T. C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS CORAFYA (BLGESEL CORAFYA) ANABLM DALI

ANLIURFA EHRNN KURULU VE GELMES

Doktora Tezi

Mehmet Sait ahinalp

Ankara-2005

T. C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS CORAFYA (BLGESEL CORAFYA) ANABLM DALI

ANLIURFA EHRNN KURULU VE GELMES

Doktora Tezi

Mehmet Sait ahinalp

Tez Danman Prof. Dr. E. Murat zgr

Ankara-2005

T. C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS CORAFYA (BLGESEL CORAFYA) ANABLM DALI

ANLIURFA EHRNN KURULU VE GELMES

Doktora Tezi

Tez Danman:

Tez Jrisi yeleri Ad ve Soyad ...................................................................... ...................................................................... ...................................................................... ...................................................................... ...................................................................... ...................................................................... mzas ............................................. ............................................. ............................................. ............................................. ............................................. .............................................

Tez Snav Tarih......................................

NDEKLER
SAFYA

izelge Listesi..............................................................................................................V ekil Listesi...............................................................................................................VII Harita Listesi...............................................................................................................IX Fotoraf Listesi............................................................................................................X NSZ.....................................................................................................................XII

I.

GR
A) KAVRAMSAL EREVE..................................................................................1 1. dari Merkez Olma lt..........................................................................3 2. Nfus Miktar ve Younluu lt...........................................................4 3. Sosyolojik lt..........................................................................................5 4. Ekonomik Faaliyet lt...........................................................................5 B) ARATIRMA ALANININ YER ve SINIRLARI.............................................7 C) ARATIRMANIN AMACI................................................................................11 D) ARATIRMA YNTEM VE VER KAYNAKLARI...................................14

II. ANLIURFANIN KURULUU ve KURULUUNA ETK EDEN ETMENLER

A) ANLIURFANIN KURULUU.......................................................................21 B) ANLIURFANIN KURULUUNA ETK EDEN ETMENLER...................26 1. Su Durumu..............................................................................................27 a)Kaynaklar.......................................................................................29 a.1. Dergh Kaynaklar...........................................................30 a.2. Direkli Kayna...............................................................30 a.3. Cavsak Kayna...............................................................32 a.4. Kehriz Kayna................................................................32 a.5. Bamyasuyu Kayna........................................................33 b)Akarsular.......................................................................................33 b.1. Karakoyun Deresi.........................................................34 b.2.Cavsak Suyu..................................................................36

II

b.3. Srrn Deresi..................................................................36 c) Gller............................................................................................37 c.1. Halilrrahman Gl......................................................37 c.2. Ayn Zeliha Gl............................................................37 2. Gvenlik....................................................................................................38 3. klim...........................................................................................................48 4. Verimli Tarm Arazisinin Varl..............................................................52 5. Barnak ve Alet Yapm in Elverili Malzemenin Varl......................56 6. Flora ve Fauna...........................................................................................62 7. Paleolitik Kltrlerin Varl.....................................................................66

III.

ANLIURFANIN GELME EVRELER

A) NEOLTK DNEM.........................................................................................70 B) NEOLTK SONUNDAN SELEVKOSLARA KADAR OLAN DNEM.....79 C) SELEVKOSLAR DNEM..............................................................................85 D) M.. II. YZYIL LE M.S. VII. YZYIL ARASI DNEM........................92 1. Nfus ve Etnik Yap..................................................................................95 2. ehrin Fiziki Yaps...................................................................................98 3. Eitim......................................................................................................104 4. Ekonomik Faaliyetler..............................................................................105 5. ehirde Yaanan Felaketler.....................................................................109 E) SLAM DNEM.............................................................................................110 1. Nfus ve Etnik Yap................................................................................113 2. ehrin Fiziki Yaps.................................................................................114 3. Eitim......................................................................................................115 4. Ekonomik Faaliyetler..............................................................................116 5. ehirde Yaanan Felaketler.....................................................................118 F) III. BZANS DNEM......................................................................................119 G) HALI KONTLUU DNEM.....................................................................123

H) XII-XVI. YZYIL ARASI DNEM...................................................127

I) OSMANLI DEVLET DNEM......................................................................130 1. Nfus ve Etnik Yap................................................................................131 2. ehrin Fiziki Yaps.................................................................................139 3. Eitim......................................................................................................158 4. Salk.......................................................................................................162

III

5. Tarm.......................................................................................................165 6. Ticaret ve Sanayi.....................................................................................166 7. Ulam ve Haberleme.............................................................................178 J) CUMHURYET DNEM................................................................................181 1. 1923-1940 Aras Dnem.........................................................................181 a) Nfus..........................................................................................182 b) Eitim.........................................................................................190 c) Salk..........................................................................................192 d) Ekonomik Faaliyetler.................................................................192 e) ehrin Fiziki Yaps....................................................................199 2. 1941-1962 Dnemi..................................................................................202 a) Nfus..........................................................................................202 b) Eitim.........................................................................................205 c) ehrin Fiziki Yaps....................................................................206 3. 1963-1974 Aras Dnemi........................................................................209 a) Nfus..........................................................................................209 b) Eitim.........................................................................................211 c) Salk..........................................................................................214 d) Ticaret, Bankaclk ve Sanayi.....................................................214 e) Ulam ve Haberleme................................................................216 f) ehrin Fiziki Yaps....................................................................216 4. 1975-1988 Aras Dnem.........................................................................222 a) Nfus..........................................................................................222 b) Eitim.........................................................................................225 c) Ticaret ve Sanayi........................................................................229 d) Ulam........................................................................................234 e) ehrin Fiziki Yaps....................................................................235 5. 1988 Sonras Dnem...............................................................................243 a) Nfus..........................................................................................243 b) ehirsel Fonksiyonlar.................................................................245 b.1. ve Ticaret Fonksiyonu.............................................246 b.2. Ynetim Fonksiyonu...................................................263 b.3. Gvenlik Fonksiyonu..................................................268 b.4. Endstri Fonksiyonu...................................................269 b.5. Eitim Fonksiyonu......................................................276

IV

b.6. Salk Fonksiyonu......................................................286 b.7. Kltrel Fonksiyon.....................................................293 b.8. Elence, Dinlence ve Spor Alanlar............................305 b.9. Ulatrma, Haberleme ve Depolama Fonksiyonlar..............................................................308 b.10. Konut Alanlar..........................................................317 b.11. Mezarlklar................................................................332 c) anlurfa ehrinin Fonksiyonel Snflamadaki Yeri..................332 d) Meknsal Yayl Alan.............................................................335

IV-

ANLIURFANIN EHRSEL SORUNLARI

A) PLANSIZ YAPILAMA VE GECEKONDULAMA..................................345 B) TARIM ALANLARININ GAL...................................................................348 C) ULAIM SORUNLARI....................................................................................352 D) ALTYAPI SORUNLARI (SU, KANALZASYON, ELEKTRK vb.).........354 E) DER SORUNLAR.........................................................................................357

V-

SONU VE NERLER..............................................................................360

ZET.................................................................................................................................372 ABSTRACT...................................................................................................................374 BBLYOGRAFYA...................................................................................................376

izelge Listesi
izelge 1. anlurfada Ortalama Scaklk ve Ya Miktarnn Aylara Dal...................49 izelge 2. XVI. Yzylda Ruha ehrinde Hane ve Mcerred Saylar.................................132 izelge 3. Ruha ehrinde Okul ve renci Saylar (1890)................................................160 izelge 4. anlurfa ehri, li ve Trkiye Nfusunun Geliimi (1927-2000).......................183 izelge 5. anlurfada Nfusun Ya Gruplarna Gre Cinsiyet Dalm (1927)..............185 izelge 6. anlurfada Nfusun Ya Gruplarna Gre Cinsiyet Dalm (1935)...............187 izelge 7. anlurfada Faal Nfusun Ekonomik Faaliyet Kollarna Dalm Kollarna Dalm (1927)..................................................................................196 (1935)..................................................................................197 izelge 8. anlurfada Faal Nfusun Ekonomik Faaliyet izelge 9. anlurfa ehrinde Bulunan lk ve Orta Dereceli Okullar (1973)......................212 izelge10. anlurfada Okur-Yazarlk Durumu (1965)......................................................213 izelge 11. anlurfa ehrinin Mahalleleri (1967)...............................................................217 izelge 12. anlurfa ehrinde Nfusunun Eitim Durumu (1980-1985)............................227 izelge 13. anlurfada alan Nfusun Ekonomik Faaliyet Kollarna Dalm (1980-1985)........................................................................232 izelge 14. anlurfa ehrinin Mahalleleri (1987)...............................................................236 izelge 15. anlurfada ehirsel Alan Kullan (1987)......................................................242 izelge 16. anlurfada Merkezi Alanndaki yerlerinin Faaliyet Kollarna Gre Dalm (Austos-2003)..........................................................259 izelge 17. anlurfa OSBinde Tesis ve ilerin Sektrel Dalm (2003)......................274 izelge 18. anlurfa ehrinde Bulunan lkretim Okullar ve Liseler (2004).................278 izelge 19. anlurfadaki Liselerin Trlerine Gre renci ve retmen Saysnn Dal (2002-2003)..........................................................................281 izelge 20. ehir Nfusunun Cinsiyete Gre Eitim Durumu (1990-2000)........................285 izelge 21. anlurfada Konutlarn Kullanm Kolaylklarna Gre Hanehalk Says (2000)....................................................................................323 izelge 22. anlurfada Hanehalkna Gre Oturulan Konutun Oda Says (1985-2000).....................................................................................329 izelge 23. anlurfa ehrinin Mahalleleri (2003)...............................................................330 izelge 24. anlurfada Hane Byklne Gre Hanehalk Says (1990-2000)..............331

VI

izelge 25. anlurfada Hanehalk Bykl ve Oturulan Konutun Mlkiyet Durumuna Gre Hanelhalk Says (2000)........................................331 izelge 26. anlurfada alan Nfusun Ekonomik Faaliyet Kollarna Dalm(1980-2000).........................................................................................334

VII

ekil Listesi
ekil 1. anlurfada Scaklk ve Ya Miktarnn Aylara Dal.......................................50 ekil 2. Ruha ehri Nfusu (1518).......................................................................................133 ekil 3. Ruha ehri Nfusu (1525).......................................................................................133 ekil 4. Ruha ehri Nfusu (1566).......................................................................................135 ekil 5. 16. Yzylda Ruha ehrinin Nfus Art................................................................135 ekil 6. Ruha ehri Nfusu (1890).......................................................................................138 ekil 7. Geleneksel anlurfa Evleri Plnlarna Bir rnek: Ali Kl Evi Pln...................153 ekil 8. Ruha ehri'nde renci Saysnn Eitim Kurumlarna Gre Dal (1890)........161 ekil 9. Cumhuriyet Dneminde anlurfa ehri Nfusunun Geliimi (1927-2000)...........184 ekil 10. anlurfa ehri, Merkez le ve l Nfusu (1927)..................................................184 ekil 11. anlurfada Nfusun Ya Gruplarna Gre Cinsiyet Dalm (1927)....................................................................................................................186 ekil 12. anlurfa ehri, Merkez le ve l Nfusu (1935)..................................................188 ekil 13. anlurfa ehrinde Nfusun Ya Piramidi (1935)................................................188 ekil 14. anlurfada Okuma-Yazma Bilenlerin Nfus indeki Pay (1927).....................191 ekil 15. anlurfada Okuma-Yazma Bilenlerin Nfus indeki Pay (1935).....................192 ekil 16. anlurfada Nfusun Ekonomik Faaliyet Kollarna Gre Dalm (1927).........197 ekil 17. anlurfada Nfusun Ekonomik Faaliyet Kollarna Gre Dalm (1935).........198 ekil 18. anlurfada Nfusun Ekonomik Faaliyet Kollarna Gre Dalm (1927-1935)198 ekil 19. anlurfa ehri, Merkez le ve l Nfuslar (1945-1960).....................................204 ekil 20. anlurfa ehri, Merkez le ve l Nfuslar (1965-1970).....................................210 ekil 21. anlurfada Nfusun Okuma-Yazma Bilme Durumu (1965)...............................213 ekil 22. anlurfa ehri, Merkez le ve l Nfuslar (1975-1985).....................................222 ekil 23. anlurfada Bir Okul Bitirenlerin Bitirilen Okula Gre Dal (1980)..............228 ekil 24. anlurfada Bir Okul Bitirenlerin Bitirilen Okula Gre Dal (1985)..............229 ekil 25. anlurfada alan Nfusun Ekonomik Faaliyet Kollarna Gre Dalm (1980)............................................................................................232 ekil 26. anlurfada alan Nfusun Ekonomik Faaliyet Kollarna Gre Dalm (1985)............................................................................................233 ekil 27. anlurfada ehirsel Alan Kullan (1987)..........................................................243 ekil 28. anlurfa ehri, Merkez le ve l Nfuslar (1990-2000).....................................244 ekil 29. anlurfa OSB'nde Bulunan Tesislerin Sektrel Dalm (2003).........................275

VIII

ekil 30. anlurfa ehri ve evresinde Yer Alan Fabrika Tipi Endstri Tesislerinin Sektrel Dalm (2003)......................................................................................275 ekil 31. anlurfada alan Nfusun Ana Faaliyet Kollarna Gre Dalm (1980-2000)..................................................................................335 ekil 32. anlurfa ehirsel Alan Miktarnn Dnemlere Gre Geliimi (1940-2003).........336

IX

Harita Listesi
Harita 1: Aratrma Sahasnn Lokasyon Haritas...................................................................8 Harita 2: anlurfa ehri, Belediye ve Mcavir alan Snrlar...............................................10 Harita 3: anlurfa ehri ve evresinin Hidrografya Haritas...............................................31 Harita 4: anlurfa ehri ve evresinin Fiziki Haritas.........................................................41 Harita 5: anlurfa ehri ve evresinin Ana Morfolojik Birimleri.......................................42 Harita 6: ehrin lk Kurulduu Tlfndr Tepesi ve Yakn evresi.......................................45 Harita 7: anlurfa ehri ve evresinin Jeoloji Haritas........................................................59 Harita 8: anlurfa ehrinin Yayl Alan (1940)..............................................................200 Harita 9: anlurfa ehrinin Yayl Alan (1962)..............................................................207 Harita 10: anlurfa ehrinin Yayl Alan (1974)............................................................219 Harita 11: anlurfa ehrinin Yayl Alan (1988)............................................................240 Harita 12: anlurfa ehrinin Fonksiyon Alanlar (2003)..................................................248 Harita 13: anlurfa ehrinde Ticaret ve Alanlarnn Dal.......................................249 Harita 14: anlurfa ehri Merkezi Alannda Yerlerinin Zemin Kat Kullanllar(Austos-2003)...........................................................255 Harita 15: anlurfa ehrinde Ynetsel ve Askeri Alanlarn Dal (2003)....................265 Harita 16: anlurfa ehrinde Sanayi Alanlarnn Dal (2003).....................................273 Harita 17: anlurfa ehrinde Eitim Alanlarnn Dal (2004).....................................277 Harita 18: anlurfa ehrinde lkretim Okullarnn Hizmet Alanlar.............................279 Harita 19: Harran niversitesi rencilerinin Geldikleri llere Gre Dalm (2003)........................................................................................283 Harita 20: anlurfa ehrinde Salk Alanlarnn Dal.................................................289 Harita 21: anlurfa ehrinde Salk Ocaklarnn Hizmet Alanlar (2003).......................290 Harita 22: Salk Ocaklarnn ehir D Hizmet Alanlar..................................................292 Harita 23: anlurfa ehrinde Kltr Alanlarnn Dal (2003).....................................295 Harita 24: anlurfa ehrinde Tarihi Alanlarn Dal (2003).........................................297 Harita 25: Dergh ve Tarihi arlar Civarnda Arazi Kullanl.......................................304 Harita 26: anlurfa ehrinin Cadde ve Sokak Sistemi......................................................311 Harita 27: anlurfa ehrinin Meknsal Geliim Evreleri..................................................340 Harita 28: anlurfa ehrinde Mahallelerin Dal (2003)..............................................343

Fotoraf Listesi
Foto 1. anlurfa Kalesi........................................................................................................144 Foto 2. anlurfann Tarihi ehir Kaplarndan Beykaps veya Mahmutolu Kulesi).......145 Foto 3. anlurfann Tarihi ehir Kaplarndan Harrankap.................................... ..........145 Foto 4. 19. Yzylda anlurfa (Ruha) ehrinin Kaleden Genel Grnm.......................147 Foto 5. anlurfann En Eski Camilerinden Olan Ulu Cami Minaresi ve Saat Kulesi........150 Foto 6. Balklgl Civarnda Geleneksel anlurfa Evlerine Bir rnek: Akarlar Evi.............................................................................................................152 Foto 7. anlurfada Tarihi Dokunun Egemen Olduu Alandaki Sokaklara Bir rnek: Gllolu Sokak.......................................................................................................154 Foto 8. anlurfada Tarihi Sokaklarda Geileri Salayan Kablar......................................154 Foto 9. anlurfada Sosyal Merkez Olarak Kullanlmakta Olan Eski svire Hastahanesi...........................................................................................164 Foto 10. 2004 Ylna Kadar anlurfa Devlet Hastahanesi Olarak Kullanlan Eski Millet Hastahanesi............................................................................................164 Foto 11. Haleplibahe ve evresindeki Ba-Bahe Alanlar...............................................165 Foto 12. anlurfann Tarihi Ticaret Binalarndan Gmrk Han ve Arasa Hamam.........171 Foto 13. Ruha(anlurfa)da Bir Handa hra Edilmek zere Bekletilen Yn Balyalar. (XIX. Yzyl Sonu)...............................................................................................175 Foto 14. Ruha(anlurfa)nn Sanayi Tesislerine Bir rnek: Basmahane Hal Fabrikas. (XIX. Yzyl Sonu)..................................................176 Foto 15. Ruha(anlurfa)da ehir i Ulam Salayan Aralardan Tahtrevan. (XIX. Yzyl Sonu).............................................................................180 Foto 16. anlurfann Tarihi arlarndan Kazaz Pazar....................................................250 Foto 17. anlurfann Fonksiyon Deitiren Tarihi arlarndan Boyahane.....................251 Foto 18. anlurfann En lek Hanlarndan Gmrk Hannda Yer Alan Yerleri..........251 Foto 19. anlurfann Fonksiyon Deitiren Tarihi arlarndan Knac Pazar................252 Foto 20. anlurfada Ticaret Faaliyetlerinin Etrafnda Younlat Caddelere Bir rnek: Divanyolu Caddesi................................................................................................252 Foto 21. MA inde Yer Alan Sarayn Caddesi (Kzlay Mevkii) ve evresindeki Yerleri.........................................................256 Foto 22. anlurfa Belediye Binas ve evresinde Yer Alan Hanlar...............................256 Foto 23. anlurfann kinci Derecede neme Sahip Ticaret Alanlarndan, mam Keskin Hububat Pazar...............................................................................262

XI

Foto 24. 500 Yatakl anlurfa Devlet Hastahanesi..............................................................288 Foto 25. anlurfann nemli Tarihi Kltrel Varlklarndan Olan Selahaddin Eyyubi Camii.....................................................................................299 Foto 26. anlurfada Karakoyun Deresi zerinde Yer alan Kprlerden Ali Saip Kprs...................................................................................................299 Foto 27. anlurfann ok Defa Sellere Maruz Kalmasna Neden Olan Karakoyun Deresinin Yatan Deitirmek Amacyla na Edilen Justinien Bendi.............300 Foto 28. anlurfada Tarihi Dokunun Hakim Olduu Alanda Yer Alan Camilerden Mevlevihane Camii...............................................................................................300 Foto 29. anlurfann En nemli Kltrel Varlklarndan Olan Balklgllerden Halilrrahman Gl..............................................................................................302 Foto 30. Halilrrahman Gl Kenarnda Yer Alan ve Eyyubiler Dneminde Kiliseden evrilen Halilrrahman (Deme) Camii.............................................302 Foto 31. anlurfada Dergh Alannda Yer Alan Dinlenme Alanlarndan Bir Grnm (Hasan Padiah Camii ve Balklgller Aras)......................................................306 Foto 32. anlurfadan Geen nemli Karayollarndan anlurfa-Gaziantep Karayolu (pek Yol)...............................................................309 Foto 33. anlurfann En lek Caddelerinden Biri Olan Atatrk Bulvar..........................309 Foto 34. anlurfa Vilayet Binas ve Kava.......................................................................313 Foto 35. anlurfa ehirleraras Otogar...............................................................................313 Foto 36. anlurfa Kalesinden ehrin Bat Kesimlerinde (Haleplibahe ve Buhara Mahallelerinde) Yer Alan Gecekondu Alanlarnn Grn............322 Foto 37. anlurfa Kalesinin Gneyinde, Yakubiye ve Topda Mahallelerinde Yer Alan Gecekondulardan Bir Grn..............................................................325 Foto 38. anlurfada Modern Tarzda na Edilmi Eski ve Yeni Binalarn Bulunduu Mimar Sinan Mahallesinden Bir Grnm...........................................................325 Foto 39. Veysel Karani Mahallesinden anlurfa Devlet Hastahanesinin de Bulunduu Esentepe Mahallesine Doru Bir Grnm..........................................................327 Foto 40. anlurfada Dubleks Villa Tipi Konutlarn Bulunduu Ferahkent Semtinden Bir Grnm. ...................................................................327 Foto 41. anlurfa Kalesinden ehrin Kuzeyine Doru bir Grnm..................................337 Foto 42. anlurfann Kuzeyinde Bulunan Esentepe Mahallesinden ehrin Gneyine Doru Bir Grnm..................................................................337 Foto 43. anlurfada Grlen nemli ehirsel Sorunlardan Tarm Alanlarnn galine Bir rnek: Karyaka Mahallesi..............................................................351

XII

NSZ
anlurfa... Nice medeniyetlere ev sahiplii yapan, 11000 yllk gemie sahip bir ehir... Trkiyenin en eski ehirlerinden biri olmas itibariyle, bir ok farkl kltre ev sahiplii yaparak onlar barnda kaynatran; barndrd her medeniyetten bir ok izler tayarak, zengin tarihi ve kltrel deerlerini ekonomik ve stratejik zellikleriyle youran ve Neolitik Dnemden balayarak, Urhaydan Edessaya, Ruhadan anlurfaya dek sren uzun srecin yaand, kutsanm ehir... Sahip olduu uzun gemi ve konumu nedeniyle, tarihin farkl dnemlerinde farkl zellikler kazanm olan anlurfa ehrinin kuruluu ve gelimesinin, ehir corafyas asndan incelenmesi nem arz etmektedir. Stratejik konumundan dolay bir ok saldrlara maruz kalmas ve tahribata uramas nedeniyle talihsiz bir ehir olarak nitelendirilecekse eer, bu talihsizliin ehrin cazibesinden de kaynaklandn unutmamak gerekir. Blbln dili, belasdr misali, ehrin yaad onca savalar, gzellii ve neminden kaynaklamsa da, ayn nedenlerden bir o kadar da imar edilmitir. anlurfa ehri, her dtnde ayn yerden ayaa kalkmsa, bunun nedenlerini zengin kltr birikiminde ve sahip olduu ekonomik potansiyelinde aramak gerekir. Her ne kadar ehir, medeniyetlerin bir atma alan olmusa da, anlurfay medeniyetlerin atma alan olarak grmek yerine, medeniyetlerin buluma yeri olarak nitelendirmek, herhalde daha doru bir yaklam olacaktr. ehir Corafyas bakmndan tarihi incelendiinde, ehrin farkl medeniyetlerin etkisiyle ekillendii ve kendine has bir zellik kazand grlecektir. Yaplan bu alma ile ehrin kuruluu ve kuruluundan itibaren gnmze kadar geirmi olduu gelime evreleri corafi bak asyla ortaya konmaya allmtr. ehirle ilgili her ne kadar tarihi almalar mevcutsa da, ehrin gelime evreleri corafi bak asyla ele alnmamtr. Bundan dolay bu almay ehir tarihi corafyas olarak nitelemek mmkndr. Kuruluu ve gelimesinin kapsaml bir ekilde ele alnmas nedeniyle de, anlurfa ehri ile ilgili zgn bir almadr. almann birinci blmnde kavramsal ereve, konunun nemi, amac, aratrma alannn yeri ve snrlar ile metot ve veri kaynaklar ortaya konmu; ikinci blmde anlurfa ehrinin kurulu yeri seimi zerinde rol oynayan etmenler; nc blmde nedenleri ile birlikte ehrin gelime evreleri; drdnc blmde de gelime srecinde ortaya kan ehirsel sorunlar corafi bak asyla ele alnmtr. Beinci blmde ise, yaplan bu aratrmann sonular ve tespit edilen sorunlarla ilgili neriler ortaya konulmutur. phesiz ki kapsaml bir almay, kiinin tek bana ve yardm almadan ortaya koymas mmkn deildir. Yaplan bu alma esnasndan da bir ok kii, kurum ve

XIII

kurulutan nemli yardm ve katklar grlmtr. Bu nedenle de, beni ynlendirerek, gerek verdii fikirlerle alma aamasnda yeni ufuklar almasn salayan ve gerekse yapm olduu katklardan dolay byk yardmlarn grdm, bata danman hocam olan sayn Prof. Dr. E. Murat zgr olmak zere, Tez zleme Komitesinde yer alan hocalarm Prof. Dr. Mesut Elibyk ve Do. Dr. Harun Takran ile yardmlarn esirgemeyen blmmzn dier hocalarna; bu almann balarnda bir mddet tez danmanln yrten emekli hocam sayn Prof. Dr. Ejder Kalelioluna; aratrma esnasnda gerekli olan bilgi, belge, veri ve dokmanlarn temin edilmesinde nemli yardmlarn grdm anlurfa Valilii ve Belediyesi bata olmak zere, ehirde bulunan dier kamu kurum ve kurulularna; anlurfa Kltr, Eitim, Sanat ve Aratrma Vakfna, anlurfa Ticaret ve Sanayi Odasna; bugnlere gelmemde byk pay sahibi olan deerli aileme, bana verdikleri destek ve gsterdikleri sabrdan dolay eime, biricik oluma ve arkadalarma teekkrlerimi sunmay bir bor bilirim. Yaplan bu almada bir takm eksikliklerin varl elbette mmkndr. Ancak bu durum, ihtiya duyulan belge, veri veya bilgilerin yokluundan veya temin edilememesinden kaynaklanmtr. Bunun ho grlmesini diler, yaplan bu almann ehir corafyasna veya anlurfaya ilgi duyanlara ve anlurfallara faydal olmasn, anlurfada halk arasnda yerleik Urfaya gelen alar, Urfadan giden alar sznn birinci ksmnn ortadan kalkmasna bir balang olmasn temenni ederim.

Mehmet Sait AHNALP Haziran 2005-Ankara

I. GR
A) KAVRAMSAL EREVE Yerleme, bir toplumsal kmenin ya da kalabalk bir nfus topluluunun, yaamak ve ekonomik etkinliklerini srdrebilmek iin belli bir yeri semeleri eylemi1 olarak tanmlanmaktadr. Korunma/dinlenme arzu ve igdsnn yan sra, dier temel ihtiyalarnn peinden srekli komak yerine, bunlarn bir arada kolaylkla bulunabilecei yerlerde, sabit bir hayat srme istei, yerlemeyi dourmutur. Yerleme, ayn zamanda insan topluluklarnn uzun bir sre sonucunda ulatklar dnm noktalarndan biridir. Yerleme konusunun ele alnd corafyann nemli aratrma alanlarndan biri de Yerleme Corafyasdr. Yerleme Corafyas, belli bir sre iinde insanlarn ortaya kard yerlemelerin; kkenlerini, geliim ve deiimlerini, kurulu yeri zelliklerini (sit ve sitasyonunu), grnmlerini(fizyonomi), ilevlerini (fonksiyon), dal ve paternlerini aratran bir corafya alandr2. Yerleme Corafyas tanmnda geen sit (site) ve sitasyon (situation), yerleme konusunun nemli iki kavramdr. Bunlardan sit bir yerlemenin deimeyen, sabit yerini ifade eder ki, buna kurulu yeri de denilebilir. nsanlar, yerlemelerini bir yere kurarlarken baz ihtiyalarna cevap verecek zellikler aramtr. Su temini, korunma/savunma, ekonomik faaliyet alan bunlarn banda gelir. Bu ihtiyalar dorultusunda(ki ou doal ortamdan yararlanmay hedefler) insanlar, savunulabilir bir tepeye, gizlenilebilir bir vadi iine; suya kolay ulaabilecei birikinti konisi zerine, kaynak veya akarsu kenarna; ekip biebilecekleri bir dzle veya aa kesebilecekleri bir ormana yakn olmak istemilerdir. Yerlemenin konumu(sitasyon), sitinden farkl olarak deiebilir bir niteliktir. nk yerlemenin konumu, dnyann veya lkenin zamanla deien nfus, idari, siyasi ve ekonomik g alanlar ile ana yol gzerghlarna gre durumunun bir sonucudur. Bir zamanlar ok canl olan alanlar arasnda, ana gzerghlar zerinde bulunan bir yerleme, bu elverili konumunu zamanla yitirmi

1 2

Kele, 1980: 146. zgr ile zel grme.

olabilir. Buna karlk yeni dnya veya lke dzeninde ilek yollar zerinde, eitli faaliyetlerin kendini gsterdii kimi yerlemelerin nemi artabilir. Yeni artlara gl corafi potansiyelleri ile ayak uyduran yerlemeler varlklarn gelierek srdrrler. Yerlemelerin kkenlerinin aratrlmas ise; yerlemenin tarihi geliimiyle ilgili bir husustur. Yerlemenin ne zaman, niin kurulduu, var olma/yok olma nedenleri bu konuda anahtar rol oynarlar ki, canl organizmalara benzeyen yerlemelerin kuruluu ve gelimeleri, yerleme plnlamas asndan byk deer tar. Defalarca doal ve beeri afetlere maruz kalm, ama srarla ayn yerde varln asrlarca srdrm yerleim birimlerinin, var olu nedenlerinin bilinmesi, bundan sonra da varln srdrmesinde etkendir. Yerleme Corafyasnn zerinde durduu bir dier konu, fizyonomi veya yerleme morfolojisidir (physiognomy, morphology;). Yerlemeler asndan fizyonomi denildiinde yerlemenin pln, dardan grnm, bykl ve oraya has nitelikleri anlalr. lev (fonksiyon), bir yerdeki faaliyet ve mekansal faydalanmalar ifade eder. Daha ak ifadeyle yerlemenin ekonomik ve sosyal hayat alanna ait bir kavramdr. Bir yerlemede yaayanlarn geimlerini salamak, kiisel ve toplumsal baz ihtiyalarn karlamak gayesiyle, gnn belirli saatlerinde altklar, bir araya geldikleri faaliyet alann ifade etmektedir. Bir kasaba veya ehirde, ticaret, ynetim, endstri, salk, eitim, rekreasyon, kltr gibi fonksiyonlarla daha sk karlalr. Yerlemelerdeki fonksiyonlar ve bunlarn arlk derecesi yerlemelerin krsal ve ehirsel yerlemeler olarak ayrlmalarna yol amasnn yannda, bu ilevlerdeki eitlilik ve uzmanlama, zellikle ehirsel yerlemelerde etki alanlarnn olumasna dolaysyla da bir yerleme hiyerarine yol aar. ehir Corafyas, Yerleme Corafyasnn bir alt dal olarak ehirsel yerlemelere odaklanmtr. Aratrmamzn konusunun anlurfa ehri olmas nedeniyle, asl alma alanmz ehir Corafyasdr. ehir Corafyas; ehirlerin kurulu ve gelimesini ve bu srete rol oynayan faktrleri, ehir ii arazi kullanm alanlarn, ehirsel fonksiyonlar ve ehirlerin evresindeki krsal alanlarla ilikilerini inceler.

ehirlerde yaayan insan nfusundaki art ve dnyann yerleilebilir btn ksmlarndaki ehirsel
3

hayatn

yaygnlamas

20.

yzyln

karakteristik

zelliklerinden biridir . Gnmzde gelimilik seviyesinin nemli gstergelerinden biri de ehirleme orandr. Bir lkedeki ehirlerin says ve ehirlerde yaayan nfusun toplam nfusa orannn yksek olmas gelimilik seviyesinin yksek olduunu gstermektedir. ehirler, esas itibariyle ok deiik kltrel ve ekonomik zelliklere sahip byk miktardaki nfus kitlelerinin bir arada yaad alanlardr. ehir tanm, farkl disiplinler tarafndan deiik ekillerde yaplmtr. Buna gre, sosyologlar, ehir ve blge planlamaclar, siyaset bilimciler ve corafyaclarn farkl ehir tanmlarndan sz edilebilir. Disiplinlere gre farkllklar gsteren ehir tanm, lkeden lkeye hatta zamanla deiebilmektedir. ehir tanmlamada kullanlan ltleri drt ana grupta toplamak mmkndr: 1)dari Merkez Olma lt 2)Nfus Miktar ve Younluu lt 3)Sosyolojik lt 4)Ekonomik Faaliyet lt 1. dari Merkez Olma lt Bu kategori ierisinde yer alan tanmlar, krsal yerlemeler dnda belli bir idar birimin merkezi olan yerlemeleri ehir statsnde deerlendirmektedir. Hollanda, Yunanistan, Kanada ve Japonya gibi lkelerde belediye snrlar, ngiltere Norve, Danimarka ve Avustralya gibi lkelerde belediyelerle birlikte dier mahalli idare alanlar4 ehir olarak deerlendirilmektedir. Trkiyede Devlet statistik Enstits, ile ve il merkezlerinde yaayan nfusu ehirli nfus olarak deerlendirmekte ve dolaysyla bu merkezleri ehir olarak kabul etmektedir. Bu tr bir tanmlama ou zaman sakncalar dourmakta olup, salkl bir deerlendirme yapmay engellemektedir. Gnmz Trkiyesinde bir ilin veya ilenin idari merkezi konumunda olup, kasaba ya da ky zellii tayan yerlemeler bulunduu gibi, idari bir merkez olmad halde ehirsel nitelikler tayan bir ok yerleme de mevcuttur.

3 4

Johnson, 1972: 1. Kele, 1961: 17.

2. Nfus Miktar ve Younluu lt Bu gruba giren tanmlamalarda, belli bir nfus bykl lt alnarak ky, kasaba ve ehir ayrm yaplmaktadr. Trkiyede, 442 sayl Ky Kanununda nfusu 2.000 den aa yurtlara ky, nfusu 2.000 ile 20.000 aras olanlara kasaba ve 20.000 den ok nfuslu olanlara da ehir denir. ibaresi yer almaktadr5. ehir ve kr yerlemesi ayrm iin kullanlan nfus eikleri, lkelere gre deiiklikler gstermektedir. rnein, Danimarkada 250 nfuslu yerlemeler ehir statsnde deerlendirilirken, Korede bu rakam asgari 40.0006, Japonyada 30.000, svirede 10.000, A.B.D.nde 2.500 ve Almanyada 2.000 dir7. phesiz ki, nfus miktarna dayanan tasnif ehir ve kr yerlemesi ayrmnda yeterli olmamaktadr. Bu tasnifte kr yerlemesi iin tespit edilen miktarn altnda kalan bir yerleme ehir zellii tayabilmekte, ehir yerlemesi iin belirlenen miktarn zerinde nfusa sahip olan bir yerleme ky veya kasaba zellii tayabilmektedir. Baz corafyaclar 3.000 nfusu ayrc bir snr olarak dnmlerdir. Mesela 5.000 gibi daha byk bir sayy tercih edenler, bu snrda durmayarak, ehircilerin ou gibi 10.000 saysn da seenler grlmtr. Fakat yukarda zikredilen nfus saylarnn hemen hepsi tek bana ky ile ehir ayrmnda kullanlamaz gibi grnmektedir8. Trkiyede bir yerleme biriminin ehir saylabilmesi gerekli grlen nfus miktar snr ilk nce 3.000 olarak tespit edilmiken, daha sonraki zamanlarda bu snr 5.000e ardndan da 10.000e ykseltilmitir. Gnmzde bu snr, 20.000e hatta 30.000e kmtr. Bunda Cumhuriyetin kuruluundan gnmze kadar Trkiye nfusunda sregelen nfus art etkili olmutur.9 Nfus miktarna gre yaplan ehir ve kr yerlemesi arasndaki ayrmn salkl sonular vermemesi nedeniyle nfusla ilgili yeni kriterler ortaya konmutur. Nfus ile ilgili olarak ortaya konan dier bir kriter de nfus younluu miktardr. rnein, Fransada km2 ye 500, Almanyada 1000, ngilterede 2.500 kiinin stnde nfusun dt yerler10 ehir olarak deerlendirilmektedir.
5 6

442 sayl Ky Kanunun 1. maddesi. Kele, 1961:19. 7 Doanay, 1994: 410. 8 Gney, 1995: 9. 9 zalar, 2003: 63. 10 Gney, a.g.e.: 9.

3. Sosyolojik lt Bu tr tanmlamamalarda esas alnan kriter, ehir ve kr yerlemesi olarak kabul edilen yerlerde insanlarn srdrm olduklar hayat tarzlardr. Mesela Queen ve Carpenter ehri, yerine ve zamanna gre ayrt edici faaliyet ve zellikleri bulunan insanlar ve binalar topluluu olarak tanmlamaktadrlar. Wirthe gre ehir, toplumsal bakmdan benzerlik gstermeyen fertlerin meydana getirdii nisbeten geni, youn nfuslu ve devamllk vasf olan yerlemelerdir11. Sosyolog Anderson, ehir veya ehirlemeyi insanlarn bir yaam biimi veya geicilik, yzeysellik, belirsizlik gibi kesin davranlarla karakterize edilmi insan hali olarak ifade eder. Bu tanmlama tipi, sosyal tipler arasndaki farklar ifade etmeye yetebilir. Fakat, corafyaclarn i kollarna gre tanmlamalarn iyi ifade etmez12. Yukarda belirtilen tanmlamalarda grlecei gibi sosyolojik tanmlamalar ile corafyaclarn tanmlamalar arasnda byk farklar bulunmaktadr. Dolaysyla sosyolojik tanmlamalarda kullanlan ltler de ehir ve kr yerlemeleri arasndaki ayrm yeterince ortaya koyamamaktadr. 4. Ekonomik Faaliyet lt Bu tip tanmlamalarda, herhangi bir yerlemedeki tarm ve dier faaliyet kollarnda alan nfusun oran l alnmaktadr. Bu ltlere gre bir yerin ehir olarak deerlendirilebilmesi iin tarmla uraan nfus orannn toplam nfus ierisinde belli bir oran gememesi gerekmektedir. Belli bir oran vermek g olmasna ramen, herhangi bir yerlemede ekonomik olarak bir faaliyete katlan nfusun(faal nfus) % 50den fazlas tarm d sektrlerde alyorsa, bu grup yerlemeleri, ehir saymak gerektiini dnenler vardr13. Zaten esas olarak tarmsal faaliyetler bir ehrin genel ekonomik faaliyeti olamaz. Nfusunun byk ounluu tarm sektrnde alan bir yerleme nfusu ok da olsa, ky ya da kasaba zellii tamaktadr. Ancak unutulmamas gereken bir husus da gelimekte olan lkelerde ve zellikle Akdeniz lkelerinde, ehirsel yerlemelerde tarmsal sektrde alanlarn oranlarnda bir art gzlendiidir. Sonu olarak, ehir tanmn yapmak iin sadece bir lte bal kalmamak gerektii sylenebilir. Bu nedenle corafyaclar ehir tanmn yaparlarken,
11 12

Kele, 1961: 19-20. Northam, 1979: 9-10. 13 Doanay, 1994: 411.

yerlemenin

barndrdn

nfusu,

sakinlerinin

ekonomik

faaliyetlerini

ve

birbirleriyle olan ilikilerini ve yerlemenin yakn evresiyle olan ilikisini de gz nnde tutarlar. Corafyaclar, daha fazla ehir teriminin davransal olmayan tanmna, yani allan ya da i yaplan alanlara eilirler. Gerekte, belli bir yerde yaayan insanlar eitli zellikte davranlar benimseyebilir, fakat corafyaclar insanlarn lokal yerlemeleri ve bundan kaynaklanan yaam tarzyla daha fazla ilgilenir. Bir ok corafyac, ehir tanmn; yerleim younluunun dier genel topluluklardan daha fazla olduu, iinde yaayanlarn temel ekonomik etkinliklerinin primer ekonomik sektrde olmad ya da tarm d ekonomik aktiviteler olduu ve lokal yerleme bakmndan blge iin kltrel, idari ve ekonomik bir merkez olarak kabul ederler14. Gney, ehri ksaca kk bir sahada, byk nfus kitlelerinin birlikte bulunduu, geimini temin ettii yerlemeler15 olarak tarif etmektedir. Bunun yannda ehirler, sadece sakinlerinin yaad ve geimini temin ettii yerlemeler olmayp, ayn zamanda yakn evresindeki krsal yerlemelerin ihtiyalarn karlayan ve bu krsal yerlemelerden de baz ihtiyalarn temin eden merkezi yerlerdir. ehir ne kadar byk olursa olsun btn ihtiyalarn karlama konusunda kendi kendine yeterli deildir. Genel olarak bir tanm yapmak gerekirse ehir; iskn manzarasnda byk lde beer mdahalesinin mevcut olduu16, yerli veya deiik yerlerden gelen byk nfus topluluklarnn bir arada yaad, sakinlerinin evredeki krsal yerlemelere nazaran farkl bir yaay tarzna sahip olduu, i ve meslek kollarnda eitliliin fazla olduu, sosyal, kltrel, salk ve eitim faaliyetlerinin bir araya topland ve bu zellikleriyle yakn ve uzak evresinin ihtiyalarn karlayan ayn zamanda yakn evresinden de baz ihtiyalarn karlayan, krsal yerlemelerdeki mesken tiplerinden farkl mesken tiplerine sahip, ou zaman ok katl konutlarn bulunduu, nemli yollarn bulutuu merkezi bir mevkide yer alan, yerine gre bir takm idari, adli ve askeri fonksiyonlar17 da bulunabilen alt ve st yap bakmndan fazlaca eksii olmayan, bugnk koullarda nfusu 20.000in zerinde olan18 yerlemelerdir.

14 15

Northam, 1979:10. Gney, 1995:1. 16 Gney, a.g.e.:6. 17 zgr, 2000: 125. 18 zalar, 2003: 64.

B) ARATIRMA ALANININ YER ve SINIRLARI Aratrma sahamz olan anlurfa ehri, Trkiyenin Gneydou Anadolu Blgesinin Orta Frat Blmnde anlurfa ilinin il merkezi durumundadr. l kuzeydoudan Diyarbakr, kuzeybatdan Adyaman, doudan Mardin, batdan Gaziantep illeri, gneyden de Suriye devlet snr ile evrelenmitir. anlurfa ehri, ayn ad tayan il idari alan ierisinde kuzeyden Hilvan, kuzeydoudan Siverek, kuzeybatdan Bozova, gneyden Harran ve Akakale, batdan Suru ve doudan Viranehir ileleriyle evrelenmi olan Merkez ilede yer almaktadr (Harita 1). Merkez ilenin orta bat ksmnda merkez bucanda yer alan ehrin, kuzeybatsnda Karakpr, kuzeyinde Mauk ve Ak, gneyinde Yenice, batsnda Kkler ve Kk sren, gneydousunda Konuklu, dousunda da Daetei kyleri yer almaktadr (Harita 2). anlurfa ehri, tarih boyunca nemli yollar zerinde yer almtr. Mezopotamya diye adlandrlan, Frat ve Dicle nehirlerinin arasnda kalan blgenin kuzeyinde, bulunduu alan itibariyle, gney Mezopotamya ile Anadolu arasndaki nemli yollarn birleme sahasnda kurulmutur. Gnmzde de ehir, ksmen bu zelliini korumakta olup, Avrupadan balayarak Ortadouya uzanan karayolunun nemli bir blmn oluturan E-24 karayolu zerinde yer almaktadr. Bu karayolu; Gaziantep, Birecik ve Suruu anlurfaya balamakta, douda ise Viranehir ve Mardine uzanmaktadr. Ayrca bir baka yol da anlurfay Diyarbakra birletirmektedir. Bu yol ayn zamanda Hilvan ve Siverek ilelerini anlurfa ehrine balamaktadr. anlurfa ehri, bahsedilen bu nemli yollar ile Suriye snrnn yaknnda yer alan Akakale ile merkezinden balayarak ehrine ulaan karayolunun birleme noktasnda yer almaktadr. ehir, kuzeydousunda yer alan Sivereke 91 km, Hilvana 56 km; kuzeybatsnda yer alan Bozovaya 36 km; gneybatsnda yer alan Surua 45 km, gneyinde yer alan Akakaleye 53 km, Harrana 48 km; dousunda yer alan Viranehire ise 90 km mesafede yer almaktadr.

Aratrma sahasn ilgilendiren snrlar arasnda, anlurfa Belediyesinin mcavir alan ve belediye snr bulunmaktadr. Belediyelerin kontrol ve sorumluluunda altna verilmi, belediye snryla bitiik olmas zorunlu olmayan alanlar19 olarak tarif edilen mcavir alan snr, kuzeyden Karakpr belediyelik kynn mcavir alan snrna dayanmakta olup, buradan beldenin mcavir alan snrn batya doru takip ederek yeniden kuzeye ynelmekte ve Mauk Tepesine kadar devam etmektedir. Tepenin batsndan itibaren yeniden gneye ynelen snr Akabe boazna kadar devam eder. Buradan gneydouya doru ynelerek Tektek Platosu zerinde yer alan Nemrut harabeleri, Koren ile kizce mahallelerini kavisler izerek iine alr. Snr, Deirmen Tepesini gneyden evreleyerek douya ynelir ve anlurfa-Akakale yoluna ular. Bu yolu kuzeybatya doru bir mddet takip eden snr, Ziyaret Mahallesini darda brakarak tekrar kuzeydouya devam eder ve Hancaz Kyne ular. Buradan tekrar kuzeybatya ynelen snr Akamescit Kynn kuzeybatsndan yeniden kuzeydouya ynelir ve anlurfaMardin karayolunun kuzeyinde Gktepe Kyne ular. Buradan itibaren kuzeybatya ynelen snr, Daetei Kyne ulaarak, gneydouda Karakpr kasabasnn mcavir alan snrna tekrar ulam olur. Belediye snrlar, yukarda belirtilmi olan mcavir alan snrnn evrelemi olduu alana nazaran daha kk bir alan evrelemektedir. Esas olarak bir belediyenin hizmet vermi olduu alann gsteren belediye snr, teden beri beldeye ait saylan btn tarla, ba, bahe, ayr, mera, zeytinlik, palamutluk, otlak gibi yerleri ierir ve imknlar lsnde tepelerden, yollardan veya dier deimeyen yerlerden geirilir20. anlurfa belediyesi snrlarnn yer yer mcavir alan snr ile belediye snrnn akt da grlmektedir. Belediye snr, kuzeyden ve kuzeybatdan mcavir alan snr ile ayn olup, snr ehrin batsnda yer alan Yldz Tepesinin batsndan itibaren mcavir alan snrndan ayrlr. Yldz Tepesine kadar dou istikametinde devam eden belediye snr, buradan gneye uzanr. Mcavir alan snrna paralel olarak bir mddet devam ettikten sonra, Ama Tepesi batsndan gneydou ynelen snr, burada Yenice Kyn iine alr. Kuzeydouya doru anlurfa-Akakale karayolunu keserek devam eden belediye snr, Konuklu Kynn batsndan itibaren kuzeye doru ynelerek anlurfa19 20

Bayndrlk ve skn Bakanl, 1995: 12-13. Acarolu, 2002: 7.

10

11

Mardin karayoluna ular. Bu yolun kuzeyinde Karaolan Mahallesinin batsndan itibaren kuzeybatya ynelerek tekrar mcavir alan snryla kesiir (Harita 2). 1981 ylnda Ky Hizmetleri Genel Mdrl tarafndan hazrlanan Ky Envanter Etdleri iinde yer alan 1:25.000 lekli ky snr krokileri ve 1988 ylnda DE tarafndan 1:25.000lik topografya haritas paftalar zerine ilenerek hazrlanan ky idari snrlar incelendiinde, yukarda bahsedilen mcavir alan ve belediye snrlar ile baz kesimlerde akrken, baz yerlerde bu snrlar evrelemekte, baz kesimlerde de bu snrlar iinde kald grlmektedir. Ayn zamanda ehrin gneyinde yer alan Yenice Kynn idari snr ile ehrin en gneyinde yer alan Eyypkent Mahallesinin snrlarnn birbirine uymamas ciddi bir eliki olarak ortaya kmaktadr. Yukarda bahsedilen kurumlarca tespit edilen snrlar ayn lekli harita zerine ilendiinde, Yenice Ky idari snrnn kuzey kesimlerinin ehrin gney kesimlerini iine ald grlmektedir. Ancak, yukardaki tarihlerden sonra ky idari snrlarnn gncel halini gsteren bir alma, ileri Bakanl yada dier kurumlar tarafndan da yaplmamtr. Bu nedenle, zellikle Yenice Kynn idar snrnn son hali hakknda bir fikir sahibi olunamamaktadr. Ortaya kan bu durum itibariyle, Yenice Ky idari snrnn kuzey kesimini ehrin en gneyinde yer alan Eyypkent Mahallesinin gney snr olarak kabul etmek durumu ortaya kmaktadr. Bu elikili durum Harita 2de daha ak olarak grlmektedir. C) ARATIRMANIN AMACI anlurfa ehri, corafyac bak asyla yeterince aratrlmamtr. Yaplan almalar arasnda ehrin belli dnemlerine ait yaplm tarihi almalar mevcut bulunmakla beraber, ehrin kuruluu ve gelimesi ile ilgili btncl bir aratrma mevcut deildir. Dier taraftan il apnda yaplan almalar ehrin bahsedilen ynn ortaya koymaktan uzak kalm, ounlukla ilin ekonomik zellikleri ortaya konulmutur. anlurfa ehri, nemli bir tarihi gemie sahip olmak yannda, tarihsel sre ierisinde meydana gelen eitli olaylarda nemli roller de stlenmitir. Bu durum da anlurfa ehrinin gelime evreleriyle ele alnp incelenmesini gerektirmektedir. Kurulmu olduu alann zel konumu itibariyle, tarih boyunca byk bir stratejik neme sahip ehir iin, bir ok medeniyet tarafndan sava verilmitir.

12

Anadolu ve Arap yarmadalarnn kesime blgesinde, nemli su kaynaklarnn ve tarm alanlarnn hemen yaknnda bulunmas, ehrin tarih boyunca nemini srdrmesinde etkili olmutur. Sahip olduu bu stratejik konum nedeniyle ehir bir ok istila ve savalara maruz kalm, zel konumunun getirmi olduu bu olumsuz duruma ramen sit ve sitasyon zellikleri sayesinde gnmze kadar ayakta kalabilmitir. Bu nedenle tarihi boyunca, egemenlii altnda bulunduu medeniyetlerden olumlu veya olumsuz olarak etkilenmi olup, bu etkileim dorultusunda bir geliim gstermitir. Blgede kurulan krallk ve kontluklara bakentlik yapm olan ehir, zaman zaman byk imparatorluklarn garnizon ehri zelliini de tamtr. Yine anlurfa (Ruha) Osmanllar dneminde sancak merkezi ve gnmz Trkiyesinde de il merkezi olarak idari grev stlenmitir. ehir, bu zelliini bulunduu konuma borlu olduu gibi, sahip olduu bu konumun getirmi olduu deiim ve gelimeleri de yaamtr. Bu nedenlerden dolay ehir, tarih ierinde farkl farkl zellikler gstermi, bu zellikler, ehrin mimarisine, yaam biimine, sosyal yapsna, etki alanna kadar pek ok konuda etkili olmutur. anlurfa, ayn zamanda byk dinin mensuplarnn gerek farkl zamanlarda gerekse beraber yaad ve bu dinlerin retileri gereince kutsal saylan bir ehirdir. Bunun yannda bir ok etnik kkenden insan topluluklar, tarihin belli dnemlerinde beraber yaamtr. Bu mozayiin getirmi olduu farkl kltrel zellikler ehrin yapsnda kendini gstermi, ehrin nemini arttrmtr. Bu ynyle uygarlklarn buluma yeri olma zellii de kazanmtr. Gnmzde GAP ile birlikte ehrin ve yakn evresinin nemi byk oranda artmtr. GAPn tamamlanmasyla birlikte, projenin kalbi konumundaki ehir, yakn evresiyle birlikte sahip olduu ekonomik potansiyelini daha fazla harekete geirecek ve lke ekonomisine katklar artacaktr. anlurfa ehrinde yakn zamanlara kadar istihdamda hakim sektr olan tarm, yerini hizmet sektrne brakmaya balam, son yllarda da sanayileme abas ierisine girilmitir. ehirde balayan sanayileme hareketi, doal ve beeri kaynaklarn etkisiyle tarma dayal bir sanayi eklinde belirmi ve gnmzde de bu dorultuda devam etmektedir. ehirde kurulan sanayi tesisleri byk lde

13

ham maddesi tarm rnleri olan tesislerdir. anlurfa Organize Sanayi Blgesinde kurulan tesisler incelendiinde bu durum daha ak olarak ortaya kmaktadr. Denetimi altnda, Harran ve Suru gibi iki verimli ovas bulunan ehir; Virsanehir, Bozova, Siverek, Hilvan ve Ceylanpnar gibi dier ilelerin de tarmsal retiminin pazar durumundadr. Sahip olduu gen nfus sayesinde nemli bir i gc potansiyeline de sahip olan ehir, yakn gelecekte sanayide alma oran ykselmi Trkiye ehirlerinden bir olmaya adaydr. anlurfa, nfus byme hz, ulat nfus bykl ve gstermi olduu ehirsel zellikler nedeniyle bykehir olmaya aday bir ehirdir. Gneydou Anadolu Blgesinin nde gelen ehirlerinden biri olan anlurfa, gemii ok eski tarihlere dayanan ve bir ok uygarla ev sahiplii yapm bir ehirdir. Yaplan arkeolojik almalara gre 11.000 yllk bir gemie sahip olan ehir, Anadolunun en eski yerlemeleri arasnda saylmaktadr. lk yerlemenin Neolitik dnemde balad ehir, gnmze kadar varln korumutur. Btn bu zellikler, anlurfa ehrinin ehir Corafyas asndan incelenmesini gerektirecek bir hakkaniyet kazandrmaktadr. Bu almayla anlurfa ehrinin ilk kurulduu yerin ve bu yerin seiminde rol oynayan faktrlerin tespit edilmesi; tespit edilen bu faktrlerin ehrin kuruluu yerinin tespitinde ne ekilde rol oynad, hangi faktrlerin bu konuda daha nemli rol oynad tespit edilmeye allmtr. Yaplan aratrma gstermitir ki, ehrin kurulu yeri belirlenirken fiziki corafya faktrleri dikkate alnmtr. Bu faktrler arasnda iklim koullaryla yakndan ilikili olarak su durumu, doal bitki rts ve barnmaya ve korunmaya elverili jeolojik/jeomorfolojik ortam koullar nemli rol oynamaktadr. ehir tarihi dnemler boyunca, deiik gelime aamalar gstermitir. Tarihsel sre boyunca yaanan doal ve beeri olaylar ehri olumlu veya olumsuz ynde etkilemitir. Yaanan bu olaylarn hangilerinin gelime zerinde olumlu rol oynad, hangilerinin olumsuz rol oynad ve bunun sonucunda ortaya kan durumlar belirlenmeye allmtr. Ayrca bu almayla ehrin tarih boyunca kazanm olduu ehirsel fonksiyonlar ve bu fonksiyonlarn ehri hangi ynden etkiledii sorularna cevap aranmak amalanmtr.

14

zetlenecek olursa, ehrin

kuruluunun ve gnmze kadar olan sre

ierisinde gstermi olduu gelime aamalarnn ve yukarda ksmen bahsedilen artlarn bu gelime aamalar zerindeki rollerinin corafi prensipler ierisinde incelenmesi bu tezin ana amalarn oluturmaktadr. D) ARATIRMA YNTEM VE VER KAYNAKLARI Corafya aratrmalarnda kullanlan en nemli yntemlerden biri gzlemdir. Corafyann laboratuvar olan araziden bu yntemle elde edilen veriler byk nem tamaktadr. Fakat gzlem ynteminin uygulanmasndan nce yaplmas gereken bir takm almalarn da bulunduu muhakkaktr. Bu amala gerekli n almalarn yaplmas gerekir. Yaplmas gereken n almalarn banda aratrma sahas ile ilgili gerekli veri ve kaynaklarn temini gelmektedir. Bu nedenle aratrmamza balamadan nce konumuzla ilgili gerek corafi ve gerekse aratrmalarmzda yardmc olabilecek dier bilim dallarnda yazlm eserlerin ktphaneler ve internet zerinden taramas yaplmtr. Bylece aratrmalarda yararlanlacak eserler ve bulunabilecekleri yerler tespit edilerek, bibliyografik liste oluturulmu, daha sonra da tespit edilen bu kaynak eserler toplanmtr. Literatr iin zellikle Ankarada bulunan Milli Ktphane, Trk Tarih Kurumu Ktphanesi, YK Ktphanesi, niversite ile dier kurum ve kurulu ktphanelerinden faydalanlmtr. Ayrca aratrmamz iin nemli bir kaynak olan salnamelere de stanbuldaki T.C Babakanlk Devlet Arivlerinde ulalmtr. Aratrmalarda kullanlacak dier kaynaklar arasnda istatistik veriler de nemli bir yer igal etmektedir. Bu veriler arasnda demografik, meteorolojik ve ekonomik istatistikler saylabilir. Bu veriler, bata Devlet statistik Enstits(D..E) ve Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl olmak zere eitli kurum ve kurulardan salanmtr. Devlet statistik Enstitsnden farkl saym tarihlerine gre anlurfa ehrinin ve ilgili dier yerlerin nfus miktarlar, nfusun ya ve cinsiyet yaps, eitim durumu, mahalle nfuslar, i yeri saylar ve eitli ekonomik istatistikler elde edilmitir. Bylece bu veriler sayesinde aratrma alannn dnemlere gre nfus deiimi ortaya koyulabilmi, nfusun demografik ve ekonomik zellikleri belirlenebilmitir. Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrlnden de ehir merkezi ve yakn evresinde bulunan meteoroloji

15

istasyonlarna ait meteorolojik veriler temin edilmitir. anlurfa ile ilgili yazlm corafi eser says yok denecek kadar azdr. stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde hazrlanan anlurfa ehri adl bir yksek lisans tezi ve birka lisans tezi dnda herhangi bir corafi eser mevcut deildir. Fakat konumuzun ilenii srasnda byk yardmlar olan eitli konularda yazlm corafi kitap ve makaleler mevcuttur. Bunlar genel konularda yazlm olup, ounlukla Trkiye geneli ya da blge genelini ilgilendiren eserlerdir. Corafya aratrmalarnda bir dier nemli ve temel kaynak haritalardr. Bu nedenle konumuzla ilgili haritalarn iziminde yaralanlacak temel haritalarn temin edilmesi amacyla bata Harita Genel Komutanl olmak zere, Ky Hizmetleri Genel Mdrl ve Maden Tetkik ve Aratrma Enstits, anlurfa Belediyesi ve ller Bankas ile dier kurum ve kurulularn hazrlam olduklar eitli konulardaki harita ve planlara ulalmtr. anlurfa ve yakn evresini gsteren, Harita Genel Komutanl tarafndan hazrlanm 1:25000 lekli toporafya haritalarnn N 41-d2, N 41-d3, N 41-c1, N 41-c4, N 41-c2 ve N 41-c3 paftalar temel haritalarn iziminde, alann topografik ve hidrolojik zelliklerini ortaya koyulmasnda nemli faydalar salamtr. Ky Hizmetleri Genel Mdrlnce hazrlanan Ky Envanter Etdlerinde yer alan 1:25000 lekli ky snr krokileri sayesinde ehrin evresindeki kylerle olan snrlar tespit edilmitir. M.T.A Enstits tarafndan hazrlanan 1:50.000 lekli Urfa li Snrlarn Kapsayan evrenin Jeoloji Haritasnn sahamzla ilgili 4 paftas, sahann jeoloji haritasnn izilmesinde ve jeolojik zelliklerin belirlenmesinde katk salamtr. anlurfa ehrinin gelime aamalarnn ve ehirsel fonksiyonlarn gsterilmesi iin gerekli olan halihazr haritalarn temin edilmesi byk nem tamaktadr. Fakat bu konuda en byk yardmn grlecei umulan anlurfa Belediyesinde ehrin halihazr haritalar bulunamamtr. Belediyeden sadece mcavir alan ve belediye snrlarn gsteren 1:25.000 lekli bir harita ve mahalle snrlarn gsteren 1:5.000 lekli bir plan temin edilebilmitir. ller Bankas tarafndan 1988 ylnda hazrlanan 1:5.000 lekli anlurfa ehri halihazr haritas, ehrin o dnemdeki yayl alann gstermesi bakmndan ehrin geliim aamalarnn harita zerinde gsterilmesinde yardmc olmutur. anlurfa Valiliince 2002 ylnda hazrlanan 1:8.400 lekli anlurfa Kent Pln ehrin bu

16

tarihteki yayl alann gstermesi, bu haritann temel harita olarak kullanlmas sayesinde, ehrin fonksiyon alanlarnn ve mahalle snrlarnn gsterimi mmkn olabilmitir. Temin edilen plan ve haritalar, Paint Shop Pro 4.0-6.0, Photoshop 7.0 ve ksmen de ArcView 8.3 programlar kullanlarak amaca uygun yeni haritalar hazrlanmtr. l Salk Mdrlnden temin edilen Ev Tespit Fileri (ETF) ve dier veriler nda salk alanlarnn ehirdeki dal, salk ocaklarnn hizmet alanlarnn gsterimi yaplabilmitir. Ayrca ETFlerden mahalle baznda demografik bir takm veriler de elde edilmitir. l Milli Eitim Mdrl kaytlar, ehirde eitim alanlarnn daln ve ilkretim okullar ile genel liselerin hizmet alanlarn gsteren haritalarn hazrlanmasna temel tekil etmitir. Yukarda bahsedilen haritalar dnda alma esnasnda byk yarar salayan dier haritalara da eriilmitir. Bunlar eski dnemlere ait genellikle blge ile ilgili yaplm yabanc almalarda yer alan(eitli makale ve seyahatnamelerde) ehrin o gnk durumunu gsteren kroki ve haritalardr. Dier taraftan anlurfa Valilii, Belediye Bakanl, l Milli Eitim Mdrl, Sanayi ve Ticaret l Mdrl, l Turizm Mdrl, l Salk Mdrl, l Kltr Mdrl, anlurfa Ticaret ve Sanayi Odas Bakanl ve Esnaf ve Sanatkrlar Odas Bakanl gibi kurum ve kurululardan, ehirle ilgili baka veri ve dokmanlar da elde edilmitir. Son anlan iki kurulutan ehirde bulunan sanayi tesislerinin says, kurulduklar yerler, alan ii says ve tesis edilme tarihleri; esnaf odalar ve bu odalara kaytl iyerleri says tespit edilmitir. Bunlara ek olarak anlurfa Valilii zel dare Mdrl bnyesinde kurulmu olan ve anlurfa ile ilgili nemli yerel almalara katkda bulunan anlurfa Kltr, Eitim, Sanat ve Aratrma Vakf ile temasa geilmi, bir ok yerel aratrmac tarafndan hazrlanm kaynaklar gzden geirilmitir. Veri kaynaklar iinde corafya dndaki bilim alanlar tarafndan hazrlanan eserlerin de ayr bir yeri vardr. almamzda anlurfa ehrinin tarihsel sre iinde geirmi olduu dnemler, o dnemlerde meydana gelen ekonomik ve sosyal olaylar ele alndndan, zellikle tarih ve arkeoloji alannda yazlan eserler, dikkatle incelenmitir. Tarih alannda yazlan ve aratrmalarmzda nemli bilgiler edinmemizi salayan eserler arasnda, I. Demirkentin, Urfa Hal Kontluu I (1098-

17

1112)

Urfa Hal Kontluu II (1118-1146),

F.Iltann Urfa Blgesi Tarihi,

A.Karakan Urfada Medreseler ve Eitim, S.K.Rossun Roman Edessa, R.Duvalin Histori deEdesse ve A.N. Turann hazrlam olduu 16. Yzylda Ruha(Urfa) Sanca adl doktora tezi burada zikredilebilir. Arkeoloji ve Sanat Tarihi alannda yazlan eserler arasnda, J.B.Segalin Edessa-The Blessed City, J.H.W. Drijwersin The Cults and Beliefs at Edessa, M.Ayatan Peygamberler ehri Urfa, B.elik tarafndan hazrlanan anlurfa Kent Merkezinde anak mleksiz Bir Neolitik Yerleim: Yeni Mahalle konulu yksek lisans tezi ve Y.Albayrakn Antik ada Edessa adl yksek lisans tezi gibi bir takm eserler de nemli katklar salamtr. anlurfa ile ilgili vekayinamelerden de yararlanlmtr. Gregory EbulFaracn Ebul-Farac Tarihi, Urfal Mateosun Urfal Mateos Vekayinamesi ve Papaz Grigorun Zeyli, Mar Yeuann Diyarbakr ve Urfann Felaket Yllar adl vekayinameleri bu balamda dnlmesi gereken kayda deer eserler arasndadr. eitli tarihlerde yazlm bu vekayinameler, ehrin o gnk durumu ve dnemin doal ve beeri olaylar hakknda bilgiler iermektedir. Farkl tarihlerde Ortadou Blgesini gezen baz seyyahlarn yazm olduklar seyahatnamelerde de anlurfa ehri ile nemli bilgilere ulamak mmkn olmutur. Bunlar arasnda Evliya elebinin Seyahatnamesi, Buckinghamn Travels at Mesopotamia, C.Chesneyin The Expedition For The Survey Of The Rivers Euphrates And Tigris, Strabonun The Geography Of Strabo, A.Gabrielin Voyoges Archologiques Dans La Turquie Orientale, W.F.Ainsworthun Travels and Researches in Asia Minor, Mesopotamia, Chaldea and Armenia ve V. Cuinetnin, La Turquie dAsie adl seyahatnameleri saylabilir. Corafya aratrmalarnda kullanlan temel verilerinden bir blm de gzlemlere dayanr. Bu nedenle aratrma sresince farkl tarihlerde ve anlurfa ehrinin farkl mekanlarnda geni apl gzlemlerde de bulunulmutur. Bu sayede kaytlara gememi bir takm bilgiler, arazi gzlemleri, yz yze grmeler, envanter almalaryla tarafmzdan tespit edilmitir. Bu gzlemlerden en nemlileri arasnda ehrin oturduu yerin fiziki yaps ve ehrin gelime aamalar ve fonksiyon alanlar iin yaplanlar yer almaktadr. Bu sayede, ehrin kurulu yeri zellikleri ile ilgili bilgilerin elde edilmesinin yannda, ehrin tarihsel geliim aamalarnn tespiti

18

ynnden nemli olan yap ve yerleim birimlerinin tarihlendirilmesi, ehir ii arazi kullanm ya da fonksiyon alanlarnn belirlenmesi mmkn olmutur. ehrin deiik tarihlerdeki yayl alanlarnn harita zerinde gsteriminde farkl tarihlerde izilmi plan ve haritalar, ekilmi hava fotoraflar byk nem tamaktadr. Ancak anlurfa iin ller Bankasndan elde edilen 1988 ylna ait halihazr haritadan baka herhangi bir haritann elde edilememesi, ehrin adm adm gezilerek bir tarihlendirme abas iine girilmesine yol amtr. ehirde bulunan kale, han, hamam, dini yap(cami, kilise) okul, kpr gibi yaplar ya da kalntlar esas alnarak, ina edildikleri tarihler ve bulunduklar yerler tespit edilmi ve ehir pln zerine bunlarn lokalizasyonlar yaplmtr. ehrin sahip olduu fonksiyonlar ve fonksiyon alanlar da ehir plan zerine ilenmitir. ehir ierisinde farkl kullanm alanlarn oluturan ticaret, ulam, sanayi, kltr, salk, ynetim, eitim, konut alanlar, turistik/elence/dinlence/spor alanlar fonksiyon alanlar haritasn oluturmak zere ehir plan zerine ilenmitir. Ayrca i yeri baznda ayrntl saptamalarda da bulunulmutur. Bunun iin ehrin merkezi i alanndaki iyerleri tek tek i kollarna gre gruplandrlarak 1:2.000 lekli halihazr harita zerine kaydedilmi, belediye kaytlarnda dahi olmayan i yeri bilgileri elde edilmitir. zellikle ehrin eski yerleim ksmnn sokaklar, konutlar ve bu konutlar arasnda yer alan tarihi neme sahip han, hamam, cami ve kilise gibi yaplar incelenerek, yerleme yaps tespit edilmitir. Bu almalar esnasnda, valilike hazrlanan harita zerinde bulunmayan ve yaplan aratrma gezisi esnasnda varl tespit edilen yerleme alanlar ve eitli resmi binalar harita zerine ilenerek bu harita gncelletirilmitir. Elde edilen veri ve kaynaklarn, yaplan gezi ve gzlemlerle birlikte analiz edilmesi aamasnda nemli bir yarar salamas ynnden, ehir iinde ve ehre hakim noktalardan fotoraf ve slaytlar ekilmek suretiyle grsel belgeleme ii de gerekletirilmitir. Alan almasnn gerek ncesinde ve gerekse sonrasnda, daha nceki dnemde toplanan kaynak eserler okunmu ve fileme yntemiyle gerekli yerler not edilmitir. Yabanc dilde yazlm olan eserlerin gerekli blmleri Trkeye tercme edilmitir. Bunun yannda Osmanlca yazlm olan salnameler gnmz Trkesine evrilmitir. Bu okumalar sayesinde aratrma konusu hakknda nemli bilgilere

19

ulalmtr. Bu bilgiler alan almas srasnda ve elde edilen dokman ve verilerin deerlendirilmesi aamasnda nemli yararlar salamtr. Bylece konuya daha salkl eilme imkan domutur. Yukarda bahsedilen bibliyografik tarama, kaynak eserlerin toplanmas ve yaplan alan almasndan sonra, aratrmann ve verilerin dier bir nemli

safhas olan deerlendirme safhasna geilmitir. Bu safhada, konu ile ilgili toplanan corafi eserler, dier bilim dallarnda yazlm eserler, istatistik veriler ve alan almas sonucunda elde edilen veriler analiz edilmitir. Bu deerlendirmeler, corafyann temel ilkeleri olan dalm, balant ve neden-sonu ilkeleri nda yaplmtr. Tme varm ve tmden gelim gibi akl yrtme yntemleri kullanlmtr. Yine elde edilen verilerin karlatrma yntemi kullanlarak deerlendirilmesiyle, ehrin sahip olduu baz zelliklerin il, blge ve lke iindeki konumu ortaya konmaya allmtr. Doal ortam ile beeri faaliyetler arasndaki etkileim, beeri faaliyetlerin kendi aralarndaki etkileimi ve bunun sonucunda ortaya kan durum, neden ve sonu ilikisi kurularak ortaya konulmutur. Bu ilke ve yntemler kullanlarak ehrin gerek gemite ve gerekse gnmzde sahip olduu zellikler ortaya konmutur. Elde edilen veriler nda, ehrin ilk kurulduu yer ve ehrin kurulu yeri zerinde rol oynayan doal faktrler, daha nce hazrlanm olan haritalar da gz nnde bulundurularak tespit edilmitir. Bu aamada arkeolojik veriler ve arkeologlarla yaplan birebir grmeler de byk fayda salamtr. Daha sonra ehrin tarihsel sre iindeki gelime dnemleri ve bunun zerinde rol oynayan faktrler tespit edilmitir. Gelime dnemlerinin ve ehrin yayl alanlarn tespitinde yaplan alan almas byk fayda salamtr. Bunun yannda konu ile ilgili eitli dnemlere ait bilgiler ieren kitap, makale, bildiri, seyahatname ve vekayinameler gibi eserlerden byk lde yararlanlarak dnemlere gre ehrin geliim durumu ve bunun zerinde rol oynayan doal, siyasi ve ekonomik faktrler ortaya konmutur. Alan almasyla yaplan tarihlendirme ilemlerinin sonular harita zerine ilenmitir. Mevcut kaynaklarda baz dnemlere ait harita, pln veya krokiler bulunmamas nedeniyle o dnemlere ait, ehrin yaklak olarak yayl alanlar alan almas srasnda yaplan tarihlendirmeler yardmyla ortaya konmutur. Ayrca ehrin eitli dnemlerine ait elde edilen plnlar da bilgisayar ortamnda st ste

20

bindirilerek ehrin dnemlere gre yayl alanlar haritalanmtr. Eldeki istatistiksel veriler nda dnemlere ait eitli grafik ve tablolar izilerek, o dnemlere ait beeri ve ekonomik zellikler ortaya konmutur. Yine bu veriler sayesinde, ehrin mahallelere gre beeri ve ekonomik zellikleri (dnemlere gre) harita zerinde dal yaplarak gsterilmitir. Daha sonra ehrin sahip olduu fonksiyonlar ve bu fonksiyon alanlar yaplan deerlendirmeler sonucunda orta kmtr. Deerlendirme aamasndan sonra tezin yazm aamasna geilmitir. Yaplan deerlendirmeler sonucunda elde edilen sonular tez yazm kurallar erevesinde yazya aktarlmtr. Corafi aratrmalarda; yaplan almalarla elde edilen sonularn, varsa tespit edilen sorunlarn ve bu sorunlarn ortadan kaldrlmasna ynelik nerilerin ortaya konmas byk nem tar. Bu ayn zamanda uygulamal corafyann temel konusunu oluturmaktadr. Bu nedenle, gerek elde bulunan yazl eserler ve gerekse yaplan alan almas sonucunda elde edilen verilerin deerlendirilmesiyle ortaya kan sonular, ehirsel sorunlar ve bu sorunlarn giderilmesine ynelik plnlama ile ilgili neriler tezin sonu ve neriler ksmnda belirtilmitir.

21

II. ANLIURFANIN KURULUU ve KURULUUNA ETK EDEN ETMENLER

A) ANLIURFANIN KURULUU lk insan dnyaya geldiinde kendini koruma, yiyecek ve giyecek temini gibi bir ok konularda zorluklarla kar karya kalmtr. Henz bir meskene sahip olmayan, avlanmak iin gerekli aletleri yapacak ve kendisini souktan koruyacak giyecekleri yapacak bilgi birikimine sahip olmayan insanlarn bu zellikleri gz nnde tutulduunda, ilk insanlarn dnyaya geldii yerin insanlarn giyeceksiz olarak yaayabilecei scak bir kuak olmas gerektii gerei ortaya kmaktadr. Zamanla insanlar, hayatlarn daha zor artlar altnda geirebilecek bilgi birikimine sahip olduka bu scak kuaktan ayrlarak evreye yaylmlardr. Paleolitik insan topluluklarnn hayatlarn devam ettirebilmek iin yaygn olarak avclk, toplayclk ve balklk zerine temellendirilmi bir gebe yaama sahip olduklar bilinmektedir. Onlarn eitli ihtiyalar olmas dolaysyle aile gruplar, klanlar ve kabileler iin ok saydaki mevsimlik yaam alanlarnda birlikte yaama cazip hale gelmitir. Bu alanlar, yl boyunca temiz su kaynaklarna sahip, balk avlanabilecek nehirlere veya bataklklara yakn ve arazinin salam yksek kesimlerinde yer almlardr. Avc ve toplayc gebe insanlarn eitli ihtiyalarn giderebilmeleri iin, tarm yapabilecekleri ve hayvanlarn besleyebilecekleri uygun iklim ve toprak artlarnn hakim olduu ortamlarda yaamalar gerekmekteydi. Ayrca tarmsal retimi salamak iin bol su kaynaklarna ihtiya duyulmaktayd. Bu ihtiyalar bundan 15000 yl nce Mezolitik dnemde ortaya kmtr. Bu dnem bitki ve hayvanlarn kltre alnd ya da evcilletirildii ilk dnemdir21. Ziraat faaliyetleri buralarda hzla gelimi, insanlar arasnda i blm meydana gelmi, eitli tekilatlar kurulmu ve insanlar ilk defa bir yerde uzun sreyle yerleik olarak yaamaya balam ve bylece ilk byk uygarlklarn temelleri atlmtr22. M.. 5500 veya daha nce tarmla uraan topluluklarn yaad ilk ky yerlemeleri Gneybat Asyada kurulmutur. Bunu takip eden 1500 yl boyunca bu yaam ekli tepelerden ve dier yksek yerlerden Ortadounun nehir vadilerine
21 22

Northam, 1979:31. Gney, 1995:15.

22

yaylmtr. Bu dnemde kzn ift srmede kullanlmas, sulama sistemleri kurularak yeni rnlerin yetitirilmesi gibi teknolojik bir takm gelimeler olmutur. M.. 3000 yllarnda Frat ve Dicle nehirleri arasnda bulunan baz kyler bym ve fonksiyonlar deimitir. Tamamiyle ehir zelliini kazanan ilk yerlemeler, M.. 3000-2500 yllar arasnda Frat ve Dicle nehirlerinin vadilerinde ortaya kmtr23. Dnyadaki ilk ehir yerlemelerinin rnekleri Mezopotamyann Verimli Hilalinde ortaya kmtr ve buradan Nil Vadisi (Msr), ndus Vadisi (Hindistan), Hwang Ho Vadisi (in) ve Orta Amerikaya yaylmtr. Nil Vadisinin aa kesimlerinde kurulan yerlemeler, M..3500-4000 yllarna tarihlenirken, ndus Vadisinin yukar kesimlerinde ilk yerlemeler M.. 3300 yllarnda kurulmu ve nihayet indeki Hwang Ho nehrine pek de uzak olmayan Wei Vadisindeki ehir zelliindeki yerlemelere M..2250 yllarnda rastlanlmtr24. Anadoluda insan topluluklarnn varl ok eski tarihlere uzanmaktadr. Anadoluya ilk gelen insanlar, tamamiyle doal barnaklarda hayatlarn srdrmlerdir. Yaplan prehistorik kazlar, Anadoludaki ilk insan izlerine baz blgelerde gnmzden 50-60 bin yl, bazlarnda 100-150 bin yl (Karain maaralar), hatta baz blgelerdeyse, rnein Yarmburgaz maarasnda, 400 bin yl ncesine dayandn ima etmektedir. Hatta son yllarda yaplan aratrmalarla, bu tarih gnmzden 900 bin yl ncesine kadar geri ekilmitir. Konyann Akehir ilesinde yer alan Dursunlu siti, Anadolunun en eski yerlemesidir.25 anlurfa ehrinin kuruluu ile ilgili gerek tarihiler gerekse dier bilim insanlar tarafndan ortaya atlan pek ok gr bulunmaktadr. Bunlarn bir ksm da rivayetlere dayanmaktadr. nl tarihi Gregory Abl-Farac ya da dier adyla Bar Hebraeusun vermi olduu bilgilere gre, Hz. Ademin dnyaya geliinden sonra hkm sren Hanokh ya da Enoch, insanlara ehirler kurmasn retti ve onun devrinde 180 ehir kurulmu olup, bunlarn biri ve en k Urhaidir. Hanokh veya Enoch ismi Sryanice bir kelime olan Noh veya Noahdan tremi olup, Nuh peygambere verilen addr. Tufan onun zamannda olmutur ve bu ehirler tufandan sonra kurulmutur. Yine Ebl-Faraca gre, tufandan sonra Babilde hkm sren byk avc Nemrud, ehir ina etmi olup, bunlar Arach, teki isimleriyle Erech
23 24

Johnson, 1972: 2-3. Northam, 1979: 34. 25 Takran ile zel grme notlar.

23

ya da Erekh (Urhay ya da Edessa), Akhar ya da Akkad (Nisibis) ve Kalya ya da Calach (Satik ya da Seleucin)dr26. Drdnc yzylda yaayan Sryani Aziz Efraim(Ephrem) Kitab- Mukaddese dayanarak Nemrudun Orhay adyla bilinen Erekhde yaadn ileri srmtr. Aziz sidoros, Nemrudun Babilden g ettikten sonra, Edessay kurduunu ve daha ncesinde de Erekh diye bilinen bir ehirde yaadn ileri srmektedir. Kitab- Mukaddeste ad geen Nemrud bir ehir kurucusu olarak anlmaktayd27. Kitab- Mukaddeste Nemrudun hkmdarlnn balangcnn Erekhte olduu bildirilmektedir28. Gerek Musevi, gerek Hristiyanlk ve gerekse slamiyet inancna gre birbirlerine dman olan Hz. brahim ve Nemrudun adlar hep birlikte anlmaktadr. Kitab- Mukaddeste, Nemrudun ehirler kuran ve kurduu bu ehirler arasnda Erekh adl bir ehir bulunan bir hkmdar olarak anlmas dolaysyla Hz brahiminde bu ehir veya yaknnda yaad ihtimalini ortaya karmaktadr. Ayrca, Erekh ile zdeletirilen Edessann yaknnda nemli bir putperest merkez olan Harrann bulunmas, Hristiyan din adamlarn bu dnceye sevk etmi olmaldr. Kitab- Mukaddeste yer alan bu bilgiler nda Urhay ya da Orhainin Erekh olduuna inanlmas, ehrin Hristiyanlardan nceki yerleimcileri olan Museviler tarafndan da kabul grdnden, bu inan zamanla Musevilerden Hristiyanlara onlardan da Mslmanlara geerek kabul grmtr. anlurfa ehrinde bulunan Balkl Gln Hristiyanlar tarafndan da kutsal kabul edilmesi bu inann halk arasnda gnmze kadar gelmesine sebep olmutur. Ancak bu gr savunulamaz, nk Erekhin (Uruk) Gneydou Mezopotamyada, yani Orhaydan be yz milden fazla bir uzaklkta bulunduunu biliyoruz. Onun, iinde bulunduu eyalet olan Osrhoenenin ikincil bir biimi olmas da muhtemel deildir. Bilginler Orhay, Kallirhoenin yani gzel akar (su) ehrinin bozulmu biimi olarak veya Samice wrh(su), Arapa wariha(sular bol), kknden tremi bir isim olarak kabul etmektedirler. ehrin adn sadece Seleukoslar dneminde alm olduunu varsaydndan tr bu kuramlara ihtiyatla yaklalmaldr29.

26 27

Abl-Farac, 1999 a: 69-73; Hayes, 2002: 21; Duval, 1975: 20. Segal, 2002: 29. 28 Kitab- muaddes, Tekvin: 10/10 29 Segal, a.g.e.: 31.

24

anlurfa ehri ile ilgili olarak yazlan bir ok eserde30 ehrin dier bir eski ismi de Ur ya daUr-l Keldaniyyin yani Keldanilerin Urudur. Oysa Ur ehri bugnk Irak snrlar iinde Babil blgesinde yer alan eski bir yerlemedir. Eski Mezopotamyada Uru veya Ur-a adn tayan baka ehirler vard. Bunlardan biri Ugarit arivlerinde Hititlere tbi bir ehir olarak grnmektedir. Dieri ak olarak kuzeydou Mezopotamyada bulunmaktayd. Bir Byk Ur ve bir de Kk Ur dan sz edildiini okuyoruz. Onlarn bizim Orhaymzla ayn ehir olmalar pek muhtemel deildir. Sryani Mihail tarafndan zikredildiine gre, Basil yle demektedir: Tufandan sonra, Nuh zamannda Kral Nemrud... Orhay kurdu. Ona Ur yani ehir adn verdi ve Keldanilerin orada yaamasndan tr ona hay kelimesini ekledi. Bylece nasl ki Uralem(Kuds) alemin yaad ehir anlamna gelmekteyse, o da Keldanilerin ehri anlamna gelmektedir. Metropolit Basilin de farkettii gibi Ur kelimesi ehir kavramndan fazla bir anlama gelmemi olabilir. Aziz Efraim ve dierlerinin Orhay Erekhle zdeletirmelerindeki isteklilik daha ziyade kelimenin Urh veya Urk olmu olabilecei fikrini telkin etmektedir31. Yine E. Ungerdan naklen M. Ayatan32 bildirdiine gre ehre Uru ad da verilmekte ve bu ehrin Harran ovasnda bulunduu belirtilmektedir. M. . III. bin ylda nemli bir ekonomik ve siyasi merkez olan Eblann ivi yazs metinlerinde Harran yer almasna karlk, Urhay ya da Orhai adna rastlanmamaktadr. Bu metinlerde ad geen Ursu aslnda ynetimin bakenti olan Ursaum olup, Gaziantep dolaylarnda yer almaktadr33. ivi yaztlarndan iyi bilinen Uru ehri hemen hemen kesinlikle Fratn dousunda deil batsnda bulunmaktadr34. ehrin ne zaman ve kimler tarafndan kurulduuna dair bilgiler veren tarihilerden biri de Urfal Mateostur. Kendisi de bir Ermeni olan Mateos, ehrin Ermeni kral Tigran35 tarafndan kurulduunu ne srmektedir. Ancak bu grn doru olduu kabul edilemez. nk gnmze kadar yaplan aratrmalar sonucunda bu konuda en kk bir ipucuna bile rastlanlamamtr. Ayrca Ermeni
30 31

Halep ve Ruha salnameleri; emsettin Sami, Kamus-l Alam; anlurfa l Yllklar v.b. Segal, 2002: 32. 32 Ayata, 1988: 6. 33 Hauptmann, 2002: 26. 34 Segal, a.g.e.: 34. 35 Urfal Mateos, 2000: 1.

25

hkmdar Dikran (Tigranes)n Osrhoene Krall henz kurulmadan nce M..89 ylndan itibaren 20 yl sren hakimiyeti36 dnda eski dnemlerde Ermenilerin hakimiyeti ile ilgili herhangi bir veriye rastlanlmamaktadr. Bu nedenle de Mateosun ehrin Dikran tarafndan kurulmu olduuna dair iddias gerekleri yanstmamaktadr. Eer Mateosun kastettii Dikran, yukarda bahsedilen Dikran ise, zaten o dnemde ehir mevcuttu. Nitekim Mateosun Vekyinamesine notlar yazan E. Dulaurierin grleri37 de bunu desteklemektedir. anlurfa ehrinin bulunduu alan ve evresi, tarih boyunca nemli yerlemelere sahne olmu bir blgedir. Tarihin eski dnemlerinden gnmze kadar tarih sahnesinde yer alan bir ok medeniyetlerin kalntlarnn bu blgede bulunmas, aratrma sahamz ve evresinin Anadolunun yerleme tarihinde nemli bir yere sahip olduunu ortaya koymaktadr. anlurfa ilinde gerek yerli gerekse yabanc bilim insanlar tarafndan yaplan arkeolojik kazlar sonucunda ok sayda eski yerleim yerleri ortaya karlmtr. anlurfa blgesi tarihncesi aratrmalar, Gautierin 1894 ylnda Birecik ilesinin Surtepe ve Yelvez arasndaki blgede bulduu Paleolitik aa ait (Yontma Ta Devri: M.. 600.000-10.000) bir el baltas ile balar38. Bozova ilesinin Gller mevkiinde yer alan Biris Mezarl ve St Tarlasnda yaplan almalar sonucunda Paleolitik devrinin sonlarna ait olduu tahmin edilen malzemeler bulunmutur39. Arkeolojik kazlardan elde edilen buluntular, ehir merkezindeki Balklgl civarnn gnmzden 11.000 yl nce Neolitik a insanlar tarafndan iskn edildiini kantlamtr40. Arkeolog elik tarafndan 1997 ylnda Halilrrahman Glnn kuzeyinde yaplan arkeolojik almalarda Erken Neolitik aa ait bir tabaka tespit edilmitir. Kaz almalar ile elde edilen malzemelerin Nevali ori buluntularyla karlatrlmas sonucunda imdiye kadar ortaya karlmam olan Erken Neolitik aa ait eski yerleim yerinin varln ortaya koymaktadr. Fakat bu eski yerleim yeri bugnk ehirsel yerleim alann altnda kalmtr41.
36 37

Segal, 2002: 39. Bkz. Urfal Mateos, 2000:1, dipnot 3. 38 Krkolu, 2002 a: 95. 39 Krkolu, a.g.m.: 95, 96. 40 Krkolu, a.g.m.: 11. 41 elik, 2000: 5.

26

Her ne kadar arkeolojik aratrmalar sonucu varl tespit edilen ve gnmzde Yeni Mahalle snrlar iinde bulunmas nedeniyle ayn isimle anlan bu yerleme, anlurfa ehrinin en eski yerleim yeri olarak grnmekte ise de, bu alanda Paleolitik dnem insanlarnn yaad, evrede bulunan akmak ta ve yontma ta aletlerden anlalmaktadr. klim artlarnn dzelmesi, zamanla elde edilen beceriler neticesinde, insanlar evrede bulunan kalker gibi mesken yapmna uygun malzemeleri de kullanarak meskenler ina etmilerdir. Buras, aslnda gnmz anlurfa ehrinin ilk ekirdeini oluturan Neolitik yerleme olmaldr. B) ANLIURFANIN KURULUUNA ETK EDEN ETMENLER nsanolu yaamn devam ettirmek iin, tarih boyunca elverili artlara sahip olan yerleri tercih etmitir. Bu tercihler her zaman doal artlarn etkisi altnda kalmtr. Yeryznde kurulan ilk yerlemeler incelendiinde bu durum daha net olarak ortaya kmaktadr. Henz srekli bir yerlemenin grlmedii tarih ncesi dnemlerde insanolu gebe bir yaam srmekteydi. Bunun temelinde de esas ekonomik faaliyeti olan avclk ve toplayclk yatmaktayd. Geimini temin etmek iin avlanabilecei ve yiyebilecei bitkileri toplayabilecei yerlere doru her zaman hareket halinde bulunmaktayd. Bu nedenle de srekli kalabilecekleri yerlemeler ina etmemiler, aa kovuklar ve maaralar gibi doal barnaklarda yaamlarn srdrmlerdir. Neolitik Dnemden itibaren insanlar yerleik hayata gemilerdir. Bu dnemde insanlar avclk ve toplaycln yannda bitki tohumlarn ekmeye ve baz hayvanlar evcilletirmeye balamlardr. Bu da ancak elverili doal artlarn olduu yerlerde grlmtr. Bu sahalarda fiziki evre, zellikle tarm yapabilecekleri ve hayvanlarn besleyebilecekleri uygun iklim artlar ve verimli topraklar byk nem kazanmaktayd. Ayrca bol su kaynaklarnn varl, insan yaam ve tarmsal faaliyetleri desteklemesi bakmndan nem tamaktayd42. Aratrma alanmz olan anlurfa ehrinin yerleme tarihi yukarda da belirtildii gibi gnmzden 11000 yl ncesine kadar dayanmaktadr. Yaplan arkeolojik almalar sonucunda ilk srekli yerlemenin Neolitik Dnemde balad ortaya kmtr. Bu dnemin temel zellii Neolitik Devrim olarak adlandrlan,
42

Northam, 1979:32.

27

insanlarn yerleik hayata gemesi, eitli bitki tohumlarn ekerek onlar kltre almalar ve baz hayvanlar evcilletirmeleridir. Bu dnemde yerlemelerin situasyonunda fiziki evre artlar temel etken olarak karmza kmaktadr. Bu nedenle anlurfa ehrinin bulunduu alanda kurulan ilk yerlemenin yer seiminde temel etkenler yine fiziki evre artlar olarak kendisini gstermektedir. Dolaysyla bu yerlemenin kuruluunda siyasi etkenler, nemli yollara ve maden kaynaklarna yakn olmak ya da savunma amal bir karakol ehrinin kurulmas gibi beeri faktrlerin etkisi yoktur. Bu konudaki tek beeri etken olarak insanlarn sosyal bir varlk olarak toplu yaama ihtiyac karmza kmaktadr. Bu durum, temelde gvenlik ile ilgili bir olgu olmakla birlikte, insanlarn eitli ihtiyalar iin birbirine muhta olmas, akrabalk, yardmlama ve dayanma gibi ihtiyalardan ileri gelmektedir. Eski anlurfa ehrinin kurulu yerinin seiminde eitli etmenlerin rol olduunu kabul etmekle birlikte, bylesine kurak bir blgede yaamsal neme sahip suya ulaabilmenin en nde gelen etmen olduu dnlebilir. 1. Su Durumu Yeryznde canl hayatnn devam iin gerekli olan en nemli etmenlerden biri de sudur. Suyun olmad bir yerde kayda deer bir canl yaam alanndan sz etmek de mmkn deildir. Gerek bitki ve hayvan, gerekse insan yaam iin suyun nemi yadsnamaz bir gerek olduuna gre, suyun bulunduu yerlerde bitki, hayvan ve insanlarn toplanmas ve younlamas da son derece doal bir sonutur. Dnya tarihi boyunca yerlemelerin sit artlar incelenecek olursa, suyun bu konuda ne denli nemli bir rol oynad aka grlecektir. lk gebe kabilelerden en modern topluluklara kadar hemen her topluluk akarsu kylarna ya da yer alt suyunun yzeye kt su kaynaklarna yakn yerlere yerlemilerdir. nsanolunun sudan yararlanmas, ilk olarak ime suyu ihtiyacn gidermek iin su temin etmekle balamtr. Daha sonra yerleik hayata geilmesiyle, evcilletirmi olduu hayvanlarn sulanmas ve nihayet tarmn balamasyla da tarlalarna su verilmek suretiyle var olan su kaynaklarndan yararlanmay daha st noktalara tamtr. yi rn verebilecek sahalarn saptanmas yannda, su kaynaklar, yer semede ve yararlanma asndan nemli bir etmen haline gelmitir. Tarm sahalarnn sulanmas, evcilletirilmi hayvanlarn su gereksinmeleri sayesinde, su kaynaklar civarnda

28

toplanma daha da nemli hale gelmitir. Su kaynaklar insan gruplarn tarm sahas kadar kendine eken bir etmen olmutur43. Dnyann ilk byk uygarlklar de yine suyun bol olduu alanlarda ortaya kmtr. M.. 3000li yllarda ortaya kan bu byk uygarlklar ve onlarn oluturduklar ehirsel zellikler tayan ilk nemli yerlemeler, Mezopotamyada Frat ve Dicle vadilerinde ortaya km, oradan da Msrda Nil, Hindistanda ndus ve inde Sar rmak vadilerine yaylmtr. anlurfa ve yakn evresinde yaplan arkeolojik kazlar, bu alandaki en eski yerlemelerin Frat Nehri ve kollarnn kenarlarnda ya da nemli su kaynaklarnn bulunduu alanlarda yer ald gereini ortaya karmaktadr. Genellikle akarsu kenarlarnda bulunan eski yerlemeler, ya akarsu vadisinin dik yamalarndaki maaralarda ya da akarsu kenarndaki bir hyk zerinde bulunmaktadr. anlurfa ehri, tarih boyunca deiik zamanlarda deiik isimlerle anlmtr. Bunlar arasnda en uzun sreli kullanlanlar Urhay (Orrhei ya da Orhai), Callirhoe Yanndaki Antioch, Edessa (Edes) ve Ruhadr. Bu isimler terminolojik olarak incelenecek olursa Urhay, Aramice bir kelime olup, Greke yazl Orrhoeidir44. Callirhoe yanndaki Antioch ise, Byk skenderin Edessay onurlandrmak iin kulland bir isim olup, buradaki Callirhoe kelimesi Greke suya yakn olan ehir anlamn tamaktadr45. Yine Byk skender tarafndan eski anlurfaya verilen ve sular bol anlamna gelen Edessa ad da Makedonyann bakenti; sular bol ve ok yeil bir ehir olan Edessaya benzemesinden dolay verilmitir46. Arap hkmranlnda ehre verilen ve Osmanllar dneminde de kullanlan Ruha (Er-Ruha) ad da Arapa suyu bol olan yer anlamna gelmektedir. Bu isimlerden de anlalaca zere anlurfa ehrine tarih boyunca verilen isimler hep sularnn bol olmas ya da su kaynaklarna yakn olmas zerine temellendirilmitir. Ayrca Romallar dnemine ait olan sikkelere baklacak olursa bu sikkeler zerinde ayann altnda yzen bir nehir tanrs figryle bir ynt zerinde oturmu ehir tanras47 resminin bulunmas, ehrin adnn ok eski dnemlerden beri su ile
43 44

Tundilek, 1985: 4-5. Hauptmann, 2002:25. 45 Segal, 2002: 35; Hauptmann, a.g.m: 25; Ross, 2001: 8. 46 T.C. Kltr Bakanl, 1997: 11. 47 Segal, a.g.e.: 36.

29

birlikte anldn gstermesi bakmndan nemlidir. Bu durum anlurfa ehrinin, tarihi boyunca (bugn de bir ksm varln korumu olan) nemli su kaynaklarna sahip ve birok nemli su kaynana da yakn olduunu gstermektedir. Gerekten de ehrin kurulu olduu alan ve yakn evresi incelenecek olursa bir ok nemli su kaynann ve akarsuyun bulunduu grlecektir. Bu akarsularn neredeyse tamamna yakn yakn tarihlere kadar mevsimlik de olsa varln korurken, maalesef bugn bu akarsular kurumu yada kanalizasyonlarn bal olduu ve sadece kirli sularn akt yataklar haline gelmilerdir. Yine ehir ve yakn evresinde birok karstik kaynak ve bazalt rtleri iinde ortaya kan, kaliteli sular olan birtakm kaynaklar bulunmaktadr. ehrin zellikle gneybat ksmnda ve balkl glleri de besleyen su kaynaklar bata olmak zere pek ok su kayna varln korurken, bir ksm kaynaklar zaman ierisinde kuruyup ortadan kalkmtr. ehrin kurulduu yer ve evresinde bulunan hidrografik elemanlar balca grup altnda incelemek mmkndr. Bunlar: Kaynaklar, akarsular ve gllerdir. a) Kaynaklar anlurfa ehrinin iinde ve yakn evresinde bugn bile ok sayda su kayna mevcuttur. Ancak bu kaynaklarn debisi yldan yla deimekle beraber, uzun yllardan beri debide bir azalma olduu gzlenmektedir. Bunda kurakln yan sra, ime ve kullanma amal olarak bir ok artezyen kuyusunun almasyla yer alt su seviyesinin dmesi byk rol oynamaktadr. Bu mevcut kaynaklarn sularnda, evrede bulunan dereler gibi k ve ilkbahar aylarnda bir art grlmektedir. Kaynak sular da akarsular gibi ime, kullanma ve yeterli debi bulunmas durumunda sulama suyu olarak da kullanlmas bakmndan, yerlemeler iin byk nem tamaktadr. Kaynak sular zellikle temiz olmalar nedeniyle insanlarn en temel ihtiyac olan ime suyu olarak byk deer tar. Bu nedenle de her zaman bol kaynak sularnn bulunduu alanlar, dier artlar da elverili olduu takdirde yerleme iin uygun olmaktadr. anlurfa ve yakn evresinde bulunan kaynaklarn byk bir ksm karstik kaynak niteliindedir. Fakat bunlarn yannda bazalt kayalarnn arasndan szlerek yzeye km kaynaklar da mevcuttur. ehrin gneybatsnda bulunan ve Balkl

30

glleri besleyen kaynaklarn ok eski dnemlerden beri varlklarn koruduklar sanlmaktadr48. ehir ve yakn evresinde bulunan nemli su kaynaklar unlardr: a.1. Dergh Kaynaklar anlurfann gneybatsnda, yer alan Dergh kaynaklar, Halilrrahman ve Ayn Zeliha gllerini besleyen balca kaynaklardr. Sz konusu kaynaklar, anlurfa Kalesinin de zerinde yer ald Eosen kalkerlerinden oluan tepenin kuzey yamacndan kmaktadr. Bu nedenle karstik kaynaklar nitelii tamaktadrlar. Aslnda bu kaynaklar birbirine yakn be kaynaktan olumaktadr (Harita 3). Gllerde meydana gelen seviye deimeleri, bu kaynaklarn debilerinde meydana gelen deimelerle paralellik gstermektedir. Yal geen k ve ilkbahar aylarnda kaynaklarn debilerinde artlar grlrken, scak ve kurak geen yaz mevsimlerinde debilerde dler grlmektedir. Hatta XIX. yzylda gllerin kaynaklardan beslenememesi yznden kuruduu ve gl yataklarnda abaclarn kuma dokuduklar belirtilmektedir49. Balkl glleri besleyen bu karstik kaynaklarn suyu, gllerden ktktan sonra, Karakoyun Deresinin eski yata boyunca douya doru akarak, gzergh zerinde bir ok cami ve ardan gemektedir. Ksmen aktan ve ksmen da baz ar ve hanlarn altndan gemekte olan bu sulardan, gnmzde bile bir ok i yeri yararlanmaktadr. Dergh kaynaklarnn suyu ehir iinde kullanldktan sonra Kelleci ay ad verilen yerden getikten sonra ehrin dna km olur50 . a.2. Direkli Kayna anlurfa ehrinin kuzeybatsnda, kalker tabakalardan kan bir dier karstik kaynaktr. anlurfa Belediyesi tarafndan etrafnda kuyu almadan nce, kaynaktan kan sular hemen nndeki bir havuzda biriktirilmekte ve evresinin su ihtiyacn karlamaktayd. Kaynaktan kan sular, Direkli Deresini de oluturmaktadr. Bu dere, Karakoyun Deresinin balangcn ve en nemli beslenme unsurunu oluturmaktadr (Harita 3, 4). Bu sular evrede bulunan bahelerin sulanmasnda da kullanlmaktayd.

48 49

Hayes, 2002: 21. Aar, 1964: 12. 50 Bengisu, 1968: 46

31

32

Direkli kaynanda da dier kaynaklar gibi yal ve kurak dnemler boyunca artma ve azalmalar olmaktadr. Yal mevsimlerde 4 m. derinliinde ve 200 m3 hacmindeki havuzunun bazen tat, bazen scak ve kurak dnemlerde de Temmuz ayndan itibaren kuruduu grlmtr 51. Kaynan bulunduu yerde bir yer alt akarsuyu tespit edilmitir52. a.3. Cavsak Kayna anlurfa ehrinin kuzeybatsndaki Cavsak kynden kmaktadr. ehrin kuzeyinde bulunan alanda bazalt rtleri bulunmasndan dolay, Cavsak ky de bazalt rtlerinin bulunduu bir alandadr. Bu nedenle de Cavsak kayna bazalt atlaklarndan kmaktadr. Kaynan suyu yal dnemlerde artmakta, scak ve kurak dnemlerde azalmaktadr. Bu kaynak, Cavsak Suyu ad verilen derenin asl k noktasdr (Harita 3, 4). Kaynak sularnn anlurfa ehrinin ime suyu ihtiyacnn temininde kullanmasyla birlikte, dereyi beslemede yetersiz kalmaktadr. Bu nedenle Cavsak Suyu da ancak yal dnemlerde aka geebilmektedir. Yakn yllara kadar 20. Zrhl Mekanize Tugaynn su ihtiyacnn bir ksm bu kaynaktan karlanmaktayd. Halen su k devam eden bu kaynan sularnn bir ksm son ylara kadar ehre tanmakta ve ehitlik Mahallesinde bulunan su deposunda biriktirilmek suretiyle, ehrin ime suyu ihtiyacnn bir ksm bu kaynaktan temin edilmekteydi. Ancak evreden karan atk maddeler nedeniyle artk bu sudan yararlanlamamaktadr. a.4. Kehriz Kayna Kehriz kayna anlurfa ehrinin kuzeybatsnda, Ak ky yaknlarnda bulunmaktadr (Harita 3). Debisi yllar boyunca yksek olan bu kaynan sular, anlurfa ehrine ve kendi evresine hayat vermitir. Kehriz kaynann sular da dier kaynaklar gibi mevsimlere gre azalp artma zellii gstermektedir. 1960l yllarda kaynan sular nce aktan geip gzergh zerindeki bahelere su verdikten sonra kanallara alnmaktayd. 1920li yllara kadar bu sularn birka deirmeni altrd da bilinmektedir53. Kaynan sular uzun yllardan beri kanallardan aktlarak ehre ulatrlmakta ve burada bir depoda biriktirilmektedir.

51 52

Aar, 1964: 12. Her Ynyle anlurfa l Yll 1988: 10. 53 Aar, a.g.e.: 15.

33

Depoda biriktirilen sular ehre datlmaktadr. Gnmzde halen anlurfa ehrinin ime suyu ihtiyacnn bir ksm bu kaynaktan karlanmaktadr. a.5. Bamyasuyu Kayna Bamyasuyu kayna, anlurfa ehrinin iinde, Onbir Nisan Stadyumunun dousunda ve hal pazarnn kuzeyindeki bir alanda bulunmaktadr (Harita 3). Yllar boyunca ehrin en nemli su kaynaklarndan biri olma zelliini korumutur. Sadece ime suyu ihtiyacn karlamakla kalmam, ayn zamanda Cavsak Suyuna katlarak onu beslemitir. Bamyasuyu kaynandan son yllara kadar bahe sulamasnda da yararlanlmaktayd. zellikle ehrin gneydousunda bulunan bahelerin bir ksm bu kaynan sularyla sulanmaktayd. Gnmzde kaynan sular belediye tarafndan depolarda biriktirilmektedir. Bu depoda biriken sular zellikle itfaiyenin su ihtiyacn karlamaktadr. anlurfa ehrinin evresinde yukarda bahsedilen kaynaklar dnda da bir takm pnar ve kaynaklar bulunmaktadr. ehrin kuzeyinde bulunan Karakpr kasabasnn kuzeyinde Kemalin Pnar; yine ehrin kuzeyinde ve bu kasabann dousunda Gebece, Kr ve Yeilolu pnarlar; ehrin kuzeydousunda yer alan Germ kynde bulunan Germ Pnar; ehrin kuzeybatsnda Devteyti mahallesinde bulunan Devteyti kayna ve ehrin gneyinde Eyyp Peygamber Mahallesindeki Eyyp Peygamber Kuyusu olarak bilinen kaynak nemli dier kaynaklar arasnda yer alr (Harita 3). Yukarda grld gibi anlurfa ehri ve evresinde insanlarn ime, kullanma ve tarmsal sulamada kullanabilmesi bakmndan bir ok kaynak bulunmaktadr. Bu durum, ehir ve evresinin su kaynaklar bakmndan elverili artlar ierdiini gstermektedir. b)Akarsular Trkiyenin hemen hemen her yerinde olduu gibi, aratrma sahamzda bulunan akarsular da geliimlerini Kuaternerde tamamlamlardr. Miosende Anadolunun bir ksm kara halinde iken bir ksm da gllerle kaplyd. Akarsu ebekesinin oluumunun balangc bu dnemde nce karalar zerinde gelimitir. Daha sonra Pleistosendeki akarsu ebekesi, Miosene nazaran gnmzdeki zelliklere benzer zellikler tamaktadr. Kuaternerde bir yandan meydana gelen gen tektonik hareketler, bir yandan meydana gelen volkanizma olaylar ve dier

34

yandan iklim zelliklerindeki byk deiiklikler akarsu ebekesinin hemen hemen son eklini almasn salamtr. Bu akarsu ebekesi, Plio-Kuaternerden daha yal deildir54. Esasen Pleistosende hkm sren buzul (glasyal) ve buzul aras (interglasyal) dnemlerde iklimde bir ok salnmlar meydana gelmi ve bunun sonucunda serin-yal ve scak-kurak dnemler birbirini takip etmitir55. Bu da akarsu ebekesinin ekillenmesinde nemli rol oynamtr. Holosen de ise iklimin daha lman bir zellik gstermesinden ve morfolojik etkenlerin daha durgun56 olmasndan dolay akarsu ebekesinde nemli deiiklikler olmamtr. Yukarda saylan nedenlerden dolay aratrma sahamzda yer alan akarsu ebekesinin, ilk yerlemenin kurulduu ve gnmzden 11000 yl ncesine kadar uzanan Post Glasiyal dnemden daha nce imdikine yakn bir ekil almtr. Bu dnemde, gnmz iklim artlarna nazaran daha lk ve yal bir iklim hkm srmektedir. Bu nedenle Yenimahalle anak mleksiz Neolitik Dnem Yerlemesi kurulduunda, evrede bulunan (bugn ou ancak yal mevsimlerde aka geen) akarsularn srekli aktklarn sylemek mmkndr. Bu zellikleri itibariyle de yerlemenin temel su ihtiyalarn karlamakla birlikte, ayn zamanda evresindeki tarma elverili alanlarda tarm iin gerekli sulama suyunun karlanmasnda nemli rol oynamlardr. Bu da yerleim yerinin seimde byk oranda etkili olmutur. Akarsu boylarnn yerleim sahas olarak seilmesindeki dier nemli bir faktr de, akarsu vadileri veya su kaynaklarnn bir baka avlanma sahas olarak topluluklara hizmet etmesi57 dir. Dolaysyla vahi hayvanlarn su ihtiyalarn gidermek amacyla su kaynaklarnn bulunduu sahalara gelmeleri, insanlara avclk bakmndan nemli bir avantaj salamtr. ehrin ilk kurulduu alan, bu zellikleri itibariyle de olumlu artlar iermekte olup, insanlar tarafndan yerlemek iin tercih edilmitir. Bugn anlurfa ehrinin evresinde bulunan ve gemite de ehrin burada kurulmas zerinde nemli rol oynayan akarsular unlardr: b.1. Karakoyun Deresi anlurfa ehrinin tarihi kesimlerini Jstinien Bendi yaplmadan nce batdan evreleyen ve gneyde ehrin iinden geen, daha sonra bendin yaplmasyla

54 55

Ardos, 1992: 109-113. Erol, 1979: 23-32. 56 Erol, a.g.e: 32. 57 Tundilek, 1988: 14.

35

da kuzeyden ve kuzeydoudan evreleyen Karakoyun Deresi, tarih boyunca ehrin en nemli akarsuyu olma zelliini korumutur. Aramiler dneminde Aramice ya da Sryanice Daisan, Daysan, Daian ya da Dayan olarak adlandrlan Karakoyun Deresi daha sonraki dnemlerde Selevkoslar ve Romallar dneminde Skirtos58 adyla anlmtr. Dere iin kullanlan her iki isim de srayan anlamna gelmektedir. zellikle tarihin eski dnemlerinde derenin k ve bahar aylarnda taknlara sebep olmas bu isimlerin kullanlmasnda etkili olmutur. ehrin kuzey ve bat ksmlarndaki birok kaynaktan beslenerek ortaya kan Karakoyun Deresi, zellikle k ve bahar aylarnda yalarla birlikte dereciklerin birlemesiyle aka gemektedir. Karakoyun Deresini besleyen nemli kaynaklarn banda Direkli Kaynaklar gelmekteydi. Fakat son dnemlerde anlurfa Belediyesi, ehrin ime suyunu temin etmek amacyla burada kuyular kaznca, yer alt su seviyesi dm ve bunun sonucunda da Direkli su kaynaklar kaynak olma zelliklerini kaybetmitir. Jstinien bendinin ina edilmesinden nce, bugn ehirde Haleplibahe olarak adlandrlan ve Balklgllerin batsndan ehre giren Karakoyun Deresi etrafna canllk veren nemli bir akarsu zelliindeydi. Dere buradan ehre girdikten sonra Halilrrahman ve Ayn Zeliha gllerine karmakta ve bu gllerden de beslendikten sonra douya doru akmaktayd. Buradan Harran Ovasna inerek gneydouya ynelmekte ve Kuzeyden gelen Srn ay ile birleerek Clap Deresi adn almaktayd (Harita 3, 4). Dere k ve bahar aylarnda canlln korumakta olup yaz aylarnda kurumaktadr. Jstinien bendinin inasna kadar Karakoyun Deresinin ok defalar taarak ehri sular altnda brakt bilinmektedir. Bend ina edilip yata deitirilinceye59 kadar ehrin iinden akan Karakoyun Deresi, o dneme kadar ehre gzellik katan ve ehri besleyen bir zellie sahipti. Ancak derenin ok defalar tamas ve etrafnda bulunan iyerlerini ve ehrin meskun ksmlarn su altnda brakmas, hatta bazan ehir surlarn ykacak gte sellere sebep olmas nedeniyle Justinien Bendi ina edilmitir. Bu bendin byk bir ksm halen anlurfa Otogarnn batsnda varln korumaktadr. Verilen rneklerden de anlalaca zere daha nceki dnemlerde Karakoyun Deresinin daha gr aktn sylemek mmkndr.

58 59

Hayes, 2002: 22. Hayes, a.g.e.: 22.

36

Karakoyun Deresinin suyu, akt gzergah boyunca tarih boyunca ime, kullanma ve tarmsal sulamada kullanlmtr. Gerek ehrin ilk kurulduu Neolitik Dnem ve gerekse sonraki dnemlerde, Karakoyun Deresi insanlarn en nemli geim kayna olan tarm faaliyetlerinde byk rol oynamtr. Bugn bile gemi olduu yerlerde eskisi kadar olmasa da bahe sulamalarnda kullanlmaktadr. b.2. Cavsak Suyu Bu dere, anlurfa ehrinin kuzeybatsndaki Cavsak kyndeki kaynaklardan doar. evresinde bulunan dereciklerle beslenerek k ve ilkbahar aylarnda aka geer. ehrin kuzeyinde, 20. Zrhl Mekanize Tugaynn iinden geerek gneye doru devam eder. Buradan da Onbir Nisan Stadyumunun arkasnda bulunan Bamyasuyu ad verilen ve bulunduu semte adn veren kaynaa ular. Kaynan sularn da aldktan sonra gneye doru devam eder ve ehrin gneydousunda, eyhoban kynn dousunda Srrn Deresi ile birleir (Harita 3, 4). b.3. Srrn Deresi anlurfa ehrinin kuzeyinde bulunan Karakpr kasabasnn etrafnda bulunan kaynaklardan beslenen bu dere, balangta Karakpr Deresi adyla adlandrlr. Dereyi besleyen nemli kaynaklar arasnda Kemalin Pnar, Gebece, Yeilolu ve Krpnar gibi pnarlar yer alr. Karakpr kasabasnn iinden geen bu dere, ehrin kuzeyindeki Yalta Tepesinin batsndan dolanarak bu tepenin gneyinden douya uzanr. anlurfa Sulama Tnellerinin bulunduu vadiden geerek yeniden gneye ynelir. Buradan itibaren, daha nce bir ky olan ve adn ald Srrn mahallesinden geer ve Srrn Deresi adn alr. ehrin gneyinde Cavsak Suyu (Deresi) ile birleir. Bugn, bu dere yatann ehrin dousunda bulunan kesiminin bir blmne, Harran Ovasna su veren ana sulama kanalnn bir ksm ina edilmitir (Harita 3, 4). Yukarda bahsedilen dereler dnda ehrin iinde ve evresinde bir takm dereler de bulunmaktadr. Bu derelerin hemen hepsi mevsimlik olarak ak gstermektedirler. Ancak ehir iinde kalan baz derelerin yataklar ve evresi iskana ald iin ak mevcut deildir. ehrin batsnda bulunan bat-dou ynl ve getii mahalleye adn veren Mance Deresi, ehrin gneyinde bulunan ve yine bat-

37

dou ynl olan aln ve Koren Dereleri bu tip dereler arasnda saylabilir (Harita 3, 4). c) Gller ehir ve evresinde Halilrrahman ve Ayn Zeliha glleri bulunmaktadr. Tarih boyunca bu iki gl evresinin su ihtiyacn karlamtr. zellikle bu iki glden kan sular ehir evresinde bulunan bahelerin sulanmasnda byk rol oynamtr. c.1. Halilrrahman Gl anlurfa ehrinin tarihi kesiminin gneybat ksmnda, anlurfa kalesinin bulunduu tepe ile kuzeyinde bulunan Tlfndr Tepesi arasnda, Karakoyun Deresinin eski yata zerinde bulunmaktadr (Harita 3, 4). Bizansllar dneminde Justinien bendinin ina edilip derenin yata deitirilmeden nce, derenin sular Halilrrahman ve Ayn Zeliha gllerine girmekteydi. Bu dere, gllerin sularn aldktan sonra nce dou, sonra gneydou istikametinde akmaktayd. evresinde bulunan ve daha nce bahsedilen karstik kaynaklarla beslenen gl, kurak ve yal dnemlerde kendini besleyen kaynaklardaki su k miktarna gre seviye deimeleri gstermektedir. Ancak gl seviyesinin dt durumlarda belediye tarafnda gle su boaltlmakta ve normal seviye bu ekilde korunmaktadr. Din ve turistik neminden dolay gl, havuz ekline dntrlmtr. Halilrrahman Gl, 150 m. uzunluunda 30 m. enindedir. c.2. Ayn Zeliha Gl Ayn Zeliha Gl, Halilrrahman Glnn hemen kuzeyinde yer alr ve Halilrrahman Gl ile ayn zelliklere sahiptir (Harita 3). Hemen yaknndaki karstik kaynaklardan beslenmektedir. Jstinien bendinin inasndan nce bu gl de Karakoyun Deresinin sularyla beslenmekteydi. Gl 50 m. uzunluunda ve 30 m. enindedir. Yukarda bahsedilen zellikler gz nne alndnda, anlurfa ve evresinin ime, kullanma ve tarmsal sulamada kullanlmak zere yeterli miktarda hidrografik elemanlara sahip olduu grlmektedir. Ancak bahsedilen bu hidrografik elemanlardan bazlar fonksiyonlarn devam ettirmemektedir. Bata Karakoyun Deresi olmak zere bir ok dere, yakn yllara kadar ak zellii gsterip, evresindeki alanlarn kullanma suyu ve tarmsal sulama ihtiyalarn karlamada

38

yeterli miktarda suya sahip iken, gnmzde bu zelliklerini kaybetmilerdir. Karakoyun Deresinin suyuyla, ehrin Kuyuba olarak bilinen ve derenin ehir dna kt yerde son 50 yla kadar mevcut bulunan 5 civarnda deirmenin de altrld da bilinmektedir60. Bu nedenle ehir ve evresinde bulunan akarsularn, gnmze nazaran gemite daha fazla su tadklar ve bu derelerden daha fazla yararlanld sylenebilir. zellikle postglasiyal dnemde gnmze nazaran daha yal olan iklim zellikleri gz nnde bulundurulduunda, Yenimahalle Neolitik yerlemesinin kurulduu dnemde evrede nemli saylabilecek akarsularn varlndan bahsetmek mmkndr. Ayn ekilde kaynak sularnn bir ksm da eski dnemlerde olduu gibi bol debili deildirler. Bugn bunlarn bir ksmnn zeri kapatlm olmakla beraber, kaynaklar konusunda da bahsedildii gibi halen kullanlabilir zellikte olanlar da mevcuttur. Ancak ilk yerleme kurulduunda, bahsedilen su kaynaklarndan hangilerinin bulunup hangilerinin bulunmad hakknda bir fikir yrtmek g olmaktadr. Kaynak sularnn, zellikle kurak ve yar kurak blgelerde bulunan karstik alanlarda kolayca ortaya kp kaybolabilmeleri bunda nemli rol oynamaktadr. Buna ramen, en azndan Halilrrahman ve Ayn Zeliha Glleri ve onlar besleyen kaynaklarn ilk yerlemenin kurulduu dnemlerde de var olduu ileri srlebilir. Kurulan yerlemenin bu alana ok yakn olduu ve burada yaayan insanlarn zellikle ime suyunu temin etmelerinde byk kolaylk salad dnlrse, bu gllerin ve onlar besleyen kaynaklarn o dnemde de var olduklar ihtimali kuvvet kazanmaktadr. 2. Gvenlik Canllar aleminde kendini gvende hissedecei bir yerde bulunma gds nemli bir yer tutmaktadr. En basit bir canldan en mkemmel bir varlk olan insana kadar btn canllar can gvenliklerini korumak iin gerekli tedbirleri alma ihtiyac iindedirler. Bu nedenle btn canllar kendileri ve yaknlarnn gvende olabilecekleri yerlerde yaamay tercih ederler. Bu yaam alan, yer altndaki kk galerilerden aa kovuklar veya dallarna, maaralardan tepelere veya platolara kadar daha birok alan kapsamaktadr. lk insann dnyaya gelmesinden gnmze kadar geen srede, insanolu yaamn srdrebilmek iin uygun bir yer bulma abas ierisinde olmutur.
60

Bu bilgiler, semt sakini yallarla yaplan grmeler sonucunda elde edilmitir.

39

nsanlarn yaayabilecei bir yer semek iin yapt aratrmalarda, gz nnde bulundurduu zelliklerden biri de can gvenliinin salanabilmesidir. Tarih boyunca can gvenliinin salanabildii meknlar, dnemlere gre deiiklikler gstermitir. Bunda teknolojik, ekonomik, askeri ve siyasi faktrler nemli rol oynamtr. Bu zellikler bakmndan iyi artlara sahip olan toplumlar nemli bir gce kavumular ve tabi ynden korunakl olan yerlerden uzaklap, daha aalara ve ovalk alanlara inip buralarda yerlemeler kurmulardr. Teknolojik ve ekonomik imkanlarn kullanarak yeni savunma sistemleri gelitirmilerdir. Bunlar arasnda kaleler, hendekler ve ehir surlar saylabilir. Fakat bu savunma sistemlerinin varlna ramen, kaleler zellikle savunulmas kolay, alnmas zor olan tepelik, sarp ve nemli dikliklerin bulunduu alanlarda ina edilmilerdir. Bu nedenle tabii artlar gvenliin salanmasnda nemli faktrlerden biridir. Teknolojik imknlarn yeni savunma sistemleri gelitirmeye elvermedii ya da bu imknlarn bulunmad dnemlerde yeryznn korunakl alanlarndan faydalanma yerlemelerin gvenlii asndan en nemli faktr olmutur. Gnmzn modern teknolojik imknlarna ramen savunma sistemleri byk lde doal artlarn etkisi altndadr. lk insanlar, ncelikle evrede bulunan vahi hayvanlara kar gvenliini salama endiesi tamtr. Bu nedenle de genellikle aa kovuklarn ve doal maaralar kullanmlardr. Doal maaralarn bulunmad yerlerde de kendisi kayalar oyarak maaralar ina etmilerdir. nceleri vahi hayvanlara kar gvenliini salama ihtiyac hisseden insanlar, sonraki dnemlerde insan saysnn artmas ve bunu takiben kabile ve dier topluluklarn ortaya kmas ile dier insanlara kar da can gvenliinin salanmas ihtiyacn hissetmeye balamtr. nsanolunun ekonomik faaliyetlerinin eitlenmesinin sonucunda ortaya kan kabile ve akraba topluluklar ile dier insan topluluklarnn ortaya kmasyla topluluklar arasnda atmalar ba gstermitir. Bunun sonucunda daha byk bir gvenlik sorunu ortaya km, gebe ve yar gebe topluluklar tam yerleik hayata geerlerken can gvenliklerini salayabilecekleri uygun yerler bulma abas ierisine girmilerdir. Neolitik dnem ve ncesinde genelde evreye hakim olan tepelik alanlara yerleilmi ve buralardan geni bir alann gzetlenmesinin kolayl tehlikelerden nceden haberdar olunmasn salamtr. nsanlarn fiziki evrenin

40

elverili zelliklerini kullanarak can ve mal gvenliklerini d saldrlara kar temin etmeleri fiziki gvenlik olarak ifade edilebilir. anlurfa ehri kuzey, kuzeydou, kuzeybat, bat ve gneybatdan platolarla evrilidir. Bu platolar, her ne kadar bir ok aratrmac tarafndan da olarak adlandrlsa da, esas olarak anlurfa Platosunun paralar durumundadr. ehrin kuzeybatsnda, nisbeten gneye doru uzanan ayn zamanda Harran ve Suru ovalarn birbirinden ayran Fatik Platosu yer almaktadr. Platonun ykseltisi, kuzeyden gneye doru azalmakta olup, kuzeyde en yksek rakma sahip olan tepe, ykseltisi 954 m.ye ulaan Kamer Tepesidir. Plato zerinde bir ok nemli ykseltiler bulunmakta olup, bunlardan en nemlileri, anlurfa ehrinin kuzeybatsndan, gneybatsna doru dizilen Bozren(830 m.), Gazizaman(737 m.), Top Tepe(706 m.), Dikilita(767 m.), Leylek(728 m.), Hamzan(622 m.), Deirmen (648 m.) ve Kayalk(631 m.) tepeleridir. Akarsu vadileriyle paralanm olan Fatik Platosundan douya doru yal mevsimlerde aka geen dnemlik akarsular uzanmaktadr (Harita 4, 5). ehrin kuzeybatsnda Fatik Platosu ile Germ Platosu birleir. Buras ayn zamanda ehrin etrafndaki en yksek rakma sahip tepelerin bulunduu bir alandr. Yukarda bahsedilen Kamer Tepesi(954 m.) de bu kesimde yer almaktadr. Germ Platosu bu sahadan itibaren anlurfa-Mardin karayolunu kuzeyden takip ederek hafife gneydouya doru ynelir. Platonun ykseltisi gneye ve douya doru azalr. Kuzeyde ehrin yakn evresinde bulunan nemli ykseltiler, Mauk(752 m.), Klafl(635 m.), Yalta(736 m.) ve kuzeybatda Zeytun(647 m.) tepeleridir. Germ Platosundan da gneye doru akan ve bir ksm ehre ulaan dereler mevcuttur. Bunlarn balcalar, Karakpr(veya Srrn), Beyazkuyu, Rabbua, Mucid, Mncir, Hasankent ve Hasankentin dereleridir(Harita 4, 5). anlurfa ehrinin gney, gneydou ve dousunda geni dzlkler uzanr. Bu dzlkler, Harran Ovasnn kuzeybat kesimlerini oluturmaktadr. Trkiyenin nemli tarm alanlarndan biri olan Harran Ovasnn ykseltisi de yapya bal olarak anlurfadan gneye doru azalmaktadr. Ortalama ykseltisi 350 m. civarnda olan Harran Ovasnn ehre yakn kesimlerinin ykseltisi 400 m. civarndadr (Harita 4, 5).

41

42

43

Aratrma konumuz olan anlurfa ehrinin ilk kurulduu alan gvenlik asndan incelenecek olursa, yukarda bahsedilen doal artlarn gvenlik faktr zerinde nemli rol oynad grlmektedir. J. B. Segal, Edessa ehrinin stratejik nemini anlatrken, ehrin Fratn geni yay iinde zengin bir ard lkeye (hinterland) hakim durumda ve batdan gelebilecek saldrlar nceden haber alabilecek kadar nehirden uzak bir mesafede yer aldn ve etrafndaki yksek tepelik alanlarn doal bir engel oluturduunu belirtmekte ve bu doal zelliklerini stratejik nemiyle birletirdiini ifade etmektedir61. Yaplan arkeolojik aratrmalar sonucunda, kuruluu M.. 9000li yllara dayanan Neolitik bir yerlemenin varl ispatlanm olan aratrma alanmz iin yukarda bahsedilen zellikleri grmek mmkndr. Bahsedilen Neolitik yerleme alanna bugn Dergh olarak adlandrlan Halilrrahman ve Ayn Zeliha Gllerinin bulunduu alann kuzeyinde yer alan Tlfndr Tepesinin gney eteklerinde rastlanmtr. Bu tepenin gneyinde anlurfa Kalesinin zerinde bulunduu tepe (Kale Tepe) yer almaktadr. 1993 ylnda balayan Dergh Gzelletirme Projesi kapsamnda yaplan inaat kaz almalar sonucunda Neolitik malzemelerin elde edilmesine kadar, ehrin kurulu bulunduu alandaki en eski yerlemenin Kale Tepede olduu sanlmaktayd. Oysa yukarda bahsedilen inaat kazlarndan sonra ayn alanda snrl olarak yaplan arkeolojik almalar, bu grn doru olmadn gstermitir. Yine savunma ve gvenlik asndan ele alndnda kalenin zerinde yer ald tepenin baz dezavantajlarnn bulunduu grlmektedir. S. K. Ross62, Kale Tepeyi savunmaya elverililik asndan deerlendirirken, tepenin kuzey ksmnn dik bir eime sahip olmasndan dolay savunmada avantaj saladn belirtirken, zellikle tepenin gney, dou ve bat kesimlerinin giderek Harran Ovas seviyesine doru alalmasn ve bu tepenin evresinden izole edilmemi bir yapda olmasn bir dezavantaj olarak grmtr. Bugnk anlurfa Kalesini gney, dou ve batdan evreleyen hendein bu dezavantajn giderilmesi iin kazld sanlmaktadr. Tlfndr Tepesi ve yakn evresinin morfolojik zellikleri gz nne alndnda, bu alann kalenin zerinde bulunduu tepeye gre gvenlik ynnden daha elverili olduu gerei ortaya kmaktadr. Eosen kalkerlerinden olumu olan Tlfndr Tepesi, esas olarak Germ Platosu ile Tektek Platosunun birletii bir alanda bulunmaktadr. Bu alan, derin
61 62

Segal, 2002: 34-35. Ross, 2001: 18.

44

vadilerle yarlm ve yksek tepelerin bulunduu bir alandr. Tlfndr Tepesinin gney ve gney batsn esas olarak, Bozova faynn oluturduu bir knt alan olan ve Karakoyun Deresinin eski yatan oluturan vadi evrelemektedir. Bu vadi, Tlfndr Tepesini bir kavis ierisine almaktadr. Karakoyun Deresi, Romallar dneminde tepenin bat ksmnda, bugnk otogarn yer ald alann hemen batsnda bulunan Jstinien bendinin ina edilmesi ve buradan itibaren tepenin kuzeyinde bulunan boynun kazlmasyla yatann deitirildii dneme kadar bu vadiden akmaktayd. Dere kalenin bulunduu tepe ve Tlfndr tepesi arasnda bir mddet douya doru akarak daha sonra Harran Ovasna ulap gneye ynelmekteydi. Akarsularn almasndaki glkler, saldrlar iin her zaman nemli olmutur. Dolaysyla o dnemde, Karakoyun Deresi de doal bir set grevi grerek, yerlemenin savunmasn kolaylatrmaktayd. Tarih boyunca akarsu kavisleri iinde yer alan yerlemelerin savunulmas, akarsuyun doal bir set oluturmas zellii nedeniyle avantaj salamtr. Hatta Ortaada bir ok kalenin etrafna hendekler kazlarak ileri su ile doldurulmu ve suyun engelleme zelliinden savunmada yararlanlmtr. Tlfndr Tepesinin bu zellii, aslnda hemen kuzeyinde bulunan ve zerinde kalenin yer ald tepeye nazaran daha avantajl bir durum ortaya karmaktadr. nk Kale Tepe olarak da adlandrabileceimiz bu tepe, Karakoyun Deresi kavsinin dnda yer almaktadr. Bunun yannda Tlfndr Tepesinin Karakoyun Deresine doru inen etekleri hafif bir eime sahip olduundan, yaam iin en nemli faktrlerden biri olan suya ulama veya temininde hayli nemli bir kolaylk salamaktadr. Bunun aksine Kale Tepenin Karakoyun Deresine inen etekleri dike yakn bir eime sahiptir. Bu da dereden su temin etmeyi gletirdiinden, Tlfndr Tepesinin sit itibariyle Kale Tepeye nazaran daha avantajl bir duruma sahip olduunu ortaya koymaktadr (Harita 6). Tlfndr Tepesinin dier bir zellii de, bat ksmnda bugn Haleplibahe olarak adlandrlan eski Karakoyun Deresi yatann bulunduu vadiye dike yakn bir eimle inmesidir. Yerleim yerlerinin gvenliinin salanmasnda bu gibi diklikler her zaman iin tercih edilmi olup, gerek ehirlerin savunmasnda ve gerekse kalelerin savunmasnda nemli bir avantaj salamtr. Eski yerlemelerin

45

46

kurulduklar yerlere baklacak olursa, gvenlik asndan yksek yerleri ve bu yerlerin de dik yamalar olan kesimlerinin tercih edildii grlr. Savunma ve gvenliin salanmasnda nemli rol oynayan kaleler de tepelik alanlardaki dikliklerin bulunduu yamalarn st ksmlarnda ina edilmilerdir. Bu nedenle, tepenin bat ksmnn dik bir eime sahip olmas ve bu ynden ulalmay zor klmas, Tlfndr Tepesi zerinde yer alan Neolitik yerlemenin savunulmasn kolaylatran doal bir zellik olarak karmza kmaktadr. Yine Karakoyun Deresinin akt, batda bulunan alan da yksek tepe ve vadilerden olumaktadr. Bu alan Tlfndr Tepesinden daha yksek bir alan olmas itibariyle doal engel oluturmaktadr. Tlfndr Tepesinin yakn evresi de gvenliin salanmasnda nemli avantajlar salamaktadr. ncelikle Tlfndr Tepesinin hemen kuzeyinde yer alan alandan daha yksek olmas itibariyle, kuzeyden gelebilecek tehlikeleri nceden grebilme ynnden az da olsa nemli bir zellik tamaktadr. Ayn zamanda bu alann da kuzeyinde Yalta Tepesi gibi bazalt rtlerinin hakim olduu daha yksek tepe ve derin vadilerden olumu bir alann bulunmas, Tlfndr Tepesine kuzeyden gelebilecek saldrlara kar bir set oluturmaktadr. Kuzeydeki bu yksek alan, bugnk ehrin iinde yer ald anan kuzey kesimini oluturmaktadr. Bu ekilde dalk ve tepelik alanlarda kurulmu olan kale ve yerlemelerin ele geirilmesi de her zaman zor olmutur. Tlfndr Tepesinin gneyinde Kale Tepe bulunmaktadr. Bu tepe kuzeye, Halilrrahman ve Ayn Zeliha gllerinin bulunduu alana dik bir eimle inmektedir. Sz konusu tepe, kuzeyden gneye doru ykseklii azalan ve Harran Ovasn batdan evreleyen Fatik Platosu zerinde yer almaktadr. Bu nedenle Tlfndr Tepesi, gneyden daha yksek bir tepelik alanla da evrilmi durumdadr. Bu tepelik alan da gney kesimde doal bir set grevi grmektedir. Bu iki tepe arasnda bulunan Karakoyun Deresi de dnlecek olursa, gneyden gelebilecek saldrlara kar Tlfndr Tepesinin hayli korunakl bir konuma sahip olduu ortaya kmaktadr. Kale Tepenin kuzeybatsnda ve daha da yksek olan Akabe boaznn bulunduu alan, savunmada nemli bir avantaj salamaktadr. Bu yksek alan bugnk ehrin kurulu olduu anak eklindeki alann bat ksmn oluturmaktadr.

47

Bu ynden ehre ulamann tek yolu Akabe Boaz yoluyla olmaktadr ki, bu alan eski dnemlerin teknik imknlar gz nne alndnda hayli nemli bir engel oluturmaktadr. Tlfndr Tepesinin savunmadaki en byk dezavantaj, dousunda ksmen dzlk bir alann yer almasdr. Buras Harran Ovasnn daralarak kuzey batya sokulduu alandr. Yerlemelerin savunulmasnda dz bir alanda yer almak, her zaman iin dezavantajlar salamtr. Tlfndr Tepesinin gneyinde, yata deitirilmeden nceki haliyle Karakoyun Deresinin Halilrrahman ve Ayn Zeliha gllerinden ktktan sonra bir mddet dou istikametinde akmas, bu dezavantaj nisbeten hafifletmitir. Baka bir ynden ele alnacak olursa, bu durumun salam olduu bir avantaj da ortaya kmaktadr. Harran Ovas gibi dzlk bir alann yerlemenin yan banda olmas, Neolitik yerlemeye yaplabilecek bir saldr iin en uygun yer olma zelliini kazandrmaktadr. Fakat bu yn gzetleyerek, gelebilecek saldrlar nceden grp nlem alabilmek asndan uzak bir gr mesafesinin bulunmas, nemli bir avantaj salamaktadr (Harita 4, 5, 6). nsan sosyal bir varlktr. Bu nedenle de yalnz bana yaayamaz. htiyalarnn eitlilii ve okluundan dolay birbirinin yardmna dolaysyla varlna muhtatr. Kendi ihtiyalarn tek bana karlayamad iin insanlar beraber yaamak zorundadr. nsanlarn yapsnda bulunan akrabalk balar, sevgi, dostluk, dayanma, mal gvenliinin temini ve dier bir ok sosyal zellikleri nedeniyle de insanlar beraber yaama arzusu iindedirler. Prehistorik dnemlerde bile her ne kadar gebe ve ilkel bir yaam tarz srmlerse de yine de beraber yaamlardr. Dolaysyla insanlarn topluluk olarak yaama arzular, onlarn sosyal zelliklerinden kaynaklanmaktadr. Toplu olarak yaama arzusu daha sonraki dnemlerde de devam etmi, Neolitik Dnemde insanlarn yerleik hayata gemeleriyle kurulan bir ok yerleme nemli miktarda nfusun topland yerler olmutur. Bu durum, insanlarn sosyal zellikler itibariyle de kendini gvende hissedebilecei bir olguyu ortaya karmaktadr ki, bunu sosyal gvenlik terimiyle ifade etmek doru olacaktr. Daha nce de bahsi geen Yeni Mahalle Neolitik Yerlemesinin kuruluunda bu sosyal zelliklerin etkili olmad dnlemez. phesiz ki ilk yerleimciler kendi yaamlarn devam ettirebilmeleri iin elverili fiziki artlarn bulunduu bu sahay tercih etmilerse de, burada birbirlerinden

48

bamsz, birey olarak yaamamlardr. Ayn yerde birbirine yakn meskenler ina ederek topluluk olarak yaamlar ve bugn Yeni Mahalle Neolitik Yerlemesi olarak bilinen yerlemeyi ortaya karmlardr. Yukarda saylan nedenlerden dolay ilk yerlemenin kuruluunda fiziki gvenlik artlarn temin eden doal faktrleri ve yukarda bahsedilen sosyolojik zelliklerden kaynaklanan sosyal gvenlik faktrlerini birbirinden bamsz olarak dnmemek salkl bir analiz yapmaya imkn salayacaktr. 3. klim Yeryznde yerlemelerin dal ve yer seimi zerinde rol oynayan nemli faktrlerden biri de iklimdir. nsanlarn konforlu bir yaam srdrebilmeleri phesiz ki ncelikli olarak iklim artlarnn elverili olmasna baldr. Bunun yannda yaamn srdrebilmesi iin gerekli artlardan biri olan gda temini ve eitli ekonomik faaliyetler, nemli lde iklim artlarnn etkisi altndadr. Ayrca yaplan ekonomik faaliyetin trne gre de iklimin, yerleim yerinin tespiti zerindeki rol nemlidir. klimin yerleim yerinin tespiti zerinde en fazla rol oynayan etkisi kuraklk ve ar souklardr. Bu konuda 350-250 mm ya erisinin tarla ziraatinin snrn, 75-100 mm.lik ya erisinin de otlaklara dayanan yerlemelerin snrn belirledii ileri srlmektedir63. Kurak iklime sahip l blgeleri ve daima donmu olan kutup blgeleri insanlarn fazlaca yerlemedii alanlardr. Dolaysyla iklim dorudan doruya yeryznde insanlarn dal zerinde de rol oynamaktadr64. Fakat anlurfa ehrinin kurulu yerinin seiminde iklim belirleyici rol oynamam olmakla birlikte, bir Neolitik yerlemeden sz ettiimize gre, uygun iklim koullarnn yaam alan tercihindeki rol de inkr edilemez.. Nitekim anlurfann kurulduu blgede grlen iklim zellikleri, insan yaants iin elverili ortamlarn ortaya kmasna neden olmutur. Bu nedenle, ehrin kurulu dneminde hkm sren iklimin yaam kolaylatrc oluu, toprak zelliklerinin, flora ve fauna topluluklarnn ortaya kna ve tarm faaliyetlerinin yaplmasna imkn vermesi bakmndan bir kurulu etmeni olarak incelenmesinde saknca yoktur.

63 64

Tolun Denker, 1977: 21; Ayrca Bkz. Gney, 1995: 67-75. Erol, 1964: 6.

49

anlurfa ve evresinde gnmzde genel olarak Yarkurak Gneydou klimi denilen iklim artlar hkm srmektedir65. Yaz mevsiminde Tropikal hava ktlelerinin etkili olmas nedeniyle ar yksek scaklklarla karlalmaktadr. En scak ay olan Temmuzda ortalama scaklklar 33oC ye kadar kmakta, maystan ekime kadar 5 ay boyunca termometreler 20oCnin zerinde seyretmektedir. K mevsiminde karasal etkilerle ortalama scaklklar 5oCye kadar dmekte, ancak 0oCnin altna inmemektedir. Yllk ortalama scaklk derecesinin 18oC olduu anlurfada yllk scaklk genlii 28oCyi bulmaktadr. Btn bu meteorolojik veriler nda anlurfada karasal bir termik rejimden sz etmek mmkndr (izelge 1). izelge 1. anlurfada Ortalama Scaklk ve Ya Miktarnn Aylara Dal. (Rasat Sresi: 68 yl).
Aylar O M N Ortalama Scaklk (C) 5,1 6,7 10,3 15,8 Ortalama Ya (mm) 93,8 68,5 61,9 50 Kaynak: DM Genel Mdrl. M 22,0 27,0 H 28,0 2,0 T 33 0,5 A E E K A Ort. Yllk 18,2 455,7

31,1 26,7 19,9 12,8 7,3 0,6 1,0 24,4 44,9 81,1

Meteoroloji istasyonunun verilerine baklrsa 456 mm. yllk ya tutaryla anlurfa, Trkiyenin az ya alan yerlerinden biri durumundadr. Yan aylara dalm incelendiinde ise hazirandan itibaren 4 ayda toplam 4 mm. kadar yan dt gzlenir. Oysa anlurfada yan byk blm k mevsiminde kaydedilmektedir. Ya ile potansiyel evapotranspirasyon arasndaki fark gsteren yllk su a anlurfa iin 808 mm.dir. Thornthwaite metoduna gre anlurfa, hazirandan ekim sonuna kadar 5 ay kurak dnem yaayan bir yer zellii tamaktadr66. Btn bunlara bakarak anlurfa evresinde kurakln ok nemli bir etmen olduu ve bu etmenin yerleme yeri seiminde suya bamll daha da artrdn sylemek yanl olmayacaktr.

65 66

Koman, 1993: 79. iek, 1995: 85.

50

ekil 1. anlurfa'da Scaklk ve Ya Miktarnn Aylara Dal. Scalk (C)

35 30 25 20 15 10 5 0

Ya (mm)
100 80 60 40 20 0

Ort. Scaklk

Ort. Ya

klimin dorudan doruya yerleme blgesi seimi zerindeki etkisi yannda dolayl olarak hkm srd alanlarda doal bitki rts ve toprak zellikleri zerindeki etkisi de gz ard edilemeyecek derece nemlidir. zellikle hkim iklim artlarna bal olarak, bir yandan bu iklime uygun doal bitki rts ortaya karken, dier yandan da iklimin kayalar zerindeki fiziksel ve kimyasal etkisi nedeniyle meydana gelen zlme ve znme olaylar sonucunda toprak rts de belirli zellikler kazanmaktadr. Bunun doal bir sonucu olarak da, iklim artlar eitli hayvan topluluklarnn yaama alann belirlemektedir. Bitkilerin hayat ile iklim arasndaki ilikiler ok skdr. Bitkiler besinlerini toprak suyundan alrlar. Topran nemli veya kuru olmas ise yalara baldr. Onun iin, yal blgelerde bitki hayat gelimitir67. Hayvan topluluklar da kendi besinlerini temin edebilecekleri yerlerde yani uygun doal bitki rtsnn bulunduu yerlerde yaamlarn devam ettirdiklerinden dolay iklim, hem toprak rts hem de bitki ve hayvan topluluklarnn ortaya kmasnda byk rol oynamaktadr. nsanlarn zellikle prehistorik alardan itibaren avclk ve toplayclkla yaamlarn srdrmeleri, onlar doal bitki rtsnn gr, hayvan topluluklarnn bol ve eitli olduu yerlere ekmitir. nsan topluluklarnn Neolitik Dnemden itibaren yerleik hayata gemeleriyle birlikte bu zellikler, yerleim blgesinin belirlenmesinde nemli rol oynamtr. anlurfa ehrinin kurulu yerinin seiminde de phesiz ki iklimin nemli etkilerinden sz edilebilir. Gnmzde hkm sren iklim artlarna baklrsa,
67

Erin ve ngr, 1982: 92.

51

aratrma alanmzda yar kurak ikilim artlarnn hakim olduu yukarda aklanmt. Yar kurak iklime sahip alanlar, her ne kadar beraberinde baz sorunlar getirse de, yine de tarm ve sanayi gibi ekonomik faaliyetlerin yaplmasna uygun zellikler gstermekte ve insan yaamnn devam ettirilemeyecei derece de olumsuz koullar ortaya karmamaktadr. Ancak anlurfa ehrinin kuruluunun gnmzden 11000 yl ncesine dayand gz nne alnrsa, o zamanki iklim artlarnn gnmzle ayn olmasn beklemek doru bir yaklam olarak ortaya kmamaktadr. zellikle Byk skenderin Urhay ehrini fethinden sonra onu, sahip olduu su kaynaklar ve evresinin yeil olmasndan dolay Makedonyann bakenti Edessaya benzetmesi ve ehre bu ad vermesi; VI. yzyln ortasna kadar ehrin ortasndan geen Karakoyun (Dayan) Deresinin tap ok defa ehri sel altnda brakmas gibi olaylar gz nne alnacak olursa, hkm sren iklim artlarnn gnmzden daha farkl olduu dncesini ortaya karmaktadr. ehrin kuruluunun M..IX.bin yla dayand gz nne alndnda, bunun glasiyal dnemin bitiine denk geldii grlecektir. Bu nedenle Kuaternerde iklim artlarnda meydana gelen deimelerin iyi deerlendirilmesi gerei ortaya kmaktadr. Kuaterner, Plesitosen (glasiyal dnem) ve Holosen (post glasiyal dnem) olmak zere iki dneme ayrlmaktadr. Kuaternerin ikinci blm birinci blme nazaran daha ksadr ve glasiyal dnemin sona eriinden gnmze kadar sren 10-11 bin yllk sreyi kapsamaktadr68. Erol, glasiyal dnemin yaand Pleistosen dnemindeki iklim artlarn ortaya koyarken souk, scak ve yal dnemlerin deiik zamanlarda ortaya ktn ve iklim koullarnda farklanmalar olduunu belirtmitir. Bugnk kurak ve yar kurak blgelerde plvyal dnemler yaandn, zellikle orta enlemlerde post glasiyal dnemde akarsularn etkin olduunu ortaya koymutur. Bunun yannda bu iklim koullarnn toprak, bitki ve hayvanlar zerinde de nemli etkiler yaptn ileri srmtr69. Bu dnemde, uygun iklim artlar nedeniyle ortaya gr bir bitki rts km, insanlar eskiden buzullarla kapl olan alanlara sokulmu ve iklim yaamaya daha uygun artlar tamtr70. Plvyal dnemlerin sona ermesiyle birlikte gller ekilmi ve ortaya bereketli
68 69

Erin ve ngr, 1982:47; Erol, 1979: 34. Erol, a.g.e.: 9-13. 70 Erin ve ngr, a.g.e.:53.

52

topraklar kmtr. Bu topraklarda kendiliinden eitli bitki ve tahl trleri belirmitir. Bunun yannda baz hayvan trleri de evcilletirilmek suretiyle tarma balanm ve Neolitik kltrler domutur71. Aratrma sahasnn orta enlemlerde yer almas nedeniyle, bahsedilen iklim artlarnn Plesitosende anlurfa ehri ve civarnda da hkm srm olmas muhtemeldir. Bu iklim artlarnn her yerde ayn ekilde yaand dnlemez, dolaysyla lokal artlarn etkisiyle az da olsa farkllklar olmas doaldr. Yukardaki bilgiler deerlendirildiinde, Neolitik anlurfa evresinde, henz bu yerleme kurulmadan nce, elverili iklim artlarnn var olduu sylenebilir. Paleolitik dnemin anlurfa evresinde ok zengin olmas da bunun bir kantdr. Bu alanda, insan yaamna uygun bir iklimin hkm srmesi ve bunun sonucunda da gr doal bitki rtsnn ve zengin hayvan topluluklarnn ortaya kmas kanlmazdr. Yaplan arkeolojik almalar bu gr dorulamaktadr. Arkeolojik almalar sonucunda elde edilen buluntular incelendiinde, aratrma sahamzda ok zengin bir hayvan topluluunun var olduu ve kltre alnm bir ok bitki tohumu bulunduu grlmektedir72. Neolitik kltrlerin tarma geiinde nemli bir rol oynayan ve step bitki topluluklar iinde doal olarak yetiebilen yabani buday, arpa, yulaf ve baklagiller, anlurfa evresindeki step ve aal step blgelerinde youn ekilde yer almtr73. 4. Verimli Tarm Arazisinin Varl Neolitik Devrimden Sanayi Devrimine kadar dnyadaki ekonomik faaliyetlerinin kaynan tarmsal faaliyetler oluturmaktayd. Tarm, ayn zamanda, Neolitik Dneme kadar devam eden avclk ve toplayclktan sonra, insanolunun yapm olduu en nemli ekonomik faaliyettir. phesiz ki tarm, gnmzde bile bir ekonomik faaliyet olarak nemini byk oranda koruyarak krsal alanlarda yaayan insanlarn temel ekonomik faaliyetini oluturmaktadr. Balangta insanlarn gda ihtiyalarn karlamak iin yapm olduklar bu faaliyet, daha sonra elde edilen rnlerin satlarak dier ihtiyalarn karlanmas amacyla ticaretin de gelimesine neden olmu ve gnmzde sanayiye de ham madde temin eden bir sektr haline gelmitir.
71 72

Erol, 1979: 50; Erin ve ngr, 1982: 53. elik, 2003: 93-96. 73 nandk, 1965: 57.

53

Neolitik Dnemde yerleik hayata geilmesiyle birlikte, insanlarn yaam ekillerinde byk deiiklikler meydana gelmitir. nsan gruplarnn toprakla kurmu olduklar iliki Neolitik devri ile beraber balamtr74. Bu dnemde bir yandan eitli hayvanlar evcilletirilerek beslenmeye balanm, dier yandan da zellikle buday ve arpa bata olmak zere bir ok bitkinin tohumu topraa ekilerek rn elde edilmeye balanmtr. Bylece ilkel de olsa ilk tarmsal faaliyetler ortaya km ve insanlar yeni yaama formuna gemilerdir. nsan yaamnda byk deiikliklere yol aan bu ilk tarmsal faaliyetler, daha sonraki gelimelerin de temel kaynan oluturmutur. Bu nedenle, Neolitik Dnemde insanlarn yerleik hayata geerek tarma balamas Neolitik Devrim olarak adlandrlmaktadr. Neolitik devrenin devrim asndan tad anlam, o zamana kadar sregelen avclk ve toplayclk yaam biiminin deimesidir75. phesizki yeryznde ilk yaplan tarmsal faaliyetler, gnmze gre daha basit ve ilkel zellikler tamaktayd. Bu faaliyet, ilk olarak bir sopa ile toprakta delik alp iine tohumun braklmas eklinde balamtr. Bu yntemle iyi verim alnamadnn grlmesiyle birlikte, kazlarak gevetilmi topraa tohum atlmasyla tarm yaplm, daha sonraki dnemlerde de karasaban, pulluk ve modern aralarla toprak srlp ekilerek bu faaliyet srdrlmtr76. Tarmsal faaliyetin yaplmas iin gerekli olan temel artlardan biri de, tarmn yaplabilecei verimli arazilerin varldr. Dalk, ar engebeli, arzal sahalar tarm iin elverili deildir. Neolitik Dnemde yerleik hayata geilmesiyle birlikte, insanlar gda ihtiyacn tarmdan karlamaya balamlardr. Avclk ve toplayclktan karak yeni bir yaam formuna geen bu insanlarn yaamlarnda, tarmsal faaliyetler byk nem tamaya balamtr. Bu nedenle, iklim ve su kaynaklarnn elverili olmas yannda verimli tarm arazilerinin bulunduu alanlar insan topluluklarn kendine ekmitir. Bu topluluklar ya verimli arazilerde ya da bu arazilere yakn yerlerde yaamaya balamlardr. Verimli tarm arazilerinin bulunduu alanlar ve yakn evreleri, insanlarn yerlemesiyle birlikte nfusun younlat alanlar haline gelmitir. zellikle ilemesi kolay yumuak topraklarn bulunduu verimli ovalar, insanlarn tarm yapmas iin byk avantajlar
74 75

Tundilek, 1985: 13. Tundilek, 1988: 8. 76 Tundilek, 1985: 14.

54

salamaktadr. Bu zelliklerinden dolay ovalar ve yakn evreleri, tarmsal faaliyetin kolaylkla yaplmasndan dolay nemli miktarda nfus barndran sahalar halini almtr. Tarih boyunca sahip olduklar bu elverili zellikler nedeniyle alvyal ovalar insanlar daima kendilerine ekmitir77. Neolitik Dnemden itibaren nfus toplamaya balayan bu alanlar, halen bu zelliklerini korumaktadrlar. anlurfa ehri, yukarda bahsedilen zellikleri bnyesinde tayan bir alanda bulunmaktadr. Eski ehir, Trkiyenin en verimli tarm alanlarndan biri olan Harran Ovasnn kuzeybat ucunda bulunmaktadr (Harita 1, 4, 5). Bir ok derenin sularn boaltt ve alvyal topraklarla kapl olan bu ova, tarm iin ok elverili artlar gstermektedir. Yerleme yaknlarnda nemli su kaynaklarnn bulunmas ve bu su kaynaklarnn, topraklar tarma ok elverili olan Harran Ovasndan gemesi tarmsal faaliyetler iin nemli kolaylklar salamaktadr. Harran Ovasnn oluumu baz aratrmalara gre Miosenden itibaren balamtr. Bu aratrmalara gre, Harran Ovas muhtemelen Miosenden itibaren Karacada volkanik faaliyetlerinin de etkisiyle bir takm faylanma ve kme olaylarna maruz kalmtr. Miosen sonlarna kadar bu olaylarn devam etmesiyle ova ekillenmeye balamtr. Miosen sonlarnda denizlerin ekilmesiyle beraber, bir erozyon safhas balam ve s bir gl havzay kaplamtr. Ovada bir yandan tortulama sreci devam ederken bir yandan da kme hareketleri aktifliini korumutur78. Ancak dier baz aratrmalara gre de; Harran Ovas, PlioKuaternerde, Eosen ve Neojen devirlerinde olumu kalker depolarnn ve yer yer kendini gsteren volkanik alanlarn, Toros dalarnn ykselmesi srasnda meydana gelen gen tektonik hareketler sonucunda gneye doru eilmesiyle ilk eklini almtr. Bu hareketler, Gaziantep-anlurfa-Mardin Platosunun gneyinde hayli etkili olmutur79. zellikle Kuaternerde meydana gelen tektonik hareketlere epirojenik hareketlerin de elik etmesiyle birlikte Harran Ovas son eklini almaya balamtr. Harran Ovas evresine gre kerek bir graben zelliini kazanrken, dousunda bulunan Tektek Platosu ve batsnda bulunan Fatik platosu da birer horst zellii kazanmtr80. Bu jeolojik zellikleri nedeniyle Harran Ovas, Akakale

77 78

Tolun Denker, 1977: 29. D.S.., 1972: 25. 79 Tundilek, 1985: 106; Ardos, 1992: 114. 80 Ardos, a.g.e.: 99-104.

55

Grabeni olarak da adlandrlmaktadr. Grabenin olumasnda, kuzey-gney dorultulu bir takm faylar nemli rol oynamlardr. Grabenin dou ve bat ksmnda bulunan faylar, kuzeyde kuzeybat-gneydou dorultulu ve daha eski olan Bozova ve Kalecik faylar ile birlemektedirler. Gerek Harran Ovas ve gerekse Suru Ovasn ve bu iki ova arasnda kalan horst niteliindeki Fatik Platosunu oluturan tm faylar kuzey-gney dorultuludur. Ova yzeyini kaplayan alvyon tabakas, evrede bulunan ve Frat kireta formasyonunun yesi olan kalker sahalardan akarsular tarafndan andrlan malzemenin birikmesiyle olumutur81 (Harita 5, 7). Harran Ovasnn tarm iin en elverili toprak eitlerinden biri olan alvyal topraklarla kapl olmas, ortalama rakmn 400 m. civarnda olmas ve ok az bir eime sahip olmas, phesizki ovann tarmsal potansiyeli zerinde byk rol oynamaktadr. Ovay kaplayan alvyal topraklar nisbeten kaln bir rt oluturmakta olup, bu kalnlk 60-200 cm arasnda deimektedir. Topraklarn geirgenlik zellikleri iyi durumdadr. Ovann ortalama eimi 3 civarnda olup, bu deerler ovann dou ve batsnda nisbeten artmaktadr. Ovada talk sahalar da bulunmaktadr, fakat bu sahalar ovann ancak %5lik bir ksmna denk dmektedir.82 Ovann zellikle dou ve bat ksmlarnda akll ve tal kolvyal topraklar da bulunmaktadr. Bu topraklar her ne kadar alvyal topraklar kadar verimli olmasa da, bu topraklarn bulunduu alanlarda da tarm yaplmaktadr. Yukarda da incelendii gibi Neolitik Yenimahalle Yerlemesinin yaknnda kurulmu olduu Harran Ovas, gerek evredeki akarsularn sularn boalttklar bir alan olmas, gerekse verimli topraklaryla tarm faaliyetleri iin ok elverili artlar gstermektedir. Ayn zamanda ulam kolaylklar, veya kaya dmesi tehlikelerinin olmay ve salad geim kolaylklar83 ovann sahip olduu dier nemli zelliklerdir. Yerleik hayata geile birlikte artk yeni bir yaam ekli srmeye balayan yerleme sakinleri, yaamlarn srdrebilmeleri iin gerekli olan gda maddelerini tarm yoluyla elde etmeye balamlardr. Bu amala bata Karakoyun Deresinin kenarndaki elverili alanlar olmak zere, Harran Ovasnn verimli topraklarndan da yararlanmlardr. Yaplan arkeolojik aratrmalar, Neolitik Dnemde bu alanda baz bitki tohumlarnn kltre alndn gstermektedir. Bu
81 82

Tardu, Bakurt, Gven ve dierleri, 1987: 36-40; D.S.., 1972: 24. D.S.., 1968: 1-14. 83 Doanay, 1994: 339.

56

aratrmalar sonucunda elde edilen bezelye tohumlar, arpa ve buday eitleri84 bu alanda tarm yapldn gsteren en nemli kantlardr. Ayrca bu alann bitki rts ve su kaynaklar itibariyle hayvancla da elverili olmas, tarla tarm yannda hayvanclk yaplmasna da elverilidir. Ancak yaplan arkeolojik aratrmalar sonucunda elde edilen kemiklerin incelenmesiyle, bu kemiklerin koyun, kei, sr ve ceylan gibi memeli hayvanlara ait olduklar, fakat evcil hayvan olmadklar tespit edilmitir85. Fakat kaz yaplan alann ok kk olmas ve bu alann evresinin gnmzn ehir yerlemesinin altnda kalmas dolaysyla yeteri kadar alma yaplamamtr. Sz konusu Neolitik yerlemenin ada olan Nevali ori ve Grc Tepe yerlemelerinde evciletirmenin yapld86 gz nne alnacak olursa, bu alanda da evcilletirmenin yaplm olma ihtimali kuvvet kazanmaktadr. Bahsedilen bu zellikler itibariyle, Neolitik Yenimahalle Yerlemesinin tarm ve hayvanclk iin ne denli elverili bir alann hemen yaknnda kurulmu olduu grlmektedir. Anadolunun yerleme tarihi incelenecek olursa, Neolitik yerlemelerin byk ounlukla tarma elverili sahalarn ve nemli su kaynaklarnn bulunduu alanlarda kurulmu olduklar grlecektir87. 5. Barnak ve Alet Yapm in Elverili Malzemenin Varl nsanlarn en temel ihtiyalarndan biri de barnmadr. Dnyaya geldiinden beri insanlar eitli barnma ekilleri gelitirmiler ve bunu yaparken de doal ortamn kendisine sunmu olduu imknlardan yararlanmlardr. nceleri ormanlarda devam eden hayat, buradan maaralara tanm88 ve daha sonraki dnemlerde de deiik barnak ekilleri kullanlmaya balanmtr. lk olarak aa kovuklarnn mesken olarak kullanlmasndan sonra doal barnaklar olan maaralara tanan yaam biimi bu maaralarn insan eliyle deitirilmesi ile yeni bir boyut kazanmtr89. Bu nedenle en bandan beri insan ve doal ortam arasnda ok sk bir iliki balam, barnak yapm iin elverili malzemelerin bulunduu alanlar insanlarn yerleme yeri tercihlerini etkilemitir. Barnak yapm iin elverili kayalarn hangileri olduu insanlar tarafndan kefedilmi, zamann tekniine uygun
84 85

elik, 2003: 93. elik, a.g.e.: 95-96. 86 elik, a.g.e.: 54-56. 87 Doanay, 1994: 228-229. 88 Tundilek, 1988: 6. 89 Tolun Denker, 1977: 71.

57

olarak barnaklar ina edilmitir. Tarih ncesi alarda, barnak yapmnda kullanlan malzemeler, yine tabi ortamn sunmu olduu sert talar kullanlarak elde edilmitir. Henz madenle tanmam olan insann, aletlerinin de tatan olmas kadar daha doal bir ey dnlemez. Prehistorik alarda, insanlar yumuak kayalar sert kayalarla oyarak maara meskenleri meydana getirmilerdir. Prehistorik dnemlerde balayan ta malzeme ile insan arasndaki iliki, gnmze kadar kesilmeksizin devam etmitir. Ta malzeme kimi yerde en ilkel ekilde st ste ylarak konut yapld gibi, yumuak talarn (zellikle yumuak kalkerler) bulunduu yerlerde bunlar kesilerek konut yaplm, istlerin ince tabakal kt yerlerde ise dam malzemesi olarak kullanmlardr.90 Bu nedenle, yerlemenin situasyonu iin mesken yapmna elverili kayalarn bulunduu yerler, tek bana yeterli bir neden olmamakla beraber, dier artlarn da uygun oluuyla tercih edilen alanlar olmaktadr. Dolaysyla insanlarn iinde yaadklarn tabii ortamn ortaya kard artlara uygun olarak barnaklarn ina etmeleri, tarih boyunca devam edegelen bir sre olmu ve bu sre teknolojik gelimelerin de katksyla gnmzde bile devam etmektedir. Yukarda belirtilen zellikler gz nnde tutularak aratrma sahas incelenecek olursa, jeolojik zellikler itibariyle de elverili artlara sahip olduu grlecektir. Konumuzla ilgili jeolojik zelliklerin yerleim yerinin seimi zerinde etkili olmasndan dolay, aratrma alannn jeolojik zelliklerinin yakndan incelenmesi gerekmektedir. anlurfa il snrlar iinde kalan alann byk bir ksm jeolojik adan III. zaman formasyonlarndan olumutur. Bu formasyonlar iinde de insanlarn barnak yapabilmeleri asndan en uygunu olan kalker formasyonlar nemli yer tutmaktadr. ehrin bat kuzey ve kuzeydou kesimlerinde Eosen kalkerleri geni yer kaplamaktadr. Gneybat ve gney kesimlerindeki plato alannda Oligo-Miosen devrine ait kalkerler hakimdir91. Kalker formasyonundan sonra en nemli yeri PlioKuaterner yal bazalt formasyonlar tutmaktadr. Bunun yannda alvyonlar da ehrin gneyinde yer alan Harran ovasnda nemli yer tutmaktadr. ehrin bulunduu alan ve evresindeki en yal formasyon, Karakpr kynn kuzeyinde birka alanda bulunan Paleosen ya da Alt Eosen yal krmz, gri
90 91

Tundilek, 1985: 24. D.S.., 1972: 18; Grel ve di., 2000: 8-18.

58

renkli killer ve sileksli kalkerlerdir. Olduka sert yapda olan sileksli kalkerler, douda mostra veren fosilli Eosen kalkerlerinin, kuzeydouda da krmz ve gri renkli killerin altna dalmaktadr. Sileksli ve olduka sert yapda olan bu kalkerler yeil veya gri renktedirler.92 ehrin batsnda, kuzeyinde ve nisbeten kuzey dousunda, plato alannn yksek ksmlarn oluturan st-Orta Eosen yal kalker formasyonu, ayn zamanda Harran Ovasnn dousundaki Tektek platosunda da nemli bir yer kaplamaktadr. Aratrma sahasnda bulunan Eosen yal kalker formasyonlar eitli doku ve sertlikte olmalarna ramen karstik olaylara msait ve atlakldr. Aratrma sahasnn yksek kesimlerini oluturan Eosen kalkerleri, Harran Ovasnn dou ve bat kesimlerinde yer alan plato alannda gneye doru alalr. Bu formasyonn zerinde daha gen yal (Oligo-Miosen), alt seviyelerde beyaz-gri, yeilimsi marnlarla balayp st seviyelerde ok killi, ksmen gevek, sarms-gri, kaln olmayan gl kalkerleri yer alr.93 Oligo-Miosen yal bu kalker formasyonu, Harran Ovasnn batsnda yer alan Fatik Platosu ve ovann dousunda yer alan Tektek platosunun alak kesimlerinde yaygn olarak grlrken, kuzeyinde yer alan Germ Platosu zerinde ise daha dar bir alanda grlmektedir(Harita 7). anlurfa ehri ve evresinde grlen dier nemli formasyon bazalttr. Bu bazalt formasyonu, esas olarak Karacada bazalt formasyonuna dahil edilmektedir. Karacada volkanik faaliyetinin balangcn, st Miosen olarak kabul eden jeologlar94 olduu gibi, Pliosen sonras olarak kabul edenler95 de bulunmaktadr. Bazalt rts anlurfa ehrinin zellikle kuzeyinde yer alan plato sahas zerinde yaylm gstermektedir. Bugn ehrin baz mahalleleri de bazalt sahalar zerinde yer almaktadr. Harran Ovasnn hemen kuzeyinden balayarak kuzeye doru devam eden bazalt rtlerinin bulunduu saha zerinde, bugnk ehrin nemli bir blm yer almaktadr. ehrin kuzeyinde ve kuzeybatsnda bazalt rtleri

92 93

D.S.., 1972: 19. D.S.., a.g.r.: 21. 94 Grel ve di., 2000: 17. 95 zcan, 1974: 11.

59

60

geni bir yer kaplamaktadr. Kuzeybatda bulunan Akky evresinde, ehrin hemen kuzeyinden itibaren Karakpr Kasabasnn evresinde bazalt rtleri hakim formasyon konumundadr. ehrin evresinde bulunan bazalt rtleri dorudan doruya Paleosen killeri zerinde96 yer almaktadrlar. ehrin kuzeyinde yer alan bazalt platosu zerinde yer yer 5-10 cm kalnlnda bir toprak rts bulunmakla beraber, yer yer tarm yaplmasna da imkn verecek kalnlkta toprak rtsnn bulunduu alanlar da mevcuttur. Formasyon yer yer gaz boluu ieren bazaltlardan olumu olup, kalnl 50-60 m. yi bulmaktadr.97 (Harita 7, 5) Yukardaki veriler deerlendirildiinde anlalaca zere, aratrma sahas barnak yapm iin uygun zelliklere sahip olan kalker ve bazalt kayalar ynnden zengindir. zellikle sahada sert (Eosen yal) ve yumuak (Oligo-Miosen yal) kalker kayalarn varl, bunlarn kolaylkla ilenebilir zellikte olmalar nedeniyle tarih boyunca barnak yapmnda kullanlmlardr. zellikle Neojen kalkerlerinin daha yumuak olmas, kesme ta olarak mesken yapmnda byk ounlukla kullanlmalarna neden olmutur. Bunu yannda havayla temas etmelerinden itibaren giderek sertlemeleri, scak ve souu izole etme zelliklerinden dolay da nemli bir yap malzemesi olarak kullanlmaktadrlar. Yrede nahit olarak adlandrlan kalker kesme talar, gnmzde yap malzemesi olarak kullanlmada nemini kaybetmesine ramen, yakn zamanlara kadar nemli bir yap malzemesi olarak kullanlmaktayd. Yap malzemesi olarak kullanlan dier bir kaya tr de bazalttr. ok sert olmalarndan dolay genellikle yma ta meskenlerin temellerinde kullanlan bir malzeme olan kesme bazaltlar, ayn zamanda nemli bir duvar malzemesidir. Aratrma sahamzda ve yaknnda bulunan bazalt sahalar, bu malzemenin salanmasnda byk kolaylk salamaktadr.98 anlurfa ehri ve evresinde yaplan arkeolojik almalar, anak mleksiz Neolitik Dnem yerlemelerinin ta malzeme kullanlarak ina edilen meskenlerden olutuklarn ortaya karmaktadr. Nevali ori, Gbekli Tepe, Grctepe ve Karahan Tepe yerlemelerinde yap malzemesi olarak kalker, har malzemesi olarak da amur kullanlmtr. Bu meskenler genelde drtgen plnl ve dzenli i blmelere

96 97

D.S.., 1972: 23. Grel ve di., 2000: 17. 98 Kalker ve bazaltlarn yap malzemesi olarak kullanl ile ilgili olarak ayrntl bilgi iin bkz. Tundilek, 1985: 26-28

61

sahiptir. Meskenler iri ta bloklardan oluan temel zerine oturtulmutur. Yeni Mahalle Neolitik yerlemesinde bulunan meskenlerin ana kaya zerine oturtulma ekilleri Nevali ori, Gbekli Tepe, Grc Tepe ve Karahan Tepe yerlemeleri ile ayn zellikleri tamaktadr.99 Bu nedenle, artk yerleik bir yaam eklinin srdrlmeye baland Neolitik Dnemde varl tespit edilen bu yerlemede mesken yapmnda doal evrenin salam olduu imknlardan yararlanlm, zellikle evreden temini kolay olan kalker malzemeden meskenler ina etmilerdir. Yine har malzemesi olarak kullanlan amur yapm iin gerekli olan toprak malzeme de bata Karakoyun Deresinin eski yata olmak zere Harran Ovasndan da temin edilmitir. Doal evrenin litolojik zelliklerinin insan yaam zerindeki dier bir etkisi de insanlarn kendilerini korumalar ve bir takm ilerinde kullanmak zere gereksinim duyduklar aletlerin yapmnda kendini gstermektedir. Henz maden ana ulamam olan insanlar, kendilerini vahi hayvanlardan korumak amacyla sert talardan silahlar yapmlardr. Bunun yannda kazmak, kesmek ya da delmek amacyla da bir takm aletlerini bu sert talardan yapmlardr. Ayrca, Neolitik Dnemde yerleik hayata geip tarmla geimini salamaya balayan insanlar, tohumlarn ekmek iin topran kazlmasnda ve yetien rnlerin biilmesinde de sert talardan yararlanmtr. Kullanlan bu ta malzemelerin banda sileks (akmak ta) gelmektedir. Yontulmak suretiyle alet yapmnda kullanlan sileks, sert ve kesici zellikleri nedeniyle alet yapmnda kullanlan malzemelerin banda yer almaktadr. nsanlk tarihinin balangc ile birlikte sert ta kullanm balam ve insanlar sileks gibi en sert talardan baklar, baltalar v.b. yaparak insanlk tarihinin ilk devresini100 oluturmulardr. Aratrma sahasnda kalker tabakalar iinde yumru halinde sileksler mevcuttur. Bata Yeni Mahalle yerlemesinin bulunduu Tlfndr Tepesi olmak zere, zellikle Eosen kalkerleri iinde yumru halinde veya tabaka halinde bol miktarda sileks bulunmaktadr. Bu nedenle, Yeni Mahalle yerlemesinde yaayan Neolitik insanlarnn gerekli ara ve gerelerini yapabilmeleri ynnden de doal ortam elverili artlar salamaktadr. Nitekim yaplan arkeolojik aratrmalar, bu yerlemede sileksten yaplm bir ok aletin kullanldn ortaya karmtr. Sadece Yeni Mahalle yerlemesinde deil, evresinde bulunan dier yerlemelerde de
99 100

elik, 2003: 21, 26, 31, 64. Tundilek, 1985: 23.

62

zellikle sileksten yaplm kesici, delici, kazc aletler kullanlmtr. Yenimahalle Yerlemesinde yaplan arkeolojik kazlar sonucunda ele geen buluntular iinde akmaktandan yaplm aletlerin oran %99.6 iken, obsidyenden yaplm aletlerin oran sadece %0.4tr. Ele geen aletler iinde ok ular, deliciler, orak dilgiler, kazyclar, takalemler, budamalar, srtmeta aletler ve baltalar nemli yer tutmaktadr.101 Ele geen ta aletler iinde bulunan obsidyenden yaplm aletler muhtemelen ya baka yerden imal edilmi olarak getirilmi, yada yontulmam olarak getirilen obsidyenin burada yontulmasyla elde edilmi olmaldr. Aratrma sahasnda obsidyen olmay ve ele geen ta aletler iindeki orannn akmaktandan yaplm aletlere nazaran ok dk, hatta nemsiz derecede oluu bu gr kuvvetlendirmektedir. Fakat genel bir deerlendirme yaplacak olursa, obsidyenlerin renklerinden tr bunlarn tek kaynaktan geldiini sylemek mmkndr. Sadece saydam renklerin yer ald Yeni Mahalle obsidyenleri Kapadokya kkenli olmaldr.102 Yerleme yerinin seimi zerinde etkili olan dier faktrlerle birlikte ele alndnda, jeolojik ortamn ortaya kard litolojik zelliklerin yerleme yerinin seimi zerinde rol oynayan nemli bir faktr olduu grlmektedir. nsanlar, yaamlarn gvende ve daha rahat bir ekilde srdrebilmeleri iin tarih boyunca meskenlere ihtiya duymulardr. Bu nedenle de su, korunma, iklim ve geimini temin etme artlarnn uygun olduu durumlarda, mesken ve alet yapm iin uygun olan malzemelerin kolaylkla temin edebilecei alanlar, insanlar tarafndan yerleme iin tercih edilmitir. anlurfa ehri ve evresi yukarda bahsedilen konular bakmndan elverili artlar gstermesinden dolay, Neolitik Dnemde yerlemeye sahne olmutur. Doal ortam, insanlarn yaamas ve geimini salamas iin uygun olduundan, insan topluluklarn kendine ekmitir. 6. Flora ve Fauna klimin dolayl etkileri de yerleim yerinin seilmesi zerinde nemli rol oynamaktadr. klim konusunda da ksaca bahsedildii gibi, iklimin elverili olmas bu iklime uygun bitki rts ve hayvan topluluklarnn da varlna neden olmaktadr. nsan yaamnn devam iin nemli olan faktrlerden biri de phesiz ki
101

elik, 2003: 67-68. Yeni Mahallede yaplan arkeolojik almalar sonucunda ele geen aletlerle ilgili daha ayrntl bilgi iin bkz. s. 67-92. 102 elik, a.g.e.: 88.

63

insanlarn gda ihtiyalarnn teminidir. Bu nedenle, gda ihtiyacnn daha kolay temin edilebildii yerler yerleim yerlerinin yer seiminde rol oynamtr. Zengin bir bitki rtsnn varl, bu bitkiler sayesinde hayatlarn srdrebilen hayvan topluluklar iin elverili artlar ortaya kardndan, ok eitli ve zengin bir hayvan topluluunun da ortaya kmasna neden olmaktadr. zellikle, Paleolitik Dnemde insanlarn gda ihtiyalarn avclk ve toplayclkla temin etmelerinden dolay, srekli olarak zengin bitki rts ve hayvan varlnn olduu sahalar, insanlar iin ekim yerleri olmutur. Ancak Neolitik dnemle birlikte insanlarn tarmla tanmas ve baz hayvanlar evcilletirmesiyle bu zelliin nemini kaybettiini dnmek doru deildir. Aksine, insanlar yeni tanm olduklar bu yeni geim tarzn daha kolay olarak gerekletirebildikleri iin uygun iklim artlarnn hkm srd ve dolaysyla gr bir bitki rts ve zengin hayvan topluluklarnn bulunduu blgelere yerlemeyi tercih etmilerdir. Gnmzden 15.000 yl ncesinden itibaren iklimde bir takm deiiklikler meydana gelmi, bu dnemde iklim daha yal ve scak bir hal almaya balamtr. Bunun sonucunda Anadoluda daha nceleri lms steplerle kapl olan sahalar, aal steplere dnmeye balam; yine ky ve depresyonlarda varlklarn srdren ormanlar daha i blgelere ilerlemilerdir.103 Bylece Anadoluda daha gr bir bitki rts ortaya kmtr. Neolitik insanlar, tarm iin elverili olan alanlarda yabani tahl (buday, arpa) ve mercimek yetitirip kltre almlard.104 anak mleksiz Neolitik Dnemde anlurfa ve evresinin, bugnk iklim artlarna nazaran daha yumuak ve yal bir iklime sahip olduunu sylemek mmkndr. Bu dnemde evrede bulunan ve Harran Ovasna doru akan akarsularn kenarlarnda da maki tr aa formasyonu kendini gstermektedir.105 Gneydou Anadoluda yabanl ortamn anak mleksiz Neolitik A evresinde daha fazla olduu, buna karn anak mleksiz B evresinde kuzey kesimlerde evcilletirmenin artt tespit edilmitir... Yenimahallede arkeobotanik analizler sonucu ortaya kartlan kltre alnm budaylar ile bir arpa tanesi de bunu destekler niteliktedir. Gbekli Tepede yaplan arkeo-botanik analizler sonucu yabani fstk ve badem rnekleri tespit edilmitir. Bu sonu bugn bile blgede
103 104

Atalay, 1994: 196. Atalay, a.g.e.:197. 105 elik, 2003: 57.

64

yetien

kk

aalarn
106

anak

mleksiz

Neolitik

dnemdeki

varln

kantlamaktadr.

Yenimahalle Neolitik Dnem yerlemesinde yaplan arkeolojik

kazlar sonucu, o dnemde baz tahl trlerinin kltre alnd grlmektedir. Yaplan analizler sonucunda yabani fstk (Pistacia atlanticann bir tr veya Pistacia terebinthus), badem (Amygdalus communis), yass bezelye tohumu (Latyrus sp.), arpa (Hordeum vulgare), yabani buday (Triticum boeticum), Einkorn (Ekmeklik) buday (Triticum monococcum) ve Emmer (Makarnalk) Buday (Triticum dicoccum) rneklerine rastlanlmtr. Ayrca bunlarn dnda tr tespit edilemeyen bir ok tohum eitleri de bulunmutur. Burada bulunan tohum eitlerinin bir ksm Nevali ori ve aynnde de bulunmutur. Fakat, yine bir anak mleksiz Neolitik Dnem yerlemesi olan Gbekli Tepe ve Karahan Tepede kltre alnm buday ya da arpa tanelerine henz rastlanmamtr. Bu, Yenimahalle yerlemesinin kurulmu olduu alann Harran Ovasna ok yakn oluu ve tarm iin gerekli olan suyun evredeki akarsulardan ya da kaynaklardan daha kolay temin edilebilmesi ve bu sayede tarm faaliyetleri asndan nemli avantajlara sahip olmas ile aklanabilir. Ayrca Gbekli Tepe ve Karahan Tepe yerlemelerinin kurulmu olduklar alan, Yenimahalleye nazaran tarm alanlar bakmndan daha olumsuz artlar gstermektedir. Bu yzden Yenimahalle yerlemesi, Gbekli Tepe ve Karahan Tepe yerlemelerine gre kltre alnm tahlllarla tarmn yaplmas asndan bir adm nde grnmektedir.107 Gbekli Tepenin henz bir yerleim yeri olduu kantlanmamtr. Ayrca bu tepenin bir dini tren alan olduuna dair kantlar108 bulunmaktadr. Bu nedenle orada tarm yapldna dair kantlar da yoktur. Neolitik dnemde Anadoluda bir ok hayvann evcilletirildii grlmektedir. Tabii ortama uygun olarak evcilletirilen hayvan trlerinin banda koyun, kei, at ve sr gelmektedir.109 Aslnda koyun ve kei, Gneydou Toros Dalarnn gney ve kuzeyinde yer alan alann ok uzun zamandan beri en belirgin zelliklerinden birini oluturmaktadr. Bu dnemde koyun, kei, at ve srn yannda evcilletirilen dier bir hayvan da domuzdur.110

106 107

elik, 2003: 57-58. elik, a.g.e.:93-95. 108 Krkolu, 2002 a: 106-107. 109 Atalay, 1994: 197. 110 Balossi-Siracusano, 2003: 30.

65

anlurfa ehri ve evresinde yaayan hayvan trlerinin ok eitli olduunu yaplan almalar ortaya koymaktadr. Neolitik Yenimahalle yerlemesine yakn yerlerde kurulu bulunan Nevali ori, Gbekli Tepe, Grc Tepe ve Akaray Tepede yaplan arkeolojik almalar sonucunda, bahsedilen alanda ok zengin bir hayvan topluluunun bulunduu ve bunlarn hangilerinin evcilletirilmi olduu ortaya konulmutur. Elde edilen bulgular, bu sahada yabani eek(Equus hemiomus), yabani koyun(Ovis orientalis), evcil koyun(Ovis Orientalis f. Aries), yabanbani kei(Capra aegagrus), evcil kei(Capra aegagrus f. Hircus), yabani sr(Bos primigenius), pers ceylan(Gazella subgutturosa), Mezopotamya kzl ve alageyii, yabandomuzu(Sus scrofa), evcil domuz(Sus scrofa f. Domestica), evcil kpek(Canis lupus f. Familaris), kzl tilki(Vulves vulpes), akal(Canis aureus) ve tavan(Lepus capensis) gibi ok eitli bir fauna hayatnn varln ortaya koymaktadr. Bahsedilen alanlarda ayrca bir ok ku ve balk eidinin de yaad tespit edilmitir.111 Yenimahallede yaplan arkeolojik kazlar sonucunda, yerleim yerinde ve yakn evresinde yaayan hayvan trleri ile ilgili ok nemli veriler ortaya karlmtr. Tespit edilen hayvan trleri arsnda kzl tilki, ceylan, yabani sr, yabandomuzu, koyun, kei ve tavan nemli yer tutmaktadr. Bu trler ierisinde de ceylan varlnn yksek bir oranda olduu grlmektedir.112 Bahsedilen evcilletirilmi olan hayvan trleri yannda henz evciletirilmemi yada evcilletirmesi zor olan ve yabani olarak yaayan bir ok hayvan trnn varlndan da bahsetmek mmkndr. Gerek Yenimahalle yerlemesinin bulunduu alann, gnmz ehir yerleme alan altnda bulunmasndan dolay kaz yapmann imknszl ve gerekse yakn evresinde bulunan tarm alanlarnda kaz yapma glkleri gibi nedenlerle istenilen dzeyde arkeolojik verilere ulalabildii sylenemez.. Yenimahalle yerlemesinin kurulmu olduu post glasiyal dnem ve daha nceki glasiyal dnemin sonlarnda hkm sren iklim artlarnn, zengin bitki rts ve hayvan topluluunun olumasna uygun olduu grlmektedir. Flora ve fauna artlarndaki elverililiinin, yerleme yerinin tespiti zerinde olumlu etkiye sahip olmas nedeniyle, yukarda bahsedilen bitki ve hayvan trlerinin yerleme
111 112

elik, 2003:53-55. elik, a.g.e.: 95-96.

66

dneminden daha nce var olduklar sylenebilir. Daha sonraki dnemlerde bitki rtsnn ve bu ortama uymu hayvan topluluklarnn varlklarn devam ettirmesi, Neolitik insanlarnn yerlemelerine ve daha kolay bir yaam srdrmelerine uygun bir ortam hazrlamtr. phesiz ki, anlurfann Neolitik Dnem yerleimcilerinin, avclk ve toplayclktan uzak bir hayat tarzn srdrdklerini ve bu insanlarn yerlemelerinden itibaren tarmla uratklarn dnmek doru olmayacaktr. Her ne kadar yerleik bir hayat tarz srdrlmse de, insanlarn tarmla uramaya balayp hayvanlar evcilletirmesi, avclk ve toplayclk faaliyetlerinin tamamen ortadan kalktn gstermez. Gnmz ilkel topluluklarnn bile yerleik bir hayata sahip olmalarna ramen tamamen avclk ve toplayclktan kurtulmu olmadklar grlmektedir. Bu nedenle Yenimahalle yerleimcilerinin de yiyecek ihtiyalarnn bir ksmn kltre aldklar baz tahl trlerini retmekle karlarken, bir ksmn da zengin bitki rts ve hayvan topluluu nedeniyle avclk ve toplayclkla karlad sylenebilir. Gnmzde bile nemli bir av hayvan olan ceylann, Yenimahalle ve evresindeki doal ortamda bol miktarda bulunmas ve Yenimahalle kazlarnda nemli oranda ceylan kemiklerinin elde edilmesi, bu hayvann nemli av hayvanlar arasnda olduunu gstermektedir. Yukardaki verilere dayanarak anlurfann Neolitik Dnem yerlemesi ve evresinde yaamn srdrlebilmesi iin gerekli olan yiyecek ihtiyacnn karlanabilecei elverili artlar bulunmaktadr. Bu nedenle gerek bitki rtsnn zenginlii ve gerekse hayvan trlerindeki eitlilik, yerleimcilerin geimlerini tarm dnda avclk ve toplayclkla da salamasna imkn salamtr. 7. Paleolitik Kltrlerin Varl anlurfa il snrlar iinde kalan alanda, yerleme tarihi bakmndan ok eski dnemlere dayandklar ortaya kan bir ok yer bulunmaktadr. En eskisi Paleolitik aa dayanan ve ounlukla Neolitik ve Kalkolitik alarda yerlemeye sahne olmu bir ok alan bulunmaktadr. Fakat yaplan son arkeolojik almalar ehrin bulunduu alandaki yerleim tarihinin evresine gre daha eskilere dayandn ortaya koymutur. Elde edilen bulgular neticesinde ehrin ilk kurulduu alann yakn ve uzak evresinde bir ok Paleolitik yerlemenin olduu ortaya kmaktadr. anlurfa ehrinin yaklak 10 km. kadar gneyinde yer alan Hamzan Tepe, Nemrut Tepesi, Mauk Ky, Cavak Pnar yaknlarnda Paleolitik Dneme ait bir ok alet

67

bulunmutur. Ayrca bugn Dergh olarak adlandrlan balkl gllerin bulunduu alann yaknndaki maaralarn varl, Paleolitik Dnemde bugnk anlurfa ehrinin bulunduu alan ve evresinin yerlemeye sahne olduunu gstermektedir.113 lkemizde insanlar Paleolitikte maaralarda ve ak hava yerleim yerlerinde yaamlardr. zellikle kalker yapl alanlar, insanlarn yaamak iin tercih ettikleri alanlar olmulardr.114 Kalkerin kolay oyulup ilenebilmesi zelliinden dolay bu sahalarda var olan doal maaralar ya olduu gibi kullanlm ya da ihtiyaca gre oyularak daha da geniletilmitir. Dergh blgesinde var olan maaralar da Eosen kalkerleri iinde bulunmaktadr. Bu maaralarn bazlar dik yamalarda bulunmaktadr. Bulunan Paleolitik bulgular ve maaralarn konumlar gz nnde tutulduunda, korunakl grnen bu alann Paleolitikte insanlar tarafndan kullanlm olmas ihtimali kuvvetli grnmektedir. Bahsedilen alan dnda, Kale Tepenin gneyinde ve batsnda bulunan tepelik alanlarn yamalarnda ve vadilerde bir ok maara bulunmaktadr. Ancak bunlarn byk bir ounluu gnmz ehir yerlemesinin altnda kalmtr. Gnmze kadar bu maaralarla ilgili olarak ne yazk ki ciddi arkeolojik almalarn yaplmam olmas, ehir ve evresinin yerleme tarihinin yeteri kadar aydnlatlamamasna neden olmaktadr. Ayrca Paleolitik Dneme ait bulgularn sel, akarsu ya da baka ekillerde tanm olmas ihtimali nedeniyle de, Paleolitik dnemde bahsedilen alanda yaayan kltrlerle ilgili bulgular ok azdr. Buna ramen elde bulunan baz veriler Paleolitik kltrlerin anlurfa ehrinin bulunduu alan ya da yaknnda yaam olma ihtimalini arttrmaktadr. Gneydou Anadolu Blgesinde Paleolitik Dnem buluntu yerlerinin byk ounluu ak hava buluntu yeri niteliindedir. Blgede bulunan buluntu yerleri, vadilerde, nehir yataklar ve sekilerde, ksmen de platolar zerindeki dz alanlarda bulunmaktadr.115 Paleolitik dnem iklim artlar gz nnde tutulduunda bulgularn bulunduu yerlerin ak alanlarda bulunmas gerektii dncesi ortaya kmaktadr. Balangc gnmzden 10.000 yl ncesi olarak kabul edilen Neolitik Dnemden nce iklim artlarnn farkl olduu anlalmaktadr. nk, son buzul andan (Wrmden) Holosene geiin orta enlemlerde bugnden 10 bin yl kadar

113 114

elik, 2003: 48-50. zgr, 2000: 93. 115 Yalnkaya, 1986: 37.

68

nce olduu kabul edilmektedir.116 Bu nedenle Paleolitik Dnem sonlarnda daha souk ve ar bir iklimin varl ortaya kmaktadr ki, bu durum itibariyle insanlarn daha korunakl yerlerde yaam olduklar ihtimalini glendirmektedir. Bu nedenle elik, st Paleolitik insanlarnn iklim koullar nedeniyle, ak hava konaklama yerlerinden daha ok, kapal mekanlarda yaam olmalar gerektiini ifade etmektedir.117 Konunun tam anlamyla akla kavuturulmas, ancak bahsedilen alanda bulunan maaralarn arkeolojik olarak incelenmesiyle mmkn olacaktr.

116 117

Erol, 1979: 34. elik, 2003: 50.

69

III. ANLIURFANIN GELME EVRELER

anlurfa ehri sahip olduu uzun tarihi boyunca ok nemli gelime evreleri geirmitir. ehre hakim olan uygarlklara ve sahip olduu stratejik nem, ehrin gelimesinde ve bulunduu blgede nemli bir yer edinmesinde byk bir rol oynamtr. ehrin kurulduu dnemden beri geirmi olduu gelime evreleri, Neolitik Yenimahalle Yerlemesinin gnmz anlurfas haline gelmesini mmkn klmtr. Gnmz anlurfasnn ortaya kmasnda tarihi sre ierisinde yaanan bir ok sosyal, ekonomik, siyasi ve askeri etmenlerin ok nemli rol bulunmaktadr. Bu etmenlerin etkisi, hakim olan uygarlklara gre farkllklar gstermi ve anlurfa ehri de farkl zellikler kazanmtr. Baz dnemlerde ehirsel fonksiyonlarnda nemli gelimeler grlrken, baz dnemlerde de baz fonksiyonlarn kaybetmi, ehirsel etki alannda nemli deimeler olmutur. Bundan dolay ehrin gelime evreleri incelenirken, bu zelliklerin gz nnde tutulmas byk bir nem arz etmektedir. Yukarda sz geen nedenlerden dolay ehrin gelime evrelerinin tespit edilmesinde hakim uygarlklara gre bir blmlemenin yaplmas, daha doru sonulara ulamada yardmc olacaktr. Neolitik Dnemden sonra M.. IV. Yzyla(Selevkoslar Dnemi) kadar geen sre ile ilgili olarak, bir ok uygarln ehrin bulunduu blgeye hakimiyeti ile ilgili bilgilere sahip olunmasna karlk, anlurfa ehrinin o dnemdeki durumu ile ilgili herhangi bir veriye rastlanmamtr. Bu nedenle bu dnemin balang ve biti tarihleri arasnda kalan sre bir dnem olarak ele alnmtr. Buna benzer olarak, ehrin nemli stratejik konumu nedeniyle ok defa ksa sreli olarak el deitirmesi, baz dnemlerin belirsiz kalmasna neden olmutur. Bunlar ksa sreli dnemler olduundan ve ayrt edici zellikleri olmadndan, herhangi bir uygarlk dnemine dahil edilmemi ve bu dnemlerin de balang ve biti yllar l alnarak bir ayrm yaplmtr. Cumhuriyet Dneminde ehrin gelime evreleri ayrt edilirken, farkl bir yntem izlenmitir. eitli yllara ait anlurfa ehrine ait planlara ve haritalara ulalmas nedeniyle, ehrin bu yllarda gstermi olduu mekansal geliim net olarak ortaya kmtr. Bu mekansal gelimeye neden olan sosyo-ekonomik zelliklerin ortaya konulmas amacyla, Cumhuriyet Dnemindeki gelime evreleri elde bulunan ehir plan ve haritalara gre ayrt edilmitir.

70

ehrin gelime evrelerinin beeri ve ekonomik zelliklerle birlikte deerlendirilmesi ve bu zelliklere bal olarak meydana gelen mekansal geliimin ortaya konulmas byk bir nem arz etmektedir. Bu nedenle, her gelime evresinde elde edilebilen veriler erevesinde demografik zellikler; tarm, ticaret, sanayi, ulam-haberleme gibi ekonomik zellikler; ehrin sahip olduu ynetsel zellikler ve btn bunlara bal olarak gstermi olduu mekansal gelimeler ortaya konulmaya allmtr. Ayn yntem Cumhuriyet dneminde de takip edilmitir. Fakat Cumhuriyet dnemi ierisinde 1989-2003 Aras Dnemin son dnemi oluturmas ve ehirsel fonksiyonlarnn alan almasyla da tespit edilmesi nedeniyle, bu dnemin ehirsel fonksiyonlar ayr ayr ele alnmtr. ehrin Neolitik Dnemden gnmze kadar geirmi olduu gelime evreleri unlardr: A) NEOLTK DNEM Neolitik an balangcnda Anadolu, Gneydou Anadolu, Dou Anadolu, kuzey Mezopotamya, rann bir ksmnda bir ok yerleme kurulmutur. Gnmzden 12.000 yl ncesinde bu blgelerin iklimi ve doal artlar baz bitki trlerinin kltre alnarak tarm yaplmasna uygun zellikler tamaktayd. artlarn evlerili olmasndan dolay bu blgelerde bir ok Neolitik yerleme ortaya kmtr.118 Daha nce deinildii gibi, anlurfa ehrinin ortaya knn temelini, Neolitik Dnemde kurulan Yeni Mahalle yerlemesi oluturmaktadr. II. Blmde ele alnan artlarn elverili olmas bu yerlemenin ortaya kmasnda byk rol oynamtr. Aratrma alanmzn yakn ve uzak evresinde Neolitik Yeni Mahalle yerlemesi dnda bir ok Neolitik yerleme bulunmaktadr. Yeni Mahalle Yerlemesinin evresinde Neolitik Dneme ait bir ok yerlemenin bulunmas ve daha ncesinde de yine anlurfa ili snrlar iinde yer alan bir ok Paleolitik Dnem yerlemelerinin bulunmas, bahsedilen alann tarihin eski dnemlerinden itibaren youn bir yerlemeye sahne olduunu gstermesi bakmndan byk nem tamaktadr. Birecik ilesi Mezraa Ky snrlar iinde yer alan ve Birecike 15 km mesafede bulunan Akaray Tepede yaplan almalar sonucunda elde edilen
118

Yaln, 2003: 72.

71

buluntular anak-mleksiz, anak-mlekli Neolitik evreler ve Kalkolitik-Ubeyd evresini iermektedir119 Hilvan ilesinin Kantara ky yaknlarnda bulunan Nevali ori diye adlandrlan alanda yaplan kaz almalarnda, bu alanda Neolitik adan itibaren balayan bir yerlemenin varln gsteren malzemeler bulunmutur.120 Bozova ile merkezinin yaklak 60 km. gneyinde yer alan Lidar Hykte yaplan kaz almalarndan elde edilen bulgular, hyn anak mleksiz Neolitik adan itibaren yerlemeye sahne olduunu gstermektedir. Ayrca bu hykteki yerleme Ortaaa kadar kesintisiz olarak srmtr.121 Yaplan arkeolojik almalar sonucunda elde edilen veriler, Lidar hyn zellikle Bronz ann orta ve son dnemlerinde evresinde bulunan Urartu, Asur ve Filistin kltrleri ile youn bir iliki ierisinde bulunduunu ortaya koymaktadr.122 anlurfann 10 km. kuzeydousunda rencik ky yaknnda bulunan Gbekli Tepede yaplan arkeolojik kazlar sonucunda, buradaki ilk yerleim yerinin M. . 9.600-6.600 aras zaman dilimini kapsayan anak-mleksiz Neolitik Dneme tarihlenmektedir. Yine anlurfann 4 km dousunda yer alan ve 4 kk neolitik tepeden oluan Grctepede yaplan arkeolojik kazlar sonucunda elde edilen buluntular bu alann da eski bir yerleme yeri olduunu gstermekte olup, bu yerlemenin de Neolitik Dneme ait olduunu ortaya koymaktadr.123 Neolitik Dnemin esas karakterini, insanlarn daha nce geimlerini saladklar avclk ve toplayclktan byk oranda kurtularak tarm ve hayvanclk yapmaya balamas oluturmaktadr. Pleolitik ada insanlar geimlerini, doal artlar elverdii lde evrede bulunan bitki ve tohumlar toplayarak ve hayvanlar avlayarak salamaktaydlar. Neolitik ada ise Su kaynaklarnn yaknnda; toplamak, avlamak, ama sonralar topra ilemek, hayvanlar evcilletirmek suretiyle, yiyecek ve giyecek temin ederek, evreden gelebilecek ok eitli zararlardan korunma, insann fizyolojisinin bir gerei olarak uyuma, ilerleyen zamanlarda tketim fazlas maddeleri depolama eklinde gelien bir ileyile, insanolu evini yapm ve yerleik dzene gemitir. Barnlan, ama ilevleri artan
119 120

Krkolu, 2002 a: 95-96. Krkolu, a.g.m.: 102. 121 Hauptmann, 2003: 61. 122 Mller, 2001: 123. 123 Hauptmann ve di., 2000: 1.

72

bu gibi meknlar yanyana gelerek oaldka, bir yerleme ekirdei ortaya kmtr124. Zamanla, ortaya kan bu yerlemelerin nfuslar ve yerleim yerlerinin saylar artm, yerleim yerlerinde nfus younluunda da belirgin bir art olmutur125. Ancak ortaya kan bu yerleim yerlerinde evresel artlarn da etkisiyle farkl keif ve icatlarn olmas, Neolitik kltrler arasnda farklanmalara neden olmutur126. Gnmz anlurfa ehrinin kurulmu olduu alanda en eski yerleim yeri olarak bilinen Neolitik Yeni Mahalle yerlemesi, ehrin orta bat kesiminde yer alan balkl gllerin kuzeyinde bulunan Tlfndr Tepesi zerinde yer almaktadr. Bu en eski yerlemenin gnmz Yeni Mahalle snrlar iinde olmas nedeniyle ayn adla adlandrlmaktadr. ehrin orta-bat kesiminde bulunan Halilrrahman Glnn kuzeyinde yer alan tepenin gney eteklerinde, halk arasnda Byk Yol olarak adlandrlan Vali Fuat Caddesinin batsnda, bugnk ehir yerlemesinin altnda kalan alanda bulunan materyaller, yerlemenin tarihinin Neolitik aa dayandn gstermektedir. Arkeologlar tarafndan yaplan almalar sonucunda elde edilen veriler deerlendirildiinde yerlemenin balang tarihi ok eski dnemlere kadar dayanmaktadr. lk olarak 1993 ylnda yaplan inaat almalarnda bir erkek heykeli bulunmu ve bu heykel Nevali ori kazlarndan elde edilen buluntularla karlatrlp Erken Neoltik Dneme tarihlendirilmitir. Bylece ehrin eski yerleim alannn gney batsnda, Balkl Gllerin kuzeyinde yer alan tepede Erken Neolitik Dneme ait bir yerlemenin var olduu kesinlik kazanmtr.127 Yine arkeolog elik tarafndan 1997 ylnda yaplan kazlar neticesinde akmakta ve obsidyenden yaplm ok ular, orak ba, delici, burgu, syrc ve kazyclar bulunmutur. Bulunan bu aletler ayn, Nevali ori ve Gbekli Tepe buluntularyla karlatrlarak tarihlendirme yaplm ve bu buluntularn Erken Neolitik dneme ait olduu saptanmtr.128 Neolitik yerlemenin bulunduu tepe gneyden o zaman iin henz yata deitirilmemi olan Karakoyun Deresi ile evrilidir. Tepenin bat kesimi dik bir yamaca sahiptir. Tepenin gneyi ise nisbeten daha az bir eime sahip olmakla
124 125

zgr, 2000: 93. Aktre, 1997: 9. 126 Child, 1982: 48,49. 127 elik, 2000: 4. 128 elik, a.g.m.: 5.

73

birlikte, bu kesimde 540-550 m. ler arasnda yama eiminin artt, daha aaya doru eimin azald, nisbeten dz bir alann bulunduu, Karakoyun Deresinin yatana yaklatka zellikle 530-515 m.ler arasnda yeniden yama eiminin artmakta olduu grlmektedir. Tlfndr Tepesinin kuzeyinde ise bir takm tepelerin bulunduu engebeli bir alan bulunmaktadr. Tepenin dou kesimi Harran Ovasna doru hafif eimlerle uzanmaktadr. Bu tepenin zerinde iki tepe noktas bulunmaktadr ki, bunlardan kuzeyde olann ykseltisi 566 m., gneydekinin ykseltisi ise 555 m. dir. Neolitik yerlemeye ait kalntlar bu ikinci ykselti noktasnn etrafnda bulunmutur. Bu mevkinin, hemen gneyinde yer alan Kale Tepe ile ykselti fark 27 m., bu tepenin de gneyinde yer alan ve daha yksek olan tepe ile ykselti fark 50 m. dir. Tlfndr Tepesinin bat kesiminde yer alan ve Top Tepe (Halk arasnda Top Da olarak adlandrlmaktadr) ile ykselti fark yine yaklak olarak 45-50 m. dir. Bu zellikleri itibariyle yerlemenin dou kesimi hari ok korunakl bir alanda kurulmu olduu grlmektedir. Yerlemenin kurulmu olduu alann nerelere kadar yayldna dair kesin kantlar yoktur. Bahsedilen alann gnmz yerlemeleri altnda yer almas, arkeolojik almalarn yaplmasna engel olduundan, gerekli almalar da yeteri kadar yaplamamtr. Ancak, Tlfndr Tepesinin yukarda bahsedilen konumu gz nne alndnda, Neolitik yerlemenin Tlfndr Tepesi zerinde yer alan gneydeki yksek kesiminden batdaki dik yamaca kadar dayandn syleyebiliriz. Gneyde ise Karakoyun Deresine doru yerlemenin 515 m.lik eykselti erisinin getii alana kadar yaylm olmas ihtimali kuvvetli grnmektedir. Tepenin bat kesiminde ise yerlemenin 515 m lere kadar yaylm olabileceini sylemek mmkndr. Bu alan eski Karakaoyun Deresi yatana yakn olan bir alandr (Harita 6). Neolitik Yeni Mahalle yerlemesinde yer alan konut tipleri ile ilgili bilgilere yine arkeolojik almalardan elde edilen bulgulardan ulamak mmkn olmaktadr. Hemen hemen gnmzde olduu gibi tarihin eski dnemlerinde de mesken yapm iin kullanlan malzemeler, doal ortamn etkisi altnda kalmtr. Bu nedenle de insanlar en kolay bir ekilde temin edebilecekleri ve kendilerini daha konforlu ve gvende hissedebilecekleri malzemelerden meskenlerini yapmlardr. Yerlemenin kurulmu olduu alanda hakim litolojik formasyon kalkerdir. Bunun yannda bahsedilen alann hemen kuzeyinde bazalt formasyonlarnn hakim olduu alanlar da

74

bulunmaktadr. Bu nedenle de mesken yapmnda kullanlan temel malzemenin, karlmas, kesilmesi ve ekillendirilmesi kolay olan kalker olmas kadar doal bir ey olamaz. Bunun yannda, Karakoyun Deresi yata evresindeki kk alvyal dzlklerden ve Harran Ovasndan kolaylkla temin edilebilen toprak malzeme mesken yapmnda kullanlan nemli malzemelerdir. Meskenler genellikle, kare yada dikdrtgen eklinde olup, iri kalker talardan yaplm bir temel zerine oturtulmutur. Meskenlerin tabanna kk talar denmi, duvarlar amurla svanmtr.129 Ta temelli yaplar yannda kerpiten yaplm temeller zerine oturtulmu meskenler bulunmaktadr.130 Yine doal ortamn etkisiyle o dnemde evreden bol miktarda temin edilme imkn olan ahap da ev yapmnda kullanlmtr. Ancak bu yap mimari tarz tapnaklarda kullanlmtr.131 Baz meskenlerde de temel malzemesi olarak bazalt kullanlmtr. Meskenlerin bir ksmnda ta, amur ve saman kartrlarak elde edilen harcn serilip kurutulmas, daha sonrada zerinde ate yaklarak sertletirilmesiyle taban demesi yaplmtr. Meskenlerin yapm tarz Gbekli Tepe, Nevali ori, Karahan Tepe ve Hamzan Tepe gibi evrede bulunan ayn dnem yerlemeleriyle ayn zellikleri tamaktadr.132 Fakat at yapmnda hangi malzemenin kullanldna dair elde herhangi bir veri mevcut deildir. Ancak en eski mesken yapm tekniklerinde bile evrede bulunan al ve aalardan at yapld dnlrse, bu dnemde de en makul at yapm malzemesinin evrede yetien aa, ot ve toprak olabilecei grlecektir. Aa dallarnn duvarlarn stne serilip, zerinin al ve otlarla kaplanmas ya da onlarn zerine toprak denmesiyle at yaplmas en basit bir teknik olarak grlmektedir. Olaslkla, dz at olduunun kabul edilmesi gereken at konstrksiyonu, evlerin uzun kenarlarnda tahta kazklarla desteklenmitir.133 Neolitik dnem insanlarnn yaam olduklar meskenler dnda, meskenlerin yannda ya da daha uzak bir alanda bir takm depolama yerleri134nin olduu da bilinmektedir. Bu nedenle de Yeni Mahalle yerlemesinde, geimlerinin byk bir ksmn tarm ve hayvanclk yaparak salayan insanlarn retim fazlas rnlerini saklamak iin bir takm depolar
129 130

elik, 2003: 21. elik, a.g.e.: 31. 131 elik, a.g.e.: 105. 132 elik, a.g.e.: 64. 133 Hauptmann, 2002: 33. 134 zgr, 2000: 93; Aktre, 1997: 9.

75

ina ettikleri de dnlmelidir. anlurfa ve evresinde tarmla uraan insanlarn son yllara kadar retim fazlas rnlerini, toprak zemin iine kazdklar ukurluklara gmp zerlerini toprakla rterek depoladklar gz nnde tutulduunda, bu basit tekniin o gn iin de geerli olaca sylenebilir.135 Bu insanlarn, evcilletirmi olduklar hayvanlar barndrdklar, muhtemelen yma tatan barnaklar da ina etmi olduklarn dnmek gerekir. Gnmz anlurfa ehrinin gneyinde ehir pl olarak kullanlan Hamzan Tepe olarak bilinen mevkde, tatan yaplma aletlerin retildii ve sakland alanlar bulunmu olmas,136 sadece retilen ihtiya fazlas tarm rnlerinin deil ayn zamanda retilen aletlerinin de sakland yerler olduunu gstermesi bakmndan nem tamaktadr. Yeni Mahalle yerlemesinin nfusu ile ilgili elde herhangi bir veri bulunmamaktadr. Ancak baz bilim adamlar M.. XI. bin yln sonlar ile M.. IX. bin yln bana tarihlenen dnemde (Erken Neolitik Dnem), yerlemelerde sk aile ve kabile balar bulunan 200den fazla kiinin yaadn137 belirtirlerken baz bilim adamlar da bu yerlemelerde 6 ile 60 arasnda ailenin yaadn138 belirtmektedirler. Fakat bunun ayn ekilde Yeni Mahalle yerlemesi iin de geerli olup olmad konusunda herhangi bir bilgiye ulalamamtr. anlurfa ehrinin kuruluunun ekirdeini oluturan Neolitik Yeni Mahalle yerlemesi ile ilgili yaplan almalar, doal artlarn da elverili olmas nedeniyle temel geim kaynann tarm ve hayvanclk olduunu ortaya koymaktadr. Yine evrenin salam olduu imknlar insanlarn bu faaliyetler yannda avclk ve toplayclk yaptn da ortaya koymaktadr. Neolitik kltrler her ne kadar tarm yapp bir takm hayvanlar evcilletirmilerse de avclk ve toplayclk kltrnden birden kopmamlardr. Avclk ve toplaycln insanlarn yaamlarn srdrmeleri iin temel bir faaliyet olmaktan kmas, Neolitik kltrlerin tarm ve hayvanclk tekniklerini gelitirip kendi ihtiyalarndan fazla retmeleriyle mmkn olmutur. Bu nedenle de bitki tohumlarn ekip tarm yapan ve baz hayvanlar evcilletiren Yeni Mahalle yerlemesi insanlar avclk ve toplayclktan da tamamen kopmamlardr.
135

Northam, . 9.000 ile 4.000 yllar arasnda kuzey Mezopotamya da yaayan insanlarn, bahelerinin iinde amurdan yaplm evlerinin olduunu ve retim fazlas rnlerini yere kazlm bir ukurdan baka bir ey olmayan depolarda sakladklarn belirtmektedir. Northam, 1979: 32. 136 Hauptmann, 2002: 28-30. 137 Hauptmann, a.g.m.: 28. 138 Northam, a.g.e.: 32.

76

Bu dnemde Ceylan ve daha sonra karaca ve yaban domuzu av beslenme asndan hala byk bir nem tamaktadr139. Daha nceki konularda da bahsedildii gibi Yeni Mahalle yerlemesinin konumu tarm ve hayvanclk iin elverili artlar iermektedir. Yerlemenin Karakoyun Deresinin kenarnda ve verimli topraklara sahip Harran Ovasna yakn olmas tarm ve hayvanclk faaliyetlerinin yaplmasnda byk avantajlar salamtr. Bata Harran Ovas olmak zere Karakoyun Deresi evresinde bulunan kk dzlkler tarm yaplmasn kolaylatrmtr. Arkeolojik veriler, Yeni Mahalle yerlemesinde tarm yapldn ve bir takm hayvanlarn evcilletirildiini ortaya koymaktadr. Yaplan almalar sonucunda, tarm faaliyetlerinde kullanlmaya elverili bir ok kesici ve delici alet bulunmutur. Bunlarn arasnda yer alan orak dilgiler, kazyclar ve budama aletleri tarmsal faaliyetlerin yapldna dair nemli kantlar oluturmaktadr140. Ayrca yaplan analizler sonucunda yabani fstk, badem, bezelye tohumu, arpa, yabani buday, Einkorn buday, Emmer buday olduklar anlalan bir ok tohum tespit edilmitir. Arpa ve bulunan iki buday eidinin kltre alnm tohumlar olmas, tarmn yapldn ortaya koymas asndan byk nem tamaktadr. Elde edilen bu tohumlara Nevali ori ve ayn arkeolojik yerlemelerinde de rastland halde, Gbekli Tepe ve Karahan Tepe yerlemelerinde rastlanmamtr. Bu nedenle, Yeni Mahalle yerlemesinin tarm faaliyeti ynnden bu son iki yerlemeye nazaran daha nde olduu sylenebilir141. Tarm yaplan en eski iki buday trnden biri olan Einkorn buday, M.. X. bin yllarndan itibaren, Balkanlardan balayp rann batsna kadar uzanan blgede; Emmer buday Kuzey Mezopotamya, Dou Anadolu, ran, gney Suriye, Filistin ve rdnde; arpa ise, Anadoludan Afganistana kadar uzanan blgede yetitirilmekteydi142. Yeni Mahalle arkeolojik yerlemesinin dier bir nemli ekonomik faaliyeti de hayvanclktr. Ancak arkeolojik almalar sonucunda elde edilen bulgularn yetersiz oluu, kesin bir kanya varmay zorlatrmaktadr. Burada yaplan almalarda bir takm hayvan kemikleri elde edilmitir. Bu hayvanlar arasnda kei, ceylan, koyun,

139 140

Hauptmann, 2002: 33. Yeni Mahalle Yerlemesinde bulunan ta aletler hakknda daha detayl bilgiler iin Bkz.elik, 2003: 67-92. 141 elik, a.g.e.: 93-94. 142 Aktre, 1997: 61.

77

sr, yaban domuzu, tilki ve tavan kemikleri nemli yer tutmaktadr143. Suriye lnn kuzeyindeki sulak blge, Anadolu ve ran yaylalar koyun, kei sr ve domuzun doal yaam alanlaryd144. Bu nedenle, Yeni Mahalle yerlemesinde bu hayvan trlerine ait ok sayda kemik bulunmas artc deildir. Fakat bunlardan hangilerinin evcilletirilmi olduu kesinlik kazanmamtr. Elde edilen ve tanmlamas yaplan hayvan kemikleri arasnda ceylan kemiklerinin %56.6, yabani sr kemiklerinin %14.6lk oranlara sahip olmas145, Yeni Mahalle arkeolojik yerlemesinde yaayan insanlarn ya bu hayvanlar evcilletirdikleri, evcilletirmemilerse de bu hayvanlarn nemli av hayvanlar arasnda olduunu gstermektedir. Ancak, koyun, kei ve sr gibi hayvanlarn kolay evcilletirilebilir olmalar, bu dnemde Neolitik anlurfada bu hayvanlarn evcilletirilmi olabilecei ynndeki dnceleri desteklemektedir.146 Neolitik Yeni Mahalle yerlemesinde elde edilen nemli buluntulardan biri de obsidyenden yaplm aletlerdir. Kaz alannda ele geen buluntular iinde osidyenden yaplm buluntularn oran ancak %0.4lk bir paya sahiptir. Aratrma sahasnda obsidyen doal olarak bulunmamaktadr. Ele geen obsidyen buluntularn renkleri l alnarak yaplan deerlendirmede bunlarn Kapadokya kkenli olduu tahmin edilmektedir147. Nolitik Dnemde, sert ve krldnda keskin kenarlar olabilen obsidyen, kesici alet yapmnda kullanlan nemli bir hammadde konumundayd. Nitekim Anadoluda volkanik yapnn hakim olduu alanlarda bol miktarda bulunmaktadr. Kuzey Anadolu, Afyon ve Ktahya yresi, Toros Dalarnn kuzey eteklerinde, Anadoluda Hasan Da, Erciyes Da ve Karacadada, Dou Anadoluda Nemrut, Sphan ve Tendrek dalarnda zengin obsidyen yataklar bulunmaktayd148. Aratrma sahasnda obsidyen bulunmamasna ramen elde edilen buluntular arasnda obsidyenden yaplm aletlerin bulunmas, bu tan yukarda bahsedilen alanlardan birinden getirilmi olduunu ya da buralardan obsidyen getiren yakn arac topluluklardan temin edilmi olduunu gstermektedir. Obsidyenin bol olarak bulunduu alanlara hakim olan topluluklar ile yakn yerlerde
143 144

elik, 2003: 95-96. Aktre, 1997: 61. 145 elik, a.g.e.: Tablo 13a-b. 146 Hauptmann, 2002: 33. 147 elik, a.g.e.: 88. 148 Aktre, a.g.e.: 25.

78

yaayan ve obsidyene ihtiya duyan, eitli gnlk ilerinde obsidyenden yaplm aletleri kullanan topluluklar arasnda al veriler yaplmaktayd. kinci grupta yer alan topluluklar da alm olduklar obsidyeni kendilerine yakn olan dier topluluklara pazarlayabilmekteydiler. obsidyene karlk Yaplan olarak ticaretin eitli esasn takas usul ile av oluturduundan, tarm rnleri

hayvanlarndan elde edilen rnler ya da bu hayvanlarn kemiklerinden ve eitli talardan yaplm aletler verilmekteydi.149 Bu nedenle Neolitik anlurfa yerlemesinde obsidyen bulunmu olmas, insanlarn bu aletleri almak iin yakn veya uzak evresiyle ticari ilikilere sahip olduunu da ortaya koymaktadr. Yerlemede yaayan insanlarn retim fazlas tarm ve hayvanclk rnleri ile evrede bolca bulunan akmaktandan yaplm eitli aletler, takasa konu olan nemli mallar arasnda bulunmaktadr. Bu dnemin dier bir zellii de artk insanlar arasnda inanlar dorultusunda tapnaklar ina etmek ve bu tapnaklarda ibadet etme zelliinin balam olmasdr. M.. IX. bin ile VI. bin yllar arasnda Kuzey Mezopotamya yerlemelerinde yaayan insanlar arasnda dini inan yaygn bir zellik tamaktadr. Bu yerlemelerde yaayan her ailenin kendine has tapnm olduklar tanrlar, kutsal saydklar nitelikleri, llerini gmdkleri mezarlklar ve dini ritelleri bulunmaktayd150. Aratrma sahamzn evresinde yaplan arkeolojik almalar, bu zelliklerin Yeni Mahalle yerlemesi ve evresinde de hakim olduunu gstermektedir. anlurfa ehrinin yaklak 10 km kuzeydousunda yer alan Gbekli Tepede yaplan kazlar sonucunda ortaya karlan ve M.. 9200 ile 8400 yllarna ait olduklar saptanan malzemeler151 ile dier kazlar sonucunda ortaya karlan malzemelerden Gbekli Tepenin geici bir yerlemeye sahne olmakla beraber, dinsel bir tapnma merkezi olduunu ortaya koymaktadr152. Bundan dolay, Gbekli Tepeye evresinde bulunan yerlemelerde yaayanlarn belirli zamanlarda, belirli bir sre iin gelip burada kalarak dinsel trenler gerekletirdikleri sylenebilir. anlurfa ehir merkezinde Halilrrahman Glnn kuzeyinde varl tesit edilen Yeni Mahalle yerlemesinden de Gbekli Tepeye insanlarn tapnma amacyla

149 150

Aktre, 1997: 23. Northam, 1979: 32. 151 Kromer-Schmidt, 2000: 17. 152 Krkolu, 2002 a: 106-107.

79

gitmi olma ihtimali yksektir. ki yerleim yerinde de bulunan malzemelerin ayn aa ait olmalar ve birbirlerine yakn olmalar nedeniyle aralarnda bir iliki olduu dnlebilir. Dolaysyle, Gbekli Tepenin dinsel bir tapnma merkezi olmas, yaknnda dini inanlar olan bir topluluun varln ortaya karmaktadr. Yeni Mahalle yerlemesinde yaayan ve kendilerine has dini inanlar olan insanlar, dini trenlerini bu tapnaklarda yapm olmaldrlar. Gbekli Tepede bulunan tapnaklarda, evrede bulunan dier yerlemelerde yaayan insanlarn da dini tren yapmaya gittikleri gz nne alrsa, bu dnemde Gbekli Tepenin nemli bir dini merkez zellii tad grlmektedir. Yukarda ortaya konan bilgiler deerlendirildiinde, anlurfa ehrinin kurulu bulunduu alanda varl tespit edilen bu ilk ve en eski yerlemenin bir ehir yerlemesi olduuna dair herhangi bir kant bulunmamaktadr. Daha nce de bahsedildii gibi dnya zerinde ehirler ilk olarak M. 3000-2500 yllarnda Frat ve Dicle vadilerinde bulunan kylerin geliip ehir zellii kazanmalaryla ortaya kmlardr153. Neolitik Dnem yerlemeleri ancak, avclk ve toplayclktan kurutularak tarm ve hayvanclk yapmaya balayan ve bylece yerleik hayata geen insanlarn kurmu olduklar ky yerlemeleri olarak ifade edilebilir. Dolaysyla en eski anlurfaya karlk gelen Neolitik Yeni Mahalle yerlemesinin de bu dnemde ky zellii tamas doaldr. Yukarda bahsedilen zellikler nedeniyle Neolitik Dnem Yeni Mahalle yerlemesi, avclk ve toplayclktan kurtulup, tarm ve hayvanclk yapan ve yerleik bir hayata geerek yeni bir yaam dzeni kurmu olan insanlarn yaam olduklar nemli bir alan olma zelliini tamaktadr. Dnemin artlar gz nnde tutulduunda sahip olduu sosyal ve ekonomik zellikler yerlemeye byk bir nem kazandrmaktadr. B) NEOLTK SONUNDAN SELEVKOSLARA KADAR OLAN DNEM Neolitik Yeni Mahalle yerlemesinin varln ne kadar devam ettirdii konusunda herhangi bir veriye sahip deiliz. Neolitikten sonra M..V. bin yldan itibaren balayan Kalkolitik a ve sonrasnda M.. III. bin yldan itibaren balayan
153

Johnson, 1972: 2-3.

80

Tun anda bahsedilen yerlemenin devamlln koruyup koruyamad konusu karanlkta kalm bir konudur. Tlfndr Tepesi zerinde yer alan yerlemenin ancak Neolitik Dnemi ile ilgili verilere sahip olmamza ramen, bu tepe ve evresinin M.. 1000 ylndan itibaren gnmze kadar sregelen bir yerlemeye sahne olmas ve bu sre ierisinde aratrma alan ve evresinin saysz savalara ve ykmlara maruz kalm olmas nemli verilerin elde edilmesi ynndeki en byk engelleri oluturmutur. Tlfndr Tepesi ve evresinin bugnk anlurfa ehri altnda kalmas da bu alanda yeterli bilgiyi salayacak gerekli arkeolojik almalarn yaplmasn engellemektedir. Bu nedenle Neolitik Yeni Mahalle yerlemesinin daha sonraki dnemlerde varln koruyup koruyamad ya da hangi dneme kadar varln srdrm olduu konusunda herhangi bir fikir sahibi olunamamaktadr. Ancak, aratrma alanmzn yer ald ve bugnk anlurfa ili snrlar iinde kalan blge ve evresinin Kalkolitik Dnemden itibaren youn bir yerlemeye maruz kald yaplan pek ok arkeolojik almadan anlalmaktadr. Bu nedenle bahsedilen blgede cereyan eden yerleme ve ehirleme olaylarnn incelenmesi, konunun daha iyi anlalmas ynnden faydal olacaktr. Neolitik Dnemin ardndan ehir ad verilen yeni bir yerleme formu ortaya kmaya balamtr. lk ehirlerin Mezopotamyann Verimli Hill blgesinde ortaya ktn savunan gre gre, ehirleme hareketleri buradan Nil, ndus ve Hwang-Ho vadilerine yaylmtr. Uzak mesafelerle balant, yeni bulular ve tarmsal retimdeki artlar bunda etkili bir rol oynamtr. Kylerde yaayan insanlar artk sadece kendi ihtiyalar kadar retim yapmyor, ait bulunduklar ya da evrede yaayan topluluklarn ihtiyalar iin de retim yapyorlard. Ayrca toplum iinde siyasi ve dini liderlerin, farkl sosyal snflarn ortaya kmas, yerlemelerin fonksiyonlarn arttrmt. Bylece, teknik ilerlemeler, siyasi ve dini faktrler ile dier faktrlerin etkisiyle ehirler kurulmaya baland. ehirlerin kurulmaya baland dnemlerde din, insan faaliyetlerinin ekillenmesi zerinde rol oynayan en nemli faktrd. Ayrca siyasi nedenlerden ve hakim g olma istekleri nedeniyle toplumlar birbirlerine kar korunma tedbirleri almaya balamlar ve bunun sonucunda da ehirlerin etrafnda kaln surlar rmeye balamlardr154. M.. IV. bin yldan itibaren balayan ehirleme olay, bugnk Malatya, Elaz, Adyaman,
154

Northam, 1979:33-34.

81

anlurfa ve Gaziantep evrelerinde younlarken, zellikle Frat Nehri boyunca kendini belli etmektedir155. Ancak M..III. bin ylda meydana gelen kltrel deimelerle Orta Frat Havzasndaki bir takm yerlemeler terkedilmi ve blgeye hakim olan Uruk kltr sona ermitir156. M.. III. bin yln ikinci eyreinden itibaren Yukar Mezopotamyada ikinci bir kentleme sreci balamtr. Baz eski yerlemeler yeniden gelimeye balarken, yeni yerlemeler de ortaya kmtr. Gnmz anlurfa ili snrlar iinde yer alan Titri, Lidar, Kurban Hyk gibi yerlemeler bu dnemde yeni yeni gelimeye balamlardr157. anlurfa blgesindeki youn arkeolojik aratrmalar kent sistemlerinin geliimine ve rgtlenmesine ilikin zengin bilgiler salar158. Siverek ilesi aylarba nahiyesi, Nisibin ky yaknndaki avi Tarlasnda yaplan yzey aratrmalar neticesinde elde edilen malzemeler, burada Erken Kalkolitik aa (M..5000-4500) ait bir yerlemenin bulunduunu gstermektedir159. Birecik ile merkezinin 8 km. kuzeyinde Frat Nehrinin kenarnda yer alan Birecik, lk Tun a Mezarl M.. IV. bin yln son yzyl ile III. bin yln ilk eyreini ieren bir tarihe160, yine Birecik ilesi snrlar iinde ve Birecik ile merkezinin 2 km. gneyinde yer alan Zeytinli Bahe Hynde yaplan aratrmalar bu alandaki yerlemenin balangcnn Son Kalkolitik aa, yani M. . IV. bin yla161 dayanmaktadr. Prehistorik dnemlerde youn bir yerlemeye sahne olan alanlardan biri de Harran Ovasdr. Fakat Harran ve yakn evresinde yaplan arkeolojik almalarda bu alanda Neolitik aa ait yerleme belirtileri bulunamamtr. Fakat bulunan materyallere dayanlarak hykteki ilk yerlemenin M.. IV. bin yla kadar uzand ihtimalini ortaya karmtr162. anlurfa ehrinin 5 km. gneyinde yer alan Konuklu (Kazane) kynde bulunan hykte yaplan kaz almalar sonucunda en eskisi Kalkolitik aa ait olan tabaka ortaya karlmtr163.

155 156

Frangipane, 2003 a: 14-15. Frangipane, 2003 b: s. 57. 157 Frangipane, 2003 c: 64. 158 Wattenmaker, 2003: 70. 159 Krkolu, 2002 a: 96. 160 Sertok, 2003: 53. 161 Frangipane, 2003 d: 56. 162 zfrat, 1994: 25. 163 Krkolu, a.g.m.: 100.

82

Atatrk Baraj Glnn sular altnda kalan Hassek Hyk kazlarnn en nemli sonular, burada M.. 3100-2700 yllar arasnda srekli bir yerlemenin varln ortaya koymaktadr164. Birecik ile merkezinin 15 km. gneyinde Frat Nehri kysnda yer alan Gre Virikede 5000 yl nce ina edilmi bir klt alan bulunmaktadr165. anlurfa ehrinin 5 km. gneydousunda yer alan Kazane (Konuklu) ky hy zerinde ve Bozova ile merkezinin 20 km. kuzeyinde bulunan Titri hynde ehir dokusuna sahip yerlemelerin varln ortaya koymaktadr. Her iki ehir yerlemesi de birden bire ortaya kmam olup, daha nceleri burada bulunan yerlemelerin devam niteliindedir. Bunlardan zellikle Kazanenin etrafnda bir sur ve yerlemenin yaknnda, bu yerlemeye bal bir aa ehir bulunmas, burann bu dnemde nemli bir yerleme olduunu gstermektedir. Kazane, 35 km. gneyinde bulunan Harran ve Halep yaknlarndaki Ebla ile olan ilikilerinden dolay ayrca nemli bir ticari merkez konumundadr166. Lidar hyk ve evresinde yaplan aratrmalar sonucunda elde edilen bilgiler sayesinde, Harran Ovasndan gelen ve Tatarhyk, Bozova ve Titri yerlemelerinden geen eski bir ticaret yolunun hyn kuzeyindeki bir geitte son bulduu ve gneyden gelen ikinci bir ticaret yolunun da ncesu Ovasndan geerek Saskan yaylasna ulat anlalmaktadr. Ayrca, bu iki ticaret yolunun zerinden Diyarbakrdan(Amida) kan ve Siverekten (Suveria) geerek, Urfa(Edessa) ve Birecike(Birtha) ulaan bir Suriye-Mezopotamya kervan yolu bulunmaktadr167. Lidar hyn; Titri yerlemesi, Harran ve Kazane ile ayn ada yer aldklar ve dolaysyla birbirleriyle nemli ticari ilikileri bulunduu gz nnde bulundurulursa, bu ticarette nemli rol olan ticaret yollarndan biri zerinde bulunan Edessadan bahsedilmesi, o zamanki ismi her ne kadar bilinmese de burada bir yerlemenin bulunduunu gstermektedir. Gerekte Edessa ismi ancak Byk skenderin Urhaiyi almasndan sonra kullanlmaya balanm bir isimdir. Bu nedenle bahsedilen dnemde yerlemenin isminin ne olduu konusunda herhangi bir veri bulunmamaktadr. Ayrca yaplan arkeolojik almalar sonucunda bulunan

164 165

Behm-Blancke, 2003: 27. kse, 2003: 62. 166 Wattenmaker, 2003: 70-71. 167 Hauptmann, 2003: 61.

83

malzemeler, Neolitik ada yerlemeye sahne olduu tespit edilen Balklgl kuzeyindeki alanda Tun anda da yerlemenin devam ettiini gstermektedir168. Kalkolitik Dnemden itibaren balayan ve eitli dnemlerde kesintiye uramasna ramen sonraki dnemlerde devamlln koruyan ehirleme olay, anlurfa ili snrlarn kapsayan blgede Frat Vadisi boyunca ve ovalarda kendini gstermektedir. Yukarda bahsedilen Kalkolitik ve Tun a yerlemeleri toplu olarak gz nnde tutulduunda, Neolitik Yeni Mahalle yerlemesinin kurulmu olduu Tlfndr Tepesi yaknlarnda da yerlemelerin olduu grlecektir. Arkeolog elikin de yapm olduu aratrmalar Tun anda da Tlfndr Tepesinde bir yerlemenin olduunu gstermektedir. Fakat yukarda bahsedildii gibi bu yerlemenin ehir zellii tayp tamadna dair elde herhangi bir bilgi mevcut deildir. Yerleimin nemli bir ticaret yolu zerinde bulunmas, burada ticaret mallarnn retildii ve satldn ifade etmesi, Tun a artlarnda ehirsel bir zellie sahip olma ihtimalini arttrmaktadr. Balklgl kuzeyindeki Neolitik adan itibaren yerlemeye sahne olan ve eldeki bulgulardan Tun anda da varln srdrd ileri srlen yerlemenin, Tun anda nemli politik ve ticari merkezler olan Kazane ve Harran yerlemelerinin glgesinde kalm olabilir. zellikle Kazanenin evredeki en nemli ehirlerden birisi olmas ve ayn dnemde Harrann bir bakent oluu gz nnde tutulursa, Tlfndr Tepesi zerinde yer alan Tun a yerlemesinin bahsedilen iki yerleme kadar gelimemi olduu ve bu nedenle de Tun anda anlurfa blgesindeki ehirlerden biri olarak kaytlarda gememi olduu dnlebilir. Fakat bu alann tamamen bugnk ehrin altnda kalm olmas ve gerekli kaz almalarnn yaplmasn neredeyse imknsz hale getirmesi nedeniyle, bu konuda kesin bulgulara ulamak imdilik ok gtr. Yukar Mezopotamya ve Anadolunun bir ok yerinde M.. III. bin yldan itibaren, artan tarmsal retim, uzak diyarlarla ticaretin balamas, madeni ara gerelerin yapmndaki teknolojilerin geliimiyle bir ok siyasi otorite ortaya kmtr. Buna paralel olarak da krallklar kurulmaya balanmtr. M.. 2300l yllarda blgeye Ebla Krallnn hakim olduu grlmektedir169. Bu dnemde gnmz anlurfa ehrinin kurulu olduu alanda, bir yerlemenin bulunduuna
168 169

Arkeolog elik, ile yaplan zel grme notlar. Gler, 2002: 4.

84

dair herhangi bir veri bulunmamaktadr. Ancak Ebla Krallnn blgeye hakim olduu dnemde Harrann nemli bir yerleme olduu bilinmektedir170. Blgeye M.. 2350-2150 yllar arasnda Akadlar, M.. 2060-1960 yllar arasnda da SmerUr hanedan hakim olmutur171. M.Ayatan, T.Y.ztunadan bildirdiine gre M..II. bin ylda doudan muhtemelen randan gelip Dou ve Gneydou Anadoluya yerleen Hurriler, M.. 1500-1475 yllarna doru tekilatlanmalarn tamamladlar. Onlarn bakentleri de imdiki Urfa, o zamanki adyla Khurri idi172. Huri Babilcede maara demektir. Urfa blgesinde bir ok maarann bulunduu ve Hurri kentinin de bugnk Urfann yerinde bulunduu tahmin edilmektedir. Ancak bu bilgi henz teyit edilememitir173. Hurrilerin blgeye hakim olmalaryla anlurfa evresinde bulunan bir ok yerlemenin ortadan kalkt da grlmektedir. Tun ann nemli yerlemelerinden olan Lidar Hyk ve Titri Hyk yerlemeleri bu dnemde yklmtr. M.. XIV. yzyl sonlarnda Hurrilerin yerini alan ve Ceylanpnar yaknlarnda olduu tahmin edilen Vaugani ehrini bakent yapan Mitanni Krall dneminde, Kargam, Harran, Urfa, Halep ve Antakya gibi ehirlerin bu kralln hakimiyetinde bulunduu174 ve bu devlet zamannda anlurfann nemli bir kltr ve ticaret merkezi olduu175 bilgisi, anlurfann M.. XIII. Yzyln sonlarnda da var olduunu gstermektedir. M..1366da Hititlerin Mitanni Kralln ykmasyla blge, Kargam hari tamamen Hititlerin, M.. 1275 ylndan sonra da Asur Krall hakimiyetine girmi, M..I. bin yldan itibaren balayan Arami gleriyle birlikte kurulan Arami devletlerinden Bit-Adini snrlar iinde yer almtr. M..743 ylnda anlurfa blgesi, yeniden Asur Krallnn, daha sonra Asur Krallnn yklmasyla birlikte blge ksa bir sre iin Medlerin hakimiyetine gemitir. M..540 ylndan itibaren Pers egemenliine giren Urfa ve Harran, M.. 332 ylnda Byk skenderin byk dou seferi ile Makedonyallar tarafndan alnmtr176.

170 171

Hauptmann, 2002: 41. Gler, 2002: 4. 172 Ayata, 1988: 7. 173 Gler, a.g.m.: 5. 174 Gler, a.g.m.: 5. 175 Karlkl, 1998: 54. 176 Gler, a.g.m.: 5-10.

85

C) SELEVKOSLAR DNEM anlurfann bir ehir olarak tarih sahnesinde yer almas, skenderin Kuzey Mezopotamya seferi srasnda alnmas ile balar. Daha nceki tarihlerde gerek arkeolojik gerekse dier tarihi belgelerde yerlemeden bir ehir olarak bahsedilmemesine ramen, M..332 ylnda Urhaya Makedonyallarn hakim olmasndan sonra burada yeni bir ehrin kurulduu bir ok kaynakta belirtilmektedir. Bu konuda az da olsa farkl grler olmakla beraber, aratrmaclar arasnda Edessann bir ehir olarak tarih sahnesinde yer almas konusunda genel bir gr birlii bulunmaktadr. Edessa, Hellenistik Dneme kadar tarihi kaytlara girmemitir. Sryani ve dier Semitik dillerde Orhai ya da Urhai olarak bilinmesine ramen, ehri Hellenistik Dnem ncesi seyyahlar tarafndan bahsedilen alanlara baka bir isimle yerletirmek ok zordur. ivi yazs metinlerinde bir ok yer adndan bahsedilmekle beraber, Orhai kesin olarak tanmlanmamtr. stelik, bir konaklama yeri olarak ekiciliinden bahsedilmekle beraber, byk ihtimalle baka bir adla tanmlanm olmaldr. Bar-Bahloulun Sryanice-Arapa szlnde, Adme (Admi ya da Admium) adndaki bir ehirden bahsetmekte ve bunu Arapa Al-Rahha eklinde Orhainin karl olarak kullanmaktadr. Elde bulunan Asur kaytlarnda bu ad asla kullanlmamasna karlk, Adme/Admi/Admiumun ivi yazs metinlerde Harrandan konaklama mesafede yer aldnn belirtilmesi bu tanmlamay pekitirmede yardmc olmaktadr. Eski dnemlere ait nemli bulgularn olmamas, Hellenistik Dnem ncesine ait bilgilerin tahminlere dayanmasna neden olmaktadr177. ehrin eski yerlemesi ile ilgili olarak ivi yazl metinlerde herhangi bir bilgi bulunmamakla beraber, phesiz ki elverili konumu, ehrin orada var olduunu dndrmektedir178. M. . 323 ylnda skenderin lmnden sonra balayan iktidar savalar sonucunda, I.Seleukos Nikator Yukar Asya satraplklarnn bir blm ile Babylona hakim olmu ve burada kralln kurmutur179. Baz grlere gre, Edessa M.. 303 ya da 302 ylnda Seleukos Nikator tarafndan kurulmutur.180 Baka bir kaynaa

177 178

Ross, 2001: 5. Drijvers, 1980: 9. 179 T.C. Kltr Bakanl, 1997: 29. 180 Drijvers, a.g.e.: 9.

86

gre ise ehir, M.. 304 ylnda kurulmutur181. Abl-Faraca gre Seleukos yedi ehir kurmu olup bunlar; Antakya, Seleucia, Latakya, Apamea, Urhay (Edessa), Pilas ve Germaniki (Mara)tr182. anlurfa bu dnemde blgenin yerleimcileri olan Aramiler tarafndan Urhay, Greke yazlyla Orrhoei olarak adlandrlmaktayd183. Seleukos Nikator tarafndan ele geirilen ehirlere yeni isimler verildii gibi Orhay ya da Urhaya yeni bir isim verilmi ve Edessa olarak adlandrlmtr184. Baz kaynaklarda ehrin o gnk ad Ourhai, Orrhai ya da Osrhai185 olarak da gemektedir. Edessa, o dnemde Makedonya Krallnn bakentinin (bugnk Vodina) adyd. Orhayn etrafndaki tepeler, sahip olduu su kaynaklar ve gzelliiyle bakent Edessaya benzetildii iin Orhaya Edessa ad verilmitir.186 Yine bu dnemde deiik kaynaklarda ehir Kallirhoe (gzel akan sular) kenarnda yer alan Antiochia (Antakya)187 ya da Kallirhoe yanndaki Antakya188 adyla karmza kmaktadr. Orhaya Antakya adnn verilmesi orada bulunan askeri bir koloninin ehir statsne ykseltilmi olmas anlamna gelebilir...Edessann dorudan balantlarnn bulunduu Nusaybinin de ayn dnemde Antioch Mygdonia adyla yeniden kurulduunu syleyebiliriz.189 Drijwers, nceden var olan yerlemenin Makedonlar tarafndan bir Yunan (Grek) ehri ekline sokulduunu bildirmektedir.190 Seleukoslarn yeni kurduklar bir ehre Antioch adn eklemeleri, krallk tarafndan bir onur verilmesinin iaretiydi. Bir rivayete gre Seleukos I, Edessaya Yarbarbar Antioch adn vermitir. Burada da Antioch adnn kullanlm olmas ehre Antioch (Antakya) adnn verildiini gstermez. Her durumda Edessa ad Sryani yazarlar ve dierleri tarafndan kabul edilip kullanlmtr.191 Bu dnemde Edessa ehrinin Bambyc ad ile de adlandrld ileri srlmektedir. Strabo, Frat nehrine fazla uzak olmayan bir mesafede yar alan Bambyc ehrinin Edessa veya Hierapolis adyla da bilindiini192 ileri srmektedir.
181 182

Hayes, 2002: 21. Abl-Farac, 1999 a:110. 183 Hauptmann, 2002: 25; Gler, 2002: 11; Segal, 2002: 35; Abl-Farac, a.g.e.: 110; Ross, 2001: 8. 184 Hauptmann, a.g.m: 25; Gler, a.g.m: 11; Segal, a.g.e: 35, Abl-Farac, a.g.e.: 110; Ross, a.g.e.: 8. 185 Duval, 1975: 21. 186 Gler, a.g.m.: 11. 187 Hauptmann, a.g.m.: 25 188 Segal, a.g.e.: 35. 189 Segal, a.g.e.: 35. 190 Drijvers, 1980: 9. 191 Ross, a.g.e.: 8. 192 Strabo, 1857: 156.

87

Fakat gnmze kadar yaplan aratrmalarda tarihsel sre iinde ehir iin Bambyc ve Hierapolis isimlerinin kullanlmad grlmektedir. Nitekim bu gr, Strabonun Corafyas adl kitab ngilizceye tercme eden ve notlar yazan Hamilton tarafndan da dorulanmaktadr. Hamilton, bunun bir hata olduunu belirtirken, bunu yazarn ya da orijinal metni kopyalayan kiilerin dm olduklar bir yanllk olarak ifade etmektedir.193 Ayn yanllk Starbonun Corafyas adl kitabn dier ciltlerinde de kendini gstermektedir.194 Oysa Bambyc ehri Greklerin Mabbo (Hierapolis)195 ehrine vermi olduklar bir isimdi. Bambyce veya Bamyke Yakndouda ipekbceine verilen bir addr.196 Her ne kadar yukarda bahsedildii gibi skenderin komutanlarnda Seleucosun Edessay kurduu belirtilmekteyse de, orada Urhai yada Orrhei adnda mevcut bir yerlemeden de bahsedilmektedir. Bundan dolay yeni bir ehrin kuruluundan bahsetme imkn bulunmamaktadr. Burada kastedilen konu, var olan ehrin sava sonucunda tahrip olmasyla yeniden imar edildii ya da Grek kltrne sahip insanlarn yerleebilmesine imkn verecek ekilde yeni bir dzenleme yapld olmaldr. Bunun yannda ehri ele geirmi ordunun ve de yanlarnda bulunan insanlarn yerleebilmeleri iin yeni yerleim alanlarnn almas gerektii dnldnde yeni bir ehrin kurulduu dncesi geerliliini kaybetmektedir. I. Nicator Seleucosun Urfa ehri yaknlarna geldiinde, yeillikler arasnda ve kesme tatan yapl mamur ehri grdnde ehre hayran kaldn belirtmektedir. Doduu ehir olan Edessaya benzerliinden dolay Nicator askerlerine yama iin ksa bir sre izin verdikten sonra, ehrin yaknlarna yeni koloni ehir yaptrmtr. Bu koloni ehre Makedonyadan getirilen gmenler yerletirilmitir197. Bu gr, yukarda belirtilmi olduu zere Makedonyallarn hibir yerlemenin bulunmad, bo bir alana yeni bir ehir kurduklar eklindeki bir grn kabullenilmesini ihtimal dna karmaktadr. O gnn artlarnda nceden var olan yerlemenin ehir veya hangi konumda olduuna dair kesin kantlar yoktur. Daha nce belirtildii gibi, Makedonyallar ncesine ait yazl kaynaklarda Orhai ya da Urhay adnn ok az gemesi, Makedonyallar ncesi yerleme ile ilgili
193 194

Strabo, 1857: 156, dipnot 4. Strabo, 1930: 235. 195 Ross, 2001: 16. 196 Segal, 2002: 82. 197 Ayata, 1988: 38.

88

fikir

sahibi

olmay

engellemektedir.

Ancak,

elde

var

olan

bilgiler

deerlendirildiinde karlacak ip ular sayesinde burada bir yerlemenin olduu anlalmaktadr. Yerlemenin sit ve situasyonunun da ok elverili olmas bu gr glendirmektedir. Yine baz kaynaklarda Makedonyallarn ele geirdikleri ve Aramilerce Urhay olarak adlandrlan yerlemeden Urhay ehri olarak bahsetmeleri ve ehrin Byk skender tarafndan alnmak istenmesi, bu yerlemenin var olduunu gstermektedir. Bundan dolay anlurfa ehrinin kuruluunu Makedonyallara dayandrmak aklc grnmemektedir. Zaten Orhayn corafi durumu gz nne alnrsa bunun baka trl olmas da pek mmkn grnmemektedir. O, eski yollarn kavak noktasnda bulunuyordu198. Orhai ve Harran, Anadoluda Sardtan balayarak Pers Devletinin merkezindeki Susaya kadar devam eden Kral yolu gzerghnda seyahat eden gezginler tarafndan ziyaret edilmi olmaldr. Bu yol, Mezopotamya'nn kuzeyinden gemekteydi. Fakat Urhay, konumu itibariyle sahip olduu potansiyel ekonomik ve stratejik zelliklerine ramen, nemli g merkezlerinden uzakta, kk bir konaklama yeri konumunda kald199. Bu nedenle Selevkoslar dneminden nce de burada bir yerlemenin var olduunu kabul etmek gerekmektedir. Daha nceki dnemlerde, zellikle Tun anda Gney Dou Anadolu ve ksmen Dou Anadoluda bulunan yerlemeler ile Orta Mezopotamyada bulunan ehirler arasnda ticari ilikiler balamt. Bu merkezler arasnda yaplan ticaret byk nem tamaktayd. Gney Mezopotamyada bulunmayan bir ok mal kuzey Mezopotamyadan karlanyordu200. Bunun anlam Selevkoslar ncesinde Anadolunun gney dousunu Orta Mezopotamya ehirlerine balayan gelimi bir yol ebekesinin bulunmakta olduudur. Bu yollar, sahip olduklar nemden dolay varln sonraki dnemlerde de korumulardr. Selevkoslarn Urhay aldklar dnemde de blgede Urhaya balanan yollar bulunmaktayd. ehir, o zaman Romadan Asur ve Hindistana uzanan nemli yollar201 zerinde bulunmakta idi. Eski adan beri blgede biri ticari, dieri askeri olmak zere iki nemli yol bulunmaktayd. Bunlardan kuzeydeki, Ninovadan Musul yannda Dicleyi aarak

198 199

Segal, 2002: 32. Ross, 2001: 5-6. 200 Hauptmann, 2002: 38-39. 201 Hayes, 2002:22.

89

Nusaybine, oradan da Mardin-Urfa zerinden Birecike varyor ve buradan da skenderuna, Antakyaya ve Halepe ulaan kollara ayrlyordu. kinci yol ise, Kuzey Hindistan ve ran ile bal Ktesiphon(Medyin)den karak Reslayn(Ceylanpnar) zerinden Harrana ve buradan, bir kolu ile Suru zerinden yine Birecike dieriyle Menbi zerinden Halepe ulayordu. Harran ile Urfa arasndaki ksa bir nc yol ise, bu iki merkezde atallap birer kavak noktas tekil eden iki byk yolu birbirine balyor ve bu yerleim merkezlerinin deerini arttryordu202. Urhayn bulunduu konum byk bir stratejik neme sahipti. Frat kavisi iinde zengin bir art blgeye hakim olmas, evresinin tepelerle evrili olmasndan dolay askeri ynden korunakl bir durumdayd. Ayrca evrede bulunan nemli su kaynaklar Urhayn nemini daha da arttrmaktayd203. Sahip olduu bu zelliklerden dolay, Selevkos kral, Urhay yerlemek iin uygun bir yer olarak grmtr. Makedonlar, daha ncede yaptklar gibi savaa katlanlar ve Avrupada bulunan fakat yeni zenginlik kaynaklarna ve arazilere ihtiyac olanlar memnun etmek iin yeni yerlemeler kurmaktaydlar. Bazen de var olan ve fethetmi olduklar ehirlere bu insanlar yerletirmekteydiler. Ayn eyler bu dnemde Urhay ve evresinde olmutur. Bylece Hellenistik Kolonizasyon Dnemi balamtr. Gelecein Edessas sahip olduu ekonomik ve stratejik avantajlar nedeniyle zengin Suriye blgesinin arlk merkezini oluturacak nemli bir ehir yerlemesi olmay hak etmekteydi. Bu nedenle Selevkoslar tarafndan burada bir koloni kurulmu ve adna da (dier kurmu olduklar kolonilerde yaptklar gibi) Makedonyadaki bir ehrin adn yani Edessa adn vermilerdir204. Selevkos Nikator dneminde gnmz anlurfa snrlar iinde Edessann yannda birka koloni daha kurulmutu. Bunlar Karrai(Harran), kolonilerdi205. Bu dnemde ehrin etrafna surlar rlerek ehrin d saldrlara kar daha gvenli olmas salanmtr. Ancak ina edilen bu surlar bugnk anlurfa kalesinin bulunduu tepeyi iine almamaktayd206. Segal, bir Sryani tarihisinden ehrin
202 203

Makedonopolis(Birecik)

ve

Anthemusia(Suru)

gibi

nemli

Iltan, 1988: 58. Ayn konuda ayrca bkz. Segal, 2002: 32; Drijvers, 1980: 9; Ayata, 1988: 38. Segal, a.g.e.: 34-35. 204 Ross, 2001: 7-8. 205 Gler, 2002: 11. 206 Segal, a.g.e.: 35.

90

etrafna drt burlu gl ve yksek bir sur ve ehrin drt kesine muhteem ve tahkim edilmi i kale207 ina edildiini nakletmektedir. Edessann ehirsel geliiminin dnm noktas olarak, ehrin etrafna bu surlarn ina edilmesi kabul edilmektedir208. Bylece gnmzde bile anlurfa ehrinin baz kesimlerinde izleri grlen tarihi ehir surlar ortaya kmtr (Harita 26). Ancak Selevkoslarn yeniden imar ettikleri ve Edessa adn verdikleri ehirle ilgili detayl veriler olmadndan, kurulan koloninin nfusu, yaylma alan ve ehirsel zellikleri ile ilgili fikir sahibi olunamamaktadr. Sadece bu dnemde, Edessada Arami dilini konuan bir topluluun varl bilinmektedir. Ayrca, Suriye lnde yaan Araplarn bir ksm da bu dnemde ehre yerlemilerdir. Bunun yannda, Asur dili konuan bir takm topluluklar da ehirde yaamaktaydlar209. ehrin yeniden imar ve koloni kurulmasndan sonra orduda savaanlar iin ve Avrupadan gelecekler iin yaplan yerlemelerde Grekler yaamaya balamlard. Bu nedenle Edessa, daha o zamanlarda kozmopolit bir yapya sahip olmu ve eitli kltrlerden insanlarn beraber yaad bir ehir halini almt. Grek yaam tarz, dier kolonilere nazaran, Edessadaki Grekler tarafndan daha iyi bir ekilde yaatld210. Arkeolojik veriler, Edessada yaayanlarn byk bir ksmnn dini inanlar bakmndan putperest olduklarn ortaya koymaktadr. ehirdeki dini yaam, Babil ve byk lde Harrandaki dini yaamn etkisi altnda kalmtr. ehirde bir ok deiik putperest (pagan) inan vard. Bunlar tapnlan putlarn orijinlerine gre farkllk gstermekteydi. ehirde yaayan halk ok kltrl bir zellik gsterdii iin, her bir topluluun atalarndan miras aldklar dini inanlar ve bu inanlara ait tapnaklarndaki eitlilik, ehirde yaayan toplumun sosyal karakterini net olarak aklamaktadr211. Eldeki kaynaklara gre Kale Tepenin yamacnda, su kaynaklarna yakn bir yerde byk bir pagan (putperest) tapna bulunmaktayd. Buras ehrin dini merkezi ve ehirsel yaamn ekirdei konumundayd212. M. S. 150li yllarda ehre
207 208

Segal, 2002, 36, 20. dipnot. Ross, 2001: 19. 209 Drijvers, 1980:17. 210 Ross, a.g.e.: 8. 211 Drijvers, a.g.e.: 175-177. 212 Segal, a.g.e.: 37; Drijvers, a.g.e.: 180.

91

giren Hristiyanlktan nceki kutsal din Musevilikti. Hristiyanln ehre girdii yllar ve sonraki dnemlere ait baz kaynaklarda213 Edessa ehrinde kk bir Yahudi topluluun varl grlmektedir. Daha nce de bahsedildii gibi Edessa bu dnemde nemli yollar zerinde yer almaktadr. Bu yollar Edessay, bata yakn evresinde bulunan Makedonopolis (Birtha-Birecik), Anthemusia (Suru), Karrai (Harran), Nisebi (Nizip) ve ehirleri olmak zere, uzak evresinde bulunan Constantia(Viranehir)

Aleppo (Halep), Theodosioupolis (Ceylanpnar), Amid (Diyarbakr), Nisibis (Nusaybin), Callinicus (Rakka), Antioch (Antakya) gibi nemli ehirlere balamaktayd. Bu ehirlerin byk bir ksm tarihi pek Yolu gzergh zerinde bulunuyordu. pek yolu zerinden uzak dounun lks mallar bat Romaya tanmaktayd214. anlurfa (Edessa), bu dnemde Selevkos Krallnn bakenti olan Antioch (Antakya)a215 balyd. Bu dnemde, idari stats yannda ticari ilikileri olarak da Edessann Antioch ile balarnn kuvvetli olduu sylenebilir. Dini inan ynnden evresindeki topluluklarn etkisinde kalan Edessann phesiz ki bu ehirlerle ticari ilikileri de vard. Edessann bu dnemde evresiyle olan ticari ilikileri ile ilgili yeterli kaynak olamamasna ramen, en azndan tarmsal potansiyeli nedeniyle retilen tarm rnlerinin evredeki ehirlere veya kolonilere pazarland dnlebilir. ehir, tarihi pek Yolu zerinde yer almas nedeniyle, dou ile bat arasnda mal tayan ticaret kervanlarnn konaklad bir yer konumunda olmaldr. Bu sayede kervanlarn getirmi olduklar mallarn bir ksmnn Edessada pazarland da sylenebilir. Edessann sahip olduu bu ticari potansiyel, Selevkoslar ncesi dnemde sadece kervan yollar zerinde yer alan nemsiz bir konaklama yeri olan ehri, daha mamur ve ekonomik ynden de daha canl bir yapya kavuturmutur. Selevkos Krallnn blgedeki hakimiyeti, M.. 130li yllarn sonunda zayflamaya balad ve blgeye Partlar egemen oldular. Edessay da iine alan blgede bir ok kk krallk kuruldu. Bu krallklardan biri de bakenti Edessa ehri

213 214

Drijvers, 1994: 88. Drijvers, 1980: 9 215 Segal, 2002: 40.

92

olan Osrhoene ad verilen krallktr216. M..132 ylnda kurulan bu krallk 217, Urfa blgesinin tarihinde ilk ve son olarak kurulan krallk olma zellii tamaktadr. D) M.. II. YZYIL LE M.S. VII. YZYIL ARASI DNEM Bu dnem Osrhoene Krallnn kurulmasyla balamaktadr. Osrhoene Krallnn tam olarak kimler tarafndan kurulduu tartmal bir konudur. Baz kaynaklar, krallk hanedannn Arap218 asll olduunu ileri srerken, bazlar hanedann Part kkenli olduunu,219 bazlar Nebati kkenli olduunu,220 ileri srerken Segal, Ermeni yazarlarn Osrhoene krallarnn Ermeni olduklarn iddia ettiklerini bildirmektedir221. Osrhone adnn da Edessa isminden nce kullanlan Urhay, Urhoy ya da Orrhei adndan tremi olduun ifade edilmektedir222. ehre bulunduu konum itibariyle de bir takm adlar verilmitir. zellikle Edessann veya Osrhoene Krallnn Parthlarla olan ilikileri nedeniyle Edessa, Parthlarn ehri veya Parthlarn Kz adyla da arlmtr.223 Osrhoene Krallnn kurulmas Edessann asl nemini kazanmaya balad bir dnem olarak bilinmektedir. Kralln kurulduu yllarda Edessa, blgenin en nemli ehirlerinden biri durumuna gelmi, kralln bakenti224 olarak geliimini srdrmeye devam etmitir. Sz konusu kralln kurulmas, ehrin tarihinde nemli dnm noktalarndan birini oluturmaktadr. Kralln bu dnemdeki snrlar kesin bilinmemekle birlikte Kralln Frat kavisi iinde yer alan bir alana hkmettii sanlmaktadr. Edessa ehri, bakent olmas itibariyle bu alan kontrol eden bir ynetim merkezi konumundayd. Baz kaynaklar, krallk snrlarnn kuzeyde Gneydou Toroslardan balayarak gneyde Carrhae (Harran) ve Anthemusia (Batnae/Suru) civarna225, douda ise Nusaybin civarndaki step alanna kadar uzandn sylemektedir226. Fakat zamanla Osrhoenenin Roma mparatorluu iindeki konumunun deimesine bal olarak Osrhoenenin de snrlarnda

216 217

Hayes, 2002: 22; Iltan, 1988: 60; Segal, 2002: 40. Gler, 2002: 11. 218 Iltan, a.g.m.: 60; Drijvers, 1980:10. 219 Hayes, a.g.e.: 22. 220 Segal, a.g.e.: 40. 221 Segal, a.g.e.: 47. 222 Duval, 1975: 21; Segal, a.g.e.: 40, Iltan, a.g.m.: 60. 223 Drijvers, a.g.e.: 11; Segal, a.g.e.: 65, Hayes, a.g.e.: 81; Duval, a.g.e.: 29. 224 Hayes, a.g.e.: 22. 225 Ross, 2001: 24; Duval, a.g.e.: 3. 226 Drijvers, a.g.e.: 130.

93

deiiklikler olmutur. Osrhoenenin bir Roma eyaleti olmasyla birlikte, Edessa ehrinin de krallk dnemine nazaran ynetsel etki alann da genileme olmutur. Osrhoene eyaletinin bat snr yine krallk dneminde olduu gibi doal bir snr olan Frat Nehriydi. Snr kuzeyde Samsatn yaklak 100 km. kuzeydousunda balayarak, Siverek ve Mardine kadar uzanyordu. Dou snr ise Habur aynn Mygdoniusla birletii noktann yaklak 30 km. dousuna kadar uzanmaktayd. Eyaletin gney snrlar ise, daha nce snrlar dnda kalan Batnae (Suru) ve Carrhae (Harran) ehirlerinin gneyine kadar uzanyordu227. Hatta baz kaynaklarda eyaletin gney snrlarnn Suriye lne kadar uzand belirtilmektedir228. Edessa bu dnemden itibaren daha da nem kazanan bir ehir konumuna gelmitir. Bunda Anadolunun byk bir ksmna hakim olan Romallarn daha douda bulunan Parthlarla giritii hakimiyet mcadelesi byk rol oynamtr. phesiz ki, Edessann corafi konumu, ona byk bir stratejik nem kazandrmtr. Edessa ve evresindeki blgenin Kuzey Mezopotamyann nemli yollar zerinde, Roma mparatorluu ile Partlar ve Ermenistan arasnda skp kalm olmas, ehrin uzun sren hakimiyet mcadelesi ierisinde yer almasna neden olmutur229. M.. 89 ylndan itibaren 20 yl boyunca Edessay da iine alan blgeye Ermeniler hakim olmutur. Romallarn kuzey Mezopotamya seferleri srasnda M.. 65-64 yllarnda Edessa, Romaya bal zerk bir krallk haline gelmitir230. Ama bunu takiben Romallarn Partlara yenilmesi zerine Edessa M.. 53 ile 52 yllar arasnda ksa bir sre yeniden Partlarn hakimiyetine girmitir. M.S. 49 yllarnda Romallar yeniden Edessay kontrolleri altna almlardr. Bu tarihten sonra Romaya bal otonom bir krallk olarak varln devam ettirmitir231. M.S.197-198 yllarnda Romallarn blgede kesin bir hakimiyet kazanmak amacyla dzenlemi olduklar seferler sonucunda Osrhoene Krall, bakenti Edessa olan Roma mparatorluuna bal bir eyalet haline gelmitir. Kurulan bu

227 228

Segal, 2002: 164-165. Duval, 1975: 3. 229 Ross, 2001: 20. 230 Segal, a.g.e.: 41. 231 Segal, a.g.e.: 43.

94

eyalete Osrhoene Eyaleti (Provinca Osrhoena) ad verilmitir232. Daha sonraki yllarda Romallar, Osrhoene krallarnn hkm srd eyalette kralla son vermilerdir. Romallar, bakent Edessann idari alan iinde kalan blgede M.S. 212-213233 veya 213-214234 yllarnda bir koloni oluturmulardr. Bu koloniye Colonia Metropolis Edessenorum235 ad verilmitir. Dier bir kaynakta da koloninin Colonia Eddessa adnn yannda Edessa Antoniana Colonia Metropolis Aurelia Aelxandria236 adnn da kullanld belirtilmektedir. Bu durum, blgede bir mddet bamsz olarak, bir mddet de Roma mparatorluuna bal bir eyalet olarak yaklak 375 yl hakimiyetini devam ettiren Osrhoene Krallnn sonu olmutur. Selevkoslar dneminden sonra M.S. 242-243 yllarnda ilan edilen koloni, ehrin tarihindeki ikinci koloni dnemini oluturmaktadr. Edessa ehri, esas nemini M.S. 15-50 yllar arasnda hkm sren Kral V. Abgar dneminde kazanmtr237. Bu dnemin temel zellii Hristiyanlkn Edessa ehrine ulamasdr. Hristiyanlkn ehre ulamasyla birlikte, sosyolojik ve kltrel adan bir ok deiim grlmeye balanmtr. Bu sre, ehrin gelime evresinde nemli bir dnm noktas oluturmaktadr. Edessaya Hrstiyanlk, ilk olarak nemli bir ynetim ve kltrel merkez olan Antakyadan gelmitir. ehirde ilk Hrstiyan topluluun 197 yllar civarnda ortaya kt ve bir kilisesinin bulunduu sanlmaktadr238. Ancak Hristiyanlkn ehre tamamen hakim olmas ancak IV. yzyln balarna dayanmaktadr. Hristiyanlkn yayld ilk ehirlerden birisi olmas, Edessa ehrine dini adan byk nem kazandrmtr. Bunun yannda resmi din olarak Hrstiyanlk kabul eden ilk krallk239 olan Osrhoene, Hrstiyan dnyasnda byk bir ne sahip olmutu. phesiz ki bunda Edessann rol ok bykt. Edessa Hrstiyanlar, 3. yzylda Anadoluda byk bir neme sahip olan Antakya kilisesine balyd. ehirde IV. yzyldan itibaren Hristiyanlkn hakim olmas, putperestliin tamamen ortadan kalktn gstermemektedir. ehrin merkezi yerindeki byk putperest tapnann varlna izin verilmesi, bu topluluun
232 233

Ross, 2001: 46-49,64. Ross, a.g.e.: 58. 234 Segal, 2002: 46. 235 Drijvers, 1980: 15. 236 Ross, a.g.e.: 58-59. 237 Iltan, 1988: 60. 238 Ross, a.g.e.: 128. 239 Segal, a.g.e.: 101.

95

varln bu yzylda da devam ettiini gstermektedir. V. yzylda ehirde 4 putperest tana bulunmaktayd. Bu tapnaklar daha sonra yklmlardr240. 1. Nfus ve Etnik Yap Osrhoene hkmdarlarnn soylar ile ilgili farkl grler bulunmakla birlikte, krallk dnemi Edessas ile ilgili mevcut kaynaklarn byk bir ksm Sryanicedir. ehirde konuulan balca dil Sryanice olmakla birlikte, Aramice de konuulmaktayd241. Daha nce de bahsedilen ehirde kk bir grubun oluturduu Grek kltrn benimsemi insanlar da Yunanca konumaktaydlar. O dnemde ehir nfusu, eitli sosyal ve siyasi faktrlerin de etkisiyle farkl etnik kkenlerden meydana gelmiti. ehirde yaayan toplum, eitli sosyal snflara ayrlmt. Toplumun en yksek kesimini soylular oluturmaktayd. Bu kesim kraln yaknlarndan, srdalarndan, yksek dereceli memurlardan ve zengin tccarlardan olumaktayd. Edessa toplumu iindeki byk sosyal snflardan biri ise, askerler ve dier kamu hizmetinde alan memurlardan olumaktayd. Bunun yannda ehirde yaayan halkn nemli bir blmn de iftiler ve zanaatkrlar oluturmaktayd. Ayrca ehirde kle ticaretinin yaplm olmas, klelerin toplumun en alt tabakasn oluturduunu gstermektedir242. zellikle kolonileme faaliyeti ile birlikte Avrupa, Anadolu ve Suriyede bulunan kolonilerden ok sayda nfus almtr243. Edessann daha Selevkoslar dneminde evresinde bulunan alanlardan g almas, ehrin nfusunu ve etnik yapsn etkilemitir. Bu nedenle nfus ierisinde kk bir grup da olsa Grekler bulunmaktayd. ehirde yaayan topluluk iinde Yahudiler244 de bulunmaktayd. Edessada yaayan Yahudi ve putperestlerin saylar azd. Bu yzden de bu iki grup, ehirde fazla sz sahibi olamayan aznlk gruplard245. Ancak baz kaynaklarda ehirde bulunan Musevi topluluunun nemli miktarda olduunu ileri srlmektedir. Bu kaynaklara gre Edessada gl bir Musevi topluluu vard ve ehirdeki Hristiyan toplumun byk bir kesimi rk olarak Yahudiydi. Bu topluluk
240 241

Segal, 2002: 123, 152. Segal, a.g.e.: 106,108. 242 Segal, a.g.e.: 48-55. 243 Ross, 2001: 8. 244 Ross, a.g.e.: 131. 245 Segal, a.g.e.: 63, 77-78, 155.

96

Hristiyanlkn ehirde yaylmasndan sonra da ehirde varln nemli lde srdrd. IV. yzylda Nusaybin nemli miktarda Yahudi topluluunun bulunduu bir ehirdi. Nusaybinin 363 ylnda Perslerin eline gemesiyle birlikte batya doru yaplan g nedeniyle ehir ahalisinden ok sayda kii Edessaya g etmitir246. Bu gler esnasnda Edessaya nemli miktarda Yahudi nfus gelmi, dolaysyla da IV. yzyl ortalarnda ehrindeki Yahudi nfus miktarnda nemli bir art olmutur. Mezar talar baz alnarak yaplan bir deerlendirmede ehir nfusunun yaklak %12sinin Yahudilerden olutuu tahmin edilmektedir. Fakat, V. yzyln balarnda o gne kadar bar ierisinde beraber yaayan Hrstiyanlar ve Yahudiler arasnda meydana gelen gerginlikler sonucu, fanatik Hristiyanlarn saldrlar bir ok Yahudinin ehirden baka yerlere g etmesine neden olmu ve ehirde bulunan sinagoglar yklmtr247. VII. Yzyln balarnda Bizans mparatorluunun ranllar ile olan mcadelesinde Yahudilerin ranllardan yana tavr almalarndan dolay, zerlerinde bask kurulmu ve bu nedenle bir ok Yahudi Edessay terk etmek ya da din deitirmek zorunda kalmtr248. Edessada bir Arap topluluunun varlndan da bahsetmek mmkndr. Suriye ve Mezopotamya llerinde yaayan yar gebe Arap topluluklarn zamanla yerleik hayata gemeleriyle birlikte, civarda bulunan ehir ve kylere yerletikleri grlmektedir249. Osrhoene Krall kurulmadan nce Arap topluluklarn yerli Arami halka stnlk salam olduklar ve daha nce kullanlan Urhay adnn Arapa erRuhann Latinceletirilmi hali olduu da ileri srlmektedir250. Edessada yaayan dier bir topluluk da Ermenilerdir. Ermenilerin ne zamandan itibaren ehre yerletiklerine dair herhangi bir veri mevcut deildir. Ancak, daha nce de bahsedildii gibi M.. 89 ylndan itibaren 20 yl ehirde hkm sren Dikrann dneminde Ermenilerin ehre yerlemeye balam olduklar dnlebilir. V. Yzylda Edessada var olan okullardan biri de Ermeni Okulu251 idi. Bu okulun varl ehirdeki Ermeni nfusunun azmsanmayacak bir miktarda
246 247

Iltan, 1960: 25. Drijvers, 1994: 88-90, 97, 138, 142-143; Hayes, 2002: 41. 248 Segal, 2002: 150. 249 Drijvers, 1980: 10-11, 17. 250 Iltan, 1988: 60 251 Segal, a.g.e.: 270.

97

olduunu ortaya karmaktadr. Ancak ehirde yaayan dier topluluklar gibi ehrin toplam nfusu iinde ne kadar bir paya sahip olduklar konusunda herhangi bir veri yoktur. M. S. 363te Perslerin Nusaybini almasndan sonra, yaplan anlamayla ehirde yaayan Hrstiyan nfusa zgrce batya g etme hakknn verilmesiyle, Nusaybinden Edessaya nemli bir miktarda Hristiyan nfus g olmutur. G edenlerin byk ksm zengin ve kltrl snfa ait insanlard252. ehrin g hareketlerinde rol oynayan etmenler arasnda doal ve beeri felaketler de nemli yer tutmaktadr. M.S. 499-500 yllarnda meydana gelen ekirge istilas sonucunda ktlk meydana gelmi ve evrede bu felaketten etkilenen insanlar ehre g etmilerdir. Bu insanlar ounlukla ehrin hayr kurumlarndan olan dkn ve yoksul evlerine yerletirilmitir. ranllarn 577de yapm olduu tahribat sonucunda kylerde yaayan ve geim kaynaklarnn tmn ve evlerini kaybeden insanlar da Edessaya g etmilerdir. Bahsedilen hayr kurumlarnn vermi olduu hizmetin evrede duyulmas nedeniyle bu yl ierisinde ehir byk bir g almtr253. Ayn ekilde 501 ylnda meydana gelen ktlktan sonra da ehir g almaya devam etmitir. Ayn zamanda ehirdeki yaayan yoksul insanlarn bir ksm yeterli miktarda yiyecek temin edilememesi nedeniyle kuzeye ve batya doru g etmilerdir. Bu ktlk esnasnda ehirde bir ok insan hayatn kaybetmitir. ehri olumsuz ynde etkileyen bu ktlk 502 ylna kadar devam etmitir254. ranllarn 609 ylnda Edessay tekrar ele geirmeleriyle ehirde bulunan ok sayda Yakub, Sicistan ve Horasana srlmtr. 628 ylnda ehrin yeniden Romallarn eline gemesiyle birlikte bu defa Yakub nfus ehirden kovulmutur255. zetle, VII. yzyln banda Roma mparatorluu ve ranllar arasnda meydana gelen savalar sonucunda, ehirden darya doru nemli bir miktarda g yaanm ve ehir nfusu azalmtr.

252 253

Hayes, 2002: 133; Iltan, 1960: 25. Segal, 2002: 131, 197-199, 208. 254 Mar Yeua, 1996: 53-60. 255 Demirkent, 2001: 49.

98

2. ehrin Fiziki Yaps nceleri bamsz Osrhoene Krallnn, sonraki dnemlerde de Romann eyalet bakenti ve koloni merkezi olmas nedeniyle Edessa ehri, byk nem kazanmtr. Bu sayede ehirde bir ok kltrel ve sosyal yap ina edilmi ve ehir mamur bir hal almtr. ehrin esas dokusu Hellenistik kltrn zelliklerini yanstmaktayd. Edessada bulunan binalarn balcalarn resmi binalar, ak alanlar (anfitiyatro ve hipodrom), ibadethaneler, ehir surlar ve saraylar oluturmaktayd256. Bugnk Balkl gllerin bulunduu yerde, kraln oturduu bir saray bulunmakta,. ehirde yaayan soylular kraln saraynn etrafnda yaptrm olduklar binalarda yaamaktaydlar257. M.S. 205-208de bugnk kalenin iine (i kaleye) klk bir saray yaptrlm ve buras Beth Sahraye adyla anlmtr. Kraln yazlk saray ise Balkl gllerin bulunduu yerin hemen yaknnda bulunmaktayd ki buras da Beth Tabara adyla anlmaktayd. Saray avlusu iinde ranllar Kulesi adnda yksek bir kule, sarayn hemen dousunda da dnemin Hristiyan Kilisesi bulunmaktayd. Kilisenin bulunduu yer bugn Deme Camii(Halilrrahman Camii) diye adlandrlan ve hala an kulesi eklinde bir minaresi olan caminin bulunduu yer olmaldr258. Kaledeki kalntlar, i kalenin o dnemde yerlemeye sahne olduunu gstermektedir. Saraya yakn zengin ve soylu kesimin ikmet ettii Beth Sahraye, dnemin en modern yerlemelerinin bulunduu bir yer olmaldr. ehirde bulunan dier bir saray Belediye Saraydr. Bu saray, bugnk Haimiye Meydan civarnda bulunmaktayd259. ehrin ynetim merkezi daha sonra klk hamamn yannda bulunan bazilikaya tanmtr260. Edessada belediye saraynn bulunmas, ehrin alt ve st yap ileri ile ilgili olarak dzenli tekilatlarn kurulduunu gstermesi bakmndan nemlidir. Krallk ve eyalet bakenti olarak nemli bir konumda olan Edessada imar almalar bu sayede nem kazanm ve ehrin an artlarna gre modern bir grnm kazanmasna neden olmutur. Bu nedenle Edessa ehri, III. yzylda Dounun Atinas olarak kabul ediliyordu261.
256 257

Ross, 2001: 110-111. Segal, 2002: 49. 258 Segal, a.g.e.: 49, 58-59 259 Segal, a.g.e.: 243. 260 Ross, a.g.e.: 109. 261 Drijvers, 1980: 14

99

Elde bulunan bilgiler nda Edessadaki meskenlerin, doal artlarn da etkisiyle topraktan ve tatan yaplm olduklar sanlmaktadr. Evlerin ou avlulu ve odalar bu avlunun etrafnda yer almaktayd. ki katl olarak ina edilen evlerde ise, st kata kmak iin dardan yaplan bir merdiven bulunmaktayd. Evlerin ats iklim koullarnn da etkisiyle dz daml idi. Evler genellikle, ehrin bugn eski mahallelerinde de olduu gibi birbirine ok yakn ina edilmiti. Esas malzemesi toprak olan evler kerpiten yaplmt ve bu meskenler ounlukla zengin olmayan halka aitti. Zengin soylu kesiminin evleri ise civardaki tepelerden temin edilmesi kolay olan talardan veya tuladan yaplmaktayd262. ehirde yaayan halkn oturduu meskenlerin dier bir zellii de hemen hemen her evde buday ve arpa gibi hem insanlar iin hem hayvanlar iin gerekli olan gda maddelerinin sakland ambarlarn bulunmasyd. Ayrca ehirde yaayanlar, kk ba hayvan da beslemekteydi. Bu nedenle evlerin avlular iinde hayvan barnaklar da bulunmaktayd263. phesiz ki zengin soylu kesimin oturduu evler, halkn oturduklarna nazaran ok daha gsteriliydi. Btn bunlara ramen ehrin, genel grnm itibariyle civarda bulunan dier ehirlere gre daha kyms bir zellik tad da ileri srlmektedir264. Edessa ehrindeki dier nemli yaplardan biri de hamamlardr. Bugnk balkl gllerin hemen kuzeyinde krallk dneminde ina edilmi klk hamam olarak isimlendirilen bir hamam bulunmaktayd. Bu hamam dnda iki tane de yazlk hamam vard. Ayrca ehrin dou kesiminde Dou Kapsna yakn bir yerde ve ehir ambarnn yannda da iki hamam vard265. ehirde bulunan bu hamamlardan sadece bir tanesinin yapl tarihi hakknda bilgiye sahip olunmaktadr ki o da 497 ylnda yaptrlmtr266. Bu dnemi anlatan kaynaklara gre ehrin kuzeybatsnda (bugnk Bedizzaman Mezarlna yakn bir yerde), surlarn dnda bir arena yer alyordu. Buras ayn zamanda amfi tiyatro olarak da kullanlmakla beraber daha ok bir arena,

262 263

Segal, 2002: 195-196. Mar Yeua, 1996: 104. 264 Segal, a.g.e.: 195-196. 265 Segal, a.g.e.: 65, 217. 266 Mar Yeua, a.g.e.: 42.

100

stadyum veya hipodrum olarak deerlendiriliyordu. Ayrca ehrin dousunda, surlarn dnda Dayan Deresinin yannda bir tiyatro daha vard267. Edessann nemli yaplar arasnda ibadethanelerden de sz etmek gerekir. Hristiyanlkn geliinden nce ehir merkezinde byk bir Pagan tapna, eski alardan kalma inanlara ait bir ok tapnak ve sunak bulunmaktayd268. Fakat bilinen bu byk tapnak dnda bahsedilen dier tapnaklarn yerleri tam olarak bilinmemektedir. Bir ok bilim adam tarafndan Pagan tapnann Edessa ehrinin merkezinde bulunduu ve yerinin de Kale Tepenin kuzey yamac olduu belirtilmitir269. Hayes, bu tapnan ehrin kuzey kaps olan Beth emee yakn bir yerde olduunu ifade etmektedir270. Oysa Segal, Beth eme kapsnn kuzeyde deil, aksine ehrin gneyinde olduunu ifade etmektedir271. ehrin merkezinde olduu tahmin edilen byk Pagan tapnann balkl gllerin bulunduu blgede deil, eskiden bir havra iken daha sonra kiliseye dntrld sylenen alanda yani bugnk Ulu Caminin bulunduu yerde olmas gerektiini ileri sren aratrmaclar da bulunmaktadr. Bu aratrmaclarn grne gre Balkl gllerin yaknnda bulunan tapnak baka bir pagan tapna olmaldr272. Edessada III. yzyln banda sadece bir kilise bulunmaktayd. Bu kilise daha nce bahsedilen kraln yazlk saraynn yanndayd. M.S. III. yzylda Roma imparatorlarnn Hrstiyanlka kar olmalarndan dolay ehirde bulunan kiliseler yaklmtr273. Hrstiyanln IV. yzyldan itibaren yaygnlamasyla ehirdeki kiliselerin saysnda art olmutur. 201 ylndaki sel basknndan byk hasar gren ve terkedilmi olan bu kilise daha sonra IV. yzyln banda onarlarak yerine byk bir katedral ina edilmitir. Bundan sonra ina edilen kilise ise ehrin kuzeyinde, surlarn iinde Beth Alah Kikla denen tepede ina edilmitir274. ehrin gneyinde Eyyub Kuyusu yaknlarnda Ba Melek Mikail Kilisesi (Barlaha Kilisesi) ve Aziz Dometius Kilisesi yer alyordu. Bu yzyldan itibaren ehrin kiliselerinde ve dinsel kurumlarnda nemli sayda artlar olmutur. Bunda
267 268

Ross, 2001: 109; Segal, 2002: 50, 66, 216-217. Ross, a.g.e.:100. 269 Drijvers, 1980: 35; Segal, a.g.e.: 89-90. 270 Hayes, 2002: 28 271 Segal, a.g.e.: 328, Plan I. 272 Ross, a.g.e.: 101, 109. 273 Segal, a.g.e.: 110, 126. 274 Segal, a.g.e.: 237-238.

101

Bizans (Dou Roma) mparatorluunda Hrstiyanlkn resmi din olarak kabul edilmesinin byk rol olmutur275. Bu dnemin kiliseleri arasnda bir de ortodoks kilisesi bulunmaktadr ki, bu kilise 313 ylnda ina edilmitir276. V. Yzylda ehrin merkezinde bulunan byk havra, Aziz Setephanos adyla kiliseye(bugnk Ulu Cami) evrilmitir. 435 ylnda ehrin dou kesimine On ki Havariler Kilisesi ina edilmi, bu kilise Byk Kilise (veya Yeni Kilise) adyla da anlmtr. Yine ehrin dousunda surlarn dnda ehit Sergius Kilisesi, V. yzyln ortalarnda Nona Katedrali ve ehrin gneybat kesiminde imdiki balkl gllerin kuzeyinde Vaftizci Yahya kiliseleri ina edilmitir. VI. Yzyln banda ise Bizans imparatorunun emriyle Balkl gllerin hemen kuzey batsnda Meryem Ana Kilisesi ina edilmitir.277. VI. Yzyldan itibaren ehirde bulunan Hristiyanlar arasnda mezhep ayrlklar ba gstermi ve bunun neticesinde de her grubun (Yakubiler ve Melkitler) kendine ait kiliseleri ve manastrlar olumutu. Bu nedenle ehrin iinde ve dnda bir ok kilise yaplmtr278. ehir surlarnn iinde bulunan bu kiliseler yannda ehir surlarnn dnda da bir takm kilise manastrlar bulunmaktayd. Bunlarn balcalar surlarn kuzeyindeki Saint Cosmas ve Saint Damien, dousundaki Saint Serge ve Saint Simeon ve gney batsndaki tepede de tiraflar ve Keiler kiliseleriydi279. ehrin nemli bir yerinde ehrin Musevi topluluunun ibadet ettikleri byk bir havra bulunmaktayd. Bu havra ehrin merkezinde, ehrin ana iki caddesinin birleim yerinin ok yaknnda bulunmaktayd280. Bahsedilen alan bugnk Ulu Caminin bulunduu ksmdr. Ancak bu havra daha sonralar V. yzyln ortasnda kiliseye evrilmi ve adna Aziz Stephanos (St. Stephen) Kilisesi denmitir Bunun yannda ehrin eski katedralinin karsnda da bir havra bulunmaktayd281. anlurfa Kalesi iinde bulunan ve Kral Nemrutun Hz. brahimi atee att mancnklar olduu rivayet edilen iki stun ise, Ge Roma dneminde dnemin Osrhoene kral tarafndan ei ve ocuklar adna yaptrlmtr282.
275 276

Segal, 2002: 113,130. Ross, 2001: 136. 277 Segal, a.g.e.: 77, 239-241. 278 Segal, a.g.e.: 246-248. Kilise listesi iin bkz. a.g.e.: 248, dipnot 244. 279 Duval, 1975: 17. 280 Drijvers, 1994: 89. 281 Segal, a.g.e.: 77. 282 Segal, a.g.e.: 59.

102

Bu dnemde ehrin sahip olduu nemli yaplar arasnda hastahanelerden sz edilebilir. zellikle Kuzey Mezopotamya halklar arasnda tp bilimi ileri bir seviyeye ulamt. Bunda o dnemlerde salgn hastalklarn ok sk grlmesi ve zellikle de Hrstiyanlk dininin hastalara baklmasna veya tedavi edilmesine verdii nem ve Greklerin hakim olduu dnemlerden itibaren Yunan biliminin blgeye aktarlmas byk bir rol oynamtr. Ayrca Edessa evresinde yaayan Pagan topluluklar arasnda doal metotlarla tedavi yntemleri de kullanlmaktayd. Bu artlar altnda Edessada tp bilimine byk nem verilmiti. V. Yzyln ortalarnda Beth ama/eme Kaps (Bugnk Harran Kap) yaknlarnda czzam hastahanesi ina edilmitir. Edessann ehir surlarnn gney kesiminde, bugnk Eyyp Peygamber Mahallesinde bulunan Bir Eyyub adyla anlan Eyyub Kuyusunun suyunun ifal olduu bilinmekteydi. Bu nedenle burada da bir hastahane ve misafirhane (dknler evi) ina edilmitir283. V. Yzylda ehirde bulunan dier bir hastahane de yneticileri ve alanlar kadnlardan oluan kadn hastahanesidir. Ayrca bu hastahanenin ihtiyalarnn karlanmas amacyla bir ksm tarm arazisi vakf olarak kullanlmtr284. Hastahaneler yannda gze arpan dier bir hayr kurumu da yine bu yzylda kurulmu olan ocuk bakm evidir. Bu kurumun ilevi gnmz Sosyal Hizmetler ocuk Esirme Kurumununkine benzemekteydi. Ancak Hayesin belirttiine gre bu kurum, sadece evlilik d doan ocuklarn koruma altna alnmas amacyla kurulmutu285. M.S. II. yzyla ait kaytlarda, Edessa ehrinde eyalet mahkemelerinin ve karanlk ukur ad verilen bir hapishanenin varlna rastlanlmaktadr286. ehrin evresinde bulunan surlar ve ehir kaplar Selevkoslar zamannda ina edilmiti. Etraf surlarla evrili olan Edessa ehrinin drt ana yne bakan, balca drt kaps bulunmaktayd. Bu kaplar, Bat Kaps (Takl Kap veya Kemerli Kap), Dou Kaps (Byk Kap-Bugnk Beykaps), Kuzey kaps ve Gney Kaps (Bugnk Harrankap)287 olarak bilinmektedirler. Ancak baz aratrmaclar
283 284

Segal, 2002: 112-113. Hayes, 2002: 190. 285 Hayes, a.g.e.: 233. 286 Segal, a.g.e.: 126, 170. 287 ehrin Kuzey ve Gney kaplarnn isimleri konusunda aratrmaclar arasnda fikir birlii bulunmamaktadr. J.B. Segal, ehrin Gney kapsnn Beth eme olarak adlandrldn ileri

103

tarafndan ehir surlarnda alt kap olduu kabul edilmekteyken288, bazlar tarafndan da ehrin be kaps olduu kabul edilmektedir289. Ayrca bunlarn dnda surlar iinde Dayan yada Skirtos (Karakoyun) Deresinin ehre girdii ve ehri terk ettii yerlerde de su kaplar bulunmaktayd. ehir surlar, d ve ana sur olmak zere iki blmden olumaktayd. Bu surlar arasnda kalan st kapal yry yollarna da perilobos(Portiko) ad verilmekteydi290. ehir surlarnn dnda korunmak amacyla bir takm hendekler de ina edilmiti291. V. Yzyln sonu VI. yzyln balarnda, kuzeydeki tepelerdeki suyun ehre tanmas iin bir ok su kemeri ve ehrin iinden geen ve onu ikiye ayran Dayan Deresi zerinden ulam salamak amacyla bir ok kpr ina edilmitir292. Edessada yaayan halkn llerini gmmek iin yapm olduklar mezarlklar ilgin zellikler tamaktadr. ehrin etrafnda bulunan tepelik alanlarda, bugnn yerlemeleri altnda kalm olan alanda kayalara oyulmu bir ok mezar yeri tespit edilmitir. anlurfa ehrinin batsnda bulunan Krkmaara Kynn hemen yaknlarndaki vadinin yamalarnda kayalara oyulmu mezarlar bunlara iyi bir rnektir. Krallk dnemi ve onu takip eden yllarda kullanlm byk mezarlk bulunmaktadr. Bu mezarlarn byk ksm putperest halka aittir. Elde bulunan baz verilere gre ehirde yaayan Yahudiler de llerini buraya gmmlerdir. Bu mezarlk bat mezarl olarak da anlmaktadr. Gney mezarl olarak da adlandrlan ehrin ikinci mezarl anlurfa kalesinin gneyinde, platonun bugnk Eyyubiye mahallesine doru indii alandadr. Mezarlarda bulunan mozayiklerden, soylular tarafndan kullanld anlalmaktadr. Edessann nc mezarl ise ehir surlarnn kuzey batsnda, bugnk ehitlik Mahallesindedir. Edessada
srerken, Hayese gre eme, gne tanrsnn adyd ve Beth eme kaps ise Segalin aksine gneydeki kap deil, kuzeydeki kapya verilen add. Hayes, 2002: 28. Ayrca 5. yzyln sonu 6. yzyln balarnda ehri gezen Mar Yeuann Vekyinamesini Trkeye eviren M. Ylmaz da Assemaniye dayanarak Beth eme Kapsnn ehrin kuzeyinde olduunu ileri srmektedir. Bkz. Mar Yeua, 1996: 82, dipnot 48.; R. Duval de ehrin kuzeyinde var olan kaplardan birinin adnn Beth eme dierinin Barlaha kaps olduunu bildirmektedir. Duval, 1975: 14. 288 ehir surlarnn saysnn 6 olduunu iddia eden tek aratrmac R. Duvaldir. Duvale gre, ehrin kuzeyinde Beth eme ve Barlaha kaplar, dousunda Kappe veya Maara kaps, gneydousunda Schae veya Heures kaps, gneyinde Byk kap ve batsnda Tiyatro kaps bulunmaktayd. Duval, a.g.e.: 14. 289 E. Kirstene gre ise, ehrin kuzeybatsnda Kuzey Kap, kuzeyinde Barlaha Kaps(Eski Kap), dousunda Byk Kap(Beykaps), gneydousunda Beth eme Kaps (Harran Kap/Gney Kaps) ve gneybatsnda Kemerler Kaps (Pnarl Kap). Bkz. Klauser, 1963: 148. 290 Segal, 2002: 241-242, 244. 291 Segal, a.g.e.: 144. 292 Segal, a.g.e.: 173.

104

halkn llerini gmdkleri bu mezarlklar dnda zengin ve soylularn zel olarak yaptrm olduklar kule mezarlar da bulunmaktadr. Bunlardan gnmze kalanlar fazla sayda olmamakla birlikte, ehre en yakn olan bir tanesi, anlurfa ehrinin gneybatsndaki tepelik alanda yer alan Deyr Yakup harabelerinin bulunduu alandadr293. M.S. 165te Romallarn Edessay ele geirmelerine kadar ehirde bir Parth garnizonu bulunmaktayd294. ehirde bulunan askerler ounlukla barakalardan oluan klalarda yaamaktaydlar295. M.S. IV. yzyln ortalarnda Edessa, Bizans ordularnn komuta merkezi konumundayd. ehir, Bizansn Mezopotamayada bulunan dier slere nazaran ana s zellii tamaktayd. Bundan dolay da ehirde ve ehrin etrafnda Bizans garnizonlar bulunmaktayd. Bu garnizonlarda, sava ve snrlar korumakla grevli ok sayda asker bulunmaktayd296. 3. Eitim Bu dnemde Edessada eitli okullar bulunmaktayd. Edessada okullarn varl Milatn bandan beri bilinmekteydi297. Okullarda Yunanca retilmesinden dolay ehir, Mezopotamyann Yunanca retim merkezi haline gelmiti. Buna ramen Selevkoslarla varl balayan Grek kltr ehirde yaayan halkn ok kk bir kesimini etkilemi ve bu kesim tarafndan yaatlmtr298. ehirde yukarda da bahsedildii gibi Yunanca retilen okullar dnda, mozaik sanatnn retildii bir okul bulunmaktayd. Edessada bulunan okullar genellikle Manastrlara balydlar. ehirdeki okul saysnn ve eitime verilen nemin artmas Hrstiyanln ehre girmesinden sonra balamtr. Okullarn temel karakteri dini eitim vermeleriydi. Edessada eitim kurumlarnn nemli hale gelmesi ancak IV. yzyln ortalarndan itibaren olmutur. 363 ylnda Nusaybinden g eden bilim adamlarnn Edessaya yerlemeleri, ehirdeki eitim faaliyetlerinde yeni bir dnemi balatmtr. Daha nce ehirde Edessa Akademisi olarak bilinen bir akademi bulunmaktayd. Nusaybinden gelen bilim adamlarnn Edessa Akademisinde grev almalaryla birlikte, ad Persliler Akademisi olarak gemeye baland.
293 294

Segal, 2002: 60-62, 242. Segal, a.g.e.: 44. 295 Segal, a.g.e.: 213. 296 Segal, a.g.e.: 165. 297 Hayes, 2002: 45 298 Segal, a.g.e.: 64-65.

105

V. Yzyln ortalarnda ehirde eitim kurumunun varl grlmektedir. Bu okullar kurucularnn etnik kkenlerinden dolay Persli Okulu, Ermeni Okulu ve Sryani Okulu olarak adlandrlmlardr. Bunlardan Persli Okulu, vermi olduu eitimin kalitesi nedeniyle byk bir ne sahipti ve Mezopotamyann eitli yerlerinden rencisi bulunmaktayd. Orta ada Avrupada bulunan niversitelerde olduu gibi Edessa Pers Akademisinde de ok eitli halklardan renciler vard. Edessada bulunan okullarda dini eitim yannda tarih, corafya, edebiyat, gramer, hitabet, felsefe gibi sosyal bilimler yannda, astronomi ve doa bilimleri de okutulmaktayd. Okullarn tmnde ktphane, yemekhane ve rencilerin barnmalar iin yaplm yurtlar bulunmaktayd. Perslilerin Edessa Akademisi, Pers lkesinde dini faaliyetlerde bulunma amacnda olan, ok sayda insann akn ettii nemli bir eitim merkezi konumundayd. ehirde yaayan soylu kesimin ocuklarnn bir ksm, Antakya, skenderiye veya Beyrutta bulunan akademilerde okumaktaydlar299. ehirde bulunan Edessa Pers Okulu (Urfa Akademisi), anlurfa Kalesinin aasnda Balkl gllere yakn bir yerde kurulmutu. Pers Akademisi Sryanilerin en byk niversitesiydi. O dnemde Edessa ehrinin Sryani Hrstiyanlnn merkezi olmas da bunda byk rol oynamtr. ann nemli eitim ve retim kurumlarndan biri olan ve bu nedenle gerek Bat dnyasnn bilimsel eserlerinin Sryaniceye evrilmesinde, gerekse Sryanice yazlm eserlerin Bat dillerine tercme edilmesinde nemli bir grev stlenmi olan bu eitim kurumu, Kuzey Mezopotamyada bilimin ilerlemesinde byk bir rol oynamtr. Ancak ne yazk ki bu kurum, Bizans mparatoru Zenon tarafnda 439 ylnda kapatlmtr300. 4. Ekonomik Faaliyetler Edessada ekonomik hayatn canl olduu anlalmaktadr. Daha nce de deinildii gibi Avrupay Anadolu zerinden Mezopotamya ve Uzakdouya balayan nemli ticaret (kervan) yollar zerinde yer almas, ehrin ekonomik olarak gelimesinde nemli bir faktr olmutur. Ticaretin sistemli bir ekilde yapld eldeki mevcut kaynaklardan da anlalmaktadr. ehirde yaplan ticaretle ilgili bir takm senetlerin bulunmas, hem ticari hayatn gelimilii hem de ticaretin belli kurallara bal olarak yapldn gstermesi bakmndan nemlidir.
299 300

Hayes, 2002: 156-165; Segal, 2002: 199-202. Hayes, a.g.e.: 239, 255-256, 276.

106

Soylu kesim iinde ticaretle uraanlarn nemli bir yer tutmas, ehirde ticarete byk nem verildiini ve ticaretten nemli oranda gelir salandn gstermektedir. Edessann bu derece nemli bir ticaret merkezi olmasnda phesiz ki onun idari merkez olmasnn da etkisi vardr. Bu nedenle Edessa ehri, bu statsnden ekonomik olarak byk lde yararlanmtr. Edessa ehrinin etrafnda ok nemli ticaret merkezleri bulunmaktadr. Bunlarn banda da Carrhae (Harran) ve Nisibis (Nusaybin) gelmektedir. Ayrca bu dnemde Anthemusia(Suru) ve Birtha(Birecik) gibi kervan yollar zerinde bulunan nemli ehirlerle de ticari ilikiler yaplmaktadr. Edessann ticari balantlarnn bulunduu ehirlerden birisi de Suriyedeki Palmyradr. Ticaret balantlar ou zaman bu ehrin de tesine uzanmtr. Ayrca Edessa ile Adiabene arasnda da sk ticari ilikiler bulunmaktadr. Dura Europosta kefedilen ve M.S. 220-251 yllar arasnda baslm bulunan paralarn yaklak yars Edessa sikkeleridir. Bu durum Edessann blge ticaretinin byk bir ksmn elinde bulundurduunu gstermektedir. Edessann, yakn ve uzak evresinde bulunan ticari merkezlerle ilikilerinin ok youn olmas Edessann din deitirmesinde de nemli bir rol oynamtr301. eitli aratrmaclarn ortaya koymu olduklar veriler nda, ehrin en nemli ticaret alanlarnn o zaman iin Dayan olarak adlandrlan Karakoyun Deresinin (eski yata) etrafnda bulunduu grlmektedir. Buras ayn zamanda eitli mesleklere ait zanaatkrlarn da iyerlerinin bulunduu bir alandr. Ancak M.S. 201 ylnda Karakoyun Deresinin tamas sonucunda kraln emriyle burada bulunan iyerleri, dereden biraz uzaklam ve daha yukar kesimlere tanmtr302. Dayan (Karakoyun) Deresinin balkl glleri besledii ve bahsedilen alann kraln saray ve evresinde yaayan soylularn yaad alana ok yakn olduu gz nnde bulundurulduunda, bu alann ehrin merkezini ya da arsn oluturduu sylenebilir. Bu alan, ayn zamanda ehirdeki en byk Pagan tapnann bulunduu yerin ok yaknnda bulunmaktadr. Ticarete konu olan mallar iinde en nemlisi ipekti. Edessann ine uzanan pek yolu zerinde nemli bir konaklama merkezi oluu, ehirde ipek ticaretinin nemli miktarda yaplmasna neden olmutur303.
301 302

Segal, 2002: 53, 63,109. Segal, a.g.e.: 54, 57-58. 303 Drijvers, 1994: 89.

107

ehirde ticaret dnda eitli meslekler de bulunmaktayd. Edessada yaplan mimari eserler, ehirde mimarlkla uraan bir kesimin varlndan bahsetmemizi gerektirir. Bu meslekle uraanlar arasnda yerli halk dnda dardan getirilmi yabanc sanaatkrlar ya da mimarlar da bulunmaktayd. Edessa ehrinin mezarlklarnn bulunduu maaralarda, kayaya oyulmu kabartma figrler gz nnde tutulduunda ehirde heykeltralk ve mozaik sanatnn ileri bir seviyede olduu grlmektedir. Mozayik sanatnn bu derece ileri olmasnda Edessa Mozaiki Okulunun nemli yeri bulunmaktadr. Ayrca ehirde yaayan kadnlarn bir ksm cret karl bir takm el sanatlarna dayanan iler yapmaktaydlar. Kl ve yn eirmek, desen yapm ve reticilii kadnlar arasnda cretle yaplan iler arasnda nemli yer tutmaktayd304. Esdessada ehrin sanayi faaliyetlerinin dier bir kolunu oluturan silah yapmcl da nemli boyutlardayd. M.S. IV. yzylda ehirde Bizans ordusunun askeri ihtiyalarn karlamak iin kalkan ve zrh reten bir tesis kurulmutu305. Bu dnem Edessasnda bir ok deirmenin varlndan sz edilebilir. Zenginlere ait olan deirmenler, ehirde ve evresinde yaayan insanlarn tahllarn tyordu306. ehrin iinden geen Dayan Deresi, deirmenler iin g kayna oluturmu olmaldr. 1950li yllara kadar Karakoyun Deresinin ehri terk ettii ksmlarda bir ok su deirmenin bulunduu hatrlanrsa, Edessa dneminde de bu akarsudan yararlanlmas kuvvetle muhtemel gzkmektedir. ehrin zellikle Harran Ovas gibi verimli topraklarn hemen yaknnda bulunmas nedeniyle tarm, ehirde yaayanlarn nemli ekonomik faaliyetlerinden biriydi. Beth Sahrayede yaanlarn nemli bir ksmnn zenginlii, ehir dnda sahip olduklar kylerdeki tarm arazilerinden elde edilen gelirlerden kaynaklanmaktayd. ehrin evresinde bulunan geni arazilerde tarm youn olarak yaplmaktayd. Bu nedenle Edessada ticaretin yannda tarm ok nemli bir geim kaynan oluturmaktayd. Dayan Deresinin sularyla sulanan alanlarda ok eitli sebze ve meyveler ile tahllar retilmekteydi. Ancak ehirlerde yaayan iftiler toprak sahibi deillerdi. Bu iftiler, zengin soylu kesiminden byk iftlikleri ya da kyleri olanlar iin almaktaydlar. Bu yzden civardaki byk iftliklere ve
304 305

Segal, 2002: 53, 60-66, 68, 204. Segal, a.g.e.: 165 306 Segal, a.g.e.: 196.

108

kylere sahip olan zenginler ehirde nfuzlu bir konumdaydlar. ehirde yaayan bir iftinin (tarm iisi) konumu klelerin konumu ile aynyd307. ehirde yaayan ve tarmla uraanlarn byk bir kesimi tarm iisi zelliinde olmakla beraber, hayvanclkla da uramaktaydlar. evredeki kylerde yaayan kyller, retmi olduklar rnleri satmak iin, ehir surlar dnda kurulan pazarlara getirmekteydiler. Bu pazarlara, ehirliler de gelip gda ihtiyalarn karlamaktaydlar. ehrin ihtiyac olan tahl rnleri, sava veya doal afet durumlarnda da kullanlmak zere Edessada bulunan kamu ambarlar ya da ehir ambarlarnda stok edilmekteydi308. Edessann bu dnemdeki dier bir nemli zellii de inan turizmi asndan nemli bir merkez olmasdr. Kral Abgarn Hz. say Edessaya davet etmesi ve bunu zerine Hz. sann gelemeyeceini belirterek ehre bir havarisini ve yzne srd ve yznn eklinin belirdii kabul edilen bir mendili (mandylon) ve bir de mektup gndermesi, Edessann Hrstiyan dnyasndaki nemini ok nemli oranda arttrm ve ehre kutsallk izafe edilmitir. Bahsedilen bu mektup ve mendil Hrstiyanlar tarafndan kutsal emanetler olarak kabul edilmekteydi. Ayrca ehrin hemen yaknndaki mezarlarda ve 4. yzyln ortasndan itibaren de ehirde bulunan kilise mezarlklarna gmm olduklar ehitler ve azizlerden dolay, ehir Hrstiyan dnyasndan nemli miktarda ziyareti almaktayd. Bu durum Edessann inan turizmi bakmndan nemli bir merkez haline gelmesine neden olmutur. Sahip olduu bu zellikler nedeniyle Edessa Mminler ehri olarak da n yapmtr. Hrstiyan dnyasnda Edessa da nemli bir hac merkeziydi309. Edessada bulunan balkl gller Hrstiyanlar tarafnda da kutsal olarak grlmekteydi310. Bu durum gnmzde olduu gibi o dnemde de ehre kutsal bir zellik katmakta ve bir ok Hristiyan tarafndan ziyaret edilmesinde byk bir rol oynamaktayd. Yukarda bahsedilen olumlu ekonomik artlar yannda, halk ekonomik olarak zor durumda brakan bir takm olumsuz artlar da bulunmaktayd. Bizans kuvvetlerinin Edessa ve evresine yerletirilmesi ve bu askerlerin masraflarnn halk tarafndan karlanmas zorunluluu, ehirde yaayan halka byk bir yk getirmitir.

307 308

Segal, 2002: 190-192. Segal, a.g.e.: 172, 191-192. 309 Segal, a.g.e.: 227-231. 310 Ross, 2001: 109.

109

Bu masraflardan sadece retmenler, hekimler, din grevlileri ve zanaatkrlar muaf tutulmulardr. Bu durum halkn ekonomik seviyesinin dmesine neden olmutur. Her ne kadar ehirde askerlerin bulunmas bir miktar i imkn salamaktaysa da verilen cretin az olmas halk ekonomik olarak skntda brakmtr311. 5. ehirde Yaanan Felaketler ehri gerek fiziksel ve gerekse ekonomik olarak etkileyen eitli olaylar yaanmtr. Bunlarn bir ksm tabii afetler eklinde ortaya karken, dier ksm ehrin evresinde yaanan savalar olmutur. ehir, Kasm 201, Mays 303, Mart 413 ve Nisan 525te olmak zere drt defa iddetli sele maruz kalmtr. Dayan Deresi(Karakoyun Deresi), Sonbahar ve lkbahar arasnda kalan dnemde, yrenin de iklimine uygun olarak yalarn bol olduu dnemlerde tamtr. Derenin ehrin ierisinden gemesi nedeniyle, sel basknlar ehri nemli lde etkilemitir. ok defa ehir surlarnn bir ksmn ykacak kadar gl olan bu seller sonucunda bir ok ev ve iyeri su altnda kalmtr. 201 ylnda meydana gelen sel basknnda Dayan Deresinin gney ve kuzeyinde yaayan 2000den fazla kii lmtr. Bu sel basknnda ehirde bulunan tek Hrstiyan kilisesi de yklmtr. 413te meydana gelen selde ehirde bulunan toprak evler, barakalar yklm, tepelerin yamalarnda bulunan ta evler km, bir ok insan lm ve byk maddi hasar meydana gelmitir. 525teki sel felaketi ise daha iddetli olmutur. Bu sel felaketinde yaklak 30.000 insann yani yaklak olarak nfusun 1/3inin ld sanlmaktadr. 525teki son sel basknndan sonra mparator Justinianus (Justinyen) tarafndan derenin yatann deitirilmesi istenmi ve ehrin kuzeybatsndan itibaren ehir surlarn evreleyecek ekilde bugnk Karakoyun Deresinin akt yatak kazlmtr. Derenin yatann deitirilmesi amacyla bugnk ehirleraras otobs terminalinin hemen batsnda bulunan alana bir bend ina edilmitir. Bu nedenle bir sayg ifadesi olarak halk tarafndan ehre Justinianupolis ya da Justinipolis ad verilmitir312. Bu bend gnmze kadar varln korumaktadr. 499da ehrin dou kapsnn gneyinde toprak kaymas meydana gelmi, surlarn bir ksm yklmtr313. Ancak toprak kaymas olay bahsedilen yer iin sz

311

Segal, 2002: 212-213. Bizansllarn ehre yerletirmi olduklar Gotlarn ehir ve halkna vermi olduklar zararlarn ayrntlar iin Bkz. Mar Yeua, 1996: 104, 109-112. 312 Segal, a.g.e.: 207, 244-245. 313 Segal, a.g.e.: 206.

110

konusu olamaz. ehir surlarnn dou kaps ve gneyinde corafi olarak toprak kaymasna neden olabilecek herhangi bir yama veya diklik mevcut deildir. Surlarda meydana gelen hasar ancak bir deprem sonucu meydana gelebilir. Edessa ile ilgili kaytlarda 499 ylnda ehri de iine alan blgeyi etkileyen bir deprem olduu grlmektedir314. 495 ve 497de ark ban hastal salgn haline gelmitir. 499-500 ylnda ekirge istilas nedeniyle ehir ve evresinde byk bir ktlk yaanmtr. ekirge istilas nedeniyle evredeki tarm alanlarndan rn elde edilememitir315. 501 ylnda ve VI. yzyln ortasnda byk bir ktlk yaanm, bunun ardndan Edessay da iine alan Msr, Filistin, Suriye ve rana kadar olan blgede byk bir veba salgn yaanmtr316. Edessa ehrinin maruz kald dier bir doal afet de depremdir. 526 ylnda meydana gelen byk deprem, ehir ve halkna byk zararlar vermitir317. Tabii felaketler dnda Edessann stratejik konumundan dolay maruz kald savalar da ehir iin felaket zellii tamtr. III, IV, V ve VI. yzyllarda yaplan savalar ehir ve evresinde byk ykmlara neden olmutur. 359da Bizansllarn dmanlarnn tarm rnlerinden faydalanmasn engellemek iin evredeki ovalar atee vermeleri, 502de Hire Bedevilerinin Edessaya kadar olan blgeyi yakp ykmalar, 577de ranllarn Osrhoene blgesini yakp ykmalar, Edessa ve evresinde byk tahribata neden olmutur. 503 ylnda ranllarn ehri kuatmalar esnasnda surlarn dnda bir ok ba ve baheler sklm, han ve manastr yklmtr. 395-6, 515 ve 531 yllarnda blge Hunlarn saldrlar sonucunda da byk ykmlar olumutur318. E) SLAM DNEM anlurfa blgesinde slamiyet dnemi, Araplarn hakimiyetiyle balamaktadr. Bu dnemin balamasyla birlikte Edessa ve evresinde M.. IV. yzyldan beri devam eden Grek kltrnn etkisi artk son bulmu ve yeni bir dneme girilmitir. Suriyede bulunan Arap ordularnn 639 ylnda kuzeye doru
314 315

Mar Yeua, 1996: 46. Mar Yeua, a.g.e.: 54. Bu yl yaanan ktlk ve ehir halk zerindeki etkileri ile ilgili daha detayl bilgiler iin Bkz. a.g.e. 47-59. 316 Segal, 2002: 206. 317 Hayes, 2002: 289-290. 318 Segal, a.g.e.: 208-212.

111

saldrya gemeleriyle aralarnda Edessann da bulunduu Harran, Nusaybin, Mardin ve Diyarbakr gibi bir ok ehir Araplarn hakimiyetine girmitir.319 slam Dneminde Edessa ehri yeni bir isimle arlmaya balanm olup, Araplar tarafndan kullanlan bu isim er-Ruhadr320. ehir iin kullanlan bu ismin dier bir sylenii de Rehadr. Reha isminin kayna ile ilgili eitli grler ileri srlmtr. Bunlar u ekilde belirtmek mmkndr: Reha ehri, ismini kurucusu olan bn-Mlik ibn-Durdan almtr. El-Kelbnin Ensabel-Bild ehirlerin Gemileri adl eserinde ise Reha isminin, Reha ibn-i Sebend ibn-Malik ibn-Dur ibn-Hcer ibn-Cuzeyle ibn-Lahmdan ald belirtilmektedir. Bazlarna gre ise ehrin Reha olarak isimlendirilmesi, Reha ibn-ir Rm ibn-Lant ibn Sm ibn Nhtan ald eklinde ifade edilmektedir321. Ancak el-Hamavnin her ne kadar byle bir gr ileri srse de, ehrin kurucular arasnda Reha isimli birisi bulunmamaktadr. Yaplan aratrmalar sonucunda ehrin kuruluunun Neolitik dneme kadar uzanmas nedeniyle byle bir Arapa ismin ehre verilmi olmas mmkn deildir. Ayrca ehrin yeniden ina edildii dnemlerde de Araplarn hakimiyeti sz konusu deildir. Kuzey Mezopotamyann slam Devletinin kontrolne gemesiyle birlikte, Araplarn El-Cezre diye adlandrdklar Kuzey Mezopotamya blgesi, idari adan Humsa balanmtr. Fakat bununla birlikte er-Ruha, Diyar- Mudar olarak adlandrlan blgenin merkezi haline getirilmitir. M.S. 686/87 ylnda ise Harran ve Samsatla birlikte bir vilayet haline getirilmitir. Bunu takip eden yllarda ise erRuhann idari fonksiyonu byk oranda ortadan kalkm, nce Harran ve daha sonra da Rakka ehirlerinin Diyar- Mudarn merkezi olmas nedeniyle blge merkezi olma zelliini kaybetmitir322. M.. II. Yzyldan itibaren kuzey Mezopotamyann nemli bir idari merkezi konumunda olan ehir, slam dneminin balarnda her ne kadar ynetim merkezi olma zelliini korumusa da, nce Harran ve daha sonraki yllarda Rakkaya bal bir ehir haline gelmesiyle ynetim fonksiyonunu kaybetmitir. Ayrca slam fethine kadar eski ismiyle Edessa ehri, dou Hristiyanlar iin byk neme sahipti.

319 320

bnl-Esir, 1991: 487; Hayes, 2002: 303; Segal, 2002: 252. Demirkent, 2001: 47. 321 El-Hamav, 1956: 106. 322 Demirkent, a.g.m.: 49.

112

ehirde bulunan akademilerde okutulan zellikle dini ierikli programlar nedeniyle Kuzey Mezopotamyann ruhban snf yetitirilen en nemli merkezlerinden biri konumundayd. ehrin slam Devletinin eline gemesiyle birlikte, sahip olduu idari ve dini fonksiyonu zayflam, zamanla ortadan kalkmtr. Bunun tabii bir sonucu olarak ehrin ekonomik geliimi de duraklamtr. Daha nce sahip olduu bu zelliklerden dolay byk bir stratejik neme sahip olan ehir, yava yava bu zelliini de kaybetmi ve nihayet er-Ruha ehri orta halli bir tara ehri323 olarak varln srdrmtr. slam Devletinin blgeye hakim olmas, daha nceleri blgede hakimiyet mcadelesi yapan Bizans ve Perslerin snr noktalarnda bulunan ve bundan dolay da uzun sre eitli sava ve tahribatlara maruz kalan ehri bir sava alan olmaktan karmtr. ehir, bu yeni konumu itibariyle, artk Kuzey Mezopotamyann kontroln salama bakmndan nemli bir garnizon ehri durumunda deildi324. Bu durum, ehrin stratejik nemini de byk oranda azaltmtr. slam Devletinin drt halife dneminin ardndan 661 ylndan itibaren Emevi Devletinin kurulmasyla bu devletin hakimiyeti balamaktadr325. M.S.750 ylnda balayan Abbasi isyan, Emevi Devletinin yklp yerine Abbasi Devletinin kurulmasyla son bulmutur.326 1031 ylna kadar Mslmanlarn idaresinde kalan ehir, bu yl ierinde ehirde yaanan i ekimeler nedeniyle Bizansllarn hakimiyetine gemitir327. Bu dnemde ehrin idaresini elinde bulunduran Numeyroullarndan Utayr ve ibl arasndaki ekimeler sonucunda, Utayr ehrin kendi elinde olan hissesini ve ehrin evresindeki bir ok ky Bizansllara 20.000 dinar karlnda satm ve bunun sonucunda Bizansllar ehre girmi, ehirde kalan Mslmanlar ldrm ve ehri tahrip etmilerdir328. Bylece ehirde nc kere Bizans hakimiyeti balamtr.

323 324

Demirkent, 2001: 49. Segal, 2002: 251. 325 Gler, 2002: 15. 326 Demirkent, a.g.m.: 50. 327 Urfal Mateos, 2000: 53-54; Abl-Farac, 1999 a: 289-290; Demirkent, a.g.m.:52, Gler, a.g.m.: 16; Segal, a.g.e.: 279-280, 328 Ebul Fid, 1325 (H.): 156-157.

113

1. Nfus ve Etnik Yap Bu dnemde Er-Ruhada yaayan nfusun miktar hakknda herhangi bir bilgi yok olsa da ehir nfusunu oluturan topluluklar hakknda nemli bilgiler bulunmaktadr. ehir nfusunun byk ksmn Arami kkenli topluluklar oluturmaktadr. Bilindii zere Sryaniler Hristiyanlaan Arami nfusa verilen isimdir. ehir nfusunun byk ounluu daha nceden de bahsedildii gibi IV. yzyldan itibaren Sryanilerden olumaktayd. Bu nedenle Hristiyanlar halen ehir nfusunun byk ounluunu329 meydana getiriyordu. Urfal Mateosun 973 ylna dair vermi olduu bilgilerde ehir ve evresinde 12000 Hristiyan din adamnn yaad gz nnde tutulacak olursa, Hristiyanlarn nfus iindeki etkinlikleri daha net olarak ortaya km olacaktr. Selevkoslar Dneminde ehre yerletirilen Grek kkenli insanlar ve Ermeniler ehir nfusunu oluturan nemli topluluklard. Emeviler dneminde Ermeniler toplumun resmen kabul edilen330 bir kesimini oluturmaktayd. slam Devletinin ehre hakim olmas phesizki bu durumu bir anda deitirecek deildir. Bu durumun slam Dneminde korunmu olmas doaldr. Blgede meydana gelen her siyasi deiimin hemen ardndan meydana gelen nfus hareketleri bu dnemde de kendini gstermitir. Daha nceki dnemlerde grld gibi, blgenin deiik devletlerce fethedilmesinin hemen ardndan, o kltrden nemli miktarlarda nfus topluluklar blgeye yerletirilmitir. Bunun bir sonucu olarak blgenin krsal ve ehir nfuslarnn demografik yaplarnda nemli deimeler olmutur. Araplar da blgedeki nfuzlarn glendirmek ve hakimiyetlerini daha kolay bir ekilde kurmak amacyla zellikle yar gebe hayat sren bir ok Arap kabilelerini er-Ruha ve evresinde bulunan ehirlere yerletirmilerdir. Bu dnemde aslnda daha nceden de blgeye szm ve yerlemi olan Arap nfus da bulunmaktayd. Fakat bu dnemde blgeye yerletirilen en byk kabile Kays Kabilesidir. ehirde yaamak zere kabile mensuplarnn ehirdeki Hristiyanlarn evlerini igal etmeleri tevik edilmitir. Ancak ehre gelen Arap kkenli bu insanlarn slam dinine mensup olduklar dnlemez. ounluu Harran ve civarndan getirilen bu insanlarn byk bir ksm, orada hakim olan Pagan inanna mensuptular.331 Bu nedenle de ehrin Mslman nfusunda nemli bir art
329 330

Segal, 2002: 255. Segal, a.g.e.: 270. 331 Segal, a.g.e.: 252,258.

114

grlmemitir. Artk bu dnemde ehirde yaayan halkn inand yeni bir din daha ortaya kmtr. ehirde varlklarn srdren Pagan, Musevi ve Hristiyanlarn yannda Mslmanlar da nfusun bir ksmn oluturmaya balamlardr. zellikle Abbasiler dneminde ehrin Hristiyan nfusuna uygulanan eitli politikalar332, ehrin Hristiyan nfusunu olumsuz ekilde etkilemitir. Bu politikalar zellikle ekonomik hayatta kendisini belirgin ekilde gstermi, Mslmanl kabul edenlere salanan kolaylklar sonucunda ok sayda Hristiyann din deitirerek Mslman olmasna neden olmutur. slam Devleti hakimiyeti dneminde ehrin Hristiyan nfusunda devaml bir azalma grlmtr. 2. ehrin Fiziki Yaps Edessann slm Devletinin eline geip er-Ruha olarak anlmasyla birlikte ehrin fiziki yapsnda fazla bir deiiklik grlmemektedir. Ancak hakim olan yeni bir kltrn elbetteki kendine gre getirmi olduu bir takm deiiklikler olmutur. Bunlarn banda da ehirde Mslmanlara ait ibadethaneler gelmektedir. Ancak slamiyetin ehirde henz yeni din olmas nedeniyle Mslman nfusun da ok az olmas, ina edilen cami saysnn az olmas sonucunu dourmaktadr. ehirde daha nceden var olan kiliseler byk ounlukla korunmutur. Fakat ehrin fethiyle birlikte var olan kilise ve manastrlar dnda yenilerinin ina edilmesi yasakland333 iin kilise saysnda herhangi bir art olmamtr. ehrin merkezinde Aziz Yahya ve Meryem Ana kiliselerinin bulunduu yere bir cami yaptrlm ve bugnk Hasan Paa Camiinin bulunduu alandaki Tetrapylon (Hristiyanlarn ayinlerden sonra sosyal meseleleri grmek iin toplandklar yer), camiye evrilmitir.334 Demirkent, bn Havkaln 978 ylnda er-Ruhada 300den fazla kilise olduunu belirttiini ifade etmektedir335. Ayn gre Segalin el-stahrden aktararak vermi olduu bilgilerde de rastlanmaktadr336. Halknn byk bir kesimi Hristiyan olan er-Ruhada Mslmanlar tarafndan ehrin fiziki yaps zerinde gzle grlr herhangi deiiklik yaplmamtr. Yaklak drt yzyl boyunca Mslmanlarn hakimiyetinde kalan ehir, henz slamiyetin yeni yaylmasnn da
332 333

Segal, 2002: 255-262. Demirkent, 2001: 49. 334 Segal, a.g.e.: 275. 335 Demirkent, a.g.m.: 52. 336 Segal, a.g.e.: 275.

115

etkisiyle ve slm ehir geleneinin henz ortaya kmamas nedeniyle bir Mslman ehri zellii tamamtr. Bu dnemde ehrin fiziki yapsyla ilgili farkl bir durumla karlalmaktadr. zellikle slam Devletinin hakimiyetinin sonlarna doru ehir iki ynetici tarafndan ynetilmekteydi. ehir surlar iinde bulunan kale veya burlar bu yneticiler tarafndan paylalmtr. Segal337 ve Abul Faraca338 gre surlar iinde iki bur veya kale vard. bnl-Esire gre de ehrin surlar zerinde biri byk dieri daha kk olan iki bur bulunmaktayd.339 Paylalan bu kalelerden biri i kale, dieri ise ehrin dou surlar iinde ve daha kk bir hisard.340 ehrin dou surlar iinde bulunan hisar, bugn bile varln koruyan, adn vermi olduu Beykaps mahallesinde bulunmaktadr ve Mahmut Bey Kulesi olarak bilinmektedir. Fakat Urfal Mateosa gre bur ya da kale bulunmaktadr341. 3. Eitim Edessada 439 ylnda ehirde bulunan en etkili akademi olan Pers Akademisinin kapatlmasna ramen, ehir Sryani dnyasnn eitim konusunda nemli bir merkezi olma zelliini korumutur. Eskisi kadar olmasa da ehirde yrtlen eitim faaliyetleri ok eitli dallarda olmak zere devam etmitir. ehir bir eitim merkezi, statlar oca Asur ve Sryani rencilerin buluma yeri342 olarak uzun yllar nemini srdrmtr. Er-Ruhada slm Devleti dneminde ok eitli alanlarda bilimsel faaliyetler yrtlmtr. Yaplan almalar arasnda Bat dillerinde yazlm olan bilimsel eserlerin daha nceden olduu gibi tercme edilmesine devam edilmesidir. Ancak daha nceleri Sryaniceye evirilen bu eserler Arapaya da evirilmitir. Yaplan bilimsel faaliyetlerde sadece eviri ii ile yetinilmemitir. Gerek ehirde bulunan okullarda ve gerekse kendi bana bilimsel almalar yapan bir ok bilim adam ok sayda bilimsel eserler ortaya karmlardr. Er-Ruhada yaplan bu almalar bir btn olarak ele alndnda evresinde bulunan iinde nemli bir eitim merkezi
337 338

Segal, 2002: 279. Abl-Farac, 1999 a: 289. 339 bnl-Esir, 1991: 269. 340 Segal, a.g.e.: 279. 341 Urfal Mateos, 2000: 53. 342 Hayes, 2002: 276.

116

olarak ortaya kmaktadr. Bu dnemde Sryanicenin resmi dil olmaktan kmasyla birlikte, nemini kaybetmeye balam, ksa bir sre sonra da konuma dili olmaktan kmtr343. 4. Ekonomik Faaliyetler El-Cezire blgesi, Emevi Halifesi II. Mervan dneminde byk bir gelime gstermitir. Bu nedenle de Emevi dnemi iinde en parlak geen yllar bu hkmdar dneminde yaanmtr. Er-Ruha ve Harrann bu dnemde en fazla vergi veren ehirler344 konumuna gelmi olmas, ticaretin yeniden canlanmaya baladn gstermesi asndan nemlidir. Zaten Avrupadan ine uzanan nemli yollar zerinde bulunan er-Ruhann yeniden eski ticaret ehri zelliini kazanmaya balamas doal bir sonutur. Aslnda bu durum, Kuzey Mezopotamyada bulunan ok sayda ehir iin sz konusuydu. nk bu ehirler nemli ticaret yollar zerinde bulunmalarndan dolay ticaretle de urayorlard. Bunun yannda sahip olduklar tarmsal potansiyel sayesinde nemli miktarda tarmsal retim de yapyorlard345. Emeviler dneminde grlen bu ekonomik canlanma sonraki yllarda devam etmemitir. ehrin Hristiyan nfusuna uygulanan ar vergiler, nfusun ve ticaretin byk ksmn elinde tutan bu kesimi ticaretten uzaklatrm, hatta bazlar i yerlerini boaltarak ehri terk etmilerdir346. Abbasiler dneminde, devlet hizmetlerinde alanlara nemli ekonomik kazanmlar salanmas nedeniyle, evredeki ehirlerle yaplan kervan ticareti nemini kaybetmeye balamtr. Devlet hizmetinde memur olmak, ehir halknn rabet ettii bir i sahas haline gelmitir. Bu nedenle daha nceki dnemlerde ok nemli bir ekonomik gelir salayan kervan ticareti, nemini yitirmi ve bylece ulam bakmndan nemli bir mevkde bulunmasna ramen, ehir bu ekonomik faaliyetten yoksun kalmtr. ehrin merkezinde bulunan ar eski konumunu korumutur. Mslmanlarn ehrin fiziki dokusu zerinde nemli deiiklik yapmamalar nedeniyle ehrin ticaret alanlarnda bir deiiklik olmamtr. ehrin dousunda Karakoyun Deresi zerinde

343 344

Hayes, 2002: 307. Gler, 2002: 15. 345 Yinan, 1944: 26. 346 Segal, 2002: 257.

117

bulunan su deirmenleri de bu dnemde varlklarn koruduklar grlmektedir347. Her eye ramen ehirde yaayan Hristiyanlar, serbest meslekleri kendi tekellerinde bulundurmulardr348. Er-Ruhann evresinde ok nemli araziler bulunmas nedeniyle, tarm her zaman iin nemli bir geim kayna olmutur. Ktlk yllar dnda, ehrin etrafnda bulunan balardan ve tarlalardan bol miktarda rn elde edilmi, rnlerin ekilmesi ve hasadnda, eek ve kzler kullanlmtr. Bu nedenle de blgede kk ba hayvanlar yannda byk ba hayvanlar da beslenmitir349. M.S.750 ylnda balayan Abbasi isyan, Emevi Devletinin yklp yerine Abbasi Devletinin kurulmasyla son bulmutur. Bu durumdan en fazla etkilenen ehirlerden biri de er-Ruha olmutur. zellikle isyan srasndaki mcadelelerin bir ksm er-Ruhada gemi ve ehir byk tahribata maruz kalmtr350. sava olarak adlandrlabilecek olan bu mcadeleler srasnda ehrin etrafnda bulunan surlar byk oranda yklmtr.Yklan surlar ancak 814 ylnda onarlabilmitir351. Abbasiler dneminde ehrin bir gelime gsterdiine dair herhangi bir veri bulunmamaktadr. Ayrca Abbasiler dneminde yaanan bir takm i karklklar, halka uygulanan eitli basklar352 nedeniyle ehirde nemli gelimelerin olduu dnlemez. Kark olan siyasi ortam, gelimenin nndeki engellerin en banda gelmektedir. Abbasiler dneminde zelikle Hristiyan halka uygulanan ar vergiler de gelimeye engel olan faktrlerden biridir. ehir nfusunun nemli bir kesimini oluturan ve eskiden beri ticaretle uraan Hristiyan halk, ar vergi uygulamas ile zor durumda kalmtr. Ayrca yukarda bahsedildii gibi yaanan youn siyasi karklklar ve bunun sonucunda ortaya kan yama faaliyetleri ve kuatmalar, ehir surlar dnda yer alan tarm alanlarn tahrip etmi ve bunun sonucunda da tarmsal retim dm olmaldr. Bu nedenlerden dolay ehir ve halk asndan, Abbasi dneminin Emevi dnemine gre daha kt getiini ve ekonomik gelimelerin duraklad ya da gerilediini sylemek mmkndr.

347 348

Segal, 2002: 254, 262-263. Hayes, 2002: 307. 349 Segal, a.g.e.: 265-266. 350 Demirkent, 2001: 50-51. 351 Abl-Farac, 1999 a: 212-213. 352 Abl-Farac, a.g.e.: 212-221, 256; Demirkent, a.g.m.: 50-52; Gler, 2002: 15; Abl-Farac, a.g.e.: 212-221, 256.

118

M.S.942 ylnda yaanan Bizans kuatmas, daha nce Osrhoene Kral V.Abgara Hz. sa tarafndan gnderildii ve yznn eklinin belirdii iddia edilen mendilin Bizansllara verilmesiyle sona ermitir353. Hristiyan alemi tarafndan kutsal kabul edilen ve bu nedenle de ehre de kutsallk kazandran nemli unsurlardan biri olan bu mendil stanbula (Constantinapolis) gtrlmtr. ehirde bulunan ve Hristiyan aleminde kutsal saylan bir ok eserin varl, ok sayda insan kendine ekmekteydi. Bu nedenle de ehir ekonomisinde ziyaret iin gelenlerin azmsanmayacak bir katks bulunmaktayd. 5. ehirde Yaanan Felaketler ehri daha nceki dnemlerde de tahrip eden eitli doal afetler, slam dneminde de kendini gstermitir. Yaanan sel basknnda yine ehir surlarnn bir ksm yklm ve binlerce insan boularak hayatn kaybetmitir354. Daha nce drt defa yaanan sel baskn, 667 ylnda355 kendini bir defa daha gstermitir. Sel basknlarn nlemek amacyla ina edilen Justinien bendine ramen byle bir olayn yaanm olmas, byk miktarda su ktlelerinin, ar yalar nedeniyle ehrin etrafnda bulunan tepelerden ehre doru inen vadilere kanalize olmasndan kaynaklanm olmaldr. zellikle ehrin batsnda bulunan Mance Deresi gibi dereler bu su basknlarn desteklemitir. Bu dnem iinde ayrca 740 ve 834/835 yllarnda iki sel baskn daha meydana gelmitir. Bunlardan birincisinde sadece maddi hasar, ikincisinde maddi hasar yannda nemli can kayplar da meydana gelmitir. Eldeki kaynaklara gre bu sel basknnda 3.000e yakn insan hayatn kaybetmitir356. Bu blgede 679 ve 718 yllarnda iddetli iki deprem meydana gelmitir ki, ehirdeki Eski Kilise yklmtr357. Blgenin yar kurak iklim artlarndan dolay eitli dnemlerde yaanan kuraklklar ktlklara yol amtr. Daha nceden olduu gibi 953 ylnda balayan ve yedi yl sren iddetli bir ktlk yaanmtr. Bu ktlk sonucunda tarm rnleri yok denecek kadar azalm, bir ok hayvan telef olmu ve nihayetinde de bir ok insan

353 354

Yldz, 1988: 82; Hayes, 2002: 305; Demirkent, 2001: 51. Segal, 2002: 264. 355 Gler, 2002: 15. 356 Segal, a.g.e.: 264-265. 357 Demirkent, a.g.m.: 49.

119

alktan lmtr358. 964 ylnda da er-Ruha, Harran ve Halep civarlarnda iddetli bir ktlk daha yaanmtr359. Stratejik nemi nedeniyle ok defa saldrlara maruz kalan ehir, bu saldrlar sonucu ortaya kan byk tahribatlardan kurtulamamtr. Demirkentin bn elEsire dayanarak vermi olduu bilgilere gre, 971 ylnda Bizansllar ehri igal ederek byk bir ykm gerekletirmi ve ehri tamamen yakp ykarak tahrip etmilerdir360. F) III. BZANS DNEM slam Devletinin hakimiyetinin son bulmasndan sonra ehirde nc kez Bizans hakimiyeti balamtr. Mezopotamyann kontroln salamak bakmndan Bizansllar ehrin elde edilmesine byk nem vermilerdir. Er-Ruhada bulunan iki Arap yneticinin kendi aralarnda anlaamamalar ve yaanan i karklar sonucunda 1031 ylnda ehir yeniden Bizansllarn eline gemitir361. XI. Yzylda Bizans Devleti 18 idari birime ayrlmt. Her biri aslnda bir eyalet zelliinde olan bu idari birimlere tem (theme) ad verilmiti. Er-Ruha, Bizansllarn eline getikten sonra, daha nce Mslmanlardan alnan blgede kurulan Suriye temine balanmtr. Antakyann merkez olduu bu temde Edessann yannda Mara ve Samsat da yer almaktayd362. Yaklak olarak 56 yl boyunca Bizansllarn hakimiyetinde kalan ehir, bu dnem iinde yine byk glerin atma alan iinde yer alm ve bundan dolay da bir ok defa kuatma altnda kalm, etrafnda bulunan bata tarm arazileri olmak zere bir ok alan yaklp yklm, bu tahribatlardan byk zarar grmtr. 56 yllk bu sre ierisinde 1035, 1045 1065/66 yllarnda Araplar kez; 1067, 1071 yllarnda Seluklular; 1077 ylnda Ermeniler; 1081/82 ve 1087 yllarnda yine Seluklular tarafndan olmak zere on defa kuatma altnda kalmtr. Ayn zamanda yaanan bu savalarda nemli sayda can kayb da meydan gelmitir363. Bu bilgilerden de anlalaca gibi III. Bizans dnemi er-Ruha asndan skntl geen, bu nedenle de ekonomik
358 359

Urfal Mateos, 2000: 1. Abl-Farac, 1999 a: 264. 360 Demirkent, 2001: 52. 361 E.Gler, 2002: 16; Demirkent, a.g.m.: 52; Segal, 2002: 279-280; Abl-Farac, a.g.e.: 279; Urfal Mateos, a.g.e.: 53-54. 362 Yinan, 1944: 32-33. 363 Demirkent, a.g.m.: 52-56.

120

gelimenin olmad ve sadece savalar ve ykmlarla geen bir dnem olmutur. Bu dnemin en nemli zellii, Trklerin ehre duymu olduklar ilgidir. ehri ele geirebilmek amacyla Seluklular ok sayda akn dzenlemilerdir. Er-Ruha ehri slm Devleti dneminde ksmen de kaybetmi olduu stratejik nemini bu dnem iinde yeniden kazanmaya balamtr. Blgede uzun yllar boyunca hakimiyet mcadelesi veren Bizansllar ve Araplar yannda, artk Trklerin de blgeye hakim olmak istemeleri, ehrin stratejik nemini arttrmtr. ehir, Bizansllarn douda Mezopotamya blgesinde en ileri mevzi olduu iin Bizans snrn slama kar mdafaa eden yerlerin en mehuru364 konumundayd. Bu dnemde, Bizans Devletinin sadece snrlarda bulunan eyaletlerindeki ehirler deil, ayn zamanda komu olan eyaletlerde bulunan ehirler de askeri adan byk bir nem tamakta ve bundan dolay da mstahkem konumda bulunmaktayd. Antakya, Deluk, Zamant, Gogusos (Gksun), Mara, Keysun, Malatya, Gargar (Gerger), Neokesarea (Niksar), Tefrike (Divrii), Samsat, Urfa, Harput, Kemah, Arsamosat, Paypert (Bayburt), Kolonya (ebinkarahisar), Teodosyopolis (Erzurum), Malazgirt, Kars, Ani ve Van mstahkem mevkilerin en nemlileri arasnda bulunmaktayd. Bu mevkiler ayn zamanda ok nemli askeri sevkiyat merkezleriydiler ve bu ehirlerde Bizans Devleti her zaman nemli miktarda asker bulunduruyor ve nemli komutanlarn da buralara tayin ediyorlard365. Bu nedenle de Edessa (er-Ruha), Bizans Devletinin dou snrnda nemli bir garnizon ehri zellii tamtr. Bu dnemde ehrin fizik yaps, nfusu ve ekonomik durumu ile ilgili bilgiler snrl da olsa, devrin olaylar gz nnde tutulduunda, yaanan igal, kuatma ve savalar nedeniyle ehir nfusunun byk kayplar verdii sylenebilir. 65 yllk sre ierisinde ehrin 10 sava yaam olmas bunun en byk nedenidir. Ayrca 1083 ylnda ehirde yaayan Ermeni halk arasnda balayan hakimiyet mcadelesi sonucunda, olaylara katlan Ermenilerin byk bir ksm Mara ehrine srgne gnderilmitir366. Bu da ehir nfusunda azalmalara neden olan olaylardan biridir. ehir nfusu iinde daha nceki dnemlerde var olan etnik unsurlar varlklarn korumulardr. Fakat bu dnemde, blgede ve dolaysyla da ehirdeki Ermeni nfusunda bir art olduu grlmektedir. XI. Yzyln ortalarndan itibaren
364 365

Demirkent, 2001: 54. Yinan, 1944: 34-35. 366 Meril, 1988: 53-54.

121

Trklerin Bizans Devleti karsnda balayan ilerleyii ve Anadoluya hakim olmaya balamalar nedeniyle, Ermeniler gvenliklerini salamas karlnda topraklarn Bizans Devletine satp, lkenin i kesimlerine ekilmilerdi. Ermenilerin sndklar blgeler arasnda Gney Dou Anadolu Blgesi de bulunmaktayd367. Bizansllarn ehre III. kez hakim olduklar bu dnem ve hemen ardndan Seluklularn hakim olduu ksa dnem ierisinde Ermenilerin ehir ynetiminde sz sahibi olmaya balamalar, ehirdeki Ermeni nfusun etkili bir miktarda olduunu gstermesi bakmndan byk nem tamaktadr. Trklerin Anadoluya hakim olmaya balamalar ile birlikte, Ermeniler eitli blgelere g etmeye balamlardr. lk balarda Malatya, Urfa ve Mara gibi ehirlere balayan Ermeni g, Trklerin Dou Anadoluya tamamen hakim olmalaryla birlikte bata Kapadokya olmak zere Kilikya, Komagene, Urfa ve Antakya ehirleri ile evrelerine daha youn bir ekilde devam etmitir.368 Bir salgn hastalk yznden 1093 ylnda, ehirde yaayan halktan ok sayda lenler olmutur. O kadar ok lm vakas oldu ki papazlar lleri gmmee vakit bulamyorlard... Bu suretle memlekette lenlerin says haddi hesab gemitir.369 Yaanan bu salgn hastalk nedeniyle lm olaylarnn ok fazla olmas, ehir nfusunun azalmasna neden olmutur. ehirdeki nfusun azalna etki eden yukardaki faktrler yannda, nfusun artnda nemli bir etken olan g alma nedeniyle de ehir nfusunda bir miktar art olmutur. 1079/80 yllarnda Mezopotamyada meydana ktlk geni bir sahay zor durumda brakmtr. Fakat yaanan bu ktlk Edessa ve yakn evresini etkilememitir. Antakya, Kilikya ve Mara civarlarn da iine alann ktlktan etkilenmi olmas nedeniyle buralardan Edessaya binlerce insan g etmitir370. ehrin bu dnemde ekonomik olarak sknt yaadna dair herhangi bir kayt bulunmamaktadr. 1059 ylnda yaanan ktlk dnda herhangi bir ktlk ya da tabii afetin yaanmam olmas, tarmsal retimin istikrarn bozmamtr. Sz edilen tarihteki iddetli ktlk, tarmsal retimi durma noktasna getirmi, baheler byk tahribata uram ve bir ok insan alktan hayatn kaybetmitir.371 Fakat yukarda
367 368

Demirkent, 2001: 59. Yinan, 1944: 183-184. 369 Urfal Mateos, 2000: 177. 370 Urfal Mateos, a.g.e.: 156. 371 Urfal Mateos, a.g.e.: 110.

122

da bahsedildii gibi yaanan kuatmalar sonucunda tarm alanlar o yla mahsus olmak zere byk oranda tahribata uramtr. Bu nedenle de kuatma yaanan yllarda tarmsal retimin dk olmas beklenir. ehrin yaam olduu kuatmalarn dier bir olumsuz etkisi de phesizki ehrin en nemli ekonomik faaliyetlerinden biri olan ticaret zerinde grlm olmaldr. Yaanan hakimiyet mcadeleleri ve savalar, sadece ehrin deil, ayn zamanda kuzey Mezopotamya blgesinin ticaretini olumsuz ynde etkilemi olmaldr. zellikle, bu dnemde blgede siyasi istikrarn bozulmu olmas, ticaret kervanlarnn ve yollarnn gvenliini olumsuz ynde etkiledii iin, ehrin evresiyle yapm olduu ticaretin dk seviyelere inmi olduu dnlebilir. 1031 ylnda balayan III. Bizans hakimiyeti dnemi, 1087 ylnda Seluklularn ehri ele geirmesiyle sona ermitir372. Trkler ellerine geirmi olduklar baz ehirleri idari ynden kolaylk salamas bakmndan373 o blgenin emirine bal kalmak kaydyla o ehirlerin ileri gelenlerinin idaresine brakyorlard. Bunun en iyi rneklerinden biri er-Ruha(Edessa)da yaanmtr. Melik Tutu ehrin idaresini Ermeni Torosa brakmtr374. Torosun hakimiyeti dneminde ehir surlar onarlarak tahkim edilmi ve surlar zerinde 25 kule ina ettirmitir375. Bu dnemde ehrin i kalesi Maniakes376 olarak adlandrlmaktayd. Fakat er-Ruhann Seluklu hakimiyetinde kald sre ok azdr. 1071 ylnda Seluklularn Bizans ordusunu yenip Anadolunun dousuna hakim olmasna ramen, er-Ruhann Seluklu hakimiyetinde ok ksa bir sre kalnda, hem Seluklu komutanlar arasnda balayan ekimeler, hem de XI. yzyln sonlarnda balayan Hal seferlerinin byk bir rol bulunmamaktadr377. Nitekim 1098 ylnda ehirde Hal Kontluu378 kurulmu ve ehrin tarihinde yeni bir sayfa almtr.

372 373

Honigmann, 1970: 143. Yinan, 1944: 156. 374 Meril, 1988: 53-54. 375 Segal, 2002: 286. 376 Demirkent, 2001: 58. 377 Meril, a.g.m.: 55-56. 378 Demirkent, a.g.m.: 59.

123

G) HALI KONTLUU DNEM XI. yzyln sonunda balayan Hal seferleri ehrin tarihinde yeni bir dnemin balamasna neden olmutur. Kudse doru harekete geen Hal ordusundan ayrlan bir kol Edessaya gelmi ve ve ehri ele geirmitir. 1098ten itibaren Samsat ve Suruun da iinde yer ald alanda Urfa Hal Kontluu kurulmutur379. Urfa Hal Kontluu ve Franklarn kurmu olduklar Antakya Hal Kontluu ile birlikte esas olarak Kuds Krallna balydlar. 46 yllk bir hkmranlk sren ve Hristiyanlarn son kez ehirde hakim olduu Hal Kontluu, 1144 ylnda Seluklularn Edessay almalaryla380 birlikte yklmtr. ehrin kaderinde XI. Yzyln sonlarndan itibaren balayan Hal seferleri nemli rol oynamtr. Bu kontluun kurulmu olmas blgenin Trklemesi olayn her ne kadar kesintiye uratm gibi grnse de, asl itibariyle bu srecin hzlanmasna katkda bulunmutur381. Dier bir taraftan daha nceleri uzun yllar bakentlik grevini stlenmi olan ehir, bu dnemde yeniden bakent konumuna gelmitir. Bu da ehrin uzun yllar aradan sonra, kaybetmi olduu ynetim fonksiyonuna yeniden sahip olmasna neden olmutur. Kontluun Edessaya hakim olduu dnemde, hakimiyet alannn snrlarnda ska deimeler yaanmtr. Fakat kontluun hakimiyetinin en geni alana yayld ve dolaysyla da Edessa ehrinin ynetim fonksiyonun etkisinde kalan alann en geni olduu dnem, Kont Baudouin Du Bourg dnemidir. Hakimiyet alan Frat Nehrinin iki tarafnda geni bir alan kaplamakla birlikte kesin snrlar bilinmemektedir. Fakat bu dnemde, gneyde Serug (Suru), kuzeyde Samsat, Malatya, batda Tell-Bair ve Ravendn kontlua balydlar. Bunun yannda Franklarn hakimiyetini kabul etmi gibi grnd halde, nisbeten bamszlklarn koruyan nemli stratejik mevkiler de bulunmaktayd. Bunlar arasnda, Ermenilerin elinde olduu halde Franklarn hakimiyetini tanyan Birecik, Keysun, Raban ve Gerger nemli yer tutar.382 ehre Franklarn hakim olmas ve esas olarak Batllarn ehri Edessa olarak adlandrmalar nedeniyle, ehir bu dnemde yeniden Edessa adyla anlmaya balanmtr.

379 380

Alper, 1988: 122. Urfal Mateos, 2000: 296 381 Demirkent, 1988: 83. 382 Demirkent, 1990: 165-166.

124

Edessann nfusu bu dnemde de eitli olaylardan etkilenmitir. ehir nfusunu etkileyen en byk olay, ehrin Franklarn eline gemesidir. Edessa merkez olmak zerinde evresindeki birka ehri iine alan blgede kurulan Urfa Hal Kontluu, Hal seferine kan bir ordu tarafndan kurulmutur. Bu nedenle de orduda grev alan askerler ehre yerlemilerdir. ehrin ekonomik zenginlikleri ve kutsal emanetlerinin ekicilikleri bu insanlarn ehre yerlemesine neden olmutur. Bu nedenle sadece bu ordu iinde yer alan Franklar deil, Antakyada kurulan Hal Kontluundan da bir ok insan Edessaya g etmeye balamtr. Edessa ehri Franklarla dolmu ve bu insanlar yerletirmekte bile zorluklar yaanmtr383. 1104 ylnda bir Ermeni katolikosu, raiyeti ve beraberinde bulunan ok sayda piskopos ve papazla birlikte Edessaya g etmitir384. Bunun yannda 1111 ylnda Frat kavsinin dou kesiminde yaayan Ermenilerin yaanan savalar nedeniyle batya doru g etmeleri385 sonucunda bir ksm Ermeninin o civardaki en korunakl yerlerden biri olan Edessaya gelmi olduklar dnlebilir. Bu durum ehrin nfus artnda olumlu etkiler yaparken dier yandan meydana gelen baz doal afetler ve yaanan savalar nedeniyle bir ok can kayb olmu ve bu da ehrin nfusunu olumsuz ynde etkilemitir. rnein 1105 ylnda Franklarla Trkler arasnda meydana gelen savata 30.000 kadar Hristiyan hayatn kaybetmitir. Mateosun tabiriyle memleket ssz bir hal almtr. Yine 1114 ylnda ehri kuatmaya hazrlanan Trklere ehir halknn yardm ettiine dair bilgilerin ehrin hakimi Franklara ulatrlmas nedeniyle, Franklar tarafndan yerli halkn neredeyse tm ehirden karlmtr. ehirden karlan yerli halk, Samsat ehrine g etmitir. Yaanan bu byk apl mecburi g sonucunda ehirde ok az sayda nfus (80 kii) kalm ve bakent ssz bir hal almtr. Fakat daha sonra kontun emriyle ehirden karlan insanlarn evlerine dnmesine izin verilmi bu insanlarn byk ounluu ehre dnmlerdir386. Bu nedenle 1114 yl, Edessa nfusunun geici sreyle neredeyse ortadan kaybolduu bir yl olmutur. Sk sk yaanan siyasi istikrarszlk ve bunun sonucunda meydana gelen savalar, ehrin nfusunu olumsuz ynde etkileyen faktrlerin banda yer

383 384

Demirkent, 1990: 56, 60. Urfal Mateos, 2000: 222. 385 Demirkent, a.g.e.: 154. 386 Urfal Mateos, a.g.e.: 224, 249-250.

125

almaktadr. Her ne kadar 1114 ylnda Edessa, Franklar dnda kalan nfusunun neredeyse btnn kaybetmi ve daha sonra srgn edilen bu nfus ounlukla geri dnmse de, esas itibariyle bu tarihten nce ve sonra meydana gelen savalar, ehrin erkek nfusunda azalmalara yol am ve bylece de doal nfus artnda olumsuz srelere neden olmutur. Franklarn ehre yerlemeleriyle birlikte, ehirde daha nceden var olan etnik topluluklarn says artmtr. Ayrca Urfa Hal Kontluunun kurulmu olmas, ehrin son defa Hristiyanlarn hakimiyetinde kalm olmas bakmndan nem tamaktadr. ehirde bulunan en nemli dini topluluk uzun zamandan beri saysal stnlklerini devam ettiren Hristiyanlard. Bunun yannda ehrin eski yerlilerinden olan Paganlar ve Museviler yannda az sayda da olsa Mslmanlar bulunmaktayd. ehir, eitli dnemlerde olduu gibi bu dnemde de baz tabi afetlerden etkilenmitir. 1115 ylnda iddetli bir deprem meydana gelmi ve bu depremde en ok Mara ve Samsat etkilenmitir. Depremin Edessadaki etkisi maddi kayplar olarak kendini gstermi ve ehrin surlar zerinde bulunan 13 kule yklm,387 Samsat, Hsn- Mansur, Keysun, Raban ve Mara ehirleri byk zarar grmtr388. ehri etkileyen dier bir doal afet de yine daha nce ok defalar yaanan ktlktr. 1100 ylnda meydana gelen kuraklk sonucunda tarm rnlerinden hemen hemen hi mahsul elde edilememi ve ehirde byk susuzluk ekilmitir. Yaanan ktlk dneminde bir ok kii alktan hayatn kaybetmitir. Daha nceleri de tekrarland gibi ktlk yllarnn hemen ardndan tarm rnlerinin bol miktarda elde edildii dnem yaanmtr389. ehri etkileyen doal afetlerden biri de sel baskndr. 1104 ylnn k aylarnda ar saanak yalar nedeniyle sularn ehrin etrafndaki vadilere kanalize olarak ehre doru akmas sonucunda surlarda yklmalar meydana gelmitir. Sel sularnn yklan surlardan ieri girmesi ve yan fazlal nedeniyle bir ok ev yklm, hayvanlar da telef olmutur. Fakat bu sel basknnda insanlar arasnda can kayb olmamtr390.

387 388

Abl-Farac, 1999 b: 354. Urfal Mateos, 2000: 256. 389 Urfal Mateos, a.g.e.: 202-203. 390 Urfal Mateos, a.g.e.: 220-221.

126

ehrin gerek fiziki gerekse sosyal zellikleri zerinde nemli rol oynayan faktrler arasnda savalar da yer almaktadr. Urfa Hal Kontluunun Trklerin hakim olduu alanda bir ada olarak kalmas, Trklerin ehri alma arzularn arttrmtr. Kuzey Mezopotamya ve Anadoluda Trklerin hakimiyetlerinin pekitirmeleri bakmndan Edessann alnmas byk nem tamaktayd. Bu nedenle de ehir ok defalar kuatmaya uramtr. Bunun yannda asl amalar ganimet elde etmek olan Franklar, hem zenginliklerini arttrmak hem de gvenliklerini salamak amacyla evreye bir ok aknlar yapmlardr391. Her iki durumda da meydana gelen savalarda ehrin etrafnda bulunan ve ehrin gda ihtiyacn salayan tarm alanlar bata olmak zere, ehrin surlar byk tahribata uram ve bu savalar nedeniyle ok sayda insan yaamn yitirmitir392. Hal Kontluu kurulduu dnemde Edessa, bir ok halkn yaad ok mreffeh bir ehirdi. Din adamlar grubu, mminleri ve geni nfusuyla n kazanmt. Topraklarnda ok sayda kyler, iftlikler uzanmaktayd393. Blge, tarihi boyunca byk tahribatlara maruz kalm ve ekonomik olarak her ne kadar nemli kntlere uramsa da zellikle Edessa ehri, sahip olduu verimli araziler ve nemli ticaret yollar zerinde yer almasndan dolay bu zorluklarn stesinden gelmitir. Hal Kontluu dneminde de, ehir ok defa savalara maruz kalmasndan dolay ekonomik adan zayflamtr. Bata ticaret yollarnn gvenliinin salanamamas ve tarm alanlarnn tahrip edilmesi ehrin ekonomisi zerinde olumsuz ekilde nemli rol oynamtr. Fakat buna ramen kontluun ilk yllarnda Edessa ehri, ekonomik ynden gelimi bir durum gstermekteydi. Bu dnemde, kontluun vergi ve ganimet gelirleri, bal bulunduu Kuds Krallndan daha fazlayd394. Ancak bu zenginlik tamamen savalar sonucu elde edilen bir zenginlikti. Kontluun ekonomik durumunun iyi olmas tarm ve ticaretten elde edilen gelirlere bal deildi. Fakat tarm ve ticaretten elde edilen gelirlerin nemsenmeyecek miktarda olduu dnlemez. Yzyllar boyunca bu iki nemli sektrden byk gelirler elde eden Edessa ehri, tarihi boyunca dnemin siyasi ve doal artlarna bal olarak bu iki sektrden az veya ok gelir elde etmitir. ehir ve evresinin sahip

391 392

Gler, 2002: 18-19. Urfal Mateos, 2000: 239. 393 Segal, 2002: 289. 394 Demirkent, 1990: 166.

127

olduu ekonomik potansiyel bu olumlu durumun ortaya kmasnda belirleyici rol oynamtr. H) XII-XVI. YZYIL ARASI DNEM Edessa ehrinin 1144 ylnda Franklarn elinden alnmasyla Hal Kontluu dnemi sona ermitir. Bundan sonra ehrin tarihinde yeni bir sayfa almtr. Kontluun ykl blgenin Trk hakimiyetine girmesi srecinde nemli bir rol oynamtr. ehrin Franklarn elinden aln ve kontluun yklna kadar olan dnem ierisinde, evrede bulunan Seluklu komutanlar arasnda yaanan i ekimeler nedeniyle ehir bir trl alnamamt. Etraf tamamen Trk hakimiyetinde kalan ehir ve yakn evresi, blge hakimiyetinin tam anlamyla salanmas bakmndan stratejik bir neme sahip olmutur. Bu nedenle de ehrin alnmas ve kontluun ykl, blgede Trk hakimiyetinin salanmas bakmndan byk nem tamaktadr. Ancak ehrin Seluklular tarafndan alnmasyla balayan ve Osmanl dnemine kadar olan srete ehrin Trk beyleri arasnda bir mcadele alan olarak varln srd grlmektedir. Bu zellii itibariyle de 1144 ylndan balayarak 1517de ehrin Osmanl hakimiyetine gemesine kadar geen sre, ehir asndan nemli siyasi karklklarn yaand ve ehrin ok defa tahribata urad bir dnem olarak gze arpmaktadr. Edessann Seluklularn eline gemesinden hemen sonra 1146 ylnda Franklar tarafndan geri alnm, fakat Franklarn ehirdeki hakimiyeti ok ksa srm ve yeniden Seluklu hakimiyetine girmitir. Bu tarihten itibaren Seluklu beyleri arasnda bir ok mcadeleler yaanm ve ehir bu emirler arasnda el deitirmi ve nihayet 1182 ylnda Eyyubilerin eline gemitir. Eyyubi Sultanlnn Edessa ve evresindeki hakimiyeti 1240 ylnda kan Trkmen isyannn Anadolu Seluklular tarafndan bastrlmasna kadar srmtr395. Ancak Eyyubi Sultanl dneminde de ehir bir ok savaa sahne olmutur396. Sonraki yllarda (1244 ve 1260 yllarnda) ehir Moollar tarafndan ele geirilmi, ardndan 1393te Timurun Anadolu seferi srasnda ehir ona teslim olmutur. ehir, XV. Yzyln balarnda Akkoyunlularn hakimiyetine gemi, Akkoyunlular dneminde de i ekimeler nedeniyle ok defalar kuatma ve
395 396

Ebul Fid, 1325 (H.). 56; El-Bustn, (tsz): 687; Demirkent, 2001: 63-64; bnl-Esir, 1991: 106. Bkz. Abl-Farac, 1999 b: 534-535; Demirkent,a.g.m.: 64.

128

tahribata maruz kalmtr. Akkoyunlularn Karakoyunlularla olan mcadeleleri srasnda bir ara ehir Karakoyunlularn eline gemise de daha sonra Akkoyunlular yeniden ehri ele geirmilerdir. ehir daha sonra, 1503 ylnda Akkoyunlularn hakimiyetine son veren ve bu tarihten itibaren blgeye hakim olmaya balayan Safevi Devletinin hakimiyetine girmitir. Safevilerin ehirdeki hakimiyeti 1517 ylnda Osmanllarn Edessay fethine kadar srmtr397. Siyasi karklklarn ve savalarn olduu her ortamda meydana gelen olumsuz artlar nedeniyle, herhangi bir gelimenin olmas beklenemez. Yukarda da bahsedilen kark siyasal ortamdan en fazla etkilenen ehirlerden biri de Edessadr. Yaplan her sava ve kuatmadan byk tahribatlara maruz kalarak kan ehir, bu savalarda byk can kayplar da vermitir. Bu nedenle de ehrin Franklarn elinden alnp, blgede bulunan Seluklularn eline gemesiyle balayan ve Osmanl fethine kadar devam eden sre, ehrin tarihinde en fazla karklklarn yaand bir dnem olmutur. Bu dnem iinde ehrin fiziki yaps, nfusu ve ekonomik durumu ile ilgili yeterli kaynaklar bulunmamaktadr. ehrin tarihi ile ilgili kaynaklarn en az olduu dnem de bu dnemdir. Yaanan siyasi alkantlar ehrin bu dnemi ile ilgili kaynaklarn azlna da yansmtr. Fakat konu coraf ilkeler nda ele alndnda, ehir nfusunun bu dnemde byk kayplar verdiini sylemek mmkndr. En azndan yaanan savalarda meydana gelen byk can kayplar nedeniyle ehir nfusu miktarnda ve zellikle de erkek nfusunda nemli azalmalarn olduu sylenebilir. 1146 ylnda ehrin yeniden Franklarn eline gemesinde nemli bir role sahip olan yerli halk, ehrin yeniden Seluklularn eline gemesi srasnda nemli can kayplar vermitir. ehrin el deitirmesi srasnda sadece lenlerin says 30000, esir olup gtrlenlerin says da 46000 olarak ifade edilmektedir398. Bu savata lm ve esir dme olaylar dnda, ehrin Franklarn eline gemesine yardmc olan zellikle Ermeni nfusun byk bir ksm, ehrin yeniden Seluklularn eline gemesinden hemen nce ehri terk etmilerdir. Yaanan kayplarn ehrin Hristiyan nfusundan olduu gz nnde tutulduunda, ehrin Hristiyan nfusunun byk ksmnn yok olduu sylenebilir399.
397 398

Gler, 2002: 20-21; Demirkent, 2001: 64-66. Abl-Farac, 1999 b: 383-384. 399 El-Bustn, (tsz): 687; Demirkent, a.g.m.: 63; bnl-Esir, 1991: 106.

129

Bu dnemde de ehirdeki Hristiyan nfus iinde Ermenilerin nemli bir yeri olmutur. Ayn ekilde Hal Kontluunun kurulmasyla birlikte ehirde yaamaya balayan Franklar da 1147den sonra ehirdeki varlklarn kaybetmilerdir400. Ayrca dier nemli bir konu da 639 ylnda ehrin Mslmanlarn eline gemesiyle birlikte ehirde says artan Mslman nfustur. Her ne kadar bu dnemden sonra araya yeniden Hristiyan hakimiyet dnemleri girmise de, 1144 ylndan itibaren balayan ve gnmze kadar sren srete Mslman-Trklerin hakimiyeti nedeniyle ehrin Mslman nfusunda giderek artan bir seyir ortaya ktn sylemek mmkndr. Dolaysyla, bu dnem iinde Hristiyan nfusun byk oranda azalmasna karlk, ehirdeki Mslman nfus nemli miktara ulamtr. ehrin fiziki durumuyla ilgili ok az kaynaa rastlanmaktadr. Var olan kaynaklardan ehrin 1144 ylnda Seluklularn eline getii dnemde, mamur bir ehir olduu anlalmaktadr. Abul-Farac, Edessann 1147 ylnda Franklar ve Seluklular arasnda ok ksa sreli el deitirmesinden nceki halini bu ehir, ehirlerin gpta ettii bir mamure idi401 eklinde ifade etmektedir. bn-l Esirin Tuhfetul Acib adl eserinde Urfa byk ve mamur bir ehir olarak ifade edilirken, ehirde 200 kilise ve manastr bulunduu belirtilmektedir402. Yaklak 1321 ylnda tarihi Ebl-Fida zamannda, Urfann artk bir harabe haline geldiini reniyoruz. Hamdullah Mstevf de 1340 ylnda buraya yapt gezi srasnda eski muhteem yaplarn ancak baz kalntlarn grebildiini yazmtr. Buna mukabil tarihi Kalkaandye gre, ehir onun zamannda, yani 1400 yllarnda tekrar imar ve iskn olunmu bulunuyordu.403 Bu dnemde yaanan savalar sonucunda byk ykmlara urayan ehir eski mamur halini byk lde kaybetmekle birlikte, Seluklular ve Akkoyunlular dneminde imar faaliyetlerinin olmas nedeniyle, ehir yeni bir kimlie brnmeye balamtr. nceki dnemlerde ehre hakim olan Grek mimarisi yerini yava yava slm mimarisine brakmtr. ehre hakim olan Mslmanlar balangta ibadet etmek amacyla baz kiliseleri camiye evirmiler, daha sonralar ise camiler ina etmilerdir404. Her ne kadar bu dnemden gnmze ok az eser kalmsa da,
400 401

Urfal Mateos, 2000: 299, dipnot 23; Demirkent, 2001: 63; Abl-Farac, 1999 b: 378, 383-384. Abl-Farac, a.g.e.: 383. 402 El-Bustn, (tsz): 687. 403 Demirkent, a.g.m.: 64. 404 Yinan, 1944: 182.

130

blgenin Mslman-Trk hakimleri inanlarnn da etkisiyle eitli eserler yapmlardr. Bu eserlerden gnmze kadar sadece Ulu Cami (kiliseden camiye evrilmitir;1170-1175), Halilurrahman Camii (Meryem Ana Kilisesi camiye evrilmi; 1211) ve Hac Yadigr Camii(1288)dir. Son dnemlere kadar ehrin tarihi dokusunun byk bir tahribata urad gz nnde tutulursa Trklerin bu dnemde, gnmze kadar varln koruyan sz konusu camiler dnda gelenek ve inanlarna uygun daha fazla sayda mimari eserler ina ettiklerini ileri srmek yanl olmayacaktr. Bu nedenle de ehrin mimari yapsnda geleneksel Trk mimarisinin yerlemeye balad dnem bu dnem olarak kabul edilebilir. I) OSMANLI DEVLET DNEM Yavuz Sultan Selimin Msr seferi sonucunda 1517 ylnda405 Ruha ehrinin alnmasyla, ehirde artk Osmanl hakimiyeti dnemi balamtr. Osmanl hakimiyetinin balam olmas, ehrin uzun yllardan beri sregelen hakimiyet mcadele alan olmaktan kmasna yol amtr. Daha nceki dnemlerde uzun sre Bizans ile Pers devletleri, sonraki dnemlerde slam ve Bizans devletleri arasndaki mcadelenin ortasnda kalan ehir, ilerleyen zamanlarda Trklerin de hedefi haline gelmitir. Bu nedenle ehir, Osmanl dnemine kadar uzun sreli bir bar ortam iinde yer alamamtr. anlurfann Osmanl hakimiyetine girmesiyle birlikte gnmze kadar sren srete, bar ortam iinde bulunmas ve buna bal olarak gelimesi, ehrin tarihinde nemli bir evreyi oluturmaktadr. Bu dnemde ehir, daha nce slam Devleti dneminde de kullanlan Ruha adyla anlmaya balanmtr. Ruhann Osmanl idaresine girmesiyle birlikte blgenin kontrol de tamamen salanm ve bu blgede Diyarbekir eyaleti ihdas edilmi, Ruha ehri de bu eyalete bal sancak (liva) merkezi olarak idari bir grev stlenmitir406. 1518 ylnda kurulan Diyarbekir eyaleti 12 sancaktan olumaktayd. Ruha sanca oluturulan bu 12 sancaktan birisiydi. Ruha sanca, merkez sancak olan Nahiye-i ehr de dahil olmak zere toplam 13 nahiyeden olumaktayd. Nahiye-i ehr dnda kalan dier nahiyeler unlardr: Cellab, Bozabad (Bozova), Resulayn, Yaylak, Harran, atal,

405 406

ahin, 2001: 69. ahin, a.g.m.: 69.

131

Samsad, aykuyu, Kozan, Kabahaydar, Karacurun ve Uyumaa407. XVI. yzylda Ruha sancann snrlar kuzey-kuzeydouda, ksmen Frat Nehri ve Samsad sancana, kuzey-kuzey batda Siverek sancana, batda Birecik sancana, douda Mardin sancana bal Berriyecik kazas ve gneyde de Rakka sancana kadar uzanmaktadr408. Osmanl Devleti idaresi altnda geirdii, 406 yllk uzun sre ierisinde yaplan eitli idari yaplanmalardan, phesiz ki Ruha da etkilenmi ve farkl zamanlarda farkl eyaletlere bal kalmtr. Fakat bu sre ierisinde her zaman sancak merkezi konumunu korumutur. XVI. Yzyln ortalarnda Diyarbekir eyaletine bal bir kaza merkezi olarak kalan ve bu konumunu 1586-1587 yllarna kadar koruyan Ruha ehri, bu yllarda yaplan idari yaplanma sonras yeni oluturulan Rakka eyaletine bal bir sancak merkezi konumuna gelmitir. Rakka eyaletinin merkezi her ne kadar Rakka ve Ruha ehirleri olarak tespit edilmise de eyalet yneticileri Ruhada oturmay tercih etmilerdir. Bu nedenle fiili olarak Ruha ehri eyaletin merkezi gibi ilev grmtr. Bu durumun ortaya kmasnda, XVII. yzylda douda ran ile meydana gelen siyasi ve askeri mcadelelerin byk bir rol olmu409 ve Ruha ehri gemi dnemlerdeki stratejik nemine yeniden sahip olmaya balamtr. Ruha, yani gnmzn anlurfas 1865 ylnda yaplan idari dzenleme ile Halep eyaletine bal bir sancak merkezi olmutur410. Bu dnemde, Ruha merkez kazas dnda Birecik, Rumkale ve Suru, sanca oluturan dier kazalard. Osmanl Devletinde eyaletlerin yaps ile ilgili yaplan dzenlemeler XX. yzylda da devam etmi ve bu yzylda Ruha sanca Halep eyaletinden ayrlarak bamsz bir sancak haline getirilmi ve Ruha merkez kazas dnda kalan Birecik, Rakka, Suru ve Harran kazalar sancan dier kazalar olmutur411. 1. Nfus ve Etnik Yap Osmanl Devleti dneminde Ruha ehri ile ilgili verilerin neredeyse tm eitli dnemlerde hazrlanan tahrir defterleri ile Haleb ve Urfa salnamelerine

407 408

lhan, 2001: 5-7. Turan, 1993: 29-30. 409 ahin, 2001: 69. 410 Gler, 2002: 21. 411 ahin, a.g.m.: 69.

132

dayanmaktadr. Bu kaytlarda yer alan bilgiler nda anlurfa (Ruha)da dnemin demografik zellikleri hakknda bilgi sahibi olunabilmektedir. XVI. Yzyla ait ilk tahrir (saym), Ruhann Osmanl idaresine girmesinden hemen sonra 1518412 ylnda hazrlanmtr. Bu tahrirde ehirde bulunan hane says, bulu ana ermi olup, bir kazanc olan kiiler (mcerred), etnik ve dini zelliklere gre tasnif edilmitir. 1518 ylna ait tahrir defterine gre ehirde vergi vermekle ykml olan Mslman 782 hane ve 75 mcerred bulunmaktadr. Yine bu yla ait tahrir defterinde gayrmslim 300 hane ve 42 mcerred bulunmaktadr413 (izelge 2). Bilimsel olarak demografik almalarda, ortalama hane byklnn 5 kii olarak kabul edildii gz nne tutulursa, 1518 ylnda 3985 Mslman, 1542 gayrmslim yaad grlecektir. Bu durumda ehrin 1518 yl toplam nfusu 5527 kii olarak ortaya kmaktadr. Ancak ortaya kan bu say kesin olmayp, ehrin o gnk nfusu hakknda yaklak bir deeri ifade etmektedir. zelikle Gneydou Anadolu Blgesindeki hane byklkleri gz nne alndnda bu saynn daha fazla olmas gl bir ihtimal olarak karmza kmaktadr. Bu nedenle ehrin 1518 yl nfusunun 6000lere ulaabileceini sylemek mmkndr. izelge 2. XVI. Yzylda Ruha ehrinde Hane ve Mcerred Saylar.
1518 1525 1566 Hane Mcerred Hane Mcerred Hane Mcerred Mslman 782 75 988 182 1704 705 Gayrmslim 300 42 334 89 866 221 Toplam 1082 117 1322 271 2570 926 Muaf 213 20 Toplam Nfus* 5527 7946 13876 *Toplam nfusun hesaplanmasnda ortalama hane bykl 5 kii olarak alnmtr. Kaynak: TURAN, A. N., 1993; AHN, ., 2001; GYN, N., 1975. Yllar

Ortaya kan bu saylar deerlendirildiinde 1518 ylnda Ruha ehri nfusunun %72sinin Mslmanlardan ve %28inin de gayrmslimlerden olutuu ortaya kmaktadr (ekil 2). XVI. Yzylda yaplan tahrirlerden bir dieri 1525 tarihli olandr. Bu tarihte ehirde 988 Mslman, 334 gayrimslim ve 213 muaf hane bulunmaktadr. Ayrca 182 Mslman ve 89 gayrmslim mcerred bulunmaktadr (izelge 2). Hane

412 413

ahin, 2001: 69-70. Turan, 1993: 42, 44, 46; ahin, a.g.m.: 70.

133

ekil 2. Ruha ehri Nfusu (1518).

28%

72%

Mslman

Gayrmslim

bykl gz nne alnarak yaplan hesaplamada mcerredler de ilave edildiinde 5122si Mslman, 1759u gayrimslim olmak zere ehrin toplam nfusu 7946 olarak ortaya kmaktadr. Ancak daha nceden de belirtildii gibi hane byklnn daha fazla olaca gz nnde tutulduunda bu saynn 8.500n zerine kabilecei sylenebilir. 1525 ylnda Mslmanlar nfusun %78ini olutururken gayrimslimlerin oran %22dir (ekil 3).
ekil 3. Ruha ehri Nfusu (1525).

22%

78%

Mslman

Gayrmslim

Yukardaki rakamlar deerlendirildiinde 1518 yl ile 1525 yllar arasnda kalan dnemde ehirde yaayan Mslman nfus %55.2 orannda artarken, gayrimslim nfus ancak %14 orannda bir art gstermitir. Toplam ehir nfusunda meydana gelen art ise yaklak olarak %43.7 olarak gereklemitir. Ancak 1518 ile 1523 yllar arasnda geen 5 yllk bir srede ehir nfusunun %43.7 orannda artm olmas normal grnmemektedir. Ortaya kan bu ilgin durum fethi mteakip 1518de yaplan saymn shhatli yaplmadn ya da 1518

134

saymndan hemen sonra ehre dardan gler bulunduunu414 dndrmektedir. Bu gr Gyn tarafndan da desteklenmekte, ilk tahrirde baz eksikliklerin bulunduunu ve yaplan saymlar doruysa bu derece yksek bir art orannn ancak glerle olabileceini belirtmektedir415. XVI. Yzylda yaplan son tahrir 1566 ylna aittir. Bu tahrire gre ehirde 1704 Mslman, 866 gayrimslim ve 20 de muaf olmak zere 2590 hane bulunmaktadr. Mcerredlerin says ise 705i Mslman ve 221i gayrimslim olmak zere toplam 926dr (izelge 2). Bu verilere gre ehrin toplam nfusu 13876 olarak karmza kmaktadr. Toplam nfusun 9325i Mslman 4551i gayrmslimlerden olumaktadr. Buna gre ehir nfusunun %67sini Mslmanlar %33n de gayrimslimler oluturmaktadr (ekil 4). Ancak konu ile ilgili olarak lhann vermi olduu bilgilerde biraz daha farkl bir durum ortaya kmaktadr. 1566 ylna ait tahrirde eyh Hakiri adl bir cemaatten bahsedildiini fakat bu cemaatten olan kiilerden vergi alnmad iin vergi alnan nfus ierisinde bu gruptan bahsedilmediini belirtmektedir. Bu grup ile ilgili belirtilen notta, eski kaytlarda (Defter-i Atik) 40 hane bulunduu, yeni kaytlarda da (Defter-i Cedid) bu grubun 70 kadar kiiden oluan ocuk ve torunlarndan bahsedildiini belirtmektedir. Yine lhan, bu tarihte ehirde yaayan Mslman hane saysn eyh Hakiri cemaatini de katarak 1744, gayrmslim hane saysn da 878 olarak belirtmektedir. ehirde yaayan mcerredler ise 735 Mslman ve 209 gayrmslim olarak belirtmektedir416. lhann verileri deerlendirildiinde 9455i Mslman, 4599u gayrmslim olmak zere toplam ehir nfusu 14054 olarak ortaya kmaktadr. ahin, Turan ve Gynn vermi olduu bilgiler nda417 1525 ylndan 1566 ylna kadar olan dnemde ehrin Mslman nfusunda %50.7lik bir art grlrken, lhann yukarda bahsedilen verilerine gre bu oran %84.6dr. Ayn dnemde ahin, Turan ve Gyne gre gayrmslim nfusta meydana gelen art oran %158.7 iken, lhana gre ise bu oran %161.4 olarak gereklemitir. Ortaya kan bu rakamlar konusunda ahin, Turan ve Gynn vermi olduu bilgilerde byk ounlukla

414 415

ahin, 2001: 70. Gyn, 1975: 75. 416 lhan, 2001: 9-10. 417 Turan, 1993: 45; ahin, a.g.m.: 70.

135

ekil 4. Ruha ehri Nfusu (1566).

33%

67%

Mslman

Gayrimslim

ittifak olduundan, bilim adamnn vermi olduu bilgilere itibar edilecektir. XVI Yzylda ehir nfusunun hzl bir art iinde olduu grlmektedir (ekil 5). 1518-1566 yllar arasnda kalan dnem ierisinde ehir nfusu %151 orannda artmtr. Yine bu dnem iinde Mslman nfus %134luk bir art gsterirken, gayrmslim nfus %195.1lik bir art gstermitir. XVI. Yzylda Ruha ehri sahip olduu nfus miktar itibariyle Hsn- Keyfa ile birlikte Gneydou Anadolunun drdnc byk ehridir418.
ekill 5. 16. Yzylda Ruha ehrinin Nfus Art.
14.000 12.000
Nfus Miktar

10.000 8.000 6.000 4.000 2.000 0

1518

1525

1566

Gayrmslim

Mslman

Toplam Nfus

Yukarda belirtilen nfus art oranlar gz nne alndnda, yaklak 40 yllk sre ierisinde meydana gelen nfus art orannn ok yksek oranlarda olduu grlmektedir. Bu art oranlarnn doal yollardan meydana gelmesi

418

Gyn, 1975: 78.

136

mmkn grnmemektedir. Bu durumun meydana gelmesinde dardan alnan glerin byk bir rolnn olduu ortaya kmaktadr. Osmanllarda ehirlerin gelimesi ile ehirlerde bir takm sosyal tesislerin kurulmas arasnda bir paralellik bulunmaktadr. ehirlerde ina edilen imaretler ve dini tesisler (cami, mescid, tekke, trbe, zaviye), medrese, han, hamam, hastahane, ar, frn, boyahane, salhane, su yaplar ve kanalizasyon gibi tesislerin kurulmas ehirlere olan akn arttrmtr419. XVI. Yzylda yaanan byk nfus artnda ticaret faaliyetlerinin, kylerden kasabalara, kasabalardan ehirlere meydana gelen gn ok nemli rol bulunmaktadr420. Nitekim ahin, XVI. yzylda Ruha ehrinin byk lekli ge maruz kaldn, ehrin zellikle yakn evresindeki yerlemelerden olmak zere, Badat, Erzincan, Malatya, Siverek, Mardin, Ergani, Gerger ve Acem gibi yerlerden nemli miktarda nfus aldn belirtmektedir. G eden bu kesimlerin yannda Gneydou Anadoluda yaayan Der, Sincanlu, Baharlu, Bozcalu, Hamza Haclu ve Haydarlu gibi Trkmen airetlerinden de gerek yeni bir yaam tarzna gei gerekse de devletin iskn politikas nedeniyle ehre yerleenlerin says nemli miktardadr421. Aslnda Osmanl Devletinde ky ve kasabalarda yaayan halk, istedii ekilde bulunduu yeri terk ederek baka bir yere yerleemezdi. Bu gayeyle eitli kanunlar karlm ve uymayanlara cezai meyyideler uygulanmtr. Ancak meydana gelen eitli i karklklar (isyanlar ve ekyalk gibi) nedeniyle kylerde yaayan halk, gvenliklerini salayabilmek amacyla ehirlere g etmitir. Bu ise ehirlerde nemli lde nfus artna neden olmu, dolaysyla da ehirlerdeki isiz nfus artm ve ehirlerin olumsuz ynde gelimesine neden olmutur422. Osmanl Devletinde XVI. yzyl sonlarndan itibaren balayp XVII. ve XVIII. yzyllarda da byk bir problem olarak devam eden i karklklar, uzun sren savalar nedeniyle ekonominin bozulmas ve bunun sonucunda da vergilerin arttrlmas nedeniyle kmtr. Bozulan devlet otoritesi, Celali ve Levendler olarak adlandrlan isyanc ve ekya gruplarnn tremesinde, zellikle krsal kesimlerde yaayan halkn ehirlere g etmesinde byk rol oynamtr. Ayrca bu dnemlerde

419 420

Halaolu, 1998: 103. Faroqhi, 2000: 90. 421 ahin, 2001: 74. 422 Halaolu, a.g.e.: 105.

137

bir ok konar-ger airetin de bu olaylara karmas zerine, XVII. yzylda Osmanl Devleti, harap ve sahipsiz yerlere oymaklarn yerletirilerek yeniden ziraate almas eklinde bir iskn politikas gelitirmitir. Bu politikann yrrle konulduu tarihlerde Ruha ehri ve civar celal isyanlar nedeniyle byk tahribata uramt423. XVII. yzylda Osmanl Devletinin iskn politikas iinde Ruha sancann nemli bir yeri olduu grlmektedir. Aslnda bu dnemde Haleb ve Rakka eyaletleri ekyalk hareketlerine katlm olan airetlerin srgn yeri olarak seilmiti. Bu yzylda airetlerin yerletirilmesi iin seilen yerlerden biri de Ruha sanca idi. Bu nedenle sancak dahilinde bulunan Harran, itili, Bozova, armelik ve Derbendi gibi blgelere ok sayda airet yerletirilmitir. Bu iskn faaliyetleri iinde bata Ruha olmak zere bir ok ehir de g almtr424. XIX. Yzyln balarnda ehrin nfusu yaklak 50000 civarndadr. Bunun 20000i Hristiyan, 5000i Yahudi ve geriye kalan ksm da Mslman (25000) nfustur. Hristiyan nfus iinde Ermeni ve Sryani topluluklar arlklyd. Yahudi ve Hristiyan nfusun byk bir ksm esnaflkla veya kervan ticaretiyle uramaktadr425. XIX. Yzylda ehri ziyaret eden ve eitli bilgiler veren seyyahlardan biri olan Badgerin 1842-1844 yllar arasna dair verdii bilgiler, yakn zamanlarda ehri ziyaret eden dier seyyahlarn bilgilerinden nemli farkllklar gstermektedir. Badger, o yllarda ehirde 1800 Ermeni ailesi, 180 Yakub Sryani ailesi ve 12000 Mslman ailenin426 yaadn ifade etmektedir. Ayrca bu veriler arasnda ehrin Yahudi nfusu ile ilgili herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. Buna ramen ehrin toplam nfusu yaklak 70000 olarak ortaya kmaktadr. Badgerden nce ehri ziyaret eden Buckingham tarafndan ehir nfusu 50000 olarak ifade edilmekteyken, Badgerden yaklak 20 yl sonra ehri ziyaret eden Petermann427 tarafndan ehirde 6000den ok konut olduunun belirtilmesi ve Cuinet tarafndan 1890l yllara ait verilen bilgilerde ehir nfusunun 55000428 olarak belirtilmi olmas, Badgerin
423 424

Halaolu, 1997: 28-37. ahin, 2001: 74-75, Halaolu, a.g.e.: 136, 140. 425 Buckingham, 1827: 86. 426 Badger, 1987: 325, 328. 427 Petermann, 1865: 353. 428 Cuinet, 1891: 261.

138

verilerine kukuyla yaklalmasna neden olmaktadr. Bu iki dnem arasnda ehir nfusunda bu derece nemli deimelerin olmas mmkn grnmemektedir. Bu nedenle Badgerin bilgileri baz konularda eksik, baz konularda ise abartl grnmektedir. XIX. Yzyln sonlarnda ehrin Trk, Krt, Arap, Ermeni, Rum, Sryani ve Yahudilerden oluan nfusu 50000in zerindeydi.429 Ruha ehrine 1890 ylnda gelen Cuinet, ehrin bu ylki toplam nfusunu 55000 olarak bildirmitir. Toplam nfus ierisinde Mslmanlarn says 40835 iken, Grek, Ermeni ve Sryanilerden oluan Hristiyanlarn miktar 13843 ve Yahudilerin miktar ise 322dir430. Ruha ehrine gelen misyonerlerin tutmu olduklar kaytlara gre ise, 50000in zerinde olan ehir nfusunun yaklak 30000 kadar Mslman, 20000 kadar Hristiyandr. Hristiyan topluluu iinde ise Gregoryen kilisesine bal Ermenilerin says 12000, Sryanilerin says 5000, Katolik Ermenilerin says 10001200 ve Protestan Ermenilerin says da 2000 civarndadr.431 Cuinetin vermi olduu bilgilere gre ehir nfusunun %74.2sini Mslmanlar, %25.2sini Hristiyanlar ve %0.6sn da Yahudiler oluturmaktadr (ekil 6).
ekil 6. Ruha ehri Nfusu (1890).

25%

1%

74%

Mslman

Hristiyan

Yahudi

Ayn dnemde Ruha Sancann toplam nfusu, sanca oluturan Merkez (Ruha), Rumkale, Birecik ve Suru kazalar ile birlikte 143485dir. Sancak nfusunun 122665i Mslmanlardan, 20453 Grek, Ermeni, Keldani ve Latinlerin oluturduu Hristiyanlardan ve 367si de Yahudilerden olumaktadr432. Bu saylar deerlendirildiinde, sancakta yaayan Mslman nfusun %33.3, Hristiyan
429 430

Kieser, 2000: 261. Cuinet, 1981: 261. 431 Kieser, a.g.m.: 261. 432 Cuinet, a.g.e.: 249.

139

nfusun %67.6s ve Yahudi nfusun %87.7si Ruha ehrinde yaamaktadr. Sancak nfusunun yaklak %38.3 Ruha ehrinde yaamakta, Hristiyan ve zellikle Yahudi nfusun anlurfa (Ruha) ehrinde topland anlalmaktadr. anlurfada 1895 ylndan itibaren balayan Ermeni sorunu giderek iddetlenmeye balam, bu nedenle ehirde Ermenilerle Mslmanlar arasnda ok defa atmalar olmutur. Osmanl Devletinin 1915 ylnda alm olduu bir kararla Ermeni nfusun Suriyeye sevk edilmesi pln erevesinde, ehirde bulunan Ermeni nfusun byk bir ksm Suriyeye gnderilmitir. Ancak I. Dnya Savann bitiminden sonra ehrin ngilizler tarafndan igal edilmesinden hemen sonra binlerce Ermeni Urfaya geri dnmtr433. Misyonerlerin vermi olduklar bilgiler, konunun arptrlarak ele alndn ak bir ekilde gstermektedir. Ermenilerin iddetli katliamlara maruz kaldklarnn ifade edilmesi bir yana, Urfadan ve evresinden Krt nfusun da g ettirildiine dair verilen bilgiler tarihi gerekleri yanstmamaktadr434. 2. ehrin Fiziki Yaps Ruha ehri 1517 ylnda Osmanl hakimiyetine getiinde, dnemin artlarna uygun olarak, Selevkoslar dneminde ina edilen ehir surlar ierisinde bulunmakta ve sur dna tamamaktayd. Osmanllarn eline getiinde, mevcut evler dnda, cami, oniki mescid, drt hamam, iki kervansaray (han), bir bedesten, bir darphane ve be kk imalathane435 bulunmaktayd. Dier Trk-slam ehirlerinde olduu gibi Ruha ehrinin de fiziki ve sosyal yap olarak mahallelere blnm olduu grlmektedir436. Anadolu kentlerinde mahalle dendiinde genel olarak birbirini tanyan, belirli lde tutum ve davranlarndan sorumlu, sosyal dayanma iindeki kiilerin yaamlarn geirdikleri evlerin oluturduu, snrlar kesin izgilerle ayrlmam, bir veya birka soka olan, camisi ya da mescidi bulunan bir alan anlalmaktadr437.
433 434

Kieser, 2001:273, 281. Kieserin ehirde yaam olan misyonerlerin tutmu olduklar kaytlar zerinde yapm oluu alma ve kendisinin de olaylarla ilgili yapm olduu yorumlar dayanaksz ve abart zerine kurgulanmtr. ehirde Ermeni olaylarnn balang tarihleri ile misyonerlik faaliyetlerinin balang tarihleri karlatrlacak olursa, ayn tarihlere denk dmesi bir tesadf olarak deerlendirilemez. Misyonerlerin olaylara bak as ile ilgili olarak daha detayl bilgiler iin Bkz. Kieser, a.g.m.: 257-287. 435 Gyn, 1975: 79. 436 ahin, 2001: 70. 437 adrc, 1996: 257.

140

anlurfa (Ruha)da bulunan mahallelerin nemli zelliklerinden biri de bunlarn isimlerinden de anlalaca zere, yerlemenin sur iinde ve kalenin etrafndan evreye doru bir gelimenin olduunu gstermesidir. Osmanl dneminde ehirde bulunan mahallelerin bir baka zellii, mahallelerin Mslman ve gayrmslim mahalleleri olarak ayrlmasdr. Bu durum ayn inan, gelenek ve greneklere sahip insanlarn bir arada, daha rahat ve huzurlu bir biimde yaayabilmelerinden kaynaklanmaktadr. ehirde, akraba olan insanlar ayn mahallelerde oturmakta ve ayn mahallede oturan insanlarn hemen hemen btn birbirlerini tanmaktadrlar438. Dolaysyla mahallelerin birbirinden ayrlmasnda ya da olumasnda kabileciliin yannda din ve milliyet gibi faktrler de etkili olmutur. Eski Mezopotamya ehirlerinde mahallelerin birbirinden duvarlarla ayrlm olma zellii baz slm ehirlerinde kendini gsterse de439 Osmanl ehirlerinin byk bir ounluunda ve Ruha ehrinde bu zellik grlmemektedir. Osmanl Devletinin bir iskn politikas olarak yeni fethedilen yerlere Mslman nfus yerletirilmekteydi. Yeni ele geirilen ehirlere Mslman nfusun yerletirilmesiyle birlikte ehirlerin fiziki yaplarnda da bir takm deimeler meydana gelmitir. ehirde eskiden bulunan yaplarn yanna yenilerinin eklenmesi ile byk ve kalabalk mahalle ve semtler ortaya kmtr. Osmanllar dneminde ehirlerde bulunan mahallelerin kendilerine has baz zellikleri bulunmaktayd. Her mahalle ounlukla belli bir sosyal kesimi barndrmakta ve sakinlerine dzenli ve gvenli bir ortam salamaktayd. Mslman halk ounlukla bir cami, mescid, tekke, zaviye ve dier imaretlerin etrafnda yerlemeyi tercih etmekteydi. Mahallenin merkezinde cami, tekke, dkkanlar, medrese ve dier imaretler bulunmaktayd. Bu nedenle de bu kurumlarn etrafndaki alanlarda nfus miktar artmakta, mahalleler bymekte, hatta ok byyen mahalleler blnerek yeni mahalleler kurulmasna sebep olmaktayd. Mahallede oturanlarn ounlukla birbirleriyle akrabalk, meslek, dini ilikilerinin bulunmasndan dolay, Osmanl ehirlerinde bulunan mahalleleri sadece fiziki bir alan olarak ele almak doru bir yaklam olmaz. Bu nedenle de mahalleleri ayn zamanda ynetsel ve sosyal bir birim olarak deerlendirmek gerekir440.
438 439

ahin, 2001: 70-71. Can, 1995: 134-136. 440 Ar, 1998: 12; adrc, 1996: 257.

141

XVI. Yzylda Ruha ehrinin durumu ile ilgili baz seyyahlarn vermi olduu bilgilere gre Ruhann etrafnda eski surlar bulunan eski ve byk bir ehir olduu, yzyln son eyreinde ise ehrin etrafndaki surlarn onarld, gzel ve muhteem grnl bir ehir olduu anlalmaktadr.441 Bu yzylda, ehirde bulunan mahallelerin isimleri incelendiinde, baz isimlerin ehir kaplar ile ayn olduklar grlmektedir. Bunun yannda cemaat isimleriyle anlan mahallelerin de bulunduu grlmektedir. 1518 ylnda bei Mslman ve biri gayrimslim olmak zere ehirde alt mahalle vardr. Bu mahalleler, Bb- Berriye, Bb- Amid, Bbl-M, Bb- Harran ve Maarack mahalleleridir. Bu mahallelerden Maarack mahallesi hari dier mahalleler ehri evreleyen surlar iinde yer almaktayd442. Bb- Berriye Mahallesi, ehrin gneydou kesiminde kurulmu olup, 133 hane ve 15 mceredden; Bb- Amid Mahallesi, ehrin dou ve kuzeydou kesimlerini kapsamakta olup, 204 hane ve 15 mceredden; Bbl-M Mahallesi, ehrin gneybat kesimlerini iermekte olup, Mslman 144 hane ve 23 mcerredden; Bb- Harran mahallesi ehrin gneyinde yer almakta olup, 253 hane ve 22 mcerredden olumaktayd. ehir surlar iinde yer alan tek gayrmslim mahallesi olan Cemat-i Ermire Mahallesi her ne kadar Bbl Berriye Mahallesi iinde gsterilse de gayrmslimlerin beraber yaadklar bir kesim olmas nedeniyle bal bana bir mahalle zellii tamaktadr. Sahip olduu nfus itibariyle ehrin en kalabalk nfuslu mahallesidir. Gayrmslimlerin yaad bu mahalle, 300 hane 42 mcerredden olumaktayd. Surlar dnda yer alan tek mahalle olan ve yeri bilinmeyen Maarack Mahallesi 48 haneden olumaktadr443. Buna gre, 1518 ylnda Bb-l Berriye Mahallesi 680, Bb- Amid Mahallesi 1035, Bbl-M Mahallesi 743, Cemat- Ermine Mahallesi 1542 ve Maarack Mahallesi ise 240 kiilik nfusa sahiptir. Ancak bu miktarlar sadece vergi vermekle ykml kiileri kapsad iin, mahallelerin gerek nfuslarnn bu miktarlardan daha fazla olduu sylenebilir. Ruha ehrinde, 1525 ylnda, bei Mslman gayrmslim olmak zere toplam sekiz mahalle bulunmaktadr. 1566 ylnda ise 6s Mslman 1i de
441 442

Turan, 1993: 139-140. ahin, 2001: 70. 443 Turan, a.g.e.: 142-144; ahin, a.g.m.: 70.

142

gayrmslim olmak zere toplam 7 mahallesi bulunmaktadr444. 1525 ylnda, yukarda ad geen mahallelere iki mahalle daha eklenmitir. Bu mahalleler esas olarak cemaat niteliinde olup, 1525 ylna ait kaytlarda ad geen Cemat-i Brniyn ve 1566 yl kaytlarnda adna rastlanan Cemat-i eyh kerdir445. ahinin 1525 ylnda ehirde olduunu bildirdii gayrmslim mahallenin ikisinin ad ve yeri belirlenememitir. Dier taraftan 1525 ve 1566 yllarndaki mahalle saylar ve bu mahallelerin sakinleri ile ilgili veriler incelendiinde, 1566 ylnda Mslman mahallelerinin says artarken gayrmslim mahallelerinin saysnn azald grlmektedir. ehirde bulunan mahallelerin 1525 ve 1566 yllarna ait verileri incelendiinde u durum ortaya kmaktadr: Bb- Berriye Mahallesinde 250 hane, 48 mcerred, 2 imam, 10 pr-i fni, 22 mflis, 3 mll, 8 muaf, 1 ehl-i berat, 1 hadim-i zaviye ve 6 da sipahi bulunmaktadr. ehirde, 1566 ylnda ise 317 hane, 107 mcerred, 2 imam-mezzin, 2 muhafz ve 1 pr-i fni bulunmaktadr. 1525 ylnda Bb- Amid Mahallesinde Mslman 213 hne, 48 mcerred, 2 imam, 13 pr-i fni, 1 mll, 13 mflis, 4 muaf, 2 ehl-i bert ve 24 sipahizde ile gayrmslim 25 hane ve 1 mcerred bulunmakta iken 1566 ylnda Mslman 569 hne, 295 mcerred, 12 imam-hatip-mezin ve 2 pr-i fni ile gayrmslim 43 hne ve 14 mcerred bulunmaktadr. Bbl-M Mahallesinde 1525 ylnda 140 hne, 38 mcerred, 3 imam, 4 pri fni, 4 mflis, 2, mll, 1 m, 2 muaf, 1 ehl-i bert ve 3 sipahizde bulunmakta iken, 1566 ylnda 252 hne, 83 mcerred ve 2 imam-mezzin bulunmaktadr. ehir surlar iinde bulunan en byk gayrmslim mahallesi olan Cemat-i Ermnede ise 1525 ylnda 300 hne, 42 mcerred, 19 mflis, 6 pr-i fni, 1 mll, 1 m ve 1 ehl-i bert bulunmakta iken 1566 ylnda 827 hne ve 203 mcerred bulunmaktadr. Maarack Mahallesi 1525 ylnda 30 hne, 1 mcerred ve 1 mllden olumaktadr. Ancak 1566 yl kaytlarnda bu mahallenin adna rastlanmamaktadr. Cemat-i Brniyn 1525 ylnda 96 hne, 1 imam, 5 pr-i fni, 1mcerred, 1 mll, 1 m, 12 muaf ve sipahiden olumakta iken 1566 ylnda bu cemaat ile ilgili bir veri bulunmamaktadr.
444 445

ahin, 2001: 70. Turan, 1993: 144.

143

ehrin dier bir cemaati olan Cemat-i eyh ker ile ilgili sadece 1566 ylna ait veriler bulunmaktadr. Ayn yl bu cemaatin 70 kiiden olutuu bilinmektedir446. Buna gre 1525 ylndan 1566 ylna kadar geen yaklak 40 yllk sre iinde Bb- Berriye Mahallesinin nfusu 1351 iken %25.6lk bir artla 1697ye; Bb- Amid Mahallesinin Mslman nfusu 1172den % 169luk bir artla 3.152ye, gayrmslim nfusu ise 126dan %81.7lik bir artla 229a ve mahallenin toplam nfusu 1298den %160.4lk bir artla 3381e; Bbl-M Mahallesinin nfusu 758den %77.4lk bir artla 1345e ve Cemat-i Erminenin nfusu da 1570ten %176.3lk bir artla 4338e ykselmitir. Bu durum ehrin byk oranda bir ge maruz kalarak, hzl bir bymeye sahne olduunu gstermektedir. Ayrca dikkati eken dier bir durum da bu devrede Cemat-i Ermaine nfusunun %176.3 orannda artdr. Bu, ehre yerleenlerin sadece Mslman veya Trkmen nfus olmadn, gayrmslimlerin de ehre yerletiini gstermektedir. anlurfada 1525 ylnda 3 cami, 12 mescid, 5 zaviye ve 4 hamam,447 2 kervansaray, 1 bedesten, 1 darphne ve 5 kk imalathne448 bulunmaktayd. Fakat ehrin Osmanl hakimiyetine gemesinin zerinden sadece 8 yl gibi ksa bir sre getii ve var olan bir takm eserlerinin yapl tarihlerinin Osmanl ncesi dneme denk geldii gz nnde tutulursa Osmanllarn bu yllarda ehrin fiziki yapsnn ekillenmesinde nemli bir katklarnn olmad grlecektir. 1644 ylnda Ruhaya gelen Tavernier, ehrin bir kalesi olduunu (Foto 1), ehir surlarnn kesme talardan ina edildiini, bu surlarn zerinde burlar ve kuleler olduunu bildirmektedir. Ayrca ehirde bulunan evlerin kk, kt yapl ve ayrca harabe evlerin de olduunu ifade ederken, ehir surlar iinde bir ok bo yer bulunduundan da bahsetmektedir449. XVII. Yzylda anlurfann durumu ile ilgili bilgi veren dier bir seyyah Evliya elebidir. ehrin, artk tamamen Osmanl kltrne giriini yanstan eserlerle donatld bu dnem ile ilgili vermi olduu bilgiler byk nem tamaktadr. Seyyahn vermi olduu bilgilere gre ehir surlarla evrilidir. ehir

446 447

Turan, 1993: 142-144. ahin, 2001: 79. 448 Gyn, 1975: 79. 449 Tavernier, 1713: 68.

144

Foto 1. anlurfa Kalesi. Kale Balkl gllerin gneyindeki Kale Tepe zerinde yer almaktadr. (M.S. ahinalp, 2003)

surlarnda Bey Kaps (Foto 2), Samsat Kaps ve Harran Kaps (Foto 3) olmak zere toplam ehir kaps bulunmaktadr. ehrin balca mahalleleri Bey Kaps Mahallesi, Tatlk Mahallesi, Caygirli Mahallesi, Kala Boynu Mahallesi, Tlfdr (Tlfndr) Mahallesi, Kara Meydan Mahallesi ve Ba Safa Mahallesidir. Ruhada bulunan meskenler kalede ve ehir surlar iinde olmak zere 2 ksmda toplanmtr. Urfa kalesi iinde tamamen askerlerin kald toplam 21 ev bulunmaktadr. Bu evlerin yannda ayrca bir cami, cephane, buday ambar ve sarnlar bulunmaktadr. Kalede ve ehir surlar iinde toplam 2600 ev vardr. Bu evlerin tamamna yakn kire ve toprak rtldr. ehirde bunlar dnda bir ok saray da yer almaktadr. ehirdeki st dzey asker ve yneticilerin ikamet ettikleri bu saraylarn balcalar, Tayyar Ahmet Paa, Ahmet Paa, Paa, Molla, Gezer Paa, Celli Kad, Sardzade Mustafa Paa, Arap Ali Paa saraylardr. slam ehirlerinin en karakteristik zelliklerinden biri olan camiler ile ilgili olarak seyyahn vermi olduu bilgilere gre, ehirde 22 cami ve 67 mahalle mescidi bulunmaktadr450. XVIII. Yzyln ortalarnda (1766 ylnda) Ruha ehrine gelen Niebuhr, ehrin beyaz kesme tatan yaplm surlarla evrili olduunu belirtmekte ve ehrin kalesinin yksek bir tepe zerinde olmasndan dolay Yemendeki Taas ehrine benzediini ifade etmektedir. Bu tarihte kale iinde eski, tahrib olmu yaplar bulunmaktadr. Niebuhr, ehirde 12 minare saydn, bunlarn bazlarnn kare eklinde ve kiliselerin an kulesine benzediini ifade etmektedir. Ayrca ehirde

450

Evliya elebi, 1982: 813-814.

145

Foto 2. anlurfann Tarihi ehir Kaplarndan Beykaps veya Mahmutolu Kulesi (M.S. ahinalp, 2003)

Foto 3. anlurfann Tarihi ehir Kaplarndan Harrankap. (M.S. ahinalp, 2003)

146

bulunan evlerin gzel yapda olduklarn, ehirde bulunan pazarlarn ve kahvehnelerin gzel olduunu belirtmektedir.451 XIX. Yzyln balarnda anlurfaya gelen Buckinghama gre, ehri evreleyen surlar iinde yerleilmemi ak yerler ok azdr. ehirde aalarn grnd yeillik alanlar; cadde kenarlar, avlular, kahvehane nleri ve halkn dinlendii alanlardr. ehrin batsnda gzel grnml baheler, kuzeyinde giderek ykselen bir alan, kuzeydou ve dousunda verimli bir ova (Harran Ovas), gney batsnda ise tepelik alanlar ve ksmen harap bir vaziyette olan Urfa Kalesi bulunmaktadr. ehirde bulunan evlerin tamam tatan ina edilmi ve Halep ehrindeki evler gibi sslemelidir. ehrin sokaklar dardr, fakat sokaklar ta demeli ve temizdir. Evlerin sokaklara alan kaplar kktr. kamet edilen evler (slam gelenekler nedeniyle) haremlik ve selamlk olarak balca iki blmden olumaktadr452. Buckingham, Urfa Kalesinden ehrin grnn u ekilde tasvir etmektedir: ehir heyecan verici gzelliktedir. Cami minareleri, uzun servi aalar, kubbeler ve hanlarn avlularnn muhteem bir havas vardr. Manzarann gzelliine ek olarak bir ok ey tamamen klasik ve pitoresktir. ehir Halepten daha byk gibi grnse de ancak onun 2/3si kadardr. ehir, bata am olmak zere bir ok kuzey Mezopotamya ehirlerine benzemektedir. ehrin gneydousunda yaklak 2 mil uzakla kadar ok sayda aa ve baheler bulunmaktadr. ehrin dier ynlerinde bir takm kk aalar bulunmaktadr. ehrin gney-gneydousunda ak bir denizi andran ovada kesintisiz olarak Harran ynne devam eden bir yol bulunmaktadr453(Foto 4). Ruha ehrini gezerek ehir hakknda bilgi veren seyyah veya grevli olarak orada bulunan kiilerden biri de Moltkedir. Askeri bir grevle 1838 ylnda ehre gelen Moltke, Ruhay alak, kara ve garip manzaral sra dalarn yamacnda, ln balangcnda, etraf eski surlarla evrili, surlarn iinde ok sayda kubbe, minare, serviler ve narlar olan, byk ve gzel bir ehir olarak tarif etmektedir. Ayrca ehrin Mslman halknn dinlerinden aldklar heyecan ve ilhamla tatan yapm olduklar son derece zarif evler, ince stunlar, kemerler ve emeleriyle
451 452

Niebuhr, 1975: 174. Buckingham, 1827: 78-79. 453 Buckingham, a.g.e.: 91-92.

147

Foto 4. 19. Yzylda anlurfa (Ruha) ehrinin Kaleden Genel Grnm (1894, GneyKuzey). A.C. Krkolu, Ruhadan Urfaya, 1990, s. 12.

Mslmanlarn bir zamanlarn medeniyet, ilim ve sanatn koruyucusu olduklar dnemleri hatrlattn ifade etmektedir. Moltke, ehirde bulunan sur, cami, kervansaray ve hamam gibi yaplarn inasnda kullanlan beyaz talarn, ehrin hemen yaknndaki tepelerde bulunan maaralardan kesilerek karldn ve bylece byk maaralarn olutuunu, ehrin gneyindeki tepelik bir alanda harabelerin (bu harabeler Selevkoslar ve daha sonraki dnemlerde ant mezarlarn yapld daha sonra da bir manastrn bulunduu halk arasnda Nemrutun taht olarak bilinen Deyr Yakup olmaldr) bulunduunu, ehir ve yakn evresinde bulunan st, servi, nar ve meyve baheleri nedeniyle l ortasnda bulunan bir vahay andrdn belirtmektedir. Ayrca bu tarihte ehirde 9 piyade ve 6 svari taburunun olduu anlalmaktadr454. 1840l yllarda ehre gelen Badger, ehrin tepelerin arasnda, ksmen ovaya yaylm ve surlarla evrili olduunu belirtmekte ve bu surlar iinde Bey Kaps, Samsat Kaps, Harran Kaps, Yeni Kap ve Saray Kaps olmak zere 5 ehir kapsnn olduunu, kuzeyde bulunan Samsat Kaps, Saray Kaps ve Yeni Kapdan ulama imkn veren ve Karakoyun Deresi zerinde yer alan 3 kpr bulunduunu ifade etmektedir. ehrin etrafnda gney ve gney dou ynnde, ehir surlarndan itibaren yaklak 10 mil kadar uzanan baheler bulunmaktadr. Ayrca Bey Kaps
454

Moltke, 1969: 163, 235-237.

148

knda Karakoyun Deresi zerinden evredeki bahelere ulama imkn veren bir kpr daha bulunmaktadr. ehirde bulunan baz cami, kilise, kilise okullar, trbeler ve ehrin gneyinde bulunan tepelerde bulunan baz maaralar hakknda bilgiler veren Badger, ehrin gzel bir manzaras olduunu, ehrin batsnda yazlk kkler bulunduunu belirtmektedir (Foto 14)455. XIX. Yzyln ortalarnda Ruhaya gelen Petermann, ehirde 6000 den ok konut olduunu belirttikten sonra 48 cami, bir Ermeni, iki de Ykb kilisesi bulunduunu ifade etmektedir456. Bu yzyln sonlarnda ehirde yaayan nfus, ayn etnik kkenden insanlarn bir arada yaad mahallelere dalm vaziyetteydi. ounlukla bir mahallede ayn etnik kkenden insanlar yaamaktaysa da halkn kark olarak yaad mahalleler de sz konusuydu. 1284 (1867) tarihli Haleb Salnamesine gre Ruha, 56 mahalleden oluuyordu. ehrin mahalleleri balca yedi kola ayrlmt ve her kol da kendi arasnda eitli ksmlara ayrlmt457. Bir ksm Trkler, Sryaniler ve Yahudiler ehrin dousundaki mahallelerde, Trkler ve Araplar ehrin gneyinde, Ermeniler katedrallerin bat ve kuzey kesiminde (bugnk Yenimahalle ve civar) yaamaktaydlar. ehrin kenar mahallelerinde ise, gneyde Araplar, kuzeyde Araplar, Sryaniler ve Krtler oturmaktaydlar.458 Halep Salnameleri incelendiinde ehrin mahalle saysnn giderek dmekte olduu grlmektedir. Haleb salnamelerinde 1284 (1867) ylnda 56 olan mahalle says, 1303 (1885) ylnda 53e, 1321 (1903) ylnda 48e dmtr. ehrin mahalle says 1324 (1906) yl Haleb salnamesinde 48 olarak grlmektedir. XIX. Yzyln sonlarnda anlurfaya gelen Cuinetnin vermi olduu bilgilere gre ehirde 20 cami ve medrese, 31 mescid, 4 kilise, 3 tane olduka iyi durumda pazar (ki bunun biri eitli mallarn retimine ynelikti, dier ikisinde ise ss, mcevher, altn v.b. malzemeler satlmaktayd), 14 Trk hamam, 11 han, 4 ar, 997 dkkn, 221 pamuklu dokuma tezgh, 12 boyahane, 2 sabun fabrikas, 55 kahvehne ve 2 otel bulunmaktadr459. Cuinetnin vermi olduu verilere karlk 1284 (1867) ylna ait Halep Salnamesinde, Ruha ehrinde 24 cami, 22 mescid, 9 kilise, manastr, 13 hamam,
455 456

Badger, 1987: 322-323. Petermann, 1865: 353. 457 Salname-i Vilayeti-i Haleb, 1284: 141-143. 458 Kieser, 2001: 261. 459 Cuinet, 1981: 202.

149

1821 dkkn, bedesten, 7 adet han olduu belirtilmektedir460. Ayrca bu salnamelerdeki verilen bilgiler yldan yla deimektedir ki, ehirde 1303 (1885) ylnda 31 cami, 21 mescit, 4 kilise, 14 hamam, 1977 dkkn, bedesten, 11 han, 14 frn, 221 kae destgh (tezgh), 2 dabakhane, 55 kahvehane, 5 meyhane, 12 boyahane, 2 sabunhane, 2 lokanta olduu; 1324 (1906) ylnda ise, hkumet kona, 2 kla, 3 karakol, hastahane, 52 cami ve mescit, 4 tekke ve zaviye, 11 medrese, 10 kilise-manastr, havra, 2095 dkkn ve maaza, 32 han, 18 frn, 6 eme ve sebil, 25 mekteb, 14 hamam, 23 deirmen, fabrika ve dabakhaneden sz edilmektedir. 1911 ylnda Ruha ehrine gelen Preusser, burann son zamanlarda gelimi olduunu ve surlarn dna tatn belirtmektedir. Preusser, bu tarihte ehirdeki evlerin ve dier bir takm yaplarn mimari adan gzel grnml olduunu; ehrin gneyindeki maaralarn, inaat malzemesi olarak kullanlmak zere ta kesilmesi nedeniyle byke olduunu; ehrin gney ve batsnda Hristiyanlk dneminden kalma bir ok kaya mezarlar bulunduunu ve fakat bu mezarlarn ounun tahrip edilmi durumda olduunu belirtmektedir461. Osmanllar dneminde ehirlerin fiziki yaps incelendiinde byk bir ksmnn slm ehirlerinin zelliklerine sahip olduu grlmektedir. Devlet sisteminin ve halkn sosyal eilimlerinin etkisi altnda fiziki yapnn ekillenmi olmas, Osmanl ve dolaysyla slm ehirlerinin karakteristik bir zellii olarak karmza kmaktadr. slm ehirlerinin ekillenmesinde en byk faktrn dini inanlar olduu bilinen bir gerektir. Dolaysyla slm ehirlerinde rol oynayan faktrler, Ruha ehrinin fiziki ekillenmesinde de nemli bir etkiye sahiptir. slm ehirlerinin ekillenmesinde rol oynayan faktrleri balca madde altnda toplamak mmkndr. Bunlardan birincisi slmiyet, ikincisi Araplarn slmn ilk temsilcileri ve yneticileri olmalar nedeniyle Arap sosyal ve kltrel yaplarnn etkisi, ncs ise slmiyetin sonradan fethettii blgelerin farkl kltrleridir. Yukarda saylan faktrlerden en etkili olanlar phesiz ki ilk ikisidir462. Ancak Ruha ehri gibi sonradan slm kltrnn yaylm olduu blgelerde daha nceden hakim olan kltrlerin etkisinin ksa bir zamanda ortadan kalkmad da nemli bir gerektir. slm kltrnn, Arap kltrnn egemen olduu blgeler dnda en
460 461

Salname-i Vilayeti-i Haleb, 1284: 146. Preusser, 1981: 75-76. 462 Can, 1995: 97.

150

nemli yaylma alannn Bizans topraklar olduu dnlrse, var olan bu kltrn slmn blgeye giriinden itibaren daha uzun yllar blgede etkilerinin olduu grlecektir. Bizans ehirlerinin ortak zellii olan kiliselerin ehrin merkezi yerinde olmas ve hipodrom-tiyatro463 gibi bir takm yaplarn slm kltrne sahip Osmanl Devletinde de ayn zellikte etkilerinin olduu grlmektedir. Anadoluya yerleen Trkler, yerlemi olduklar blgedeki ehirlerin dokusunu olduu gibi kabullenmemi464, dini etkilerle bu ehirleri yeniden ekillendirmilerdir. Dini yaant ile ilgili en nemli yaplar camiler olduundan, camilerin ehir iindeki konumu, fiziki ekillenmeyi etkilemitir. Eskiden Bizans kltrnn hakimiyetinde olan blgelerdeki ehirlerin fethedilmesinden sonra bile bu kltrn etkileri kendini gstermitir. Bu etki, fethedilen ehirlerde merkezi konumda bulunan

Foto 5. anlurfann En Eski Camilerinden Olan Ulu Cami Minaresi ve Saat Kulesi. (M.S. ahinalp, 2003).

kiliselerin camiye dntrlmesi eklinde kendini gstermitir. Dolaysyla en byk cami, ehrin merkezinde yerini almtr. Eskiden ehrin merkezinde en byk
463 464

Can, 1995: 15. Ar, 1998: 11.

151

kilise yer alrken, fetihten sonra en byk cami yer almtr. anlurfada ehrin eski ksmn oluturan surlar iindeki alann merkezini Ulu Cami oluturmaktadr. Daha nceki konularda da ilendii gibi bu caminin bulunduu yerde her ne kadar kesin olmasa da nceleri bir putperest tapna, sinagog ve sonra da bir kilise olduu bilinmektedir. Kilisenin an kulesi bugn de ayakta durmakta, minare ve saat kulesi olarak kullanlmaktadr (Foto 5). Aslnda bu durum sadece Bizans ehirlerinin ortak bir zellii olarak grlmemelidir. Tarih boyunca, dinin endstri ncesi ehirlerin fiziki yaps zerinde byk bir rol oynamas bunun temel sebebidir. anlurfa ehri, nceleri paganizm, sonralar Yahudilik, Hristiyanlk ve en nihayetinde de slmiyet kltrnn hakim olduu bir ehir olarak, tarihi boyunca bu ehirsel zellikleri tamtr. Bu nedenle de cami ehir merkezini belirleyen birinci derecede bir unsur465 olarak karmza kmaktadr. Bu neminden dolay Osmanllar dneminden itibaren Ruha ehrinde cami yapmna nem verilmi, dolaysyla da camilerin says artm ve ehrin fiziki yaps zerinde etkili olmutur. Osmanllar dnemine ait kaytlarda ehirlerde rastlanan dier bir yap ise mescidlerdir. Genellikle mahalle aralarnda bulunan mescidler de mahallelerin ekillenmesinde nemli rol oynamtr466. Ruha ehrinde halkn ikamet ettii meskenler eitli faktrlerin etkisi altnda ekillenmitir. Bu faktrlerin banda din, hane bykl ve iklim gibi zellikler gelmektedir. Bugnk ehrin eski kesiminde bulunan evler incelendiinde avlulu olduklar grlecektir. Evlerin avlulu olmasnda dinsel ve eitli sosyal sebeplerle mahremiyetin salanmas dncesi n plna km ve oturulan ev sokaktan yksek avlu duvarlaryla ayrlmtr. ehirde bulunan bu tip evlerin cepheleri avluya dnk olup, sokaa bakan oda duvarlarnda kk veya cumbal pencerelere rastlamak da mmkndr (Foto 7). Mahremiyetin salanmasna verilen nemden dolay avlulu evlerin sokaa alan kaplar, i ie gemi biri byk biri kk olmak zere iki kapdan olumaktadr. Byk kap eya tanmas esnasnda kullanlmak zere, kk kap ise normal bir insan boyundan daha ksa olup, insanlarn eve giri klarn salamak amacyla yaplmtr. nsanlarn giri k yaptklar bu kapnn kk

465 466

Can, 1995: 103. Can, a.g.e.: 108.

152

olmasnn temel sebebi, kapnn ak olduu durumlarda sokaktan geen insanlarn ieriyi grmesini engellemektir. Evlerin avlu iinde olmasnn dier bir nedeni de hane bykldr. Osmanl ailelerinde genelde kuak bir arada yaadndan byk bir eve ihtiya duyulmutur. Bu nedenle, stanbul gibi ehirlerde evler 2 ya da 3 katl olarak ina edilirken, Ruha gibi Gneydou Anadoluda bulunan ehirlerde avlulu evler tercih edilmitir. Odalarn avlunun etrafnda dizilmi olmas, ayn avluyu paylaan aileler arasndaki mahremiyeti temin etmede byk kolaylk salamtr.

Foto 6. Balklgl Civarnda Geleneksel anlurfa Evlerine Bir rnek: Akarlar Evi (Gnmzde Harran niversitesi Evi olarak kullanlmaktadr, M.S. ahinalp, 2003).

Avlulu evlerin tercih edilmesinde rol oynayan nc etmen ise iklimdir. klimin etkisiyle eitli corafi blgelerdeki kent dokular ve ev tipleri de bulunduklar blgelere gre farkl grnlerdedir467. Blgede grlen iklim zellikleri nedeniyle anlurfa ehrinin geleneksel evlerinin kendine has zellikleri bulunmaktadr. Ruha gibi scak blgelerde bulunan ehirlerde, scakln etkisini azaltmak amacyla bu tr evler ina edilmitir. Avlu etrafnda bulunan odalar arasnda eyvan ad verilen ve birka oda kapsnn ald blmler bulunmaktadr. Gnmz anlurfasnda halen varlklarn koruyan bu evlerin avlularnda
467

Ar, 1998: 11.

153

ekil 7. Geleneksel anlurfa Evleri Plnlarna Bir rnek: Ali Kl Evi Pln.
Z. Akkooyunlu, Geleneksel Urfa Evlerinin Mimari zellikleri, 1989, s. 91-92den yeniden izilerek.

154

Foto 7. anlurfada Tarihi Dokunun Egemen Olduu Alandaki Sokaklara Bir rnek: Gllolu Sokak. (M.S. ahinalp, 2003).

Foto 8. anlurfada Tarihi Sokaklarda Geileri Salayan Kablar. (M.S. ahinalp, 2003).

155

ounlukla kk bir havuz ya da fskiye bulunmakta, avlularn hemen hemen hepsinde bata servi aac olmak zere, asma, incir ve am gibi aalardan en az bir tanesi bulunmaktadr. Evlerin ounda su ihtiyacn temin etmek amacyla kuyular vardr. Tipik eski anlurfa evlerinin dier bir zellii de ailenin gda maddelerini depolad ve zerzembe ad verilen kilerlerin varldr(Foto 6, ekil 7). ehrin iinde bulunduu fiziki evre, evlerin yapmnda kullanlan malzemenin trn de etkilemitir. anlurfa kalesinin bulunduu tepenin gney, bat ve dousunda bulunan tepelerin kalker formasyonlarndan olumu olmas ve bu tan kolay ilenebilirlii nedeniyle, evlerin yapmnda nahit ad verilen kesme talar kullanlmtr. Bahsedilen tepelerden ya da bu tepelerdeki maaralardan kesilerek elde edilen talar, ayn zamanda scaklktan korunma bakmndan da nemli avantajlar salamaktadr. Maaralardan ta kesilmesi hem ev yapm iin ta malzeme elde edilmesini salarken, ayn zamanda bu ekilde maaralarn geniletilmi olmas, zellikle kk ba hayvanlarn barna olarak deerlendirilmesine imkn vermektedir. Osmanl dneminden kalma avlulu evlerin bazlarnn dier bir zellii de atl olmalardr. at malzemesi olarak ahap iskelet kullanlrken, rt malzemesi olarak da bata kiremit olmak zere kurun levhalar da kullanlmtr. Bu tip evleri gnmzde de grmek mmkndr. Osmanl dneminde ehrin sahip olduu bir baka zellik, dzensiz bir cadde ve sokak sistemidir. slm ehirlerinin ounda grlen bu zellik, dzensiz, eribr, dar ve ok sayda kmaz sokaklarn bulunduu ve bir labirenti andran yol sistemi eklinde kendini gstermektedir. Sokaklarn dzensiz oluunda, ehircilik anlaynn olmay, dolaysyla da ahslarn evlerini sokaa tarmalar gibi nedenler rol oynamtr. Sokaklarn bir ounun kmaz sokak olmasnda ise yine mahremiyet faktr kendini gstermektedir. ounlukla akraba olanlarn yaad kesimlerde, yabanclarn geilerini engellemek amacyla sokaklarn ular kapatlmtr. kmaz sokaklarn oluturulmasnda rol oynayan dier bir faktr de gvenliktir468. Bu zelliklerin tmn Ruha ehrinde grmek mmkndr.

468

Can, 1995: 113-122.

156

Gnmze kadar gelen ehrin eski yerlemesinin sokak sistemi tpk bir labirenti andrmaktadr. Mahalleyi iyi bilmeyen birisinin kolayca kaybolabilecei derecede karmak bir yol yapsna sahiptir. Ruha ehrinin merkezi olarak bugnk Ulu Caminin bulunduu yer kabul edilirse, buradan itibaren evreye doru gidildike karmak hale gelen, sk sk kmaz sokaklarn bulunduu bir sokak sistemi ile karlalr (Harita 24, 25). Yksek avlu duvarlaryla evrili olmas nedeniyle sokaklar, birbirine ok benzemektedir. Yksek ayn zamanda, scak dnemlerde sokaklarn glgelenmesini de salamaktadr. ehrin eski kesiminin sokak sistemi tpk insan vcudunun damar sistemine benzemektedir. Sokaklar ayn zamanda ok dar olup, kvrlarak devam etmekte ve zeminleri parke talarla delidir. Dz giden sokaklara hemen hemen hi rastlanmamaktadr. Avlulu evlerin sokaa alan kaplarnn mahremiyet nedeniyle kar karya olmamasna zen gsterilmitir. ehrin eski sokaklarnda grlen dier bir zellik de kab ad verilen ve kk bir tneli andran geitlerdir. Aslnda kab sistemi, kmaz sokaklar nlemek iin gelitirilen bir metottur. Genellikle kmaz sokan bitiminde evi olan kiiler, sokan dier tarafyla geilerin salanmas iin, kendi rzalaryla evlerinin bir kesimini (ounlukla bir oday), kab olarak adlandrlan kemerlerin zerine ina etmilerdir. Bylece kemer zerine oturtulan odalarn alt tarafndan geilere imkn domaktadr. Gnmzde bile ehrin eski kesimlerinde baz sokaklar arasnda geiler kablar sayesinde salanmaktadr (Foto 8). XX. Yzyln balarnda, Osmanl Devletinin son dnemlerinde anlurfa ehrinin yaylm alan, genel olarak ehir surlar ile snrlanm vaziyetteydi. Bahsedilen bu alan, Urfa Kalesinin zerinde bulunduu Kale Tepe(Nemrut Tepesi) ile Tlfndr Tepesi ve bu iki tepe arasnda yer alan Karakoyun Deresinin eski yatann bir ksmnn bulunduu boyun kesimi, ksmen de Harran Ovasnn kuzey kesimlerini kapsamaktayd. Kuzeyde bugnk Sarayn denilen semtte bulunan Saray Kaps ve bu kapnn kuzey batsnda gnmzde Su Meydan olarak bilinen yerdeki Samsat kapsndan itibaren gneye ynelen ehir surlar, Balkl gllerin yukarsnda i kale ile birlemekteydi. kalenin dousundan itibaren devam eden ehir surlar, Harran Kap ile sonra da buradan kabaca kuzeydou istikametinde uzanarak Bey Kaps ile birlemekteydi. ehir surlar sonra Karakoyun Deresini

157

takip ederek kuzey-kuzeybat ynne ynelmekte ve bir mddet sonra Saray Kaps ile birlemekteydi. Bahsedilen bu gzergh zerinde halen ehir surlarnn kalntlarna rastlamak mmkndr. Ancak yine de surlarn evreledii alan dnda kk de olsa kmelenmi yerleilmi alanlar da bulunmaktayd. Alan almas srasnda tespit edilen bu yerleim alanlar daha ok bir cami etrafnda kmelenmi, bir tekke veya derviler grubunun yaam olduu yerler niteliindedir (Harita 26). Harran Kapnn hemen gneyinde bulunan Hac Ltfullah Camii (H. 1133/M.1720) ve bu caminin gney batsnda yer alan Miskinler Camii ehir surlarnn gneyinde bulunan camilerdir. phesiz ki camiler ikamet alanlarnda bulunduu iin bu camilerin de etrafnda ikamet edilen konutlarn bulunmas doal bir durumdur. Bu nedenle ehrin gneyinde ikamet edilen bir alann varlndan bahsetmek mmkndr (Harita 26). Bahsedilen bu alandan baka, sur dnda da bir takm resmi ve gayr resmi kamu hizmeti sunan binalar da bulunmaktayd. XX. Yzyln banda ehrin kuzeybatsnda iki adet hastane yer alyordu. Bu hastanelerden biri 2004 ylna kadar devlet hastanesi olarak kullanlan ve 1903 ylnda yaptrlan Millet (Hamidiye) Hastanesi idi. Dier hastane ise daha nceki konularda bahsedilen esas olarak bir misyoner hastanesi zelliinde olan svire Hastanesidir. Ancak bu yaplar evresinde ikamet alanlar olduuna dair herhangi bir kant bulunmamaktadr. Oysa ehir surlarnn kuzeyinde ikamet alanlarnn varlna dair baz kantlar bulunmaktadr. Kuzeyde ehir surlar dnda kalan nemli binalar arasnda, bugn Topu Meydan olarak bilinen meydanda anlurfa Valiliinin hemen gneyinde yer alan ehbenderiye Camii (1910) ve Topu Han saylabilir. Ayrca yine bu alann hemen yaknnda bugnk anlurfa belediye binasnn (batsnda) arkasndaki Damat Sleyman Paa Camii, ehir surlarnn kuzeyinde yer alan nemli yaplardandr. Bu kesimde iki caminin bulunmas burada ikamet alanlarnn olduunu gstermektedir (Harita 26). Ancak ehrin kuzeybat ve batsnda bulunan balar; ehrin dou ve gneydousunda bulunan baheler ve bostanlar dnldnde bu alanlarda yaayan ifti ailelerin yaad konutlarn, ba veya bahe evlerinin olabileceini sylemek mmkndr.

158

3. Eitim
XVI. Yzylda ehirde, daha nce XII. yzyldan beri eitim-retim faaliyetlerine devam eden Eyyubi Medresesi ve XV. yzylda Safeviler dneminde kurulan Hasan Padiah Medresesi olmak zere iki medrese bulunmaktayd. Halilrrahman Gl yannda bulunan Halilrrahman Medresesinin kurulu yl her ne kadar belli olmasa da bu medresenin Kanuni Sultan Sleyman dneminde kurulmu olabilecei dnlmektedir469. XVII. yzylda ehirde mevcut bulunan 3 medreseye ek olarak hlasiye Camii avlusu iinde bulunan hlasiye, Ak Cami veya Nimetullah Camii avlusunda bulunan Abbasiye, Ulu Camiinin avlusu iindeki saat kulesi yannda kurulan Ulucami ve Firuzbey medreseleri470nin kurulmasyla medrese says 8e ykselmitir. Ancak bu yzylda ehre gelen Evliya elebi bu medreselerden sadece 3 hakknda bilgiler vermekte, Kuran ve hadis derslerinin verildii 3 okulun daha bulunduunu belirtmektedir. Seyyahn bahsetmi olduu bu okullar da medrese niteliinde olmaldr. Evliya elebi ehirde ayrca 30 adet ocuk (sbyan) belirtmektedir471. Krkolu, vakfiyeler zerinde yapm olduu almalarda, bahsedilen bu medreseler dnda XVIII. yzylda drt medrese daha olduunu bildirmektedir. Bunlar, Rahimiye, Rzaiye, Sultan Burhan ve Hamis Efendi medreseleridir472. Osmanl Devletinin eitime vermi olduu nemden dolay, ehrin fethinden sonra kurulan medreselerin says artmtr. Bu dnem anlurfasnda medreseler yannda dier eitim kurumlarna da rastlanmaktadr. XVIII. Yzylda ehirdeki dier eitim kurumlar ounlukla vakflar tarafndan kurulan okullardr. Bunlardan birisi Harrankap semtinin batsnda yer alan Arabi Camiinin yannda bulunan bir sbyan mektebidir. Bu devirde kurulmu olan dier bir sbyan mektebi de Karameydan Camii olarak bilinen Hseyin Paa Camiinin yannda bulunmaktadr473. mektebi bulunduunu

Cuinetnin vermi olduu bilgilere gre474 1890 ylnda Ruha ehrinde Mslman ve Hristiyanlarn eitim grdkleri bir ok okul bulunmaktadr. ehirde

469 470

Karaka, 1995: 73, 7, 108. Karaka, a.g.e.: 78-79, 112. 471 Evliya elebi, 1982: 814. 472 Krkolu, 2000 b: 12. 473 Karaka, a.g.e.: 137. 474 Cuinet, 1981: 261.

159

Mslmanlarn eitim grd 18 Medrese, 1 rdiye mektebi ve 44 sbyan mektebi bulunmaktadr. 1890larda ehirde nceden var olan 16 medreseye Hasan Padiah Camiinin dousundaki Sakbiye ve Damat Sleyman Paa Camiinin avlusundaki Sleymaniye medreselerinin475 eklenmesiyle medrese says 18e ykselmitir. ehrin sbyan mekteplerinin ounlukla bir vakfa ait olmas nedeniyle, bu mekteplerin camilerin yanlarnda yaptrlm olduklar grlmektedir. XIX. Yzyla ait sbyan mekteplerinden biri Yusuf Paa Camii avlusunda, dierleri Hac Yadigr, ehbenderiye ve (brahimiye medresesinin iinde bulunduu) Dabakhane camilerinin avlularnda476 tesis edilmilerdi. emsettin Sami, merkez kazada 24 medrese, 3 rdiye, 55 slam-sbyan ve 20 Hristiyan-sbyan mektebi477 olduunu bildirmektedir. Grld gibi merkez kazada bulunan okullarn kk bir ksm hari, neredeyse tamamna yakn Ruha ehrinde bulunmaktadr. 1316(1898) tarihli Halep Salnamesinde ehirde bulunan okullar arasnda rfaniye Mektebi, Hayriye Mektebi, Saidiye, Feyziye Mektebi, Mekteb-i Rdiye-i Mlki478 gibi okullarn ad gemektedir. ehirde bu dnemde var olan Hristiyan okullarnn tm, ilkretim okulu niteliindedir. Bu okullarn says; ikisi Latinlere, 6s Ermeni-Katoliklere, 8i Ermeni-Gregoryanlara, biri Ermeni-Protestanlara ve biri de Sryanilere ait olmak zere toplam 18dir. ehirdeki toplam okul says 81dir ve bu okullarda eitimretim gren renci says 2464tr. Mslman okullarnda retim gren renci says 1330 ve Hristiyan okullarnda renim grenlerin says ise 1134tr479. Ruhada faaliyet gsteren okullar arasnda misyoner okullarnn da nemli bir yeri bulunmaktadr. zellikle 1880li yllardan itibaren Avrupa ve Amerika kkenli misyonerlik almalarnn blgede ve Ruhada etkili olmaya balamasyla eitli okullar da almaya balanmtr. 1881 ylnda ehre gelen Amerikal misyonerlerin am olduu bir Amerikan Protestan Okulu ve bir krler iin eitim merkezi480 vard. Bu okul varln 1880li yllarn sonunda481 da devam ettirmektedir. Fakat bu okulda
475 476

okuyan

renciler

ve

saylar

hakknda

herhangi

bir

bilgiye

Karaka, 1995: 105, 109. Karaka, a.g.e.:137-139. 477 emseddin Sami, 1996: 1074. 478 Karaka, a.g.e.:137-139. 479 Cuinet, 1891: 261. 480 Kieser, 2001:257, 264. 481 emseddin Sami, a.g.e.: 1074.

160

rastlanmamaktadr. 1883 ylnda Franszlarn desteklemi olduu bir misyoner grubu tarafndan Ruhada bir sanat okulu almtr. ounlukla diki-nak eitiminin verildii bu okulun eitmenleri de papaz ve rahibelerden olumaktadr482. Toplam renci says iinde Mslman rencilerin oran yaklak %54 iken Hristiyan rencilerin says ise %46dr. Mslman nfusun, ehir nfusunun %74.2sini oluturmasna karlk, toplam renci says iindeki paynn %54 olmas ve ehir nfusunun %25.2sini oluturmasna karlk Hristiyan nfusun toplam renci says iindeki paynn %46 olmas, Mslman nfusun eitim orannn Hristiyan nfusa oranla daha az olmasn gstermesi bakmndan ilgintir (ekil 8). izelge 3e bakldnda orta okul konumunda olan Rdiye mektepleri ile medreselerin says ve bu kurumlarda renim gren renci says arasnda bir eliki olduu sanlabilir. Medreseler, sadece yksek retim yaplan kurumlar olmadndan, ilkrenim andaki kiilerin de renim alabildikleri kurumlardr. Ayrca medreselerde eitim alabilmek iin daha nceden herhangi bir eitim kurumundan mezun olmak gerekmemektedir. Bu nedenle, medreselerde verilen zellikle dini eitim nedeniyle renci says fazla olmaktadr. izelge 3. Ruha ehrinde Okul ve renci Saylar (1890).
Okullar Medrese Rdiye Mektebi Sbyan Mektebi Latin lkretim Okulu Ermeni Katolik ..O. Ermeni Gregoryan ..O. Ermeni Protestan ..O. Sryani ..O. Okul Says 18 1 44 2 6 8 1 1 renci Says 500 74 756 90 344 460 190 50 renci Yzdesi 20,3 3,0 30,7 3,7 14,0 18,7 7,7 2,0 100,0

Toplam 81 2464 Kaynak: V.CUINET, La Turquie dAsia, 1891, s. 261.

482

Kieser, 2001: 262.

161

ekil 8 . Ruha ehri'nde renci Saysnn Eitim Kurumlarna Gre Dal (1890). 20% 3%

77%
Medrese Rdiye Mektebi Sbyan Mektebi (Gayrmslim Okullar Dahil)

anlurfada XX. yzyln banda yeni eitim kurumlar da grlmeye balanmtr. Ruhadaki Rdiye mektebinin eitim sresine iki yl daha eklenerek idadi statsne ykseltilmitir. Ancak bu, Ruha Rdiye mektebinin kapatld anlamna gelmemekte, bu mektep eitim-retim faaliyetlerine devam etmektedir. Bu Rdiyenin yan sra 1918-1920 yllarnda Karameydan adyla bilinen yerde, bugnk Hseyin Paa Camiinin yaknlarndaki bir evde, sadece kz rencilerin renim grdkleri ilk kz okulu almtr. Fakat bu okul eitim-retim hizmetlerini uzun sre devam ettirememitir483. Rdiye mektebinin idadi statsne ykseltilmesiyle ehrin ilk lisesi eitimretim faaliyetlerine balamtr. Bu lise, ehrin ilk lisesi olmas ve eitim seviyesinin artmasndaki nc rol ynnden byk bir nem tamaktadr. 19011902 eitim-retim ylnda Ruha dadisinde 125i Mslman, 15i gayrmslim olmak zere toplam 140 renci renim grmekteydi. Miladi 1904(Hicri 1322) ylnda, ehirde bulunan eitim-retim kurumlarnn saysnn bir nceki yzyln sonralarna gre dm olduu grlmektedir. Bu yl iinde ehirde 11 medrese ve 24 mektep484 olduu grlmektedir. M.1908(H.1327) ylnda Ruha idadisinde okuyan rencilerin saysnda bir d olmutur. Ruha idadisinde okuyan renci says bu yl 65 kiiye dmtr. 1902 ylnda eitim-retim hizmetine balayan kz ilkokulu (nas Mektebi), 1908 ylnda eitim-retim hizmetine 48 renci ile devam etmektedir. Yine bu yl iinde Sanayi Mektebi adyla bir meslek okulu almtr485. Gnmz Endstri Meslek ve Teknik liselerinin temeli olarak

483 484

Karaka, 1995: 145-146, 150. Karaka, a.g.e.: 147. 485 Salname-i Vilayet-i Haleb, 1327: 396-398.

162

saylabilecek bu okulun alm olmas, ehirde bulunan eitli i kollarnn ihtiyac olan yetimi elaman ihtiyacn karlamas bakmndan nemlidir. Misyonerler tarafndan alan kz sanat okulu 1901 ylnda da varln korumutur. Ancak bu yldan itibaren sadece kz rencilere deil artk erkek rencilere de eitim vermektedir. Bu yl 6 rahibe, 6 da yerli bayan eitmenin grev ald kzlar blmnde yaklak 200 kz renci eitim almaktadr. Erkekler blmnde ise, 2 yerli papaz ve 4 yerli eitmenin grev almasyla yaklak 100 civarnda erkek renci eitim grmektedir. 1907 ylnda Alman destekli misyonerlerin ehirde am olduklar bir okulun varl grlmektedir. Bu eitim kurumunun bir yetimhanesi, bir sanat okulu ve bir ilkokulu ve 100e yakn rencisi486 bulunmaktadr. Ruha ehrinde Osmanl Devletinin eitim ile ilgili olarak yapm olduu faaliyetler arasnda ktphanelerin oluturulmas nemli bir yer tutmaktadr. ehirde eitli dnemlerde ktphaneler kurulmutur. Urfann bu dnemdeki ktphaneleri daha ok vakf yoluyla oluturulmu medrese, cami ve tekke ktphaneleridir. Ktphaneden ziyade, kitaplk diyebileceimiz mahiyette yaplardr487. XVIII. Yzylda ehirde bulunan ktphaneler brahimiye, Rzvaniye, Rahimiye, Sleymaniye, Nakibzade, Rzaiye ve Haydariye ktphaneleridir. XIX. Yzylda ehirde bulunan bu ktphanelere ek olarak yeni medreselerin kurulmasyla birlikte Sakbiye ve hlasiye ktphaneleri almtr. XX. yzyln balarnda ise bu ktphanelere ehbenderiye ve Hac Mustafa Hafz veya Halilrrahman ktphanelerinin488 katlmasyla Osmanl dneminde Ruhada bulunan ktphane says 11e ulamtr. XX. Yzyln balarnda, bu ktphanelerden Rzaiye, Sleymaniye,489 Rzvaniye ve Haydariye ktphaneleri ayakta kalmtr490. 4. Salk Osmanllar dneminde anlurfa ehrinin sosyal fonksiyonlarndan biri de salk hizmetleriydi. Salk hizmetlerini sunan hastahanelerin varlna XIX yzyla kadar rastlanmamaktadr. Fakat XIX yzyln sonu ve XX. Yzyln balarnda ehirde ilk hastahanelerin kurulmaya baland grlmektedir. Bu tarihlerden nce
486 487

Kieser, 2000: 262-263. Mzrak, 2002: 43. 488 Karaka, 1995: 123-128. 489 Karaka, a.g.e.: 124, 126. 490 Salname-i Vilayet-i Haleb, 1327: 397.

163

salk hizmetlerinin ne ekilde srdrldne dair veriler bulunmamaktadr. Ancak Osmanllar dneminde ou yerde olduu gibi anlurfada, hastahane hizmetlerinin verilmeye balanmasndan nce, halkn yerel hekimler tarafndan veya geleneksel yntemlerle tedavi edildiini belirtmek mmkndr. ehrin ilk hastahanesi XIX. yzyln sonlarnda kurulmutur. Bu hastahane, ehre gelen misyonerler tarafndan kurulan bir hastahane olmas nedeniyle ayr bir nem tamaktadr. 22 Temmuz 1897 tarihinde svireli bir bayan doktor tarafndan ehirde bata gayrmslimler olmak zere nisbeten de Mslmanlara hizmet veren bir hastane almtr491. Kurucularnn ve ilk doktorlarnn svireli olmalar nedeniyle bu hastahane svire Hastanesi olarak da bilinmektedir (Foto 9). ehrin dier bir hastahanesi ise ise 1903 ylnda ehrin dnda yaptrlan Millet Hastahanesidir. lk yllarndan itibaren bu hastahanede bir takm ameliyatlarn yapld bilinmektedir. ehrin dnda yer alan bu hastane Hamidiye Hastahanesi492 olarak da bilinmektedir (Foto 10). Sz konusu bu iki hastahane o gnk ehrin kuzeybatsnda birbirine yakn bir yerde yer almaktaydlar. Yukarda bahsedilen svire Hastanesi, XX. yzyln balarnda da varln srdrm, 1913 ylnda hastaneye yeni bir bina eklenmitir. Fakat 1916 ylnn Mays aynda, I. Dnya Sava srasnda, meydana gelen sosyal karklk ortamnda, hastane yetkilerinin olumsuz tutumlar nedeniyle buras kapatlmtr. 1918 ylnda bu hastane yeniden alm, Ekim 1922 ylnda tekrar kapanmtr. 1919-1921 yllar arasnda bu hastanede tedavi gren hasta says rekor dzeye ulamtr. Ylda yaklak olarak 600 yatl olmak zere 6000 civarnda hasta tedavi grmekteydi.493 Hastanede tedavi gren hasta saysnn bu derece yksek bir sayya ulamasnda, bu tarihlerin Kurtulu Sava yllarna denk dmesi ve ehir ve evresinde yaanan Ermenilerin karm olduu olaylarn da nemli katks vardr.

491 492

Kieser, 2000: 259-260. Salname-i Vilayet-i Haleb, 1327: 399. 493 Kieser, a.g.m.: 272, 278, 282, 284.

164

Foto 9. anlurfada Sosyal Merkez Olarak Kullanlmakta Olan Eski svire Hastahanesi. (M.S. ahinalp, 2003)

Foto 10. 2004 Ylna Kadar anlurfa Devlet Hastahanesi Olarak Kullanlan Eski Millet Hastahanesi. (M.S. ahinalp, 2003)

165

5. Tarm ehirde yaayan halkn ticaret ve sanayi dndaki temel geim kaynaklarndan biri de tarmsal faaliyetlerdi. ehrin evresinde bulunan verimli alanlardan elde edilen buday ve arpa gibi tahllarla, mercimek ve nohut gibi baklagiller ve pamuk gibi dokuma sanayiinde kullanlan sanayi bitkilerinin retimi nemli miktarlardadr. Ayrca ehrin dnda Karakoyun Deresinin sulad alanlarda bulunan ba ve bahelerde sebze ve meyve retimi nemli bir tarm faaliyeti olarak kendini gstermektedir494. Bahelerin byk bir ksm ehrin batsnda bulunmaktayd (Foto 11). Yine ehrin hemen gneyinde yer alan ve verimli topraklara sahip olan daha gneydeki l blgesine kadar uzanan Harran Ovas495 olmaya devam etmektedir. nemli bir tarm alan

Foto 11. Haleplibahe ve evresindeki Ba-Bahe Alanlar. 1-Hdr lyas Kilisesi, 2-Sakb Efendi Kk. (XIX. Yzyl Sonu, Dou-Bat). A.C. Krkolu, a.g.e., 1990, s. 25.

Haleb salnamelerine gre ehrin etrafnda bulunan verimli tarm alanlarnda retilen rnler arasnda buday, arpa, mercimek, nohut, msr dars, ak dar, kzl dar, kne, susam, kengercik ve clban (bezelye) gibi rnler nemli yer tutmaktayd. retilen bu rnlerin bir ksm ehirdeki pazarlarda veya evredeki pazarlarda satlrken, bir ksm da Ayntab ve Haleb taraflarna satlmaktayd. Gerek ehirde oturan gerekse krsal alanda yaayp tarmla uraan insanlarn tarm rnlerinden elde ettikleri gelir nedeniyle devlete demi olduklar vergiler de
494 495

Evliya elebi, 1982: 817. Buckingham, 1827: 78.

166

devlet ekonomisine nemli oranda katkda bulunmutur. ehrin etrafnda bulunan tarm alanlarnda en fazla retimi yaplan rnler arasnda buday, arpa ve mercimek gelmekteydi. Bunun yannda zellikle ehrin bat ve gney kesiminde yer alan tepelik alanlarda yrtlen baclk nemli bir gelir kayna durumundayd ehrin kuzeyinden itibaren, dou ve gneydou kesimleri, Karakoyun Deresinden yararlanmas nedeniyle bostan ve bahelerle evriliydi. Bu bahelerin sulamas belli bir sre (bir gn bir gece) ve belli bir vergi karlnda yaplmaktayd496. ehirde arasa olarak adlandrlan tahl pazarnda evrede yetien bata tahl olmak zere bir ok tarm rn satlmaktayd. Osmanllar dneminde kyllerin, vergilerinin bir ksmn nakit olarak deme zorunluluu olduu iin rnlerinin bir ksmn satmak zorundaydlar. Ayrca baz kanunlara gre kyller, elde etmi olduklar rnlerden, tmar sahibinin payn satmak zere en yakn pazara gtrmekle ykmlydler.497 Bu nedenle Ruha gibi evresinde nemli tarm arazileri bulunan bir evrede, kyller gerek vergilerini demek ve gerekse tmar sahibinin payn satmak zere elde etmi olduklar rnn bir ksmn ehirde haftann belli gnlerinde kurulan arasada satmaktaydlar. Ayrca ehrin buday ve arpa ihtiyacnn bir ksm Suru Ovasndan karlanmaktayken karlanmaktayd498. 6. Ticaret ve Sanayi Osmanllar dneminde ehirde yaayan halk, geimini genellikle ticaret, sanayi ve benzeri ilerle temin etmekteydi. Bu ilerle uraan esnafn devlete vermi olduklar vergiler, Osmanl devlet ekonomisine byk katkda bulunmutur.499 I. Dnya Savandan nce Osmanl Devleti Balkanlar ve Ortadou llerine gre refah seviyesi bakmndan ortann stnde saylabilecek bir seviyeye sahipti. Tanzimat sonras Osmanl vilayetleri ve bamsz kazalar gelir seviyelerine gre 3 grupta (A, B, C) ele alnarak yaplan bir almaya gre, gre Urfa livas orta seviyede (B) gelire sahip bir liva zelliindeydi500. ehrin pirin ihtiyacnn bir ksm da Karacadadan

496 497

Barkan, 1980: 560. Faroqhi, 2000: 69. 498 Badger, 1987: 330. 499 Halaolu, 1998: 103. 500 Eldem, 1994: 6, 8; ayrca bkz. a.g.e., Harita 11.

167

XVI. Yzyln balarnda ehrin Osmanl hakimiyetine girdii dnemde, ehirde ekonomik durumun pek canl olmad anlalmaktadr. Gyne gre, anlurfada bu dnemde ekonomik alanda faaliyet gsteren 5 imalathane, 4 hamam, 2 kervansaray, bir bedesten ve bir darphane501 bulunmaktadr. Sanayi tesisleri, ham maddeden mamul maddenin elde edildii tesisler olarak deerlendirildiinden, ehirde bulunan deirmenler, dabakhne, kasabhne, boyahne, darphne, demirci ve bakrclar502, ilenmi deriden bata ayakkab olmak zere eitli eyalarn retildii atlyeler, dokuma atlyeleri ve terzi dkknlar503 gibi retim yapan tesisler gz nnde tutulduunda ehirde en azndan 11 dalda faaliyet gsteren sanayi tesislerinin bulunduu anlalmaktadr. Gyn, her ne kadar ehirdeki imalathane saysn 5 olarak nitelendirse de yukarda bahsedilen i kollarnn da sanayi tesisi ya da imalathne olarak deerlendirilmesi gerekmektedir. Bu nedenle sanayi tesisi olarak deerlendirilen imalathanelerin saysnn bahsedilen saydan ok daha fazla olmas gerekir. Karakoyun Deresinin ehrin iinden gemesi, derenin suyundan yararlanlarak bir ok su deirmenin yaplmasna imkan vermitir. Bugn bile ehrin Beykaps semtinde Karakoyun Deresinin ehri terk ettii ksmda bu deirmenlerin kalntlarna rastlamak mmkndr. Tekstil sanayii Osmanllar dneminde anlurfann en nemli sanayi faaliyetiydi. zellikle dokumaclk, kuma boyama ve basmaclk bu sektrde nemli bir yer tutmaktayd. Tekstil sanayiinde nemli bir yeri olan kuma boyama ilemleri boyahane ad verilen atlyelerde yaplmaktayd. ehirde bulunan boyahane ile ilgili bilgiler ilk olarak 1518 ylna ait kaytlarda bulunmaktadr. Osmanl dnemi ile ilgili kaytlarda en fazla bahsedilen zanaatlerden biri de boyaclktr. Osmanl Devletinde ehirlerden toplanan en nemli vergi gelirleri arasnda boyahanelerden alnan on binlerce akelik vergiler nemli bir yer tutar. Ruha ve Harrandaki boyahanelere ait vergilerin 100000 ake civarnda olduu dnlrse, Ruhada bulunan boyahaneler, Anadolunun en fazla vergi veren, dolaysyla da en nemli boyahaneleri durumundadr504.
501 502

Gyn, 1975: 79. Turan, 1993: 102-105, 148. 503 ahin, 2001: 78-79. 504 Faroqhi, 2000: 40, 178, 189. XVI. yzylda Anadoluda bulunan nemli boyahaneler ve demi olduklar vergi miktarlar iin ayrca bkz. a.g.e., Harita 8.

168

Boyahanelerin asl olarak dokuma sanayiinin yan kolu olduu dnlrse ehirde dokumacln byk bir neme sahip olduu grlecektir505. Ruhada zellikle pamuktan imal edilen ve kapu bezi denilen kumalar blgede byk rabet grmekteydi506. Ruha ehri evresinde bulunan Harput, Siverek ve Ayntab ile birlikte, Anadolu ve Rumelinin dokuma retiminden daha fazla bir retime sahipti. Bu blgeye en yakn ve en nemli ticaret merkezinin, uluslararas ticaret balantlar bulunan ve Osmanl Devletinin ikinci byk ehri konumundaki Halep olmas nedeniyle, Ruha ve evresindeki blgede retilen dokuma rnlerinin byk ksm Haleb tarafndan ekilmitir507. Yine XVI. yzyln balarndan itibaren faaliyet gsteren ehirdeki nemli sanayi tesislerinden biri de hayvan derilerinin ilendii dabakhnedir 508. Bu yllarda Anadoluda Tokat ve Diyarbekir ile birlikte Ruha ehri nemli bir ilenmi deri retim merkezi konumundayd. Tokatta imal edilen mavi deri, Diyarbekirde imal edilen krmz deri ve Ruhada imal edilen sar deri byk bir rabet grmekteydi509. ehirdeki dier bir nemli sanayi tesisi de darphanedir. Safeviler dneminden kalma olan bu darphanede Kanun Sultan Sleyman adna biri altn biri de bakr olmak zere iki parann basld bilinmektedir. Dier bir retim tesisi de ehrin et ihtiyacn karlamak zere kesimlik hayvanlarn kesildii mezbahalardr (kasabhne)510. ehir, tarihi boyunca nemli ticaret yollarnn zerinde bulunmasnn salam olduu avantajlardan yararlanmtr. zellikle Avrupa, Anadolu, Suriye ve Uzakdouyu birbirine balayan yollarn kesime noktasnda bulunmasndan dolay ehrin ekonomik yaantsnda ticaretin byk bir nemi olmutur. Osmanllar dneminde de ehir bu zelliini korumutur. Osmanllar dneminde ehirde ticari hayatn merkezi konumunda olan, ticaret kervanlarnn getirmi olduu mallarn alnp satld bir ok ticaret yaps ina edilmitir. Bu yaplarn banda bedesten gibi arlar olmak zere eitli pazarlar gelmektedir. Bedesten, ehrin yakn ve uzak evresiyle olan ticari ilikilerinde
505 506

ahin, 2001: 75. Evliya elebi, 1982: 817. 507 Faroqhi, 2000: 189. 508 Turan, 1993: 104. 509 ahin, a.g.m.: 79. 510 Turan, a.g.e.: 105.

169

nemli bir yere sahiptir. Bunun yannda ehre gelen tccarlarn ve ticaret kervanlarnn konaklayabilecekleri hanlar ve kervansaraylar ehrin ticari hayatnda byk bir neme sahiptir. ehirdeki ticari yaantnn geliimi ok eitli esnaf ve zanaat kolunun ortaya kmasna neden olmu, zamanla ayn sektrde faaliyet gsteren esnaflarn bir araya toplandklar arlar ortaya kmtr. slm ehirlerinde arlarn byk bir nemi vardr. Osmanl dneminde de ehirlerde eitli arlar kurulmasna byk nem verilmi ve bu gayeyle ehirlerin merkezi yerlerine ticari hayatn ekirdeini oluturan arlar kurulmutur. arlar, zellikle nemli ticaret yollar zerinde bulunan ehirlerde byk nem kazanmtr. zellikle ticaretin slm dini tarafndan tevik edilmesi, Mslman halkn ticarete nem vermesine neden olmu, ticaretin dzenli bir ekilde yryebilmesi iinde ayn zanaat kolunda faaliyet gsteren esnaflar ayn yerde toplanm ve bylece eitli arlar olumutur. Oluan bu arlarn temel zelliklerinden biri de, ikamet yerlerinden kesin izgilerle ayrlm olmalardr511. Ruha ehrinde bu zelliklere sahip bir ok ar bulunmaktadr. ehir surlar iinde kalan alann gneyinde, balklgllerin dou kesiminde ayn zanaat kolunda faaliyet gsteren bir ok ar bulunmaktadr. Bu arlarn bulunduu alan, bugn bile ehrin ticari hayatnn en canl kesimini ve merkezi i alannn bir blmn oluturmaktadr. Ruhada bulunan arlar genellikle besin, tekstil, maden ilemecilii ve dericilik sektrlerinde faaliyet gstermekteydiler. Besin ticaretinin iinde bulunduu grup ierisinde kasaplar, attarlar ve bakkallar gibi esnaflarn ayr ayr oluturmu olduklar arlar yer alr. Tekstille ilgili zanaatlar arasnda boyamaclk ve dokumaclk ve bu rnlerin sat ile ilgili arlar nemli bir yer tutmaktayd. Maden ilemecilii de nemli zanaatler arasnda olup, bu alanda faaliyet gsteren arlarn says fazladr. Maden ilemecilii ile ilgili olarak faaliyet gsteren arlar arasnda demirciler, kazanclar, bakrclar ve bunun yannda eitli madeni ss eyas yapm ve sat ile ilgili arlar nemli bir yer tutmaktadr. nemli zanaat kollar arasnda deri ilemecilii de byk bir yer tutmaktadr. Bu zanaatin temelini derinin tabaklanmas oluturduu iin, deri ilemecilii yaplan yerlere debbahane (dabakhane) denilmekteydi. Bu sektrle ilgili olarak faaliyet gsteren dier bir ar
511

Can, 1995: 123-128, 131.

170

ise kunduraclar arsdr512. ehirde ticarete konu olan mallar arasnda araplar da bulunmaktadr. Bu nedenle ehirde araplarn pazarland bir arabhane bulunmaktadr. ehrin gayrmslim nfusu tarafndan retilen araplar burada pazarlanmaktayd. Ayrca iplik pazar ve altn, gm ve mcevher trnden eyalarn satld kuyumcular pazar olarak nitelendirilebilecek bir pazarn da bulunduu bilinmektedir. ehrin nemli ar ve hanlarnn bulunduu bu blgede sadece ehirde retilen mallar deil, ayn zamanda evrede bulunan nemli merkezlerden getirilen bir ok mal satlmaktayd. Bata Halep olmak zere eitli yerlerden getirilen mallar arasnda sabun, kna, maz, fndk, badem, zeytin ya, sade revgn, asel, pekmez, kuru zm/incir/erik/zerdali, tuz, karabiber, zencefil, karanfil, niasta ve bakr kaplar parlatmada kullanlan kalay gibi maddeler nemli bir yer tutmaktadr513. ehirde bugn arlar Mahallesi olarak bilinen blgede bulunan Osmanl dnemi arlarnn balcalar Tccar Pazar, Uncu Pazar, Bit Pazar, pliki Pazar, Terziler ars, Kassarlar ars,514 ulcu Pazar, Bedesten, Sipahi Pazar, Koyuncu Pazar, Knac Pazar, Nacar Pazar, Kunduraclar Pazar, Bak Pazar, Bakrclar ars (Hseyniye ars) ve Keeci Pazardr. ehrin arlarnn bulunduu bu alanda, Osmanllar dneminde ehre ticaret amacyla gelen tccarlarn konaklamalar ve ayn zamanda ticaret yapabilmeleri iin bir ok dkkanlar da olan hanlar toplanmtr. Osmanllar dneminde ina edilen ticaret yaplar arasnda hanlar da nemli bir yer tutmaktadr. Hanlarn bir ksmnda baz ticari mallarn satld dkkanlar bir arada bulunmakta, bazlar ise ehre gelen yabanc tccarlarn konaklayabilmelerine imkn salamaktayd. Kentlerdeki hanlar, uzun sreli kullanm iindi. Kentte geici olarak kalan tccarlar burada kalr, mallarn da ayn yerde saklard515. Ruha ehrine ticari neminden dolay bir ok kervan uramaktayd. Bu kervanlarn belli bir mddet ehirde kalmalarndan dolay ehirde hanlarn yaplmas bir zorunluluktu. Halep salnmelerine gre ehirde var olan han says XX. yzyl balarnda 32

512 513

Faroqhi, 2000: 39-40. Barkan, 1980: 560-561. 514 Krkolu, 2000 b: 13. 515 Faroqhi, a.g.e.: 33.

171

adettir. Genelde bir kentteki han saysnn o kentin ticari nemini gstermesi gerekir516. Ruha ehrinde bulunan hanlarn says gz nne alndnda, ticaretin olduka nemli bir yere sahip olduu anlalmaktadr. Tarihi arlar alannda bugn bile varlklarn srdren bu hanlar arasnda Gmrk Han(Foto12), Barutu Han, Menek Han, aban Han, Kumlu Hayat Han ve Hac Kmil Han gibi hanlar nemli bir yere sahiptir. Tarihi arlarn bulunduu ve bugn arlar mahallesi olarak adlandrlan blgede konutlar bulunmamaktadr. Halkn ikamet ettii konutlar, Osmanllar dneminde olduu gibi bugn de bu arlarn etrafnda yer almaktadr. Osmanllar dneminde ehirde var olan hanlar, gnmze kadar tamamen ya da ksmen ulaabilen hanlar; gnmze eriememi fakat tarihi belli olan hanlar ve gnmze eriememi ve tarihi belli olmayan hanlar olarak gruplandrmak mmkndr.

Foto 12. anlurfann Tarihi Ticaret Binalarndan Gmrk Han ve Arasa Hamam. (M.S. ahinalp, 2003).

Bunlardan birinci gruba giren hanlarn, ehrin bugnk ticaret hayatnda da nemli yerleri vardr. Bu grupta, Gmrk, Menek, Hac Kamil (ukur), Barutu, aban, Kumlu Hayat, Topu, Samsat Kap, Bican Aa, Millet ve ark hanlar yer almaktadr. Gnmzde bu hanlarda sadece Millet Han kullanlmamakta, Bican Aa
516

Faroqhi, 2000: 35.

172

ve ark Hanlar ise ksmen kullanlmaktadr. kinci grubu oluturan hanlar, Sarraf Seyfettin, Bey Kaps, Sebil, Sektelin ve Badll Sait Bey hanlardr. nc gruptakiler ise, Ali Bargut, Askeriye (Hac Kara Aa), Aslanl, Cesur, Eski Gazhane, Hac Ali Aa, Zencirli (Kstonun Han) ve Yeni Gazhne hanlardr.517 Yukarda bahsedilen bu hanlar dnda XIX. yzyln sonlarnda ehri gezen Buckinghamn bahsetmi olduu bir han daha vardr ki, o da Klholu Han (Han Klholu) olarak bilinmektedir. Osmanl dnemi Ruha arlarnn dier bir zellii de arlar blgesinde ve yaknnda ok sayda cami ve hamamn bulunmasdr. Gerek slm dininin temizlie vermi olduu nem, gerekse ehir dndan gelen tccarlarn yararlanmalar amacyla arlar blgesinde ok sayda hamam da bulunmaktadr. Bu hamamlar arasnda Cnckl Hamam, Sultan Hamam, Velibey Hamam, Arasa Hamam ve aban Hamam gibi hamamlar saymak mmkndr. Yine ayn blgede ok sayda caminin de kmelendiini grmek mmkndr (Foto 12). Bu blgede bulunan camilerin balcalar, Hasan Padiah Camii, Narinci Camii, Dabakhne Camii ve Pazar Camii gibi bu blgenin iinde ya da hemen evresinde bulunan camiler yannda, biraz daha d evrede bulunan Ulu Cami, Rzvaniye Camii, Halilrrahman Cami, Mevld Halil Camii, Arabi Camii, Nimetullah Camii ve Hac Yadigr Camii gibi camiler de bu blgenin hemen yaknnda bulunmaktadr. arlarn ibadethanelere ve balkl gllere bu kadar yakn olmas, gerek ibadet gerekse gezmek amacyla balkl gllere gelen insanlar kendine ekebilme amacn tamaktadr. Ayrca ehirde bulunan tarihi arlar, pazarlar, hanlar ve hamamlar incelenecek olursa, bunlarn sudan daha kolay yararlanmak amacyla, balkl gllerden kan fazla sularn akt gzergh zerinde kurulmu olduklar grlecektir. Bahsedilen bu pazarlar dnda, ehrin nemli tarm alanlarnn hemen yannda olmas nedeniyle, gerek ehirde oturduu halde tarmla uraan insanlarn gerekse krsal alanlarda yaayan insanlarn rnlerini satmaya getirdikleri bir takm pazarlar da bulunmaktayd. Bunlar arasnda tahl rnlerinin pazarland arasa ve hayvanlarn alnp satld bir hayvan pazar da bulunmaktayd518. XVI. Yzyln sonu XVII. yzyln balarnda meydana gelen Celali isyanlar srasnda ehir igal edilmi ve bu isyanclarn evreye vermi olduu zararlardan
517 518

zme, 2000: 17-22. Barkan, 1980: 561.

173

dolay ehir tahribata uramtr519. XVII. Yzyln banda meydana gelen eitli olaylar ve dolaysyla yaanan skntlar, dier Anadolu ehirlerini olduu kadar Ruha ehrini de etkilemitir520. Celli isyanlarnn bu dnemde dorua km olmasndan dolay ticaret yollarnn eski canlln kaybetmi olmas muhtemeldir521. Bu yzylda ehirde ticarette nemli bir yeri olan iki adet bedesten, 400 dkkn, be han bulunmaktadr. ehirde bulunan bu hanlar dnda ehir surlar dndaki tepelerde bulunan maaralarn bazlar da han olarak kullanlmtr. Ayrca ehirde halka ak 8 adet hamam bulunmaktadr. Balkl gllerden kan suyun ve Karakoyun Deresi kenarnda kurulan bir ok su deirmeni bulunmaktadr. Bu deirmenlerin bir ksm ehir iinde bulunurken bir ksm da ehrin dnda yer almaktadr. Evliya elebi bu deirmenlerden nemli olanlarn oluturan 6 deirmenden bahsetmektedir. Ancak seyyah ehrin ar ve pazarlarndan bahsederken, bunlarn ehir kadar gelimemi olduunu, ancak bu arlarda eitli kymetli mallarn satldn belirtmektedir522. XVII. Yzyln ilk eyrei Ruha ehrinin ticaretini olumlu ynden etkileyen kararlarn alnd bir dnem olmutur. Bu dnemde pamuk ihracnn yasaklanmas, pamuk ve pamuk iplii ihracnn sadece zmir ve Halepte serbest olmas523 ehrin Halep ile olan ticaretini artrmtr. Uzun yllardan beri Ruhann ticareti byk oranda Halepin etkisi altndayd. Dou ve Gneydou Anadoludan bu rnleri ihra etmek isteyenlerin geebilecekleri gzerghlar arasnda Ruha da bulunmaktadr. Bu nedenle de kervanlarn en fazla urak yerlerinden birinin Ruha olmas, ehrin ticari aktivitesini arttrmtr. XVI. Yzylda olduu gibi XVII. yzylda da ehirde dokuma faliyetlerinin nemini koruduu anlalmaktadr. zellikle pamuk ipliinden retilen kumalar ok deerli idi ve ticarette rabet grmekteydi.524. XVIII. yzyln ortalarnda ehirde sadece Rdvaniye Vakfna ait 346 dkkan bulunmaktadr. Bu dkkanlarn esnaflar arasnda ayakkab-izme imalatlar,
519 520

Faroqhi, 2003: 201. Faroqhi, 1996: 281. 521 Faroqhi, 2000: 184. 522 Evliya elebi, 1982: 816-817. 523 Faroqhi, 2000: 170. 524 Evliya elebi, a.g.e.: 817.

174

erbetiler, lokantalar, hamamlar, deirmenler, kuyumcular, basmaclar, boyaclar, bakkallar, iplik ve yn satclar byk yer tutar. Ayrca ehirde bulunan boyahane ve boyahane deirmeninin varl525 dokuma sektrnn ehirde hl byk bir neme sahip olduunu gstermektedir. Bu i kollarnn sadece Rdvaniye vakfna ait dkkanlarda i yapmadklar dier vakflara ait dkkanlarda da ticari faaliyetlerine devam ettikleri dnlrse, bu mesleklerin ehrin en yaygn meslekleri olduklar grlecektir. XVIII. yzylda ehirde ayn meslekten esnaflarn bir arada bulunduklar ar ya da benzeri bir yap grlmemektedir. Genellikle eitli zanaat alanlarnda faaliyet gsteren esnaflar dank olarak bulunmaktadr. Fakat ehirde bulunan kuyumcularn bir araya toplandklar bir ar bulunmaktadr. Bunun yannda yine baz esnaf ve zanaatkrlar yan yana getiren pazarlar da sz konusudur526. Petermanna gre Ruha ehrinin arlar dardr ve zeri kubbeli olup kapal ar zelliindedir.527 Bu pazarlar arasnda Demirci, plik, Yn ve Kuma pazarlarn saymak mmkndr. Dokuma sektrnde faaliyet gsteren esnaflarn bulunduu Yn, plik ve Kuma pazarlar boyahane etrafnda toplanmlardr. Ruha ehrinde bulunan boyahaneden bir ok yerde bahsedilmesi, sadece ehirde deil ayn zamanda Osmanl Devletinde de XVIII. yzyln ortalarnda hem ticaret hem de sanayi bakmndan bir gelimenin yaand gstermektedir. Bu durum bir ok Osmanl ehrinde meydana gelen ekonomik gelimenin gstergesidir528. ehirde XIX. yzylda da ticaret nemini korumaktadr. Ruhann Halep ile Diyarbekir ve Musul yolu zerinde mutena bir mevkide bulunmakla, hayli ehemmiyet-i ticariyesi vardr.529 H. 1284(1867)-1324(1906) yllar arasna ait Haleb salnameleri incelendiinde, XIX. yzyl sonu ve XX. yzyl balarnda ehrin en nemli sanayi retiminin dokuma sektrnde olduu grlmektedir. retilen rnlerin banda eitli kuma, hal ve kilimler gelmektedir. ehrin en nemli ticari mallar arasnda pamuk ve ipekten dokunmu malahlk (fistan), beyaz al, aba ve

525 526

Faroqhi, 1996: 280-282. Faroqhi, a.g.m.: 280-281. 527 Petermann, 1865: 353. 528 Faroqhi, a.g.m.: 280-282. 529 emseddin Sami, 1996: 1074.

175

eitli dier dokumalar; sahtiyan (kaln deri) ve bakr eyalar byk bir neme sahiptir530. ehrin ticari yaamnda sadece mamul madde deil, yn gibi ham maddelerin ticareti de nem tamaktayd. Toplanan ynler sadece ehir ve yakn evresinde tketilmiyor, ayn zamanda skenderun liman zerinden Avrupaya da ihra ediliyordu (Foto 13)531. XIX. Yzyln balarnda ehri gezen Buckingham, ehrin ticaret yaantsnn canl olduunu bildirmektedir. Buckinghama gre ehirde ok sayda han bulunmakla birlikte bunlar arasnda iyi durumda olanlar Klaholu ve Gmrk hanlardr. ehirde gnn belli saatlerinde erkeklere ve bayanlara hizmet veren 4-5 civarnda hamam da bulunmaktadr. Buckingham ehirde bulunan nemli pazar ve arlar arasnda Kundurac Pazarn ve Gmrk Hannn kenarnda bulunan Bedesteni saymaktadr. Fakat bunlar dnda da bir ok pazar olduunu belirtmekle

Foto 13. Ruha(anlurfa)da Bir Handa hra Edilmek zere Bekletilen Yn Balyalar. (XIX. Yzyl Sonu). A.C. Krkolu, a.g.e., 1990, s. 97.

birlikte bunlarn hangileri olduunu ifade etmemitir. Ruhadaki ar ve pazarlarn zmir, Kahire, am ve Halep pazarlarna denk olduunu belirten Buckingham, pazarlarda satlan eitli tekstil, ayakkab ve ss eyas gibi rnlerin Hindistan, ran,

530 531

emseddin Sami, 1996: 1074. Badger, 1987: 330.

176

Anadolu ve Halepten geldiini, bunlar arasnda ngiltereden Halepe oradan da Ruhaya gelen mallar olduunu bildirmektedir532. Ruha ehrinin XIX. yzylda da ekonomisinde byk bir yeri olan ticaret faaliyetlerinde eyalet merkezi olan Halep yine nemini korumaktadr. XIX. Yzyln banda Ruhada ok sayda basmac ve boyac olduu bilinen bir gerektir533. ehrin ekonomik faaliyetlerinde sanayi faaliyetlerinin nemli bir yeri bulunmaktadr. Genellikle tekstil rnlerinin retimi zerine younlaan bu faaliyetler, bata pamuklu ve ynl kuma dokumacl, kuma boyamacl, halclk olmak zere eitli sektrlerde kendini gstermektedir. ehirde retilen zellikle pamuklu kuma ve ondan yaplan giyim eyalarnn kalitesi yksek olup, ngiliz kumalarna denktir. ehirde bulunan boyahanelerden biri de Gmrk Hannda bulunmaktadr. ehirde retilen hallar arasnda yksek kalitede yn ve ipek hallar da bulunmaktadr.534

Foto 14. Ruha(anlurfa)nn Sanayi Tesislerine Bir rnek: Basmahane Hal Fabrikas. (XIX. Yzyl Sonu). A.C. Krkolu, a.g.e., 1990, s.94.

XIX Yzylda ehrin en nemli tekstil atlyelerinin bulunduu yerlerden biri de Basmahane idi. Basmahane Gnmz Oniki Eyll Caddesi zerinde yer alan ehit Nusret lkretim Okulu binasnn zemin katnda faaliyet gstermekteydi.

532 533

Buckingham, 1827: 80-81, 83. Faroqhi, 1996: 281. 534 Buckingham, a.g.e.: 83-85.

177

Burada bata hal dokumas olmak zere, eitli kumalara bask yaplmas ve kuma boyamacl nemli bir yer tutmaktayd (Foto 14)535. Haleb Salnamelerinin Ruha ile ilgili ksmlar incelendiinde XIX. yzyl sonu XX. yzyl banda ehirde bulunan eitli ticari kurulular hakknda bilgi sahibi olmak mmkndr. Ruha ehrinde, 1284(1867) ylnda 13 hamam, 1821 dkkn, bir bedesten, 7 adet han bulunurken; 1303(1885) yl Haleb salnamesine gre ehirde 14 hamam, 1977 dkkn, bir bedesten, 11 han, 14 frn, 221 kae destgh (tezgh), 2 dabakhane, 55 kahvehane, 5 meyhane, 12 boyahane, 2 sabunhane, 2 lokanta yer almakta. 1324(1906) yl Haleb salnamesinde ise ehirdeki 2095 dkkn ve maaza, 32 han, 18 frn, 6 eme ve sebil, 14 hamam, 23 deirmen, bir fabrika ve bir dabakhane den sz edilmektedir. Grld gibi yllar getike ehirde bulunan dkkn, han, hamam saylarnda art grlrken, ehrin nemli zanaat kollarndan biri olan deri tabaklama ilemlerinin yapld dabakhanelerin saysnn azalmas dikkat ekicidir. XX. Yzyl balar artk Osmanl ekonomisinin iyice bozulmaya balad bir dnem olarak kendini gstermektedir. Ancak buna ramen ehirde bulunan dokuma sanayii Osmanl dokuma sanayii iinde halen nemli bir yere sahiptir. ehirdeki atlyelerde dokunan kumalarn rabet grmesi nedeniyle bu sektrden elde edilen gelir yksek orandadr. Urfa, Mardinle birlikte 1913 ylnda Osmanl Devletinde bulunan toplam 30000 dokuma tezghnn 880ine, toplam 11770 ton olan iplik harcamasnn 320sini, 70.5 milyon metrelik dokumann 2 milyon metresini karlamaktadr.536 Osmanl maliyesinin bozulmas sonucunda Anadolu ve dier vilayetlerde kullanlan sikke ve kaymelerin dk deerli olanlar piyasaya srlm ve tccarlarn da bu dk deerli paralara rabet etmesiyle ortaya para ticareti kmtr. Ortaya kan bu durum Ruha ehrini de etkilemitir. zellikle 1917 ylnda Halep yukarda bahsedilen para ticaretinin nemli bir merkezi konumundayd ve para ticareti, kayme ve nikel sikkeleri kapsamaktayd. Dk deerli para ticaretinin Anadolu ile olan balants byk oranda Ruha ve Konya zerinden salanmaktayd.

535 536

Krkolu, 1990: 94. Eldem, 1994: 88.

178

Bu nedenle de Ruha ehrinin ekonomik durumu byk oranda Halepin etkisi altnda bulunmaktayd537. XX. Yzyln balarnda ehirde el sanatlar alannda faaliyet gsteren i kollarnn ve atlye tipi sanayinin byk bir neme sahip olduu grlmektedir. ehirde bulunan ok sayda dokuma tezghlarnda bir ok ipekli dokumalarn, hal, kilim, al, basma, adr ve benzeri bir ok tekstil rnnn retilmektedir. Bunun yannda bakr eya retimi gzde olan sanatlardan biriydi. Ayrca gm ilemecilii ve eitli ss eyas yapmcl ehrin nemli sanayi faaliyetleri arasnda yer almaktayd538. ehrin evresi ile olan ticari balantlarnn bu yzylda da nemini koruduu sylenebilir. Ruhann bata Halep ve Diyarbekir olmak zere yakn evresinde bulunan Hama ve Humus ile daha uzakta bulunan stanbul, Badat ve Beyrut ile nemli ticari ilikileri bulunmaktadr539. Bu ehirler arasnda Halep en nemli yeri tutmakla birlikte stanbulun yiyecek, ham ve mamul madde ihtiyacnn ok byk miktarlarda olmas, Anadolunun tarmsal retim yapsn, zanaatlar ve blgeler aras ticareti ekillendirebilecek bir gce sahip olmasn salyordu540. 7. Ulam ve Haberleme nsanlk, tarihi boyunca srekli hareket halinde olmutur. Tarihin eski dnemlerinden gnmze kadar her dnemde ekonomik, askeri ve sosyal nedenlerle yollara ihtiya duyulmutur. Bir yerden baka bir yere gerek eitli mallarn tanmasnda ve gerekse de insanlarn tanmasnda yollar kanlmaz bir ihtiya olarak ortaya kmtr. Osmanllar dneminde de bata ordularn sevki ve ticari mallarn naklinde karayollarnn birinci ncelikle tercih edilmesi nedeniyle memleketin drt bir yanna ulaan yol ebekesi kurulmutur541. Her ne kadar geni bir karayolu ebekesi kurulmusa da bu yol ann istenilen dzeyde olduu sylenemez. Osmanl Devletinde sanayi sektr Avrupa lkeleri ile kyaslanmayacak derecede geri kalm durumdayd. Sanayinin bu derece geri kalm olmas dolaysyla
537 538

Akyldz, 2003: 344. Salname-i Vilayet-i Haleb, 1327: 406-407; emseddin Sami, 1996: 1074. 539 Karaka, 1995: 71. 540 Faroqhi, 2000: 18. 541 Halaolu, 1998: 164.

179

ulam faaliyetleri de geri kalmt. Ayrca, ham madde ihtiyac az, ii hareketleri nemsiz olduundan, insanlar da ancak askerlik ve memuriyet gibi zorunlu hallerde yer deitirdiklerinden seyahat rabet grmemekteydi542. Ancak her eye ramen Osmanl Devleti iinde ulam imknlar Avrupa kadar gelimemise de nemli yollarn varlndan bahsetmek mmkndr. Osmanllar dneminde, stanbul merkez olmak zere ana kol halinde uzanan yollar bulunmaktayd. Bu ana kollar ya da yollar birbirlerine tali yollarla balanmaktayd. Anadoludaki sa kol, skdar-Gebze-Eskiehir-Akehir-KonyaAdana-Antakya yolu ile Halep ve am gzerghn takip eden Hac yolunu; Orta kol, skdar-Gebze-znik-Bolu-Tosya-Merzifon-Tokat-Sivas-Hasan elebi-MalatyaHarput-Diyarbekir-Nusaybin-Musul-Kerkk gzerghn takip ederek Basra-Badat yolunu; sol kol, orta kolla Merzifona kadar ayn gzergh takip ederek buradan Ldik-Niksar-Karahisar-ark-Akale-Erzurum yoluyla Hasankaleden bir kol Kars, dier bir kol ile de Tebrize ulard543. Ruha ehri, Anadoludaki sa kol ile orta kol arasnda kalan tali yollar zerinde bulunmaktayd. Bu iki kol arasnda Mardin, Diyarbekir, Ayntab ve Rakkadan gelen yollar Ruhada birlemekteydi544. Ancak ehir her ne kadar tali yollar zerindeyse de bu yollar nemli ticaret yollar idi. Ticaret kervanlarnn sklkla kulland bu yollar zerinde olmasndan dolay Ruha, her zaman ticaretin gelimi olduu bir ehir zelliini korumutur. Bu nedenle de Ruhadan geen tali yollarn nemli ticari aktivitelerin bulunduu bir blgede olmalarndan dolay, dier tali yollara nazaran daha fazla neme sahipti. Askeri faaliyetler nedeniyle asker ve askeri malzemelerin nakli dnda, kara ulamnda ticari mallarn nakli nemli bir yer tutmaktayd. Ruha ehrinin nemli ticaret yollar zerinde bulunmas, ticari amalarla karayolunun kullanmn bir zorunluluk haline getirmitir. ehre getirilen ya da ehirden baka yerlere nakledilmesi gereken mallar kervanlar vastasyla tanmaktayd. Bu nedenle de kervanlar hem ticaret mallarnn hem de yolcularn tanmasnda kullanlan en yaygn ulam aracyd. Kervanlarda develer ve atlar genellikle bir arada kullanlrd. Tavernierye gre develer yk tamada kullanlrken, yolcular at srtnda daha rahat
542 543

Eldem, 1994: 92. Halaolu, 1998: 165. 544 Halaolu, 1997: Harita I.

180

ediyorlard. Balca kaygs srat olan tccarlar, yalnzca atlarn kullanld kervanlar olutururlard. Merkeplerin ok yava yol alan deve kervanlarna ayak uydurmas mmkn olduundan, fazla paras olmayan yolcular genellikle bu yolu tercih ederlerdi. Kyller genellikle tekerlek parmaklklar olmayan arabalar da ulamda kullanrlard545. ehir iinde ya da ehre yakn yerlere ulamda kullanlan aralar arasnda faytonlar da byk bir neme sahipti546. ehir ii ulamnda kullanlan dier bir ulam arac da tahtrevanlard. Osmanllar dneminde yaygn olarak kullanlan tahtrevanlar, Ruhada da ehir ii ulamnda kullanlmaktayd (Foto 15).

Foto 15. Ruha(anlurfa)da ehir i Ulam Salayan Aralardan Tahtrevan. (XIX. Yzyl Sonu). A.C. Krkolu, a.g.e., 1990, s. 104.

Osmanl dneminde haberleme, ulamda kullanlan yollar zerinde kurulan menziller vastasyla yaplmaktayd. Karayollar zerinde coraf artlara gre deien eitli mesafelerde bulunan menzillerde grevli olan ulaklar, haberleri bir sonraki menzile iletmekle ykmlydler. Balangta sadece devletin i haberlemesi iin kullanlan bu sistem sonra, askeri malzeme temininde, zel haberlemede ve nihayetinde ksmen de olsa ticari mallarn naklinde kullanlmtr. 1829 ylnda posta idaresinin kurulmasyla haberleme ii bu kuruma braklmtr547.

545 546

Faroqhi, 2000: 61. Badger, 1987: 325 547 Halaolu, 1998: 164-169.

181

ehirde telgraf idaresinin varlna dair ilk bilgiye 1303 (1885) tarihli salnamede rastlanmaktadr. J) CUMHURYET DNEM 1914 ylnda balayan ve 1918 ylnda sona eren I. Dnya Sava, Osmanl Devletinin sonunu hazrlam ve nihayetinde de yklarak tarihteki yerini almtr. Bu sava sonucunda, Osmanl Devletinin daha nce sahip olduu bir ok yer elden km ve Anadolunun byk bir ksm da igale uramtr. Anadolunun bir ok yerinde olduu gibi anlurfa ehri de bu ortamdan payna deni almtr. 1923 ylnda Cumhuriyetin ilanyla birlikte Osmanl Devleti resmen son bulmu ve Trkiye Cumhuriyeti kurularak, Anadoluda yeni bir dnem balamtr. Trkiye Cumhuriyetinin kurulmu olmas, Anadolunun tmnde olduu gibi anlurfa ehri iin de gelime srecinde ok nemli atlmlarn yapld yeni bir dnemin balangc anlamn tamaktayd. Bu nedenle 1923 ylndan balayarak gnmze kadar devam eden sre, anlurfa ehrinin gerek beeri ve gerekse de ekonomik alanda gelimesinin ve modern bir ehir olma yolundaki atlmlarn gsterdii bir dnem olarak ele alnmtr. Blmn banda da belirtildii gibi, Cumhuriyet dnemi kendi iinde elde bulunan plan ve haritalara gre ayrd edildiinden, balca be alt dnem halinde ele alnacaktr: 1. 1923-1940 Aras Dnem I. Dnya Sava ve onu takip eden yllarda igal glerine kar verilen mcadele, phesiz ki Anadolunun bir ok ehrini olduu gibi anlurfay da byk tahribata uratmtr. Savalardaki can kayb yannda, bata tarm ve ticaret olmak zere ehrin nemli ekonomik kaynaklar byk zarar grmtr. Gen Trkiye Cumhuriyeti ile birlikte ehrin idari stats de deimi, Osmanllar dneminde sancak merkezi olan ehir, 1924 Anayasasnn lkenin yeni idari bln biimiyle ilgili maddesi uyarnca548 artk il (vilayet) merkezi olma grevini stlenmitir. Daha nce Ruha olarak adlandrlan ehir, artk Urfa olarak anlmaya balamtr. Yeni kurulan Urfa vilayeti 1925 ylnda; Merkez
548

Tuncel, 2001: 81.

182

kazasyla beraber Harran, Suru, Birecik kazalarndan ibaret olup Merkez kazas, Baziki, Kabahaydar, Sumatar nahiyelerinden, Harran kazas Nusretiye ve Birecik kazas ise Nizip ve Carablus nahiyelerinden olumutur. Suru kazasnn nahiyesi yoktur. 549 1927 ylna gelindiinde idari tekilatta deiiklik olduu grlmektedir. Daha nce vilayete bal olmayan birka birimin daha katlmasyla Urfa ehrinin idari etki alan genilemitir. Bu yllarda Urfa vilayetinin Merkez, Birecik, Harran, Hilvan, Suru, Siverek, Yaylak ve Viranehir olmak zere toplam 8 ilesi bulunmaktadr. 1930 ylnda Yaylakta bulunan ile merkezi, Bozovaya tanm ve bylece Bozova ilesi kurulmutur550. Cumhuriyet dneminin balarnda ehirde bulunan idari kurumlara bakldnda hemen hemen gnmz idare kurumlarnn tamamnn bulunduunu sylemek mmkndr. l merkezi olmas nedeniyle bata valilik olmak zere, belediye bakanl, vilayet-i idare-i hususiye (il zel idare mdrl), muhasebe, tahrirat (yaz, zel kalem), maarif (eitim), nafia (bayndrlk), shhiye (salk), nfus, posta ve telgraf, iskn, tapu ve kadastro ve evkaf (vakflar) mdrlkleri gibi bir ok idari kurumun ehirde yer ald grlmektedir. Bunun yannda ehirde gvenlik birimleri de tekilatlanmtr ki, jandarma alay ve emniyet mdrl de bulunmaktayd551. a) Nfus Cumhuriyetin ilk yllarnda ehrin nfusunun Osmanl dnemine gre daha dk olduu grlmektedir. 1914-1918 yllar arasnda yaanan I. Dnya Sava ve bunun hemen ardndan Milli Kurtulu Mcadelesinde yaanan kayplar nedeniyle ehir nfusu byk oranda dmtr. Yaanan sava ortamnda erkeklerin askere alnmalar nedeniyle doal yollardan nfus art salanamad gibi, askere alnan ve Milli Mcadeleye gnll olarak katlan erkeklerin byk bir ksmnn hayatn kaybetmesi nedeniyle, nfusta meydana gelen kaybn byk ksm erkekler arasnda yaanmtr. Ancak buna ramen 1927 Genel Nfus Saym sonularna gre erkek

549 550

Arif, 1925: 11. Urfa l Yll, 1967: 45. 551 Urfa Hakknda Salname-1927, 1998: 72.

183

nfusun kadn nfusa gre daha fazla olduu grlmektedir. Bunda ehirde bulunan asker nfusun nemli miktarda olmas byk rol oynamtr. 1927 ylnda yaplan ilk nfus saymnda Urfa ehrinin nfusu 29.098 olarak belirlenmitir (izelge 4). Nfusun cinsiyet ve ya yaps incelendiinde, nfusun 14.941inin (%51.3) erkeklerden ve 14.157inin de (%48.7) kadnlardan olumakta olduu grlmektedir. XIX. Yzyln sonlarnda ehrin yaklak 55.000 kiilik bir nfusa sahip olduu dnlrse, Osmanl Devletinin son dnemlerinde meydana gelen siyasi olaylarn ve savalarn ne derece olumsuz bir etki yapt aka grlecektir. 1927 yl verilerine gre Urfa vilayetinin nfusu 101.062si erkek ve 102.533 kadn olmak zere toplam 203.595 kiiden olumaktayken, ehrin de iinde yer ald merkez ilenin nfusu ise 29.501i erkek ve 29.132si kadn olmak zere toplam 58.633 kiiden olumaktayd( ekil 10). Bu verilere gre il toplam nfusunun %14.3 Urfa ehrinde yaamaktayd. izelge 4 . anlurfa ehri, li ve Trkiye Nfusunun Geliimi (1927-2000).
Saym Yllar Nfus ehir Art Oran ( ) Nfus l Art Oran () Trkiye Nfus 13.648.270 16.158.018 17.820.950 18.790.174 20.947.188 24.064.763 2.7754.820 31.391.421 35.605.176 40.347.719 44.736.957 50.664.458 56.473.035 67.803.927 Art Oran ()

1927 29.098 207.487 1935 31.721 10,8 229.614 1940 35.266 21,4 245.398 1945 36.356 6,1 263.855 1950 38.685 21,5 298.394 1955 48.296 45,4 348.199 1960 59.863 43,8 401.919 1965 73.498 41,9 450.798 1970 100.654 64,9 538.131 1975 132.934 57,2 597.277 1980 147.488 21.0 602.769 1985 194.969 57,4 795.034 1990 276.528 72,4 1.001.455 2000 385.588 33,8 1.443.422 Kaynak: D..E. Genel Nfus Saymlar.

12,7 13,3 14,5 24,6 30,9 28,7 23 35,4 20,9 1,8 55,4 46,2 36,6

21,1 19,6 10,6 21,7 27,8 28,5 24,6 25,2 25 20,7 24,9 21,7 18,3

184

ekil 9. Cumhuriyet Dneminde anlurfa ehri Nfusunun Geliimi (1927-2000).

450.000 400.000 350.000
Nfus Miktar

80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0

1927 1935 1940 1945 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 2000 Dnemlik Art Oran

300.000 250.000 200.000 150.000 100.000 50.000 0

Saym Yllar ehir Nfusu Art Oran ( )

ekil 10. anlurfa ehri, Merkez le ve l Nfusu (1927).

250.000 200.000 Nfus Miktar 150.000 100.000 50.000 0 Urfa ehri Merkez le l Toplam

Yaanan savalara ramen nfus ierisinde erkeklerin orannn kadnlardan yksek olmas ilgin bir durum ortaya karmaktadr. Ortaya kan bu durumun aklanabilmesi iin dnemin ekonomik artlarnn ve erkek doumlar miktarnn gz nnde tutulmas gerekmektedir. 1927 ylnn ekonomik durumuna bakldnda, sava yllar sonrasnda zellikle krsal kesimlerde ar olumsuz ekonomik artlarn hkm srd grlecektir. Bu durum 1927 yl Urfa Salnamesinde u ekilde ifade edilmektedir:

185

Kyl, amele alr... Kylnn zaruretine aresaz olacak ziraat hala iptidaiyede, ticaret hala tevekufda, sanayi esasen mefkud bir halde bulunduu iin fakr-u zaruret, dkk- maiet halkn hayatnn btn mddetince refikidir552. Krsal kesimde grlen bu ar olumsuz ekonomik artlardan dolay erkeklerin ehre almak (zellikle amelelik gibi ilerde) iin gelmi olduklar dnlrse, ehir nfusundaki erkek fazlasnn nedeni daha iyi anlalacaktr. Aadaki izelge incelendiinde 20-45 ya grubunda erkek nfusun az olmas henz 5 yl nce sona eren sava ortamn yanstrken, 13-19 ve 46-60 ya gruplarndaki erkek nfus fazlas ise krsal kesimden erkeklerin ehre almak amacyla geldiini ve ehirdeki asker nfusun fazlaln gstermektedir. ehirde erkek nfusun fazla olmasna etki eden dier bir neden de erkek doumlarnn fazlal olarak gze arpmaktadr. izelge 5te yer alan 0-12 ya grubu incelendiinde bu durum daha iyi grlecektir. 1927 yl saym sonularnda nfusun ya gruplar farkl bir ekilde tespit edildiinden, nfusun ya yapsn gnmzde kullanlan ya gruplar halinde ortaya koymak mmkn deildir. Ancak elde bulunan 1927 yl saym sonularndan hareketle, nfusun cinsiyet ve ya yaps hakknda fikir vermesi asndan, nfusun 20 ya alt grubunun 7.372 erkek ve 6.258 kadn olmak zere 13.630; 20-60 ya grubunda 6.920 erkek ve 7.269 kadn olmak zere 14.189; 61 ve yukarsn kapsayan grubun 630 erkek ve 612 kadn olmak zere 1.242 kiiden olutuunu sylemek mmkndr (izelge 5, ekil 11).

izelge 5. anlurfada Nfusun Ya Gruplarna Gre Cinsiyet Dalm (1927).

0 Erkek 818 Kadn 551 Toplam 1.369 Kaynak: D..E. 1-2 3-6 1.372 1646 930 1563 2.302 3.209 7-12 1.395 1.138 2.533 13-19 2.141 2.076 4.217 20-45 5.599 6.037 11.636 46-60 61-70 1.321 451 1.232 364 2.553 815 71+ 179 248 427
Bilinmeyen Toplam

19 18 37

14.941 14.157 29.098

552

Arif, 1925: 21.

186

ekil 11. Nfusun Ya Gruplarna Gre Cinsiyet Dalm (1927). 4%

47%

49%

0-20 Ya Grubu

21-60 Ya Grubu

61+

1927 yl genel nfus saymnda dinlere mensubiyet itibariyle de tasnif yaplmtr. Yaplan bu tasnife gre 29.098 olan ehir nfusunun 28.865i (%99.2) Mslman, 233 (%0.8) ise gayrmslimlerden olumaktadr. 1935 yl nfus saym sonularna gre ehir nfusu bir nceki saym dnemine gre yaklak %9 artarak 31.721e ulamtr. Aradan geen 8 yllk sre ierisinde yllk nfus art hz 10.8 olarak gereklemitir(izelge 4 ve ekil 9) . ehir nfusunun 16.070ini (%50.6) erkekler ve 15.651ini (%49.4) kadnlar oluturmaktadr. ehir nfusunda meydana gelen yllk art oran, 12.7 olan il ve 21.1 olarak gerekleen Trkiye nfusundaki yllk art oranlarnn altnda kalmtr. 1935 ylnda il nfusu 207.487 den 229.614a ykselmi ve iki dnem arasndaki art oran %10.6 olarak gereklemitir (izelge 4, ekil 9, 12). Nfusun ana ya gruplarna gre dalm incelendiinde 0-15 ya grubunda 12.905, ekonomik olarak faal nfus grubu kabul edilen 15-64 ya grubunda 17.761 ve 65 ya st grupta da 1.028 kiinin yer ald grlmektedir (izelge 6). Bu nedenle bu saym dneminde ehrin gen bir nfusa sahip olduunu sylemek mmkndr. Bu da ehrin ekonomik gelimesinde zellikle de i gc bakmndan nemli bir potansiyel oluturmaktadr.

187

izelge 6. anlurfada Nfusun Ya Gruplarna Gre Cinsiyet Dalm (1935).

Ya Gruplar 0-4 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85 + Kaynak: DE. Erkek Miktar Oran (%) 17.1 2.756 15.7 2.527 10.4 1.671 5.9 943 10.0 1.601 8.1 1.304 6.5 1.052 6.5 1.049 5.4 863 3.5 557 3.1 493 2.0 322 2.4 391 1.0 160 1.0 167 0.4 57 0.5 78 0.3 58 Kadn Miktar Oran (%) 14.7 2.292 13.9 2.175 9.5 1.484 7.0 1.102 8.0 1.254 8.2 1.286 8.8 1.371 6.9 1.087 7.2 1.123 3.5 542 4.4 686 1.4 223 3.3 512 0.7 111 1.1 174 0.3 51 0.5 81 0.6 91 Toplam Miktar Oran (%) 15.9 5.048 14.8 4.702 10.0 3.155 6.4 2045 9.0 2.855 8.2 2.590 7.6 2.423 6.7 2.136 6.3 1.986 3.5 1.099 3.7 1.179 1.7 545 2.8 903 0.9 271 1.1 341 0.3 108 0.9 159 0.4 149

Nfusun ya piramidi incelendiinde 0-9 ya grubunun nemli miktarlarda olduu grlmektedir (ekil 13). Bu ya grubunda yer alan nfus miktar ehir nfusunun %30.7sini oluturmaktadr. Bu durum ehirde ocuk nfusun fazla olduunu, dolaysyla da doum orannn yksek olduunu gstermektedir. 1935 yl nfus saymnda dinler itibariyle de tasnif yapldndan ehir nfusunun dinlere gre dalm hakknda da bilgi sahibi olunabilmektedir. Bu verilere gre ehir nfusunun 31.445ini Mslman; 35i Hristiyan, 239u Musevi ve 2si de dinsiz olmak zere toplam 276sn da gayrmslimler oluturmaktadr. 1940 ylna gelindiinde DE verilerine gre ehir nfusunun bir nceki dneme nazaran yaklak %11,2lik bir artla 35.266ya ulat grlmektedir. Bu miktarn 19.157sini erkekler, 16.109unu kadnlar oluturmaktadr. nceki saymlarda olduu gibi ehir nfusunda yine erkek fazlal grlmektedir. Bu tarihte il nfusu 245.398 olarak saylmtr. Yllk ortalama nfus art hz ehir nfusunda

188

ekil 12 . anlurfa ehri, Merkez le ve l Nfusu (1935).

250.000 200.000 Nfus Miktar 150.000 100.000 50.000 0 Urfa ehri Merkez le l

21.4 olarak gerekleirken, ayn dnemde il nfusunda 13.3 ve Trkiye nfusunda da 19.6 olarak gereklemitir (izelge 4). 1940 yl verilerine gre ehir nfusunda meydana gelen ortalama yllk art hem il hem Trkiye nfusunda meydana gelen arttan daha fazla olmutur. Bunda halkn temel ekonomik faaliyeti

189

konumunda olan tarm sektrnde duyulan i gc ihtiyacnn ve sosyal yapnn getirmi olduu bir takm faktrlerin nemi etkisi bulunmaktadr. 1923-1940 dnemi bir btn olarak deerlendirildiinde ehir nfusunda meydana gelen artn nemli miktarlarda olmad grlmektedir. Yaanan I. Dnya Sava ve hemen ardndan devam eden Kurtulu Sava nedeniyle lke apnda nemli nfus kayplarna neden olmutur. Bu dnemde doumlarn az ve lmlerin fazla olular553 nedeniyle 1930lu yllara kadar nemli bir nfus art gereklememitir. Ancak daha sonra gerek dourganlk miktarnn ailelerin kendi istekleriyle de art gstermesi, bir yandan devletin nfusun arttrlmas konusundaki uygulamaya koyduu tedbirler554 salk artlarnn iyilemesine bal olarak doum oranlarnn artmas ve lmlerin azalmas555 nedenleriyle nfusta nemli bir miktarda art gzlenmitir. ehir nfusundaki en nemli art oran, 1935-1940 yllar arasnda meydana gelmitir. ehrin btn lke ile birlikte I. Dnya ve Kurtulu Savalarndan km olmas nedeniyle, nfus ancak bu yllarda yava yava art seyrine girebilmitir. 1935-1940 aras dnemde Urfa ehri nfusunda meydana gelen art oran, il ve Trkiye orannn ok zerindedir. 1940 ylnda meydana gelen art hz bir nceki sayma gre yaklak olarak iki kat civarndadr. Daha sonraki saym dnemlerinde meydana gelen artlar incelenecek olursa, bu yldan itibaren ehir nfusunda meydana gelen artlarn ykselme eilimine girdii (1940-45 aras dnem hari) grlmektedir. Urfa ehrinin 1923-1940 aras dnemdeki nfus art hz, Trkiye ehirli nfusunun yllk art hzyla karlatrldnda u durum ortaya kmaktadr: 1927 ylnda Trkiye nfusunun %16.4 ehirlerde yaamaktayken, 1935 ylnda bu oran %16.7ye ulamtr. Dolaysyla 1927-1935 aras dnemde yllk ehirli nfus art hz 22.8 olarak gereklemiken, Urfa ehrindeki nfus art hz da 10.8dir. Bu nedenle ehrin bu dnemdeki ehirleme hz, Trkiye genelinin altnda kalmtr.

553 554

zgr, 1998: 12. zgr, a.g.e.: 12. Devletin nfusun arttrlmas amacyla uygulam olduu tevik ve tedbir politikas ile ilgili olarak ayrntl bilgi iin bkz. a.g.e., s. 12, dipnot.1. 555 Avc, 1993: 252.

190

Ayn ekilde 1935-1940 dneminde de anlurfa ehrinin ylk nfus art hz 21.4 ile, 33lk Trkiye yllk art hznn altnda kalmtr556. b) Eitim Cumhuriyet dneminde ehirdeki eitim faaliyetlerine byk nem verildii ve bu amala yeni okullarn ald grlmektedir. Ancak yine de ehirde bulunan okullarn byk bir ounluu Osmanl dneminden kalmadr. Urfa ehrinde 1925 ylnda iki ortaokul, iki numune erkek okulu, dershaneli bir erkek ve tam devreli bir kz ilkokulu bulunmaktayd557. 1927 ylna gelindiinde ise ehirde 70 rencinin eitim grd bir ortaokul, 6 ilkokul ve bir de anaokulunun yer ald belirlenmektedir558. ehirdeki ortaokul (Urfa Erkek Orta Mektebi), 70 renciye eitim vermekteydi. Urfada bulunan ilk okullardan Merkez Vatan Mektebinin 180, Beykaps civarndaki Turan Mektebinin 149 ve gnmz yatl ilkretim okullarna benzer zellikte kurulan ve kyl ocuklarn yatl olarak okutulduu Merkez Ky Yat Mektebinin 300 civarnda rencisi bulunmaktayd. Dier ilk okullar ise ehrin ortasnda Ulu Cami yaknlarnda bulunan Merkez rfaniye Mektebi ve Dabakhane mahallesindeki (bugnk Dabakhane Camiiinin bulunduu eski mahalle) Nusretiye Mektebidir. Ayrca ehirde bir de kz ilkokulu bulunmaktadr. lk Kz Mektebi adyla anlan bu okul, Ak Cami (Nimetullah Camii) yaknlarnda olup 179 rencisi bulunmaktayd. ehrin tek ana okulu Merkez Ana Mektebi olup, bu okul Ulu Cami yaknlarndayd559. 1925 ve 1927 yllar karlatrldnda, 1925 ylnda 2 olan ortaokul saysnn 1927 ylnda 1e indii grlmektedir. Bunun yannda 4 olan ilkokul says da 6ya ykselmi ayrca bir de anaokulu kurulmutur. ehirde, bu yllarda dk olan okuma-yazma orann arttrmak iin gece okullarnn da kurulmu olduu grlmektedir. Okul yan am okuma-yazma bilmeyen halka, iki gece okulunda eitim verilmekteydi. Eitim ile ilikili kltrel fonksiyon grevi gren dier bir kurum da Cumhuriyet dneminin Urfadaki ilk ktphanesi olan Maarif Ktphanesidir560.
556

Trkiye nfusundaki ehirli nfus ile ilgili deerler hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Avc, 1993: Tablo 1, Tablo 2. 557 Arif, 1925: 25. 558 Urfa Hakknda Salname-1927, 1998: 66-67. 559 Urfa Hakknda Salname-1927, a.g.e.: 66-67. 560 Urfa Hakknda Salname-1927, a.g.e.: 67.

191

1927 yl nfus saym sonularna gre Urfa ehrinde eitim seviyesinin ok dk olduu grlmektedir. Urfa ehrinde okuma-yazma bilenlerin says 1.788i erkek ve 192si kadn olmak zere toplam 1.980 iken, okuma-yazma bilmeyenlerin says 13.153 erkek ve 13.965i kadn olmak zere toplam 27.118dir. ehir nfusu iinde okuma yazma bilenlerin oran %6.9 olarak gereklemitir. Okuma-yazma bilen kesim ierisinde kadnlarn oran sadece %9.7dir. Okuma-yazma bilmeyenlerin oran nfusun %93.1ini olutururken, okuma-yazma bilmeyen nfusun %51.5ini kadnlar oluturmaktadr (ekil 14). Ortaya kan bu veriler nda, ehir nfusunun genelinde dk olan okuma-yazma orannn kadnlar arasnda ok daha dk olduu grlmektedir. Bu da toplumun sosyo-kltrel yapdan dolay, kz ocuklarnn okula gnderilmemesinden kaynaklanmaktadr.

ekil 14. anlurfa'da Okuma-Yazma Bilenlerin Nfus indeki Pay (1927).

7%

93%

Okuma-Yazma Bilenler

Okuma-Yazma Bilemeyenler

1935 ylnda ehirde bulunan okul ve renci says ile ilgili herhangi bir veri bulunmamaktadr. Ancak 1935 nfus saym verileri ele alndnda ehirdeki okuma-yazma oranlar ile ilgili bilgi sahibi olunabilmektedir. Bu verilere gre okuma-yazma bilenlerin miktar 4.244tr. Bu miktarn 3.554n erkekler ve geriye kalan 690n da kadnlar oluturmaktadr. ehirde bu dnemde de okuma-yazma bilmeyenlerin saysnn nemli bir miktarda olduu ve ehir nfusunun 27.477sinin okuma-yazma bilmedii grlmektedir. Bu miktarn 12.516sn erkekler ve 14.961ini kadnlar oluturmaktadr. ehir nfusu ierisinde okuma-yazma bilmeyenlerin oran %87, okuma-yazma bilenlerin oran da %13tr (ekil 15). Bir nceki saym dnemi ile karlatrldnda ehir nfusu ierisinde okuma-yazma

192

bilenlerin orannn art grlmektedir. 1927 ylnda %7 olan okuma-yazma bilenlerin oran bu dnemde %13e ykselmitir.
ekil 15. anlurfa'da Okuma-Yazma Bilenlerin Nfus indeki Pay (1935). 13%

87%

Okuma-Yazma Bilenler

Okuma-Yazma Bilmeyenler

c) Salk Urfa vilayeti genelinde bir ok hastalklar grlmekle birlikte bunlardan en fazla rastlanan hastalklar malarya, frengi, bevliye ve ocuk ishalidir. Urfa ehrinde en fazla grlen hastalk ise trahom hastaldr. Vilayet genelinde ise bu hastaln grlme oran %12 kadardr561. ehirde Osmanl dneminden kalan iki katl, drt hasta kouu ve 100 yata, eczanesi ve ameliyathanesi bulunan, dnemin artlarna gre tam teekkl saylabilecek bir hastane bulunmaktadr. Fakat bu hastane 1920li yllarn sonlarnda askeriye tarafndan kullanld iin tam kapasiteyle hizmet verememektedir. 1925 ylnda ehirde halkn ilalarn temin ettii, biri belediyeye ait dieri ise zel (ifa Eczanesi) olmak zere iki eczane bulunmaktadr562. 1927 ylnda ise eczane says 3e ykselmitir563. Bu dnemde salk koullarnn bozukluu kadar salk hizmetlerinin yetersizlii dikkat ekicidir. Salk fonksiyonu snrl tesislerle yrtlmektedir. d) Ekonomik Faaliyetler Halkn balca geim kaynaklar arasnda tarm, ticaret ve sanayi faaliyetleri yer almaktadr. Fakat 1923-1940 dneminde tarm faaliyetleri halen ilkel artlar altnda yaplmaktayd. Bunun yannda ticaret ve sanayi faaliyetleri de canlln
561 562

Arif, 1925: 39. Arif, a.g.e.: 30-31. 563 Urfa Hakknda Salname-1927, 1998: 69.

193

yitirmi bir vaziyet gstermekteydi. Halk ekonomik ynden ok zor artlar altnda yaamaktayd ve vilayet ahalisinin ok byk bir kesimi fakir ve muhta bir vaziyetteydi. yleki, Urfa vilayetinde yaayan halkn zenginleri hari, geri kalan halkn %75i ylda ancak bir defa et yz grebilmekteydi564. Cumhuriyet dneminden nce nemli ticaret balantlar bulunan ehir, zellikle Halep ile kuvvetli ticari ilikilere sahipti. Ancak yeni Trk devletinin kurulmas ve Suriye snrlar iinde kalmas nedeniyle Halepin Urfann ticari hayatndaki nemi hayli azalmtr. Bu nedenle ehrin ticari yaam da olumsuz ynde etkilenmi ve ticaret canlln yitirmeye balamtr. 1920li yllarn ortalarnda ehrin ticari ilikilerinde Mersin ve stanbul ehirleri nemli rol oynamaya balam,. Halepin Trkiye snrlar dnda kalmasndan sonra Urfal tccarlar neredeyse btn ticari ilikilerini stanbul ve Mersinle yrtmeye ynelmilerdir. Yurt dndan gelen mallarn %95i bu iki ehirden, geriye kalan %5i ise Halepten gelmekteydi. Daha nceki dnemlerde Avrupa mallarnn doudaki vilayetlere ulatrlmasnda Urfa nemli bir rol oynarken, zellikle Yenice-Nusaybin demiryolu hattnn almasyla birlikte Urfann dou vilayetleri olan ticaret potansiyeli azalm, daha nceleri ticari ynden daha geni bir alann etkisi altnda bulunduran Urfa ehri, ticari faaliyetlerini sadece il snrlar iinde srdrr bir hale gelmitir 565. Osmanllar dneminde ehirde ticaretle uraanlar arasnda gayrmslimlerin oran hayli fazlayd. Ancak Osmanl Devletinin son dnemlerinde, balayan, I. Dnya Sava ve Milli Kurtulu Sava yllarnda devam eden glerle, ehirde gayrmslimlerin says yok denecek kadar azalmtr. Bu nedenle daha nce ticaret ve zanaatkrlk alanlarnda gayrmslimlerin sahip olduklar nemli rol artk ehrin yerli Mslman halk stlenmitir566. Cumhuriyet dneminin balarnda anlurfada ekonomik faaliyetlerden biri de her ne kadar eski nemini kaybetmise de ticaretti. ehrin ticaret alanlarnn en bilineni hi phesiz ki Osmanllar dneminde de byk neme sahip olan arlar kesimiydi. Haimiye Meydan ve Balkl gller arasnda kalan bu kesim, ehrin uzun yllar boyu en nemli ticaret alan olma zelliini korumutur. Halep ile olan ticari
564 565

Arif, 1925: 21-22 Urfa Hakknda Salname-1927, 1998: 21. 566 Arif, a.g.e.: 25.

194

balantlar kesilmi ve bu faaliyet eski nemini kaybetmise de, Urfa ehri artk kendi yakn evresinde bulunan Diyarbakr, Gaziantep, Mardin gibi ehirler ile limanlara sahip olmalar ve ithal mal rnlerin yurt iine datlmasnda oynadklar rol itibariyle Mersin ve stanbul ehirleri iliki halindedir. ehrin ar ve pazarlarnda bu liman ehirlerinden getirilen mallar satlmaktayd. Ayn zamanda Urfa arlar, stanbul ve Mersinden getirilen mallarn blgedeki merkezlere pazarland bir yer konumundayd. Osmanllar dneminde de olduu gibi ehirde farkl alanlarda faaliyet gsteren eitli arlar bulunmaktayd. Yrenin geleneksel yapsna uygun dkkn ve hanlardan oluan anlurfa arsnda, belli esnaf ve zanaat mensuplar kendilerine ayrlm blmlerde etkinliklerini srdrmekte idiler567. anlurfada 1927 yl itibariyle 2 adet banka bulunmaktadr. Bunlardan biri daha nce Osmanl dnemi salnamelerinde de adna rastlanan Ziraat Bankas, dieri ise Osmanl Bankasdr.568 Urfa ehrinde 1925 ylnda 14 adet han, 13 hamam bulunmaktayken569, 1927 ylnda hamam says deimemi, fakat han says 20ye ykselmi, ayrca 3 adet de otel almtr570. Cumhuriyetin ilk yllarnda ehirde yaayan halkn arasnda esnaflk ve zanaatkrlk nemli faaliyet alanlar iinde yer almaktadr. Bu sektrler iinde kunduraclk, terzilik, tenekecilik, semercilik, marangozluk ve bakrclk gibi meslek kollar bulunmaktadr. Bunun yannda Osmanl dneminde nemli bir sanayi faaliyeti olan dokumaclk neredeyse terkedilmi ve bu faaliyet ok az kii tarafndan devam ettirilmektedir571. Cumhuriyet dneminin balarnda Urfa ehrinde bulunan sanayi faaliyetlerine bakldnda, bu faaliyetlerin neredeyse durma noktasna geldiini sylemek mmkndr. Fakat buna ramen ehirde baz sanayi sektrlerinde faaliyetlere devam edilmitir. Bu dnemin ilk yllarnda ehirde belediye ve zel sektr tarafndan kurulan ve iletilen bir buz fabrikas ve un fabrikas vardr572. Bunlara ek olarak dokuma, deri, maden ileme ve mobilya sektrlerinde faaliyet gsteren baz tesisler de sz konusudur.
567 568

Tuncel, 2001: 82. Urfa Hakknda Salname-1927, 1998: 68. 569 Arif, 1925: 34. 570 Urfa Hakknda Salname-1927, a.g.e.: 69. 571 Arif, a.g.e.: 22, 35. 572 Urfa Hakknda Salname-1927, a.g.e.: 68.

195

Bu dnemde dokuma sanayiinde retim ilkel artlar altnda srdrlmektedir. krklarla yn veya pamuk eirilerek iplik retimi yaplmakta, bunun yannda elde edilen bu ipliklerden yine eski usullerle kuma dokunmaktadr. ehrin dokuma sanayiinde nemli saylabilecek dier bir retimi de deve ynnden dokunan abalardr. ehirde dokunan bu abalar evre illerde de byk rabet grmektedir573. anlurfada yzyllardan beri srdrlen dier bir sanayi faaliyeti de deri ileme (debbalk) faaliyetleridir. zellikle il snrlar iinde kkba ve ksmen de byk ba hayvan beslenmesi nedeniyle deri temininin kolay olmas, bu sanayi faaliyetinin yaplmasna olanak vermitir. ehirde retilen bu deriler ayn zamanda ayakkab sanayiinin de ham maddesini oluturmakta ve ehirdeki ayakkab retimini desteklemektedir574. Urfada yrtlen sanayi faaliyetleri arasnda demir ve bakr gibi madenlerin ilenmesi nemli bir yer tutar. zellikle demirden, bata ift demiri olmak zere eitli alet ve ev malzemelerinin retimi yaplmaktadr. Bakrdan ev eyas ve ss eyas imalat ehrin uzun yllardan beri sre gelen bir sanayi faaliyetini oluturmaktadr. Daha nce Osmanl dneminde ad gemeyen mobilya sanayiinin Cumhuriyet dneminin balarnda Urfada faaliyet gsterdii grlmektedir. lkel artlarda faaliyet gsteren bu sektrde, bata masa ve sandalye olmak zere eitli mobilya eyas retimi yaplmaktadr575. zetle, 1927 yl verilerine gre ehirde sanayi faaliyetleri olduka snrldr. Bata dokumaclk gibi daha nce byk bir neme sahip olan sanayi kollar nemini yitirmitir. Fakat yine de ehirde geleneksel olarak yrtlen ve bugn atlye tipi olarak nitelendirilebilecek bir takm sanayi kollarnn faaliyet gsterdikleri grlmektedir. Bunlar balca gda, giyim, deri ileme ve maden ileme sektrlerinde kendini gstermektedir. Urfada halkn nemli geim kaynaklar arasnda yer alan tarm, her zamanki nemini korumaktayd. ehrin etrafnda ba alanlarnn ok olmas ve ehirde oturan halkn bir ksmnn bu balara sahip olmas nedeniyle baclk da nemli bir tarm faaliyeti olarak grlmektedir576. Fakat yaplan baclk faaliyeti bu yllarda iptidai

573 574

Urfa Hakknda Salname-1927, 1998: 24. Urfa Hakknda Salname-1927, a.g.e.: 24. 575 Urfa Hakknda Salname-1927, a.g.e.: 24. 576 Arif, 1925: 22.

196

usullerle yrtlmektedir. ehrin evresinde yaplan dier bir tarm faaliyeti de baheciliktir. zellikle Karakoyun Deresinin sulam olduu alanlarda ok sayda bostan ve bahe bulunmaktadr. ehirden itibaren gneye doru yaklak 10 km.lik bir mesafeye kadar olan bir sahada yaplan bahecilik577, nemli bir geim kayna oluturmaktadr. Tarm, her ne kadar bir ehirsel fonksiyon olmasa da anlurfada yaayanlar iin bir geim faaliyeti olma zelliini srdrmtr. Herhangi bir blgenin ekonomik gelimilik seviyesini gstermesi asndan nemli gstergelerden biri de nfusun istihdam durumudur. Tarm ve hayvanclk, sanayi ve hizmet sektrlerinde alanlarn toplam nfus ierisindeki oran, istihdamn sektrel dalmn gstermektedir. Cumhuriyet dneminin ilk yllarnda, Urfa ehrinde istihdam durumu olumsuz artlar gstermektedir. I. Dnya Savann balamasndan itibaren devam eden yaklak 8 yllk sava ortam ve yeni bir devlet kurulmas nedeniyle ekonomik artlarn olumsuz oluu doal karlanmas gereken bir durumdur. 1927 yl nfus saym sonularna bakldnda, zamann ekonomik artlarnn ne derece olumsuz olduu grlecektir. ehir nfusunun %71i herhangi bir ite almamakta, ancak %29u bir sektrde almaktadr. alan nfusun %14 ticaret, esnaflk, memurluk ve askerlik gibi mesleklerden oluan hizmet sektrnde alrken, %9u ehrin evresinde arazilerde ounlukla tarla tarm veya ehrin evresinde bulunan maaralarda hayvan besicilii ile uramaktadr. alan nfusun %6s da un ve buz fabrikalar ile dokumaclk, kunduraclk ve bakrclk gibi atlye tipi sanayi faaliyetlerinde almaktadr (izelge 7, ekil 16). izelge 7. anlurfada Faal Nfusun Ekonomik Faaliyet Kollarna Dalm (1927).
Mesleksiz veya Meslei Bilinmeyen Tarm ve Hayvanclk

Hakimler

Muhtelif

Cinsiyet

Erkek

2.442

1.779

1.760

157 7 164

429 5 434

24 0 24

965 0 965

9 0 9

539 22 561

6.837 13.820 20.657

14.941 14.157 29.098

Kadn 266 21 16 Toplam 2.708 1.800 1.776 Kaynak: DE Nfus statistikleri.

577

Urfa Hakknda Salname-1927, 1998: 23.

Toplam

Memur

Serbest Meslek

Ticaret

Sanayi

Ordu

PTT

197

ekil 16 . anlurfa'da Nfusun Ekonomik Faaliyet Kollarna Gre Dalm (1927).

9%

6% 14%

71% Tarm ve Hayvanclk Sanayi Hizmet Bilinmeyen veya siz

DEnin 1935 yl verilerine gre ehirde yaayan nfusun eitli alanlarda istihdam edildii grlmektedir. stihdam edilen nfus ierisinde hizmet sektrnde alanlarn oran dier sektrlere gre yine daha yksektir. 1935 yl verileri, mesleksiz veya meslei bilinmeyenler grubunda yer alanlarn, ehir nfusu ierisindeki orannn %74 gibi yksek bir deere ulatn gstermektedir. ehir nfusunun %12si ticaret, ulam, genel ve kiisel hizmetler grubundan oluan hizmet sektrnde istihdam edilirken, %9u dokumaclk, boyaclk, maden ileme, deri ve giyim sanayi gibi faaliyet kollarndan oluan sanayi sektrnde ve %5i de tarm ve hayvanclk sektrnde istihdam edilmektedir (izelge 8, ekil 18). izelge 8. anlurfada Faal Nfusun Ekonomik Faaliyet Kollarna Dalm (1935).
Tarm ve Hayvanclk Sanayi ve Kk Sanatlar Ticaret Nakliye Genel dare Hizmetleri Kiisel Hizmetler Mesleksiz veya Meslei Bilinmeyen Kaynak. DE. Nfus statistikleri. E 1.503 2.596 1.310 425 1.761 66 8.409 (%) 9,4 16,0 8,2 2,7 11,0 0,4 52,3 K 214 146 19 3 41 110 15.118 (%) 1,4 0,9 0,1 0,0 0,3 0,7 96,6 T 1.717 2.742 1.329 428 1.802 176 23.527 (%) 5,4 8,5 4,2 1,4 5,7 0,6 74,2

198

ekil 17. anlurfa'da Nfusun Ekonomik Faaliyet Kollarna Gre Dalm (1935). 5% 9% 12%

74%

Tarm ve Hayvanclk

Sanayi

Hizmet

Mesleksiz veya Bilinmeyen

1927 ile 1935 yllar karlatrldnda, ehir nfusunda istihdam edilenlerin orannn 1935 ylnda dt grlmektedir. 1927 ylnda ehir nfusunun %29u herhangi bir sektrde istihdam edilirken, 1935 ylnda bu oran %26ya dmtr. Fakat istihdam edilen nfusun ierisinde baz sektrlerin istihdam oranlarnda deimeler de grlmektedir. 1927 ylnda %9luk bir istihdam payna sahip olan tarm sektrnn 1935 ylnda %5e, %14lk bir paya sahip olan hizmet sektr de %12ye gerilemi, buna karlk sanayi sektrnn pay %6dan %9a ykselmitir (ekil 17). Bu durum ehirde sanayi sektrnn ksmen canlanmaya baladnn bir gstergesi olarak kabul edilebilir. Ayrca ehir nfusu ierisinde grlen erkek nfus fazlal, ehrin evreden g aldn da gstermektedir. Bu nedenle de zellikle krsal kesimden gelen erkekler, ehirde istihdam sorunu olmas nedeniyle isizlik miktarnn ykselmesine neden olmaktadr.

ekil 18. anlurfa'da Nfusun Ekonomik Faaliyet Kollarna Gre Dalm (1927-1935). 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 0 Tarm ve Hayvanclk Sanayi Hizmet Mesleksiz veya Bilinmeyen

1927 1935

199

e) ehrin Fiziki Yaps Cumhuriyet dneminin 1940a kadar olan zaman kesitinde ehir, bir sur ile evrili durumdadr. ehir surlar iinde dar ile balanty salayan Samsad, Harran, Bek, Sakb, Saray, Yeni adlaryla bilinen alt kaps bulunmaktadr578. 1923-1940 dneminde Urfa ehrinin meknsal olarak nemli bir deime gstermedii sylenebilir. Osmanl dnemindeki halini byk lde korumu olan ehir, kabaca ehir surlar iinde yaylm bir haldeydi. ehri kuzeybat, kuzey ve kuzeydoudan evreleyen ve ehrin kuzey ynnde bir eik grevi gren Karakoyun Deresi, daha Osmanllar dneminde ok az da olsa almt. Cumhuriyet dneminde de ehrin kuzey ynnde ilerleme eilimi devam etmitir. Bunun yannda tam tersi istikamette de ehrin surlar dnda yaylmaya balad grlmektedir. ehir, kuzey istikametinde gnmz Sarayn Caddesi ve devamnda yer alan Atatrk Bulvar ekseninde bir gelime gstermi, kabaca Topu Meydan olarak bilinen mevkiye kadar ulamtr. Kuzeybatda ise ehir bugnk Harran niversitesi Tp Fakltesi Aratrma Hastanesinin bulunduu Hzmal Mahallesi civarna kadar yaylmtr. Ayrca bu mevkiin hemen batsnda ehitlik Mahallesinin gney kesimleri, ehrin 1940 ylnda kuzey ynndeki u noktalarn oluturmaktayd. Bat istikametinde de ehrin surlarn dna tat grlmektedir. Ancak ehrin bat ynnde gsterdii yaylma eilimi, kuzey ynnde grlen eilim kadar deildir. Ayrca ehrin, batda zerinde yaylm olduu Tlfndr Tepesinin bat kesimlerinin ok dik bir yapya sahip oluu da bu ynde bir ilerlemeye engel olmutur. Suru yolunun ehrin batsnda olmasndan dolay ehir bu yne doru az da olsa gelime gstermitir. ehrin bu dnemde gney istikametinde meydana gelen yaylmann, ehirden kopuk bir ekilde olduu grlmektedir. ehrin gneydousunda bulunan Harran Kapnn hemen gneyinde gnmz Harrankap Mezarlnn batsnda ehirden kopuk bir yerleme bei meydana gelmitir. anlurfann dou kesimini Bey Kapsna kadar evreleyen Karakoyun Deresi, dou istikametinde bir eik olarak kendini gstermektedir. ehir douda Bey Kaps, gneydouda Harran Kapsnn ayakta kald sur kalntlar ile snrlanyordu579 (Harita 8, 26). Ayrca ehrin dousunda bulunan bahelik alanlar

578 579

Urfa Hakknda Salname-1927, 1998: 44; Arif, 1925: 13. Tuncel, 2001: 86.

200

201

da ehrin bu ynde ilerlemesine engel oluturmutur. Yukarda belirtilen snrlar iinde meknsal yayl gsteren ehrin kaplam olduu alan, CBS programlarnda yaplan hesaplamaya gre yaklak 154.4 hektar olarak tespit edilmitir. ehirde bulunan mahalle saylarna bakldnda, Osmanl dneminde bir ara 54e kadar kan mahalle saysnn Cumhuriyet dneminin balarnda ok daha az olduu grlmektedir. 1920li yllarn sonlarnda ehirde bulunan mahallelerin adlar tam olarak tespit edilememekle beraber, ehirde aralarnda Gl, Cami-i Kebir, Bak, Yakubiye ve Pnarba Mahallesi gibi 17 mahalle 580 bulunmaktayd. ehirde 1925 yl verilerine gre 22si minareli, 11i minaresiz olmak zere 33 cami ve mescid bulunmaktadr581. 1927 ylnda ise ehirde 54 cami olduu grlmektedir582. 1940 ncesi ehrin ikamet alanlar incelendiinde, bu alanlarn ehrin merkezinde yer alan ticaret alanlarnn, yani arlar blgesinin evresinde yer ald grlmektedir583. ehirde bulunan binalar byk ounlukla kalker talardan ina edilmi, imento olarak kire ve klden elde edilen har kullanlmtr. Yaplarn byk ksm, tahtani ad verilen tarzda ina edilen, kemerler stne oturtulmu toprak, dz damlara sahipken, ehirde bulunan binalarn ancak %11.5i atldr. Bu atl binalara fevkani ad verilmektedir. ehri boydan boya kat eden dzenli caddeler bulunmamaktadr584. Osmanl dneminde olduu gibi Cumhuriyetin ilk yllarnda da, belediyecilik anlaynn zayfl ve inaatlarn belli bir plan iinde yaplmamasndan dolay sokaklar dar ve girintili kntldr. Sokaklarn kenarlarnda bulunan evler ise avluludur. Evlerin pencereleri mahremiyet nedeniyle avlunun iine dnktr. Avlu etrafnda yer alan kk hcre eklindeki odalar dikkat ekmektedir585. 1940 ncesi dnemde ehrin dikkat eken zelliklerinden biri de ehirde halka ak yeil alanlarn bulunmasdr586. Bu alanlarn banda da ehrin gneybat ksmnda yer alan balkl

580 581

Tuncel, 2001: 86. Arif, 1925: 36. 582 Urfa Hakknda Salname-1927, 1998: 69. 583 Gabriel, 1940: 277. 584 Arif, a.g.e.: 35 585 Gabriel, a.g.e.: 285. 586 Gabriel, a.g.e.: 277.

202

gllerin etrafndaki dinlenme yerleri gelmektedir. Ayrca bu dnemde ehirde henz bir kanalizasyon ebekesi kurulmamtr587. Cumhuriyetin ilk yllarnda, Trkiyenin savatan km ve yeni kurulmu bir devlet olmas nedeniyle henz ekonomik ve sosyal atlmlarn tam anlamyla balatamamtr. lkenin dier taraflarnda olduu gibi Urfa ehrinde de bu durum kendini olumsuz ekilde gstermitir. Cumhuriyet ncesinde Halep ile ok nemli ticaret ilikileri bulunan Urfa ehri, Halepin Suriye snrlar iinde kalmas ile ekonomik alanda ok nemli kayplara uramtr. Bu nedenle de ekonomik alanda kendisini uzun yllar toparlayamayan Urfa, 1950li yllara kadar nemli bir gelime de gsterememitir. Bu ekonomik gelimedeki snrllklar ehrin meknsal geliiminde de kendini gstermitir. 2. 1941-1962 Dnemi a) Nfus DEnin 1945 saym sonularna gre ehrin nfusu 36.356dr. anlurfa nfusunun 18.232sini erkeklerden oluurken, 18.124 de kadnlardan olumaktadr. Erkeklerin ehir nfusu iindeki pay %50.1 iken kadnlarn pay ise %49.9dur. Daha nceki saymlarda olduu gibi bu saymda da Urfa ehir nfusunda il genelinde olduu zere erkek saysnn kadnlardan fazla olduu grlmektedir. Bu dnemde, ehir nfusunun art oran yaklak %3.1dir Ayn dnemde il nfusunda meydana gelen art oran ise yaklak %7.5 civarndadr. ehir nfusunun yllk ortalama art oran ise 6.1dir. ehir nfusunda meydana gelen art oran il ve Trkiye nfusunda meydana gelen art oranlarnn altndadr. 1945 yl saym sonularna gre il nfusunda meydana gelen yllk nfus art oran 14.5 olarak gerekleirken, Trkiye nfusunda bu oran 10.6 olarak grlmektedir (izelge 4, ekil 19). 1927 ylnda yaplan ilk nfus saymndan son saym yl 2000 ylna kadar geen sre ierisinde dnemlik art orannn en dk olduu dnem 1940-1945 yllar arasndadr. Bu dnemde gerek Urfa ehri ve ili, gerekse de Trkiyede yllk nfus art hznn dk olmasnn temel sebebi ana-baba ktlesi niceliidir. I. Dnya Sava ve onu takip eden Kurtulu Sava nedeniyle meydana gelen nfus
587

Arif, 1925: 35.

203

kayb ve dk doum oranlar nedeniyle, 1935 saymnda 15-19 ya grubunda yer alan kadn-erkek nfusu ok dk miktarlarda bulunmaktadr. Bu nedenle sava yllarnda dnyaya gelen nfus 1940-1945 aras dnemde evlenme ana gelmi bulunmaktadr. Evlenme anda kabul edilen 25-29 ya grubunun 1940-45 dneminde az olmas nedeniyle ana-baba ktlesi de sayca az olmu ve bunun sonucunda da dk doum oranlar ortaya kmtr588. Gerek Urfa ehri gerekse il ve Trkiye nfusunda bu dnemde meydana gelen dk art oranlarnn dier bir sebebi II. Dnya Savadr. 1939-1945 yllar arasnda sren sava nedeniyle lkede seferberlik durumu ilan edilmi ve ok sayda erkek askere alnmtr. lkede erkek nfusun byk bir ksmnn askere alnm olmasndan dolay, doum yoluyla meydan gelen doal nfus art ok dk seviyelerde olmutur. 1950 ylnda ehrin nfusu DE verilerine gre 38.685e ykselmitir. Bu saym dneminde bir nceki saym dnemine gre meydana gelen art oran %6.4tr. Ylk ortalama nfus art oran ise 21.5tir. Ayn dnemde il nfusu ise 298.394 olarak tespit edilmitir. l nfusunda bir nceki dneme gre %13.1lik bir art meydana gelmitir. l nfusunda meydana ortalama yllk art oran ise 24.6dr. Ayn saym ylnda Trkiye nfusunda meydana yllk ortalama art oran 21.7 olarak grlmektedir. Buradan da grlecei gibi ehir nfusunda meydana gelen art oranlar il ve Trkiye nfusunda meydana gelen art oranlarndan daha dk deerler gstermektedir (izelge 4, ekil 19). 1950 ylnda il nfusunda meydana gelen art orannn (nfus saym dnemlerinde meydana gelen artlar incelendiinde) 1945te meydana gelen en dk art orannn hemen ardndan giderek artmaya balad grlmektedir. Bunun en byk nedeni de 19391945 yllar arasnda sren II. Dnya Savann sona ermesi ve seferberlik durumunun ortadan kalkmasyla askere alnm olan erkeklerin byk ksmnn evlerine dnmesidir. Bundan dolay da nfusun doal yollarla artnda hzlanma meydana gelmitir. 1955 ylna gelindiinde ehir nfusunun 48.296ya ykselmi olduu grlmektedir. ehrin nfusu bir nceki dneme oranla %24.8 artmtr. Bu dnemde gerekleen ortalama yllk nfus art oran 45.4dr. ehir nfusunun 24.805ini
588

Darkot, 1961: 5; zgr, 1998: 12.

204

ekil 19. anlurfa ehri, Merkez le ve l Nfuslar (1945-1960). 450.000 400.000 350.000 Nfus Miktar 300.000 250.000 200.000 150.000 100.000 50.000 0 1945 1950 Urfa ehri Merkez le 1955 l 1960

erkekler(%51.4), 23.491ini kadnlar(%48.6) oluturmaktadr. Ayn dnemde 348.199 olarak tespit edilen il nfusunun bir nceki dneme gre art oran %16.7 olarak gereklemitir. Sz konusu dnem iinde nfusun yllk ortalama art hz, il nfusunda 30.9, Trkiye nfusunda 27.8 olarak meydana gelmitir (izelge 4, ekil 9, 19). Buna gre, bu dnemde ehir nfusunda meydana gelen yllk ortalama nfus art, 1940 ylndan beri ilk defa il nfusu ve Trkiye nfusunda meydana gelen art oranndan daha fazla olmutur. Bu durum 2000 saymna kadar srekliliini korumutur. Urfa ehrinin nfusu 1960 ylnda 50.000nin zerine kmtr. Buna gre ehrin nfusu bir nceki dneme oranla %24 artarak 59.863e ykselmitir. Nfusun %52.4ini erkekler, %47.6sn da kadnlar oluturmaktadr. Ayn saym dneminde il nfusu ise 401.919 olarak tespit edilmitir. l nfusunda meydana gelen art oran %15.4 civarndadr. Ayn dnem iinde ehir nfusunda meydana gelen ortalama ylk nfus art oran 43.8 iken, il nfusunda 28.7 ve Trkiye nfusunda 28.5 olarak gereklemitir (izelge 4, ekil 9, 19). Buna gre ehir nfusunda meydana gelen art il ve Trkiye nfusunda meydana gelen arttan daha fazla olmutur. Genel olarak II. Dnya Savann sona ermesiyle birlikte Urfa ehrinin nfusunda hzl bir art hznn olduu grlmektedir. 1945-50 aras dnemde Trkiye nfusu yllk art hzyla yakn deerler gsteren Urfa ehri nfusu, 1950den itibaren bu deerin iki katna yakn bir hzla artmaya balamtr. II. Dnya Savann bitmesiyle birlikte seferberlik nedeniyle silah altna alnan erkek nfus evlerine dnm, evlenmeler ve ocuk sahibi olma arzusu

205

artmtr. Bunlara ek olarak sava dnemlerindeki ktlk ve yokluklarn ortadan kalkmaya balamas, salk alanndaki ilerlemeler (eitli antibiyotiklerin lkeye girii, stma, verem, tifo gibi hastalklarn tedavisindeki baarl uygulamalar vb.) lmleri drnce589 gerek Trkiye nfusu ve gerekse Urfa ehrinin nfusunda byk bir art grlmtr. Bunun yannda tarm rnlerinde meydana gelen fiyat artlar, genelde lke nfusunun artnda etkili olurken, zelde de ehirlerin nfus artnda etkili olmutur. Tarmsal faaliyetlerin desteklenmesi, iftilerin i gc ihtiyac nedeniyle ok ocuk sahibi olmaya itmi, ancak istenilen gelimelerin salanamamas nedeniyle nfus art dengelenememi ve sonuta krlardan ehirlere doru bir g hareketi balamtr590. lke genelinde yaanan bu durum, Urfa ehrini de etkilemi ve bundan dolay da 1960l yllara doru ehre il iinden, zelikle krsal alanlardan gler balamtr. Bu yeni gelime, ehrin gecekondulama srecini balatmtr. b) Eitim Cumhuriyet dneminde balatlan eitim seferberliine bal olarak, Trkiyenin her yerinde olduu gibi anlurfada da bir takm ilerlemeler kaydedilmitir. Gnmzde de faaliyetlerini srdren ilk ve orta dereceli okullarn nemli bir ksmnn bu dnem iinde ve zellikle 1940 ylndan sonra ald dnlrse, ehrin eitim alanndaki faaliyetlerinde bu dnemin ok nemli bir rolnn olduu anlalacaktr. Bu dnem iinde zamann ihtiyalar da gz nne alnarak dier liseler yannda mesleki eitim veren kurumlarn da ald grlmektedir. Bugn bile ehrin en nemli orta dereceli okullarndan olan anlurfa Lisesi 1946 ylnda faaliyete gemitir. Bunun yannda gnmz anlurfa Endstri Meslek/Teknik Lisesinin ve anlurfa Kz Meslek Lisesinin temeli olan ve lise seviyesinde eitim veren sanat enstitleri 1940l yllarn balarnda almtr. lk olarak 1942 ylnda Urfa Kz Sanat Enstits hizmete girmi, bunun ardnda da 1944 ylnda Urfa Erkek Sanat Enstits hizmete girmitir. Mesleki eitim veren dier bir okul da Urfa Kz lkretmen Okuludur. Bu okul 1962 ylnda eitim-retim hizmeti vermeye balam ve lkenin retmen ihtiyacnn karlanmasnda nemli bir grev stlenmitir. Yine bu dnem iinde hizmete giren dier bir orta dereceli okul da 1962 ylnda hizmet vermeye balayan Urfa mam-Hatip Okuludur.
589 590

zgr, 1998: 13. Avc, 1993: 255.

206

c) ehrin Fiziki Yaps 1927 ylndan itibaren 1950 ylna kadar olan nfus artlarnn dikkat ekecek oranlarda olmamasndan dolay, ehrin mekansal gelimesinde de nemli farkllklar olmamtr. Ancak 1950 ylndan itibaren Urfa ehri nfusunda grlen art oranlarnn %20lerin zerinde olmas, ehrin meknsal geliimine de yansmtr. anlurfann Nfus art 1950 ylndan itibaren belirginlemeye balasa da ehrin mekn zerindeki genilemesi daha ok 1960 ylndan sonra, Karakoyun Deresinin kuzeyine doru bymesiyle devam etti591. ehrin 1960l yllara doru gelime yn zellikle kuzeye doru olmu, henz o gnlerde almam olan ve gnmzde pek Yolu olarak adlandrlan Gaziantepi Mardin ve Diyarbakra balayan devlet yolunun ehir iinde kalan ksm ile Karakoyun Deresi arasnda kalan alanda ehrin yaylma gsterdii grlmektedir. Gnmz Atatrk Bulvar boyunca yeni yerlemeler belirmeye balam, Bahelievler, Cengiz Topel ve Atatrk Mahalleleri gibi baz mahallelerin ilk yerlemeleri bu dnemde ortaya kmaya balamtr. ehrin kuzey ynndeki meknsal ilerleyii kuzeydouya doru da kaymtr. Karakoyun Deresinin ehrin Sarayn olarak adlandrlan kesiminden itibaren gneye doru yneldii alann hemen kuzeyinde, gnmz Kamberiye Mahallesi civarnda ehir yaylmaya balamtr. Kuzey ynnde ehrin yaylma gsterdii dier bir alan da anlurfa-Mardin karayolu evresidir. anlurfa-Mardin karayolunun anlurfa-Diyarbakr karayoluyla birletii alann(Abide Meydan) hemen gneyinde, gnmz Fatih mahallesinin bulunduu kk bir alanda gneye doru bir erit halinde yerlemelerin bulunduu grlmektedir. Bu alan, anlurfa Lisesi ve eski adyla Merkez Ortaokulu olan Merkez lkretim okulunun hemen gneyinde bulunmaktadr. Bu okullarn varl ve anlurfa-Mardin ve anlurfaDiyarbakr karayoluna yaknlk bu yerlemelerin yer seiminde nemli rol oynamtr. Bu alann hemen kuzeydousunda baka bir yerleme bei daha olumutur. anlurfa-Mardin karayolunun kuzeyinde, gnmz Yeniehir mahallesinin ekirdeini oluturan bu yerlemeler, esas olarak sosyal konutlar ad verilen konutlarn belediye tarafndan ina edilmesiyle ortaya kmtr. Bu alan ehirden kopuk bir yerleme zellii gstermektedir. Bu nedenle de bu dnemde
591

Tuncel, 2001: 87.

207

208

ehrin kuzeydeki en uzak yerleme alann oluturmutur. Bylece ehir ilk kez anlurfa-Mardin karayolunun kuzeyine tama gstermitir. Bu dnemde ehrin yaylmaya balad dier bir alan ehrin gney kesimleridir. ehrin gney, gneybat ve gney dou kesimlerinde yerleilen alanlar oalmtr. ehrin gneybatsnda, Urfa kalesinin batsnda kalan tepelik alanda gnmz Yakubiye ve Dedeosman mahalleleri civarnda ve kalenin gneyinde kalan alanda ehir ilerlemeye balamtr. 1940 ylnda ehrin gneyinde bulunan Harrankap mezarlnn hemen dou ve batsnda bulunan alanda yeni yeni oturma alanlar kurulmaya balam ve bu sayede Eyyubiye mahallesi civar konutlarla dolmutur. Bu alandan itibaren ehrin gney kesimlerinde douya doru bir yaylma gereklemitir. nemli karayollarnn yerlemeler zerindeki ekim gcnden dolay, bu alann dousunda bulunan anlurfa-Akakale karayolu, binalar kendine doru ekmitir. Bu dnemde ehir douya doru da(Beykapsnn hemen dou kesimlerinde) gelime gstermitir. Fakat ehrin bu kesiminde meydana gelen meknsal gelime, dier ynlerde meydana gelen gelimelere nazaran nemsiz kalmtr (Harita 9, 27). Harita Genel Komutanlnca hazrlanan 1.25.000lik topografya haritas baz alnarak ve CBS programlar kullanlarak yaplan hesaplamalara gre, 1962 ylnda ehrin yaylm olduu alann yz lm yaklak olarak 314.8 hektardr. Buna gre ehrin meknsal alanda gstermi olduu byme 1940 ylna nazaran %104 orannda artmtr. Yukarda bahsedilen alanlarda, ehrin kuzeyinde yeni geliim gsteren alanlar hari, dier alanlarda ina edilen konutlar gecekondu niteliindedir. Bu nedenle anlurfada plnsz bir yerleme kendini gstermeye balamtr. ehrin kuzeyinde zellikle Atatrk Bulvarnn etrafnda ina edilen konutlar ok katl modern konutlar olup, kat ykseklikleri 8e kadar kmaktadr. Bunun dnda anlurfa-Mardin karayolunun kuzeyinde belediye tarafndan ina edilen konutlar da, dnemin artlarna gre, ok katl modern konutlar zelliinde ina edilmitir. Ancak ehrin gney ve bat ynlerinde ina edilen konutlar ou kez tek katl ve avlulu konut zelliindedir. ehirde her ne kadar ok katl bina yapm artmsa da, nfusun

209

byk bir ksmnn hala eski geleneksel Urfa evlerinde yaadn sylemek mmkndr. phesiz ki ehrin bu dnemde meknsal alanda gstermi olduu bu gelimenin eitli sosyo-ekonomik nedenleri bulunmaktadr. ehrin yaylma alannn genilemesinde en nemli rol oynayan faktrlerin banda, hzl nfus art gelmektedir. 1950 ylna kadar, 1940 yl hari dier saym dnemlerinde %10un altnda seyreden dnemlik nfus art oran, 1950-1955 arasnda %25, 1955-1960 dneminde de %24 olarak gereklemitir. ehir nfusunun gerek doal yollarla ve gerekse il iinden beslenen glerle hzl bir art srecine girmesi, konut ihtiyacn arttrmtr. Bu nedenle ehir meknsal alanda byrken, bir yandan da arpk kentleme olgusuyla kar karya kalm ve gecekondu mahalleleri ortaya kmtr. Bu dnemde meydana gelen meknsal gelime zerinde rol oynayan faktrlerden biri ehir ii arazi kullanmndaki deiiklikler, dieri de ekonomik gelimelerdir. ehrin kuzeyinde yeni valilik binasnn ina edilmesi, daha kuzeyde anlurfa Lisesi ve Merkez Orta Okulunun alm olmas, ehrin bu yndeki ilerleyiinde temel rol oynamtr. Genel olarak anlurfa ehri ekonomisinde teden beri ticaretin ok nemli bir yeri vardr. Cumhuriyet dneminin balarnda ticari nemi ksmen kaybolan anlurfa ehri, bu dnem ierisinde zellikle ulam sektrnde meydana gelen gelimelerle eski ticari nemine yava yava kavumaya balamtr. 1956 ylnda Frat Nehri zerine Birecik kprsnn yaplmas, ehrin evresine balanma olanaklarn daha da gelitirmi ve bunun etkileri ehrin gelimesinde de kendini hissettirmi592tir. Yine bu dnem iinde 1961 ylnda otomatik telefon santralinin hizmete girmesi593, ehrin iletiim imknlarn arttrmtr. ehrin bu konumu ticari yaantsna da yansm, evre illerle ve Ortadou ile yaplan ticaret nedeniyle cazibesi artmtr. Bundan dolay ehir, evresinden byk miktarda nfus ekmi ve bunun sonucunda ehrin meknsal geliimi hzlanmtr. 3. 1963-1974 Aras Dnemi a) Nfus Bu dnem ierisinde, nfus saymlarnn ilki 1965 ylnda yaplm ve bu saymn sonularna gre Urfa ehrinin nfusu 73.498 olmutur. Erkeklerin ehir
592 593

Tuncel, 2001: 87. Trkolu, 1987: 33.

210

nfusu ierisindeki pay yaklak %52.4 iken, kadnlarn pay da %47.6dr ki, bu yl da erkek nfustaki fazlalk devam etmektedir. 1960 yl deerleriyle oranlandnda ehrin nfusunda %22.7lik bir art olduu grlmektedir. l nfusunda meydana gelen art oran ise yaklak olarak %12.2dir. Ayn dnem iinde ehir nfusunda meydana gelen yllk ortalama nfus art hz oran 41.9 iken, il nfusunda bu oran 23 ve Trkiye nfusunda da 24.6 olarak gereklemitir (izelge 4, ekil 9). Urfa ehri nfusunda 1960 ylnda meydana gelen art oran, il nfusunda meydana gelen art orannn iki katna yaklamtr. ehir nfusu il toplam nfusunun %16sn oluturur hale gelmitir. 1960 ylnda nfusu 50.000i aan Urfa ehri nfusu, aradan geen 10 yllk sre iinde ikiye katlanm ve 100.000in zerine kmtr(100.654). Nfusun 52.830u erkekler(%52.5) ve 47.824 de kadnlardan(%47.5) olumaktadr. Gnmze kadar geen nfus saymlar dneminde, en yksek dnemlik art oranlarndan biri 1970 yl saym sonularnda grlmektedir. 1970 ylnda bir nceki saym dnemine oranla meydana gelen art %37 civarndadr. Meydana gelen bu art oran, tm saym dnemlerinde meydana gelen art oranlar sralandnda 3. srada yer almaktadr. Ayn dnemde il nfusu %19.4 artarak 538.131e ulamtr. Ortalama yllk nfus art hz oran ehir nfusunda 64.9, il nfusunda 35.4 ve Trkiye nfusunda 25.2dir (izelge 4, ekil 9). Urfa ehri nfusunda meydana gelen art oran, yine bir nceki dnemde olduu gibi il nfusunda meydana gelen art orannn iki katna yaklarken, Trkiye nfusunda meydana gelen art orannn iki katndan ok daha fazladr.
ekil 20. anlurfa ehri, Merkez le ve l Nfuslar (1965-1970).

600.000 500.000 Nfus Miktar 400.000 300.000 200.000 100.000 0 1965 Urfa ehri Merkez le l 1970

211

1963-1974 aras dnemde ehrin nfusu, daha nceki dnemlerde olduu gibi byk bir hzla artmaya devam etmitir (ekil 20). 1960-65 aras dnemde yllk art oran bir nceki dneme yakn bir deer gsterirken, 1965-70 aras dnemde bir nceki dnemin art hzndan %50 oranda daha yksek bir at hzna sahip olmutur. ehir nfusunun bu kadar hzl bir ekilde artmas doum oranlarnn yksek olmas yannda il iinden beslenen glerden kaynaklanmaktadr. Esasnda ehre doru olan bu gler, tarm sektrnden kopanlar tarafndan gerekletirilmitir. Tarmsal nfusun azalarak, ehre ynlenmesinde balca neden bulunmaktadr. Bunlarn birincisi, ehirlerin ekici gc olarak kabul edilen istihdam olanaklarnn bulunmas ve buna bal olarak cretlerin yksek oluunun cazibesi, ikincisi krsal kesim ile ehir arasndaki balanty salayan ulam ve haberleme olanaklar ve ncs de kylerin iticiliini ifade eden hzl nfus art ve dier nedenlerle ortaya kan gizli isizliin dourduu fazla nfusun tarm d alanlara itilmesidir594. Benzer nedenlerden dolay Urfa ehri, gerek yakn evresindeki krsal alanlardan gerekse ilin dier krsal alanlardan ve ksmen de ile merkezlerinden nemli miktarda g almtr. 1970li yllarn banda Urfa ehrinde kurulmaya balanan sanayi tesisleri nedeniyle ehrin ekiciliinin artmas, tarmda makinalama, veraset yoluyla tarm alanlarnn blnerek klmesi ve dier nedenlerden dolay krsal kesimde isiz kalan bir nfus ktlesinin varlndan dolay krsal kesimin iticiliinin artmas, ehre doru bir g hareketi olmas sonucunu dourmutur. Daha iyi yaam koullarnda yaamak, gerek sanayi sektrnde gerekse canl olan hizmet sektrnde i bulabilmek amacyla ehre ok sayda insann gelmesi, nfusun byk bir hzla artmasna neden olmutur. b) Eitim Cumhuriyet dneminin balarndan itibaren nem verilen eitim hizmetleri 1963-74 yllar arasnda da gelime gstermi, daha nce kurulmu olan ilk ve orta dereceli okullarn saylarnda artlar olmutur. 1973 yl itibariyle ehirde 15 ilkokul, bir ilkretmen okulu, 3 ortaokul ve 5 lise bulunmaktayd. ehirde bulunan ilk okullarda toplam 13.579 renci eitim ve retim grmekte iken, bu okullarda
594

Dinler, 2000: 97.

212

grev yapan retmen says da 373tr. ehrin dier nemli bir okulu da 1961 ylnda alan Urfa Kz lkretmen Okuludur. Okulun 1972-73 eitim ve retim yl renci says 876 olup, retmen says da 30dur. ehirde bulunan Urfa Lisesi, Urfa Ticaret Lisesi, Urfa mam-Hatip Okulu, Urfa Erkek Sanat Enstits ve Urfa Kz Sanat Enstitsnde toplam 2.320 renci renim grmekte ve bu liselerde toplam 87 retmen grev almaktadr595. ehirde ayrca salk elaman yetitirmek amacyla kurulan bir de salk okulu bulunmaktadr. 1961 ylnda hizmete giren bu okulun 233 rencisi bulunmaktadr596 (izelge 9). izelge 9. anlurfa ehrinde Bulunan lk ve Orta Dereceli Okullar (1973).
Okul Tr Okulun Ad retmen Says Alpaslan lkokulu 29 Atatrk lkokulu 17 Cengiz Topel lkokulu 32 Cumhuriyet lkokulu 23 Kurtulu lkokulu 17 Mithatpaa lkokulu 34 air Nabi lkokulu 22 ehitlik lkokulu 26 lk Okullar air Abdi lkokulu 16 ehit Nusret lkokulu 24 erif zden lkokulu 22 Turan lkokulu 20 Vatan lkokulu 32 Yavuz Selim lkokulu 37 Yakup Kalfa lkokulu 22 lkretim Okullar Urfa Kz lkretmen Okulu 30 Merkez Orta Okulu Atatrk Orta Okulu Orta Okullar* Gazi Orta Okulu Urfa Lisesi 27 Urfa Ticaret Lisesi 13 Urfa mam-Hatip Okulu 10 Erkek Sanat Enstits 20 Liseler Kz Sanat Enstits 17 Salk Okulu Toplam** 490 Kaynak: Urfa l Yll-1973. renci Says 845 619 1612 823 627 1012 721 1079 606 957 638 591 1121 1380 748 876

1164 358 249 315 234 233 16.808

*1973 Ylnda orta okullarn renci ve retmen saylar ile ilgili veri bulunmamaktadr. **Toplam renci ve retmen saylarna orta okullarn says dahil deildir.
595 596

Urfa l Yll, 1973: 98-1002. Tank, 1974: 89; Urfa l Yll, 1973: 161.

213

1965 ylnda Urfa ehri nfusunun eitim durumuna baklacak olursa, ehirde okuma-yazma orannn dk seviyelerde olduu grlmektedir. 1965 ylnda 73.798 olan Urfa ehri nfusunun ancak 23.166s okuma-yazma bilmektedir. Okumayazma bilenlerin ehir nfusu iersindeki pay %31.5tir. Okuma-yazma bilen nfus ierisinde de en byk oran %74.4 ile erkeklere aittir. Okuma-yazma bilen nfus ierisinde kadnlarn oran ise %25.6 gibi dk bir orandadr. ehirdeki erkekler arasnda okuma-yazma bilme oran %44.8 iken, kadnlar arasnda bu oran yaklak %17dir. Grld gibi Urfa ehri nfusunda dk olan okuma-yazma oran kadnlar arasnda daha da dk seviyededir. ehir nfusu ierisinde okuma-yazma bilmeyenlerin oran ise %48.8dir. ehir nfusunda okuma-yazma bilmeyen erkeklerin oran %35.4 iken, kadnlar arasnda bu oran %63.5tir (izelge 10, ekil 21). Ancak DE 1965 yl nfus istatistiklerinde okuma-yazma bilme/bilmeme durumu ile ilgili verilerde bilinmeyen hanesinde gsterilen erkek ve kadn miktar sadece 43 olarak belirtilmektedir. Oysa okuma-yazma bilen ve bilmeyenlerin miktar toplandnda ortaya 14.000 civarnda hakknda herhangi bir bilgi mevcut olmayan nfus ortaya kmaktadr. Bu nedenle yukarda belirtilen okuma-yazma bilen/bilmeyenlerin miktar ve nfus iindeki oranlarna ihtiyatl olarak yaklamak gerekmektedir. izelge10. anlurfada Okur-Yazarlk Durumu (1965).
l T 75.466 275.714 E 61.534 116.938 K 13.932 158.776 Urfa ehri T E 23.166 17.236 35.861 13.623 K 5.930 2.238

Okuma-Yazma Bilen Okuma-Yazma Bilmeyen Kaynak: DE

ekil 21. anlurfa'da Nfusun Okum a-Yazm a Bilm e Durum u (1965).

20%

32%

48%

Okuma-Yazma Bilen

Okuma-Yazma Bilmeyen

Bilinmeyen

214

c) Salk II. Dnya Savandan lkede salk alannda grlmeye balanan gelimeler zamanla ehre de yansm, yeni hastane ve salk ocaklar almtr. Bu dnemde ehirde bulunan hastahanelerin byk bir ksm, Devlet Hastahanesi hari, pek Yolun kuzeyinde bulunmaktadr. Akemsettin Mahallesi snrlar iinde anlurfaGaziantep karayolu kenarnda bulunan SSK Hastahanesi, Yine ayn yola yakn yerde Balarba mahallesi snrlar iinde yer alan Doumevi ve yine ayn yerde, bugn l Salk Mdrl olarak kullanlan binada hizmet veren 25 yatakl Trahom Hastahanesi ehrin nemli hastahanelerindendir. Yine 200 yatakl Devlet Hastahanesi dier nemli bir salk tesisidir. Bu hastahaneler yannda eitli dispanserler ile Harrankap, Tlfndr, Yeniehir gibi salk ocaklar da ehir ve yakn evredeki kylere hizmet vermektedir. 1973 yl itibariyle ehirdeki hastahanelerde 5 uzman doktor, 10 pratisyen hekim, bir eczac, 2 di doktoru, 22 hemire, 18 salk memuru ve 53 ebe grev yapmaktadr597. 1974 yl itibariyle ehirde 10 da eczane bulunmaktadr598. d) Ticaret, Bankaclk ve Sanayi Urfa ehrinin en nemli ticari alanlarnn banda Haimiye meydan ve evresinde bulunan tarihi arlarn bulunduu alan gelmektedir. eitli zanaat erbabnn bir arada bulunduu arlardan oluan bu alan, ehrin ticari adan can damarn oluturmaktadr. Ancak ehrin 1960l yllarn bandan itibaren kuzeye doru gelimesi sonucunda, Atatrk Bulvar etrafndaki binalarn, Bahelievler ve Cengiz Topel mahallelerinde ina edilen ok katl binalarn alt katlar ounlukla i yeri olarak kullanlmtr. Bu nedenle bu dnemden itibaren ehrin ticaret alanlarnn da kuzeye doru genilediini sylemek mmkndr. Bu dnem ierisinde ehirde faaliyet gsteren balca i kollar arasnda, bakrclar, deirmenciler, eskiciler, frnclar, faytoncular, araba srcleri, gncler, helvac ve yourtular, kavalc ve krkler, kasaplar, kunduraclar, kahveciler ve ayclar, karasaban ve denciler, keeciler, marangozlar, beyaz ta ocaklar ve iileri, oturaklar, ofrler ve otomobilciler, sebzeciler, sobaclar, nalbantlar, baklar, hzarclar ve kavaklar, terziler ve ziraat aletleri retenler olmak zere ok eitli meslekler bulunmaktayd. Ancak buradan da anlalaca
597 598

Urfa l Yll, 1973: 157-159. Tank, 1974: 32.

215

zere yukarda saylan mesleklerden ou an artlarn yanstmayan endstri ncesi ehirlere aittir599. 1960l yllarn sonlarnda, Urfa ehrinin ticari ilikilerinde en nemli yer tutan merkezler arasna stanbuldan baka Gaziantep ve Diyarbakr da katlmtr. Ticarete konu olan mallar arasnda tahllar, baklagiller, antep fst, kendir, zm, canl hayvan ve hayvansal rnler gibi yerel rnler yer tutmaktayd. Urfa ehrinin bu dnem iinde ithalat ve ihracatla uraan firmalarnn olmamas nedeniyle, ticari adan yurt d ile balantlar bulunmamaktayd. Ticari faaliyetlerde nemli bir yeri olan ve ehir ekonomisinde dnen parann artna iaret eden bankalarn, bu dnem ierisinde sayca artm olduu grlmektedir (1967 ylnda ehirde 7 adet banka bulunmaktayd ki bunlar, , Ticaret, Vakf, Emlak Kredi, Halk, Ziraat bankalar ile Akbankt)600. 1973 ylnda ehirde bulunan banka saylarnda art olmu bu yl itibariyle (Garanti ve Yap ve Kredi bankalar eklenmitir) banka says 9a ykselmitir601. Urfa ehrinin 1960l yllarnn ortalarna kadar nemli bir sanayi tesisine sahip olmad grlmektedir. 1968 ylna kadar ehirde birka un fabrikas ve bir buz fabrikas602 dnda byk bir sanayi tesisi yoktu. Ancak ehirde bata dokumaclk olmak zere eitli alanlarda, ilkel artlarda retim yapan tezghlar bulunmaktayd. Ev tipi veya atlye tipi sanayi olarak nitelendirilebilecek bir takm retim faaliyetleri eskiden beri ehirde byk nem tamaktadr. Bu tarz retim yapan zanaat kollar arasnda dokumaclk, debbalk, maden ileyicilii, krklk, saralk, keecilik, kazazlk ve talk nemli bir ye tutmaktadr. 1970li yllardan sonra kalknmada ncelikli illere uygulanan tevik uygulamas603 sonucunda, anlurfa ehrinde sanayi faaliyetlerinin canlanmaya balad grlmektedir. 1968 ylnda Et Kombinas ve 1973 ylnda da Urfa Pamuk plii Sanayi A.. (UPSA) ne ait pamuk iplii fabrikas kurulmutur. Bu dnem iinde ehrin en nemli sanayi tesisi UPSA iplik fabrikasdr. Bu fabrikann yllk retim kapasitesi 4.060 ton pamuk ipliidir604.
599 600

Urfa l Yll, 1973: 183-185. Urfa l Yll, 1967: 183-185. 601 Urfa l Yll, 1973: 203. 602 Urfa l Yll, 1967: 185. 603 Trkolu, 1987: 33. 604 Urfa l Yll, 1973: 204.

216

Ayrca uygulanan teviklerin bir sonucu olarak ehirde bulunan ve gda sektrnde faaliyet gsteren fabrikalarn saysnda da art olmutur. 1963-74 yllar aras dnemin sonlarnda ehirde bulunan un fabrikalarnn says 4e, bir tane daha ilaveyle buz fabrikalarnn da says 2ye ykselmitir. ehirde bulunan un fabrikalarnn yllk retim miktar 42.900 ton olup, bunun yars il iinde tketilmekte, dier yars da komu illere gnderilmekteydi. ehrin dier bir sanayi tesisi olan Et ve Balk Kurumuna bal Et Kombinasnn 220 iisi ve 51 memuru bulunmakta olup, bu tesisin kesim kapasitesi yaklak 800 hayvandr605. e) Ulam ve Haberleme Trkiyede ulam sektrnde meydana gelen gelimelere paralel olarak anlurfada da ulam sektrnde nemli gelimeler olmutur. zellikle 1956 ylnda Birecik kprsnn almasyla ehrin ulam imknlar daha da artmtr. ehrin dier illerle balantsn salayan eitli otobs firmalar bulunmaktadr. ehirleraras ulam, biri Urfa merkezli(bu say 1973te ikiye kmtr) olmak zere 10 ehirleraras seyahat firmas tarafndan salanmaktadr. l iinde ehrin evresinde bulunan ile merkezleriyle, anayollar zerinde bulunmalarnn da etkisiyle otobs ve minibslerle salanrken, ehrin ky ve kasabalarla ulam minibs, kamyon taksi ve jiplerle salanmaktadr606. Ulam sektrne konu olan faaliyetlerden biri de phesiz ki haberlemedir. Herhangi bir yerin yakn ve uzak evresiyle balantlarn salayan haberleme imknlar, ayn zamanda bir gelimilik gstergesidir. Bu dnem iinde en sk kullanlan haberleme arac mektup, telgraf ve teleks olmutur. Bunun yannda yeni yeni yaygnlamaya balayan telefon hizmetleri de haberleme de kullanlan dier bir ara olmutur. 1973 ylnda telefon abonesi says 1.500e607 ulamtr. f) ehrin Fiziki Yaps anlurfa ehri nfusunun 1950li yllardan itibaren Trkiye ortalamasnn zerinde bir hzla artmaya balamas nedeniyle ehir de bymeye balamtr. 19411962 dneminde de bahsedildii gibi, tarmsal alanda makineleme ile birlikte krsal alanda meydana gelen igc fazlas, ehirler zerinde bask oluturmutur. Bunun sonucunda da krsal alanda yaayan ve istihdam asndan herhangi bir nitelie sahip
605 606

Urfa l Yll, 1973: 204. Urfa l Yll, 1967: 219, 220. 607 Urfa l Yll, 1973: 227.

217

olmayan ou insan ehirlere g etmitir. Krsal kesimlerden ehirlere doru devam eden bu g sreci, bir yandan ehirlerin bymesine neden olurken, niteliksiz g nedeniyle bir takm ehirsel sorunlar ortaya kmtr. anlurfa ehri de 1960l yllara doru il iinden ve zellikle krsal kesimden gelen glerle bymeye balam stanbul, Ankara, zmir, zmit, Bursa ve Adana gibi ehirlerin aksine il d glerle deil, il iinden gelen glerle gecekondulama srecine girmitir. Nfusun yksek art hzn byk oranda korumaya devam etmesi nedeniyle bu durum 19631974 dneminde de kendini gstermitir. phesizki ehrin hzl bir nfuslanma srecine girmi olmas ve bu dnemde de bu zelliini korumas, ehir nfusunun gerek tabii yollarla artmas, gerekse yukarda da bahsedildii gibi glerle beslenmesi yoluyla olmutur. Krsal kesimin sahip olduu itici zellikler yannda ehrin ekici zelliklerinin de bunda etkili olduunu belirtmek gerekmektedir. 1968 ylnda anlurfa ilinin kalknmada ncelikli 20 il arasna alnmasyla, uygulanan bir takm tevik tedbirleri sonucunda endstri yatrmlar balamtr608. Bu dnem ierisinde zellikle sanayi tesislerinin yeni yeni kurulmaya balanm olmas, ehir yaantsnn konfor asndan sahip olduu cazip zellikler, ehrin krsal alandan nfus ekmesine ve meknsal olarak da bymesine neden olmutur. ehirde 1967 yl itibariyle 17 mahalle609 bulunmaktadr (izelge 11). izelge 11. anlurfa ehrinin Mahalleleri (1967).
Mahallenin Ad Mahallenin Ad 1 Atatrk 7 Kamberiye 2 Beykapusu 8 Karakoyunlu 3 Bakl 9 Kadolu 4 Camiikebir 10 Kendirci 5 Gmkuak. 11 Kurtulu 6 Glba 12 Eyyubiye Kaynak: Urfa l Yll, 1967. 13 14 15 16 17 Mahallenin Ad Pnarba Trkmeydan Tepe Yenimahalle Yusufpaa

ehirde bu dnem iinde ina edilen konutlarn byk bir ksmn gecekondu tarzndaki genelde tek katl ve kk, dar bir avlusu bulunan evlerden oluurken, bunun yannda ok katl modern binalarn saysnda da nemli atlarn olduu grlmektedir. Bu her iki yap tarz ehrin farkl blgelerinde kendini hissettirmitir. Urfa ehrinin bu dnemin sonunda 1974 ylndaki meknsal durumuna gz atlacak olursa, ehrin 1962 ylna nazaran yaklak iki kat (%98.5) byd
608 609

Trkolu, 1987: 33. Urfa l Yll, 1976: 34.

218

grlmektedir. ehrin 1960 yl nfusunun 59.863 ve 1975 yl nfusunun 132.934 olduu dnlrse bu byme miktarnn nfus artyla paralellik gsterdii ve dolaysyla da normal olduu sylenebilir. 1966 ylndan itibaren ilk defa ehir ii ulam aralarnn hizmete girmesi,610 ehir ii ulamnda byk kolaylk salam, ehrin farkl kesimleri bu uygulama ile birbirine balanmtr. ehrin 1974 yl plan zerinde yaplan alma sonucunda, kaplam olduu alan, 624.9 hektar olarak hesaplanmtr. 1975 nfusu esas alndnda hektar bana 211 kiilik bir nfus younluu ile karlalr ki bu deer ok yksek bir ehirsel nfus younluuna denk dmektedir. Urfa ehrinin 1963-1974 arasnda kalan dnemde meknsal alanda gstermi olduu gelime, kuzey ve gney ynlerinde olmutur. 1960l yllarn banda bugn Abide Meydan olarak bilinen Gaziantep, Mardin ve Diyarbakr yollarnn kavak noktasndan itibaren ehrin batsna uzanan pek Yol ad verilen yolun almas, ehrin kuzey ynnde gelimesinde etkili olmutur. Atatrk Bulvar boyunca modern ok katl(kat says 8e varan) yksek binalar ina edilmitir. Bulvarn her iki tarafnda ina edilen bu yaplar ehrin bugnk modern grntsnn ortaya kmasnn temellerini atmtr. Bu kesimdeki gelime daha ok Atatrk Bulvarnn bat kesimlerinde olmutur. Atatrk Bulvar ile pek Yol arasnda kalan bu alanda yerleimin artmas, bu alandaki ok katl binalarn alt katlarnn iyeri olarak kullanlmas sonucunu da dourmutur. Bu nedenle Bahelievler, Cengiz Topel ve Mimar Sinan mahallelerinde gnmzde de var olan iyerlerinin ortaya k bu dnem iinde olmutur. Karlkl etkileim daha fazla nfusun bu alana ekilmesine yol amtr. ehrin kuzey kesimde gelime gsteren alanlardan bir tanesi de, o gnk ehrin kuzeybatsnda meydana gelmitir. Abide kavandan Gaziantep ynne uzanan pek Yolun gney ve kuzeyinde modern yaplardan oluan yeni yerleim alanlarnn ortaya kt grlmektedir. zellikle Cengiz Topel, Bahelievler, Mimar Sinan, ehitlik, pek Yol ve nisbeten de Hzmal, Karakoyun ve Balarba mahallelerinin bulunduu alanda yeni ve modern zellikte yaplardan oluan yerlemeler gze arpmaktadr. Bu kesimlerde ehirsel gelimenin meydana gelmesinde en byk rol pek Yol oynamtr. Bilindii zere yollarn, tarihin her
610

Trkolu, 1987: 33.

219

220

dneminde yerlemeleri kendine ekme zelliine sahip olmasndan dolay, pek Yol da evresinde yeni yerlemelerin ortaya kmasnda nemli bir rol oynamtr. Yine kuzey dorultusunda gelime gsteren dier bir alan da ehrin kuzeydou kesimleridir. Yeni yaplan Abide kavana ve Mardin yoluna doru yayl gsteren bu alan, gnmz modern mahallelerinin bulunduu bir alandr. zellikle Mardin yolunun kuzeyinde bulunan belediye sosyal konutlar evresinde, dnemin artlarna gre lks saylabilecek konut tipleriyle yeni yerleim alanlarnn belirdii grlmektedir. Bugnk Yeniehir mahallesinin Mardin karayoluna yakn kesimlerinde iki katl ve baheli, konak eklinde yaplan bu konutlar, ehirden uzak ve rahat bir ortamda yaamak isteyen iyi gelirli insanlarn tercih ettii ikametghlar olmutur. Bu alan, daha sonralar ehrin en modern mahallesi olarak nitelendirilecek olan Yeniehir mahallesinin de temellerini oluturmutur. ehrin kuzeydou ve dou ynnde gelime gsteren dier bir alan da, Akakale karayolunun Kadri Eroan Caddesine yakn olan kesimlerinde bulunmaktadr. Bu alan, 1963-1974 yllar arasnda gelime gstermitir. Gnmz Kamberiye ve Sancaktar mahallelerinin bir ksmn kapsayan bu alan, yukarda saylan alanlardan farkl zelliktedir. ehrin kuzeyindeki gelime alanlar modern tipteki konutlardan olumaktayken, bu alanda ina edilen konutlar gecekondu nitelii tamaktadr. Her ne kadar Kamberiye mahallesi eski mahalle ise de, Sancaktar mahallesi snrlar iindeki ilk yerlemeler bu dnem iinde balamtr. Mahallenin sakinleri tamamen il iindeki alanlardan ehre g eden insanlardan olumaktadr. Sancaktar mahallesinde 1960 ylndan itibaren balayan ilk yerlemeler, bunu takip eden 5-6 yl iinde hzl bir at gstermitir. Bylece ehrin dou kesiminde yer alan Sancaktar mahallesinde, yerlemelerin hzl bir ekilde artmaya balad dnemin 1960l yllarn ortasndan itibaren olduunu sylemek mmkn olmaktadr. ehrin asl gelime ekseninin kuzey-gney dorultusunda olmas itibariyle, bu dnemde kuzey ynnden sonra en fazla meknsal gelimenin grld alan, ehrin gney kesimleridir. Bu dnem iinde gney dorultusunda meydana gelen gelime, nceki dnemlere nazaran daha nemli orandadr. ehrin gneyde gstermi olduu yaylm alan, 1923-1940 ve 1941-1962 yllarn kapsayan dnemlerde ayn dorultuda grlen yaylm alanndan daha fazladr. Nisbeten Urfa kalesinin gneyinde kalan tepelik alan zerinde bir gelime grlmekte ise de, asl

221

gelime gnmz Eyyubiye, hmaksut, Hac Bayram Veli, Onikiler ve Muradiye mahallelerinin bulunduu alanda meydana gelmitir. Eyyubiye mahallesinin bat kesimleri, hmaksut mahallesinin neredeyse byk bir ksm, Hac Bayram Veli ve Muradiye mahallelerinin Eyyp Peygamber Caddesine yakn kesimleri ve Onikiler mahallesinin Harrankap mezarlnn gneyinde kalan kesimleri bu dnemde hzl bir yerlemeye sahne olan alanlar olmutur (Harita 10, 27). ehir zellikle, Eyyp Peygamber Caddesi boyunca gneye doru bir knt oluturacak ekilde yaylm gstermitir. Ancak ehrin bu kesimlerinde ina edilen konutlar da ounlukla tek katl, avlulu ve nitelii dk haldedir. Yukarda ad geen yeni yerlemeye alan ve gnmz mahallelerinin temellerini oluturan alanlar ounlukla tarm alan ya da mera olarak kullanlan alanlard. Tarm alan olarak kullanlan alanlar ounlukla ehrin dou, kuzeydou, kuzeybat ve gney kesimlerinde bulunurken, mera olarak kullanlan alanlar ehrin kuzey kesimlerinde bulunan bazalt platosu zerinde yer almaktayd. rnein kuzeybatdaki pekyol mahallesinin yerinin 1970li yllarda fstklk, kuzeydoudaki Erturulgazi mahallesinin bulunduu yerin karatalk (Urfallar karata deyimini bazalt anlamnda kullanmaktadrlar), Mardin yolunun gneyindeki air Nabi mahallesinin yerinin arpa tarlas olduu ortaya kmtr611. 1963-1974 dnemi hzl nfus artyla birlikte gecekondulama srecinin de hzlanmaya balad bir dnem olmutur. ehre g edenlerin plnsz bir ekilde yapm olduklar konutlar, arpk kentlemeye yol am ve ehirsel adan nemli bir sorun haline gelmeye balamtr. Bu nedenle 775 sayl Gecekondu Kanunu gereince Urfa ehrinde yukarda bahsedilen alanlarda 6 adet gecekondu blgesi tespit edilmi ve bu alanlardan 5inin slah almalar yaplmaya balanmtr. 1967 yl itibariyle ehirde tespit edilen gecekondu says 3.639dur612. Ancak her ne kadar bu slah almalar srdrlmse de baarl sonular elde edildiini sylemek mmkn deildir. Daha sonraki yllarda gecekondulamann gnmze kadar devam etmi olmas bunun gstergesidir. halinde bulunduu, doudaki Sancaktar mahallesinin 1970li yllara gelinceye kadar baz kesimlerinin baheler halinde

611 612

Tuncel, 2001: 88. Urfa l Yll, 1967: 227.

222

4. 1975-1988 Aras Dnem 1984 ylna kadar Urfa adyla bilinen ehir, Milli Mcadele yllarnda gstermi olduu kahramanlk ve yararlklar nedeniyle, TBMM tarafndan 12.06.1984 tarihinde anl nvanyla dllendirilmitir613. Bylece Trkiyenin unvan alan ehrinden biri olarak, artk anlurfa adyla anlmaya balanmtr. a) Nfus 1975-1988 yllar arasnda kalan 13 yllk sre iinde Urfa ehri nfusunda ok ciddi ini-klarn yaand bir dnem olmutur. Bu dnem iinde 1975 yl nfus saym sonularna gre Urfa ehrinin nfusu 132.934tr. Nfusun %53.6s erkeklerden oluurken, %46.4 de kadnlardan olumaktadr. Urfa ehri nfusunda grlen erkek fazlal bu saymda da varln devam ettirmektedir. ehir nfusunda %32 orannda art olmas nedeniyle, bu dnem iinde meydana gelen nfus art oran nceki dnemlerde de olduu gibi yksek oranlardadr. Ayn yl il nfusu %11 orannda artarak 597.277ye ulamtr. Yllk ortalama nfus art hz ehrin nfusunda 57.2 olarak gerekleirken, il nfusunda 20.9 ve Trkiye nfusunda da 25 olarak gereklemitir (izelge 4, ekil 9, 22).
ekil 22. anlurfa ehri, Merkez le ve l Nfuslar (1975-1985).

800000 700000 Nfus Miktar 600000 500000 400000 300000 200000 100000 0 1975 anlurfa ehri 1980 Merkez le l 1985

DE 1980 yl nfusu saym sonularna gre Urfa ehrinin nfusu %11 orannda artarak 147.488 ulamtr. ehrin nfus art orannda grlen dk deer kendini zellikle il nfusunda da hissettirmektedir. Bu dnemde il nfusunda meydana gelen art oran yaklak %1dir. Bu art oran, tm saym dnemlerinin en dk art orandr. Yllk ortalama art hz oran, ehrin nfusunda 21 iken, il
613

Her Ynyle anlurfa l Yll, 1988: 4.

223

nfusunda 1.8 ve Trkiye nfusunda 20.7 olarak gereklemitir (izelge 4, ekil 9, 22). 1985 ylnda ehrin nfusu 194.969a ykselerek 200.000e yaklamtr. ehir nfusunda meydana gelen byme oran %32.2dir. Meydana gelen nfus byme oran bir nceki sayma gre yaklak olarak kattr. Ayn saym dneminde il nfusunun art oran ise %31.9dur. Urfa ehri ve il nfusunda meydana gelen art oran ayn deerlerdedir. Yllk ortalama art hz ehrin nfusunda 57.4 olarak gerekleirken, il nfusunda 55.4 ve Trkiye nfusunda 24.9 olarak gereklemitir (izelge 4, ekil 9, 22). 1980-1985 yllar arasnda ehrin nfusu byk bir hzla artm, ehrin nfusunda meydana gelen art hz Trkiye nfusunda meydana gelen nfus art hznn iki katndan daha fazla olmutur. 1975-1988 aras dnemin balarnda Urfa ehrinin ok yksek olan nfus art hz, 1975-80 dneminde dm, bir sonraki dnem olan 1980-85 dneminde yeniden hzl bir ykselie gemitir. Bu ini-k Trkiye nfusunda meydana gelen ini-kla paralellik gstermektedir. 1975-80 aras dnemde Trkiye nfusunun art hznda grlen dn temel nedeni sosyal olaylardr. 1970li yllarn son eyreinde ortaya kan terr olaylar ve bunun sonucu olarak oluan gvensizlik ortam zellikle ehirlerde nfus art hznn dmesine neden olmutur614. Ancak bu yllar arasnda her ne kadar ilin bir ok yerinde terr olaylar yaanmsa da, Urfa ehri nisbeten gvenlikli bir durum gstermekteydi. Fakat, il iinden g edip ehre yerlemi nfus saysnn ok olmas ve bu nfusun akrabalk vastasyla da olsa olaylardan etkilenmi olmalar nedeniyle il dna doru gler olmutur. Ayrca bunun yannda zellikle terr olaylarndan byk lde etkilenen Siverek, Hilvan ve Suru gibi ile merkezlerinden de Urfa ehrine doru gler olmutur. Yaanan bu gvensizlik ortam nedeniyle ekonomik olarak da herhangi bir gelime yaanmamtr. 1970li yllarn banda kurulan birka sanayi tesisi dnda 1980 ylna kadar herhangi bir yatrm yaplamamtr. stihdam imknlarnn yaklak 10 yllk bir sre boyunca artmam olmas, bu dnemde ehrin ekonomik nedenlerle g almasna engel olmutur. lde yaanan g olaylar daha ok bata

614

Avc, 1993: 255.

224

stanbul, Ankara, zmir, Adana ve Mersin gibi ehirlere ynelmitir. Bu durum nedeniyle 1975-80 aras dnemde nfus art hz azalmtr. 1980 ylndan itibaren Trkiyede istikrarn ve gven ortamnn salanm olmas, tm lkede olduu gibi Urfa ehrinin de nfus art hznn yeniden ykselie gemesine neden olmutur. Bu durumun ortaya kmasnda yksek doum oranlarnn nemli bir rol bulunmakla birlikte, salanan gven ortam nedeniyle 1980 yl ncesinde il dna g etmi ok sayda nfusun yeniden ehre dnmesinin etkileri de azmsanamaz. Geri dnen bu nfus ierisinde daha nce ile merkezlerinde ve krsal kesimde ikmet ederken il dna g edenler de bulunmaktadr. Bu devrede meydana gelen nfus artnn yksek olmasnn dier bir nedeni de ekonomiktir. 1980 sonrasnda tekrar salanan gven ortam, tarladan ald ile yetinme yerine, ok kazanma arzusu ve ehirlerin salad nisbeten olumlu sosyoekonomik ortam, ehirlere g olayn hzlandrmtr615. Yeni istikrar ortam koullar, sanayi yatrmlarnn yeniden ve eski dnemlere nazaran daha byk bir hzla balamasna neden olmutur. zelikle gda sektrnde faaliyet gsteren sanayi tesislerinin almas, ehirde istihdam imknlarn arttrm, bunun sonucunda ok sayda insan ehre g etmitir. Bu glerin de genel karakteri il iinden olmasdr. 1987 ylnda yaplan bir aratrmaya gre anlurfa ehrinde yaayan ailelerin %52.6s ilin krsal kesimlerinden, %1.4 il d ehirlerden ve %1.7si de il d krsal kesimlerden g eden ailelerden olumaktadr. ehirde yaayan ailelerin ancak % 44.3n yerli halk oluturmaktadr. Yine bu aratrmann sonularna gre, ehre g eden nfusun %67.8i ilin krsal kesimlerinden g edenlerden olumaktadr. le merkezlerinden g edenlerin oran ise %14.1dir. l dndan gelenler arasnda Adyamandan g edenler %0.91 ile ilk srada yer almaktadr616. Sz konusu aratrma, ehirde yaayan eski ve kkl ailelerin Atatrk, Bahelievler ve Yeniehir mahallelerinde yaadn, ticaretle uraanlarn genelde i yerlerine (Haimiye Meydan-Kunduracpazar Caddesi-Sarayn Caddesi-Atatrk Bulvar aks) yakn olan yerlerde ikamet ettiklerini gstermektedir. ehirde yaayan

615 616

Avc, 1993: 255. Trkolu, 1987: 53, 57.

225

memur kesimi ise Yeniehir ve pekyol mahalleleri gibi resmi lojmanlarn bulunduu mahallelerde ikamet etmektedir617. b) Eitim 1975-88 yllar arasnda anlurfa ehrinde olduka fazla eitim yatrm yaplmtr. ehirde bulunan okul saylarnda nemli artlar olmu, buna bal olarak renci ve retmen saylar da nemli oranda art gstermitir. Ayrca niversite dzeyindeki okullar ilk defa bu dnem ierisinde almaya balamtr. ehirde 1987 yl itibariyle ehrin eitli mahallelerine dalm 21 ilkokul bulunmaktadr. Bu ilkokullarda, 695i retmen olmak zere toplam 801 personel grev yapmaktayd.. lkretim okulu dzeyinde sadece bir okul bulunmaktadr ki, o da Merkez Yatl lkretim Blge Okuludur. Bu okulda, merkez ilede yer alan kylerden gelen renciler renim grmektedirler. Okulun retmen says 22 olup, toplam personel says 34tr. Ortaokul dzeyinde ehirde 4 bamsz ortaokul bulunmaktadr. Bunlar gnmz Yusuf Paa mahallesinde Fuar Caddesi kenarnda bulunan Atatrk Ortaokulu, Bamyasuyu mahallesi snrlar iinde Abide meydan yannda yer alan Merkez Ortaokulu, Yeni mahalle snrlar iinde Vali Fuat Caddesi zerinde yer alan Cumhuriyet Ortaokulu ve pekyol mahallesi snrlar iinde bulunan Ahmet Erseven Ortaokuludur. Merkez ve Cumhuriyet ortaokullar gnmzde ilkretim okulu olarak hizmet verirken, Atatrk ve Ahmet Erseven ortaokullar lise olarak hizmet vermektedir. Ayrca bu drt ortaokulun yannda liselerin bnyesinde bulunan 4 ortaokul daha bulunmaktadr. Bylece 1988 yl itibariyle ehirde 8 ortaokul bulunmaktadr. Bamsz ortaokullarda 109u retmen olmak zere toplam 141 personel grev yapmaktadr. Liselerin bnyesinde bulunan ortaokullarn personel says liselerin personel says iinde deerlendirilmeye alnmtr. 1988 yl itibariyle ehirde 9 lise bulunmaktadr. Bunlarn 5i meslek lisesi zelliindedir. Bunlar Anadolu Lisesi, gnmz Gmkuak mahallesi snrlar iinde yer alan Gazi Lisesi, Mimar Sinan mahallesinde bulunan Kz Meslek Lisesi, Bamyasuyu mahallesinde Atatrk bulvarnn dousunda bulunan Endstri Meslek Lisesi ve Teknik Lise ile Abide meydan yaknndaki Urfa Lisesi, Selahaddin Eyyubi mahallesinde yer alan Ticaret Lisesi ve mam Hatip Lisesi, Yusuf Paa mahallesinde
617

Trkolu, 1987: 53, 57.

226

bulunan Kz Lisesi, ve Akabe mahallesinde yer alan Salk Meslek Lisesidir. Liselerde 269u retmen olmak zere toplam 392 personel grev yapmaktadr618. Bahsedilen yllarda ilkokul, ortaokul ve lise dzeyindeki okullarda renci says ile ilgili veriler bulunmadndan, renci says hakknda kesin bilgi sahibi olunamamaktadr. Gnmz Harran niversitesinin temellerini oluturan faklte ve yksek okul dzeyindeki okullar ilk defa bu dnem iinde hizmete girmeye balamtr. Bu nedenle de zellikle yksekrenim bakmndan bu dnemde atlan admlarn byk bir nemi vardr. lk olarak 1975-76 eitim ve retim ylnda Milli Eitim Bakanlna bal olarak meslek yksek okulu kurulmutur. Bu yksek okul daha sonra 1983 ylnda Dicle niversitesine balanmtr. 1988 yl itibariyle anlurfa Meslek Yksek Okulunun 19 retim eleman ve 510 rencisi bulunmaktadr. Meslek yksek okulundan sonra faklteler de almaya balamtr. Alan fakltelerin ilki Ziraat Fakltesidir. 1976 ylnda Dicle niversitesine bal olarak hizmete giren bu faklte, nce eski Kz retmen Okulu binasnda hizmet vermi olup, daha sonra 1984-85 retim ylnda imdiki yeri olan Akakale yolu zerinde bulunan Eyyubiye Kampsne tanmtr. Ziraat Fakltesinin 1988 yl retim yesi says 8 olup, 268 rencisi bulunmaktadr. 1983 ylnda yine Dicle niversitesine bal olarak Mimarlk-Mhendislik Fakltesi kurulmu, bu fakltenin inaat mhendislii blm anlurfada, mimarlk blm de Diyarbakrda hizmete girmitir. Bu faklte de eski Kz retmen Okulu binasnda hizmete balam ve 2004 ylna kadar ayn binada hizmete vermeye devam etmitir. 1988 ylnda bu fakltenin bir retim yesi, retim grevlisi, alt aratrma grevlisi ve 140 rencisi bulunmaktayd. Bu dnem iinde alan fakltelerin sonuncusu 1987 ylnda Gaziantep niversitesine bal olarak alan lahiyat Fakltesidir. Bu faklte de eski Kz retmen Okulu kampsnde almtr619. 1987 yl verilerine gre ehirsel alan iinde eitim alanlarnn miktar 120.48 ha. olup, ehirsel alann % 7.82sine denk dmektedir620. Bu dnem iinde eitim faaliyetlerinde meydana gelen ilerlemeler sonucunda, ehirde yaayan halkn eitim seviyesinde de art olmu, okuma-yazma bilme oran
618 619

Trkolu, 1987: 94. Her Ynyle anlurfa l Yll, 1988:52,53. 620 Yonca, 1993: 42.

227

artmtr. DE 1980 yl verilerine gre ehirde yaayan nfus iinde 66.126 kii okuma-yazma bilmektedir. Bu miktarn 19.059u herhangi bir okul bitirmedii halde okuma-yazma bilenlerden olumaktadr. Bu verilere gre ehir nfusunun %44.9u okuma-yazma bilmektedir. Okuma-yazma bilmeyenlerin miktar 52.603 olup, ehir nfusuna oran ise %35.6dr. Daha nceki dnemlerde olduu gibi okuma-yazma bilen nfus iinde erkeklerin oran, okuma-yazma bilmeyen nfus iinde de kadnlarn oran daha fazladr. Okuma-yazma bilenler iinde erkeklerin oran %70.1 iken, kadnlarn oran %29.9dur. Okuma-yazma bilmeyen nfus iinde ise erkeklerin oran %32.5 ve kadnlarn oran da %67.5tir (izelge 12). Okur-yazarlk orannn erkeler arasnda fazla, kadnlar arasnda az olmasnda rol oynayan faktrlerin banda bir takm sosyal nedenlerle kz ocuklarnn okullara gnderilmemesi gelmektedir. 1980-1985 yllar arasnda ehirde yaayan halk arasnda okuma-yazma oran ykselmitir. 1985 yl verilerine gre halkn %50.2 si okuma-yazma bilmektedir. Yine okuma-yazma bilmeyen nfusun oran da 1980 ylna gre azal gstermi ve %30.2ye gerilemitir. Okuma-yazma bilen nfus iinde erkeklerin pay azalm (%66.1), kadnlarn pay ise artmtr (%33.9). Buna karlk okuma-yazma bilmeye nfus iinde erkeklerin oran %30.7ye gerilerken, kadnlarn oran %69.3e ykselmitir (izelge 12). izelge 12. anlurfa ehrinde Nfusunun Eitim Durumu (1980-1985).
Okuma-Yazma Bilen Bitirilen Okul OkumaBir Okuma- Yazma Okul Lise Yazma Bilen Bitirme Ortaokul ve Yksek Yllar Cinsiyet Toplam Bilmeyen Toplam yen Toplam lkokul ve Dengi Dengi retim T E 1980 K T E 1985 K 118.933 63.613 55.320 156.818 82.875 73.943 52.603 17.105 35.498 58.911 18.113 40.798 66.126 46.378 19.748 97.832 64.724 33.018 19.059 11.662 7.397 28.787 16.218 12.569 46.968 34.619 12.349 69.013 48.485 20.528 31.094 21.970 9.124 47.512 31.591 15.921 7.550 5.989 1.561 9.780 7.609 2.171 6.365 4.986 1.379 9.011 6.965 2.046 1.956 1.671 285 2.709 2.319 390 OkumaMezu- Yazma niyeti Durumu Bilin- Bilinmey en meyen 102 100 2 33 22 11 204 130 74 75 38 37

Kaynak. D. . E.

228

1980 yl verilerine gre anlurfa ehrinde herhangi bir okuldan mezun olanlarn says 46.968dir. Nfus iinde bir okul bitirenlerin oran %31.8dir. Herhangi bir okul bitiren nfus iinde ilkokul mezunlarnn oran %66 gibi yksek bir deer gsterirken, ilkokul sonras eitim kurumlarndan mezun olanlarn says giderek azal gstermektedir. Ortaokul ve dengi okullardan mezun olanlarnn oran % 16, lise ve dengi okullardan mezun olanlarnn oran %14 ve yksekretim kurumlarndan mezun olanlarn oran da ancak %4 civarndadr (ekil 23). ehirde yksek retim kurumlarndan mezun olanlarnn orannn bu derece dk oluunda, ehirde bir niversitenin bulunmamasnn byk bir rol olduu gibi, ehirde alm olan fakltelerin henz yeni olmalar da etkili olmaktadr. Bunu yannda halkn bir ksmnn, ocuklarnn kendilerinden uzakta okumalarna kar olmalar ve kstl maddi imknlar gibi nedenler, az da olsa bu orann dk olmasnda rol oynamlardr. 1985 yl verilerin gre herhangi bir okuldan mezun olanlarn nfus iindeki oran %35.4 olup, 1980 ylna gre art gstermitir. 1980-85 yllar arasnda meydana gelen bu art orannn daha ok ilkokul mezunlar arasnda meydana geldiini sylemek mmkndr. nk ilkokul mezunlarnn oran %66dan %69a
ekil 23. anlurfa'da Bir Okul Bitirenlerin Bitirilen Okula Gre Dal (1980). 14% 4% 0%

16% 66%

lkokul Lise ve Dengi Mezuniyeti Bilinmeyen

Ortaokul ve Dengi Yksekretim

ykselirken, dier taraftan ortaokul ve dengi okullardan mezun olanlarn oran %16dan %14e, lise ve dengi okullardan mezun olanlarn oran da %14ten %13e gerilemitir. Yksekretim kurumlarndan mezun olanlarn orannda herhangi bir deiiklik gzlenmemitir ( %4) (izelge 12, ekil 24).

229

ekil 24. anlurfa'da Bir Okul Bitirenlerin Bitirilen Okula Gre Dal (1985). 13% 4% 0%

14%

69%

lkokul Lise ve Dengi Mezuniyeti Bilinmeyen

Ortaokul ve Dengi Yksekretim

c) Ticaret ve Sanayi 1975-80 yllar arasnda yaanan gvensizlik ortam nedeniyle ekonomik olarak herhangi bir yatrmn yaplmad anlurfa ehri, 1980 ylndan sonra salanan gven ve istikrar ortamnn ve alnan ekonomik tedbirlerin etkisiyle ekonomik olarak yeniden canlanma srecine girmitir. ehrin genelinde ticaret birimlerinin %22.92si 1960 ylndan nce almtr. 1961-1980 arasnda alan dkknlarn %29.27 olmasna karn 1981den itibaren (1987ye kadar) alt yllk srede hizmete giren birimler, tm ticari aktivitelerin %47.81ini oluturmaktadr. Bu dalm ticaretin alt gruplar iin incelendiinde toptan, ticaret, gda maddeleri sat, bro ve mesleki hizmetler, konaklama ve elence ile bankalarn %50den fazlasnn 1981 ylndan sonra ald grlmektedir621. Elverili artlarn etkisiyle ehir, bir yandan meknsal olarak byme gsterirken, dier yandan da eitli ekonomik fonksiyon alanlar, geleneksel alanlarndan karak artk yeni alanlar oluturmaya balamtr. ehrin geleneksel ticari merkezini Haimiye Meydan ve evresindeki tarihi arlarn bulunduu alan oluturmaktayd. Ancak ehirsel alann bymesine bal olarak, yeni ticaret alanlar ortaya kmtr. 1960l yllardan sonra yerlemeye sahne olan ve zellikle de 1970li yllardan sonra hzl bir ekilde nemli bir ikmet alan haline gelen, anlurfa-Gaziantep karayolu ile Atatrk Bulvar arasnda kalan alanda Bahelievler, Cengiz Topel, air evket ve Sultan Fatih mahallelerinin ortaya kmaya balamas, yeni ticaret alanlarnn da ortaya kn beraberinde getirmitir. Atatrk mahallesi snrlar iinde Atatrk Bulvar ile Kadri Eroan Caddesinin kesiim noktasnn
621

Trkolu, 1987: 87.

230

hemen batsnda bulunan valilik binas ve 1980li yllarn banda inaat tamamlanan belediye binasnn varl, bu kesimlerde yeni bir merkez oluturmutur. Bu nedenle ticaret alanlar, tarihi arlar evresindeki geleneksel merkezden kuzeye doru kayma eilimi gstermitir. ok katl binalarn alt katlarnn i yeri olarak kullanlmas sonucu, bahsedilen alanda nemli miktarda iyeri almtr. ehrin nemli bulvarlarndan biri olmas nedeniyle Atatrk Bulvarnn her iki tarafnda nemli ticari alanlar olumutur. 1980li yllardan sonra balayan ekonomik gelimelere paralel olarak, bu alan nemini arttrmtr. Haimiye Meydanndan itibaren kuzeye doru ynelen ve ehrin en nemli ticaret alanlarnn evresinde bulunduu Kundurac PazarDivanyolu-Sarayn caddeleri eksenine, valilik binasndan itibaren balayan ve Abide Kavana kadar devam eden Atatrk Bulvar da eklenmitir. Ancak gerek bu bulvarn evresinde bulunan ticaret alanlar, gerekse bulvarn batsnda bulunan mahallelerde yer alan ticaret alanlar geleneksel ticaret alan kadar canlla sahip deildir. Bahsedilen bu alanda bulunan i yerleri daha ok giyim, gda, krtasiye ve turizm-seyahat sektrlerinde faaliyet gstermektedir. Bu dnemde ortaya kan dier bir ticaret alan da, kk sanayi sitesi ve sonraki yllarda hizmete giren sebze-meyve hali evresinde olumutur. ehrin bu kesiminde bulunan ticaret alanlar 3. dereceden neme sahiptir. Kk sanayi sitesi ve sebze-meyve hali dnda, bu alanda gda toptanclar, tarm alet ve makinalar ile gbre satclar, oto yedek paraclar, ksmen sigorta acentalar, gda toptanclar ve lokantalar bulunmaktadr. Bu dnem iinde de ehrin asl ticaret alann ya da merkezi i alan (MA) Haimiye Meydan evresindeki tarihi arlarn bulunduu alandan balayarak, Kundurac Pazar-Divanyolu-Sarayn caddeleri ekseninde gelimitir. Ticari bakmdan ehrin en canl kesimini oluturan bu alann kuzey snrn kabaca doubat ynnde uzanan Kadri Eroan ve ehit Nusret caddeleri oluturur. ehrin geleneksel mesleklerinin hakim olduu ticari alan tarihi arlar kesimidir. Burada bulunan ok saydaki ar arasnda, bakrclar ars, krk, kundurac, sipahi, keeci, koyun, bak, attar pazarlar gibi nemli ar ve pazarlar bulunmaktadr. Ayrca bunlarn yannda yine bu alanda bulunan Gmrk, Barutu, Hac Kmil ve Menek hanlar gibi ticari ileve sahip alanlar yer almaktadr. Anlan ar ve

231

pazarlarn isimleri yanltc olabilir. Bu ar ve pazarlarn fonksiyonlarna uygun olmayan meslek erbaplarnn saysnn artmas nedeniyle giderek balangta sahip olduklar fonksiyonu kaybetmilerdir. Bu dnem iinde ehrin merkezi i alannda yer alan dier bir kesim de Haimiye Meydan-Vilayet eksenidir. Bu iki alan arasnda uzanan cadde zerinde ok sayda i yeri toplanmtr. Cadde boyunca gneyden kuzeye doru giyim, kuyumcular, tbbi muayenehaneler, eczaneler, ksmen gda satclar hakimdir. Ancak Sarayn Caddesi zerinde bulunan ihanlar ve pasajlar ayr bir fonksiyona sahip olup, ehrin en canl kesimlerinden birini oluturmaktadr. Fuar Caddesinin Sarayn Caddesiyle birletii noktadan itibaren kuzeye doru gidildike iyerlerinin de fonksiyonlar deimektedir. Bu alanda hemen hemen ehrin tm bankalar dizilmitir. zellikle belediye binas civarnda bulunan i hanlarnda nemli sayda i yeri bulunmaktadr. ounlukla avukatlk, serbest muhasebe, mali mavirlik ve noterlik gibi iyerlerinin bulunduu bu i hanlar ehrin nemli hizmet faaliyetlerinin gerekletii alanlardr. Bahsedilen i alanlar dnda gelime gsteren bir baka i alan da Haimiye Meydanndan Trk Meydan arasnda uzanan Koyuncu Pazar Sokadr. Bu alanda bulunan i yerlerinin zellii kylerden gelen ulam aralarnn park yerlerine yakn olmasdr. Bundan dolay da anlurfann zellikle krsal kesime hitap eden bir i alandr. Buradaki i yerlerinin temel zellii gda sektrnde faaliyet gsteren toptanc ve perakendecilerden olumasdr. ehirdeki ticaret alanlar 1987 yl verilerine gre 22.45 ha. olup, ehirsel alann yaklak %1.8ini meydana getirmektedir. Ticaret, eitim, salk, toplumsal hizmet salayan dier resmi kurumlar, ulam alanlar ile tarm-hayvanclk ve sanayi alanlar dnda kalan dier kullanm alanlarndan oluan hizmet alanlarnn toplam miktar 738.41 ha.dr. Bu miktar ehirsel kullanm alannn yarsna yakn bir deerdir. DEnin 1980 yl verilerine gre ehir nfusunda alanlarn miktar 33.754 kiidir. Ekonomik faaliyetler ierisinde ticaret, ulatrma-depolama, mali iler, toplum hizmetleri ve iyi tanmlanmam i gruplarndan oluan hizmet sektrnde alanlarn says 24.215dir. Bu miktar tm alan nfusun %72sini oluturmaktadr. Hizmet sektrn oluturan i gruplar iinde 13.508 kii ve

232

%40lk oran ile toplum hizmetlerinde alanlar en nemli grubu oluturmaktadr. Bu i grubunun ardndan ikinci srada ticaret faaliyetleri gelmektedir. Ticaretle uraanlarn says 5.172 olup, alan nfusun %15.3ne karlk gelmektedir (izelge 13, ekil 25). izelge 13. anlurfada alan Nfusun Ekonomik Faaliyet Kollarna Dalm (1980-1985).
YILLAR EKONOMK FAALYET KOLU Tarm, Hayvanclk, v.b Maden karm malat Sanayi Elektrik, Su, Gaz naat ve Bayndrlk Ticaret Ulatrma, Depolama Mali ler Toplum Hizmetleri yi Tanmlanmam Faaliyetler TOPLAM 1980 Kii Says 1858 30 4580 42 2929 5172 2019 564 13508 3052 33754 % 5,5 0,09 13,57 0,12 8,68 15,32 5,98 1,67 40,02 9,04 100 1985 Kii Says 5783 11 5287 52 4130 7258 2673 752 16474 633 43053 % 13,43 0,03 12,28 0,12 9,59 16,86 6,21 1,75 38,26 1,47 100

Kaynak: DE
ekil 25. anlurfa'da alan Nfusun Ekonomik Faaliyet Kollarna Gre Dalm (1980). 6% 22%

72%

Tarm ve Hayvanclk

Sanayi

Hizmet Sektr

1985 ylnda ise ekonomik olarak bir faaliyete katlan nfus miktar 43.053tr. Ekonomik faaliyetler ierisinde ticaret, ulatrma-depolama, mali iler, toplum hizmetleri ve iyi tanmlanmam i gruplarndan oluan hizmet sektrnde alanlarn says 27.790dr. Hizmet sektrnde alanlarn says toplam alan nfusun %64.7sini oluturmaktadr. 1980 ylnda olduu gibi hizmet sektr iinde en fazla allan i kolu yine toplum hizmetleridir. Toplum hizmetlerinde alanlarn says 16.474 olup, tm alan nfus iinde %38.26lk bir paya sahiptir.

233

kinci srada neme sahip olan i kolu ticaret faaliyetleridir. Bu i kolunda alanlarn says 7.258 olup, tm alan nfusun %16.86sn oluturmaktadr. nc srada neme sahip olan i kolu ulatrma-depolama hizmetleridir. Bu i kollarnda alanlarn says 2.673 olup, %6.21lik bir paya sahiptir. Mali ilerde alanlarn says 752 olup, %1.75lik oranyla drdnc srada neme sahiptir. yi tanmlanmam faaliyetlerde alanlarn says 1980 ylna ok dk bir deer gstermektedir.1980 ylnda %9.04lk bir orana sahip olan bu grup alanlar, 1985 ylnda %1.75lik bir orana sahiptir (izelge 13, ekil 26).
ekil 26. anlurfa'da alan Nfusun Ekonomik Faaliyet Kollarna Gre Dalm (1985).
13%

22%

65%

Tarm ve Hayvanclk

Sanayi

Hizmet Sektr

1980 ylndan itibaren ehirde sanayi faaliyetleri canlanmaya balamtr. Elverili artlar nedeniyle, ehirde yer alan az saydaki sanayi tesisine yeni tesisler eklenmitir. 1975-1980 yllar arasnda alan sanayi tesisi sadece 2 iken, 1980-1988 arasnda ou gda ve tekstil zerine faaliyet gsteren 12 tesis hizmete girmitir. 1988 ylnda ise ehirde bulunan sanayi tesisi says 18 olmutur. Bu sanayi tesislerinin 9u gda, 5i tekstil, 2si ta ve topraa dayal sanayi sektrnde faaliyet gstermektedir. Ayrca bunlarn yannda, birer adet LPG dolum tesisi ve tarm alet ve makinalar fabrikas bulunmaktadr. Bu dnemde ehirde ve yakn evresinde bulunan sanayi tesislerinin dalna bakldnda, bu tesislerin neredeyse tamamnn ehrin dnda, nemli karayollar zerinde yer aldklar grlecektir. Ancak zamanla ehrin meknsal olarak bymesine bal olarak bazlar ehirsel alan iinde kalmtr. Gda ve tekstil sektrnde faaliyet gsteren sanayi tesislerinin neredeyse tamam anlurfa-Akakale karayolu zerinde kurulmutur. Ayrca ehrin gneyinde bu yola yakn bir alanda tula ve briket retimi yapan bir tesis de bulunmaktadr. Sanayi tesislerini kendine

234

eken dier bir karayolu da anlurfa-Mardin karayoludur. Bu yol zerinde tarm alet ve makinalar fabrikas ve iplik fabrikas bulunmaktadr. anlurfa-Gaziantep karayolu zerinde ise 1975-88 yllar arasnda kalan dnem iinde sadece bir lpg dolum tesisi ile bir rr fabrikas bulunmaktadr. anlurfa-Diyarbakr karayolu zerinde ise gnmzde de olduu gibi, bu dnem iinde herhangi bir sanayi tesisi bulunmamaktadr. Bu dnem iinde DE 1980 yl nfus istatistiklerine gre maden karm, imalat sanayi ve inaat ve bayndrlk faaliyetlerinden oluan sekonder sektrde alanlarn toplam miktar 7.539dir. ehir nfusu iinde sanayi sektrnde alanlarn oran ise %22.3tr. Bu orann %13.5i imalat faaliyetlerine aittir ki, gerek sanayi alannda alan nfusun dkl, dolaysyla sanayilemeehirleme ilikisinin zayfl dikkat ekicidir. 1980 yl verilerine gre imalat sektrnde alanlarn miktar 2.929 kiidir. Ayrca bu nfusun istatistiklere yansmayan nemli bir ksm kendi hesabna alan, atlye tipi sanayide almaktadr. 1985 yl verilerine gre sekonder sektrde alan nfus miktar 9.428 kiiye ulamtr. 1980-85 yllar arasnda sanayi sektrnde alanlarn says %25 orannda art gstermitir. En fazla art da 1980 ylndan itibaren artan konut ihtiyac nedeniyle, devletin de yap kooperatiflerini tevik etmesi sonucu canlanmaya balayan inaat ve bayndrlk sanayiinde grlmtr. 1980-85 yllar arasnda bu sektrde alanlarn says %41 orannda artmtr. alan nfus iinde, maden karm olarak adlandrlan ve taa topraa dayal sanayi dalnda alanlarn ve imalat sanayiinde alanlarn orannda 1980 ylna gre bir azalma grlmektedir. malat faaliyetlerinde alanlarn toplam faal nfus iindeki pay %12.3e gerilemek suretiyle, ehrin zayf sanayi yaps bir kere daha ortaya kmtr (izelge 13). 1987 yl itibariyle ehrin sanayi sektrnn yayld alan, 40.53 ha. olarak belirlenmektedir. Bu ehirsel kullanm alanlar iinde sanayi alanlarn paynn %2.63 olduu anlamna gelmektedir. d) Ulam 1980 ylndan sonra meydana gelimelere paralel olarak ulam sektrnde de nemli gelimeler kaydedilmitir. Hatta bu fonksiyon, ehrin baz fonksiyonlarnn gelimesinde ve bazlarnn alansal dalnda nemli bir etmen olmutur. zellikle

235

krsal kesim ile ehirler arasnda iletici g olarak rol oynamas nedeniyle ehrin nfus ve dolaysyla da meknsal olarak gelimesinde ulam faaliyetlerinin nemli etkileri vardr. zellikle ulusal karayolu anda kaydedilen gelimeler, anlurfa ehrinin gelimesinde byk rol oynayan faktrlerden biri olmutur. ehir ii ulamnda da nemli gelimelere rastlanmaktadr. ehir ii ulam hatlarnn ve kullanlan ara saysnda art kaydedilmitir. 1988 ylnda ehir ii ulamda hizmet veren toplam 15 otobs-minibs hatt bulunmaktadr. Belediye Otobs letmesine bal olan 34 otobs ve zel sektre ait 84 halk otobs ve minibs hizmet vermektedir. Bu dnem iinde ulam sektrnde meydana gelen nemli gelimelerden biri de, daha nceleri askeri amala kullanlan havaalannda yolcu terminalinin yaplmas ile birlikte sivil yolcu tamaclnn balamasdr622. ehrin yurt ii ve yurt d haberlemesi posta, telgraf, teleks ve telefon gibi haberleme aralar ile salanmaktadr. zellikle telefon hatlarnn denmesi ve kapasite artrm ile ilgili almalar 1984 ylnda sonra artm, nceki dnemlere gre telefon abone says nemli oranda artm ve kapasite miktar talepleri karlayamayacak duruma gelmitir. 1988 yl itibariyle ehirde 4.500 abone kapasiteli bir santral bulunmaktadr. Abonelerin 2.941i iyeri, 1.491i de meskenlerden olumaktadr623. Haberlemede nemli rol olan aralardan biri de gazetelerdir. 1988 ylnda eitli dnemlerde yayn hayatna balayan balayana 3 mahalli gazete bulunmaktadr. Bu gazetelerden sadece bir tanesinde ofset bask yaplmaktadr624. Yaynlanan bu mahalli gazetelerin datm alan, ehir iinde bulunan resmi kurumlar ve dier aboneler ile ile merkezlerinde bulunan resmi kurumlardr. e) ehrin Fiziki Yaps 1975-88 yllar arasnda kalan dnemin balarnda, nfus art hznda meydana gelen de paralel olarak, anlurfa ehrinin nemli bir gelime gstermedii sylenebilir. stihdam imknlarnn kstl olmas, ehrin byme srecini de engellemitir. Ancak 1980 ylndan sonra gven ve istikrar ortamnn salanmas ile birlikte, ehirde bata gda sektrnde olmak zere yeni yeni sanayi tesislerinin kurulmas, zellikle krsal alandaki nfusu ve 1970-80 yllar aras
622 623

Her Ynyle anlurfa l Yll, 1988: 34. Her Ynyle anlurfa l Yll, a.g.e.: 35. 624 Her Ynyle anlurfa l Yll, a.g.e.: 35.

236

dnemde ehirden baka illere g eden nfusun bir ksmn kendine ekmitir. Yaanan bu durum sonucunda nfusunun byk bir hzla artt grlmtr. anlurfa ehri nfusunun hzl bir ekilde artmas, ehirde konut ihtiyacn da beraberinde getirmitir. Hzl nfus artnn ortaya kard konut ihtiyac, ehrin meknsal olarak bymesini de hzlandrmtr. Bu dnem iinde ehrin 31 mahallesi625 bulunmaktadr (izelge 14). izelge 14. anlurfa ehrinin Mahalleleri (1987).
1 2 3 4 5 6 7 Mahalle Ad Mahalle Ad Atatrk 8 Glba Balarba 9 Gmkuak Bahelievler 10 Haleplibahe Beykap 11 Hekimdede Bak 12 pekyol Camiikebir 13 Kadolu Eyyubiye 14 Kamberiye Kaynak: K.Trkolu, 1987. 15 16 17 18 19 20 21 Mahalle Ad Kendirci Kurtulu Onikiler Paaba Pnarba Sancaktar Srrn 22 23 24 25 26 27 28 Mahalle Ad airnabi ehitlik hmaksut Tepe Trkmeydan Yakubiye Yenimahalle Mahalle Ad 29 Yeniehir 30 Yeildirek 31 Yusufpaa

1987 ylnda DPT tarafndan yaplan bir aratrmann sonucuna gre ehirsel alan miktar 1540.2 hektardr626. Buna gre 1974 ylnda 624.9 hektarlk yzlme sahip olan ehir, meknsal olarak yaklak 915.3 hektarlk bir byme gstermitir. Bu deer, ehirsel alan miktarnn 1987 ylnda 1974 ylna nazaran %147lik bir byme gsterdiini, hektar bana den insan saysnn 127 kii olduunu ortaya koymaktadr. 1975-88 yllar aras dnemde ksmen imar plnlarna da bal olarak ehrin hakim gelime yn eski dnemlerde olduu gibi kuzey ynnde olmutur. Her ne kadar ehrin gney, bat ve dou kesimlerinde yeni alanlar yerleime almsa da kuzey ynnde grlen ilerleme dier ynlere nazaran ok daha fazla olmutur. ehrin bu yndeki ilerleyiinde topografik artlarn da byk etkisi bulunmaktadr. zellikle ehrin dou ve gney dou kesimlerinde Harran Ovasnn uzanmas ehrin bu yndeki ilerleyiine bir engel oluturmaktadr. I. Snf tarm arazilerinin bulunduu bu alann tarmsal amalar dnda kullanlmam olmas, alan kullanm asndan olumlu bir durum gstermektedir. mar plnlarnda da buna dikkat edilmesi nedeniyle dou ve gneydou ynnde ehrin nemli bir yayl gstermedii grlmektedir. Ancak buna ramen, Harran Ovasnn kuzey
625 626

Trkolu, 1987: 54. Yonca, 1993: 25, Tablo 7(A).

237

kesimlerine denk den bu alanda bir takm yerleim alanlarnn gelitii de gzlenmektedir. Bu alanda (eski) kk sanayi sitesinin kurulmas nisbeten bir miktar nfusu kendine ekmitir. ehrin dou kesimlerinde bu dnem iinde yerleemeye alan dier bir alan da, gnmz Sancaktar mahallesidir. 1960l yllarn bandan itibaren yerleime alan bu alan, 1975-88 yllar arasnda giderek daha da bym, mahallenin kuzey kesimleri dolmaya balamtr. ehrin bu kesimlerinde Tekel Suma Fabrikasnn bulunmas da bu gelimede etkili olmutur. Ancak Sancaktar mahallesinin dou kesimleri, bu dnemden itibaren tarm alanlarnn igal edilmemesi amacyla imar plnlarnda yerlemeye kapatlmtr. ehrin bat kesimleri ise yksek tepelik alanlardan olumaktadr. anlurfaGaziantep karayolunun gney kesiminde yer alan ve bugnk Haleplibahe mahallesinin tamam ile Buhara, Mance ve Dedeosman mahallelerinin bat kesimleri 1960l yllardan itibaren balayan gecekondulama alanlarnn dnda kalmtr. Bu alanlar, 1975-1988 yllar arasnda kalan dnem ierisinde ehrin alm olduu glere paralel olarak yerleime almtr. Byk ounlukla tek katl ve dar, avlulu gecekondu tipindeki bu meskenler, sz konusu alann tepelerden olumasna ramen yayl gstermitir. ehrin bat kesimlerinde 1975-88 yllar aras dnemde yerlemeye alan dier bir alan da Urfa kalesinin hemen gneyinde Topda mahallesinin dou, Eyyubiye mahallesinin bat kesimleridir. Yksek tepelere ramen bahsedilen bu alanda gecekondu trnde yerlemelerin yayl gstermesinde, anlurfa-Gaziantep karayoluna, balkl gller gibi dini inanlar asndan nem tayan bir alana ve SSK hastanesine yaknlk gibi faktrler nemli bir rol oynamaktadr. ehrin gney kesiminde, anlurfa-Akakale karayolunun bat ksmnda bu dnemde gecekondu tarz evler yaplmtr. Ancak bu evlerin bulunduu alan, II. derece tarm alanlarndan olumakta ve burada bulunan tarm alanlar yerleme amacyla igal edilmitir. Bu durum, tarm alanlarn daraltt iin olumsuzluk yaratmaktadr. Bahsedilen alanda gnmz Hacbayram Veli, Muradiye ve Eyp Nebi mahallelerinin nemli bir kesimi ve Onikiler mahallesinin gneydou kesimleri bu dnemde ortaya kmtr.

238

ehrin gney ynnde yayl gstermesinde en nemli faktrlerin banda, 1980li yllardan itibaren anlurfa-Akakale karayolu zerinde gda sektrnde faaliyet gsteren bir takm sanayi tesislerinin kurulmas gelmektedir. Bunun yannda bu dnem ierisinde TZDK (Trkiye Zirai Donatm Kurumu) depolarnn ehrin gneyinde, anlurfa-Akakale karayolu zerinde kurulmas, yine ehrin gney kesimlerinde bulunan baz dini neme sahip alanlarn (hmaksut Trbesi ve Hz. Eyyub Kuyusu ve Maaras) bulunmas ve daha gneyde 1982 ylnda Dicle niversitesine bal Ziraat Fakltesinin (1992 ylndan itibaren Harran niversitesine balanmtr), faaliyete gemesi ve anlurfa-Akakale karayoluna yaknlk gibi faktrler, bu kesimlerde yerlemelerin yaylmasnda etkili olmutur. Her ne kadar anlurfa-Akakale karayolu ehrin gneyindeki I. ve II. snf tarm alanlarn kabaca bir birbirinden ayrmaktaysa da, bu yolun bat kesimlerinde de nemli tarm alanlar bulunmaktadr. Yolun dou kesimlerinin tamamen alvyal ova zelliinde oluu nedeniyle bu kesimlerde yerlemeye izin verilmemi ve ehir ova taban zerinde fazlaca yaylamamtr. 1975-88 yllar arasnda kalan dnem iinde en hzl meknsal gelimenin yaand alan ehrin kuzey ynlerinde olmutur. ehrin kuzeyinde bulunan anlurfa-Diyarbakr karayolunun dou kesimlerinde, ehrin kuzeybatsnda, anlurfa-Gaziantep karayolunun kuzeyinde, anlurfa-Mardin karayolunun zellikle kuzeyinde ve nisbeten de gneyinde kalan alanlarda ehirsel yayl grlmektedir. Kuzey ynnde ehrin yaylmasnda dier ynlere gre topografik olarak nisbeten elverili artlar grlmekteyse de, Abide kavann hemen kuzeyinde bulunan alanda Mekanize Zrhl Tugaynn bulunmas, ehrin anlurfa-Diyarbakr karayolunun bat kesimlerinde yaylmasna engel oluturmutur. Kuzey ynnde ehrin bu derece nemli bir yayl gstermesinde phesiz ki topografik faktrlerinde nemli bir rol bulunmaktadr. Bazalt rtlerinin hakim olduu bu alan, kuzeye doru hafif eimlerle ykselmektedir. Eimin bu alanda az oluu, ehrin bat kesimlerindeki yksek tepelik alanlara nazaran bir avantaj oluturmaktadr. Bu zellii nedeniyle de imar plnlarnda ehrin bu ynde gelimesi ngrlmtr. Bu kesimde yerlemeleri kendine eken dier nemli faktrler, anlurfa-Diyarbakr karayolu ve bu karayolunun zerindeki eitli resmi kurumlardr. 1992 ylna kadar Gaziantep niversitesine bal olarak faaliyet

239

gsteren lahiyat Fakltesi ile yine 1992 ylna kadar Dicle niversitesine bal olarak faaliyetlerini srdren Mhendislik-Mimarlk Fakltesi, Ky Hizmetleri l Mdrl, Kz retmen Okulu gibi nemli kurum ve kurulularn burada olmas yerlemeleri kendine ekmitir. phesiz ki bu resmi kurumlar da kendine eken faktr karayolu, baka bir ifade ile ulam imknlarnn elverili olmasdr. Bu nedenle, ehrin kuzey ynnde meknsal olarak gelime gstermesinde en byk rol anlurfa-Diyarbakr karayolu oynamtr. Ancak yukarda da bahsedildii gibi bu yolun bat kesimlerinin tamamen askeri alan olmas nedeniyle, bu gelimeler yolun dou kesimlerinde yaanmtr. Bu alanda gnmz Refahiye, Hamidiye, Selahaddin Eyyubi, Ulubatl Hasan ve Erturul Gazi mahallelerinin bulunduu alanda modern konutlardan oluan yerlemeler ortaya kmtr. Ancak yeni yeni yerlemeye sahne olan bu alanda konut younluu dktr. Bu kesimlerde bulunan binalar DS ve Ky Hizmetleri Blge Mdrlne ait kampslerdir. Bu nedenle Harita 26da, 1988 ylnda bu kesimlerde grlen yerlekeler, konut amal deildir. ehrin bu kesimlerinde yerleme amal kullanlan alanlarda konutlar arasndaki bo alanlar hayli yksek oranda olmutur. ehrin kuzeydousunda meydana gelen gelimeler anlurfa-Mardin yolunun etkisiyle bu yolun zellikle kuzeyinde olmak zere iki tarafnda meydana gelmitir. zellikle 1960l yllardan itibaren yerlemeye sahne olan Yeniehir mahallesinin evresinde yeni yerleim alanlar ortaya kmtr. Yine bu yolun hemen gneyinde, gnmz Paaba ve mam Bakr mahallelerinin kuzey kesimleri bu dnem iinde yerlemeye sahne olmutur. Bu kesimlerde grlen dier bir yerleim alan da Srrn aynn dousunda kalan alandr. Bu alanda bulunan yerlemeler ehirden kopuk bir vaziyettedir. Bu durumun ortaya kmasnn temel sebebi, gnmzde Srrn ve Karyaka mahallelerinin bulunduu bu alann, daha nceden ky statsnde (Srrn Ky) iken, bu dnem iinde belediye snrlar iine dahil edilerek ehrin bir mahallesi statsne gelmesidir. Bu sektrde gelime gsteren dier bir alan da anlurfa-Mardin karayolu ile Atatrk Bulvar arasnda kalan alanda bugnk Bamyasuyu ve air Nabi mahallelerinin snrlar iinde grlmektedir. lk olarak 1960l yllarda meskenlerin grlmeye balad bu alan, 1975-88 yllar arasnda hzl bir yerlemeye sahne

240

241

olmu ve bu iki mahallenin snrlar iinde kalan alann byk bir ksm bu dnem iinde dolmutur. ehrin anlurfa-Mardin karayolu boyunca gelimesinin dier bir nedeni de bu yol zerinde Tarm Alet ve Makinalar Fabrikas ve Urfa plik Fabrikasnn kurulmasdr. anlurfa-Mardin karayolunun nisbeten kuzeyi (Veysel Karani mahallesinden itibaren douya doru) ve zellikle de gneyinde kalan alan, nemli tarm alanlarndan olumaktadr. Ancak bu dnem iinde yerleme amacyla tarm alanlar konutlarla igal edilmi, bu kesimlerde ehrin meknsal geliimi tarm alanlarnn aleyhinde olmutur. Kuzey sektrnde meknsal gelimenin yaand dier bir alan da ehrin kuzeybat kesimlerinde anlurfa-Gaziantep karayolunun (pekYol) kuzeyinde kalan alandr. 1960l yllarn banda Abide kavann yaplmasyla, o zamanlar iin ehrin dndan, ehrin kuzeyi ile batsn birbirine balayan bu yol, yerlemeleri kendine ekmeye balamtr. Bu tarihlerden sonra zellikle gnmz Balarba mahallesinin dou kesimleri ile pekyol mahallesinin bat kesimleri yerlemeye sahne olmutur. Fakat 1975-88 yllar arasnda kalan dnem iinde bu alann evresinde hzl bir yerleme faaliyeti ortaya kmtr. Herhangi bir sanayi kuruluunun bulunmad bu alan, tamamen anlurfa-Gaziantep karayoluna bal olarak imar plnlar dorultusunda gelime gstermitir. Yine bu yol zerinde Akabe mahallesi snrlar iinde bulunan SSK Hastahenesi, yerlemeleri ksmen kendine ekmi ve bir ksm yerlemeler hastahanenin etrafnda kmelenmitir. Bugnk pekyol mahallesinin Abide kavana yakn kesimleri ve nisbeten mahallenin kuzeyinde kalan alanlar, Yavuz Selim mahallesinin Balarba mahallesine yakn kesimleri, Balarba mahallesinin hemen hemen tamam, Sleymaniye mahallesinin Karakoyun Deresinin kuzeyinde kalan gneydou kesimleri, Akabe mahallesinin Karakoyun Deresinin gneyinde kalan kesimleri ile bu mahallenin pek Yolun kuzeyinde kalan gney kesimleri, Karakoyun mahallesinin Karakoyun Deresinin kuzeyinde kalan kesimleri, ehitlik ve Hzmal mahallelerinin bat kesimleri, Sultan Fatih ve Cengiz Topel mahallelerinin kuzey kesimleri bu dnem iinde yerlemeye sahne olmu alanlardr (Harita 11, 27). ehrin kuzeybatsnda gelime gsteren bu alanda, pekyol mahallesinin neredeyse tamam ve anlurfa-Gaziantep karayolunun iki tarafnda bulunan

242

konutlar, ok katl ve modern yaplardan olumaktadr. Bu dnem iinde, sz konusu kesimde gelime gsteren dier alanlar iin ayn zelliklerden bahsetmek mmkn deildir. pek Yol ile Atatrk Bulvar arasnda kalan konutlarn tamam ok katl, baz yerlerde 6-7 kat kadar ykseklie sahip, modern konutlardan olumaktadr. Fakat pek Yoldan kuzeye doru gidildike modern konutlarn oran dmektedir. pekyol mahallesi ve anlurfa-Gaziantep karayoluna yakn alanlar dnda modern binalar azalmaktadr. izelge 15. anlurfada ehirsel Alan Kullan (1987).
Kullanm Tr Konut Ticaret Sanayi Eitim Alanlar Salk Resmi Tesis ve Kurumlar Spor Alanlar Dini Tesisler Mezarlk Yeil Alanlar Yollar Dier Alanlar Toplam Kaynak: A.Yonca, 1993. Alan (Hektar) 442,10 22,45 40,53 120,48 9,40 112.67 4,20 8,45 10,33 47,79 199,11 265,85 1170,69 (%) 28,70 1,46 2,63 7,82 0,81 7,32 0,27 0,55 0,67 3,10 12,93 17,26 83,52 Kii Bana Den Alan (m) 19,72 1 3,46 5,37 0,42 5,02 0,19 0,37 0,46 2,13 8,88 11,85 58,87

ehrin kaplam olduu alan iinde, sahip olduu fonksiyonlarna bal olarak eitli fonksiyon alanlar olumutur. ehirsel alan iinde, ehirde yaayan insanlarn ikamet ettikleri konut ya da ikamet alanlar nemli bir yer tutmaktadr. 1987 yl verilerine gre 1540.2 ha. olan ehirsel alann 442.1 ha. konut alanlarndan olumaktadr. Bu miktar ehirsel alann %28.7sini oluturmaktadr. Yaplan aratrmada ehrin 1987 yl nfusu 224.220 kii olarak hesaplanmtr. Bu hesaplamalar sonucunda kii bana den ikamet alan 19.72 m olarak ortaya kmtr (izelge 15, ekil 27).

243

Konut ekil 27. anlurfa'da ehirsel Alan Kullan (1987). Ticaret Sanayi Eitim Alanlar 17,26 28,70 Salk Resmi Tesis ve Kurumlar Spor Alanlar 12,93 3,10 0,67 0,55 7,32 0,27 0,81 7,82 2,63 1,46 Dini Tesisler Mezarlk Yeil Alanlar Yollar Dier Alanlar

5. 1988 Sonras Dnem Bu dnem, ehrin gelime srecinde en nemli dnemdir. Tarihsel bir gelime srecinden geen anlurfa, gerek beeri gerekse ekonomik zellikleri bakmndan en ileri seviyeye bu dnemde ulamtr. Yaplan ekonomik yatrmlar nedeniyle bir yandan yeni istihdam alanlar alrken, dier taraftan buna bal olarak ehir nfusu dikkate deer miktarda artmtr. a) Nfus anlurfa ehri de gerek sahip olduu idari fonksiyon, gerekse ekonomik ynden nemli istihdam alanlarna sahip olmas nedeniyle, evresinden nemli miktarda nfus ekmitir. Gerek salk artlarnn iyilemesi sonucu doum oranlarnn artmas ve lm oranlarnn azalmasndan dolay doal yolla meydana gelen art, gerekse kalknmada ncelikli iller kapsamna alnmas ve GAPn faaliyete gemesi nedeniyle anlurfaya ekonomik yatrmlarn yaplmas ve bunun sonucu olarak alnan g nedeniyle hzl bir nfus art ortaya kmtr. 1989-2003 dnemi, anlurfa ehir nfusunda maksimum art oranlarnn gzlendii bir dnem olmutur. DE 1990 yl nfus verilerine gre ehrin nfusu bir nceki saym dnemine gre %41.8 orannda artarak 276.528e ulamtr. 1990 ylnda il nfusu ilk defa 1.000.000 snrnn zerine karak 1.001.455 ykselmi ve art oran da yaklak %26 olarak gereklemitir. Nfusun yllk art oran, ehrin nfusunda 72.4 olarak grlrken, il nfusunda 46.2 ve Trkiye nfusunda da 21.7 olarak grlmektedir (izelge 4, ekil 9, 28). anlurfa ehrinin nfusunda

244

meydana gelen art oranlar, Trkiye nfusu deerlerine gre kattan daha fazla olmutur.
ekil 28. anlurfa ehri, Merkez le ve l Nfuslar (19902000).

1600000 1400000
Nfus Miktar

1200000 1000000 800000 600000 400000 200000 0 1990 anlurfa ehri Merkez le 2000 l

anlurfann nfusu 2000 ylnda 385.588 e ulamtr. ehrin nfusunda meydana gelen art oran %39.4tr. Ayn yl il nfusu da %44.1 orannda artarak 1.443.422ye ulamtr. ehrin yllk nfus art hz oran 33.8 olarak gerekleirken, il nfusunda 36.6 ve Trkiye nfusunda 18.3 olarak gereklemitir (izelge 4, ekil 9, 28). ehrin nfus art oranlarnda grlen deerler 1950 ylnda beri ilk defa il nfusu oranlarnn altnda kalmtr. 2003 yl verilerine627 gre ehirde bulunan mahallelerin nfus miktarlar hakknda bilgi sahibi olunabilmektedir. Bu verilere gre ehrin nfusu 417.567 olarak tespit edilmitir. Ancak Akpnar mahallesi ile ilgili veri olmadndan bu miktara Akpnar mahallesinin nfusu dahil deildir. 2003 yl ETFine gre ehrin en kalabalk nfusuna sahip olan mahallesi 13.292 kii ile pekyol mahallesidir. pekyol mahallesini 13.068 kii ile Yeniehir ve 12.729 kii ile Balarba mahalleleri takip etmektedir. ehrin en az nfuslu mahallesi 1.160 kii ile Eypkenttir (izelge 22). ehrin 2003 yl itibariyle kaplam olduu alan 3101,7 ha.dr. izelge 22de belirtilen veriler deerlendirildiinde ehrin ortalama aritmetik nfus younluu kmye 13462,59 kii olarak hesaplanmaktadr. ehrin en fazla nfus younluuna sahip olan mahallesi kmye 56.053,15 kii ile Cengiz Topel mahallesidir. Cengiz
627

anlurfa l Salk Mdrl, Ev Tespit Fileri (ETF)-2003.

245

Topel mahallesini kmye 50.975 kii ile Yavuz Selim ve 50.570,95 kii ile Mimar Sinan mahalleleri takip etmektedir. ehrin en dk nfus younluuna sahip mahallesi ise kmye 546,07 kii ile Eypkent mahallesidir (izelge 22). Cengiz Topel mahallesinde nfus younluunun bu derece yksek olmasnda mahallenin yzlmnn kk olmas, 5 ve daha fazla katl binalardan olumas ve bu nedenle de nemli oranda nfus barndrmas etkili olmutur. Eypkent mahallesinin ehrin en dk nfus younluuna sahip olmasnda, mahallenin ehrin alan bakmndan en byk mahallesi olmasna karlk, nfusunun az olmas ve henz yeni bir konut alan olmas dolaysyla mahalle snrlar iinde bo alanlarn nemli miktarlarda olmas etkili olmutur. b) ehirsel Fonksiyonlar Bu dnem iinde GAPn baz alt projelerinin hayata geirilmesi gelimeye ilave katklar yapmtr. anlurfann GAPn bakenti konumunda olmas, onun hem nemini arttrm, hem de tevik ve yatrm imknlarndan yararlanmasna neden olmutur. Bu etmenler sonucunda ehrin zellikle sanayi ve eitim gibi fonksiyonlar daha belirgin zellik kazanrken, dier bir takm fonksiyonlarnda kayda deer ilerlemeler olmutur. Btn bu gelimeler, ehirsel alann bymesine, ehirsel fonksiyonlarn da geni alanlara yaylmasna yol amtr. ok sayda insann bir arada yaamas ve krsal kesimden farkl bir yaay kltrnn doal bir sonucu olarak, hem nfus bakmndan hem de ikamet edilen konut tipleri bakmndan ehirler krsal kesimden ayrlmaktadr. Ekonomik ve sosyal aktivitelerin fazlal, bu aktivitelerin gerek yakn ve uzak evresinde bulunan ehir ve kasabalarla gerekse krsal kesimle karlkl bir iliki ierisinde olmas ehirlerin bir takm fonksiyonlara sahip olmasna neden olmutur. Bylece ehirler iinde zamanla bu tr aktivitelerin topland ya da youn olarak yapld, dier kesimlerden ayrt edilebilen fonksiyon alanlar ortaya kmtr. ehirlerin sahip olduu balca fonksiyonlar ticaret, imalat, ulatrma, toplum hizmetleri, ynetim ve konut fonksiyonlardr628. anlurfa ehri de gnmzde hem bir il merkezi olmas nedeniyle, hem de sahip olduu nemli ekonomik, sosyal ve kltrel aktiviteler nedeniyle bir ok ehirsel fonksiyona sahiptir. Dolaysyla da sahip olduu fonksiyonlar sayesinde,
628

zgr, 2000: 122-128.

246

evresi zerinde nemli etkileri olan bir ehirdir. ehrin sahip olduu fonksiyonlar u ekilde incelemek mmkndr: b.1. ve Ticaret Fonksiyonu ehirlerin en nemli fonksiyonlarnn banda ticaret fonksiyonu gelmektedir. evresinde bulunan krsal kesime nazaran ticari aktivitelerin topland bir zellie sahip olmayan yerlemeler ehir olarak nitelendirilemez. ehirlerde gerekleen ticari aktiviteler, hem ehirde yaayan insanlara hem de ehirlerin evresinde bulunan krsal alanlara hizmet sunmaktadr. ktisad bakmdan ehirler, dar veya geni bir evrenin merkezi durumundadr ve belirli bir hinterlanda baldr629. Bu faaliyetlerin gerekletii alanlarda bulunan yatrmlar ya da i yerleri ayn zamanda ehrin ticaret fonksiyonunun da ortaya kmasna neden olur. anlurfay evresine balayan nemli yollarn varl, ticari faaliyetlerin eskiden beri youn olarak gerekletirilmesinde nemli bir rol oynamtr. Neolitik dnemde obsidyene karlk bir takm tarm rnlerinin pazarlanmas eklinde balayan ticaret sreci, gnmze kadar baz devirlerde aksamalarla da olsa nemini koruyarak gelmitir. ehrin, tarihinin byk bir ksmnda bakent, eyalet, sancak ve il merkezi olarak ynetsel grevler stlenmesi, ticari faaliyetlerinin younluunda nemli rol oynamtr. ehirlerin ounda olduu gibi anlurfada da zamanla ticaretin, ok eitli kiisel ve sosyal hizmetlerin topland ar kesimi ortaya km630 ve ehrin gelimesine bal olarak ticaretin eskiden merkeziletii alanlar daha geni alanlara yaylm, ticaretin younlat birden fazla i alan belirmitir. anlurfada bulunan i ve ticaret alanlarnn dal incelenecek olursa genel olarak ehrin nemli caddeleri boyunca ya da modern konut alanlarnn bulunduu kesimlerde sokak aralarna yaylm olduu grlecektir (Harita 12, 13). Ticaret ve i aktivitelerinin younluuna gre ehirde bulunan ticaret alanlarn grupta ele almak gerekmektedir. Bu gruplarn birincisini ve en nemlisini merkezi i alann (MA) oluturmaktadr. kinci grupta yer alanlar ise, merkezi i alannn evresinde gelien ve onun kadar aktif olmayan alanlardr. nc grup ise, konut alanlar iinde yer alan ve gnlk ihtiyalar karlamaya ynelik i yerlerinin bulunduu alanlardan meydana gelmektedir.

629 630

Gney, 1995: 85. zgr, 2000: 122.

247

ehrin merkezi i alan, ticaret ve i alanlarnn en youn, konut olarak kullanlan binalarn hemen hemen yok denecek kadar az, ehir iinden ve ehrin yakn evresinden gelenlerin en sk olarak urad, i yerlerinin binalarn 4 veya 5. katlarna kadar ykseldii, tamamen i han ve pasaj olarak kullanlan bir ok binann bulunduu, ehrin nemli caddelerinin iinde yer ald ve ehir ii ulam hatlarnn dmlendii bir alan zelliindedir. anlurfada merkezi i alannn snrlarn izmek gerekirse, Vilayet binasnn bulunduu kesimden balayarak, Kadri Eroan ve ehit Nusret Caddelerinin Vilayet binasna yakn kesimlerini iine almak zere, SaraynDivanyolu-Kunduracpazar caddesi ekseninde gneye doru uzanmakta ve Haimiye Meydan etrafnda bulunan tarihi arlar ile Haimiye Meydanndan douya doru alan Koyuncupazar Sokann Trk Meydanna kadar olan kesimini kapsamaktadr. ehrin en eski ticaret alanlarn kapsayan bu alan, ehirsel geliime bal olarak zellikle 1960lardan sonra kuzeye doru ilerleme gstermitir. Merkezi i alan, yine nemli caddeler boyunca bir ok ticaret ve i alannn bir arada bulunduu ikinci derecede ticaret alanlaryla balantl durumdadr. ehrin merkezi i alan iinde, tarihsel srece de bal olarak ayn faaliyet kolunda bulunan bir ok esnafn bir arada bulunduu belirli alanlar ortaya kmtr. ehir giderek gelimekte ve buna bal olarak ticaret hacmi de byd iin, toptan ve perakende alveri alanlar ayrlmakta, belli mallarn ticareti de deiik yerlerde toplanmak suretiyle, konularna gre uzmanlam ticaret alanlar domaktadr631. Bu nedenle anlurfann merkezi i alannda zellikle ayn faaliyet kolunda uzmanlam bir ok ar ve i han bulunmaktadr. Esasnda ayn faaliyet kolunda hizmet veren bu arlarn byk bir ksm Osmanl dneminden gnmze kadar gelen arlar ve hanlardr. ehrin MAsnda nemli bir yer tutan bu arlarn gerek fonksiyonlarn gnmze kadar tamamen koruduklarn sylemek mmkn deildir. Tarihi kesimde gstermi olduklar faaliyet trne gre Keeci, Bakrclar, Sipahi, Koyun, Attar, ulcu, Gmrk, Boyahane, Bak gibi eitli adlarla anlan bir ok ar, pazar ve han, gnmzde tarihte sahip olduklar fonksiyonlardan ksmen uzaklam bir

631

zgr, 2000: 124.

248

249

250

vaziyette faaliyet gstermektedirler. Bu arlardan Gmrk Han bnyesinde bulunan Sipahi Pazar ve Kazaz Pazar hem turistik neme hem de ticari neme sahiptir(Foto 16). Bu ar, pazar ve hanlarn esas fonksiyonlar dnda dier faaliyet kollarnda bulunan bir ok i yeri, bu arlarda faaliyet gstermektedir. rnein Bakrclar arsnda bir ok spot eya satcs, Attar Pazarnda camclar, krtasiyeciler ve zccaciye dkknlar, Boyahane arsnda(Foto 17) konfeksiyoncular ve kuyumcular, Gmrk Hannda(Foto 18) elektronik eya satclar ve terziler yerlemitir. Bunun yannda Gmrkhannn batsnda bulunan Attar pazar soka ve Knac Pazarnda(Foto 19) ok sayda kuyumcu bulunmaktadr. Tarihi arlarn bulunduu alan dnda da ayn faaliyet kolundan bir ok i yerinin bir arada bulunduu alanlar bulunmaktadr. Kunduracpazar Caddesi zerinde ayakkabclar, Yldz Meydannda konfeksiyoncular, Divan Yolu Caddesi zerinde kuyumcular, tbbi muayenehaneler, eczaneler (Foto 20); Sarayn Caddesi zerinde bulunan pasajlarda elektronik eya satclar, yine ayn cadde zerinde bulunan i hanlarnda avukatlk brolar, serbest muhasebe ve mali mavirlik brolar, bankalar, dershaneler; Kadri Eroan Caddesi zerinde dershaneler, bankalar, sigorta acentalar ve oto yedek para satclar; Fuar Caddesi zerinde elektronik ve elektrikli malzeme tamircileri bir arada bulunmaktadr. Bu caddelerin iki tarafna da i yerleri yerlemi olup, ikametgh olarak kullanlan bina bulunmamaktadr.

Foto 16. anlurfann Tarihi arlarndan Kazaz Pazar. (M.S. ahinalp, 2003).

251

Foto 17. anlurfann Fonksiyon Deitiren Tarihi arlarndan Boyahane. (M.S. ahinalp, 2003).

Foto 18. anlurfann En lek Hanlarndan Gmrk Hannda Yer Alan Yerleri. (M.S. ahinalp, 2003).

252

Foto 19. anlurfann Fonksiyon Deitiren Tarihi arlarndan Knac Pazar. (M.S. ahinalp, 2003).

Foto 20. anlurfada Ticaret Faaliyetlerinin Etrafnda Younlat Caddelere Bir rnek: Divanyolu Caddesi. Cadde kenarnda yer alan iyerlerinin zemin katlarnda zellikle kuyumcular, st katlarda ise tbbi muayenehaneler bulunmaktadr. (M.S. ahinalp, 2003).

253

Kunduracpazar, Divan yolu ve Sarayn caddelerinde bulunan i yerlerinin kat ykseklii 4e kadar kmaktadr. Bir istisna olarak Sarayn Caddesi zerinde bulunan Ahmet Bahvan Merkezi 7 katldr. Kunduracpazar Caddesi zerinde zemin katta bulunan i yerlerinin byk ounluu ayakkab satclarndan olumaktadr. 2 ve 3. katlarda ise tbbi muayenehaneler bulunmaktadr. Zemin katlarda, bu caddenin bitimine doru konfeksiyoncularn younlat grlmektedir. Kunduracpazar Caddesinin bitiminde bulunan Yldz Meydan ise zellikle konfeksiyoncularn younlat bir alan zellii gstermektedir. Gerek bu cadde zerinde ve gerekse bu caddeyi 12 Eyll Caddesine balayan sokakta ok sayda konfeksiyoncu bulunmaktadr. Ayn i kolunda faaliyet gsteren i yerlerinin dalnda Divanyolu Caddesinin ilgin bir zellii bulunmaktadr. Bu cadde zerinde bulunan ve zemin katlarda faaliyet gsteren i yerlerinin ok byk bir ksm kuyumculardan olumaktadr. kinci katlar ise tamamen tbbi muayenehanelerden olumaktadr. Tbbi muayenehanelerin ok youn olarak bu kesimlerde bulunmas nedeniyle, kuyumcularn bulunduu zemin katlarda aralara eczaneler yerlemitir (Foto 20). Kuyumcularn youn olarak bulunduu dier bir alan da Haimiye meydanndaki Kuyumcular arsdr. Divanyolu Caddesi dnda, eczanelerin younlatklar farkl alanlar da vardr. Bu alanlar ehrin nemli hastanelerinin evreleridir. Devlet,632 SSK, Doumevi ve ocuk hastanelerinin evresinde ok sayda eczane yer almaktadr. Sarayn Caddesinin Fuar Caddesi ile kesiim yerine kadar olan ksmda bulunan i yerlerinin byk bir ksm 2 kattan olumaktadr. Zemin katlarda ounlukla, lokantalar, kuruyemi ve ekerlemeciler, kaset satclar, pastaneler gibi eitli i kollarnda faaliyet gsteren i yerleri toplanmtr. hanlar hari 2 katl i yerlerinin 2. katlar depo ya da lokanta ve pastane gibi i yerlerinin salonu olarak kullanlmaktadr. Ayn alanda bulunan pasajlar, ounlukla ithal elektronik ve hrdavat malzemesi olmak zere ok eitli mallarn al-veriinin yapld i merkezleri
632

Devlet Hastahanesi, 2005 temmuz aynda Hastahane Caddesi zerinde bulunan eski yerinden tanarak, Esentepe mahallesindeki yeni yerlekesine yerlemitir. Buna bal olarak da ocuk Hastahanesi Doumevi yerlekesinden ayrlm ve Devlet Hastahanesinin eski yerine tanmtr. Eczahaneler, bu deiiklikten etkilenmi, bazlar Devlet Hastahanesinin yeni yerlekesinin evresine yerleirken, bazlar da eski yerlerinde kalmay tercih etmilerdir.

254

durumundadr. zellikle, bata Birleik Arap Emirlikleri olmak zere, in ve dier Uzakdou lkelerinden ithal edilen mallar, hem yre halkna sunulmakta, hem de yurt iindeki bir ok ticari merkeze toptan sat yaplmaktadr. Bu alandan kuzeye doru gidildike i yerlerinin fonksiyonlarnda deimeler grlmektedir. Fuar Caddesi kavandan itibaren Sarayn Caddesi zerinde belediye binasna kadar olan alanda bankalar, oteller ve ksmen de dviz brolar nemli yer tutmaktadr. anlurfada bulunan bankalarn byk bir ksm bu alanda bir araya gelmitir. Bu kesim, byk lde ehrin mali fonksiyonlarnn yrtld bir alan zellii gstermektedir. 2001 yl ubat aynda meydana gelen ekonomik kriz ncesinde bu kesimde daha fazla sayda banka bulunuyordu (Foto 21). anlurfada en fazla kat yksekliine sahip i merkezi olan Ahmet Bahvan Merkezi de ehrin bu alannda yer almtr. Yine ehrin bu blgesinde Kprba diye bilinen mevkide lokanta, pastane ve kahvaltclar bir arada bulunmaktadr. Bu alandan daha kuzeye doru gidildiinde, anlurfa Belediye Saray ve Vilayet Binas arasnda kalan alanda bir ok i han bulunmaktadr. Bu i hanlarnda avukatlk, serbest muhasebe/mali mavirlik, mimarlk/mhendislik, emlak ve yap kooperatifi brolar younluk kazanmaktadr. Bu blgede ehrin dershaneleri de bir arada olma ve kolay eriilebilme faktrlerinin etkisiyle younlamtr (Foto 22). Sarayn Caddesinden batya doru ayrlan Fuar Caddesi ise ounlukla elektronik-elektrikli malzemelerin tamir servislerinin younlat bir alan oluturmaktadr. Bu cadde zerinde her ne kadar bir pasaj(Halep Pasaj) bulunmaktaysa da, dier pasajlarda bulunan ve hedeflenen fonksiyon bu pasajda grlmemektedir. Pasajn byk bir ksm bo olmakla birlikte, cadde zerinde bulunan zemin katlar tamir servisleri ve konfeksiyoncular tarafndan kullanlmaktadr. Ayrca ehrin tek sinemas da bu cadde zerinde bulunmaktadr. Merkezi i alan iinde nemli bir yeri bulunan dier bir cadde de Kadri Eroan Caddesidir. Genelde gney kanatta toplanm sigorta acentalar ve oto yedek para satclar, bu caddenin temel zelliini oluturmaktadr. Bunun yannda dershaneler ve bir ksm bankalar bu cadde zerindeki dier i yerlerindendir.

255

256

Foto 21. MA inde Yer Alan Sarayn Caddesi. (Kzlay Mevkii ve evresindeki Yerleri, M.S. ahinalp, 2003).

Foto 22. anlurfa Belediye Binas(sada) ve evresinde Yer Alan Hanlar. (M.S. ahinalp, 2003).

257

Merkezi i alannn nemli bir paras durumundaki bir baka mekn, Haimiye Meydan ile Trk Meydan arasnda uzanan Koyuncupazar Sokadr. Bu sokan iki tarafnda bulunan i yerlerinin byk bir ksm gda malzemeleri satclardr. Bakkaliye tr i yerleri yannda gda toptanclar ile deri ve yn satclar da bu sokakta toplanmtr. Yukarda bahsedilen caddelerden Kadri Eroan, ehit Nusret caddeleri hari, dierleri ehir ii ulam hatlarnn tmnn ortak kulland gzerghlardr. Koyuncupazar Soka ise herhangi bir ehir ii ulam hattnn gzerghnda bulunmamaktadr. Bu sokan evresinde, kylerden gelen ve ky postas olarak adlandrlan minibs tr ulam aralarnn park ettikleri otoparklar bulunmaktadr. Bu nedenle de sokak ve Haimiye meydan evresinde bulunan i yerleri, krsal kesimden insanlarn ihtiyalarna yneliktir (Harita 14). anlurfann merkezi i alannda tarihi arlar blgesinde Osmanl dneminden gnmze kadar ulaan 26 ar yer almaktadr. Bunlarn 8i kapal ar zelliinde olup, sz konusu arlara ek olarak 6 adet de han bulunmaktadr. Tarihi arlar blgesinden kuzeye doru Kunduracpazar-Divanyolu-Sarayn Caddeleri ekseni zerinde, tarihsel geliim srecine bal olarak, gnmzn nemli ticaret alanlarndan olan, kiisel ve toplumsal hizmet veren ticari i yerleri ile mal al-verii yapan bir ok i yerinin bir arada bulunduu i hanlar bulunmaktadr. Merkezi i alan iinde 2003 yl Austos ay itibariyle yaplan alan almasnda toplam 22 i han tespit edilmitir. hanlarnn kat ykseklii 3-7 kat arasnda deimektedir. Ayrca bu i hanlarndan fonksiyonu itibariyle ayr tutulmas gereken, ounlukla elektronik eya ve eitli ithal eyalarn ticaretinin yapld 5 pasaj bulunmaktadr. Yaplan alan almas sonucunda gda malzemeleri retim ve ticareti, giyim malzemeleri ticareti, salk hizmetleri, elektrikli ve dier ev malzemeleri ticareti, ulam ve haberleme hizmetleri, tak-ss ve hediyelik eya ticareti, konaklama ve elence-dinlence hizmetleri, sigortaclk-mali iler ve danmanlk hizmetleri, onarm ve bakma ynelik hizmetler, inaat malzemeleri ticareti ve hizmetleri ve dier bireysel ve sosyal ihtiyalara ynelik hizmetler gibi 11 ayr ana i kolunda hizmet veren i yerleri tespit edilmitir. Merkezi i alannda yaplan i yeri saym sonucunda 87 i kolunda toplam 3.400 i yeri bulunduu da tespit edilmitir (izelge 16).

258

Merkezi i alannda(MA) bulunan i yerlerinin faaliyet kollarna gre dalm incelendiinde, mevcut 3.400 i yeri iinde en nemli paya sahip olan i kolu, giyim malzemeleri ticaretidir. MAda giyim malzemeleri ticaretinde faaliyet gsteren toplam 831 i yeri bulunmaktadr. Bu nedenle bu faaliyet kolunda bulunan i yerleri, toplam i yerlerinin yaklak %25ini oluturmaktadr. Bunu 501 i yeri ve %15lik oran ile elektrikli ve dier ev malzemeleri ticaretinde faaliyet gsteren i yerleri takip etmektedir. nc srada ise 499 i yeri (%15lik payla) ile tak-ss ve hediyelik eya ticareti i kolunda faaliyet gsteren i yerleri almaktadr. Gda retimi ve ticareti faaliyet kolunda yer alan iyerlerinin says 439dur. Temel gda maddelerinin salanmasna ynelik faaliyet gsteren bu i yerlerinin toplam iindeki oran ise %13tr. Salk hizmetleri faaliyet kolunda yer alan i yerlerinin says 254tr. Dier bireysel ve sosyal ihtiyalara ynelik hizmetler faaliyet kolunda yer alan i yerlerinin says ise 227dir. Bu son iki faaliyet %7erlik bir paya sahiptir. MAda yer alan faaliyet kollar iinde say ve dolaysyla oran olarak en az paya sahip olan faaliyet kolu, konaklama ve elence-hizmetleridir. Bu faaliyet kolunda toplam 44 i yeri yer almakta olup, %1lik bir orana sahiptir (ekil 29). ehrin ikinci derecede neme sahip ticaret alanlar grubunda yer alan ve ounlukla MA evresinde yer alan, fakat MA kadar ticari aktiviteye sahip olmayan ve ehirdeki nemli caddelerin etrafnda yer alan ticaret alanlarndan sz etmek gerekir. kinci grupta yer alan ticaret alanlarn MAdan ayran temel zellik, ticari aktivitelerin MA kadar youn olmamas ve ar, i han ve pasaj gibi nemli ticaret faaliyetlerinin gerekletirildii ticaret binalarnn bulunmamasdr. Bu grupta yer alan i yerlerinin, gda toptanclar, hal pazarnda yer alan i yerleri ve eski kk sanayi sitesinde yer alan oto tamircileri, otomobil galerileri ve mobilyaclar hari, ayn faaliyet kolunda yer alan i yerlerinin bir arada toplanmad grlmektedir. kinci derecede neme sahip bu i yerlerinin dalna baklacak olursa, ounlukla MA evresinde bulunduklar grlecektir. Bu alanlarn banda Kadri Eroan Caddesinin Akakale yoluyla olan kavana yakn yerde bulunan hal pazar ve evresidir. Bu kesim ayrca eski kk sanayi sitesinin bulunduu alan da kapsamaktadr (Harita 12, 13). zellikle hal pazarnda bulunan sebze ve meyve komisyonculuu yapan i yerleri ve evresinde bulunan gda toptanclar ehrin ticaretinde nemli bir yere sahiptir. Bu zellii nedeniyle krsal kesimden gelen ky

259

izelge 16. anlurfada Merkezi Alanndaki yerlerinin Faaliyet Kollarna Gre Dalm(2003).
2003 yl 1 2 3 Gda 4 5 Maddeleri 6 retim ve 7 8 Ticareti 9 10 11 Faaliyet Kolu Gda Toptancs Bakkal Lokanta ve Kebap Kasap Baharat Manav Pastahane-Tatlc Kuruyemi ve ekerlemeci Frn Kahvaltc erbeti Adedi 18 96 79 71 57 45 30 17 17 7 2 439 88 158 217 191 177 831 1 4 8 170 60 10 1 254 10 70 63 49 5 19 3 20 28 202 32 501 45 46 Konaklama ve 47 48 Elence49 Dinlence 50 Hizmetleri 51 52 53 54 SigortaclkToplam 12 Tuhafiye Giyim 13 Terzi 14 Manifaturac Malzeme15 Konfeksiyon leri Ticareti 16 Ayakkab Satcs Toplam 17 Veteriner Hekim 18 Zirai la ve Gbre Bayii Salk 19 Gzlk 20 Tbbi Muayenehane Hizmetleri 21 Eczahane 22 Tbbi Laboratuvar 23 zel Hastahane Toplam 24 Bilgisayar ve Malz. Satcs 25 Hal Satcs 26 Zccaciye 27 Spot Eya Satcs Elektrikli 28 Mutfak Eyas Satcs ve Dier Ev 29 Mobilyac Malzeme30 Bro Malz. Satcs leri Ticareti 31 Beyaz Eya Bayii Soba ve Elektrikli Malz. 32 Satcs 33 Elektronik Eya Satcs 34 Elektrik Malz. Satcs Toplam Ulusal Gazete-Radyo-TV Ulam ve 35 Brosu 36 Mahalli Gazete Brosu letiim 37 Telekom Bayii Hizmetleri 38 Cep Tel. Satcs 39 Turizm-Seyahat Acentas Toplam 40 Bakr Eya Satcs 41 ieki Tak-Ss ve 42 Saati Hediyelik Hediyelik Eya Satcs 43 Eya Ticareti 44 Kuyumcu Toplam Mali ler ve Danmanlk Hizmetleri 55 56 57 58 59 Faaliyet Kolu Kahvehane Meyhane Hamam-Shhi Banyo Sinema ay Bahesi Otel Kafe nternet Kafe Toplam Sigorta Acentas Mimarlk-Mhendislik Brosu Serbest Muhasebeci Mali Mavirlik Hizmetleri Banka Dviz Bfesi Noter Avukatlk Brosu Toplam Oto Yedek Para Satcs Kuru Temizleme Motosiklet Tamircisi Ayakkab Tamircisi Elektrikli Malz. Tamircisi Toplam Hrdavat Nalburiye Shhi Tesisat Anahtarc Demirci-Bak Satcs Camc Yap Kooperatifi Dekorasyon Malz. Satcs Emlak Marangoz Toplam Temizlik Malz. Satcs Otopark Fotoraf Gvercin Satcs Adedi 16 4 8 1 1 10 2 2 44 18 26 25 19 8 3 53 152 8 6 5 31 60 110 76 58 17 7 9 4 3 1 10 30 215 5 13 11 10 8 6 18 17 52 40 4 23 20 227

ve 60 61 Bakma 62 Ynelik 63 64 Hizmetler Onarm 65 66 67 68 naat 69 70 Malzemeleri 71 Ticareti ve 72 73 Hizmetleri 74

Dier 5 Bireysel ve 79 Dershane 4 80 Src Kursu 4 Sosyal 81 Derici-Ync 106 Hizmetler 82 Kaseti 9 83 Kuafr 128 84 Krtasiye 21 85 Tpgaz Bayii 15 86 Matbaa 24 87 Ambalaj Malz. Satcs 247 Toplam 192 499

75 76 77 78

Genel Toplam

3400

260

postalar, bu alann evresinde bulunan otoparklarda park etmekte ya da buradan yolcu almaktadrlar. Toptanclarn burada bulunuu, zellikle anlurfa ve yakn evresindeki krsal kesimdeki perakende sat yapan i yeri sahiplerini ekmektedir. Bu alanda bulunan i yeri sahipleriyle yaplan grmeler sonucunda, ehrin sebze ve meyve ihtiyacn karlayan hal pazarna bata Adana ve Mersin olmak zere, ehrin yakn evresinde bulunan nemli tarm alanlarndan sebze ve meyve getirildii ortaya kmtr. Gda toptanclar ise bata stanbul, Adana, Konya ve Gaziantep olmak zere Trkiyenin bir ok yerinden gda maddeleri temin etmektedirler. Hal pazarnn yaknnda bulunan i yerleri arasnda dier nemli bir grubu tarmsal gbre ve ila, sulama ara ve gereleri satan bayiler oluturmaktadr. Yukarda da bahsedildii gibi bu alann krsal kesimle olan alverite nemli bir yeri olmas nedeniyle, tarmla uraan insanlarn bu kesimle ilikide bulunmas doaldr. Hal pazarnn dou ve gney kesimindeki kk sanayi sitesi de ayn mantkla burada yer almaktadr. Yeni sanayi sitesi olan Evren Kk Sanayi Sitesinin ehrin dnda olmas nedeniyle, i yeri sahipleri bu siteye gitmek istememiler ve eski yerlerinde faaliyet gstermeye devam etmilerdir. Bu i yerleri iinde oto tamircileri ve oto yedek para tamircileri en byk paya sahiptir. Bunun yannda demirciler, tenekeciler ve tornaclar da bu alanda younlamaktadrlar. Hal pazar ve evresinde yer alan dier nemli bir ticaret alan da, hal pazar civarndan kuzey douya doru uzanan Cumhuriyet Caddesinin iki tarafnda ve arka kesimlerinde de yer alan oto alm-satm sitesidir.(Harita 13). Buras sadece ehrin ve yakn evresinin deil, ayn zamanda dier ilelerin de ikinci el otomobil ticaretinde merkez durumundadr. Hal pazar ile eski kk sanayi sitesinde ve evresinde bulunan i yerlerinin hemen hemen tm tek katldr . kinci grupta bulunan i yerlerinin topland dier bir alan ise, zellikle Atatrk Bulvarnn iki tarafnda ve bu bulvarn batsnda yer almaktadr. Atatrk Bulvarnn evresindeki i yerleri, daha ok turizm-seyahat acentalar, restoran ve konfeksiyon konularnda faaliyet gstermektedir. Bu cadde zerindeki binalarn zemin katlar tamamen i yerleri ile doludur. Bunun yannda bu binalarn ounlukla 2 ve 3. katlarnda da i yerleri bulunmaktadr. Sadece birka binada i yerleri 4, 5 ve

261

6. katlarda bulunmaktadr. Atatrk Bulvarnn batsnda yer alan Atatrk, Mimar Sinan, Bahelievler, Cengiz Topel, Sultan Fatih mahallelerinde nemli sayda i yeri bulunmaktadr. Genellikle bu mahallelerde bulunan binalarn neredeyse tamamnn zemin katlar i yerleri ile dolmutur. yerlerinin faaliyet kollarna bakldnda zellikle giyim malzemeleri satnn fazla olduu grlmektedir. Bunun yannda krtasiye, restoran, pastane, elence-dinlence gibi i kollarnda faaliyet gsteren i yerleri de bulunmaktadr. Bu alan ehrin geleneksel ticaret alanlarnn yannda, ilk olarak modern tarzda i yerlerinin ald bir alandr. Bu nedenle ehrin modern i yerlerinin ncln bu alanda bulunan i yerlerinin balattn sylemek yerinde olur (Harita 12, 13). anlurfa-Gaziantep (pekyol) ile anlurfa-Mardin karayollarnn iki taraf, Emniyet Caddesi ile bu caddenin Yunus Emre Caddesi ile olan kavann evresi, ikinci grupta yer alan dier bir i ve ticaret alann oluturmaktadr. Bu kesimde, zellikle otomobil bayileri, tbbi laboratuvarlar, konfeksiyon, krtasiye ve gda malzemeleri ticareti yapan ok sayda i yeri bulunmaktadr. yerlerinin kat ykseklii, binalarn en fazla 2. katna kadar kmaktadr. Emniyet Caddesi zerinde genel olarak beyaz eya bayileri, lokantalar, bir banka ubesi gibi i yerleri toplanmtr. Bu caddenin asl nemli zellii, 1996 ylndan itibaren Beyazyol denilen mevkiden itibaren Yunus Emre Caddesine kadar olan kesimde mobilyaclarn toplanm olmasdr. ok sayda mobilyacnn bu mevkide bir araya gelmesi, burann mobilyaclar sitesi olarak adlandrlmasna neden olmutur (Harita 12, 13). kinci derecede ticari neme sahip alanlar arasna ehirdeki hububat ve hayvan pazarlarn da katmak gerekir. Bata ehrin gneyinde kurulu bulunan Tarm rnleri Borsas olmak zere, Eyp Nebi mahallesinde mam Keskin Hububat Pazar (Foto 23) ve Muradiye mahallesinin bat kesimindeki hayvan pazar ehrin nemli pazarlar arasnda saylabilir. anlurfa yresinin tarm alanlarnda retilen tahl, baklagiller ve pamuk gibi rnler bu iki pazarda satlmaktadr. Bu pazarlardan toplanan rnlerin bir ksm, Gaziantep, Adyaman, Adana gibi merkezlere pazarlanmakta, bunun yannda Ortadou lkeleri bata olmak zere, bir ok lkeye ihra edilmektedir. Bu nedenle de zellikle Tarm rnleri

262

Borsasnn ehrin ve Trkiyenin buday, arpa, mercimek ve pamuk ihracatnda nemli bir yeri bulunmaktadr. ehrin hayvan pazar ise haftann belirli gnlerinde hizmet sunmaktadr. ehrin kenar mahallelerinde ve evre kylerde beslenen kk ve bykba hayvanlar ile kmes hayvanlarnn, bu pazarda al-verii yaplmaktadr.

Foto 23. anlurfann kinci Derecede neme Sahip Ticaret Alanlarndan, mam Keskin Hububat Pazar. (M.S. ahinalp, 2003).

ehrin nc derecede nemli ticaret alanlarn ise konut alanlar iinde yer alan ve gnlk ihtiyalar karlamaya ynelik i yerlerinin bulunduu ticaret alanlar oluturmaktadr. ounlukla konut alanlarnda, sokak aralarnda gnlk ihtiyalarn karlanmasnda nemli rol olan bakkal, frn, kasap, tuhafiye, kk market, temizlik malzemesi satclar ve tp gaz bayileri gibi i yerleri bu grup iinde yer almaktadr. MA ve ksmen ikinci grup ticaret alanlarnda olduu gibi belli bir fonksiyona sahip i yerlerinin bir arada toplanmalar zellii bu grupta bulunmamaktadr. Bu nedenle bu tr i yerlerinin ehir iinde younlatklar bir alan da yoktur. ehrin konut alanlar iinde dank olarak yer almaktadrlar (Harita 12, 13). ehirlerdeki ticari aktivitenin dier bir boyutu da, elde edilen kazancn deerlendirilmesi, korunmas, artrlmas veya yatrma evrilmesidir. Bunun iin de

263

bankalara, sigorta ve kredi kurulularna ihtiya duyulmaktadr633. anlurfada da mal ve hizmet sunumu ile sanayi sektrnde faaliyette bulunanlara ticari ilikilerinde yardmc olan, onlarn kazanlarn koruma veya deerlendirmeye alan, yatrmclar iin kredi imknlar sunan bir ok banka bulunmaktadr. Doal olarak bu imknlardan bireysel olarak maddi birikimlerini deerlendirmek isteyenler de faydalanmaktadr. anlurfada 2003 yl itibariyle Sarayn Caddesinin Fuar Caddesi ve Kadri Eroan Caddeleriyle olan kavaklar arasnda kalan ksmda ok sayda banka bulunmaktadr. Bunu yannda Kadri Eroan Caddesi de son yllar da bankalarn yerletii bir alan olmutur. ehirde 2003 yl itibariyle toplam 20 banka ubesi bulunmaktadr (Harita 14). ehrin ticari ilikileri iinde bulunduu iller arasnda stanbul, Adana, Mersin, Antalya, Konya, Gaziantep ve Adyaman n sralarda yer almaktadr. stanbul, Konya ve Gaziantep ile olan ilikilerde mamul madde, Adana, Mersin ve Antalyadan da sebze ve meyve alm nemli yer tutmaktadr. Adyamandan ise un, kurutulmu sebze ve meyve ile ttn alm yaplmaktadr. Buna karlk bata Gaziantep, Adana ve Mersin olmak zere bir ok ile yrede retilen eitli tarm rnleri satlmaktadr. Yurt iinde deiik illerle yaplan bu ticaret yannda, ehrin ticari aktivitesinde yurt d ticareti de nemli yer tutmaktadr. anlurfa Gmrk Mdrl verilerine gre 2002 ylnda yaplan ithalat tutar 21.378.682 $ olarak gerekletirilirken, ihracat tutar 2.037.610 $ civarndadr. Bu ihracat miktar iinde anlurfa Ticaret ve Sanayi Odas (UTSO) belgeli ihracat miktar 1.363.560 $dr. UTSO 2002 yl verilerine gre bata pamuk, canl kasaplk koyun ve mercimek saman olmak zere toplam 14 kalemde eitli rnler ihra edilmitir. hracat yaplan lkeler arasnda ilk sray Ortadou lkeleri almaktadr. Ortadou lkeleri yannda eitli Avrupa lkelerine ve ine de ihracat yaplmaktadr. 2002 verilerine gre ihracatta ilk sray 937.960 $ ile Lbnan almaktadr. b.2. Ynetim Fonksiyonu ehirlerin nemli fonksiyonlarndan biri de eskiden beri ynetim fonksiyonu olmutur. Gnmzde ehir niteliindeki yerlemelerin hemen hemen tmnn
633

zgr, 2000: 125.

264

ynetim fonksiyonu bulunmaktadr. ehirlerinin ynetim fonksiyonu, resmi ilemlerin grld bir ok kurum tarafndan temsil edilmektedir. Bu nedenle de ehirlerde toplumsal hizmetler grubunda yer alan kii says da artmaktadr. ehirlerin ynetim fonksiyonu, sadece belli snrlar iinde kalan bir alann ynetsel merkezi olmakla kalmayp, ayn zamanda gvenlik ve yarg fonksiyonlarnn gelimesine de634 yardmc olmaktadr. Ynetsel fonksiyona sahip olan ehirler; niversiteler, dini ynetsel kurumlar ve ekonomi kurulularn kendine ekmitir. Bu zellik nedeniyle bir ok hizmet kurumlar ehirlerde toplanmtr635. anlurfa ehri tarihi boyunca nemli ynetsel grevler stlenmi bir ehirdir. ehir, gerek bakent, gerekse eyalet ve sancak merkezi ve son olarak da il merkezi olarak tarihsel srete ynetsel fonksiyonunu srdrmtr. anlurfann Selevkos Krallnn idaresi altna girmesiyle balayan idari grevleri, Osrhoene Krall zamannda bakent fonksiyonuyla devam etmi, Roma/Bizans dnemlerinde eyalet ve koloni merkezi, Osmanllar zamannda sancak merkezi olarak ynetim fonksiyonunu zerinde tamtr. Cumhuriyet dneminde il merkezi stats alan anlurfa ehri, 18.512 kmlik bir yzlml, merkez ile dahil 10 ilenin yer ald anlurfa ilinin ynetsel merkezidir. Sahip olduu bu fonksiyon nedeniyle babakanlk ve bir ok bakanln ildeki temsilciliini yapan ve bakentle koordinasyonu salayan il mdrlkleri ve blge mdrlkleri seviyesinde ok sayda resmi kurum bulunmaktadr. Bu kurumlarn ehir iindeki dalna bakldnda, ynetsel binalarn ounlukla ehrin merkezinde topland grlmektedir. ehirde bulunan ynetim binalarnn neredeyse tamam, ehrin zellikle 1960lardan gnmze kadar olan sre iinde gelien kesimlerinde ve nemli karayollar ile caddeler zerinde yer ald gzlenmektedir. Bunun yannda ehrin tarihi dokusunun bulunduu alanda da baz ynetim binalar bulunmaktadr. Ynetim fonksiyonlarnn gerekletirildii binalarn en nemlileri, zellikle Sarayn-Atatrk Bulvar ekseni ve Kadri Eroan Caddesi zerinde yer almaktadr. ehrin en nemli ynetsel fonksiyonunun gerekletirildii bina, phesiz ki valilik binasdr. Atatrk Bulvar zerinde Mimar Sinan mahallesi snrlar iinde yer alan valilik binasnda, bata ilin mlki ynetim kademeleri yannda, Kltr ve
634 635

zgr, 2000: 125. Garnier-Chabot, 1971: 189.

265

266

Turizm l Mdrl, Sanayi ve Ticaret l Mdrl ve Mahalli dareler Mdrl gibi ok sayda il mdrl de bulunmaktadr. Valilik binasnn hemen yannda adliye saray yer almaktadr. Valilik ve adliye saray binalarnn arkasnda ise Tapu-Kadastro l Mdrl ve l Nfus ve Vatandalk Mdrlnn yer ald belirlenmektedir. Bu iki mdrln arkasnda yer alan alanda ise Tekel Mdrl tekilatlanmtr. Atatrk bulvarnn dier tarafnda, Valilik binasnn karsnda, Bamyasuyu mahallesi snrlar iinde zel dare Mdrl yer almaktadr. Valilik binasnn bulunduu alann ok yaknnda dier bir nemli ynetsel fonksiyona sahip bina da Sarayn Caddesinin Atatrk mahallesi snrlar iinde kalan kesiminde yer alan anlurfa Belediye Saraydr. ehrin bu kesiminde anlurfa Defterdarl ve Mal Mdrlnn bir arada bulunduu bina ile Kamberiye mahallesi snrlar iinde anlurfa l Mftl yer almaktadr. Divanyolu ve Sarayn caddeleri ynetsel binalarn topland dier bir alan oluturmaktadr. Divanyolu caddesinin Ulu Cami mahallesi snrlar iinde kalan kesiminde Vakflar Blge Mdrl ve hemen yukarsnda da PTT Mdrl yer almaktadr. ehrin merkezi ksmndaki bu ynetim binalarnn yakn evresinde, ynetim binalarnn younlat merkezi alana dahil edilebilecek baka ynetim binalar da vardr. Bunlarn banda, ehir Nusret Caddesinin Cengiz Topel mahallesi snrlar iinde kalan kesiminde anlurfa Mze Mdrl gelmektedir. Yine bu caddenin Hastane Caddesi ile olan kavann yannda ehitlik mahallesi snrlar iinde Devlet Meteoroloji leri (DM) Mdrl, bu cadde zerinde yer alan nemli ynetim binalarndandr. Merkez yaknndaki ynetim binalar arasnda, Atatrk Bulvarnn dou kesiminde Bamyasuyu mahallesi snrlar iinde kesimindeki Beden Terbiyesi ve Spor l Mdrl ile bu caddenin Abide kavandaki Sosyal Sigortalar Kurumu(SSK) l Mdrln saymak mmkndr. ehrin merkezinde yer alan ynetim binalar dnda eitli ksmlarna dalm ynetim binalar da vardr. Bu alanlardan birisi de anlurfa-Akakale karayolunun evresidir. Bu yolun Harran niversitesi Caddesi kesiminde, eski kk sanayi sitesinin yaknlarnda ve caddenin Kamberiye mahallesi snrlar iinde kalan ksmnda Belediye tfaiye Mdrl, ayn yol zerinde Sancaktar mahallesi snrlar iinde anlurfa Belediyesine bal Makine-kmal Mdrl, Akakale yolunda

267

Toprak Mahslleri Ofisi (TMO) Blge Mdrl ve Trkiye Elektrik Datm A.. (TEDA) Mdrl yer tutmutur. anlurfa-Mardin karayolu boyunca, Trk Telekom Blge Mdrl (eski adyla PTT Ba Mdrl), bu kurumun kuzeyinde de Bayndrlk ve skn l Mdrl yer almaktadr. Karayolunun Yeniehir mahallesi snrlar iinde kalan kesiminde geni bir alan zerinde Karayollar 91. ube Mdrl, karayolunun gney kesiminde, Paaba mahallesi snrlar iinde Ky Hizmetleri Aratrma Enstits Mdrl bulunmaktadr. anlurfa-Diyarbakr karayolunda ise Hamidiye mahallesi snrlar iinde kalan ve sosyal tesisleriyle ok geni bir alana yaylm Devlet Su leri (DS) Blge Mdrl, onun kuzeyinde ise Harran niversitesi Yeniehir Kamps yer almaktadr. niversitenin rektrl 2003 yl itibariyle bu kamps iinde bulunmaktadr636. Bu kampsn kuzeyinde Hamidiye mahallesi snrlar iinde bulunan dier bir ynetim binas ise l Milli Eitim Mdrl ve Ky Hizmetleri l Mdrl bulunmaktadr. Bu karayolu zerinde bulunan son ynetim binas ve ayn zamanda bnyesinde bir yurt da bulunduran Sosyal Hizmetler l Mdrldr. Ynetim binalarnn yerletii nemli karayollarnn sonuncusu anlurfaGaziantep karayolu (pek yol)dur. Dier karayollarna nazaran daha az sayda ynetim binas bu karayolunun evresinde toplanmtr. Ynetim binalarn bulunduu tek alan, bu karayolunun Balarba mahallesi snrlar iinde kalan kesiminde bulunmaktadr. Bu mahallede pekyol ve Klafl sokak arasnda kalan alanda, Salk l mdrl ve Gmrk Mdrl yer almaktadr. Mahalle aralarnda, nemli caddeler zerinde yukarda saylan kamu kurumlarna ait ynetim binalar dnda kalanlar veya bu kurumlarn ek binalar yer almaktadr. Bu ynetim binalarnn en nemlileri, Yunus Emre Caddesinin Esentepe mahallesi snrlar iinde kalan kesimlerinde Tarm Reformu Blge Mdrl ve yaknnda da geni bir alan kaplayan Ky Hizmetleri Blge Mdrl. Paaba mahallesi snrlar iinde, Ba-Kur l Mdrl yer almaktadr (Harita 15).

636

Harran niversitesinin Ziraat Fakltesi hari dier fakltelerinin bir arada toplanaca yeni kamps olan ve anlurfa-Mardin karayolunun yaklak 20. km.sinde bulunan Osmanbey Kampsnn inaat hzl bir ekilde bitirilmektedir. niversitenin lahiyat, Mhendislik ve FenEdebiyat Faklteleri yeni kampse tanmtr. Rektrlk binas halen (Nisan 2005 itibariyle) Yeniehir kampsnde bulunmaktadr.

268

ehirsel alan dnda da bir takm ynetim fonksiyonuna sahip alanlar bulunmaktadr. ehrin kuzeyinde, Karakpr Deresi vadisinde, anlurfa sulama tnellerinin bulunduu alanda Babakanlk GAP Blge Kalknma daresi Blge Mdrl, Kk ve Orta lekli Sanayi Gelitirme Bakanl (KOSGEB)na bal il mdrl, anlurfa-Gaziantep karayolunun 10. km.sinde yer alan Evren Kk Sanayi Sitesi Mdrl ve 20. km.sinde yer alan anlurfa Organize Sanayi Blgesi Mdrl bunlar arasnda saylabilir. b.3. Gvenlik Fonksiyonu ehirlerin ynetim fonksiyonunu tamamlayan bir dier fonksiyon, gvenlik ile ilgili olanlardr. anlurfa ehri tarihi boyunca, hakimiyeti altnda bulunduu devletlerin ounlukla snr kesimlerinde yer aldndan, gvenlik ile ilgili ok sayda tesisin ve ok sayda askerin bulunduu bir ehir zellii tamtr. Bu nedenle de uzun yllar boyunca eitli devletlerin nemli snr garnizonlar ehirde yer almtr. Ayrca yine tarihi boyunca, dnemin siyasi ve askeri olaylarna bal olarak bulunduu stratejik neminin artmasyla gvenlik fonksiyonunun da ok etkili olduu bir ehir olmutur. Her ne kadar gnmzde ehirlerin askeri fonksiyonlar, ehirlerin belirleyici zelliklerinden deilse637 de, gvenlik fonksiyonu ehirlerin veya belli bir alann d glere kar savunulmasnda ve ehirlerde asayiin salanmasnda nemli rol oynamaktadr. anlurfadaki gvenlikle ilgili alanlar, askeri ve ehrin asayiini salamaya ynelik Emniyet Mdrlne bal alanlar olarak iki ksmda ele almak mmkndr. Askeri alanlar iinde en nemli ve geni alan kaplayan olan 20. Mekanize Zrhl Tugaydr. Tugay, Abide kavandan balayarak, anlurfaDiyarbakr karayolunun bat kesiminde kuzeye doru belediye snrlarn da aan ok geni bir alana yaylmtr. Askeri alanlar iinde nem bakmnda ikinci sray, 20. Mekanize Zrhl Tugaynn hemen batsnda; pekyol, Balarba, Yavuz Selim ve Ahmet Yesevi mahalleleri arasnda kalan alanda yer alan Jandarma Alay Komutanldr. Dier nemli bir askeri alan ise, anlurfa-Mardin karayolunun kuzeyinde Akpnar mahallesi snrlar iinde bulunan anlurfa l Jandarma Komutanldr.
637

Garnier-Chabot, 1971: 119.

269

Gvenlik fonksiyonuyla iligili dier birimler, insanlarn can ve mal gvenliklerinin salanmasna yneliktir. ehirde bu amaca ynelik olarak grev yapan Emniyet Mdrl ve ona bal karakollar bulunmaktadr. phesiz ki bu alanlarn en nemlisi, zerinde bulunduu caddeye de adn veren anlurfa Emniyet Mdrldr. Emniyet Mdrl, Emniyet caddesinin gneyinde ve Hamidiye mahallesi snrlar iinde yer almaktadr. ehirde asayiin salanmasnda nemli rol olan mahalle karakollar ise ehrin deiik noktalarna dalm durumdadr. ehirde toplam 5 polis merkezi (karakolu) bulunmaktadr. Selahaddin Eyyubi mahallesi snrlar iinde yer alan Yeniehir, Balarba mahallesi snrlar iinde yer alan Balarba, Yeni mahalle snrlar iinde yer alan Balklgl, Kamberiye mahallesi snrlar iinde yer alan Sarayn ve Tepe mahallesi snrlar iinde yer alan Eyyubiye polis merkezleri ehrin asayi birimleridir. Ayrca ehirsel alan dnda Evren Kk Sanayi Sitesinde bir polis merkezi ve anlurfa-Diyarbakr karayolunda da anlurfa Blge Trafik Mdrl ile evik Kuvvet ube Mdrl yer almaktadr (Harita 15). b.4. Endstri Fonksiyonu Endstri Devriminden sonra imalat faaliyetleri ehirlerin nemli fonksiyonlarndan biri halini almtr. Endstri, ehrin fonksiyonlarndan biri olduu gibi, baz yerlemelerin temel, hakim fonksiyonlarndan biri de olabilir. Endstri, dier ehirsel kullanm alanlar gibi, dierlerinden ayrt edilebilen alanlara ynelmektedir. Fakat genel olarak dier ehirsel aktivitelere nazaran daha karmak bir dzene sahiptir. Bu durum, endstrinin ok sayda farkl retim tipinin olmasndan ve bunlarn her birinin de farkl faktrlerin kombinasyonunun etkisi altnda olmasndan kaynaklanmaktadr. Endstri alanlarnn ehirsel alan iindeki dal zerinde en nemli rol ulam, ham madde, pazarlama ve i gc temini gibi faktrler oynamaktadr. Bu faktrler yannda bir ok lokal artlar da endstri tesislerinin yer seiminde etkili olmaktadr. Endstri tesislerinin yer seiminde rol oynayan lokal artlar, su ve elektrik temini ve creti, elverili arazi temini ve creti, vergi ve ynetsel politikalar ve ok sayda fiziksel ve kltrel beeni gibi soyut zellikler olarak saymak mmkndr638.
638

Northam, 1979: 391.

270

anlurfadaki endstri faaliyetlerinin ev, atlye ve fabrika tipi olmak zere ayr ekilde incelemek mmkndr. anlurfa ehrinde ev tipi endstri faaliyetleri ok uzun zamanlardan beri srdrlmektedir. Geleneksel metotlarla yaplan bu endstri faaliyetinde, kilim ve ihram dokumacl, isot639 ve sala retimi, eitli el ii ss eyas ve giyeceklerin retimi nemli yer tutmaktadr. retilen bu rnler eitli pazarlarda ya da i yerlerinde sata sunulmaktadr. Elde edilen bu rnler ev ihtiyacn karlamaya ynelik olduu gibi, aile btesine katk salamak amacyla da retim yaplmaktadr. Gnmzde zellikle isot retimi, bir ok aile iin nemli bir gelir kayna oluturmaktadr. Atlye tipi endstri faaliyetlerinin ehirde belirli alanlarda younlat grlmektedir. zellikle eski kk sanayi sitesi, atlye tipi endstri faaliyetlerinin en youn olarak grld alan oluturmaktadr. Eski kk sanayi sitesi, yenisi kurulmu olmasna ramen nemini koruyan bir alan zellii tamaktadr. Cumhuriyet ile Harran niversitesi caddeleri arasnda kalan eski kk sanayi sitesinde ok sayda oto tamircisi ve torna atlyesi bulunmaktadr. Oto tamir atlyeleri sayca dier faaliyet kollarna gre fazladr. Torna atlyelerinde eitli makine paralar ile oto yedek paralarnn tamiri ya da ksmen kk paralarn retimi yaplmaktadr. Yine bu sanayi sitesinde bulunan tenekeciler sitesinde, varil, ibrik, soba, boru, kazan ve leen gibi ok sayda ev malzemesi retilmektedir. Atlye tipi endstri tesislerinin bulunduu dier bir alan eski kk sanayi sitesinin hemen yannda, Cumhuriyet Caddesinin kuzeyinde bulunmaktadr. Bu alanda da zellikle oto tamir atlyeleri nemli yer tutmaktadr. anlurfann yeni kk sanayi sitesi olan Evren Kk Sanayi Sitesi, anlurfa-Gaziantep karayolunun 10. km.sinde bulunmaktadr. ki ksmdan oluan kk sanayi sitesinin birinci ksmnn temeli 1986 ylnda atlm ve st yaps 1989 ylnda, ikinci ksmnn temeli ise 1990 ylnda atlm ve tesis 2003 yl itibariyle tamamlanmtr. Eski kk sanayi sitesinde bulunan i yeri sahiplerinin ou, toplam 1.000 i yeri bulunan yeni sanayi sitesinin ehirden uzak olmas nedeniyle tanmamlardr. O nedenle Evren Kk Sanayi Sitesindeki i yerlerinin byk bir ksm halen botur.
639

sot, taze, krmz biberin geleneksel metotlarla ilenerek elde edilen, el yapm pul bibere yre halk tarafndan verilen isimdir.

271

ehrin tarihi arlar kesiminde de atlyelere rastlamak mmkndr. Bu kesimde zellikle bakr eya retimi, demirci atlyeleri, marangozlar, ayakkab retimi ve deri eya retimi nemli yer tutmaktadr. Her ne kadar fonksiyonel zelliini kaybetmise Bakrclar arsnda bakr ss ve ev eyas retimi yaplmaktadr. Yine bu arsnn hemen yaknnda bulunan demirciler arsnda da bata kazma, krek, balta, pencere/merdiven/duvar korkuluu, demir kap ve daha ok sayda demirden elde edilen eya retimi yaplmaktadr. Bu blgede demirciler arsnn yaknndaki Nacar (marangoz) Pazar, ok sayda marangozun bir arada bulunduu bir alandr. Burada bata kap, pencere olmak zere beik, kazma/krek/balta saplar ve kk ss eyalar retimi yaplmaktadr. Deri rnleri retimi ise, gnmzde tarihteki neminden olduka uzak durumdadr. Deri ileme atlyelerinin Osmanllar dneminde bir arada bulunduu, devrin en nemlilerinden olan Dabakhane, bugn asl fonksiyonundan uzaklam, dericilik dnda bir ok kolda faaliyet gsteren i yerlerinin bulunduu bir alan durumuna gelmitir. Buna ramen saylar az da olsa Dabakhane olarak bilinen alanda ve Krk Pazarndaki deri ileme atlyelerinde, bata ayakkab, kemer ve anta olmak zere mesh, kuzu krknden elde edilen aba ve yelek retimi, tef ve davul derisi retimi yaplmaktadr. Ayrca tarihi arlar kesiminde kee retimi yaplmakta, retilen keeler Bedesten ve dier tarihi arlarda sata sunulmaktadr. anlurfa ehrinin fabrika tipi endstri tesisleri bakmndan henz istenilen seviyede olduu sylenemez. anlurfada, tarihsel sre iinde balangta ilkel artlarda ve yerel ihtiyalar karlamaya ynelik olarak kurulan sanayi tesisleri, teknolojik gelimelere bal olarak endstri tesislerinin de modern zellik kazanmasna yol amtr. Bu balamda, gerek ehirsel alan iinde ve gerekse ehrin yakn evresinde modern sanayi tesisleri de yer almtr. Fakat mevcut olan endstriler yakndan incelenecek olursa, ehrin nemli endstri tesislerine sahip olmad ve endstrilemenin henz yeni olduu grlecektir. Daha nceki konularda da grld gibi, ehrin geleneksel endstri faaliyeti tekstil sektrnde olmutur. Bunun yannda ehrin evresinde ok sayda tarihi ta ocaklar bulunmaktadr. Her ne kadar ilkel artlar altnda ve ticari ama gzetilerek yaplp yaplmad bilinmese de, bu ta ocaklarndan kesme ta elde edilmesini ehrin ilk endstri faaliyetlerinden kabul etmek gerekmektedir. Bilindii zere ta ve

272

kum

karm,

gnmzde

taa-topraa

dayal

sanayi

faaliyeti

iinde

deerlendirilmektedir. Trkiyede meydana gelen endstriyel ve ekonomik gelimeler ile endstri politikalarna bal olarak, anlurfada da endstriyel gelimeler olmu, endstri faaliyetleri eitlenmitir. Modern anlamda ilk sanayi tesisleri 1970li yllardan itibaren kurulmaya balanm, 1980li yllardan sonra hz kazanmaya balam ve GAPn da etkisiyle 1990l yllardan sonra endstri kollarndaki eitlilik ve tesis says artmtr. ehrin evresinde bulunan en byk endstri alan anlurfa Organize Sanayi Blgesi (OSB)dir. anlurfa OSBnin temeli 26.07.1992 ylnda atlmtr. ehir ve evresinde bulunan endstri tesislerinin dal incelenecek olursa, ulam; hammadde, su, elektrik ve arsa temini, endstri tevik politikalarnn bu dalta etkili olduu grlmektedir. ncelikle ehir ve yakn evresinde bulunan endstri tesisleri nemli yollarn kenarnda yer almaktadr. ehrin modern anlamda kurulan ilk sanayi tesisleri ehrin dnda, zellikle Akakale ve Mardin yolu zerinde,kurulmusa da, ehirsel gelimeye bal olarak bunlarn byk bir ksm gnmzde ehirsel alan iinde kalmtr. ehirsel alan iinde fabrika tipi endstri tesislerinin bulunduu ve ilk olarak gelime gsteren alanlarn banda Akakale yolu evresi gelmektedir. Bu yolun ehir iinde kalan ksm Harran niversitesi Caddesi adyla bilinmektedir. Caddenin Sancaktar mahallesi kesiminde 4, Zirai Donatm Kurumu depolarnn bulunduu kesimde 8, Ziraat Fakltesi civarnda 1 ve ehirsel alan dnda da 9 adet olmak zere toplam 22 adet fabrika bulunmaktadr. Bu tesislerin 3 taa-topraa dayal, 6s tekstil ve 13si de gda sektrnde faaliyet gstermektedir. Bu sektrlerde faaliyet gsteren endstri tesislerinin yer seiminde phesiz ki anlurfa-Akakale karayolu, gda rnleri retiminde gerekli olan hammaddelerin Harran Ovas gibi nemli bir tarmsal alandan kolaylkla temin edilmesi ve bu alana yaknlk, briket ve karo retimi iin kalker formasyonlarndan oluan ve nemli bir hammadde deposu olan Fatik Platosuna yaknlk gibi faktrler nemli rol oynamaktadr. Fabrika tipi endstri tesislerinin bulunduu dier bir alan da anlurfa-Mardin karayoludur. Bu yolun zellikle Akpnar mahallesi snrlar iinde kalan kesiminde endstri tesisleri yer almaktadr. Bu alanda 5i fabrika ve 1i de hidro-elektrik santral

273

274

(HES) olmak zere toplam 6 tesis bulunmaktadr. Bu tesislerin 3 tekstil, dierleri ta ve topraa dayal sanayi, makine sanayii ve elektrik retimi sektrlerinde faaliyet gstermektedir. HES, anlurfa tnellerinden kan suyun Harran Ovasna aktlmaya baland alanda kurulmu olup, kk apl bir tesistir (Harita 16). ehrin evresindeki en nemli endstri tesisleri, ehrin dnda anlurfaGaziantep yolu zerinde bulunmaktadr. Bu karayolunun 10. km.sinde Evren Kk Sanayi Sitesi civarnda LPG dolum tesisi ile 2 rr fabrikas yer almtr. Ayn yolun 20. km.sinde kurulu olan OSB, ilk olarak 150 ha.lk bir alan zerinde tesis edilmi, yatrmclarn youn talebi nedeniyle 41 ha.lk bir alan ilave edilmi ve toplam alan 191 hektara ulamtr. Buras ileride II. OSB alaca iin anlurfa I. OSB olarak anlmaktadr. anlurfa I. OSBnde toplam 295 parsel bulunmakta olup, 148 yatrmcya arsa tahsis edilmi ve 2003 yl itibariyle de 127 tesis faaliyete gemitir640. UTSO verilerine gre bu tesislerin 33 gda, 77si tekstil ve 6s ta ve topraa dayal endstri sektrlerinde faaliyet gstermektedir. Dier endstri tesislerinin 11i de metal ve makine sanayii (2), plastik endstrisi (3), elektrikli malzeme retimi (4), kimya sanayii (1) ve gne enerjisi panelleri retimi (1) sektrlerinde faaliyette bulunmaktadr (izelge 17). izelge 17. anlurfa OSBinde Tesis ve ilerin Sektrel Dalm (2003).
Endstri Kolu Tesis Says Tekstil Endstrisi 77 Gda Endstrisi 33 Taa-Topraa Dayal Endstri 6 Dier 11 Toplam 127 Kaynak: anlurfa OSB Mdrl, 2003. % 60,6 26,0 4,7 8,7 100,0 i Says 3.450 750 300 4.500 % 76.7 16.7 6.6 100

anlurfa OSBnde bulunan sanayi tesislerinin %60.6s rr, pamuk iplii retimi ve konfeksiyon retiminden oluan tekstil endstrisi sektrnde yer almaktadr. Bu sektrde toplam 3.450 ii istihdam edilmektedir. Gda endstrisinde faaliyet gsteren tesisler ise %26lk bir paya sahiptir. Bu sektrde istihdam edilen ii says 750dir. Dier sektrlerde faaliyet gsteren tesislerin oran %13.4 olup, istihdam edilen ii says 300dr (izelge 17, ekil 29).

640

anlurfa OSB Mdrl-2003, Brifing Dosyas.

275

anlurfa OSB'nde retilen konfeksiyon rnlerinin %70'i Avrupa ve Amerika lkelerine ihra edilmekte, %30 ise yurt iinde pazarlanmaktadr. plik fabrikalarnda retilen ipliklerin %80i bata Fransa, ngiltere ve talya olmak zere, Avrupa lkelerine ihra edilmekte, %20si ise stanbul ve Denizli ilk sralarda olmak zere Trkiyenin tekstil endstrisi gelimi merkezlerine gnderilmektedir.
ekil 29. anlurfa OSB'nde Bulunan Tesislerin Sektrel Dalm (2003). 5% 9%

26% 60%

Tekstil Endstrisi

Gda Endstrisi

Taa-Topraa Dayal Endstri

Dier

ekil 30. anlurfa ehri ve evresinde Yer Alan Fabrika Tipi Endstri Tesislerinin Sektrel Dalm (2003).

6%

9%

29%

56%

Tekstil Endstrisi

Gda Endstrisi

Taa-Topraa Dayal Endstri

Dier

Bata OSBnde bulunan endstri tesisleri olmak zere ehirsel alan iinde ve yakn evresinde bulunan endstri tesislerinin byk bir ksm tekstil ve gda endstrisinde yer alan tesislerden olumaktadr. Genel olarak ehirsel alan ve yakn evresinde bulunan fabrika tipi endstri tesislerinin toplam says 158dir. Bu tesislerin 88i tekstil endstrisinde faaliyet gstermekte olup, bu sektrn toplam iindeki pay %55.7dir. Tekstil endstrisinin ardndan gda endstrisi ikinci sray almaktadr. Gda endstrisinde faaliyet gsteren tesis says 46dr ve %29.1lik bir orana sahiptir. nc srada yer alan endstri kolu ta ve topraa dayal endstridir. Bu sektrde yer alan tesis says 10 olup, toplam tesis says iindeki oran %6.3tr.

276

Dier sektrlerde yer alan endstri tesislerinin says 14tr ve %9luk bir paya sahiptir (ekil 30). b.5. Eitim Fonksiyonu ehirlerin en nemli zelliklerinden biri de evrelerinde bulunan krsal kesime nazaran ok sayda eitim kurumuna sahip olmalardr. Bu nedenle de eitim fonksiyonu ehirlerin belirleyici zelliklerinden biridir. niversiteler, yksekokullar, muhtelif meslek okullar, hemen daima ehirlerde bulunmaktadr641. ehir-kr ilikisinde, krsal kesimden de ok sayda insan, ehirlerin sahip olduklar eitim imknlarndan faydalanmaktadr. ehirlerin bu zellikleri nedeniyle, yakn evresinde bulunan krsal kesimler ehirlerin eitim fonksiyonun etki alan iinde kald gibi, zellikle ehirlerde younlaan niversiteler nedeniyle yakn ya da uzak evredeki ehirler de eitim fonksiyonunun etki alan iinde kalmaktadr. anlurfa ehri, tarihi boyunca evresinde bulunan geni bir alann eitim merkezi konumunda olmutur. Sahip olduu ynetsel fonksiyon, eitim kurumlarnn ehirde toplanmasna yol am, anlurfa zellikle M.S. III. yzyldan VI. yzyla kadar sahip olduu dini fonksiyon sayesinde bu nemini perinlemitir. Bu dnemde ehirde bulunan Urfa Akademisi gnmz niversitelerine denk bir eitim vermekteydi. Ayrca ehrin dini adan dou Hristiyanlarnn merkezi olmas nedeniyle Ortadounun ok yerinden renci ehirde toplanmt. XX. Yzyln balarnda ehirde, 10dan fazla medrese bulunmaktayd. Cumhuriyet dnemiyle birlikte ilk ve orta renim seviyesindeki okullar yannda, 1970lerde yksek okul seviyesinde de eitim kurumlarnn almaya baland grlmektedir. ehirlerde bulunan yksekokul ve faklteler, 1992 ylnda Harran niversitesinin bnyesinde toplanmtr. anlurfa ehri ilkretim kurumlar bakmndan zengin saylabilecek bir ehirdir. Ancak buna ramen ehir nfusunun hzl bir arta sahip olduu ve ilkretim andaki nfusun fazlal dnldnde, bu okullarnn saysnn ehrin ihtiyacna yeter derecede cevap veremedii ortaya kmaktadr. lkretim dzeyindeki kurumlarn ilk basaman anaokullar oluturmaktadr. anlurfa l Milli Eitim Mdrl verilerine gre, anlurfa
641

Gney, 1995: 83-84.

277

278 izelge 18. anlurfa ehrinde Bulunan lkretim Okullar ve Liseler (2004). lkretim Okullar
Sra No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 Okul Ad Ahmet Erseven .. Alpaslan .. Atatrk .. Balarba .. Bahelievler .. Cengiz Topel .. Cumhuriyet .. Erturul Gazi .. Eyyubiye .. Fatih Sultan Mehmet .. Fevzi akmak .. Gazi .. Hatice Gelener .. brahim Tatlses .. smet Paa .. Kanuni Sultan Sleyman .. Ko .. Mehmet Akif Ersoy .. M. Aziz Parmaksz .. Mehmet Sal .. Merkez .. Mimar Sinan .. Mithat Paa .. Sra No 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 Okul Ad retmen hsan zdemir .. Profilo .. Srrn .. Sleymaniye .. Sleymanah .. air Abdi .. air Nabi .. anlurfa .. ehitlik .. erif zden .. ehit Nusret .. Turan .. T.A.D. Rasime Polat .. Ulubatl Hasan .. Vatan .. Yakubiye .. Yakup Kalfa .. Yavuz Selim .. Yenice .. Yeniehir .. Ziyaeddin Akbulut .. 11 Nisan Kurtulu .. Halide Nusret Zorlutuna ..

24 M. Vedat Mutlu .. 25 Osman Ertrer .. 26 Osman Gazi .. Sra Okul Ad No 1 Anadolu Lisesi 2 3 4 5 6 7 8 Anadolu Gzel Sanatlar

50 2002 Vakflar .. 51 zel alayan .. Liseler Sra Okul Ad No 9 (Anadolu) Kz Meslek Lisesi (Anadolu)Endstri Meslek Lisesi ve 10 (Anadolu) Teknik Lise 11 Atatrk Lisesi 12 Kz Lisesi 13 Gazi Lisesi 14 zel Murat Koleji 15 zel Frat Lisesi

Orhan Gazi Lisesi EA Anadolu Lisesi ve Anadolu Otelcilik ve Turizm Mes. Lisesi mam-Hatip Lisesi (Anadolu) Ticaret Meslek Lisesi anlurfa Lisesi Davut Zeki Akpnar Lisesi

279

280

ehrinde ilkretim okullarnn bnyesinde olmak zere 5 anaokulu bulunmaktadr. Bamsz anaokullarndan biri olan Zbeyde Hanm Anaokulu, Hamidiye mahallesinde, Abdlkadir Karahan Caddesinin gney kesiminde, dieri (anlurfa Anaokulu) ise pekyolu mahallesi snrlar iinde bulunmaktadr (Harita 18). 2002-2003 eitim ve retim yl itibariyle anaokullarnda 300 renci eitim grmektedir. Bu okullarda grev yapan retmen says ise 17dir. Gnmzde ehrin hemen her mahallesine dalm durumda, biri yatl, ikisi zel olmak zere 54 ilkretim okulu (toplam 89.938 rencili, 2.244 retmeni olan) vardr. lkretim okullarnn dalna bakldnda ehrin neredeyse tm mahallelerin az ok eit oranda dald grlmektedir. Fakat ehirde bulunan ilkretim okullarnn yaklak %30unun ehrin tarihi dokuya sahip kesiminde ve evresinde olduunu sylemek mmkndr (Harita 18). l Milli Eitim Mdrl tarafndan yaplan dzenleme ile her okulun kapasitesine ve bulunduu mahalleye gre hizmet vermesi prensibi gz nnde tutularak renci alnacak alann snrlar tespit edilmitir. Bu alan, baz okullar iin bir mahallenin snrlarn kapsarken, baz okullar iin mahalle snrlarnn dna da taan bir alan kapsamaktadr (Harita 18). ehirdeki ilkretim okullar iinde Merkez Yatl Blge lkretim Okulunun ayr bir yeri vardr. Bu okulun hizmet alan ehrin mahalleleri deil, merkez ile snrlar iinde ve ehrin evresinde bulunan kylerdir. zellikle ilkretim okulu olmayan ya da tamal eitimden yeterince yararlanamayan kylerden gelen ve maddi imknlar yetersiz olan renciler bu okulda eitim grmektedirler. Eitim sisteminin nemli kurumlarnn bir dieri orta eitim kurumlardr. 13 genel lise ve 10u da mesleki eitim veren olmak zere toplam 23 lise642 bulunmaktadr. Bu liselerin 3 tanesi zel lisedir. ehirdeki liselerin dal ise ilkretim okullarna gre farkl bir durum gstermektedir. lkretim okullar ehrin geneline dalm bir zellik gsterirken, liselerin ehrin merkezi ksmnda ve bu alann kuzeyinde kalan ksmnda yer ald grlmektedir. Ana hatlaryla Devteti

642

2003 yl verilerine gre ehirde toplam lise says 23t. Fakat 2004 ylnda Osman Gazi Lisesi ve zel sektr giriimiyle alan zel anl Ata Koleji adnda iki lise daha alm ve lise says 25e ykselmitir. zel anl Ata Lisesi, ehrin kuzeyinde bulunan Karakpr kasabas belediye snrlar iinde almtr.

281

mahallesinin batsndan Fuar Caddesine ve oradan da Srrn aynn anlurfaMardin karayoluyla kesitii noktaya uzanan bir hattn kuzeyinde kalan alanda, ehirdeki liselerin tamamna yakn yerlemitir (Harita 17). ehirsel alan dnda da bir takm liseler bulunmaktadr. Ancak bunlarn tamam zel liselerdir ki, bunlarn 2 tanesi ehrin kuzeyindeki Karakpr kasabasnn belediye snr iindedir. izelge 19. anlurfadaki Liselerin Trlerine Gre renci ve retmen Saysnn Dal (2002-2003).
Lisenin Tr

Ad
1 2 3 Teknik Lise Anadolu Teknik Lisesi Endstri Meslek Lisesi Anadolu Kz Meslek Lisesi Kz Meslek Lisesi Anadolu Ticaret Meslek Lisesi Ticaret Meslek Lisesi Anadolu Otelcilik ve Turizm Mes. Lisesi Anadolu mam-Hatip lisesi mam Hatip Lisesi Atatrk lisesi Davut Zeki Akpnar lisesi Gazi Lisesi Kz Lisesi Orhangazi Lisesi anlurfa Lisesi Anadolu Lisesi EA Anadolu Lisesi Anadolu Gzel Sanatlar Lisesi Anadolu retmen Lisesi zel Birikim Lisesi zel Frat Lisesi zel Murat Lisesi Genel Toplam

renci Says T 47 66 639 93 282 21 221 147 250 328 2.094 2.298 1.678 560 495 2107 2809 661 356 162 259 158 75 272 1522 2428 431 218 51 149 105 58 233 8 147 114 80 134 1.188 2.190 1.274 531 E 46 46 613 K 1 20 26 93 282 13 74 33 170 194 906 108 404 29 495 585 381 230 138 111 110 53 17 39

retmen Says T E K

Derslik ube

Says Says 3 4 64 43 24 7 44 182 36 51 21 26 58 79 31 14 15 20 10 16 29 406 588 49 14 19 4 36 122 32 35 17 15 40 59 25 7 8 17 9 7 23 294 416 15 29 5 3 8 60 4 16 4 11 18 20 6 7 7 3 1 9 6 112 172 30 83 12 16 19 14 17 29 23 21 9 21 10 20 21 232 315 22 15 16 29 4 15 2 8 7 11 14 97 24 32 16 14 34 51 23 14 8 13 8 7 21 265 362

4 Mesleki Liseler 5 6 7 8 9 10

Toplam
11 12 13 14 15 Genel Liseler 17 16 18 19 20 21 22 23

Toplam

11.890 9.190 2.700 13.984 10.378 3.606

Kaynak: anlurfa l Milli Eitim Mdrl (2003).

anlurfa ehrinde bulunan liselerde toplam 13.984 renci eitim grmektedir. Bu saynn %15i (2.094 renci) ehirdeki meslek liselerinde, %85i (11.890) genel liselerde renim grmektedir. Lise rencilerinin cinsiyet

282

dalmnda erkek rencilerin byk bir paya sahip olduu grlmektedir. ehirde bulunan mesleki eitim veren liseler ile genel liselerde renim gren rencilerin %74.2i erkek, %25.8i ise kz rencilerden olumaktadr. Mesleki lise rencileri arasnda kz rencilerin orannn, genel liselerde okuyan kz rencilerin oranna gre daha yksek olduu grlmektedir. Mesleki liselerde erkek rencilerin oran %56.7 ve kz rencilerin oran da %43.3tr. Genel liselerde is erkek rencilerin oran %76.3 ve kz rencilerin oran %22.7dir (izelge 19). ehirde bulunan liselerin yneticilerinden alnan bilgiler, liselerde okuyan renciler arasnda nemli miktarda ehir dndan gelen renci olduunu gstermektedir. anlurfadaki orta retim kurumlarnda okuyan rencilerin %7 kadar ehir evresindeki krsal alan ve Akakale, Harran, Bozova Hilvan ve Suru gibi dier ile merkezlerden gelmektedir. evreden gelen rencilerin byk bir ksm ehirdeki yurt ve renci evlerinde kalmakta, bir ksm da (ehrin yakn evresindeki kylerde oturanlar) gnbirlik olarak gidi geliler yapmaktadr. Bu nedenle orta retim dzeyinde, ilkretime nazaran, ehrin etki alannn evreye doru geniledii ve daha geni bir alana hizmet ettii grlmektedir. niversiteler, gerek sahip olduu fonksiyonu ve gerekse bulunduu ehre katt sosyo-ekonomik zellikler643 nedeniyle ayr bir neme sahiptir. niversitelerin hizmet alan ou defa bulunduu blgeyi amakta ve yurt apna yaylmaktadr. 1992 ylnda kurulan Harran niversitesi, bu bakmdan anlurfa iin byk nem tamaktadr. Bnyesinde barndrd yksekokul ve faklte says bakmndan her ne kadar arzu edilen seviyede deilse de, lkemizin gelimekte olan niversiteleri arasnda yer almaktadr. Gnmzde, Harran ve Halfeti hari dier ilelerin tmnde bu niversiteye bal meslek yksekokullar bulunmaktadr. anlurfa ehrinde ise Meslek Yksek Okulu ve Salk Meslek Yksek Okulu, FenEdebiyat, lahiyat, ktisadi ve dari Bilimler, Mhendislik, Tp, Veterinerlik ve Ziraat faklteleri bulunmaktadr. Harran niversitesine bal faklte ve yksek okullarn bulunduu balca iki kamps bulunmaktadr (Yeniehir ve Eyyubiye kampsleri) (Harita 17). anlurfa-Diyarbakr karayolu zerinde ve Hamidiye mahallesi snrlar iinde yer
643

zgr, 2000: 128.

283

alan Yeniehir Kampsnde, Rektrlk, Fen-Edebiyat Fakltesi, Mhendislik Fakltesi, lahiyat Fakltesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Veterinerlik Fakltesi ve Tp Fakltesi bulunmaktadr644. anlurfa-Akakale yolu zerinde yer alan Eyyubiye Kampsnde Ziraat Fakltesi ve Meslek Yksek Okulu bulunmaktadr. Salk Meslek Yksek Okulu ise anlurfa-Gaziantep karayolu zerinde, l Salk Mdrl yerlekesi iinde bulunmaktadr. Harran niversitesinin 2002-2003 eitim-retim yl itibariyle renci says 7.857dir. niversite rencilerinin 4.167si n lisans, 3.362si lisans ve 328i de lisans st eitim almaktadr.645 niversitede renim gren rencilerin geldikleri illere gre dalm incelendiinde, Trkiyenin her ilinden renci geliyorsa da evre illerden gelenlerin saysnn fazlal dikkat ekicidir.

Harran niversitesine 100 ve zerinde renci gnderen illerin (anlurfa hari) dalm yapldnda bu illerin srasyla Diyarbakr, Adyaman, Adana, Mardin, Gaziantep, Mersin, Hatay, Batman, Malatya ve Kahramanmara illeri olduklar grlmektedir. Bu illerden gelen renci says toplam 2.332dir. Bu miktar Harran niversitesinde renim gren renci saysnn yaklak %30unu oluturmaktadr. Ortaya kan bu tabloya daimi ikametgh anlurfa ehri ve
644

Yeniehir Kampsnn fiziki olarak yetersiz olmas nedeniyle, anlurfa-Mardin karayolunun 20. km.sinde bulunan ve inaat st yap inaat henz btnyle tamamlanmam olan Osmanbey Kampsne baz faklteler tanmtr. Bu faklteler, Mhendislik, lahiyat, Fen-Edebiyat ve ktisadi ve dari Bilimler Faklteleridir. naat ilemleri tamamlandnda rektrlk ve dier faklteler de Osmanbey Kampsne tanacaktr. 645 Harran niversitesi 2002-2003 Eitim-retim Yl Faaliyet Raporu, 2004: 279.

284

ilelerinde olan renciler de eklendiinde, bu 11 ilden gelen renci says 5.273e ulamaktadr. Bu say Harran niversitesinin renci saysnn %67sini oluturmaktadr. anlurfa ili, 2.941 renci ile toplam renci saysnn %37.4n tek bana oluturmaktadr646. Grld gibi niversitenin rencilerinin ok byk bir ksmnn bata Gneydou Anadolu Blgesi olmak zere, Akdeniz ve Dou Anadolu Blgelerinden gelen rencilerden olumaktadr. Bu nedenle yksekretim baznda, ehrin eitim fonksiyonunun etkisi altnda bulundurduu alan, snrlar itibariyle blge dna tamtr (Harita 19). Harran niversitesinin akademik ve idari personel says bakmndan ideal seviye olduunu sylemek mmkn deildir. 2003 yl itibariyle niversitenin toplam personel says 1.379dur. Personel miktar iinde akademik personel says 767 olup, bunun ancak 247si retim yesidir647. ehirlerin eitim fonksiyonlar iinde deerlendirilen dier bir konu da, zel sektr tarafndan yrtlen eitim faaliyetlerdir. Okul baznda yrtlen faaliyetlere daha nceden deinildiinden, sadece kurslar baznda yrtlen eitim ele alnacaktr. Bu kurslar arasnda zellikle lise ve niversitelere giri snavlar (LGS ve SS) hazrlna ynelik eitim veren zel dershaneler nemli yer tutmaktadr. l genelinde 2003 yl itibariyle 18 olan dershanelerin 10u (biri, iki ubeli) anlurfa ehrinde yer almaktadr. l Milli Eitim Mdrlnden alnan bilgilere gre ehirdeki dershaneler 1987 ylndan itibaren almaya balanmtr. ehirde 1987 ylnda sadece bir dershane varken bu say 1989 ylnda ikiye km, dershane says 1996 ylndan sonra art gstermitir. Resmi rakamlara gre ehirde bulunan dershanelerin renci kapasitesi 2.082dir. Fakat gerekte dershane rencilerinin says bu saynn ok stndedir. Ayrca yldan yla dershanelerin kapanp, yenilerinin almas nedeniyle bu saylar da deimektedir. Dershane rencilerinin yaklak olarak %10-15 orannda ehir dndan geldii ve her dershanenin hafta ii ve hafta sonu eitimlerinde yer alan renci saysnn ortalama 400 civarnda olduu sanlmaktadr. ehir dndan gelen rencilerin bir ksm zel yurtlarda, bir ksm da renci evlerinde kalmaktadr. Bunun yannda gnbirlik olarak ehre gidip-gelen
646

Harran niversitesinde renim rencilerin geldikleri illere gre dalm ile ilgili veriler, HR renci leri Dair Bakanlndan alnmtr. 647 Harran niversitesi 2002-2003 Eitim-retim Yl Faaliyet Raporu, 2004: 267.

285

dershane rencileri de bulunmaktadr. ehir dndan gelen rencilerin geldikleri yere gre dalna bakldnda, Akakale, Harran, Suru, Bozova, Hilvan ve Ceylanpnar ilelerinden gelenlerin saysnn fazla olduu grlmektedir. Gnbirlik olarak gidip-gelen rencilerin byk bir ksm, ulam kolayl nedeniyle ehre balanan Gaziantep, Mardin ve Diyarbakr karayollarna yakn olan ve ehre dzenli ulam seferleri olan evre kylerden gelmektedir648. Dershanelerin ehir iindeki dalna bakldnda, birbirlerine ok yakn bir alanda toplanarak bir dershaneler blgesi oluturduklar grlmektedir. Bu alan ehrin en merkez saylabilecek ksmnda, Valilik binasnn bulunduu alann evresindeki Sarayn, ehir Nusret, Kadri Eroan ve Tekel caddeleridir (Harita 18). anlurfada zel eitim kurumlar arasnda motorlu tat src kurslarndan (MTSK) da sz edilebilir (2003 ylnda 8 tane). MTSKlarn ehir ii dalm, ounlukla LGS ve SSye ynelik zel dershanelerin dalna paralellik gstermektedir. Ancak zel dershanelerden farkl olarak Sarayn-DivanyoluKunduracpazar caddeleri boyunca ksmen daha gneye doru yayl gstermilerdir (Harita 18). izelge 20. ehir Nfusunun Cinsiyete Gre Eitim Durumu (1990-2000).
Okuma-Yazma Bilen Bitirilen Okul Yllar Toplam Okuma Yazma Bilmeyen OkumaYazma Bilen Toplam Bir Okul Bitirmeyen lkre tim Okulu Ortaokul ve Dengi 18.384 13.601 4.783 14.840 11.087 3.753 Lise ve Dengi 31.825 23.248 8.577 14.187 10.832 3.355 Bilin meyen Okuma Yazma Durumu Bilinme yen 376 103 273 35 15 20

Toplam

lkokul

Yksek okul

T 2000 E K T 1990 E K

314.359 164.237 150.122 226.317 119.899 106.418

73.440 19.133 54.307 72.641 21.952 50.689

240.543 145.001 95.542 153.641 97.932 55.709

86.508 46.492 40.016 44.694 24.701 19.993

153.683 98.457 55.226 108.931 73.223 35.708

83.441 47.098 36.343 75.348 47.601 27.747

7.961 5.449 2.512

12.072 9.061 3.011 4.546 3.695 851

352 52 300 26 16 10

Kaynak: DE

ehirdeki zel eitim kurumlarna bilgisayar ve yabanc dil kurslar da eklenebilir (2003 yl itibariyle 3 bilgisayar ve 2 de yabanc dil kursu). Bu kurslara

648

l Milli Eitim Mdrlnde dershanelerde renim gren renci says ile bilgiler elde edilememitir. Ayrca dershane yneticileri de renci saylarn aklamak istememilerdir. Ortalama 400 olarak belirtilen renci says, ehir dndan gelen renci says ve geldikleri yerler ile ilgili bilgiler, eitli dershanelerin rencileri ile yaplan grmeler sonucunda ortaya kmtr.

286

dnemlik olarak Halk Eitim Mdrl ve baz meslek liselerinin dzenlemi olduu eitli kurslar da katlabilir. anlurfa ehrinde halkn eitim seviyesinin son yllarda ykseldii grlmektedir. 1990 ylnda okum-yazma bilmeyenlerin oran %32.1 iken, 2000 ylnda bu oran %23.e gerilemitir. Yine okuma yazma bilenler arasnda bir okul bitirenlerin toplam nfusa oran 1990 ylnda %48.1 iken, 2000 ylnda bu oran %48.9a ykselmitir (izelge 20). Daha nceki dnemlerde olduu 1990-2000 yllar arasnda da okuma-yazma bilmeyenler arasnda kadnlarn, bilenlerin arasnda da erkeklerin orannn fazla olduu grlmektedir. 1990 ylnda okuma-yazma bilmeyenlerin yaklak %70i, 2000 ylnda da %74 kadnlardan olumaktadr. Okuma-yazma bilmeyen nfus iinde kadnlarn oran 2000 ylnda art gstermitir. Bir okul bitiren nfus iinde niversite mezunlarnn oran 1990 ylnda %4.2 iken bu oran 2000 ylnda nemli bir at gstererek %7.8e ykselmitir (izelge 20). b.6. Salk Fonksiyonu ehirler sahip olduklar hastahane, tbbi laboratuvar, muayenehaneler ve benzeri salk tesisleriyle ehir halkna ve yakn evresine salk hizmeti sunmaktadrlar. zellikle tam teekkll devlet ve niversite hastanelerinin ehirlerde toplanmas yannda, zel hastahanelerin de ehirlerde bulunmas, ehirleri salk hizmetleri konusunda bulunduklar evrenin merkezi konumuna getirmektedir. Bundan dolay ehirlerin belirleyici zelliklerinden biri de evrelerine kaliteli salk hizmeti sunabilmeleridir. Trkiyede nemli resmi ve zel hastahaneler ile salk hizmetlerinde rol alan dier kurulular ounlukla il merkezlerinde toplanmtr. Bunun yannda nemli sayda resmi ve zel salk personelin bulunmas da ehirlerin dier zelliklerindendir. anlurfa ehri, salk alannda ok eski dnemlerden beri nemli bir merkez olma zelliini korumutur. Osrhoene Krall ve Roma/Bizans dnemleri olmak zere ehirde salk alannda almalar yapld ve nemli salk tesislerinin bulunduu bilinmektedir. zellikle ehrin Hristiyan halk olan Sryaniler tarafndan ifal olduuna inanlan kaynak sular veya su kuyular evresinde kurulan hastane ve dknler evi gibi salk tesisleri, ehrin tarihindeki ilk ve nemli salk tesislerindendir. Osmanl dneminde de ehirde Millet Hastahanesi(Foto 10) ad

287

verilen ve dnemin tam teekkll hastahaneleri arasnda bulunan bir hastane kurulmutur. Cumhuriyet dnemi ile birlikte her alanda olduu gibi salk alannda nemli gelimelerin kaydedildii dnem olmutur. Millet Hastanesi Cumhuriyet dneminde Devlet Hastahanesi olarak hizmetlerine devam etmitir. Ayrca yine ehirde gz hastalklarnn yaygn olmas nedeniyle kurulan Trahom Hastahanesi 1970li yllarn ortalarna kadar hizmet vermi ve sonra kapatlmtr. Bunu yannda eitli dnemlerde gerek ehrin mahallelerine ve gerekse evrede bulunan kylere salk hizmeti sunan salk bir ok salk oca kurulmutur. 1960l yllarda ilk olarak Yeniehir, Tlfndr ve Harrankap salk ocaklar alm, bunu 1983 ylnda Eitim Salk Oca, 1996 ylnda Bahelievler, Osmangazi ve Yakubiye salk ocaklar, 1997 ylnda Erturulgazi Salk Oca ve son olarak 2002 ylnda, ehirle bitiik vaziyette bulunan Yenice kynde Yenice Salk Oca izlemitir. anlurfa ehrinde 5 hastane bulunmaktadr(2002 yl). Bu hastaneler, Devlet, SSK, HR Tp Fakltesi Aratrma, Doumevi ve ocuk ve zel anmed hastaneleridir. Salk ocaklarnn says ise, ehrin baz mahallelerine hizmet verdii iin Yenice Salk Oca dahil edildiinde 9dur. Bu salk ocaklarnn yannda anlurfada, Verem Sava Dispanseri, Halk Sal Laboratuvar, Belediye Salk Merkezi, Milli Eitim Salk Merkezi, Emniyet Mdrl ve DS Salk istasyonlar bulunmaktadr. Bu tesislerin yannda 36 adet salk kabini ve ok sayda zel muayenehane, 137 eczane, 3 ecza deposu ve 15 optiki649 bulunmaktadr. ehirsel alanlarda bulunan salk hizmetlerinin, hastalklarn doasna ve eitliliine bal olarak farkl farkl ekillerde olmas yannda, bu tesis ve imknlarn halkn daha rahat bir ekilde yaralanabilmesi iin ehrin ulam ana da yakn olmas gerekmektedir.650 Salk alanlarnn anlurfa ehri iindeki dal homojen olmayp, belli yerlerde toplanmtr. Ancak baz istisnalar da grlmektedir. rnein hastaneler ounlukla nemli yollar zerinde toplanmtr. Doal olarak hastanelerin evresi eczane ve dier salk malzemeleri satan i kollarnda faaliyet gsteren i yerlerini kendine ekmitir. anlurfa Devlet Hastanesi, Hzmal mahallesi snrlar iinde ve adn verdii Hastane caddesinin batsnda ye almaktadr. Devlet hastanesinin bitiiinde ise HR
649 650

anlurfa l Salk Mdrl 2002 Yl Faaliyet Raporu: 36. Northam, 1979: 310.

288

Tp Fakltesi Aratrma Hastanesi kurulmutur. Doum ve ocuk Bakmevi ise anlurfa-Gaziantep karayolunun kuzeyinde, Balarba mahallesi snrlar iinde yer almaktadr.651 Bu hastanenin evresi de eczanelerin bir arada topland bir alan olmutur. Bu karayolu zerinde bulunan dier bir hastane de SSK Hastanesidir. SSK Hastanesi ehrin Gaziantep ynnde k kesiminde Akemsettin mahallesi snrlar iinde bulunmaktadr. ehrin tek zel hastanesi olan anmed Hastahanesi, Sarayn caddesinin Yusuf Paa mahallesi snrlar iinde kalan kesiminde yer almaktadr (Harita 12, 20).

Foto 24. 500 Yatakl anlurfa Devlet Hastahanesi. (M.S. ahinalp, 2003).

ehirdeki salk tesisleri ehir halk dnda merkez ile ve dier ilelere salk hizmeti vermektedir. Hastane yetkililerinden alnan bilgiye gre, hastalarn ortalama %20si ehir dndan gelenlerden olumaktadr. ehir dndan gelen hastalar arasnda merkez ileye bal kyler, Akakale, Harran, Suru, Bozova, Hilvan ve Ceylanpnar ilelerinden gelen hastalarn oran hayli fazladr. Siverek, Birecik ve Halfeti ilelerinden tedavi olmak zere gelen hastalarn says bu grup iinde ok az bir yer tutmaktadr. Siverek ilesindeki hastalar, yakn olmas nedeniyle Diyarbakrdaki hastaneleri tercih ederken, Birecik ve Halfeti ilelerindeki

651

2004 Yl Temmuz aynda Devlet Hastahanesi, Esentepe mahallesindeki yeni yerlekesine tanmtr(Foto 24). Buna bal olarak Doum ve ocuk Bakmevinin ocuk Hastahanesi ksm, Devlet Hastahanesinin eski binasna tanmtr.

289

290

291

hastalar da Gaziantepteki hastanelerden yararlanmay tercih etmektedirler. Dolaysyla anlurfann salk etki alan idari etki alanndan daha dardr. Salk ocaklarnn ehir iindeki dal ise hastanelerin dalndan farkl bir zellik gstermektedir. ehirdeki hastaneler nemli yollar boyunca toplanmken, salk ocaklar mahalle aralarna dalmtr. Eitim Salk Oca, anlurfaGaziantep karayolu zerinde bulunan l Salk Mdrl yerlekesinde bulunmaktadr. Bu salk ocann hizmet alan Karakoyun, Sleymaniye, Yavuz Selim, pekyol, ehitlik, Ahmet Yesevi, Akabe,Akemsettin, Balarba, Devteti ve Hzmal mahalleleri ile ehrin evresinde bulunan Kksren(3), Lleci(4) ve Akky(2) ve Mauk (1) kyleridir. Harrankap Salk Oca, Harrankap Caddesinin Gmkuak mahallesi snrlar iinde kalan kesimindedir. Salk ocann hizmet verdii mahalleler arasnda Beykaps, Eyybiye, Gmkuak, Hacbayram, Kendirci, Kurtulu, Muradiye, Onikiler, Pnarba, Hekimdede, Tepe, Topda, Trkmeydan, Yusufpaa ve hmaksut mahalleleri bulunmaktadr. Ayrca Boydere(25) ve Konuklu(24) kyleri de bu salk ocann hizmet alan iine girmektedir.
Eypkent mahallesinde bulunan Erturulgazi salk oca, Eypnebi, Hayat Harrani, Osmanl ve Seluklu, mahallelerine hizmet vermektedir. Buras dier salk ocaklar gibi evresindeki kylere hizmet vermemektedir. Yeniehir Salk Oca, anlurfa-Mardin karayolu zerinde Selahattin Eyyubi mahallesi snrlar iinde tesis edilmitir. Bu salk ocann hizmet alan Bamyasuyu, Karyaka, Paaba, Sancaktar, Selahattin Eyyubi, Srrn, Veysel Karani, Yeniehir, Yeildirek, mambakr ve air Nabi mahallelerinden Daetei(36), olumaktadr. Derman(33), Bu mahalleler yannda Akal(35), Osmanbey(34), Altntepe(31), Uluba(27), Gktepe(30), Nokta(32),

Yeniky(29), Yeiltepe(28) ve ehoban(26) kylerine de salk hizmetleri vermektedir. Dedeosman mahallesinde bulunan Yakubiye Salk Oca ise, Dedeosman, Haleplibahe, Mance, Topda ve Yakubiye mahalleleri ile, Kzlkuyu(16), Keberli(15), Koren(14) ve alkanlar(13) kylerine hizmet vermektedir. Bahelievler Salk Oca, Mimar Sinan mahallesi snrlar iinde Tekel Caddesi zerinde bulunmaktadr. Bahelievler Salk Oca Atatrk, Bahelievler, Cengiz Topel, Kamberiye, Mimar Sinan, Sultan Fatih ve air evket mahallelerinin sakinlerine hizmet sunmaktadr. Ulubatl mahallesinde kurulu olan Osmangazi Salk Ocann balca hizmet alan Erturulgazi, Esentepe, Hamidiye, Osmangazi, Refahiye ve Ulubatl mahallelerinden olumaktadr.

292

Tlfndr Salk Oca, Kadolu mahallesi snrlar iinde yer almaktadr. Hizmet verdii alan bakmndan hizmet alan hayli byktr. Salk ocann hizmet verdii alan Halplibahe, Ulucami, Yeni, Yusuf, Bak ve Kadolu mahalleleri ile Kzlbur, Younbur, ral, rnl, Ayhanlar, Byk Alanl, Kk Alanl ve Kkler kylerinden olumaktadr. ehirsel alan iinde bulunan son salk oca Yakubiye Salk Ocadr. Dede Osman mahallesi snrlar iinde yer alan bu salk ocann hizmet alan Dedeosman, Haleplibahe, Mance, Topda ve Yakubiye mahalleleridir. Ayrca Kkler(5), Kkalanl(6), Younbur(11), Gbekli(12), Kzlbur(10), Ayanlar(9), rnl(8) ve Bykalanl(7) kyleri ile Akabe lojmanlarna hizmet vermektedir.

ehirsel alan dnda olduu halde ehre(Eypkent mahallesine) de hizmet veren Yenice Salk Oca, esas Bykhan(18), Bildim(17), Akamescit(21), kizce(19), ahinler(22) , Yenice(20)kylerine salk hizmeti sunmaktadr (Harita 21, 22).

293

Bahsedilen bu salk ocaklar yannda, Tlfndr Salk Ocann yaknnda Stma Oca, Akakale karayolu zerinde Trkmeydan mahallesi snrlar iinde anlurfa Belediyesi Salk Merkezi ve Atatrk mahallesi snrlar iinde Ana-ocuk Sal ve Verem Sava dispanseri de dier salk kurululardr. ehirdeki en nemli salk alanlarndan biri de zel muayenehanelerin younlat, Divanyolu Caddeside Karameydan denilen Hseyin Paa Camiinin bulunduu mevkiden Haimiye meydanna kadar olan alandr (Harita 20). Bu alanda, caddenin her iki tarafnda ok sayda zel muayenehane bulunmaktadr. Bahsedilen alan ayn zamanda MA iinde yer almaktadr. ounlukla kuyumcular ve nisbeten de eczanelerin zemin katlarna yerletii binalarn 2 ve 3. katlarnn tamamna yakn zel muayenehanelerden olumaktadr. Ayrca byk bir ksm bu tr muayenehanelerden oluan ve 3-4 katl i hanlar da mevcuttur. Bu alanda 2003 yl itibariyle 170 muayenehane ve 10 tbbi laboratuvar tespit edilmitir. Ayrca Yeniehir, Yeildirek, Eyyubiye ve hmaksut mahallelerinde az sayda muayenehane ya da kliniin varlndan da sz edebiliriz. ehirdeki hastanelerde 199 uzman doktor grev yapmaktadr. Bunun yannda AS ve Verem Sava dispanseri ile Belediye Salk Merkezinde de 5 uzman doktor vardr. Hastanelerde grevli pratisyen hekim says 135, hemire-ebe says 368, dier personelin says ise 224tr. Salk ocaklarnda grev alan doktor says 47, salk memuru, ebe ve hemire says 113 ve nihayet dier personelin says da 36dr. ehirde bulunan hastanelerin yatak kapasitelerine (2003 yl itibariyle) gz atldnda; Devlet Hastanesinin 300, Doum ve ocuk Bakmevinin 175, SSK Hastanesinin 250, HR Tp Fakltesi Aratrma Hastanesinin 125 ve zel anmed Hastanesinin de 19 yatak kapasitesine sahip olduu grlmektedir652. Bu verilere gre ehirdeki hastanelerin toplam yatak kapasitesi 869dur. b.7. Kltrel Fonksiyon Kltr, esas itibariyle herhangi bir yerde yaayan insanlarn ok uzun zamanlardan beri oluturmu olduklar sosyal ve ekonomik zelliklerin ve bunlarn sonucunda ortaya kan fiziki eserlerin bir btn olarak tanmlanabilir. Gerek insanlarn sosyal yaam ekilleri, gelenek ve grenekleri ve gerekse bu sosyal
652

anlurfa l Salk Mdrl 2002 Yl Faaliyet Raporu: 17.

294

yaantnn srdrlebilmesinde gerekli olan fiziki yaplar, balca kltrel zellikleri oluturur. Sosyal yaant iinde dini inanlar, gelenek ve grenekler ile dil ve ksmen de ekonomik zelliklerin etkisiyle sonradan benimsenen bir takm olgular nemli yer tutar. Kltrel yap, oturulan konut tipinden ibadethanelere, eitli sosyal faaliyetlerin gerekletirildii alanlara ve daha bir ok yapya kadar yansr. ehirlerin zelliklerinden biri de bir ok kltrel faaliyetin ortaya kmas ve bu aktivitelerin yaylarak gelimesine neden olacak yapya sahip olmalardr653. Bata tarihi ve turistik zellikler olmak zere, ehirlere has olan kongre, konferans, tiyatro, sinema ve sanat galerileri, ehirlerde bulunan nemli kltrel aktivitelerin gerekletirildii alanlardr. anlurfa ehrinin ok eskilere uzanan gemii, phesiz kendine has bir kltrel yaantnn ve buna bal olarak da kltrel alanlarn ortaya kmasna neden olmutur. Sahip olduu uzun tarih nedeniyle, ehir ve yakn evresinde her ne kadar ou tahrip olmusa da nemli saylabilecek miktarda tarihi eser vardr. Bu nedenle ehrin en nemli kltrel alanlarn tarihi eserler oluturmaktadr. ehrin tarihi zellii yannda, din tarafndan kutsal saylmasyla kazand dini fonksiyon da ehrin kltr fonksiyonunun kuvvetlenmesinde ok nemli rol oynamaktadr. ehirlerin manevi doalarnn sahip olduu ekicilikler, dini bir fonksiyonun olumasna neden olur654. ehrin nemli tarihi eserleri, tarihsel dokunun hakim olduu tarihi anlurfa surlarnn evrelemi olduu alan iinde yer almaktadr. anlurfada tarihi nitelikli alanlarn nde geleni, sahip olduu dini fonksiyon nedeniyle Halilrrahman ve Ayn Zeliha gllerinin ve tarihi camilerle medreselerin bulunduu, Dergh olarak bilinen balkl gller evresidir. Gller mahallesi snrlar dahilindeki bu alan, ehir ve yakn evresinde oturan halk ile yerli ve yabanc turistler tarafndan en fazla ilgi gsterilen alandr (Harita 23, 24, 25), (Foto 29, 30). Her yl yurt ii ve dndan ok sayda ziyaretinin balkl glleri grmeye gelmelerinin temel nedeni bu gllere atfedilen kutsallktr. Asl k noktas Yahudiler olan bu kutsallk inanc, daha sonra Sryanilere ve onlardan da Mslmanlara gemitir. Dergh tarihi alannn nemini arttran dier bir faktr de

653 654

Gney, 1995: 83. Garnier-Chabot, 1971:168.

295

296

bu alann hemen gneyindeki tepe zerinde bulunan M.. II. Yzyldan kalma anlurfa Kalesi(Foto 1)dir. Halilrrahman Glnn kuzeyindeki Rzvaniye (Rzvan Paa veya Zlumiye) Camii ve medresesi (Foto 29, 30), Balkl gllerin dousundaki Mevld Halil ve Hasan Padiah (Hasan Paa) camileri ve bu alann kuzeydousunda yer alan Pazar ve Mevlevihane camileri(Foto 28) dier kltr miraslar arasnda saylabilir. Bu iki caminin dousundaki asl fonksiyonlarn ksmen kaybetmi tarihi arlar ve hanlar da mimari zellikleri bakmndan nemli yaplardr. Bu yaplara aban Hamam, Arasa ve Velibey hamamlarn katmak gerekir (Harita 24, 25). Dergh alannn kuzeyinde, tarihsel dokunun hakim olduu ve kuzeye doru Karakoyun Deresine kadar devam eden alanda, tarihi camiler, kiliseler ve geleneksel anlurfa evleri gibi bir ok tarihi ve mimari deeri olan eser bulunmaktadr. Gnmzde tarihsel dokunun hakim olduu bu blgede 39 cami655 saylabilmektedir. Bu camilerin yannda biri kltr merkezi olarak kullanlan, drd ise camiye dntrlm be adet tarihi kilise yer almaktadr (Harita 24). Gnmzde Vali Kemalettin Gazezolu Kltr Merkezi adyla bilinen kilise, Ellisekiz Meydan Kilisesidir. Cami olarak kullanlan kiliseler ise, Vali Fuat Caddesinin aa kesimlerinde Yeni mahalle snrlar iindeki Selahaddin Eyyubi (Foto 25), Frfrl (Kilise), Kamberiye mahallesindeki anlurfa l Mftlnn yannda bulunan Peygamberler(St. Georgios Kilisesi) camileridir. Cami olarak kullanlan dier kilise ise esasnda nceleri havra olan, daha sonralar kiliseye dntrlm, halk arasnda Kzl Kilise olarak da bilinen Ulu Camidir. Bu yap, ayn ad tayan mahallede, Divanyolu Caddesi zerindeki Yldz Meydannda bulunmaktadr. Tarihsel doku iinde en nemli kltrel alanlardan bir bakasn geleneksel anlurfa evleri oluturmaktadr. Gnmze kadar varlklarn az ok tahribata urayarak da olsa koruyan anlurfa evlerinin mimarisi ve bu evlerin bulunduu alann sokak sistemi dikkat ekici zelliktedir. Son yllarda bu evlerin bazlar gerek devlet gerekse zel sektr tarafndan satn alnarak restore edilmekte ve turistik amala kullanlmaktadr. Geleneksel anlurfa evlerinin bulunduu alann dar, eribr ve dolambal sokaklar yurt dndan gelen turistler asndan ekici zellikler
655

Krkolu, 2002 b: 55.

297

298

tamaktadr. Yine bu sokaklarda kab olarak bilinen stnde ounlukla bir odann bulunduu kemerli geitler, bu alann daha nceki konularda da bahsedilen mimari zelliklerinden dolay ekici zelliklerini arttran etmenlerdendir(Foto 6, 7, 8). Tarihi anlurfa ehir sur kalntlar ve kaplar gelmektedir. Balkl Gllerin batsnda Karakoyun Deresinin yata deitirilmeden nce ehre giri yapt yerde bulunan, baz dnemlerde Su Kaps, Kemerler Kaps ve Sakbn Kaps olarak bilinen kap kalntlar, Akakale karayolu zerinde Beykaps mahallesi snrlar iinde bulunan ve Mahmut Bey Kulesi olarak da adlandrlan Beykap (Foto 2), Kendirci ve Gmkuak mahallelerinin snrnda yer alan Harrankap(Foto 3) tarihten gnmze kalan ehir kaplardr. ehrin tarihi neme sahip eserleri arasnda Karakoyun Deresi zerinde ina edilen kpr ve kemerleri de belirtmek gerekir. ehrin tarihi dokuya sahip kesiminin kuzeyindeki bu kprler, Millet(Ali Saip)(Foto 26) ve Hzmal kprleri ile Karakoyun Su kemerleridir. Bunu yannda Karakoyun Deresinin Akabe ve Sleymaniye mahallelerinin ortak snrlarn oluturduu kesimde, anlurfaGaziantep karayoluna yakn kesimde Justinien su bendi bulunmaktadr (Foto 27). anlurfa ehrinde tarihi-turistik neme sahip olan alanlardan biri de Eypnebi mahallesi snrlar iinde olan ve ehrin mahallesine isim veren Hz. Eyyp Peygamber Makamdr. ifal suyu olduuna inanlan bir kuyunun ve Hz. Eyyubun ile ektiine inanlan maarann bulunduu bu alan, Sryaniler dneminde de kutsal olarak kabul edilmekteydi. Bu inann bir sonucu olarak da burada hastane ina edilmiti (Harita 23). Kltrel alanlar arasnda ibadethanelerin nemli bir yeri bulunmaktadr. ehirlerin en nemli zelliklerinden birisi de evresine dini hizmet salamalardr. ehirlerin ok sayda ibadethane ile mftlk ve piskoposluk gibi ynetim merkezlerinin ehirlerde olmas656 ehirlerin ibadet hizmetlerinde de bir merkez rol almalarn salamtr. anlurfada da halkn ibadetlerini yapabilmelerine imkn veren ok sayda cami vardr. anlurfa l Mftlnden alnan 2003 yl verilerine gre ehirde, 56 mezzini olup imam olmayan ve 108i de imam ve mezzini olan cami olmak

656

Gney, 1995: 82-83.

299

Foto 25. anlurfann nemli Tarihi Kltrel Varlklarndan Olan Selahaddin Eyyubi Camii. Kzl Kilise olarak bilinen bu yap sonradan camiye evrilmitir. (M.S. ahinalp, 2003).

Foto 26. anlurfada Karakoyun Deresi zerinde Yer alan Kprlerden Ali Saip Kprs. (M.S. ahinalp, 2003)

300

Foto 27. anlurfann ok Defa Sellere Maruz Kalmasna Neden Olan Karakoyun Deresinin Yatan Deitirmek Amacyla na Edilen Justinien Bendi. (M.S. ahinalp, 2003).

Foto 28. anlurfada Tarihi Dokunun Hakim Olduu Alanda Yer Alan Camilerden Mevlevihane Camii. (M.S. ahinalp, 2003).

301

zere toplam 164 cami bulunmaktadr. Bu nedenle ehri ibadethaneler bakmndan zengin olarak nitelemek mmkndr (Harita 23). Kltrel fonksiyon iinde deerlendirilen dier tesisler, mze, ktphane, sanat galerisi, kltr merkezleri, konferans salonlar, tiyatro ve sinemalardr. Gnmz anlurfasnda, birer tane olmak zere mze, sanat galerisi, sosyal merkez, iki tane kltr merkezi ve 3 ktphane, eitli kurumlarn bnyesinde bulunan 3 konferans salonu bulunmaktadr. Yaplan arkeolojik almalar sonucunda, ok eski tarihi gemie sahip olmas nedeniyle anlurfa yresinde bir ok tarihi eser bulunmutur. Bu eserler, ehrin ehirlik mahallesi bulunan ehit Nusret Caddesi zerindeki anlurfa Mzesinde sergilenmektedir. Mzenin hemen yannda ayn cadde zerinde anlurfa l Halk Ktphanesi yer almaktadr. ehrin dier nemli ktphanelerinden olan A. Kadir Karahan Ktphanesi ise A.Kadir Karahan Caddesi zerinde yer almaktadr. ehrin tek sanat galerisi, Sarayn Caddesi zerindeki geleneksel bir anlurfa evinde hizmet vermektedir. Atatrk mahallesinin bat kesimlerinde Hastane Caddesine yakn bir alanda bulunan eski adyla svire Hastanesi olarak bilinen tarihi bina, 2003 ylnda yaplan restorasyon almalarnn ardndan anlurfa Valiliine bal Sosyal Merkez olarak hizmet vermektedir(Foto 9). Bu sosyal merkez Aevi, Salk ve Aile Planlamas Birimi, Kadn Eitimi ve Danmanlk Merkezi ve ocuk Eitim Merkezi olmak zere 4 birimden olumakta ve halka hizmet vermektedir (Harita 23). ehirdeki kltr merkezlerinden biri belediyeye dieri ise valilie aittir. Belediyeye ait olan air Nabi Kltr Merkezi anlurfa Belediye Saraynn hemen yannda bulunmaktadr. eitli etkinliklerin dzenlii bu merkez, ayn zamanda ehrin 3 nemli konferans salonundan birine sahiptir. Dier kltr merkezi ise, Kurtulu mahallesinde Ellisekiz Meydan Kilisesi olarak bilinen tarihi yapda yer almaktadr (Harita 23). ehirde bulunan Sryanilerin 1924 ylndan sonra Halepe g etmelerinden sonra bir mddet ttn ve zm deposu olarak kullanlm olan yap, Ttn letmesi yerine kullanlan regie kelimesinden dolay Reji Kilisesi olarak da bilinmektedir. Bugnk ad Kemalettin Gazezolu Kltr Merkezi olan bu yapda, sergi salonu, ktphane ve genlere ynelik sanat kurslar bulunmaktadr (Harita 24).

302

Foto 29. anlurfann En nemli Kltrel Varlklarndan Olan Balklgllerden Halilrrahman Gl. (M.S. ahinalp, 2003).

Foto 30. Halilrrahman Gl Kenarnda Yer Alan ve Eyyubiler Dneminde Kiliseden evrilen Halilrrahman (Deme) Camii. (M.S. ahinalp, 2003).

303

Nfusu 500 bine yaklamasna ramen anlurfa ehrinde henz bir tiyatro kurulamam ve sadece bir sinemas faaliyet gstermektedir. 1960l yllarda yazlk sinemalar da dahil olmak zere alt sinema bulunurken, bugn sadece bir sinemann olmas sanat ve kltrel adan ehrin bir eksikliidir. ehirde konferans ve kongrelerin yaplmas amacyla kullanlan 3 salon bulunmaktadr. Bunlarn birisi daha nce bahsedilen air Nabi Kltr Merkezinde dierleriyse DS Blge Mdrl ve Harran niversitesi bnyesindedir. Bu salonlar, dzenlenen kongre ve konferanslarda yetersiz kalmaktadr. ehrin en nemli tarihi alan olan Dergh tarihi-turistik alan, sahip olduu dini ve ekonomik potansiyeli nedeniyle ehirde yaayan halkn sk sk ziyaret ettii bir yerdir (Foto 29, 30). Esas itibariyle bu alanda bir ok fonksiyonun i ie getii gzlenir. Buraya zellikle Cuma gnleri namaz klmak amacyla deiik ilelerden ok sayda kii gelmektedir. Bu zelliiyle anlurfa, her ne kadar Mekke, Kuds gibi ehirler kadar olmasa da, Avrupada Pazar gnleri ibadet yapmak amacyla gidilen ve Pazar ehirleri (Sunday Towns)657 ad verilen ehirleri andrmaktadr (Harita 25). Esas olarak Osmanllar dneminde ehirde Cuma namaz klmak amacyla yaplm ve Cuma camileri bulunmaktayd. Gnmzde byle zel amal camiler yoksa da, anlurfann en byk camisi olan Yeni Mevld Halil Camii ksmen bu gelenei srdrmektedir. ehrin kltrel zenginliklerini merak eden turist kitlesi yurt iinden ve dndan gelenlerdir. Bata evre illerden olmak zere, yurdun pek ok yerinden ziyareti gelmektedir. Bunun yannda yurt dndan gelen turist says da nemli miktarlara ular. Ortadou lkelerinden zellikle de ran ve Suriyeden gelen turist saysnn hayli yksek olduunu sylenebilir. l Turizm Mdrlnn 1995 yl verilerine gre anlurfaya gelen toplam turist says 80.560dr. Bunun 78.499unu yerli turistler, 2.061ini de yabanc turistler oluturmaktadr. 2002 ylnda ise anlurfaya toplam 204.024 turist gelmitir. Bu miktarn 187.339u yerli, 16.685i de yabanc turistlerden olumaktadr. Ancak bu rakamlar, ehri ziyaret edenlerin saysn tam olarak yanstmamaktadr. Bu

657

Garnier-Chabot, 1971:168.

304

305

rakamlar sadece ehirdeki herhangi bir tesiste konaklayan ve geceleyen turistlerin saysn yanstmaktadr. Uzun yllar yaplan gzlemler sonucunda, ok sayda yerli ve yabanc turistin gnbirlik olarak da ehre geldii grlmtr. eitli tur operatrleri tarafndan dzenlenen turlarda, anlurfa ounlukla gnbirlik olarak ziyaret edilmektedir. Gnbirlik olarak ehri ziyaret eden turistler iinde ranl turistlerin oran hayli yksektir. ranl turistler, ehirde kaldklarnda bile herhangi bir turistik tesis yerine, otobslerinde gecelemeyi tercih etmektedirler. zellikle de yaz aylarnda ranl turistleri tayan, gnde ortalama 5-6 otobsn ehre geldii dnlrse, ehri ziyaret eden turist saysnn resmi rakamlardan ok daha yksek olduunu sylemek mmkn olmaktadr. ehre gelen turistlerin konaklayabilecekleri bir ok tesis bulunmaktadr. ehirde bulunan otellerin dalna bakldnda, balca iki nemli alanda toplandklar grlmektedir. Bu alanlarn ilki Dergh tarihi-turistik alannn evresidir. Bu alann evresinde biri turistik belgeli olmak zere ok sayda belediye belgeli otel yer almaktadr (Harita 25). Otellerin younlat dier bir alan da, Sarayn Caddesinin, Fuar Caddesi kava ile Belediye Saraynn bulunduu Kprba mevkii arasnda kalan kesimidir. ehrin nemli otelleri ile en eski otelleri bu cadde boyunda veya yaknn yer almaktadr. 2004 yl itibariyle bu iki alan dnda kalan iki otel bulunmaktadr. Bunlarn biri pekyolda, dieri de Cumhuriyet Caddesinde yer almtr. l Turizm Mdrlnn 2002 yl verilerine gre otellerin says, 7si belediye ve 3 de turistik belgeli olmak zere toplam 10 tanedir. Belediye belgeli otellerin(416 yatak kapasiteli) biri lks, ikisi birinci, drd ikinci snf otellerdir. Turistik belgeli otellerin toplam yatak kapasitesi ise 450dir658. b.8. Elence, Dinlence ve Spor Alanlar ehir-kr ayrmnda en belirleyici kriterlerden biri de ehirlerdeki halkn elenip dinlenmesi veya spor yapmasna imkn veren sosyal tesislerdir. Krsal

658

l Turizm Mdrlnn 2002 ylna ait vermi olduu verilerde, sonraki yllarda deimeler olmutur. Verilerde gsterilen otellerin bazlar kapanm, bir takm yeni oteller de almtr. Fakat yatak kapasitesinin son durumu ile ilgili olarak l Turizm Mdrlnden gncel veriler temin edilememitir. Bu veriler her ne kadar otel yetkililerinden alnmak istenmise de, otel yetkililerinden de gerekli bilgiler salanamamtr. Yaplan alan almas srasnda 2003 yl itibariyle l Turizm Mdrlnn verilerinde yer alan belediye belgeli otellerin 3 kapanm vaziyettedir. Bunu yannda bunun yannda belediye belgeli 6 otel almtr. Turistik belgeli otel says da artm, ehirde bir turistik belgeli otel daha almtr. 2004 yl itibariyle ehirde 9u belediye belgeli ve 4 de turistik belgeli olmak zere toplam 13 otel bulunmaktadr.

306

kesimde grlmeyen fakat ehir hayatnn nemli gereksinimleri arasnda yer alan elence, dinlence ve spor alanlar ehirlerin sosyal fonksiyonlar arasnda yer alr. anlurfa ehrinin elence ve dinlence alanlarndan oluan yeil alanlar bakmndan zengin deildir. anlurfa Belediyesi Park ve Baheler Mdrlnn 2003 yl verilerine gre ehirde irili ufakl 45 park bulunmaktadr (Harita 12). Bu parklarn genilikleri 100 ile 80.000 m arasnda deimektedir. ehirde bulunan parklarn toplam yzlm ise 255.846 mdir. Fakat belediyeden alnan veriler arasnda Dergh tarihi-turistik alannda bulunan yeil alanlar dahil edilmemitir. Buras da dahil edildiinde ehrin yeil alanlarnn yzlm yaklak olarak 300.000 myi gemektedir.

Foto 31. anlurfada Dergh Alannda Yer Alan Dinlenme Alanlarndan Bir Grnm: Hasan Padiah Camii ve Balklgller Aras. (M.S. ahinalp, 2003).

ehrin en nemli yeil alanlar arasnda Balkl gller ve evresi gelmektedir. Buras elenmek ve dinlenmek amacyla halkn en fazla rabet ettii alanlardandr. Alann dini fonksiyonu nedeniyle de nemi artmaktadr. Ziyaret amacyla Balkl gllere gelen halkn byk bir ksm, zellikle de yaz aylarnda evrede buluna yeil alanlarda dinlenmektedirler (Harita 25) (Foto 31). ehrin dier nemli parklarndan biri de Fatih Sultan Mehmet Parkdr. Esentepe mahallesi snrlar iinde yer alan bu park, 80 dekarlk yzlmyle ehrin en byk park zelliindedir. Sahip olduu geni alana paralel olarak, hizmet

307

verdii alan da genitir. ehrin anlurfa-Diyarbakr ve anlurfa-Mardin karayollar arasnda kalan kesimine byk oranda elenme ve dinlenme imkn sunmaktadr. ehrin ikinci byk park ehitlik Parkdr(24 dekar yzlml). ehrin yzlm bakmndan 3. srada yer alan park, Bamyasuyu mahallesinde yer alan Necmettin Cevheri Parkdr(20 dekar alana yaylmtr). Bu parklarn yannda 15 dekar alanl sahip iki park daha bulunmaktadr (Abide ve Akbulut parklar). ehrin kuzeybatsnda Erturulgazi mahallesi snrlar iinde kalan geni bir alan yeillendirilmi, fakat henz parkn st yap inaat bitmemitir. Haleplibahe mahallesinde, mahalleye adn veren eski Karakoyun Deresi yatanda bulunan Haleplibahede de her ne kadar yeil alanlar bulunmaktaysa da bu alanda bulunan aalarn byk bir ksm eski bahelerin kalntlardr. Ayn zamanda bu alanda dzenli bir yeillendirme almas da yaplmamtr (Harita 12). ehrin sahip olduklar parklar yannda zel sektr tarafndan iletilen ay baheleri de, halkn elenmek ve dinlenmek amacyla sk sk gittikleri yerler arasndadr. Bu gibi yerler Ulubatl, Bamyasuyu, Kamberiye ve Atatrk, mahallelerinde younlamtr. anlurfada nemli elence ve dinlence yerleri arasnda dn salonlar ve hamamlar bulunmaktadr. zellikle hamamlar, ehir halknn geleneksel olarak rabet ettii hem dinlenmek hem de elenmek amacyla kulland alanlardr. ehirde 2003 yl itibariyle 11 hamam ve 5 de dn salonu bulunmaktadr. Hamamlarn byk bir ksm ehrin tarihi alanlar iinde, ok az bir ksm ehrin modern kesimindedir. Dn salonlar ise sosyo-ekonomik zelliklerin etkisiyle hamamlarn aksine ehrin modern konut alanlarnn bulunduu blgelerde, zellikle Bahelievler, air evket, air Nabi ve Osman Gazi mahallelerinde yer almtr. anlurfada spor yapmak amacyla ina edilmi bir takm tesisler de bulunmaktadr. Bu tesislerin say bakmndan yeterli olduu sylenemez. ehrin en nemli spor tesisi, profesyonel futbol karlamalarnn oynand ve Bamyasuyu mahallesinde yer alan 11 Nisan Stadyumudur. Bu stadyumun yannda yer alan Atatrk Kapal Spor Salonu ise ehrin en byk kapal salonudur. Bu iki spor tesisi yannda Haleplibahe mahallesinde yer alan Haleplibahe Spor Kompleksinde amatr kme futbol malarnn oynand bir saha ile yannda da bir kapal spor salonu bulunmaktadr. ehrin en nemli spor tesisleri arasna Paaba mahallesinde

308

anlurfasporun kulland ve Karakoyun mahallesinde anlurfa Belediyesporun kulland birer antrenman sahas da eklenebilir. ehirde halkn sportif ihtiyalarn karlamak zere ina edilmi ve zel sektr tarafndan iletilen hal saha spor tesisleri de vardr. anlurfada, byk ounluu ehrin modern konut alanlarna sahip mahallelerinde olmak zere zel sektr tarafndan iletilen 6, resmi kurumlarn ilettii 2 hal saha tesisi bulunmaktadr (Harita 12). b.9. Ulatrma, Haberleme ve Depolama Fonksiyonlar ehirler canl bir organizmaya benzetilecek olursa, ehirlerin ulam ve haberleme imknlarn da; bu organizmann hayatta kalmasn ve geliip bymesini salayan, ona gerekli maddelerin tanmasna imkan veren damarlar olarak dnmek mmkndr. Bundan dolay canllar iin damarlar ne kadar nemli ise, ehirler iin de ulam ve haberleme sistemleri o denli nemlidir. Herhangi bir yerlemenin gerek domasnda ve gerekse gelimesinde sahip olduu ulam imknlarnn ok nemli rol bulunmaktadr. Bir blgenin ekonomik potansiyeli ne kadar zengin olursa olsun, darya almayan bu potansiyelin gelimesi beklenemez. O nedenle ehirsel yerlemelerin ulam faaliyetleri de ok byk nem arz eder659. Sahip olduu bu nemden dolay nemli ulam sistemlerinin gelitii alanlar, bata sanayi olmak zere bir ok ekonomik aktiviteyi ve konut alanlarn kendine ekmi ve bu zellii nedeniyle ehirlerin ekillenmesinde de nemli rol oynamlardr. anlurfa ehri, daha nce de zerinde durulduu zere, gemite nemli ticari, askeri ve dini amalarla kullanlan yollar zerinde yer almtr. Cumhuriyet dneminde zellikle, 1950li yllardan sonra ulam alannda yaplan almalardan, anlurfa da payna deni almtr. Ankaradan balayarak, Adana ve Gaziantep zerinden anlurfaya ulaan ve buradan da Mardin zerinden Silopiye ulaan E-90 (E-24) karayolu ehirden geen en nemli karayoludur (Foto 32). Bunun yannda Abide kavanda bu yoldan ayrlan ve Diyarbakra ulaan E-99 karayolu da ehir iin bir dier nemli yoldur. ehir iinde bu nemli karayollarna ve birbirlerine kavaklarla balanan ok sayda cadde bulunmaktadr. Haimiye meydanndan balayarak gney-kuzey istikametinde uzanan ve deiik kesimlerde farkl isimler alan Kunduracpazar659

zgr, 2000: 125.

309

Foto 32. anlurfadan Geen nemli Karayollarndan anlurfa-Gaziantep Karayolu(pek Yol). (M.S. ahinalp, 2003).

Foto 33. anlurfann En lek Caddelerinden Biri Olan Atatrk Bulvar. (M.S. ahinalp, 2003).

310

Divanyolu(Foto 20)-Sarayn(Foto 21)-Atatrk Bulvar(Foto 33), ehrin en nemli caddesini oluturmaktadr. Bu cadde Abide kavanda Gaziantep, Diyarbakr ve Mardin karayollarna balanmaktadr. Vilayet kavanda(Foto 34) bu caddeden batya doru ayrlan ve Hastane Caddesiyle birleen ehit Nusret, yine ayn mevkiden douya doru ayrlan ve hal pazar kavanda Harran niversitesi ve Cumhuriyet caddeleri ile birleen Kadri Eroan, bu caddeden ayrlan nemli caddelerdendir. Cumhuriyet Caddesi ise oto alm-satm sitesi kavanda Mardin karayoluyla birlemektedir. Hastane Caddesi Karakoyun Deresinden balayarak Gaziantep karayolu yaknnda Meteoroloji adn almakta ve bu karayoluyla birlemektedir. ehrin nemli caddeleri arasnda anlurfa-Diyarbakr karayoluna balanan baz caddeler de yer almaktadr. Abide kavandan kuzeye doru srasyla Mehmet Akif Ersoy, Emniyet, Abdlkadir Karahan ve Yunus Emre caddeleri bunlar arasnda saylabilir. Mehmet Akif Ersoy, Emniyet ve Abdlkadir Karahan caddeleri, anlurfa-Diyarbakr karayolundan ayrlarak bir mddet dou istikametinde devam eden ve daha sonra kabaca gneye doru devam eden Yunus Emre caddesine balanmaktadr. Yunus Emre caddesi ise anlurfa-Mardin karayolunda son bulmaktadr. Bu caddelerden baka ehirde daha ok sayda cadde bulunmaktadr. Bunlar, anlurfa-Gaziantep karayolunun kabaca kuzeyinde yer alan Almanba, Serapsite, Doumevi ve SSK caddeleri; Atatrk Bulvar ile anlurfa-Gaziantep karayolu arasnda kalan alanda yer alan Halide Nusret Zorlu, Cengiz Topel, Tekel ve ehitlik caddeleri; ehrin tarihi dokusu iinde yer alan Fuar, 12 Eyll, Vali Fuat caddeleri ve bunun batsnda bulunan Legler ve Yakup Kalfa caddeleri; Haimiye meydanndan balayarak Legler caddesiyle birleen Gl caddesi; ehrin gney mahallelerini birbirine balayan Nasreddin Hoca, Harrankap, Sabr ve Eyyup Peygamber caddeleridir. Harrankap ve Sabr caddeleri Akakale karayoluna balanmaktadr (Harita 26). ehri evre illere balayan nemli karayollarnn eitli sanayi tesislerini kendine ekme zellii bulunduu gibi, ehir iinde yer alan caddeler de ehrin

311

nemli ticaret alanlarn kendine ekmitir. Gnmzde anlurfa ehrinde bulunan i yerlerinin byk bu ksm bu caddelerin iki tarafnda yer almaktadr (Harita 12).

312

313

Bahsedilen bu karayollar yannda, ehrin evresinde bulunan krsal kesimle balantlarn salayan bir takm yollar da bulunmaktadr. anlurfada irili ufakl meydanlar da bulunmaktadr. Ancak bu meydanlarn geni olduundan bahsedilemez. ehirde bulunan meydanlarn byk bir ksm tarihi dokunun hakim olduu alanda yer almaktadr. Bu alanlar esas olarak meydan olma zelliinden uzaktr. Fakat tarihte gnnn artlarna gre meydan zellii tamalar itibariyle gnmze kadar meydan olarak adlandrlmlardr. Bunlar, Haimiye, Ellisekiz, Bak, Yldz, Kara,Trk, Su ve Topu meydanlardr(Harita 26). ehirlerin ulam fonksiyonlarn oluturan faktrler, ehirler aras ve ehir ii yolcu ve yk tanmas faaliyetleridir. ehirler aras tamaclkta, anlurfa Otogar yolcu tanmasnda nemli bir grev stlenmektedir (Foto 35). ehirler aras yolcu tamacl yapan firmalara ait ok sayda bro otogarda yer almaktadr. Bunun yannda Atatrk Bulvar ve Fuar Caddesinde baz firmalara ait brolar bulunmaktadr. anlurfada 5i anlurfa merkezli olmak zere toplam 38 ehirleraras yolcu tamacl yapan firma bulunmaktadr. anlurfa merkezli seyahat firmalarna ait toplam 112 otobs bulunmaktadr. anlurfa merkezli seyahat firmalarnn bata stanbul, Ankara ve Adana olmak zere; Mersin, zmir, Bursa, Balkesir ve Antalyaya dzenli seferleri bulunmaktadr. Bu firmalarn gnlk ortalama sefer says 10 civarnda olup, gnde tanan yolcu miktar ortalama 200 civarndadr. Yaz aylarnda bu say 300-400e kadar kmaktadr. Merkezleri anlurfa dndaki illerde olan seyahat firmalarnn ise ortalama gnlk transit sefer says 4-5 civarndadr. Bu firmalardan bilet alan yolcu says da gnlk ortalama 30-40 yolcu arasnda deimektedir. Buna gre ehirdeki seyahat firmalar vastasyla ehirleraras seyahate katlanlarn says gnlk ortalama 1.200 kii civarndadr. Bunlarn yannda otogarda minibslerle hizmet veren eitli seyahat firmalar da bulunmaktadr. Bunlarn sadece biri Adyamana sefer dzenlemektedir. Bu firmann gnlk ortalama yolcu saysnn 50-60 civarnda olduu dnlrse, il dna seyahat eden yolcu says gnlk 1.260a ulamaktadr. lelerle ulam balants, minibsler sayesinde gereklemektedir. Adyamana sefer dzenleyen minibs firmas hari, otogarda 8 minibs firmas bulunmaktadr. Bu firmalarn ilelerle dzenlemi olduklar karlkl sefer says

314

Foto 34. anlurfa Vilayet Binas ve Kava. (M.S. ahinalp, 2003).

Foto 35. anlurfa ehirleraras Otogar. (M.S. ahinalp, 2003).

315

ortalama 40 civarndadr. Her bir seferde tanan yolcu says ortalama 10 civarndadr. Buna gre gnlk ortalama 400 civarnda yolcu anlurfadan ilelere tanmaktadr. Gerek il dna sefer dzenleyen seyahat firmalarnn gerekse ilelere seferler dzenleyen minibs firmalarnn karlkl seferlerinde ehre gelen yolcu says giden yolcu saysna yakn miktarlardadr. Bu durum da anlurfa otogarndan giri-k yapan yolcu says gnlk ortalama 3.320 kiidir. ehirler aras yolcu tamaclnda kullanlan dier bir yol da havayollardr. Akakale karayolunun dousunda yer alan hava alanndan 1986 ylndan beri srdrlen havayolu tamacl, zel firmalarn da katlmyla daha da gelimitir. Trk Hava Yollar tarafndan 2003 ylnda stanbul ve anlurfadan haftann 2 gnnde karlkl seferler yaplmaktadr. anlurfadan hava yollar ile tanan yolcu miktar haftalk olarak 60-70 kii arasnda deimektedir. ehirleraras ve uluslararas tamacln dier bir ekli de yk tamacldr. ehirde bu konularda faaliyet gsteren ok sayda firma ve kamyon garaj bulunmaktadr. ehirde, ehirler ve uluslararas yk tamacl yapan 4 kamyon garaj bulunmaktadr. Bu kamyon garajlarnda alan kamyon says ile ilgili kesin rakamlara ulalamamakla birlikte, bu garaj yetkilileri yaplan yz yze grmelerden, yaklak 700 civarndaki kamyonun ehirler ve uluslararas yk tamacl yapt belirlenmitir. Yk tamaclnn yurt ii ayan, zellikle Adana, skenderun ve Mersine tahl ve baz tekstil rnlerinin gtrlmesi ve bu merkezlerden de sebze ve meyve rnlerinin getirilmesi oluturmaktadr. Bu iller yannda stanbul, Ankara ve zmir en fazla yk gtrlp getirilen iller arasnda yer almaktadr. ehirdeki garajlarda alan kamyonlarn bir ksm ile tankerler, uluslararas tamaclkta nemli roller stlenmektedir. zellikle Ortadou lkelerinden ham petroln Mersin ve Yumurtalkta bulunan rafinerilere tanmasnda ve buradan da ilenmi petroln yeniden bu lkelere gtrlmesinde, ehirdeki garajlarda alan tankerler nemli rol almaktadrlar. Bunun yannda kamyonlar da bata Suriye ve Irak gibi Ortadou lkelerine kuru yk ve canl hayvan tamaktadrlar. ehirde ayrca Zahireciler(tarm rnleri) Borsas civarnda 24 nakliyat firmas bulunmaktadr.

316

anlurfa ehri evresindeki krsal alana nemli hizmetler sunan bir yerlemedir. Krsal kesimden ok sayda insan, gerek resmi ileri iin gerekse alveri ve gezmek amacyla ehre gelmektedir. Krsal kesim nfusu, ky postas denilen minibslerle bu balanty salamaktadr. Genellikle gnn erken saatlerinde ehre gelen ky postalar, saat 14-16.00 arasnda ehirden ayrlmaktadr. Ky postalarnn ehirde yolcularn bekledikleri belli noktalar bulunmaktadr ki, bunlarn durak yerleri ehrin iki kesiminde younlamaktadr: Hal Pazar ve evresi ile Haimiye Meydan ile Trk Meydan arasnda kalan kesim. Krsal kesimden gelen insanlarn alverilerinin byk bir ksmn Haimiye Meydan evresinde bulunan arlardan ve Hal Pazarndan yapmalar ve bu ehir kesiminin valilie de yakn olmas, ky postalarn bu alanlarda younlatrmtr. Bahsedilen bu alanlarda ehrin evresindeki kylerden gelen 67 ky postas tespit edilmitir. Bu toplanma alanlar dnda mnferit ky postalar da vardr. Bu nedenle ehre gelen ky postalarnn saysnn daha fazla olduunu sylemek mmkndr. Bu durum gz nnde tutulduunda, ky postalar ile ehre gelenlerin saysnn gnlk 600-800 kii arasnda deitii belirlenebilir. ehir ii yk ve eya tanmasnn balca prensipten sz edilebilir. Bunlarn birincisi, birbirinde uzak alanlarn bulunmas olarak tarif edilen tamamlayclk, ikincisi tanacak yolcu ve eyann olmas ve tanma masraflarnn karlanabilmesi olarak tanmlanan tanabilirlik ve ncs de alternatif ulam imknlar ve yollarnn bulunmas ve tanacak olanlarn bu imkanlar arasnda tercih yapabilmesi olarak tarif edilen arac imknlardr660. Bu zellikler ehir ii yolcu ve yk tanmasn ortaya karan faktrlerdir. anlurfa ehrinde, ehir ii ulamn gelimesi iin gerekli olan 3 temel zelliin ok uzun yllardan beri var olduu grlmektedir. Bu nedenledir ki Osmanllar dneminde faytonlarla yaplan ehir ii ulam, 1960l yllardan sonra otobslerin devreye girmesiyle ekil deitirmi ve gnmze kadar da gelierek devam etmitir. ehrin bir noktasndan tekine gitmek isteyen yolcularn tanabilmesi iin gerek belediye tarafndan ve gerekse de zel sektr tarafndan kurulan kurulular hizmet vermektedir.

660

Northam, 1979: 428-434.

317

anlurfada, 2003 yl itibariyle yolcu tamacl yaplan 15 ehir ii hat bulunmaktadr. Bu hatlarda anlurfa Belediyesine bal toplam 20 otobs, zel sektre ait 118 halk otobs661 ve 134 minibs hizmet vermektedir. Otobs, halk otobs ve minibs ofrlerinden alnan bilgiye gre, ehir ii hatlarda tanan gnlk ortalama yolcu says 75.200 civarndadr. Bu miktarn yaklak 16.000i belediye otobsleri, 21.440 minibsler ve 37.760 da halk otobsleri tarafndan tanmaktadr. ehir ii yolcu hatlarnn ikisi hari geriye kalanlarnn tmnn ilk hareket noktas otogar evresidir. Dier iki hattn da ilk hareket noktas, Esentepe mahallesinde yer alan yeni Devlet Hastahanesidir. lk hareket noktas otogar evresi olan hatlarn gzerghlar, bu noktadan itibaren Karyaka sokak, Gl caddesi, Kunduracpazar-Divanyolu-Sarayn caddelerinden vilayet kavana olan ksmna kadar ortaktr. Bu kavak ve daha kuzeyde yer alan Abide kava ehir ii hat gzerghlarnn dald kavaklardr. ehir ii hatlarn dn gzerghlar yine vilayet kavanda birlemektedir. Sarayn, Fuar ve 12 Eyll caddelerinden devam eden dn gzergh, Gl ve Legler caddelerini takip ederek otogara ular. ehir ii ulamn dier ayan yk tanmas oluturmaktadr. ehrin eitli noktalarnda bulunan ve yk tamak amacyla kullanlan kamyonetler ve kasal motosikletler ehir ii yk tamaclnn neredeyse tamamn gerekletirmektedir. ehit Nusret Caddesi zerinde bulunan Topu Meydannda, otogar, hal pazar, eski kk sanayi sitesi ve hayvan pazar civarnda yk tamaclnda kullanlan kamyonetlerin bekleme noktalar bulunmaktadr. 2003 yl Austos aynda bu alanlarda yaplan aratrmaya gre yk tamaclnda kullanlan toplam 116 kamyonet tespit edilmitir. Yk tamaclnda en fazla kullanlan aralardan biri de kasal motosikletlerdir. zellikle hal pazar ve hayvan pazar civarnda yk tama amacyla kullanlan ok sayda kasal motosiklet bulunmaktadr. ehir ii yolcu tamaclnda faaliyet gsteren dier kurulular, zel sektre ait olan renci servisleridir. ehrin bir ok noktasndan alnan renciler bu servislerle okullara tanmaktadr. zellikle, ehirsel alan dnda bulunan zel okullara renci tanmasnda, zel renci servisleri nemli rol oynamaktadr. Bunun yannda DS, Ky Hizmetleri, Harran niversitesi gibi resmi kurumlarn,
661

ehir ii hatlarda alan halk otobsleri, midibslerden olumaktadr.

318

OSBnde yer alan ok sayda sanayi kuruluunun personelinin tanmasnda kullanlan servisler ve askeri servisler de ehir ii ulamnda nemli bir yere sahiptir. Haberleeme insanolunun en tabii ihtiyalarndan biridir. Tarihten gnmze kadar ilkel haberleme aralarndan gnmzn en modern haberleme aralarna kadar ok eitli haberleme metotlar kullanlmtr. Son zamanlara kadar en yaygn haberleme arac olan mektup, telgraf ve teleks nemini yitirmi, telefon ve gnmzde giderek yaygnlaan internet, haberleme yaamna girmitir. anlurfada gnmzde kullanlan en yaygn haberleme arac telefondur. anlurfa Telekom Mdrlnden alnan 2003 yl verilerine gre ehrin telefon santrali kapasitesi 83.925tir. Fakat kullanlan hat says 69.274tr. Kullanlan hatlarn 48.624 konutlara, 20.650si de i yerlerine tahsis edilmitir. ehirde haberlemede nemli rol oynayan alanlar arasnda telekom bayileri de yer alr. ehrin bir ok noktasna dalm vaziyette bulunan bu bayilerin, haberleme hizmetlerinin yrtlmesinde nemli katklar bulunmaktadr. Bunun yannda ehrin her resmi kurumunda internet sistemleri kurulmu vaziyettedir. Halk arasnda internet kullanm ise giderek yaygnlamaktadr. ehrin hemen ou mahallelerinde internet kafeler bulunmaktadr. Haberlemenin salanmasnda cep telefonu (GSM) kullanm ok yaygndr. Denebilir ki kullanlan cep telefonu says, ehirdeki sabit hatl telefon saysndan ok daha fazladr. Haberleme faaliyetlerinin oluturan konulardan biri de gnlk gazeteler ve yerel gazetelerdir. Ulusal bazda yayn yapan gnlk gazetelerin tm ehrin bir ok noktasnda bulunan bayilerde halkn hizmetine sunulmaktadr. Bunun yannda ehirde mahalli gazeteler de bulunmaktadr. ehirde ou haftalk olmak zere gnlk olarak da baslan 7 mahalli gazete bulunmaktadr. Mahalli gazetelerin genel datm alan ounlukla ilin resmi kurumlar, esnaflar ile gazete abonesi olan anlurfallarn yaad stanbul, Ankara, Adana, Adyaman, Gaziantep, Diyarbakr ve Bursa gibi illerdir. Mahalli gazetelerin yannda, ehrin mahalli radyo ve televizyon kurulular da haberleme de nemli rol oynamaktadrlar. Gnmzde ehirde mahalli yayn yapan 8 radyo ve 2 televizyon kanal bulunmaktadr. b.10. Konut Alanlar Sahip olduklar byk nfus topluluklar nedeniyle ehirler, nemli miktarlarda alann konut olarak kullanlmasn zorunlu klar. Konut alanlarnn

319

ehirsel alan iinde kaplam olduklar alan, dier kullanm alanlarndan daha genitir. ehirsel alann insanlarn barnma ihtiyacn karlayan bu kesimi farkl tip, karakter ve yerel artlarn etkisi altnda ortaya km ikametghlardan olumaktadr662. Konutlarn fiziksel zellikleri zerinde, konut sahipleri veya kiraclarnn sosyo-ekonomik zelliklerinin nemli bir rol bulunmaktadr. Bu nedenle de konut alanlar da kendi iinde farkl farkl zellikler gsterir. Genellikle ayn sosyoekonomik zelliklere sahip olan insanlarn yaad konutlar birbirine benzemekte, ehirsel alan iindeki konut alanlar homojen bir yap gstermemektedir. zellikle 1960l yllardan sonra ehrin nfus artnda dier etmenler yannda alnan g miktarnn byk bir rol olmu, buna bal olarak anlurfa giderek bymeye balamtr. 1985-90 yllar arasnda ehrin nfusunun tm saym dnemleri iinde en yksek art hzyla artmasna paralel olarak ehir de bymtr. Bu hzl byme konut ihtiyacn da dourmutur. anlurfann hzla kalabalklamas, gecekondulama, kooperatifleme, ehrin kenar semtlerinde konut sitelerinin yapm ve hatta eski arlar kesiminde konut olarak kullanlan yaplarn i yerlerine dnmesi eklinde mekansal deiikliklere yol amtr. ehirlerde ortaya kan konut a dnda, ehir merkezinde bulunan i alanlarn gelimesi, ehir ii ulam imknlarnn gelimesi gibi nedenler dolaysyla, daha nce i merkezlerine yakn alanlarda oturan insanlarn bir ksm daha uzak alanlarda oturmaya balamlardr. Bu nedenle de i merkezleri evresindeki konut alanlar, yava yava yerlerini yeni i alanlarna brakmlardr. Bylece bu kesimlerdeki konut alanlarnda yaayan insan says bir yandan azalrken, dier yandan da ehrin evresinde yeni konut alanlar ortaya kmaya balam ve ehir giderek merkezden da doru bir byme srecine girmilerdir663. anlurfada 1974 ylndan itibaren grlmeye balayan bu sre, 1980 ylndan sonra hzlanmtr. Bu durum konut ihtiyacn arttran etkenlerden biri olmutur. Ayrca yine bu dnem ierisinde devlet tarafndan yap kooperatifleri iin salanan tevikler de hzl bir yaplamada etkili olmutur. Bylece modern, ok katl konut tiplerinden oluan modern konut alanlar ortaya kmtr. 1995 ylna kadar ehrin zellikle kuzey, kuzeydou ve kuzeybats byk bir antiye grnmn yeni
662 663

Northam, 1979: 319. Johnson, 1972: 113-114.

320

almtr. zellikle siteler halinde yaplan inaatlar ehrin konut ihtiyacnn giderilmesinde nemli rol oynamtr. Yeni alanlarn imara almasyla birlikte ehir meknsal olarak hzla bymeye balamtr. Bunun yannda daha nceden yerleime alan bir ok mahallede bulunan bo alanlar dolmaya balarken, zellikle ehrin kuzey ve kuzeydousunda kalan alanlarda yeni mahalleler olumutur. ehirlerde bulunan konut alanlar homojen deildirler ve birbirinden farkl tarzda ina edilen konut tipleri ve farkl snflardaki insanlar kark olarak bulunmaktadr664. Bu nedenle de ehirlerin ounda farkl tipteki konutlarn bir arada bulunduklar alanlar olumutur. anlurfada bulunan konut tipleri dier ehirlerde de olduu gibi homojen bir zellik gstermemektedir. Bu durumun ortaya kmasnda sosyo-ekonomik zellikler temel neden olmutur. Ekonomik gelire bal olarak ehirlerde bulunan evler eitli tiplerde olmaktadr. Gelirin ve sosyal statnn artmasna bal olarak, ehir merkezinden da doru farkl konut kuaklar ortaya kmaktadr. ehirlerde genellikle ekonomik gelire bal olarak eitli konut tiplerinin bulunduu alanlarn ortaya kmas nedeniyle, bu farkl konut alanlar da dk gelirli, orta halli ve st gelir grubunda yer alan alanlar olmak zere 3 grupta tasnif edilmitir665. Ancak bu tasnif her ne kadar genel bir zellik ortaya koymaktaysa da, tarihi etkenler bu tasnifte yer almamtr. Tarihi etkenlerin de ehir iinde farkl tipteki konut alanlarnn olumasnda ne denli etkili bir faktr olduu gz ard edilemez. anlurfa ehrinde de Carterin belirtmi olduu gibi daha nce ehrin merkezinde oturmaktayken, da doru yeni yeni oluan konut alanlarna doru bir hareket bulunmaktadr. Ekonomik nedenler ve alnan gler, ehirde modern tipteki konutlardan oluan alanlarn ortaya kmasnda etkili olduu gibi, yaanan hzl ve arpk ehirlemeye bal olarak gecekondu tarz konutlardan oluan alanlarn da ortaya kmasna neden olmutur. Bu noktadan hareketle, anlurfa ehrinde sosyoekonomik zelliklere bal olarak farkl konut tipinden oluan alanlar bulunmaktadr. Bunlar : 1- ehrin eski kesimlerini oluturan tarihi konut alanlar, 2- arpk ehirlemeye bal olarak ortaya kan gecekondu alanlar, 3- Modern ehirleme srecinin balangcndan gnmze kadar devam eden srete ortaya kan modern konut alanlardr.
664 665

Garnier-Chabot, 1971: 306. Carter, 1973: 243.

321

Tarihi konut alanlar anlurfa ehrinin merkezinde yer almaktadr. ounlukla Osmanl dneminden gnmze kalm olan konutlardan oluan bu alan, gerek konut tipi ve gerekse cadde ve sokak sistemi asndan dier konut alanlarnda aka ayrt edilebilmektedir. Genel bir ifadeyle, gnmze ulaamayan ehrin tarihi surlarnn kapsam olduu alan, tarihi konut alanlarn oluturmaktadr. anlurfa kalesinden kuzeye doru Bedizzaman mezarlna doru uzanan, daha sonra Karakoyun deresini takip ederek douya ve gneye Harran kapya uzanan, oradan da tekrar anlurfa kalesi ile birleen bir hattn snrlam olduu alanda tarihi Urfa evleri bulunmaktadr. ehrin Kadolu, Yusufpaa, Hekimdede, Beykaps, Yeni, Bak, Ulucami, Kurtulu, Pnarba, Trkmeydan ve Gl mahallelerinin (yklarak yerine yeni tarzda ina edilmi konutlar hari) tamam ile Tepe, Gmkuak ve Kendirci mahallelerinin kuzey kesimleri bu tarz konutlardan olumaktadr(Harita 24, 27). Tarihi Urfa evleri, beyaz kesme tatan666 ve avlu olarak ina edilmitir. Bu konutlarn bulunduu alanda bulunan sokaklar da gerek dnemin artlar ve gerekse sosyal nedenlerle dar ve dolambaldr. Tarihi Urfa evlerinin ve bu alanda bulunan sokaklarn zellikleri ile ilgili gerekli bilgiler, nceki blmlerde verildiinden yeniden deinilmeyecektir. ehrin gecekondu alanlar, zellikle 1960l yllardan itibaren yaanan ekonomik ve sosyal nedenlerden dolay, ehrin evresinde bulunan krsal alandan g edenler tarafndan oluturulmutur. Gnmz ehirlerinin en byk sorunlarndan biri olan gecekondulama, anlurfa ehri iin de nemli bir sorun oluturmaktadr. Tamamen modern tarzda planlanm ehirler hari, hemen hemen her ehrin gecekondular bulunmaktadr. Gecekondular, dk gelir grubundan kalabalk ailelerin ya da ehre yeni g etmi insanlarn yerletii,667 estetik ve konfor bakmndan iyi seviyede olmayan, dk kalitedeki evler668 olarak tarif edilmektedir. anlurfa ehrinin zellikle bat (Foto 36), gney ve kuzeybat kesimlerinde yer alan gecekondu tarz konut alanlar geni yer kaplamaktadr. 1970li yllardan itibaren anlurfada gerek sanayi tesislerinin kurulmaya balanmas,
666

Halk arasnda nahit ad verilen bu talar, ehrin evresinde bulunan kalker platolarndan temin edilmektedir. Bu alanlardan kesilmek suretiyle elde edilen bu talar, ilenmesi kolay ve scaksouk izolasyonu salama zellikleri nedeniyle tarih boyunca ehrin yap malzemesi ihtiyacn karlamtr. 667 Garnier-Chabot, 1971: 307. 668 Northam, 1979: 348-349.

322

gerekse ticaret ve dier alanlarda istihdam imknlarnn artmas, ulam sistemlerinin gelimesi, krsal alanda tarm alanlar zerinde makinalama ve dier nedenlerle meydana gelen bask olumas gibi nedenlerden dolay ehir evresinde bulunan krsal alanlardan ve ile merkezlerinden nemli miktarda g almtr. Cumhuriyet tarihinin en nemli projelerinden olan GAP, ehrin hem belli alardan g almasna neden olurken, baka alardan da g almasna engel oluturmutur. anlurfann GAPn bakenti konumunda olmas nedeniyle, sanayi yatrmclarna destek uygulanmas ehrin yakn evresinde bulunan alanlarda ve ehrin 20 km. batsnda bulunan anlurfa Organize Sanayi Blgesinde (OSB) bir ok sanayi tesisi kurulmutur. Meydana kan igc ihtiyac istihdam imknlarn arttrm ve bundan dolay da zellikle krsal kesimde isiz ya da yeterli gelir elde edemeyen nfusun bir ksm ehre g etmitir. Bunun yannda GAP erevesinde Atatrk Baraj Gl havzasnda yaplan kamulatrma nedeniyle topraklarnn tamam kamulatrlan, ya da toprann ksmen kamulatrlmas nedeniyle belli bir maddi imkna sahip olan iftilerin nemli bir ksm ehre g etmitir. Bu grupta yer alan insanlarn ehre g etmelerinin temelinde, topraklarn kaybetmi olmalar ve kamulatrma nedeniyle sahip olduklar maddi imknlar ehrin cazip artlarnda deerlendirme istei bulunmaktadr. GAPn dier bir etkisi de ehre g nlemede grlmtr. zellikle 1996 ylndan itibaren Harran Ovasna su verilmesiyle birlikte sulu tarma geilmi ve iftilerin ekonomik seviyelerinde gzle grlr bir ilerleme grlmtr. Harran Ovasnda yaayan iftilerin sulama ile birlikte daha fazla retim ve verim elde etmeleri, daha nceleri ekonomik olarak zor artlar altnda yaayan nfusu yeniden topraa balamtr. Bu nedenle de en azndan Harran Ovasnda yaayan nfusun bir ksmnn ehre g etmesi nlenmitir. Bunun yannda Atatrk Baraj Gl evresinde topra bulunan iftiler de gln suyundan kendi imknlaryla yararlanarak sulamal tarma gemi ve gelirlerini arttrmlardr. Bu nedenle de Atatrk Baraj Gl evresinden de nisbeten g almas nlenmitir. Yukarda bahsedilen nedenlerden dolay GAP, bir yandan Atatrk Baraj Gl evresinde yaayan halkn bir ksmnn g etmesine neden olurken, dier yandan da bir ksm iftilerin topranda kalmasn salayarak g etmesini engellemitir. ehre g eden nfus miktarnn artm olmas, bir yandan ehir nfusunu arttrrken, konut alanlar zerinde meydana gelen bu bask gecekondu mahallelerinin

323

324

gelimesinde nemli rol oynamtr. Gecekondu mahallelerin ekonomik zellikleri yannda sosyal zelliklerinde de bir birliktelik grlmektedir. Ekonomik zelliklerden kaynaklanan ayn sosyal zellikler yannda, ayn kltr paylamann da byk nemi bulunmaktadr. Bu zelliin ortaya kmasnda en etkili olan dier bir faktr de akrabalk ya da ile baznda hemehriciliktir. ehrin il dndan (memurlarn bir ksm hari) hemen hemen hi g almamas nedeniyle, ehrin dier kesimlerinde olduu gibi gecekondu alanlarnda yaayan halkn tamamna yakn il iinden g edenlerden olumaktadr. Gecekondu mahallelerinde bulunan konut tipleri, ehrin hemen hemen tm gecekondu mahallelerinde ayn zellii tamaktadr. Gecekondulamann balam olduu 1960l yllardan 1980lere kadar yaplan gecekondularn hemen hepsi tek katl ve avlulu konutlardan olumaktadr. Bunlar, sokaa alan bir kaps bulunan, avlunun bir veya iki kenarnda bir oda bir eyvan ya da bir eyvann kenarnda iki odann olduu, basit ekilde ina edilmi konutlardr. Avlunun iinde mutfak olarak kullanlan bir tandrn da bulunduu gecekondular bulunmaktadr. Gecekondularda tuvalet, avlunun iinde ve oturma alanlarndan ayr olarak konumlandrlmtr. (izelge 21). zellikle 1980lerden sonra ina edilen gecekondularda yava yava avlulu konut tipinin terk edilmeye baland grlmektedir. Avlu yerine odalar ina edilmekte ve gecekondunun kaps direkt olarak sokaa almaktadr. Bu dnem gecekondularnn dier bir zellii de kat says olarak ykselmeleridir. nceleri tek katl olarak ina edilen gecekondular, gerek gelir seviyesinin artmasna ve gerekse kalabalk ailelere sahip olma nedeniyle daha fazla sayda odalara ihtiya duyulmas ve yeni bir arsa teminindeki ekonomik glkler olmasna bal olarak, ikinci hatta baz yerlerde nc katlar klmtr. izelge 21. anlurfada Konutlarn Kullanm Kolaylklarna Gre Hanehalk Says (2000).
Konutun Kullanm Kolaylklar Banyo Mutfak Borulu Su 66.339 66.339 66.339 60.051 60.489 60.526 2.999 2.738 3.585 3.236 3.049 2.150 53 63 78

Toplam Hanehalk Says Konut inde Konut Dnda Yok Bilinmeyen Kaynak: D. . E.

Tuvalet 66.339 61.111 4.798 397 33

325

ehirde bulunan gecekondularn byk ksm konfor asndan yetersiz artlar tamaktadr. Gecekondularn byk bir ksmnda mutfak ve banyo bulunmamaktadr. Gecekonduda bulunan bir oda ayn zamanda mutfak olarak da kullanlmaktadr. Banyo ihtiyac da, oda kaplarnn hemen arkasnda nisbeten daha alak bir ekilde dzenlenmi ve etraf 3-5 cm yksekliinde betonla evrilmi yaklak 1mlik bir alanda giderilmektedir. Bunun yannda avlu iinde, oturma alan dnda bamsz olarak ina edilmi banyolar da bulunmaktadr. DE 2000 yl verilerine gre ehirde bulunan gecekondularda tuvaleti olmayan konutlar bile bulunmaktadr. Bunun yannda tuvaleti oturma alan iinde olmayan gecekondularn says fazladr. Tuvaleti olmayan konutlarn says 397 iken, tuvaleti oturma alan dnda olan 4.798dir. Banyosu ve mutfa olmayan ve oturma alan dnda olan gecekondularn says daha fazladr (izelge 21). Gecekondularn dier bir zellikleri de ok zensiz ve estetik zelliklere nem verilmeden ina edilmi olmalardr. ehirde bulunan gecekondularn byk bir ksmnn d svas yoktur ya da d svas olanlarn d cepheleri boyanmamtr. Ancak buna ramen iyi artlarda, konfor bakmndan dier gecekondulardan ayrt edilebilen, zenerek yaplm gecekondular da yok deildir. anlurfa ehrinin gecekondu alanlarnda kullanlan yap malzemesi briket ve tuladr. Har malzemesi olarak kum ve imento kullanlmaktadr. Gecekondularn hi birinde at bulunmamaktadr. ehirdeki ou modern binalarda olduu gibi, iklimin etkisiyle scak mevsimlerde kullanlmaya uygun olmas nedeniyle dz daml olarak ina edilmektedir (Foto 37). Gecekondu mahalleleri altyap tesisleri bakmndan iyi artlara sahip deildirler. Bu mahallelerde yol, kanalizasyon ve su ebekesi yeteri kadar yaygn ve kullanl deildir. zellikle ehrin bat kesimlerindeki tepelik alanlara yaylm olan gecekondularda bahsedilen altyap konularnda nemli sorunlar yaanmaktadr. ehrin gecekondu konutlardan olumu mahalleleri Devteti, Ahmet Yesevi, Slaymaniye, Yavuz Selim, Akabe, Buhara, Haleplibahe, Mance, Dedeosman, Yakubiye, Topda (Foto 37), Eyyubiye, hmaksut, Onikiler, Hacbayram, Muradiye, Seluklu, Muradiye, Hayati Harrani, Sancaktar, Srrn ve Karyaka mahalleleridir. Ayrca ksmen gecekondu alanlarna sahip mahalleler de

326

Foto 37. anlurfa Kalesinin Gneyinde, Yakubiye ve Topda Mahallelerinde Yer Alan Gecekondulardan Bir Grn. (M.S. ahinalp, 2003).

Foto 38. anlurfada Modern Tarzda na Edilmi Eski ve Yeni Binalarn Bulunduu Mimar Sinan Mahallesinden Bir Grnm. (M.S. ahinalp, 2003).

327

bulunmaktadr. Bunlar, Balarba, Karakoyun, Hzmal, Eypnebi, airnabi, Paaba, mambakr, Bamyasuyu ve Yeildirek mahalleleridir. Konut tipleri bakmndan ehrin dier bir konut alan da modern konutlarn bulunduu alanlardr. Sosyo-ekonomik zelliklere bal olarak genellikle orta ve st gelir grubunda bulunan insanlar modern konut alanlarnda yaamaktadrlar. Modern konutlar, ehrin sanayi ve i merkezleri gibi ok aktif olan alanlarndan uzakta yer almaktadr. Bu tr konut alanlarnda ikamet edenlerin gnlk ihtiyalarn karlayacak market ve benzeri i yerleri, caddelerin kenarlarnda ve sokak aralarndaki dkkanlarda yer almaktadr. Modern tipteki konutlar dierlerinden ayran en nemli zellik, yap ve grn itibariyle daha iyi fiziki artlara sahip olmalardr669. Bu alanlarda cadde, sokak ve yollar ile su, kanalizasyon, elektrik ve yeil alanlar gibi gerekli altyap tesisleri tamamlanmtr. ehirde modern konutlarn bulunduu alanlar, en genel ifadeyle tarihi ehir dokusunun bulunduu alann kuzey kesimlerinden itibaren balar ve kuzeye doru (20. Zrhl Mekanize Tugaynn bulunduu askeri alan hari) geni bir alan kaplar (Foto 39). ehrin modern konut alanlar 1950li yllardan itibaren ina edilmeye balanmtr. 1962 ylna gelindiinde ehrin kuzey kesiminde, anlurfa-Gaziantep karayolu(Foto 32) ile Atatrk Bulvar(Foto 33) arasnda kalan alanda ve bu yollarn evrelerinde ok katl modern konutlarn bulunduu alanlar gelimeye balamtr. Gelimeye balayan dier bir modern konut alan da anlurfa-Mardin karayolu evresidir. Bu tarihlerden itibaren giderek yaylm gsteren ok katl modern konutlar gnmzde ehrin nemli bir blmn kaplamaktadr. Bata nemli karayollarnn ve caddelerin iki tarafnda olmak zere, ehrin kuzey kesimlerini oluturan mahalleler modern konutlardan olumaktadr (Foto 39). ehrin modern tarzda ina edilmi ilk konutlar genellikle 2-3 katldr. Bunlarn sayca ok az bir miktar gnmze kadar kalabilmi hatta bazlar bu aratrmann yapld srete yerine yenilerinin yaplmas amacyla yklmtr. Bahelievler, air evket, Mimar Sinan, Cengiz Topel, pekyol ve Yeniehir mahallelerinde ehrin modern tarzda ina edilmi ilk binalarna ok az da olsa

669

Garnier-Chabot, 1971: 310.

328

Foto 39. Veysel Karani Mahallesinden anlurfa Devlet Hastahanesinin de Bulunduu Esentepe Mahallesine Doru Bir Grnm. (M.S. ahinalp, 2003).

Foto 40. anlurfada Dublek Villa Tipi Konutlarn Bulunduu Ferahkent Semtinden Bir Grnm. (M.S. ahinalp, 2003).

329

rastlamak mmkndr (Foto 38). 1970li yllardan itibaren modern konutlarn kat yksekliklerinde art olmu, 1974 ylndan itibaren kat ykseklii 7-8e ulamtr. 1970lerde ehrin en yksek binalar Atatrk Bulvarnn iki tarafnda ina edilmitir. Bu tarihlerden itibaren imar plnlarna bal olarak modern alanlarda binalarn kat ykseklii 9a kadar ykselmitir. 1970lerden itibaren balayarak 1980li yllarn bana kadar ina edilen ok katl binalarn en nemli zellii, iklim artlar gz nnde tutulmadan stanbul ve Ankara gibi byk ehirlerde ina edilen binalarn rnek alnmasdr. Bu tr binalarda tm blgede olduu gibi anlurfada da scak dnemlerde ihtiya duyulan geni balkonlar yerine kk kullansz balkonlarn yaplm olmasdr (Foto 38). Ancak kabaca 1985 ylndan itibaren bu tr binalar yerine iklim artlarna daha uygun binalar ina edilmeye balanmtr. ehirde bulunan modern konutlarn byk bir ksm 4 odal olmak zere 3, 5 ve daha fazla odaya sahip modern konutlar da bulunmaktadr. 2000 yl DE verilerine gre ehirde bulunan hane halknn byk bir ksmnn 4 odal konutlarda oturmakta olduklar grlmektedir. 4odal konutlarda oturan hane says 27.531dir. 3 ve daha az sayda odal evlerde oturan hane says ise 30.963, 5 ve daha fazla sayda odal evlerde oturan hane says 7.536dr (izelge 22). Oda says fazla olan konutlarn byk bir ksm dubleks olup, bunlarn bir ksm bina iinde bir ksm da bamsz villa tipi dubleks konutlardr. ehrin sadece bir semtinde villa tipi bamsz dubleks binalar bulunmaktadr. Paaba ve mambakr mahallelerinin snr kesimlerinde Ferahkent olarak bilenen semtte bu tip konutlar bir arada bulunmaktadr (Foto 40). ok katl modern konutlarn ortalama kat ykseklii 5tir. Bu tr konutlarn bulunduu alanlarda binalarn byk bir ounluu imar plnlarna bal olarak 5 katldr. Baz kesimlerde binalarn kat says 4e inmektedir. Ancak bu binalarn says 5 katl binalara nazaran azdr. Son yllarda, zellikle 1995 ylndan itibaren ina edilen binalarn bazlarnda kat saysn 9a kadar ykselmektedir. anlurfaGaziantep yolunun iki tarafnda ve Esentepe mahallesinin kuzey kesimlerinde 7-8 katl binalara rastlanrken, Atatrk bulvar zerinde ve Yeniehir mahallesinde 9 katl binalara rastlamak mmkndr. Konut olarak kullanlan en yksek bina 10 katl olup, pekyolu mahallesinde bulunmaktadr.

330

izelge 22. anlurfada Hanehalkna Gre Oturulan Konutun Oda Says (19852000).
Yllar Toplam Hanehalk Says

Oda Says
adr, Baraka, Maara v.b. BilinmeYen

5+

1985 30.918 2000 66.339 Kaynak: D. . E.

16

973 940

7.155 8.527

13.969 21.496

6.990 27.531

1.793 7.536

22 309

Araziden daha ekonomik olarak yararlanmak amacyla ok katl olarak ina edilen modern binalarn bulunduu konut alanlarnda, 2. derecede i alanlar gelimitir. Bu binalarn neredeyse tamamnda zemin katlarn, hatta baz caddelerin kenarnda bulunan binalarn 1 ve 2. katlar iyeri olarak kullanlmaktadr. zellikle Bahelievler, Atatrk, Cengiz Topel, Mimar Sinan ve air evket mahallelerinde, M. Akif Ersoy, Emniyet, Yunus Emre ve Cumhuriyet caddeleriyle Atatrk Bulvarnda bu zelliklere sahip iyerleri youn olarak bulunmaktadr. Bu nedenle gecekondu ve tarihi ehir dokusunun bulunduu alanlardan farkl olarak, nemli caddeler zerindeki iyerleri hari, genellikle gnlk ihtiyalar karlamaya ynelik iyerleri ve konutlar i iedir. anlurfa ehri hane halk bykl bakmndan demografik almalarda kabul edilen ortalama hane halk byklnden yksek deerler gstermektedir. ehrin 1990 yl DE verilerine gre ehrin yerleik nfusu 262.866 olarak tespit edilmitir. ehirde bulunan toplam hane says da 43.834tr. Buna gre ehrin ortalama hane halk bykl yaklak 6 (5.99) kii olarak ortaya kmaktadr. 2000 yl verilerine gre ise ehrin yerleik nfusu 384.645 ve toplam hane says da 66.339dur. Bu verilere gre 2000 ylnda ehrin hane bykl 5.8 kiidir (izelge 24). 1990 ylndan 2000 ylna kadar geen srede hane byklnn azalmasnda daha nceki dnemlerde de olduu gibi ekirdek aile tipinin giderek artmas, ailelerin sosyo-ekonomik artlardan dolay giderek daha az sayda ocuk sahibi olma istekleri neden olmutur. 2003 yl ETFne gre ise ehirde toplam 82.837 hane bulunmaktadr (izelge 23). Buna gre ortalama hane bykl 5 civarnda grlmektedir. Ancak Akpnar ve Buhara mahallelerinin hane saylar ile ilgili veriler eksik olduundan bu sayya ihtiyatla yaklamak gerekmektedir. 1990 ylnda ehrin ortalama hane bykl 6 olmasna karlk hane halk saysnn %16.5inin bykl 7dir. Bu grup, hanehalk bykl gruplar iinde en yksek orana

331

izelge 23. anlurfa ehrinin Mahalleleri (2003).

Mahalleler Ahmet Yesevi Akabe Akpnar Akemseddin Atatrk Balarba
Yzlm Nfus (km)

Nfus Hane Yo. says

Hane Yo.

Bina Say.

Mahalleler

Yzlm (km)

Nfus

Nfus Yo.

Hane says

Hane Yo.

Bina Say.

1,25 0,53 0,60 0,32 0,25 0,60 0,41 0,13 0,11 0,39

6365 8807 0 9596 4906 3648 5334 3935 1271 8113 9271 6606 7162 4509 3297 1160 7705 1999 4063 9449 7024 5784 3162 4990 3805 3432 3050 5307 6939 4175

5110,58 1275 1023,7 1054 Kurtulu 16772,5 3922 7469,3 1114 Mance 0 0 0 58
Mimarsinan

0,17 0,22 0,06 0,63 0,59 0,35 0,20 1,76 0,08 0,35 0,90 0,33 0,31 0,65 0,09 0,61 0,44 0,08 0,21 0,29 0,15 0,52 0,28 0,36 0,12 0,80 0,31 0,23 0,20 0,55 0,48 0,19 0,05
31,01

3974 3848 3124 10845 12216 7328 5138 6501 2236 6368 9971 6569 4559 9528 2023 12079 9506 2792 7749 11009 5349 7060 3618 7493 2256 2727 5752 11631 5476 13068 8775 3702

23188,9 17554,7 50570,9 17277,1 20780,6 21013,5 25783,7 3703,02 29528,4 18054,3 11070,1 19978,7 14572,1 14644,4 22559,8 19776,6 21683,4 35925,4 36685,3 37328,3 35319,2 13679,1 12785,9 20547,4 19188,4 3412,65 18622,5 50975,7 27757,5 23933,7 18424,7 19351,6 0

549 716 758

3203,5 3266,4 12270

640 602 101

30096,9 3649 11445 19385,4 1082 4275,4 44650,1 902 12931,1 947 31344,1 560 12034,3 351 20771,9 0 11040 2295,8 4460,7 3323,4 0

2483 Muradiye 537 Onikiler 105 Osmanl 985 Paaba 368 Pnarba 391 Refahiye 1420 Sancaktar Selahattin 188 Eyyubi

1999 3184,6 1405 2184 3715,2 1416 1370 3928,6 591 319 2965,8 4212,7 1161 661,31 1120 3175,4 294 896 704 294 181

12729 21292,4 2437 4076,5 1595 Osmangazi

Baheliev-ler 0,08 Bamyasuyu Beykaps Bak Buhara

1548 1718,6 1409 1371 4169,7 472 667 568 239

Cengiz Topel 0,17

56053,1 2438 14740

Dedeosman
Devteti Erturulgazi Esentepe Eypkent Eypnebi Eyybiye Gller
Gmkuak

0,41 0,98 1,05 0,80 2,12 1,08 0,33 0,16 0,09 0,26 0,79 1,00 0,10 0,14 1,06 0,62 0,19 0,67 0,32 0,79 0,26

15937,7 1020 2460,9 1300 Seluklu 7297,59 1764 1797,4 1595 Srrn 4309,95 1080 1032,3 4136,29 395 546,075 140 7120,73 1018 12384,5 219 47416,5 726 495,55 65,906 940,8 1356,8 8472,7 6824 274 Sultanfatih 146 Sleymaniye 551 airnabi 2568 airevket 223 hmaksut 326 Tepe 1111 Topda 878 Trkmeydan 283 Ulubatl

1508,7 1363 1025,2 6334,1 517 66 756 76 487 660 545 233 393 340 1055 853 379 946 652 36

2182 3572,5 2246 1672 3813,9 873 11233 2396 11343 901 504 840 464 474 871 1161 5949,3 1781,1 2303,5 3946,5 593,18

11628 35151,9 2074 6269,8 1082 ehitlik

1857 6296,5 1201 1165 2257,2 1098

Hacbayram

10804 41073,6 1795

Haleplibahe 0,44 Hamidiye Hayatelharrani Hekimdede Hzmal mambakr pekyol Kadolu Kamberiye Karakoyun Karyaka Kendirci

21455,8 1462 3319,8 8901,04 1492 1890,7 5793,51 918 30514,8 517 3582,44 617 18321,9 598 4582,53 893 16439,4 723

919,51 2701 Ulucami Veyselkara 4989,3 368 ni 259 Yakubiye 447 Yavuzselim 565 Yeni 515 Yeniehir 579 Yusufpaa 580,91 3192,5 2239,6

36291,4 1230 8945,6

2819,9 1014 5885

3012 13201 2514 4604,3 1562 3279,7 653 0 3413,5 0

13292 21551,7 5789 9386,3

1341,7 1536 Yeildirek

8815,59 1748 2220,7 1092 16368,1 562 2203,3 413

arlar*
Toplam

417567

13462,59 82837 2670,71 52207

Kaynak : l Salk Mdrl Ev Tespit Fileri (ETF), 2003 ve anlurfa Belediyesi. *arlar mahallesinin resmi bir stats yoktur. Ayrca ikamet eden de bulunmamaktadr.

332

sahip olandr. Hane bykl 5 olanlarn oran %14.4 iken 10 ve daha fazla olanlarn oran %11.1 gibi yksek bir deer gstermektedir. 2000 ylna gelindiinde ise hanehalk says ierisinde en yksek deer %15.9 ile hane bykl 5 olanlardr. Bunu %14.7 ile hane bykl 4 olanlar ve %14.1 ile 6 olanlar takip etmektedir. Hane bykl 10 ve daha fazla olanlarn oran da 1990 ylna gre d gstererek %9.5e inmitir (izelge 24). izelge 24. anlurfada Hane Byklne Gre Hanehalk Says (1990-2000).
Yllar 1990 (%) 2000 (%) 384.645 Toplam Yerleik Nfus 262.866
Toplam Hane Halk

Hane Bykl 1 792 1.8 1.764 2,7 2 2.746 6.3 4.869 7,3 3 4.029 9.2 6.841 10,3 4 5.950 13.6 9.767 14,7 5 6.293 14.4 10.528 15,9 6 6.103 13.9 9.375 14,1 7 7.227 16.5 9.085 13,7 8 3.313 7.6 4.747 7,2 9 2.502 5.7 3.090 4,7 10+ 4.879 11.1 6.273 9,5

43.834 100.0 66.339 100.0

Kaynak: DE

ehirde oturan hanehalkn byk bir ksm oturmu olduklar konutun mlkiyetine sahiptir. Bunu yannda oturmu olduklar konutlarda kirac durumunda olanlarn says da azmsanmayacak deerlerdedir. Bunun yannda eitli kamu kurumlarna ait lojmanlarda ikamet edenlerin says fazla deildir. 2000 yl DE verilerine gre hanehalk says 66.339 olup, ev sahibi olanlarn says 45.228dir. Bu da hanehalk saysnn yaklak %68.2sini oluturmaktadr. Oturduklar konutta kirac durumunda olanlarn says ise 17.509 olup, %26.4lk bir orana sahiptir. Kamu kurum ve kurulularna ait lojmanlarda oturan hane says da 1.615 olup, toplam hane saysnn %2.4ne denk dmektedir (izelge 25). izelge 25. anlurfada Hanehalk Bykl ve Oturulan Konutun Mlkiyet Durumuna Gre Hanehalk Says (2000).
Hanehalk Toplam Bykl Hanehalk Says Toplam 66.339 1 1.764 2 4.869 3 6.841 4 9.767 5 10.528 6 9.375 7 9.085 8 4.747 9 3.090 10+ 6.273 Kaynak: D. . E. Ev Sahibi 45.228 624 2.684 3.507 5.479 7.079 6.787 6.914 3.871 2.581 5.402 Kirac 17.509 649 1.898 2.720 3.431 2.872 2.190 1.826 725 440 758 Lojmanda Ev Deil Oturan Ama Kira demeyen 1.615 1.490 44 59 103 138 356 209 533 256 262 253 144 197 104 184 34 100 24 33 11 61 Dier 411 83 41 40 53 52 41 43 13 9 36 Bilinmeyen 86 5 5 9 15 10 16 14 4 3 5

333

b.11. Mezarlklar Yerlemelerin nemli ihtiyalarndan biri de mezarlklardr. ounlukla yerleim biriminin yakn evresinde bulunan mezarlklar, anlurfa ehrinde de olduka geni yer tutmaktadr. ehrin Osmanl dneminden kalma baz mezarlklar gnmzde de kullanlmaktadr. Osmanllar dneminde ehrin dnda yer alan mezarlk alanlar gelimeye bal olarak gnmzde ehirsel alan iinde kalmtr. anlurfa ehrinin en byk mezarl Kadolu mahallesinin kuzey ve Hzmal mahallesinin gney kesimini kapsayan Bedizzaman mezarldr. Fuar Caddesinin ikiye bld Bedizzaman mezarl ehrin en eski Mslman mezarldr. nceki konularda da belirtildii gibi, tarihte ehre hakim olan topluluklara bal olarak, ehrin gney ve batsndaki tepelik alanlarda putperest, Hristiyan ve ksmen de Musevi mezarlklar bulunmaktayd. Bunlarn yannda ehrin iinde de Hristiyan mezarlklar bulunmaktayd. Bedizzaman mezarlndan sonra en byk mezarlk, ehrin tarihi kesimlerinin gneyindeki Harrankap mezarldr. Eyyubiye mahallesinin dou, Onikiler mahallesinin kuzeybat kesimlerini kaplayan bu mezarlk da Bedizzaman mezarl gibi Eyyup Peygamber caddesi tarafndan ikiye blnmtr. ehrin bu iki nemli mezarl dnda iki kk mezarlk daha bulunmaktadr. Bunlarn biri, anlurfa kalesinin dousunda, Gl mahallesi snrlar iinde, dieri ise, Srrn mahallesinin kuzeybat ksmnda yer almaktadr. ehrin bu mezarlk alanlar yannda iki de ehitlii bulunmaktadr. Bunlarn birincisi bulunduu mahalleye adn veren, I. Dnya ve Kurtulu Savalar ehitlerinin bulunduu ehitliktir. ehrin dier ehitlii ise Bedizzaman mezarlnn hemen yannda, Hzmal mahallesi snrlar iinde yer alan askeri ehitliktir. c) anlurfa ehrinin Fonksiyonel Snflamadaki Yeri ehir snflandrmada kullanlan en nemli yntemlerden biri de fonksiyonel snflandrmadr. ehirler, sahip olduklar sosyal ve ekonomik zelliklere gre bir ok fonksiyon kazanmakta ve evrelerindeki krsal kesimleri bu fonksiyonlar ile etkisi altnda tutmaktadr. Fonksiyonel snflandrmada esas alnan kriter, ehrin eitli fonksiyonlarnda faaliyete katlan faal nfusun sektrel dalmdr.

334

En yaygn olarak bilinen fonksiyonel snflandrmalarndan birini Harris yapmtr. Harris ehirleri fonksiyonlarna gre 8 grupta toplamtr. Bunlar imalat, perakende ticaret, toptan ticaret, ulam, madencilik, niversite, dinlence ve birden fazla fonksiyon sahip karma fonksiyonlu ehirlerdir670. Harrisin yapt snflandrmadan baka fonksiyonel snflandrmalar da vardr. Bunlar arasnda Nelson, Alexandersson, Taylor, Aurousseau, Pownall, Duncan-Reiss ve William-Olssonn snflandrmalar saylabilir671. Bunlardan Nelson, ayrntl bir snflama yapm ve ehirleri imalat, profesyonel hizmet, ulam ve haberleme, kiisel hizmet, ynetim, toptan ticaret, mali iler-sigortaclkemlaklk ve madencilik ehirleri olmak zere 9 gruba ayrmtr672. Bu snflamalarda ehrin sadece bir fonksiyonu ne karlmaktadr. ehirlerin ok sayda fonksiyona sahip olmalar ve ekonomik faaliyetlerinin bir bilekesi olarak fonksiyonel kimlik kazanmalarndan dolay673 ana fonksiyonlarnn tespit edilmesi, daha yararl olacaktr. Tarmsal (tarm, hayvanclk, ormanclk, balklk, avclk, vs.), endstriyel (madencilik, imalat ve inaat ileri) ve hizmete ynelik (ticaret, ulatrma, mali iler, kiisel ve toplumsal hizmetler vb.) faaliyetler olmak zere ana grupta snflandrma yapmak, ehrin fonksiyonel snflamadaki yerini daha net olarak ortaya koyacaktr 674. anlurfa ehri, gelime srecinde bir takm yeni fonksiyonlara sahip olurken, bir takm fonksiyonlar da gelimi ve belirginlemitir. DE nfus istatistiklerine gre, 1980 yl iin alan nfusun %5.5i tarm, %23.34 endstri ve %72.15i de hizmet ana sektrnde almaktadr. Hizmet sektr iinde %40.02lik oranla toplum hizmetleri en byk paya sahiptir. Endstri sektrnde ise en byk pay, %13.57lik oranla imalata aittir. 1980-1985 yllar arasnda, tarm sektrnde alanlarn orannda art olmu ve %13.43e ykselmitir. Endstri sektrnde oransal bir gerileme grlm ve bu faaliyet kolunun oran %21.9a dmtr. Bu sektr iinde en byk pay, %12.28 ile yine imalata aittir. 1985 ylnda da en byk

670 671

Northam, 1979: 20; Carter, 1973: 50. Bu snflamalar iin bkz. Northam, a.g.e.: 19; Carter, a.g.e.: 48-53, Garnier-Chabot, 1971: 108. 672 Carter, a.g.e.: 52-53. 673 zgr, 1996: 54. 674 zgr, 1992: 56; zgr, 1996: 54.

335

pay %64.67 ile hizmet sektrnde alanlara ait olmakla birlikte, bu sektrnn pay 1980 ylna gre dmtr. 1985 ylnda hizmet sektr iinde en byk pay %38.26 ile yine toplum hizmetlerine aittir. 1990 ylnda tarmsal faaliyetlerin toplam faal nfus iindeki oran %11.74tr. Bu tarihte, endstri faaliyetlerinin %27.13 ve hizmet faaliyetlerinin ise %61.13lk paya sahip olduklar gzlenmektedir. Bu dnemde tarm ve hizmet sektrlerinin oran azalrken endstri sektrnn oran artmtr. 1980 ve 1985 yllarnda endstri sektr iinde en byk paya imalat sanayii sahipken, 1990 ylnda bu sektrde en fazla pay yaplamadaki gelimeye bal olarak inaat ve bayndrlk sektrnde alanlarda olmu ve oran %15.74e ulamtr. Hizmet sektrnde de en yksek oran %32.72 ile toplum hizmetlerinde gereklemitir. anlurfada, 2000 itibariyle tarm sektrnde alanlarn oran bir hayli azalm ve %6.92ye dmtr. Bunun yannda ikincil sektrde alanlarn oran %27.13ten %22.63e gerilemitir. Bu iki sektrde grlen gerilemeye karlk, hizmet sektrnde alanlarn oran %70.45e ykselmitir (izelge 26, ekil 31). izelge 26. anlurfada alan Nfusun Ekonomik Faaliyet Kollarna Dalm(1980-2000).
YILLAR Ekonomik Faaliyet Tarm-Hayvanclk v.b. Maden karm malat Elektrik, Su, Gaz naat 1980 Kii Says 1858 30 4580 42 2929 % 5,50 0,09 13,57 0,12 8,68 1985 Kii Says 5783 11 5287 52 4130 7258 2673 752 16474 633 43053 % 13,43 0,03 12,28 0,12 9,59 16,86 6,21 1,75 38,26 1,47 100,00 1990 Kii Says % 6841 15 6622 227 9173 10348 3890 1224 19067 863 58270 11,74 0,03 11,36 0,39 15,74 17,76 6,68 2,10 32,72 1,48 100,00 2000 Kii Says % 4188 32 8239 393 5438 11736 3387 2282 24430 438 60563 6,92 0,05 13,60 0,65 8,98 19,38 5,59 3,77 40,34 0,72 100,00

Ticaret 5172 15,32 Ulatrma, 2019 5,98 Depolama Mali ler 564 1,67 Toplum Hizmetleri 13508 40,02 yi Tanmlanmam Faaliyetler 3052 9,04 TOPLAM 33754 100,00 Kaynak: D. . E. Nfus statistikleri.

336

Yukardaki ekilde de grld gibi 1980-2000 yllar arasnda ehrin hakim fonksiyonu ticaret, ulatrma, mali iler, kiisel ve toplumsal hizmetlerden oluan hizmet sektrdr. Yllara gre hizmet sektrnn etkisinde deiiklikler olmutur. Bu yllar arasnda hizmet fonksiyonunun en etkili olduu yl 1980 yldr. Hizmet fonksiyonunun zayflam gibi grnd 1990 ylnda bile hizmet fonksiyonunda faaliyet gsterenlerin oran %61.13tr. Bu nedenle ehrin hakim fonksiyonunun hizmet olduu sylenebilir. Hizmet fonksiyonu iinde de toplum hizmetleri, en fazla nfus istihdam eden faaliyet alann oluturmaktadr. Btn yukardaki bilgiler nda anlurfann bir hizmet ehri olduu sonucuna ulalmaktadr. d) Meknsal Yayl Alan Gnmz anlurfa ehrinin meknsal geliimindeki son evreyi 1989-2003 aras dnem oluturmaktadr. 1989 ylndan itibaren hzl bir ekilde byyen anlurfa ehrinin, meknsal bymeye bal olarak ehirsel alan miktar da nemli oranda artmtr. ehrin 2003 ylnda yzeyde kaplad alan yaklak 3102 hektardr. 1987 ylna nazaran ehirsel alan miktarna gelen art yaklak olarak %101.4, yani iki katndan daha fazladr (ekil 32).Meydana gelen bu gelimelere bal olarak gnmz anlurfas ortaya kmtr (Foto 41, 42).

337

ekil 32. anlurfa ehirsel Alan Miktarnn Dnemlere Gre Geliimi (1940-2003). (ha) 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 1940 1962 1974 1988 2003

Bu dnem iinde ehrin hakim yaylma yn yine kuzey ve nisbeten de gney olmutur. ehrin gney, kuzey-kuzeydou ynlerinde ilerlemesinde yine en byk rol topografik zellikler oynamtr. ehrin bat kesimlerinin Fatik platosu yamalaryla snrlanm olmas, zellikle ehrin kuzeybat kesimlerine doru ykseltinin artmasna bal olarak eimin de artmas imar plnlarna yansmtr. Her ne kadar imar plnlar dorultusunda meknsal bir gelime meydana getirilmek istenmise de, plnsz ehirleme olgusuna engel olunamam, gecekondu benzeri yaplar hzla ehri kuatmtr. 1988 ylndan sonra ehrin bat ynnde topografik engellerin de etkisiyle nemli bir gelime gstermedii grlmektedir. Her ne kadar bahsedilen alan, topografik olarak yerlemeye elverili artlar tamasa da, bu alan zellikle gecekondular tarafndan igal edilmi durumdadr. ehrin batsnda kalan alanlarda plnsz, arpk ehirleme sonucu gecekondu alanlar ortaya kmtr. ehrin gney dou ve dousundan itibaren uzanmaya balayan Harran Ovas, I. derece tarmsal arazisi olmalar nedeniyle imara almamtr. Bu nedenle de ehrin dou ve gneydou ynnde bu dnem iinde meknsal bir gelime grlmemitir. ehrin meknsal olarak yaylmasnda engel oluturan bir baka fiziki etken, ehrin kuzeydou kesimlerini evreleyen Srrn aydr. Karyaka mahallesi hari (ki bu mahalle eskiden Srrn ky snrlar iinde yer alyordu ve yerlemelerin bir ksm Srrn aynn dousunda da bulunuyordu), ehrin bu kesimlerde bulunan

338

339

hibir mahallesi Srrn ayn aamamtr (Harita 27). Srrn ay ile birlikte bir mddet ayn mecrada akan ve daha sonra ayrlan ana sulama kanalnn da burada olmas ve kanal zerinde gei salayacak kprlerin bulunmay dier bir engel oluturmaktadr. ehrin meknsal olarak yaylnda engel olan faktrler sadece fiziki artlardan olumamaktadr. Fiziki engellerin yannda beeri bir takm engeller de bulunmaktadr. Abide kavandan itibaren anlurfa-Diyarbakr karayolunun bat kesimlerinde yer alan ve belediye snrlarn bile aan byk bir alan kaplayan askeri alan, ehrin kuzey/kuzeybat ynnde daha da bymesine engel olan nemli bir faktrdr. ehrin kuzeyinde bulunan plato alannn nisbeten hafif eimli olmas, bazalt rtleriyle kapl olmasndan dolay tarm alan olarak kullanlmaya elverisiz ve zeminin salam olmas nedeniyle yerlemeye elverili olmas gibi nedenler bu ynde konut alanlarnn gelimesine ve yeni mahallelerin ortaya kmasnda nemli rol oynamtr. 1989-2003 yllar arasnda en hzl yaplamaya maruz kalan alan, Abide kavandan itibaren Diyarbakr ve Mardin yollar arasnda kalan alan olmutur. 1988 ylna kadar ounlukla bu yollarn kenarnda veya yakn olan kesimlerinde yerlemeler toplanmken, bu tarihten itibaren bu iki yoldan uzak kalan kesimlerde hzl bir yerleme faaliyeti yaanmtr. ncelikle 1988 ylna kadar etrafnda binalarn yaplmasyla yeni yeni belirmeye balayan M. Akif Ersoy Caddesi ve hemen kuzeyinde yer alan Emniyet Caddesi bu dnemin ilk gelime gsteren alanlarn oluturmaktadr. Bunun yannda Yunus Emre Caddesinin Emniyet Caddesiyle birletii alann yaknlarnda, 1988 ylna kadar var olan birka kooperatif sitesi dnda herhangi bir yerleim alan bulunmamaktayd. ehrin kuzey ynnde bulunan son gelime alann, Yunus Emre Caddesinin Refahiye mahallesi snrlar iinde kalan kesiminin hemen gneyinde bulunan kamu lojmanlar oluturmaktayd. Daha kuzeyde bulunan bazalt talarnn hakim olduu, zaman zaman mera niyetine kullanlan bir alan zellii tamaktayd. zellikle 1990 ylndan sonra balayan ve GAPn da byk etkisi olan ekonomik gelimelere paralel olarak ehirde hzl bir yaplama sreci balamtr. Yap kooperatiflerine salanan destekler ve bu kooperatiflerin ihtiyac olan geni arsalardan dolay ehrin kuzey-kuzeydousunda bulunan bo alanlar cazibe merkezi

340

haline gelmitir. Balangta yap kooperatiflerinin balatt yaplama hareketi, daha sonra ahsi giriimlerin de katlmasyla giderek hzlanm ve bu alanlarda yeni caddelerin artk tamamen belirmesine ve yeni mahallelerin ortaya kmasna neden olmutur. Harran niversitesi Yeniehir Kamps, DS Blge Mdrl, DS XV. ube Mdrl ve Ky Hizmetleri Blge Mdrl gibi kamu binalarnn da bu alan da olmas konut alanlarnn bu kesimlerde younlamasnda etkili olmutur. Daha nce olmayan A. Kadir Karahan Caddesi, Yunus Emre Caddesinin neredeyse tamam 1989 ylndan sonra balayan yerleme srecinden sonra ortaya kmtr. ehrin en uzun caddelerinden biri olan Yunus Emre Caddesinin resmi olarak al tarihi 1994 yldr. 1988 ylnda Yunus Emre Caddesi ile Emniyet Caddesi kavann hemen gney ve kuzeyinde bulunan ve yap kooperatiflerince ina edilen sitelerin evresinde, 1990 ylndan itibaren konut says artmaya balamtr. 1994 ylnda Yunus Emre Caddesinin batsnda gelien bu konut alanlarnda yeni mahalleler ortaya kmtr. Yeniehir ve Yeildirek mahallerinin kuzey kesimlerinden itibaren kuzeye doru Ulubatl, Osmangazi ve Refahiye mahallelerinin neredeyse tamam 1994 ylna kadar devrede ortaya kmtr. 1994 ylndan sonra hzl yaplama, bahsedilen bu alanda bulunan bo kalan alanlarda devam ederken, bir yandan da Yunus Emre Caddesinin Osmangazi, Erturulgazi, Veysel Karani ve Yeildirek mahalleleri snrlar iinde kalan kesimlerinin etrafna kaymaya balamtr. Bu kesimlerde zellikle 1994 ylndan sonra konut yap faaliyetleri zamanla douya doru kaymaya balamtr. 2005 yl itibariyle bahsedilen alana bakldnda konutlarn Srrn ay ve ana sulama kanal yaknna kadar geldii grlmektedir. Srrn aynn dou kesiminde yer alan Karyaka mahallesinin bulunduu alanda bulunan konut alanlar ise, Mardin yoluna olan yaknlnn ve bat kesimlerinde gelien konut alanlarnn etkisiyle bymeye balamtr. Daha nce 1988 ylna kadar ehirden kopuk duran bu konut alan, Yeildirek mahallesine kadar olan bo alanda Veysel Karani mahallesinin ortaya masyla birlikte batsnda kalan konut alanlaryla btnlemitir (Harita 27). 1994 ylndan itibaren belirmeye balayan dier bir alan da Esentepe mahallesinin kuzey kesimleridir. Gnmz (2005) anlurfa ehrinin en modern,

341

342

kat bakmndan yksek ve st gelir snfna hitab eden konutlarnn bulunduu Esentepe mahallesinin temelleri 1994 ylnda atlm olarak kabul edilebilir. ehrin kuzeydou kesimlerinde gelime gsteren dier bir konut alan da anlurfa-Mardin karayolunun gneyinde kalan kesimlerdir. 1990 ylndan itibaren balangta bu karayolu ile air Nabi ve Paaba mahallelerinin Cumhuriyet Caddesine yakn kesimlerinde balayan yaplama, 1993 ylndan itibaren gneydou istikametinde gelime gstermitir. mambakr ve Srrn mahallelerinin gney kesimlerindeki konut alanlar da bu yldan itibaren belirmeye balam ve bulunduklar konum itibariyle nisbeten Harran Ovasnn kuzeybat ucu zerinde gelime gstermitir. Bu durum, tarm alanlarnn igal edilmesine neden olmutur. mar plnlarna aykr bir ekilde gelien bu durum, zaman zaman kan imar aflaryla kalc zellik kazanmtr. Ancak bahsedilen bu tarm alanlarnn bir ksm mambakr ve Srrn mahallelerinin snrlar iinde bulunmaktadr. Her ne kadar bu alanlarn bir ksm gnmzde bo olarak bulunmakta ve tarm alan olarak kullanlmaktaysa da, hzl ehirlemeye bal olarak konut alanlarnn tehdidi altnda bulunmaktadr (Harita 27). Bu dnem iinde ortaya kan dier bir yerleme alan da ehrin kuzey batsnda bulunmaktadr. Balangta Akabe ve Sleymaniye mahallelerinin bat kesimlerinde balayan yaplama sreci, 1990l yllarn ortasndan itibaren gnmz Akemsettin mahallesinin tamamna, Sleymaniye mahallesinin kuzeyinden itibaren Ak Su Yolu Caddesi boyunca kuzeye doru gelime gstermitir. Yaanan bu hzl gelimeler sonucu, Devteti ve Ahmet Yesevi mahalleleri ortaya kmtr. Bu mahallelerin ortaya kmasnda ehrin kuzeyinde bulunan Ak ve Mauk kylerine ulaan ak Su Yolu Caddesinin byk bir nemi bulunmaktadr. Bu mahallelerdeki ilk konutlar da szkonusu caddenin etrafnda ortaya kmtr. Akemsettin mahallesinin bat kesimlerinin gelimesinde de anlurfa-Gaziantep karayolu ve SSK Hastahanesine yakn olmann tartlmaz bir nemi bulunmaktadr (Harita 27). Daha nce de bahsedildii gibi, ehrin bat kesimlerinde, anlurfa-Gaziantep karayolunun gneyinde, 1989 ylndan itibaren oluan konut alanlarndaki gelimeler kuzey sektryle karlatrldnda nemsiz kalmaktadr. ehrin bat kesimlerini evreleyen Fatik platosu ehrin bu kesimlerde meknsal gelimesine engel olmutur. zellikle Fatik platosunun gneyden kuzeye doru ykseltisinin artmas bahsedilen

343

kesimlerde konut alanlarnn gelimesine engel olmutur. ehrin bu kesimlerinde, Buhara mahallesinin neredeyse tamam, Mance ve Dedeosman mahallelerinin de bat kesimleri, zellikle 1990 ylndan sonra konutlarla dolmaya balamtr. Ayrca anlurfa kalesinin gneybatsnda yer alan Topda mahallesinin kuzeybat ve gneybat kesimleri 1989 ylndan sonra konut alan olarak kullanlmaya balayan bir alan olmutur. ehrin dousunda ise, tarm alanlar nedeniyle nemli bir gelime gzlenmemitir. Ancak ehrin dousunda yer alan Sancaktar mahallesinin gney kesimleri 1989 ylndan yerlemeye sahne olmutur. Bu kesimler de daha nceden tarm alan kullanlmaktayd. Ancak hzl ve arpk ehirlemeye bal olarak tarm alan olarak kullanlan bu alanlar konutlarn igaline maruz kalmtr (Harita 27). 1989-2003 yllar arasnda konut alanlarnn yayld nemli alanlardan biri de ehrin gney kesimlerinde yer almaktadr. 1988 ylnda ehirsel alann gney snr kabaca gnmz Hayat Harrani mahallesinde yer alan mam Keskin Buday Pazarnn hemen kuzeyinde bulunan konutlar olutururken, 1989 ylndan itibaren bu alandan gneye doru hzl bir yaplama grlm ve konutlarn says oalmaya balamtr. Buna bal olarak yeni mahalleler ortaya kmtr. anlurfa-Akakale karayolunun batsnda kalan alanda bulunan Eyyp Nebi mahallesi snrlar iinde kalan alann gney ksmlar, Seluklu, Hayati Harrani, Osmanl ve Eypkent mahallelerinin tamam bu dnem iinde olumutur. Batda bulunan Fatik platosu yamalar ile anlurfa-Akakale karayolu arasnda oluan bu konut alanlar, karayolunun dou kesimlerinin I. derecede tarm alan olmas nedeniyle bu kesimlere kayamamaktadr. Bu nedenle ehrin bu kesimlerinde bulunan konut alanlarnn, batda Fatik platosu yamalarndan yukar doru gelime gstermektedir. Konut alanlarnn bu kesimlerde gelime gstermesinde Akakale yolunun, Ziraat Fakltesinin nemli rol bulunmaktadr. Ziraat Fakltesinin dier bir etkisi de, bu faklteye rencilerin tanabilmesi iin oluturulan ehir ii ulam hatt nedeniyle, bu kesimlerin ehir ii ulam aralarndan yaralanabilmeleri eklinde olmutur. Ayrca bu kesimlerde ikamet eden bir ok insann iletmekte olduklar tarm alanlarna yakn olma istekleri, konutlarn bu kesimlerde toplanmasnda etkili olmutur.

344

345

Gney sektrnde gelime gsteren dier bir alan da ehrin nisbeten gneybatsnda yer alan Hacbayram mahallesinin gneybat kesimleri, Muradiye mahallesinin de kuzeybat ve gney kesimlerini oluturan alandr (Harita 27). Meydana gelen bu bymenin dier bir sonucu olarak da mahalle says artmtr. 1988 ylnda 31 olan mahalle says 2003 yl itibariyle 67ye ykselmitir. Ancak bu mahallelerden biri olan arlar mahallesinin stats ilgin bir durum gstermektedir. Tarihi arlarn bulunduu alan kapsayan bu mahalle, belediye tarafndan bir mahalle olarak kabul edilmekteyse de, resmiyette mahalle stats bulunmamaktadr. Bu alan hibir mahallenin de snrlar iinde yer almamakta ve muhtar da bulunmamaktadr. Bu yzden ehrin resmi olarak mahalle says 66dr (izelge 23, Harita 28) . Alan bakmndan ehrin en byk Eypkent mahallesidir. Eypkent mahallesini Paaba mahallesi ve Ahmet Yesevi mahallesi takip etmektedir. Eypkent mahallesinin yzlm 2,124 km iken, Paaba mahallesi 1,756 km ve Ahmet Yesevi mahallesi de 1,245 kmlik bir yzlme sahiptir. ehrin alan bakmndan en kk mahallesi de 0,062 km ile Mimar Sinan mahallesidir (izelge 23, Harita 28).

346

IV-

ANLIURFANIN EHRSEL SORUNLARI

Esas olarak ehirsel yaam, krsal kesimde srdrlen yaamdan ok farkldr. Bu farkllk, ehirlerin geliip bymesinde de etkili olan temel faktrlerden olmutur. ehirlerin sahip olduklar sosyo-ekonomik zellikler, ehir kltr olarak tarif edilebilecek bir yaam eklini ortaya karmtr. Bu kltr, oturulan evin tipi, kullanlan ev malzemesi vb. bir ok zellii ieren fiziksel faktrler; geimin salanmas iin yaplan faaliyetleri kapsayan ekonomik faktrler ve bu ikisine bal olarak giyim-kuam, komuluk ilikileri vb. yaam eklini ieren sosyal faktrlerin birleimi olarak tanmlanabilir. Northam, ehirlerde optimum dzeyde bulunmas gereken fiziki ve sosyoekonomik gereksinmeleri ehirsel yaam kalitesinin temel geleri olarak tanmlamaktadr675. ehirsel yaam kalitesinin salanabilmesi iin gerekli olan bu faktrlerin istenilen dzeyde temin ve tesis edilmesi, ehirlerin yaanabilirlik seviyesini de etkilemektedir. Bu nedenle optimum artlarn salanamamas durumunda bir ok ehirsel sorun ortaya kmakta ve ehirlerin yaanabilirlik seviyesi de dmektedir. anlurfa ehri, Cumhuriyet dneminden itibaren salad gelimelere paralel olarak, evresindeki krsal alanlar iin bir cazibe merkezi durumuna gelmitir. Daha nceki konularda belirtilen krsal kesimin itici, ehirlerin ekici ve her ikisi arasnda yer alan iletici glerin etkisiyle, anlurfa zellikle evresindeki krsal kesimden ve kendisine bal ile merkezlerinden nemli miktarlarda nfus ekmitir. Bu glerle bata plansz yaplama ve gecekondulama sorunu olmak zere, ehirsel alann bymesine bal olarak gerekli hizmetlerin sunulamamas, konut ihtiyac iin evredeki tarm alanlarnn igal edilmesi, ehir ii ulam ve trafik gibi nemli bir takm sorunlar ortaya kmtr. A) PLANSIZ YAPILAMA VE GECEKONDULAMA Gelime srecine bal olarak anlurfada grlen ehirsel sorunlarn en by, arpk kentleme ve gecekondulamadr. Trkiyede 1950li yllardan sonra zellikle stanbul, Ankara, zmir ve Adana gibi ehirlerde balayan gecekondulama hareketi, ok gemeden anlurfada da grlmeye balanmtr. 1950li yllarn sonunda anlurfada ilk gecekondu blgeleri olumaya balamtr.
675

Northam, 1979: 98, 99.

347

Gecekondular; sadece izinsiz, kamu ya da zel ahslara ait araziler zerinde kurulmu olan konutlar deildir. Gnmzde gecekondu kavram, sadece izinsiz olarak kamu ya da zel ahslara ait olan arazilerde yaplan konutlar iin deil, ehir konut tiplerine uygun olmayan, kalitesiz ve zensiz olarak ina edilmi konutlar iin de kullanlmaktadr. Bu adan bakldnda anlurfa ehrinde, arpk ehirlemenin nemli boyutlarda olduu grlmektedir. Bu durum, ehrin fiziksel yapsn ve grnmn olumsuz ynde etkilemektedir. Gecekondularn genel karakteri, ehirlerin etrafnda, yerlemeye elverili olmayan alanlarda grlmesidir. anlurfada ilk gecekondu alanlar, anlurfa kalesinin batsnda ve gneyinde bulunan tepelik alanda balamtr. 1960l yllardan gnmze kadar, ehrin zellikle bat kesiminde yer alan tepelik alanlarn yamalarndan balayan gecekondu alanlar, topografik engellere ramen yamalar boyunca ykseliini srdrm ve bugn, tepelik alann ya da platoluk alann zerine kadar kmtr. Krsal alanlarda hzl bir nfus artnn olmas, miras yoluyla tarm alanlarnn blnerek klmesi, bu topraklarn geim iin yeterli olmamas gibi nedenlerle krsal nfusun tarm alanlar zerinde oluturduu bask, ehirlere g tetiklemitir. ehirlere g eden nfusun konut ihtiyac, g edenlerin ekonomik durumlarna bal olarak kalitesiz konut alanlarnn ortaya kmasna ve ehirlerin fiziki grnmlerinin olumsuz ynde etkilenmesine neden olmutur. Bunun yannda ehirlerde bulunan istihdam imknlarnn ok zerinde insann g etmesi ve g eden nfusun nitelikleri, isizlik sorununu beraberinde getirmitir. ehirler zerinde oluan bu bask, bir takm altyap sorunlarnn ortaya kmasna neden olmutur. ehirlerde yaayanlarn saysnn artmas, bu sayyla doru orantl olarak ihtiyalarn da artmasna neden olmutur. ehri evreleyen alanlarda bulunan gecekondular, ounlukla altyap hizmetlerinden ve konfordan yoksun konutlardan olumaktadr. lerinde her ne kadar optimum artlara sahip konutlar bulunmaktaysa da, gecekondu alanlarndaki konutlarn byk bir ounluu, kalitesiz, zensiz, bir an nce barnacak bir yere sahip olma aceleciliiyle ina edilmitir. ounlukla avlulu, tek katl, bazen iki katl gecekondu tipi konutlar oluturmaktadr (Foto 37). arpk ehirlemenin bir rn olarak ortaya kan bu konutlarn nemli bir ksm, oturma alan iinde bamsz

348

tuvalet ve banyo gibi temel ihtiyalarn karlanaca alanlardan bile yoksundur. Konutlarn tamamna yaknnda d sva veya boya bulunmamaktadr. Bu durum zellikle, ehrin Gaziantep ynnden giriinde, ehirsel adan estetik olmayan bir grnt ortaya karmaktadr (Foto 36). ehrin evresinde bulunan gecekondu alanlarnn nemli bir ksm yol, kanalizasyon, su ve elektrik gibi altyap tesislerinden yoksundur. Bu gecekondu alanlarnda yaplan gzlemler sonucunda, sokaklarn ounda yol kaplamas bulunmamaktadr. Yine en sk grlen sorunlardan biri de, ou yerde kanalizasyon borularnn sokakta zeminde yer almasdr. Gecekondu alanlarnn nemli bir ksm su, elektrik ve kanalizasyon gibi altyap hizmetlerinden yeterince yararlanamamaktadr. Bu duruma bal olarak kaak su ve elektrik kullanm nemli oranlarda olmaktadr. Gecekondu alanlarnn sokak sistemleri de nemli bir problem oluturmaktadr. Sokaklarn byk bir ounluu eri, ksa ve T "eklinde kesimektedir. Bu nedenle sokaklarn devamll bulunmamaktadr. Gecekondu alanlar, her eyden nce, dk gelir grubunda yer alan insanlarn ikamet ettii alanlardr. ehre g eden ve bu gecekondu alanlarnda yaayan nfusun ok byk bir kesiminin meslek formasyonu yoktur. Bu nedenle gecekondulamann dier boyutu da ekonomik problemler olarak ortaya kmaktadr. Gecekondu alanlarnda yaayan, mesleki adan niteliksiz nfusun byk bir ounluu sanayi ve hizmet sektrnde i bulamamaktadr. Gecekondu mahallerinin muhtarlarndan alnan bilgilere gre, nfusun bir ksm bakkaliye tr esnaflk yapmakta, byk bir ksm ise, eitli mesleklerde raklk ve kalfalk gibi ilerle uramakta ya da i aramaktadr. Gecekondu alanlarnda isizliin nemli oranlarda olmas, isiz nfusun enformal sektr ya da marjinal hizmet sektr olarak tanmlanan, herhangi bir reticilii olmayan, iportaclk, kapclk, sokak satcl, piyango bileti satcl ve hamallk676 gibi ilerle uramasna neden olmaktadr. anlurfada yerel halk tarafndan tablaclk olarak bilinen, tekerli ve tahtadan imal edilmi arabalarla sebze ve meyve satcl, kasal motosikletlerle yaplan tamaclk, hamallk ve inaat iilii, gecekondu mahallelerinde ana i sektrleri haline gelmitir. sizliin boyutlar, gecekondu mahallelerindeki kahvehanelerden de anlalmaktadr. ehirde
676

Sezal, 1992: 76, 78.

349

bulunan kahvehanelerin tamamna yakn gecekondu mahallelerinde yer almaktadr. zellikle alma saatlerinde bu kahvehanelerin doluluu, isizliin nemli boyutlarda olduunun bir gstergesidir. Gecekondulamann dourduu sorunlardan bir blm de sosyal boyutludur. Gecekondu alanlarnda yaayan nfusunun ok byk bir ksm, ehrin evresinde yer alan krsal alanlardan g edenlerden olumaktadr. Bu insanlarn krsal yaamda srdrdkleri yaam tarzn ehirde de devam ettirme eilimleri, gecekondulamann sosyal boyutunu oluturmaktadr. ehirde yaadklar halde, bu insanlarn ehir hayatna uymayan yaam tarz, ehrin modern konut alanlarnda grlen yaam tarzyla tezat oluturmaktadr. Her ne kadar bu yaam tarz ok az da olsa modern konut alanlarnda da grlmekteyse de, kr yaantsn andran bir takm yaam ekilleri gecekondu alanlarnda younluk kazanmaktadr. Ekmek yapmak amacyla avlulu evlerde tandr ina edilmesi ve bu tandrlarda ekmek ve yemek piirilmesi, krsal kesimde yakacak olarak kullanlan buday, arpa ve pamuk saplarnn ve hatta tezeklerin ehre getirilerek yakacak olarak kullanlmas, ehirsel yaama uymayan durumlardr. Bundan dolay anlurfa bu ynyle, her ne kadar hzl bir ehirleme yaamsa da ayn oranda ehirlileememitir. ehirlileememe zellii, sadece gecekondu alanlarna has bir zellik olmayp, ehir yaantsna uymayan bir takm zellikleri modern konut alanlarnda da grmek mmkndr. B) TARIM ALANLARININ GAL Dnyann pek ok yerinde olduu gibi Trkiyede de en nemli ehirsel sorunlardan biri de, ehirlerin evresinde bulunan tarm alanlarnn amac dnda kullanlmasdr. Bu alanlarn sanayi, konut, ticaret, eitim ve spor tesisleri gibi farkl amalarla kullanlmas, nemli bir sorun dourmaktadr. Yerel ynetimlerin de yardmc olduu tarm alanlarnn amac dnda kullanlmas, genel olarak arsa retme abalarndan kaynaklanmaktadr. Bu abalar, tarmsal topra (arazi), ehirsel topraa (arsa) dntrmektedir677. Bu durum ehirsel alann lehinde, tarm alanlarnn da aleyhine bir gelime yaratmaktadr. Arsa haline gelen arazilerin deeri arm fakat, tarm alanlarnda daralma olmu, deerli tarm alanlar ehirsel alann bir paras durumuna gelmitir. Bugn tarm yaplan topraklara yenilerinin katlmas ve tarmda verimliliin arttrlmas abalar bir yandan hzl bir biimde ilerlerken, te
677

Kele, 1996: 415.

350

yandan tarm yaplan alanlarn bir blm, ehirleme olayyla yer yer ortadan kalmaktadr678. anlurfa ehrinin artan nfusuna paralel olarak, konut ihtiyacnn artmas, sanayi faaliyetlerinin gelimesi ile yeni sanayi tesislerinin kurulmas, eitim veya spor amal tesis saysnn artmas, yanl yer seimi nedeniyle beraberinde nemli bir sorunu da getirmitir. Her eyden nce bu konut alanlarnn ve tesislerin nemli bir ksmnn, ehrin hemen yaknnda bulunan I. derece tarm alanlarnda kurulmu olmas, ehirsel gelimenin getirmi olduu olumsuz bir zelliktir. lkemiz iin daha verimli bir ekilde kullanlmas gereken, tarm alanlarnn (anlurfa ehri evresinde de grld gibi) amac dnda kullanlmas, nemli miktarda ekonomik kayba sebep olmaktadr. anlurfa ehrinin nemli bir ksm I. ve II. derece tarm alanlar zerinde yer almaktadr. ehrin evresinde bulunan tarm alanlarnn amac dnda kullanlmas, ilk olarak gecekondu alanlarnda grlmtr. Hzl nfus art, ehrin evresindeki tarm alanlar zerinde ehirsel bir bask oluturmutur. Esasnda bu bask, arsa yetersizliinden deil, yanl yer seiminden kaynaklanmtr. 1960l yllarda ilk gecekondu alanlar her ne kadar anlurfa kalesi batsnda ve gneyinde kalan alanda ortaya kmsa da, daha sonra ehrin gneyinde bulunan tarm alanlarna yaylmtr. Fakat tarm alanlarnn sadece gecekondular tarafndan igal edildiini dnmemek gerekmektedir. nk, Bahelievler ve Atatrk mahallelerinin gney ve dou kesimleri, air evket, Sancaktar, Bamyasuyu, Kamberiye ve pekyol mahalleleri gibi ounlukla modern konutlarn hakim olduu alanlar da tarm alanlar zerinde gelime gstermitir. Bugnk Atatrk Bulvarnn ksmen bats ve dousunda kalan alann tamam esas olarak tarm arazisi zelliindedir. 1940 ylndan sonra Karakoyun deresinden itibaren kuzeye doru konutlarn yaylmaya balamas ile birlikte bu alanlar yerlemeye almtr. 1962 ylndan sonra konutlarn bu alanda younluk kazanmas, 11 Nisan Stadyumunun ina edilmesi, nceleri tarm alan olarak kullanlan bu alanlarn zellik deitirmesine sebep olmutur. Bu bulvarn dousunda kalan Bamyasuyu mahallesi snrlar iine kalan alann byk bir ksm tarm alan zelliindedir. zellikle mahalleye ismini veren Bamyasuyu kayna, civarda sebze
678

Tmertekin-zg, 1995: 151.

351

tarmnn yaplmasna imkn veren nemli bir su kayna zelliindeydi. Mahalle sakinlerinden alnan bilgilere gre, gemite imdiki hal pazar ve etrafnda ok sayda sebzelik bulunmaktayd. ehirsel gelimeye bal olarak bu alanlar daha sonraki yllarda konut alanlarnn igaline uram ve ehirsel alan iinde yer almtr. Gnmze kadar ehirsel gelimeye bal olarak Bamyasuyu mahallesi snrlar iinde kalan alan tamamen bir konut ve ticaret alan haline gelmitir. Son yllarda Cumhuriyet Caddesinin almas ile birlikte, bu caddenin dousunda kalan verimli tarm arazileri zerinde oto alm-satm sitesi ile bir takm spor, eitim ve ynetim tesisleri ina edilmi ve bu alan gerek amac dnda kullanlmaya balanmtr. Sancaktar mahallesinin bulunduu alan da tpk Bamya suyu mahallesi gibi 1960l yllarda sebze tarmnn yapld bir aland. Fakat 1965 ylndan itibaren glerin artmasna bal olarak bu mahallenin bulunduu alanda konut says artm ve tarm alanlar konutlarn igaline maruz kalmtr. Bunun yannda 1967 ylnda bu mahalle snrlar iinde Tekel Suma Fabrikasnn kurulmas ve son yllarda da yapm halen devam eden yeni stadyum, I.derecede tarm alan zerinde kurulan dier tesislerdir. Mahalle evresinde bulunan tarm alanlarnda daha sonraki yllarda yerlemeye izin verilememesi nedeniyle, bu kesimde yer alan tarm alanlarnn daha fazla igal edilmesi nisbeten durmutur. Tarm alanlarnn igal edildii dier bir saha da, anlurfa-Mardin karayolunun evresidir. Bu karayolunun gney kesimleri alvyal topraklardan olumaktadr. Yolun kuzeyinde kalan alan ve zellikle Yeildirek mahallesinin dousunda kalan alan, nemli bir tarm alan zelliindeydi. zellikle 1974 ylndan sonra ehrin bu karayolu boyunca da gelime gstermesi ve bu gelimenin 1988 ylndan sonra hzlanmas, bu alanlarn konutlar tarafndan igal edilmesine neden olmutur. Halen gnmzde Karyaka mahallesinin kuzeyinde kalan alanda, konut alanlar arasnda tarm yaplan alanlar bulunmaktadr (Foto 43). Karayolunun kuzeyinde Yeniehir mahallesi snrlar iinde belediye tarafndan sosyal konutlarn yaptrlmas, ehrin bu kesimlerde gelimesinin temel nedenlerinden birini oluturmutur. Bu konutlarn cazip oluu ve nemli bir karayolunun varl nedeniyle binalar Mardin karayolu boyunca oalm, bu gelimeler ayn zamanda karayolunun gneyindeki verimli tarm topraklarna da sramtr.

352

Foto 43. anlurfada Grlen nemli ehirsel Sorunlardan Tarm Alanlarnn galine Bir rnek: Karyaka Mahallesi. (M.S. ahinalp, 2003).

1960l yllarda tarm alanlarnn igal edilmeye baland dier bir alan anlurfa-Gaziantep karayolunun kuzeyinde kalan ve o yllarda bir ok ba ve bahenin bulunduu alandr. 1970li yllarn balarnda Abide kavann almas ve anlurfa-Gaziantep karayolunun bu alandan gemesi, konut alanlarnn bu kesime kaymasna neden olmutur. 1974 ylndan itibaren yaplama douya doru imdiki Balarba mahallesine kaym ve bu kesimde ba ve bahelerden eser kalmamtr. ehirsel alann evreye doru yaylmasyla birlikte bu olumsuz gelimelerden etkilenen alanlar arasnda, ehrin kuzeybatsnda yer alan Devteti ve Ahmet Yesevi mahallelerinin bulunduu alan da yer almaktadr. zellikle 1988 ylndan sonra bu mahallelerin olumaya balamasyla her ne kadar I. derecede neme sahip tarm alanlar olmasa da, eskiden tahl tarmnn yan sra ba ve bahe tarmnn yapld bu alanlar da ehirsel gelimeden olumsuz olarak etkilenmitir. ehirsel alann igal ettii tarm alanlarnn sonuncusu ehrin gneyinde yer almaktadr. Kabaca Eyyubiye mahallesinden itibaren gneye doru uzanan Eyyp Peygamber Caddesinin dousunda kalan alan I. derece tarm alan zellii tamaktadr. Sancaktar mahallesinin igal ettii tarm alanlarnn devam niteliindeki bu alan, zellikle 1960l yllarn bandan itibaren hzl bir yaplamaya maruz kalm, 1970lerin ortasnda balayan ve 1980li yllarda hzlanan sanayi faaliyetleri bu kesimdeki tarm alanlarnn igaline zemin hazrlamtr. Akakale karayolu zerinde ok sayda sanayi tesisinin kurulmas, konut alanlarn kendine

353

ekmitir. Gnmzde bu kesimlerde Yenice kyne kadar olan konutlar tarafndan igal edilmi durumdadr. Ayrca ehrin gneyinde yer alan anlurfa Havaalan da nemli bir miktarda tarm alan zerinde kurulmutur. C) ULAIM SORUNLARI Ulam faaliyetleri, ehirlerin geliip bymesinde nemli rol olan faaliyetler arasnda yer almaktadr. Gerek ehirlerin meknsal yayl ynlerini belirlemede ve gerekse sanayi tesislerinin ehrin evresinde toplanmasnda ulam sistemleri nemli rol oynamlardr. Ayrca ehir-kr ilikisinde, krlardan ehirlere ham maddelerin getirilmesi, ehirlerin krsal alanlara gerekli hizmeti sunmas ve ehirlerin krsal alandan nfus ekmesinde, ulam sistemlerinde meydana gelen gelimeler etkili olmutur. Ayrca ehirlerin yzlmlerinin genellikle 1/3i veya 1/4inin cadde ve sokaklar tarafndan kaplanm olmas, ehir ii ulamn ne denli byk bir neme sahip olduunu gstermektedir679. ehirlerin bymesinde nemli katklar olan ulam faaliyetlerinde, meydana gelen bymeye bal olarak bir takm problemler de ortaya kmaktadr. Bunlarn banda ulam altyapsnn yetersizlii gelmektedir. Buna gn gittike artan motorlu ara says da eklenince ulamda nemli sorunlar meydana gelmektedir. Gnmzde anlurfa, hzla byyen bir ehir zellii tamaktadr. Fakat bu bymeye bal olarak artan ulam faaliyetlerini karlayacak dzeyde altyap gelimelerinin yaandn sylemek mmkn deildir. ehirleraras ulamda ehrin tek tesisi olan anlurfa otogar, gnmz modern ihtiyalarn karlayacak dzeyde deildir ve ina edildii gnden beri herhangi bir modernizasyon almas yaplmamtr. Otogarn eski ve kk oluu kadar, ehrin iinde yer almas da nemli bir sorun oluturmaktadr. anlurfadan kk ehirlerin (rnein Tarsus) ok daha modern otogarlara sahip olduklar gz nnde tutulursa, ehrin daha byk ve modern, ayn zamanda ehrin dnda yer alan bir otogara ihtiyac olduu grlecektir. ehirleraras ulamda dier bir sorun, ehrin evresinde ehirleraras yollarla balanty salayan evre yollarnn bulunmamasdr. Bu eksiklik nedeniyle Mardin, Gaziantep ve Diyarbakr ynlerine giden tm aralar ehir iinden gemek zorunda kalmaktadr. ehrin transit tamaclkta nemli bir konumda olmas nedeniyle,
679

Tmertekin-zg, 1995: 480.

354

zellikle kamyon ve tanker gibi tehlikeli maddeler tayan aralar, trafik skklna yol amakta ve tehlike arz etmektedir. Bu durum ayn zamanda, zellikle Gaziantepanlurfa-Mardin/Diyarbakr gzerghnn ehrin iinde kalan ksmnda, yerleim alanlar iin can gvenliini tehdit etmektedir. zellikle SSK Hastanesi kavanda bir ok lml trafik kazas yaanmakta ve ar vastalarn ehir iinden gemesi nedeniyle grlt ve hava kirlilii ortaya kmaktadr. Halen inaat devam eden Gaziantep-anlurfa otoyolunun bitmesi, bu sorununun zlmesinde ok nemli bir rol oynayacaktr. ehrin cadde ve sokaklar artan trafik younluunu karlayacak kapasiteye sahip deildir. Caddelerin ksa vadeli planlara gre dzenlenmi olmas ve artan motorlu tat says nedeniyle ehir merkezinde nemli arter trafik oluu, sorunlar vilayet yaanmaktadr. Haimiye meydanndan itibaren, vilayet kavana kadar olan Kunduracpazar-Divanyolu-Sarayn caddelerinin ana kavanda ayrca Akakale yolu ynnden ve ehit Nusret Caddesinden gelen aralarn da katlmas nedeniyle trafik younluu artmaktadr. Trafik sorununun yaand dier bir alan da Cumhuriyet Caddesidir. Bu caddenin yeterince geni olmamas, evresinde eski kk sanayi sitesi, oto almsatm sitesi ve hal pazarnn bulunmas, ara saysnn artmasna neden olmaktadr. Bugn ehrin en geni caddeleri olarak bilinen Atatrk Bulvarnn her bir yn 3 ve Yunus Emre Caddesinin de her bir yn 2 eritlidir. Bu caddeler fiziki olarak ehrin trafik ykn tayamamaktadrlar. Ayrca ehir ii hatlarn daha nceleri belirtilen mecburi gzerghlarnn getii caddeler(rnein 12 Eyll Caddesi) de trafik akmn kaldracak kapasitede deildir. Bu nedenle gnn belirli saatlerinde nemli trafik sorunlar yaanmaktadr. Bunlara ek olarak ehirdeki caddelerin dier bir zellii de ayn dorultuda devam etmemeleridir. Kunduracpazar-Divanyolu-Sarayn-Atatrk Bulvar ekseninde devam eden cadde hari, hibir cadde ayn dorultuda ve dzgn ekilde devam etmemektedir. ehir ii ulamda tespit edilen bir baka sorun, bata gecekondu blgelerinde olmak zere sokaklarn fiziki durumunun iyi olmamasdr. ou sokak, kaliteli yol kaplamasndan mahrum iken, zellikle gecekondu blgelerinde bir ok sokan yol kaplamas bile yoktur. K aylarnda bu sokaklarda amur birikintileri olumakta ve

355

ulam glkle salanabilmektedir. Ayrca bir ok cadde ve sokakta kullanlan kaplama malzemesinin kalitesiz oluu, sk sk bu kaplamalarn tahrip olmasna neden olmakta, bozuk yollar ulamn aksamasna ve aralarda maddi hasar olumasna neden olmaktadr. Ulam faaliyetlerinde grlen bu fiziki sorunlar yannda beeri bir takm eksiklikler de bulunmaktadr. ehrin modern konut alanlarnn bulunduu mahallelere her ne kadar dzenli ehir ii hat seferleri yaplmaktaysa da, gecekondu alanlarna yeteri kadar ehir ii ulam hizmeti gtrlememektedir. zellikle anlurfa kalesinin batsnda ve kuzeybatsnda bulunan gecekondu alanlarna hizmet veren herhangi bir ehir ii toplu tama hatt mevcut deildir. ehirii ulamn aksatan faktrler arasnda, enformal hizmet sektrnde yer alan bir ok faaliyet de bulunmaktadr. Bunlar arasnda seyyar satclar olarak tanmlanabilecek tablaclar, kasal motosikletler ehir ii trafiini aksatan nemli etkenlerdendir. Ayrca 1960l yllardan itibaren ehrin bymesine ve trafik yknn artmasna bal olarak bir ok yeni cadde almtr. Bunlar arasnda tarihi dokuya sahip alanda yaplan yol ama ve geniletme almalar, ehrin tarihi dokusuna ok byk zararlar vermitir. Tespit edilen gzerghlarda yaplan yol ama almalar ok sayda tarihi ev, han, hamam ve caminin yok olmasna neden olmutur. Bu durumun en iyi rneklerini 12 Eyll, Vali Fuat, Gl, Kunduracpazar, ve Sarayn Caddeleri oluturmaktadr. Bu caddelerin almas ya da geniletilmesi srasnda ok sayda tarihi eser yklmak zorunda kalmtr. Bu da zenle korunmas gereken ehrin tarihi dokusuna byk zararlar vermitir. D) ALTYAPI SORUNLARI ( SU, KANALZSYON, ELEKTRK vb.) Gelimiliin en nemli niteliklerden biri de altyap tesislerinin varl ve yeterliliidir. Bundan dolay altyap tesislerinden yoksun bir yerleme ehir olarak tanmlanamaz. Altyap tesisleri iinde en nemlileri su, kanalizasyon ve elektrik ebekeleri gelmektedir. kamet eden halkn ime ve kullanma suyu ile elektrik ihtiyacnn temin edilip, konutlara datm iin gerekli olan sistemlerin kurulmas, atk sularn ehirsel alan dna uygun ekillerde tanmas, drene edilmesi ve artlmas iin gerekli kanalizasyon ebekesinin kurulmas ehirlerde en temel gereksinimlerdendir. Bu sistemlerden herhangi birinde meydana gelecek aksamalar

356

veya problemler, ehir yaamn olumsuz ynde etkileyecei gibi, ehirsel yaam kalitesini dren faktrlerden biri olacaktr. Cumhuriyet dneminden sonra anlurfann hzl bir ekilde gelierek bym ve yaanan gelimeler altyap gibi bir takm ehirsel gereksinimlerin giderilmesini gerektirmitir. Bu amala ehirde su, kanalizasyon ve elektrik ebekeleri kurulmu ve halka hizmet sunulmutur. Ancak ehirde bu altyap sistemlerinde, ehirsel yaam kalitesini olumsuz etkileyen bir takm problemlerin olduu grlmektedir. anlurfa ehrinin nemli altyap problemlerinden biri, Atatrk Baraj gibi Trkiyenin en nemli su rezerv alanlarndan birine sahip olmasna ramen, yaz aylarnda su kesintilerinin yaanmasdr. Yaanan su kesintilerinin bir ksm su ebekesinde meydana gelen problemlerden kaynaklanmaktadr. 2003 ylna kadar ehrin su ebekesinde kullanlan malzemelerin eskimesi dolaysyla, yenileme almalar balatlmtr. anlurfa Belediyesi tarafndan gerekletirilen bu almalar esnasnda, ehir ebekesinin eskidii, yer yer rd grlmtr. Su ebekesinde meydana gelen bu eskime ve rmenin, ehrin ime ve kullanma suyu kalitesini drd, hatta sala zararl hale getirdii tartlmaz bir gerektir. Meydana gelen su kesintilerinden etkilenmemek amacyla ehirdeki binalarn tamamna yaknnda su depolar kullanlmaktadr. Ancak bu depolarda zamanla meydana gelen gzle grlebilen ve grlemeyen kirlilik, yetkililerce denetlenememekte ve gerekli nlemler alnmamaktadr. Bu durum halk saln etkileyen nemli sorunlardan birini oluturmaktadr. ehir suyu ebekesi iin modern anlamda ilk artma tesisi 2004 ylnda hizmete girmitir. Bu nedenle, ehrin ime ve kullanma suyunun, 2003 ylna kadar shhi olmayan zellikler tadn ve nemli sorunlar oluturduunu sylemek mmkndr. me ve kullanma suyunun temini asndan problemlerin younlat alanlar, gecekondu alanlardr. Bu kesimlere ime ve kullanma suyu yeteri kadar ulatrlamamakta, su ebekesinin bulunduu ou yerde de su borularnn sokaklarda akta olduu grlmektedir. anlurfa Belediyesinden alnan 05.09.2003 tarihli veriler itibariyle su ebekesinden yararlanan hane says 81.545tir. Buna karlk mesken abone says 78.256dr. Ticarethaneler ve fabrikalar da dahil olmak zere toplam hane says

357

91.464 olmasna ramen, toplam su abonesi says ise 87.980dir. Bu durum ehirde su ebekesinden yararlananlar ve abone says arasnda nemli farklar olmas, kaak su kullanm olduunu gstermektedir. Altyap tesisleri arasnda kanalizasyon ebekesi nemli bir yer tutmaktadr. anlurfada optimum artlar tayan bir kanalizasyon ebekesinin tam anlamyla kurulduu sylenemez. ehrin kanalizasyon ebekesi, atk sularn ehir dna tanmasnda yetersiz kalmaktadr. ehrin iinden geen Karakoyun deresine, halen evresinde bulunan bir ok konuttan atk sular boaltlmakta, konutlarn kanalizasyon borular dere yatana akmaktadr. Bu durum, zellikle yaz aylarnda, salk asndan hayli zararl bir durum ortaya karrken, ayn zamanda evre kirliliine de neden olmaktadr. Ayrca ehrin kanalizasyon ebekesinin tesisinde, iklim artlarnn gz nnde yeterince gz nnde bulundurulmad grlmektedir. zellikle cadde ve bulvarlarn kenarlarnda, yal havalardan biriken suyu drene edecek sistemler yeterince bulunmamakta ya da bakmlar yaplmamaktadr. ehir ve evresinde yalarn byk ksmnn k aylarnda topland; ilkbahar ve sonbahar mevsimlerinde saanak yalarn yaand dnlerek kanalizasyon ebekesi kurulmadndan, bu mevsimlerde meydana gelen yalar ehrin nemli mevkilerinde su birikintilerinin olumasna neden olmaktadr. ehrin merkezinden da doru eimin artmas ve en nemlisi kanalizasyon ebekesinin yetersizlii nedeniyle, saanak yalardan sonra ehrin en nemli mevkilerinden olan vilayet binas ve evresinde nemli miktarda su birikmektedir. Bu su, eimi takip ederek hal pazar ve civarna doru aka gemektedir. Bunun yannda, ehrin kuzeyinde aka geen sular eimi takip ederek anlurfa-Mardin karayoluna ve ana sulama kanalna doru akmaktadr. Kanalizasyon ebekesi asndan da gecekondu alanlar nemli sorunlarla kar karyadr. Gecekondu mahallelerinde yaplan gzlemlerde, bir ok yerde kanalizasyon ebekesinin halen olmad, olan yerlerde de atk sularn iletilmesinde kullanlan borularn sokak ortasnda ve aktan devam ettii grlmtr. Bu durum salk artlar asndan nemli bir problem oluturduu gibi, ehirsel altyap tesislerinde bulunmas gereken zelliklerle elimektedir. ehrin dier altyap tesislerinden elektrik altyaps ise su ve kanalizasyon ebekelerine gre nisbeten daha iyi zellikler gstermektedir. Ancak, yaz ve k

358

aylarnda yaanan elektrik kesintileri sz konusudur. zellikle k aylarnda rzgrdan, yaz aylarnda da ar scakla bal olarak meydana gelen hat kopmalar eitli hizmetlerin aksamasna neden olmaktadr. Elektrik hatlarnn halen direkler vastasyla iletimi salamas, zellikle yaz aylarnda ok sayda insann balkonlarda ve damlarda yatt dnldnde can gvenliini tehdit eden bir durum ortaya karmaktadr. anlurfa TEDA Mdrlnden alnan 2003 yl verilerine gre toplam elektrik abonesi says 103.944tr. Bu miktarn 85.765i mesken abonesidir. Dierleri i yerleri, resmi kurumlar, tarmsal sulama ve sanayi tesisleri aboneleridir. TEDA verileri ile belediye verileri arasnda mesken abone says arasnda ciddi bir fark olduu grlmektedir. ehirdeki su abonesi mesken says 78.256 iken, elektrik abonesi mesken says 85.765tir. Aradaki fark yeterli denetimlerin yaplmamasndan kaynaklanm olmaldr. TEDA yetkililerinden alnan bilgilere gre, ehirde kaak elektrik kullanmnn zellikle k aylarnda art ve elektrik kesintilerinin bir ksmnn kaak kullanmdan ve bu nedenle de baz hatlara ar yklenmeden kaynakland belirtilmitir. E) DER SORUNLAR ehirsel alanda arazi kullanmndan kaynaklanan baka sorunlar da bulunmaktadr. Bunlar arasnda sanayi ve askeri tesislerin ehirsel alan iinde kalmas, arsa fiyatlarnn ykseklii, arsa ve yeil alan yetersizlii ve tarihi eserlerin tahribi bunlarn en nemlilerini oluturmaktadr. Gnmzde ehrin iinde Cumhuriyet Caddesi ile Harran niversitesi Caddesi arasnda kalan alanda eski kk sanayi sitesi bulunmaktadr. ehrin dnda Evren Kk Sanayi Sitesi ina edilmesine ramen ok az sayda i yeri sahibi yeni sanayi sitesine tanmtr. yeri sahiplerinin byk bir ksm halen eski yerlerinde faaliyetlerine devam etmektedir. Bu i yerlerinin byk bir ksmnn oto tamir atlyelerinden, tornaclardan ve tenekecilerden olumas nemli miktarda hava ve grlt kirliliine neden olmaktadr. Tamamen konut alanlar iinde kalan bu alan, ulam faaliyetlerinin aksamasna neden olduu gibi, ehirsel sorunlardan biri olan grnt kirliliine de yol amaktadr. anlurfada ehirsel alan iinde kalan bir ok sanayi tesisi vardr. Bu tesisler her ne kadar kurulduklarnda ehrin dnda iseler de artk tamamen ehrin ierisinde

359

kalmlardr. Bu nedenle de ar vastalarn bu fabrikalara giri-k yapmas ehir ii ulamn olumsuz ynde etkilemektedir. Bunun yannda konut alanlar iinde sanayi tesislerin yer almas, grlt, grnt ve hava kirliliine neden olduundan olumsuz bir durum arz etmektedir. ehirsel arazi kullanmnda grlen en byk sorunlardan biri de 20. Mekanize Tugaynn neredeyse tamamnn ehirsel alan iinde kalm olmasdr. Abide kavandan itibaren, anlurfa-Diyarbakr karayolunun bat ksmnda kuzeye ve batya doru ok geni bir alan kaplayan kla, konut alan olarak kullanlmaya ok elverili bir alan igal etmi durumdadr. Byle askeri tesislerin ehirlerin dnda uygun bir yerde kurulmalar ehirsel planlama iin zaruret halini almtr. ehirsel gelimeye bal olarak, artan nfus ve konut saysndan dolay, ehirsel alan iinde arsa miktar hayli azalmtr. Konut ihtiyacnn giderek artmas ve arsa miktarnn da az olmas, arsa fiyatlarnn ve dolaysyla da konut maliyetlerinin ykselmesine neden olmaktadr. ehrin en nemli sorunlarndan biri de yeil alan yetersizliidir. anlurfada scak iklim artlarnn hkm srmesi nedeniyle yaz aylarnda yeil alan kullanm ihtiyac had safhaya kmaktadr. ehirde ailelerin elenip dinlenmesi amacyla yaplan parklarn bir ou kktr. ehrin balca dinlenme alanlar arasnda Dergh ve Kasapta park bulunmaktadr. Ancak bu iki alan ehrin ihtiyacna cevap verememektedir. ehir nfusunun fazla oluu ve dinlenme ihtiyacn giderecek kapasiteye sahip yeil alanlarn saysnn az oluu, bu iki yeil alan zerinde byk bir bask oluturmaktadr. Yaz akamlarnda bu her iki alanda ve dier kk parklarda oturacak yer bulmakta sknt yaanmaktadr. Ayrca bu yeil alanlarda piknik alanlarnn olmamas, oturma ve dinlenme alanlarnn yeillendirilen alanlarla orantsz oluu yer bulmakta sorunlar dourmaktadr. Bahsedilen bu yeil alanlarda imlendirilen ve aalandrlan alanlar iyi dizayn edilmemi, aralarda oturma yerleri braklmam, oturma alanlar dar bir alanla snrlandrlmtr. ehrin evresinde de orman, koruluk vb. alanlarn ok kstl oluu, ehirsel alan iinde bulunan yeil alanlar zerinde youn bir bask oluturmaktadr. ehrin tarihi boyunca gstermi olduu gelimeler iinde yaanan en byk olumsuzluklardan biri de, ehrin sahip olduu tarihi eserlerin korunamamas, gerek ahslar gerekse kamu kurumlar tarafndan ykma maruz kalmalardr. Gnmzde

360

ehirde pek ok tarihi eser var olmakla birlikte, ok sayda eser de yklmtr. ehrin kaybetmi olduu bu tarihi deerlerin banda ehir surlar gelmektedir. Daha 1910lu yllarn banda ehri ziyaret eden yabanc seyyahlarn varlndan bahsettikleri bu surlar, maalesef gnmzde ortadan kalkm, sur talar baz yaplarn temellerinde kalnt halinde gnmze ulaabilmitir. Ancak bu kalntlar bile koruma altna alnmamtr. 2003 yl Austos aynda Harrankapnn hemen batsnda tespit edilen kk bir sur kalntnn, birka ay sonrasnda ortadan kaldrld grlmtr. ehrin sahip olduu, fakat gnmze kadar ulaamayan tarihi eserler arasnda, baz hanlar, hamamlar, camiler, vilayet saray gibi bir ok eser de bulunmaktadr. ehrin geliip bymesine ve tarihi deerlerin de yok saylmasna bal olarak, gerek yol ama almalar gerekse modern binalar ina etme kaygsyla ehrin sahip olduu ok sayda tarihi eser ortadan kaldrlmtr.

361

V-

SONU VE NERLER
Gneydou Anadolu Blgesinin nemli ehirlerinden bir olan anlurfa,

Trkiyenin de nemli ehirlerinden biridir. Gerek sahip olduu sosyo-ekonomik potansiyel ve gerekse yerleme zellikleri bakmndan byk bir neme sahiptir. zellikle yerleme tarihi asndan incelendiinde anlurfa ehrinin Trkiyenin en eski ehirlerinden bir olduu grlmektedir. Yaplan arkeolojik aratrmalar, ehrin bulunduu alanda en eski yerlemenin gnmzden 11000 yl nce, anlurfa kalesinin kuzeyindeki Tlfndr Tepesinde Neolitik dnemde baladn gstermektedir. Yaplan aratrmalar sonucunda, ehrin kuruluunda rol oynayan fiziki faktrler arasnda su durumu, en nemli yer seimi faktr olarak dnlebilir. Bu faktr yannda gvenlik, verimli tarm arazilerinin, barnak ve alet yapm iin elverili malzemenin, avclk-toplaycl devam ettirmeye ve ayn zamanda da kltr altna alnmaya uygun flora ve faunann varl da anlurfann ilk kurulu yerinin seiminde etkili olmutur. Dier bir faktr olan iklim, dolayl olarak lokasyon faktrlerini etkilemitir. anlurfa kuruluundan gnmze kadar eitli dnemlerde gelime evreleri gstermitir. Bu srete ehre ve evresine hakim olan kavimler ve devletler ehrin gelime evrelerinde nemli rol oynamlardr. Gerek ehrin fiziki yaps ve gerekse sosyo-ekonomik zellikleri bu kavim ve devletlere bal olarak ekillenmitir. Neolitik dnemden sonra ehrin durumu ile ilgili verilerin olmamas, M.. 332 ylnda ehrin Makedonlar tarafndan alnmasna kadar olan dnemi karanlkta brakmaktadr. Ancak bu tarihe kadar ehrin bulunduu alana ve evresine Ebla ve Akad krallklarnn, Hurri ve Mitannilerin, Asur krallnn, Med ve Pers devletlerinin hakim olduu ve Makedonlardan nce ehrin Urhay adyla anld bilinmektedir. Makedonlarn blgeye hakim olmalarndan sonra, ehir Edessa adyla anlmaya balanmtr. Bir ok kaynakta ehrin Makedonlar tarafndan kurulduu belirtilmekteyse de, daha nceden var olan yerleme nedeniyle bu gr kabul etmek mmkn grnmemektedir. ehir yeniden ina edilmi ya da var olan yerlemenin yanna Makedonlarn baka yerlerde de yaptklar gibi koloni kurmu olduklarn dnmek daha gereki bir yaklam olacaktr.

362

Makedonlar

dneminde

Byk

skenderin

lmnden

sonra

onun

komutanlarndan Selevkos Nikatorun kurmu olduu kralln snrlar iinde kalan ehir, blgenin nemli bir idari merkezi olmutur. ehrin evresindeki surlar ilk olarak bu dnemde ina edilmitir. Selevkoslardan sonra kurulan Osrhoene krall, anlurfa blgesine hakim olmu ve o gnk ismiyle Edessa yani anlurfa ehri, bu kralln bakenti olarak idari merkez grevini stlenmitir. Kralln Roma ve Pers Devletleri arasnda skp kalmas, ok defa Edessa ve evresinin bir hakimiyet mcadelesi alan haline gelmesine ve bu devletler arasnda el deitirmesine yol amtr. nceleri Roma hakimiyetini tanyan bamsz bir krallk olan Osrhoene krall, daha sonralar Roma devletinin bir eyaleti, sonralar ise bir kolonisi olmutur. Bu dnemde ehir halknn byk bir ksmnn putperest ve Yahudi olduklar ve daha sonra Hristiyanln ehirde byk bir hzla yaylmaya balad grlmektedir. Hristiyanln ehirde yaylmas, ehrin fiziki yapsnda olduu gibi sosyal yapsnda da nemli deiikliklere yol amtr. ehrin bu dnemde idari merkez statsnde olmas, nemli bir ok yapya sahip olmasna neden olmutur. Bata saraylar olmak zere, soylularn ikamet ettikleri mimari adan hayli neme sahip binalar, kiliseler, hastahaneler, hamamlar, deirmenler, kprler, adliye binas, tiyatro ve hipodrum gibi bir ok nemli yap bulunmaktayd. Sk sk yaanan sel felaketleri nedeniyle Jusitinien bendi ina edilmi, o zamana kadar ehrin iinden geen Karakoyun deresinin yata deitirilmi ve yeni yatak ehrin kuzeyinden, surlarn dndan geirilmitir. Bu dnemin dier bir nemi de, ehirde Urfa Akademisi olarak bilinen ve Dou Hristiyanlar tarafndan hayli itibar gren okulun alm olmasdr. Edessann bu dnemde idari bir merkez olmas ve ilek yollar zerindeki sitasyonu, ehrin ekonomisinde ticaretin her zaman nemli bir role sahip olmasn salamtr. slam devletinin 639 ylnda blgeye hakim olmasyla birlikte ehir yeni bir kltrle tanmtr. Yeni bir dine mensup insanlarn ehre yerlemeye balamasyla, putperestler, Arami soyundan gelen Sryaniler ve Greklerle birlikte Araplar da anlurfada yaar olmutur. anlurfann kltrel alt yaps buradan gelmektedir.

363

ehir, Bizans devleti tarafndan 1031 ylnda slam devletinden alnm ve idari tekilat iinde merkezi Antakya olan Suriye temine balanmtr. slam devletinin ilk dnemlerinden itibaren idari merkez konumunu kaybeden Edessa, bu dnemde de idari merkezlik yapamamtr. Fakat Bizansllarn elinde kald 56 yllk sre iinde devletin doudaki en nemli garnizon ehri zellii tamtr. Hal ordusunun Edessa ve evresinde hakim olduu topraklarda hal kontluu kurulmu ve kontluun bakenti de yine Edessa (anlurfa) olmutur. Seluklularn hakimiyet blgesi iinde bir ada gibi kalan kontluk, ok defa saldrya maruz kalmtr. XII-XVI. yzyllar arasnda Edessann yine bir ok savaa ve tahribata maruz kald grlmektedir. 1144 ylnda kontluun yklmasndan sonra ehir, Trk beylerinin hakimiyet mcadelesine sahne olmutur. Daha sonra srasyla Eyyubiler ehre hakim olmu, Mool istilas yaanm ve son olarak da Akkoyunlularn egemenliine gemitir. anlurfa, tarihi boyunca, d saldrlardan uzak ve ekonomik olarak en iyi dnemlerinden birini, XVI. yzylda Osmanl Devleti hakimiyetinde yaamtr. Bu tarihten itibaren Cumhuriyetin kuruluuna kadar yaklak drt asr boyunca Osmanl devletinin hakimiyetinde kalm, ehir bu dnemde de Ruha adyla anlmtr. Ruha, ilk balarda Diyarbekir eyaletinin bir sancak merkezi iken, sonralar Rakka eyaletine bal bir sancak merkezi olmutur. Ancak her ne kadar eyaletin idari merkezi Rakka ise de eyalet idarecilerinin Ruhada ikamet etmeleri nedeniyle fiilen eyalet merkezlii yapmtr. Ruha, daha sonraki yllarda Halepe bal ve XX. yzyln balarnda da bamsz bir sancak merkezi olarak idari grevleri srmtr. Bu istikrar dneminde, 1518 ylnda 5.500 kadar olan nfus, XIX. yzyln sonlarnda 50.000in zerine, XVI. yzylda mahalle says 6 olan ehir, XIX. yzyl sonlarnda bir ara 56 mahalleli bir yerleme halini alabilmitir. Osmanl devleti dneminde ehir, birka yap hari surlar dna tamamt. Osmanllar dneminde yaanan bu istikrar ortam ehrin ekonomisine de yansmtr. zellikle Halepin ehrin ekonomik yaants zerinde nemli etkileri olmutur. Anadoluyu ran ve Suriyeye balayan nemli ticaret yollarnn ehirden gemesi veya baz yollarn birlemesi, ehrin ekonomik yaantsnda ticaretin ok nemli bir yerinin olmasna yol amtr. Ruhada sahip olduu bu potansiyel nedeniyle

364

Osmanllar dneminde bata Gmrk, Menek, Barutu ve Hac Kamil hanlar olmak zere, ayn faaliyet kolundan esnaflarn bir arada bulunduu arlar ve pazarlar gibi bir ok ticaret yaplar ina edilmitir. Bunun yannda Osmanllar ehrin fiziki yapsnn ekillenmesinde de nemli katklarda bulunmular, ok sayda cami, hamam, hastane, eme, trbe, medrese ve imarethaneler gibi bir ok sosyal tesis ve kurum da kurmulardr. anlurfa ehrinin gelime evreleri iinde belki de en nemli dnemi Cumhuriyet dnemi oluturmaktadr. ehrin modern grnm, sanayi ve ticaret faaliyetlerinin eitlenmesini ve younlamas, nfus miktarnn artmas ve meknsal alanda grlen en hzl gelimeler Cumhuriyet dnemi iinde yaanmtr. Cumhuriyetin ilanyla birlikte Trkiyede balatlan modernleme ve gelime hamleleri, tm lkeyi olduu gibi anlurfay da etkilemi ve ehir bu olumlu gelimelerden payna deni almtr. Yine bu srete ehrin nfusunda meydana gelen geliim, Trkiye nfusunun geliiminden daha hzl olmutur. 1927 ylnda yaplan ilk nfus saymnda 29.098 olarak tespit edilen nfus, 2000 ylnda 385.588e ykselmitir. Bu, 1927 ylndan 2000 ylna kadar nfusun 12 kattan daha fazla bydn gstermektedir. Nfusun yllk art hznda grlen maksimum deer 72 ile 1985-1990 arasnda gereklemitir. Meydana gelen nfus geliimi, doal olarak ehrin meknsal geliimine yansmtr. ehrin nfus art oranlar 1950 ylndan sonra yksek deerler gstermi, 1980 yl hari bu hzn, inili kl olarak 2000 ylna kadar korumutur. Ekonomide ve salk artlarnda meydana gelen gelimelerin, doal nfus art hznn yksek olmasnda etkili olmas; ehrin, evresinde bulunan krsal alanlar zerinde meydana gelen nfus basks nedeniyle krsal kesimden g almas gibi nedenler, hzl bir nfus artna neden olmutur. Gneydou Anadolu Projesinin (GAP) ehir ve blgede meydana getirmi olduu ekonomik ve sosyal gelimeler, ehrin nfusunun 1990 ylndan sonra daha da artmasna neden olmutur. 1966 ylnda Harran Ovasna su verilmeye balanmas, ehrin gerek nfusunun ve gerekse meknsal alannn gelimesini hzlandrmtr. ehrin gelime srecinde, ekonomik faaliyetler eitlenmi ve daha geni alanlara yaylmlardr. anlurfann ekonomisinde ok eski dnemlerden beri ticaretin nemli bir yeri olmutur. Ancak Trkiye Cumhuriyetinin kurulmas ile

365

birlikte Halepin Suriye devleti snrlar iinde kalmas, ehrin ticaretini hayli olumsuz etkilemitir. Bu nedenle, ehrin ticaretinde bata stanbul olmak zere evre illerin etkisi giderek glenmitir. ehirsel alan iinde geleneksel ticaret alan olan tarihi arlar, uzun mddet ehrin tek ticaret alan olma zelliini korumutur. Fakat zelikle 1950li yllardan sonra ehrin nfus ve meknsal olarak gelimesine bal olarak, ticaret alanlar tarihi arlar yannda, ehrin kuzeyine doru yaylmaya balamtr. Bunun yannda ticari faaliyetler de eitlenmi, geleneksel i kollar yannda bir ok modern ticaret faaliyeti yaplmaya balanmtr. Gnmzde, vilayet binasndan itibaren gneye doru Haimiye meydanna kadar uzanan Sarayn-Divanyolu-Kunduracpazar caddeleri ekseni ve tarihi arlar, ehrin ticaret faaliyetlerinin gerekletirildii en nemli alandr. ehrin ekonomik faaliyetleri iinde imalat giderek nem kazanmaya balamtr. Osmanl devleti dneminde sadece tekstil ve deri ilemeye dayanan imalat faaliyetleri, gnmzde her ne kadar istenilen dzeyde deilse de eitlilik ve gelime gstermektedir. 1960l yllarn ortasndan itibaren sanayi tesisleri kurulmaya balanm, 1970 yllarda gelime devam etmi ve 1980 ylndan sonra yaanan istikrar ortamna bal olarak sanayi tesislerin says daha da artmtr. Ancak ehrin sanayi faaliyetlerindeki en nemli gelime, 1992 ylnda anlurfa Organize Sanayi Blgesinin kurulmas ile balamtr. Cumhuriyet dneminde anlurfa ehrinin meknsal gelimesi de hzl olmutur. Cumhuriyet dneminin balarnda surlarn iinde kalan ehrin, sur dna taan ksm ok azd. 1940 ylnda ehrin sadece kuzey ve gneyinde ok kk bir yerleim alan, eskiden surlarla evrili olan alann dnda yer almaktayd. Fakat, zellikle 1950 ylndan sonra meydana gelen beeri ve ekonomik gelimelere bal olarak, meknsal geliim de hzlanm, ehirsel alan giderek bymtr. 1950 ylndan itibaren, ehrin meknsal gelimesinde grlen dier bir zellik, Trkiyenin byk ehirlerinde de grlen gecekondulamadr. 1960l yllarda balayan, 1980 ylndan sonra canlanmaya balayan ve 1992 ylndan sonra da hzl bir gelime srecine giren sanayi faaliyetleri nemli miktarda istihdam imknlar ortaya karmtr. Krsal kesimden gerekleen g hareketleri ehrin

366

zellikle bat ve gney kesimlerinde gecekondu alanlarnn olumasna neden olmutur. ehirsel alann bymesinde sadece konut alanlar deil, ayn zaman sanayi ve i alanlar, kltrel ve yeil alanlar ile spor alanlarnn miktarnn artmas da etkili olmutur. ehirsel alan kullanmnda meydana gelen eitlilie, gnden gne deien ve ortaya kan ihtiyalara paralel olarak ehirsel alan miktarnda meydana gelen art, nfus miktarnda meydana gelen arttan daha fazla olmutur. 1940 ylnda 154,4 ha. olan ehirsel alan, 2003 ylnda 3102 ha.a ykselmitir. 1967 ylnda 17 olan mahalle says, 2003 ylnda 66ya ykselmitir. Gerek beeri gerekse ekonomik anlamda, ehrin gelime sreci iinde en nemli dnem Cumhuriyet dnemidir. Cumhuriyet dnemi iinde de beeri ve ekonomik gstergeler ele alndnda en hzl gelimenin 1989-2003 yllar arasnda kalan dnem iinde yaandn sylemek mmkndr. ehirlerin bir ounda olduu gibi anlurfada da gelime srecine bal olarak bir takm ehirsel sorunlar ortaya kmtr. Gelime srecinde yaanan ekonomik, sosyal ve politik olaylar; phesizki ehrin altyapsndan yaplarn mimari zelliklerine, meknsal geliimden sosyo-ekonomik zelliklere kadar bir ok ehirsel fonksiyonu etkilemitir. Bu etkiler olumlu ynde olduu gibi olumsuz ynde de hissedilmitir. Ortaya kan olumsuz etkiler, ehirsel bir takm sorunlarn ortaya kmasna neden olmu ve ehirsel yaam kalitesini drmtr. anlurfann gelime srecinde ortaya kan ehirsel sorunlar gecekondulama, tarm alanlarnn igali, altyap sorunlar vb. balklar altnda toplanabilir. Bu nedenle de ehirsel sorunlarn Cumhuriyet dneminde, zellikle 1950li yllardan sonra bu sorunlarn grlmeye baland dnlebilir. Ancak unutmamak gerekir ki, anlurfa ok uzun gemie sahiptir. Bu uzun gemi iinde de ok nemli stratejik bir konumda yer almtr. Bu nedenle ok defa saldr, kuatma ve savalara maruz kalmtr. Bu nedenle de bata ehir surlar olmak zere, ehir ok defa tahribata uramtr. Aslnda gelime srecinde grlen bu tahribatlar, krsal kesimden ok ehirde grldnden, stratejik nemin ortaya kard ve politik nedenlerden kaynaklanan bir ehirsel sorun olarak kabul edilmelidir. Bu zelliinden dolay anlurfada ehirsel sorunlarn balangcnn ok eski dnemlere dayandn sylemek mmkndr.

367

anlurfann ehirsel sorunlar arasnda en nemlisi, gelime srecine bal olarak yaanan gecekondulamadr. ehrin zellikle bat ve gney kesimlerinde kendini hissettiren gecekondulama, gerek sosyal, gerek ekonomik ve gerekse estetik adan ehrin nemli bir sorunudur. Gelime srecinde meydana gelen meknsal geliim, ehrin evresinde bulunan nemli miktarda verimli tarm arazilerinin igal edilmesine neden olmutur. Yanl politikalar ve yetersiz imar denetimleri yznden, ehrin evresinde bulunan alvyal tarm arazileri bata olmak zere, nemli miktarda tarm alan, konut, sanayi, ynetim, eitim ve spor alanlarnn igaline maruz kalmtr. ehirsel gelime sonucunda ortaya kan dier bir sorun da, altyap tesislerinin yetersizliidir. Gnmzde gecekondu alanlar bata olmak zere ehrin pek ok ksmnda su, kanalizasyon, elektrik ve ulam gibi altyap sorunlar grlmektedir. Ayrca, askeri alanlarn ve sanayi tesislerinin ehirsel alanda, konut alanlar ile i ie olmas de nemli bir sorundur. ehirsel alan iinde arsa yetersizlii ve dolaysyla arsa fiyatlarnn ykseklii ve konut maliyet fiyatlarnn ykseklii nemli sorunlardandr. ehir corafyasnn nemli konularndan biri de, beeri ve fiziki ortamdan maksimum dzeyde yararlanlmasdr. anlurfada grlen bir takm ehirsel sorunlarn zlmesi, bunun yannda gelecekte ekonomik, sosyal ve altyap zellikleri bakmndan modern bir ehir ortaya karlmas iin bir takm tedbirlerin alnmas gerekmektedir. Gecekondu sorununun zmnde insanlar madur etmeden, aklc ve gereki tedbirlerin alnmas gerekmektedir. uras bir gerektir ki, gecekondu alanlar ehrin nemli bir ksmn oluturmaktadr. Bu nedenle, bu sorunun ksa vadede zlmesini beklemek gereki bir yaklam olamaz. Bu nedenle, dier bir ok ehirde gecekondulamann nlenebilmesi iin yaplan gecekondu nleme alanlar oluturulmal ve/veya gecekondu dnm projeleri acilen uygulanmaldr. Bu konuda yerel ynetimlerin Babakanlk Toplu Konut daresi (TOK) ile ibirliine girerek, gerekirse yurt dndan ilgili kurum kurululardan da destekler alnarak gecekondularda oturan insanlara maliyeti dk, ucuz, ok katl modern konut retmesi ve onlarn bu konutlara yerletirilmesi gerekmektedir. Ayrca gecekondularn sahiplerinden satn alnarak, gecekondu sahiplerine geici olarak

368

ikamet imknlarnn sunulmas ve zamanla kademeli olarak satn alnan gecekondularn bulunduu alanlarda modern binalar yaplmas gecekondu sorununu zmne yardmc olacaktr. Bu, bir nevi gecekondusu karlnda ailelere konut salanmas sistemi olacaktr. Birka gecekondunun yerletii alanda, ok katl bir bina yapldnda, ok daha fazla aileye ikamet imkn doduundan ehirsel alanda ok sayda arsa da retilmi olacaktr. Bylece modern ehirsel grnme uymayan, her trl konfordan uzak ve ayn zamanda ehrin estetik grnn de olumsuz etkileyen bu sorun zamanla kademeli olarak zme kavuturulmu olacaktr. Alnacak bu tedbirler yannda, yeni gecekondularn inasnn nlenmesi de ok nemli bir konudur. zellikle Trkiyede yerel ve genel seimler ncesi sk sk karlan imar aflarna son verilmesi hayli nem kazanmaktadr. Bunun yannda akrabalk, arkadalk ilikileri nedeniyle imar planlarna ve yasalarna uygun olmayan inaatlara gz yumulmamas, saha denetimlerin sklatrlmas, zellikle de ehrin sk sk uydu grntleri ile denetlenmesi ve buna ramen gecekondu yapanlara caydrc cezalar getirilmesi byk nem arz etmektedir. Gnmzde 400.000i getii sanlan nfusun yaad, byk tarihi, turistik, sosyal ve ekonomik nemi olan anlurfa ehrini gecekondularn oluturduu grnt kirliliinden kurtarmak ve ehri hak ettii estetik yapya kavuturmak en nemli almalardan biri olacaktr. ehrin evresinde bulunan nemli miktarda tarm alannn ehirsel alan tarafndan igal edilmesi nemli bir sorun oluturmaktadr. Trkiye ekonomisinde ok nemli bir yeri olan tarm faaliyetlerinin aleyhine olan bu gelimelerin durdurulmas nemli bir konu oluturmaktadr. ehrin evresinde bulunan zellikle sebze retim alanlar bata olma zere dier tarm alanlarnn korunmaya alnmas, imara almamas gerekmektedir. Her ne kadar imar planlarnda bu konuda almalar yaplmaktaysa da, bu alanlarn yerel ynetimler ve Tarm Bakanlnca korunmas iin daha fazla aba harcanmaldr. Aslnda tarm alanlarnn ehirsel alan tarafndan igal edilmesine neden olan faktrlerin nemlilerinden biri de arsa yetersizliidir. anlurfada nfusun konut ihtiyacnn arsa miktar zerinde oluturduu bask, ehrin tarm alanlarna doru kaymasna neden olmutur. Bu nedenle de tarm alanlar dnda arsa retilmesi tarm alanlarnn korunmasna yardmc olacaktr.

369

Arsa yetersizlii ehrin nemli sorunlarndan biri haline gelmitir. ehrin dier bir sorunu da sanayi tesisleri ve askeri tesislerin ehirde nemli bir alan igal etmeleridir. Bu iki sorunun karlkl ekilde zme kavuturulmas byk nem tamaktadr. Gnmz modern ehirlerinde, askeri ve sanayi alanlar, ehirsel alan dnda yer almaktadr. Sanayi tesislerinin ve askeri tesislerin ehir dnda corafi artlar da gz nnde bulundurularak uygun yerlerde olmalar gerek hava, su, grnt ve grlt kirlilii gibi evre sorunlar ve gerekse ehirde yaayan insanlarn can gvenliklerinin salanmas asndan nemli bir gerekliliktir. ehrin iinde yer alan eski kk sanayi sitesi bal bana bir sorun olmakla birlikte, baka sorunlara da neden olmaktadr. Burada yer alan i yerlerinin bir an nce anlurfa-Gaziantep yolunun 10. km. sindeki Evren Kk Sanayi Sitesine tanmas yararl olacaktr. Ayrca anlurfa-Mardin/Akakale karayollar zerinde, fakat ehirsel alan iinde kalan fabrikalarn da anlurfa OSBne tanmas tevik edilmelidir. Bu tesislerin OSBne tanmas veya ehir dna karlmasyla ortaya kacak olan alan, anlurfann arsa ve yeil alan yetersizlii sorununun zmnde nemli bir imkn salayacaktr. Sadece askeri alanlarn yzlm, neredeyse ehirsel alann ne eittir. zellikle 20. Mekanize Zrhl Tugay klasnn ve Jandarma Alaynn aalandrlmam alanlar konut alan olarak kullanlmaldr. Bir nceki blmde ayrntl olarak bahsedilen ve ehrin nemli sorunlarndan biri olan altyap sorunlarnn zm nemli konulardan birini oluturmaktadr. zellikle su, kanalizasyon altyapsndan yoksun olan kesimlerde bu hizmetlerin en ksa zamanda ulatrlmas, yerel ynetimlerin bir sorumluluu olduu gibi, insani bir grevdir. Ayrca gecekondu blgelerinde su ve kanalizasyon ebekelerine ait borularn sokak ortasnda, zeminde ve yan yana gemeleri salk artlar asndan byk bir sorun oluturmaktadr. zellikle yaz aylarnda bu sorun kendini daha fazla hissettirmektedir. Su ve kanalizasyon ebekelerine ait boru hatlarnn yer altndan ve ayr ayr kanallardan geirilmesi gerekmektedir. Gecekondu mahallelerinde su ve kanalizasyon ebekelerinin yan yana ve sokakta aktan gemesi salk artlarna uymayan bir durum olduu gibi, bu durum hem ulam olumsuz etkilemekte hem de ehirsel yaama uygun dmeyen bir grnt kirlilii ortaya karmaktadr. Gnmzde anlurfa ehri, gneyinde ve kuzeyinde bulunan kylerle birlemi durumdadr. Gerekli artlar tamasna ramen anlurfa byk ehir

370

statsne alnmamtr. Bu nedenle yerel yneticilerin ve hkmetin ortak alma yrterek ehrin byk ehir statsne kavuturulmas ncelikli olarak ele alnmas gereken bir konudur. Byk ehir statsnn kazanlmas halinde, ehrin kuzeyinde bulunan Karakpr belediyelik ky ve ehrin gneyindeki Yenice kynn byk ehir belediyesi snrlarna dahil edilmesi gerekmektedir. Karakpr kasabasnda yaayan nfusun byk bir ksmnn i yeri anlurfa ehrindedir. Karakpr kasabas, bugn ok katl modern binalarn ounlukta olduu ve arsa fiyatlarnn daha ucuz olmas nedeniyle ehir halknn rabet ettii bir yerdir. ehrin arsa ihtiyac bir nevi Karakpr kasabasnden giderilmektedir. Bu nedenle de ehirle birlemi bir vaziyettedir. Gneyde ehirle birlemi olan dier ky, Yenice kydr. Bu kyde ksa vadede belediye tekilat kurulmal, orta vadede de muhtemel byk ehir belediyesi snrlar iine alnmas salanmaldr. ehirde semt ilelerin kurulmas ya da alt kademe belediyelerin oluturulmas, yerel ynetimlerin gerekli ehirsel hizmetlerin yrtmelerinde nemli bir kolaylk salayacaktr. ehrin ulam sorunlarnn zm de byk nem arz etmektedir. En bata ehir ii trafiin aksamasna ve bir ok lmcl kazalarn meydana gelmesine neden olan ve ehrin iinden geen anlurfa-Gaziantep/Diyarbakr/Mardin karayollarna ehir dndan balanty salayan evre yollar yaplmal ve transit gei yapan aralarn ehir iine girmesi engellenmelidir. evre yollar, halen yapm devam eden oto yollarn gzerghlar ve uzun vadeli gelimeler dikkate alnarak planlanmal ve bu plana gre ina edilmelidir. Ayrca bu evre yollar, sadece transit geilere deil, ayn zamanda ehir ii ulamn da kolaylatrmaya hizmet etmelidir. anlurfann sahip olduu nemli tarihi ve turistik alanlara ramen, turizm faaliyetlerinin gelimi olduunu sylemek mmkn deildir. Bunun yannda yllardr sren tarihi eser tahribat ehrin tarihi ve turistik deerlerinin azalmasna neden olmutur. Bata ehir surlar olmak zere ok sayda tarihi eser, gerek yol ama ve geniletme, gerekse dier nedenlerle ortadan kaldrlmtr. Bundan dolay ehrin sahip olduu tarihi eserlerin daha iyi korunmas gerekmektedir. Bu anlamda, ehrin tarihi dokusu iinde yer alan ve geleneksel anlurfa evlerinin yaygn olduu alan tamamen koruma altna alnmaldr.

371

Geleneksel evlerin yklarak yerlerine yeni binalarn yaplmasna yerel ynetimlerin ve Kltr ve Turizm Bakanlnn alaca tedbirlerle engel olunmas gerekmektedir. Tarihi eserlerin restorasyonu da bu almalar iinde nemli bir yer tutmaktadr. anlurfa ehrinin turizm potansiyelini yakn evresinde ve dier ilelerde bulunan turistik alanlardan ayr dnmek doru bir yaklam olamaz. nk ehre gelen yabanc turist, il snrlar iinde bulunan dier tarihi ve turistik alanlar da ziyaret etmektedir. Bu nedenle de il iinde yer alan ve ou bakmsz ve kaderine terkedilmi durumda bulunan tarihi eserlerin restorasyonu ve koruma altna alnmas da byk nem tamaktadr. Bu, anlurfann tantmnda da nemli bir rol oynayacaktr. anlurfann tarihi ve turistik eserleri ve kltryle tantm son derece nemlidir. zellikle anlurfa ehrinin tantmnda elence ve yemek kltrnn n planda olmas, ok sayda nemli tarihi ve turistik neme sahip eserlerin glgede kalmasna ve ehrin farkl bir imajla n planda olmasna neden olmaktadr. anlurfann nemli bir inan turizmi potansiyeli olmas ehrin turizmine nemli katklar salamaktadr. ehrin tantmlarnda, zellikle yurt dnda, anlurfann byk dinin mensuplarna ev sahiplii yapt ve zellikle Hristiyanln ilk yayld ehirlerden biri olduu gerei belirtilmelidir. Ancak ne yazk ki, ehirde Hristiyanlk dnemi mimarisine ait ok az sayda eser bulunmas nemli bir dezavantajdr. Bu dezavantaj, Balkl gllerin Yahudiler ve Hristiyanlar tarafndan da kutsal sayld ve bu inann onlardan Mslmanlara getii ifade edilerek kapatlabilir. Ayrca yaplmas planlanan Haleplibahe Hogr Park, ehrin inan turizmi potansiyelini daha da arttracaktr. anlurfa ehrinin daha geni ve daha verimli kullanlabilen yeil alanlara ihtiyac bulunmaktadr. ehirsel alan iinde bulunan yeil alanlar, artan nfusun ihtiyacn, zellikle de yaz aylarnda, karlamaktan hayli uzaktr. Ayrca ehrin yakn evresinde plato yzeylerinde orman alanlarnn oluturulmas, yeni yeil alanlarn ortaya kmas yannda, ehrin yaz aylarnda rzgrla yaylan tozlardan korunmasna da yardmc olmas bakmndan, byk nem arz etmektedir. anlurfa ehri, gnmzde Gaziantep ve Diyarbakr gibi iki blgesel merkezin glgesinde kalsa da Gneydou Anadolu Blgesi ve Trkiyenin nemli ehirlerinden biri olmaya adaydr. Sanayi geliiminde Gaziantepe yardmc roller

372

stlenebilirse ekonomik ve sosyal yapsn daha da kuvvetlendirecektir. Sahip olduu sosyal ve ekonomik potansiyel ile gelecekte GAPn tamamlanmasyla birlikte daha da belirginleecektir. anlurfann var olan ehirsel kimliini daha da gelitirebilmesi iin tarihten gelen niversite geleneini yeniden canlandrarak Harran niversitesinin gelitirilmesi ve modern bir bilim yuvas haline getirilmesi de ok nemlidir. Bu, hem ehir ekonomisine hem de anlurfann sosyo-kltrel geliimine byk katk yapacaktr. Tarihi boyunca sadece evresinde bulunan illerle deil, blgeyi de aan llerde bir ok idari ve ticari etkileri olan anlurfa, sosyal ve ekonomik adan ehirleme ve ehirlileme srecini gerekletirdiinde, Trkiye ekonomisine daha fazla katklar olacaktr. Ayrca yaanacak olan tarma ve ihracata dayal sanayi, turizm ve niversiteye ynelik yatrmlarn, ncelikli olarak desteklenmesi anlurfa iin gerekliliktir.

373

ZET
anlurfa ehri, Gneydou Anadolu Blgesinin Orta Frat Blmnde yer almaktadr. ehir, yerleme tarihi bakmndan Trkiyenin en eskilerindendir. Arkeolojik aratrmalar sonunda, ehrin ilk kurulu tarihinin Neolitik Dneme kadar dayand ortaya kmtr. Bu nedenle, ehir 11000 yllk bir tarihe sahiptir. Szkonusu Neolitik yerleme, Yeni mahalle snrlar iinde yer almasndan dolay, Neolitik Yenimahalle Yerlemesi olarak adlandrlmtr. Yaplan aratrmalar, anlurfa ehrinin ilk kurulu yerinin, balkl gllerin kuzeyinde yer alan Tlfndr Tepesi olduunu ortaya koymutur. ehrin kurulu yeri seiminde fiziki etmenlerin byk bir rol oynad grlmektedir. Bu etmenler, su durumu, gvenlik, verimli tarm alanlarnn varl, barnak ve alet yapm iin elverili malzemenin varl, avlayclk ve toplaycla elverili flora ve faunann varl ve bunlar zerindeki dolayl etkileri olan iklimdir. ehrin ilk kurulduu bu alan incelendiinde, yukarda saylan etmenler asndan hayli elverili artlar tad grlmektedir. anlurfa ehri, tarihsel sre boyunca eitli gelime evreleri geirmitir. Neolitik Dnemden itibaren balayan bu gelime evreleri, srasyla Selevkoslar, Roma/Bizans, slam, Hal, Seluklu, Eyyubi, Akkoyunlu, Osmanl ve nihayet Trkiye Cumhuriyeti devletleri dnemlerinde yaanmtr. Bu evreler iinde M.. II. yzyldan itibaren farkl din ve kltrlere sahip insanlarn bir arada yaamas, kltrel zenginliinin oluumunda ve ehrin ekillenmesinde etkili olmutur. Gelime evreleri iinde, ekonomik ve sosyal zelikler bakmndan nemli gelimelerin yaand dnemler, slam ncesi dnemde Osrhoene krall/Bizans, Osmanl ve Trkiye Cumhuriyeti dnemleridir. ehrin nemli yollarn birletii bir alanda yer almas tarihi boyunca ticaret faaliyetlerini canl tutmutur. zelikle Osmanl dneminde ehrin ticaret faaliyetlerinin hayli canl olduu ve Cumhuriyet dneminde de farkl ehirlerle yaplarak devam ettii grlmektedir. Bunun yannda verimli tarm alanlarna yakn oluu, ehrin ekonomisinde tarmn etkili olmasna neden olmutur. ehirsel fonksiyonlarn eitlendii ve gelitii en nemli dnem Cumhuriyet dnemidir. zellikle 1950 ylndan sonra yaanan gelimelere bal olarak, nfus yksek bir hzda artm, hizmet ve sanayi sektrlerinde nemli gelimeler

374

kaydedilmitir. Bu bakmdan Cumhuriyet dneminde de 1988 sonras dnem ehirsel gelimenin en nemli olduu dnemi oluturmaktadr. Bunda GAPn devreye girmesiyle birlikte tarm, hizmet ve sanayi sektrlerinde yaanan gelimenin nemli bir rol bulunmaktadr. ehir gelime srecinde hakim olan kavim ve devletler dneminde farkl adlarla anlmtr. ehrin bilinen en eski ad Urhay/Orrhei/Orhaidir. Daha sonraki dnemlerde srasyla Edessa, Ruha, Urfa ve nihayet anlurfa adlarn almtr. Yaanan gelimelere bal olarak ehir, meknsal olarak da geni bir alana yaylmtr. 2003 yl itibariyle ehirsel alann yzlm 3102 hektara ulamtr. anlurfada gelime srecine bal olarak bir takm ehirsel sorunlar da ortaya kmtr. Bu sorunlar arpk kentleme ve gecekondulama, tarm alanlarnn igali, ulam, altyap ve ehirsel alann yanl kullanm olarak ifade etmek mmkndr.

375

ABSTRACT
anlurfa city is located in the middle Euphrates division of the Southeast Anatolia Region. In terms of its settlement history, it is one of the oldest cities in Turkey. Archaeological investigations have proved that the citys settlement history goes back to Neolotic period. Therefore the history if the city goes back to 11000 years before present. The city used to be called Yenimahalle settlement as the city was initially founded in the vicinity of Yenimahalle. Investigations have so far proved that initial location for the foundation was the Tlfndr Hill which is in the north Balkl Lake. It is believed that the physical geographical factors played important roles in the selection of this particular location. These factors are mainly; water, security, existence of fertile agricultural lands, natural shelter, existence of suitable fauna and flora for hunting and also for other primitive needs, and also the climate which had indirect influence on all these factors. When this initial location is examined in detail it would be easy to determine that these location comprises most of the natural factors mentioned above. In its history, anlurfa City has had various development phases. Since Neolithic period these phases were Seleucosians, Rome/Bizantium, Islam, the Crusaders, Eyyubi, Seljukians, Akkoyunlu, The Ottoman Empire and eventually the Modern Turkish Republic respectively. Within these phases and since II country B.C. people who had different religions and cultures used to live together. This factor had significant influence on the cultural diversity and also form of the city. Among this development phases, in terms of citys economic and social characteristics, the period in which most important developments recorded were the Osrhoene Kingdom/Bizantium (before the islamic period), the Ottoman Empire and the Modern Turkish Republic periods. As the city is located at the junction of important routes (roads) the trade of the city have always been activite. Especially during the Ottoman Empire period the trade used to be very active and this activity with various cities has also continued during the Turkish Republic period. In addition, because of its proximity to the fertile lands, the agriculture has also been an important income for the city. The Turkish Republic period has been most important period for the development of urbanisation. Especially, since 1950 the population has increased

376

remarkable and significant improvements have been achieved in public service and also industry. Thus, most important advancement during the Turkish Republic period has been after 1988 due to the GAP (the Southeast Anatolian Project) which has led to impressive progress in agricultural activites, public service and industry. In its history, the city has been re-named several times by the tribes and states which used to control it. The oldest names known were Urhay/Orrhei/Orhai and in the following periods the city has been called Edessa, Ruha, Urfa and anlurfa. Since its foundation the area of the city has expanded. In 2003, the total urbanised area was 3102 ha. During its development period, anlurfa city has always been faced with various problems. These problems may be expressed as; unauthorised construction, distorted city planing, occupation of agricultural land, transportation, infrastructure and missuse of urbanised area.

377

BBLYOGRAFYA
Kitap ve Makaleler ACAROLU, M. AINSWORTH, W. F. (2002) Belediyelerle lgili Mevzuat, Yaylm Yaynclk, stanbul. (MDCCCXLII) Travels and Research in Asia Minor, Mesopotamia, Chaldea and Armenia, Volume II, John W. Parker, London AKARCA, A. AKBIYIK, A. (1987) ehir ve Savunmas, Trk Tarih Kurumu, Ankara. (1995) Sanayileen anlurfa, anlurfa Organize Sanayi Blgesi Mdrl Yay. No:1, Ajans-Trk Matbaa Sanayi, Ankara. AKPINARLI, F. AKTRE, S. (1996) anlurfada ulha Dokumacl, urkav Yaynlar, No: 13, anlurfa. (1978) 19. Yzyl Sonunda Anadolu Kenti Mekansal Yap zmlemesi, ODT Mimarlk Fakltesi, Ankara. AKTRE, S. AKURGAL, E. AKURGAL, E. AKYILDIZ, A. ALPER, M., (1997) Anadoluda Bronz a Kentleri, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. (1995) Anadolu Uygarlklar, Net Yay., stanbul. (1998) Anadolu Kltr Tarihi, Tbitak Popler Bilim Kitaplar, Ankara. (2003) Para Pul Oldu-Osmanlda Kt Para, Maliye ve Toplum, letiim Yaynlar, stanbul. (1988) Yklan Kentler Yok Olan Deerler Kutsal ehir Urfa Tarihi ve Kltrel Boyutlar inde anlurfa ve GAP Sempozyumu, Nurettin Uycan Cilt ve Basm San. A.., 120-126. ARDOS, M. (1992) Trkiyede Kuaterner Jeomorfolojisi, stanbul nv. Edb Fak. Yay. No: 3737. stanbul.

378

ARF, S.

(1925) Trkiyenin Shhi, ctimai Corafyas: Urfa Vilayeti, T.C. Sihhiye ve Muavenet-i Ictimaiye Vekaleti, Istanbul.

AR, K. AAR, C.

(1998) Trk Kenti,Yap-Endstri Merkezi Yaynlar, stanbul. (1964) Urfa ve evresinin Su Durumu, Ankara nv. DTFC Fiziki ve Jeoloji Krss, (Baslmam Lisans Tezi), Ankara.

ATALAY, . ATALAY, . AVCI, S. AYATA, M.

(1994)

Trkiye

Corafyas,

Ege

niversitesi

Basmevi, zmir. (1994) Genel Fiziki Corafya, Ege nv. Basmevi, zmir. (1993) Trkiyede ehir ve ehirli Nfusun Dal, Trk Corafya Dergisi, (28), 249-269. (1981) Urfa (Edessa- Mze ehir) Antik Yapsn Kurtarmak in Rapor, Urfa Kltr ve Sanat Yaynlar, Urfa. AYATA, M. AYDIN, F. (1988) Peygamberler ehri Urfa, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. (1997) Urfa linin nan Corafyas, Frat nv. Sosyal Bilimler Enstits (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Elaz. BADGER, G. P. (1987) Nestorians and Their Rituals-A Mission to Mesopotamia and Coordistan in 1842-1844, Volume I, Darf Publishers Limited, London. BALOSSI, F.SIRACUSANO, G. BARKAN, . L. BAYDL, E. (2003) Hayvanclk-Son Kalkolitik ve lk Tun a Arkeoatlas Dergisi, (2), 30-31. (1980) Trkiyede Toprak Meselesi, Gzlem Yaynlar, stanbul. (1990) Kastamonu ehir Corafyas, stanbul niv. Sosyal Bilimler Enstits, (Baslmam Yksek lisans Tezi), stanbul.

379

BAYHAN, . H. BAYINDIRLIK VE SKN BAKANLII BAYKARA, T. BECKINSALE, R. P.HOUSTON, J. M. BEHM-BLANCKE, M., R. BENGSU, M. BERLIANT, M.KONISHI, H

(1969) ehir Planlamas, skender Matbaas, stanbul. (1995) Mcavir Alanlar ve Fiziksel Planlama, Bayndrlk ve skn Bakanl, Yay. No: 69, Ankara. (1988) Anadolunun Tarihi Corafyasna Giri I, Trk Kltrn Aratrma Ens. Yay., No: 86, Ankara. (1970) Urbanization and Its Problems, Oxford. (2003) Hassek Hyk, Arkeo-Atlas Dergisi, (2), 2729. (1968) Urfa linin Corafyas, Garanti Matbaas, Ankara. (2000) The Endogenous Formation of a City: Population Aglomeration and Marketplaces in a Location-Specific Production Economy, Regional Science and Urban Economics (30), 289-234.

BERRY, B. J. L. BEK, H. BEYGO, S.

(1972) City Classification, New York. (1989) Devrek ehri, stanbul nv. Sosyal Bilimler Enstits (Baslmam Yksek Lisans Tezi), stanbul. (1971) Anadoluda ehirlemenin Blgesel zellikleri, T Mimarlk Fak. ehircilik Enstits Dergisi, (1), 2-17.

BREESEL, G. (Editr) BUCKINGHAM, J. S. el-BUSTN, CAN, Y.

(1972) The City In Newly Developing Countries, London. (1827) Travels in Mesopotamia, Henry Colburn, London. (tsz), Diretul Maarif, Cilt VIII, Drul Maarif, Beyrut. (1995) slm ehirlerinin Fiziki Yaps, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, lm Eserler Serisi 39, Ankara.

CANSEVER, T.

(1997) slmda ehir ve Mimari, z Yaynclk, stanbul.

380

CARTER, H. CHAPIN, F. S. CHESNEY, L. C.

(1973) The Study of Urban Geography, Edward Arnold (Publishers) Ltd., London. (1972) Urban Land Use Planning, Urbana. (1850) The Expedition for the Survey of the Rivers Euphrates and Tigris (Years 1935, 36, 37), Green and Longmans, London.

CHILD, G. CLARK, C. CUINET, V. ADIRCI, M.

(1982) Tarihte Neler Oldu, (evirenler: Tuncay, M. ve enel, A.), Alan Yaynclk, stanbul. (1945) The Economic Function Of A City In Relation To Its Size, Econometrica, Cilt 13, 97-113. (1891) La Turquie DAsie. Geographie Administrative, II, Paris. (1996) Anadolu Kentlerinde Mahalle (Osmanl Dnemi), Tarihten Gnmze Konut ve Yerleme, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yaynlar, 257-263.

ADIRCI, M.

(1997) Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps, Trk Tarih Kurumu, Ankara.

ELK, B. ELK, B.

(2000) An Early Neolithic Settlement in the Center of Sanliurfa, Turkey, Neo-Lithic (2-3), 4-6. (2003) anlurfa Kent Merkezinde anak mleksiz Bir Neolitik Yerleim: Yenimahalle, Hacettepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Ankara.

ELK, M. ETNER, A.

(1996) Sryani Tarihi (I), Ayra Yaynevi, Ankara. (1972) ehircilik almalarnda Donatm lkeleri (Ticaret, Eitim, Salk, Sosyal, dare, Endstri, Yeil), T Mimarlk Fakltesi Yay. T Matbaas, Ankara.

381

EK, .

(1995) Trkiyede Kurak Dnemin Yayl ve Sresi (Thornthwate Metoduna Gre) Ankara niversitesi Trkiye Corafyas Dergisi Say 4, s. 77-101.

DARKOT, B. DARKOT, B. DARKOT, B.

(1955) Trkiyenin Corafi Blgeleri Hakknda, Trk Corafya Dergisi, (13-14), 141-149. (1961) Trkiyenin Nfus Hareketleri zerinde Yeni Gzlemler Trk Corafya Dergisi, (21), 1-12. (1967) ehir Ayrmnda Nfus Says ve Fonksiyon Kriterleri, stanbul nv. Corafya Enstits Dergisi, (16), 3-8.

De LAUWE, P. H. C.

(1968) ehirliler ve ehir (Les Citidans Et La Ville), (eviren: El Bleda), mar ve skn Bakanl Mes. Gen. Mdrl Sosyal Aratrmalar Dairesi, 14, eviri Serisi 4, Ankara.

DEMRKENT, I.

(1988) Urfa Hal Kontluu Tarihine Bir Bak (1098-1144) Tarihi ve Kltrel Boyutlar inde anlurfa ve GAP Sempozyumu, stanbul, 83-89.

DEMRKENT, I.

(1990) Urfa Hal Kontluu Tarihi (1098-1118), I. Cilt, Trk Tarih Kurumu Yaynlar VII. Dizi-Sa. 91, Ankara .

DEMRKENT, I.

(1994) Urfa Hal Kontluu Tarihi (1118-1146), II Cilt, Trk Tarih Kurumu Yaynlar VII. Dizi-Sa. 91, Ankara .

DEMRKENT, I.

(2001) Ortaada Urfa Uygarlklar Kaps Urfa, (Editr:Filiz zden), Yap Kredi Yaynlar, No: 1732, 47-67, stanbul.

DICKINSON, R. E. DILLEMAN, L. DNLER, Z.

(1948) The Status of Urban Geography, Land Economics. (1962) Haute Msopotamie Orientale Et Pays Adjacents, Paris. (2000) Tarm Ekonomisi, Ekin Kitabevi Yaynlar, Bursa.

382

DOANAY, H. DOANAY, H. DORU, H.

(1994) Trkiye Beeri Corafyas, Gazi Bro Kitabevi, Ankara. (1995) Trkiye Ekonomik Corafyas, z Eitim Yaynlar, stanbul. (1995) 18. Yzyla Kadar Osmanl Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Grnts, Anadolu nv. Yay., Eskiehir.

DPT DPT

(1982) (1998)

Trkiyede llerin

Yerleme

Merkezlerinin Gelimilik

Kademelendirilmesi, DPT Yay. No: 1806, Ankara. Sosyo-Ekonomik Sralamas Aratrmas (1996), Blgesel Gelime ve Yapsal Uyum Gen Md.l, Ankara. DRIJVERS, H. J. W. DRIJVERS, H. J. W. DUVAL, R. DWYER, D. J. EBUL FD ELDEM, V. (1980) Cults and Beliefs at Edessa, E. J. Brill, Leiden. (1994) History and Religion in Late Antique Syria, Variorum, Hampshire. (1975) Historie ddesse. Politique, Religieuse et Littraire, Philo Press, Amsterdam. (1971) Asian Urbanization, Hong Kong. (1325 H.), Tarih-u Ebul Fid, Cilt II, El-Matbaa ElHuseyniyye El-Msriyye, Kahire (1994) Osmanl mparatorluunun ktisadi artlar Hakknda Bir Tetkik, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, VII Dizi, Say 96, Ankara. ELBYK, M. ELBYK, M. (1986) Trkiye'nin Corafi Blgeleri Anadolu niv. Yay.No: 148, Fasikl 3, 47-62. (1990) Trkiye'nin Tarihi Corafyas Bakmndan nemli Bir Kaynak, Mufassal Defterler, Corafya Aratrmalar (I), (2), 11-42. ELBYK, M. ELMASTA, N.AHNALP M. S.(1995) Matematik Corafya, Ekol Yaynevi. Ankara (1998) anlurfa ve Yakn evresinde Kuraklk Sorunu, GAP II. Mhendislik Kongresi Bildiriler

383

GZEL, A. EMROLU, M. EMROLU, M.

Kitab, anlurfa.

Harran nv. Yay. No: 4, s. 783-789,

(1962) ehirlemede Endstrinin Rol, ller ve Belediyeler Dergisi, (196), 65-69. (1975) Trkiye Corafi Blgelerine Gre ehir Yerlemeleri ve ehirli Nfus, Corafya Aratrmalar Dergisi (7), 125-158.

ERGEN, . ERGN, O.

(1988) ehir Tarihi Aratrmalar Hakknda Baz Dnceler, Belleten, Cilt 52, (203), 667-683. (1936) Trkiyede ehirciliin Tarihi nkiaf, stanbul nv. Hukuk Fakltesi ktisat ve ctimaiyat Enstits, stanbul.

ERN, S. ERN, S.-NGR S. EROL, O. EROL, O. ERTN, G. EVLYA ELEB FAROQHI, S.

(1996) Jeomorfoloji I, z Eitim Yaynlar, stanbul. (1982) Genel Corafya, Milli Eitim Basmevi, stanbul. (1964) Genel Klimatoloji, Ankara niv. DTCF Yay. No: 155, Ankara. (1979) Drdnc a, Ankara niv. DTCF Yay. No: 289, Ankara. (1994) Eskiehir Kentinde Yerlemenin Evrimi, Anadolu nv. Yay. No: 773, Eskiehir. (1982) Seyahatname (eviren: Zilliolu, M.), Cilt 3-4, Dal Neriyat, stanbul. (1996) 18. Yzyln Ortalarnda Urfann Merkezi, Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Yerleme, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yaynlar, 278-283, stanbul.

FAROQHI, S. FAROQHI, S.

(2000) Osmanlda Kentler ve Kentliler, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. (2003) Osmanl Tarihi Nasl ncelenir, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul.

384

FRANGIPNE, M. FRANGIPNE, M. FRANGIPNE, M. FRANGIPNE, M. GABRIEL, A.

(2003a) Dou Anadolu (Son Kalkolitik a), Arkeoatlas Dergisi, (2), 12-29. (2003b) Dou Anadolu (lk Tun a I Dnemi), Arkeoatlas Dergisi, (2), 44-57. (2003c) Dou Anadolu (lk Tun a II-III Dnemi), Arkeoatlas Dergisi, (2), 58-69. (2003d) Zeytinli Bahe, Arkeoatlas Dergisi, 2, 56, stanbul. (1940) Voyoges Archologiques Dans La Turquie Orientale, I Texte, E. De Boccard, Paris.

GAP BLGE KALKINMA (1988) Urfa-Harran Kalknma Sempozyumu, TZDK DARES BAKANLII DARES BAKANLII GARNIER J. B.CHABOT, G. GER, O. GNEY, S. GYN, N. Mesleki Yay. No: 49, Ankara. (Yneticiler in zet), Ankara. (1971) Urban Geography, John Wiley & Sons Inc. New York (1975) ehirsel Younluk Blgeleri ve Snflandrma Kriterleri, T Yay., stanbul. (1995) ehir Corafyas I, stanbul nv. Fen-Edb. Fak. Yay. No: 2274, stanbul. (1975) XVI. Yzylda Gneydou Anadolunun Ekonomik Durumu, Trkiye ktisat Semineri, 71102, Ankara. GREGORY ABL-FARAC, GREGORY ABL-FARAC GLER., S. (1999a), Abl-Farac Tarihi, (ev: mer Riza Dorul), Trk Tarih Kurumu Yay., Cilt I, Ankara (1999b), Abl-Farac Tarihi, (ev: mer Riza Dorul), Trk, Tarih Kurumu Yay., Cilt II, Ankara. (2002) Eskiadan Kurtulu Savana Kadar Urfa Tarihi, anlurfa-Uygarln Doduu ehir, urkav Yaynlar No:26, 3-26, anlurfa. GAP BLGE KALKINMA (1994) GAP Blgesi Nfus Hareketleri Aratrmas

385

GM, E.

(1992) llerimizin Doal Nfus Art Hzlar Konusunda Bir Yaklam, Trk Corafya Dergisi, (27), 179-185.

GREL, N.-TEOMAN, M..- (2000) Urfa li Yakn evresinin Arazi AKBULUT. .-TURAN, A.Y Dairesi, Ankara. GRSOY, C. R. HALAOLU, Y.

Kullanm

POTOLU, S.- NSAL, Y- Potansiyel Haritas Projesi, MTA Jeoloji Ettleri (1975) Trkiyenin Tabii Yollar Trk Corafya Dergisi (26), 24-33. (1997)XVIII. Yzylda Osmanl mparatorluunun skn Siyaseti ve Airetlerin Yerletirilmesi, Trk Tarih Ankara. HALAOLU, Y. (1998) XIV-XVII. Yzyllarda Osmanllarda Devlet Tekilat ve Sosyal Yap, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, VII. Dizi, Ankara. el-HAMAV HAUPTMANN, H. (1956) Mucemul-Buldn, Cilt II, Dar Sdir, Beyrut. (2002) Tarihncesi-lka Dnemi, Uygarlklar Kaps Urfa (Editr:Filiz ZDEN), Yap Kredi Yaynlar-1732, s.25-45, stanbul. HAUPTMANN, H. HAUSER, P. M. HAYES, E. R. HONIGMANN, E. HONIGMANN, E. (2003) Lidar Hyk, ArkeoAtlas Dergisi, Say 2, s. 61, stanbul. (1968) ehirsel Blgelerde Sosyal Aratrma El Kitab, Ankara. (2002) Urfa Akademisi, (eviren: Yaar Gnen), Yaba Yay. stanbul. (1949) Urfa, (eviren: N. Gyn), slam Ansiklopedisi, (XVIII), 50-57. (1970) Bizans Devletinin Dou Snr, (ev. Fikret Iltan), stanbul niv. Edb. Fak. Yay. No: 1528, stanbul. HUDSON, F. S. (1970), A Geography of Settlement, Londra. Kurumu Yaynlar, VII. Dizi, Say 92,

386

IILTAN, F. IILTAN, F.

(1960) Urfa Blgesi Tarihi, stanbul nv. Edebiyat Fak. Yay., No: 843, stanbul. (1988) anlurfa Tarihine Genel Bir Bak, Tarihi ve Kltrel Boyutlar erisinde anlurfa ve GAP Sempozyumu, Bildiriler Kitab, 57-65, stanbul.

BNL-ESR, LHAN, M.,

(1991) El Kmil Fit-Tarih (eviren: Ke, A.), Bahar Yaynlar, stanbul. (2001) Urfa and its Environs in 1560s, Archivum Ottomanicum (Edited by Hazai G.), 5-67, Harrassowitz, Verlag.

NANDIK, H. JOHNSON J. H. JOHNSON J. H. JONES, E. KALELOLU, E.

(1965) Trkiye Bitki Corafyasna Giri, stanbul nv. Corafya Ens Yay. No: 42, stanbul. (1972) Urban Geography, Pergamon Press, London. (1974) Suburban Growth, Londra. (1970) Town and Cities, Oxford. (1989) Gneydou Anadolu Blgesinin Tarmsal Yaps, Corafya Aratrmalar Dergisi (I), (1), 159167.

KAMI, P.

(1993) Gemlikin Kuruluu, Gelimesi ve Fonksiyon Alanlarnn Dal, Ankara niv. Sosyal Bilimler Enstits (Baslmam Doktora Tezi), Ankara.

KARABORAN, H. KARAHAN, A. KARAKA, M. KARLIKLI, . (Editr) KAZICI, Z.

(1989) ehir Corafyas ve ehirsel Fonksiyonlar, Frat nv. Sosyal Bilimler Dergisi, (III), (1), 81-118. (1990) Nbide Urfa ve ann Baz Olaylar, IX. Trk Tarih Kongresi, (III), 921-997. (1995) Cumhuriyet ncesi anlurfada Kltr ve Eitim, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar/1661, Ankara. (1998) Suyla Doan Kent-anlurfa, Garanti Bankas Yay. stanbul. (1987) Osmanl Ariv Belgelerine Gre Urfadaki Vakf Hizmetleri, Marmara nv. lahiyat Fakltesi Dergisi, (5-6), 85-102.

387

KELE, R. KELE, R. KELE, R. KELE, R. KELE, R.

(1961) ehir ve Blge Plnlamas Asndan ehirleme Hareketleri, Ankara. (1961) ehirleme Hareketleri, Ajans Trk Matbaas, Ankara. (1972) ehirciliin Kuramsal Temelleri, Ankara niv. Siyasal Bilgiler Fak. Yay., Ankara. (1980) Kentbilim Terimleri Szl, Trk Dil Kurumu, Ankara. (1982) Kentleme, Nfus ve evre, Trkiye evre Sorunlar Vakf, Nfus ve evre Konferans, 212-243, Ankara.

KELE, R. KELE, R. KESSLER, G. KIESER, H. L.

(1984) Kentleme ve Konut Politikas, Ankara nv. SBF Yaynlar, No: 540, Ankara. (1996) Kentleme Politikas, mge Kitabevi, Ankara. (1934) Byk ehirlerin ctimai ehresi, stanbul. (2000) Bir Misyoner Hastahanesinin evresindeki Kk Dnya: Urfa, 1897-1922, Osmanl mparatorluunda Yaamak (Derleyenler: Georgeon, F.-Dumont, P., eviren: Selen, M.), letiim Yaynlar, 257-287, stanbul.

KINAL, F. KTAB-I MUKADDES KLAUSER, T.

(1983) Eski Mezopotamya Tarihi, Ankara niv. DTCF. Yay. No: 337, Ankara. Kutsal Kitap Yay., stanbul. (1963) Edessa: Eine Rmische Grenzstadt Des 4. Bis 6. Jahrhunderts Im Orient Jahrbuch Fr Antike Und Chtistentum, Jahrang (6), 144-173.

KOMAN A. KOMAN, A.

(1993) Trkiye klimi, Ege nv. Edeb. Fak. Yay. No: 72, zmir. (1991) zmirin Kentsel Geliimi Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kur. Corafya Bil. ve Uyg. Kolu, Corafya Aratrmalar Dergisi, (I), (3), 101-122.

388

KROMER, B.SCHMIDT, K. KRKOLU, A. C.

(2000) Two Radiocarbon Dates from Gbeklitepe, South Eastern Turkey, Neo-Lithic (2-3), 8-9. (1990) Ruhadan Urfaya (1780-1980), anlurfa Belediyesi Kltr ve Eitim Mdrl Yay., Semih Ofset Matbaaclk Ltd. ti, Ankara.

KRKOLU, A. C. KRKOLU, A. C. KRKOLU, A. C. KRKOLU, A. C.

(1997) Peygamberler ehri anlurfa, anlurfa Valilii Yaynlar, anlurfa. (2000a) nanlar Diyar anlurfa, anlurfa Valilii Kltr Yaynlar, (11), anlurfa . (2000b) Vakfiyelerde Ad Geen anlurfa Mimari Eserleri, Edessa (Kltr Dergisi), 2001/1, 8-13. (2002a) Alanlar, anlurfada Yaplan Arkeolojik ehir, Aratrmalar, Kazlar ve l Snrlar indeki Sit anlurfa-Uygarln Doduu urkav Yay. (26), 95-108, Ankara.

KRKOLU, A. C.

(2002b) anlurfa Mimari Eserlerine Genel Bir Bak, anlurfa, urkav Yaynlar (26), 53-80, Ankara.

LEES, L.

(2004) Urban Geography: Discourse Analysis and Urban Research, (28), 101-107. Progress in Human Geography

LYNCH, K. MADRAN, E., MAR YEUA MASSER, I. MAYER, H. M.KOHN, C. F.(Editrler) MC LOUCHLIN , J. B.

(1974) The Image of The City, Cambridge. (1981) Seyahatnamelerde Anadolu Kentleri, IX. Trk Tarih Kongresi, (III), (1300-1321), Ankara. (1996) Urfa ve Diyarbakrn Felaket alar, (eviren: Ylmaz, M.), Yeryz Yaynlar, stanbul. (1972) Analytical Models for Urban and Regional Planning, Devon. (1971) Readings In Urban Geography, Chicago. (1970) Urban and Regional Planning, London.

389

MERL, E.

(1988)

Seluklularn

Anadoluya

Gelilerinden

Hal Seferlerinin Balangcna Kadar Urfann Durumu Tarihi ve Kltrel Boyutlar inde anlurfa ve GAP Sempozyumu, 51-56, stanbul. MIZRAK, R. (2002) anlurfa Ktphaneleri Tarihi, anlurfaUygarln Doduu ehir, urkav Yaynlar (26), 4247, Ankara. MOLTKE, H. MORRIS, A. E. J. MUMFORD, L. MURPHY, R. E. MLLER, U. (1969) Moltkenin Trkiye Mektuplar (eviren: rs, H.), Remzi Kitabevi, stanbul. (1972) History of Urban Form, London. (1975) The City in History, London. (1968) Exercises in Urban Geography, New York. (2001) Die Eisenzeitliche Stratigraphie von Lidar Hyk Anatolian Studies, , Journal of the British Institue of the Arhaelogy at Ankara, Volume (21), 123. NIEBUHR, C. (1975) Reisebeschreibung Nach Arabien und Anderen NIELSEN, E. H.SIMONSEN K. NORTHAM, R. M. KSE, A. T. NDER, M. NGR, S. ZCAN, A. Lndren 1761-1767, (II), Horst Erdman

Verlag, Tubingen. (2003) Scaling From Below: Practies, Strategies and Urban Spaces, European Planning Studies, (11), (8), 911-927. (1979) Urban Geography, John Wiley&Sons, New York. (2003) Gre Virike, Arkeoatlas Dergisi, (2), s. 62-63, stanbul. (1969) Anadolu ehir Adlar, Ankara. (1961) 1950-1955 Devresinde Trkiyede Gler, Trk Corafya Dergisi, Say 21, s. 63-74. (1974) Urfa li Snrlarn Kapsayan evrenin Jeolojisi, MTA, Ankara. ZALAR, A. (1991) Kazova ve Yakn evresinde Eski

Yerlemeler Corafya Aratrmalar Dergisi, Atatrk

390

Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Corafya Bilim ve Uygulama Kolu Yay., Say 3, Ankara. ZALAR, A. (1994) Zilenin Kuruluu, Geliimi ve Bugnk Fonksiyonel 241, Ankara. ZALAR, A. (1996) Trkiyenin dari Corafyas Bakmndan Ky, Bucak, le, l ve Belde Kavramlar zerine Dnceler, Ankara nv. DTCF Corafya Aratrmalar Dergisi, Say 12. ZALAR, A. (l997) 1995 Ylnda Trkiyedeki Belediye rgtl Yerlemelerin Corafi Dal, Ankara niversitesi Trkiye Corafyas Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Say 6. ZALAR, A. ZALAR, A. ZER, A. ZFIRAT, A. (1997) Trkiyede Belediye rgtl Yerlemeler, Ekol Yaynevi, Ankara. (2003) Corafyaya Giri, Hilmi Usta Matbaaclk, Ankara. (1998) Modernleme ve Gneydou, mge Kitabevi, Ankara. (1994) Eski ada Harran, Arkeoloji ve Sanaat Yaynlar, stanbul. ZGR, E. M. (1990) Glpazar Ovas ve evresinde Corafi Gzlemler, Ankara nv. DTCF Dergisi, Cilt XXXIII, Say 1-2, s.397-410. ZGR, E. M. (1991) Bilecik linde Nfus Geliimi, Corafya Aratrmalar (3), 79-100. zellikleri, Ankara nv. Trkiye Corafyas Ar. Ve Uyg. Merk. Dergisi, Say 3, s. 219-

391

ZGR, E. M.

(1992) Trkiyede Faal Nfusun Ekonomik Faaliyet Kollarna Gre Dalm, Trkiye Corafyas Dergisi, Say 1, s. 55-80.

ZGR, E. M.

(1993) Bilecik linde Nfusun Dal Younluu ve zellikleri, Trkiye Corafyas Dergisi,Say 2, s.199-220.

ZGR, E. M.

(1994) Bilecik linde Farkl Karakterde ki ehir: Bilecik ve Bozyk, Trkiye Corafyas Dergisi, Say 3, s.179-191.

ZGR, E. M.

(1995) Trkiyedeki Glerde Ankara linin Yeri, Trkiye Corafyas Dergisi, Say 4, s.63-76.

ZGR, E. M.

(1996) l ve le Merkezlerimizin Faal Nfusunun Ekonomik Faaliyet Kollarna Dalm Hakknda Snflandrlmas, Ankara nv. Trkiye Co. Ar. ve Uyg. Merk. Dergisi, Say 5, 532-71.

ZGR, E. M.

(1996) Yeni le Merkezlerimizin Fonksiyonel Bakmdan Ankara, Gsterdii zellikler, A.. DTCF, Corafya Aratrmalar Dergisi, Say 12, s. 25-33,

ZGR, E. M.

(1996) Ankara,

Pamukova

Corafyas,

Ekol

Yaynevi,

ZGR, E. M.

(1996) l ve le Merkezlerimizin, Faal Nfusun Ekonomik Faaliyet Kollarna Dalm Bakmndan Snflandrlmas, Trkiye Corafyas Dergisi, Say 5, s. 53-71, Ankara.

ZGR, E. M.

(1998) Trkiye Nfus Corafyas, GMC Basn-Yayn Ltd. ti. Ankara.

392

ZGR, E. M.

(1999) "Trkiye Nfusunun Ya Yaps", Trkiye Corafyas Dergisi, Say 7, s.159-174, Ankara,

ZGR, E. M.

(1999)

"Trkiye'deki

Gler

Hakknda

Dnceler", A.. DTCF Dergisi, Cilt 39, Say1-2, s.159-167, Ankara. ZGR, E. M. (2000) Trkiye Corafyas, Hilmi Usta Matbaaclk, Ankara ZGR, E. M. (2003), XXI. Yzyln Banda Trkiye Nfusu, Ankara nv. Trkiye Corafyas Ara. Ve Uyg. Merk. Corafi Bilimler Dergisi, Cilt 1, Say 1, s. 43-53. ZME, A. (2000) Urfa (Merkez) Hanlar, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits (Baslmam Doktora Tezi), Ankara. ZMEN, . PETERMANN, H. PREUSSER, C. (1969) Kent Kent Trkiye, stanbul. (1865) Reisen im Orient, Leipzig. (1981) Nordmesopotamische BaudenknlerAltchristlicher Und Islamischer Zeit, (Arapaya eviren: Mansur, Y.), Republic Of Iraq- Ministry of Culture RAMSAY, W. M. ROBSON, S.T. ROSS, S. K. RE, P. G. and Information-State Organization of Antiquities and Heritage, Baghdat. (1961) Anadolunun Tarihi Corafyas, stanbul. (1971) Urban Analysis, Cambridge. (2001) Roman Edessa, Routledge, London and New York. (2000) Qualitative Research in Intra-Urban Travel: An Alternative Approach, SEGAL, J. B. Journal of Transport Geography 8, s. 99-106, Pergamon. (2002) Edessa (Urfa)-Kutsal ehir, (eviren: A. Arslan), letiim Yay., stanbul.

393

SERTOK, K. SEZAL, . SOINI, K.

(2003) Birecik Mezarl, Arkeo-Atlas Dergisi, Say 2, s.53-55, stanbul. (1992) ehirleme, Alternatif niversite Yaynlar, No: 9, stanbul. (2001) Exploring Human Dimension of Multifunctional Lanscapes Through Mapping and Map-Making, Landscape and Urban Planning 57, s. 225-239, Elsevier.

SOMUNCU, M.

(1995) Kayseri ehrinin Kuruluu ve Gelimesi, Ankara nv. Trkiye Corafyas Ar. Ve Uyg. Merk. Dergisi, Say 4, s. 127-146.

STRABO

(1857)

The

Geography

of

Strabo

(Literally

Translated, With Notes By Hamilton, H. C.), Volume III, Henry B. Bohn, London. STRABO (1930) The Geography of Strabo (With An English Translation by H. L. Jones), Volume VII, William Heinemann Ltd., London. SYKES, M. AHN, . (2000) Drl-slm, 21. Yzyl Yaynlar, Ankara. (2001) Osmanl Klasik Dnemi Urfas, Uygarllar Kaps AHNALP, M. S. Urfa (Editr:Filiz zden), Yap Kredi Yaynlar-1732, s. 69-79, stanbul. (1998) Harran Ovas ve Yakn evresinin Corafi Etd ve Planlamas, Marmara nv. Sosyal Bilimler Enstits (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul. EMSEDDN SAM (1996) Kmsul-Alm (Tpk Basm), Kagar Neriyat, Cilt II, Ankara. T.C. KLTR BAKANLII (1997) anlurfa, Tantma Eserleri Dizisi/73, Ankara. TANIIK, H. R. TANOLU, A. (1974) Urfa li Yakn evre ncelemeleri, M.E.B. Yaynlar, Ankara. (1969) Nfus ve Yerleme, stanbul nv. Yay., stanbul.

394

TARDU, T.-BAKURT, T.GVEN, A.-US, E.- DNER A.-TUNA, M.E.-TEZCAN, ..- T.P.A.O TAKIRAN, H.

(1987)

Akakale

Grabeninin

Yapsal-

Stratigrafik zelikleri ve Petrol Potansiyeli, Trkiye 7. Petrol Kongresi, TMMOB Petrol Mhendisleri Odas-TPJD, Petrol Jeologlar Dernei, s. 36-40, Ankara.,

(1996), Karain Maaras evresi ile Antalya Sahil eridi Arasnda Paleolitik skn Asndan likiler 1995 Yl Anadolu Medeniyetleri Mzesi Konferanslar V: 94-114.

TAKIRAN, H.

(1998), The Distribution of Bifaces in Anatolia Prhistoire DAnatolie. Gense de deux mondes, (Anatolian Prehistory. At the Crossroads of two Worlds) ERAUL 85, Lige, Volume II, s. 569-577

TAKIRAN, H.KARTAL M.

(1999), Karkam Baraj Gl Alannda Yaplan Paleolitik a. Yzey Aratrmas: lk Gzlemler , Palaeolithic Survey in the Carchemish Dam Reservoir Altnda Numan Region:Preliminary Kalacak Tuna-Jean Akeolojik ztrk), Observations Varlklarn (Trke-ngilizce), Ilsu ve Karkam Baraj Glleri Kltr Kurtarma Projesi 1998 Yl almalar, (Derleyenler: ODT-TADAM Yaynlar: s. 45-56; s. 57-62, Ankara.

TAKIRAN, H.KARTAL M.

(2001), 1999 Yl Karkam Baraj Gl Alan Paleolitik a Yzey Aratrmas , (Trkengilizce), Ilsu ve Karkam Baraj Glleri Altnda Kalacak Akeolojik Kltr Varlklarn Kurtarma Projesi 1999 Yl almalar, (Derleyenler Numan Tuna-Jean ztrk-Jale Velibeyolu), ODTTADAM Yaynlar:s. 487-514; s.515-528, Ankara.

TAVERNIER, J. B. TAYLOR, G.

(1713) Les Six Voyoges De M. J. B. Tavernier-I, En Turquie, En Perse Et Aux Indes, Paris. (1961) Urban Geography, London.

395

TEKN, Z.

(1989) 1518 Tarihli Tapu Tahrir Defterine Gre Urfa Sanca, Marmara nv. Sosyal Bilimler Enstits (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul.

TOBB TOLUN DENKER, B. TOLUN DENKER, B. TUNCEL, M.

(1997) anlurfann Ekonomik Yaps ve Uygun Yatrm Alanlar, Ankara. (1977) Yerleme Corafyas, stanbul nv. Yay. stanbul. (1976) ehir i Arazi Kullanl, stanbul. (1971) zmit ehir Corafyas stanbul nv. Sosyal Bilimler stanbul. Enstits (Baslmam Doktora Tezi),

TUNCEL, M.

(1980) Trkiyede Kent Yerlemelerinin Tarihesine Toplu bir Bak, stanbul nv. Corafya Enst. Dergisi, Say 23, s. 123-160, stanbul.

TUNCEL, M.

(2001) Urfann Tarihi Corafyasnn Son Halkas: Cumhuriyet Dnemi Uygarllar Kaps Urfa (Editr: Filiz zden), Yap Kredi Yaynlar-1732, s. 81-89, stanbul.

TUNCEL, M.

(1977) Trkiyede Yer Deitiren ehirler Hakknda Bir lk Not, stanbul nv. Corafya Enst. Dergisi, Say 20-21, s. 119, stanbul.

TUNDLEK, N. TUNDLEK, N. TUNDLEK, N. TURAN, A. N.

(1967) Trkiye skn Corafyas, (1985) Trkiyede Relief

stanbul nv. ve Arazi

Corafya Enst. Yay. Seri No: 51, stanbul. ekilleri Kullanm, stanbul nv. Yay. No:3279, stanbul. (1988) Dnya Nfus Dinamii, stanbul nv. Yay. No: 3501, stanbul. (1993) XVI. Yzylda Ruha (Urfa) Sanca, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits (Baslmam Doktora Tezi), Ankara.

396

TMERTEKN, E.

(1965)

Trkiyede

ehirlerin

Fonksiyonel

Snflandrlmas, stanbul nv. Corafya Enst. Yay. No: 43, stanbul. TMERTEKN, E. (1973) Trkiyede ehirleme ve ehirsel Fonksiyonlar, stanbul nv. Corafya Enst. Yay. No: 72, stanbul. TMERTEKN, E. (1973) Yerleme Plnlamas (ehirKy likileri), stanbul nv. Corafya Enst. Dergisi, Cilt 10, Say 1819, s. 71-86. TMERTEKN, E. TUNDLEK, N. TMERTEKN, E.ZG, N. TRKYE KALKINMA BANKASI A. . TRKOLU, K. URFALI MATEOS (1987) Ulam Corafyas, stanbul nv. Corafya Enst. Yay. No: 85, stanbul. Gler ve ehirleme, stanbul nv. Yay. No. 802, Corafya Enst. Yay. No. 25, stanbul. (1995) stanbul. (1996) anlurfa Yatrm Alanlar Aratrmas, .Aratrma, Plnlama ve Organizasyon Md.l, Ankara (1987) anlurfa Aratrma Raporu, ller Bankas, Ankara. (2000) Urfal Mateos Vekayinamesi ve Papaz Grigorun Zeyli (eviren: Andreasyan, H. D.), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. NAL, M. A. (1986) XVI ve XVII. Yzyllarda Diyarbekir Eyaletine Tabi Sancaklarn dari Statleri, X. Trk Tarih Kongresi, Cilt V, s. 2210-2220. WATTENMAKER, P. WINTER, E. YALIN, . (2003) Kentleme (lk Tun a), Arkeoatlas Dergisi, Say 2, s. 70-71, stanbul. (1969) Urban Landscapes, Toronto. 2003, Anadolu Madencilii Arkeoatlas Dergisi, Say 2, s. 72-79, stanbul. Ekonomik Corafya, antay Kitabevi,

397

YALINKAYA, I.

(1986) Gneydou Anadoluda Yaplan Paleolitik a Aratrmalar zerine Bir Deerlendirme, X. Trk Tarih Kongresi, Cilt I, s. 35-42.

YALINLAR, .

(1967) Trkiyedeki Baz ehirlerin Kurulu ve Gelimesinde Jeomorfolojik Temeller, stanbul nv. Corafya Enst. Dergisi, Say 16, s. 53-66.

YALINLAR, .

(1983) Trkiyede Neojen ve Kuaterner Omurgal Araziler ve Jeomorfolojik Karakterleri, stanbul nv. Edb. Fak. Yay. No:2471, stanbul.

YAVUZ, F.-KELE, R.GERAY, C. YILDIZ, H. D.

(1978) ehircilik: Sorunlar-Uygulama ve Politika, Ankara nv. Siyasal Bilgiler Fak. Yay., Ankara (1988) Abbasiler Devrinde Urfa ve evresi, Tarihi ve Kltrel Boyutlar inde anlurfa ve GAP Sempozyumu, Nurettin Uycan Cilt ve Basm San. A.., s. 78-82, stanbul;

YNAN, M. H. YONCA, A. YCEL, T. YCEL, T.

(1944) Trkiye Tarihi-Seluklular Devri, stanbul niversitesi Yaynlar No: 240, stanbul. (1993) Trkiyede Kentlerin Fiziki Dokusu, DPT, Ankara. (1960) Trkiyede ehirleme Hareketleri ve ehirler, Trk Corafya Dergisi, Say 20, s. 23-35. (1961) Trkiyede ehirleme Hareketleri, Trk Corafya Dergisi, Say 21, s. 31-44.

Raporlar, Yllklar, Bltenler

U

DE, DM, DM, DS, DS,

(1927-2000), Genel Nfus Saymlar, Ankara. 1990, GAP Proje Sahasnn Meteorolojik Etd, Ankara. 1998, anlurfa Meteoroloji stasyonu klim Verileri, Ankara. 1968, Aa Frat Projesi Tast Baraj Sulamas Urfa-Harran Ovas Planlama Arazi Tasnif Raporu, Cilt II, Proje No: 2108, Ankara 1972, Harran Ovas hidrojeolojik Ett Raporu, Ankara.

398

GAP

1992, Blge Kalknma daresi Bakanl, Master Pln almas Master Nihai Raporu, Cilt 1, 2, 3, 4, Ankara.

Harran niversitesi, 2004, 2002-2003 Eitim-retim Yl Faaliyet Raporu, anlurfa. HAUPTMANN, H., SCHMIDT, K. ve dierleri, 2000, Gbekli Tepe ve Grctepe Her Ynyle anlurfa (l Yll)-1988, anlurfa Valilii, ki Nokta AratrmaBasn-Yayn-Tic.San ve Ltd. ti., stanbul. Kaz Raporu (Yaynlanmam), anlurfa Mze Mdrl, anlurfa. Ky Etdleri Envanter Raporu, 1984, Ky Hizmetleri Genel Mdrl, Ankara. Salname-i Vilayeti-i Haleb, 1284, 1285, 1286, 1287, 1288, 1290, 1295, 1300, 1303, 1305, 1314, 1315, 1316, 1321, 1322, 1323, 1324, 1327. anlurfa l Milli Eitim Mdrl, 2004, 2002-2003 Eitim-retim Yl Faaliyet Raporu, anlurfa. anlurfa l Salk Mdrl, 2004, 2003 Yl Faaliyet Raporu, anlurfa. anlurfa l Salk Mdrl, 2003, Ev Tespit Fileri (ETF), anlurfa. anlurfa l Yll 1997, anlurfa Valilii yaynlar, anlurfa anlurfa OSB Mdrl-2003, Brifing Dosyas, anlurfa anlurfa Sanayi ve Ticaret l Mdrl,2002, anlurfa linin Ekonomik ve Ticari Durumu Hakknda Rapor-2001, anlurfa anlurfa Ticaret ve Sanayi Odas Bakanl, 1990, Ekonomik Rapor-1989, anlurfa. Urfa Hakknda Salname-1927, 1998 (eviren Kapakl, K.), urkav Yaynlar:19, Ajans-Trk Basn ve Basm A.., Ankara. Urfa l Yll-1967, anlurfa Valilii Yaynlar, Dou Matbaas, Sivas. Urfa l Yll-1973, anlurfa Valilii Yaynlar, anlurfa. Haritalar
U

Belediye ve Mcavir Alan Snrlar Haritas-1999 (lek: 1/25.000), anlurfa Belediyesi, anlurfa. Harran Ovas Hidrojeoloji Haritas-1972 (lek: 1/100.000), DS Genel Mdrl, Ankara Mahalle Snrlar Haritas-2000 (lek: 1/5.000), anlurfa Belediyesi, anlurfa.

399

anlurfa ehri Halihazr Haritas-1988 (lek: 1/2.000), ller Bankas Genel Mdrl, Ankara. anlurfa ehri Halihazr Haritas-1988 (lek: 1/5.000), ller Bankas Genel Mdrl, Ankara. Trkiye Topografya Haritas (N 41-d 2, N 41-d 3, N 41-c 1, N 41-c 4, N 41-c 2 ve N 41-c Paftalar, lek: 1/25.000), 1988, Harita Genel Komutanl, Ankara. Trkiye Topografya Haritas, 1962, (N41-C1 Paftas, lek: 1/25.000), Harita Genel Komutanl, Ankara. Urfa li Snrlarn Kapsayan evrenin Jeoloji Haritas-1974 (lek: 1/50.000), MTA Genel Mdrl, Ankara. Ky Snrlar Haritas-1984 (lek: 1/25.000), Ky Envanter Raporu, Ky Hizmetleri Genel Mdrl, Ankara. anlurfa Kent Plan-2002, anlurfa Valilii, anlurfa. Urfa ehir Plan-1974, anlurfa Belediyesi, anlurfa.