc (akseptr) malzemeler tarafndan sourulur. Kullanlan donr malzemenin sourma katsays daha yksek olduu iin fotonlarn byk blm bu malzeme yani polimer tarafndan sourulur. Sourulan fotonlar eksitonlar oluturur. Bu eksitonlar serbest yklere dnerek ilgili elektrotlara ular ve elektrik akmn oluturur. 2007den bu yana verimi artrmak iin birok alma yrtlmtr. Bu almalarda yeni polimerler sentezlenerek gne gzesinin retebildii gerilim deerinin artrlmas hedeflenmitir. Bu yntemler kullanlarak organik tabanl gne gzelerinin veriminin % 10un zerine karlmas beklenmektedir.
Bu sayede k aktif tabakaya arparak gne gzesinin almasn salayabilir. 3 numaral plazma temizleyici oksijen, azot gibi gazlar plazma haline getirerek yzeyde kalm safszlklarn ve kirliliklerin temizlenmesine yardmc olur. 4 numaral niteler yardmyla, organik aktif tabaka pskrtlerek ya da srlerek yzeye kaplanr. zerine metal elektrotlar da eklenen film, 6 numaral makaraya sarlarak kullanma hazr hale gelir. Gelitirilen bu yntemlerle organik gne gzelerinin maliyeti giderek dmektedir.
GNAM Organik Gne Gzeleri Laboratuvar

Orta Dou Teknik niversitesi GNAM bnyesinde kurulan bu laboratuvarda organik gne gzelerinin retimine ve test almalarna balanmtr. Laboratuvarda bulunan eldivenli kabin sistemi ile organik gne gzeleri oksijensiz ve nemden uzak bir ortamda retilmekte ve verim testleri yaplabilmektedir. Fotorafta grlen dnel kaplama yardmyla, retilen polimerler indiyum kalay oksit kapl camlar zerine kaplanr. Daha sonra metal buharlatrc kullanlarak bu kaplama zerine metal elektrotlar eklenir. Bylece gne gzesi elde edilmi olur. Son olarak Dnyaya gelen gne ndaki enerjiye ve parlakla edeer bir k salayan Gne simlatr yardmyla gne gzelerinin verimi llr. GNAM laboratuvarlarnda retilen bir gne gzesinin verimi % 4 olarak belirlenmitir.
Kaynak Basic research needs for solar energy utilization, Teknik Rapor, Enerji Bakanl, 2005.
Filmin hareketini salayan tekerlek Metal Kaplayc
Kaplanacak filmi ana hatta ynlendiren makara (2)
Kaplanm film rulosu (1)
Kaplanm filmi saran makara (5)
Organik Gne Gzelerinin Byk lekli retimi

zlebilir olmalar sayesinde birok yzeye uygulanabilen organik gne gzelerinin retimi iin eitli yntemler kullanlmaktadr. Bu yntemlerin bazlarn u ekilde sralayabiliriz: Serigrafi yntemi, bask yntemi, mrekkep pskrtme yntemi, sprey yntemi, rulodan ruloya yntemi, fra yntemi. Bu yntemlerden en ucuzu ve yaygn olarak kullanlan rulodan ruloya yntemidir. Bu yntemle esnek ve ince filmler halinde gne gzeleri elde edilebilmektedir. 1 numaral makaradan hatta beslenen plastik filmin zeri iletkenlii salamak zere indiyum kalay oksit ile kaplanmtr. Bu madde nanometre leinde yzeye kaplanr ve effaftr. Gne gzelerinde anot olarak, n geiine izin vermesi gereken maddeler kullanlmaldr.
ve iyiletirme almalar da hz kesmeden devam etmektedir. nk verim seviyesinin % 10a kadar kmasnn aslnda hayal olmad ve sentezlenebilecek yeni elektron verici ve elektron alc malzemelerle Gne enerjisinden daha fazla ve ok daha ucuza faydalanlabilecei ortaya kmtr.
57
Ahmet Macit zenba* Halil brahim Yavuz**

* Prof. Dr. ** Ara.Gr. ODT Metalurji ve Malzeme Mhendislii Blm Yzey Bilimi Aratrma Laboratuvar
Boya Duyarl Gne Gzeleri Yeni ve Daha Ucuz Teknolojiler

Boya ile duyarl hale getirilmi gne gzeleri (BDGG), nc nesil gne gzeleri olarak adlandrlan ve bilindik gne gzelerine alternatif olarak ortaya kan fotovoltaik gzeler grubuna dahil gne gzeleridir. 1991 ylnda Michael Grtzel tarafndan gelitirilmi, gnmze kadar meydana gelen gelimelerle % 10 laboratuvar verimliliine ulalmtr. Mevcut silisyum esasl p-n eklem tipi gne gzelerinden farkl olarak, bitkilerde gzlenen fotoelektrokimyasal mekanizmalarla alan boya duyarl gne gzelerinin bu zellii yapay fotosentez olarak adlandrlmaktadr.
58
>>>
Boya duyarl gne gzelerinin dier gne gzelerinden stn ynleri unlardr: Ekonomiklik: Gnmzde yaygn olarak kullanlan silisyum esasl gne gzelerinin ve onlarn daha ekonomik alternatifleri olan ince film teknolojilerinin retim maliyetleri, youn enerji gerektiren yksek scaklk ve vakum koullarnda retilmeleri sebebiyle yksektir ve snrlanmtr. Boya duyarl gne gzeleri daha ekonomik malzemelerden oluur ve vakum gerektirmeyen ilemlerle retilir. Bu adan mevcut teknolojiler ierisinde enerji retim maliyetleri asndan performans en yksek olan fotovoltaik teknolojidir.
Gne
Boya duyarl gne hcresindeki enerji aknn ematik gsterimi
letken cam elektrot
Boya Elektrolit 3ITiO2 I3-
Kar elektrot
Dk ma koullarnda alabilme: Bilindik gne gzeleri yksek scaklkta ve dk radyasyon koullarnda performans kaybeder, ancak boya duyarl gne gzeleri scaklk, ma as ve dk ma koullarndan etkilenmeden enerji retmeye devam eder. zellikle bulutlu havalarda, gne radyasyonunun dk olduu mevsimlerde ve corafi blgelerde enerji retimi asndan son derece avantajldr. Esnek taban malzemelerine uygulanabilme: Farkl renklerde ve k geirgenliklerinde retilebilmelerinin yan sra dk k iddetlerindeki yksek performanslar sebebiyle bina ii uygulamalarda, ma asndan bamsz enerji retebilmeleri sayesinde de binalara entegre edilmi sistemlerde kullanlabilirler. Cam gibi sert yzeylere uygulanabilmelerinin yan sra esnek ve hafif malzemeler eklinde de retilebilirler; cep telefonlar, dizst bilgisayarlar gibi elektronik cihazlarda, tanabilir arj nitelerinde ve giysilerde kullanlabilirler. Srekli/yerinde retim koullarna uyarlanabilme: Basit tekniklerle ve ekipmanlarla retilmelerinin yan sra tanabilir retim hatlarnn kullanlmas sayesinde yerinde retim modeline de uygundurlar.
Gelecekte boya duyarl gne gzelerinin endstriyel olarak retilmesi ve daha fazla sayda ticari firmann rekabet oluturmas sonucunda maliyetlerin byk lde dmesi bekleniyor. Gnmzde pek ok enstit, niversite ve aratrma kuruluunun yan sra Sony, Sharp, Toyota gibi byk firmalar ve pek ok irili ufakl firma da boya duyarl gne gzesi panelleri retimi konusunda almalar yapyor. nmzdeki bir ka sene iinde ilk ticari panellerin piyasaya sunulaca tahmin ediliyor. TBTAKn Vizyon 2023 Programnn Gne Enerjisi blmnde 2008-2017 hedefi olarak 200 W dzeyinin altnda, tanabilir, organik pigmentli gne gzesi teknolojilerinin gelitirilmesi yer alyor. Bu dorultuda laboratuvarmzda yaplan almalarn amac da, yukarda belirtilen hedeflerle rtecek ekilde, boya ile duyarl hale getirilmi nanokristal yapl malzemeler kullanarak daha verimli ve daha ucuz gne gzeleri yapmaktr. Boya ile duyarl hale getirilmi gne gzesi 3 ana blmden oluur. En stte, gelen gzenin iine iletmek amacyla, geirgen bir cam bulunur. Camn altnda, anotta (metal oksit ve metal oksit-boya katmanlar) elde edilen fotoelektronlar toplamak amacyla, iletken bir katman olan TCO (Transparan letken Oksit) yer alr. TCO tabakasnn hemen altnda, ok ince halde nano parackl metal oksit katman yer alr. Bu katman, nano yaps sayesinde, hayli geni bir yzey alanna sahiptir. Metal oksit katmannn altnda ise foto aktivitesi yksek boya katman (genelde rutenyum poli-piridin esasl) bulunur. Poli-piridin boya tabakas aktivite artrm iin kovalent bal metal oksit tabaka ile evrelenmitir. Bu katmann dnda ise elektrolit ve redoks iftinin bulunduu tabaka yer alr. Gzenin en altnda yine iletken bir katman ieren (TCO), platin ile kapl, geirgen cam katot bulunur. Boya duyarl gne gzesinin alma prensibi ise ekilde grld gibi drt aamada aklanabilir.
Boya Duyarl Gne Hcresi
Fotonlar
Cam Altlk
TCO
MO
Boya MO
Elektrolit
Pt
TCO
Cam Altlk
59
Boya Duyarl Gne Gzeleri-BDGG Yeni ve Daha Ucuz Teknolojiler
<<<
almalar sonucunda TiO2-ITO (indiyum kalay oksit), nano tel kompozit gne gzelerinde klasik BDGGlere gre % 33 verim art gzlenmitir. eitli miktarlarda indiyum kalay oksit nano tel ya da nano toz eklenerek elde edilen nano kompozit TiO2 gne gzelerinin akm-voltaj (J-V) erileri aada verilmektedir. Bu gzelerin retimi tamamen slak kimya ve ak atmosferik koullarda yaplarak maliyet oranlar drlmtr. lm yaplan boya duyarl gne gzesi de aada grlmektedir. kiyzl Boya Duyarl Gne Gzeleri: Gne gzesi zerine den n ieride kalma zamannn artmas ile sourulan k miktar artacandan iki yzl (Bifacial) olarak tanmlanan gne gzelerinde almalar yaplmaktadr. Bu gzelerde klasik BDGG gne gzesi yapsndaki polimer elektrolit yerine, gzenin scaklk, nem, hava durumu, k geli as ve yn gibi evre artlarndan etkilenmemesi amacyla kat faz elektrolit kullanmna ynelinmitir. Yaklak 5-10 nanometre byklndeki kat paracklardan oluan tabakann, zerinde iyon ya da yk tayabilecek ekilde tasarlanm gzenekli bir yaps vardr. SiO2 ve organik imidazol, bu tabakada yaygnlkla kullanlan malzemelerdir. Boya Duyarl Gne Gzeleri in ekirdek-Kabuk Tipi Nanokristal FTO Fotoanotlar: Bu almada i ie, farkl iki yar iletken metal oksit katmanndan TiO2-FTO (SnO2:F) oluan nano kreciklerin retilerek anot olarak kullanlmalarnn BDGG zerindeki etkisi aratrlmtr. Yksek basn reaktr kullanlarak retilen iki katmanl nano krecikler deiik gze kombinasyonlarnda denenmitir. Yap iinde flor miktarnn artmasnn, boya duyarl gne gzelerinde verim artna neden olduu gzlenmitir. Kuantum Noktack ile Duyarl Hale Getirilmi Gne Gzesi: Boyar madde yerine, alternatif olarak laboratuvar alt yapmzda boylar 1 nm den daha kk kuantum noktacklar sentezlenerek gne gzesi yapmnda kullanlmtr. Sonu olarak ucuz maliyete sahip kuantum paracklarn, BDGGlerde k emici olarak kullanlabilecei saptanmtr. Laboratuarmzda verimlilikleri ve kullanm mrleri ile ilgili almalar devam etmektedir.
Macit zenba, doktora derecesini ODT Metalurji ve Malzeme Mhendislii Blmnden ald. Almanyadaki Max Planck Enstitsnde ve ABDdeki Princeton niversitesinde aratrmac olarak alt. 30dan fazla lisans st tez ynetti. Son yllarda TiO2 nano paracklar ve boya ile duyarl hale getirilmi gne gzeleri zerine almalar yrtyor.
1. Gne ndan kaynaklanan fotonlar, geirgen bir cam yardm ile foto aktivitesi yksek boya molekllerine arparak onlar uyarrlar. Uyarlan boya moleklleri, n tipi tayc nano parackl metal oksit katman (TiO2, ZrO2, NiO, SnO2) tarafndan ekilir. 2. Boya moleklleri bu tepkime sonucunda pozitif ykl duruma geer (ykseltgenir). 3. Elektrolit, ykseltgenen boya moleklerini tekrar ntr (doal) hallerine evirir. Bylece boya moleklleri doal hallerine geri dnerken elektrolit ykseltgenmi olur. 4. Elektrolit tekrar katot (Pt) yzeyinde, elektrik devresinde kullanlan elektronlar ile indirgenir, bylece elektrik evrimi tamamlanm olur. Laboratuvarmzda (ODT Metalurji ve Malzeme Mhendislii Blm Yzey lemler Laboratuvar) Boya Duyarl Gne Gzeleri (BDGG) konusunda yaplan almalar aada ksaca tantlmaktadr.
eitli miktarlarda indiyum kalay oksit nano tel ya da nano toz eklenerek elde edilen nano kompozit TiO2 gne gzelerinin akm-voltaj (J-V) erileri ile nano rgl anot yapmnda kullanlan ITO nano tellerin SEM grntleri
Nano Kompozit Boya Duyarl Gne Gzeleri: Gne gzesinde yer alan metal oksit katmannn yzey alann artrarak daha fazla boya molekln metal oksit tabakasna balayabilmek, bunun sonucu olarak birim zamanda daha fazla k sourabilmek, elektron difzyon mesafesini ksaltarak metal oksit paracklarnn gei aralklarndaki elektron birikimini engellemek, bu almalarn esasn oluturuyor. Bu amala eitli yar iletken, metal oksit nano paracklar ile nano tellerin birbirleri ile deiik kombinasyonlar kullanlarak yeni nano rgl sistemler retilmitir. Bu nano rgl anotlar BDGG uygulamalarnda kullanlarak gzenin verimlilii artrlmaya allmtr.
60
Rait Turan * Hsn Emrah nalan ** Bar zdemir Mustafa Kulak

* Prf. Dr. ** Y. Do. Dr. Gne Enerjisi Aratrma ve Uygulama Merkezi (GNAM) ODT
Nanoteknoloji Gne Enerjisi Dnmnde Yeni Ufuklar Ayor

Nanoteknoloji Nano kelimesi, Yunancada cce anlamna gelen nanos kelimesinden tretilmitir. Bir nanometre, metrik l sisteminde bir metrenin milyarda birine eittir. Nanoteknolojinin temelinde iki nemli hedef vardr. Birincisi zel retim teknikleri kullanlarak gelitirilen nanomalzemelerin deiik zelliklerinden faydalanmak, ikincisi byk lekli malzemelerin i yaplarn atom dzeyinde, kontroll olarak deitirmek ve bu sayede onlara srad zellikler kazandrabilmek.
anoteknolojinin baars malzemelerin nano byklkteki yzeylerine ve kuantum etkileimlerine dayanr. Nanomalzemelerin yzey alanlarnn hacimlerine oran ok yksektir. rnein ekil 1 de grlen nanoteller, stteki hacimli malzemeye gre 300 kat daha byk yzey alanna sahiptir. Ayrca nanomalzemelerde, kuantum byklk etkisi de, azalan parack byklyle malzemelerin elektronik zelliklerini deitirir. Ancak sadece elektronik zelliklerindeki deil, eitli metal, yar iletken ve yaltkan nanomalzemeler mekanik, manyetik, optik ve kimyasal zelliklerindeki deiimle de nem kazanr. rnein, opak malzemeler nano byklkte effaf olabilir, yaltkan malzemeler iletken hale gelebilir, platin gibi reaksiyona girmeyen malzemeler katalizr grevi stlenebilir ve alminyum gibi kararl malzemeler yanc hale gelebilir.
Nanoteller, yeni nesil gne gzelerinde baar ile uyguland

Nanoteller, ap 100 nanometreden kk, farkl uzunluklarda, iletken ya da yar iletken ubuklardr. Uzunluklar aplarndan binlerce defa fazladr, dolaysyla tek boyutlu kabul edilirler. Nanoteller ok deiik kimyasal bileimlerde retilebilir. Metalik (altn, gm, nikel, demir), oksit (inko oksit, demir oksit, magnezyum oksit, titanyum oksit, kalay oksit ve bakr oksit), yar iletken (silisyum, germanyum, galyum arsenit, indiyum fosfit), nitrit (alminyum nitrit, galyum nitrit, silisyum nitrit) ve kalkojen (kadmiyum slfit, kadmiyum selenit, kadmiyum tellrit, kurun slfit, bakr slfit) nanoteller bunlardan sadece bazlardr. Bu listeye yine tek boyutlu olan karbon nanotpler de dahil edilebilir. Nanomalzemeleri retmek iin deiik yntemler gelitirilmitir. Kimyasal ve fiziksel buhar biriktirme, molekler n epitaksisi, lazer veya ark buharlatrma yntemleri bu yntemlerin balcalardr. Kimyasal buhar biriktirme yntemi, altlk zerinde ok kontroll yapda ve geometride nanomalzeme retimine olanak verir. ekil 2deki ODT logosu, kimyasal buhar biriktirme yntemi ile retilen karbon nanotplerin kontroll retimine rnektir. Alternatif olarak dk scaklklarda, zelti iinde gerekleen, hidrotermal ve elektrokaplama yntemleri de gelitirilmitir. Ayrca yukardan aaya yntemler olan hacimli malzemelerin kimyasal dalanmas, mekanik tlmesi veya reaktif gazla dalanmas gibi yn-
ekil 1: Parack byklnn azalmas ile yzey alannn artmasna bir rnek. Hacimli malzemenin kalnl (a) ile nanotellerin uzunluu(b) ayn. Resimdeki nanotellerin aralarnda nanotellerin ap kadar boluk var.
62
>>>
temlerle de nanomalzemeler retilebilir. Bu yntemler karmak dzenekler ve cihazlar gerektirmedii iin maliyetleri aadan yukarya grubuna giren yntemlere kyasla ok daha dktr. Gne gzeleri zerine yaplan almalarn neredeyse tamam, gne enerjisini elektrik enerjisine daha verimli dntrebilecek yeni malzemeler gelitirmeyi ve bylece bu sistemlerin retim maliyetini drmeyi amalar. Gne gzeleri, iki ayr tip yar iletkenin bir araya getirilmesiyle oluan p-n ekleminden ve bu eklemin arkasnda ve nnde anotkatot grevi gren elektrotlardan oluur. Birinci nesil gne gzelerinin ana malzemesi tekli ve oklu kristal silisyumdur. kinci nesil gne gzeleri optik emilimi yksek amorf silisyum, galyum arsenit, kadmiyum tellrit ve bakr indiyum galyum selenit ince filmler ile retilir. Birinci nesil gne gzelerinin retim maliyeti nispeten yksektir. nce film gzeler ise ucuzdur, ama verimleri dktr. nc nesil gne gzeleri ise birinci ve ikinci nesil gzelere alternatif, hayli yeni ve gelimekte olan, ou nanoteknoloji ieren yeni malzemelere ve yeni yaklamlara dayanan sistemlerdir. Nanoteller, her nesil gne gzesinde de, hem yar iletken aktif malzemede hem de ykleri toplamaya ynelik elektrotlarda kullanlabilir. Gne gzeleri, yar iletken aktif malzemede kullanlan hizalanm nanoteller ile farkl mimaride retilebilir. Bunlar ekil 3te gsterilmektedir. ekil 3 (a)da, (b)de ve (c)de, srasyla, nanotel uzunluk ekseninde eklemli, nanotel ap ekseninde eklemli ve optik sourucu ince film ierisine gmlm nanoteller grlyor. Nanotellerin ve nanoparacklarn gne gzelerinde kullanlmas birok avantaj beraberinde getiriyor. zellikle dk scaklklarda, ekonomik hammaddeler kullanlarak retilen nanotellerin, gne gzelerinde verim art salamas bekleniyor. Geni gne panellerinin ve tarlalarnn kaplad alanlar gz nne alndnda, nanotel retiminin hayli byk lekte gerekletirilmesi gerektii anlalyor. Nanomalzemeler retim sonrasnda tercihen bir sv ierisine alnp rulodan ruloya kaplama, serigrafik kaplama, pskrtmeli kaplama ve inkjet kaplama gibi hayli basit yntemlerle kaplanabilir. Bu da gne gzesi retim maliyetini drr. Nanoteller ve nanoparacklar ile gne gzelerini esnek yapmak mmkndr. Hacimli kristal malzemelerde belirli bir kalnln altndaki ince filmler esnetilmeye alldnda atlaklar oluur, filmler altlk yzeyinden ayrlabilir. Nanomalzemeler kullanlarak retilen gne gzelerinde ise nanomalzemelerin esnek yaps ve nanomalzemeler aras bo-
luun gerilme kuvvetini sourmas sayesinde altlk yzeyinden ayrlmalar nlenir. Esnek gne gzeleri hem hafif olacak hem de birok mobil uygulamay beraberinde getirecektir. Gne gzelerinin verimliliini azaltan unsurlardan biri, gne nn hayli byk bir ksmnn gne gzesini oluturan yar iletken tarafndan sourulamadan yansmasdr. Bu problemi ortadan kaldrmaya ynelik olarak yansmay nleyici ince film kaplamalar gelitirilmitir. Altlk yzeyine dik hizalanm nanoteller, yansma kayplarn en aza indirmek iin yansmay nleyici kaplamalara bir alternatif olabilir. stelik nanoteller srf yansmay nlemekle kalmayp gne n da birbiri ardna gelen i yansmalar ile gne gzesi iine hapsederek optik sourumu artrabilir. Artan optik sourum gne gzesinin verimini de artrr. Temel bilim asndan son derece nemli olan tek bir silisyum nanotelin kullanld gne gzeleri 2007 ylnda laboratuvar ortamnda retilmi ve yaklak 200 pikowatt (10-12 watt) enerji retilmitir. Bu dk enerji deeri, tek silisyum nanotel gne gzelerinin nanoelektronik sistemlerde g kayna olarak kullanlabileceini gstermektedir. Ayrca tek bir nanotel iin p-n eklemi oluturmak ve ardndan nanotelin p-tipi ve n-tipi ularna ayr ayr elektrot kaplamak hayli masrafldr, dolaysyla bu tr gne gzelerinin byk lekli retimi mmkn grnmyor. Uygulamal bilim ve teknoloji asndan tek bir nanotel deil, nanotellerin toplu halde bulunduu yaplar (ekil 3) gne gzeleri iin daha uygun grnyor.
ekil 2: Silisyum altlk zerinde ODT logosu. Kimyasal buhar biriktirme yntemi ile retilen karbon nanotplerin taramal elektron mikroskobu grnts.
ekil 3: Nanotellerle retilebilecek gne gzesi mimarileri
63
Nanoteknoloji Gne Enerjisi Dnmnde Yeni Ufuklar Ayor
Yeni malzemelerin kullanld gne gzelerinde de nanotellerin benzersiz zelliklerinden faydalanlyor. Organik gne gzelerinde yaygn olarak kullanlan fotoaktif madde, fonksiyonelletirilmi karbon nanoparacklar ile p-tipi yar iletken bir polimerin oluturduu nanokompozit malzemedir. Organik gne gzelerinde cihaz verimliliini polimer morfolojisi belirler, ancak morfoloji kontrol henz mmkn deil, nk elektron hareketlilii dk nanoparacklar kullanlyor, bu paracklar topaklanyor ve elektronlar da nanoparack topaklar arasndan zplayarak ilerliyor. Ayrca kullanlan nanoparacklar, organik elektronik malzemelerin fiyat avantajn ortadan kaldracak kadar pahal olabiliyor. Karbon nanoparacklar yerine eitli yariletken nanotellerin kullanm zerine birok alma yaplmtr. ekil 3 (c)te grld gibi hizalanm nanotellerin organik gne gzelerinde kullanm, polimer morfolojisini ve dizilimini kontrol altnda tutup polimer hareketliliini etkin ekilde kullanmaya yneliktir. effaf ve iletken elektrot olarak kullanlan ITO (ndiyum Kalay Oksit) ise gne gzelerinden baka birok uygulamada ihtiya duyulan, ancak indiyum kaynaklarnn azalmas karsnda fiyat her geen gn artan bir malzeme. Karbon nanotp (KNT) ince filmler, ITOya alternatif oluturuyor. KNTler grafen tabakalarn kvrlmasyla oluturulan, silindir eklinde, dikisiz ve ii bo tplerdir (ekil 2). KNT ince filmler, elektronik zelliklerinin tek bir KNTye gre dk olmasna ramen, retim kolaylklar sayesinde orta lde performans gerektiren geni alanl, ucuz ve esnek elektronik malzemeler iin benzersiz bir frsat oluturuyor. KNT ince filmlerin belki de en nemli zel-
lii effaf ve iletken olmalar, ayrca elektriksel ve optik geirgenliklerinin kolaylkla kontrol edilebilir olmasdr. Gelitirilen retim yntemleri ile KNTlerin fiyatlar, ITO ile kyaslandnda, her geen gn ucuzluyor. Kararl karbon balarndan tr KNT ince filmlerin kimyasal dayanm yksektir. Sngerimsi KNT yapsndan tr de ince filmler esnek olmaktadr. Nanotellerin gne gzelerine uygulanmas almalarnda GNAMn nc bir rol var. Silisyum nanoteller yukardan aaya bir yntem olan kimyasal dalama metodu ile zelti iinde, atmosferik basnta ve neredeyse oda scaklnda retiliyor. Kimyasal dalama yntemiyle retilen nanotellerin alama miktar ve tayc younluu, retimde kullanlan silisyum altlnki ile ayn olmakta. Dolaysyla kimyasal dalama yntemi ile tekrarlanabilir silisyum nanotel retilmesi mmkn. Bu proje kapsamnda, literatrdeki almalar gelitirilmi ve istenilen nanotel morfolojisi iin gerekli retim parametreleri kontroll deneyler sonucunda belirlenmitir. ekil 4te GNAMda retilen silisyum nanotel dizilerinin kesit taramal elektron mikroskobu grnts veriliyor. ekilde de grld zere, nanoteller yzeye dik olarak hizalanm ekilde retilmektedir. Standart bir gne gzesi zerinde nanotel retimi baar ile gerekletirilmitir. Bilindii gibi silisyum altlklarn yzeyinde oluan optik yansmalar gne gzesi veriminin dk olmasna yol aar. Bunu engellemek amacyla ek maliyet getiren optik yanstmaz nitrat kaplamalar yaplmaktadr. Silisyum altlklar zerinde nanoteller retildiinde optik yansmalarn % 95 orannda azald gzlenmitir. ekil 5te grld gibi, zerinde si-
ekil 4: Silisyum altlk zerinde retilen nanotellerin kesit taramal elektron mikroskobu grnts
64
ekil 5: Deiik ilemlerden geirilmi silisyum altlklar ve silisyum gne gzeleri
<<<
lisyum nanotel retilmi silisyum altlk yanstmaz kaplamayla kaplanmad halde grn siyah ve mattr. Ayrca yine ayn fotorafta grld zere, zelti bazl kimyasal dalama yntemi kullanlarak geni alanda (1616 cm2) homojen nanotel dizileri retimi gerekletirilmitir.
Nanokristaller, gne tayfnn daha etkili kullanlmasn salyor

Mevcut gne gzeleri Gneten gelen mann ancak bir blmnden yararlanr. Tayfn nemli bir blm kullanlamaz. Bunun nedeni teknolojik yetersizlik deil, malzeme ve gzenin snrlayan zellikleridir. nc nesil gne gzelerinin dier sistemlere gre daha ucuz ve daha verimli sistemler olmas
bekleniyor. Bu hedefe ulamak iin gne tayfnn daha geni kapsamda kullanlmas gerekiyor. Bu yndeki aratrmalar yaygn olarak nanokristal gne gzeleri, ardk ince film gne gzeleri, fotoelektrokimyasal gzeler, polimer gzeler ve boya sentezli gzeler zerine younlam durumda. Bilim insanlar uzunca bir sredir nc nesil gzelere ynelik almalar yrtyor. Bu almalarda ayrca yar iletken nanokristaller kullanlarak birden fazla bant aralna sahip malzemenin ayn gze iinde kullanlmas ve bylece gne tayfnn farkl blmlerine duyarl aygtlarn ayn gze iinde oluturulmas hedefleniyor. Bu tr gzeleri retmek iin kullanlan nanokristallerin kontroll bir biimde retimi byk nem tayor. Bu nedenle, nanokristal retiminin ve optik zelliklerinin anlalmas zerine ok sayda aratrma projesi yrtlmtr. GNAMda retilen, nanokristaller ieren malzemenin kesit grnts bu almalara bir rnektir (ekil 6). Nobel dll nl fiziki Richard Feynmann 1959 ylnda yapt Aada Daha ok Yer Var balkl konumasnda ngrd nanoteknoloji ve nanobilim, artk gnlk hayatta kullanabileceimiz rnlerle karmza kyor. Toplumlarn artan enerji ihtiyalarnn ve bu dorultuda ekillenen enerji retim sistemlerinin nanoteknoloji ile kesimesi artc deil. Gnein bizlere sunduu sonsuz enerjiyi deerlendirerek dorudan elektrie eviren gne gzeleri de nanoteknoloji ile yeni ufuklar amaya devam ediyor.
Kaynak Ozdemir, B., Kulakci, M., Turan, R., Unalan, H. E., Effect of electroless etching parameters on the growth and reflection properties of silicon nanowires, Nanotechnology, Cilt 22, s. 155606, 2011. 65
ekil 6: GNAMda retilen nanokristallerin geirimli elektron mikroskop grntleri: silisyum karbr malzemesi iinde retilen silisyum nanokristal bantlar
Haydar Livatyal * Derek Baker **

* Do. Dr. ** Y. Do. Dr. Gne Enerjisi Aratrma ve Uygulama Merkezi (GNAM) ODT
Gneten Elektrik retmenin Termal Yolu:
Younlatrlm Gne Enerjisi

Gneten atmosfere gelen toplam nmn younluu metre kare bana 1360 W kadardr. Atmosferdeki gazlar, bulutlar, aerosollar, toz ve benzeri paracklar toplam nm szerek veya datarak bunun yere ulaan ksmnn miktarn drr. Dorudan normal nm, Gneten gelip birim alana dik olarak den n demetlerinin toplamdr. Bu tr nm zellikle younlatrma esasl sistemler iin kritik neme sahiptir. Srekli ak havaya ve bol dorudan normal nma orta rakml, yar-kurak ve kurak platolarda rastlanr.
ere den gne nm Dnya stnde bulunulan yere, mevsimlere ve saate gre deiir. Uzun yaz gnlerinde gne nlar yere daha dik iken, ksa k gnlerinde daha yatk der. Berrak gkyz altnda yere ok iddetli nm debilirken, youn bulutlu gnlerde zellikle dorudan normal nm ok clzlar. Bu durumda gne enerjisinden her zaman ayn miktarda elektrik elde etmek mmkn deildir. Inmn en gl olduu 11:00-15:00 arasnda en ok elektrik retilebilirken, sabah ve ikindi saatlerinde retim miktar giderek azalr. Evlerdeki ve iyerlerindeki retim tesis ve makinelerinin, klima
ve bilgisayar gibi cihazlarn elektrie ihtiya duyduu gndz saatlerinde gne enerjisi vardr, ancak akam saatlerinden itibaren giderek azalr ve tamamen yok olur. Dnya leinde Younlatrlm Gne Enerjisi santrallerinin 2010 sonu itibariyle kapasitesi ABDdeki ve spanyadaki 12 ticari tesiste toplam 921 MW. 2014te mevcut santrallere ek 12 tesis daha kurulmu olacak. Geliim hz, fotovoltaik santrallerin son 10 ylda gsterdii yaylma hzna kyasla yava, ama 2007 sonrasnda kurulan yeni nesil santrallerin hemen hemen tamam beklenenden ok daha baarl olarak alyor.
66
>>>
Younlatrlm Gne Enerjisi Teknolojisi

Younlatrlm gne enerjisi teknolojisi ile fotovoltaik sistemlerde olduu gibi kk hacimde elektrik retimi mmkndr, ancak bu ekonomik olarak avantajl deildir. Avrupada ekonomik byklk 50 MW olarak belirlenmitir. Bu teknolojinin fotovoltaik sistemlere kyasla ok nemli iki avantaj var: Yaktl sistemlerle birlikte kullanm ve s depolama. Yaktl sistemlerle birlikte kullanldnda, santralden elektrik retimini 24 saat mertebesine kararak sreklilii salamaktadr. Is depolamal sistemler ise ergimi tuz depolarnda gndz saklanan sy besleyerek gneli saatlerin bitiminden sonra 5-7 saat daha elektrik retebiliyor ve akam saatlerinin ykselen tketimine de cevap verebiliyor. Parabolik oluk younlatrcl sistemler en yaygn kullanlan ve teknik olarak yeterlilii kantlanm sistemlerdir. Bir parabolik oluk kolektr, n demetlerini odak ekseni stnde konumlandrlm alc borusu zerinde younlatran, dorusal parabolik bir aynadan oluur. Alc parabolik aynann orta ksmnn biraz stne yerletirilmi, iinde alma svs bulunan bir borudur. Genellikle kuzey-gney ekseninde yerletirilmi ayna gndz saatlerinde Gnei doudan batya doru (tek eksende) izleyerek nm alc stnde, eksen boyunca odaklar ve boru iinden akmakta olan alma svsn (sentetik ya veya ergimi tuz) 150-350C scakla str; snm alma svs g retiminde-
ki s kayna durumuna gelir. Bir sonraki aamada alma svs zerindeki s, evrim suyuna aktarlr ve elde edilen su buhar trbini dndrr. Parabolik oluk kolektrler, gne tarlas zerinde paralel ve seri bal sralar halinde yerletirilir ve bylece geni bir alan zerine den gne enerjisi g merkezinde toplanarak elektrie dntrlr. Kaliforniyadaki SEGS ve Nevadadaki Nevada Solar One santralleri, spanyadaki ok sayda santral bu teknoloji ile kurulmutur.
Parabolik anak sistemi
Parabolik oluk younlatrcl
Fresnel aynal younlatrclar
Fresnel aynal younlatrclar yan yana, ok sayda dar ve dz aynann dorudan nm ayr bantlar halinde, orta st ksmdaki alc boru stnde dorudan odaklamas ile alr. Parabolik oluk kolektrlere kyasla imalatlar daha eko-
67
Gneten Elektrik retmenin Termal Yolu: Younlatrlm Gne Enerjisi
Btn younlatrlm gne enerjisi sistemleri gne enerjisinden elektrik retmek iin ana bileene ihtiya duyarlar: 1) Younlatrc 2) Alc ve 3) Is motoru. Her bir bileenin tasarm modelden modele ok deise de temel ama ve ilev deimez.
nomik olan bu sistemde gne nmn daha geni bir alandan toplamak ve alma svs kullanmadan suyu dorudan stmak mmkndr, ancak toplam sistem verimi daha dktr ve ticari olarak parabolik oluk kolektrler kadar yaygnlamamtr. Parabolik anak sistemde ise byk ukur bir aynann odandaki alc stnde toplanan s, hemen arkasndaki Stirling (gaz) motoru tarafndan mekanik enerjiye ve dolaysyla elektrie dntrlr. Gnei iki eksende takip eden parabolik anak sistemlerde odaklanma oran yksektir ve alc scakl 250700C mertebesine kar. Su gerektirmeyen bu sistemler tek tek veya ok sayda kullanlabilir, ancak kurulum maliyetleri yksektir. Gne kulesi denilen sistemler Gnei izleyen ve nm yksek bir kule zerine yerletirilmi alc zerine yanstan ok sayda aynadan (heliostat) oluur. Alc iinden geen ergimi tuz, sGne
.
cak gaz veya su gibi bir alma svs alc iinde 5001000C scakla ular ve sy kulenin hemen dibindeki g merkezine tar ve enerji dnm buhar veya gaz trbini tarafndan salanr. Yksek maliyet nedeniyle henz yaygnlk kazanamam bu sistemlerde, hem verim daha yksektir hem de gne nmnn zayflad veya olmad saatlerde elektrik retimi salamak zere enerji (s) depolamak daha kolaydr.
Trkiyedeki Aratrmalar
Younlatrlm gne enerjisi aratrmalarnda lider lkeler arasnda Almanya, spanya, ABD, talya, Fransa, svire ve srail var. Bu lkelerde niversitelerin ve aratrma enstitlerinin yan sra sektrde faaliyet gsteren ok sayda firma da var. Trkiyenin Gne potansiyeli Enerji Bakanlna bal Elektrik leri Ett daresinin 2007 ylnda yaptrd GEPA balkl haritalarda ortaya konulmutur. Yksek gne potansiyeline ramen, Trkiye, bu alanda yolun banda saylabilir. ki nemli proje dikkati ekiyor: 2010 ylnda Orta Dou Teknik niversitesi aratrmaclar, Trk-Alman ortakl olan Solitem Firmas ile ortaklaa ODT Kbrs Yerlekesinde 120 kW (s) gcnde bir pilot elektrik, stma ve soutma tesisi kurmutur. Parabolik oluk kolektrlerin kullanld bu sistem 216 m2 gibi, grece kk bir alanda gne nmn toplayp 12 kW elektrik retecek biimde tasarland. Bu sistem kk olduundan stma, soutma ve elektrik ihtiyalarnn bir arada bulunduu bina atlarnda kuruluma elverilidir.
Gne enerjisi Gneten yeryzne gne nm yoluyla gelir.
Alc ok scak, evre souk olduu iin alc s kaybeder. Alcnn scakl arttka bu s kayb artar. Is motorlar alcnn scakl ykseldike daha verimli alt iin, yksek scaklktaki alcdan s kaybnn en aza indirilmesi gerekir. Alc, zerine younlatrlan gne nmn yksek scaklkta s olarak yutar.
Kayp Is
D G oru ge ne dan g ere ten n k y gel e ere ip n ula atm m r. osf erd en
Bulut
Dank gne nm atmosferdeki bulutlar ve paracklar tarafndan salm nlardan oluur.
Alc
Yksek Scaklkta Is
Is motoru alcdan gelen yksek scaklktaki sy jeneratr yardmyla elektrie dntrr. YGE sistemlerinde en yaygn kullanlan s motoru, kmrl trbin ve nkleer santrallerdekine benzer bir buhar trbinidir. Kmrl, nkleer veya gne enerjisi burada snn kaynayla ilgilidir, s motoru ise genel olarak s kaynandan bamszdr.
Dank gne nm younlatrlamaz ve evrede kaybolur. Glge Younlatrc, dorudan nm alc stnde odaklar.
Is Motoru
Jeneratr Elektrik Alcdan s motoruna geen enerjinin bir ksma ie dntrldkten sonra kalan atk s olarak evreye aktarlr, bu da retilen faydal enerjiyi azaltr. evrenin etkin scakln drmek iin soutma suyu kullanlr ve bylece s motorunun verimi ykseltilir.
Atk Is
evre Dorudan gne nm glge yaparken dank radyasyon glge yapmaz. Dank nm deil, sadece dorudan nm younlatrlabildii iin YGE sistemleri keskin glgelerin olutuu parlak gneli gnlerde alr, bulutlu gnlerde tl kalrlar.
68
<<<
Hitit Solar Firmas dorudan buhar retimi esasl parabolik oluk bir sistem gelitirmi ve Zorlu Enerji Firmas iin 500 kW gcnde buhar reten bir pilot tesisi 2009da Denizli Kzlderede kurmutu. Sabit alc iinde dorudan buhar retimi yaplan bu sistemin younlatrc aynalardan, vakum tpl alclara kadar tamam, zgn tasarm unsurlar tayor. 6ar metre aklkl 48er metrelik seri bal drt kolektrden oluan pilot tesis istendiinde jeotermal tesis ile kombine edilecek biimde tasarland. Mevcut younlatrlm gne enerjisi sistemlerinin yaygnlamasnda en byk engel sistem maliyetinin yksek oluu. Dier bir problem, alma svs olarak en ok tercih edilen sentetik sl yalarn, 390oC stndeki scaklkta sratle bozunduklar iin kullanlamamas. Younlatrlm gne enerjisi sistemlerinin kalbi durumundaki s motoru ise alma scakl ykseldike daha verimli oluyor. Gerek sistemi basitletirmek ve ucuzlatmak, gerekse alma scakln ykselterek verimi artrmak iin nerilen zmlerden biri alc borular iinde dorudan buhar retimi. Bu durumda alma svs ile su arasnda s geiini salayan bir kazana gerek kalmyor. Sentetik yalarn alma scakl 350oC, alma basnc 30 bar iken, dorudan buhar retimi ile 550oC ve 110 bar deerlerine klabilmektedir. 2010 sonu itibariyle younlatrlm gne enerjisi santral kurulum maliyeti 2,50-4,00 /W iken, sistemin yakt olan Gne bedava. Kmrl santrallere ve nkleer santrallere kyasla ok dk iletme gideri ile alan santrallerin elektrik retim maliyeti ise 0,15-0,23 /kW-saat aralnda. Bu artlarda younlatrlm gne enerjisi elektrii dier kaynaklara gre daha pahaldr. Srmekte olan aratrmalar sonucunda 2015-2020 dneminde birim maliyetlerin mevcut dzeyin yarsna inebilecei dnlyor. Bylece younlatrlm gne enerjisi sistemleri hem dnyada hem de zellikle yurdumuzun gneli gnleri bol olan Gney blgelerinde ok cazip bir seenek olacak.
Kaynaklar Fernandez-Garcia, A., Zarza, E., Valenzuela, L., Perez, M., Parabolic-trough solar collectors and their applications, Renewable and Sustainable Energy Reviews, Say 14, s. 1695-1721, 2010. Zarza, E., The Technologies for Concentrating Solar Radiation: Current State-of-the-Art and Potential for Improvement, TUBITAK MAM Energy Inst. Haziran 2010. GEPA, Gne Enerjisi Potansiyel Atlas, http://www.eie.gov.tr/
69
Hakan Kabasakal
Gerek Bir Kpekbal Hikyesi

Sanki benimle deil de yllar nce yitirdii orkinosu arkadalarndan biriyle konuuyordu Boaziinin canavarlaryla yaad kapmalar anlatrken. Samatya Balk Barnann giriindeki kk kahvede, biraz kuytuda kalan masalardan birinde oturmu sohbet ederken ikimiz de ara sra Marmaraya bakyorduk. Ayn denizin kysndaydk belki, ama farkl zamanlar gryor gibiydik. Bir zamanlar karpuz kabuu kadar kaynda yzlerce kiloluk orkinoslar basit el oltalaryla avlam olan Boaziinin gzpek balklarndan biriydi rfan Yrr ya da ein dostun tand adla Samatyal rfan 85 yandaki ihtiyar delikanlnn yz denizde gemi zorlu bir yaamn izleriyle dllendirilmiti. Avlad orkinoslarn anlar nasr balamt avularnda. Onunla konumak Marmarann balkla dolu gemi zamanna bakmak gibiydi. Samatyal rfan Boazda ka orkinos yakaladn oktan unutmu olsa bile, 1958le 1960 arasnda yakalad 7 byk beyaz kpekbaln sanki daha dn yakalam gibi hatrlyordu. stanbulun iki yakas arasnda orkinos beklerken ara sra canavar kpekbalklar da taklmt Samatyalnn oltasna. Boaz sularnn orkinoslarla alkaland o yllarda ayn avn peine dm olan iki avc, insan ve byk beyaz kpekbal, defalarca karlamlard Boaziinde. Eski stanbullular panayr adrnda sergilenen boaz canavarlarna ainayd.
Kum kpekbal, Boncuk Koyunun gvenli sularnda yzyor. Yakn zamanda zel evre koruma blgesi ilan edilen koy, kum kpekbalna gvenle reyebilecei bir alan salasa da koyun dndaki yaam tehlikelerle dolu.
70
Tahsin Ceylan
>>>
Nesli tehlike altnda olan trler arasnda bozcamgz de var. (Solda)

Yavuz Pilevneli
Canavar tanm, sakin grnl dikenli camgze hi yakmyor. (Sada)
Ata Bilgili
Gerekleri anlatmak...
Denizlerimizde yaayan kpekbalklarnn gncel durumlarn ortaya karmak, htiyoloji (Balk bilimi) Aratrmalar Topluluunun (AT) balca kurulu amacyd. 2000 ylndan bu yana AT tarafndan yrtlmekte olan KANIT (Trk Sularnda Yaayan Kpekbalklarnn Tespiti) projesinin toplu sonularn ieren kitabn yaymlanmasyla, sz konusu almann ilk blm de tamamlanm oldu. Trk Sularnda Kpekbalklar isimli eser, bugne kadar dier balk trlerinin yanna sktrlarak stnkr deinilmi olan, denizlerimizde yaayan kpekbal trlerini ele alan ilk bamsz kaynak ayn zamanda. lenen trlerin sistematik ve biyolojik zelliklerinin yan sra, yazarn kpekbalklarn incelerken yaad servenlere de yer verdii eser, bir bakma bizim sularmzda geen gerek bir kpekbal hikyesi. Kpekbalklar dalgalarn altndaki dnyada asrlardr canavar yaftasyla dolayor. The Log from the Sea of Cortez adl eserinde hayallerimizdeki okyanuslarn deniz canavarlarna ihtiyac vardr diyen John Steinbecki hakl karmak ister gibi bir durular var sessiz dnyada. Srekli aralk duran azlarnda aka grlen keskin dileri, somurtkan ifadeleri ve zaman zaman insanlara saldrmalar, aramzdaki derin gven bunalmn krklemeye yetip de artyor. Dsel canavar imgesini taze tutmaya tek bana yeterli olan kpekbalklar hakknda bilinenlere gereklerden ok nyarglar hakim. Bu nedenle kpekbalklaryla ilgili gereklerin anlatlmasna fazlasyla ihtiya var. Trk Sularnda Kpekbalklar gerek olduu kadar zengin de bir hikye, nk kahramanlarnn yaadklar yerler, davranlar, grnleri, beslenmeleri ve daha bir dolu zellikleri birbirinden ok farkl. Hikyeyi zenginletiren karakterlerin zenginlii ne de olsa. Denizlerimizde yaad kantlanm 34 kpekbal trnn her biri bal bana renkli bir karakter, bu gerek kpekbal hikyesinde. Bata belirtildii gibi, denizlerimizde yaayan kpekbal trleri bugne kadar hep dier balk trlerinin yanna sktrlarak anlatlmt. ok yakn bir zamana kadar deersiz, hatta ie yaramaz olarak grdmz bu muhteem canllar aratrmaya deer bulmadk. Herhangi bir kar salamadmz bu ba belas yrtclar tanmak da gereksizdi. Yine de onlarn yaamna ucundan kysndan deinmi olan, dier balklarn yannda bile olsa onlar hakknda bilgi veren eserler yok deil. 1900lerin ilk eyreinde Karekin Deveciyan tarafndan Franszca ve Osmanlca kaleme alnm Trkiyede Balk ve Balklk bu konu zerine nc eserlerden biri olarak kabul edilebilir. 1926da yaymlanm olan eserde Deveciyan, ounlukla Marmarada yakalanan kpekbal trleri hakknda hatr saylr bilgi verir. Byk beyaz kpekbalnn stanbul kylarnda zaman zaman grldnden, gnmzde nesli tkenmenin eiine gelmi olan ivili kpekbalnn pazarlarda satlacak kadar ok yakalandndan ilk kez Deveciyan bahsetmitir. Fethi Akrayn 1951de kaleme ald Trkiye Deniz Balklar ve Tayin Anahtar, denizlerimizde yaayan kpekbal trlerine dier balklarn yannda olsa da geni yer veren bir dier nemli yayn. stanbul niversitesi tarafndan 1987de ikinci kez yaymlanm olan kitapta, Akrayn henz Akdenizde bile varl dorulanmam trlere yer vermi olmas akla u soruyu getiriyor: Sularmzdaki kpekbal eitlilii sandmzdan daha zengin olabilir mi? KANIT projesinin ikinci aamasnda ite bu soruya yant aranacak. Balk kayklaryla mzelerin unutulmu koleksiyonlar arasnda bir kez daha mekik dokumaya hazrlanan aratrmaclarn hedefi, Trk sularndaki kpekbal eitliliini yeni tr kaytlaryla zenginletirmek. Akrayn kitabnda sz edilen pheli birka tr, bu bakmdan itah kabartyor.
Balkhaneye getirilen kpekbalklarnn boylar nesilden nesile klyor. Bitmek bilmeyen avlarla cinsel olgunlua erimemi bireyler lnce yeni nesillerin yaam olasl imdiden yok oluyor.
Hakan Kabasakal
71
Gerek Bir Kpekbal Hikyesi
nyarg kurbanlar
Bir canlnn ie yarar ya da yaramaz olduuna karar vermek gibi bir yeteneimiz var galiba. Doas gerei sran, zehirleyen ya da zararl olduunu dndmz herhangi bir eylemde bulunan her canlnn ie yaramaz ve tehlikeli olduuna hkmediyoruz hemen. Kpekbalklar iin de durum ok yakn bir zamana kadar aynyd. Balklarn gznde gerek bir ba belasndan, balk hrszndan baka bir ey olmayan kpekbal, plajda gnelenen birinin hayalinde denize adm atar atmaz kendisine saldracak bir canavar olarak ekillenirdi. Aslnda kpekbal korkusunu kendimiz yarattk. Beyaz perdede yarattmz bir canavara kar beslediimiz kurgulanm korku, her yl milyonlarca kpekbalnn katledilmesine neden oluyor. Balkln belkemiini oluturan hedef trler ar avlanma nedeniyle hzla azalrken, okyanuslar kar kar tarayan dev balklk filolarnn yeni hedefler aramas kanlmazd. Durum byle olunca balklar alara, oltalara davet beklemeden yakalanan kpekbalklarn maddi kayplarn telafi etmek iin yeni kazan hedefleri olarak grmekte gecikmedi. Dn ie yaramaz olduklarna karar verdiimiz kpekbalklar da artk ticari bir deer tayor. Vaat ettii kazan olanaklaryla itah kabartan yeni durum, zaten sempati beslemediimiz yrtc balklar yok etme refleksimizi ikiye, e, belki de yze katlad.
Onlar hak etmedikleri bir nyargnn kurban. nsan merkezli doa algsyla beslenen nyarglarmz, kpekbalklarnn derinlerdeki doal yaamn vazgeilmez bir paras olduunu grmemizi, yaam zincirinin ayrlmaz bir halkas olduklarn kabul etmemizi engelliyor. Tm ekolojik vasflarn gz ard ederek sadece canavar kimliklerini aklda tutuyoruz. nyargnn kr ettii gzlerimiz, yz milyonlarca ylda sabrla ekillendirilmi, kusursuz olduu kadar krlgan da olan bir yaam eklinin tm zenginliini, derinlerde sregelen yaam hikyesine katklarn grmekten aciz. Bu bakmdan KANIT projesini ve Trk Sularnda Kpekbalklarn, denizlerimizde yaayan kpekbal trlerini daha iyi tanmaya ve nesillerinin devamn salamaya ynelik ge kalm bir abann ilk adm olarak da grebiliriz. Her yl dnyann farkl yerlerinde yaklak 100 milyon kpekbal avlanyor. Trk balklnn bu kanl smrye katks sadece 10 bin ton. Byk beyaz kpekbal ve byk camgz gibi Krmz Listede ad geen, tkenmenin eiinde sendeleyen trler de var yakalananlar arasnda. Denizdeki can pazarnda hedef gzetildii sylenemez, ne sularmzda ne de baka bir yerde. Etlerinden, yzgelerinden, derilerinden, kkrdaklarndan faydalandmz kpekbalklarnn insanlarn dnyasna katks sandmzdan fazla. Kent yaam iinde eriyip giden modern insan, kpekbal dilerinden yapl-
AT Arivi
1965te Kzkulesinin nnde yakalanan byk beyaz, Galata Kprsnde sergilenen boaz canavarlarndan sadece biriydi.
m taklar bir feti gibi tayor boynunda, kulanda. Denizde grenin kann donduran kpekbal dileri karada ilgi eken bir nesneye dnebiliyor. Akvaryumlarn korunakl ortamlarnda gerekleen kpekbal dallar ehir insan iin yeni bir adrenalin pompas. Kpekbalklarndan holanmayabiliriz, ama onlardan sonuna kadar faydalanmakta saknca grmyoruz. Ne de olsa insanlarn dnyas, doal yaama srt evirmi bir menfaat dnyas.
Balk tezghnda sergilenen sapan kpekbal her zaman grlemeyecek bir manzara.
72
Samatyal rfan (Yrr), avlad byk beyazlar daha dn gibi hatrlyor.
Samatyal rfan 1958de Boaziinde ok sayda byk beyaz kpekbal yakalandndan bahsetmiti ksa sohbetimiz srasnda. Kzkulesi civarna dklen tonlarca kokmu palamudun ekimine kaplan canavar kpekbalklar k stanbul Boaznda geirmeyi semilerdi balknn ifadesine gre. Bugn belki inanmakta zorlanacamz, hatta gemie zlem duyan bir balknn szleri diye geitirebileceimiz bu hikye, 28 Aralk 1958 tarihli gnlk bir gazetede Liman Kpekbal stilasna Urad balyla birinci sayfadan duyurulmu okuyucuya. stanbul Boaznda byk beyaz kpekbal en son 1974te grld. 1985te Kapda Yarmadasnn kuzeyinde bir balk kaynn evresinde birka tur attktan sonra Marmarada byk beyazdan bir daha haber alnmad.
Artlar, azallar
Hakan Kabasakal
Hakan Kabasakal
<<<
Okyanuslarn amansz avcsn bu kk idenize eken sebebin kokmu palamutlardan daha karmak bir ilikiler yuma olduunu artk biliyoruz. Ar avlanma ve evre koullarndaki deiiklikler yznden Marmarada nesilleri tkenmeden nce, orkinoslar Akdenizden balayan ve Karadenizde sonlanan mevsimsel gler yapard. Her biri yzlerce kilo eken bireylerden oluan kalabalk orkinos srlerinin peine taklan byk beyazlar, bu kymetli avn izini srdkleri uzun g srasnda nce Marmaraya, ardndan stanbul sahillerine ulard. Orkinoslarn Marmaradan ekilmesiyle byk beyaz da idenize uramaz oldu. Onu Marmaraya eken ekolojik bir mknatst orkinos g. Denizlerimizde yaayan kpekbalklarna deinen aratrmalarn saysnda zellikle geen on ylda hatr saylr bir art oldu. Gemite sergilediimiz bilimsel ilgisizlii affettirmek ister gibiyiz. Elde edilen her yeni bulguyla onlarn gerek hikyesi daha da zenginleiyor. Tr listesi byk lde tamamland. Ancak bunun deiken bir liste olduunu, tr saysnn artabilecei gibi azalabileceini de unutmamak gerek. Kresel snmann etkisiyle Akdenizin giderek tropikal zellikler kazanmas ve Kzldeniz kkenli kpekbalklarnn yaamasna uygun hale gelmesi listeyi kabartabilecek ekolojik srelerden sadece biri. KANIT projesi srasnda tespit edilen trler arasnda Kzldeniz kkenli iki trn de (Carcharhinus altimus, Carcharhinus melanopterus) bulunmas, beklenen tr artnn iaretleri olarak deerlendirilebilir. Bu art denizlerimizin canl eitliliinde bir zenginleme olarak grebileceimiz gibi bir tehdit olarak da alglayabiliriz. Aradaki fark, sularmzda var olmaya abalayan yaamlara kar tavrmzn bir gstergesi gibi de deerlendirilebilir. Trk sularndaki kpekbalklarn nasl bir gelecein beklediini bugnden kestirmek g. Ancak dnyadaki gidiatn ok kt olduu aka grlyor. Ekonomik deeri yksek kemikli balklarn stoklarnda yaanan kayplar telafi etmek iin her yl daha fazla kpekbal avlanyor. Derinlerde sregelen yaam savanda onlar ak ara ne karan uzun mr, cinsel olgunlua ge ulama, az sayda gelikin yavru dourma gibi biyolojik zellikleri, bugn kpekbal neslinin hayatta kalmasn glgeleyen risklere dnt. Ancak burada su ne doann ne de kpekbalklarnn; normal ileyen doal sreleri ar avlanmayla bozan insanolu sorumlu olan bitenden. Balklarmz henz ok fazla kpekbal avlamyor olsa da karnemizdeki krklar grmezden gelemeyiz. Dikenli camgzn Karadenizde yirmi yl ncesine kadar 300.000 ton
KANIT projesinde sularmzda tespit edilen kpekbal trleri AD: Akdeniz, ED: Ege Denizi, MD: Marmara Denizi, KD: Karadeniz Tr Heptranchias perlo Hexanchus griseus Odontaspis ferox Eugomphodus taurus Carcharodon carcharias Isurus oxyrinchus Lamna nasus Cetorhinus maximus Alopias superciliosus Alopias vulpinus Galeus melastomus Scyliorhinus canicula Scyliorhinus stellaris Carcharhinus altimus Carcharhinus brevipinna Carcharhinus melanopterus Carcharhinus plumbeus Prionace glauca Galeorhinus galeus Mustelus asterias Mustelus mustelus Mustelus punctulatus Sphyrna zygaena Echinorhinus brucus Etmopterus spinax Oxynotus centrina Dalatias licha Centrophorus granulosus Centrophorus uyato Squalus acanthias Squalus blainvillei Squatina aculeata Squatina oculata Squatina squatina Yaygn ad Yedi yarkl bozcamgz Alt yarkl bozcamgz Kum kaplan Kum kaplan Byk beyaz kpekbal Sivriburun harharyas Dikburun harharyas Byk camgz ri gzl sapan kpekbal Sapan kpekbal Siyah azl kedi bal Kk lekeli kedi bal Byk lekeli kedi bal ri burunlu camgz Mekik kpekbal Siyah yzgeli kpekbal Gri camgz, kum kpekbal Mavi kpekbal Camgz Beyaz benekli camgz Camgz Siyah lekeli camgz eki kpekbal ivili kpekbal Kadife karnl camgz Domuz kpekbal Camgz Camgz Camgz Dikenli camgz Dikenli camgz ivili keler bal Benekli keler bal Keler bal Azami boy (cm) 150 500 350 320 800 400 370 1500 460 600 90 100 160 300 270 180 250 400 200 140 150 100 400 300 60 150 160 150 100 160 100 170 150 250 Dalm AD ve ED AD, ED, MD ve KD AD veED AD ve ED AD ve ED AD ve ED AD, ED ve MD AD ve ED AD, ED ve MD AD, ED, MD ve KD AD, ED ve MD AD, ED ve MD AD, ED ve MD AD AD ve ED AD AD ve ED AD ve ED AD ve ED AD, ED ve MD AD, ED ve MD AD ve ED AD ve ED AD, ED ve MD AD ve ED AD, ED ve MD AD, ED ve MD AD, ED ve MD AD, ED ve MD AD, ED, MD ve KD AD, ED, MD ve KD AD ve ED AD, ED, MD ve KD AT Arivi AD, ED ve MD
Hakan Kabasakal, stanbul niversitesi Su rnleri Fakltesi mezunu. Ayn niversitenin Fen Bilimleri Enstitsne bal Deniz Biyolojisi Programnda yksek lisans yapt. Kochi niversitesi Usa Deniz Aratrmalar stasyonunda (Japonya) balk stoklarnn ynetimi konusunda JICA destekli bir kurs tamamlad. 2000de htiyoloji Aratrmalar Topluluunu kurdu. Kpekbal konulu aratrmalarn topluluk ats altnda yrtyor.
KANIT projesi srasnda gzlem yaplan balca yerler.
olarak hesaplanan ve bugn 90.000 tona dt tahmin edilen canl ktlesindeki arpc azalmann byk ksmndan balklarmzn sorumlu olduunu FAO rakamlar aka gsteriyor. Kkkuyu aklarnda (Edremit Krfezi) 2 Ocak 2009da yakalanm olan 10 mlik byk camgz, koruma kanunlarnn bile kpekbalklarn korumada yetersiz kalabildiinin somut kant. Krmz Listede ad geen byk camgz, nesli tkenmekte olan deniz canllarnn avlanmasn yasaklayan 37/2 numaral sirklerle Trkiyede koruma altna alnmt oysa. Kpekbal hikyesinin kt sonla bitmemesi iin yasalardan daha fazlasnn gerektiini artk anlamalyz. nsanolu ve kpekbal ayn doann paras. Yok ettiimiz her kpekbal ile aslnda kendi yaammzdan bir paray yok ediyoruz.
Kaynaklar Akray, F., Trkiye Deniz Balklar ve Tayin Anahtar, stanbul niversitesi Rektrl Yaynlar, no. 3490, 2. Basm, 1987. Deveciyan, K., Pche et Pcheries en Turquie, Imprimerie de lAdministration de la dette Publique Ottomane, 1926.
AT Arivi
Denizlerimizde yaayan kpekbalklarn anlatan ilk Trke kitap okuyucusunu bekliyor.
Kabasakal, H., Trk Sularnda Kpekbalklar. Deniz Yaynlar, 2011. Prodanov, K. ve ark., Environmental Management of Fish Resources in the Black Sea and their rational Exploitation, Studies and Reviews, General Fisheries Council for the Mediterranean, no. 68. FAO, 1997. 73
zlem Kl Ekici
Dr, Bilimsel Programlar Bauzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi
Mikroorganizmalarn evreye Hizmeti
Dnyadaki hzl sanayileme ve modernleme kayg verici bir sonu da douruyor: nanlmayacak kadar ok miktarda toksik atk retimi ve bunlarn evreye yaylmas, yani evre kirlilii. Ancak doa kendini yenileme mekanizmas sayesinde bu durumun stesinden gelmeye alyor. Birok mikroorganizma biyoremidasyon (biyolojik iyiletirme) ve biyodegradasyon (biyolojik paralanma) faaliyetleri neticesinde evremizdeki zararl kimyasallar paralayarak evresel bulamann temizlenmesinde etkin ve doal bir rol alyor.
74
>>>
Doada birok malzeme mikroorganizmalar tarafndan farkl hzlarda paralanr ve mineralize edilir.
rn Sebzeler Kt Pamuklu kuma Portakal kabuu Aa yapraklar Yn orap Plastikle kaplanm karton kutular Deri ayakkab Naylon kuma Alminyum teneke kutular Cam ieler Strafor bardaklar Plastik poetler Biyolojik paralanma zaman 5 gn-1 ay 2-5 ay 6 ay 6 ay 1 yl 1-5 yl 5 yl 24-40 yl 30-40 yl 80-100 yl 1 milyon yl 500 yl- 500 yl-
tklar lkelerin nemli evre sorunlar arasnda yer alyor. nsanlar tarafndan kullanlan kaynaklarn yaklak te biri ata ve emisyona dnyor. eitli kaynaklardan kan kat, sv ve gaz halindeki kirletici maddelerin havada, suda ve toprakta yksek oranda birikmesi sonucu oluan evre kirlilii iin etkili ve geni kapsaml nlemler alnmazsa, dnyamzdaki tm canl varlklar iin yaama artlar durmadan bozulmaya devam edecek. Plansz endstrileme ve salksz kentleme, evsel, kentsel ve endstriyel atklarn evreye braklmas, nkleer enerji santralleri, radyoaktif atklar, ortama szan petrol, verimi artrmak amacyla tarmda kimyasal maddelerin ve ilalarn bilinsizce kullanlmas, gerekli evresel nlemler alnmadan ve artma tesisleri kurulmadan, geri dnm alanlar hazrlanmadan youn retime geen sanayi tesisleri ve sanayi blgeleri evre kirliliini tehlikeli boyutlara kard. Son yllarda elektrik ve elektronik endstrisi dnyann en byk ve hzla byyen retim endstrisi. rnlerinin hzla eskimesi/demode olmas nedeniyle eski/hurda elektronik cihazlar (elektronik atklar) dnyada en ciddi kat atk problemini oluturuyor. Bu atklar byk yer kaplamalarnn yan sra inorganik kirleticiler olarak saylan ar metalleri de (bakr, kurun, cva, kadmiyum, berilyum, nikel, inko, krom ve bromlu alev
geciktiriciler) evreye yayyorlar. Baz organik kirleticiler (petrol hidrokarbonlar, fosil yaktlardan oluan aromatik hidrokarbonlar, endstriyel ilemlerde kullanlan toksik bifeniller, atrazin ve bentazon gibi zirai ilalar) evrede ok uzun sre kalarak evre gvenliini ve evre saln tehdit ediyor.
Biyolojik yiletirme ve Biyolojik Paralanma Nedir?

Hzl sanayileme ile beraber evrenin de hzla kirlenmesi ve bu durumun dourabilecei snrsz tehlike, ancak son eyrek yzylda yeterince anlalabildi. Gnmzde topraktaki ve sulardaki organik ve inorganik kirleticileri temizlemek ve kontrol altnda tutmak iin birtakm fiziksel, kimyasal ve biyolojik iyiletirme yntemleri kullanlyor. Biyolojik iyiletirme yntemlerinin dier yntemlere gre birok avantaj var. Masrafsz olmas yani maliyetin dk olmas, kullanm kolayl, organik kirleticilerin tamamen paralanmas, evre dostu bir yntem oluu ve yan etkilerinin olmay en nemlileri arasnda saylabilir. Bir evre kirleticisini ortamdan uzaklatrmak iin bakteri, fungus (mantar), alg ve bitki gibi organizmalarn kullanlmasna biyolojik iyiletirme, bu organizmalarn eitli zararl kimyasal bileikleri paralayp mineralize etmesine ise biyolojik paralanma diyoruz. Mikroorganizmalar tarafndan salglanan yzey aktif
Derin sularda bulunan ve petrol hidrokarbon zincirlerini paralayan bakteri hcresi.
75
Mikroorganizmalarn evreye Hizmeti
Bunlar Biliyor musunuz? Birok mikroorganizma hastala neden olmaz. Mikroorganizmalar soluduumuz oksijenin yaklak yarsn retir. Mikroorganizmalar metabolizma ilemleri ile yaamn kimyasn yrtr ve kresel iklimi etkiler. Mikroorganizmalar birok zararl kimyasal maddeyi paralayarak evreyi temizler.
maddeleri ve enzimler bu ilemin gereklemesine yardmc oluyor. Paralanmay gerekletiren mikroorganizmalar genelde oksijen, k ve suya ihtiya duyar, ancak birok mikroorganizma bu ilemi oksijen olmadan da yapmay baarr. Doal bir ilem olduu iin zamana ihtiya vardr. Bu ilemi yapan mikroorganizmalar, doal yaam alanlarnda her durumda hazr bulunur. Baz durumlarda ilemi daha etkili klmak iin ortama ilave besin kayna olarak azot, fosfor ve demir ieren gbreler eklenebilir.
Toprakta ve yeralt sularnda bulunan klorlanm zc kimyasallar ortamdan uzaklatran Dehalococcoides sp. bakterileri dier bakteriler arasnda krmz renkte grnyor.
Biyolojik yiletirmenin ve Biyolojik Paralanmann Arkasndaki Bilimsel Gerek Nedir?

Cevap gayet basit: Canl organizmalarda oluan ya da bu organizmalara dardan giren maddelerin fiziksel, kimyasal ve biyolojik olarak deiim ve dnm tepkimeleri dizisi, yani metabolizma. Bu da iki ekilde gerekleiyor: lki besinsel maddelerin canl dokulara dnmesi yani anabolizma, ikincisi canl varlklarda meydana gelen organik bileiklerin paralanmas, yklmas ve enerji salanmas, yani katabolizma. Kirlenmi blgelerdeki kimyasallar yapm ve ykm ilemlerinin bir paras haline gelir. rnein petrol rnleriyle bulam ortamlarda bulunan hidrokarbonlar mikroorganizmalar tarafndan alnarak, canl hcre dokularnn yaptalarn oluturmak iin besin maddesi olarak kullanlr. Mikroorganizmalar iin gerekli olan dier kimyasallar arasnda fosfor, potasyum, kalsiyum
76
ve sodyum bileikleri gelir. Bununla beraber, krom, kobalt, bakr ve demir gibi iz elementlere de ihtiya duyulur. Tm bu kimyasal maddeler bulak ortamlarda fazlasyla bulunarak ihtiyaca hizmet eder.
evre isi Organizmalara rnekler

Petrol rnlerinde bulunan organik kirleticiler, rnein aromatik hidrokarbonlu bileikler, mikroorganizmalar tarafndan enerji ve besin kayna olarak kullanlarak kolayca paralanr ve karbondioksit ve suya dntrlr. Biyolojik iyiletirme sadece mikroorganizmalarla snrl deil. Baz bitkiler bitkisel iyiletirme (phytoremediation) denilen ilemi gerekletirerek topraktaki ve sudaki ar metal, pestisit, zc ve patlayc gibi kimyasal maddelerden kaynaklanan bulakl temizliyor. Bu tr bitkiler ar metalleri bnyelerinde, kklerinde, toprak st yeil aksamlarnda biriktiriyor
ve daha sonra hasat edildiklerinde kirleticiler ortamdan uzaklatrlm oluyor. Hasat edilen bu bitkiler ya yaklyor ya da baz durumlarda geri dnme tabi tutularak endstride kullanlabiliyor. zellikle yaklak son 20 yldr ayiei, hardal bitkisi, ereltiotu, yonca, kavak, st, ard aalar ve baz im bitkileri bu i iin baarl bir ekilde kullanlyor. Yaplan almalarda baz ereltiotlarnn yapraklarnda topraktakinden 200 kat daha fazla arsenik depolayabildii syleniyor. ernobil nkleer santrali felaketinden sonra uranyum ile kirlenmi topraklarn ayiei bitkileriyle temizlendii bildiriliyor. Ylda yaklak 600,000 ton ham petroln bir ekilde evreye szd tahmin ediliyor. Bu szntlar topraa oradan da yeralt suyuna kararak kirlilik ve tehlike oluturuyor. Ayn tehlike deniz ve okyanus yaam iin de sz konusu. Bir gnde yaklak 15 milyon litre petroln ak denizlere ve okyanuslara szd uzmanlar tarafndan bildiriliyor.
<<<
Bunun en son rneini 20 Nisan 2010da yaadk. Meksika Krfezindeki bir derin su petrol istasyonunda yaanan patlama sonucunda petrol kulesinin batmas ile milyonlarca litrelik ham petrol okyanusa yayld. Bu yaylma uydu fotoraflarnda bile net bir ekilde grlyordu. Yaplan filtreleme almalar neticesinde yzeydeki bulaklk bir nebze olsun temizlendi, ancak derinlere inen sznt ve kirlilik endie vericiydi. te bu noktada petrol yiyen milyarlarca sayda minicik bakteri devreye girerek bu sorunu halletmeye balad. Derin sularda doal olarak bulunan Alcanivorax borkumensis isimli bakteri oksijeni kullanarak petrol hidrokarbonlarn paralayp karbondioksite eviriyor. Meksika Krfezindeki mevcut oksijenin % 30 orannda azalmas bu bakterilerin hzl bir ekilde altn gsteriyor. Bu tr petrol rnleriyle beslenen bakteriler derin sularda yaygn olarak bulunuyor Antarktikadan Kuzey Kutbuna kadar hemen her yerde bu mikroorganizmalar bulmak mmkn. Petrolle bulak ortamlara o kadar iyi uyum salam durumdalar ki, genetii deitirilerek srf byle amalara hizmet etmek iin tasarlanm sper mikroorganizmalar bile doal olanlar kadar baarl olamyor. Yzeye yakn olan ksmlarda bulunan bakteriler bu ii oksijen kullanarak baaryor, ancak ok derinlerde, sedimentlerde oluan bulakl temizlemek iin bakteriler oksijen yerine slfat kullanyor. Oksijensiz derin ortamlarda petrol hidrokarbonlarnn paralanmas oksijenli ortama gre daha yava seyrediyor, ama bunun baka yolu da yok, tek are mikrobiyal paralanma. Thalassolituus oleivorans gibi yzeye yakn lk sularda yaayan birok bakteri paralama ilemini derin sularda yaayan hemcinslerine oranla daha hzl gerekletiriyor. Bunun sebebi de metabolizmann derinlere indike yavalamas, her 10 derecelik scaklk dnde metabolizmann hz da yaklak 2-3 kat azalyor. Fakat bu tr ortamlarda doal olarak bulunan bu mikroorganizmalar o kadar eitli ve uyumlu ki, hemen her ortamda ayn ii farkl hzlarda baarabiliyorlar. Baar orann ortamn scaklnn yan sra azot, fosfor, demir gibi besin elementlerinin varl da etkiliyor. Doada hidrokarbonlar paralayan organizmalar bakteri, fungus ve mayalar olarak biliniyor. Yaplan almalar etkinlik derecesinin toprak funguslar iin % 6-% 82, toprak bakterileri iin % 0,13-% 50 ve deniz-okyanus bakterileri iin % 0,003-% 100 arasnda deitiini gsteriyor.
Uranyum ile beslenen Geobacter metallireducens bakteri hcreleri yeil renkte grlyor.(Solda)
rnekler sadece petrol hidrokarbonlar ile snrl deil. Son yllarda transgenik bakterilerin ar metal, radyoaktif element, sentetik gbreler, insektisit ve herbisit gibi zirai ila kalntlar ve toluen, benzen, etilbenzen ve ksilen gibi dier toksik maddelerle kirlenmi topraklarn ve yeralt su kaynaklarnn temizlenmesinde kullanlmas konusunda nemli gelimeler kaydedilmi. Gnmzde birok ticari hazr preparat bu amala kullanlyor. Pseudomonas putida isimli bir bakterinin organik zc olarak kulla-
nlan tolueni metabolize ederek, toluen ile kirletilmi bir araziyi hi bir yan etki yaratmadan bir yl iinde % 75 orannda temizledii bildiriliyor. Bilindii gibi uranyum nkleer enerji retim tesislerinde yakt olarak kullanlyor ve atk olarak evreye braklyor. Uranyumun, uranil iyonu eklinde znr olarak evreye braklmas salk asndan ciddi tehlikeler oluturuyor. Ama baz bakterilerde, bu tehlikeli iyonun zararsz olan znmez formuna dntrlmesini salayan deiik metabolik yollar var. Desulfovibrio vulgaris ve Deinococcus radiodurans isimli bakteriler radyoaktif elementlerin zararsz hale dntrlmesinde hayli etkili. Bu tr bakterilerin kendi proteinlerini radyoaktif bileenlerden korumak iin gelitirdikleri inanlmaz bir savunma mekanizmalar olduundan bahsediliyor. Tarm arazilerinde yabanc otlarn mcadelesinde youn bir ekilde kullanlan atrazine gibi baz herbisitler, toprakta uzun yllar kaldklar iin kirlilik ve tehlike yaratyor. Kullanlan baz bakteriler salgladklar enzimler ile atrazini paralayarak ortamdan uzaklatrabiliyor. Gnmzde toprak, yeralt sular, deniz ve okyanuslarda meydana gelen kimyasal kirliliin temizlenmesinde mikroorganizmalarn baaryla kullanld pek ok rnek var. Mikroorganizmalar, her birinin kendine zg olmas, zel kltr ve evre koullar altnda nceden tahmin edilemeyen metabolizma yetenekleri ile zor problemlerin zlmesinde ncelik almaya devam edecektir.
Kaynaklar http://en.wikipedia.org/wiki/Bioremediation http://en.wikipedia.org/wiki/Biodegradation http://water.usgs.gov/wid/html/bioremed.html http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=howmicrobes-clean-up-oil-spills http://astonjournals.com/manuscripts/Vol2010/GEBJ3_Vol2010.pdf (Bioremediation: Developments, Current Practices and Perspectives) Erdogan, E., Karaca, A., Bioremediation of Crude Oil Polluted Soils, Asian Journal of Biotechnology, Cilt 3, s. 206-213, 2011. Chatterjee, S., Chattaopadhyay, P., Roy, S., Sen, S., Bioremediation: a tool for cleaning polluted environments, Journal of Applied Biosciences, Cilt 11, s. 594-601, 2008. 77
Meryem Arslan
Bilgi Teknolojileri alannda yazlm kalitesi ve test uzman olarak grev yapyor.
Kare Kodlar ile Hayatmz Deiecek!

Hayal gcmz lsnde bizi teknolojinin engin sularnda gezintiye davet eden kare kod teknolojisinin lkemize geldii geen haftalarda basn organlarnda yer almaya balad. Son hzla ilerlemeye devam eden GSM teknolojisi bu sefer de kare kod teknolojisine kaplarn am durumda. te bu kaplardan biz kullanclar da gireceiz. Peki GSM dnyasna yeni bir soluk getiren kare kod nedir ?
Kare kod NFC teknolojisiyle (Near Field Communication-yakn alan iletiimi) hayat bulan, yeni nesil bir uygulama. ki boyutlu etiketlerin cep telefonlarna okutulmas ile alan bu uygulama, dnya apnda bu alanda ilk kez Microsoft ile ibirlii yaplarak Trkiyeye getirildi. Son dnemde eczanelerde kullanlan kare kodQR Code (Quick Response Code-hzl yant veren kod) aslnda iki boyutlu. Japon firmas Denso-Wawe tarafndan gelitirilen ve ilk defa 1994 ylnda uygulamaya alnan kare kod, iki boyutlu barkodlarn en popler olan. Kare kodun gelitirilmesindeki ama ise tarayclar tarafndan kolay okunabilmesini salamak. Gerekten de kolay okunuyor, tarayclarn kodu zmesi sadece birka saniye sryor. Peki NFC teknolojisi nedir? NFC teknolojisi temelde, NFC standartlarna uyumlu elektronik cihazlar arasnda yakn mesafeli haberleme salar. NFC teknolojisi, cihazlar birbirlerine dokunacak kadar yakn olduklarnda etkinleiyor, cihazlarn birbirleri ile konumas ancak o koulda salanyor. Bu durum cihaz sahiplerine psikolojik rahatlk, kullanm kolayl ve gvenlik salyor. Kare kod AIM (Association for Automatic Identification and Mobility), JIS X 0510, ISO/IEC 18004:2000 standartlarnda ve kapasitesi, ikilik sistemde (8 Bit) en fazla 2953 Byte ile snrl.
Kullanld Alanlar
Sevdiiniz ve srekli takip ettiiniz bir derginin veya gazetenin ieriini, gazete veya derginin zerinde yer alan kare kodu okutarak cep telefonunuzda grebiliyorsunuz. vCard denilen elektronik kartvizitiniz de artk mobilkod ile okunabilir durumda. Bu demek oluyor ki, bildiimiz kartvizitler yerlerini dijital olanlara brakacak. 2007 ylnda ngiliz mzik grubu Pet Shop Boys, Integral ismini verdikleri single almasnda kare kod kullanm. arknn video klibini de kare kod eklinde sunmular. 2008de ise Avustralyal sanat Simone OCallaghan RGB olarak adlandrlan ve temelini kare kodlarn oluturduu bask sanat rneklerini sanatseverlerin beenisine sunmu. Sanat home.html olarak isimlendirilen almasnda fotoraflar kare kodlarla eletirmi ve fotoraflar tarayclarnda tarayan sanatseverlerin fotoraflarn ekildii yerlere online bir gezinti yapmasn salam. 2008de Duncan Robertson kare kodlarn iine BBC logosunu gmerek izleyicilerin haberleri kare kodu okutarak daha kolay takip etmelerini salamtr. Avustralyal sanat Kylie Minogue da kare kod sevenlerden. 2010 ylnda kard All The Lovers adl single almasnda kare kod kullanm. Temmuz 2010da da Labrinth isimli sanat Let The Sun Shine adl k single iin kare kodu bir tantm arac olarak kullanm. Kare kod medyada sokak afilerinden web sitelerine, mzik videolarndan sosyal alara, kartmalara kadar farkl alanlarda kullanlyor. Grld gibi kare kodun kullanm alan ok geni. Sadece cep telefonlar deil masast bilgisayarlarda da bu teknolojiyi kullanabilirsiniz. Meraklsna kare kod generator (oluturucu) siteleri incelemelerini tavsiye ederim.
Kare Kodun Trevleri

Mikro kare kod, kare kodun daha kk bir versiyonu, daha byk taramalar ilemek iin yeterli. Mikro kare kodun farkl eitleri var. Bunlardan en stn 35 saysal karakter tutan. Standart kare kod ise daha byk taramalar iliyor ve en ok 7089 karakter ierebiliyor. talyan ressam Fabrice de Nola kare kodlar 2006dan beri yal boya tablolarda ve fotoraflara gml olarak kullanyor.
78
><
Renkli Kare Kodlar

Birinci nesil kodlar siyah beyazken ikinci nesil kodlar renklendirildi, iine logo gmlm kare kodlarla evrim devam etti. Son aama ise arka plannda resim olan kodlar. Bu yntemde dizili srasna dikkat ederek istenilen geometrik ekillerden bir kare kod retilebiliyor. Kodlar okuyan programlar belli bir dizilie gre algoritma yaratt iin, bu dizilii koruyarak istenilen deiiklii yapmak mmkn. Kare kodlarn iindeki logolar ve yazlar sayesinde kullanclar neyin kodunu tarayacaklarn gryor. Kare kodun ierisinde yer alan logolar ve yazlar koda, grsel zenginlik kazandryor. kinci nesil kare kodlar kapasiteleri artan, i ie gemi kodlardr. Matematikteki kmelerde olduu gibi burada da kapsayan kme konumunda bir ana kod ve onun iine yerletirilmi bir kapsanan kme var. ie gemi bu iki kmede, kapsanan kme kapsayan kmenin kapasitesini artryor. Bu gibi kodlarda, i ie gemi iki kod olduu iin kare kodun kapasitesi iki kat artyor.
http://www.tubitak.gov.tr/ web sayfasnn kare kod uygulamas
Pazarlamada Kare Kod Kullanm

Son zamanlarda dnya pazarlama piyasasna bakldnda kare kodun hem geleneksel hem de interaktif pazarlama kampanyalarnda yaygn bir ekilde kullanld grlyor. Billboard reklamlarnda, gerilla pazarlama kampanyalarnda, kartvizitlerde, basl reklamlarda, yarmalarda, dorudan e-posta kampanyalarnda, web sitelerinde kullanlyor. Merak edenler iin gerilla pazarlama hakknda ksa bir bilgi: Gerilla pazarlamann temeli en dk maliyetle en iyi sonuca ulama mantna oturuyor. Geleneksel pazarlama anlaynda bte nemli bir yer tutarken, burada nemli olan hayal gcnz ve yaratclnz. Tketicilerle, daha dorusu hedef kitleyle hi beklemedikleri bir anda, beklemedikleri bir ekilde karlamak ve bylelikle akllarnda kalmak bu iin zn oluturuyor. Dnyaca nl gerilla pazarlama uzman Jay Conrad Levinson gerilla pazarlamay btesi kk, hayalleri byk giriimcilerin pazarlama modeli olarak tanmlyor. Pazarlamaclar ROI (Yatrmn Geri Dn) hesaplamasnda kare kodlardan yararlanyor, nk bu yntem hassas lm yaplmasn salyor.
Temmuz 2009da Shane Ackern 9 adl filmi iin karakter tasarmnda ve reklamlarda kullanlmak zere kare kodlar oluturuldu. Hollywood stdyolar iin kare kodlarn nemi byk ve bu teknoloji sayesinde byk entegresyonlar salanyor. rnein film detaylarna kare kodlar sayesinde ulalabiliyor. Filmin kare kodunu cep telefonu ile okuttuunuzda filmin ald dlleri, oyuncular, senaryo bilgilerini renebiliyorsunuz, seans saatlerini grebiliyor ve online bilet satn alabiliyorsunuz. Getiimiz ay, Memphis Rockn Soul mzesi iin tasarlanan mze logolar ve yine mze iin zel olarak tasarlanan tirtlerin sa omuzlarnn arkasna yerletirilmi kare kodlar ziyaretileri mzenin web sitesine ve sanat rportajlarna ynlendiriyor. Kare kodlar turizm sektrnde de byk lde kullanlyor. Ukraynann Liviv kentinde, Liviv Turizm Hareketi, 80den fazla objede bu kodlarn yer almasn salam. Kare kodlar bir ok dilde yer alyor ve ehri gezen turistlerin rahatlkla bilgi almasn salyor.
Sinema afiinde grdnz, filmle ilgili detayl bilgileri (rnein salon, seans bilgileri, oyuncularla yaplan rportajlar, kamera arkas grntler) yine cep telefonunuzun kodu okumas ile cep telefonunuzda grntleyebiliyorsunuz. Oluturacanz bir kare kod ile internet sitenizi paylaabiliyorsunuz. Bu yntem bir sitenin ye saysn ve ziyareti sayn artrmann en hzl ve pratik yolu olarak grlyor. yle ki Amerikal pazarlama hizmetleri uzman Frank C. Hudetz mobil barkodlar ile URLlerin elemesinin bir icat olarak kabul edilmesi gerektiini belirtiyor. Yararl birka link paylamak istiyorum. Kare kodu internet zerinden okutmak iin http://zxing.org/w/decode.jspx adresinden yararlanabilirsiniz. Kare kod barkod okuyucu iin: http://qrcode.kaywa.com Kare kod generator (kare kod oluturucu) iin: https://chrome.google.com/extensions/detail/ ghkehlclmihgdipjapfickkmkioijkig?hl=tr zetlersek, . Kare kodlarda sakl olan her eye annda eriebilirsiniz . Kendinizi bir websitesinde bulabilirsiniz . Video izleyebilirsiniz . Maazalara yerletirilecek etiketler, interaktif raflar, tabelalar ve reklamlar rnlerin daha etkin bir ekilde satna katkda bulunulabilir . Toplu tamada yolcularn gerek zamanl var bilgilerine annda erimesi, duraklarn evresindeki alanlarn detayl haritalarnn gsterilmesi salanabilir . Yeni reklam gelirleri retilebilir . Adres defterinize adres eklemeyebilirsiniz Baka ne hayal ederseniz! Ben bu teknolojinin hayal gcmz lsnde usuz bucaksz olacandan eminim. Gzel bir teknoloji. mknlar kefedelim. Bakalm neler neler yapabileceiz
kaynaklar http://tag.microsoft.com/overview.aspx www.mobilkod.com.tr http://en.wikipedia.org/wiki/QR_code http://en.wikipedia.org/wiki/VCard http://www.mediacatonline.com/Home/ HaberDetay?haberid=50726 http://tr.wikipedia.org/wiki/NFC http://www.kobifinans.com.tr/tr/bilgi merkezi/020307/22988 79
http://www.biltek.tubitak.gov.tr/ web sayfasnn kare kod uygulamas
zlem kinci
Probiyotiklerin bir tamamlaycs olarak dnlen prebiyotikler yzyllardr insan beslenmesinin ayrlmaz bir paras. Az yoluyla alndklarnda sindirim sisteminin dk pHna ve sindirim sistemi enzimlerine gsterdikleri diren sonucunda kaln barsaa kadar sindirilmeden gelebilen prebiyotikler, probiyotik mikroorganizmalar tarafndan metabolize edilir ve hastalk yapan mikroorganizmalarn oalmasn nler. Bilim dnyasnn kefettii bu ibirlii, barsak kanserinin nlenmesi dahil, insan salna birok faydasnn yan sra gda endstrisinin de ilgi oda oldu.
80
Probiyotik ve Prebiyotiklerin Salkl birlii
ikroorganizma, bakteri gibi szckler bizde genellikle enfeksiyon ve hastalk arm yapyor. O yzden olsa gerek vcudumuzdaki baz mikoorganizmalarn aslnda salmza pek ok yarar olduunu hep gz ard ederiz. Mikroorganizmalarn oluturduu mikroflora vcudumuzda bir denge halinde. Ancak bu denge belli nedenlerle bozulduunda tedavi gerektirecek salk problemleri ortaya kabiliyor. rnein antibiyotik kullanmnn zellikle barsak mikroflorasndaki yararl mikroorganizmalarn saysn azaltmas, hastalk yapan mikroorganizmalarn oalarak barsak mikroflorasnda baskn hale gelmesi durumunda alerji, barsak problemleri, cilt enfeksiyonlar ve baklk sistemi problemlerinin gelime riski artyor. Probiyotik mikroorganizmalar olarak bilinen yararl mikroorganizmalar zellikle kaln barsaklarmzdaki hastalk yapan mikroorganizmalarla besin ve ortam rekabeti iindedir. Bu noktada yardmlarna koan prebiyotikler probiyotik mikroorganizmalar tarafndan metabolize edilir ve hastalk yapan mikroorganizmalarn oalmasnn nlenmesi bata olmak zere ishalin, idrar yolu rahatszlklarnn, barsak kanserinin, ocuklarda egzamann nlenmesi gibi pek ok yarar salar. Probiyotik mikroorganizmalarn barsak kanserini nasl nleyebildiinin mekanizmas tam olarak akla kavuturulmu olmasa da, barsaktaki fizikokimyasal koullar deitirmelerinin, ksa zincirli ya asitlerini, tmr oluumunu nleyen bileikleri retmelerinin, baklk sistemini glendirmelerinin bunda nemli rol olduu dnlyor.
>>>
Probiyotiklerin Tmleyeni Prebiyotikler

Gnmzde probiyotiklerin bir tamamlaycs olarak dnlen prebiyotikler yzyllardr insan beslenmesinin ayrlmaz bir paras aslnda. Yararlar yakn bir zaman nce kabul grm olsa da prebiyotik terimi 1990larn ortalarnda telaffuz edilmeye balanm. Meyveler, baklagiller, domates, soan, sarmsak, enginar, spanak, lahana, prasa, tahllar gibi pek ok besinde doal olarak bulunan prebiyotikler ksa zincirli ve dk molekler arla sahip karbonhidratlar olarak biliniyor. Prebiyotikleri nemli klan zellikleri, az yoluyla alndklarnda sindirim sisteminin dk pHna ve sindirim sistemi enzimlerine gsterdikleri diren sonucunda kaln barsaa kadar sindirilmeden gelebilmeleri. nk yaplarndaki -glikozidik balar sindirim enzimleri tarafndan hidrolize edilemiyor, bu yzden prebiyotikler ayn zamanda sindirilmeyen oligosakkaritler olarak da anlyor. rnein fruktooligosakkaritlerin fruktoz ve glukoz niteleri arasndaki, insan sindirim sistemi enzimlerine direnli kimyasal balar, -fruktosidaz enzimine sahip probiyotik mikroorganizmalar olan bifidobakteriler tarafndan hidrolize edilebiliyor. Prebiyotikler, probiyotik mikroorganizmalar iin besin ve enerji kayna olarak grev yapyor. Bu ibirliinin sonucunda vcutta kalsiyum, magnezyum gibi minerallerin emilimi artryor, ishal nleniyor ya da kontrol altna alnyor, kabzlk gideriliyor, baklk sistemi gleniyor, kolit gibi barsak rahatszlklarnn belirtileri azalyor, kolesterol seviyesi dyor, kandaki eker dzeyi dolaysyla da pankreastan inslin salm dengede tutuluyor. Probiyotikler gnlk enerji ihtiyacnn da % 10unu karlyor. Prebiyotiklerin probiyotik mikroorganizmlar tarafndan metabolize edilmesinin sonucunda ortaya kan rnler ksa zincirli ya asitleri (asetikasit, propiyonik asit ve btirik asit), laktik asit, metan ve karbondioksit olarak sralanyor. Aslnda vcuda salanan yararlar bu rnler sayesinde gerekleiyor. retilen asitler sayesinde kaln barsak pHs dyor, mineral znrl artyor, bylece kalsiyumun, demirin ve magnezyumun kaln barsakta emilimi artyor. Dier bir rn olan btirikasit barsak epitelinin yenilenmesini salyor. Yaplan almalar fruktooligosakkaritlerin, galaktooligosakkaritlerin, ksilooligosakkaritlerin, isomaltooligosakkaritlerin ve laktulozun, bifidobakterilerin ve laktobasillerin dzeyini artrdn, clostridia gibi hastalk yapan mikroorganizmalarn azalmasna neden olarak kaln barsak mikroflorasn deitirdiini gstermi.
Anahtar Kavramlar Probiyotik: Sindirim sisteminin mikroflorasnn dengesini koruyan, zararl mikroorganizmalarn oalmasn engelleyen yararl mikroorganizmalar. Prebiyotik: Sindirilmeden kaln barsaa gelerek buradaki probiyotik mikroorganizmalar tarafndan kullanlan, bu mikroorganizmalarn oalmasn seici olarak artran karbonhidratlar Mikroflora: Bir canlnn vcudunda bir denge iinde, canlya herhangi bir zarar olmadan yaayan mikroorganizma topluluu Transglikazilasyon:eker moleklnde glikozid balarn birinden dierine aktarlmas zomerizasyon: Bir molekl oluturan atomlarn yeniden dzenlenerek baka bir molekle dnme tepkimesi
Probiyotik mikroorganizmalarn, rettikleri antimikrobiyal bileikler sayesinde saladklar yararlarn yan sra vcutta trigliserid dzeyinin dmesine ve glukoz seviyesinin dengelenmesine de katks olduu biliniyor. Bifidobakteriler, antibiyotik tedavisinden sonra normal mikroflorann olumasna etki ediyor. Laktobasil trleri, laktaz enzimi eksiklii nedeniyle stte bulunan laktozu sindiremeyen kiilerde laktozun sindirilmesine yardmc oluyor, kabzl azaltyor ve Salmonella gibi hastalk yapan mikroorganizmalarn neden olduu enfeksiyonlara kar diren salyor.
81
Probiyotik ve Prebiyotiklerin Salkl birlii
Prebiyotikler Nasl retiliyor?

Gdalara eklenen prebiyotiklerin bazlar bitkilerin doal oligosakkaritlerinden dorudan ztleme yntemiyle retilirken bazlar bitkilerden ztlendikten sonra bitki ya da mikrobiyal kkenli hidrolaz ve/veya glikosil transferaz enzimleriyle hidrolize edilerek, bazlar da laktoz ve skroz gibi ekerleden sentezlenerek retiliyor. rnein ksilooligosakkaritler ve isomaltooligosakkaritler polisakkaritlerin enzimatik hidroliziyle elde ediliyor, fruktooligosakkaritler, laktoskroz ve galaktooligosakkaritler transglikosilasyon reaksiyonuyla, soya oligosakkaritleri soyadan ztlenerek ve laktuloz da kimyasal olarak izomerasyon ile retiliyor.
Barsak Kanserini Engelleyen birlii

Probiyotik ve prebiyotiklerin salad dnlen yararlar arasnda belki de en iddial olan, kaln barsak kanserini nlyor olduu dncesi. Yaplan bir aratrmada inlin ve fruktooligosakkarit prebiyotiklerinin farelerde 1-2 dimetil hidrazinin neden olduu kolon kanserinin iddetini azaltt grlm. Baka bir aratrmada da prebiyotiklerin baklk sisteminin doal katil hcrelerin etkinliini ve tmrlere balanma yeteneini artrd sonucuna ulalm. Bu sonulardan yola klarak da prebiyotiklerin tketiminin kanseri nleme etkisinin yan sra tedavi edebilme zelliinin de olabilecei dnlm. Ancak bu konuda insanlar zerinde yaplan denemeler kstl. Pek ok bilim insan daha detayl ve geni insan klinik almas yaplmas gerektiini vurguluyor. nk aratrmaclar kiilerin barsak mikroflorasnn gsterecei farkllklar nedeniyle ayn etkinin herkes iin geerli olamayaca gereinin de altn nemle iziyor.
Prebiyotiklerin retim srelerinin ematik gsterimi
Pancar ztleme Skroz Transglikozilasyon Transglikozilasyon nek st Niasta Laktoz Izomerizasyon Transglikozilasyon Transglikozilasyon Rafinoz Fruktooligosakkarit Laktoskroz Laktloz Galaktooligosakkaritler Glikosilskroz Maltooligosakkarit somaltooligosakkarit Soyaoligosakkarit Ksilooligosakkarit
Prebiyotikler ayn zamanda lipid seviyesini dzenleme zelliine de sahip. Mekanizmas henz bilinmiyor olmasna ramen, yaplan bir aratrmada diyabet farelerin besinlerindeki karbonhidratlar ksilooligosakkaritlerle deitirildiinde normalde yksek olan serum kolesterolun ve trigliserit orannn dt gzlenmi. Fruktooligosakkaritlerin etkisi incelendiinde de kandaki lipit seviyesinin azald grlm. eker hastal gibi etkenlerle kandaki ya orannn artmas olarak bilinen hiperlipideminin kontrol altna alnmasnda ve salkl kiilerin kanndaki ya oranlaryla ayn seviyeye gelmesinde prebiyotiklerin nemli rol olduu biliniyor.
Gda Endstrisinde Giderek Byyen Probiyotik-Prebiyotik Pazar

Yourt gibi fermente st rnlerinde kullanlan probiyotik mikroorganizmalarn sala olumlu etkileri baz klinik almalarla kantlandktan sonra dnya apndaki tm gda firmalar, probiyotikleri daha fazla gda ve iecee eklemenin yollarn aramaya balad. nsan barsanda normal olarak bulunan laktobasillerden ve bifidobakterilerden seilen probiyotikleri gdalara eklemek ve raf mr boyunca canl kalmalarn salamak, gda teknolojisi asndan her zaman nemli bir sorun olmu. Aslnda gda gvenlii asndan uygulanan ilemler mikroorganizmalarn canl kalma ihtimalini azaltmaya ynelik olduundan bu durum bir eliki yaratyor. Uygun probiyotik mikroorganizma trnn ve gda eidinin seilmesi, probiyotik mikroorganizmann canl kalmasna izin verecek gda ileme koullarnn kullanlmas, paketleme ve ev-
ztleme
Hidro
liz
znr niasta
Hidroliz Hidroliz ve Transglikozilasyon
Soya Ksilan
ztleme
Soya
ztleme Hidroliz
82
<<<
Anne St Prebiyotik Kayna
Anne st gerek bir prebiyotik kayna olarak deerlendiriliyor. eriinin zellikle bifidobakteriler zerinde ok gl uyarc etkisi bulunuyor. Anne stnde doal olarak bulunan oligosakkaritler bebein barsak mikroflorasn dzenliyor ve fermentasyon rnlerinin yararl biyolojik etkileri dolaysyla prebiyotik etki gsteriyorlar. Anne st ile beslenen bebeklerin barsak mikroflorasnda daha fazla bifidobakteri bulunduu ve hazr mama ile beslenen bebeklere gre daha az barsak problemi yaadklar belirtiliyor. Bu nedenle de dnyadaki hazr mama reticileri rnlerine prebiyotik ekliyor.
Tarmda Prebiyotikler
Gnmzde prebiyotik pazarnda insan kullanmna ynelik yaklam baskn gibi grnse de ileride prebiyotiklerin hayvan yemlerinde ve tarmda da kullanmnn artrlmas planlanyor. Tarmda kullanmlar sonucunda bitkilerin enfeksiyonlara kar direncinin artmas, rn veriminin artmas, tarmsal rnlerin sindiriminin ve emiliminin artmas, daha kaliteli st ve yumurta eldesi, kontaminasyonun azalmas gibi yararlar da olaca dnlyor. zellikle Avrupa Birliinin tarmda antibiyotiklerin kullanmna 2006dan itibaren izin vermiyor olmas nedeniyle tarmda prebiyotiklerin kullanmnn daha da nem kazand dnlyor.
Mikroorganizma Bifidobacterium adolescentis Bifidobacterium animalis Bifidobacterium bifidum Bifidobacterium essencis Bifidobacterium lactis B94 Bifidobacterium breve Lactobacillus acidophilus NCFM DDS-1 SBT-2062 Lactobacillus bulgaricus Lactobacillus fermentum Lactobacillus helveticus Lactobacillus lactis
Tr ATCC 15703 Bb-12
Bb-02
LA-1/LA-5
Lb12 RC-14 B02
re koullarnn uygunluu, rnn tedarik zinciri ve raf mr sresince probiyotiklerin canl kalmasn salamak, eklenen probiyotiklerin rnn tadnda ve yapsnda olumsuz bir etkisinin olmamas gda endstrisinin ba etmek zorunda olduu sorunlardan. Bunun yan sra probiyotik mikroorganizmalarn gvenlik, ilevsellik ve fizyoloji bakmndan belli kriterlere sahip olmas gerekiyor. Ayrca vcudumuza girdikten sonra probiyotik zelliklerini srdrebilmeleri iin dk pHdan ve sindirim enzimlerinden etkilenmemeleri ve barsak hcrelerine tutunarak oalabilme yeteneine sahip olmalar gerekiyor. Birlemi Milletler Gda ve Tarm rgt (FAO) ve Dnya Salk rgt de (WHO) bu konuda gvenilir trlerin kullanm, gdalarn depolanmas srasnda mikroorganizmalarn zarar grmemesi ve bir mikroorganizmann probiyotik olarak adlandrlabilmesi iin gereken kriterleri yaymlam. Prebiyotikler de dengeli bir barsak mikrofloras salamalar, kiinin salna olumlu etkileri, dk kalorili olmalar, dk glisemik indekse ve skrozun tatllk derecesinin % 30-60 kadarna sahip olma zellikleriyle gda katk maddesi olarak gda endstrisinde son yllarda yaygn olarak kullanlyor. 2007 ylnda 20den fazla prebiyotik reten firma olduu biliniyor ve bu pazarn hzla bydne dikkat ekiliyor. Pazarn gelimesi iin ucuz ve verimli retim tekniklerinin gelitirilmesine, prebiyotiklerin sala olumlu etkilerinin mekanizmasnn aydnlatlmasna odaklanm bilimsel aratrmalar devam ediyor. Benzer durum probiyotikler iin de geerli. Dnya apndaki probiyotik pazar 2007 ylnda 14,9 milyar dolar iken bu deerin 2013 ylnda 19,6 milyar dolar olaca tahmin ediliyor.
Lactobacillus rhamnosus LB21 271 Enterococcus faecium Saccharomyces boulardii
GR-1
Probiyotik Mikroorganizmalara Birka rnek
Yaygn Kullanlan Prebiyotiklere rnekler: nlin Fruktooligosakkaritler Galaktooligosakkaritler Soya-oligosakkaritler Laktulose
Bilim dnyas prebiyotiklerin ve probiyotiklerin sala yararlarn kesin olarak tanmlamak ve mekanizmalarn zebilmek iin insanlar zerinde yaplan klinik almalarn artmas gerektiini dnyor. zellikle de gelitirilmi teknikler kullanlarak kiiden kiiye deiebilen mikroflorann daha iyi tanmlanmas ve bu farkllklar asndan kiilerin probiyotiklere ve prebiyotiklere nasl tepki gsterdiinin anlalmas nemseniyor. Bu nedenle de bilim insanlar probiyotik ve prebiyotik katkl gdalar tketirken bilinli olunmas gerektiini savunuyor ve salmzn bu iki dostunu doal besinlerden de alabileceimize dikkat ekiyorlar.
Kaynaklar Wang, Y., Prebiotics: Present and future in food science and technology, Food Research International, Cilt 42, s. 8-12, 2009. Vrese, M., Schrezenmeir, J., Probiotics, Prebiotics, and Synbiotics, Advances in Biochemical Engineering/ Biotechnology, Cilt 111, s.1-66, 2008. Fotiadis, C. I., Stoidis, C. N., Spyropoulos, B. G., Zografos, E. D., Role of probiotics, prebiotics and synbiotics in chemoprevention for colorectal cancer, World Journal of Gastroenterology Cilt 14, s. 6453-6457, 2008. Soccol, C. R., Vandenberghe, L. P. S., Spier, M. R., Medeiros, A. B. P., Yamaguishi, C. T., Lindner, J. D., Pandey, A., Soccol V. T.,The Potential of Probiotics: A Review, Food Technology and. Biotechnology, Cilt 48, s. 413-434, 2010.
83
Abdurrahman Cokun
Peroksizomlar
Hcrelerde ok sayda odack var, bunlarn her birine organel diyoruz. Her organelin kendine has zel ilevleri var. Pek ok organelin stesinden gelemedii nemli biyokimyasal olaylar peroksizomlarda gerekleiyor. Hcreye bir btnlk kazandran peroksizomlar organizmay ok sayda zararl bileikten koruduu gibi farkl kaynaklar kullanmasn da kolaylatryor.
Bitki hcresi. Peroksizomlar mavi krecikler eklinde grlmektedir.
creler var olduklar srece durmadan alrlar. Tempolar deiebilir, ancak szlklerinde durmak szc yoktur. Hcrenin elemanlar deien koullara gre iyi organize olmak zorundadr. Bu da ancak organeller arasnda ibirlii ile gerekleir. Organellerden bazlar daha da yakn ibirlii iindedir. Adeta kendi aralarnda paslarlar. Bunun en iyi rneklerinden biri peroksizom ve mitokondridir. Bu organeller, yaplar farkl olmasna karn ilevsel ynden
ok yakn ibirlii sergiler. Bir bakma kader birlii iindeler. Bu kader birliinin ilgin zellikleri var. Birlikte ve ayn zamanda blnyorlar. nk blnmede grev alan baz proteinler her iki organelde de ortak. Yakn ibirliinin ok nemli avantajlar var, ancak birindeki bir aksaklk dierini de ciddi oranda etkiler. Bu da herhalde baml olmann bedeli olsa gerek. Bu ibirliinin yan sra peroksizomlarn saysz ilevi var, peroksizom toparlayc bir organel.
84
>>>
Ya Asitlerinin Ykm
Yalarn temel yap talar olan ya asitleri organizmann en nemli enerji kaynadr. Ykmyla bol miktarda enerji aa kar ve bu enerji ATP sentezi iin kullanlr. Ya asitlerinin temel ykm yeri mitokondrilerdir. Ancak ok farkl tipte ya asiti bulunduundan mitokondrilerin ya asitlerinin ykm iin yardmc bir birime gereksinimi vardr. Bu grevi ise peroksizomlar stlenmitir. Bu yardmlamann miktarla ilgisi yoktur. Yani peroksizomlar hcreye giren ya asitlerinin fazlasn ykyor deiller. O halde peroksizomlar mitokondrilere nasl yardmc oluyor? Bu sorunun yant iin ya asitlerinin yapsn ksaca zetlemekte yarar var. Ya asitleri iki temel birimden oluur: ba ve kuyruk. Ba ksm yani karboksil (-COOH) grubu, kuyruk ksm ise hidrokarbon zinciri (-CH2-CH2..... -CH2-CH2-). CH 3-CH 2-CH 2-CH 2-CH 2-CH 2-CH 2-CH 2-CH 2CH2-COOH
Tipik bir ya asidi
Christian de Duve
Btirik asit
ok sayda nemli ilevi olmasna ramen peroksizomlarn varl ancak 1967 ylnda ortaya koyuldu. Lizozomlar kefeden Christian de Duve ayn zamanda peroksizomlarn da ayr birer organel olduunu ortaya koydu. 1974 ylnda Nobel Komitesi Christian de Duve ile birlikte Albert Claudeu ve George E. Palade hcrenin yapsal ve ilevsel organizasyonu konusunda yaptklar almalardan dolay Tp veya Fizyoloji Nobel dlne layk buldu.
Kaproik asit
Yaps
Yaklak 0,5 m apnda, kre biimli olan peroksizomlar dier hcre ii organeller gibi bir zarla evrilmitir. ekirdei olan tm hcrelerde bulunan peroksizomlar krktan fazla farkl enzim ieriyor. Byklkleri i ykne gre deiiyor. rnein ekerle beslenen maya mantarlarnda peroksizomlar kk iken, ayn maya mantarlar metanol ile beslendiklerinde peroksizomlarn byd gzlenmitir. Peroksizomlarn oalmas da ok ilgin. Blnerek oalabildikleri gibi endoplazmik retikulum adl organelin zarndan kopma sonucu da oluabiliyorlar. Peroksizom zarnda madde al verii ile ilgili ok sayda protein var. Bunlar ilenecek maddelerin peroksizomlara alnmasn, ilenmi rnlerin de darya verilmesini salyor. Peroksizom ilevsel olarak baz alardan mitokondriye benzemekle birlikte yapsal olarak ok farkl. ncelikle mitokondriden farkl olarak tek zarla evrili. Mitokondri gibi kendi genetik malzemesi ve protein sentezleyen niteleri yok. Yapsal proteinleri iin gerekli tm bilgi hcrenin ekirdeindeki genlerde sakl.
Heptanoik asit
levleri
Peroksizom ilevleri asndan en geni eitlilie sahip organellerden biri. Ya asitlerinin ykm, serbest oksijen radikallerinin etkisiz hale getirilmesi, eter lipitlerin biyosentezi, D-amino asitler ve poliaminler gibi baz zel bileiklerin metabolizmas, yalardan eker sentezi (bitkilerde), safra asitlerinin sentezi, kolesterol sentezi ve daha pek ok biyokimyasal olayda peroksizomlarn nemli rol var.
Ya asitlerinin kuyruk ksm uzun bir zincirdir ve uzunluu deiebilir. Ykm srasnda ba ksm pek sorun yaratmaz ancak kuyruk ksm iin ayn ey sylenemez, zellikle de ok uzun ise. Mitokondriler, kuyruu ok uzun olan ya asitlerini sevmez. Bu tutum da uzun kuyruklu ya asitlerinin ykmnda sorun yaratr. nk gerek besin maddeleri iinde yer alan, gerekse organizmada sentezlenen ok sayda uzun kuyruklu ya asiti vardr. Bunlar yklacaklar zaman ilgili hcrelere gelir. Mitokondriler bunlar kabul etmediinden ykm iin baka yer bulmak gerekir. Aksi taktirde ya asitleri hcrede birikir ve bu durum ok ciddi hastalklara neden olabilir. te bu durumda peroksizomlar imdadmza yetiir. Peroksizomlar ya asitlerinin farkl zellikteki kuyruk ksmn adeta yeniden ekillendirir ve onlar ksaltarak mitokondrilerin kabul edecei bir ekle sokar. Ardndan bunlar mitokondriye gnderir. Peroksizomlar mitokondrilerin n ileme atlyesi gibi alr. Ya asitlerinin ykm sonucu aa kan enerji mitokondrilerde ATP sentezi iin kullanlrken, peroksizomlarda ATP sentezi gereklemez. Ya asitlerinin ykm rnleri kullanlmak zere peroksizom dna gnderilirken, aa kan enerji de s eklinde yaylr.
Pelargonik asit
Yalarn temel yap talar olan ya asitlerinin kuyruk ksmlar (gri ve beyaz renkli ksmlar) farkl uzunluklarda olabilir. ekillerde birer ya asiti olan btirik asit, kaproik asit, heptanoik asit ve pelargonik asitin molekler yaplar grlyor.
85
Peroksizomlar
Serbest Oksijen Radikalleri ve Peroksizomlar

Peroksizom, molekler (molekl halindeki) oksijeni kullanarak baz organik bileiklerden hidrojen alr ve hidrojen peroksit (H2O2) sentezler. Organelin ismi de zaten buradan gelir. Aslnda hidrojen peroksit ok zararl bir bileiktir. Fakat peroksizom bunu hcreye zarar versin diye sentezlemez. Tam tersine, ivi iviyi sker dedikleri gibi, peroksizom bu bileii kullanarak dardan gelen baka zararl bileikleri etkisiz hale getirir. Ancak hidrojen peroksit fazla retildiinde veya kullanlmadnda mutlaka ortamdan uzaklatrlmaldr. Peroksizom bunun da nlemini almtr, hidrojen peroksidi sentezleyen enzimleri ierdii gibi ykan enzimleri de ierir. Peroksizomda normal metabolik olaylar, rnein ya asitlerinin ykm srasnda da hidrojen peroksitler aa kar. Aa kan hidrojen peroksit katalaz adl enzim tarafndan hemen etkisiz hale getirilir.
rn ne olursa olsun, eer komu hcrelere veya organizmann btnne zarar dokunuyorsa mutlaka bir ekilde zararsz hale getirilip ortamdan uzaklatrlr. te peroksizomlardaki baz metabolik olaylar sonucu aa kan hidrojen peroksit de katalaz enzimiyle etkisiz hale getirilir.
Sinir Hcreleri ve Peroksizomlar

Sinir hcrelerinin akson ad verilen ince uzun ksm zellikle sinyal iletiminde nemli ilevlere sahiptir. Aksonlarn ilevlerini yerine getirebilmesi iin etraflarnn iyice yaltlm olmas gerekir. Aksi takdirde tadklar sinyallerde kayplar olur ve sinyal iletim hz der. O nedenle aksonlarn etraf adeta kablolar saran tabaka gibi, zel bir koruyucu ile evrelenmitir. Aksonlarda bu tabaka hcre zarnn kendi etrafnda kvrlmasyla oluur ve bol miktarda lipit (ya) ierir. Bu tabaka ayn zamanda vcudumuzda en ok lipit ieren hcre zardr. Bu tabakaya zel olarak miyelin tabaka diyoruz. Miyelin tabakann iinde ok farkl zellikleri olan lipitler vardr. Bunlardan biri de plazmalojen olarak bilinen lipittir. Peroksizomlarda gerekleen nemli tepkimelerden biri de plazmalojen sentezidir. Peroksizomlarla ilgili baz hastalklarda miyelin yapdaki bozukluktan dolay ok ciddi nrolojik bozukluklar grlr.
D Eren
edele
rolu
Peroksizomlar zarla evrili kre eklinde yaplardr.
Hcreler, metabolik olaylar sonucu aa kan zararl rnleri mmkn olduunca dar vermez. Yani hcrelerimiz aslnda ok evreci birimlerdir. Zararl bileikleri kendi bnyeleri iinde etkisiz hale getirecek donanma sahiplerdir. Normal biyokimyasal olaylar sonucu aa kan
Yalardan eker Sentezi

Besinlerle alnan karbonhidratlar (ekerler) ncelikle hcrenin enerji gereksinimi iin kullanlr, artan ksm glikojen olarak kaslarda ve karacierde depolanr. Ancak glikojen deposunun bir snr vardr ve fazla miktarda glikojeni depolamak mmkn deildir. Yani artan ekerleri glikojene evirip kaslarda ve karacierde snrsz miktarda depolamak mmkn deildir. Fakat bu durum artan ekerleri dar atacamz anlamna gelmiyor. Vcudumuzda bir yap var ki ok yksek kapasitede depolama ilevine sahip: Bu yap ya dokusu. Ancak ihtiya fazlas ekerleri burada eker olarak depola-
Karacier hcrelerinde peroksizomlar (kre eklinde yuvarlak yaplar). Bir hcrede ok sayda peroksizom bulunur.
86
<<<
Farkl byklkte peroksizomlar (siyah boyanm yaplar)
mak mmkn deil. nk ekerleri eker olarak depolamak fazla miktarda su gerektirir. Hcre iinde tm ekerleri eker birimleri olarak depolamaya kalktmzda hcre iine fazla miktarda su gireceinden hcre patlama tehlikesiyle kar karya kalr. Bu durumda ekerler ya atlacaktr ya da su ile etkileime girmeyen bir rne dntrlp depolanacaktr. Birinci yol enerji ve besin israf anlamna geleceinden organizmann bunu tercih etmesi sz konusu deildir. Bu yzden hcrelerimiz ekerleri yalara dntrerek depolar. Ancak metabolik ynden nemi olmayan baz istisnalar dnda, tersi durum sz konusu deil. Yani yalar kullanlarak ekerlerin sentezlenmesi pratikte sz konusu deil. Ancak bitkilerin, zellikle tohumlarn imlenme dneminde buna ihtiyac vardr. Bu dnemde henz fotosentez yaplmad iin bitki gereksinim duyduu ekeri (glikoz) bir ekilde temin etmek zorundadr. te bu durumda peroksizomlarn zel bir tipi olan glioksizomlar devreye giriyor. Bu, hcrelerdeki ayn organellerin, farkl koullarda farkl ilevler stlenmesinin tipik bir rneidir. Temel ama hcrenin gereksinimlerinin ve srdrlebilirliinin salanmasdr. imlenme dneminde bitki tohumlar glioksalat dngs olarak da bilinen zel tepkimelerle yalardan eker sentezini gerekletirir. Glioksalat dngs her zaman etkin deildir, imlenme dneminde etkinleir. Bu dnemde bitki fotosentezle glikoz elde edemeyeceinden bu dn-
g geici olarak devreye girer ve bitki fotosentezle glikoz sentezlemeye balayncaya kadar glikoz kaynan oluturur.
Safra Asitleri ve Peroksizomlar

Safra asitleri zellikle yal besinlerin ince barsaktan emilimi iin ok nemli ilevlere sahiptir. Safra asitleri olmadan yalarn emilimi tam olamayaca gibi, yada eriyen vitaminlerin emiliminde de sorunlar ortaya kar. Besinlerin salkl emilimi iin safra asitlerine gereksinimimiz vardr. Safra asitlerinin sentezine yine peroksizomlarn yardmc olduunu grrz. Peroksizomlar hcre biyolojisi ile ilgili almalarda uzun bir dnem adeta bir kenarda brakld. Ancak son yllarda zellikle dzenleyici ilevlerinden dolay yeniden kefediliyorlar. Peroksizomlardan kaynaklanan ok sayda hastalk var. Bunlarn ou kaltsal, bazlar ne yazk ki erken yata lmle sonulanyor. Anlalan o ki nrodejeneratif hastalklardan yalanmann biyokimyasna kadar pek ok olayn aydnlatlmasna ynelik aratrmalarda peroksizomlarla daha ok ilgilenmemiz gerekecek.
Kaynaklar Delille, H. K., Alves, R., Schrader, M., Biogenesis of peroxisomes and mitochondria: linked by division, Histochem Cell Biol , Cilt 131, s. 441-446, 2009.
Do. Dr. Abdurrahman Cokun, 1994 ylnda Erciyes niversitesi Tp Fakltesinden mezun oldu. 2000 ylnda biyokimya ve klinik biyokimya uzman, 2003 ylnda yardmc doent ve 2009da doent oldu. Uluslararas hakemli dergilerde yaymlanm 32 makalesi var. zel olarak laboratuvarda kalite kontrol, standardizasyon ve protein biyokimyas konularnda aratrmalar yapyor. Halen Acbadem Labmed Klinik Laboratuvarlarnda klinik biyokimya uzman ve Acbadem niversitesi Tp Fakltesi Biyokimya Anabilim Dalnda retim yesi olarak alyor.
Hettema, E. H., Motley, A. M., How peroxisomes multiply, Journal of Cell Science, Cilt 122, s. 2331-2336, 2009. Albert, B., Johnson, A., Lewis, J., Raff, M., Roberts, K., Walter, P., Molecular Biology of the Cell, 5. Basm, Garland Science, Taylor and Francis Group, 2008. 87
Hseyin Gazi Topdemir
Arkhimedes ve Helenistik Dnemde Bilim

Helenistik Dnem
Bilim denilen etkinliin ne zaman ve nasl baladn, tarih boyunca ne ekilde gelitiini belirlemeyi amalayan bilim tarihi, ilk bilimsel almalarn Msr, Mezopotamya, Hint ve inde gerekletirildiini gstermitir. M 3000lerde balayan bilimsel etkinlikler olgu toplama, snama yanlma niteliindeydi ve yaklak 600lere kadar devam etti. Bu tarihten itibaren ise Antik Grek Dnyas ne kt. Helen Dnemi denilen bu dnemin bilim adna ncln yapan Thalestir (M 624-546). Olgu bilgisinden olgunun nedeninin bilgisine geme evresini temsil eden bu dnem, Byk skenderin siyasal g haline geldii 300lere kadar srd. Byk skender ile balayan dnem de 30larda son buldu. Bu dnemde de egemen kltr yine Helen kltrdr. Ancak Byk skenderin fetihleri sonucu fethedilen yerlerdeki kltrlerle kart iin Helenistik adn almtr. Helenistik Dnemin en gzde bilim merkezi skenderiyedir. skenderin lmnden sonra generalleri imparatorluu paylamtr. Msr blgesi General Ptolemynin ynetimine kalmtr. Ptolemy burada Ptolemy Kralln kurmutur. Kendisinden sonra gelen krallara da srasyla Ptolemy denmitir. Toplam 14 Ptolemy vardr.
Dnyann yedi harikasndan biri kabul edilen skenderiye Feneri
I. Ptolemy Nil deltasna skenderiyeyi kurar. Grek mimarlarn tasarlad kent, doal olarak bir Grek kenti olarak yaplandrlmtr. Kentte daha sonra kral mezarlna dntrlen Sema adl bir tapnak yaplr. skenderiyenin bir bilim merkezi olmas hedeflendii iin, baz kurumlar oluturulur. Bunlardan biri bugnk anlamndan farkl bir ekilde tasarlanan mzedir. Mze bir aratrma merkezi niteliinde tasarlanmtr, iinde gzlem ara gerelerinin yerletirildii gzlem yaplabilecek bir alan vardr. Ayrca
tp almalarnn yrtlecei bir diseksiyon merkezi ve bilimsel almalar desteklemek iin de dnemin en byk ktphanesi olan skenderiye Ktphanesi kurulur. Ktphanede yaklak 700.000 papirs tomar bulunduu sylenir. Limana dnyann yedi harikasndan biri olarak kabul edilen nl skenderiye Feneri ina edilir. Bir sre skenderiye Ktphanesinin yneticiliini de yapm olan Eukleides (M 300ler), Arkhimedes ve Apollonios (M 262-190) burada yetien nl bilim adamlar arasndadr.
Arkhimedes
88
>>>
Arkhimedesin Yaam yks

Grek kkenli bir aileden gelen Arkhimedes, Sicilyann Sirakuza kentinde M 287 ylnda dodu. Yaam hakknda bilinenler ok fazla deildir. Sirakuzal olmas, Helenistik Dnemde skenderiye dnda da nemli saylabilecek baka kentlerin bulunduunu gstermektedir. Eitimini skenderiyede tamamlad; Eukleidesin gelitirdii dzlem geometriyi burada rendi. Daha sonra Sirakuzaya dnd ve orada bilim tarihinin esiz rnekleri saylabilecek ok sayda kitap yazd. Sadece kuramsal almalar yapmad. Kuramsal bilgilerini uygulayabilecei alanlarda sekin ara ve gereler de yapt. Tarihteki ok ynl ender bilginlerden birisidir. Ancak almalar ayrntl irdelendiinde, ilgisinin younlat alanlarn matematik ve fizik olduu anlalr. Bu yzden matematiksel fiziin ilk rnei olarak onun statik ve hidrostatik almalar gsterilebilir. Matematik en byk tutkusuydu. Romal bir asker tarafndan ldrldnde de kumsalda problem zd sylenir. Romal General Marculyus (268-208) Sirakuzay almak iin byk bir kuatma harekt yapar. Ancak kent uzun sre dmez, nk Arkhimedesin yapt gizli baz silahlarla savunulur. Hatta Arkhimedesin dev bir ukur ayna ile dman donanmasn yakt sylenir. Mancnklarla Romal askerlerin zerine dev kayalar frlatlr. Nihayet M 212 ylnda kent der. gal srasnda bir gn Arkhimedes kum zerinde hesap yaparken Romal bir asker kendisine ne yaptn sorduunda cevap vermez ve askere kzar, asker de Arkhimedesi ldrr. ldrldnde Arkhimedes 75 yandadr. Evreka! Evreka! Arkhimedes hakknda tarihe dlen bir not vardr: Bir gn banyo yapmak iin kvete ayan koyduunda suyun ayana bir basn uyguladn, kvetin kenarlarna doru ykseldiini ve iine oturduunda da tatn fark eder. te o zaman Evreka! Evreka! (Buldum! Buldum!) diye bararak sokaa frlar. Bu hikyede bilinmesi gereken Arkhimedesi neyin bu denli heyecanlandrddr. Yant, zgl Arkhimedesin pratik bulularndan biri de alak zeminde bulunan suyu yukarya karmakta kullanlan ve onun adyla anlan burgudur. arlk fikrinin kefidir. Keifler ounlukla zel anlarn rndr, bir kefin yaplmasn salayacak problemli bir durumda olunmas gerekir. O srada Arkhimedesin iinde bulunduu problemli durum neydi acaba? O dnemde Sirakuza, Kral II. Hieron tarafndan ynetilmekteydi. Kendisine grkemli bir altn ta yaptran Kral, nedense kuyumcunun tac saf altndan yapmadndan ve iine gm kartrdndan phelenir. Bunun sadece bir phe olup olmadn anlamak iin Arkhimedesi grevlendirir. Uzun sre Kraln emrini nasl yerine getireceini, kuyumcuya hakszlk yapmadan gerei nasl bulup aa karacan dnen Arkhimedes, kvette aslnda bu problemin zmn bulmutu. Her maddenin kendine zg bir arl olduu gereini problemin zmnde nasl kullanacan bu ekilde fark ettikten sonra, taca zarar vermeden saf altndan m yoksa gm karmndan m olutuunu bulabilecekti. Arkhimedes pratik bir yntemle sorunu zd. zmn admlar u ekilde dzenlenmiti: Tac suyla dolu, dereceli bir kaba batrarak tard su miktarn bulmak. Sonra da tac bu suyun hacmine eit altn ve gm miktar ile tartmak. Deney tacn saf altn olmadn ortaya karr. imdi bu buluun, bilimsel keif yntemi asndan deerini irdeleyebiliriz. Bilimsel keif bir problemin ele alnmasyla balar. Problem zm gzlem, deney ve varsaym gerektiren bir durumdur. Arkhimedes tacn som altndan olup olmad problemi ile kvetteki su dzeyinin ykselmesi gzlemi arasnda ba kurmutur. Yapt gzleme gre, sudan daha youn bir nesne suya daldrldnda tard suyun arl kadar kendi arlndan yitirmektedir. Bylece Arkhimedes bir olgu durumundan (suyun kvette ykselmesi) olgunun nedeninin bilgisine (suya batrlan her nesne tard suyun arl kadar kendi arlndan yitirir) ulamay baarmtr. Onu bilim tarihinde esiz klan da bu balanty kurmasn salayan bilgisi ve becerisidir. Daha sonra Arkhimedes lkesi olarak anlan bu kefin bilim tarihi asndan nemi ise, svlarn bilimi olan hidrostatiin temelini oluturmasdr.
Arkhimedes dev bir ukur ayna kullanarak Roma donanmasnn gemilerini yakmt. ukur aynalarn, ince kenarl mercekler gibi, nlar bir noktaya toplama zellii vardr. Arkhimedes bu bilimsel kural pratie uygulam ve dev bir optik ara yapmt.
89
Arkhimedes ve Helenistik Dnemde Bilim
<<<
Kuvvet x Kuvvet kolu = Yk x Yk kolu
Btn bunlardan Arkhimedesin modern anlamda bir bilim program gelitirdiini sylemek olanakl grnmektedir. Onun bilimsel aratrma yntemi gzlem ile aklsal karmn birletirilmesi zerine kurulmutur. Arkhimedesin bilimsel baarlarn ana izgileriyle de olsa tam olarak betimlemek iin matematik almalarndan da sz etmek gerekir. rilmi bir disiplin olmas ve arazi lmnden dev piramitlerin yaplna kadar ciddi bir uygulama alan olmas yzyllar boyunca geometriyi ilgi oda haline getirmitir. zellikle bilgide kesinlik araynn ne kt bir zaman diliminde bu ilgi zirveye ulamtr. Arkhimedesin bir silindirin hacminin, iine yerletirilen bir krenin hacmine orannn, kre ve silindirin alanlarnn oranna eit olduunu kefetmesi de ilgisinin derecesini gstermeye yeter. Eri yzeylerin drtgenletirilerek alanlarnn bulunmas, sonsuz kkler hesabna yaklama denemesi gibi almalar da dier matematik baarlarndan birkadr. lk rneklerine bilimsel devrim dneminde rastlanan matematiksel fizik benzeri yaklam doa bilimlerinde benimsemi olan Arkhimedes, bilim tarihinin sekin temsilcilerinden birisi olmay hak etmektedir. Bana bir dayanak noktas gsterin, Dnyay yerinden oynataym dedii gz nne alnrsa, Arkhimedes gerek bir mekaniki, matematiki ve uygulamacdr.
Kaynaklar Dampier, W. C., A History of Science, Cambridge University Press, 1989. Stonaker, F. B., Mehur Matematikiler, Gndoan, 1989. Struik, D. J., Ksa Matematik Tarihi, Sarmal, 1996. Topdemir, H. G. ve Unat, Y., Bilim Tarihi, Pegem, 2009. Yldrm, C., Bilimin ncleri, Tbitak, 1995.
Katlarn Dengesi
Arkhimedesin bir dier baars da mekanik bilimine yapt katklardr. Arkhimedes makaralar, aynalar, vidalar ve kaldralar gibi pratik yarar olan ok sayda ara yapmtr. Bu aralar ok eskiden beri eitli ekillerde kullanlmaktayd. Arkhimedes, bu aralarn dayand fizik ilkesinin kuramsal temelini ifade edebilmitir. Arkhimedesin fizik bilimindeki tutumu tpk Eukleidesin geometrideki tutumu gibidir. Bir bilim dalnda temel ilkeler (aksiyom ve postulat) kabul edilir ve teoremler bu ilkelere dayanlarak zmlenir. Buna aksiyomatik yaklam denir. Arkhimedes de hem kendi gzlemlerinden, hem daha nceden ortaya koyulmu gzlemlerden yola karak ilkeler gelitirmitir. Statik konusunda gelitirdii ilkeler unlardr: Eit arlklar, destek noktasna eit mesafede dengede kalr. Eit arlklar, denge noktasna eit olmayan mesafelerde dengede kalmaz, denge mesafenin fazla olduu tarafa doru bozulur. Dengede bulunan bir nesnenin bir tarafna arlk koyulduunda, denge arlk konulan tarafa doru bozulur. Eit olmayan arlklar, destek noktasndan bu arlklarla ters orantl mesafelerde dengelenir. Arkhimedes, bu ilkelerden hareketle dengede kalma ilkesini yle formlletirmitir: Arkhimedes, bylece hem bir bilim ideali olarak grd geometrik modeli fizikte gerekletirmi, hem de ncl olarak ald nermelere dayanarak kaldra ilkesini ispatlamtr.
Arkhimedesin mezar tana da kaznm olan bu ekil, kre ve silindirin alanlarnn orannn, hacimlerinin oranna eit olduunu gsterir.
Arkhimedesin Matematik almalar

Arkhimedes, Antik a bilgi geleneinin bir izleyicisi olarak her zaman geometri ile ilgilenmitir. Geometri bilgiye kalclk nitelii veren bir dnce bilimi olduu iin ister doa ister evren isterse insann dier ilgi alanlar olsun, her zaman geometriye dayanr. Msr ve Mezopotamya uygarlklarnda geliti-
Denge kural ekildeki durum iin yle yazlr: F1.a=F2.b

90
Trkiye Doas Flora
Dr. Blent Gzceliolu
bulent.gozcelioglu@tubitak.
Endemik Gevenler
Bitkilerin doada oynad roller, onlardan daha fazla alanda yararlanlabileceinin ortaya kmas doal bitki trleri zerindeki aratrmalarn giderek artmasna yol at. Bunlar iinde zellikle endemik bitki trlerinin kimyasal, farmastik, genetik ve biyoteknolojik kapasitelerinin ortaya karlmas, uzun dnemde hem endemiklerin soylarnn korunmas hem de onlardan daha fazla yararlanma anlamnda, nemli hale geldi. lkemizin endemik bitki gruplar arasnda nemli bir yeri olan gevenler de ekonomik deer tamalar, farmastik zellikleri gibi nedenlerle birok aratrmaya konu oluyor.
Ssenlere lkemizde cehennem zamba, eek lalesi, krna, mezarlk zamba, sevsen, sursal, suskal adlar da verilir. 92
Gevenler tek ya da ok yllk otsu bitkilerdir. Ayn zamanda olduka dayankl bitkilerdir, ar soua, kurakla, hastalklara ve tuza kar ok dayankldrlar. Genel olarak tarla kenarlar, kayalk alanlar, orman aklklar, allklar step blgeler balca yaam alanlardr.
ok yllk olanlardan bazlar tpta kullanlan ifal bitkiler grubundandr. Kklerinin 3-5 metre kadar derine inmesi nedeniyle bulunduu topran kaymasn (erozyonu) nler. Bunun yannda yem bitkisi, erozyonu nleyici bitki, ss bitkisi vb. olarak da kullanlr. Yaam alanlarnn tahribi, otlatma gibi nedenlerle endemik gevenlerin birounun soylar tehlike altndadr.
Fotoraflar: Do. Dr. Kazm apac

Kaynak Erien, S., Duran, A. ve ark., Baz Endemik Astragalus l. (Leguminosae) Trlerinin Korunmas Ve Tarmda Kullanm Amacyla Doku Kltr Ve Sitogenetik almalar, TBTAK Proje no: TOVAG-106 O 136. 2009. 93
Trkiye Doas Fauna
Gri Balkl
Trkiye ve kular denince ilk akla gelen eylerden biri ku gdr. Kularn sonbaharda gneye, ilkbaharda kuzeye glerinde, Anadolu yarmadas, (zellikle stanbul Boaz, anakkale Boaz, Artvin (Arhavi, Borka) ve Hatay (Belen) gibi dar geitler) nemli rol oynar.
G srasnda kulardan bazlar lkemizi gei yolu olarak kullanr, bazlar yaz ya da k ziyaret eder, bazlar da reme ve beslenme amacyla kullanr. lkemiz kular iin bir g yolu olmann yan sra, sulak alanlar bata olmak zere ok uygun yaam alan zelliklerine de sahiptir. Sulak alanlar birok ku iin beslenme, reme ve soyunu devam ettirme anlamna gelir. Gri balkl da bu trlerden biri.
Gri balkllar, karabataklar gibi bazen dik durup kanatlarn yanlara aarak ilgin bir gnelenme davran gsterir.
94
Gri balkllar genellikle sulak alanlarda (akarsu, kk rmak, gl vb dahil) yaayan gri-kirli beyaz renkte byk kulardr. Boylar 90-100 cm, kanat aklklar 175-190 cm kadar olabilir. S sularda balk, kurbaa yakalarlar. Ylan, yenge, kk memeli ve kk ku da avlayabilirler. Gmen ku olarak bilinen gri balkllar lkemizde en yaygn grlen balkl trdr. Her ne kadar literatrde gmen ku olarak gese de lkemizdeki ku gzlemcileri gri balkl neredeyse yln her mevsimi grdklerini ve artk yerli tr olarak kabul edilmesi gerektiini belirtiyorlar.
Gri balkln soyu henz tehlikede deil. Ancak yaam alanlarnn daralmas, sulak alanlarn gittike kurumas, besin ve dinlenme yeri bulamama sorunu, ar avclk (zellikle ticari su rnleri tesislerinin yaknnda), tarmda kullanlan bcek zehirleri gibi etkenler gri balklla birlikte dier kularn yaamlarn da tehdit ediyor.
Fotoraflar: Prof. Dr. Bayram Gmen

Kaynak http://www.iucnredlist.org/apps/redlist/details/144670/0
95
Trkiye Doas Jeomorfoloji
Balpetei ekilli Kumtalar
Rzgr, yamur, donma ve zlme gibi baz iklimsel olaylar, hidrodinamik ve biyolojik etkenler baz kaya trlerinin zaman iinde ayrma srecinde rol alr. Alveolar ayrma olarak bilinen bu srete genel olarak balpeteine benzeyen, farkl byklkte yaplar oluur. Alveolar ayrma kumta, diyorit, tf, aglomera gibi kayalarda da gerekleebilir, ancak en ok kumtalarnda rastlanr. Deniz suyu ve deniz tuzu, kaya kazyc baz canllar ve iklimsel etkilerle birlikte, ky kesimlerindeki kumtalar zerinde deiik ekiller meydana getirir. Kum talar zerinde biriken deniz suyu kurak dnemde rzgrlarn da etkisiyle buharlar. Geride kalan tuz kristalize olarak (kat bir maddenin uygun bir zc iinde soukta az, scakta ok znmesi) kaya yzeyi zerinde balpetei eklinin olumasn salar. Balpetei ekillerinin dalmn kumtann jeokimyasal yaps, tabaka eimi, rzgra ak olma durumu, tuz ayrtrmas, liken ayrtrmas ve kaya kazyc canllar belirler.
96
lkemizdeki balpetei ekilli kumtalarna en iyi rneklerden biri Gkeada Yldz Koyundaki (anakkale) kumtalardr.
Fotoraflar: Turgut Tarhan Kaynaklar
Erginal, A. E., Gnz, A., Bozcu, M., Ate, A. S., etiner, Z. S., Gelibolu Yarmadas Bat Kylarnda Alveolar Ayrmann Kkeni zerine lk Bulgular, MTA Dergisi, Say 134, s. 27-34, 2007. Erginal A. E., ztrk, B., Kuvaterner Eolinit (Bozcaada) ve Eosen Kumta (Gelibolu Yarmadas) zerinde Deniz Tuzu Ayrtrmas: Mikroanalitik Verilerin Katks, MTA Dergisi, Say 139, s. 51-59, 2009.
97
Trkiye Doas Doa Tarihi
Mandas
Su
Bir Zamanlar Anadoluda
Jeolojik devirler boyunca be byk kitlesel yokolu gerekleti. Her kitlesel yokoluta yaayan canllarn ok byk bir ksm yok oldu. Son yllarda bilim insanlar yeni bir kitlesel yokoluun iinde olduumuzu belirtiyor. Buna neden olarak da yok olan trlerin saylarnn hzla artmasn gsteriyorlar.
Gnmzdeki yokolu hznn, gemiteki yokolu hzlarna gre ok fazla olduu biliniyor. Bu yokolu hz imdiki gibi devam ederse nmzdeki 300 yl iinde Dnyadaki canllarn % 75inin yok olaca ngrlyor. Yokolu hznn bu kadar fazla olmasnn en byk nedeni insan ve insan kaynakl etkenler. Doal yaam alanlarnn her geen gn daralmas, yaban trlerin reme, beslenme ve barnma alan bulamamas bunlardan bazlar. Yaban trlerin bazlarnn tm Dnyada soyu tkenirken bazlarnn da blgesel olarak tkenmitir. Blgesel olarak soyu tkenen trlerden biri de bilimsel ad Bubalus bubalis arnee olan su mandas ya da Hint mandas. Su mandalarnn bir zamanlar n Asyaya kadar yayld biliniyor. Gnmzdeyse yalnzca Gneydou Asyada (Hindistan, Nepal, Tayland vb.) yayorlar. Su mandalar ii hava dolu byk boynuzlar olan, iri hayvanlardr. Boylar (ba-gvde) 300 cm, omuz ykseklikleri 190 cm, kuyruklar 100 cm, arlklar da 1000 kg kadar olabilir. Bataklk yerlerde yaarlar. Toynaklar genitir. Suya girebilir ve ok iyi yzebilirler.
izim : Aye nan Alican Kaynaklar Demirsoy, A., Trkiye Omurgallar, Memeliler, evre Bakanl, 1996. http://www.iucnredlist.org/apps/redlist/details/3129/0
99
Salk
Do. Dr. Ferda enel
nsan Vcudu ve Demir

L
atincesi ferrum olan demir (Fe), atom numaras 26 olan bir elementtir. Yerkabuunda ve zellikle ekirdekte youn olarak bulunan demirin, Dnyann manyetik alan zerinde nemli etkisi vardr. nsan vcudunda 4-5 gr kadar bulunan ve ok nemli ilevi olan demir elementinin eksikliinde veya fazlalnda eitli hastalklar ortaya kar. Demir, yaps nedeniyle (Fe+2) oksitlenmeye, yani oksijen tutmaya yatkn bir elementtir. nsan vcudu, demirin bu zelliinden faydalanarak onu oksijen tamakta kullanr. Demir kanda hemoglobin, kaslardaysa miyoglobin adl proteinlere balanarak ilev grr. Bu proteinlerin grevi, dokulara oksijen tamaktr. Hemoglobin zerinde yer alan demir elementine balanan oksijen, gerekli blgeye tanarak hcrelerin oksijen ihtiyacn karlar. Krmz kan hcreleri (eritrositler) vcuttaki en byk demir deposudur. mrn tamamlayan eritrositleri yutan makrofajlar ve karacier hcreleri de hayli nemli demir depolardr.
Hemoglobin yaps
b zinciri
Fe 2+ a zinciri
Vcudun demir dengesi hayli hassas bir ekilde korunur. Yemeklerden emilen demirin vcuda uygun dalmnda eitli proteinler grev alr. Diyetle alnan demir, barsaklardaki DMT1 (divalent metal transporter) adl protein sayesinde hcre iine alnr. Barsak hcrelerine (enterosit) giren demir, ferroportin ve hephaestin moleklleri sayesinde, enterositlerden kana verilir. Ferroportin, hcre iinde biriken demirin fazlasn darya atarak hem kan dolamna demir yollar hem de hcrenin demire bal zarar grmesini nler. Hephaestin de, ferroportin tarafndan darya atlan demiri oksitleyerek tayc molekl olan transferrine daha kolay balanmasn salar. Barsaktan emilerek kana geen demir ilk olarak transferrine balanr. Karacier tarafndan salglanan transferrin, kanda demiri tayan en nemli proteindir. Transferrin alglayclar bulunan hcrelere giden demir, bu alglayclara balanarak hcre iine alnr (endositoz). Hcre iine alnan transferrin, demir ve alglayc birbirlerinden ayrlr. Demir hcre iinde kalrken, demir iermeyen tayc molekl (apotransferrin) ve transferrin alglaycs tekrar kullanlmak zere hcre dna karlr. Hcreler, yzeylerinde bulunan alglayclarn saysn deitirerek demir alm miktarlarn kontrol eder. Eer fazla demire ihtiyalar varsa, alglayc saysn arttrrlar. Bylece kanda dolaan demirden daha fazla yararlanrlar. Vcuttaki hemen hemen her hcrede demir alglayclar bulunsa da en ok alglayc krmz kan hcrelerinde (eritrosit), karacier hcrelerinde (hepatosit) ve hzl oalan hcrelerde (rnein kanser hcrelerinde) bulunur.
100
Hcre iine giren demir, krmz kan hcreleri tarafndan hemoglobin yapmnda, kas hcreleri tarafndan da miyoglobin yapmnda kullanlr. Demirin fazlasysa, hcre iinde ferritin denilen bir depolayc molekle balanr. Hcre iinde ferritine baanan demir, vcudun ihtiyacna gre serbest braklr. Bylece ferritin, vcudun demir ihtiyac iin adeta bir tampon vazifesi grr. Ferritin, iinde yaklak 4500 demir elementini barndrabilen kresel bir molekldr. Kan dolamnda da bulunan ferritinin en youn olduu hcreler makrofajlar ve hepatositlerdir. Kandaki demir fazlas, transferrin alglayclar bakmndan zengin olan karaciere giderek burada biriktirilir. Kan ferritin dzeyi, vcudun toplam demir miktaryla doru orantldr. Vcuttaki demir miktar arttka kana karan ferritin dzeyi de ykselir. Ancak iltihabi hastalklarda, karacier bozukluklarnda veya kan yapmnn artt durumlarda da ferritin dzeyi ykselir. Bu nedenle, vcut demir deposu hakknda bilgiye sahip olmak iin farkl zamanlarda lm yapmak gerekir. Vcudun demir dengesinde nemli rol oynayan ferritin, transferrin ve transferrin alglayclarnn retimi, IRE (iron response elements) denilen, mRNA yapsndaki baz molekllerin kontrolndedir. IREler hcre iindeki demir miktarna duyarldr. Hcre ii demir miktar artarsa ferritin yapm hzlanr. Bylece hcre iinde demir serbest olarak dolaamaz ve depolanmaya balar. Ayn zamanda, transferrin ve alglayclarnn yapm azaltlarak hcre iine demir girmesi nlenir. Son yllarda yaplan aratrmalar sonucunda, hcre ii demir miktarnn kontrol edilmesinde nemli rol oynayan bir hormon daha bulundu. Karacier tarafncan salglanan, hepsidin denilen bu hormon vcuttaki demirin dengeli dalmnda hayli etkilidir. Hepsidin, demiri hcre dna atmakla grevli ferroportine balanarak onu engeller. Bunun sonucunda, demir hcre dna kamaz ve ieride birikir. Ek olarak, kandaki demir miktar da azalr. ltihabi hastalklarda veya vcut demirinin artt durumlarda hepsidin retimi artar. Vcudun oksijensiz kald durumlarda veya krmz kan hcresi yapmnn artt durumlarda hepsidin retimi azalr. Hepsidin miktar azalnca, hcre iindeki demir ferroportin sayesinde darya, yani kana verilerek ihtiya olan yerlere gnderilir. Hepsidin retimi baz molekllerin kontrolndedir. rnein iltihabi hastalklarda salglanan interlkin 6 (IL-6) hepsidin retimini artrr. Uzun sreli enfeksiyonlarda grlen kanszln (anemi) bu mekanizmayla olutuu dnlmektedir. Demir dengesinden sorumlu dier hormonlar arasnda HFE proteini (human hemochromatosis protein) ve seruloplazmin vardr. HFE proteini, hepsidin yapmn ve barsaktan demir emilimini etkileyerek demir seviyesinin kontrolnde rol oynar. Seruloplazmin, demirin makrofaj ve karacier hcrelerinden salmna yardmc olur. Demirin ferrz halden (Fe2+) ferrik hale (Fe3+) dnmesini salar. Demir ancak ferrik haldeyken transferrine balanp tanabilir. Seruloplazmin eksiklii, hcre iinde fazla demir birikmesine yol aar. Vcudun demir dengesini salayan molekllerin yapmndaki hatalar nemli hastalklara yol aabilir. rnein HFE proteininin yapmndaki bir bozukluk, vcutta ar miktarda demir birikmesine yol aarak hemokromatosis hastaln yapar. Bu hastalkta, barsaklardan demir emilimi artar, hcre iinde fazla miktarda demir birikir. htiya fazlas demir, kalbe ve karaciere zarar verir. Bu hastaln erken tehisi hayat kurtarr. Kandaki fazla demirden kurtulmak iin uygulanan ilk tedavi basama, kiinin dzenli olarak kan vermesi (flebotomi) ve bylece demir ve ferritin dzeylerinin drlmesidir.
mfsenel@yahoo.com.tr
Kanszlk (anemi)
Kanda yeterli sayda, salkl krmz kan hcresi olmamas ve buna bal olarak hemoglobin miktarnn azalmasna kanszlk yani anemi denir. Anemiye yol aan birok sebep olsa da en sk grlen sebep demir eksikliidir. Kadnlarn %20si, hamilelerin %50si ve erkeklerin %3nde demir eksikliine bal anemi vardr. Vcutta yeterince demir olmad durumlarda, hcrelere oksijen tayan hemoglobin grevini tam olarak yapamaz ve dokulara yeterli oksijen salanamaz. Demir eksikliine yol aan sebeplerin banda kan kayb gelir. Adet srasnda kaybedilen kan nedeniyle kadnlarda, erkeklere oranla daha sk anemi grlr. Demirin barsaklardan emiliminde azalma veya diyette yeterince demir olmamas da demir eksikliine yol aan dier sebeplerdir. Uzun sreli iltihabi barsak hastalklar,sindirim sistemindeki lserler, mide ve barsaklar tahri eden ilalarn uzun sreli kullanm vcut demirinin azalmasna yol aar. Aneminin en nemli belirtileri cildin soluklamas, nefes darl, ba ars, halsizlik, itahszlk ve abuk yorulmaktr. Toprak yeme istei demir eksikliinin nemli belirtilerinden biridir. Kanda hemoglobin, hematokrit, demir balama kapasitesi, ferritin ve demir dzeylerinin llmesi demir eksikliine bal aneminin tehisi iin yaplan balca tetkiklerdir. Hastaln tedavisinde, azdan alnan demir ilalar kullanlr. Demir ilalarnn tm hamilelere verilmesi nerilmektedir. St ve antiasit ilalar, demirin emilimini engelledii iin bu ilalarla birlikte kullanlmamaldr. C vitamini hem demirin emilimini artrr hem de hemoglobin yapmn hzlandrr. Demir haplar baz kiilerde mideyi hayli rahatsz eder. Azdan ila verilemeyen kiilere demir ya kas iine ya da dorudan damar yoluyla vcuda verilir. Yumurta, balk, krmz et (zellikle karacier), bezelye, nohut, zm ve ekmek demir bakmndan zengin gdalarn banda gelir.
Eritrosit Hipoksi (Krmz kan hcresi yapm) (Vcudun oksijensiz kalmas) Karacier Fe 3+ ltihabi durumlar Karacier Hepsidin salm Demir
Hemoglobin
Krmz kan hcrelerinin iinde yer alan hemoglobinin grevi hcrelere oksijen tamaktr. Hemoglobin esas olarak iki proteinden oluur: Alfa ve beta. Alfa ve beta proteinlerinin ayrca iki alt birimi vardr. Toplam drt zincirden oluan hemoglobinin (2 alfa ve 2 beta) her zincirinde bir demir atomu bulunur. Hemoglobin akcierlere gittiinde, demir atomlar buradaki oksijeni balar. nsan kromozomlarnda, alfa proteinini kodlayan 4 gen, beta proteinini kodlayan 2 gen bulunur. Her iki protein de tam olarak eit miktarda retilir. Bu proteinlerden birinin dierine gre daha az retilmesi hastala yol aar. rnein beta proteini kodlayan genin almasnda sorun olursa, daha az beta zinciri retilir. Bunun sonucunda beta ve alfa proteinleri arasnda oluan dengesizlik talasemi hastalna yol aar. Talasemi, hemoglobin dzeyini drerek kanszla yol aan kaltmsal bir hastalktr. Eritrositlerin iinde birleen alfa ve beta proteinleri, eritrosit lene kadar birbirinden ayrlmaz. Her insanda, hemoglobini kodlayan genler ayndr. Bu nedenle, kan grubu ne olursa olsun, tm insanlarn eritrositlerindeki hemoglobinler ayn yapdr. Hemoglobin zincirini oluturan amino asitlerden birinin bile deimesi tm protein yapsn bozarak hastala sebep olabilir. Bunun en arpc rnei, gende oluan deiiklie bal olarak (mutasyon), hemoglobinin beta zincirinde 6. srada yer alan glutamik asidin yerine valin gelmesidir. Yeni oluan bu proteine hemoglobin S denir ve kiide orak hcreli anemiye yol aar. Hemoglobin yapmyla ilgili bozukluklarn erken yata tehis edilmesi ve buna bal kanszln en ksa srede tedavi edilmesi ocuun salkl geliimi iin son derece nemlidir.
Alglayc
Transferrin-Fe 3+
Demir taycs
Mitokondri
Apotransferrin
Endozom
Ferritin Lizozom
Alglayc
Ferroportin
Ferroportin
Demirin kanda tanmas ve hcre ierisine alnmas
Fe 3+
Hepsidin hedef hcreleri
Hcre ii ve hcre d demir miktarnn kontrol
Kaynaklar Kaplan J, Ward, D. M., De Domenico, I., The molecular basis of iron overload disorders and ironlinked anemias, International Journal of Hematology. Cilt 93, Say 1, s. 14-20, 2011. Bergamaschi, G., Villani, L., Serum hepcidin: a novel diagnostic tool in disorders of iron metabolism,
Haematologica, Cilt 94, Say 11, s. 1631-1633, 2009 Rees, D. C, Williams, T. N., Gladwin, M. T., Sickle-cell disease Lancet, Cilt, 376, Say, 9757, s. 2018-2031, 2010. Beris, P., Tchou, I., Our Current Knowledge of Iron Metabolism and Related Disorders, 35. Ulusal Hematoloji Kongresi, s. 182-186, 7-10 Ekim 2009. 101
Gkyz
Alp Akolu
Tam Ay Tutulmas
Bu ayn en nemli gk olay 15 Haziranda gerekleecek tam Ay tutulmas. Tutulmann tamam lkemizden izlenebilecek. Haziran aynn artk havalarn snd, bulutluluun grece az olduu bir dnem oluu ve tutulmann akamn erken saatlerinde gerekleecek olmas, bu gk olaynn izlenebilme olasln artryor. Tam Ay tutulmalar srasnda Ay belli bir sreliine Dnyann glgesinde kalr. Aslnda bu srada tmyle gzden kaybolmaz. nk Dnya atmosferinden krlp Ay yzeyine den Gne nlar onu biraz olsun aydnlatr. Krmz k atmosferden geerken daha fazla krldndan Aya den k krmz tonlardadr ve bu renk Ay bakr rengine boyar. te Ay tutulmalarn grsel bakmdan bu kadar etkileyici yapan da budur. Bir tam Ay tutulmas birka aamada gerekleir. Ay, nce Dnyann yarglgesine girer. O srada Ay yzeyinde yarglgenin dt yerde olsaydk, Dnyann Gnei ksmen rttn grecektik. Bu srada Aya den k azalr. Ancak bu azalmay fark etmek zordur. Ay, Dnyann tam glgesine girmeye baladnda, yani Dnyann tam glgesi Aya dmeye baladnda Ay yzeyinde belirgin bir kararma olur. O srada Ay yzeyinde tam glgenin dt yerde olsaydk Gnein tamamen Dnyann arkasnda kaldn grecektik. Ay yzeyinin ksmen karard bu aamaya paral tutulma aamas denir. Baz tutulmalarda Ay hibir zaman tam olarak tutulmaz ve bu durumda tutulmaya paral Ay tutulmas ad verilir. Ay tamamen Dnyann glgesinde kaldnda tam tutulma balam olur. Ay, yrngesinde ilerler ve bir sre sonra tam glgeden kmaya balar. Glge, yzeyinden yava yava ekilir. Bu srada yarglgeye girmektedir. Bunun ardndan da yarglgeden kar ve tutulma tmyle sona ermi olur. Tm bu aamalar en fazla 5-6 saat iinde tamamlanr. 15 Hazirandaki tam Ay tutulmasnn tutulma zamanlar u ekilde olacak: Yarglge tutulma balangc: 19.24 Paral tutulma balangc: 20.23 Tam tutulma balangc: 21.22
102
Yarglge konisi Glge konisi Yarglge konisi
Tam tutulma ortas: 22.13 Tam tutulma sonu: 23.03 Paral tutulma sonu: 00.02 Yarglge tutulma sonu: 01.01 Tutulma, paral tutulmann balayaca 20.23ten sonra belirgin bir biimde fark edilebilecek. Bu srada Ay bir kenarndan kararmaya balayacak. 21.22 - 23.03 arasndaysa Ayn bakr rengini alaca tam tutulma gerekleecek. Bunun ardndan Dnyann tam glgesi Ayn zerinden ekilmeye balayacak ve Ay dier yanndan aydnlanmaya balayacak.
Tutulma baladnda lkemizin byk ksmnda Gne yeni batm olacak. Tam tutulma baladndaysa hava byk lde kararm olacak. Ayn bu srada ufka yakn oluu nedeniyle tutulmann gzel bir manzara oluturacan syleyebiliriz. Ayrca tutulmann akamn erken saatlerinde meydana gelecek olmas sayesinde birok kii tutulmay grme ans bulacak. Ay tutulmalarn gzlemek iin herhangi bir gzlem arac ya da bu konuda deneyim gerekmiyor. Ay, tutulma sresince gneydou ufku zerinin ak olduu her yerden grlebilecek.
TBTAK 14. Ulusal Gkyz Gzlem enlii

TBTAK 14. Ulusal Gkyz Gzlem enlii, TBTAK Ulusal Gzlemevi tarafndan 8-10 Temmuz 2011de Antalya Saklkentte dzenlenecek. gn, iki gece srecek enlik srasnda her yatan gkyz tutkununa ynelik eitli etkinlikler yaplacak. Etkinlikte gndzleri ounlukla seminerlere, atlye almalarna, Gne gzlemleri ve gezilere ayrlrken, geceleri plak gzle ve teleskoplarla yaplacak gkyz gzlemlerine ve gzleme ynelik baz atlye almalarna ayrlacak. Yaplacak atlye almalar arasnda ocuklara ynelik eitli etkinlikler de yer alyor. Teleskop yapm ve gkyz fotorafl gzlem enliklerinin nemli etkinliklerinden. Gkyz gzlemlerindeyse plak gzle takmyldzlar tantldktan sonra teleskoplarla Gne, gezegenler, bulutsular, yldz kmeleri ve gkadalar gibi eitli gkcisimleri gzlenecek. enlikle ilgili ayrntl bilgiye ve katlm koullarna u adresten ulaabilirsiniz: http://senlik.tug.tubitak.gov.tr
alp.akoglu@tubitak.gov.tr
01 Haziran Satrn Ay ile yakn grnmde (akam) 15 Haziran Tam Ay tutulmas 21 Haziran Yaz gndnm (en uzun gndz) 26 Haziran Jpiter ile Ay yakn grnmde (sabah) 28 Haziran Mars ile Ay yakn grnmde (sabah)
1 Haziran 23.00 15 Haziran 22.00 30 Haziran 21.00
Haziranda Gezegenler ve Ay
Merkr,bu ay Gnee ok yakn konumda olduundan gzlenemeyecek. Vens, ayn ilk birka gn gndoumundan hemen nce dou ufku zerinde grlebilir. Vens bundan sonra Gnee iyice yakn konuma geleceinden Aralk ayna kadar gzlerden uzak kalacak. Mars, sabahlar gndoumundan nce ksa srelerle dou ufkunda gzlenebiliyor. Gezegenin konumu ay boyunca fazla deimeyecek ve gezegen ufuktan fazla ykselmeyecek. Mars, 28 Haziranda gndoumundan nce, douda hilal evresindeki Ayla yakn grnecek. Jpiter sabah gkyznde giderek ykseliyor. Gezegen ayn sonlarnda Gne domadan nce neredeyse 2 saat gzlenebilecek. Jpiter ve Ay, 25 Haziran sabaha kar dou ufkunda yakn grnr konumda olacaklar. Satrn, akam gkyzndeki tek
26 Haziran sabah dou ufku
28 Haziran sabah dou ufku
gezegen. Gezegen, ayn banda hava karardnda gkyzndeki en yksek konumuna ulam bulunuyor. Bu nedenle akamn ilk saatleri onu teleskopla gzlemek isteyenler iin en uygun zaman. Satrn, ilerleyen gnlerde giderek
daha erken batacak ve ayn sonlarnda geceyarsndan sonra bir saat daha gzlenebilecek. Ay 1 Haziranda yeniay, 9 Haziranda ilkdrdn, 15 Haziranda dolunay, 23 Haziranda sondrdn hallerinden geecek.
103
Bilim Tarihinden
Prof. Dr. Hseyin Gazi Topdemir
Bilimsel Yntemin Tarihsel Geliimi:
Antika
Bilgi, tarihin her dneminde ilgi oda olmutur. Deien tek ey ona yklenen anlamdr. Bu zelliinden dolay retiminden tketimine, baka bir deyile ne ekilde kullanlacana ilikin, tarih boyunca ok sayda niteleme, betimleme ve varsaym gelitirilmitir. Gemite erdem olarak kabul edilirken, gnmzn gelimi toplumlarnda pazar rn olarak grlmekte, hatta her tr bilgiye dayal etkinliin sonucuna da kt, rn vb. adlar verilmektedir. Ksacas btn bilgi etkinlii ak pazar olan bir meta haline gelmitir. Doal olarak bilgiyi retenler retici, bilgiyi isteyenler tketici, bunun gerekletii kurumlar da ciddi bilgi sat yapan ticarethanelere dnmtr. Bu durum bilginin tarihin her dneminde sahip olunmak istenen bir ey, bir deer veya bir g olarak grldnn ak gstergesidir. stelik g olduu kadar, varln yeniden inasnn bir arac olarak da insan, doa ve evren algsnn oluumundaki tek belirleyici unsur haline gelmitir. Bilgiyi bir nesnenin, varln, durumun veya bir eyin, belirli bir ey olarak kavranmas eklinde tanmlamak olanakldr. Bu yzden bilgi daima bir eyin bilgisi olmak durumundadr. Bu nedenle her bilgide ncelikle ayrdna varlan olgu/ey birinci adm oluturur. Bu olgu zerine felsefe, sanat ve bilim yaplr. Bu yzden bilgi, bilimsel, felsefi, dinsel veya sanatsal pek ok nitelemeye sahiptir. nk bilim, felsefe, sanat ve din, bilgi denilen kavramsal yapnn altnda yer almaktadr, bundan dolay da bu disiplinlerin tm birer bilgi alandr. Dolaysyla da bilgi bunlarn tmn kapsar. Peki, bilgiler arasndaki fark nereden gelmektedir?
Bilimsel Yntem
Bilim tarihi almalar, tarih sahnesine km her uygarln insana, doaya ve evrene ynelik bir bilgi yn yarattn gstermitir. Ancak buradan hareketle, bilimin insann ortaya kmasyla birlikte kendini gsterdii ve bilimsel etkinliin insan doasnn bir nitelii olduu, bilimin zaten hep olduu anlamn karmak doru olmaz. nk her bilginin bilimsel olmas zorunluluu olmad gibi, bilimsel olma hedef ve amac gzetmeyen bilgi sistemleri de vardr. yleyse bilim belirli nitelie sahip bilgiler kmesidir. Bu tanm gnmz bilim felsefesinde yle ayrntlandrlr: Amac insana, doaya ve evrene ilikin olaylarn nedenlerini, birbirleriyle olan bantlarn bulmak olan, bunlar genelletiren, kuramsallatran ve bu kuramsal bilgi yardmyla ileride oluacak olaylarn nasl ve ne zaman olacan saptayan etkinlik. Bilim, bunlar gerekletirmek iin nitelikleri belirli olan bir yntem dahilinde hareket eder. Bilimsel yntem ad verilen bu yntem, bilgi retilirken uyulmas gereken ilkeleri, kurallar ve teknikleri belirlemekte, ne tr bir akl yrtmede bulunulacan ngrmekte, ksacas bir problemin incelenmesi ve anlalmas iin gereken yaklamn organizasyonunu betimlemektedir. Bilimsel yntemin bilimsel dnme ve bilimsel aratrma olmak zere iki temel boyutu vardr. Bilimsel dnme, byk lde mantn konusuna dahildir ve burada nasl dnlrse doru dnlm olacann ilkeleri ve kurallar irdelenir. Bilimsel aratrma ise bir bilimsel aratrmann ierdii aamalarn betimlenmesiyle ilgilidir. Burada insan zihnine bir kavramn, dncenin nasl geldiinin, o kavramn, dncenin geerliliinin ve ulalan sonucun doru olup olmadnn sorgulanmas gibi, i ie sreler vardr. Her iki boyut da aslnda bilimsel kefin gereklemesinde yaamsal neme sahiptir. Bilimsel yntem olarak adlandrlan bu dizgenin gnmzdeki yapsna ve niteliine kavumas elbette yzyllar sonucunda gereklemitir. Srecin birinci ayan Antik adaki almalar oluturmaktadr. Bu evrenin baat dnsel altyaps Aristoteles (M 384-322) tarafndan gerekletirilmitir.
Aristotelesin yntem emas

104
topdemir@hotmail.com
Aristotelese Gre Bilim

Aristoteles almalarna ncelikle bilimsel denilen bilginin ne anlama geldiini belirlemekle balar. Ona gre bilimsel bilgi, tarih boyunca apodeiktik (kesin, doru ve zorunlu) niteliklere sahip bilgiyi nitelemek iin kullanlmtr. Demek ki byle bir bilgi olanakldr. Peki, hangi disiplin bu trden bilgilerden oluur? Aratrmalar sonucunda bu disiplinin geometri olduuna karar veren Aristoteles, bundan sonra, geometriye sarslmaz bir inan besler, daha da nemlisi geometriyi rnek alarak doa bilimlerinde de kesin ve gvenilir bilgilere ulalabileceine karar verir. Aristotelesin, zellikle Msr ve Mezopotamya uygarlklarnda ciddi bir gelime elde etmi olan ve bir tr tartlmazlk statsne sahip geometriyi, salam ve gvenilir bir bilgi olarak kabul ettii anlalmaktadr. Dolaysyla btn bilimlerde geometride kullanlan yntem esas olacaktr. Aristotelese gre bilim yapmak insana zg bir yetidir. Zaten insan dier canllardan ayran en nemli fark da duyumdan ve deneyden gelen tmel yarglara varma yetisine sahip olmasdr. Bu konuda unlar belirtmektedir: nsan saymasak btn teki hayvanlar, imgeler ile hatrlamalara sahip olarak yaarlar. Onlarn deneysel bilgiden ok az bir pay almalarna karlk, insan cinsi sanat [tekhne] ve akl yrtmeye [logismos] kadar ykselir. (.....) nsanlar, bilim ile sanata deney araclyla eriirler. (.....) Deneyle kazanlm bir dizi kavramdan bir nesneler snfna ilikin tmel bir yarg oluturulduunda [btn benzer durumlara uygulanabilir] sanat ortaya kar. u halde bilgilerimizin kayna gzlem ve deneydir. Ancak aklamasndan Aristotelesin burada durmak niyetinde olmad anlalmaktadr. Baka bir deyile, gzlem ve deney araclyla ulalan tmel nerme (bilgi) ayn zamanda deneye doru yrmek iin de bir balang kabul edilmektedir. Bu durumu yle bir rnekle aklamak olanakldr. Diyelim ki bir hastaya bir ila verilse ve bu ila hastala iyi gelse, bu durum birok kez yinelenmi olsa, en sonunda, rnein A hastal iin B ilac zorunludur gibi tmel bir nermeye varlacaktr. Daha sonra karlalacak bir A hastal iin de yine bu tmel nermeden hareket edilecektir. Bundan dolay Aristotelese gre gerek tikel bir nermeden tmel bir nermeye, gerekse tmel bir nermeden tekrar tikel durumlara dnmek yalnzca insana zg bir yetidir. yleyse bilimsel aratrma iki yoldan ilerlemektedir: Tmevarm ve tmdengelim. Demek ki Aristotelese gre bilimsel aratrma gzlemlerden genel ilkelere ve tekrar gzlemlere geri dnen bir sretir. Bilim adam olgudan aklayc ilkeler tretecek, daha sonra bu ilkeleri ieren ncllerden de olgu hakkndaki yarglar karsayacaktr. Aristotelese gre, gerekte insan ancak tmevarm veya tmdengelim yoluyla renir. Tmdengelim tmel ilkelerden, tmevarm da tekil durumlarda itibaren yaplr. Ancak tmel bilgi tmevarmdan baka yolla elde edilemez. nk bilgi/bilim tmevarm olmadan ne tmellerden karlabilir, ne de duyum olmadan tmevarmla elde edilebilir. Buradan Aristotelesin, bilmeyi sadece bireysel nesneleri tanmak olarak kabul etmedii, ayn zamanda onlar tmel bir kavram altnda toplamak olarak da deerlendirdii anlalmaktadr. Bu anlamda bilim tmel birtakm bilgileri elde etmee ynelmi bir abadr. Bu abada bir yandan nesnelerin gzlemlenmesi, dier taraftan da bu nesnelerin kavramlar altnda toplanmas esastr.
Tmevarmsal Akl Yrtme

Aristoteles iin tmevarm bilimsel aratrmann en nemli ynlerinden biridir. Tmevarm zel veya tekil nermelerden, genel veya tmel nermelere doru yaplan akl yrtmedir. Bu tr akl yrtmelerin geerli olmas zorunlu deildir. Tmevarm karmlar olasl doruluu veya geerlilii ierir. nk bu akl yrtmede sz konusu edilen alann tmn tketmek olanakl deildir. rnein beyaz bir kuu grdkten sonra btn kuular beyazdr nermesini ileri srmek, dnyadaki tm kuularn deneyle ve gzlemle beyaz olduunu saptayamayacamzdan, dier kuularn da beyaz olacan varsayan bir genellemeyle oluturulmu bir nermedir. Bu nedenle sonu zorunluluk tamaz, sadece varsaymsal bir genelleme olur. Doruluu ve zorunluluu mantksal deil, olasldr. Bu nedenle tmevarm karmlar tme varmak iin yaplan saytr. Fakat bu saylar hibir zaman tm vermez, eksiktir. Bu nedenle geerlilii zorunlu olmayan tmevarm akl yrtmeleri manta deil bilimlere aittir, nk bilimler mantksal zorunluluu deil, olaslkl doruyu ierir. Bu yzden bilim nermeleri ak uludur, nk tmevarm, bir rneklem alanndaki snrl sayda rnein gzlemlenmesine dayanmasna karn, o rneklem alanndaki btn rneklerin de ayn nitelie sahip olacan varsayarak genellemeye gitmektedir. Eer zaman iinde aykr bir rnekle karlalrsa genelleme rtlm olacaktr. Bu durum tmevarm sonularnn ak ulu olduunun gstergesidir. u halde tmevarmla elde edilen bilgilerin nemi, zorunlu dorular olmalarnda deil, kendilerinden baka nermeler karmaya olanak tanmalarndadr. rnein u ila u trden bir hastaya iyi gelir tmel nermesinden, bu ilacn ileride rastlayacam benzer bir hastaya da iyi geleceini karrm.
105
Bilim Tarihinden
Tmdengelimsel Akl Yrtme
Aristoteles bylece tmevarmsal akl yrtmeyi bilim iin gerekli grmesine karn, bu akl yrtmeyle ulalan sonucun apodeiktik olmamas nedeniyle, bugn dnlenin aksine, elde edilen tmel karm bilimsel almann sonucu olarak deil balangc olarak grmtr. Modern bilim anlayyla badamamakla birlikte, Aristotelesin tmdengelim hakkndaki almalarnn sonular ok etkili olmu ve klasik mantk ortaya kmtr. Aristoteles, tmdengelimin nemine dikkat ekmek iin Bilmek ispat yoluyla bilmektir. spat ise gerekli ncllerden hareketle yaplm bir kyastr. demitir. Bu cmlelerin anlam, ispata ve kyasa dayanlarak ulalan sonucun olduundan baka trl olamayacadr. Ona gre tmdengelimin mkemmel ekli kyastr. Kyasta ispat olduu iin, bu yolla elde edilen bilgi kesindir. yleyse bilimsel bilgi apodeiktik (kesin-doru-zorunlu) niteliini ancak tmdengelimle ve onun mkemmel ekli olan kyasla elde edildii zaman kazanabilir. Bu yzden Aristoteles tmdengelim anlatm eitleri zerinde nemle durmutur. Aristotelese gre A, E, I, O simgeleriyle gsterilen, Btn (A), Hibir (E) ve Baz (I, olumlu), Baz (O, olumsuz) olmak zere drt eit tmdengelimsel anlatm vardr. Bu drt tip anlatmn en nemlisi Adr ve uygun bir bilimsel aklama bununla yaplabilir. Bu karmn zellii btn nermelerinin tmel olmasdr. yle rneklenebilir: Btn Xler Ydir. A Btn Zler Xtir. A yleyse btn Zler Ydir. A Aristoteles tmdengelimi bilimsel bilgi kayna olarak kabul etmitir. Tmdengelim de tmevarm gibi bir akl yrtme eklidir. Ancak burada Aristotelesi asl balayan yn sonucun zorunlu olmasdr. Bu akl yrtmede akl bir veya birka nermeden hareket ederek zorunlu sonuca varmaktadr. Nedensellik ve Bilim Aristoteles, bir bilginin bilimsel olmas iin kesinlik kadar nedensel aklamaya dayanmas gerektiini de ileri srmektedir. Burada kyas bilimsel bilgi kayna kabul edildiine gre, kyasta nedeni bulmak byk nem tamaktadr. Aristotelese gre kyasta neden orta terimde yer almaktadr. rneklersek:
106
Btn insanlar lmldr. Byk nerme Sokrates insandr. Kk nerme yleyse Sokrates lmldr. Sonu Bu bir kyastr ve burada lml byk terim, Sokrates kk terim ve insan ise orta terimdir. Sokratesin lml olmasnn nedenini orta terim vermektedir. Sokrates niin lmldr? nk insandr. Peki, Aristotelesin yapmak istedii nedir? Aslnda ok basit. Niin sorusu araclyla tekille tmeli balamak, dier bir deyile tekil bir durum olan Sokratesin lmlln, tmel bir durum olan btn insanlarn lmllyle ilikilendirmektir. Bylece tmevarm akl yrtmenin bilimsel bilgide stlendii grev de daha ak hale gelmektedir. Burada aa kan bir ey daha var: Aristoteles olgunun nedeninin bulunmas iin sorulmas gereken soruyu niin olarak belirlemitir. Acaba neden? nk ona gre nesnenin tabiat ile niin var olduu arasnda bir zdelik vardr. Baka bir deyile onun iin bir nesnenin ne olduunu bilmek, onun niin var olduunu yani varlnn sebebini bilmek anlamna gelmektedir. Ancak bu dncesi onu nedensellik ya da neden sonu bantsna dayal bilgi anlayndan uzaklatrm ve tamamen ereksellii n plana alan ve bilimsel olmayan bir nedensellik anlayna balanmasna yol amtr.
Bilgi
Felsefe Bilim Sanat Din Bilgi aac
Deerlendirme
Aristoteles klasik mantn kurucusudur. Yapt ey mant yoktan var etmek deil, kurallarn koymaktr. Ona gre mantk, hangi nermeler ard arda gelirlerse aralarnda bant kurulabileceini ve doru bir sonu kacan aratran disiplindir. Baka bir deyile mantn amac nasl dnlrse doru dnlm olur sorusunun aratrlmasdr. Aristotelesin tasarlad anlamda mantk da, dncenin kalplarn veren bir disiplindir. Aristoteles kesinlik kaygsyla, bilimsel akl yrtme ve keif yapma yntemi olarak, tmdengelimi ve bu akl yrtmenin mkemmel biimi olan kyas almtr. Kyas bir karmdr. karmda sonu nermesi, ncl nermelerden zorunlu olarak kmaktadr. Geerli bir tmdengelimsel karmda sonu kantlanm olur. Ancak bu, sonucun doru olmasn salamaz. Sonu, eer ncller doruysa, dorudur. Dolaysyla bu akl yrtme, ncllerin doruluunu deil sadece sonucun geerliliini garanti eden bir akl yrtmedir. u halde mantk bilimsel yntemle edeer deildir.
Aristoteles bilimsel almada kyas temele almakla, yani genel nermeden hareket etmekle, kantlama ilemini bilimin ulamak istedii yerden balatyor. Baka bir deyile bilimin ulamak istedii ve temel amac olan genel nermeye ulama abasn Aristoteles ba aa eviriyor ve genel nermeden zel durumlar betimleyen ve aklayan zel nermeye gidiyor. Genel nermenin nereden karldnn hesabn vermiyor. lerideki dnemlerde tmevarm problemi olarak dnce tarihine geecek bu problemi zmek iin Aristoteles, genel nermelere varmann insann doal bir yetisi olduunu, bu yeti ile tek tek olaylar grp bir genellemeye varabildiini belirtiyor. Ancak bunun nasl gerekleebildiini aklamyor. Bunun bir eksiklik olmasna karn, bilimsel almalara kantlama fikrini ilk getiren de Aristoteles olmutur. Kyas bir kantlama aracdr. Yani sylediiniz ya da ileri srdnz sav kantlamanz gerekmektedir. Aksi takdirde savnzn nemi kalmaz. Ayn ekilde Aristoteles ulalan sonularn niceliksel olarak ifade edilmesine yer vermemi, btnyle niteliksel bir doa ve varlk anlayn esas alarak bilimsel aklamay temellendirmeye almtr.
Kaynaklar Aristoteles, Metafizik I, eviren: Ahmet Arslan, Ege niversitesi, 1985. Aristoteles, Organon IV, kinci Analitikler, eviren: H. Ragp Atademir, MEB, 1996. Aristoteles, Organon V, Topikler, eviren: H. Ragp Atademir, MEB, 1996. en, A. K., Mantk, Asa Kitabevi, 1997. Dural, T., Aristoteleste Bilim ve Canllar Sorunu, antay Kitabevi, 1995. Losee, J., Bilim Felsefesine Tarihsel Giri, eviren: Elif Bke, Dost, 2008. Topdemir, H. G., Aristotelesin Bilim Anlay, Felsefe Dnyas, Say 32, Trk Felsefe Dernei, 2000. Topdemir, H. G., Bilim, Bilim Tarihi ve Felsefe likisi, Dnen Siyaset, Say 16, Lotus, 2002. Yldrm, C., Science: Its Meaning and Method, METU, 1971.
Bilim ve Teknikle Krk Yl
Alp Akolu
Haziran 1971
Bilim ve Teknikin 40 yl nceki says olan 1971 yl Haziran saysnda yer alan balklar yle: Keleri Dnen Ik, Yunus Balklar Programlanyor, Pasif Savunma Problemi, imento, Elektronik Beyin Gizli Hastalklar Meydana karyor, Starking Elmas, Modern Casusluk, Elektrikli Otomobilin Geliimi, Hava Korsanlarna Kar Kullanlan Bilimsel Metotlar, Gelecein Saati, letmecilikte Yeni Fikirler, Etrskleri Saran Muamma, Leevwenhoekdan Laplacea, Astronomi Dnyasndan Haberler, yi Fotoraf ekmek yi Grmek Demektir, Havann zerimizdeki Etkisi Derginin Haziran 1971 saysnda fiberoptik kablolarn geliimini konu alan Keleri Dnen Ik kapak konusu olarak seilmi. Bu saymzda bu yazdan ve Starking elmasnn yksn anlatan Starking Elmas yazsndan baz alntlar yaptk.
Keleri Dnen Ik
Daha birka yl nce bulunmu olmasna ramen kablolar aracl ile bir taraftan teki tarafa ileten lifli optik sistemler daha imdiden bilim ve teknik ile tp alannda devaml surette kullanlmaktadr. lk zamanlar bu iletim kablolarnn uzunluu 36 metreyi gemiyor ve o yzden de kullanl alanlar pek snrl kalyordu. Geri birka k iletim paras birbirine eklenebiliyordu, fakat meydana gelen yksek kayplar yznden bunun da bir snr vard. Faydalanlan en son kablo uzunluu yuvarlak 14 metreyi geemiyordu. Bu gibi k iletim kablolar ok ince cam liflerinden oluan demetlerden meydana gelmektedir ve her lifin kalnl 70 binde bir milimetre ka-
dardr. Lifler yksek derecede krma yetenei olan ve mmkn olduu kadar dz ve ar yzeyli bir zden meydana gelmekte ve bunun etrafnda da daha az kran camdan bir kabuk bulunmaktadr. Ik kablonun bir ucundan ieriye, cam ze girer girmez tm yansma meydana gelir. Optik younluu ok bir camdan optik younluu az ince bir cama giren k n ieriye doru krlmaz, tamamyla geriye atlr, yani yansr. Bu i yansma nn zikzaklar yaparak cam liflerinin btn zn ta teki uca geinceye kadar tekerrr eder. Ik iletim demetinin btn liflerinde ayn ey oluunca grnt btn ayrntlaryla, ak ve koyu noktalaryla kablonun bir ucundan teki ucuna gemi ve orada grnm olur, tabii liflerin sralan dzeni bu esnada bozulmam ise. imdiye kadar cam liflerini teker teker bir hortum eklinde ekmek ve onlar metal zarflar iinde birbirine yaptrmak ok byk aba ve paraya mal oldu. Bir Alman fabrikas tarafndan bulunan bir ilem sayesinde bu prosedr ok kolaylamtr: k lifleri istenen sayda beraberce frndan ekilmekte, birka binde bir milimetre kalnlnda plastik bir yaprakla sarlmakta, demetlenmekte ve sonunda siyah bir kablo kabuu ile herhangi bir ekilde hasara uramas nlenmektedir. Bu sayede devaml bir i ak ilemiyle uzunluklar 1000 metreden fazla olan bu camdan k iletim kablolar bir silindir zerine sarlabilir. Sonra bunlar istenilen boyda kesilir, ular temizlenir ve k iletme fazlar birbirine yaptrlr. Bu metot retimi yalnz ucuzlatmakla kalmaz, ayn zamanda daha baka faydalanma imkanlar salar. rnein otomobillerin arka klarnn, fren, prldak, ve baka lambalarnn yanp yanmad bu k iletim kablolar sayesinde kontrol edilebilir. ofr imdiye kadar nndeki kontrol tablosuna bakarak ilgili akm devrelerinin tamam olup olmadn anlayabilirdi, fakat klarn gerekten yanp yanmadn kontrol edemez-
di, bu sayede o otomobilin arkasnda veya iinde neler olduunu kendi gzleriyle grebilecektir. Bunun iin artk elektrik kablosunun yannda bir n iletim kablosu uzatmak kafidir.
Starking Elmas
Luisiana ehri yaknlarndaki elma bahelerinde beni gezdiren ve bu tr elmalar bulup yetitiren, dnyaya tantan ve yayan elma yetitirici ailenin ileri gelenlerinden Paul Stark: Bu grdkleriniz en son yetitirdiimiz yar cce aalarmzdr. Bunlar Washington eyaletinin Yakime kasabas evresindeki bir bahede, 1959da bulduumuz bir aacn kalemlerinden yetitirdik. Bu aaca elli bir bin dolar dedik. Bu, imdiye kadar bir aaca denen en yksek fiyattr. Bu tre Starkpur Golden Delicious adn verdik. Buyurun siz de tadna bakn dedi. Gezintimiz srasnda dallar koyu krmz elmalarla dolu baka alak boylu elma aalar da grdk. Bunlar da Oregon eyaletinde Hood nehri yaknlarnda bulunan bir elma aacndan alnan alardan elde edilmi olan Starkrimson Delicious eidi elmalard. Bunlarn anac yeni elma eitleri bulmak iin dnyay dolaan Paul Stark tarafndan 1956da 25 bin dolara satn alnmt. Bu iki elma aac nasl oluyor da 76.000 dolarlk bir deer tayordu? Bunun cevab pek basitti. nk bu iki yar cce aatan drt yl iinde iki eit alama yoluyla (gz ve kalem as) milyonlarca aa yetitirilebilmiti. Halen Stark firmas Delicioustan baka yar cce aalar zerinde durmaktadr. Sonu olarak u hususu nemle kaydetmek lazmdr ki, bu ailenin gsterdii gayretler sayesinde boysuz aalar zerinde, salkm eklinde bol ve lezzetli meyve retilmesi mmkn olmakta ve elma toplayclarnn merdiven kullanarak bir sr zahmete girmeleri de tarihe karmaktadr.
107
Yayn Dnyas
sanatlarn hepsi de insan deneyimine sonu gelmez bir ilgi duyuyordu. Yarattklar eserler keif edimleriydi; anlayamadklar gizemlerle bu ekilde bouuyorlard. Lehrer kitapta yer verdii sekiz sanaty, sanatlar en kesin ekilde kantland ve bilimdeki gelimeleri en ak ekilde ngrdkleri iin setiini belirtiyor. Lehrer yalnzca bu sanatlarn yaklamlarn ve retme srelerini deil, onlar etkileyen entelektel atmosferi ve sanatlarnn ortaya kmasnda pay sahibi olan insanlar ve fikirleri de anlatyor. Yazar bu sanatlarn zerindeki en nemli ortak etkinin yaadklar dnemin bilimi olduunu vurguluyor. Lehrer kitabn sonu blmnde C. P. Snowun 1959da iki kltr, bilimler ve beeri bilimler, arasndaki ayrl irdeledii, sonradan da kitaplatrd- konumasna gnderme yaparak iki kltr arasndaki ilikinin gnmzdeki durumunu deerlendiriyor. Snowun zm nerisi olan nc kltrn onun ngrdnden farkl biimde, iki kltr arasndaki karlkl anlayszl giderecek bir ynde gelimedii tespitinde bulunuyor. Lehrer zme, ayak seslerinin yeni yeni iitildiini syledii drdnc bir kltrle, beeri bilimler ile bilimler arasndaki ilikiyi kefetmeye alan bir kltrle ulalabileceini vurguluyor. ...Fakat drdnc bir kltre ulaabilmemiz iin ncelikle sahip olduumuz iki kltrn alkanlklarn deitirmesi gerekir. Hepsinden nce, beeri bilimler samimi bir admla pozitif bilimlerle ba kurmaldr. Henry James, yazar hibir eyi kaybetmeyen biri ola-
lay elik
rak tanmlamt; sanatlar onun arsna kulak vermeli bilimin ilham verici gereklik tasvirlerini grmezden gelmemelidir... te yandan bilimler kendi dorularnn tek doru olmadn kabul etmek zorundadr. Hibir bilginin bilgi tekeli yoktur. Bu basit fikir her trl drdnc kltrn balang nermesi olacaktr. Bilimin nde gelen savunucularndan Karl Poppern dedii gibi Bilginin nihai kaynaklar fikrini brakmamz ve btn bilgilerin beeri olduunu kabul etmemiz elzemdir. Bilgi hatalarmz, nyarglarmz, ryalarmz ve umutlarmzla birbirine karmtr ve yapabileceimiz tek ey menzilimizin dnda olsa da doruyu el yordamyla aramaktr. Eletirinin tesinde bir otorite yoktur. Sanata, bize kazandrdklarna, yaammzdaki yerine ve bilimle daha nce pek fark edilmemi ilikisine dair bu arpc eser hem sanatseverlerin hem bilim merakllarnn dikkatine...
Proust Bir Sinirbilimciydi

Jonah Lehrer ev. Ferit Burak Aydar Boazii niversitesi Yaynevi, Austos 2009
nmzde bilim ve sanat, her ikisi de insan yeteneinin ve almasnn rn olmalarna karn, birbiriyle ilgisiz ilevleri ve konumlar olan iki alan olarak grlme eiliminde. Sanat sadece ou zaman dncelerimizle ilintisizmi gibi grnen duygularmza, bilimse be duyumuzla algladmz gereklie ve mantmza hitap ediyor gibidir. Gerekten de bilimden ve sanattan beklentilerimiz birbirinden ok farkldr. Peki, acaba insan kltrnn bu iki alan bize birbiriyle tamamen ilgisiz eyler mi vermektedir? Gen ve yetenekli bilim yazar Jonah Lehrerin drt yl nce yazd, Boazii niversitesi Yaynevinin de iki yl nce evirisini yaymlad Proust Bir Sinirbilimciydi adl kitap, sanatn ve bilimin kendilerine zg yaklamlar ve yntemleriyle insan zihnine dair gerekliklere, birbirlerinden bamsz olarak nasl doru biimde ulaabildiini gzler nne seriyor. Kitap yazarnn deyiiyle sinirbilimin keiflerini nceden gren sanatlar, yani bilimin insan zihni hakknda bugn yalnzca yeniden kefettii dorular, gerek ve elle tutulur dorular kefetmi olan yazarlar, ressamlar ve bestecileri konu alyor. Kitapta, iirleriyle beden ve zihnin birliini anlatan Walt Whitman, romanlaryla bireyselliimizi ve irademizin zgrln anlatan George Eliot, bir lezzet ustas olan, et suyu tarifiyle alk sanatnda r aan ve lezzet srrnn biyokimyasal temeli sonradan bilimsel olarak dorulanan Escoffier, resim anlayyla grsel deneyimlerimizin bireyselliini gsteren Paul Cezanne, mziiyle beynin farkl kalplar renebilme yetisine hitap eden gor Stravinskinin de aralarnda olduu toplam sekiz sanat ele alnyor. Lehrerin tespitine gre aralarndaki teknik farklara ramen, bu
Minik Hayvanlar
Lucy Bowman ev. Pnar Dndar TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Nisan 2010
Jonah Lehrer: 1981 doumlu Jonah Lehrer psikoloji, sinirbilim, bilim ve insanlk arasndaki iliki konularnda yazan Amerikal bir yazar. Lehrer Columbia niversitesinde sinirbilim okuduktan sonra Profesr Eric Kandelin laboratuvarnda hafzann biyolojik ileyiine, bir insan bilgiyi hatrlarken ve unuturken molekler dzeyde neler olduuna ilikin aratrmalar yapt. Ayn zamanda iki yl boyunca Columbia Review dergisinin editrln yapt. Daha sonra Oxford niversitesinde Rhodes bursiyeri olarak psikoloji, felsefe ve fizyoloji eitimi ald. Wired, Scientific American ile National Public Radionun Radiolabna editr olarak katkda bulunuyor. imdiye kadar The New Yorker, Nature, Seed, The Washington Post ve The Boston Globeda yazlar yazd. Jonah Lehrer ayrca Brink adl televizyon programndaki ksa, bilgilendirici seanslarda yer ald. Trkeye evrilmi bir kitab daha bulunuyor: Karar An (Boazii niversitesi Yaynevi, 2010)
ocuklarn kk yalardan itibaren evrelerindeki doal dnyay tanmalarnn geliimleri asndan ok nemli olduu biliniyor. Doal ortamlar hem her yatan insanda psikolojik adan saaltc bir etki yaparken hem de bireylerde evre bilincinin gelimesine katkda bulunuyor. Ayrca merakl kk zihinlerin ilk gzlemlerini ve keiflerini yapmalarna olanak salayan bir ortam oluturuyor. Doal dnyann ocuklar asndan en ilgin bazen de korkutucu unsurlarndan biri minik hayvanlar, yani bcekler ve eklembacakllar. evirisi TBTAK Popler Bilim Kitaplarndan getiimiz yl kan Minik Hayvanlar adl kitap, yeni okuma yazma renen okurlarmza minik hayvanlarn renkli ve ilgin dnyasn tantyor. Minik Hayvanlarda, renkli resimlerle minik hayvanlarn vcut yaplar, nasl yavruladklar, dmanlaryla nasl savatklar ya da onlardan nasl saklandklar, nasl avlandklar, yaadklar ortamlar, nasl yuva yaptklar, nasl deiim geirdikleri, insanlara nasl faydal ya da zararl olabildikleri gibi konulardan bahsediliyor. Kitab yeni okuma renenler kendileri okuyabilecei gibi henz okuma renmemi minikler de ebeveynleriyle birlikte inceleyebilir. Gen okurlarmza okuma heyecan, doa sevgisi ve kefetme merak tattrmas dileimizle...
108
Zek Oyunlar Kod retimi
Emrehan Halc
X areti
Drt adet birim karenin zerine sar renkle boyanm X iaretinin alann bulunuz.
Rakam Adetleri
Bu nermedeki 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 ve 9 rakamlar sayldnda 0dan (A) adet, 1den (B) adet, 2den (C) adet, 3ten (D) adet, 4ten (E) adet, 5ten (F) adet, 6dan (H) adet, 7den (J) adet, 8den (K) adet, 9dan (L) adet olduu grlr. Parantez iindeki harflerin yerlerine yle rakamlar yerletirin ki yukardaki nerme doru olsun.
Alfabemizin ilk 8 harfini kullanarak 4 farkl harften oluan kodlar reteceksiniz. Bir kodda yan yana bulunan harflerin (2, 3, ya da 4 harf) sralarnn ters evrilmi hali baka bir kod iinde bulunuyorsa bu kod farkl bir kod olarak kabul edilmediine gre, ka farkl kod retebilirsiniz? rnek: AEDB kodu varsa farkl kabul edilmeyen baz kodlar: BDE, FCEA, BDGC, FDEA Soru 8 harf yerine alfabemizin ilk 4 harfi iin sorulsayd cevap 5 olacakt. retilebilecek kodlar: ABC, ACB, BCA, CAB, ABC
Kod Uzunluu
Bir torbada her birinde alfabemizin bir harfinin bulunduu 29 kart bulunmaktadr. Torbadan rastgele kartlar ekiliyor ve bir kod oluturmak zere yan yana koyuluyor. Hedef, kodun iinde adet sesli harf bulunmas. nc sesli harf ekildiinde ilem bitiyor ve geerli bir kod retilmi oluyor. Bu ilem bir ok kez tekrar edilse, geerli kodlarn uzunluk ortalamasnn ne olmas beklenir?
Yan Yana Rakam

Kendini oluturan her rakamn en fazla iki kez kullanld bir sayda, yan yana olan her rakamn toplam bir kare saydr. Bu say en fazla ka olabilir? rnek: 74504 bu zellie sahip bir saydr. nk 7+4+5, 4+5+0, 5+0+4 ilemlerinin toplamlar kare saydr ve hibir rakam iki kereden fazla kullanlmamtr.
Tek Saylar
1den Xe kadar olan saylar bir kda yazldnda, kullanlan tm rakamlardan tek say olanlarn adedi Xin iki katdr. X en fazla ka olabilir? rnek:1den 15 e kadar olan saylar iin kullanlan tm rakamlardan tek say olanlarn adedi 14tr. (1, 3, 5, 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15)
Dijital Saat
Saat, dakika ve saniyeyi 24 saatlik dzende gsteren (rnek: 00:12:59, 23:45:00 vb.) bir dijital saatiniz var. Bir ara saatinize bakyorsunuz ve alt rakamn tmnn de birbirinden farkl olduunu gryorsunuz.
Dik gen
adet dik genin btn kenar uzunluklar tamsaydr. genlerden birinin uzun dik kenar, dierinin ksa dik kenar ve sonuncunun hipotens ayn uzunluktadr. Bu uzunluun alabilecei deer en az katr?
renciler
Bir grup renci adlarn, soyadlarn, yalarn ve doum yerlerini ellerindeki kartlara yazar. Drder bilginin girildii bu kartlar incelendiinde unlar grlr: Hangi drt kart seilirse seilsin, drt kartn en az ikisinde ortak bir bilgi vardr. Ad ayn olan en fazla 3 kii vardr. Soyad ayn olan en fazla 3 kii vardr. Ya ayn olan en fazla 3 kii vardr. Doum yeri ayn olan en fazla 3 kii vardr. Bu grupta en fazla ka renci olabilir?
Bu alt rakamn her birinin yerine gstergedeki para says yazldnda, yine alt rakam da farkl olan yeni bir saat elde edileceini fark ediyorsunuz. Saat kata, iki saat arasndaki zaman fark maksimum olur? Rakamlarn para saylar: (0:6, 1:2, 2:5, 3:5, 4:4, 5:5, 6:6, 7:3, 8:7, 9:6) rnek: Saat 01:23:45 olsayd, para saylarndan 62:55:45 elde edilirdi, ancak bu geerli bir saat olmazd.
110
Bo Alan
Yandaki ekilde bo braklm alana aadaki dizilimlerden hangisi gelmelidir?
Geen Saynn zmleri

Fark Toplamlar Fark toplamlar en fazla 3540 olabilir. Teknoloji 70 farkl biimde elde edilebilir. Her kareye ka farkl biimde gelinecei tabloda gsterilmitir (her karedeki say, solundaki ve stndeki karenin toplamna eittir).
T E K N O E K N O L K N O L O N O L O J O L O J 1 1 1 1 1 1 2 3 4 5 1 3 6 1 4 1 5
Noktalar En fazla 4 nokta olabilir. Hava Limanlar Dorudan uu balantlarnn says en fazla 100 olabilir. Havaliman says = 2N Balant says = NxN Rakam iftleri 99.878.675.432.106.520.134 Soru areti Soldaki ve sadaki ekiller toplandnda i ie ember elde ediliyor.
10 15
10 2O 35 15 35 70
Kod retimi 50.988 farkl kod retilebilir. kili Sistem 123.618 rakam kullanlr. 0dan 8191e (2^13-1) kadar olan saylar iin kullanlan rakam says: 1x2 + 2x2 + 3x4 + 4x8 + 5x16 + 6x32 + ... + 13x4096 = 98.306 8192den 9999a kadar olan saylar iin kullanlan rakam says: (9999-8192+1) x 14 = 25.312 Toplam 98.306 + 25.312 = 123.618 rakam kullanlr.
Renkli Toplar 3 Yerletirme nasl yaplrsa yaplsn iinde en az 11 top bulunan en az bir kutu olacaktr (111>10x11). 11 top bulunan kutuda mutlaka 3 adet ayn renkte top bulunacaktr (11>5x2). Altgen
111
Zek Oyunlar Kod retimi
Emrehan Halc
X areti
Drt adet birim karenin zerine sar renkle boyanm X iaretinin alann bulunuz.
Rakam Adetleri
Bu nermedeki 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 ve 9 rakamlar sayldnda 0dan (A) adet, 1den (B) adet, 2den (C) adet, 3ten (D) adet, 4ten (E) adet, 5ten (F) adet, 6dan (H) adet, 7den (J) adet, 8den (K) adet, 9dan (L) adet olduu grlr. Parantez iindeki harflerin yerlerine yle rakamlar yerletirin ki yukardaki nerme doru olsun.
Alfabemizin ilk 8 harfini kullanarak 4 farkl harften oluan kodlar reteceksiniz. Bir kodda yan yana bulunan harflerin (2, 3, ya da 4 harf) sralarnn ters evrilmi hali baka bir kod iinde bulunuyorsa bu kod farkl bir kod olarak kabul edilmediine gre, ka farkl kod retebilirsiniz? rnek: AEDB kodu varsa farkl kabul edilmeyen baz kodlar: BDE, FCEA, BDGC, FDEA Soru 8 harf yerine alfabemizin ilk 4 harfi iin sorulsayd cevap 5 olacakt. retilebilecek kodlar: ABC, ACB, BCA, CAB, ABC
Kod Uzunluu
Bir torbada her birinde alfabemizin bir harfinin bulunduu 29 kart bulunmaktadr. Torbadan rastgele kartlar ekiliyor ve bir kod oluturmak zere yan yana koyuluyor. Hedef, kodun iinde adet sesli harf bulunmas. nc sesli harf ekildiinde ilem bitiyor ve geerli bir kod retilmi oluyor. Bu ilem bir ok kez tekrar edilse, geerli kodlarn uzunluk ortalamasnn ne olmas beklenir?
Yan Yana Rakam

Kendini oluturan her rakamn en fazla iki kez kullanld bir sayda, yan yana olan her rakamn toplam bir kare saydr. Bu say en fazla ka olabilir? rnek: 74504 bu zellie sahip bir saydr. nk 7+4+5, 4+5+0, 5+0+4 ilemlerinin toplamlar kare saydr ve hibir rakam iki kereden fazla kullanlmamtr.
Tek Saylar
1den Xe kadar olan saylar bir kda yazldnda, kullanlan tm rakamlardan tek say olanlarn adedi Xin iki katdr. X en fazla ka olabilir? rnek:1den 15 e kadar olan saylar iin kullanlan tm rakamlardan tek say olanlarn adedi 14tr. (1, 3, 5, 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15)
Dijital Saat
Saat, dakika ve saniyeyi 24 saatlik dzende gsteren (rnek: 00:12:59, 23:45:00 vb.) bir dijital saatiniz var. Bir ara saatinize bakyorsunuz ve alt rakamn tmnn de birbirinden farkl olduunu gryorsunuz.
Dik gen
adet dik genin btn kenar uzunluklar tamsaydr. genlerden birinin uzun dik kenar, dierinin ksa dik kenar ve sonuncunun hipotens ayn uzunluktadr. Bu uzunluun alabilecei deer en az katr?
renciler
Bir grup renci adlarn, soyadlarn, yalarn ve doum yerlerini ellerindeki kartlara yazar. Drder bilginin girildii bu kartlar incelendiinde unlar grlr: Hangi drt kart seilirse seilsin, drt kartn en az ikisinde ortak bir bilgi vardr. Ad ayn olan en fazla 3 kii vardr. Soyad ayn olan en fazla 3 kii vardr. Ya ayn olan en fazla 3 kii vardr. Doum yeri ayn olan en fazla 3 kii vardr. Bu grupta en fazla ka renci olabilir?
Bu alt rakamn her birinin yerine gstergedeki para says yazldnda, yine alt rakam da farkl olan yeni bir saat elde edileceini fark ediyorsunuz. Saat kata, iki saat arasndaki zaman fark maksimum olur? Rakamlarn para saylar: (0:6, 1:2, 2:5, 3:5, 4:4, 5:5, 6:6, 7:3, 8:7, 9:6) rnek: Saat 01:23:45 olsayd, para saylarndan 62:55:45 elde edilirdi, ancak bu geerli bir saat olmazd.
110
Bo Alan
Yandaki ekilde bo braklm alana aadaki dizilimlerden hangisi gelmelidir?
Geen Saynn zmleri

Fark Toplamlar Fark toplamlar en fazla 3540 olabilir. Teknoloji 70 farkl biimde elde edilebilir. Her kareye ka farkl biimde gelinecei tabloda gsterilmitir (her karedeki say, solundaki ve stndeki karenin toplamna eittir).
T E K N O E K N O L K N O L O N O L O J O L O J 1 1 1 1 1 1 2 3 4 5 1 3 6 1 4 1 5
Noktalar En fazla 4 nokta olabilir. Hava Limanlar Dorudan uu balantlarnn says en fazla 100 olabilir. Havaliman says = 2N Balant says = NxN Rakam iftleri 99.878.675.432.106.520.134 Soru areti Soldaki ve sadaki ekiller toplandnda i ie ember elde ediliyor.
10 15
10 2O 35 15 35 70
Kod retimi 50.988 farkl kod retilebilir. kili Sistem 123.618 rakam kullanlr. 0dan 8191e (2^13-1) kadar olan saylar iin kullanlan rakam says: 1x2 + 2x2 + 3x4 + 4x8 + 5x16 + 6x32 + ... + 13x4096 = 98.306 8192den 9999a kadar olan saylar iin kullanlan rakam says: (9999-8192+1) x 14 = 25.312 Toplam 98.306 + 25.312 = 123.618 rakam kullanlr.
Renkli Toplar 3 Yerletirme nasl yaplrsa yaplsn iinde en az 11 top bulunan en az bir kutu olacaktr (111>10x11). 11 top bulunan kutuda mutlaka 3 adet ayn renkte top bulunacaktr (11>5x2). Altgen
111
TBTAK Bilim ve Teknik Dergisine Gnderilen Yaz ve Grsellerin Sahip Olmas Gereken zellikler
1. TBTAK Bilim ve Teknik dergisi popler bilim yazlar yaymlayan bir dergidir. Bu nedenle dergimizde yaymlanan yazlar genel okuyucu tarafndan anlalabilecek dzeyde, net, yaln ve teknik olmayan bir Trke ile yazlm olmaldr. Yazlar, balk, sunu, ana metin, alt balklar, ereve metinleri ve grsel malzemelerden olumaktadr. Balk: Konuyu en iyi ifade edebilecek nitelikte, ksa ve ilgi ekici olmaldr. Sunu: Yaznn sunuu baln hemen altnda yer alr ve konunun nemini, yaznn ilgin yanlarn okuyucuda merak uyandracak biimde anlatan birka ksa cmleden oluur. Bu ksm sayfa dzeninde farkl bir yaz karakteriyle, ana metinden ayr biimde baln altnda yer alacaktr. Ana metin: Ele alnan konunun, savunulan dncenin ve ilgili olaylarn rneklerle akland blmdr. Yazlar yaplan bir aratrmay tantmaya ynelik olabilir. Ancak bu gibi durumlarda dahi dergimizin bir popler bilim yayn organ olduu gz nne alnarak, yaznn nemli bir ksmnn konuyu ok genel hatlar, temel bilgileri ve ksa bir geliim tarihesiyle okura tantmas gerekmektedir. Burada teknik terimlerin ve temel kavramlarn net bir ekilde aklanmas beklenmektedir. Yaznn geri kalan ksmnda aratrmaya zel hususlardan ve aratrmann genel katksndan bahsedilmeli, nemi ve yaygn etkisi vurgulanmaldr. Varsa, konu hakkndaki balca gr farkllklarna iaret edilmeli, ancak ayrntl tartma ve yarglardan kanlmaldr. ok ender durumlar dnda yazda forml bulunmamaldr. Alt balklar: Ana metinde ilenecek konuyla ilgili farkl grlerin ve durumlarn anlatld paragraflar alt balklarla ayrlabilir. ereve metinler: Ana metinde ele alnan konuyu destekleyici, konuya yeni almlar getiren, kimi zaman uzmanlar dndaki okuyucularn anlayamayaca nitelikteki teknik kavramlar aklayan, kimi zaman uzman grlerinin yer ald ksa metinlerdir. ereve metinler yazarn kendisi tarafndan hazrlanabilecei gibi, konunun uzmanna da yazdrlabilir. Kaynaklar: Yaznn bavuru kaynaklar mutlaka liste halinde yaznn sonunda verilmelidir. Kaynaklar aadaki rnek biimlere uygun ekilde yazlmaldr:
Alp, S., Hitit Gnei, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2002. eker, A., Toku, G., Vitrinel, A., ktem, S. ve Cmert, S., Menenjitli Vakalarda Beyin Omurilik Svsndaki Enzimatik Deiimler, ocuk Dergisi, Cilt 1, Say 3, s. 56-62, 1 Mart 2008. Soylu, U. ve Ger, M., Gller Blgesi Sulak Alanlar Durum Deerlendirmesi, Gller Blgesi altay, 810 Aralk 1995. http://www.news.wisc.edu/16250
Anahtar kavramlar: Konuyla ilgili en ok be adet ksa aklamal anahtar kavram verilmelidir. Grsel malzemeler: Yazda ele alnan dnceyi destekleyici ve aklayc fotoraf, izim, grafik gibi sunuu zenginletirici elerdir. Grsel malzemeler yayn tekniine uygun kalitede, yeterli byklk ve znrlkte (bask boyutunda en az 300 dpi) olmaldr. Aklama gerektiren grsellerin alt ve i yazlar ve grselin kayna yaz metninin altnda mutlaka verilmelidir. Yazarn temin ettii grsel malzemelerin telif hakk sorumluluu yazara aittir. Yazar gerekli izinleri almakla ykmldr. 2. Yaz .txt ya da .doc formatnda, elektronik ortamda bteknik@tubitak.gov.tr adresine iletilmelidir. Seilen grsel malzemelerin nerede kullanlmas istendii metinde iaretlenmi olmaldr. Grsel malzemeler metnin iinde deil, ayrca gnderilmelidir. 3. Bilim ve Teknik dergisine ilk defa yaz gnderecek kiilerin yazlarn eitim durumlarn ve yazdklar konudaki yetkinliklerini gsteren 40-60 kelimelik bir zgemii fotoraflaryla birlikte gndermeleri gerekmektedir. 4. Dergi ynetiminden onay alnm zel durumlar dnda, bir yaz 1800 kelimeyi gememelidir. 5. Yukardaki koullar yerine getirdii takdirde nerilen yazlar, Yayn Kurulu, Konu Editrleri ve Bilimsel Danmanlar tarafndan deerlendirilir. Yaymlanmasna karar verilen yazlar redaksiyon srecine alnr ve yazarn onayyla yaz yaymlanma aamasna getirilir. 6. Yaznn; bilimsel, etik ve hukuki sorumluluu yazarlarna aittir. 7. Yukardaki koullar kabul edilerek dergimize gnderilen ve yaymlanan yazlarn her trl yayn hakk, TBTAK Bilim ve Teknik dergisine aittir.
Not: Dergimiz iin yaz hazrlamak isteyenler iin daha geni bilgi ieren Popler Bilim Yazarlar in El Kitab http://biltek.tubitak.gov.tr/bdergi/poplerbilimyazarligi.pdf adresindedir.

Bilim Ve Teknik Dergisi 2011 06

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bilim Ve Teknik Dergisi 2011 06

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Trkiye Bilim, Teknoloji, Yenilik Sistemi ve Performans Gstergeleri 2010 Derginizle Birlikte...

Aylk Popler Bilim Dergisi Haziran 2011 Yl 44 Say 523 4 TL

Trkiyenin ve Dnyann Enerji Sorununa Nihai zm

Bilim ve Teknik Haziran 2011 Yl 44 Say 523 Gne Enerjisi

Yaz ve Aratrma Alp Akolu lay elik

Grafik Tasarm - Uygulama dl Evren Tngr

Mali Ynetmen H. Mustafa Uar Abone likileri E. Sonnur zcan

Dr. zlem Kl Ekici

Web Sadi Atlgan

Dr. Blent Gzceliolu Dr. zlem kinci

dari Hizmetler mran Tok

Trkiye Doas Blent Gzceliolu

Salk Ferda enel

Gkyz Alp Akolu

Bilim Tarihinden H. Gazi Topdemir

Bilim ve Teknikle Krk Yl Alp Akolu

Yayn Dnyas lay elik

Zek Oyunlar Emrehan Halc

Kafein Tketen Bakteri

Parkinsonda Sulu Bakteri mi?

Bilim ve Teknik Haziran 2011

Depresyon Tehisi in Kan Testi

Japonya Atmosferindeki Gariplikler ve 11 Mart Depremi

Bilgi iin: nternet adresi: www.tbd.org.tr e-posta: tbd-merkez@tbd.org.tr 6

Bilim Kurgu Deil Gerek: Zombi Karncalar!

Bilim ve Teknik Haziran 2011

aknlk Yaratan kizler

Uzay Mekii Programnda Sona Doru

Bilim ve Teknik Haziran 2011

15. Amatr Astronomlar Yaz Okulu

Dnyadaki En Hzl Optik Anahtar

Bilim ve Teknik Haziran 2011

Avrupa BEST Mhendislik Yarmas

iddet eren Video Oyunlar Saldrganl Artryor

Oyun Gelitiricinin Tepesi Att, 25 Dolarlk Bilgisayar Yaratt

Teknoloji Bir zgemii Ne Kadar lgin Hale Getirebilir?

Bilim ve Teknik Haziran 2011

3 Boyutlu, Etkileimli nsan Vcudu Atlas Yaynda

Wi-Fi zerinden alan lk Kablosuz Fare retildi

nternet Radyo ve Televizyonu

Bluetooth Stereo Alc

Bilim ve Teknik Haziran 2011

Ekonomik Dizel Motor

HD Grnt Kaydedebilen Ses Kayt Cihaz

Uzaktan Parmak zi Tarayc

Gne lekelerinin dnda

Bilim ve Teknik Haziran 2011

Gnein Manyetik Alan Nasl Douyor?

Gne Patlamalar, Nedeni ve Dnyaya Etkisi

Gnein Kendi Etrafnda Dn

Gnein Kalp Atlar

Bilim ve Teknik Haziran 2011

Bizi Koruyan Kalkanmz: Magnetosfer

Van Allen radyasyon kuaklar

Bir an Gibi nlayan Gne

Gne Kat m, Gaz m?

Gne Siyah Cisim mi?

Sar Renk Gnein Scakl Hakknda Bize Ne pucu Veriyor?

saplanan 5800 Kelvin deerine hayli yakn.

0.06 0.04 0.02 0 10000

5780 Kelvindeki siyah cismin mas -

Bilim ve Teknik Haziran 2011

Gnein Ktlesi ve Hareketi