Sozlar

Ey birodar! Mendan bir necha nasihat istading. Sen bir askar bolganing uchun askarlik misollari ila aytilgan sakkiz hikoyachani va ular orqali bir qancha haqiqatni nafsim bilan birga tingla. Chunki men nafsimni nasihatga har kimdan ham ziyoda muhtoj deb bilaman. Bir vaqtlar sakkiz oyatdan istifoda etib, "Sakkiz soz"ni bir oz uzunroq holda nafsimga aytgan edim. Endi qisqacha va sodda til bilan yana nafsimga aytmoqdaman. Kim istasa, birgalikda tinglasin. ***

BIRINCHI SOZ
"Bismilloh" har xayrning boshidir. Biz ham, avvalo shundan boshlaymiz. Bil, ey nafsim! Bu muborak kalima Islom nishoni bolganidek, butun mavjudotning ham holati va tili bilan eng kop qaytaradigan jumlasidir. "Bismilloh" naqadar buyuk, tuganmas bir quvvat, naqadar kop, bitmas bir barakat ekanini anglamoq istasang, bu misoliy hikoyachaga boq, tingla! Badaviy arab chollarida sayohat etganlar bir qabila raisining ismini olmogi va himoyasiga kirmogi lozim boladi. Toki, qaroqchilarning sharridan qutulib, hojatlarini bitira olsin. Yoqsa, yolgiz holida hadsiz dushmanlar va ehtiyojlari oldida parishon bolib qoladi.

Sozlar

Mana shunday bir sayohat uchun ikki odam sahroga chiqadilar. Ulardan biri mutavoze, ikkinchisi esa magrur edi. Mutavoze bolgani bir raisning ismini oldi. Magrur esa olmadi... Mutavoze har yerda salomatlik ila kezdi. Biron yoltosarga duch kelganda, "Men falon raisning nomi ila kezmoqdaman" desa, qaroqchi daf bolar, unga tegmas, biron chodirga kirsa, u nom ila hurmat korar edi. Magrur esa butun sayohati davomida shunday balolarga yoliqar ediki, aslo ta`riflab bolmas. Doimo titrar, doimo tilanchilik qilar edi. Ham xor, ham razil boldi. Xullas, ey magrur nafsim! Sen ul sayyohsan. Bu dunyo esa bir choldir. Ojizliging va faqirliging cheksizdir. Dushmaning, hojating benihoyatdir. Modomiki shunday ekan, bu sahroning Abadiy Maliki va Azaliy Hokimining ismini ol. Toki, butun koinot oldida tilanchilik qilishdan va har qanday hodisa qarshisida titrashdan qutulasan. Ha, bu kalima shunday muborak bir xazinadirki, sening benihoyat ojizliging va faqirliging seni nihoyatsiz qudratga va rahmatga boglab, Qodiyri Rahiymning dargohida ojizlikni, faqirlikni eng maqbul bir shafoatchi qiladi. Ha, bu kalima ila harakat etmoq askarlikka olingan shunday bir odamga oxshaydiki, u odam Davlat nomidan harakat etadi, hech kimga parvo qilmaydi, qonun nomidan, davlat nomidan deydi va shuning uchun har ishni bitirib, har narsaga qarshi tura oladi. Sozimizning avvalida: "Butun mavjudot holati bilan "Bismilloh" deydi", degan edik. Shundaymi? Ha. Korsangki, yolgiz bir odam keldi va butun shahar aholisini majburan bir yerga jalb etib, majburan ishlarda ishlattirdi. Hech shubhasiz bilasanki, bu odam oz nomi ila, oz quvvati ila harakat etmayotir, balki u davlat nomidan harakat etayotgan bir askardir. Va bir podshohning quvvatiga tayanadi. Xuddi shuningdek, har narsa Janobi Haqning nomi bilan harakat etadi. Zarradek uruglar va danaklar oz ustida ulkan daraxtlarni, togdek yuklarni kotarib turadi. Demak, har bir daraxt "Bismilloh" deydi; Rahmat Xazinasining mevalaridan qollarini toldirib, bizlarga tutadi, vositachi savdogar vazifasini otaydi. Har bir boston "Bismilloh" deydi: Qudrat oshxonasining bir qozoni bolib, ul qozon ichida turli-tuman juda kop muxtalif lazzatli taomlar baravariga pishiriladi. Har bir sigir, tuya, qoy, echki kabi muborak hayvonlar "Bismilloh" deydi; Rahmatning fayzidan bir sut chashmasi boladi. Bizlarga Razzoq nomi ila eng latif, eng pok, obi hayot kabi bir rizqni taqdim etadi. Har bir osimlik, daraxt va otlarning ipak kabi mayin ildiz va tomirlari "Bismilloh" deydi, qattiq tosh va

Sozlar

tuproqlarni yorib otadi. Alloh nomi ila, Rahmon nomi ila deydi, har narsa unga tobe boladi. Ha, novdalarning havoda yoyilib osmogi va meva bermogi kabi ul qattiq tosh va tuproqdagi ildizlarning kamoli osonlik bilan tarqalmogi va yerning tagida meva bermogi, ham oylar davomida nozik, yashil yaproqlarning shiddatli haroratga qarshi tarovatli qolmogi tabiatparastning ogziga shiddat ila tarsaki uradi. Kor bolgur kozlariga barmogini suqadi va deydiki: "Sen eng ishongan qattiqlik va harorat ham Uning amri ostida harakat etmoqdalarki, ipak kabi mayin tomirlarning har biri Muso alayhissalomning bittadan hassasi singari amriga boysunib

toshlarni parcha-parcha qiladi va u popiris qogozi kabi yupqa, nozanin yaproqlar har biri Ibrohim alayhissalomning bittadan a`zosi kabi otash sochgan harorat qarshisida oyatini oqimoqdalar.

Modomiki, har narsa ma`nan "Bismilloh" der va Alloh nomidan Allohning ne`matlarini keltirib bizlarga bermoqda ekan, biz ham "Bismilloh" demogimiz lozim. Alloh nomi ila bermogimiz, Alloh nomi ila olmogimiz lozim. Shunday ekan, Alloh nomi ila bermagan gofil insonlardan olmasligimiz lozim. Savol: Vositachi savdogar hukmida bolgan insonlarga bir haq tolaymiz. Ajabo, asl mol sohibi bolgan Alloh bizdan qanday haq istar ekan? Javob: Ha, U Mun`imi Haqiqiyning bizdan ul qiymatli ne`matlar, mollar evaziga istagan haq uch narsadan iborat: Biri zikr, biri shukr, biri fikrdir. Avvalida "Bismilloh" zikrdir. Oxirida "Alhamdulilloh" shukrdir. Ortasida esa, bu qiymatli, san`at ajoyibotlari bolgan ne`matlar Ahadu Somad qudratining mo`jizasi va rahmatining hadyasi ekanini anglamoq va idrok etmoq fikrdir. Bir podshohning qiymatli hadyasini senga keltirgan bir miskin odamning oyogini opib, hadya sohibini tan olmaslik qanday ablahlik bolsa, in`omlarning zohiriy egalarini madh etib va ularga muhabbat korsatib, haqiqiy Mun`imni unutmoq undan ming daraja ortiq ablahlikdir.

Sozlar

Ey nafs! Bu kabi ablah bolishni istamasang, Alloh nomi bilan ber, Alloh nomi bilan ol, Alloh nomi bilan boshla, Alloh nomi bilan ishla! Vassalom.

ON TORTINCHI YOGDUNING IKKINCHI MAQOMI

(Maqom munosabati ila bu yerga olingandir) ning minglarcha sirlaridan olti siriga doirdir. Eslatma: "Bismilloh"ning rahmat nuqtasidagi porloq bir nuri soniq aqlimga uzoqdan korindi. Uni nafsim uchun eslatma suratida qayd etib qoyishni istadim. Va yigirma-ottiztacha sir ila u nurning atrofida bir doira aylantirib ovlashni va zabt etishni orzu qildim. Lekin, afsus, hozircha orzuimga toliq muvaffaq bololmadim. (U sirlar) yigirma-ottizta edi, besh-oltiga tushdi. "Ey inson!" deganim vaqt nafsimni kozda tutaman. Bu dars oz nafsimga xos ekan, ruhan men bilan munosabatdor va nafsi nafsimdan kora hushyorroq zotlarga, balki foydalanishga sabab bolar degan niyatda "On Tortinchi Yogdu"ning "Ikkinchi maqomi" olaroq mudaqqiq qardoshlarimning nozik zehnlariga havola etmoqdaman. Bu dars aqldan kora koproq qalbga boqar, dalildan kora koproq zavqqa nozirdir.

Bu maqomda bir necha sir zikr etiladi. BIRINCHI SIR: "Bismillahirrohmanirrohiym"ning bir jilvasini shunday kordimki:

Sozlar

Koinot yuzida, yer yuzida va inson yuzida bir-biri ichida bir-birining namunasini korsatadigan uch Rububiyat muhrlari bor: Biri - Koinotning umum qiyofasidagi yordamlashmoq, bir-biriga tayanmoq, quchoqlashmoq, bir-biriga javob bermoqdan namoyon bolgan Buyuk Uluhiyat Muhridirki, "Bismillah" unga boqmoqda. Ikkinchisi Yer Kurrasi yuzida nabotot va hayvonotning tadbiri va tarbiyasi va idorasidagi oxshashlik, mutanosiblik, intizom, saranjomlik, lutf va marhamatdan namoyon bolgan Buyuk Rahmoniyat Muhridirki, "Bismillahirrohman" unga boqmoqda. Songra insonning sermazmun mohiyatining yuzidagi marhamat gozalliklari va shafqat nozikliklari va Ilohiy marhamat nurlaridan namoyon bolgan Yuksak Rahimiyat Muhridirki, "Bismillahirrohmanirrohiym"dagi "arrohiym" unga boqmoqda. Demak, "Bismillahirrohmanirrohiym" olam sahifasida nuroniy bir satrni tashkil etguvchi uch Ahadiyat muhrining muqaddas unvonidir. Va quvvatli bir arqonidir va porloq bir xatidir. Ya`ni, "Bismillahirrohmanirrohiym" yuqoridan tushmoq ila koinot mevasi va olamning kichik namunasi bolmish insonga uchi kelib taqalmoqda. Yerni Arshga boglar. Insonning Arshga chiqmogiga bir yol bolar. IKKINCHI SIR: Qur`oni Mo`jiz-ul Bayon hadsiz koplab maxluqotda namoyon bolgan Vohidiyat ichida aqllarni bogmaslik uchun doimo u Vohidiyat ichida Ahadiyat jilvasini korsatadi. Ya`ni, masalan: Quyosh ziyosi ila hadsiz narsalarni ihota etmoqda. Quyosh zotini jami ziyosi ila korishga goyat keng bir tasavvur va qamrovli bir nazar lozim bolganidan Quyoshning zotini unuttirmaslik uchun har bir porloq narsada Quyoshning zotini aksi vositasi ila korsatadi. Va har porloq narsa oz qobiliyatiga kora Quyosh zotining jilvasi ila birga ziyosi, harorati kabi xossalarini ham korsatadi. Va har porloq narsa oz qobiliyatiga kora Quyoshni butun sifati ila korsatgani kabi, Quyoshning ziyo, harorat va ziyodagi yetti rang kabi holatlarining har biri ham umum muqobilidagi narsalarni qamraydi. Xuddi shuningdek ornakda xato bolmasin, Ilohiy

Ahadiyat va Samadiyat har bir narsada, xususan jonzotlarda, xususan insonning mohiyat oynasida butun ismlari ila bir jilvasi bolgani kabi, vahdat va Vohidiyat jihati ila ham mavjudot ila aloqador har bir ismi butun mavjudotni qamraydi.

Sozlar

10

Xullas, Vohidiyat ichida aqllarni bogmaslik va qalblar Zoti Aqdasni unutmasligi uchun doimo Vohidiyatdagi Ahadiyat muhrini kozga korsatadiki, u muhrning uch muhim tugunini "Bismillahirrohmanirrohiym" namoyon etadi. UCHINCHI SIR: Bu cheksiz koinotni quvontiruvchi shaksiz Rahmatdir. Va bu qorongi mavjudotni yorituvchi shubhasiz yana Rahmatdir. Va bu hadsiz ehtiyojlar ichida ormalab yurgan maxluqotni tarbiya etuvchi shubhasiz yana Rahmatdir. Va bir daraxt butun shakllari ila mevasiga yuzlangan bolgani kabi, butun koinotni insonga yuzlantirgan va har tarafdan unga qaratib qoygan va yordamiga yugurtirgan shubhasiz Rahmatdir. Va bu cheksiz fazoni va bosh va xoli olamni toldirib turgan, nurlantirayotgan va quvontirayotgan shaksiz Rahmatdir. Va bu foniy insonni abadga nomzod etgan va azaliy va abadiy bir zotga suhbatdosh va dost qilgan shubhasiz Rahmatdir. Ey inson! Modomiki Rahmat bunday quvvatli va jozibador va sevimli va madadkor mahbub bir haqiqatdir, "Bismillahirrohmanirrohiym" de, u haqiqatga yopish va mutlaq vahshatdan va hadsiz ehtiyojlarning alamlaridan qutul. Va u Sultoni Azal va Abadning taxtiga yaqinlash va u Rahmatning shafqati va nurlari ila u Sultonga suhbatdosh va halil va dost bol. Ha, koinotning barcha navlarini hikmat doirasida insonning atrofida toplab, butun hojatiga mukammal intizom va inoyat ila yugurtirish shubhasiz ikki holatdan biridir: yo koinotning har bir navi oz-ozidan insonni taniydi, unga itoat etadi, yordamiga yuguradi - bu esa yuz daraja aqldan uzoq bolgani kabi, kop qiyinchiliklarni natija beradi, insonday mutlaq bir ojizda eng kuchli bir Mutlaq Sultonning qudrati bolmogi lozim keladi. Va yoxud bu yordam bu koinotning pardasi orqasida bir Qodiyri Mutlaqning ilmi ila bolmoqda. Demak, koinotning navlari insonni tanimaydi, balki insonni biladigan va taniydigan va unga marhamat etadigan bir Zotning tanishini va bilishini korsatadigan dalillardir. Ey inson! Esingni yig. Hech mumkinmidirki, butun maxluqot navlarini senga qaratib madad qollarini uzattirgan va sening hojatlaringga "Labbayk" degizgan Zoti Zuljalol seni bilmasin, tanimasin, kormasin?! Modomiki seni biladi va bilishini rahmati ila bildirmoqda ekan, sen ham Uni bil, bilganingni hurmat ila bildir va qat`iyan anglaki, sen kabi mutlaq zaif, mutlaq ojiz, mutlaq faqir, foniy, kichik bir maxluqqa ulkan koinotni boysundirmoq va uning madadiga yubormoq, albatta, hikmat va inoyat va ilm va qudratni ichiga olgan Rahmat haqiqatidir. Albatta, bunday bir Rahmat sendan umumiy va xolis bir shukr va jiddiy va sof bir hurmatni istar, ana shu xolis shukrning va u sof hurmatning

Sozlar

11

tarjimoni va unvoni bolmish "Bismillahirrohmanirrohiym"ni ayt. Uni Rahmatga erishishga vosita et va Rahmonning dargohida shafoatchi qil. Ha, Rahmatning vujudi va mavjudligi Quyoshdek korinib turgan ochiq haqiqatdir. Chunki, masalan, markaziy naqsh har tarafdan keladigan kashta va iplarning intizomidan va vaziyatlaridan hosil boladi, shunga oxshash bu koinotning buyuk doirasida ming bir Ilohiy Ismlarning jilvasidan keladigan nuroniy kashtalar koinot siymosida shunday bir Rahmat muhri ichida bir Rahimiyat muhrini va bir shafqat naqshini toqimoqda va shunday bir inoyat muhrini toqimoqdaki, Quyoshdan ham porloq bir tarzda ozini aqllarga korsatmoqda. Ha, Quyosh va Oyni, elementlar va tabiiy minerallarni, osimlik va hayvonlarni hashamatli bir naqshning kashta iplari kabi ming bir ismining nurlari ila bezatgan va hayotga xizmatchi qilgan, osimlik va hayvonlar umum volidalarining goyat shirin va fidokorona shafqatlari ila shafqatini korsatayotgan va tirik mavjudotni insoniy hayotga boysundirgan va undan Alloh (J.J.) Rububiyatining goyat gozal va shirin hashamatli bir naqshini va insonning ahamiyatini korsatgan va eng porloq rahmatini izhor etgan u Rahmoni Zuljamol, albatta, ozining mutlaq ehtiyojsizligiga qarshi rahmatini mutlaq ehtiyoj ichidagi jonzotlarga va insonga maqbul bir shafoatchi qilganlar. Ey inson! Agar inson bolsang, "Bismillahirrohmanirrohiym" de, u shafoatchini top. Ha, zaminda tort yuz ming turli boshqa-boshqa osimlik va hayvonlarning toifalarini hech birini unutmasdan, chalkashtirmasdan, vaqtivaqti bilan mukammal intizom ila, hikmat va inoyat ila tarbiya va idora etayotgan va Yer Kurrasining siymosiga Ahadiyat muhrini bosgan shaksiz, balki shubhasiz Rahmatdir. Va u Rahmatning vujudi bu Yer sayyorasi siymosidagi mavjudotning vujudlari qadar qat`iydir va u mavjudot adadicha mavjudligining dalillari bor. Ha, zamin yuzida shunday Rahmatning bir muhri va Ahadiyat tamgasi bolgani kabi, insonning ma`naviy mohiyatining siymosida ham shunday Rahmatning bir muhri bordirki, u Yer sayyorasi siymosidagi marhamat muhri va koinot siymosidagi Rahmatning eng buyuk muhridan aslo kam emas. Goyo ming bir ism jilvalarining jamlanish nuqtasiga oxshash bir sermazmunligi bor. Ey inson! Hech mumkinmidirki, senga bu siymoni bergan va bu siymoda shunday Rahmatning bir muhrini va Ahadiyatning bir muhrini ijod etgan Zot seni qarovsiz-egasiz tashlab qoysin, senga ahamiyat bermasin, sening harakatingga diqqat etmasin, senga yuzlangan butun koinotni bekorga yaratgan bolsin, yaratilish daraxtini mevasi chirigan, buzuq, ahamiyatsiz bir daraxt qilsin?! Ham hech bir jihat ila shubha qabul etmagan va hech bir jihat ila nuqsoniyati

Sozlar

12

bolmagan, Quyosh kabi zohir bolgan rahmatini va ziyo kabi yaqqol korinib turgan hikmatini inkor ettirsin?! Aslo!!! Ey inson! Bilki, u Rahmatning Arshiga yetishmoq uchun bir me`roj bor. U me`roj "Bismillahirrohmanirrohiym"dir. Va bu me`roj naqadar ahamiyatli ekanini anglashni istasang, Qur`oni Mo`jiz-ul Bayonning bir yuz on tort suralarining boshlariga va ham butun muborak kitoblarning boshlanishlariga va umum muborak ishlarning manbalariga boq. "Bismilloh"ning qadrining buyukligiga eng qat`iy bir hujjat shudirki, Imomi Shofe`iy (R.A.) kabi goyat buyuk mujtahidlar: "Bismilloh yolgiz bir oyat bolgani holda, Qur`onda bir yuz on tort marta nozil bolgandir",- deganlar. TORTINCHI SIR: Hadsiz koplik ichida vohidiyatning korinishi xitobini aytmoq ila har kasga yetarli kelmaydi. Fikr tarqaladi. Hammasining vahdat orqasida Zoti Ahadiyatni mulohaza etib deyishga Yer sayyorasi kengligida bir qalb bolmogi lozim. Va bu sirga binoan, kichik narsalarda zohir bir suratda Ahadiyat muhrini korsatgani kabi, har bir navda Ahadiyat muhrini korsatish va Zoti Ahadni mulohaza ettirish uchun Rahmoniyat muhri ichida Ahadiyatning bir muhrini korsatayotirki, to har kim qiyinchiliksiz har martabada, deb togridan-togri

Zoti Aqdasga xitob etib, unga yuzlana olsin. Xullas, Qur`oni Hakim bu hashamatli sirni ifoda etish uchundirki, koinotning buyuk doirasidan, masalan osmonlar va yerning yaratilishidan bahs etgan vaqt birdan eng kichik bir doiradan va eng kichik bir mavjudotidan bahs etar, toki zohir bir suratda Ahadiyat muhrini korsatsin. Masalan, osmonlar va yerning yaratilishidan bahs etayotib, insonning yaratilishidan va insonning ovozidan va siymosidagi ne`mat nafisliklari va hikmatdan bahs ochar. Toki fikr tarqalmasin, qalb bogilmasin, ruh Ma`budini togridan-togri topsin. Masalan: oyati mazkur haqiqatni mo`jizona bir tarzda korsatadi. Ha, hadsiz maxluqotda va nihoyatsiz bir koplikda vahdat muhrlari ichmaich doiralar kabi eng kattasidan eng kichik muhrga qadar navlari va martabalari

Sozlar

13

bordir. Faqat u vahdat naqadar bolsa yana koplik ichida bir vahdatdir. Haqiqiy xitobni toliq ta`min etolmaydi. Shuning uchun vahdat orqasida Ahadiyat muhri bolishi lozimdir. Toki koplikni xotirga keltirmasin. Qalbga togridan-togri Zoti Aqdasga boglaydigan yol ochsin. Ham Ahadiyat muhriga nazarlarni burish va qalblarni jalb etish uchun u Ahadiyat muhri ustida goyat jozibador bir naqsh va goyat porloq bir nur va goyat shirin bir halovat va goyat sevimli bir jamol va goyat quvvatli bir haqiqat bolgan Rahmat muhrini va Rahimiyat muhrini bosgandir. Ha, u Rahmatning quvvatidirki, ongli maxluqotning nazarlarini jalb etar va Ahadiyat muhriga boglar. Va Zoti Ahadiyani mulohaza ettirar va bu orqali dagi haqiqiy xitobga mazhar etar. Xullas, "Bismillahirrohmanirrohiym" Fotiha surasining mundarijasi va Qur`onning qisqa bir xulosasi jihati bilan bu mazkur azim sirning unvoni va tarjimoni bolgan. Bu unvonni qoliga olgan odam Rahmatning tabaqalarida keza olar. Va bu tarjimonni gapirtira olgan Rahmat sirlarini organar va Rahimiyat nurlarini va shafqatni korar. BESHINCHI SIR: Bir hadisi sharifda aytilganki: av kama qol. Bu hadisni ayrim tariqatchilar iymon asoslariga munosib tushmaydigan ajib bir tarzda tafsir etganlar. Hatto ulardan ishq ahli bolgan ba`zilari insonning ma`naviy siymosini Rahmonning bir surati deb qaraganlar. Tariqatchilarning aksarisida Allohning sevgisi ila sarxushlik; ishq ahlining kopida ozini unutish va bir narsani boshqa narsa deb qabul qilish hollari bolganidan, haqiqatga zid tasavvurlarida balki ma`zurdirlar. Ammo aqli joyida bolganlar fikran ularning iymon asoslariga zid bolgan ma`nolarini qabul etolmas. Qabul etsa xato qilar. Ha, butun koinotni bir saroy, bir uy kabi muntazam idora etayotgan va yulduzlarni zarralar kabi hikmatli va oson aylantirib kezdirayotgan va zarralarni muntazam ma`murlar kabi xizmat qildirib qoygan Zoti Aqdasi Ilohiyning sherigi, noziri, ziddi, oxshashi bolmagani kabi, ning siriga kora surati, misli, misoli, shabihi ham bololmas. Ammo ning siri ila, masal va ornak ila ishlari va sifat va ismlariga qaralar. Demak, masal va ornak ishlar nuqtai nazarida bordir. Mazkur hadisi

Sozlar

14

sharifning kop goyalaridan biri shuki: inson Janobi Haqning Rahmon ismini tamomi ila korsatadigan bir suratdadir. Ha, sobiqan bayon etganimizdek, koinot siymosida ming bir ismning shualaridan paydo bolguvchi Ismi Rahmon koringani va zamin yuzining siymosida mutlaq Ilohiy Rububiyatning hadsiz jilvalari ila namoyon bolgan Rahmon Ismi korsatilgani kabi, insonning sermazmun suratida ham kichik bir miqyosda zaminning siymosi va koinotning siymosi kabi yana u Rahmon Ismining toliq jilvasini korsatadi demakdir. Ham ishoradirki: Zoti Rahmonir Rahiymning dalillari va oynalari bolgan jonzotlar va inson kabi mazharlar u Zoti Vojib-ul Vujudga dalolatlari shu qadar qat`iy va yaqqol va ravshandirki, Quyoshning timsolini va aksini tutgan porloq bir oyna porloqligiga va dalolatining shubhasizligiga ishoratan "U oyna Quyoshdir" deyilgan vaqt, "Insonda Rahmon surati bor" deyuvchilar ham dalolatining shubhasizligiga va mukammal munosabatiga ishoratan aytilgan va aytilar. Va vahdat-ul vujud ahlining mo`tadil qismi "La mavjuda illa hu"ni shu ma`noga kora bu dalolatning shubhasizligiga va bu munosabatning kamoliga bir unvon sifatida deganlar.

OLTINCHI SIR: Ey hadsiz ojizlik va nihoyatsiz faqirlik ichida qimirlab yurgan bechora inson! Rahmat naqadar qiymatdor bir vasila va naqadar maqbul bir shafoatchi ekanini bundan angla: u Rahmat shunday bir Sultoni Zuljalolga vasiladirki, yulduzlar bilan zarralar barobar bolib mukammal intizom va itoat ila uning qoshinida xizmat etayotirlar. Va u Zoti Zuljalolning va Sultoni Azal va Abadning zotiy ehtiyojsizligi bor. Va mutlaq ehtiyojizlik ichidadir. Hech bir jihat ila koinotga va mavjudotga ehtiyoji bolmagan bir Ganiyi Alalitloqdir. Va butun koinot uning amri va idorasi ostida, haybat va azamati ostida nihoyat itoatda, jaloliga nisbatan zillatdadir. Xullas, ey inson, Rahmat seni Mustagniyi Alalitloqning va Sultoni Sarmadiyning huzuriga chiqarar va unga dost qilar. Va unga suhbatdosh etar. Va sevgili bir abd vaziyatini berar. Faqat, masalan sen Quyoshga yetisha olmaganing, undan uzoq bolganing hech bir jihat ila unga yaqinlasha olmaganing, balki Quyoshning ziyosi uning aksini, jilvasini sening oynang vositasi ila sening qolingga bergani kabi, u Zoti Aqdasga

Sozlar

15

va u Shamsi Azal va Abadga biz garchi nihoyatsiz uzoqmiz, yaqinlasha olmaymiz, ammo uning Rahmat ziyosi uni bizga yaqin qilayotir. Xullas, ey inson! Bu Rahmatni topgan odam abadiy tuganmas bir Nur xazinasini topar. U xazinani topishning chorasi -Rahmatning eng porloq bir misoli va timsoli va u Rahmatning eng notiq bir lisoni va dalloli bolgan va Qur`onda "Rahmatan lil-olamin" unvoni ila ismlangan Rasuli Akram Alayhissolatu Vassalamning sunnatidir va unga ergashishdir. Va Rahmatan lil-olamin bolgan bu mujassam rahmatga boglaydigan amal esa salovotdir. Ha, salovotning ma`nosi Rahmatdir. Va u hayot sohibi mujassam Rahmatga rahmat duosi bolgan salovot esa u Rahmatan lil-olaminga erishishga vasiladir. Shunday ekan, sen salovotni ozing uchun u Rahmatan lil-olaminga vasila et va u Zotni ham Rahmati Rahmonga vasila qabul et. Umum ummatning Rahmatan lil-olamini bolgan Alayhissolatu Vassalam haqida hadsiz bir kasrat ila Rahmat ma`nosi ila salovot keltirishlari Rahmat naqadar qiymatdor Ilohiy bir hadya va naqadar keng bir doirasi ekanini porloq bir suratda isbot etar. Al-hosil: Rahmat xazinasining eng qiymatdor olmosi va darvozaboni Zoti Ahmadiya Alayhissolatu Vassalam bolganidek, eng birinchi kaliti "Bismillahirrohmanirrohiym"dir. Va eng qulay bir kaliti esa salovotdir.

Sozlar

16

IKKINCHI SOZ

Iymonda naqadar buyuk bir saodat va ne`mat, naqadar buyuk bir lazzat va rohat borligini anglamoq istasang, bu misoliy hikoyachaga boq, tingla! Bir vaqt ikki odam kayfu safo hamda tijorat uchun sayohatga chiqadilar. Xudbin, tole`siz bolmish biri bir tarafga, xudobin, baxtiyor bolmish ikkinchisi boshqa tarafga yol olib ketadilar. Xudbin odam, ham xudgam, ham xudandish, ham badbin bolganidan, badbinlikning azobi bolib, nazarida juda rasvo bir mamlakatga tushadi. Koradiki, har yerda ojiz, bechoralar zoravon, mudhish odamlarning qollaridan va buzgunchiliklaridan dodu faryod etmoqdalar. Butun kezgan yerlarida alamli bir holatni koradi. Butun mamlakat bir umumiy motamxona shaklini olgan. Bu odam osha alamli, zulmli holatni his etmaslik uchun sarxushlikdan boshqa chora topolmaydi. Chunki har kim unga dushman va ajnabiy bolib korinadi. Va har tarafda mudhish janozalarni, ma`yusona yiglagan yetimlarni korib, vijdoni azob ichra qoladi. Ikkinchisi xudobin, xudoparast va haqandish, gozal axloqli ediki, nazarida juda gozal bir mamlakatga tushadi. Bu yaxshi odam kirgan mamlakatida bir umumiy xursandchilikni koradi. Har tarafda bir surur, bir sevinch, bir shavqu zavq holida zikrxonalar... Har kim unga dost va qarindosh bolib korinadi. Olqishlar va tashakkurlar ila butun mamlakatda bir umumiy ozodlik shodiyonasini koradi. Ham takbir va tahlil ila askarlikka olish uchun chalingan masrurona bir dombira va bir musiqa sasini eshitadi. Avvalgi badbaxt ham ozining, ham butun xalqning alami ila alamzada bolgan bolsa, bu baxtiyor odam ham ozi, ham butun xalqning sururi ila masrur va baxtiyor boladi. Ham ajoyib bir tijoratni qolga kiritadi. Allohga shukr etadi.

Sozlar

17

Songra qaytib, avvalgi odamga uchraydi. Holini anglab, unga deydi: "Menga qara, sen nima, telba boldingmi? Botiningdagi chirkinliklar zohiringga aks etibdi, kulmoqni yiglamoq, ozod etishni tunamoq va talon-taroj etmoq deya vahima qilasan? Aqlingni yig. Qalbingni pokla. Toki bu musibatli parda sening nazaringdan kotarilsin. Keyingina haqiqatni kora olasan. Zero, nihoyat darajada odil, marhamatkor, xalqparvar, muqtadir, intizomparvar, mushfiq bir Malikning mamlakati koz ongingda bu daraja taraqqiyot va kamolot asarlari aks etgan bir mamlakat sening vahming korsatgan suratda bola olmas". Shundan song bu badbaxtning esi joyiga kelib, nadomat qiladi: "Ha, men ishratdan telba bolgan edim. Alloh sendan rozi bolsinkim, jahannamiy bir holatdan meni qutqarding",- deydi. Ey nafsim! Bilki, avvalgi odam kofirdir. Yoki fosiqu gofildir. Bu dunyo uning nazarida, bir umumiy motamxonadir. Butun jonli hayot firoq va zavol tepkisidan yiglagan yetimlardir. Hayvon va insonlar esa, ajal panjasi ila parchalangan garib, qarovsiz maxluqlardir. Toglar va dengizlar kabi ulkan mavjudot uningcha ruhsiz, mudhish, janozalar hukmidadir. Kufridan va zalolatidan yana buning kabi kop alamli, ezuvchi, dahshatli vahimalar paydo bolib, uni ma`nan azoblaydi. Ikkinchi odam esa mo`mindir. Yaratgan Egasini taniydi va tan oladi. Uning nazarida, bu dunyo Rahmonning bir zikrxonasi, bashariyat va hayvonotning bir ta`limgohi, hamda insu jinlarning bir imtihon maydonidir. Butun hayvonlaru insonlarning vafotlari esa ozod etilishdir. Hayot xizmatini otab bolganlar bu fano uyidan ma`nan masrurona, tashvishsiz bolgan boshqa bir olamga ketadilar. Toki, yangi vazifadorlarga joy boshasin, kelib ishlasinlar. Butun hayvonotu insonlarning tavalludlari askarlikka chaqirilish, qurol ostiga, vazifa boshiga kelishdir. Butun jonzot, uning nazarida, xizmatdagi masrur askarlar, rostgoy, mamnun ma`murlardir. Butun sadolar esa vazifa boshlanmasdan avvalgi zikr, tasbeh va tanaffusdan kelgan shukr va sevinch yoki ishlamoq shavqidan vujudga kelgan nagmalardir. Butun mavjudot, u mo`minning nazarida, Sayyidi Kariymning va Maliki Rahiymning munis xizmatkorlari, ma`mur dostlari, shirin kitoblaridir. Yana buning kabi juda kop latif, ma`nan yuksak, laziz haqiqatlar iymonidan porlab chiqadi, korinadi. Demak, iymon ozida ma`naviy bir Tuboi Jannat danagini tashiydi. Kufr esa ma`naviy bir Zaqqumi Jahannam urugini saqlaydi.

Sozlar
shunday ekan, biz doimo demogimiz lozim.

18

Demak, salomat va xotirjamlik faqat Islomiyatda va iymondadir. Bas,

UCHINCHI SOZ

Ibodat naqadar buyuk bir tijorat va saodat ekanini, fisq va safohat esa naqadar buyuk bir ziyon va halokat ekanini anglamoq istasang, bu misoliy hikoyachaga boq, tingla! Bir vaqt ikki askar uzoq bir shaharga bormoq uchun amr oladilar. Yollari ikkiga ayrilgunga qadar birga ketadilar. Yolda bir odam duch kelib, ularga deydi: "Bu ongdagi yolning hech zarari yoqligi bilan birga, unda ketgan yolovchilarning ondan toqqizi buyuk foyda va rohat koradi. Soldagi yolning esa manfaati yoqligi bilan birga, onta yolovchisidan toqqizi zarar koradi. Uzun-qisqalikda ikki yol ham birdir. Faqat bitta farqi borki, intizomsiz, boshqaruvsiz bolgan sol tarafning yolovchisi yuksiz va qurolsiz ketadi. Zohiran bir yengillik, yolgonchi bir rohat koradi. Askariy intizom sobit bolgan ong tarafning yolovchisi esa, oziq-ovqatga tola tort oqqalik bir jomadon va har qanday dushmanni yakson va maglub etadigan ikki oqqalik bir mukammal miriy qurolni tashimoqqa majbur..." U ikki askar, ul muarrif odamning sozini tinglaganlaridan song, bu baxtiyor askar ongga qarab ketadi. Bir botmon ogirlikni yelkasiga va beliga yuklaydi, lekin qalbi va ruhi minglab botmon minnatlardan va qorquvlardan xalos boladi. Boyagi badbaxt nafar esa askarlikni

Sozlar

19

tashlab, nizomga tobe bolmoqni istamaydi va sol tarafdan ketadi. Jismi bir botmon ogirlikdan qutuladi, lekin qalbi minglab botmon minnatlar va ruhi hadsiz qorquvlar ichida eziladi. Ham har kimga tilanchi, ham har narsadan, har hodisadan titraydigan bir vaziyatda ketadi. Manzili maqsudiga yetganda esa, u yerda osiy va qochoq jazosini tortadi. Askarlik nizomini sevgan, jomadon va qurolini saqlab qolgan va ong tarafga ketgan askar esa, hech kimning minnatiga qolmay va hech kimdan xavfsiramay, qalb va vijdon rohati ila kezadi. To kozlagan shahriga yetib borganda, u yerda vazifasini gozal ado etgan bir nomusli askarga munosib mukofotga sazovor boladi. Xullas, ey nafsi sarkash! Bilki, u ikki yolchining biri Qonuni Ilohiyga itoatkor, ikkinchisi osiy va havo-i nafsiga tobe insondir. U yol esa, hayot yolidirki, Ruhlar Olamidan kelib, qabrdan otadi, oxirat sari ketadi. U jomadon va qurol ibodat va taqvodir. Ibodatning garchi zohiran bir ogirligi bolsada, lekin ma`nosida shunday bir rohat va yengillik borki, ta`riflab bolmas. Chunki Obid, ya`ni ibodatgoy namozida deydiki, Ya`ni: "Undan boshqa Xoliq va

Razzoq yoq. Zarar va manfaat Uning qolidadir. U Hakiymdir. Hikmatsiz ish qilmas. Ham Rahiymdir. Ehsonu marhamati kopdir",- deya e`tiqod qilgani tufayli har narsada bir rahmat xazinasining eshigini topadi. Duo ila u eshikni qoqadi. Ham har narsani oz Rabbining amriga tobe deb biladi. Rabbiga iltijo etadi.. Tavakkul ila unga suyanib, har qanday musibat qarshisida undan panoh soraydi. Iymoni unga tom bir xotirjamlik beradi. Ha, har bir haqiqiy hasanot kabi, jasoratning manbai ham iymondir, ibodatdir. Har bir gunoh kabi, qorqoqlikning manbai ham zalolatdir. Ha, yer kurrasi bomba bolib portlasa ham, munavvarul qalb bolgan bir obidni qorqitmogi amri-maholdir. Aksincha, u lazzatli bir hayrat ila Qudrati Samadoniyaning bir garoyibotini tomosha qiladi. Lekin munavvarul aql deya tanilgan qalbsiz bir fosiq faylasuf esa, kokda bir kuyruqli yulduzni korsa, yerda titrab, "Ajabo, bu bebosh yulduz sayyoramizga urilsa bormi?" deydi. Vahimaga tushadi. (Bir vaqtlar bunday bir yulduzdan Amriqo titradi. Kopchilik kechalari uylarini tark etdi.)

Sozlar

20

Ha inson nihoyatsiz narsalarga muhtoj bolgani holda, sarmoyasi yoq hukmida... Nihoyatsiz musibatlarga duchor bolgani holda, iqtidori ham yoq hukmida bolgan bir narsadir... Qoli qayergacha yetsa, sarmoya va iqtidorining doirasi ham shu qadardir. Lekin orzu umidlari, alamlari va balolarining doirasi, kozi va xayoli yetgan va yetisha olgan joyga qadar kengdir. Bunchalar ojiz va zaif, faqir va muhtoj bolgan ruhi bashar uchun ibodat, tavakkul, tavhid, taslim naqadar ulkan bir foyda, bir saodat, bir ne`mat ekanini kor bolmagan har kim korib, idrok etadi. Ma`lumdirki, zararsiz yol zararli yoldan hatto ontadan bir ehtimol bilan bolsada, ustun qoyiladi. Holbuki, masalamiz bolgan ibodat yoli zararsiz bolishi bilan birga, ondan toqqiz ehtimol ila u yolda bir abadiy saodat xazinasi bor. Fisq va safohat yoli esa, hatto fosiqning e`tirofi bilan ham manfaatsiz bolgani holda, ondan toqqiz ehtimol ila abadiy zarar korish tahlikasi bor ekanligi, barchaning qat`iy e`tiqodi darajasida, hadsiz Mutaxassis va Mushohada Ahlining shahodati ila sobitdir. Va Ahli Zavq va Ahli Kashfning bergan xabarlari ila muhaqqaqdir. AL-HOSIL: Oxirat saodati kabi dunyo saodati ham ibodatda va Allohga askar bolmoqdadir. Shunday ekan, biz doimo demogimiz va musulmon bolganimizga shukr etmogimiz lozim. ***

Sozlar

21

Sozlar

22

TORTINCHI SOZ

Namoz naqadar qiymatli va muhimligini, ham naqadar arzon va oz bir sarfiyot ila qozonilishini, hamda benamoz odam naqadar telba va zararli ekanini ikki karra ikki tort ekanligini bilish darajasida qat`iy anglamoq istasang, bu misoliy hikoyachaga boq, kor: Bir zamon bir buyuk hokim ikki xizmatkorini har biriga yigirma torttadan oltin berib, ikki oylik masofa uzoqligidagi xos va gozal bir goshaga istiqomat qilishlari uchun yuboradi. Va ularga amr etadi: "Bu pulni yol va chipta xarajatiga ishlating. Hamda u yerdagi maskaningizga lozim bolgan narsalarni sotib oling. Bir kunlik masofadan song bir bekat keladi. Ham mashina, ham kema, ham poyezd, ham tayyora bor. Sarmoyangizga qarab mining". Ikki xizmatkor dars olganlaridan song yolga ravona boladilar.

Sozlar

23

Biri baxtiyor ediki, bekatga yetgunga qadar bir oltin sarflaydi va shu sarf ichida hokimiga yoqadigan shunday gozal bir tijoratni qolga kiritadiki, sarmoyasi birdan mingga chiqadi. Ikkinchi xizmatkor badbaxt, betayin bolganidan, bekatga qadar yigirma uch oltinini sarflab yuboradi. Qimor-mimorga berib, sarmoyasi zoye ketadi va nihoyat bir dona oltini qoladi. Hamrohi unga deydi: "Ey, sen bu oltiningni bir chiptaga ber, toki bu uzun yolda yayov va och qolmagaysan. Ham bizning hokimimiz karamli, balki rahm qilar, qilgan qusuringni afv etar va seni tayyoraga mindirarlar. Bir kunda istiqomat qiladigan maskanimizga yetamiz. Yoqsa, ikki oylik bir cholda och, yayov, yolgiz ketmoqqa majbur bolasan". Ajabo, bu odam qaysarlik qilib, u bir oltinini xazina kaliti hukmida bolgan bir chiptaga bermay, vaqtinchalik bir lazzat uchun kayfu-safoga sarf etsa, goyat aqlsiz, zararli, badbaxt ekanini eng aqlsiz odam ham anglamasmi?! Xullas, ey benamoz odam! Va ey namozdan xushlanmagan nafsim! Ul hokim Rabbimiz, Xoliqimizdir. Uning xizmatkori bolgan ul ikki yolchi esa, biri namozini shavq ila ado etuvchi dindor musulmon; ikkinchisi gofil, benamoz insondir. Ul yigirma tort oltin - yigirma tort soat har kungi umrdir. Ul gozal gosha jannatdir. Ul bekat esa qabrdir. Ul sayohat qabrga, qiyomatga, abadiyatga ketiladigan inson safaridir. Amalga kora, taqvo quvvatiga kora ul uzun yolni farqli darajalarda bosib otadilar. Bir qism taqvo ahli ming yillik yolni yashin kabi bir kunda kesib otadi. Bir qismi esa ellik ming yillik bir masofani bir kunda bosib otadi. Qur`oni Azimushshon bu haqiqatga ikki oyati ila ishora qiladi. Ul chipta esa namozdir. Besh vaqt namoz uchun, tahorati ila, yolgiz bir soatgina vaqt kifoya qiladi. Ajabo, yigirma uch soatini bu qisqagina dunyoviy hayotga sarflagan va ul uzun abadiy hayotga bir soatini ham sarflamagan inson naqadar zarar qiladi, naqadar nafsiga zulm etadi, naqadar aqliga xilof ish tutadi! Zero, ming odam ishtirok etgan bir lotoreya qimoriga, garchi yutish ehtimoli mingdan birga teng

Sozlar

24

bolsa ham, yarim molini tikishni aqli qabul qilsa-yu, ammo yigirma tortdan bir molini yuzdan toqson toqqiz ehtimol ila yutishi tayin bolgan bir abadiy xazinaga bermaslik naqadar aqlga va hikmatga xilof harakat ekanini, naqadar aqldan uzoq bolishini, ozini oqil hisoblagan har odam anglamasmi? Holbuki namozda ruhning, qalbning va aqlning buyuk bir rohati bor. Badanga ham u qadar ogir ish emas. Ham namoz oqiganning muboh bolgan boshqa dunyoviy amallari gozal bir niyat ila ibodat hukmini oladi. Bu shaklda butun umr sarmoyasini oxiratga mulk qila oladi, foniy umrini bir jihatda boqiylashtiradi.

Sozlar

25

Sozlar

26

BESHINCHI SOZ

Namoz oqimoq va katta gunohlardan tiyilmoq insonning qay daraja haqiqiy bir vazifasi va odam yaratilishining naqadar fitriy, munosib bir natijasi ekanini kormoq istasang, bu misoliy hikoyachaga boq, tingla! Safarbarlikda ikki askar bir qismda, birga edilar. Biri ta`lim korgan, vazifaparvar, ikkinchisi ajamiy, nafsparvar. Vazifaparvari ta`limga va jihodga diqqat etardi, qorin va tirikchilik tashvishini hech oylamasdi. Chunki, uni toydirish va jihozlarini berish, bemor bolsa davolash, hatto ehtiyojiga kora luqmani ogziga solib qoyishga qadar yumushlar davlatning vazifasi, uning asl vazifasi esa ta`lim va jihod ekanini u anglab yetgandi. Faqat ba`zan ovqatini pishirish va tayyorlash ishlarini bajarardi: qozon qaynatar, idishlarni yuvar, keltirar edi.

Sozlar
Undan: "Nima qilmoqdasan?" deb soralsa:

27

"Davlatga xolis ishlab bermoqdaman," der. "Maosh uchun ishlamoqdaman," deb aytmas. Shikamparvar va ajamiy askar esa, ta`limga va harbga diqqat qilmasdi, "U davlat ishi, menga nima," derdi. Doim maoshini oylab, uning peshidan yurib, qismni tark etar, bozorga ketar, savdo-sotiq bilan shugullanar edi. Bir kuni ta`lim korgan hamrohi unga dedi: Birodar, asl vazifang ta`lim va jang qilishdir. Sen shu ish uchun bu yerga keltirilgansan. Podshohga ishon. U seni och qoymas. Bu Uning vazifasidir. Ham yana, sen ojiz va faqirsan, har yerda ozingni toydirolmaysan. Ham yana, hozir mujohada va safarbarlik zamonidir. Buning ustiga seni osiy deb jazolaydilar. Ha, oldimizda ikki xil vazifa korinmoqda. Biri Podshohning vazifasi. Ba`zan biz Uning maoshsiz ishida ham ishlaymiz, u esa bizning qornimizni toydiradi. Boshqasi bizning vazifamizki, ta`lim va harbdan iboratdir. Podshoh esa ishimizni qulaylashtirib bizga yordam beradi." Ajabo, u bebosh askar bu mujohid ta`lim korgan askarning sozlariga quloq solmasa, naqadar tahlikada qolganini anglab yetasan! Xullas, ey tanbal nafsim! Ul beqaror jang maydoni bu sertashvish dunyo hayotidir. Ul qismlarga taqsimlangan lashkar insonlar jamiyatidir. Va ul qism esa bu asrning Jamoati Islomiyasidir. Ul ikki nafar esa: biri, dindagi farzlarini bilgan va bajargan, kaboirni tark qilgan va gunohlarni ishlamaslik uchun nafs va shaytonga qarshi jihod qilayotgan taqvodor musulmondir. Boshqasi, Razzoqi Haqiqiyni tuhmatga qoyish darajasida maishat dardiga shongib, farzlarni tark etgan va maishat yolida duch kelgan gunohlarni ishlagan ziyonkor fosiqdir. Va ul ta`lim va ta`limot avvalida namoz bolib, ibodatdan iboratdir.

Sozlar

28

Va ul jang esa nafsu havo, insu jin shaytonlariga qarshi jihod etib, gunohlardan va razil axloqlardan, qalb va ruhini abadiy halokatdan qutqarmoqdir. Va ul ikki vazifa: biri, hayotni berib, toydirmoqdir. Ikkinchisi, hayotni berganga va toydirganga ibodat etib yolvormoqdir. Unga tavakkul etib, omonlik topmoqdir. Ham eng porloq bir Zoti Samad San`atining Mo`jizasi va Rabboniy Hikmatning bir garoyiboti bolmish hayotni kim bergan-yaratgan bolsa, rizq ila u hayotni toydirgan va davom ettirgan ham Udir. Undan boshqasi emas! Dalil istaysanmi? Eng zaif, eng ongsiz hayvon hammadan yaxshi oziqlanadi (Meva qurtlari va baliqlar kabi). Eng ojiz, eng nozik maxluq eng yaxshi rizqni yeydi (Chaqaloqlar va hayvon bolalari kabi). Ha, halol rizqning vositasi iqtidor va ixtiyor emasligini, balki ojizlik va zaiflik ekanini anglamoq uchun baliqlar ila tulkilarni, chaqaloqlar ila yirtqichlarni, daraxtlar ila hayvonlarni solishtirib kormoq kifoyadir. Demak, maishat dardida namozini tark etgan kishi ta`limni va jangovor ornini tark etib, bozorda tilanchilik qilgan ul askarga oxshaydi. Lekin Janobi Razzoqi Kariymning rahmat oshxonasidan oz nasibasini namozini oqigandan song izlamogi, boshqalarga zahmat bolmaslik uchun ozi harakat qilmogi yaxshidir, mardlikdir va bu ham bir ibodatdir. Inson ibodat uchun yaratilganini fitrati va ma`naviy jihozlari bolmish tuygulari korsatib turadi. Zero, dunyoviy hayotiga lozim bolgan amal va iqtidor jihatida eng oddiy bir chumchuqqa ham yetisha olmaydi. Ammo ma`naviy va oxirat hayoti uchun lozim bolgan ilm va faqirlik bilan tazarru va ibodat jihatida hayvonotning sultoni va qomondoni hukmidadir. Demak, ey nafsim! Agar dunyoviy hayotni goya-i maqsad qilsang va doim uning uchun ishlasang, eng oddiy bir chumchuq hukmida bolursan. Agar oxirat hayotini goya-i maqsad qilsang va bu hayotni esa unga vosita va ekinzor qilsang va unga kora harakat qilsang, u vaqt hayvonotning buyuk bir qomondoni hukmida va bu dunyoda Janobi Haqning nozli va niyozdor bir quli, mukarram va muhtaram bir mehmoni bolursan. Mana senga ikki yol! Istaganingni tanlashing mumkin. Hidoyat va tavfiqni esa Arhamur Rohimiyndan ista... ***

Sozlar

29

Sozlar

30

OLTINCHI SOZ

Nafs va molini Janobi Haqqa sotmoq va Unga qul va askar bolmoq naqadar foydali ekanini anglamoq istasang, bu misoliy hikoyachani tingla!

Sozlar

31

Bir paytlar bir podshoh, raiyatidan ikki odamning har biriga omonat qilib bittadan xojalik beradi. Uning ichida korxona, uskuna, ot, qurol kabi har narsa bor edi. Lekin boronli bir urush zamoni bolganidan hech bir narsa barqaror turmaydi: yo mavh boladi, yoki ozgarib ketadi. Podshoh u ikki nafarga kamoli marhamatidan bir Yovari Akramini, ya`ni elchisini yuboradi. Goyat marhamatkor bir farmon ila ularga aytdiki: "Qolingizdagi omonatimni menga sotingiz, to siz uchun muhofaza etaman. Behuda zoye bolmasin. Urush bitgandan song, yanada gozal bir suratda sizga qaytarib beraman. Bu omonat goyo sizning molingizdek, ham sizga katta haq beraman, ham bu uskuna va korxonadagi asboblar mening nomim ila va mening dastgohimda ishlattiriladi. Narxi ham, haqi ham birdan mingga yuksaladi. Butun bu foydani sizga beraman. Hamda siz ojiz va faqirsiz. Bu ulkan ishlarning sarf-xarajatlarini kotarolmaysiz. Butun xarajatlarni va kerakli narsalarni men oz zimmamga olaman. Butun kirim va foydani sizga beraman. Hamda xizmatdan ozod bolguningizgacha qolingizda qoldiraman. Xullas, besh marotaba foyda ustiga foyda... Agar menga sotmasangiz, zotan korib turibsizki, hech kim oz qolidagini muhofaza etolmayabdi. Har kimnikidek qolingizdan chiqadi: ham behuda ketadi, ham bu yuksak boylikdan mahrum qolasiz. Ham ul nozik, qimmatbaho qurollar, asboblar, iste`mol etiladigan shohona xazinalar ishlatilmagani tufayli butunlay qiymatini yoqotadi. Ham yana, ularni boshqarmoq va muhofaza etmoq zahmati va tashvishi ozingizga qoladi, ham omonatga xiyonat jazosini tortasiz. Mana, besh daraja zarar ustiga zarar. Menga sotmoq esa, menga askar bolib, mening nomim ila ishlatmoq demakdir. Oddiy bir asir va bebosh emas, balki oliy bir podshohning xos, erkin bir yovari askari bolasiz". Ular bu iltifotni va farmonni tinglagandan song, bu ikki odamdan aqlligi dedi: man. Bosh ustiga, men iftixor ila sotaman. Hamda ming tashakkur ayta-

Ikkinchisi magrur, nafsi fir`avnlashgan, xudbin, sarxush, goyo bu xojalikda abadiy qoladigandek, dunyo zilzilalaridan, tashvishlaridan xabari yoqday, dedi:

Sozlar

32

Yoq! Podshoh kim ekan? Men mulkimni sotmayman, kayfimni buzmayman... Bir oz zamon otgach, birinchi odam shunday bir martabaga chiqdiki, har kim uning holiga havas qilardi. Podshohning lutfiga noil bolib, xos saroyida saodat ila yashamoqda. Ikkinchisi shunday bir holga giriftor bolganki, ham har kim unga achinib, ham "Shunga loyiq edi!" demoqda. Chunki xatosining natijasi bolib, ham saodati va mulki ketdi, ham jazo va azob chekmoqda. Mana, ey serhavas nafs! Bu misol kozgusi bilan haqiqatning yuziga boq. Ul podshoh azal-abad Sultoni bolmish Rabbing, Xoliqingdir. Va ul xojaliklar, uskunalar, asboblar, mezonlar hayoting davomida sen ega bolgan mulkingdir va u mulking ichidagi jism, ruh va qalbing va ular ichidagi koz va til, aql va xayol kabi zohiriy va botiniy hislaringdir. Va ul Yovari Akram esa Rasuli Kariymdir. Va ul Farmoni Ahkom esa, Qur`oni Hakiymdirki, biz bahs etgan azim tijoratni bu oyat ila e`lon etmoqda:

Va ul sergalayon jang maydoni esa shu boronli dunyo yuzidirki, tinch turmaydi, ozgarib turadi, buziladi va har bir insonga shunday fikr beradi: "Modomiki, har narsa qolimizdan chiqar ekan, foniy bolib, goyib bolar ekan, ajabo, boqiyga aylantirib, davom ettirmoqning chorasi yoqmi?" deb oylar ekan, birdan Qur`onning samoviy sadosi eshitiladi. Deydiki: "Ha, bor. Bolganda ham, besh marotaba foydali bir shaklda, gozal va rohatbahsh bir chorasi bor". SAVOL: Nima ekan? JAVOB: Omonatni haqiqiy sohibiga sotmoq. Bunday sotishda besh daraja foyda ustiga foyda bor. Birinchi foyda: Foniy mol boqiylashadi. Chunki, Qayyumi Boqiy bolgan Zoti Zuljalolga berilgan va Uning yolida sarf etilgan bu zavolli umr boqiyga aylanadi. Boqiy mevalar beradi. U vaqt umr daqiqalari xuddi uruglar, danaklar

Sozlar

33

hukmida zohiran foniy boladi, chiriydi, lekin Baqo Olamida saodat chechaklari bolib ochiladi. Va nav-nihol bolib,. har biri Barzoh Olamida ziyodor, munis manzara suratini oladi. Ikkinchi foyda: Jannat kabi bir haq beriladi. Uchinchi foyda: Har bir a`zo va hislarning qiymati birdan mingga chiqadi. Masalan, aql bir quroldir. Agar uni Janobi Haqqa sotmay, balki nafs yolida ishlatsang, shunday bir mash`um, zararli va ozor beruvchi bir qurol boladiki, otmish zamonning hazin alamlarini va kelajak zamonning dahshatlarini sening bu bechora boshingga yuklaydi, barakotsiz va zararli qurol darakasiga tushadi. Mana shuning uchun, fosiq odam aqlning ozori va azobidan qutulmoq uchun kopincha yo sarxushlikka, yo kayfu safoga qochadi. Agar Haqiqiy Malikiga sotilsa, uning yolida ishlatsang, aql shunday bir tilsimli kalitga aylanadiki, bu koinotning benihoyat rahmat xazinalarini va hikmat manbalarini ochadi va bu bilan egasini Abadiy saodatga erishtirgan bir Murshidi Rabboniy darajasiga yuksaladi. Masalan, koz shunday bir tuyguki, ruh bu olamni ul deraza orqali tomosha qiladi. Agar Janobi Haqqa sotmay, balki nafs yolida ishlatsang, otkinchi, davomsiz ba`zi gozalliklarni, manzaralarni korish bilan shahvat va nafsoniy havaslarga tuban, kaltabin bir xizmatkor boladi. Agar kozni kozning sohibi bolmish Sone`i Basiriga sotsang va Uning yolida va Uning izni doirasida ishlatsang, u vaqt shu koz bu buyuk koinot kitobining bir mutolaachisi va bu olamdagi Rabboniy san`at mo`jizalarining bir tomoshabini va bu Yer kurrasidek bir bogda rahmat chechaklarining muborak bir asalarisi darajasiga yuksaladi. Masalan, tildagi quvvai zoiqani Fotiri Hakiymga sotmasang, balki nafs yolida va me`da uchun ishlatsang, u vaqt me`daning oxuri va korxonasi uchun bir yugurdak darvozabondek, eng past darakaga tushadi, tubanlashadi. Agar Razzoqi Kariymga sotsang, u vaqt tildagi quvvai zoiqa Rahmati Ilohiya xazinalarining bir mohir noziri va Qudrati Samadoniya oshxonalarining bir shokir taftishchisi darajasiga yuksaladi. Xullas, ey aql, diqqat qil! Mash`um bir qurol qayoqda-yu, koinot kaliti qayoqda?! Ey koz, gozal nazar sol! Kaltabin bir xizmatkor qayoqda-yu, ilohiy kutubxonaning oqimishli bir noziri qayoqda?! Va ey til yaxshiroq tot! Bir oxur

Sozlar

34

xizmatchisi va bir korxona ta`qiqlovchisi qayoqda-yu, Rahmat xazinasining maxsus noziri qayoqda?! Yana bular kabi boshqa tuygu va a`zolarni taqqoslab korsang, anglaysanki, haqiqatan, mo`min Jannatga loyiq va kofir Jahannamga muvofiq bir mohiyat kasb etadi. Va ularning har biri bunday qiymat olmogining sababi, mo`min iymoni ila Xoliqining omonatini Uning yolida va izni doirasida iste`mol etmogidir va kofir xiyonat qilib, nafsi ammora yolida ishlatmogidir. Tortinchi foyda: Inson zaifdir, balolari kop; faqirdir, ehtiyoji juda ziyoda; ojizdir, hayot yuki juda ogir. Agar Qodiyri Zuljalolga tayanib, tavakkul etmasa va unga ishonib, taslim bolmasa, vijdoni doimo azob ichida qoladi. Samarasiz mashaqqatlar, alamlar, taassuflar uni bogadi. Yo mast-alast qiladi, yoki hayvonga aylantiradi. Beshinchi foyda: Butun u a`zo va asboblarning ibodati va tasbehoti va u yuksak haqlari eng muhtoj bolgan bir vaqtingda Jannat mevalari suratida senga berilajagiga Ahli Zavq va Ahli Kashf, Ahli Ixtisos va Ahli Mushohada ittifoq etganlar. Xullas, bu besh marotaba foydali tijoratni qabul etmasang, bu foydalardan mahrum bolmoq bilan birga, besh daraja ziyon ustiga ziyon korasan. Birinchi ziyon: Bu qadar sevgan molu mulking va avlodlaring va sigingan havo-i nafsing va maftun bolgan yoshliging va hayoting zoye bolib yoqoladi. Sening qolingdan ketadi. Lekin gunohlarini, alamlarini senga qoldirib, boyningga yuklaydi. Ikkinchi ziyon: Omonatga xiyonat jazosini chekasan. Chunki eng qiymatbaho asboblarni eng qiymatsiz narsalarda sarf etib, nafsingga zulm etding. Uchinchi ziyon: Butun u qiymatbaho insoniy jihozlar bolmish tuygularni hayvonlikdan ham juda past bir darakaga tushirib, Ilohiy Hikmatlarga bohton va zulm qilding. Tortinchi ziyon: Ojiz va faqirliging bilan birga, osha juda ogir hayot yukini zaif belingga yuklab, zavol va firoq toqmogi ostida doimo faryodu figon etasan. Beshinchi ziyon: Abadiy hayot asoslarini va Oxirat Saodatiga kerakli ishlarni tadorik etmoq uchun berilgan aql, qalb, koz va til kabi gozal Rahmoniy

Sozlar

35

hadyalarni Jahannam eshiklarini senga ochadigan chirkin bir suratga aylantirasan. Endi sotmoq masalasiga kelsak. Ajabo, bu qadar ogir narsamiki, koplar sotmoqdan qochmoqdalar. Yoq! Qat`iyan va aslo! Hech unday ogirligi yoq. Zero, halollik doirasi keng. Zavq uchun kifoya qiladi. Haromga qol urmoqning hech keragi yoq. Allohning farzlari esa yengil va ozdir. Allohga qul va askar bolmoq shunday lazzatli bir sharafdirki, ta`riflab bolmas. Vazifa esa, faqat bir askar kabi Alloh nomi bilan ishlamoq, boshlamoqdir... Va Alloh nomidan bermoq va olmoqdir. Va izni va qonuni doirasida harakat etib, halovat topmoqdir. Qusur etsa, istigfor keltirib: "Yo Rabb, qusurimizni afv et. Bizni ozingga qul deb qabul et. Omonatingni oladigan zamoningga qadar bizni omonatda amin qil. Omin," demoq va yana Unga yolvormoqdir... ***

Sozlar

36

Sozlar

37

YETTINCHI SOZ

Bu koinotning ochilmogi mushkul bolgan tilsimini ochgan inson ruhi uchun saodat eshigini fath etgan, naqadar qiymatdor ikki tilsimi mushkulkusho ekanini, hamda sabr ila Xoliqiga tavakkul va iltijo qilmoq, shukr ila Razzoqidan duo bilan soramoq, naqadar manfaatli va malhamdek ikki darmon ekanini va Qur`onni tinglamoq va hukmiga itoat etmoq, namoz oqimoq, gunohi-kabiralarni tark etmoq, abadul-obod safarida naqadar muhim, qiymatli, ravnaqdor bir chipta, bir zodi oxirat, bir nuri qabr ekanini anglamoq istasang, bu misoliy hikoyachaga boq, tingla! Bir vaqtlar bir askar jang va imtihon maydonida, foyda va zarar ortasida juda mudhish bir vaziyatga tushadi: Ong va sol tarafidan chuqur ikki yara bilan ogir jarohatlangan askarning orqasida dahshatli katta bir arslon unga hujum qilgani kutib turganday. Roparasida esa bir dor ornatilgan bolib, butun sevganlarini osib mavh etmoqda va uni ham kutmoqda. Buning ustiga, shu holi bilan uzoq bir yolga chiqmogi lozim. Surgun etilmoqda. U bechora bu dahshat ichida ma`yusona oyga tolar ekan, ong tarafida Hizr kabi xayrxoh nuroniy bir zot paydo boladi. Unga deydiki: "Ma`yus bolma. Senga ikki tilsim orgataman. Chiroyli tarzda iste`mol etsang, u arslon senga itoatkor bir otga aylanadi. Hamda u dor senga zavq va istirohat uchun yoqimli bir argumchoqqa aylanadi. Hamda senga ikkita darmon beraman. Yaxshilikka iste`mol etsang, u ikki yiringlagan yaralaring ikkita xushboy Guli Muhammadiy (Alayhissalotu Vassalom) deb atalgan muattar bir gulchechakka aylanadi.

Sozlar

38

Ham yana senga bir chipta beraman. U bilan bir yillik yolni bir kunda xuddi uchgandek kesib otasan. Agar bunga ishonmasang, bir oz tajriba qil, toki sozlarim togri ekanini anglab yetasan." Haqiqatan askar bir oz tajriba qildi. Ul zotning sozlari haqiqat ekanini tasdiqladi. Ha men, ya`ni bu bechora Said ham buni tasdiqlayman. Chunki bir oz tajriba qildim. Juda togri ekanini kordim. Bundan song birdan kordiki, sol tarafidan shayton kabi hiylakor, sarxush, yolgonchi bir odam kop ziynatlar, bezakli suratlar bilan uning yoniga keldi. Roparasida turdi. Unga dedi: Hoy birodar! Kel, kel, birga ayshu ishrat etib, kayf qilaylik. Bu gozal qiz suratlariga boqaylik. Bu xush qoshiqlarni tinglaylik. Bu lazzatli taomlarni yeylik. Savol: E, ha, ogzingda yashirin oqiyotganing nima? Javob: Bir tilsim. Qoy, bu tushunarsiz ishni, hozir kayfimizni buzmaylik. Savol: E, qollaringdagi nima? Javob: Bir darmon. Tashla uni, soglomsan, nima qilasan? Olqish zamonidir. Savol: E, bu besh nishonli qogoz nima? Javob: Bir chipta. Bir dalolatnoma. Yirt bularni. Bu gozal bahor mavsumida safar qilishning bizga nima keragi bor? deydi. Har qanday yolgonlar ila uni ishontirishga harakat qiladi. Hatto u bechora unga bir oz moyillik korsatadi. Ha, inson aldanadi. Men ham shunday bir hiylakorga aldandim. Deydi: Birdan ong tarafdan momaqaldiroqdek gumburlagan bir sado keladi.

"Zinhor aldanma. Va u hiylakorga aytginki, agar ortimdagi arslonni oldirib, qarshimdagi dorni sugurib, ongu solimdagi yaralarni daf etib, oldim-

Sozlar

39

dagi safarni bekor qilishning chorasi senda bolsa, agar topolsang, mayli, qil, korsat, koraylik. Songra kel, zavq suraylik, deb ayt. Yoqsa, uningni ochir, ey betayin! To haligi Hizrdek samoviy zot ham aytadiganini aytsin." Ey yoshligida kulgan, endi kulgani uchun yiglagan nafsim! Bilki, ul bechora askar sensan va insondir. Va ul arslon esa ajaldir. Va ul dor olim, zavol va firoqdirki, kechayu kunduzning aylanishida dostlar vidolashar, yoq bolar. Va ul ikki yara esa: biri siquvchi va hadsiz bir bashariy ojizlik; ikkinchisi alamli, cheksiz bir insoniy faqirlikdir. Va ul surgun va safar ruhlar olamidan, ona qornidan, bolalikdan, keksalikdan, dunyodan, qabrdan, Barzohdan, Mahshargohdan va Sirot koprigidan otadigan uzun bir imtihon safaridir. Va ul ikki tilsim esa Janobi Haqqa iymon va oxiratga iymondir. Ha bu muqaddas tilsim ila olim, mo`min insonni dunyo zindonidan jannat bostoniga, huzuri Rahmonga eltguvchi bir itoatkor ot va buroq suratini oladi. Shuning uchun olimning haqiqatini kora olgan komil insonlar olimni sevganlar. Hali olim kelmay, olmoq istaganlar. Hamda zavolu firoq, ham mamotu vafot, va osuvchi dor bolgan vaqtning otishi, u iymon tilsimi ila Sone`i Zuljalolning yangidan-yangi, rango-rang, xilma-xil mo`jizalarining naqshlarini, ajib mislsiz qudratini, tajalliy etgan Rahmatini kamoli lazzat ila sayr va tomosha qiluvchi vosita suratini oladi. Ha, Quyoshning nuridagi ranglarni korsatgan oynalarning tabaddul etib yangilanmogi va kino lavhalarining ozgarmogi yanada xush, yanada gozal manzaralar tashkil etadi. Va u ikki darmon esa: biri sabr ila tavakkuldir. Xoliqining qudratiga tayanib, hikmatiga ishonishdir. Shundaymi? Ha. amriga ega

bolgan bir jahon Sultoniga ojizlik bilan suyangan odamning qanday qorquvi bolishi mumkin? Zero, eng mudhish bir musibat qarshisida

Sozlar

40
deya qalbdagi iymon bilan Rabbi Rahiymiga ishonadi. Ha, Orifi Billoh

ojizlikdan, maxofatullohdan lazzat oladi. Ha, xavfda lazzat bor. Agar bir yashar bolaning aqli bolsa va undan soralsa: "Eng laziz va eng totli holating qaysi?" Balki: "Ojizligimni, zaifligimni anglab, volidamning totli shapalogidan qorqib, yana volidamning shafqatli siynasiga sigingan holatimdir" deydi. Holbuki, barcha volidalarning shafqatlari toplansa, Rahmat tajalliysining bor-yogi bir nuricha boladi. Shuning uchun komil insonlar ojizlikda va xavfullohda shunday bir lazzat topganlarki, oz havl va quvvatlaridan shiddat ila voz kechib, Allohga ojizlik ila siginganlar. Ojizlikni va xavfni ozlariga shafoatchi qilganlar. Ikkinchi darmon esa shukr va qanoat ila talab va duo va Razzoqi Rahiymning rahmatiga ishonchdir. Shundaymi? Ha, butun yer yuzini bir ne`matli dasturxon etgan va bahor mavsumini bir guldasta qilib, ul dasturxon yoniga qoygan va ustiga sochgan bir Javvodi Kariymning mehmoniga faqirlik va ehtiyoj qanday qilib alamli va ogir bolishi mumkin? Balki faqirligi va ehtiyoji xush va yoqimli ishtaha suratini oladi. Ishtaha kabi, faqr holining ziyodalashmogi uchun intiladi. Chunki komil insonlar faqr ila faxrlanganlar. Zinhor yanglish anglama! Bu faqirlik Alloh oldida faqirligini his etib yolvormoq demakdir, faqirlikni xalqqa korsatib, tilanchilik vaziyatini olmoq degani emasdir. Va ul chipta, hujjat esa, avvalo, namoz bolib, farzlarni ado qilmoq va gunohi-kabiralarni tark etmoqdir. Shundaymi? Ha, barcha Ahli Ixtisos va Ahli Mushohadaning va butun Ahli Zavq va Ahli Kashfning umumiy fikrlariga kora, ul uzun va qorongi abadul-obod yolida ozigu zahira, chirogu buroq, faqat Qur`onning amrlariga boysunish va qaytarganlaridan tiyilish bilangina qolga kiritilishi mumkin. Yoqsa, fan va falsafa, san`at va hikmat u yolda ikki pulga arzimaydi. Ularning yorugliklari qabrning eshigiga qadardir. Xullas, ey tanbal nafsim! Besh vaqt namozni oqimoq, yetti gunohi kabirani tark etmoq naqadar oz va yoqimli va osondir. Natijasi va mevasi va foydasi naqadar kop, muhim va buyuk ekanligini, aqling bolib, buzilmagan bolsa, anglaysan. Hamda fisq va safohatga seni tashviq etgan shaytonga va u odamga bunday deysan:

Sozlar

41

Agar olimni oldirib, zavolni dunyodan ketkazishning hamda ojizlikni va faqirlikni insondan olib tashlab, qabr eshigini berkitishning chorasi bolsa, soyla, tinglaylik. Yoqsa och! Koinot deb ataluvchi Ulkan Masjidda Qur`on koinotni oqimoqda! Uni tinglaylik, U nur ila nurlanaylik. Hidoyati ila amal qilaylik. Va uni virdi zabon qilaylik. Ha, soz Udir. Va Unga derlar. Haq bolib, Haqdan kelib, Haq degan va Haqiqatni korsatgan va nuroniy hikmatni nashr etgan Udir...

Sozlar
***

42

Sozlar

43

SAKKIZINCHI SOZ

Bu dunyoni va dunyodagi inson ruhini va insonda dinning mohiyati va qiymatlarini, va agar haq dini bolmasa, dunyo bir zindon bolishini, dinsiz inson eng badbaxt maxluq ekanini va bu olamning tilsimini ochgan, bashariyat ruhini zulmatdan qutqargan va ekanini anglamoq istasang, bu

misoliy hikoyachaga boq, tingla! Bir zamonlar ikki dost uzoq sayohatga chiqdilar. Bora-bora yollari ikkiga ayriladi. U ikki yolning boshida jiddiy bir odamni kordilar. Undan soradilar: "Qaysi yol yaxshidir?"

Sozlar
U odam ularga dediki:

44

"Ongdagi yolda qonun va nizomga itoat majburiyati bor. Lekin bu majburiyat ostida bir osoyishtalik va saodat bor. Soldagi yolda esa erkinlik va hurriyat bor. Lekin bu erkinlik ostida bir tahlika va zarar bor. Endi tanlash ixtiyori sizdadir." Buni tinglagandan song gozal axloqli dost deb

ongdagi yolga ketdi, nizom va intizomga itoat qilmoqni tanladi. Axloqsiz va betayin bolgan boshqa dost birgina erkinlik deb soldagi yolni tanladi. Zohiran yengil, ma`nan ogir vaziyatda ketgan bu odamni xayolan ta`qib etamiz. Xullas, bu odam pastu balanddan oshib, to bora xoli bir sahroga kirdi. Birdan mudhish bir sado eshitdi. Qarasa, dahshatli bir arslon changalzordan chiqib, unga hujum qilmoqda. U qochdi. To oltmish arshin chuqurlikdagi suvsiz bir quduqqa toqnashdi. Qorquvdan ozini uning ichiga otdi. Yarmiga qadar tushib, qollari bir daraxt shoxiga ilashdi va tirmashib oldi. Quduqning devoridan osib chiqqan u daraxtning ikki ildizi bor edi. Biri oq, biri qora ikki kalamush u ikki ildizlarga yopishib olib, kemirmoqda. Yuqoriga boqdi, kordiki, arslon navbatchi kabi quduqning ogzida uni kutmoqda. Pastga boqdi, kordiki, dahshatli bir ajdarho quduqning ichida yotibdi. Ajdarho boshini kotarib, ottiz arshin yuqoridagi oyogiga yaqinlashgan. Ogzi quduqning ogzi qadar keng. Quduqning devoriga boqdi, kordiki, chaqadigan zararli hashoratlar atrofini orab olganlar. Daraxtning boshiga boqdi, kordiki, bir anjir daraxtidir. Lekin mislsiz ravishda xilma-xil daraxtlarning mevalari yongoqdan anorga qadar meva solgan. Xullas, bu odam fahmining kaltaligidan, aqlsizligidan anglamayaptiki, bu oddiy bir ish emas, bu ishlar tasodifiy bola olmas, bu ajib ishlarning ichida garoyib sirlar bor. Va juda buyuk bir ishlattiruvchi bor ekanini u anglay olmadi. Hozir uning qalbi, ruhi va aqli bu alamli vaziyatdan yashirin faryodu figon etgani holda, nafsi ammorasi goyo hech narsa bolmaganday johillik qilib, ruh va qalbning yigisidan qulogini berkitib, ozini ozi aldab, bir bogchada yurganday, u daraxtning mevalarini yeya boshladi. Holbuki, u mevalarning bir qismi zaharli va zararli edi. Bir hadisi qudsiyda Janobi Haq buyurganki: ya`ni: "Qulim meni qanday tanisa, uning-la shunday muomala qilaman".

Sozlar

45

Mana bu badbaxt odam badgumonligi va aqlsizligi tufayli korganlarini oddiy va aynan haqiqat deb oyladi va oshanday muomala kordi. Va kormoqda. Va korajak! Na olsaki, qutulsa. Va na yashamoqda, shu holda azob chekmoqda. Biz ham bu mash`umni bu holda qoldirib, qaytamiz. To boshqa dostning holidan xabar olamiz. Mana, bu muborak aqlli zot ketmoqda. Ammo birodari kabi siqilmayapti. Chunki gozal axloqli bolganidan, gozal narsalarni oylar, gozal xayollar surar, oziga ozi dalda beradi. Ham birodari kabi zahmat va mashaqqat chekmaydi. Chunki, nizomni biladi, itoat etadi. Yengillik koradi. Osoyishtalik va xotirjamlik ichra erkin ketmoqda. Bir bogchaga duch keldi. Ichida gozal gullar va mevalar bor. Parvarish qilinmagani uchun badboy narsalar ham yoq emasdi. Dosti ham bunday bir yerga kirgan edi. Ammo badboy narsalarga e`tibor berib, mashgul bolgan, konglini aynitgan, hech istirohat etmay chiqib ketgan edi. Bu zot esa, "Har narsaning yaxshisiga boq", qoidasiga amal qilib, badboy narsalarga hech nazar solmadi. Yaxshi narsalardan yaxshi istifoda etdi. Yaxshi dam olib, chiqib ketdi. Songra tobora bu ham avvalgi birodari kabi bir sahroi azimga kirdi. Birdan hujum etgan arslonning ovozini eshitdi. Qorqdi. Ammo birodari kabi qorqmadi. Chunki yaxshi gumon qilib va gozal fikrlab: "Bu sahroning bir Hokimi bor. Bu arslon u Hokimning amri ostidagi bir xizmatkor bolmogining ehtimoli bor," deb oylab tasalli topdi. Lekin yana qochdi. To oltmish arshin chuqurligidagi bir suvsiz quduqqa toqnashdi, ozini quduqqa otdi. Birodari kabi qoli ortadagi bir daraxtga yopishdi; havoda muallaq qoldi. Qarasa, ikki hayvon u daraxtning ikki ildizini kemirmoqdalar. Yuqoriga boqdi arslon; pastga boqdi bir ajdarhoga kozi tushdi. Xuddi dosti kabi bir ajib vaziyatni kordi. Bu ham dahshatga tushdi. Lekin dostining dahshatidan kora ming daraja yengil... Chunki gozal axloqi unga gozal fikr bergan va gozal fikr esa unga har narsaning gozal jihatini korsatmoqda. Shu sababdan bunday oyladi: "Bu ajib ishlar bir-biriga bogliq. Hamda bir amr ila harakat etayotganga oxshaydi. Shunday ekan, bu ishlarda bir sir bor. Ha, bular bir yashirin Hokimning amri ila bolayotir. Bas shunday ekan, men yolgiz emasman. U yashirin Hokim menga boqmoqda, meni sinamoqda, bir maqsad uchun meni bir yerga jalb qilib, da`vat etmoqda". Bu totli qorquv va gozal fikrdan bir qiziqish paydo boldiki: "Ajabo, meni sinab ozini menga tanitmoq istagan va bu ajib yol bilan bir maqsadga jalb etayotgan kim ekan?"

Sozlar

46

Songra tanimoq istagidan unda sir sohibiga nisbatan muhabbat paydo boldi. Va bu muhabbatdan sirni ochmoq orzusi tugildi. Va u orzudan sir sohibini rozi qiladigan va unga yoqadigan bir gozal vaziyat olish maqsadi tugildi. Songra daraxtning tepasiga qaradi. Kordiki, anjir daraxti. Ammo tepasida ming xil daraxtning mevalari bor edi. Shundan keyin butunlay qorquvi yoqoldi. Chunki, qat`iyan angladiki, bu anjir daraxti bir royxat, bir mundarija, bir korgazma ekan! Ul mahfiy Hokim ozining bog va bostonidagi mevalarning namunalarini bir tilsim va bir mo`jiza qilib osha daraxtga osgan va oz mehmonlari uchun tayyorlagan taomlariga birma-bir ishora tarzida osha daraxtni ziynatlagan bolsa kerak. Aks holda, bir tup daraxt minglab xildagi daraxtlarning mevasini bermasdi. Songra, tilsimning kaliti unga ilhom qilinishi uchun yolvorishga tushdi. Baqirib dediki: "Ey bu yerlarning Hokimi! Sening qaramogingga tushdim. Senga mansub boldim va senga xizmatkorman. Va sening roziligingni istayman. Va seni izlamoqdaman." Va bu niyozdan songra birdan quduqning devori yorilib, shohona, toza va gozal bir bog tomon eshik ochildi. Balki ajdarho ogzi osha eshikka aylandi. Va arslon va ajdarho, ikki xizmatkor suratiga kirdilar. Va uni ichkariga da`vat etishardi. Hatto arslon unga boysungan bir ot shakliga kirdi. Xullas ey tanbal nafsim! Va ey xayoliy dostim! Keling, bu ikki dostning vaziyatini solishtirib koraylik. Toki, yaxshilik yaxshilik keltirishini va yomonlik yomonlik keltirishini koraylik, bilaylik. Boqing, sol yolning badbaxt yolchisi har vaqt ajdarhoning ogziga tushishdan xavfsiraydi, titraydi. nadi. Bu baxtiyor yolchi esa mevador va ravnaqdor bir bostonga da`vat qili-

Hamda u badbaxt odamning alamli bir dahshat va katta bir qorquv ichida qalbi parchalanadi. Bu baxtiyor odam esa, laziz bir ibrat, totli bir xavf, yoqimli bir ma`rifat ichida garoyib narsalarni sayr va tomosha qiladi.

Sozlar

47

Hamda u badbaxt odam vahshat va ma`yuslik va yolgizlik ichida azob chekadi. Bu baxtiyor odam esa, unsiyat va umid va ishtiyoq ichida lazzat oladi. Hamda u badbaxt odam ozini vahshiy yirtqichlarning hujumiga duchor bolgan bir mahbus hukmida koradi. Bu baxtiyor odam esa, aziz bir mehmondirki, mezboni bolmish Mehmondori Kariymning ajib xizmatkorlari bilan yaqindan tanishib ovunadi. Ham, u badbaxt odam zohiran laziz, ma`nan zaharli taomlarni yeb azobini tezlashtiradi. Zero ul mevalar namunalardir. Totishga izn bor, toki, asllariga tolib va mushtariy bolsin. Ammo hayvondek yutishga izn yoqdir. Bu baxtiyor odam esa, totib koradi, ishni anglaydi, yeyishni keyinga qoldiradi. Va intizorlik bilan kutishdan lazzatlanadi. Hamda u badbaxt odam oz-oziga zulm qildi. Kunduzdek gozal bir haqiqatni va porloq bir vaziyatni kora olmasligi bilan ozi uchun zulmli va zulmatli bir vahima, bir jahannam shakliga keltirgan. Na rahm-shafqatga loyiq va na biron kimsadan shikoyat qilishga haqqi bor. Masalan, bir odam gozal bir bogda, dostu yorlarining ortasida, yoz mavsumida, yoqimli bir ziyofatdagi lazzatga qanoat qilmay, ozini harom narsalar bilan sarxush qilsa. Song ozini qish ortasida yirtqichlar ichida och, yalongoch deb xayol qilib, baqirishga va yiglashga tushsa, qanday qilib rahmshafqatga loyiq boladi. Oziga ozi zulm qilmoqda, dostlarini yirtqich deb korib haqorat qilmoqda... Avvalgi badbaxt yolchi ham shundaydir. Bu baxtiyor odam esa haqiqatni koradi. Haqiqat esa gozaldir. Haqiqatning husnini idrok etib, haqiqat sohibining kamolini hurmat qiladi. Rahmatiga loyiq boladi. Xullas, "Yomonlikni ozingdan, yaxshilikni Allohdan bil," deyilgan Qur`on hukmining siri ochilmoqda. Yana bular kabi boshqa farqlarni solishtira olsang anglaysanki: Avvalgining nafsi ammorasi unga bir ma`naviy jahannam hozirlagan. Keyingining gozal niyati va gozal oyi va gozal xislati va gozal fikri uni buyuk bir ehson va saodatga va porloq bir fazilatga va fayzga sazovor qilgan.

Sozlar
Ey nafsim! Va nafsim bilan birga bu hikoyani tinglagan odam!

48

Agar u badbaxt odamdek bolishni istamasang va keyingi baxtiyor odamdek bolishni istasang, Qur`onni tingla va hukmiga tobe bol! Va Unga yopish! Va ahkomi ila amal qil! Shu misoliy hikoyada bolgan haqiqatlarni agar fahmlagan bolsang, din va dunyo va inson va iymon haqiqatlarini unga tatbiq eta olasan. Muhimlarini men aytaman. Maydalarini sen ozing chiqarib ol. Mana qara! U ikki dostning biri ruhi mo`min va qalbi solihdir. Boshqasi ruhi kofir va qalbi fosiqdir. yolidir. Va ul ikki yoldan ongi Qur`on va iymon yolidir. Soli isyon va kufron

Va u yoldagi bog esa bashariyat jamiyati va insoniyat madaniyati ichidagi vaqtinchalik ijtimoiy hayotdirki, xayr va zarar, yaxshi va yomon, halol va harom narsalar birga boladi. Oqil ulkim, qoidasiga amal qiladi, qalbi pok holda ketadi. Va ul sahro esa bu Yer va dunyodir. Va ul arslon esa olim va ajaldir. Va ul quduq esa inson badani va hayot davridir. Va ul oltmish arshin chuqurlik esa ortacha umr va aksariyatning umri bolmish oltmish yilga ishoradir. Va ul daraxt esa umr muddati va hayot moddasidir. Va ul qora va oq ikki hayvon esa kecha va kunduzdir. Va ul ajdarho esa qabr ogzi bolgan barzoh yoli va oxirat ostonasidir. Faqat u ogiz mo`min uchun zindondan bir bostonga ochilgan bir eshikdir. Va ul zararli hasharotlar esa dunyoviy musibatlardir. Faqat mo`min uchun gaflat uyqusiga tolmaslik uchun totli Ilohiy tanbeh va Rahmoniy iltifot hukmidadir.

Sozlar

49

Va ul daraxtdagi taomlar esa dunyoviy ne`matlar bolib, Janobi Kariymi Mutlaq ularni oxirat ne`matlariga bir royxat, ham ularni xotirlatuvchi, ham ularning oxshashlari, ham jannat mevalariga mushtariylarni da`vat qiluvchi namunalar suratida yaratgan. Va ul daraxt bitta bolsa-da, turli-tuman xilma-xil mevalar berishi esa Samadoniy qudratning tamgasi ila va Ilohiy rububiyatning muhriga va Uluhiyat saltanatining imzosiga ishoradir. Chunki, "bir dona narsadan har xil narsa yasash," ya`ni bir tuproqdan barcha osimliklar va mevalarni yaratmoq; ham birgina suvdan barcha hayvonlarni yaratmoq; ham oddiy bir taomdan hayvonlarning barcha a`zolarini ijod qilmoq; shu bilan birga "har xil narsadan bitta narsa yasamoq," ya`ni, jonzotlar yegan goyat xilma-xil jinsdagi taomlardan osha jonzotga xos badan etini yaratmoq, oddiy bir terini toqimoq kabi san`atlar Zoti Ahadi Samad bolgan Sultoni Azal va Abadning xususiy tamgasidir. Maxsus muhridir. Taqlid qilib bolmas bir imzosidir. Ha, bir narsani har narsa va har narsani bir narsa qilmoq har narsaning Xoliqiga xos va Qodiyri Kulli Shayga maxsus bir nishondir, bir oyatdir. dir. Va ul tilsim esa iymon siri bilan ochilgan yaratilishning siru hikmati-

Va ul kalit esa dir. Va ul ajdarho ogzining bog eshigiga aylanishi esa shunga ishoradirki, qabr zalolat va tugyon ahli uchun vahshat va nisyon ichida zindondek siquvchi va ajdarhoning ichidek tor bir mozorga ochilgan bir eshik bolgani holda, Qur`on va iymon ahli uchun zindoni dunyodan bostoni baqoga va imtihon maydonidan jannatlar bogiga va hayot zahmatidan Rahmonning rahmatiga ochilgan bir eshikdir. Va ul vahshiy arslon ham munis bir xizmatkorga aylanishi va itoatli bir ot bolishi esa shunga ishoradirki, olim: Zalolat ahli uchun barcha dost-yorlaridan alamli bir abadiy ayriliqdir.

Sozlar

50

Ham ozining dunyoviy yolgon jannatidan chiqish va vahshat va yolgizlik ichra mozor zindoniga kirish va qamalish bolgani holda, hidoyat ahli va Qur`on ahli uchun narigi olamga ketgan eski dostu yorlariga qovushmoqqa vasiladir. dir. Ham haqiqiy vatanlariga va abadiy saodat maqomlariga kirishga vositaHam dunyo zindonidan jannatlar bostoniga chorlanishdir. Ham Rahmoni Rahiymning fazlidan, oz xizmati evaziga ajru mukofot olishga navbatdir. Ham hayot vazifasining mashaqqatidan ozod etilishdir. Ham ibodat va imtihonning ta`lim va ta`limotini bitirishdir. Al-hosil: Kimda kim foniy hayotni asosu maqsad qilsa, zohiran bir jannat ichida bolsada, ma`nan jahannamdadir. Va kimda kim boqiy hayotga jiddiy yuzlansa, ikki dunyo saodatiga sazovordir. Dunyosi naqadar yomon va iztirobli bolsa-da, dunyosini jannatning kutish saloni hukmida korgani uchun yoqtiradi, bardosh qiladi, sabr ichida shukr etadi.

Sozlar

51

***

TOQQIZINCHI SOZ

Ey birodar! Mendan namozning shu muayyan besh vaqtga maxsusligining hikmatini soramoqdasan. Juda kop hikmatlaridan yolgiz birginasiga ishora qilamiz.

Sozlar

52

Ha, har bir namozning vaqti, muhim bir inqilobning boshlanishidir. Shuningdek, azim bir Ilohiy tasarrufning oynasi va ul tasarruf ichida barcha Ilohiy ehsonlarning bittadan aks etadigan zamonidir va shu sababdan Qodiyri Zuljalolga osha vaqtlarda yanada ziyoda tasbeh va ta`zim qilmoq, hadsiz ne`matlarining ikki vaqt ortasida toplangan zaxirasi uchun shukr va hamd etmoq ma`nosida ibodat qilishga - namozga amr etilgandur. Bu nozik va chuqur ma`noni bir oz fahmlamoq uchun quyidagi "Besh Nukta"ni nafsim ila birga tinglamoq lozim. BIRINCHI NUKTA: Namozning ma`nosi, Janobi Haqni poklab yod etmoq, unga ta`zim va shukr qilmoqdir. Ya`ni, Jaloli huzurida sozi va harakati ila "Subhanolloh" deb Uni muqaddas tutmoq... Ham Kamoli qarshisida lafzan va amalan "Allohu Akbar" deb ta`zim qilmoq... Ham Jamoli qarshisida qalban va til va badan ila "Alhamdulilloh" deb shukr etmoqdir. Demak, Tasbeh va Takbir va Hamd namozning magzlari hukmidadir. Shuning uchun namozning har bir harakat va zikrlarida bu uch narsa bordir. Ham shuning uchun namozdan song namozning ma`nosini ta`kid va quvvatlash niyatida bu muborak kalimalar ottiz uch martadan takrorlanadi. Namozning ma`nosi bu muxtasar xulosalar ila ta`kidlanadi. IKKINCHI NUKTA: Ibodatning ma`nosi, bandaning dargohi Ilohiyda oz qusurini va ojizligi va faqirligini korib, kamoli Rububiyatning va qudrati Samadoniyaning va rahmati Ilohiyaning oldida hayrat va muhabbat ila sajda etmogidir. Ya`ni, Rububiyatning saltanati ibodat va itoatni istaganidek, Rububiyatning muqaddasligi, pokligi ham istaydiki, banda oz qusurini korib, istigfor ila va Rabbini barcha nuqsonlardan pok va mubarro va ahli zalolatning botil fikrlaridan munazzah va a`lo va koinotning barcha qusurlaridan muqaddas va yuksak ekanini tasbeh ila "Subhonalloh" deya e`lon etsin. Hamda Rububiyatning kamoli qudrati esa, banda oz zaifligini va maxluqotning ojizligini korish orqali Samadoniy qudratning azamatli asarlari qarshisida tahsin va hayrat ichra "Allohu Akbar" deb huzu ila rukuga bormogini, unga iltijo va tavakkul etmogini istar. Ham Rububiyatning benihoyat rahmat xazinasi istarki, banda oz ehtiyojini va butun maxluqotning faqirligi va ehtiyojlarini savol va duo ila izhor etsin

Sozlar

53

va Rabbining ehson va in`omlarini shukr va sano ila "Alhamdulilloh" ila e`lon qilsin. Demak, namozning harakat va zikrlari bu ma`nolarni oz ichiga olgandir va shuning uchun tarafi Ilohiydan tayinlangandir. UCHINCHI NUKTA: Inson - bu ulkan olamning kichik bir namunasi va Fotihai sharifa - Qur`oni Azimushshonning bir munavvar timsoli bolgani singari, Namoz ham butun ibodat navlarini oz ichiga olgan bir nuroniy mundarijadir. Va butun maxluqot sinflarining xilma-xil ibodatlariga ishora qilgan bir muqaddas xaritadir. TORTINCHI NUKTA: Haftalik bir soatning soniya, daqiqa, soat va kunlarini korsatuvchi millari bir-birlariga qanday bogliq bolsalar, bir-birlariga qandayin oxshash bolsalar va qanchalik bir-birlarining hukmida bolsalar;. Shunga oxshab Janobi Haqning ulkan soati bolmish bu olamidunyoning soniyasi ornidagi kecha va kunduzning aylanib turishi, daqiqalar ornidagi yillar, soatlari ornidagi inson umri davrlari va kunlarni sanagan olam umrining davrlari bir-biriga shunday qaraydilar, bir-biriga oxshaydilar va birbirining shunchalik hukmidadirlar va bir-birini eslatadilar. Masalan: Bomdod vaqti kun chiqqunga qadardir. Bahorning avval zamoniga, ham insonning ona qorniga tushgan onlariga, ham Samovot va Yerning olti kunda yaratilishidan birinchi kuniga oxshaydi va shuni eslatadi. Hamda ulardagi Ilohiy faoliyatni xotirlatadi. Peshin vaqti yoz mavsumining ortasiga, ham yoshlikning kamoliga, ham dunyo umridagi insonning ilk yaratilish davriga oxshaydi va shunga ishora qiladi. Hamda ulardagi Rahmatning zuhurini va ne`matning fayzlarini xotirlatadi. Asr vaqti kuz mavsumiga, ham keksalik vaqtiga ham oxirzamon Paygambarining (Alayhissalotu Vassalom) Saodat Asriga oxshaydi. Hamda ulardagi Ilohiy faoliyatni va Rahmoniy in`omlarni xotirlatadi. Shom vaqti kuz mavsumining oxirida juda kop maxluqotning yoqolib kozdan goyib bolmogini, ham insonning vafotini, ham dunyoning qiyomat boshlanishidagi xarobiyatini xotirlatish bilan, Jaloliy tajalliyotni anglatadi va insonni gaflat uyqusidan uygotadi, tanbeh beradi. Xufton vaqti zulmat olami nahor olamining butun asarlarini qora kafani ila berkitmogini, ham qishning oppoq kafani ila olgan yerning yuzini

Sozlar

54

oramogini, ham vafot etgan insonning orqasida qolgan asoratining ham vafot etib, unutilish pardasi ostiga kirmogini va ham imtihon uyi bolgan bu dunyoning butunlay berkilmogini xotirlatish bilan Qahhori Zuljalolning jalolli tasarrufotini e`lon qiladi. Tun vaqti qishni, ham qabrni, ham Barzoh olamini fahmlatish bilan inson ruhi Rahmati Rahmonga qay daraja muhtoj ekanini insonga xotirlatadi. Va tundagi tahajjud namozi esa, qabr kechasida va barzoh qorongiligida naqadar foydali bir chiroq ekanini bildiradi, tanbeh beradi. Hamda butun bu inqiloblar ichra Janobi Mun`imi Haqiqiyning benihoyat ne`matlarini xotirlatish orqali qay daraja hamdu-sanoga loyiq ekanini e`lon etadi. Ikkinchi bomdod esa qiyomatning tongini eslatadi. Ha, bu kechaning tongi va bu qishning bahori naqadar ma`qul va lozim va qat`iy bolsa, qiyomat tongi ham, Barzohning bahori ham shu qadar qat`iydir. Demak, bu besh vaqtning har biri bir muhim inqilobning boshi ekanini va buyuk inqiloblarni xotirlatgani kabi, Qudrati Samadoniyaning har kungi azim tasarruflarining ishorasi ila, ham yillik, ham asriy, ham dahriy Qudratning mo`jizalarini va Rahmatning hadyalarini xotirlatadi. Demak, fitratning asl vazifasi va ibodatning asosi va qat`iy qarz bolgan farz namozi bu vaqtlarga loyiqdir va juda munosibdir. BESHINCHI NUKTA: Inson fitratan goyat zaifdir. Holbuki har narsa unga hujum qiladi, uni ranjitadi va alam beradi. Ham goyat ojizdir. Holbuki balolari va dushmanlari juda kopdir. Ham goyat faqirdir. Holbuki ehtiyojlari juda kopdir. Ham tanbal va iqtidorsizdir. Holbuki hayotning takliflari goyat ogirdir. Ham insoniyligi uni koinot ila boglagan. Holbuki sevganlarining, konikib qolgan narsalarining zavol va firoqlari doimo uni ranjitadi. Ham aql unga yuksak maqsadlar va boqiy mevalarni korsatmoqda. Holbuki qoli qisqa, umri qisqa, iqtidori qisqa, sabri qisqadir. Bunday bir vaziyatda ruhning bomdod vaqtida bir Qodiyri Zuljalolning, bir Rahiymi Zuljamolning dargohiga niyoz ila, namoz ila murojaat etib, arzi-hol etmogi, tavfiq va madad istamogi naqadar darkor va oldidagi kunduz olamida boshiga keladigan, zimmasiga yuklanadigan ishlarga, vazifalarga bardosh bermoq uchun naqadar lozim bir suyanch nuqtasi ekani yaqqol anglashiladi.

Sozlar

55

Va peshin vaqtida-ki, u vaqt kunduzning kamolga yetib, zavolga moyilligi va kundalik ishlarning takomil zamonlari va mashgul bolgan ishlarning tazyigidan vaqtinchalik bir istirohat vaqtidir va Ilohiy in`omlarning koringan bir onidir. Shunday onda inson ruhi u tazyiqdan qutulib, u gaflatdan sidirilib, u ma`nosiz va boqiy bolmagan narsalardan chiqib, Qayyumi Boqiy bolmish Mun`imi Haqiqiyning dargohiga borib, qol boglab, ne`matlarining yakuniga shukr va hamd etib yordam istashi va Jalol va Azamati oldida ruku ila ojizligini izhor etishi va bezavol kamoli va bemisol jamoli qarshisida sajda etib, hayrat va muhabbat va kamtarligini e`lon qilishi ma`nosidagi peshin namozini oqimoq naqadar gozal, naqadar xush, naqadar lozim va munosib ekanini anglamagan inson inson emasdir! Asr vaqtida-ki, u vaqt gamgin kuz mavsumini va keksalikning mahzun holatini va oxirzamonning alamli mavsumini eslatadi va xotirlatadi. Ham kundalik ishlarning natijalangan zamoni, ham u kunda sazovor bolgan sihat va salomatlik va xayrli xizmat kabi Ilohiy ne`matlarning bir buyuk yakun topgan zamoni, ham u ulkan Quyoshning botmoqqa moyillik korsatmogining ishorasi ila inson bir musofir ma`mur va har narsa otkinchi, beqaror ekanini e`lon qilmoq zamonidir. Endilikda abadiyatni istagan va abad uchun yaratilgan va ehson uchun cheksiz muhabbatini izhor etgan va firoqdan alam topgan inson ruhi turib, tahorat olib, bu asr vaqtidagi namozini oqimoq uchun Qadiymi Boqiy va Qayyumi Sarmadiyning dargohi Samadoniyasiga munojotini arz etib, zavolsiz va benihoyat rahmatining iltifotiga iltijo etib, behisob ne`matlari qarshisida shukr va hamd etib, rububiyatning izzati qarshisida kamtarona sajda qilib, haqiqiy bir qalb tasallisi va ruhning rohatini topib, kibriyosining huzurida ibodatga kamarbasta bolish ma`nosidagi asr namozini oqimoq - naqadar yuksak bir vazifa, naqadar munosib bir xizmat, fitrat qarzini naqadar joyida ado etish, balki goyat xush bir saodatga erishish ekanini inson bolgan anglab etadi! Shom vaqtida-ki, u zamon ham qishning boshlanishi oldidan yoz va kuz olamining nozanin va gozal maxluqotining hazinona vidolashib kozdan goyib bolish zamonini eslatadi. Ham inson vafoti tufayli barcha sevganlaridan alamli bir firoqda ayrilib, qabrga kirish zamonini xotirlatadi. Ham dunyoning olim onidagi zilzilasi ichra vafot etgan barcha aholisining boshqa olamlarga kochishi va bu imtihon uyi chirogining sondirilish

Sozlar

56

zamonini eslatadi, xotirlatadi va bu zavolda goyib boladigan mahbublarga siginganlarga shiddat ila tanbeh beradigan bir zamondir. Xullas, shom namozi uchun bunday bir vaqtda fitratan bir Jamoli Boqiyga mushtoq oyna bolgan inson ruhi, bu azim ishlarni qilgan va bu buyuk olamlarni aylantirgan, ozgartirgan Qadiymi Lamyazal va Boqiyi Loyazalning arshi azamatiga yuzini qaratib, bu foniylarning ustida "Allohu Akbar" deya, ulardan qolini tortib, Mavlo xizmati uchun qol boglab, Doimi Boqiyning huzurida qiyomda turib, "Alhamdulilloh" deyish ila qusursiz kamoli, mislsiz jamoli va benihoyat rahmati qarshisida hamdu sano etib deyish birla muovinsiz Rububiyati, sheriksiz Uluhiyati va vazirsiz Saltanati qarshisida ibodatini arz etib yordam istash; ham benihoyat kibriyosi, hadsiz qudrati va ojiz bolmagan izzati qarshisida rukuga borib, butun koinot bilan birga zaifligi va ojizligini, faqirligini va zillatini izhor etib, deb Rabbi

Azimini barcha nuqsonlardan poklab, ham zavolsiz Jamoli Zoti, ozgarmas Sifati Qudsiyasi, ozgarmas Kamoli Sarmadiyati qarshisida sajda qilib, hayrat va kamtarlik ichra tarki masivo ila muhabbat va ibodatini e`lon etib, butun foniylarga badal tariqasida bir Jamiyli Boqiy, bir Rahiymi Sarmadiyni topib, deyish bilan zavol va qusurdan pok bolgan Rabbi A`losini taqdis qilish... Songgi tashahhudda otirib, barcha maxluqotning muborak tahiyyotlarini va salovoti toyyibalarini oz nomidan U Jamiyli Lamyazal va Jaliyli Loyazalga hadya etib va Rasuli Akramiga salom bermoq ila bay`atini yangilamoq va amrlariga itoatini izhor etmoq. Hamda iymonini yangilamoq va nurlantirmoq uchun bu koinot qasrining hikmatli intizomini korib, Sone`i Zuljalolning yakkayu-yagonaligiga guvohlik berish... Ham Saltanati Rububiyatining dalloli va rozi boladigan amallarini bildiruvchisi va Kitobi Koinot oyatlarining tarjimoni bolmish Muhammadi Arabiy Alayhissalotu Vassalomning Risolatiga shahodat etish ma`nosidagi shom namozini oqimoq - naqadar aziz, laziz bir xizmat, naqadar xush va gozal bir ibodat, naqadar jiddiy bir haqiqat va bu foniy mehmonxonada boqiy bir suhbat va doimiy bir saodat ekanini anglamagan odam qanday qilib odam bola oladi!

Sozlar
olami butun koinotni qoplaydi va

57
bolgan Qodiyri

Xufton vaqtida-ki, u vaqt kunduzning ufqdagi asarlari ham yoqolib, tun

Zuljalolning u oppoq sahifani bu qora sahifaga aylantirmogidagi Rabboniy Tasarrufot ila yozning ziynatlangan yashil sahifasini qishning sovuq va oq sahifasiga aylantirmogidagi ning Ilohiy ijrootini xotirlatadi. Ham zamon otishi bilan qabr ahlining orqasida qolgan asarlari ham, bu dunyodan aloqasi uzilib, butunlay boshqa olamga otmogidagi "Hayot va Olimning Xoliqi"ning Ilohiy faoliyatini eslatadi. Ham tor va foniy va haqir dunyoning tamoman xarob bolib, azim sakaroti ila vafot etib, keng va boqiy va azamatli oxirat olamining ochilishida "Yer va Samovot Xoliqi"ning Jaloliy tasarrufotini va Jamoliy tajalliyotini xotirlatadi. Ham bu Koinotning Haqiqiy Ma`budi va Mahbubi ul Zot bola olurki, kecha va kunduzni, qish va yozni, dunyo va oxiratni bir kitobning sahifalari singari osonlik bilan varaqlaydi, yozadi, buzadi, almashtiradi. Xullas, bularning hammasiga hukmi otadigan bir Qodiyri Mutlaq borligini isbotlaydigan bir vaziyatdir. Xullas, benihoyat ojiz, zaif va benihoyat faqir, muhtoj va benihoyat bir istiqbol zulmatiga chomayotgan va tuganmas hodisalar ichida chayqalayotgan inson ruhi Xufton namozini oqish uchun shu ma`nodagi xufton vaqtida Ibrohim alayhissalom singari deb Ma`budi Lamyazal, Mahbubi bolgan Hakiymi Zulkamol-

Loyazalning dargohiga namoz ila iltijo etib va bu foniy olamda, foniy umrda va qorongi dunyoda va qorongi istiqbolda bir Boqiyi Sarmadiyga munojot qilib, bir onlik bir boqiy suhbat, bir necha daqiqalik bir boqiy umr ichra dunyosiga nur sochadigan, istiqbolni yoritadigan, mavjudotning va ahbobining firoq va zavolidan paydo bolmish yaralariga malham suradigan Rahmoni Rahiymning iltifoti Rahmatini va nuri hidoyatini korib soramoq... Ham vaqtinchalik uni unutgan va kozdan yashiringan dunyoni u ham unutib, dardlarini qalbining yigisi ila dargohi Rahmatiga tokib, ham ehtiyotan olimga oxshash uyquga kirmasdan avval, songgi bandalik vazifasini bajo keltirib, kundalik amal daftarini chiroyli xotima ila yopish uchun Namozga turmoq, ya`ni, barcha foniy sevganlarining orniga bir Ma`bud va Mahbubi

Sozlar

58

Boqiyning ojiz maxluqotlarga tilanchilik qilish orniga bir Qodiyri Kariymning va yomonligidan qorqqan barcha ziyonkorlardan xalos bolish uchun bir Hafiyzi Rahiymning huzuriga chiqmoq... Ham Fotiha ila boshlamoq, ya`ni hech bir narsaga yaramagan, qusurli, faqir maxluqlarni orinsiz madh etib, ulardan minnatdor bolish orniga bir Komili Mutlaq va Ganiyi Mutlaq va Rahiym va Kariym bolmish Rabbul Olamiynni madhu-sano etmoq... Ham xitobi darajasiga yuksalmoq, ya`ni kichikligi, hechligi,

kimsasizligi bilan birga, azal va abad Sultoni bolmish Maliki Yavmiddinga boglanish bilan bu koinotda nozli bir mehmon va ahamiyatli bir vazifador maqomiga kirib, deyish bilan butun maxluqot

nomidan koinotning buyuk jamoati va azim jamiyatidagi ibodat va duolarni Unga taqdim etmoq... Ham deyish bilan istiqbol qorongiligi ichra

Abadiy Saodatga olib boradigan nuroniy yol bolmish siroti mustaqiymga hidoyat istamoq... Ham hozirda uyquga ketgan osimliklar va hayvonot kabi kozdan yashiringan quyoshlar, hushyor yulduzlar har biri bittadan askar singari amriga boysungan va bu olam mehmonxonasidagi bittadan chirogi va xizmatkori ekanlaridan Zoti Zuljalolning buyukligini tafakkur etib, "Allohu Akbar" deb rukuga bormoq... Ham butun maxluqotning ulkan sajdasini fikrlab, ya`ni, bu kechada uyquga ketgan maxluqot kabi har yilda, har asrdagi mavjudot navlari, hatto yer, hatto dunyo, har biri bittadan muntazam lashkar, balki bittadan itoatli askar singari amri ila dunyodagi ibodat vazifasidan ozod etilgan, ya`ni

gayb olamiga jonatilayotgan on, zavol vaqtida songgi bor joynamozida nihoyat darajada intizom ila "Allohu Akbar" deb sajda etganlaridek... Ham amridan kelgan bir tiriltirish va uygotish ila yana ba-

horda qisman aynan ozi, qisman misli bolib qayta tirilib, qiyomda turib, Mavlo

Sozlar

59

xizmatiga kamarbasta bolganlaridek, bu kichik inson ularga iqtido qilib, Ul Rahmoni Zulkamolning, Ul Rahiymi Zuljamolning dargohi huzurida hayratolud bir muhabbat, baqoolud bir kamtarlik, izzatolud bir haqirlik birla "Allohu Akbar" deb sajdaga bormoq, ya`ni bir navi Me`rojga chiqish ma`nosidagi xufton namozini oqimoq naqadar xush, naqadar gozal, naqadar shirin, naqadar yuksak, naqadar aziz va laziz, naqadar ma`qul va munosib bir vazifa, bir xizmat, bir ibodat, bir jiddiy haqiqat ekanini albatta anglading. Demak, bu besh vaqt har biri bittadan azim inqilobning ishoralari, Rabbimizning ulkan ijrootining belgilari va barcha Ilohiy in`omlarning alomatlaridirlar va shuning uchun burch va qarz bolgan farz namozining u vaqtlarga xos bolishi nihoyat darajada hikmatlidir...

Sozlar

60

Sozlar

61

ONINCHI SOZ

Hashr Bahsi

ESLATMA:Ushbu risolada oxshatish va misollarni hikoyalar shaklida yozganimning boisi - uni osonlashtirmoq va Islom haqiqatlari naqadar ma`qul, mutanosib, quvvatli, mutasonid ekanini korsatmoqchi boldim. Hikoyalarning ma`nolari oxirlaridagi haqiqatlardir. Kinoyalar navidan yolgiz ularga dalolat qilarlar. Demak, ular xayoliy hikoyalar emas, togri haqiqatlardir.

Sozlar

62

Birodar, hashr va oxiratning oddiy va avom tili ila hamda ochiq bir tarzda bayonini istasang, unda nafsimga qoshilib ushbu misoliy hikoyachaga boq, tingla:

Bir zamonlar ikki odam Jannat kabi gozal bir mamlakatga (shu dunyoga ishoradir) yol oladilar. Qarasalar, hamma uy, xona, dokon eshiklari ochiq, hech kim ularning muhofazasiga diqqat qilmayotir. Mol va pul ochiqlikda, sohibsiz. U musofirlardan biri xohlagan narsasiga qolini uzatib yo ogirlamoqda, yo boshqalarning molini zoravonlik ila olmoqda. Havasiga tobe bolib har turli zulmni, safohatni qilmoqda. Aholi ham unga kop tegilmayotir. Shunda hamrohi unga dediki: - Nima qilmoqdasan? Jazo olasan, meni ham baloga qoyasan. Bu mollar davlat molidir. Bu aholi bola-chaqasi ila yo askarlik ila mashgul, yoki zimmalariga vazifa yuklangan ma`murlardir. Kiyimlarini ozgartirgan askar sifatida ular shu ishlarda ishlattirilmoqdalar. Shuning uchun senga kop e`tibor qilmayotirlar. Ammo intizom qattiqdir. Har yerda podshohning telefoni bor va ma`murlari hozir. Tezda borib, omonlik tila, - dedi. Lekin u betayin ojarlik qilib, dedi: - Yoq, bular davlat moli emas, balki vaqf molidir, egasizdir. Har kim xohlaganicha sarf eta olar. Bu gozal narsalardan foydalanishni man qiladigan hech qanday sabab kormayotirman. Kozim bilan kormaguncha ishonmasman, - dedi va faylasuflarga oxshab kop safsata sotdi. Ikkisi orasida jiddiy bir munozara boshlandi. Avval u betayin dedi: - Podshoh kimdir? Tanimayman. Song hamrohi unga javoban dediki: Bir qishloq hokimsiz bolmas. Bir igna ustasiz bolmas, sohibsiz bololmas. Bir harf kotibsiz bololmas, bilasan. Shunday ekan, bagoyat darajada muntazam bu mamlakat qanday qilib hokimsiz bolar? Va bu qadar kop boylikki, har

Sozlar

63

soatda bir poyezd(Izoh) gaybdan kelar kabi qiymatdor, san`atli mollar ila tola kelar. Bu yerga boshatar ketar. Qanday sohibsiz bolar? Har yerda korinayotgan e`lonnomalar va bayonnomalar va har mol ustidagi imzo va muhrlar, tamgalar hamda har burchakda hilpirayotgan bayroqlar qanday qilib sohibsiz bolar? Anglashilmoqdaki, sen bir qism farangi oqigansan, ammo Islom yozuvlarini oqiyolmayotirsan. Boz ustiga, bilgandan ham soramayotirsan. Qani, kel, senga eng buyuk Farmonni oqib berayin. U betayin ogirilib dedi: - Xop, mayli, podshoh bor. Lekin mening bu narsalardan qisman foydalanishim unga qanday zarar bera olar, xazinasidan nima yoqotar? Ham bu yerda qamoq-mamoq yoqdir, jazo korinmayotir. Hamrohi unga javoban dedi: - Eshit, korinib turgan bu mamlakat bir mashq maydonidir. Ham Sultonning garoyib san`atlarini namoyish etadigan joyidir. Ham vaqtinchalik asossiz musofirxonalaridir. Kormayotirsanmiki, har kuni bir todasi kelmoqda, boshqasi ketmoqda, goyib bolmoqda. Doimo tolib boshamoqda. Bir zamon songra shu mamlakat almashtirilajak. Bu aholi boshqa va doimiy bir mamlakatga yuborilajak. U yerda har kim xizmatiga muqobil yo jazo, yo mukofot olajakdir, dedi. Yana, u xoin ahmoq rad etib: -Ishonmayman. Hech mumkinmidirki, bu mamlakat xarob etilsin. Boshqa bir mamlakatga kochirilsin? - dedi. Bunga javoban amin hamrohi dedi: - Modomiki bu qadar qaysarlik va qarshilik etmoqdasan, kel, son-sanoqsiz dalillarga tola "On Ikki Surat" yordamida senga bir Mahkama-i Kubro mavjudligini, bir mukofot va ehson uyi va bir jazo va zindon uyi borligini, bu mamlakat har kuni bir me`yor boshab turganidek, bir kun kelib butunlay boshatilib, xarob etilajagini korsatayin.

BIRINCHI SURAT:

(Izoh)

Sanaga ishoradir. Ha, bahor rizqlar ombori bolgan bir vagondir, gaybdan klar.

Sozlar

64

Hech mumkinmidirki, bir saltanatning, xususan, bunday muhtasham bir saltanatning gozal xizmat qilgan mutelarga mukofoti va isyon qilganlarga jazosi bolmasin?! Mukofot va jazolar bu yerda yoq hukmidadir, demak, boshqa yerda bir Mahkama-i Kubro bordir.

IKKINCHI SURAT: Mana bu holatlarga, ijrootga boq! Eng faqir, eng zaifdan tortib harkasga nuqsonsiz, mukammal rizq berilmoqda. Hech kimsiz xastalar qanday gozal parvarishlanmoqda. Ham goyatda qiymatli va shohona taomlar, idishlar, bezakli nishonlar, ziynatli liboslar, muhtasham ziyofatlar bordir. Boq, sen kabi ahmoqlardan boshqa hamma oz vazifasiga goyatda diqqat qilmoqda. Hech kim haddidan zarracha oshmas. Eng katta shaxs eng katta itoat ila kamtarinona bir xavf va haybat ostida xizmat qilmoqda. Demak, bu saltanat sohibining juda buyuk bir karami, juda cheksiz bir marhamati bor. Ham goyat buyuk izzati, goyat jalolli bir haysiyati, nomusi bordir. Holbuki, karam in`om etishni istar. Marhamat esa ehsonsiz bololmas. Izzat esa gayrat istar. Haysiyat va nomus esa adabsizlarning adabini berishni istar. Holbuki, bu mamlakatda u marhamat, u nomusga loyiq ishlarning mingdan biri ham qilinmayotir. Zolim izzatida, mazlum zillatida qolib bu yerdan kochib ketmoqdalar. Demak, bir Mahkama-i Kubroga qoldirilmoqda.

UCHINCHI SURAT: Boq, naqadar oliy bir hikmat, bir intizom ila ishlar ketmoqda. Ham qanday haqiqiy bir adolat, bir mezon ila muomalalar qilinmoqda. Holbuki hukumatning hikmati saltanatning himoya qanotlariga iltijo etgan multajiylarning iltifotini istar. Adolat esa hukumatning haysiyati, saltanatning hashamatini muhofaza etilishi uchun raiyat huquqining muhofazasini istar. Holbuki, bu yerlarda u hikmatga, u adolatga loyiq hukmlarning mingdan biri ham ijro qilinmayotir. Sen kabi ahmoqlarning kopi tegishli jazosini olmasdan bu dunyodan kochib ketmoqdalar. Demak, bir Mahkama-i Kubroga qoldirilmoqda...

Sozlar
TORTINCHI SURAT:

65

Boq, son-sanoqsiz bu korgazmalarda namoyon bolgan mislsiz javharlar, bu dasturxonlardagi benazir taomlar bu yerlarning podshohi cheksiz bir saxovatga va hisobsiz mol xazinalarga ega ekanini korsatar. Holbuki bunday bir saxovat va bitmas xazinalar doimiy va kongildagi hamma narsa muhayyo bolgan bir ziyofatgoh bolishini taqozo etar. Ham istarki, ul ziyofatdan lazzat olganlar u yerda bardavom qolsinlar. Toki zavol va firoq bilan alam chekmasinlar. Chunki, alamning zavoli lazzat bolgani kabi, lazzatning zavoli ham alamdir. Bu korgazmalarga boq! Va bu e`lonlarga diqqat qil! Va bu dalolat etguvchilarga quloq solki, ular mojizakor bir podshohning antiqa san`atlarini tashkil va namoyon etmoqdalar. Kamolotini korsatmoqdalar. Mislsiz ma`naviy jamolini bayon etmoqdalar. Maxfiy husnining latifalaridan bahs etmoqdalar. Demak, Uning juda muhim hayrat beruvchi kamoloti va ma`naviy jamoli bordir. Yashirin, qusursiz kamol esa taqdirlovchi, tahsin etguvchi, mashaolloh deb tomosha qilguvchilarning boshlarida namoyon bolishni istar. Maxfiy, mislsiz jamol esa korinmoq va kormoq istar. Ya`ni, oz jamolini ikki jihat ila kormoq: Biri, turli xil oynalarda shaxsan kormoq; Boshqasi, mushtoq tomoshabin va hayratda qolgan tahsin etuvchilarning tomosha qilishi ila kormoq istar. Ham kormoq, ham korinmoq, ham doimiy mushohada, ham abadiy guvohlikni istar. Ham u doimiy jamol mushtoq tomoshabin va tahsin etguvchilar vudujlarining davomini istar. Chunki doimiy bir jamol otkinchi mushtoqqa rozi bololmas. Zero, qaytib kelmaslik sharti bilan zavolga mahkum bolgan bir tomoshabinning muhabbati zavolning tasavvuri ila adovatga aylanar, hayrat va hurmati haqoratga mayl etar. Chunki inson bilmagan va yetisholmagan narsasiga dushmandir. Holbuki, bu dunyo musofirxonalaridan hamma tezda ketib goyib bolmoqda. U kamol va u jamolning bir ishigiga, hatto zaif bir soyasiga bir ongina boqib, toymasdan ketmoqda. Demak, doimiy bir sayrgoh sari ketmoqdalar...

BESHINCHI SURAT: Boq, bu ishlar ichida u mislsiz zotning juda buyuk bir shafqati borligi korinmoqda. Chunki har musibatzadaning yordamiga yugurtirmoqda. Har orzu va istaklariga javob bermoqda. Hatto boq, eng oddiy bir raiyatining eng kichik

Sozlar

66

bir hojatini ham korsa, shafqat bilan hojatbarorlik qilmoqda. Bir choponning bir qoyining bir oyogi ogrisa, yo malham, yo boytar yubormoqda. Yur boraylik, ana u orolda katta bir yigin bolmoqda. Butun mamlakat sharaflilari u yerda toplanganlar. Boq, juda buyuk bir nishon toshigan bir yovari akram bir nutq oqimoqda. U shafqatli podshohidan bir narsalarni istamoqda. Butun aholi: "Ha, ha, biz ham istaymiz" demoqdalar. Uni tasdiq etmoqdalar va qollamoqdalar. Endi tingla, bu podshohning sevgilisi demoqdaki: "Ey bizni ne`matlari ila parvarish qilgan sultonimiz! Bizga korsatgan namunalarning va soyalarning asllarini, manbalarini korsat. Va bizni saltanating poytaxtiga jalb et. Bizni bu chollarda mavh ettirma. Bizni huzuringga ol. Bizga marhamat et. Bu yerda bizga tottirgan laziz ne`matlaringni u yerda yedir. Bizni zavol va quvmoq ila azoblama. Senga mushtoq va shukr etgan ushbu mute raiyatingni bebosh qoldirib, i`dom etma", demoqda va juda kop yolvormoqda. Sen ham eshitmoqdasan. Ajabo, bu qadar shafqatli va qudratli bir podshoh eng oddiy bir odamning eng kichik bir orzusini ahamiyat ila bajo keltirsin, eng sevgili bir yovari akramining eng gozal bir maqsudini bajo keltirmasin? Holbuki, u sevgilining maqsudi barchaning ham maqsudidir. Podshohning ham xushnudligi, ham marhamati va adolatining taqozo etganidir. Ham unga rohatdir, ogir emas. Bu musofirxonalardagi vaqtinchalik sayrgohlar qadar ogir kelmas. Modomiki namunalarini korsatmoq uchun besh-olti kunlik sayrgohlarga bu qadar xarajat qilmoqda, bu mamlakatni bunyod etdi. Albatta, haqiqiy xazinalarini, kamolotini, hunarlarini saltanatining poytaxtida shunday bir tarzda korsatajak, shunday sayrgohlar ochajakki, aqllarni hayratda qoldirajak. Demak, bu imtihon maydonidagilar oz hollariga tashlab qoyilgan emaslar, saodat saroylari va zindonlar ularni kutmoqdalar...

OLTINCHI SURAT: Xullas, kel va kor, bu muhtasham poyezdlar, tayyoralar, ta`minotlar, omborlar, korgazmalar, ijrootlar parda orqasida juda muhtasham bir saltanat bor

Sozlar

67

deb(Izoh1) hukm etmoqdalar. Bunday bir saltanat oziga loyiq bir raiyat istar. Holbuki kormoqdasanki, butun raiyat bu musofirxonada toplanganlar. Musofirxona esa har kuni tolar, boshalar. Ham butun raiyat mashq uchun bu imtihon maydonida hozirdirlar. Maydon esa, har soat ozgartirilmoqda. Ham butun raiyat podshohning qiymatli ehsonlarining namunalarini va garoyib san`atlarining antiqalarini korgazmalarda tomosha qilish uchun bu namoyishgohda bir necha daqiqa toxtab sayr etmoqdalar. Namoyish joyi esa har daqiqada ozgarmoqda. Ketgan kelmas, kelgan ketar. Xullas bu hol, bu vaziyat qat`iy ravishda korsatmoqdaki: Bu musofirxona va bu maydon va bu namoyish joylarining orqasida doimiy saroylar, barqaror maskanlar, bundagi namuna va suratlarning sof va yuksak asllari ila tola bog va xazinalar bordir. Demak, bu yerdagi tirishishlar ular uchundir. Bu yerda ishlattirar, u yerda haqini berar. Har kimning iste`dodiga kora u yerda bir saodati bor...

YETTINCHI SURAT: Kel, bir oz kezaylik. Shu madaniy aholi ichida nima bor, nima yoq koraylik. Xullas boq!. har yerda, har burchakda koplab suratgir asboblar
(Izoh1)

Masalan: Qanday bu zamonda mashq maydonida harbiy usulda: "Qurol ol, nayza os!" amriga muvofiq ulkan bir lashkar boshdan oxir tikanli bir changalzorga oxshagani kabi; har bayram kunida rasmiy namoyish uchun "Harbiy liboslaringizni kiyib, nishonlaringizni osingiz!" amriga qarshi qarorgoh boshdan oyoq turfa gullar ochgan ziynatli bir bogchani misol etgani kabi; shuningdek, royi zamin maydonida Sultoni Azaliyning nihoyatsiz turli askarlaridan farishta, jin va ins va hayvonlar kabi ongsiz osimliklar toifasi ham hayotni qoriqlash jihodida Amri ila "Mudofaa uchun qurollaringizni va jihozlaringizni osingiz!" Allohning amrini olganlari vaqt, zamin boshdan-oyoq butun undagi tikanli daraxtlar va osimliklar nayzachalarini toqqan payt, aynan nayzalarini osgan muhtasham bir lashkargohga oxshab qoladi. Ham bahorning har bir kuni, har bir haftasi bir nabotot toifasining bir bayrami hukmida bolgani uchun, har bir toifa ham oz Sultonining u toifaga ehson etgan gozal hadyalarini koz-koz qilish uchun namoyishdan otayotgan bir qoshin kabi, kokraklaridagi bu bezakli nishonlarni u Sultoni Azaliyning shuhud va ishhod nazariga arz etganidan va shunday bir vaziyatni korsatganidan; butun nabotot va daraxtlar goyo "Rabboniy Sanat bezaklarini hamda chechak va meva deb atalgan Ilohiy Fitrat nishonlarini osingiz, gullar ochingiz!" rabboniy amrni tinglamoqdalarki, shu kabi royi zamin ham goyat muhtasham bir bayram kunida shohona qoshinlar namoyishida yaltiroq liboslari va bezakli nishonlari porlab turgan bir lashkargohni eslatadi. Xullas, bu darajada hikmatli va intizomli jihozlar va ziynatlar, albatta, nihoyatsiz qodiyr bir sultonning, goyat darajada hakiym bir hokimning amri bilan bolishini kor bolmaganlarga korsatar.

Sozlar

68

ornatilgan, suratga tushirmoqdalar. Boq, har yerda turli kotiblar otirganlar, bir narsalar yozmoqdalar. Har narsani qayd etmoqdalar. Eng ahamiyatsiz bir xizmatni, eng oddiy bir voqeani ham qayd etmoqdalar. Ana! shu yuksak togda podshohga maxsus bir katta suratgir asbob ornatilganki;(Izoh2) butun bu atrofda kechayotgan jarayonlarning suratini olmoqdalar. Demak, U zot amr etganki; mulkimda kechayotgan butun muomala va ishlar qayd etilsin. Demak boladiki; u Zoti Muazzam butun hodisalarni qayd ettirar, suratini olar. Xullas, bu diqqatli hifz va muhofaza, albatta, bir hisob-kitob uchundir. Endi, eng oddiy raiyatning eng oddiy muomalalariga ahamiyatsizlik qilmagan bir Hokimi Hafiyz, hech mumkinmidirki, raiyatning eng kattalaridan eng katta amallarini muhofaza etmasin, hisob-kitob qilmasin, mukofot va jazo bermasin. Holbuki, U zotning izzatiga va gayratiga tegadigan, sha`ni marhamati hech qabul qilmaydigan muomalalar u kattalardan sodir bolayotir. Bu yerda jazoga yoliqtirmayotir. Demak, bir Mahkama-i Kubroga qoldirilmoqda...

SAKKIZINCHI SURAT. Kel, Undan kelgan bu farmonlarni senga oqib berayin. Boq, takror-takror va`da bermoqda va shiddatli qorqitmoqdaki: "Sizlarni u yerdan olib saltanatim poytaxtiga keltiraman va mutelarni mas`ud, osiylarni mahbus etaman. U vaqtinchalik yerni xarob etib, abadiy saroylarni, zindonlarni oz ichiga olgan boshqa bir mamlakat barpo etaman." Ham u va`da qilgan narsalari Unga goyat rohatdir. Raiyati uchun goyat muhimdir. Va`dasidan qaytmoq esa, iqtidori izzatiga goyat ziddir. Xullas, boq, ey ahmoq! Sen yolgonchi vahimangBu holat ishora etgan ma`nolarning bir qismi Yettinchi Haqiqatda bayon etilgan. Yolgiz bu yrdagi podshohga masus bir katta suratgir asbob ishorasi va haqiqati Lavhi Mahfuz dmakdir. Lavhi Mahfuz borligining haqiqat bolgani Yigirma Oltinchi Sozda shunday isbot etilganki: qandayki kichik-kichik juzdonlar katta bir qutining mavjudligini szdirar va kichik-kichik vasiqalar bir katta daftarning borligini darak brar va kichik kasratli tomchilar katta bir suv manbasini his ettirar. Aynan shuning kabi: Kichik-kichik juzdonlar hukmida, ham bittadan kichik Lavhi Mahfuz ma`nosida, ham katta Lavhi Mahfuzni yozadigan qalamdan tomchilargan kichik-kichik nuqtalar shaklidagi insonlarning quvva-i hofizalari, daratlarning mvalari, mvalarning danaklari, uruglari, albatta bir Hofiza-i Kubroni, bir daftari akbarni, bir lavhi mahfuzi a`zamni szdirar, abar brar, isbot qilar. Balki otkir aqllarga korsatar...
(Izoh2)

Sozlar

69

ni, bema`ni aqlingni, aldatguvchi nafsingni tasdiqlamoqdasan. Va hech bir jihat ila va`dasidan qaytishga va xilofga majburiyati bolmagan va hech bir jihat ila xilof sharafiga yarashmagan va butun koringan ishlar sidqiga guvohlik bergan bir zotni yolgonlamoqdasan. Albatta buyuk bir jazoga loyiq bolasan. Misoli shunga oxsharki: Bir yolovchi quyosh ziyosidan kozini berkitib, xayoliga nazar soladi, vahmi esa, bir tilla qongiz kabi, bosh chirogining yorugligi ila dahshatli yolini yoritishni istaydi. Modomiki va`da bergan, qilajakdir. Holbuki, bajo keltirish Unga juda rohat va bizga va har narsaga va Unga hamda saltanatiga juda ham lozimdir. Demak, bir Mahkama-i Kubro bor, bir saodati uzmo bordir.

TOQQIZINCHI SURAT: Endi kel! Bu doiralarning va jamoatlarning ba`zi raislariga boqki:(Izoh1) Har birida shaxsan Podshoh ila korishadigan xususiy bittadan telefoni bor. Ham ba`zilari Uning huzuriga chiqqanlar. Nima aytmoqdalar, boq: Ular ittifoq ila xabar bermoqdalarki; U Zot, mukofot va jazo uchun juda muhtasham va dahshatli bir yer hozirlagan. Goyat kuchli va`da va shiddatli qorqitmoqda. Ham Uning izzat va jalolati hech bir jihatda va`dadan qaytishga tanazzul etib, zillatni qabul etmas". Holbuki, u muxbirlar ham tavotur darajasida kop, ham ijmo` quvvatida ittifoq bolib xabar beradilarki: Shu ba`zi belgilari namoyon bolgan azim saltanatning madori va markazi bu yerdan uzoq boshqa bir mamlakatdadir va shu imtihon maydonidagi binolar vaqtinchalikdir. Songra doimiy saroylarga almashtirilajak. Bu yerlar ozgarajak. Chunki: Asarlari ila azamati tushunilgan shu muhtasham, zavolsiz saltanat; bunday otkinchi, davomsiz, beqaror, ahamiyatsiz, ozgaruvchan, bebaqo, nuqsonli, takammulsiz ishlar ustiga qurilmas, turgizilmas... Demak; unga loyiq, doimiy, barqaror, zavolsiz, bardavom, mukammal, muhtasham ishlar ustida turmoqda. Demak, bir boshqa diyor bor; albatta osha poytaxtga ketilajakdir.

ONINCHI SURAT.
(Izoh1)

Bu Surat isbot etgan ma`nolar "Sakkizinchi Haqiqat"da ham korinadi. Masalan, doiralarning raislari, bu misolda: Anbiyo va Avliyolarga ishoradir. Va tlfon esa, vahiyga mazhar bolgan va mazhari ilhom bolgan, qalbdan uzayib klgan bir Allohga bogliqlikdirki, qalb u tlfonning boshidir va qulogi hukmidadir.

Sozlar

70

Kel, bugun navrozi sultoniydir.(Izoh2) Bir ozgarishlar bolajak, ajib ishlar yuzaga chiqajak. Shu bahorning shu gozal kunida, chechaklar ochgan chiroyli yashil sahroga borib bir sayr etamiz. Xullas boq! Aholi ham bu tarafga kelmoqdalar. Boq bir sehr bor. U binolar birdan xarob boldilar. Boshqa bir shakl oldilar. Boq, bir mo`jiza bor. U xarob bolgan binolar birdan bu yerda qurildi. Xuddi bu huvillagan bir chol, madaniy shahar boldi. Boq, kino lavhalari kabi, har soatda boshqa bir olamni korsatar. Boshqa bir shakl olar. Shunga diqqat etki; shu qadar chalkash, tez, kop sonli, haqiqiy lavhalar ichida naqadar mukammal bir intizom bordirki, har narsa joy-joyiga qoyilmoqda. Xayoliy kino lavhalari ham bunchalik muntazam bololmas. Millionlab mohir sehrgarlar ham bu san`atlarni qila olmaslar. Demak, bizga korinmagan u podshohning juda buyuk mo`jizalari bordir. Ey ahmoq! Sen aytmoqdasan: "Qanday qilib bu ulkan mamlakat buzilib, boshqa bir yerda qurilajak?" Mana kormoqdasanki: Har soat, sening aqling qabul etmagan u yerni almashtirish singari kop inqiloblar, ozgartirishlar bolmoqda. Shu toplanmoq, tarqalmoq va shu hollardan anglashilmoqdaki: Bu koringan tez toplanishlar, tarqalishlar, tashkillar va buzilishlar ichida boshqa bir maqsad bor... Bir soatlik toplanish uchun on yillik xarajat qilinmoqda. Demak, bu vaziyatlar asl maqsad emasdirlar. Bir misol keltirishdir, bir taqliddirlar. U Zot mo`jiza ila qilmoqda. Toki, suratlari olinib tarkib qilinsin va natijalari hifz etilib, yozilsin . Qandayki, mashq maydoni imtihonining har hodisasi qayd etilardi va yozib olinardi.- Demak, bir ulkan yiginda muomala bular ustida davom etib qaytajak. Ham bir mashhari a`zamda doimiy korsatilajak. Demak, shu otkinchi, beqaror vaziyatlar barqaror suratlar, boqiy mevalar bermoqdalar. Demak, bu marosimlar bir saodati uzmo, bir Mahkama-i Kubro, bilmaganimiz yuksak goyalar uchundir...

(Izoh2)

Bu surat ramzini "Toqqizinchi Haqiqat"da korasan. Masalan, Navroz kuni bahor mavsumiga ishoradir. Gulchchakli yashil sahro esa bahor mavsumidagi royi zamindir. Ozgarib turadigan pardalar, manzaralar esa bahor faslining boshidan yozning oiriga qadar Son`i Qodiyri Zuljalolning, Fotiri Hakiymi Zuljamolning kamoli intizom ila almashtirgan va kamoli rahmat ila yangilagan va bir-biri orqasidan yuborgan mavjudoti bahoriya guruhlariga va masnu`oti sayfiya toifalariga hamda hayvon va insonning rizqlariga sabab bolguvchi taomlarga ishoradir.

Sozlar
ON BIRINCHI SURAT:

71

Kel, ey qaysar birodar! Sharqqa yo Garbga, ya`ni, moziyga yo istiqbolga ketadigan bir tayyoragami, bir poyezdgami minaylik. Bu mo`jizakor Zotning boshqa yerlarda qanday mo`jizalar korsatganini koraylik. Xullas boq: korganimiz manzil va maydon va namoyishgoh kabi ajoyibotlar har tarafda mavjuddir. Ammo san`atcha, suratcha bir-biridan farqlidirlar. Faqat, bir narsaga yaxshi ahamiyat berki, u sabotsiz manzillarda, u davomsiz maydonlarda, u bebaqo namoyishgohlarda; qanchalar yaqqol bir hikmatning intizomlari, qanchalar ravshan bir inoyatning ishoralari, qay daraja oliy bir adolatning nishonlari, qanchalab keng bir marhamatning samaralari korinmoqda. Basiratsiz bolmagan har kim yaqiynan anglarki: Uning hikmatidan yanada akmal bir hikmat va inoyatidan yanada gozal bir inoyat va marhamatidan yanada qamrovli bir marhamat va adolatidan yanada ustun bir adolat bololmas va tasavvur qilib bolmas. Agar farazan, vahima qilayotganingdek, mamlakati ichida doimiy manzillar, oliy makonlar, sobit maqomlar, boqiy maskanlar, muqim aholi, mas`ud raiyati bolmasa: Shu hikmat, inoyat, marhamat va adolatning haqiqatlariga shu bebaqo mamlakat noil bololmagani ma`lum va ularga noil boladiganlar boshqa yerda ham topilmasa, u holda kunning ortasida quyoshning nurini korib turib quyoshni inkor etishigacha borib etuvchi bir ahmoqlik ila, shu koz ongimizdagi hikmatni inkor etmoq va shu korib turganimiz inoyatni inkor etmoq va shu korganimiz marhamatni inkor etmoq hamda juda quvvatli nishonlari, belgilari koringan adolatni inkor etmoq lozim kelar. Ham bu korganimiz hakiymona ijrootlar va kariymona ishlar va rahiymona ehsonlar sohibini yoq, aslo yoq! -buzuq bir oyinchi, gaddor bir zolim bolganini qabul etishimiz lozim kelar. Bu esa haqiqatlarning zidlariga ozgarishidir. Holbuki, haqiqatlarning aksiga ozgarishi butun aql ahlining ittifoqi ila imkonsizdir, mumkin emasdir. Faqat, har narsaning vujudini inkor etuvchi Sofist ablahlar mustasnodir. Demak, bu diyordan boshqa bir diyor bordir. Unda mahkama-i kubro, yuksak adolat, buyuk ikrom yeri bordirki, to shu marhamat va hikmat va inoyat va adolat tolaligicha namoyon bolsinlar...

ON IKKINCHI SURAT: Kel, endi qaytamiz. Bu jamoatlarning raislari va zobitlari ila korishamiz hamda jihozlariga boqamiz; u jihozlar faqatgina u maydonda qisqa bir muddat ichida yashash uchun-mi berilgan? Yoxud boshqa bir yerda uzoq bir saodat

Sozlar

72

hayotini hosil etish uchun-mi berilgan? Koraylik. Harkasni va hamma jihozlarni korib chiqolmaymiz. Faqat, namuna uchun mana bu zobitninig juzdoniga va daftariga boqamiz. Bu juzdonda zobitning martabasi, maoshi, vazifasi, istaklari va harakat dasturi bordir. Boq, bu martaba bir necha kunlik emas; balki juda uzoq bir zamon uchun berilishi mumkin. "Shu maoshni maxsus xazinadan falon vaqtda olajaksan" yozilgandir. Vaholanki, aytilgan u vaqt ancha zamonlar otib, bu maydon yopilgandan keyin keladi. Shu vazifa esa; shu vaqtinchalik maydonga kora emas, balki podshohning huzurida doimiy bir saodatni qozonish uchun berilgandir. Mazkur istaklar esa bir necha kunlik musofirxonada yashab qolish uchun bololmas, balki uzun va mas`udona bir hayot uchun bolishi mumkin. Ushbu dastur esa, juzdon sohibi boshqa yerga nomzod ekanini, boshqa olam uchun mehnat qilayotganini yaqqol korsatadi. Boq, bu daftarlarda asboblar jihozlarining iste`mol qilish surati va mas`uliyatlar bordir. Holbuki, agar bu maydondan boshqa bir oliy, doimiy bir yer bolmasa; bu soglom daftar, u qat`iy juzdon butun-butun ma`nosiz bolar. Ham, shu muhtaram zobit va mukarram qomondon va izzatli rais; butun aholidan past, har kimdan yanada badbaxt, yanada bechora, yanada zalil, yanada musibatli, yanada faqir, yanada zaif bir darakaga tushar. Xullas bunga qiyos et. Qaysi narsaga e`tibor bersang guvohlik beradiki: Bu foniydan songra bir boqiy bor... Ey birodar! Demak, bu vaqtinchalik mamlakat bir ekinzor hukmidadir. Bir ta`limgohdir, bir bozordir. Albatta, orqasidan bir Mahkama-i Kubro, bir saodati uzmo kelajakdir. Agar buni inkor etsang; butun zobitlardagi juzdonlarni, jihozlash daftarlarlarini, dasturlarni, balki shu mamlakatdagi butun intizomlarni, hatto hukumatni inkor etishga majbur bolasan va butun mavjud bolgan ijrootlarning vujudini yolgonlamoq lozim keladi. U vaqt senga inson va idrok sohibi deyilmas. Sofistlardan ham aqlsiz bolasan... Bu mamlakatni almashtirish dalillari bu "On Ikki Surat"ga maxsusdir deb zinhor oylama. Balki son-sanoqsiz alomatlar, dalillar borki: Shu beqaror, ozgaruvchan mamlakat zavolsiz, barqaror bir mamlakatga almashtirilajakdir. Ham son-sanoqsiz ishoralar, alomatlar borki: Bu aholi shu vaqtinchalik musofirxonalardan olinajak, saltanatning doimiy qarorgohiga yuborilajak. Xususan, kel, senga bu "On Ikki Surat" quvvatidan ham kuchli bir burhon korsataman. Xullas kel, boq. Shu uzoqdan koringan azim jamoat ichida, avval orolda korganimiz buyuk nishon sohibi yovari akram bir narsalarni bildirib e`lon

Sozlar

73

qilmoqda. Boraylik, tinglaylik. Boq, u porloq yovari akram hov yuksaklikda osilgan farmoni a`zamni aholiga bildirmoqda va demoqdaki: "Hozirlaningiz; boshqa, doimiy bir mamlakatga ketajaksiz. Shunday bir mamlakatki, bu mamlakat unga nisbatan bir zindon hukmidadir. Podshohimizning saltanati poytaxtiga borib, marhamatiga, ehsonlariga noil bolajaksiz. Agar gozal ravishda bu farmonni tinglab itoat qilsangiz... Yoqsa isyon etib tinglamasangiz, mudhish zindonlarga tashlanajaksiz", kabi ma`nolarda da`vat qilmoqda. Sen ham kormoqdasanki; u farmoni a`zamda shunday mo`jizali bir muhr borki, hech bir jihatdan taqlid qilinishi mumkin emas. Sen kabi ahmoqlardan boshqa harkas u farmon podshohning farmoni bolganini qat`iy bilar. Va u porloq yovari akramda shunday nishonlar borki, sen kabi korlardan boshqa har kim u zotni podshohning juda togri amrlarining tarjimoni bolganini yaqiynan anglar. Ajabo, u yovari akram u farmoni a`zam ila barobar butun quvvati ila da`vo etib xabar berganlari shu mamlakatni ozgartirish masalasi, hech mumkinmidirki e`tiroz uygotsin? Yoq, mumkin emasdir! Faqat shu shart ilaki, butun bu korganimiz har narsani inkor etsang... Endi, ey birodar!. Soz sengadir, sozla! Nima aytsang ayt! - Men nima ham deyman, ortiq bunga qarshi bir narsa deyish mumkinmi? Kunning ortasida quyoshga qarshi soz soylanirmi? Yolgiz deymanki: Alhamdulilloh, yuz ming marta shukr bolsinki; vahima va havo tazyigidan, nafs va havas asoratidan qutulib, doimiy hibs va zindondan ozod boldim va ishondimki: Bu aralash-quralash, beqaror musofirxonalardan boshqa va podshohning huzurida bir saodat diyori bordir; biz ham unga nomzodmiz... Xullas, hashr va oxiratdan kinoya va iborat bolgan bu misoliy hikoya shu yerda tamom boldi. Endi, Allohning tavfiqi ila oliy haqiqatlarga otamiz... Korib chiqilgan "On Ikki Surat"ga javoban bir "Muqaddima" ila "On Ikki Bir-Biriga Tayangan Haqiqat"ni bayon etamiz.

Sozlar

74

MUQADDIMA
Bir qancha ishoralar ila boshqa risolalarda, ya`ni Yigirma Ikkinchi, On Toqqizinchi, Yigirma Oltinchi Sozlarda izoh etilgan bir nechta masalaga ishora etamiz. BIRINCHI ISHORA: Hikoyadagi ahmoq odamning u amin hamrohi ila "Uch Haqiqatlari" bor.

Sozlar
Birinchisi: Nafsi ammoram ila qalbimdir. Ikkinchisi: Falsafa shogirdlari ila Qur`oni Hakimning talabalaridir. Uchinchisi: Ummati Islomiya ila millati kufriyadir.

75

Falsafa shogirdlari va millati kufriya va nafsi ammoraning eng mudhish zalolati Janobi Haqni tanimaslikdadir. Hikoyada qanday amin odam degandi: "Bir harf kotibsiz bolmas, bir qonun hokimsiz bolmas". Biz ham deymiz: Qandayki bir kitob, xususan shunday bir kitobki har kalimasi ichida kichik qalam ila bir kitob yozilgan. Har harfi ichida ingichka qalam ila muntazam bir qasida yozilgan. Kotibsiz bolishi song darajada maholdir. Xuddi shuningdek, bu koinotning naqqoshsiz bolishi song darajada mahollar ustiga maholdir. Zero bu koinot shunday bir kitobdirki har sahifa kop kitoblarni oz ichiga olar. Hatto, har kalimasi ichida bir kitob bordir. Har bir harfi ichida bir qasida bordir. Yer yuzi bir sahifa. Qanchalab kitoblar ichida bor. Bir daraxt bir kalimadir. Qanchalab sahifalari bordir. Bir meva bir harfdir, bir urug bir nuqtadir. U nuqtada ulkan bir darxtning dasturi, mundarijasi bor. Xuddi mana shunday bir kitob jalol va jamol sifatlariga, nihoyatsiz qudrat va hikmatga sohib bir Zoti Zuljalolning qudrat qalamining naqshi bola olar. Demak, olamning shahodati ila bu iymon lozimdir. Magaram, zalolat uni sarxush etmagan bolsa... Ham qandayki bir xona ustasiz bolmas. Xususan shunday bir xonaki hayrat beruvchi san`atlar ila, ajib naqshlar ila, garoyib ziynatlar ila bezatilgan. Hatto har bir toshida bir saroychalik san`at joylashtirilgan. Ustasiz bolmogini hech bir aql qabul qilolmas, goyat mohir bir san`atkor istar. Xususan u saroy ichida kino lavhalari kabi har soatda haqiqiy manzillar tashkil qilinib, mukammal intizom ila koylak almashtirgani kabi almashtirmoqda. Hatto, har bir haqiqiy lavha ichida kopgina kichik-kichik manzillar ijod qilinmoqda. Xuddi shuning kabi bu koinot nihoyatsiz hakiym, aliym, qodiyr bir Sone` istar. Chunki shu muhtasham koinot shunday bir saroydirki: Oy, Quyosh chiroqlari; yulduzlar mumlari; zamon bir ip, bir yoldirki, u Sone`i Zuljalol har yili bir boshqa olamni unga tizib korsatmoqda. U ipga tizgan olamning ichida muntazam suratlarini uch yuz oltmish xilda yangilab turmoqda. Mukammal intizom hamda hikmat ila almashtirmoqda. Yer yuzini bir ne`mat dasturxoni qilganki, har bahor mavsumida uch yuz ming san`at navlari ila ziynatlantirmoqda. Sarhadsiz va behisob ehson turlari ila toldirmoqda. Shunday bir tarzdaki, behad aralashganlik ichra va qorishgan bolganlari holda bagoyat darajada imtiyoz va farq ila bir-biridan ayrilmoqda. Boshqa jihatlarni bunga qiyos et... Qanday qilib shunday bir saroyning San`atkoridan gaflatda qolish mumkin?

Sozlar

76

Ham qandayki, bulutsiz, kunning ortasida, Quyoshning dengiz yuzida, butun kopikchalar ustida va quruqlikda butun porloq narsalarda va qorning butun parchalarida jilvasi koringani va aksi mushohada etilgani holda Quyoshni inkor etmoq, qay daraja ajib bir devonalik bolmagurligidir. Chunki u payt birgina Quyoshni inkor va qabul qilmaslik ila qatralar sanogicha, pufakchalar miqdoricha, parchalar adadicha haqiqiy va asl quyoshchalarni qabul etmoq lozim keladi. Har zarrachada (unda faqat bir zarra sigisha olgani holda), ulkan bir Quyoshning haqiqatini ichida qabul etmoq lozim bolgani kabi, aynan shuningdek: Shu ketma-ketlik ichida har vaqt hikmat ila almashib turgan va saranjomlik ichida har vaqt yangilangan shu muntazam koinotni korib, Xoliqi Zuljalolni komil sifatlari ila tasdiq etmaslik, undan ham rasvo bir zalolat telbaligidir, bir majnunlik bolmagurligidir. Zero har narsada, hatto har bir zarrada mutlaq bir uluhiyat qabul etmoq lozimdir. Chunki masalan: Havoning har bir zarrasi har bir chechak ila har bir mevaga, har bir yaproqqa kirar va ishlay olar. Xullas, bu zarra agar ma`mur bolmasa, butun kira oladigan va ishlagan san`atli asarlarining tashkil bolish tarzlarini va suratlarini va shakllarini bilmogi lozimdir. Toki ichida ishlay olsin. Demak, bepoyon bir ilm va qudratga sohib bolmogi darkorki, bunday qilsin. Masalan tuproqda, har bir zarrasi mumkindirki, turli-tuman butun uruglar va danaklarga mador va asos bolsin. Agar ma`mur bolmasa, lozim keladiki: Otlar va daraxtlar adadicha ma`naviy jihozlar va uskunalarni oz ichiga olsin. Va yoxud, ularning butun tashkilot tarzini biladigan, qiladigan, butun ularga kiydirilgan suratlarni taniydigan, tika oladigan bir san`at va qudrat bermoq lozim bolar. Yana boshqa mavjudotni ham qiyos et. Shunda anglaysanki har narsada oshkora vahdoniyatning kop dalillari bor. Ha, bir narsadan har narsani qilmoq va har narsani birgina narsa qilmoq har narsaning Xoliqiga xos bir ishdir. shonli farmoniga diqqat et. De-

mak, Vohidi Ahadni qabul etmaslik ila mavjudot adadicha ilohlarni qabul etmoq lozim boladi... IKKINCHI ISHORA: Hikoyada bir Yovari Akramdan bahs etilgan va deyilganki: Kor bolmagan harkas Uning nishonlarini kormoq ila anglarki: U Zot podshohning amri ila harakat etar va Uning xos bandasidir. Xullas, u yovari akram Rasuli Akramdir (Alayhissolatu Vassalam). Ha, shunday ziynatli bir koinotning shunday muqaddas bir Sone`iga shunday Rasuli Akram nurning quyoshga zaruriyati qadar lozimdir. Chunki: Qandayki Quyosh ziyo bermasligi mumkin emasdir. Xuddi shuning kabi uluhiyat ham Paygambarlarni yubormaslik ila ozini korsatmasligi mumkin emasdir.

Sozlar

77

Ham hech mumkin bolurmiki, bagoyat kamolda bolgan bir jamol korsatuvchi va ta`rif etuvchi bir vosita ila ozini korsatmoq istamasin? Ham mumkin bolurmiki, goyat jamolda bolgan bir mukammal san`at uning ustiga diqqat nazarlarini jalb etgan bir dallol vositasi ila namoyon etishni istamasin! Ham hech mumkin bolurmiki, umumiy bir rububiyatning kulliy saltanati kasrat va juz`iyot tabaqalarida vahdoniyat va samadoniyatini zuljanohayn bir vakil vositasi ila e`lonini istamasin! Ya`ni, U Zot kulliy ubudiyat jihati ila kasrat tabaqalarining Janobi Haq dargohi elchisi bolgani kabi, yaqinlik va risolat jihati ila Alloh dargohining kasrat tabaqalariga ma`muridir. Ham hech mumkin bolurmiki, nihoyat darajada bir zotiy husn sohibi jamolining gozalliklarini va husnining latifalarini oynalarda kormoq va korsatmoqni istamasin! Ya`ni bir habib rasul vositasi bilanki ham habibdir, ubudiyati ila ozini Unga sevdirar, oynadorlik etar. Ham rasuldir, Uni maxluqotiga sevdirar, Ismlarining gozalligini korsatar... Ham hech mumkin bolurmiki; ajib mo`jizalar ila, garoyib va qiymatdor narsalar ila tola Xazinalar Sohibi sarrof bir ta`rif etuvchi va vassof bir namoyon etuvchi vositasi ila xalqning nazariga arz va boshlarida izhor etmoq ila yashirin kamolotini bayon etmoqni iroda etmasin va istamasin? Ham mumkin bolurmiki, bu koinotni butun ismlarning kamolotini ifoda etgan san`atli asarlar ila ziynatlantirib sayr uchun garoyib va nozik san`atlar ila bezatilgan bir saroyga oxshatsin-da, rahbar bir muallim tayin etmasin? Ham hech mumkin bolurmiki, bu Koinotning Sohibi shu koinotning ozgarishlaridagi maqsad va goya nima bolishini, tushunilishi qiyin yashirin sirlarning xabarini, ham mavjudotning "Qayerdan? Qayerga? Kimsan?" uch mushkul savolining muammosini bir elchi vositasi ila ochtirmasin! Ham hech mumkin bolurmiki, bu gozal san`atli asarlar ila ozini ongli maxluqotlarga tanittirgan va qiymatli ne`matlar ila ozini sevdirgan Sone`i Zuljalol bunga muqobil ongli maxluqlardan marziyoti va orzulari nima bolganini, bir elchi vositasi ila bildirmasin? Ham hech mumkin bolurmiki, inson navini shuur nuqtai nazaridan kasratga mubtalo, iste`dod nuqtai nazaridan kulliy ibodatga muhayyo suratida

Sozlar

78

yaratib, muallim bir rahbar vositasi ila ularning yuzlarini kasratdan vahdatga ogirishni istamasin! Yana bular kabi kop nubuvvat vazifalari borki, har biri qat`iy bir burhondirki -Uluhiyat Risolatsiz bololmas... Endi, ajabo, olamda Muhammadi Arabiy Alayhissolatu Vassalamdan bayon bolgan sifat va vazifalarga yanada loyiq va yanada jome` kim chiqqan? Va Risolat rutbasiga va tablig vazifasiga undan yanada loyiq, yanada uygun hech zamon korsatganmidir? Yoq, aslo va qat`iyyan! Balki u butun rasullarning sayyididir, butun anbiyoning imomidir, butun asfiyoning sarvaridir, butun muqarrabiynning eng yaqinidir, butun maxluqotning akmalidir, butun murshidlarning sultonidir! Ha, tahqiq ahlining ittifoqi ila Shaqqi Qamar va barmoqlaridan suv oqishi kabi mingga yetgan mo`jizalaridan haddu hisobga kelmas nubuvvati dalillaridan boshqa Qur`oni Azimushshon kabi bir haqiqatlar dengizi va qirq jihatdan mo`jiza bolgan mo`jiza-i kubro Quyosh kabi risolatini korsatishga kifoyadir. Boshqa risolalarda va xususan Yigirma Beshinchi Sozda Qur`onning qirqqa yaqin mo`jiza jihatlaridan bahs etganimizdan bu yerda qisqa qilamiz. UCHINCHI ISHORA: Xotirga kelmasinki: Bu kichkina insonning nima ahamiyati borki, bu azim dunyo uning amallari hisob-kitobi uchun yopilsin, boshqa bir doira ochilsin. Chunki bu kichkina inson, fitrat jamiiyati e`tibori ila shu mavjudot ichida bir ishboshi va bir Alloh saltanati dalloli hamda bir kulliy ubudiyat mazhari bolganidan buyuk ahamiyati bordir. Ham xotirga kelmasinki: Qisqacha bir umrda qanday abadiy bir azobga loyiq bolar? Zero kufr shu Samadoniy maktublar darajasida va qiymatida bolgan koinotni ma`nosiz, goyasiz bir darakaga tushirgani uchun butun koinotga qarshi bir haqorat bolgani kabi, bu mavjudotda jilvalari, naqshlari namoyon bolgan butun Allohning muqaddas ismlarni inkor ila rad va Janobi Haqning haqqoniyat va sidqini korsatgan cheksiz butun dalillarini yolgonlash bolganidan nihoyatsiz bir jinoyatdir. Benihoyat jinoyat esa nihoyatsiz azobni lozim etar... TORTINCHI ISHORA: Qandayki hikoyada on ikki surat ila kordikki: Hech bir jihatda mumkin emaski; shunday bir podshohning shunday vaqtinchalik musofirxona kabi bir mamlakati bolsin-da, barqaror va hashamatiga mazhar va eng buyuk saltanatiga mador bolgan boshqa doimiy bir mamlakati bolmasin... Shuning kabi hech bir jihatdan mumkin emaski; bu foniy olamning boqiy Xoliqi buni ijod etsin-da, boqiy bir olamni ijod etmasin? Ham mumkin emaski shu betakror va otkinchi koinotning sarmadiy Sone`i buni yaratsin-da, barqaror va doimiy boshqa bir koinotni ijod etmasin. Ham mumkin emaski bu

Sozlar

79

namoyishgoh va imtihon maydoni va ekinzor hukmidagi bu dunyoning Hakiym va Qodiyr va Rahiym bolgan Fotiri uni yaratsin, uning butun goyalariga mazhar bolgan oxirat yurtini yaratmasin. Bu haqiqatga "On ikki eshik"dan kirilar. "On ikki haqiqat" ila u eshiklar ochilar. Eng qisqa va osonidan boshlaymiz:

Birinchi Haqiqat - Rububiyat va Saltanat Bobidirki, Rab Ismining jilvasidir. Hech mumkinmidirki, rububiyat sha`ni va uluhiyat saltanati, xususan shunday bir koinotni kamolotini korsatmoq uchun goyat oliy goyalar va yuksak maqsadlar ila ijod etsin, uning goya va maqsadlariga qarshi iymon va ubudiyat ila qarshilagan mo`minlarga mukofoti bolmasin? Va u maqsadlarni rad va kamsitish ila javob bergan zalolat ahliga jazo bermasin? Ikkinchi Haqiqat - Karam va Rahmat Bobidirki, Kariym va Rahiym ismining jilvasidir. Hech mumkinmidirki, korsatgan asarlari ila nihoyatsiz bir karam va nihoyatsiz bir rahmat va nihoyatsiz bir izzat va nihoyatsiz bir gayrat sohibi bolgan shu olam Rabbisining karam va rahmatiga loyiq mukofoti, izzat va gayratiga muvofiq jazosi bolmasin. Ha, bu dunyoning ketishiga qaralsa korilmoqdaki; eng ojiz, eng zaifdan tut(Izoh) to eng kuchliga qadar har jonliga loyiq bir rizq berilmoqda. Eng zaif, eng ojizga eng yaxshi rizq berilmoqda. Har dardliga kutmagan yeridan darmon yetkazilmoqda. Shunday yuksak bir karam ila ziyofatlar, ikromlar bolmoqdaki, nihoyatsiz bir karam qoli ichida ishlaganini ochiqchasiga korsatmoqda. Masalan, bahor mavsumida jannat hurlari kabi butun daraxtlarni sundusmisol liboslar ila kiydirib, chechak va mevalarning duru javharlari ila bezab xizmatkor etib ularning latif qollari bolgan shoxlari ila turli-tuman eng shirin, eng san`atli mevalarni bizga taqdim etmoq; ham zaharli bir arining qoli ila shifobaxsh eng shirin asalni bizga yedirmoq; ham eng gozal va yumshoq bir libosni qolsiz bir qurtning qoli ila bizga kiydirmoq; ham rahmatning buyuk bir
(Izoh)

Halol rizq iqtidor ila olinmasligiga, balki faqirlikka binoan brilishiga qat`iy dalil iqtidorsiz hayvon bolalarining gozal yashashi va iqtidorli jonivorlarning qiyin yashashi; zakovatsiz baliqlarning smizligi va zakovatli, hiylakor tulki va maymunning dardi maishat ila vujudcha zaifligi. Dmak, rizq iqtidor va itiyorga tskari mutanosibdir; n daraja iqtidor va itiyoriga ishonsa, shu daraja dardi maishatga mubtalo bolar.

Sozlar

80

xazinasini kichik bir urug ichida biz uchun saqlamoq naqadar jamil bir karam, naqadar latif bir rahmat asari bolgani ochiq-ravshan tushunilar. Ham inson va ba`zi jonivorlardan tashqari Quyosh va Oy va Yerdan tortib to eng kichik maxluqqa qadar har narsa mukammal diqqat ila oz vazifasida ishlashi, zarracha haddidan chetga chiqmasligi, bir azim haybat ostida umumiy bir itoat bolishi; buyuk bir jalol va izzat sohibining amri ila harakat etganlarini korsatar. Ham xoh nabotiy bolsin, xoh hayvoniy, xoh insoniy bolsin butun volidalarning u rahm-shafqatlari ila(Izoh1) va sutdek u latif ozuqa ila u ojiz va zaif bolalarning tarbiyasidan qandayin bepoyon bir rahmat jilvasi ishlagani ochiqchasiga tushunilar. Bu olam mutasarrifining modomiki benihoyat bunday bir karami, cheksiz bunday bir rahmati, nihoyatsiz bunday bir jalol va izzati bordir. Nihoyatsiz jalol va izzat adabsizlarni adablantirishni istar. Benihoyat karam nihoyatsiz ikrom istar, cheksiz rahmat oziga loyiq ehson istar. Holbuki bu foniy dunyoda va qisqa umrda dengizdan bir tomchi kabi millionlab qismidan faqat bir qismi joylashar va korinar. Demak, u karamga loyiq va u rahmatga muvofiq bir saodat yeri bolajakdir. Aks holda kunduzni nuri ila toldirgan Quyoshning vujudini inkor etmoq kabi, bu koringan rahmatning vujudini inkor etmoq lozim bolar. Chunki bir marta yana qaytmaslik sharti bilan zavol bolsa shafqatni musibatga, muhabbatni hirqatga va ne`matni nikmatga va aqlni qahrli bir qurolga va lazzatni alamga aylantirmoq ila rahmat haqiqatining sonmogi lozim bolar. Ham u jalol va izzatga uygun bir jazo joyi bolajakdir. Chunki kopincha zolim izzatida, mazlum zillatida qolib, bu yerdan kochib ketmoqdalar. Demak, bir Mahkama-i Kubroga qoldirilmoqda, kechiktirilmoqda. Yoqsa, qaralmayotir emas. Ba`zan dunyoda ham jazo berar. Otmish zamonlarda kechgan osiy va qaysar qavmlarga kelgan azoblar korsatmoqdaki: Inson oz holiga tashlab qoyilgan emasdir, bir jalol va gayrat ta`ziriga har vaqt ma`ruzdir. Ha, hech mumkinmidirki, inson umum mavjudot ichra ahamiyatli bir vazifasi, ahamiyatli bir iste`dodi bolsin-da, insonning Rabbi ham insonga bu qadar muntazam san`atlari ila ozini tanittirsin-u bunga javoban inson iymon ila uni tanimasa.. ham bu qadar rahmatning ziynatli mevalari ila ozini sevdirsin-u
(Izoh1)

Ha, och bir arslon zaif bir bolasini oz nafsidan ustun qoyib, changalidagi goshtni ymasdan, bolasiga brishi; ham, qorqoq tovuq jojasini himoya qilish uchun itga, arslonga tashlanishi; ham anjir darati ozi gong yb, bolasi bolmish mvalariga olis sut brishi ochiqchasiga nihoyatsiz Rahiym, Kariym, Shafiq bir Zotning hisobi ila harakat etganlarini kor bolmaganlarga korsatmoqdalar. Ha, nabotot va hayvonot kabi shuursiz maluqlarning goyat darajada shuurkorona va hakimona ishlarni qilishlari qat`iyyan korsatarki, goyat darajada Aliym va Hakiym birisi bordirki, ularni ishlattirmoqda. Ular Uning nomi ila ishlamoqdalar.

Sozlar

81

bunga javoban inson ibodat ila ozini unga sevdirmasa.. ham bu qadar turli ne`matlari ila muhabbat va rahmatini unga korsatsin-u bunga javoban inson shukr va hamd ila unga hurmat korsatmasa; jazosiz qolsin, qarovsiz qoyilsin, u izzat, gayrat sohibi Zoti Zuljalol bir jazo yeri hozirlamasin? Hech mumkinmidirki: U Rahmoni Rahiymning ozini tanittirishiga muqobil iymon ila tanimoq ila va sevdirishiga muqobil ibodat ila sevmoq va sevdirmoq ila va rahmatiga muqobil shukr ila hurmat etmoq ila javob qaytargan mo`minlarga bir mukofot joyi, abadiy bir saodatni bermasin? Uchinchi Haqiqat - Hikmat va Adolat Bobi bolib, Hakiym va Odil Ismining jilvasidir. Hech mumkinmidirki,(Izoh2) zarralardan quyoshlarga qadar jarayon etgan hikmat va intizom, adolat va mezon ila rububiyatining saltanatini korsatgan Zoti Zuljalol rububiyatining himoya qanotiga iltijo etgan va hikmat va adolatiga iymon va ubudiyat ila muvofiq harakat etgan mo`minlarga iltifot korsatmasin va u hikmat va adolatga kufr va tugyon ila isyon qilgan adabsizlarni adablantirmasin? Holbuki bu vaqtinchalik dunyoda u hikmat, u adolatga loyiq mingdan biri insonda ijro etilmayotir, keyinga qoldirilayotir. Zalolat ahlining kopi jazo olmasdan, hidoyat ahlining ham kopi mukofot kormasdan bu yerdan kochib ketmoqdalar. Demak, bir Mahkama-i Kubroga, bir saodati uzmoga qoldirilmoqda.

Ha, korinmoqdaki, shu olamda tasarruf etgan zot nihoyatsiz bir hikmat ila ish yuritmoqda. Bunga burhon-mi istaysan? Har narsada maslahat va foydalarga rioya etmogidir. Kormayotirsanmiki insonda butun a`zo, suyaklar va tomirlarda, hatto tanadagi hujayralarida, har yerida, har juzida foydalar va hikmatlarning mavjudligi, hatto ba`zi a`zosi bir daraxtning qancha mevalari bolsa, shu daraja u a`zoga hikmatlar va foydalar toqishi korsatadiki, nihoyatsiz bir hikmat qoli ila ish bajarilmoqda.

(Izoh2)

Ha, "Hch mumkinmidirki..." Shu jumla kop takror etilmoqda. Chunki muhim bir sirni ifoda etar. Shundayki: Aksar kufr va zalolat uzoqlashmoqdan klib chiqar. Ya`ni, aqldan uzoq va mahol korar, inkor etar. ullas, "Hashr Sozi"da qat`iyan korsatilganki, haqiqiy uzoqlashmoq, haqiqiy maholiyat va aqldan uzoqlik va haqiqiy qiyinchilik, hatto imkonsizlik darajasida mushkilot kufr yolidadir va zalolat maslagidadir. Va haqiqiy imkon va haqiqiy ma`quliyat, hatto vujub darajasida osonlik iymon yolidadir va Islomiyat kochasidadir. Al-hosil: Falsafachilar uzoqlashmoq ila inkorga ktar. Oninchi Soz uzoqlashmoq qaysi tarafda ekanini shu ta`bir ila korsatar, ularning ogizlariga bir tarsaki urar.

Sozlar

82

Ham har narsaning san`atida bagoyat darajada intizom bolishi korsatmoqdaki, nihoyatsiz bir hikmat ila ish qilinmoqda. Ha, gozal bir chechakning nozik dasturini kichkinagina bir urugida joylashtirmoq, katta bir daraxtning amallar sahifasini, hayoti tarixchasini, jihozlari mundarijasini kichkinagina bir urugda ma`naviy taqdir qalami ila yozmoq nihoyatsiz bir hikmat qalami ishlaganini kosatar. Ham har narsaning xilqatida goyat darajada san`at gozalligi mavjudli cheksiz darajada hakiym bir Sone`ning naqshi bolganini korsatar. Ha, shu kichkina inson badani ichiga butun koinotning mundarijasini, butun rahmat xazinalarining kalitlarini, butun ismlarining oynalarini joylashtirmoq cheksiz darajada bir san`at gozalligi ichra bir hikmatni korsatar. Endi hech mumkinmidirki, shunday rububiyat ijrootida hokim bir hikmat u Rububiyatning qanotiga iltijo etgan va iymon ila itoat etganlar mukofotlanishini istamasin va abadiy mukofotlantirmasin? Ham, adolat va mezon ila ish yuritilganiga burhon-mi istaysan? Har narsaga sezgir mezonlar ila, maxsus olchovlar ila vujud bermoq, surat kiydirmoq, joy joyiga qoymoq nihoyatsiz bir adolat va mezon ila ish yuritilganini korsatar. Ham, har haq egasiga iste`dodi nisbatida haqqini bermoq, ya`ni vujudining butun lozim narsalarini, baqosining butun jihozlarini eng munosib bir tarzda bermoq nihoyatsiz bir adolat qolini korsatar. Ham iste`dod lisoni ila, fitriy ehtiyoj lisoni ila, nochorlik lisoni ila soralgan va istanilgan har narsaga doimiy javob bermoq nihoyat darajada bir adolat va hikmatni korsatar. Endi hech mumkinmidirki, bunday eng kichik bir maxluqning eng kichik bir hojatining yordamiga yugurgan bir adolat va hikmat inson kabi eng buyuk bir maxluqning baqo kabi eng buyuk hojatini e`tiborsiz qoldirsin? Eng katta madad sorashini va eng katta istagini javobsiz qoldirsin! Rububiyatning hashamatini bandalarining huququni himoya etmoq ila muhofaza etmasin? Holbuki shu foniy dunyoda qisqa bir hayot kechirgan inson unday bir adolatning haqiqatiga noil bololmas va bololmayotir. Balki bir mahkama-i kubroga qoldirilmoqda. Zero haqiqiy adolat istarki: Shu kichkinagina inson shu kichikligi nisbatida emas, balki jinoyatining buyukligi, mohiyatining ahamiyati va vazifasining azamati nisbatida mukofot va jazo korsin. Modomiki shu foniy, otkinchi dunyo abad uchun yaratilgan inson xususida shunday bir adolat va hikmatga sazovorlikdan juda uzoqdir. Albatta odil bolgan u Zoti Jaliyli Zuljamolning va

Sozlar

83

Hakiym bolgan u Zoti Jamiyli Zuljalolning doimiy bir Jahannami va abadiy bir Jannati bolajakdir. sidir. Tortinchi Haqiqat - Jud va Jamol Bobidir. Javvod va Jamiyl Ismining jilva-

Hech mumkinmidirki, nihoyatsiz jud va saxovat, tuganmas boylik va bitmas xazinalar, mislsiz sarmadiy jamol, qusursiz abadiy kamol bir saodat yeri va ziyofat joyi ichida doimiy mavjud boladigan muhtoj shokirlarni, mushtoq oynadorlarni, hayratlanuvchi tomoshabinlarni istamasinlar? Ha, dunyo yuzini bu qadar ziynatli san`atli asarlari ila bezantirmoq, Oy ila Quyoshni chiroq qilmoq, yer yuzini bir ne`mat dasturxoni etib, taomlarning eng gozal xillari ila toldirmoq, mevali daraxtlarni bittadan idish qilmoq, har mavsumda bir necha martadan yangilab turmoq hadsiz bir jud-u saxovatni korsatar... Bunday nihoyatsiz bir jud-u saxovat, shunday tuganmas xazinalar va rahmat ham doimiy, ham orzu etilgan, har narsa ichida muhayyo bolgan bir ziyofat yeri va saodat maskani istar. Ham qat`iy istarki u ziyofatdan lazzatlanganlar u saodat maskanida davom etsinlar, abadiy qolsinlar. Toki zavol va firoq ila alam chekmasinlar. Chunki alamning zavoli lazzat bolgani kabi, lazzatning zavoli ham alamdir. Unday saxovat alam chektirmoq istamas. Demak, abadiy bir Jannatni, ham ichida abadiy muhtojlarni istar. Chunki nihoyatsiz jud-u saxovat nihoyatsiz ehson etmoq istar, ne`matlantirmoq istar. Nihoyatsiz ehson va ne`matlantirmoq esa nihoyatsiz minnatdorlik, ne`matlanmoq istar. Bu esa, ehsonga noil bolgan shaxs vujudining davomini istar. Toki doimiy ne`matlanmoq ila u doimiy in`omga qarshi shukr va minnatdorligini korsatsin. Bolmasa zavol ila achchiqlashgan juz`iy bir lazzat qisqacha bir zamonda shunday bir jud va saxovatning taqozosi ila muvofiq emasdir. Ham yana, Alloh (J.J.) san`atli asarlarining namoyishgohi bolgan olamning har tarafidagi korgazmalariga boq. Yer yuzidagi nabotot va hayvonotning qollarida bolgan Rabboniy e`lonlarga diqqat et(Izoh1), rububiyat gozalliklarining dallollari bolgan anbiyo va avliyoga quloq sol. Qanday hamjihatlik ila Sone`i Zuljalolning nuqsonsiz kamolotini garoyib san`atlarining namoyoni ila korsatmoqdalar, bayon etmoqdalar, diqqat nazarini jalb etmoqdalar.

(Izoh1)

Ha, suyak kabi quruq daratning uchidagi sim kabi ingichkagina bir novda goyat naqshinkor, ziynatli bir chchak va goyat san`atli va jiloli bir mva, albatta goyat san`atparvar, mo`jizakor va hikmatdor bir Son`ning san`atining gozalliklarini idroklilarga oqittirgan bir e`lonnomadir. ullas, nabototga hayvonotni ham qiyos et.

Sozlar

84

Demak, bu olam Sone`ining juda muhim va hayratlantiruvchi va yashirin kamoloti bordir. Bu garoyib san`atlar ila ularni korsatmoq istar.Chunki yashirin, qusursiz kamolot taqdirlovchi, tahsin etuvchi, mashaolloh deb tomosha qilguvchilarning boshlarida namoyon bolmoq istar. Doimiy kamolot esa doimiy korinmoq istar. Bu esa taqdir va tahsin etuvchilar vujudining davomini istar. Baqosi bolmagan tahsin etuvchining nazarida kamolotning qiymati sukut etar(Izoh2). Ham yana koinotning yuzida tizilgan goyatda gozal va san`atli va porloq va ziynatli shu mavjudot ishiq Quyoshni bildirgani kabi, mislsiz ma`naviy bir jamolning gozalligini bildirar va nozirsiz, maxfiy bir husnning latifalarini xabar berar(Izoh3). U munazzah husn, u muqaddas jamolning jilvasidan ismlarda, balki har ismda kop yashirin xazinalar bolganini ishora etar. Xullas, shu darajada oliy, tengsiz, yashirin bir jamol oz gozalliklarini bir oynada kormoq va husnining darajalarini va jamolining miqyoslarini idrokli va mushtoq bir oynada mushohada etmoq istagani kabi, boshqalarining nazari ila yana sevgili jamoliga boqmoq uchun korinmoq ham istar. Demak, ikki jihatdan oz jamoliga boqmoq: biri har biri boshqa-boshqa rangda bolgan oynalarda shaxsan ozi mushohada etmoq; Boshqasi: mushtoq bolgan tomoshabin va hayratda qolgan tahsinchilarning mushohadasi ila mushohada etmoq istar. Demak, husn va jamol kormoq va korinmoq istar. Kormoq, korinmoq esa mushtoq tomoshabin, hayratda qolgan tahsin etuvchilarninig vujudini istar. Husn va jamol abadiy sarmadiy bolganidan mushtoqlar vujudlarining davomini istar. Chunki doimiy bir jamol otkinchi bir mushtoqqa rozi bololmas. Zero qaytmaslik sharti bilan zavolga mahkum bolgan bir tomoshabin zavolning tasavvuri ila muhabbati adovatga aylanar. Hayrati haqoratga, hurmati kamsitishga mayl etar. Chunki xudgam inson bilmagan narsasiga dushman bolgani kabi, yetishmagan narsasiga ham muxolifdir. Holbuki nihoyatsiz bir muhabbat, hadsiz bir shavq va tahsin ila javob qaytarishga loyiq bolgan bir jamolga qarshi yashirincha bir adovat va kin va inkor ila javob berar. Xullas, kofir Allohning dushmani ekanining siri shundan tushunilar. Modomiki u nihoyatsiz saxiylikning saxiyligi, u mislsiz gozallikning gozalligi, u nuqsonsiz kamolot abadiy shukr etganlarni, mushtoqlarni, tahsin
(Izoh2)

Ha, zarbul masaldandirki, bir dunyo gozali bir zamon oziga maftun bolgan oddiy bir odamni huzuridan haydab yuborar. U odam oziga tasalli brmoq uchun: "Tuf, naqadar unukdir",- dr. U gozalning chiroyini rad etar. Ham, bir payt bir ayiq bnihoyat mazali bir uzum toki ostiga klar. Uzumlarni ymoq istar. Uzishga qoli ytmas. Tokka ham chiqolmas. Oziga ozi tasalli brmoq uchun oz lisoni ila: "Puf, sasiq",- dr. Yumalab ktar. (Izoh3) Oyna-misol mavjudotning bir biri orqasida zavol va fanolari ila barobar, orqalaridan klganlarning ustida va yuzlarida ayni husn va jamolning jilvasining bolishi korsatarki, jamol ularniki emas, balki u jamollar Munazzah bir Husn va Muqaddas bir Jamolning oyatlari va nishonlaridir.

Sozlar

85

etuvchilarni taqozo etarlar. Holbuki shu dunyo musofirxonasida kormoqdamizki harkas tez ketib goyib bolmoqda. U saxovatning ehsonini faqat ozgina totar. Ishtahasi ochilar, faqat yemay ketar. U jamol, u kamolning ham faqat biroz ishigiga, balki zaif bir soyasiga bir onda boqib, toymasdan ketar. Demak, doimiy bir sayrongohga ketilmoqda. Al-hosil: Qandayki shu olam butun mavjudoti ila Sone`i Zuljaloliga qat`iy dalolat etar, xuddi shuning kabi Sone`i Zuljalolning sifat va muqaddas ismlari ham oxirat yurtiga dalolat etar va korsatar va istar. Beshinchi Haqiqat - Shafqat va Hz. Muhammadning (Alayhissolatu Vassalam) ubudiyati Bobi. Mujib va Rahiym Ismining jilvasidir. Hech mumkinmidirki, eng kichik bir hojatni eng kichik bir maxluqidan korib mukammal shafqat ila kutmagan yeridan bajo keltirgan va eng yashirin bir ovozni eng yashirin maxluqidan eshitib madad bergan, hol lisoni va soz ila istanilgan har narsaga javob bergan nihoyatsiz bir shafqat va bir marhamat sohibi bir Rab eng buyuk bir abdidan(Izoh), eng sevgili bir maxluqidan eng buyuk hojatini korib bajo keltirmasin, orniga keltirmasin. Eng yuksak duoni eshitib, qabul etmasin? Ha, masalan hayvonot zaiflarining va bolalarining rizq va tarbiyalari borasida namoyon bolgan iltifot va osonligi korsatmoqdaki shu koinotning Maliki nihoyatsiz bir rahmat ila rububiyat etar. Rububiyatida bu daraja rahiymona bir shafqat, hech mumkinmidirki maxluqotning eng afzalining eng gozal duosini qabul etmasin? Bu haqiqatni On Toqqizinchi Sozda izoh etganim jihat ila bu yerda ham takroran shunday bayon etamiz: Ey nafsim bilan birgalikda meni tinglagan birodar! Misoliy hikoyada aytgandik: Bir orolda bir yigin bor... Bir yovari akram nutq oqimoqda. U ishora etgan haqiqat shundaydirki: Kel! Bu zamondan chiqib, fikran Saodat Asriga va xayolan Jazirat-ul Arabga ketamiz. Toki, Rasuli Akramni (Alayhissolatu Vassalam) vazifa boshida va ubudiyat ichida korib ziyorat etamiz. Boq! U zot qanday(Izoh)

Ha, bir ming uch yuz ellik yil saltanat surgan va saltanati davom etgan; va aksar zamonda uch yuz ellik milliondan ziyoda raiyati bolgan; va har kun butun raiyati u bilan bay`atini yangilagan va uning kamolotiga shahodat etgan va amrlariga mukammal itoat ila boysungan; va Yerning yarmi hamda bashariyatning bshdan biri u zotning rangi ila ranglangan bolsa, ya`ni ma`naviy rangi ila ranglansa va u zot ular qalblarining mahbubi va ruhlarining murabbiyi bolsa, albatta u zot shu koinotda tasarruf etgan Rabning eng buyuk bandasidir. Ham, aksar koinot navlari u zotning bittadan mo`jiza mvasini tashimoq surati ila uning vazifasini va ma`muriyatini olqishlasa, albatta u zot shu koinot oliqining eng svgili maluqidir. Ham butun insoniyat bor ist`dodi ila istagan baqo kabi bir hojatniki, u hojat esa insonni asfali sofiliyndan a`loyi illiyinga chiqaradi. Albatta, u hojat eng buyuk bir hojatdir va eng buyuk bir abd umumning nomiga uni Qoziyul Hojatdan istaydi.

Sozlar

86

ki risolati ila, hidoyati ila abadiy saodat sodir bolishining sababi va yetishish vasilasidir. Shuning kabi, ubudiyati ila va duosi ila u saodat vujudining sababi va Jannat ijodining vasilasidir. Xullas boq! U zot shunday bir buyuk namozda, eng yuksak ibodatda abadiy saodat uchun duo etmoqdaki goyo bu jazira, balki butun Zamin uning azamatli namozi ila namoz qilar, niyoz etar. Chunki ubudiyati unga itoat etgan ummatning ubudiyatini oz ichiga olgani kabi, uygunlik siri ila butun paygambarlarning ubudiyat sirini oz ichida olar. Ham u buyuk namozni shunday buyuk bir jamoatda oqir, niyoz etarki, goyo insonlarning Hazrati Odamdan asrimizga qadar, balki qiyomatga qadar butun nuroniy va komil insonlar unga ergashishlik ila iqtido etib, duosiga omin derlar.(Izoh1) Boq, ham shunday baqo kabi bir umumiy ehtiyoj uchun duo etmoqdaki, nafaqat Yer ahli, balki osmonlar ahli, balki butun mavjudot niyoziga ishtirok etib hol lisoni ila: "Ha...ha, yo Rabbano! Ber, duosini qabul et. Biz ham istaymiz", demoqdalar. Ham boq! Shunday hazinona, shunday mahbubona, shunday mushtoqona, shunday tazarrukorona boqiy saodat istamoqdaki, butun koinotni yiglattirib, duosiga ishtirok ettirmoqda. Boq, ham shunday bir maqsad, shunday bir goya uchun saodat istab duo etmoqdaki inson va butun maxluqotni asfali sofiliyn bolgan mutlaq yoqlikka qulashdan, qiymatsizlikdan, foydasizlikdan, goyasizlikdan a`loyi illiyin bolgan qiymatga, baqoga, yuksak vazifaga, Samadoniy maktublar bolish darajasiga chiqarmoqda. Boq, ham shunday yuksak bir fizori istimdotkoronalik ila istamoqda va shunday shirin bir niyozi istimdotkorona ila yolvormoqdaki goyo butun mavjudotga, osmonlarga, arshga eshittirib, yuksak hayajonga keltirib duosiga "Omin, Allohumma omin" ayttirmoqda.(Izoh2) Boq, ham shunday Sami` va Kariym bir
(Izoh1)

Ha, Hz.Muhammadning(S.A.V.) munojoti zamonidan bugunga qadar butun ummatning barcha namozlari va salavotlari uning duosiga doimiy bir omin va umumiy bir ishtirokdir. Hatto unga kltirilgan har bir salavot ham uning duosiga bittadan omindir va ummatining har qaysisi har bir namozning ichida unga salot va salom kltirmoq va qomatdan song shof`iylarning unga duo qilishi uning abadiy saodat ususidagi duosiga goyat quvvatli va umumiy bir omindir. ullas, butun basharning insoniyat fitrat hol lisoni ila, bor quvvati ila istagan baqo va abadiy saodatni u insonlar nomiga Zoti Ahmadiya (S.A.V.) istamoqda va basharning nuroniy qismi uning orqasida omin dmoqdalar. Ajabo, hch mumkinmidirki, shu duo qabulga yaqin bolmasin? (Izoh2) Ha, shu Olamning Mutasarrifining butun tasarruflari idrokona, aliymona, hakiymona bolgani holda, hch bir jihat ila mumkin emasdirki, u Mutasarrif oz san`atli asarlari ichida eng mumtoz bir kishisining harakatlaridan abari va ma`lumoti bolmasin. Ham hch bir

Sozlar

87

Qodiyrdan, shunday Basiyr va Rahiym bir Aliymdan saodat va baqoni istamoqdaki shubhasiz eng yashirin bir jonzotning eng pinhoniy bir orzusini, eng yashirin bir niyozini korar, eshitar, qabul etar, marhamat korsatar. Hol lisoni bilan bolsa ham, ijobat qilar. Shunday hakiymona, basiyrona, rahiymona suratda berar va ijobat etarki, u tarbiya va tadbir shunday Sami` va Basiyrga maxsus, shunday bir Kariym va Rahiymga xos bolganiga shubha qoldirmas. Ajabo, butun insonlarni orqasiga olib, shu Yer ustida turib, Arshi A`zamga yuzlanib, qol kotarib, navi bashar ubudiyati xulosasini jamlagan Hz.Muhammad(S.A.V.) ubudiyati haqiqati ichida duo etayotgan bu inson navining sharafi va Dunyolar va zamonlar ichida tengsiz bolgan Faxri Koinot (S.A.V.) nima istamoqda, tinglaylik. Boq, oziga va ummatiga abadiy saodat istamoqda, baqo istamoqda, Jannat istamoqda. Ham mavjudot oynalarida jamollarini korsatgan butun Allohning Muqaddas Ismlari ila barobar istamoqda. U Ismlardan shafoat talab etmoqda, kormayotirsan-mi? Agar oxiratning hisobsiz lozim etgan sabablari, vujudining dalillari bolmasa edi, yolgiz shu zotning birgina duosi bahorimizning ijodi qadar Xoliqi Rahiymning qudratiga yengil kelgan shu Jannatning barpo etilishiga sababiyat berar edi.(Izoh3) Ha, bahorimizda yer yuzini bir mahshar qilgan, yuz ming hashr namunalarini ijod etgan Qodiyri Mutlaq uchun Jannatning yaratilishi qanday qilib ogir bola olar? Demak, qandayki uning risolati shu imtihon uyining ochilishiga
jihat ila mumkin emasdirki, u Mutasarrifi Aliym u mumtoz kishining harakatlaridan va duolaridan abardor bolgani holda unga nisbatan loqayd qolsin, ahamiyat brmasin. Ham, hch bir jihat ila mumkin emasdirki, ul Mutasarrifi Qodiyri Rahiym uning duolariga loqayd qolmagani holda, u duolarni qabul etmasin. Ha, zoti Ahmadiyaning (S.A.V.) nuri ila olamning shakli ozgardi. Inson va butun koinotning haqiqiy mohiyatlari u nur, u ziyo ila maydonga chiqdi va korindiki, bu koinotning mavjudoti Ilohiy Ismlarni oqitgan bittadan Samadoniy maktublar, bittadan vazifador ma`mur va baqoga mazhar qiymatdor va ma`nodor bittadan mavjuddirlar. Agar u Nur bolmasa edi, mavjudot mutlaq yoqlikka mahkum va qiymatsiz, ma`nosiz, foydasiz, goyasiz, chalkash, tasodif oyinchogi bolgan bir vahimalar zulmati ichida qolar edi. ullas, shu sirdandirki, insonlar zoti Ahmadiyaning (S.A.V.) duosiga "Omin" dganlari kabi, arsh va farsh va zamindan kokka qadar butun mavjudot uning nuri bilan farlanib, aloqadorlik korsatmoqdalar. Zotan, Hz.Muhammad(S.A.V.) ubudiyatining ruhi duodir. Balki, koinotning harakati va izmatlari bir navi duodir. Masalan, bir urugning harakati oliqidan bir darat bolishiga bir navi duodir. (Izoh3) Ha, oiratga nisbatan goyat tor bir sahifa hukmida bolgan royi zaminda bhisob garoyib san`at namunalarini va Hashr va Qiyomatning misollarini korsatmoq va uch yuz ming kitob hukmidagi muntazam san`atli asarlar navlarini u birgina sahifada mukammal intizom ila yozib joylashtirmoq, albatta kng bolgan oirat olamida latif va muntazam Jannatning barpo va ijodidan yanada mushkuldir. Ha, Jannat bahordan nchoglik yuksak bolsa, shu daraja bahor boglarining yaratilishi u Jannatdan shu qadar mushkuldir va hayrat bruvchidir db bolar.

Sozlar
sababiyat berdi,

88
siriga noil boldi. Shuning

kabi, ubudiyati ham narigi saodat uyining ochilishiga sababiyat berdi. Ajabo, hech mumkinmidirki, butun aqllarni hayratda qoldirgan shu olam intizomi va bepoyon rahmat ichidagi benuqson san`at gozalligi, mislsiz Rububiyat gozalligi u duoni ijobat etmaslik bilan bunday bir chirkinlikni, bunday bir marhamatsizlikni, bunday bir intizomsizlikni qabul etsin? Ya`ni, eng juz`iy, eng ahamiyatsiz orzularni, ovozlarni ahamiyat ila eshitib bajo keltirsin, orniga qoysin. Eng ahamiyatli, kerakli orzularni ahamiyatsiz korib eshitmasin, anglamasin, ado etmasin? Yoq va aslo, yuz ming marta yoq!.. Bunday bir jamol bunday bir chirkinlikni qabul etib chirkin bololmas.(Izoh) Demak, Rasuli Akram (Alayhissolatu Vassalam) risolati ila dunyoning eshigini ochgani kabi, ubudiyati ila ham oxiratning eshigini ham ochar.

Oltinchi Haqiqat: Hashamat va Sarmadiyat Bobi bolib, Jalil va Boqiy ismlarining jilvasidir. Hech mumkinmidirki, butun mavjudotni Quyoshlardan, daraxtlardan zarralarga qadar amrbardor askar hukmida itoat ettirgan va idora qilgan bir Rububiyat hashamati shu dunyo musofirxonasida vaqtinchalik bir hayot kechirgan parishon foniylar ustida toxtasin... sarmadiy, boqiy bir hashamat doirasi va
(Izoh)

Ha, haqiqatlarning inqilobi ittifoqan maholdir va haqiqatlar inqilobi ichida maholdan mahol bolgan bir zidning oz ziddiga inqilobidir va bu zidlarning inqilobi ichida shaksiz ming karra mahol shudirki; bir zid oz mohiyatida qolish bilan barobar, yana oz ziddining aynisi bolsin. Masalan, nihoyatsiz bir jamol haqiqiy jamol bola turib, haqiqiy chirkinlik bolsin. ullas, shu misolimizda koringan va borligi qat`iy bolgan bir Rububiyat Jamoli Rububiyat Jamoli mohiyatida sobit ekan, chirkinlikning aynisi bolsin. ullas, bu dunyoda mahol va botil misollarning eng ajibidir.

Sozlar

89

abadiy, oliy bir rububiyat sababini ijod etmasin? Ha, shu koinotda koringan mavsumlarining ozgarib turishi kabi hashamatli ishlar va sayyoralarning tayyora misol harakatlari kabi azamatli harakatlar va Yerni insonga beshik, Quyoshni insonlarga chiroq qilmoq kabi dahshatli itoat ettirmoq va olgan, qurigan Yer Kurrasini tiriltirmoq, bezantirmoq kabi keng bir ozgartirishlar korsatmoqdaki, parda orqasida shunday muazzam bir rububiyat borki muhtasham bir saltanat ila hukm etmoqda. Bunday bir rububiyat saltanati oziga loyiq bir raiyat istar va uygun bir mazhar istar. Holbuki, korib turibsan: Mohiyatan eng jome` va muhim raiyati va bandalari shu dunyo musofirxonasida parishon bir suratda vaqtinchalik toplanganlar. Musofirxona esa har kun tolar, boshalar. Ham butun raiyat xizmat tajribasi uchun shu imtihon maydonida vaqtinchalik turibdilar. Maydon esa har soat almashtirilar. Ham butun u raiyat Sone`i Zuljalolning qiymatli ehsonlarining namunalarini va garoyib san`at antiqalarini olam bozori korgazmalarida tijorat nazari bilan tomosha qilmoq uchun shu namoyishgohda bir necha daqiqa toxtab tomosha qilmoqdalar, songra goyib bolmoqdalar. Shu namoyishgoh esa har daqiqada ozgarmoqda. Ketgan kelmas, kelgan ketar. Xullas bu hol va shu vaziyat qat`iy korsatmoqdaki shu musofirxona va shu maydon va shu namoyishgohlarning orqasida u sarmadiy saltanatga mador va mazhar boladigan abadiy saroylar, doimiy maskanlar, shu dunyoda korganimiz namunalarning va suratlarning eng xolis va eng yuksak asllari ila tola bog va xazinalari bordir. Demak, bu yerdagi tirishishlar oshalar uchundir. Shu yerda ishlattirar, u yerda haqqini berar. Har kimning iste`dodiga kora, agar qoldan boy berib qoymasa, u yerda bir saodati bordir. Ha, shunday sarmadiy bir saltanat, maholdirki shu foniylar va otkinchi zalillar ustida tursin. Shu haqiqatga bu misol durbini ila boq: Masalan sen yolda ketmoqdasan. Kordingki, yolda bir karvonsaroy turibdi. Bir buyuk zot u karvonsaroyni oziga keladigan musofirlari uchun qurgan. U musofirlarning bir kechalik sayr va ibratlari uchun u karvonsaroyning bezalishiga millionlab oltinlarni sarf etgan. Ham u musofirlar u ziynatlarga oz bir qismiga va bir nafas boqib, u ne`matlardan juda oz bir vaqtda oz bir narsa totib, toymasdan ketmoqdalar. Faqat har musofir oziga tegishli suratkashi bilan u karvonsaroydagi narsalarning suratlarini olmoqdalar. Ham u buyuk zotning xizmatkorlari ham musofirlarning muomala suratlarini goyat diqqat ila olmoqdalar va qayd etmoqdalar. Ham kormoqdasanki, u zot har kuni u qiymatli ziynatlarning kopini buzar, yangi keladigan musofirlar uchun yangi ziynatlar ijod etar. Buni korgandan song hech shubhang qolmaski bu yolda bu karvonsaroyni qurgan zotning doimiy, goyat oliy manzillari, ham tuganmas juda qiymatli xazinalari, ham davomli juda buyuk saxovati bor. Shu karvonsaroyda korsatgan ikromi ila musofirlarini oz yonida bolgan narsalarga ishtahalarini ochmoqda va ularga hozirlangan sovgalarga orzularini uygotmoqda. Xuddi shuning kabi, shu dunyo muso-

Sozlar

90

firxonasidagi vaziyatga sarxush bolmasdan diqqat qilsang, quyidagi "toqqiz asos"ni tushunasan: Birinchi Asos: Anglaysanki, u karvonsaroy kabi bu dunyo ham ozi uchun emas. Ozidan-ozi bunday shaklni olishi ham maholdir. Balki maxluqot karvonining kelib qonmoq va kochmoq uchun tolib boshalgan, hikmat bilan qurilgan bir musofirxonasidir. Ikkinchi Asos: Ham anglaysanki, shu karvonsaroy ichida otirganlar musofirlardir. Ularning Rabbi Kariymi ularni Dorus-Salomga da`vat etar. Uchinchi Asos. Ham anglaysanki, shu dunyodagi ziynatlashlar faqatgina lazzatlanish yoki sayr uchun emas. Chunki bir muddat lazzat bersa, firogi ila uzoq muddat alam berar. Senga tottirar, ishtahangni ochar, ammo toydirmas. Chunki yo uning umri qisqa, yo sening umring qisqadir. Toyish uchun kifoya emas. Demak, qiymati yuksak, muddati qisqa bolgan bu ziynatlash ibrat uchundir(Izoh1), shukr uchundir, doimiy bolgan asllariga tashviq uchundir. Boshqa goyat oliy goyalar uchundir. Tortinchi Asos: Ham anglaysanki, bu dunyodagi ziynatlar(Izoh2) Jannatda iymon ahli uchun Rahmon Rahmati ila toplangan ne`matlarning namunalari, suratlari hukmidadir.

(Izoh1)

Ha, modomiki har narsaning qiymati va san`at nozikliklari goyat yuksak va gozal bolgani holda, muddati qisqa, umri ozdir. Dmak, u narsalar namunalardir, boshqa narsalarning suratlari hukmidadirlar. Va modomiki aridorlarning nazarlarini asllariga qaratmoqdalar kabi bir vaziyat bordir; unday bolsa albatta shu dunyodagi u turli ziynatlar bir Rahmoni Rahiymning rahmati ila svgan qullariga hozirlangan Jannat n`matlarining namunalaridir dsa boladi va dyiladi va shundaydir. (Izoh2) Ha, har narsa vujudining koplab goyalari va hayotining koplab natijalari bordir. Zalolat ahlining vahima qilganlaridk, dunyoga, nafslariga boqqan goyalardangina iborat emaski, ichiga qiymatsizlik va hikmatsizlik kira olsin. Balki har narsaning vujudiga oid goyalari va hayotining natijalari uch qismdir. Birinchisi va eng oliysi Son`iga qaragan bolib, u narsaga toqqan san`at garoyibi javohirlarini Shohidi Azaliy nazariga rasmiy namoyish tarzida arz etmoqdirki, u nazarda bir ongina yashamoq kifoya bolar. Balki vujudga klmasdan, tasavvurda niyat hukmida bolgan ist`dodi yana kifoyadir. ullas, tz oluvchi latif san`atlarni hamda vujudga klmagan, ya`ni kokarmagan bittadan san`at garoyibi bolgan danaklar, uruglar shu goyani batamom bradi. Foydasizlik va goyasizlik ularga klmas. Dmak, har narsa hayoti ila, vujudi ila Son` qudrat mo`jizasini va san`at asarlarini koz-kozlab, Sultoni Zuljalolning nazariga taqdim etmoq birinchi goyasidir. Ikkinchi qism vujud goyasi va hayot natijasi idroklilarga boqar. Ya`ni, har narsa Son`i Zuljalolning bittadan haqiqatlarni korsatgan maktubi, bittadan latofatnamo qasida, bittadan hikmatli kalima hukmidadirki, malaklar va jinlar va hayvonlar va insonlarning nazarlariga

Sozlar

91

Beshinchi Asos: Ham anglaysanki, bu foniy san`atli asarlar fano uchun emas. Bir muddat korinib yana mavh bolmoq uchun yaratilmaganlar. Balki vujudda qisqa vaqt toplanib, matlub vaziyat olarlar. Toki suratlari olinsin, rasmlari tushirilsin, ma`nolari bilinsin, natijalari qayd etilsin. Masalan, abad ahli uchun doimiy manzaralar toqilsin. Ham baqo olamida boshqa goyalarga sabab bolsin. Borliqlar baqo uchun yaratilganini, fano uchun bolmaganini, balki suratan fano bolsa ham vazifa bitishi va ozodlik bolgani quyidagi holdan anglashiladiki: Foniy bir narsa bir jihat ila fanoga ketar, kop jihatlar ila boqiy qolar. Masalan, qudrat kalimalaridan bolgan bu chechakka nazar solki: qisqa bir vaqt ichida u chechak tabassum qilib bizga boqar, hamon fano pardasida yashirinar. Faqat, sening ogzingdan chiqqan kalima kabi, u ketar, ammo minglab misollarini quloqlarda qoldirar. Tinglagan aqllar adadi qadar ma`nolarini aqllarda boqiylashtirar. Chunki vazifasi bolgan ma`no ifodalash tugagandan song ozida ketar, ammo uni korgan har narsaning hofizasida zohiriy suratini va har bir urugida ma`naviy mohiyatini qoldirib shunday ketar. Goyo har hofiza va har urug ziynatining hofizasi uchun bittadan suratkash asbob va baqosining davomi uchun bittadan manzildirlar. Eng sodda hayot martabasida bolgan san`atli asarning holati bunday bolsa, eng yuksak hayot tabaqasiga va boqiy ruhga sohib bolgan inson naqadar baqo ila aloqador bolgani anglashilar. Chechakli va mevali katta osimliklarning bir oz ruhga oxshagan har birining shakllanish qonuni suratining misoli zarrachalar kabi uruglarda mukammal intizom ila tashvishli inqiloblar ichra boqiylashtirilishi va
arz etar, oqishga da`vat etar. Dmak, unga boqqan har idrokliga ibratnamo bir mutolaagohdir. Uchunchi qism vujud goyasi va hayot natijasi u narsaning nafsiga boqarki, lazzat va sayr va baqo va rohat ila yashamoq kabi juz`iy natijalardir. Masalan, azim bir sultonning kmasida bir odimning rul boshqaruvchilik qilishining goyasi, kma e`tibori ila, yuzdan biri oziga, juz`iy izmati haqiga oid, toqson toqqizi esa sultonga oid bolgani kabi, har narsaning nafsiga va dunyoga oid goyasi bir bolsa, Son`iga oid toqson toqqizdir. ullas, bu goyalarning kopligidandirki bir-biriga zid va tskari bolib koringan hikmat va iqtisod, saiylik va saovat va ususan nihoyatsiz saovat ila bir-biriga uygunligi siri shudirki: Bittadan goya nuqta-i nazarida saiylik va saovat hukm etar, Javvod ismi ozini korsatar. Mvalar, uruglar u birgina goya nuqta-i nazarida bhisobdir, nihoyatsiz saovatni namoyon etar. Faqat, umum goyalar nuqta-i nazarida hikmat hukm etar, Hakiym ismi ozini korsatar. Bir daratning qancha mvalari bolsa, balki har mvaning shuncha goyalari bordirki, bayon etganimiz uch qismga bolinar. Mazkur umum goyalar nihoyatsiz bir hikmatni va iqtisodni korsatar. Zid kabi koringan chksiz hikmat chksiz saiylik ila, saovat ila birlashar. Masalan, askar qoshinining bir goyasi osoyishtalikni ta`minlashdir. Bu goyaga kora qancha askar istasang bor va hatto ortigi bilan bor. Ammo chgara muhofazasi va dushmanga qarshi jihod kabi boshqa vazifalar uchun bu mavjudi zorga ytar. Mukammal hikmat ila muvozanadadir. ullas, hukumatning hikmati hashamat ila birlashar. U holda u askarlikda ortiqlik yoqdir dsa bolar.

Sozlar

92

muhofaza etilishi goyat jamiyatli va yuksak bir mohiyatga sohib, xorijiy bir vujud kiydirilgan bolsa, idrokli nuroniy amriy bir qonun bolgan bashar ruhi baqo ila qay darajada bogliq va aloqador bolgani tushunilar. Oltinchi Asos: Ham anglaysanki, inson boyniga arqon boglanib, istagan yerida otlash uchun bebosh qoldirilmagan, balki butun amallarining suratlari olinib yozilar va butun fe`llarining natijalari hisob-kitob uchun zabt etilar. Yettinchi Asos: Ham anglaysanki, kuz mavsumida yozgi va bahorgi gozal maxluqlarning xarob bolishi yoq bolish emas. Balki vazifalarining tugashi ila boshalishdir.(Izoh) Ham yangi bahorda keladigan maxluqlarga yer xoli qilmoq uchun boshatmoqdir va yangi vazifadorlar kelib qonadigan va vazifador mavjudlarning kelishiga makon hozirlamoqdir va tayyorgarlikdir. Ham idroklilarga vazifalarini unuttirgan gaflatdan va shukrini unuttirgan sarxushlikdan Subhoniy tanbehdir. Sakkizinchi Asos: Ham anglarsanki, shu foniy olamning sarmadiy Sone`i uchun boshqa va boqiy bir olami borki, qullarini u yerga chorlar va unga tashviq etar. Toqqizinchi Asos: Ham anglarsanki, shunday bir Rahmon bunday bir olamda shunday xos qullariga shunday ikromlar korsatajakki na koz korgan, na quloq eshitgan, na inson qalbiga xotirlatilgandir. Amanna...

Yettinchi Haqiqat - Hifz va Hofiziyat Bobi bolib, Hafiyz va Roqiyb ismlarining jilvasidir. Hech mumkinmidirki: Osmonda, yerda, quruqlikda, dengizda xol-quruq, katta-kichik, oddiy-oliy hamma narsani mukammal intizom va mezon ichida muhofaza etib, bir turli hisob-kitob ichida natijalarini elagan bir hofiziyat inson kabi buyuk bir fitratda, buyuk xalifalik kabi bir martabada, omonati kubro kabi
(Izoh)

Ha, rahmatning rizq azinanalaridan bolgan bir daratning uchlarida va sholarining boshlaridagi mvalar, chchaklar, yaproqlar kksayib, vazifalarining tugashi bilan ktishlari lozimdir. Toki orqalaridan oqib klganlarga eshik brkilmasin. Aks holda, rahmatning kngligiga va boshqa dostlarining izmat yolida dvor tortilar. Ham ozlari yoshlik zavoli ila ham zalil, ham parishon bolarlar. ullas, bahor ham mahsharnamo bir mvador daratdir. Har asrdagi inson olami ibratnamo bir daratdir. Yer ham mahshari ajoyib bir qudrat daratidir. Hatto dunyo ham mvalari oirat bozoriga yuborilgan hayratnamo bir daratdir.

Sozlar

93

buyuk vazifasi bolgan basharning rububiyati ommaga tegilgan amallari va fe`llari muhofaza etilmasin, hisob-kitob elagidan otkazilmasin, adolat tarozusida tortilmasin, loyiq jazo va mukofot kormasin?! Yoq, aslo!.. Ha, shu koinotni idora etuvchi zot har narsani nizom va mezon ichida muhofaza qilmoqda. Nizom va mezon esa ilm ila hikmat va iroda ila qudratning korinishidir. Chunki kormoqdamizki har san`atli asarning vujudi goyat muntazam va olchovli yaratilmoqda. Ham hayoti muddaticha ozgartirgan suratlari ham bittadan intizomli bolgani holda, hay`ati majmuasi ham bir intizom ostidadir. Zero kormoqdamizki, vazifasining bitishi ila umriga nuqta qoyilgan va bu shahodat olamidan kochib ketgan har narsaning bir qancha suratlarini Hofizi Zuljalol hifzlangan lavhalar hukmida bolgan(Izoh1) hofizalarda va bir turli misoliy oynalarda hifz etib, aksar hayoti tarixchasini urugida, natijasida naqsh etib yozmoqda. Zohir va botin oynalarda boqiylashtirmoqda. Masalan, insonning hofizasi, daraxtning mevasi, mevaning danagi, chechakning urugi hofiziyat qonunining ihotasi azamatini korsatmoqda. Kormayotirsanmiki, ulkan bahorning har chechakli, mevali butun mavjudoti va bularning ozlariga kora butun amallari sahifalari va tashkilotining qonunlari va suratlarining namunalari cheklangan bir miqdor urugchalar ichida yozilib muhofaza etilmoqda. Ikkinchi bir bahorda ularga kora bir hisob-kitob ichida amallari sahifalarini nashr etib, mukammal intizom va hikmat ila katta boshqa bir bahor olamini maydonga keltirmoq ila hofiziyatning qanchalar quvvatli ihota ila roy berayotganini korsatmoqda. Ajabo, otkinchi, oddiy, bebaqo, ahamiyatsiz narsalarda bunday muhofaza qilinsada, gayb olamida, oxirat olamida, ruhlar olamida rububiyati ommada muhim samara beruvchi basharning amallari hifz ichida saqlanmoq surati ila, ahamiyat ila qayd etilmasligi mumkinmidir? Yoq va aslo! Ha, shu hofiziyatning bu suratda korinishidan anglashiladiki, shu mavjudotning Maliki mulkida kechayotgan har narsaning tartibiga buyuk bir diqqati bor. Ham hokimiyat vazifasida bagoyat darajada diqqat etar. Ham Rububiyati Saltanatida goyat diqqatni kozlar. Shu darajaki, eng kichik bir hodisani, eng arzimas bir xizmatni ham yozar, yozdirar. Mulkida kechayotgan har narsaning suratini kopgina narsalarda hifz etar. Shu hofiziyat ishora etarki, ahamiyatli bir amallar hisob-kitob daftari ochilajak va xususan mohiyat nuqta-i nazaridan eng buyuk, eng mukarram, eng musharraf bir maxluq bolgan insonning eng buyuk bolgan amallari, muhim bolgan fe`llari muhim bir hisob va mezonga kirajak, amallarning sahifalari nashr etilajak.
(Izoh1)

Yettinchi Holatning izohiga qaralsin.

Sozlar

94

Ajabo, hech mumkinmidirki, inson xalifalik va omonat ila mukarram bolsin, rububiyatning barcha ishlariga shohid olaroq kasrat doiralarida Alloh vahdoniyatining dallolligini e`lon etmoq ila aksar mavjudotning tasbehot va ibodatlariga qoshilib zobitlik va mushohidlik darajasiga chiqsin-da, keyin qabrga kirib rohat ila yotsin va uygottirilmasin? Katta-kichik har amallaridan soroq qilinmasin? Mahsharga ketib, Mahkama-i Kubroni kormasin?! Yoq va aslo!.. Ham butun kelajak zamonda bolgan(Izoh2) barcha mumkinotga qodir bolganiga butun otmish zamondagi qudrat mo`jizalari bolgan voqealari shahodat etgan va qiyomat va hashrga juda oxshagan qish ila bahorni har vaqt koz ongimizda ijod etayotgan bir Qodiyri Zuljaloldan inson qanday qilib yoqlik sari qocha olar, tuproqqa kirib yashirina olar? Modomiki bu dunyoda unga loyiq hisob-kitob korilib hukm berilmayotgan ekan, albatta bir mahkama-i kubro, bir saodati uzmoga ketajakdir.

(Izoh2)

Ha, hozirgi zamondan to olam ilqatining boshlanishigacha bolgan moziy zamoni umuman vuqu`otdir. Vujudga klgan har bir kuni, har bir yili, har bir asri bittadan satrdir, bittadan sahifadir, bittadan kitobdirki qadar qalami ila rasmi chizilgandir . Qudrat qoli oyatlarining mo`jizalarini ularda mukammal hikmat va intizom ila yozgandir. Shu zamondan to qiyomatga, to Jannatga, to abadga qadar bolgan istiqbol zamoni umuman imkonotdir. Ya`ni, otmish vuqu`otdir, istiqbol imkonotdir. ullas, bu ikki zamonning ikki zanjiri bir-biriga qarshi qarshilashtirilsa, qandayki kchagi kunni yaratgan va u kunga masus mavjudotni ijod etgan zot ertangi kunni mavjudoti bilan yaratishga muqtadirligi hch bir jihatdan shubha uygotmas. uddi shuning kabi, shubha yoqdirki shu garoyibotlar maydoni bolmish moziy zamonining mavjudoti va hayratlanarlilari bir Qodiyri Zuljalolning mo`jizalaridir. Qat`iy shohidlik etadilarki U Qodiyr butun istiqbolning, butun mumkinotning ijodiga, butun ajoyibotlarini korsatishga iqtidorlidir. Ha, qandayki bir olmani yaratadigan albatta, dunyoda butun olmalarni yaratishga va ulkan bahorni ijod etishga qodir bolmogi krakdir. Bahorni ijod etmagan bir olmani ijod etolmas. Zro, u olma osha tazgohda toqilar. Bir olmani ijod etgan bir bahorni ijod etishi mumkin. Bir olma bir daratning, balki bir bogning, balki bir koinotning kichraytirilgan misolidir. Ham san`at nuqta-i nazaridan kattakon daratning butun hayot tariini toshigan olmaning urugi e`tibori ila shunday bir san`at garoyibotidirki, uni bunday ijod etgan hch narsadan ojiz qololmas. uddi shuningdk, bugunni yaratgan qiyomat kunini yarata olar va bahorni ijod etadigan hashrning ijodiga muqtadir bir zot bolishi mumkin. Moziy zamonining butun olamlarini zamonning arqoniga mukammal hikmat va intizom ila osib korsatgan, albatta istiqbol arqoniga ham boshqa koinotni ilib korsata olar va korsatajakdir. Bir qancha Sozlarda, ususan Yigirma Ikkinchi Sozda goyat qat`iy isbot etganmizki: Har narsani qilolmagan hch narsani qilolmas va birgina narsani yaratgan har narsani qila olar. Ham narsalarning ijodi yagona zotga brilsa, butun narsalar birgina narsa kabi oson bolar va yengillik paydo qilar. Agar kopgina sabablarga brilsa va koplikka mol etilsa, birgina narsaning ijodi butun narsalarning ijodi qadar qiyin bolar va imkonsizlik darajasida mashaqqat paydo etar.

Sozlar

95

Sakkizinchi Haqiqat - Va`d va Va`id Bobi bolib, Jamiyl va Jaliyl ismlarining jilvasidir. Hech mumkinmidirki: Bu san`atli asarlarning Aliymi Mutlaq va Qodiyri Mutlaq bolgan shu san`atli asarlarning Sone`i butun paygambarlarning tavotur ila xabar berganlari va butun siddiqiyn va avliyolarning ijmo` ila guvohlik korsatganlari takrorli Allohning qorqitishini va va`dasini bajo keltirmasdan, aslo, ojizligini va johilligini korsatsin? Holbuki, va`da bergan va qorqitganining amrlari qudratiga hech ogir kelmas. Juda yengil va juda oson. Otgan bahorning behisob mavjudotini kelgusi bahorda qisman aynan(Izoh1), qisman mislan(Izoh2) eski holiga keltirishdek osondir. Va`dani bajo keltirish esa ham bizga, ham har narsaga, ham oziga, ham rububiyat saltanatiga juda ham lozimdir. Va`dadan qaytish esa ham iqtidorining izzatiga ziddir, ham ilmining qamraganiga qarshidir. Zero, va`dadan qaytish yo johillikdan, yo ojizlikdan kelar. Ey inkorchi! Bilasanmiki, kufr va inkoring ila naqadar ahmoqona bir jinoyat sodir etmoqdasanki, oz yolgonchi vahimangni, bema`ni aqlingni, aldatuvchi nafsingni tasdiq etib, hech bir jihat ila sozdan qaytishga va xilofga majburiyati bolmagan va hech bir jihat ila xilof Uning izzatiga, haysiyatiga yarashmagan va butun koringan narsalar va ishlar sidqiga va haqqoniyatiga guvohlik bildirgan bir Zotni yolgonlamoqdasan! Nihoyatsiz kichiklik ichida nihoyatsiz buyuk jinoyat qilmoqdasan! Albatga, abadiy buyuk jazoga haqdor bolursan. Ba`zi Jahannam ahlining bir tishi togday qadar bolishi jinoyatining kattaligiga bir miqyos bolib xabar berilgan. Misoling bir yolchiga oxsharki, Quyoshning ziyosidan kozini yumar. Boshi ichidagi xayoliga boqar. Vahimasi bir tilla qongiz kabi boshidagi yoritgichning yorugi ila dahshatli yolini yoritmoq istar. Modomiki shu mavjudot haq sozlagan sodiq kalimalari, shu koinot hodisalari togri sozlagan notiq oyatlari bolgan Janobi Haq va`da etgan, albatta qilajakdir. Bir Mahkama-i Kubro ochajakdir, bir saodati uzmo berajakdir.

Toqqizinchi Haqiqat - Ihyo va Imota Bobidir. Hayyi Qayyum, Muhyi va Mumit ismlarining jilvasidir. Hech mumkinmidirki: Olgan, qurigan ulkan Yerni tiriltirgan va u tiriltirish ichida har bir insoniyat hashri kabi ajoyib, uch yuz mingdan ziyod maxluqot navlarini hashru nashr etib, qudratini korsatgan va u hashru nashr ichida bagoyat darajada chalkashlik va qorishiqlik ichida yuksak darajada imtiyoz va
(Izoh1) (Izoh2)

Darat va otlarning ildizlari kabi... Yaproqlar, mvalar kabi...

Sozlar

96

ajratish ila ilmining qamraganini korsatgan va butun samoviy farmonlari ila basharning hashrini va`da bermoq ila butun qullarining nazarini abadiy saodatga qaratgan va butun mavjudotni boshni boshga, yelkani yelkaga, qolni qolga berdirib, amr va irodasi doirasida aylantirib bir-biriga yordamchi va musahhar qilmoq ila rububiyatining azamatini korsatgan va insonni koinot daraxtining eng jome` va eng nozik, eng nozanin, eng nozdor, eng niyozdor bir mevasi qilib yaratib, oziga suhbatdosh qabul etib har narsani unga musahhar qilmoq ila insonga bu qadar ahamiyat berganini korsatgan bir Qodiyri Rahiym, bir Aliymi Hakiym qiyomatni keltirmasin? Hashrni qilmasin va qilolmasin? Basharni tiriltirmasin yoki etolmasin? Mahkama-i Kubroni ocholmasin? Jannat va Jahannamni yaratolmasin?! Qat`iyan va aslo!. Ha, shu olamning Mutasarrifi Ziyshoni har asr, har yil, har kun bu tor vaqtinchalik royi zaminda eng buyuk hashrning va qiyomat maydonining juda kop misollarini va namunalarini va ishoralarini ijod etmoqda. Jumladan: Bahoriy hashrda kormoqdamizki, besh-olti kun mobaynida kichik va katta hayvonot va nabototdan uch yuz mingdan ziyod navlarini hashr etib nashr qilmoqda. Butun daraxtlarning, otlarning ildizlarini va bir qism hayvonlarni aynan tiriltirib, avvalgi holiga qaytarmoqda. Boshqalarini ayniyat darajasida bir misliyat suratida ijod etmoqda. Holbuki jisman farqlari juda oz bolgan urugchalar shu qadar chalkash ekanlar, mukammal va xatosiz shaklda ayirmoq va nima bolganini anglamoq ila shu qadar tezlik va tokinlik va osonlik ichida mukammal intizom va mezon ila olti kun yoki olti hafta mobaynida tiriltirilmoqda. Hech qabulmidirki, bu ishlarni qilgan Zotga biron ish ogir kela olsin, osmonlar va yerni olti kunda yarata olmasin, insonni bir na`ra ila hashr eta olmasin? Aslo!.. Ajabo, mo`jiznamo bir kotib bolsa va harflari yo buzilgan, yo mavh bolgan uch yuz ming kitobni birgina sahifada adashtirmasdan, xatosiz, yanglishsiz, nuqsonsiz hammasini barobar, goyat gozal bir suratda bir soatda yozsa va birisi senga desa: "Shu kotib ozi yozgan sening suvga tushib ketgan kitobingni yangidan bir daqiqa mobaynida hofizasidan yozadi." Sen ayta olasanmiki: "Qilolmas va ishonmasman". Va yoxud, bir mo`jizakor sulton oz iqtidorini korsatmoq uchun yoki ibrat va sayr uchun bir ishora bilan toglarni kotarar, mamlakatlarni almashtirar, dengizni quruqlikka aylantirganini korganing holda songra korsangki, katta bir tosh soyga dumalab tushgan, u zotning oz ziyofatiga da`vat etgan musofirlarining yolini tosgan, otolmayotirlar. Birov senga desa: "U zot bir ishora ila u toshni, qanchalar katta bolsa bolsin, kotarajak yoki parchalab sochib yuborajak. Musofirlarini yolda qoldirmayajak." Sen desangki: "Kotarmas yoki kotarolmas".

Sozlar

97

Va yoxud, bir kunda yangidan katta bir qoshinni tashkil etgani holda biri desa: "U zot bir sur ovozi ila odamlari istirohat uchun tarqalgan batal`onlarni toplar va bu batal`onlar nizomi ostiga kirarlar." Sen desangki: "Ishonmayman!" Qanchalar telbalarcha harakat etganingni anglarsan... Xullas, shu uch misolni fahmlagan bolsang, boq: Naqqoshi Azaliy koz ongimizda qishning oppoq sahifasini ogirib, bahor va yozning yashil yaprogini ochib, royi zamin sahifasida uch yuz mingdan ziyod navlarni qudrat va qadar qalami bilan eng chiroyli suratda yozar. Bir-biri ichida bir-biriga aralashmas, birgalikda yozar, bir-biriga mone bolmas. Tashkilcha, suratcha bir-biridan boshqa, hech adashtirmas, xato yozmas. Ha, eng katta daraxtning ruh dasturini bir nuqta kabi eng kichik bir danakda joylashtirib muhofaza qilgan Zoti Hakiymi Hafiyz: Vafot etganlarning ruhlarini qanday muhofaza etar?- deyilarmi? Va Yer Kurrasini bir sopqon toshi kabi aylantirgan Zoti Qodiyr: Oxiratga ketgan musofirlarining yolida qanday bu Arzni kotarib tashlayajak yoki tarqatib yuborajak?- deyilarmi? Ham hechdan, yangidan butun jonzotlarning qoshinlarini butun jasadlarining batal`onlarida mukammal intizom ila zarralarni Amri ila qayd etib joylashtirgan, qoshinlar ijod etgan Zoti Zuljalol: Batal`on kabi jasadning nizomi ostiga kirmoq ila, bir-biri bilan tanishgan asosga oid zarralar va asl parchalarini bir na`ra ila qanday toplay olar?- deyilarmi? Ham bu bahor hashriga oxshash bu dunyoning har davrida, har asrida, hatto kecha-kunduzning almashinishida, hatto fazoda bulutlarning ijod va yoq etilishida hashrga namuna va misol va ishora bolgulik qanchalab naqshlar qilganini kozing bilan kormoqdasan. Hatto agar xayolan ming yil avvaldan ozingni bordek faraz qilsang, keyin zamonning ikki qanoti bolmish moziy bilan istiqbolni bir-biriga qarshilashtirsang, asrlar va kunlar soni qadar hashr va qiyomat misolining namunalarini korajaksan. Songra bu qadar namuna va misollarni korganing holda, jismoniy hashrni aqldan uzoq korib ehtimol bermaslik ila inkor etsang, naqadar telbalik bolganini ozing ham anglarsan. Boq Farmoni A`zam biz bahs etganimiz haqiqatga doir nima demoqda:

Sozlar

98

Al-hosil: Hashrga mone hech bir narsa yoqdir. Taqozo qiluvchi esa har narsadir. Ha, ajoyib mahshar bolgan shu ulkan Yerni oddiy bir hayvon kabi oldirib yana tiriltirgan va bashar va hayvonga yoqimli bir beshik, gozal bir kema qilgan va Quyoshni ularga shu musofirxonada ishiq beruvchi va isintiruvchi bir chiroq etgan, sayyoralarni malaklariga tayyora qilgan bir zotning bu daraja muhtasham va sarmadiy rububiyati va bu daraja muazzam va ihota etgan hokimiyati, albatta faqat bunday otkinchi, davomsiz, beqaror, ahamiyatsiz, ozgaruvchan, bebaqo, nuqsonli, takammulsiz dunyo ishlari ustidagina qurilmas va turmas. Demak, unga loyiq doimiy, barqaror, bezavol, muhtasham bir boshqa diyor bor. Boshqa boqiy bir mamlakati bordir. Bizni uning uchun ishlattirar. U yerga da`vat qilar va u yerga yuborilishiga zohirdan haqiqatga otgan va huzurining yaqinligiga musharraf bolgan butun juda yuksak ruh sohiblari, butun munavvar qalb qutblari, butun nuroniy aql ahllari guvohlik etmoqdalar va bir mukofot va jazo hozirlanganini ittifoqan xabar bermoqdalar va takror-takror juda kuchli va`da va juda shiddatli qorqitmoqda deb naql etarlar. Va`dadan qaytmoq esa ham zillat, ham xorlikdir. Hech bir jihat ila jaloli qudsiyatiga yaqinlasholmas. Xulf-ul Va`id esa yo afvdan, yo ojizlikdan kelar. Holbuki kufr mutlaq jinoyatdir,(Izoh) afv mumkin emas. Qodiyri Mutlaq esa ojizlikdan munazzah va muqaddasdir. Shohidlar, muxbirlar esa maslaklarida, mashrablarida, mazhablarida boshqa-boshqa bolganlari holda mukammal ittifoq ila shu masalaning asosida birlashgandirlar. Koplik jihatidan tavotur darajasidadirlar, qiymatcha ijmo` quvvatidadirlar. Mavqe jihatidan har biri navi basharning bir yulduzi, bir toifaning kozi, bir millatning azizidirlar. Ahamiyatcha shu masalada ham mutaxassis, ham isbot etganlardir. Holbuki, bir fanda yoki bir san`atda ikki mutaxassis minglab boshqalardan ustundirlar va xabar berishlikda ikki isbot qiluvchi minglab inkorchilardan ustun qoyilar. Masalan, Ramazon hilolining koringanini xabar bergan ikki odam minglab inkorchilarning inkorlarini hechga otarlar. Al-hosil: Dunyoda bundan yanada togri bir xabar, yanada soglom bir da`vo, yanada ochiq bir haqiqat bololmas. Demak, shubhasiz dunyo bir ekin(Izoh)

Ha, kufr mavjudotning qiymatini sukut va ma`nosizlik ila tuhmat qilganidan butun koinotga qarshi bir haqorat va mavjudot oynalarida ismlar jilvalarini inkor bolganidan butun Ilohiy ismlarga qarshi bir haqorat va mavjudotning vahdoniyatga bolgan shahodatlarini rad etganidan butun maluqotga qarshi bir yolgonlash bolganidan insoniy ist`dodni shunday buzarki, yashilik va ayrni qabul etishga iqtidori qolmas. Ham azim bir zulmdirki, umum maluqotning va butun Alloh ismlarining huquqlariga bir tajovuzdir. ullas, shu huquqning muhofazasi va kofirning nafsi yashilikka qobiliyatsizligi kufrning afv qilinmasligini taqozo etar.

shu ma`noni ifoda etar.

Sozlar

99

zordir. Mahshar esa bir baydardir, xirmondir. Jannat, Jahannam esa bittadan ombordir.

Oninchi Haqiqat - Hikmat, Inoyat, Rahmat, Adolat Bobi bolib, Hakiym, Kariym, Odil, Rahiym ismlarining jilvasidir. Hech mumkinmidirki, shu bebaqo dunyo musofirxonasida va shu davomsiz imtihon maydonida va shu qarorsiz zamin namoyishgohida bu daraja yaqqol bir hikmat, bu daraja zohir bir inoyat va bu daraja golib bir adolat va bu daraja keng bir marhamatning asarlarini korsatgan Malik-ul Mulki Zuljalolning mamlakati doirasida va mulk va malakut olamida doimiy maskanlar, abadiy sokinlar, boqiy maqomlar, muqim maxluqlar bolmasdan, shu koringan hikmat, inoyat, adolat, marhamatning haqiqatlari yoqqa tushsin?.. Ham hech mumkinmidirki u Zoti Hakiym shu insonni butun maxluqot ichra oziga kulliy suhbatdosh va jome` bir oyna qilib, butun rahmat xazinalari ichidagilarini unga tottirsin, ham torttirsin, ham tanittirsin, ozini butun ismlari ila unga bildirsin, uni sevsin va sevdirsin... keyin u bechora insonni abadiy mamlakatiga yubormasin? U doimiy saodatgohga da`vat etib mas`ud etmasin? Ham hech ma`qulmidirki, hatto urug qadar har bir mavjudotga bir daraxt qadar vazifa yukini yuklasin, chechaklari qadar hikmatlarni mindirsin, samaralari qadar foydalarni taqsinda, butun u vazifalarga, hikmatlarga, u foydalarga dunyoga yuzlangan yolgiz bir urugchalik goya bersin! Bir tariqchalik ahamiyati bolmagan dunyoviy baqosini goya qilsin! Va bularni ma`no olamiga uruglar va oxirat olamiga bir ekinzor qilmasin! Toki haqiqiy va loyiq goyalarini bersinlar. Va bu qadar muhim ahamiyatli marosimlarni goyasiz, bosh, foydasiz qoldirsin. Ularning yuzini ma`no olamiga, oxirat olamiga qaratmasin? Toki asl goyalari va mevalarini korsatsin. Ha, hech mumkinmidirki, bu narsalarni bunday haqiqatga zid qilmoq ila oz haqiqiy sifatlari bolmish Hakiym, Kariym, Odil, Rahiymning ziddi ila yoq va yana yoq- vasflangan qilib korsatib, hikmat va karamiga, adolat va rahmatiga dalolat etgan butun koinotning haqiqatlarini yolgonga chiqarsin, butun mavjudotning shahodatlarini rad etsin, butun san`atli asarlarning dalolatlarini yoq qilsin? Ham hech aql qabul etarmiki, insonning boshiga va ichidaki tuygulariga sochlari adadicha vazifalar bersinu, yolgiz bir tolasichalik unga bir dunyoviy haq

Sozlar

100

bersin, haqiqiy adolatiga zid olaroq va haqiqiy hikmatiga teskari, ma`nosiz ish qilsin? Ham hech mumkinmidirki, bir daraxtga taqqan natijalari, mevalar miqdoricha har bir jonzotga, balki til kabi har bir a`zosiga, balki har bir san`atli asarga u darajada hikmatlarni, foydalarni taqmoq ila ozining bir Hakiymi Mutlaq bolganini isbot etib korsatsin, songra butun hikmatlarning eng buyugi va butun foydalarning eng muhimi va butun natijalarning eng keraklisi va hikmatni hikmat, ne`matni ne`mat, rahmatni rahmat qilgan va butun hikmatlarning, ne`matlarning, rahmatlarning, foydalarining manbasi va goyasi bolgan baqo va qovushishni va abadiy saodatni bermasdan tark etib, butun ishlarini mutlaq goyasizlik darakasiga tushirsin va ozini u zotga oxshatsinki; shunday bir saroy qilar, har bir toshida minglab naqshlar, har bir tarafida minglab ziynatlar va har bir manzilida minglab qiymatdor asboblar va uy lavozimotlarini hozirlasinu, songra unga tom qilmasin, hamma narsa chirisin, behuda buzilsin. Yoq va aslo!. Xayri Mutlaqdan xayr kelar, Jamiyli Mutlaqdan gozallik kelar, Hakiymi Mutlaqdan foydasiz bir ish kelmas. Ha, har kim fikran tarixga minib otmish tarafiga ketsa, shu hozirgi zamonda korganimiz dunyo manzili, imtihon maydoni, narsalar namoyishgohi kabi sanalar adadicha olgan manzillar, maydonlar, namoyishgohlar, olamlar korajak. Holati qiymatcha bir-biridan boshqa bolganlari holda intizom, ajoyibot hamda Sone`ning qudrat va hikmatini korsatish jihatidan bir-biriga oxshar. Ham korajakki, u beqaror manzillarda, u davomsiz maydonlarda, u bebaqo namoyishgohlarda shu qadar yaqqol bir hikmatning intizomlarini, shu darajada zohir bir inoyatning ishoralarini, shu martabada golib bir adolatning alomatlarini, shu darajada keng bir marhamatning samaralarini korajak. Basiratsiz bolmaslik sharti ila, yaqinan bilajakki: U hikmatdan yanada akmal bir hikmat bololmas va u asarlari koringan inoyatdan yanada gozal bir inoyat bololmas va u alomatlari koringan adolatdan yanada ustun bir adolat yoqdir va u samaralari koringan marhamatdan yanada shomil bir marhamat tasavvur etilmas.

Agar farzi mahol bolib shu ishlarni ogirgan, shu musofirlarni va musofirxonalarni ozgartirgan Sultoni Sarmadiyning mamlakati doirasida doimiy manzillar, oliy makonlar, barqaror maqomlar, boqiy maskanlar, muqim aholi, mas`ud qullari bolmasa; ziyo, havo, suv, tuproq kabi quvvatli va qamrovli tort ma`naviy unsurlar bolmish hikmat, adolat, inoyat, marhamatning haqiqatlarini inkor etmoq va u zohiriy unsurlar kabi koringan vujudlarini inkor etmoq lozim kelar. Chunki shu bebaqo dunyo va ichidagilari ularning toliq haqiqatlariga mazhar bololmasliklari ma`lumdir. Agar boshqa joyda ham ularga toliq mazhar

Sozlar

101

boladigan makon bolmasa, u payt kunduzni toldirgan ziyoni korgani holda Quyoshning vujudini inkor etmoq darajasida bir telbalik bilan, shu har narsada mavjud kozimiz ongidagi hikmatni inkor etmoq va shu juda quvvatli alomatlari koringan adolatni inkor etmoq(Izoh1) va shu har yerda korganimiz shu marhamatni inkor etmoq lozim bolgani singari, shu koinotda korganimiz hakiymona ijrootlar va kariymona ishlar va rahiymona ehsonlar sohibini yoq, aslo yoq buzuq bir oyinchi, gaddor bir zolim bolganini qabul etmoq lozim bolarki, nihoyatsiz mahol haqiqatning bir inqilobidir. Hatto har narsaning vujudini va oz nafsining vujudini inkor etgan ahmoq Sofistlar ham buning tasavvuriga osonlikcha yaqinlasholmaydilar. Al-hosil: Shu koringan ishlar, dunyodagi keng hayotiy toplanishlar va tez olim ayriliqlari va hashamatli toplanishlar va tez tarqalishlar va azamatli marosimlar va buyuk korinish ila va ularning bu olamga oid bu foniy dunyoda qisqa bir zamonda ma`lumimiz bolgan juz`iy samaralari, ahamiyatsiz va vaqtinchalik goyalari mobaynida hech munosabat bolmaganidan, xuddi kichik bir toshga kattakon bir tog qadar hikmatlar, goyalarni taqmoq; bir katta togga bir kichik tosh kabi vaqtinchalik bir juz`iy goya berishga oxsharki, hech bir aql va hikmatga uygun kelolmas. Demak, shu mavjudot va ishlar ila va dunyoga oid goyalari ortasida bu daraja nisbatsizlik qat`iyyan shahodat etarki; bu mavjudotning yuzlari ma`no olamiga yuzlangandir, munosib mevalarni osha yerda beradi va kozlari muqaddas ismlarga diqqat etmoqdalar, goyalari osha olamga boqmoqda. Va ozlari dunyo tuprogi ostida, boshoqlari misol olamida ochilar. Inson iste`dodi darajasida bu yerda ekadi va ekiladi, oxiratda mahsulot oladi. Ha, shu narsalarning Allohning ismlariga va oxirat olamiga yuzlangan yuzlariga boqsang, korajaksanki, qudrat mo`jizasi bolgan har bir urugning bir daraxtchalik

(Izoh1)

Ha, adolat ikki qismdir. Biri musbat, boshqasi manfiydir. Musbati esa haq sohibiga haqqini brmoqdir. Shu qism adolat bu dunyoda yaqqol darajada ihotasi bordir. Chunki "Uchinchi Haqiqat"da isbot etilgani kabi, har narsaning ist`dod lisoni ila va fitriy ehtiyoj lisoni ila va chorasizlik lisoni ila Fotiri Zuljaloldan istagan butun matlublarini va vujud va hayotiga lozim butun haqlarini masus mzonlar ila, muayyan olchovlar ila shubhasiz brmoqda. Dmak, adolatning shu qismi vujud va hayot darajasida qat`iy bordir. Ikkinchi qism manfiydirki, haqsizlarni tarbiya etmoqdir. Ya`ni, haqsizlarning haqqini azob va jazo brish ila bradi. Shu qism esa garchi tamomi ila shu dunyoda korinmaydi. Ammo u haqiqatning borligini his ettiradigan bir suratda hadsiz ishoralar va alomatlar bordir. Jumladan: Od va Samud qavmlaridan tortib to shu zamonning qaysar qavmlariga qadar klgan adablantirish ta`ziri va aziyatli azoblar goyat oliy bir adolatning hukmron bolganini qat`iy hads ila korsatadi.

Sozlar

102

goyasi bor. Hikmat kalimasi bolgan har bir chechakning(Izoh2) bir daraxt gullari qadar ma`nolari bor va u san`at garoyiboti va rahmat manzumasi bolgan har bir mevaning, bir daraxtning mevalari qadar hikmatlari bor. Bizlarga rizq bolmogi esa; u minglab hikmatlaridan birginasidirki, vazifasi bitar, ma`nosini ifoda qilar, vafot etar, me`damizga dafn etilar. Modomiki bu foniy narsalar boshqa yerda boqiy mevalar berar va doimiy suratlar qoldirar va boshqa jihatda abadiy ma`nolar ifoda etar, sarmadiy tasbehot qilar. Va inson bolsa, ularning shu jihatlariga boqqan yuzlariga boqmoq ila inson bolar, foniyda boqiyga yol topar. Demak, bu hayot va olim ichida ormalagan, toplanib tarqalgan mavjudot ichida boshqa maqsad bor. Misolda nuqson yoqdir: Shu ahvol, taqlid va misol keltirish uchun tashkil va tartib etilgan ahvolga oxshar. Qanday katta xarajat ila qisqa yigilishlar, tarqalishlar qilinmoqda. Toki suratlari olinsin, tarkib etilsin va ekranda doim korsatilsin. Shuning kabi, bu dunyoda qisqa bir muddat oraligida shaxsiy hayot va ijtimoiy hayot kechirishning bir goyasi shudirki; suratlari olinib tarkib etilsin, amallari natijasi yozilib hifz etilisin. Toki eng katta yigilish joyida hisob-kitobi korilsin va eng katta namoyishgohda korsatilsin va bir saodati uzmoga iste`dodi korsatilsin. Demak, hadisi sharifda "Dunyo oxirat ekinzoridir" deya shu haqiqatni ifoda qiladi. Modomiki dunyo bor va dunyo ichida bu asarlari ila hikmat va inoyat va rahmat va adolat bor . Albatta dunyoning vujudi kabi qat`iy bolib oxirat ham bor. Modomiki dunyoda har narsa bir jihatdan u olamga qaramoqda. Demak, u yerga ketilmoqda. Oxiratni inkor etmoq dunyo va ichidagilarni inkor etmoq demakdir. Demak, ajal va qabr insonni kutgani kabi, Jannat va Jahannam ham insonni kutmoqda va kozlamoqda.

On birinchi Haqiqat- Insoniyat Bobidir. Haqq Ismining jilvasidir. Hech mumkinmidirki: Janobi Haq va Ma`budi Bilhaq insonni shu koinot ichida mutlaq rububiyatiga va umum olamlarga rububiyati ommasiga qarshi eng ahamiyatli bir abd va Subhoniy xitoblariga eng mutafakkir bir suhbatdosh va ismlarining mazhariyatiga eng jome` bir oyna va ismi a`zamning korinishiga va
(Izoh2)

Savol: Agar dyilsa: "Nima uchun kop misollarni chchakdan, urug-danaklardan va mvalardan kltirmoqdasan?" Javob: "Chunki ular ham qudrat mo`jizasining eng antiqalari, eng garoyiblari, eng nozaninlaridirlar. Ham tabiat ahli va zalolat ahli va falsafa ahli ulardagi qadar va qudrat qalamining yozgan nozik atini oqiy olmaganlari uchun ularda bogilmishlar, tabiat botqogiga tushmishlar.

Sozlar

103

har ismda bolgan ismi a`zamlik martabasining korinishiga mazhar bir ahsani taqvimda eng gozal bir qudrat mo`jizasi va rahmat xazinasining ichidagilarini tortmoq, tanimoq uchun eng ziyoda mezon va vositalarga sohib bir mudaqqiq va nihoyatsiz ne`matlariga eng ziyoda muhtoj va fanodan eng ziyoda alamzada va baqoga eng ziyoda mushtoq va hayvonot ichida eng nozik va eng nozdor va eng faqir va eng muhtoj va dunyoviy hayot jihatidan eng alamzada va eng badbaxt va iste`dod jihatidan esa eng baland va eng yuksak suratda, mohiyatda yaratsin-da, uni iste`dodli bolgani va mushtoq bolgani va loyiq bolgani bir abadiy joyga yubormasdan, insoniyat haqiqatini yoq qilib oz haqqoniyatiga tamoman zid va haqiqat nazarida chirkin bir haqsizlik qilsin! Ham hech qabulmidirki: Hokimi Bilhaq, Rahiymi Mutlaq insonga shunday bir iste`dod berib, yer ila osmonlar va toglar kotarishdan qochgan omonati kubroni olib, ya`ni kichkinagina, juz`iy olchovlari ila, san`atchalari ila Xoliqining ihotali sifatlarini, kulliy ishlarini, nihoyatsiz korinishlarini olchab, bilib; ham yerda eng nozik, nozanin, nozdor, ojiz, zaif yaratib; holbuki butun yerning nabotiy va hayvoniy bolgan maxluqotiga bir navi tartiblash ma`muri qilib, ularning tasbehot va ibodat tarzlariga mudohala ettirib, koinotdagi Allohning ijrootiga kichkina miqyosda bir misol korsatib, Subhoniy rububiyatni fe`lan va qovlan koinotda e`lon ettirmoq, malaklaridan ustun qoyib xalifalik martabasini bergani holda; unga butun bu vazifalarining goyasi va natijasi va samarasi bolgan abadiy saodatni bermasin? Uni butun maxluqotining eng badbaxt, eng bechora, eng musibatzada, eng dardmand, eng zalil bir darakasiga tashlab; eng muborak, nuroniy va xursandchilik vositasi bir hikmat hadyasi bolgan aqlni u bechoraga eng qahrli va zulmoniy bir azoblash vositasi qilib, mutlaq hikmatiga butunlay zid va mutlaq marhamatiga tamoman teskari bir marhamatsizlik etsin. Yoq va aslo! Al-hosil: Qandayki misoliy hikoyada bir zobitning juzdon va daftariga boqib korgan edikki ham martabasi, ham vazifasi, ham maoshi, ham harakat dasturi, ham jihozlari bizga korsatdiki; u zobit, osha vaqtinchalik maydon uchun emas, balki barqaror bir mamlakatga ketadi va shunga yarasha harakat qilmoqda. Xuddi shunga oxshab, insonning qalb juzdonidagi latifalar va aql daftaridagi tuygular va iste`dodidagi jihozlar tamoman va ittifoqan abadiy saodatga yuzlangan va unga kora berilgan va unga kora jihozlantirilgan bolganiga tahqiq ahli va kashf ahli yakdildirlar. Jumladan: Masalan, aqlning bir xizmatkori va tasvirchisi bolgan xayol qilish tuygusiga aytilsaki: "Senga bir million yil umr ila dunyo saltanati beriladi, faqat oxirida mutlaqo yoq bolasan.". Vahima aldamaslik, nafs aralashmaslik sharti ila u "Oh" orniga "Voh" deydi va afsuslanadi. Demak, eng katta foniy eng kichik bir

Sozlar

104

vosita va insonning jihozlarini qondirolmaydi. Xullas, bu iste`doddandirki, insonning abad sari uzaygan orzulari va koinotni ihota etgan fikrlari abadiy saodatlarining navlariga yoyilgan orzulari korsatarki; bu inson abad uchun yaratilgan va abad sari ketajakdir. Bu dunyo unga bir musofirxonadir va oxiratiga bir kutish xonasidir.

On ikkinchi Haqiqat - Risolat va Tanzil Bobi bolib, "Bismillahir rohmanir rohiym"ning jilvasidir. Hech mumkinmidirki, butun paygambarlar mo`jizalariga tayanib sozini quvvatlantirganliklari va butun avliyolar kashfu karomatlariga suyanib da`vosini tasdiqlaganlari va butun asfiyolar tahqiqotlariga tayanib haqqoniyatiga shahodat etganlari Rasuli Akram Sallallohu Alayhi Va Sallamning maydonga chiqqan ming mo`jizalarining quvvatiga tayanib butun quvvati ila, ham qirq jihat ila mo`jiza bolgan Qur`oni Hakim minglab qat`iy oyatlariga tayanib, bor qat`iyat ila ochganlari oxirat yolini va ochganlari Jannat eshigini, chivin qanotichalik quvvati bolmagan ma`nosiz vahimalarning ne haddi borki yopib bilsin! Yuqorida korilgan haqiqatlardan anglashildiki hashr masalasi shunday quvvatli bir haqiqatdirki, Yer Kurrasini joyidan qozgatadigan, parchalab tashlaydigan bir quvvat u haqiqatni tebrata olmas. Zero, u haqiqatni Janobi Haq butun ism va sifatlarining taqozosi bilan qaror toptirmoqda va Rasuli Akramning butun mo`jizalari va burhonlari ila tasdiq etmoqda va Qur`oni Hakim butun haqiqatlari va oyatlari ila uni isbot etmoqda va shu koinot butun taqviniy oyatlari va hakimona ishlari ila shohidlik bildirmoqda. Ajabo, hech mumkinmidirki, hashr masalasida Vojib-ul Vujud ila butun mavjudot, kofirlar mustasno bolib, ittifoq etgan bolsalar, qilchalik quvvati bolmagan shubhalar, shaytoniy vasvasalar u tog kabi yuksak va soglom haqiqatni tebratsin, joyidan qozgatsin. Yoq va aslo!.. Hashr dalillari bahs etganimiz on ikki haqiqatga maxsusdir -deb zinhor oylama. Yoq, balki yolgiz Qur`oni Hakim, otgan shu on ikki haqiqatlarni bizga dars bergani kabi, yana minglab jihatlarga ishora etib, har bir jihat shunday quvvatli bir alomatdirki, Xoliqimiz bizni bu foniy yurtdan bir boqiy yurtga yuborajakdir. Ham zinhor oylamaki, hashrni taqozo etgan Allohning ismlari, bahs etganimizdek, faqat Hakiym, Kariym, Rahiym, Odil, Hafiyz ismlariga xosdir. Yoq,

Sozlar

105

balki koinotning tadbirida koringan butun Allohning ismlari oxiratni taqozo etar, balki talab etar. Ham oylamaki, hashrga dalolat etgan koinotning taqviniy oyatlari, shu otgan bahs etganimizga maxsusdir. Yoq, balki aksar mavjudotda ong-solga ochiladigan pardalar kabi yuz va kayfiyatlari bordirki, bir yuzi Sone`ga shahodat etgani kabi, boshqa yuzi ham hashrga ishora etar. Masalan, insonning ahsani taqvimdagi san`atli yaratilish gozalligi Sone`ni korsatgani kabi, u ahsani taqvimdagi jome` qobiliyati ila qisqa bir vaqtda zavol topishi hashrni korsatar. Ba`zan bir jihat ila ikki nazar ila qaralsa, ham Sone`ni, ham hashrni korsatar. Masalan, aksar narsalarda koringan hikmatning tartiblashi, inoyatning ziynatlashi, adolatning muvozanatlashi va rahmatning iltifoti; qandayki mohiyatlariga boqilsa, bir Sone`i Hakiym, Kariym, Odil, Rahiymning qudrat qolidan chiqqanini korsatarlar. Xuddi shuning kabi, bularning quvvati va cheksizliklari ila barobar, shularning mazharlari bolgan shu foniy mavjudotning ahamiyatsiz va oz yashashiga qaralsa, oxirat korinar. Demakki, har narsa hol lisoni ila Amantu billahi va bil yavmil axir oqimoqda va oqittirmoqda.

***

Sozlar

106

Sozlar

107

XOTIMA
Otgan on ikki haqiqat bir-birini quvvatlantirar, bir-birini takomillashtirar, bir-biriga quvvat berar. Butun ular birdan birlashib natijani korsatar. Qaysi vahimaning haddi borki shu temirday, balki olmosday on ikki quvvatli qal`alarni yorib ota olsin. Va metin qal`ada bolgan hashrga iymonni tebratsin! oyati karimasi ifoda etmoqdaki: "Butun insonlarning yaratilishi va hashr etilishi Qurdati Ilohiyaga nisbatan birgina insonning yaratilishi va hashr etilishi kabi osondir". Darhaqiqat, shundaydir. "Nuqta" nomli bir risolada Hashr bahsida shu oyatning ifoda etgan haqiqatni kengaytirib yozganman. Bu yerda yolgiz bir qism misol keltirishlar bilan xulosasiga ishora etajakmiz. Agar istasang, u "Nuqta"ga murojaat et.

Sozlar
Masalan:

108
misolda nuqson yoq- qandayki nuro-

niyat siri ila Quyoshning jilvasi oz ixtiyori bilan bolsa ham, bir zarraga osongina bergan jilvani ayni osonlik bilan hadsiz shaffoflarga ham berar. Ham shaffofiyat siri ila bir shaffof zarraning kichik koz qorachigi Quyoshning aksini olishida dengizning keng yuziga tengdir. Ham intizom siri ila bir bola barmogi bilan kema suratidagi oyinchogini aylantirgani kabi, ulkan harbiy kemani ham aylantirar. Ham imtisol siri ila bir qomondon birgina askarni bir "Yur!" amri bilan harakatlantirgani kabi, bir ulkan qoshinni ham ayni kalima bilan harakatlantirar. Ham muvozanat siri ila samoda bir taroziki, shunday haqiqiy sezgir va shu daraja katta faraz etaylikki, ikki yongoq tarozining ikki pallasiga qoyilsa sezar va ikki quyoshni ham ichiga olib tortar. U ikki pallasida bolgan ikki yongoqni birini osmonga, birini yerga tushiradigan ayni quvvat ila, ikki quyosh bolsa; birini arshga, boshqasini farshga kotarar, tushirar. Modomiki shu oddiy, nuqsonli, foniy mumkinotda nuroniyat va shaffofiyat va intizom va imtisol va muvozanat sirlari ila eng katta narsa eng kichik narsaga teng bolar. Hadsiz-hisobsiz narsalar birgina narsaga teng korinar. Albatta Qodiyri Mutlaqning zotiy va nihoyatsiz va goyat kamolda bolgan qudratining nuroniy korinishlari va narsalar malakutiyatining shaffofiyati hamda hikmat va qadarning intizomlari va narsalarning taqviniy amrlariga toliq tobeligi va mumkinotning vujudi va yoqligining tengligidan iborat bolgan imkonidagi muvozanati siri ila oz-kop, katta-kichik unga teng bolgani kabi, butun insonlarni birgina inson kabi bir na`ra bilan hashrga keltira olar. Ham bir narsaning quvvat va zaiflikcha martabalari u narsaning ichiga ziddining mudohalasidir. Masalan haroratning darajalari sovuqning mudohalasidir. Gozallikning martabalari chirkinlikning mudohalasidir. Ziyoning tabaqalari qorongilikning mudohalasidir. Faqat bir narsa zotiy bolsa, ozgaruvchan bolmasa, uning ziddi unga mudohala etolmas. Chunki ikki zidning jam bolishi lozim bolar. Bu esa maholdir. Demak asl, zotiy bolgan bir narsada martabalar yoqdir. Modomiki Qodiyri Mutlaqning qudrati zotiydir, mumkinot kabi ozgaruvchi emasdir va cheksiz mutlaqdadir.Uning ziddi bolgan ojizlik esa, maholdirki qoshilsin. Demak, bir bahorni yaratmoq Zoti Zuljaloliga bir chechak qadar osondir. Agar sabablarga berilsa, bir chechak bir bahor qadar ogir bolar. Ham butun insonlarni tiriltirib hashr etmoq bir nafsning tiriltirishi kabi osondir.

Sozlar

109

Hashr masalasining boshidan bu yerga qadar bolgan misol keltirish suratlariga va haqiqatlariga doir bolgan bayonotimiz Qur`oni Hakimning fayzidandir. Nafsni taslimga, qalbni qabulga hozirlashdan iboratdir. Asl soz esa Qur`onningdir. Zero, soz udir va soz uningdir. Tinglaylik:

Sozlar

110

Yana bular kabi yaqqol Qur`on oyatlarini tinglab, "Ishondik va tasdiq etdik" deyaylik.

Sozlar

111

Ey shu risolani insof bilan mutolaa etgan qardosh! "Nima uchun bu "Oninchi Soz"ni birdan tamomi ila anglay ololmayotirman"- demagin va batamom anglamaganing uchun siqilma. Chunki Ibn Sinodek bir dohiyi hikmat, degan. "Iymon keltiramiz, faqat aql bu yolda ketolmas"- deya hukm etgandir. Ham butun Islom olimlari: Hashr naqliy bir masaladir, dalili naqliydir. Aql bilan unga yetilmas",- deya bir ovozdan hukm chiqarganlari holda, albatta bu qadar chuqur va ma`nan juda yuksak bir yol; birdaniga bir umumiy aqliy yol hukmiga otolmas. Qur`oni Hakimning fayzi ila va Xoliqi Rahiymning rahmati ila shu taqlidi singan va taslimi buzilgan asrda u chuqur va yuksak yolni shu daraja ehson etgani uchun ming shukrlar etmogimiz lozim. Chunki iymonimizning qutqarilishiga kifoya kelar. Fahmlaganimiz miqdoriga mamnun bolib, takror mutolaa qilishlik bilan ziyodalashmogiga harakat qilmogimiz lozim. Hashrga aql bilan yetilmasligining bir siri shudirki, Hashri A`zam Ismi A`zamning bilinishi ila bolganidan Janobi Haqning Ismi A`zamining va har ismining a`zamiy martabasidagi korinishi ila zohir bolgan muazzam ishlarni kormoq va korsatmoq bilan hashri a`zam bahor kabi oson isbot va qat`iy idrok va tahqiqiy iymon etilar. Shu Oninchi Sozda Qur`on fayzi ila shunday korilmoqda va korsatilmoqda. Yoqsa, aql tor va kichik dasturlari bilan ozi qolsa ojiz qolar, taqlidga majbur bolar.

Sozlar
***

112

Sozlar

113

Oninchi Sozning Muhim Bir Ilovasi Va Qoshimchasining Birinchi Bolimi

Sozlar

114

Sozlar

115

Iymonning bir qutbini korsatgan bu samoviy eng buyuk oyatlarning va hashrni isbot etgan shu muqaddas ulug dalillarining eng buyuk nuktasi va eng buyuk hujjati bu Toqqizinchi Shuada bayon etiladi. Latif bir rabboniy inoyatdirki, bundan ottiz yil muqaddam Eski Said, ozi yozgan tafsir muqaddimasi bolmish "Muhakamot" nomidagi asarining oxirida: "Ikkinchi maqsad: Qur`ondagi hashrga ishora etuvchi ikki oyat tafsir va bayon etilajak. deb toxtagan, boshqa yozolmagan. Xoliqi Rahiymimga hashrga oid dalillari va ishoralari adadicha shukr va hamdlar bolsinki, ottiz yil otib tavfiq ehson ayladi. Ha, bundan toqqiz-on yilcha avval u ikki oyatdan birinchi oyat bolgan: Ilohiy farmonning ikki porloq va juda quvvatli hujjatlari va tafsirlari bolgan Oninchi Soz hamda Yigirma Toqqizinchi Sozni in`om etdi. Inkorchilarning ovozini ochirtirdi. Ham hashrga iymonning hujum etilmas u ikki metin qal`asidan toqqiz va on yil keyin ikkinchi oyat bolgan boshda mazkur eng buyuk oyatlarning tafsirini bu risola ila ikrom etdi. Xullas, bu Toqqizinchi Shua mazkur oyatlar ila ishora etilgan toqqiz oliy maqom va bir muhim muqaddimadan iboratdir.

MUQADDIMA (Hashr aqidasining juda kop ruhiy foydalaridan va hayotiy natijalaridan birgina jome` natijani muxtasar shaklda bayon va inson hayotiga, xususan ijtimoiy hayotiga qay darajada kerakli va zaruriy ekanini izhor va bu hashrga iymon aqidasining juda kop hujjatlaridan birgina kulliy hujjatini muxtasar shaklda korsatmoq va u hashriy aqida qanchalik yaqqol va shubhasiz ekanini ifoda etmoqdan iborat bolib "Ikki Nuqtda"dir.)

Sozlar

116

BIRINCHI NUQTA: Oxirat aqidasi insonning ijtimoiy va shaxsiy hayotining ussul asosi va saodati va kamolotining asoslari bolganiga yuzlab dalillaridan bir miqyos tarzida faqat torttasiga ishorat etamiz. Birinchisi: Navi basharning deyarli yarmisini tashkil etgan bolalar, faqat Jannat fikri ila ularga dahshatli va yiglatadigan bolib koringan olimlarga va vafotlarga qarshi chiday oladilar va goyat zaif va nozik vujudlarida bir ma`naviy quvvat topa oladilar va har narsadan tez yiglagan goyat bardoshsiz ruhiy tabiatlarida u Jannat ila bir umid topib masrurona yashay oladilar. Masalan, Jannat fikri ila der: "Mening ukam yoki ortogim oldi, Jannatning bir qushi boldi. Jannatda kezar, bizdan yanada gozal yashar". Aks holda har vaqt atrofida ozi kabi bolalarning va kattalarning olimlari u zaif bechoralarning qorquv tola kozlariga urilishi bardoshlarini va ma`naviy quvvatlarini yakson qilib, kozlari bilan birga ruh, qalb, aql kabi latifalarini ham shunday yiglattirajak ediki yo mavh, yo devona bir badbaxt hayvon bolar edi. Ikkinchi dalil: Navi insonning bir jihatdan yarmi bolgan keksalar, yolgiz uxroviy hayot ila shundoq oldilarida bolgan qabrga qarshi bardosh qila oladilar. Va kop tomondan aloqador bolgan hayotlarining yaqinda sonmogiga va gozal dunyolarining berkilmogiga muqobil bir tasalli topa oladilar va boladay bolib qolgan juda ta`sirchan ruhlarida va tabiatlarida olim va zavoldan chiqqan alamli va dahshatli ma`yusiyatga qarshi faqat boqiy hayot umidi ila yenga oladilar. Bolmasa u shafqatga loyiq u muhtaramlar va xotirjamlikka va qalb istirohatiga juda muhtoj u tashvishli otalar va onalar, shunday bir ruhiy faryod va bir qalbiy iztirobni his etar edilarki, bu dunyo ular uchun zulmatli bir zindon va hayot ham qayguli bir azob bolar edi. Uchinchi dalil: Insonlar ijtimoiy hayotining madori bolgan yoshlar va osmirlarning shiddatli galayonda bolgan hissiyotlarini va haddidan oshiruvchi bolgan nafs va havolarini tajovuzlardan va zulmlardan va buzishlardan saqlagan va ijtimoiy hayotning gozal ketishini ta`min etgan yolgiz Jahannam fikridir. Aksincha, Jahannam qorqovi bolmasa "Al-hukmu lil-golib" qoidasi ila u sarxush osmirlar havasotlari deb bechora zaiflarga, ojizlarga dunyoni Jahannamga aylantirar edilar va yuksak insoniyatni goyat tuban bir hayvoniyatga aylantirar edilar. Tortinchi dalil: Navi basharning dunyoviy hayotida eng jamiyatli markaz va eng asosli zambarak va dunyoviy saodat uchun bir Jannat, bir omonlik joyi, bir najotgoh oila hayotidir. Va harkasning xonadoni kichik bir dunyosidir. Va u xona va oila hayotining hayoti va saodati esa samimiy va jiddiy va vafodorona hurmat hamda haqiqiy va shafqatli va fidokorona marhamat ila bolishi mumkin

Sozlar

117

va bu haqiqiy hurmat va samimiy marhamat esa abadiy bir dostlik va doimiy bir hamrohlik va sarmadiy bir barobarlik va cheksiz bir zamonda va hududsiz bir hayotda bir-biri bilan padarona, farzandona, birodarona, dostona munosabatlarning bolish fikri, aqidasi ila bolishi mumkin. Masalan der: "Bu xotinim abadiy bir olamda, abadiy bir hayotda doimiy bir rafiqa-i hayotimdir. Hozircha keksa va xunuk bolgan bolsa zarari yoq. Chunki abadiy bir gozalligi bor, keladi. Va shunday doimiy dostlikning haqqihurmati uchun har qanday fidokorlikni va marhamatni qilaman",- deya u kampiriga gozal bir huriy kabi muhabbat, shafqat va marhamat ila muomala qilar. Aks holda, qisqacha bir-ikki soat suriy va vaqtinchalik va asossiz, hayvon kabi bir jinsiy shafqat ma`nosida va bir majoziy marhamat va sun`iy bir hurmat bera olar. Va hayvonotda bolgani kabi boshqa manfaatlar va boshqa golib hislar u hurmat va marhamatni maglub etib, u dunyo jannatini jahannamga aylantirar. Xullas, hashrga iymonning yuzlab natijalaridan birisi insonning ijtimoiy hayotiga taalluqlidir. Va shu birgina natijaning ham yuzlab jihat va foydalaridan mazkur tort dalilga boshqalari qiyoslansa anglashilarki: Hashr ila bogliq haqiqatning yuzaga kelishi va sodir bolishi insoniyatning yuksak haqiqati va kulliy hojati darajasida qat`iydir. Balki insonning me`dasidagi ehtiyojning mavjudligi taomlarning vujudiga dalolat va shahodatidan yanada zohirdir va yanada ziyoda haqiqatlashishini korsatar. Va agar bu hashrga oid haqiqatning natijalari insoniyatdan chiqsa u juda muhim va yuksak va hayotbaxsh bolgan insoniyat mohiyati xuddi murdor va mikrob bosgan sassiq gosht hukmiga sukut etishini isbot etar. Insoniyatning idora va axloq va ijtimoiyati ila goyat aloqador bolgan ijtimoiyun va siyosiyun va axloqiyunning quloqlari jaranglasin! Kelsinlar, bu boshliqni nima bilan toldira oladilar va bu ogir yaralarni nima bilan davolay oladilar? IKKINCHI NUQTA: Hashr haqiqatining hadsiz burhonlaridan boshqa iymon ruknlaridan kelgan shahodatlarning xulosasidan tugilgan bir burhonni goyat muxtasar bir suratda bayon qilar. Shundayki: Hazrati Muhammad Alayhissolatu Vassalamning risolatiga dalolat etgan butun mo`jizalari va butun nubuvvat dalillari va haqqoniyatining butun burhonlari birdan hashr haqiqatining haqqoniyatiga shahodat etib isbot etarlar. Chunki bu zotning butun hayotida butun da`volari vahdoniyatdan song hashr masalasida yigiladi. Ham umum paygambarlarni tasdiq etgan va ettirgan butun mo`jizalari va hujjatlari ayni haqiqatga shahodat etar. Ham kalimasi-

Sozlar
dan kelgan shahodatni yaqqollik darajasiga chiqargan ham ayni haqiqatga shahodat etar. Shundayki:

118
shahodati

Boshda Qur`oni Mo`jiz-ul Bayonning haqqoniyatini isbot etgan butun mo`jizalari, hujjatlari va haqiqatlari birdan hashr haqiqatining haqqoniyatiga va sodir bolishiga shahodat etib isbotlaydilar. Chunki Qur`onning deyarli uchdan bir qismi hashrdir va aksar qisqa suralarining boshlari goyat quvvatli hashriy oyatlar bilan boshlanadi. Sarihan va ishoratan minglab oyatlari ila ayni haqiqatni xabar berar, isbot etar, korsatar. Masalan

kabi ottiz-qirq suralarning boshlarida butun qat`iyat ila hashrning haqiqatini koinotning eng ahamiyatli va vojib bir haqiqati bolganini korsatmoq ila barobar boshqa oyatlar ham u haqiqatning turli-tuman dalillarini bayon etib ishontirar. Ajabo, birgina oyatining birgina ishorasi kozimiz ongida Islomiy ilmlarda turli-tuman ilmiy, kavniy haqiqatlarni meva bergan bir kitobning shahodatlari ila va da`volari ila quyosh kabi koringan hashr iymonining yolgon bolishi Quyoshning inkori, balki koinotning yoqligiday hech bir imkon jihati bormi va yuz daraja mahol va botil bolmasmi? Ajabo, bir sultonning birgina ishorasi yolgon bolmasligi uchun ba`zan bir qoshin harakat etib urushga kirgani holda, u juda jiddiy va izzatli sultonning minglab sozlari va va`dalari va qorqitishlarini yolgonga chiqarmoq hech bir jihat ila mumkinmidir va haqiqatsiz bolishi mumkinmidir? Ajabo, on uch asrda toxtovsiz ravishda son-sanoqsiz ruhlarga, aqllarga, qalblarga, nafslarga haq va haqiqat doirasida hukm etgan, tarbiya va idora qilgan bu ma`naviy shonli Sultonning birgina ishorasi bunday bir haqiqatni isbot etmoqqa kifoya ekan, minglab ochiq anglatishlar ila bu hashrga oid

Sozlar

119

haqiqatni korsatib isbot qilgandan song, u haqiqatni tanimagan bir johil ahmoq uchun Jahannam azobi lozim bolmasmi va ayni adolat bolmasmi? Ham bittadan zamonga va davrga hukm etgan butun samoviy sahifalar va muqaddas kitoblar ham butun istiqbolga va umum zamonlarga hukmron bolgan Qur`onning tafsillar ila, izohlar ila, takror ila bayon va isbot qilgan hashrga oid haqiqatni asrlariga va zamonlariga kora u haqiqatni qat`iy qabul ila barobar, tafsilotsiz va pardali va muxtasar bir suratda bayon, faqat quvvatli bir tarzda da`vo va isbotlari Qur`onning da`vosini minglab imzo ila tasdiq qilarlar. Bu bahs munosabati ila Munojot Risolasining oxirida Iymoni bil-yavmilaxir rukniga boshqa ruknlarning, xususan "Rusul" va "Kutub" shahodatini munojot suratida zikr etilgan juda quvvatli va xulosali va butun vahimalarni ketkazadigan bir hashrga oid hujjat aynan bu yerga kiritilayotir. Shundayki: Munojotda degan: Ey Rabbi Rahiymim! Rasuli Akramingning ta`limi ila va Qur`oni Hakimning darsi ila angladimki, boshda Qur`on va Rasuli Akraming bolib butun muqaddas kitoblar va paygambarlar, bu dunyoda va har tarafda namunalari korilgan jalolli va jamolli ismlaringning korinishlari yanada porloq bir shaklda abad-ul obodda davom etajagiga va bu foniy olamda rahiymona jilvalari, namunalari korilayotgan ehsonlaringning yanada porloq bir tarzda Dori Saodatda davom etmogiga va baqosiga va bu qisqa dunyoviy hayotda ularni zavq ila tomosha qilayotgan va muhabbat ila oshno bolayotgan mushtoqlarning abadiy hayotda ham dost bolib qolmoqlariga va birga bolmoqlariga ijmo` va ittifoq ila shahodat va dalolat va ishora qilarlar. Ham yuzlab yaqqol mo`jizalaringga va qat`iy oyatlaringga tayangan holda, boshda Rasuli Akram va Qur`oni Hakiming bolib barcha nuroniy ruhlarning sohiblari bolmish paygambarlar va barcha munavvar qalblarning qutblari bolmish valiylar va jamiki otkir va nurli aqllarning ma`danlari bolmish siddiqiynlar, barcha samoviy sahifalarda va muqaddas kitoblarda sening takrortakror qilgan minglab va`dalaringga va qorqitishlaringga suyangan holda; ham sening qudrat, rahmat, inoyat va hikmat va jalol va jamol kabi oxiratni taqozo etuvchi muqaddas sifatlaringga, ishlaringga va sening jaloling izzatiga va rububiyating saltanatiga e`timod etgan holda; ham oxirat izlarini va tomchilarini bildirgan hadsiz kashfiyotlaringga va mushohadalaringga va ilmalyaqiyn va aynalyaqiyn darajasidagi e`tiqod va iymonlariga binoan abadiy saodatni insonlarga xushxabarini bildirmoqdalar. Zalolat ahli uchun Jahannam va hidoyat ahli

Sozlar

120

uchun Jannat borligini xabar berib e`lon qilmoqdalar. Mustahkam iymon etib shahodat etmoqdalar. Ey Qodiyri Hakiym! Ey Rahmoni Rahiym! Ey Sodiq-ul Va`d-il Kariym! Ey izzat va azamat va jalol sohibi Qahhori Zuljalol!.. Bu qadar sodiq dostlaringni va bu qadar va`dalaringni va bunday sifat va ishlaringni yolgonga chiqarmoq, takzib etmoq va rububiyat saltanatingning qat`iy taqozo qilgan narsalarini yolgonga chiqarib ado qilmaslik va sen sevgan va ular ham seni tasdiqlash va senga itoat etish ila ozlarini senga sevdirgan hadsiz maqbul qullaringning oxiratga taalluqli nihoyatsiz duolarini va da`volarini rad etmoq, tinglamaslik, kufr va isyon ila va seni va`dalaringda yolgonga chiqarish ila sening kibriyongning azamatiga tegib ketadigan va jalolingning izzatiga tegizadigan va uluhiyatingning haysiyatiga tegilgan va rububiyatingning shafqatini ranjitgan zalolat ahlini va kufr ahlini hashrning inkorida ularni tasdiqlashdan yuz minglab daraja muqaddassan va hadsiz daraja munazzah va oliysan. Bunday nihoyatsiz bir zulmdan va behad bir xunuklikdan sening u cheksiz adolatingni va nihoyatsiz jamolingni va hadsiz rahmatingni benihoyat daraja muqaddas tutamiz. Va butun quvvatimiz ila iymon keltiramizki, u yuz minglab sodiq elchilaring va u hadsiz togri saltanat dalolatchilaring bolmish anbiyo, asfiyo, avliyolaring haqqalyaqiyn, aynalyaqiyn, ilmalyaqiyn suratida sening uxroviy rahmat xazinalaringga, baqo olamidagi ehsonlaringning dafinalariga va saodat yurtida batamom namoyon boluvchi gozal ismlaringning garoyib gozal jilvalariga shahodatlari haq va haqiqatdir va ishoratlari togri va uygundir va bashoratlari sodiq va sodir bolgandir. Va ular butun haqiqatlarning manbai va quyoshi va homiysi bolgan "Haq" ismingning eng buyuk bir shuasi bu hashrga oid eng buyuk haqiqat bolganiga iymon keltirib, sening amring ila sening qullaringga haq doirasida dars bermoqdalar va haqiqatning ozginasi bolib ta`lim bermoqdalar. Yo Rab! Bularning dars va ta`limlarining haqqi-hurmati uchun bizga va Risola-i Nur talabalariga iymoni komil va husni xotima ber. Va bizlarni ularning shafoatlariga noil ayla, omin... Ham qandayki Qur`onning, balki butun samoviy kitoblarning haqqoniyatini isbot etgan barcha dalil va hujjatlar hamda Habibullohning, balki butun paygambarlarning nubuvvatlarini isbot etgan barcha mo`jiza va burhonlar eng katta muddaolari bolgan oxiratning haqiqatlashishiga qanday dalolat qilsalar, xuddi shuningdek Vojib-ul Vujudning borligiga va birligiga shahodat etgan aksar dalil va hujjatlar ham rububiyat va uluhiyatning eng buyuk madori va mazhari bolgan saodat yurtining va baqo olamining borligiga, ochilmogiga shunday shahodat etadilar. Chunki kelasi maqomlarda bayon va isbot etilishi kabi Zoti Vojib-ul Vujudning ham mavjudiyati, ham umum sifatlari, ham aksar ismlari,

Sozlar

121

ham rububiyat, uluhiyat, rahmat, inoyat, hikmat, adolat singari vasflari, ishlari lozim darajada oxiratni taqozo va vujub darajasida boqiy bir olamning kerakligini korsatadi va zarurat darajasida mukofot va jazo uchun hashrni va nashrni istaydilar. Ha, modomiki azaliy, abadiy bir Alloh bor, albatta uluhiyati saltanatining bitmas-tuganmas madori bolgan oxirat bordir. Va modomiki bu koinotda va jonzotlarda goyat hashamatli va hikmatli va shafqatli mutlaq bir rububiyat bor va korinmoqda. Albatta, u rububiyatning hashamatini tubanlikdan va hikmatini goyasizlikdan va shafqatini xoinlikdan qutqargan abadiy bir saodat yurti bolajak va kirilajak. Ham modomiki koz ila koringan bu hadsiz in`omlar, ehsonlar, lutflar, karamlar, inoyat va rahmatlar gayb pardasi orqasida bir Zoti Rahmoni Rahiymning borligini sonmagan aqllarga, olmagan qalblarga korsatar. Albatta, in`omni masxara qilishdan va ehsonni aldatmoqdan va inoyatni adovatdan va rahmatni azobdan va lutfu karamni xoinlikdan xalos etgan va ehsonni ehson va ne`matni ne`mat etgan boqiy bir olamda boqiy bir hayot bor va bolajakdir. Ham modomiki bahor faslida zaminning tor sahifasida xatosiz yuz ming kitobni ichida yozgan bir qudrat qalami koz ongimizda tinimsiz ishlamoqda. Va u qalam egasi yuz ming karra ahd va va`da qilganki: "Bu tor joyda va qorishiq va bir-biri ichida yozilgan bahor kitobidan yanada oson bolib keng bir yerda gozal va olmas bir kitob yozajakman va sizlarga oqittirajakman",- deya butun farmonlarida u kitob haqida bahs yuritgan ekan, albatta va har holda, u kitobning asli yozilgan, hashr va nashr ila izohlari ham yozilajak! Va barchaning amallar daftari unda qayd etilajak. Ham modomiki bu Zamin maxluqotining kopligi jihati ila va doimo ozgargan yuz minglab turli tuman hayot va ruh sohiblari navlarining maskani, manbai, fabrikasi, namoyishgohi bolishi e`tibori ila bu koinotning qalbi, markazi, xulosasi, natijasi, yaratilish sababi bolib goyat buyuk shunday bir ahamiyati borki, kichikligi ila barobar ulkan samavotga qarshi teng qoyilgan. Samoviy farmonlarda doimo: deyiladi. Va modomiki bu

mohiyatdagi Zaminning har tarafiga hukm etgan va aksar maxluqotni tasarruf qilgan va aksar jonli mavjudotini boyinsundirib oz atrofiga toplattirgan va aksar san`atli asarlarini oz istaklarining andozasi ila va ehtiyojlarining dasturlari ila shunday chiroyli ravishda tartiblar va namoyish etar va ziynatlar va goyat antiqa navlarini royxat kabi bittadan yerlarda shunday jamlab bezantirarki, nafaqat ins va jinning nazarlarini, balki samavot ahlining hamda koinotning diqqat nazarlarini va taqdirlarini va koinot sohibining tahsin nazarlarini jalb etmoq ila goyat buyuk bir ahamiyat va qiymat olgan va bu jihatdan bu koinot

Sozlar

122

yaratilishining hikmati va buyuk natijasi va qiymatli mevasi va Yerning xalifasi bolganini fanlari, san`atlari ila korsatgan... va dunyo jihatida Sone`i Olamning mo`jizali san`atlarini goyat gozal ravishda namoyish qilgani va bir nizom berayotgani uchun isyon va kufri ila barobar dunyoda qoldirilgan va azobi kechiktirilgan va bu xizmati evaziga muxlat berilib mavaffaqiyat korgan navi bani Odam bor. Va modomiki bu mohiyatdagi navi Bani Odam tabiat va xilqat e`tibori ila goyat zaif va ojiz va goyat ojizligi va faqirligi ila barobar hadsiz ehtiyojlari va alamlari bolgani holda butun-butun quvvatidan va ixtiyoridan ustun bolib ulkan Yer Kurrasini shu navi insonga lozim bolgan har navi ma`danlarga kon va har turli taomlarga ombor va navi insonning xushiga yoqadigan har turli mollarga bir dokon suratiga keltirgan goyat kuchli va hikmatli va shafqatli bir mutasarrif borki, bunday navi insonga boqmoqda, parvarish qilmoqda, istaganini bermoqda. Va modomiki haqiqatdagi bir Rab; ham insonni sevar, ham ozini insonga sevdirar; ham boqiydir, ham boqiy olamlari bor; ham adolat ila ish korar va hikmat ila har narsani qilar. Ham bu qisqa dunyoviy hayotda va bu qisqagina bashar umrida va bu vaqtinchalik va foniy zaminda u Hokimi Azaliyning saltanatining hashamati va hokimiyatining sarmadiyati yerlasholmayotir. Va navi insonda sodir bolgan va koinotning intizomiga va adolat va muvozanalariga va nuqsonsiz jamoliga zid va qarshi juda katta zulmlari va isyonlari hamda valine`matiga va uni shafqat ila parvarish etganga qarshi xiyonatlari, inkorlari, kufrlari bu dunyoda jazosiz qolib, gaddor zolim rohat ila hayotini va bechora mazlum mashaqqatlar ichida umrlarini kechirmoqdalar. Va umum koinotga asarlari koringan shu mutlaq adolatning mohiyati esa tirilmaslik surati ila u gaddor zolimlarning va ma`yus mazlumlarning vafot ichidagi tengliklariga butun-butun ziddir, kotarmas, izn bermas! Va modomiki, qandayki koinotning sohibi koinotdan zaminni va zamindan navi insonni tanlab olib goyat buyuk bir maqom, bir ahamiyat bergan. Xuddi shuning kabi, navi insondan ham rububiyatining maqsadlariga muvofiq kelgan va ozlarini iymon va taslim ila unga sevdirgan haqiqiy insonlar bolgan anbiyo va avliyo va asfiyolarni tanlab olib oziga dost va suhbatdosh qilib, ularni mo`jizalar va tavfiqlar ila ikrom va dushmanlarini samoviy ta`zirlar ila azob bermoqda... Va bu qiymatli, sevimli dostlaridan ham, ularning imomi va faxri bolmish Muhammad Alayhissolatu Vassalamni tanlab olib, ahamiyatli Yer Kurrasining yarmisini va ahamiyatli navi insonning beshdan birisini uzun asrlarda uning nuri

Sozlar

123

ila nurlantirmoqda. Xuddi bu koinot uning uchun yaratilgandek, jamiki goyalarini u orqali va uning dini ila va Qur`oni ila namoyon etmoqda. Va u goyat qiymatli va millionlar sana yashaydigan qadar hadsiz xizmatlarining haqlarini cheksiz bir zamonda olmoqqa haqdor va loyiq ekan, goyat mashaqqatlar va mujohadalar ichida oltmish uch yil kabi qisqacha bir umr berilgan. Ajabo, hech bir jihat ila hech bir imkoni, hech bir ehtimoli va hech bir qobiliyati bormiki, u zot barcha oxshashlari va dostlari bilan birga tirilmasin va hozir ham ruhan tirik va hayot bolmasin? Abadiy yoqlik ila mavh bolgan bolsin? Aslo, yuz ming karra yoq va aslo! Ha, butun koinot va olam haqiqati tirilishini da`vo qilar va hayotini Sohibi Koinotdan talab etmoqda. Va modomiki Yettinchi Shua bolgan "Oyat-ul Kubro"da har biri bir tog quvvatida ottiz uch adad azim ijmo` isbot etganlarki: Bu koinot bir qoldan chiqqan va yagona bir zotning mulkidir. Va Alloh kamolotining sababchisi bolgan vahdatini va ahadiyatini ochiq-oydin korsatganlar va vahdat va ahadiyat ila butun koinot u Zoti Vohidning amrbardor askarlari va musahhar ma`murlari hukmiga otadilar va oxiratning kelishi bilan kamoloti sukutdan va mutlaq adolati masxarali cheksiz zolimlikdan va umumiy hikmati safohatkorona goyasizlikdan va poyonsiz rahmati lahiyona azobdan va qudratining izzati zalilona ojizlikdan qutuladilar, muqaddas boladilar. Albatta va albatta va har holda, Allohga iymonning yuzlab nuktalaridan yuqorida sanalgan sakkiz "modomiki"lardagi haqiqatlarning taqozosi ila qiyomat kelajak, hashr va nashr bolajak, jazo va mukofot uyi ochilajak. Toki Zaminning mazkur ahamiyati va markaziyati hamda inson ahamiyati va qiymati haqiqiy suratda yuzaga chiqa olsin va Arz va insonning Xoliqi va Rabbi bolgan Mutasarrifi Hakiymning mazkur adolati, hikmati, rahmati, saltanati qaror topa olsin va u Boqiy Rabbning mazkur haqiqiy dostlari va mushtoqlari abadiy yoq bolib ketishdan xalos bolsin va u dostlarning eng ulugi va eng qiymatlisi, butun koinotni mamnun va minnatdor etgan muqaddas xizmatlarining mukofotini korsin va Sultoni Sarmadiyning kamoloti nuqson va kamchilikdan va qudrati ojizlikdan va hikmati safohatdan va adolati zulmdan tanazzuh va taqaddus va tabarri etsin. Al-hosil: Modomiki Alloh bor, albatta oxirat bordir... Ham qandayki mazkur uch iymon ruknlari ularni isbot etgan butun dalillari ila hashrga shahodat va dalolat etarlar, xuddi shuning kabi bolgan ikki iymoniy rukn ham hashrni

Sozlar

124

lozim tutib quvvatli bir suratda baqo olamiga shahodat va dalolat qilarlar. Shundayki: Malaklarning borligini va ubudiyat vazifalarini isbot etgan barcha dalillar va hadsiz mushohadalar, aytilgan sozlar hammasi ruhlar olamining va gayb olamining va baqo olamining va oxirat olamining va kelajakda insu jinlar ila jonlantiriladigan Saodat Yurtining, Jannat va Jahannamning vujudlariga dalolat qilarlar. Chunki malaklar bu olamlarni Allohning izni ila kora oladilar va kirarlar va Hazrati Jabroil yanglig, insonlar ila korishgan jamiki Maloika-i Muqarrabin mazkur olamlarning vujudlarini va ular ularda sayr qilganliklarini ittifoqan xabar beradilar. Kormaganimiz Amriqo qit`asininig mavjudligini u yerdan kelganlarning xabarlari ila yaqqol bilganimiz kabi, yuz tavotur quvvatidagi bolgan malaklarning xabarlari ila Baqo Olamining va Oxirat Yurtining va Jannat va Jahannamning borliklariga osha qat`iyatda iymon keltirmoq kerakdir va shunday ham iymon keltiramiz. Ham Yigirma Oltinchi Soz bolgan Risola-i Qadarda Iymoni bilqadar ruknini isbot etgan butun dalillar hashrga va amallar daftarining nashriga va mezoni akbardagi amallarning muvozanatiga dalolat qilarlar. Chunki har narsaning taqdirini kozimiz ongida nizom va mezon lavhalariga qayd etmoq va har jonzotning hayot sarguzashtlarini quvva-i hofizalarida va uruglarida va boshqa misoliy lavhalarida yozmoq va har ruh egasining, xususan insonlarning amallar daftarini hifzlangan lavhalarda ozidek kochirmoq, otkazmoq albatta shunday ihotali qadar va hakiymona bir taqdir va mudaqqiqona bir qayd va hafiyzona bir kitobat faqat Mahkama-i Kubroda umumiy bir muhokama natijasida doimiy bir mukofot va jazo uchun bolishi mumkin. Yoqsa u ihotali va nozikdan nozik bolgan qayd va muhofaza butun-butun ma`nosiz, foydasiz qolar. Hikmatga va haqiqatga zid bolar. Ham hashr kuni kelmasa, qadar qalami ila bitilgan bu koinot kitobining butun shubhasiz ma`nolari buzilarki, hech bir jihat imkoni bololmas va u ehtimol bu koinotning borligini inkor kabi mahol, balki bir bema`nilik bolar. Al-hosil: Iymonning besh rukni butun dalillari ila hashr va nashrning sodir bolishiga va vujudiga va Oxirat Yurtining borligiga va ochilmogiga dalolat etib istarlar va shohidlik bildirib talab qilarlar. Xullas, hashr haqiqatining azamatiga tola muvofiq bunday azamatli va tebranmas tayanch va burhonlar mavjudligi uchundirki Qur`oni Mo`jiz-ul Bayonning qariyb uchdan birisi hashr va oxiratni tashkil etadi va uni butun haqiqatlariga poydevor va ussul asos qiladi va har narsani uning ustiga bino etadi.

Sozlar
(Muqaddima nihoyasiga yetdi.)

125

Sozlar

126

Ilovaning Ikkinchi Bolimi

(Boshdagi oyatning mo`jizona ishora etgan toqqiz tabaqa hashr dalillariga doir toqqiz maqomdan Birinchi Maqom.)

Sozlar

127

bolgan ifodadagi hashrga oid farmonga doir bu yerda korsatgan ochiq burhoni va qat`iy hujjati bayon va izoh etilajak, inshaalloh.(Izoh) Hayotning yigirma sakkizinchi xossasida bayon etilganki, hayot iymonning olti ruknlariga boqib isbot etadi, ularning yuzaga kelishiga ishoralar etadi. Ha, modomiki bu koinotning eng muhim natijasi va mevasi va yaratilishining hikmati hayotdir. Albatta u oliy haqiqat bu foniy, qisqa, nuqsonli, alamli dunyoviy hayotga maxsus emasdir. Balki hayotning yigirma toqqiz xossasi ila mohiyatining azamati tushunilgan hayot daraxtining goyasi, natijasi va u daraxtning azamatiga loyiq mevasi abadiy hayotdir va uxroviy hayotdir. Toshi ila va daraxti ila, tuprogi ila hayotdor bolgan saodat yeridagi hayotdir. Bolmasa bu hadsiz muhim jihozlar ila jihozlangan hayot daraxti idroklilar haqida, xususan inson haqida mevasiz, foydasiz, haqiqatsiz bolmogi lozim keladi.. va sarmoyacha va jihozotcha chumchuqdan masalan yigirma martaba ziyoda va bu koinotning va jonlilarning eng muhim yuksak va ahamiyatli maxluqi bolgan inson chumchuqdan hayot saodati jihatida yigirma martaba past tushib eng badbaxt, eng zalil bir bechora boladi. Ham eng qiymatdor bir ne`mat bolgan aql ham otgan zamonning alamlarini va kelajak zamonning qorquvlarini oylash bilan inson qalbini doimo ogritib bir lazzatga toqqiz alamlarni qoshganidan, eng musibatli bir balo bolar. Bu esa yuz daraja botildir. Demak bu dunyoviy hayot oxiratga iymon ruknini qat`iy isbot etadi va har bahorda hashrning uch yuz mingdan ziyoda namunalarini kozimizga korsatadi. Ajabo, sening jismingda, sening bogchangda va sening vataningda hayotiga lozim va munosib butun kerakli narsalarni va jihozlarni hikmat va inoyat va rahmat ila tayyorlab qoygan va vaqtida yetishtirgan, hatto sening me`dangning baqo va yashamoq orzusi ila yetgan xususiy va juz`iy bolgan rizq duosini bilgan va eshitgan va hadsiz laziz taomlar ila u duoning qabulini korsatgan va me`dani mamnun etgan bir Mutasarrifi Qodiyr, hech mumkinmidirki; seni bilmasin va kormasin va inson navining eng buyuk goyasi bolgan abadiy hayotga lozim sabablarni tayyorlamasin va inson navining eng buyuk, eng ahamiyatli, eng loyiq va umumiy bolgan baqo duosini uxroviy hayotning yaratilishi ila va Jannatning ijodi ila qabul etmasin va koinotning eng muhim maxluqi, balki zaminning sultoni va natijasi bolgan inson navining arsh va yerni larzaga solgan umumiy va goyat quvvatli duosini eshitmasdan kichik bir me`da qadar ahamiyat bermasin, mamnun etmasin, mukammal hikmatini va benihoyat rahmatini inkor ettirsin? Aslo.. yuz ming marta aslo!.. Ham hech qabulmidirki, hayotning eng juz`iyining juda yashirin ovozini
(Izoh)

U maqom hali yozilmagan va hayot masalasi hashrga munosabati uchun bu yrga kirgan. Faqat hayotning oirida qadar rukniga ishorasi juda nozik va trandir.

Sozlar

128

eshitsin, dardini tinglasin va darmon bersin va nozini bajarsin va mukammal diqqat va ahamiyat ila parvarish va unga diqqat ila xizmat ettirsin va buyuk maxluqotini unga xizmatkor qilsin. Va songra eng buyuk va qiymatdor va boqiy va nozdor bir hayotning kok sadosi kabi yuksak ovozini eshitmasin va uning juda ahamiyatli baqo duosini va nozini va niyozini nazarga olmasin. Xuddiki bir askarning mukkammal diqqat ila jihozlash va idorasini bajarsin. Va mute va muhtasham qoshiniga hech qaramasin.. va zarrani korsin, Quyoshni kormasin.. pashshaning ovozini eshitsin, kok sadosini eshitmasin? Aslo.. yuz ming marta aslo!.. Ham hech bir jihat ila aql qabul etarmikin, hadsiz rahmatli, muhabbatli va nihoyat darajada shafqatli va oz san`atini juda sevgan va ozini juda sevdirgan va ozini sevganlarni ziyoda sevgan bir Zoti Qodiyri Hakiym eng ziyoda ozini sevgan va sevimli va sevilgan va Sone`ini fitratan parastish etgan hayotni va hayotning zoti va javhari bolgan ruhni abadiy olim ila yoq qilib, ozidan u sevgili sevganini va habibini abadiy bir suratda nafratlantirsin, yuz ogirtirsin, dahshatli ranjida etib rahmatining sirini va muhabbatining nurini inkor etsin va ettirsin? Yuz ming marta yoq va aslo!.. Bu koinotni jilvasi ila bezagan mutlaq bir jamol va umum maxluqotni sevintirgan mutlaq bir rahmat bunday hadsiz bir chirkinlikdan va mutlaq yomonlikdan va bunday mutlaq bir zulmdan, bir marhamatsizlikdan albatta nihoyatsiz daraja pokdir va muqaddasdir. NATIJA: Modomiki dunyoda hayot bor, albatta insonlardan hayotning sirini anglaganlar va hayotini suiiste`mol etmaganlar baqo olamida va Boqiy Jannatda boqiy hayotga mazhar boladilar. Amanna. Va ham qandayki yer yuzida bolgan porloq narsalarning Quyoshning akslari ila porlashlari va dengizlarning yuzlarida pufakchalari ziyoning yogdulari ila porlab sonishlari, orqalaridan kelgan pufakchalar yana xayoliy quyoshchalarga oynalik etishlari shubhasiz korsatadiki, u yogdular yuksak bitta Quyoshning akslanish jilvalaridir va Quyoshning vujudini turli tillar ila yod etadilar va ishiq barmoqlari ila unga ishora etadilar. Xuddi shuning kabi: Zoti Hayyi Qayyumning Muhyi ismining a`zamiy jilvasi ila quruqlik yuzida va dengizning ichida jonlilarning Ilohiy qudrat ila porlab, orqalaridan kelganlarga yer bermoq uchun "Yo Hayy!" deb gayb pardasida yashirinishlari abadiy bir hayot sohibi bolgan Zoti Hayyi Qayyumning hayotiga va vujubi vujudiga shahodatlar, ishoralar etganlari kabi.. umum mavjudotning nizomida asari koringan Ilohiy ilmga shahodat etgan butun dalillar va koinotga tasarruf etgan qudratni isbot etgan butun burhonlar va nizom va koinot idorasida hukmron etgan iroda va xohishni isbot etgan butun hujjatlar va Rabboniy kalom va Ilohiy vahiyning madori bolgan risolatlarni isbot etgan butun alomatlar, mo`jizalar va hokazo yetti Ilohiy sifat-

Sozlar

129

larga shahodat etgan butun dalillar ittifoq ila Zoti Hayyi Qayyumning hayotiga dalolat, shahodat, ishora etadilar. Chunki, qandayki bir narsada kormoq bolsa, hayoti ham bor. Eshitmoq bolsa, hayotning alomatidir. Gapirmoq bolsa, hayotning vujudiga ishora etadi. Ixtiyor, iroda bolsa hayotni korsatadi.. aynan shuning kabi bu koinotda asarlari ila vujudlari muhaqqaq va shubhasiz bolgan mutlaq qudrat va hamma narsani qamragan iroda va bepoyon ilm kabi sifatlar butun dalillari ila Zoti Hayyi Qayyumning hayotiga va vujubi vujudiga shahodat etadilar va butun koinotni bir soyasi bilan ishiqlantirgan va bir jilvasi ila butun oxirat diyorini zarralari ila barobar hayotlantirgan sarmadiy hayotiga shahodat etadilar. Ham hayot "malaklarga iymon" rukniga ham boqadi, ramzan isbot etadi. Chunki modomki koinotda eng muhim natija hayotdir va eng ziyoda tarqalgan va qiymatdorligi uchun nusxalari kopaytirilgan va zamin mehmonxonasini kelib ketgan karvonlar ila jonlantirilgan hayot sohiblaridir.. va modomiki Yer sayyorasi bu qadar hayot sohiblarining turlari ila tolgan va doimo jonlilar navlarini yangilamoq va kopaytirmoq hikmati ila har vaqt tolar-boshalar va eng past va chirigan moddalarida ham koplik ila jonzotlar xalq etilib bir kichik maxluqot mashhari bolmoqda.. va modomiki hayotning sizilgan eng sof xulosasi bolgan idrok va aql va eng latif va sobit javhari bolgan ruh bu Yer sayyorasida goyat koplab yaratilmoqdalar. Xuddiki Yer sayyorasi hayot va aql va idrok va ruhlar ila tirilib shunday jonlantirilgan... Albatta Yer sayyorasidan yanada latif, yanada nuroniy, yanada buyuk, yanada ahamiyatli bolgan samoviy jismlar olik, jonsiz, hayotsiz, idroksiz qolishi imkon xorijidadir. Demak koklarni, quyoshlarni, yulduzlarni jonlantirgan va hayotdor vaziyatini bergan va osmonlar yaratilishining natijasini korsatgan va Subhoniy xitoblariga mazhar bolgan idroklilar, jonlilar va osmonlarga munosib maskanlar, har holda hayot siri ila boladilarki, ular ham malaklardir. Ham hayot mohiyatining siri "Paygambarlarga iymon" rukniga boqib ramzan isbot etadi. Ha, modomiki koinot hayot uchun yaratilgan va hayot ham Hayyi Qayyumi Azaliyning a`zamiy bir jilvasidir, mukammal bir naqshidir, gozal bir san`atidir. Modomiki sarmadiy hayot Rasullarning yuborilishi ila va Kitoblarning tushirilishi ila ozini korsatadi. Ha, agar Kitoblar va Paygambarlar bolmasa, u azaliy hayot bilinmas. Qandayki bir odamning gapirishi bilan tirik va hayotdor bolgani tushuniladi. Xuddi shuning kabi bu koinotning pardasi ostida bolgan gayb olamining orqasida aytgan, gapirgan, amr va man etib xitob etgan bir zotning kalomlarini, xitoblarini korsatadigan Paygambarlar va qollarida nozil bolgan Kitoblardir. Albatta koinotdagi hayot qat`iy bir suratda Hayyi Azaliyning vujubi vujudiga qat`iy shahodat etgani kabi u azaliy hayotning shualari, jilvalari, munosabatlari bolgan "Rasul yuborilishi " va "Kitob nozil

Sozlar

130

etilishi" ruknlariga boqadi, ramzan isbot etadi. Va xususan Hz.Muhammadning (S.A.V.) paygambarligi va Qur`onga oid vahiy hayotning ruhi va aqli hukmida bolganidan, bu hayotning vujudi kabi haqqoniyatlari qat`iydir deb boladi. Ha, qandayki hayot bu koinotdan sizilgan bir xulosadir.. va idrok va his ham hayotdan sizilgan hayotning bir xulosasidir.. aql ham idrokdan va hisdan sizilgan idrokning bir xulosasidir.. va ruh ham hayotning xolis va sof bir javhari va sobit va mustaqil zotidir. Xuddi shuning kabi moddiy va ma`naviy Hz. Muhammadning (S.A.V.) hayoti ham hayot va ruhi koinotdan sizilgan xulosasining xulosasidir.. va Hz. Muhammadning (S.A.V.) paygambarligi ham koinotning his va idrok va aqlidan sizilgan eng sof xulosasidir, balki moddiy va ma`naviy Hz. Muhammadning (S.A.V.) hayoti asarlarining shahodati ila koinot hayotining hayotidir.. va Hz. Muhammadning (S.A.V.) paygambarligi koinot aqlining idrokidir va nuridir.. va Qur`on vahiyi ham hayotdor haqiqatlarning shahodati ila koinot hayotining ruhidir va koinot aqlining idrokidir. Ha, ha, ha... Agar koinotdan Hz.Muhammad (S.A.V.) paygambarligining nuri chiqib ketsa, koinot vafot etadi.. agar Qur`on ketsa, koinot devona boladi va Yer sayyorasi boshini, aqlini yoqotadi, balki idroksiz qolgan boshini bir sayyoraga uradi, bir qiyomatni keltiradi. Ham hayot "qadarga iymon " rukniga boqadi, ramzan isbot etadi. Chunki modomiki hayot shahodat olamining ziyosidir va istilo etadi va vujudning natijasi va goyasidir va Koinot Xoliqining eng sermazmun oynasidir va Rabboniy ishlarning eng mukammal namunasi va mundarijasidir, ornakda xato bolmasin, bir navi programmasi hukmidadir. Albatta gayb olami, ya`ni moziy, istiqbo, ya`ni otgan va kelasi maxluqotning ma`naviy hayotlari hukmida bolgan intizom va nizom va ma`lumlik va korinishlik va ayon bolish va taqviniy amrlarga ergashishi muhayyo bir vaziyatda bolishlarini hayot siri lozim etadi. Qandayki bir daraxtning asl urugi va ildizi va tepasi va mevalaridagi uruglari ham aynan daraxt kabi bir navi hayotga mazhardirlar. Balki daraxtning hayotiy qonunlaridan yanada nozik hayot qonunlarini tashiydilar. Ham qandayki bu hozir bahordan avval otgan kuzning qoldirgan tuxumlari va ildizlari bu bahor ketgandan song kelajak bahorlarga qoldiradigan uruglar, ildizlar bu bahor kabi hayot jilvasini tashiydilar va hayot qonunlariga tobedirlar. Aynan shuning kabi koinot daraxtining butun shox va ildizlari ila har birining bir moziysi va istiqboli bor. Otmish va kelajak holatlaridan va vaziyatlaridan shakllangan bir silsilasi topiladi. Har navi va har zarrasining Ilohiy ilmda turli holatlar ila xilma-xil vujudlari bir ilmiy vujud silsilasini tashkil etadi. Va xorijiy vujud kabi u ilmiy vujud ham ilmiy hayotning ma`naviy bir jilvasiga mazhardirki, hayotiy taqdirlar u ma`nodor va jonli qadar lavhasidan olinadi. Ha, gayb olamining bir navi bolgan ruhlar olami ayni hayot va hayotning moddasi va hayotning

Sozlar

131

javharlari va zotlari bolgan ruhlar ila tola bolishi albatta moziy va istiqbol deyilgan gayb olamining bir boshqa navi ham va ikkinchi qismi ham hayot jilvasiga mazhariyatini istar va lozim etar. Ham har bir narsaning ilmiy vujudidagi mukammal intizomi va ma`nodor vaziyatlari va jonli mevalari, holatlari bir navi ma`naviy hayotga mazhariyatini korsatadi. Ha, azaliy hayot quyoshining ziyosi bolgan bu hayot jilvasi, albatta yolgiz bu shahodat olamiga va bu hozir zamonga va bu xorijiy vujudga oid bololmas. Balki har bir olam qobiliyatiga kora u ziyoning jilvasiga mazhardir. Va koinot butun olamlari ila u jilva ila hayotdor va ziyodordir. Bolmasa zalolat nazarining korgani kabi vaqtinchalik va zohiriy bir hayot ostida har bir olam buyuk va mudhish bittadan janoza va qorongi bittadan xaroba olami bolardi. Xullas, "qadarga va qazoga iymon" rukni ham keng bir jihatda hayot siri ila tushunilmoqda va sobit bolmoqda. Ya`ni qandayki shahodat olami va mavjud hozir narsalar intizomlari ila va natijalari ila hayotdorliklari korinadi, xuddi shuning kabi gayb olamidan hisoblangan otgan va kelajak maxluqotning ham ma`nan hayotdor bir ma`naviy vujudlari va ruhli bittadan sobit ilmlari bordirki, Lavhi Qazo va Qadar vositasi ila u ma`naviy hayotning asari taqdir nomi ila korinadi, namoyon boladi.

Ilovaning Uchinchi Bolimi

Sozlar
Hashr munosabati ila bir savol: Qur`onda takror-takror hamda

132

farmonlari

korsatadiki, hashri a`zam bir onda, zamonsiz vujudga keladi. Tor aql esa bu hadsiz daraja garoyib va mislsiz bolgan bu masalani idrok ila qabul etishiga sabab boladigan korinadigan bir misol istar. Javob: Hashrda ruhlarning jasadlarga kelishi bor. Ham jasadlarning tirilishi bor. Ham jasadlarning inshosi bor. Uch masaladir. Birinchi masala: Ruhlarning jasadlariga kelishiga misol esa: Goyat intizomli bir qoshinning barcha askarlari istirohat uchun har tarafga tarqalgan ekan, baland ovozli bir burgu sadosi ila toplanishlaridir. Ha, Isrofilning burgusi bolgan Suri, qoshinning burgusidan orqa bolmaganidek, abadlar tarafida va zarralar olamida ekan azal tomonidan kelgan va xitobini eshitgan

ila javob bergan arvohlar, albatta qoshinning askarlaridan ming-

lab daraja yanada itoatli va intizomli va mutedirlar. Ham yolgiz ruhlar emas, balki butun zarralar ham, Subhoniy bir qoshin va amrbardor askarlari bolganini qat`iy burhonlar ila Ottizinchi Soz isbot etgan. Ikkinchi masala: Jasadlarning tirilmogiga misol esa: Juda katta bir shaharda, shodiyona bir kechada, birgina markazdan, yuz minglab elektr chiroqlari, xuddi zamonsiz bir onda jonlanishlari va ishiqlanishlari kabi, butun Yer Kurrasi yuzasida ham birgina markazdan yuz millionlab chiroqlarga nur berish mumkindir. Modomiki Janobi Haqning elektr kabi bir maxluqi va bir musofirxonasida bir xizmatkori va bir chiroqboni, Xoliqidan olgan tarbiyasi va intizom darsi ila bu holatga noil bolmoqda. Albatta, elektr kabi minglab nuroniy xizmatkorlarining misol etganlari, Alloh hikmatining muntazam qonunlari doirasida hashri a`zam koz ochib yumguncha vujudga kelishi mumkin. Uchinchi masalaki, jasadlarning bir onda inshosining misoli esa: Bahor faslida bir necha kun ichida navi basharning umumidan ming karra ziyoda bolgan umum daraxtlarning jamiki yaproqlari, otgan bahorning aynisi kabi birdan mukammal bir suratda insholari va yana umum daraxtlarning jamiki gullari va mevalari va yaproqlari, otgan bahorning mahsuloti kabi, yashindek bir tezlik ila ijodlari; ham u bahorning mabda`lari bolmish hadsiz urugchalarning, danaklarning, ildizlarning birdan barobar uygonishlari va ochilishlari va jonlanishlari;

Sozlar

133

ham suyaklardan iborat bolib oyoqda turgan oliklar kabi jamiki daraxtlarning janozalari bir amr ila birdaniga "Ba`su ba`dal mavt"ga mazhariyatlari va nashrlari; ham jajji hayvonot toifalarining hadsiz a`zolarining nihoyat darajada san`atli bir shaklda tirilishlari; ham bilxossa chivinlar qabilalarining hashrlari va bilxossa doimo yuzini, kozini, qanotini tozalamoq ila bizga tahoratni va poklikni eslatgan va yuzimizni siypalagan kozimiz ongidagi qabilaning bir yilda nashr bolgan a`zolari bani Odamning Odam zamonidan beri kelgan umum kishilaridan ortiq bolgani holda, har bahorda boshqa qabilalar ila barobar bir necha kun ichida insholari va tirilishlari, hashrlari albatta Qiyomatda inson jasadlarining inshosiga bir misol emas, balki minglab misoldirlar. Ha, dunyo hikmat yeri va oxirat qudrat yeri bolganidan dunyoda Hakiym, Murattib, Mudabbir, Murabbiy kabi kop ismlarining taqozosi ila dunyoda narsalarning ijodi bir daraja tadrijiy va vaqt bilan bolishi Rabboniy hikmatning taqozosi bolgan. Oxiratda esa, hikmatdan ziyoda qudrat va rahmatning namoyon bolishlari uchun moddaga va muddatga va zamonga va kutishga ehtiyoj qoldirmasdan birdan narsalar insho etiladi. Bu yerda bir kunda va bir yilda qilingan ishlar oxiratda bir onda, bir lahzada inshosiga ishoratan Qur`oni Mo`jizul Bayon farmon qilar.

Agar Hashrning kelishini kelgusi bahorning kelishi kabi qat`iy bir suratda anglashni istasang, hashrga doir Oninchi Soz bilan Yigirma Toqqizinchi Sozga diqqat ila boq, kor. Agar bahorning kelishi kabi ishonmasang, kel, barmogingni kozimga suq. Tortinchi masala bolgan dunyoning olimi va qiyomatning kelishi esa: Bir onda bir sayyora yoki bir dumli yulduzning Rabboniy amr ila kurramizga, musofirxonamizga urilishi bu xonamizni xarob qila olar. On yilda barpo qilingan bir saroyning bir daqiqada xarob bolmogi kabi...

***

Sozlar

134

Sozlar

135

Ilovaning Tortinchi Bolimi

Sozlar

136

Ya`ni, inson der: "Chirib ketgan suyaklarni kim tiriltiradi?". Sen ayt: "Kim ularni boshida insho etib, hayot bergan bolsa, osha tiriltiradi". Oninchi Sozning Toqqizinchi Haqiqatining uchinchi misolida tasvirlangani kabi, bir zot koz ongingda bir kunda yangidan katta bir qoshinni tashkil etgani holda, biri desa: "Shu zot, istirohat uchun tarqab ketgan bir batal`onni bir sur chalish bilan toplar, lashkarni nizomi ostiga keltira olar". Sen, ey inson, desang: "Ishonmayman". Naqadar telbalarcha bir inkor bolganini bilasan. Xuddi shuning kabi, hechlikdan, yangidan batal`on kabi butun hayvonot va boshqa jonzotlarning batal`on kabi jasadlarini mukammal intizom ila va hikmat mezoni ila u badanlarning zarralarini va latifalarini Kun fayakun amri ila qayd etib yerlashtirgan va har asrda, hatto har bahorda royi zaminda yuz minglab lashkar-misol hayot sohiblarining navlarini va toifalarini ijod etgan bir Zoti Qodiyri Aliym, batal`on kabi bir jasadning nizomi ostiga kirmoq ila bir-biri bilan tanishgan asosga oid zarralar va asl parchalarni bir na`ra ila Isrofil Surining burgusi ila qanday toplay olar? Aqldan uzoq kormoq suratida deyilarmi? Deyilsa, ahmoqona bir telbalik bolar. Ham Qur`on goh boladiki Janobi Haqning oxiratda garoyib ishlarini qalbga qabul ettirmoq uchun hozirlik mohiyatida va zehnni tasdiqqa tayyorlamoq uchun bir tayyorgarlik suratida dunyodagi ajoyib ishlarini zikr etar. Va yoxud istiqbolni va oxiratga taalluqli bolgan Ilohiy ajib ishlarni shunday bir suratda zikr etarki, kozimizga koringan kop oxshashlari yordamida ularga qanoatimiz kelar. Masalan: to suraning oxiragacha... Xullas shu bahsda hashr masalasida Qur`oni Hakim hashrni isbot uchun yetti-sakkiz suratda turli xil yollar bilan isbot qilmoqda. Avvalo, ilk yaratilishni nazarga berar. Derki: Nutfadan alaqqa, alaqdan mudgaga, mudgadan to insoniyat xilqatiga qadar bolgan paydo bolishingizni kormoqdasiz. Qanday qilib oxiratda qayta vujudga kelishlikni inkor etmoqda-

Sozlar
etgan buyuk ehsonlarini

137
kalimasi

siz?... U uning misli, balki undan ham osonidir. Ham Janobi Hak insonga lutf

ila ishora etib der: "Sizga bunday ne`mat bergan bir zot sizni oz holingizga tashlab qoymaski, qabrga kirib song qayta turmasdan yotsangiz". Ham ramzan der: Olgan daraxtlarning tirilib, yashil tusga kirishini korib turibsiz. Otindek suyaklarning ham hayot topishini qiyos etolmasdan, aqldan uzoq kormoqdasiz. Ham osmonlar va Yerni yaratgan, osmonlar va Yerning mevasi bolgan insonning hayot va mamotidan ojiz qolarmi? Ulkan daraxtni idora etgan, u daraxtning mevasiga ahamiyat bermasdan, boshqaga havola etarmi? Jamiki daraxtlarning natijasini tark etmoq ila, butun jihozlari ila hikmat ila qorilgan xilqat shajarasini goyasiz va behuda qilar deb oylaysizmi? Der: Hashrda sizni qayta tiriltiradigan zot shunday bir zotdirki, butun koinot unga amriga muntazir askar hukmidadir. Kun fayakun amriga qarshi mukammal itoat ila boyin egar. Bir bahorni xalq etmoq bir chechak qadar unga oson kelar. Butun hayvonotni ijod etmoq bir chivin ijodi qadar qudratiga oson bolgan bir zotdir. Unday bir zotga qarshi mas. Songra ta`biri ila har narsadeb qudratiga qarshi ojiz kormoq ila qarshi chiqil-

ning tizgini qolida, har narsaning kaliti yonida, kecha va kunduzni, qish va yozni bir kitob sahifalari kabi osonlikcha varaqlar. Dunyo va oxiratni ikki manzil kabi; birini berkitar, boshqasini ochguvchi bir Qodiyri Zuljaloldir. Modomiki shunday ekan, butun dalillarning natijasi olaroq: ya`ni,

qabrdan sizni tiriltirib, hashrga keltirib, kibriyoli huzurida hisob-kitobingizni qilajakdir. Xullas, shu oyatlar hashrning qabuliga zehnni muhayyo etdi, qalbni ham hozir etdi. Chunki oxshashlarini dunyoviy ishlar ila ham korsatdi. Ham goh boladiki, uxroviy ishlarini shunday bir tarzda zikr etarki, dunyoviy oxshashlarini his ettirsin. Toki aqldan uzoq korishlikka va inkorga orin qolmasin. Masalan: oxir... va ila oxir... va ila

Sozlar

138

Xullas, shu suralarda qiyomat va hashrdagi ulug inqiloblarni va rububiyatning tasarruflarini shunday bir tarzda zikr etarki, inson ularning oxshashlarini dunyoda, masalan kuzda, bahorda korgani uchun, qalbga dahshat solib, aqlga sigmagan u inqiloblarni osongina qabul qilar. Shu uch suraning londa ma`nosiga ishora ham juda uzun boladi. Shuning uchun birgina kalimani namuna sifatida korsatamiz. Masalan: kalimasi ila ifoda

qilarki: Hashrda harkasning butun amallari bir sahifa ichida yozilgan bolib nashr etiladi. Shu masala oz holicha juda ajoyib bolgani uchun aql bunga yol topolmas. Faqat suraning ishora etganidek bahoriy hashrda boshqa nuqtalarning oxshashi bolgani kabi, shu sahifalar nashrining oxshashi juda yaqqoldir. Chunki har mevali daraxt va chechakli bir otning ham amallari bor, fe`llari bor, vazifalari bor. Allohning Ismlarini qay shaklda korsatib tasbehot etgan bolsa ubudiyatlari bor. Xullas, uning butun bu amallari hayot tarixlari bilan birga barcha danaklarida, uruglarida yozilib boshqa bir bahorda, boshqa bir zaminda chiqadi. Olgan shakl va surat lisoni ila goyat aniq bir tarzda onalarining va asllarining amallarini zikr qilgani kabi shox, novda, yaproq, chechak va mevalari ila amallari sahifalarini nashr etar. Xullas, koz ongimizda bu hakiymona, hafiyzona, mudabbirona, murabbiyona, latifona shu ishlarni qilgan udirki, der:

Boshqa nuqtalarni bunga qiyos ayla. Quvvating bolsa yashirin ma`nolarini top. Senga yordam uchun shuni ham aytamizki: Xullas: Shu kalom ''takvir" lafzi ila, ya`ni oramoq va toplamoq ma`nosi ila porloq bir misolga ishora etgani kabi, oxshashini ham ishora qilar. Birinchisi: Janobi Haq tarafidan yoqlik va efir va samo pardalarini ochib, Quyosh kabi dunyoni yoritgan olmos-misol bir chiroqni, rahmati xazinasidan chiqarib, dunyoga korsatdi. Dunyo berkitilgandan song u olmosni yana pardalariga orab qoyajak. Ikkinchisi: Yoxud ziyo molini yoymoq va zaminning boshiga ziyoni zulmat ila navbatma-navbat oramoq ila vazifalangan bir ma`mur bolganini va har oqshom u ma`murga molini ham toplattirib yashiringani kabi; goho bolar bir bulut pardasi ila savdo-sotigini kamroq qilar, goho boladiki Oy uning yuziga

Sozlar

139

qarshi parda bolar, muomalasini bir daraja tortar. Molini va muomala daftarlarini yiggani kabi, albatta u ma`mur bir vaqt u ma`muriyatdan chetlashajakdir. Hatto chetlatilishga hech qanday sabab topilmasa, hozircha kichik, ammo kattaloshmoqqa yuz tutgan ikki dogi kattalashmoq ila, Quyoshning Yerning boshiga Allohning izni ila sochib turgan ziyosini Rabboniy amr ila qaytarib olib, Quyoshning boshiga orab "Qani Yerda ishing qolmadi der, Jahannamga bor, senga ibodat etib, sendek musahhar bir ma`murni sadoqatsizlik ila haqorat etganlarni yoq!" der. ila oqir. farmonini dog tushgan qora yuzi

Ilovaning Beshinchi Bolimi

Ha, hadis haqiqatlaridan ayonki, navi basharning eng mumtoz shaxsiyatlari bolmish bir yuz yigirma tort ming paygambarlarning ijmo` va tavotur ila

Sozlar

140

qisman shuhudga va qisman haqqalyaqiynga tayangan holda, yakdil bolib oxiratning vujudidan va insonlarning u yerga yuborilishidan va bu koinot Xoliqining qat`iy va`da qilgan oxiratni keltirishidan xabar berganlari kabi; va ular bergan xabarlarni kashf va shuhud ila ilmalyaqiyn suratida tasdiq etgan bir yuz yigirma tort million avliyolarning u oxiratning borligiga bergan shahodatlari va bu koinot Sone`i Hakiymining butun ismlari bu dunyoda korsatgan jilvalari ila bir baqo olamini shaksiz taqozo etganlaridan yana oxiratning vujudiga dalolatlari ila; va har yili bahorda zamin yuzida oyoqda turgan behisob olgan daraxtlarning janozalarini Kun fayakun amri ila tiriltirib, ba`su ba`dal mavtga mazhar etgan hashr va nashrning yuz minglab namunasi bolib osimliklar toifalaridan va hayvonot millatlaridan uch yuz ming navlarni hashr va nashr etgan cheksiz azaliy bir qudrat va hisobsiz va isrofsiz abadiy bir hikmat hamda rizqqa muhtoj butun ruh sohiblarini mukammal shafqat ila goyat garoyib bir tarzda parvarishlayotgan va har bahorda ozgina vaqtda behisob ziynat navlarini va gozalliklarini korsatgan boqiy bir rahmat va doimiy bir inoyat, shaksiz oxiratning vujudini lozim kormoq ila; va shu koinotning eng mukammal mevasi va Koinot Xoliqining eng sevgili san`atli asari va koinotdagi mavjudotlar ila eng kop aloqador bolgan insonda shiddatli, tebranmas, doimiy bolgan baqo ishqi, abadiyat shavqi va sarmadiyat orzulari shaksiz ishorasi va dalolati ila, bu foniy olamdan keyin boqiy bir olam va bir oxirat yeri va bir saodat yeri bolganini shu daraja qat`iy bir suratda isbot etadilarki: Dunyoning vujudi qadar, yaqqol ravishda oxiratning borligini qabul etmoqni lozim qilarlar.(Izoh) Modomiki Qur`oni Hakimning bizga bergan eng muhim bir darsi oxiratga iymon keltirmoqdir va u iymon ham bu qadar quvvatlidir va u iymonda shunday bir umid va bir tasalli borki, agar yuz ming keksalik bir shaxs boshida jamlansa, bu iymondan kelguvchi tasalli ularga bas kela oladi. Biz qariyalar Alhamdulillahi a`la kamal-il iymandeb keksaligimizga sevinmogimiz lozim.

(Izoh)

Ha, isbotli bolgan bir amrni abar brishning osonligi va inkor va yoq sanashning goyat mushkul ekani bu misoldan korinar. Shundayki; biri dsa: "Yer Kurrasida sut konsrvalari ytishadigan goyat garoyib bir bog bordir". Boshqasi dsa: "Yoqdir". Isbot etgan yolgiz osha bogning joyini yo ba`zi mvalarini korsatmoq ila osongina da`vosini isbot etar. Inkor etayotgan odam yoqligini isbotlash uchun butun Yer Kurrasini kormoq va korsatmoq ila da`vosini isbot eta olar. uddi shuning kabi, Jannatdan abar brguvchilar yuz minglab tomchilarini, mvalarini, alomatlarini korsatganlaridan qat`iy nazar, ikki sodiq shohidning sodir bolishga guvohliklari kifoya klarkan, uni inkor etgan hadsiz bir koinotni va chksiz bir abadiy zamonni tomosha qilmoq va kormoq va bir-bir elakdan otkazmoqdan song inkorini isbotlay olar. Yoqligini korsata olar. ullas, ey kksa birodarlar, oiratga iymonning naqadar quvvatli ekanini anglangiz.

Sozlar

141

Said Nursiy

On Birinchi Soz

Sozlar

142

Ey qardosh! Agar olam hikmatining tilsimini va inson yaratilishining muammosini va namoz haqiqatining ramzlarini birmuncha tushunib olishni istasang, nafsim bilan birga ushbu misoliy hikoyachaga boq:

Bir zamonlar bir podshoh otgan edi. Boylik jihatidan uning juda kop azinalari bolib, u azinalarda har turli javohir, olmos va zumradlar mavjud edi. Ham yashirin goyat ajoyib dafinalari bor edi. Kamolot jihatidan esa garoyib hunarlarga juda mahoratli edi. Ham bhisob nodir fanlarga ma`rifati va ihotasi, ham nihoyatsiz bnazir ilmlardan bilimi va ma`lumoti bor edi. Jamol va kamol sohibida ozining jamolini va kamolini korish va boshqalarga ham korsatish istagi boladiki, shu istakning siriga binoan, u shonli podshoh ham bir kuni saltanatining hashamatini va boyligining porloqligini va hunarlarining hayratlanarli namunalarini va ma`rifatining ajoyibotlarini insonlarga korsatish uchun bir namoyishgoh ochishni va unga korgazmalarini qoyishni istadi. Toki ma`naviy jamoli va kamolini ikki tomondan tomosha etsin: Bir tomondan, bvosita ozining nozik nazari ila korsin. Ikkinchi tomondan, boshqa birovning nazari ila boqsin. Shu hikmatga kora, buyuk va kng va muhtasham bir qasr bunyod eta boshladi. Shohona bir suratda, doiralar va manzillarga ajratib, azinalaridagi turli tuman duru javohirlar ila jilo brdi, oz dasti san`atining eng latif, eng gozal asarlari ila ziynatlantirdi, hikmat fanlarining eng nozikliklari ila tartiblab va ilmlarining mo`jizakorona asarlari ila bzatib, kamolga ytkazdi. Songra taom va n`matlarning barcha illaridan eng lazizlarini jamlagan dasturonlarni u saroyda yoydi. Ham har toifaga munosib bir dasturon tayin etdi. Shunday saovatkorona, san`atparvarona bir umumiy ziyofat hozirladiki, goyo har bir

Sozlar

143

dasturon, yuzlab latif san`atlarning asarlari ila tashkil topganday qiymatli hadsiz n`matlarni trib chiqdi. Songra mamlakatining chor atrofidagi aholini va raiyatini sayrga va kongil ochishga va ziyofatga taklif etdi. Kyin bir yovari akramiga saroyning hikmatlarini va ichidagilarining ma`nolarini anglatib, uni ustoz va ta`rif etuvchi qilib tayinladi. Toki saroyining Son`ini saroyning ichidagilari ila birga aholiga ta`rif etsin. Va Saroy naqshlarining ramziy ma`nolarini tushuntirib, ichidagi san`atlarining ishoralarini orgatib, ichidagi nizomli ziynatlar va olchovli naqshlar ndir? Va qanday jihatlari ila saroy sohibining kamolotiga va hunarlariga dalolat etganlarini u saroyga kirganlarga ta`rif etsin va kirish odobini va sayr marosimini bildirib, u korinmagan sultonga qarshi roziligi doirasida tashrifot marosimini ta`riflab brsin. ullas, u muarrif ustozning har bir doirada bittadan yordamchilari bor. Ozi eng katta doirada shogirdlari orasida turgan, butun tomoshabinlarga shunday bir tabligot qilmoqda. Dmoqdaki: Ey aholi! Shu qasrning sohibi bolmish sayyidimiz bu narsalarning izhori ila va bu saroyni bunyod qilish ila ozini sizlarga tanittirmoq istaydi. Sizlar ham uni taninglar va gozalcha tanishga harakat qilinglar. Ham shu ziynatlashlar ila ozini sizga svdirmoq istaydi. Sizlar ham uning san`atlarini taqdir va ishlarini tahsin ila ozingizni unga svdiringlar. Ham bu korganingiz ehsonlar ila sizlarga muhabbatini korsatmoqda. Sizlar ham itoat ila unga hurmat qilingiz. Ham shu kamolot asarlari ila ma`naviy jamolini sizga korsatmoq istaydi. Sizlar ham uni korishni va tavajjuhini qozonishga ishtiyoqingizni korsating. Ham butun shu korganingiz san`atli asarlar va ziynatlar ustida bittadan masus muhr, bittadan ususiy tamga, bittadan taqlid etilmas imzo qoyish bilan har narsa oziga os bolganini va oz qolining mahsuli bolganini va ozi bir va yakto, istiqlol va yakkalik sohibi ekanini sizlarga korsatmoq istaydi. Sizlar ham uni bir va yakto va mislsiz, nozirsiz, tngsiz db taningiz va qabul qilingiz. Yana bular kabi, unga va u maqomga munosib sozlarni tomoshabinlarga aytdi. Songra, kirgan aholi ikki guruhga ayrildilar: Birinchi guruh: Ozini tanigan va aqli joyida va qalbi soglom bolganlari uchun, u saroy ichidagi ajoyibotlarni korganlari zahot ddilar: Bunda katta bir ish bor. Ham angladilarki: Bhuda emas, oddiy bir oyinchoq emas. Shu bois qiziqdilar: Ajabo, buning tilsimi nima bolsa? Ichida nima bor ekan?- db oylab turgan edilar, birdan u muarrif ustozning bayon etgan nutqini eshittilar. Angladilarki, butun sirlarning kaliti undadir. U tomon yonaldilar va ddilar: Assalomu Alayka Ya Ayyuhal Ustoz! Haqiqatan, shunday bir muhtasham saroyning siz kabi sodiq va mudaqqiq bir ta`rifchisi lozimdir. Sayyidimiz sizga nimani bildirgan bolsa, iltimos bizlarga bildiring. Ustoz esa yuqorida zikr etilgan nutqlarini ularga ddi. Ular chiroyli ravishda tingladilar, gozal tarzda

Sozlar

144

qabul etib toliq foydalandilar. Podshohning rizoligi doirasida amal qildilar. Ularning shu odobli muomala va vaziyatlari u podshohga ush klganidan ularni os va yuksak va ta`rifga sigmas boshqa bir saroyga da`vat qildi, ehson etdi. Ham shunday bir Javvodi Malikka loyiq va shunday itoatkor aholiga muvofiq va shunday odobli musofirlarga munosib va shunday yuksak bir qasrga arzigulik bir suratda ikrom etdi, doimiy ularni saodatlantirdi. Ikkinchi guruh: aqllari aynigan, qalblari sonib qolgan bolganlari uchun, saroyga kirgan paytlari nafslariga maglub bolib, lazzatli taomlardan boshqa hch narsaga qaramadilar. Butun u gozalliklardan kozlarini yumdilar va u ustozning irshodlaridan va shogirdlarining tanbhlaridan quloqlarini brkitdilar. Hayvon kabi yb-ichib uyquga toldilar. Ichilmaydigan, faqat ba`zi bir ishlar uchun hozirlangan iksirlardan ichdilar. Sarush bolib shunday baqirdilar, shunday topolon kotardilarki, tomoshabin mhmonlarni bhuzur etdilar. Son`i Ziyshonning dasturlariga nisbatan adabsizlik qildilar. Saroy sohibining askarlari ham ularni tutib, undayin adabsizlarga loyiq bir hibsonaga tashladilar. Ey mn bilan birga bu hikoyani tinglagan birodar! Albatta angladingki: U Hokimi Ziyshon bu qasrni shu mazkur maqsadlar uchun bunyod etgandir. Shu maqsadlarning royobga chiqishi esa ikki narsaga bogliqdir: Birisi: Shu korganimiz va nutqini tinglaganimiz ustozning borligidir. Chunki u bolmasa, butun maqsadlar bhuda bolar. Chunki tushunilishi qiyin bir kitob muallimsiz bolsa, ma`nosiz bir qogozdan farqi qolmas. Ikkinchisi: Aholi u ustozning sozini qabul etib tinglamogidir. Dmak, ustozning borligi qasrning borligiga sababdir va aholining tinglashlari qasrning baqosiga sababdir. Bas, shunday ekan, aytish mumkinki: Shu ustoz bolmasa edi, u Maliki Ziyshon shu qasrni bunyod etmasdi. Ham yana aytish mumkinki: U ustozning ta`limotini aholi tinglamagan paytlari, albatta u qasr almashtirilajak va ozgartirilajak. Ey birodar! Hikoya shu yrda tugadi. Agar bu misolning sirini anglagan bolsang boq, haqiqatning yuzini ham kor. Xullas, u saroy mana shu olamdirki, shifti tabassum etgan yulduzlar ila yoritilgan kok yuzidir. Poyi esa sharqdan garbga qadar rango-rang chchaklar ila bzatilgan yr yuzidir. U Podshoh esa azal-abad sulton bolmish Zoti Muqaddasdirki, ytti qavat osmon va yr hamda ichida bolgan har narsa ozlariga os tillar ila u zotni poklab tasbh etadilar. Ham shunday bir Maliki Qodiyrki, osmonlar va yrni olti kunda yaratib, rububiyat arshida turib, kcha va kunduzni

Sozlar

145

qora va oq ikki chiziq kabi bir-birining orqasidan navbat ila aylantirib, koinot sahifasida oyatlarini yozgan. Va Quyosh, Oy, yulduzlar amriga tob hashamat va qudrat sohibidir. U saroyning manzillari esa on sakkiz ming olamdirki, har birisi oziga loyiq bir tarzda ziynatlangan va tartiblangandir. Xullas, u saroyda korganing garoyib san`atlar esa shu olamda koringan Alloh qudratining mo`jizalaridir. Va u saroyda korganing taomlar esa shu olamda, masalan yoz mavsumida, masalan Barla boglarida Ilohiy Rahmatining garoyib mvalariga ishoradir. Va u yrdagi ochoq va oshona esa bu yrda bagrida otash bolgan Yer va uning yuzidir. Va u yrda misolda shohid bolganing mafiy azinalarning javharlari esa shu haqiqatda Muqaddas Ilohiy Ismlarning jilvalariga misoldir. Va misolda korganimiz naqshlar va u naqshlarning ramzlari esa, shu olamni bzagan muntazam san`atli asarlar va olchovli qudrat qalamining naqshlaridirki, Qodiyri Zuljalolning ismlariga dalolat qiladilar. Va u ustoz esa Sayyidimiz Muhammad Alayhissalotu Vassalamdir. Muovinlari esa Paygambarlar Alayhimussalomdir va shogirdlari esa avliyo va asfiyodir. U saroydagi hokimning izmatkorlari esa shu olamda Malaklar Alayhimussalomga ishoradir. Misolda sayr va ziyofatga taklif etilgan musofirlar esa shu dunyo musofironasida jin va ins va insonning izmatkorlari bolgan hayvonlarga ishoradir. Va u ikki guruh esa bu yrda birisi iymon ahlidirki, koinot kitobi oyatlarining tafsirchisi bolgan Qur`oni Hakimning shogirdlaridir. Ikkinchi guruh esa kufr va tugyon ahlidirki, nafs va shaytonga tob bolib faqatgina dunyoviy hayotni tanigan hayvon kabi, balki yanada past kar, soqov, zalolat guruhidir. Birinchi guruh bolgan saodatmand va yashilar esa zuljanohayn bolgan ustozni tingladilar. U ustoz ham abddir, ubudiyat nuqtasida Rabbini vasf va ta`rif etarki, Janobi Haqning dargohida ummatining elchisi hukmidadir. Ham rasuldir, risolat nuqtasida Rabbining hukmlarini Qur`on vositasi ila jin va insga ytkazar. Mazkur batiyor jamoat u rasulni tinglab Qur`onga quloq soldilar. Ozlarini butun ibodatlarning mundarijasi bolgan namoz ila bir qancha oliy maqomlar ichida goyat latif vazifalar ila liboslangan kordilar. Ha, namoz ilma-il zikr va harakatlari ila ishora qiladigan vazifalarni, maqomlarni batafsil kordilar. Shundayki: Birinchidan: Asarlariga boqib, goyibona muomala shaklida rububiyat saltanati gozalliklariga tomoshabin maqomida ozlarini korganlaridan, takbir va tasbh vazifasini ado etib Allohu Akbar ddilar. Ikkinchidan: Muqaddas Ilohiy Ismlarning jilvalari bolgan mislsiz gozalliklariga va porloq asarlariga dallollik maqomida korinmoq ila Subhanallah, Valhamdulillah dya taqdis va tahmid vazifasini ado etdilar.

Sozlar

146

Uchinchidan: Ilohiy Rahmatning azinalarida toplangan n`matlarni zohiriy va botiniy tuygular ila totib anglamoq maqomida shukr va sano vazifasini ado etishni boshladilar. Tortinchidan: Ilohiy Ismlarning azinalaridagi javharlarni ma`naviy jihozlar mzonlari ila tortib bilish maqomida tanzih va madh vazifasiga kirishdilar. Bshinchidan: Qadar dasturi uzra qudrat qalami ila yozilgan Rabboniy maktublarni mutolaa maqomida tafakkur va tahsin vazifasini boshladilar. Oltinchidan: Narsalarning yaratilishda va asarlar san`atidagi latif noziklik va nozanin gozalliklarni tomosha ila tanzih maqomida Fotiri Zuljalol, Son`i Zuljamollariga muhabbat va ishtiyoq vazifasiga kirishdilar. Dmak, koinotga va asarlariga nazar solib, goyibona qullik muomalasi ila mazkur maqomlarda mazkur vazifalarni ado etgach, Son`i Hakiymning ham muomala va ishlariga boqmoq darajasiga chiqdilarki, hozirona bir muomala suratida avvalo oliqi Zuljalolning oz san`atlarining mo`jizalari ila ozini idroklilarga tanittirishiga qarshi hayrat ichra bir ma`rifat ila javob brib ddilar. Sning ta`rif etguvchilaring butun san`atli asarlaringdagi mo`jizlaringdir. Songra u Rahmonning oz rahmatining gozal mvalari ila ozini svdirishiga qarshi muhabbat va ishq ila javob brib ddilar. Songra u Mun`imi Haqiqiyning

shirin n`matlari ila marhamat va shafqatini korsatishiga qarshi shukr va hamd ila javob brdilar. Ddilar: Sning haq shukringni qan-

day ado eta olamiz? Sn shunday shukrga loyiq bir mashkursanki, butun koinotga sochilgan butun n`matlarning e`lonoti ila hamd va madhingizni bildirmoqdalar. Ham rahmat va n`matning nizomli mvalari va olchovli ymishlari sning sahovat va karamingga guvohlik etmoq ila sning shukringni maluqotning kozi onglarida ado etmoqdalar. Songra shu koinotning yuzlarida almashib turuvchi mavjudot oynalarida jamol va jalol va kamol va kibriyosining izhoriga qarshi, db ta`zim

ichra bir ojizlik ila rukuga ktib kamtarinlik ichra bir muhabbat va hayrat ila sajda etib javob brdilar. Kyin u Ganiyi Mutlaqning sarvatining molligini va

Sozlar
qilib istamoq ila javob brib ddilar.

147

rahmatining kngligini korsatishiga qarshi faqirlik va hojatlarini izhor etib, duo

Songra u Son`i Zuljalolning oz san`atining latiflarini, garoyiblarini, antiqalarini korgazmalar orqali maxluqot namoyishgohida yoyganiga javoban dya taqdir etib, Qanday gozal yaratilgan! dya tahsin etib, db mushohada etmoq, boqinglar! hayrat ichra db shahodat kltirmoq; Klinglar, db harkasni shohid qilib javob

brdilar. Ham u Sultoni Azal va Abad koinotning chor atrofida oz rububiyat saltanatini e`lon va vahdoniyatining izhoriga qarshi tavhid va tasdiq etib dya itoat va boyin egish ila qarshiladilar. Songra u Rabbul Olamiyn uluhiyatining izhoriga qarshi zaiflik ichra ojizliklarini, ehtiyoj ichra faqirliklarini e`londan iborat bolgan ubudiyat ila va ubudiyatning ulosasi bolgan namoz ila javob brdilar. Yana bular kabi rango-rang ubudiyat vazifalari ila shu dunyo uyi db atalgan buyuk masjidida umr farzlarini va hayot vazifalarini ado etib ahsani taqvim suratini oldilar. Butun maxluqot uzra shunday bir martabaga chiqdilarki, iymon quvvati va amnu omonat ila jihozlangan amin bir yrning alifasi boldilar. Hamda shu tajriba maydoni va shu imtihon dastgohidan song ularning Rabbi Kariymlari ularni iymonlariga mukofot sifatida abadiy saodatga va Islomiyatlariga haq sifatida dorus-salomga da`vat etib shunday bir ikrom etdi va etarki, hch koz kormagan va quloq eshitmagan va bashar qalbi otiriga klmagan darajada porloq bir tarzda rahmatiga noil ayladi va ularga abadiyat va boqiylik brdi. Chunki abadiy va sarmadiy bolgan bir jamolning tomoshabin mushtoqi va oynador oshigi, albatta boqiy qolib abad sari ktajakdir. Hullas, Qur`on shogirdlarining oqibatlari shundaydir. Janobi Haq bizlarni ulardan aylasin, omin! Ammo gunohkor va buzgunchilar bolgan boshqa guruh esa: Balogat yoshiga ytib, shu olam saroyiga kirgan vaqtlari butun vahdoniyatning dalillariga qarshi kufr ila javob brib va butun n`matlarga javoban kufron ila qarshilab va butun mavjudotni qiymatsizlik ila kofirona bir tuhmat ila haqorat qildilar va

Sozlar

148

butun Ilohiy ismlarning tajalliyotiga javoban rad va inkor ila javob brganlaridan, oz bir vaqtda nihoyatsiz bir jinoyat qildilar, nihoyatsiz bir azobga loyiq boldilar. Ha, insonga umr sarmoyasi va insoniy jihozlar mazkur vazifalar uchun brilgandir. Ey ahmoq nafsim va ey purhavas birodarim! Ajabo, oylayotirsizmiki, hayotingiz vazifasi yolgiz madaniy tarbiya ila gozalcha nafsni muhofaza etmoq, ayb bolmasin, qorin va farjning izmatiga-mi oiddir? Yoki oylayotirsizmiki, hayotingizning tazgohida oyib bitilgan shu nozik tuygular va ma`naviyat, va shu szgir a`zo va asboblar va shu muntazam vujud a`zolari va jihozlar hamda shu qiziquvchan havas va hissiyotning yagona goyasi shu foniy hayotda razil nafsning, past havaslarning qondirilishi uchun ist`moliga-mi masusdir? Yoq va aslo! Balki vujudingizda shularning yaratilishi va fitratingizda bular qoyilishining goyasi ikki asosdir: Biri: Janobi Mun`imi Haqiqiyning butun n`matlarining har bir navlarini sizga his ettirib shukr ettirmoqdan iboratdir. Siz ham his etib, shukr va ibodatini ado qilmogingiz lozim. Ikkinchisi: Olamda namoyon bolgan muqaddas Ilohiy ismlarning butun korinishlarining qismlarini bitta-bittalab, sizga u jihozlar vositasi ila bildirib tottirmoqdir. Siz ham totmoq ila tanib iymon kltirmogingiz darkor. Mana shu ikki asos ustida inson kamoloti nashvu namo topar. Shu bilan inson inson bolar. Insoniyatning jihozlari hayvon kabi dunyoviy hayotni qozonish uchun brilmaganiga quyidagi misol siri ila boq: Masalan, bir zot bir izmatkoriga yigirma oltin brdi; toki masus bir gazmoldan oziga bir libos olsin. U izmatkor bordi, u gazmolning eng a`losidan mukammal bir libos oldi, kiydi. Songra kordiki: U zot boshqa bir izmatkoriga ming oltin brib, chontagiga birnimalar yozilgan qogozni ham solib qoydi, tijoratga yubordi. Endi har aqli joyida bolgan anglarki, u sarmoya birgina libos olish uchun emas. Chunki avvalgi izmatkor yigirma oltinga eng a`lo gazmoldan bitta libos olgani uchun, albatta bu ming oltin birgina libos uchun sarf qilinmas. Agar bu ikkinchi izmatkor chontagiga solib qoyilgan qogozni oqimasdan, balki avvalgi izmatchiga qarab, hamma pulni bir dokonchiga bitta libos uchun brib, ham u libosning eng chiriganidan va birodarining libosidan ellik daraja past libos olsa, albatta u

Sozlar

149

odim bagoyat darajada ahmoqlik qilgani uchun shiddat ila azob brilajak va gazab ila adablantirilajakdir. Ey nafsim va ey birodarim! Aqlingizni boshingizga toplangiz. Umr sarmoyangiz va hayotingiz ist`dodini hayvonday, balki hayvondan juda past bir darajada shu foniy hayotga va moddiy lazzatlarga sarf etmangiz. Yoqsa sarmoya jihatidan eng oliy, hayvondan ellik darajada yuksak bolganingiz holda eng pastidan ellik daraja past tushasiz. Ey gofil nafsim! Sning hayotingning goyasini va hayotingning mohiyatini, ham hayotingning suratini, ham hayoting haqiqatining sirini, ham hayoting saodatining kamolini bir darajada tushunmoq istasang, boq; Sning hayotingning goyalarining ulosasi toqqiz amrdir: Birinchisi shudirki: Sning vujudingda qoyilgan tuygular tarozilari bilan Ilohiy rahmatning azinalarida saqlangan n`matlarni tortmoqdir va kulliy shukr etmoqdir. Ikkinchisi: Sning fitratingda qoyilgan jihozlarning kalitlari ila Ilohiy muqaddas ismlarning yashirin azinalarini ochmoqdir, Zoti Aqdasni u ismlar ila tanimoqdir. Uchichisi: Shu dunyo namoyishgohida, maxluqot nazarida, Ilohiy ismlarning snga taqqan garib san`atlarini va latif jilvalarini bilib hayoting ila korsatmoq va izhor etmoqdir. Tortinchisi: Hol va soz lisoning ila Holiqingning rububiyati dargohiga ubudiyatingni e`lon etmoqdir. Bshinchisi: Qanday bir askar podshohidan olgan turli-tuman nishonlarini rasmiy vaqtlarda taqib podshohning nazarida korinmoq ila uning iltifot asarlarini korsatgani kabi, sn ham Ilohiy ismlar jilvalarining snga brgan insoniy latifalar ziynatlari ila bilib turib bzanib u Shohidi Azaliyning shuhud va ishhod nazariga korinmoqdir. Oltinchisi: Tirik mavjudotlarning hayotga oid korinishlar dyilgan Holiqlariga tahiyyotlari; va hayot ramzlari dyilgan Son`lariga tasbhotlari va samaralar va hayot goyalari dyilgan Vohibi Hayotga arzu ubudiyatlarini bilib turib mushohada etmoq, tafakkur ila korib shohidlik ila korsatmoqdir.

Sozlar

150

Yettinchisi: Sning hayotingga brilgan juz`iy ilm va qudrat va iroda singari sifat va hollaringdan kichik namunalarini vohidi qiyosiy qabul etmoq ila oliqi Zuljalolning mutlaq sifatini va muqaddas qobiliyatlarini osha olchovlar ila bilmoqdir. Masalan, sn juz`iy iqtidoring va juz`iy ilming va juz`iy irodang ila bu onani muntazam qilganingdan, shu olam qasrining sning onangdan buyukligi darajasida shu olamning ustasini osha nisbatda Qodiyr, Aliym, Hakiym, Mudabbir bilmoq lozimdir. Sakkizinchi: Shu olamdagi mavjudotning har biri oziga masus bir til ila oliqining vahdoniyatiga va Son`ning rububiyatiga doir ma`naviy sozlarini fahm etmoqdir. Toqqizinchisi: Ojizlik va zaiflikning, faqirlik va ehtiyojning olchovi ila Ilohiy qudratning va Rabboniy boylikning korinish darajalarini anglamoqdir. Qandayki ochlikning darajalari nisbatida va ehtiyojning navlari miqdoricha taomning lazzati va darajalari va illari anglashilar. Xuddi shuningdk, sn ham nihoyatsiz ojizliging va faqirliging ila nihoyatsiz qudrat va Ilohiy boylikning darajalarini fahmlamoging lozim. ullas, sning hayotingning goyalari qisqacha bular kabi amrlardir. Endi oz hayotingning mohiyatiga bir nazar solki, uning mohiyatining ma`nolari shudir: Ilohiy ismlarga oid garoyiblarning mundarijasi, ham Ilohiy ishlar va sifatlarning bir miqyosi, ham koinotdagi olamlarning bir mzoni, ham bu buyuk olamning bir royati, ham shu koinotning bir aritasi, ham shu buyuk kitobning bir ulosasi, ham qudratning yashirin azinalarini ochadigan bir kalit kulchasi, ham mavjudotga sochilgan va vaqtlarga taqilgan kamolotining bir ahsani taqvimidir. ullas, hayoting mohiyati shular kabi amrlardir. Endi sning hayotingning surati va vazifasi tarzi shudirki: Hayoting bir yozilgan sozdir. Qudrat qalami ila bitilgan hikmatnoma bir sozdir. Korinib va eshitilib eng gozal ismlarga dalolat qilar. ullas, hayotingning surati shu kabi amrlardir. Endi hayotingning haqiqati siri shudirki: Ahadiyat korinishiga, Samadiyat jilvasiga oynalikdir. Ya`ni, butun olamda koringan ismlarning toplangan nuqtasi hukmida bir jom`iyat ila Zoti Ahadi Samadga oynalikdir.

Sozlar

151

Endi hayotingning saodat ichra kamoli esa: Sning hayotingning oynasida aks etgan Shamsi Azaliyning nurlarini his etib svmoqdir. Idrokli bolib unga shavq korsatmoqdir. Uning muhabbati ila ozingdan kchmoqdir. Qalbing koz qorachigida aksi nurini joylashtirmoqdir. ullas, bu sirdandirki, sni a`loyi illiyinga chiqargan bir hadisi qudsiyning sharafli ma`nosi bolgan:

dyilgandir. Xullas, ey nafsim! Hayotingning bunday oliy goyalarga yuzlangan bolgani va shunday qiymatli azinalarni ozida jamlagani holda, hch aql va insofga loyiqmidirki: qiymatsizlik ichra qiymatsiz bolgan vaqtinchalik nafsoniy zavqlarga, otkinchi dunyoviy lazzatlarga sarf etib, zoye qilmoqdasan! Agar zoye qilishni istamasang, otgan misol va haqiqatga ishorat etgan

surasidagi qasam va u qasamning javobini oylab amal qil.

Sozlar
***

152

Sozlar

153

ON IKKINCHI SOZ

[Qur`oni Hakimning muqaddas hikmati ila falsafa hikmatining qisqacha muvozanasi, ham Qur`on hikmatining insonning shasiy va ijtimoiy hayotiga brgan tarbiya darsining goyat qisqa bir natijasi, ham Qur`onning boshqa Allohning sozlari va butun kalomlardan ustunligi jihatiga bir ishoradir. ullas, bu sozda "Tort Asos" bordir.] Birinchi Asos: Qur`on hikmati ila fan hikmatining farqlariga shu kladigan misoliy hikoya durbini ila boq: Bir zamon ham dindor, ham goyat san`atkor bir Nomdor Hukmdor istadiki: Qur`oni Hakimni ma`nolaridagi muqaddasligiga va kalimalaridagi mo`jizalikka loyiq bir yozuv ila yozsin. U mo`jiznamo qomatga garoyib bir libos kiydirilsin. ullas, u Naqqosh Zot Qur`onni juda ajib bir tarzda yozdi.

Sozlar

154

Butun qiymatdor javharlarni yozuvida ist`mol etdi. Haqiqatlarining ilmailligiga ishora uchun ba`zi mujassam harflarini olmos va zumrad ila va bir qismini gavhar va aqiq ila va bir toifasini billur va marjon ila va bir navini oltin va kumush ila yozdi. Ham shunday bir tarzda bzab naqshladiki, oqishni bilgan va bilmagan harkas tomoshasidan hayron bolib tahsin etardi. ususan haqiqat ahlining nazariga u zohiriy gozallik ma`nosidagi goyat porloq gozallikning va goyat shirin ziynatlarning ishorasi bolganidan, juda qiymatdor bir antiqa bolgandir. Songra u Hokim shu san`at ila qilingan va ziynatlangan Qur`onni bir ajnabiy faylasufga va bir musulmon olimga korsatdi. Ham tajriba, ham mukofot uchun amr etdiki: "Har biringiz buning hikmatiga doir bir asar yozing". Avvalo u faylasuf, songra u olim unga doir bittadan kitob ta`lif etdilar. Faqat faylasufning kitobi yolgiz harflarning naqshlaridan va munosabatlaridan va vaziyatlaridan va javharlarining ususiyatlaridan va ta`riflaridan bahs etar. Ma`nosiga hch qaramas. Chunki u ajnabiy odam arabiy atni oqishni hch bilmas. Hatto u ziynatlangan Qur`onni, bilmaydiki bir kitobdir va ma`noni ifoda etgan yozuvdir. Balki unga naqshli bir antiqa nazari ila boqadi. Lkin garchi arabcha bilmaydi faqat juda yashi bir muhandisdir, gozal bir tasvirchidir, mohir bir kimyogardir, sarrof bir javharchidir. ullas, u odam bu san`atlarga kora asarini yozdi. Ammo musulmon olim bolsa unga qaragan payt tushundiki: U Kitobi Mubindir, Qur`oni Hakimdir. ullas, bu haqparast zot na zohiriy bzanishlariga ahamiyat brdi va na harflarning naqshlari ila mashgul boldi. Balki shunday bir narsa ila mashgul boldiki, million martaba haligi odamning mashgul bolgan masalalaridan yanada oliy, yanada qiymatli, yanada latif, yanada sharif, yanada foydali, yanada jom`... Chunki naqshlarning pardasi ostida bolgan muqaddas haqiqatlaridan va sirlarining nuridan bahs etadigan goyat gozal bir tafsiri sharif yozdi. Songra ikkisi asarlarini etib u Hokimi Ziyshonga taqdim etdilar. U Hokim avvalo faylasufning asarini oldi. Boqdi, kordiki: U udparast va tabiatparast odam kop ishlagan, faqat hch haqiqiy hikmatini yozmagan. Hch bir ma`nosini tushunmagan, balki chalkashtirgan. Unga qarshi hurmatsizlik, balki adabsizlik etgan. Chunki u haqiqatlar manbai bolgan Qur`onni ma`nosiz naqshlar db oylab, ma`no jihatida qiymatsizlik ila haqoratlaganidan, u Hokimi Hakiym ham uning asarini boshiga urdi, huzuridan chiqardi. Songra ikkinchi haqparast, mudaqqiq olimning asariga boqdi, kordiki: Goyat gozal va foydali bir tafsir va goyat hakimona, murshidona bir ta`lifdir. "Ofarin, barakalloh" ddi. ullas hikmat budir va olim va hakim buning sohibiga drlar. Haligi odam esa haddidan tajovuz etgan bir san`atkordir. Songra uning asariga bir mukofot sifatida har bir harfiga muqobil tuganmas azinasidan "On

Sozlar
oltin brilsin" iroda etdi. Agar misolni fahm etgan bolsang boq, haqiqatning yuzini ham kor:

155

Ammo u ziynatlangan Qur`on bolsa shu san`at ila qilingan koinotdir. U hokim esa Hakiymi Azaliydir. Va u ikki odam esa birisi, ya`ni ajnabiysi falsafa ilmi va faylasuflardir. Boshqasi Qur`on va shogirdlaridir. Ha, Qur`oni Hakim shu Qur`oni Azimi Koinotning eng oliy bir mufassiridir va eng balig bir tarjimonidir. Ha, u Furqondirki; shu koinotning sahifalarida va zamonlarning yaproqlarida qudrat qalami ila yozilgan taqviniy oyatlarni jin va insga dars brar. Ham har biri bittadan ma`nodor harf bolgan mavjudotga "harfiy ma`no" nazari ila, ya`ni ularga Son` hisobiga boqar, "Naqadar gozal qilingan, naqadar gozal bir suratda Son`ining jamoliga dalolat etmoqda" dr. Va bu bilan koinotning haqiqiy gozalligini korsatadi. Ammo hikmat ilmi dganlari falsafa bolsa; mavjudot harflarining ziynatlashlarida va munosabatida shongigan va ahmoqlashgan, haqiqatning yolini yoqotgan. Shu buyuk kitobning harflariga "harfiy ma`no" ila, ya`ni Alloh hisobiga boqmoq lozim ekan; unday qilmasdan "ismiy ma`no" ila, ya`ni mavjudotga mavjudot hisobiga boqar, shunday bahs etar. "N gozal qilingan"ga badal, "N gozaldir" dr, unuklashtirar. Bu bilan koinotni haqoratlab, oziga shikoyatchi qilar. Ha, dinsiz falsafa haqiqatsiz bir safsatadir va koinotga bir haqoratdir... Ikkinchi Asos: Qur`oni Hakim hikmatining shasiy hayotga brgan aloqiy tarbiya va falsafa hikmatining brgan darsning muvozanati: Falsafaning olis bir talabasi bir fir`avndir. Yolgiz manfaati uchun eng past narsaga ibodat etgan bir fir`avni zalildir. Har manfaatli narsani oziga "Rab" tanir. Ham u dinsiz shogird inkorchi va qaysardir. Faqat bir lazzat uchun nihoyat zillatni qabul etgan miskin bir inkorchidir. Shayton kabi shaslarning bir qiymatsiz manfaat uchun oyogini opmoq ila zillat korsatadigan past bir qaysardir. Ham u dinsiz shogird jabbor bir magrurdir. Faqat qalbida tayanch nuqtasi topmagani uchun zotida goyat ojizlik ila ojiz udfurush bir jabbordir. Ham u shogird manfaatparast udandishdirki, himmatining goyasi nafs va m`daning va farjning havaslarini ta`min va shasiy manfaatini ba`zi qavmiy manfaat ichida qidirgan hiylachi bir udgamdir. Ammo Qur`on hikmatining olis shogirdi esa bir abddir. Faqat yaratilganlarning eng buyugiga ham ibodatga tanazzul etmas. Ham jannat kabi a`zamiy manfaat bolgan bir narsani ibodatning goyasi qabul etmas aziz bir abddir. Ham haqiqiy shogirdi kamtarindir; salim, halimdir. Faqat Fotiridan boshqasiga izni doirasi orijida itiyori ila tazallulga tanazzul etmas. Ham faqir

Sozlar

156

va zaifdir, faqirligini va zaifligini bilar. Faqat uning Maliki Kariymi u uchun saqlagan uroviy boyligi ila mustagniydir va Sayyidining nihoyatsiz qudratiga tayangani uchun quvvatlidir. Ham yolgiz livajhilloh, Allohning roziligi uchun, fazilat uchun amal etar, harakat qilar... ullas, ikki hikmatning brgan tarbiyasi ikki shogirdning muvozanati ila anglashilar. Uchinchi Asos: Falsafa hikmati ila Qur`on hikmatining bashariyatning ijtimoiy hayotiga brgan tarbiyalari: Ammo falsafa hikmati bolsa, ijtimoiy hayotda tayanch nuqtasini quvvat qabul etar. Maqsadni manfaat bilar. Hayot dasturini kurash tanir. Jamoatlarning robitasini irqchilik, manfiy millatchilikni tutar. Samarasi esa nafsning havaslarini ta`min va bashariyat hojatlarini kopaytirmoqdir. Holbuki quvvatning ishi tajovuzdir. Manfaatning ishi, har orzuga ytarli klmagani uchun ustida kurashmoqdir. Kurash dasturining ishi toqnashmoqdir. Irqchilikning ishi boshqasini yutmoq ila ozuqlanmoq bolganidan, tajovuzdir... Mana bu hikmatdandirki, basharning saodati mavh bolgandir. Ammo Qur`on hikmati bolsa, tayanch nuqtasi quvvatga badal haqni qabul etar. Goyada manfaatga badal fazilat va Allohning roziligini qabul etar. Hayotda kurash dasturi orniga yordamlashmoq dasturini asos tutar. Jamoatlarning robitalarida; irqchilik, millatchilik orniga diniy va sinfiy va vataniy robitani" qabul etar. Goyasi nafsoniy havaslarning tajovuzlariga tosiq chkib, ruhni yuksakliklarga tashviq va yuksak hissiyotlarini ta`min va insonni insonning kamolotiga chorlab inson etar. Haqning ishi ittifoqdir. Fazilatning ishi bir-biriga tayanishdir. Yordamlashish dasturining ishi bir-birining madadiga ytishmoqdir. Dinning ishi uuvvatdir, injizobdir. Nafsni minib olib boglamoq, ruhni kamolotga qamchilamoq ila erkin qoymoqning ishi ikki dunyo saodatidir. Tortinchi Asos: Qur`onning butun Allohning kalimalari ichida yuksaklik jihatini va butun kalomlar ustida ustunlik tarafini anglamoq istasang shu ikki misolga boq: Birinchisi: Bir sultonning ikki il gapirishi, ikki tarzda itobi bordir. Birisi oddiy bir raiyat ila juz`iy bir ish uchun, ususiy bir hojatga doir, os bir tlfon ila gapirmoqdir. Boshqasi saltanati uzmo unvoni ila va buyuk alifalik nomi ila va umumiy hokimiyat e`tibori ila amrlarini atrofga nashr va namoyon maqsadi ila bir elchisi bilan yoki buyuk bir ma`muri bilan gapirmoqdir va hashamatini izhor etgan yuksak bir farmon ila sozlashmoqdir. Ikkinchi Misol: Bir odam qolida bir oynani quyoshga qarshi tutar. U

Sozlar

157

oyna miqdoricha bir ishiq va ytti rangni jamlagan bir ziyo olar. U nisbat ila Quyosh ila munosabatdor bolar, suhbat etar va u ishiqli oynani qorongi onasiga yoki tom ostidagi bogiga yonaltirsa, quyoshning qiymati nisbatida emas, balki u oynaning qobiliyati miqdoricha foydalana olar. Boshqasi bolsa onasidan yoki bogining tomidan kng drazalar ochar. Kokdagi quyoshga qarshi yollar qilar. Haqiqiy quyoshning doimiy ziyosi ila suhbat etar, gapirar va hol lisoni ila shunday minnatdorona bir suhbat etar. Dr: "Ey yr yuzini ishigi ila porlatgan va butun gullarning yuzini kuldirgan dunyo gozali va kok nozdori bolgan nozanin quyosh! Ular kabi mning onachamni va kichkina bogimni isintirding, ishiqlantirding". Holbuki oyna sohibi bunday dyolmas. U qayd ostidagi quyoshning aksi bolsa, asarlari chgaralangandir. U qaydga koradir... Mana bu ikki misolning durbini ila Qur`onga boq. Mo`jizaligini kor va muqaddasligini angla... Ha, Qur`on drki: "Agar yrdagi daratlar qalam bolib, dngizlar siyoh bolsa, Janobi Haqning sozlarini yozsalar, bitirolmaslar". Hozir shu nihoyatsiz sozlar ichida eng buyuk maqom Qur`onga brilishining sababi shudirki: Qur`on ismi a`zamdan va har ismning a`zamiylik martabasidan klgan. Ham butun olamlarning Rabbi e`tibori ila Allohning kalomidir. Ham butun mavjudotning ilohi unvoni ila Allohning farmonidir. Ham Osmonlar va Yerning oliqi e`tibori ila bir itobdir. Ham mutlaq rububiyat jihatida bir sozlashmoqdir. Ham saltanati omma-i Subhoniya hisobiga azaliy bir utbadir. Ham qamragan kng rahmati nuqtasida Rahmon lutflarining bir daftaridir. Ham uluhiyat hashamatining azamati e`tibori ila boshlarida ba`zan tilsim bolgan bir abarlashish majmuasidir. Ham ismi a`zamning muhitidan nuzul ila arshi a`zamning butun qamraganiga boqqan, tkshirgan hikmat yoygan muqaddas bir kitobdir. Mana bu sirdandirki, Kalomulloh unvoni mukammal loyiqlik ila Qur`onga brilgan. Ammo boshqa Allohning kalimalari esa: Bir qismi os bir e`tibor ila va juz`iy bir unvon va ususiy bir ismning juz`iy korinishi ila va os bir rububiyat ila va masus bir saltanat ila va ususiy bir rahmat ila zohir bolgan kalomdir. ususiyat va kulliyat jihatida darajalari farqlidir. Aksar ilhomlar bu qismdandir. Faqat darajalari juda farqlidir. Masalan eng juz`iysi va oddiysi hayvonlarning ilhomlaridir. Songra avom insonlarning ilhomlaridir. Songra quyi darajadagi malaklarning ilhomlaridir. Songra avliyolar ilhomlaridir. Songra buyuk malaklar ilhomlaridir. Mana shu sirdandirki: Qalbning tlfoni ila vositasiz munojot etgan bir valiy dr: Ya`ni: "Qalbim mning Rabbimdan

abar brmoqda". Aytmayotir: "Rabbul Olamiyndan abar brmoqda". Ham dr: "Qalbim Rabbimning oynasidir, arshidir". Aytmayotir: "Rabbul Olamiynning arshidir". Chunki qobiliyati miqdoricha va ytmish mingga yaqin hijoblarning

Sozlar

158

kotarilish nisbati darajasida itobga mazhar bolishi mumkin. ullas, bir podshohning saltanati uzmosi e`tibori ila chiqqan farmoni oddiy bir odam ila juz`iy bir gapirishidan naqadar yuksak va oliy bolsa; va kokdagi quyoshning fayzidan foydalanish oynadagi aksining jilvasidan foydalanishdan qay daraja kop va ustun bolsa; Qur`oni Azimushshon ham u nisbatda butun kalomlarning va hamma kitoblarning ustidadir. Qur`ondan songra ikkinchi darajada Muqaddas Kitoblar va Samoviy Sahifalar darajalari nisbatida ustunliklari bordir. U ustunlik siridan hissadordirlar. Agar butun jin va insning Qur`ondan sizib chiqmagan butun gozal sozlari toplansa, yana Qur`onning muqaddaslik martabasiga ytishib oshatolmas. Agar Qur`onning ismi a`zamdan va har ismning a`zamiylik martabasidan klganini bir parcha fahm etmoq istasang: Oyatul Kursi va oyati va oyati va oyati va oyati va oyati va oyati va oyati va oyati va oyati kabi oyatlarning kulliy, umumiy, yuksak ifodalariga boq... Ham boshlarida va youd va bolgan suralarning larning va va oyati

boshlariga diqqat et. Toki bu azim sirning shuasini korasan. Ham larning va

larning fotihalariga boq. Qur`onning Janobi Haqning yonida

ahamiyatini bilasan.

Sozlar

159

Agar shu "Tortinchi Asos"ning qiymatdor sirini fahm etgan bolsang, Anbiyolarga klgan vahiyning aksari malak vositasi ila bolganini va ilhomning aksari vositasiz bolganini tushunasan. Ham eng buyuk bir valiy hch bir nabiyning darajasiga ytishmaganining sirini tushunasan. Ham Qur`onning azamatini va muqaddas izzatini va mo`jizalik yuksakligining sirini tushunasan. Ham M`roj lozimligining sirini, ya`ni to Koklarga to Sidrat-ul Muntahoga, to Qobi Qavsaynga ktib, bolgan Zoti Zuljalol ila

munojot etib, kozni ochib yumguncha joyiga klmoq sirini tushunasan. Ha, Shaqqi Qamar qandayki bir mo`jizayi risolatidir. Nubuvvatini jin va insga korsatdi. uddi shuning kabi, M`roj ham bir mo`jizayi ubudiyatidir. Habibiyatini ruhlar va malaklarga korsatdi...

***

Sozlar

160

Sozlar

161

ON UCHINCHI SOZ

Qur`oni Hakim ila falsafa ilmlarining hikmatlari mahsulini, ibrat darslarini, ilm darajalarini muvozana etmoq istasang? shu kladigan sozlarga diqqat et! ullas, Qur`oni Mo`jiz-ul Bayonning butun koinotdagi oddiyot nomi ila yod bolgan, garoyib va bittadan qudrat mo`jizasi bolgan mavjudot ustidagi odat va konikma pardasini kskin izohlari ila yirtib, u ajoyib haqiqatlarni idroklilarga ochib, ibrat nazarlarini jalb etib, aqllarga tuganmas ilmlar azinasini ochar. Falsafa hikmati esa butun garoyib bolgan qudrat mo`jizalarini odat pardasi ichida saqlab, johilona va loqaydona ustida otar. Yolgiz garoyiblikdan tushgan va yaratilish intizomidan chiqqan va mukammal yaratilishdan sukut etgan oz sonli fardlarni diqqat nazariga arz etar, ularni bittadan ibratli hikmat dya idroklilarga taqdim etar. Masalan: Eng jom` bir qudrat mo`jizasi bolgan insonning yaratilishini oddiy db loqaydlik ila boqar. Faqat insonning mukammal yaratilishidan chiqqan uch oyoqli youd ikki boshli bir insonni hayratda qolib shovqinlar ila ibrat nazariga namoyon qilar. Masalan: Eng latif va umumiy bir rahmat mo`jizasi bolgan butun chaqaloqlarning gayb azinasidan muntazam oziqlanishlarini oddiy korib, kufron pardasini ustiga tortar. Faqat intizomdan istisno qolgan, qabilasidan judo bolgan, yolgiz bolib gurbatga tushgan, dngizning ostida bolgan bir qurtning bir yashil yaproq ila oziqlanishini korar, undan koringan lutf va karam ila hozir baliqchilarni yiglatmoq istar(Izoh). ullas, Qur`oni Karimning ilm va hikmat va Allohning ma`rifati jihati ila sarvat va boyligi; va falsafaning ilm va ibrat va Son`ning ma`rifati jihatidagi faqirlik va
(Izoh)

Amerikada aynan bu voqea bolgandir.

Sozlar
qashshoqligini kor, ibrat ol!

162

ullas, shu sirdandirki: Qur`oni Hakimda nihoyatsiz porloq, yuksak haqiqatlar jom` bolganidan, sh`rning ayolotidan mustagniydir. Ha, Qur`oni Mo`jiz-ul Bayonning mo`jizalik darajasidagi mukammal nizom va intizomi va koinot kitobidagi san`at intizomlarini muntazam uslublari ila tafsir etganlari holda; mzonli bolmaganining boshqa bir sababi-da budirki: Oyatlarining har bir qismi vazn qaydi ostiga kirmasgan, toki aksar oyatlarga bir navi markaz bolsin va qardoshi bolsin va mobaynlarida mavjud ma`naviy munosabatga robita bolmoq uchun u qamragan doira ichidagi oyatlarga bittadan munosabat chizigi tashkil etsin. Goyo erkin har bir oyatning aksar oyatlarga boqar bittadan kozi, yonalgan bittadan yuzi bor. Qur`on ichida minglab Qur`on mavjudki, har bir mashrab sohibiga birisini brar. Qandayki Yigirma Bshinchi Sozda bayon etilgani kabi; Ilos Surasi ichida ottiz olti Ilos Surasi miqdoricha har biri kop ususiyatli bolgan olti jumlaning tarkiblaridan shakllangan bir tavhid ilmi azinasi bor va ichiga olar. Ha, qandayki samoda bolgan intizomsiz yulduzlarning suratan intizomsizligi jihati ila har bir yulduz, qayd ostiga kirmasdan har birisi aksar yulduzlarga bir navi markaz bolib qamragan doirasidagi bir-bir har bir yulduzga mavjudot orasidagi yashirin nisbatga ishora sifatida bittadan munosabat chizigi uzotadi. Goyo har bir alohida yulduz oyat qismlari kabi umum yulduzlarga boqar bittadan kozi, yuzlangan bittadan yuzi bordir. ullas, intizomsizlik ichida mukammal intizomni kor, ibrat ol! ning bir sirini bil! Ham oyati sirini ham bu bilan tus-

hunginki: Sh`rning ishi kichik va soniq haqiqatlarni buyuk va porloq ayollar ila ziynatlab yoqtirmoq istar. Holbuki Qur`onning haqiqatlari shu qadar buyuk, oliy, porloq va ravnaqdordirki, eng buyuk va porloq ayol u haqiqatlarga nisbat etilsa goyat kichik va soniq qolar. Masalan:

kabi hadsiz haqiqatlari bunga shohiddir. Qur`onning har bir oyati bittadan najmi soqib kabi mo`jizalik va hidoyat nurini nashr ila kufrning zulumotini qanday tarqatganini kormoq, zavq etmoq istasang, ozingni u johiliyat asrida va u badaviylik sahrosida faraz etki, hamma

Sozlar
onda, birdan Qur`onning yuksak lisonidan

163

narsa johillik va gaflat zulumoti ostida jonsizlik va tabiat pardasiga oralgani bir

kabi oyatlarni eshit, boq. U olgan yoki yotgan olam mavjudoti sadosi ila eshitganlarning zhnida

qanday tirilmoqdalar, ushyor bolmoqdalar, qiyom etib zikr etmoqdalar. Ham u qorongi kok yuzida bittadan jonsiz otash parchasi bolgan yulduzlar va yrdagi parishon maluqlar, hayqirishi

ila eshitganlarning nazarida; kok yuzi bir ogiz, butun yulduzlar bittadan hikmat korsatgan kalimalar, bittadan haqiqatni tilga kltirgan nur; va yr bir bosh; quruqlik va dngiz bittadan til; va butun hayvonot va nabotot bittadan kop-kop tasbh etuvchi kalima suratida yuzini korsatar. Bolmasa bu zamondan to u zamonga boqmoq ila mazkur zavqning nozikliklarini korolmaysan. Ha, u zamondan bri nurini nashr etgan va zamon otishi bilan tanilgan ilmlar hukmiga otgan va boshqa Islomning nurli haqiqatlari ila porlagan va Qur`onning quyoshi ila kunduz rangini olgan bir vaziyat ila youd sathiy va oddiy bir odat pardasi ila boqsang, albatta har bir oyatning naqadar shirin bir mo`jizalik zamzamasi ichida qanchalab zulmatni tarqatganini haqqi ila korolmaysan va bir qancha mo`jizalik navlari ichida bu navi mo`jizalikni zavq etolmaysan. Qur`oni Mo`jiz-ul Bayonning eng yuksak bir mo`jizalik darajasiga boqmoq istasang, shu misolni tingla, boq. Shundayki: Goyat yuksak va garib va juda ham yoyilgan ajib bir darat faraz etamizki, u darat bir -gayb pardasi ostida, bir yashirinlik tabaqasi ichida saqlangan. Ma`lumdirki: Bir daratning, insonning a`zolari kabi; uning sholari, mvalari, yaproqlari, gullari kabi butun a`zolari orasida bir munosabat, bir uygunlik, bir muvozanat lozimdir. Har bir qismi u daratning mohiyatiga kora bir shakl olar, bir surat brilar. ullas, hch korinmagan (va hali ham korinmayotir) u daratga doir biri chiqsa, bir parda ustida uning har bir a`zosiga muqobil bittadan rasm olsa, bittadan hudud chizsa, shoidan mvaga, mvadan yaproqqa bir uygunlik ila bir surat chizsa va bir-biridan nihoyatsiz uzoq mabda` va muntahosining ortasida a`zolarining ayni shakl va suratini korsatadigan muvofiq chizmalar ila toldirsa; albatta shubha qolmaski, u rassom u gaybiy daratni gaybni bilgan nazari ila korar, ihota etar, songra tasvir etar. Aynan shuning kabi, Qur`oni Mo`jiz-ul Bayonning ham mumkinot haqiqatiga doir (u haqiqat dunyoning ibtidosidan tutib to oiratning eng nihoya-

Sozlar

164

tiga qadar uzangan va farshdan arshga va zarradan shamsga qadar yoyilgan yaratilish daratiga doir) Furqonning bayonlari shu qadar uygunlikni muhofaza etgan va har bir a`zo va mvaga loyiq bittadan surat brganki, butun muhaqqiqlar tahqiqlarining nihoyasida Qur`onning tasviriga "Mashaolloh, Barakalloh" db, "Koinot tilsimini va yaratilish muammosini kashf va fath etgan yolgiz snsan ey Qur`oni Hakim!" dganlar.
-misolda nuqson yoq- Allohning ism va sifatlarini,

Rabboniy ish va f`llarni bir nur tubo darati hukmida misol etaylikki; u nurli daratning azamati doirasi azaldan abadga yoyilib ktar. Hududi kibriyosi bitmas nihoyatsiz fazoda yoyilib ihota etar. Ijrootining hududi,

hududidan tut to

hududiga qadar chozilgan u nurli haqiqatni; butun sho va shodalari ila, goya va mvalari ila shu qadar uygunlik ila va bir-biriga uygun, bir-biriga loyiq, birbirini sindirmaydigan, bir-birining hukmini buzmaydigan, bir-birini qorqitmaydigan bir suratda u sifat va ismlarining haqiqati va ishlari va f`llari bayon etgandirki, butun kashf va haqiqat ahli va malakut doirasida kzib yurgan butun ilm va hikmat sohiblari u Furqonning bayonlariga qarshi "Subhanalloh" db, "Naqadar togri, naqadar uygun, naqadar gozal, naqadar loyiq" db tasdiq etadilar. Masalan: Butun imkon doirasi va vujub doirasiga boqqan, ham u ikki azim daratning bitta shoi hukmida bolgan iymonning olti asosi va u asoslarning butun sho va shodalari, to eng nozik mva va gullar oralarida shu qadar bir uygunlikni kozlab tasvir etar va shu daraja bir muvozanat suratida tarif etar va shu martaba bir uygunlik tarzida izhor etarki, bashar aqli idrokidan ojiz va husniga hayron qolar. Va u iymon shoining bir shodasi hukmida bolgan Islomiyatning bsh asosi oralarida va u asoslarning to eng nozik tafsilotlari va eng kichik odoblari va eng uzoq goyalari va eng chuqur hikmatlari va eng juz`iy samaralariga borgungacha oralarida uygunlikning gozalligi va mukammal munosabat va toliq bir muvozanat muhofaza etilganiga dalil: U jom` Qur`onning nusus va vujuhidan va ishora va ramzlaridan chiqqan buyuk Islom

Sozlar

165

shariatining mukammal intizomi va muvozanati va uygunligining gozalligi va soglomligi chiritilmas odil bir shohid, shubha kltirmas qat`iy bir burhondir. Dmak bolmoqdaki; Qur`onning bayonlari basharning juz`iy ilmiga, bousus bir ummiyning ilmiga tayangan bololmas. Balki bpoyon bir ilmga tayanadi va butun narsalarni birdan kora oladigan, azal abad orasidagi butun haqiqatlarni bir onda mushohada etadigan bir Zotning kalomidir. bu haqiqatga ishora etadi.

Sozlar

166

ON UCHINCHI SOZNING IKKINCHI MAQOMI

Sozlar

167

(Jozibador bir fitnaga giriftor bolgan. yoqotmagan ba`zi yoshlar bilan bir suhbatdir.)

Lkin

hozircha

aqlini

Bir guruh yoshlar hozirgi aldamchi va jozibador kayfu safo va havaslarning hujumlari qarshisida Endi oiratimizni qanday qutqaramiz? dya Risolai Nur dan madad istadilar. Mn ham Risola-i Nur ning ma`naviy shasi nomidan ularga bunday ddim: Qabr bor, hch kim inkor etolmas. Istasaistamasa, har kim u yrga kirajak. U joyga kirish uchun esa uch tarzda uch yoldan boshqa yol yoq. Birinchi yol: Iymon ahli uchun u qabr bu dunyodan kora yanada gozal bir olamning eshigidir. Ikkinchi yol: Oiratni tasdiq etgan, lkin safohat va zalolatda ktayotganlar uchun abadiy bir hibs va barcha dostlaridan judo qiladigan hibsi munfariddir, yakka kishilik hibsona eshigidir. Shunday korgani, e`tiqod etgani va ishongani holda, bularga zid harakat qilgani uchun shunday muomala koradi. Uchinchi yol: Oiratga ishonmagan inkor ahli va zalolat ahli uchun bir abadiy i`dom eshigi... Ya`ni, ham ozi, ham butun svganlarini i`dom etadigan bir dor yogochidir. Shunday db bilgani uchun, jazosi olaroq, aynisini koradi. Bu ikki holat aniq-ravshandir, dalil talab etilmaydi, koz bilan korsa boladi. Modomiki ajal yashirindir va olim odam boshiga har vaqt kla oladi va modomiki ajalga yoshu-qarining farqi yoqdir, albatta, doimo kozi ongidagi bunday buyuk dahshatli bir masala qarshisida chorasiz qolgan inson uchun u abadiy i`dom va tubsiz nihoyatsiz hibsi munfariddan qutulish chorasini izlash, qabr eshigini boqiy bir olamga, abadiy bir saodatga va nur olamiga ochilgan bir eshikka aylantirish hodisasi u insonga dunyo qadar ulkan masala boladi. Bu qat`iy haqiqat mazkur uch yol ila izlab topilishidan, bu uch yolning ham, oz navbatida, mazkur uch haqiqat ila bor bolajagidan abar brgan bir yuz yigirma tort ming sodiq mubirlar qollarida tasdiq nishonasi bolmish mo`jizalari bor anbiyolar va u anbiyolar brgan ayni abarlarni kashf va zavq va shuhud ila tasdiq etgan va imzo bosgan bir yuz yigirma tort million avliyolarning ayni haqiqatga shahodatlari va haddu hisobi yoq muhaqqiqlarning qat`iy dalillari ila u anbiyo va avliyo brgan ayni abarlarni aqlan ilmalyaqiyn darajasida isbot etganlar. Va yuzda toqson toqqiz qat`iy ehtimol ila I`dom va abadiy

Sozlar

168

zindondan qutulish va u yolni abadiy saodatga aylantirish faqat iymon va itoat iladir, dya ittifoqan abar brmoqdalar. Ajabo, yuzdan bir halokat ehtimoli bolgan bir tahlikali yoldan bormaslik uchun birgina mubirning sozi kifoya bolsa-yu, uning sozini tinglamay, baribir u yoldan ktsa, halokat andishasidan kladigan ma`naviy alam uning ymoq ishtahasini qochirmaydimi? Holbuki, bunday yuz minglab sodiq va musaddaq mubirlar zalolat va safohat koz ongidagi qabr dor yogochiga va abadiy hibsi munfaridga yuzda yuz ehtimol ila qat`iy sabab boladi dya, iymon va ubudiyat esa, yuzda yuz ehtimol ila ortadan u dor yogochni olib tashlab, u hibsi munfaridni yopib, shu koz ongidagi qabrni abadiy bir azina va bir saodat saroyi sari ochilgan bir eshikka aylantiradi, dya abarini brganlar, alomat va asarlarini korsatganlar. Ammo shunga qaramay, bu ajib va garib va dahshatli va azamatli masala qarshisida turgan bchora inson va, bousus, musulmon... agar iymoni va ubudiyati bolmasa, butun dunyo saltanati va lazzati birgina insonga brilsada, ajabo, koz ongidagi har daqiqa u yrga chaqirilish navbatini kutayotgan bir insonga bu hol bradigan u qorquvdan kluvchi azobli alamni daf qila oladimi? Sizlardan sorayman! Modomiki kksalik, astalik, musibatlar va har tarafda roy brib turgan olimlar u dahshatli alamni qozgatmoqdalar va eslatmoqdalar ekan, albatta, u zalolat ahli va safohat ahli yuz ming lazzatni va zavqni olsada, baribir qalbida ma`naviy bir jahannam yashaydi va u uni yoqadi. Faqat, ota qalin gaflat ahmoqligi vaqtinchalik buni unga his ettirmaydi. Modomiki iymon ahli va toat ahli shu korib turgan qabrni ozi uchun abadiy bir azinaga, loyazoliy bir saodatga ochilgan eshik bolishini istaydi va modomiki u azaliy muqaddarot oyinidan milliardlab oltin va olmoslarni qozontiradigan bir lotrya bilti ham, iymon vasiqasi ila, unga chiqqan ekan. Har vaqt: "Kl, biltingni ol!" dyilishini kutmoqdan oladigani tran, asosli, haqiqiy lazzat va ma`naviy zavq shunday bir lazzatdirki, agar tajassum etsa va u danak daratga aylansa, u odamga ususiy bir jannat hukmiga otgani holda u zavq va azim lazzatni tark etib, yoshligi tufayli u hadsiz alamlarga tola zaharli asalga oshash safihona va havaskorona vaqtinchalik bir gayri mashru` lazzatni itiyor etgan kishi hayvondan ham yuz daraja tubanlashar. Ajnabiy dinsizlar kabi ham bola olmas. Chunki ular Paygambarni inkor etsalar, boshqalarini taniy oladilar. Paygambarlarni bilmasalar ham Allohni taniy oladilar. Allohni bilmasalar ham, kamolotlariga sabab boladigan ba`zi gozal islatlari bolishi mumkin. Lkin bir musulmon ham anbiyolarni, ham Rabbini, ham butun kamolotni Muhammadi Arabiy Alayhissolatu Vassalam vositasi ila biladi. Uning tarbiyasini rad etgan va zanjiridan chiqqan qaytib hch bir paygambarni (A.S.) tanimas, Allohnida

Sozlar

169

tanimas. Va ruhida kamolotni muhofaza etadigan hch bir asoslarni bilolmas. Chunki paygambarlarning eng oiri va eng buyugi, dini va da`vati umum navi basharga qaragani uchun hamda mo`jizalar va din jihatidan barchadan ustun va butun navi basharga bor haqiqatlarda ustozlik etib, on tort asr avval porloq bir suratda isbot etgan va navi basharning farlanish sababi bolgan bir zotning asos tarbiyalarini va dinning usulini tark etgan kishi, albatta, hch bir jihatda, bir nur, bir kamol topolmaydi. Mutlaq sukutga mahkumdir. ullas, ey dunyoviy hayotning zavqiga mubtalo va istiqbol andishasi ila istiqbolini va hayotini ta`min uchun tirishgan bchoralar! Dunyoning lazzatini, zavqini, saodatini, rohatini istasangiz, mashru` doiradagi kayfni kifoya bilingiz. U kayfingizga ytarlidir. Undan tashqaridagi va gayri mashru` doiradagi bir lazzatning ichida ming alam borligini sobiq bayonotda, albatta, angladingiz. Moziy, ya`ni otgan zamon hodisalarini kino ila hozirgi vaziyatda korsatganlari kabi, istiqboldagi ahvol ham - masalan, ellik yil kyingi hollari - bir kino ila korsatilsa edi, safohat ahli bugungi kulgulariga yuz minglarcha la`nat va nafrat etib, yiglagan bolar edilar. Dunyo va oiratda abadiy va doimiy sururni istagan inson iymon doirasidagi Hz. Muhammadning (S.A.V.) tarbiyasini oziga rahbar etmogi krakdir.

***

Sozlar

170

BIR NCHTA BCHORA YOSHLARGA BRILGAN BIR TANBH, BIR DARS, BIR ESLATMADIR Bir kuni yonimga porloq bir nchta yoshlar klishdi. Hayot va yoshlik va havaslar tomonidan klayotgan tahlikalardan saqlanish uchun ta`sirli bir eslatma olishni istagan bu yoshlarga mn, eskidan Risola-i Nurdan madad istagan yoshlarga dganim kabi, ddimki: Sizdagi yoshlik qat`iyan ktadi. Agar siz mashru` doirada qolmasangiz, u yoshlik zoye bolib, boshingizga dunyoda ham, qabrda ham, oiratda ham lazzatidan kora koproq balolar va alamlar kltiradi. Agar Islomiya tarbiyasi ila, u yoshlik n`matiga javoban bir shukr olaroq, iffat va nomus va toatda sarf etsangiz, u yoshlik ma`nan boqiy qoladi. Va abadiy bir yoshlik qozonishga sabab boladi. Hayot esa, agar iymon bolmasa va youd isyon ila u iymon ta`sir etmasa, hayot zohiriy va qisqagina bir zavq va lazzat ila barobar, minglab daraja u zavq va lazzatdan ziyoda alamlar, qaygular, gamlar bradi. Chunki insonda aql va fikr bolgani uchun, hayvonning aksi olaroq, hozirgi zamon bilan birga, otgan va klajak zamonlar bilan ham fitratan aloqadordir. U zamonlardan alam ham, lazzat ham olib biladi. Hayvon esa, fikri bolmaganligi uchun, hozirgi lazzatini otmishdan kladigan qaygular yoki klajakdan kladigan andishalar, qorquvlar buzmaydi. Inson agar zalolat va gaflatga tushgan bolsa, otmishdan kladigan qaygular va klajakdan kladigan andishalar uning hozirgi juz`iy lazzatini jiddiy ravishda achchiqlashtiradi, buzadi. Ayniqsa, u lazzatlar gayri mashru` bolsa, tamoman zaharli asalga aylanadi. Dmak, hayot lazzati nuqtasida hayvondan ham yuz daraja pastdadir. Zalolat ahlining va gaflat ahlining hayoti, balki vujudi, balki koinoti bor bolgan kunidir. Jami otgan zamon va koinotlar uning zalolati nuqtasida ma`dumdir, olgandir. Aql aloqadorligi ila unga zulmatlar, qorongiliklar bradi. Klajak zamonlar esa, e`tiqodsizligi jihati ila yana ma`dumdir. Va yoq bolishlardan hosil bolgan abadiy firoqlar, oylagani sari,

Sozlar

171

hayotiga doimo zulmatlar bradi. Agar iymon hayotga hayot bolsa, u vaqt otgan va klajak zamonlar iymonning nuri ila yorishadi va vujud topadi. Hozirgi zamon kabi, ruh va qalbiga iymon nuqtasida yuksak va ma`naviy zavqlarni va vujud nurlarini bradi. "Kksalar risolasi"dagi "Yettinchi umid"da bu haqiqatning izohi bor. Uni oqib olishingiz krak. ullas, hayot shundaydir. Hayotning lazzatini va zavqini istasangiz, hayotingizni iymon ila hayotlantiring va farzlar ila ziynatlantiring va gunohlardan chkinmoq ila muhofaza eting. Har kuni va har yrda va har vaqt roy brib turgan olimlar dahshatli olim haqiqatini korsatadaki, buni sizlarga, boshqa yoshlarga aytganim kabi, bir misol kltirish ila bayon etaman: Masalan, bu yrda kozingiz ongida bir dor ornatilgan. Uning yonida (ortaga juda katta yutuq tikilgan) bir lotorya oyini tashkil etilgan. Biz bu yrdagi on kishi muhaqqaq istasak ham, istamasak ham, hch boshqa chora yoq, u yrga da`vat etilamiz, bizni chaqiradilar. Chaqirish vaqti aniq bolmagani uchun har daqiqa: "Kl, i`dom biltini ol, dorga chiq" va youd: "Kl, millionlab tilla yutuqlik bir ikromiya bilti snga chiqqan, kl, ol", dyishlarini kutamiz. Shunday bir mahalda eshikka ikki odam kldi. Biri yarim yalangoch, gozal va aldovchi bir ayol bolib, qolida zohiran goyat shirin, ammo aslida zaharli bir holva, bizlarga ydirmoqchi bolmoqda. Boshqa biri esa, aldamaydigan va aldanmaydigan jiddiy bir odam edi, ayolning orqasidan u kirdi va ddiki: Sizlarga bir tilsim, bir dars kltirdim, uni oqisangiz, ana u holvani ymasangiz, bu dordan qutulasizlar. Bu tilsim yordamida u mislsiz ikromiya biltingizni olasiz. Mana bu dorda zotan kozingiz bilan korib turibsizki, asal yganlar u yrga kirmoqdalar, u yrga kirgunga qadar ham u holvaning zaharidan dahshatli qorin sanchigini chkmoqdalar. Va u buyuk yutuqli biltni olganlar garchi bular orasida korinmayotirlar va zohiran ular ham u dorga chiqayotganday korinayotgan bolsalarda, lkin ular osilmaganlariga balki u yrdan yutuqli doiraga otish uchun dordan qulay zinapoya ornida foydalanayotganlariga millionlab shohidlar bor, abar brayotirlar. Mana, drazalardan boqingiz. Eng katta ma`murlar va bu ish ila aloqador katta zotlar baland ovoz bilan e`lon etayotirlar va abar brayotirlarki: "U dorga ktayotganlarni aynalyaqiyn korib turganingizdk, bu yutuqli biltni tilsimchilar olganlarini hch shak va shubhasiz kunduz kabi qat`iy bilingiz, ddi. ullas, bu misolga oshab, zaharli asal hukmidagi gayri mashru` doirada yoshlikning safohatkorona zavqlari, abadiy azinaning va sarmadiy saodatning bilti va vasiqasi bolgan iymonni yoqotganligi uchun, dor hukmidagi olim va abadiy zulmatning eshigi bolmish qabr musibatiga aynan, zohiran koringani

Sozlar

172

kabi, tushadi. Va ajal mafiy bolganligi uchun yosh-kksani farq qilmasdan boshini ksish uchun ajal jallodi har vaqt klib qolishi mumkin. Agar u zaharli asal hukmidagi gayri mashru` havaslarni tark etib, Qur`oniy tilsim bolmish iymon va farzlarni qolda tutsa, favqulodda bu bashar muqaddaroti lotryasidan chiquvchi abadiy saodat azinasining biltini olishini bir yuz yigirma tort ming paygambarlar alayhimussalom hamda haddu hisobi yoq valoyat ahli va haqiqat ahli birlikda abar brmoqdalar. Va alomatlarini korsatmoqdalar. Al-hosil: Yoshlik ktadi... Safohatda ktsa, ham dunyoda, ham oiratda minglarcha balo va alamlarni kltirishini; unday yoshlarning aksariyati suiist`moldan va isroflardan kladigan vahimali astalik bilan kasalonalarga, toshqinliklari bilan hibsonalarga va yo safohatonalarga, ma`naviy alamlardan kladigan siqintilar bilan mayonalarga tushishlarini anglashni istasangiz, kasalonalardan, hibsonalardan va qabristonlardan sorang. Albatta, astaonalar sizlarga kopincha hol lisonlari ila yoshlikning isroflari va suiist`molidan klgan astalikning pushaymonlarini, eyvohlarini aytib bradi. Shuningdk, hibsonalardan ham, kopincha yoshlikning toshqinligi tufayli gayri mashru` doiradagi ishlari ta`zirlarini ygan badbat yoshlarning afsuslarini eshitajaksiz. Va qabristonda davomli ravishda u yrga kirayotganlar uchun eshiklari ochilib-yopilib turgan u barzoh olamida, kashf-ul qubur ahlining mushohadalari ila va butun haqiqat ahlining tasdigi va shahodati ila, aksar azoblar yoshlik suiist`molotining natijasi bolganini bilajaksiz. Ham, navi insonning aksariyatini tashkil etuvchi kksalardan va astalardan sorang. Albatta, mutlaq kopchiligi afsus va hasratlar ila: "Eyvoh!.. Yoshligimizni bodi-havo qildik, balki zararli zoye etdik. Zinhor biz kabi qilmanglar",- dyajaklar. Chunki bsh-on yillik yoshlikning gayri mashru` zavqi uchun dunyoda kop yillar gam va qaygu, barzohda azob va zarar, oiratda esa jahannam va saqar balosini chkadigan odam eng achinarli bir ahvolda bolgani holda ning siri ila,

achinmoqqa aslo haqdor bololmas. Chunki zararga oz roziligi bilan kirganga marhamat etilmas. Va loyiq ham emasdir. Janobi Haq bizni va sizlarni bu zamonning jozibador fitnasidan qutqarsin va muhofaza aylasin, omin.

Sozlar

173

Risola-i Nur Mzonlaridan On Uchinchi Sozning Ikkinchi Maqomining Izohidir

Sozlar

174

Risola-i Nurdagi haqiqiy tasalliga mahbuslar kop muhtojdirlar. ususan, yoshlik zarbasini yb, yangi va shirin umrini hibsda kchirayotganlarning Nurlarga non qadar ehtiyojlari bor. Ha, yoshlik tomiri aqldan kora hissiyotni tinglar. His va havas esa kordir, oqibatni kormas. Bir dirham hozirgi lazzatni klgusidagi bir botmon lazzatdan ustun qoyar. Bir daqiqalik intiqom lazzati uchun qatl etar, natijada sakson ming soatlik hibs alamlarini chkar. Va bir soat safohat kayfi uchun bir nomus masalasida; minglab kun ham hibsning, ham dushmanning andishasidan azoblar ila umrining saodati mahv bolar. Bularga qiyos etilsa, bchora yoshlarning kop atarlari borki: eng shirin hayotlarini eng achchiq va achinarli bir hayotga aylantirmoqdalar va bilossa shimolda katta bir davlat, yoshlik havaslariga ergashib, bu asrni boronlari ila larzaga solmoqda. Chunki oqibatni kormaydigan kor hissiyot ila harakat etgan yoshlarga nomus ahlining gozal qizlarini va ayollarini halol qilar. Balki hammomlariga ayol-erkak birga yalangoch holda kirishlari izn brishlari jihatida bu buzuqliklarni tashviq qilar. Ham daydi va faqirlarga boylarning mollarini halol qilarki, butun odamzot bu musibat qarshisida titramoqda. ullas, bu asrda Islom va Turk yoshlari qahramonona ozini tutib, ikki tomonlama hujum qilayotgan bu tahlikaga qarshi Risola-i Nurning Mva va Yoshlarga Rahnamo kabi otkir qilichlari bilan kurashishlari lozimdir. Yoqsa, u bchora yosh ham dunyo istiqbolini, ham saodatli hayotini, ham oiratdagi saodatini va boqiy hayotini azoblarga, alamlarga aylantirib mahv etar. Va suiist`mol va safohat ila astaonalarga, hayotning toshqinliklari ila hibsonalarga tushar. Eyvohlar, afsuslanishlar bilan kksaligada kop yiglar. Agar Qur`on tarbiyasi va Nurning haqiqatlari bilan ozini muhofaza aylasa, toliq bir qahramon yosh va mukammal bir inson va saodatli bir musulmon va boshqa jonzotlarga, hayvonlarga bir navi sulton bolar. Ha, bir yosh hibsda yigirma tort soatlik har kungi umridan birgina soatini bsh farz namozga sarf etsa, aksar gunohlardan hibs mon bolgani kabi, u musibatga sababiyat brgan atodan ham tavba qilib, boshqa zararli, alamli gunohlardan chkilsa, ham hayotiga, ham istiqboliga, ham vataniga, ham millatiga, ham yaqinlariga katta bir foydasi tgadi, on-on bsh yillik foniy yoshlik ila abadiy porloq bir yoshlik qozonishini boshda Qur`oni Mo`jiz-ul Bayon, barcha Kitoblar va Samoviy Sahifalar qat`iy abar brib ushabar brmoqdalar. Ha, u shirin, gozal yoshlik n`mati uchun istiqomat ila, toat ila shukr qilsa, ham ziyodalashar, ham boqiylashar, ham lazzatlanar. Yoqsa, ham baloli

Sozlar

175

bolar, ham alamli, gamli, qobusli bolar. Yaqinlariga, vataniga, millatiga zararli bir daydi odamga aylanishiga sababiyat brar. Agar mahbus zulman mahkum etilgan bolsa, farz namozini oqish sharti bilan, har bir soati bir kunlik ibodat kuniga otar, shuningdk, u hibs u uchun bir uzlat chillaonasi bolib, eski zamonlarda gorlarga kirib ibodat etgan munzaviy solihlardan hisoblanishlari mumkin. Agar mahbus faqir, kksa, asta va iymon haqiqatlariga mushtoq bolsa, farzini ado etish va tavba qilish sharti bilan, har bir soati yigirma soatlik ibodat bolib, hibs uning uchun bir istirohatona va uni marhamat ila parvarishlayotgan dostlari uchun bir muhabbatona, bir tarbiyaona, bir darsona hukmiga otar. Ozi hibsda ekaniga qaramay, tashqaridagi chalkash, har tarafga yoyilgan gunohlarning hujumidan qutulgani uchun yanada koproq ush korishi mumkin. Hibsdan toliq tarbiya olar. Chiqqanida esa bir qotil, bir qasoskor olaroq emas, balki tavbakor, tajribali, tarbiyali, millatga manfaatli bir odam bolib chiqar. Hatto Dngizli hibsidagi zotlarning oz vaqt ichida Nurlardan favqulodda gozal aloq darsini olganlarini korgan ba`zi aloqador zotlar dganlarki: Tarbiya uchun on bsh yil hibsga tashlashdan kora, on bsh hafta Risola-i Nur darsini olsalar, yanada koproq ularni isloh etar. Modomiki olim olmaydi va ajal yashirindir - har vaqt klib qolishi mumkin va modomiki qabr yopilmayotir, toda-toda orqasida klayotganlar u yrga kirib yoq bolmoqdalar va modomiki olim iymon ahli uchun abadiy i`domdan erkinlik rusatnomasiga aylanishi Qur`on haqiqati ila korsatilgan; zalolat va safohat ahli uchun esa, korilayotganidk, abadiy bir i`domdir, butun mahbublaridan va borliqlardan loyazoliy bir firoqdir, albatta va albatta, hch shubha qolmaski, eng batiyor odam udirki, sabr ichida shukr qilar, hibs muddatidan toliq foydalanib, Nurlarning darsini olib, istiqomat doirasida iymoniga va Qur`onga izmat etar. Ey zavq va lazzatga mubtalo inson! Mn ytmish bsh yoshimda, minglarcha tajribalar va hujjatlar va hodisalar ila aynalyaqiyn bildimki: Haqiqiy zavq va alamsiz lazzat va qaygusiz svinch va hayotdagi saodat yolgiz iymondadir va iymon haqiqatlari doirasida mavjuddir. Aksincha, dunyoviy bir lazzatda kop alamlar bor. Bir dona uzum ydirar, onta shapaloq urar, hayotning lazzatini qochirar. Ey hibs musibatiga duchor bolgan bchoralar! Modomiki dunyongiz yiglayotir va hayotingiz achchiqlashdi, harakat qilingizki, oiratingiz yiglamasin va boqiy hayotingiz kulsin, shirinlashsin. Hibsdan foydalaningiz. Ba`zan

Sozlar

176

boladiki, ogir sharoit ostida dushman qarshisida bir soat soqchilik bir yillik ibodat hukmiga otishi mumkin. uddi shuningdk, sizning bu ogir sharoit ostida qilgan har bir soat ibodatingiz zahmati kop soatlarga aylanib, u zahmatlarni rahmatlarga aylantirar.

***

Sozlar

177

Aziz, siddiq qardoshlarim! Hibs musibatiga duchor bolganlarga va ularga marhamatkorona sadoqat ila tashqaridan klgan ozuqalariga nazorat va yordam etib turganlarga kuchli bir tasallini Uch Nuqtada bayon etaman. Birinchi Nuqta: Hibsda kchgan umr kunlarining har biri on kunlik qadar ibodat qozontirishi va foniy soatlarni, mvalari jihatidan, ma`nan boqiy soatlarga aylantirishi va bsh-on yillik jazo ila millonlab yillik abadiy hibsdan qutulish-

Sozlar

178

ga vasila bolishi mumkin. ullas, iymon ahli uchun bu ota buyuk va juda qiymatdor qozonchning sharti farz namozini ado etish va hibsga sababiyat brgan gunohlardan tavba qilish va sabr ichida shukr qilishdir. Zotan, hibs kop gunohlarga mondir, maydon brmaydi. Ikkinchi Nuqta: Lazzatning zavoli alam bolgani kabi, alamning zavoli ham lazzatdir. Ha, har kim otgan lazzatli, safoli kunlarini oylasa, afsus va hasrat ma`naviy alamini his qilib, Ey voh! dr, otgan musibatli, alamli kunlarini otirlab esa, zavolidan bir ma`naviy lazzat his etarki: Alhamdulillah shukr, u balo savobini qoldirib ozi ktdi,- dr. Svinch ila nafas olar. Dmak, bir soatlik vaqtinchalik alam ruhda ma`naviy lazzat qoldirar. Va lazzatli soat, bil`aks, alam qoldirar. Modomiki haqiqat budir va modomiki otgan musibat soatlari alamlari bilan birga ma`dum va yoq bolgandir. Kladigan balo kunlari ham hozirda ma`dum va yoqdir, yoqdan alam yoq, ma`dumdan ham alam klmas... Masalan, bir ncha kundan kyin och va suvsiz qolish ehtimolidan bugun davomli ravishda non sa va suv ichsa, qay daraja dvonalikdir. Aynan shuningdk, otgan va klajak alamli soatlarni-ki hch va ma`dum va yoq bolganlar - hozir oylab sabrsizlik korsatish va nuqsonli nafsini qoyib, Allohdan shikoyat etmoq kabi "Uf!.. Uf!.." qilish dvonalikdir. Agar sabr quvvatini ong va solga, ya`ni, otmish va klajaklarga sovurmasa, hozirgi soat va kunga ishlatsa, toliq kifoya bolar. Siqinti ondan birga tushar. Hatto, shikoyat bolmasin, mn bu uchinchi Madrasa-i Yusufiyada, bir ncha kun davomida hch umrimda kormagan moddiy va ma`naviy mashaqqatli, astalikli musibatim chogi, ususan Nur izmatidan mahrumiyatimdan klgan umidsizlik, qalbiy va ruhiy azoblar mni ezib turgan bir vaqtda Allohning inoyati bu mazkur haqiqatni korsatdi. Mn ham siqintili astaligimdan va hibsimdan rozi boldim. Chunki Qabr eshigida turgan mndayin bir bchoraga gaflat ila kchishi mumkin bolgan bir soatini on adad ibodat soatlariga aylantirish ulkan foydadir, dya shukr qildim. Uchinchi Nuqta: Mahbuslarga shafqatkorona izmat bilan yordam etmoq va muhtoj bolgan rizqlarini qollariga tutmoq va ma`naviy yaralariga tasallilar bilan malham surmoqda oz bir amal ila katta bir qozonch bor va tashqaridan klgan ozuqalarini ularga brmoq ayni u ozuqa qadar, qamoqona nazoratchisi va u bilan birga ichkarida va tashqarida harakat qilganlarining izmatlari bir sadaqa hukmida hasanot daftarlariga yozilar. ususan, musibatzada kksa, asta, faqir va yo garib bolsa, u ma`naviy sadaqaning savobi yanada ziyodalashar. ullas, bu qiymatli qozonchning sharti farz namozini ado etmoqdir. Toki, u izmati Alloh uchun bolsin. Ham yana bir sharti ularning yordamlariga sadoqat va shafqat va svinch ila va minnat etmasdan oshiqmoqdir.

Sozlar
***

179

Ey hibsdosh dostlarim va din qardoshlarim! Sizlarga ham dunyo azobidan, ham oirat azobidan qutqaradigan bir haqiqatni bayon etmoq qalbimga eslatildi. U ham shudir: Masalan, biri birining aka yo ukasini va yo bir qarindoshini oldirgan. Bir daqiqa intiqom lazzati uchun qatl etsa, millionlab daqiqa ham qalbiy siqinti, ham hibs azobini tottirar. Va oldirilganning qarindoshlari ham olinajak intiqom andishasi ila va qarshisida dushmanini oylash ila hayotining lazzatini va umrining zavqini qochirar. Ham qorquv, ham gazab azobini chkar. Buning birgina chorasi bor. U ham Qur`on amr etgan haq va haqiqat va foyda va insoniyat va Islomiyat taqozo va tashviq qilgan yarashmoq va musolaha etmoqdir. Ha, haqiqat va foyda sulhdir. Chunki ajal birdir, ozgarmas. U maqtul, har holda ajal klganidan ortiq qolmas edi. U qotil esa, u Allohning qazosiga vosita bolgan. Agar yarashmoq bolmasa, ikki taraf ham doimo qorquv va qasd azobini chkarlar. Shuning uchundirki, Islomiyat Bir momin ikkinchi momin bilan uch kundan ortiq arazlashmasin, dya amr etadi. Agar u qatl adovat va yo kinli garaz tufayli roy brmagan bolsa va bir munofiq u fitnaga sababchi bolgan bolsa, tzda yarashmoq lozimdir. Aks holda, u juz`iy musibat kattalashib davom etar. Agar yarashsalar va qotil tavba qilsa va maqtul haqiga har vaqt duo etsa, u holda har ikki tamon ham kop narsa qozonadilar va ozaro qar-

Sozlar

180

doshga aylanadilar. Ktgan bir qardoshga badal bir ncha dindor qardoshlarni topar. Allohning qazo va qadariga taslim bolib, dushmanini afv etar. Va bilossa, modomiki Risola-i Nurdan dars olgan bolsalar, albatta, ortalarida kchgan butun afagarchiliklarni tashlashni ham foyda va shasiy va umumiy istirohat, ham Nur doirasidagi uuvvat taqozo etadi. Qandayki Dngizli hibsida bir-biriga dushman butun mahbuslar Nurlar darsi ila bir-biriga qardosh boldilar. Va bizning oqlanishimizga bir sabab bolib, hatto dinsizlarga, daydilarga ham u mahbuslar haqida Mashaolloh, barakalloh ayttirdilar va u mahbuslar toliq tanaffus etdilar. Mn bu yrda kordimki: Birgina odamning orqasidan yuz odam qiynalib barobar tanaffusga chiqmayotirlar. Ularga zulm bolar. Mard va vijdonli bir momin, kichik va juz`iy bir ato yoki manfaat ila yuzlab zararni iymon ahliga brmas. Agar ato etsa, ytkazsa, tzda tavba qilmoq lozimdir.
***

Sozlar

181

Aziz yangi qardoshlarim va eski mahbuslar! Mning qat`iy qanoatim klganki, bu yrga kirishimizning, Allohning inoyati jihatidan, bir ahamiyatli sababi - sizlarsiz. Ya`ni, Nurlar tasallilari ila va iymonning haqiqatlari ila sizlarni bu hibs musibatining qaygularidan va dunyoviy kop zararlardan va bkordan-bkorga, gam va qayguda otayotgan hayotingizni bfoydalikdan, bosh zoye bolishidan va dunyongiz kabi, oiratingizning ham yiglashidan qutqarib, sizlarga toliq bir tasalli brishdir. Modomiki haqiqat budir, albatta, sizlar ham, Dngizli mahbuslari va Nur talabalari kabi bir-birlaringizga qardosh bolishlaringiz lozimdir. Korib turibsizlarki: Bir pichoq qollaringizga tushib qolmasligi va bir-birlaringizga tajovuz etmasliklaringiz uchun tashqaridan klayotgan butun narsalaringizni va ovqatlaringizni, nonushorvalaringizni tkshirib kormoqdalar. Sizlarga sadoqat ila izmat etayotgan nazoratchilar kop zahmat chkayotirlar. Ham sizlar barobar tanaffusga chiqmayotirsizlar. Goyo yirtqich va vahshiy kabi bir-birlaringizga tashlanib qolasizlar. ullas, hozir fitriy qahramonlik qoni josh urgan sizlardk yangi dostlar bu zamonda ma`naviy buyuk bir qahramonlik ila hay`atga qarata itob etingizki: Qolimizga nafaqat pichoq, balki mauzr va topponcha ham brilsa, yana amr ham brilsa, baribir biz bu bchora va ozimiz kabi musibatzada dostlarimizga tgmaymiz. Eskidan yuz il dushmanlik va adovatimiz bor bolsa ham, haqlarini halol etib, ozor brmaslikka harakat qilishga Qur`onning va iymonning va Islom uuvvatining va foydamizning amri va irshodi ila qaror brdik, db bu hibsonani bir muborak darsonaga aylantiringiz. ***

Sozlar

182

Sozlar

183

Laylatul Qadrda eslatilgan muhim bir masala On Uchinchi Sozning Ikkinchi Maqomining Ilovasi
Laylatul Qadrda kongilga klgan goyat kng va uzun bir haqiqatga goyat qisqa bir ishora etamiz. Shundayki: Navi bashar bu songgi Jahon urushida ashaddiy zulm va ashaddiy istibdodi ila va marhamatsiz buzgunchiliklari ila va birgina dushmanni db yuzlab bgunohni parishon etmogi ila va maglublarning dahshatli ma`yusiyatlari va goliblarning dahshatli tashvishlanishi va hokimiyatlarini muhofaza va katta buzgunchiliklarini ta`mir eta olmaganlaridan klgan dahshatli vijdon azoblari ila va dunyo hayotining girt foniy va vaqtinchalik ekanligi va madaniyat ayollarining aldamchi va ulatuvchi ekanligi hammaga korinishi ila va bashariyat fitratidagi yuksak ist`dodlar va inson mohiyatining umumiy bir suratda dahshatli yaralanmogi ila va gaflat va zalolatning, jonsiz va garang tabiatning Qur`onning olmos qilichi ostida parchalanishi ila va gaflat va zalolatning eng boguvchi, aldovchi va eng kng pardasi bolgan royi zamin siyosatining goyat unuk va goyat gaddorona haqiqiy surati korinishi ila albatta va albatta hch shubha yoqki: Shimolda, garbda, Amrikada alomatlari koringaniga kora navi basharning majoziy ma`shuqi bolmish dunyoviy hayot, bunday unuk va otkinchi bolganidan bashar fitrati haqiqiy svgan, izlagan boqiy hayotni bor

Sozlar

184

kuchi ila qidirajak va albatta hch shubha yoqki: Bir ming uch yuz oltmish yilda, har asrda uch yuz ellik million shogirdi bolgan va har hukmiga va da`vosiga millionlab haqiqat ahli tasdiq ila imzo bosgan va har daqiqada millionlab hofizlarning qalbidan muqaddaslik ila joy olib lisonlari ila basharga dars brgan va hch bir kitobda oshashi topilmagan bir tarzda, bashar uchun boqiy hayotni va abadiy saodatni ushabar brgan va butun basharning yaralarini davolagan Qur`oni Mo`jiz-ul Bayonning shiddatli, quvvatli va takrorli minglab oyati ila, balki ochiq va ishoratan on minglab marta da`vo etib abar brgan va tbranmas qat`iy dalillar ila, shubha kltirmaydigan hadsiz hujjatlari ila boqiy hayotni qat`iyat ila ushabar va abadiy saodatni dars brishi, albatta navi bashar butkul aqlini yoqotmasa, boshlariga moddiy va ma`naviy bir qiyomat klmasa; Shvtsiya, Norvgiya, Finlandiya va Angliyaning Qur`onni qabul etishga harakat qilgan mashhur atiblari va Amrikaning haq dinni izlagan ahamiyatli jamiyati kabi royi zaminning kng qit`alari va buyuk hukumatlari Qur`oni Mo`jiz-ul Bayonni izlashadi va haqiqatlarini anglagandan song butun ruhu jonlari ila yopishishadi. Chunki bu haqiqat nuqtasida Qur`onning misli qat`iyan yoqdir va bola olmas. Va hch bir narsa bu eng buyuk mo`jizaning ornini bosa olmas. Ikkinchidan: Modomiki Risola-i Nur bu eng buyuk mo`jizaning qolida olmos qilich bolib izmatini otamoqda va qaysar dushmanlarini ham taslimga majbur qilgan. Ham qalbni, ham ruhni, ham tuygularni tamoman nurlantiradigan va dorilarini bradigan bir tarzda Qur`on azinasiga dallolligini qilgan va undan boshqa manbasi va marjiyi bolmagan va bir ma`naviy mo`jizasi bolgan Risola-i Nur u vazifani tamoman ado qilmoqda va unga qarshi dahshatli targibotlar va ota qaysar dinsizlar ustidan toliq galaba qilgan va zalolatning eng qattiq kuchli qal`asi bolgan tabiatni Tabiat Risolasi ila parcha-parcha etgan va gaflatning eng qalin va boguvchi va kng tashqi dunyosida va fanning eng kng pardalarida Aso-i Musodagi Mvaning Oltinchi masalasi va birinchi, ikkinchi, uchinchi, sakkizinchi hujjatlari ila goyat porloq bir tarzda gaflatni tarqatib, tavhid nurini korsatgan. ***

Sozlar

185

Mva Risolasidan Oltinchi Masala

(Risola-i Nurning kop yrlarida izohi va hadsiz qat`iy burhonlari bolgan Iymoni Billoh ruknining minglarcha kulliy burhonlaridan birginasiga qisqacha bir ishoradir.)

Qastamonuda litsy talabalaridan bir guruhi yonimga kldi. "Bizga oliqimizni tanittir, muallimlarimiz Allohdan bahs etmayotirlar",- ddi. Mn ddim: Sizlar oqiyotgan fanlardan har fan oziga os tili ila davomli ravishda Allohdan bahs etib, oliqni tanittiradilar. Muallimlarni emas, ularni tinglanglar. Masalan: Qandayki mukammal bir doriona bolsa va har idishida garoyib va szgir mzonlar ila olchangan hayotdor ma`junlar va taryoqlar bolsa, shubhasiz goyat mahoratli va kimyogar va hakiym bir dorichini korsatar. Aynan shuningdk, Yer Kurrasi dorionasida mavjud tort yuz ming il nabotot va hayvonot idishlaridagi jonli ma`junlar va taryoqlar jihati ila bu bozordagi dorionadan qay daraja ortiq mukammal va buyuk bolishi nisbatida, oqiyotganingiz tib fani miqyosi ila Yer Kurrasi eng buyuk dorionasining dorichisi bolmish Hakiymi Zuljalolni hatto kor kozlarga ham korsatar, tanittirar. Ham masalan: Qandayki bir garoyib fabrikaki, minglab ilma-il matolarni oddiy bir moddadan toqisa, shaksiz bir fabrikachini va mahoratli uskunachini tanittirar. Aynan shuningdk, Yer Kurrasi db ataluvchi yuz minglab boshli, har boshida yuz minglab mukammal fabrika bolgan bu sayyor Rabboniy uskuna qay darajada bu inson fabrikasidan katta, mukammal bolsa, shu daraja

Sozlar

186

oqiyotganingiz uskunachilik fani miqyosi ila Yer Kurrasining ustasini va sohibini bildirar va tanittirar. Ham masalan, qandayki goyat mukammal ming bir il ozuqalar atrofidan jalb etib ichida muntazam bir tarzda trilgan va hozirlab qoyilgan ta`minot ombori va dokon, shaksiz bir favqulodda bir ta`minot va ozuqa egasini va sohibini va ma`murini bildirar. Aynan shuningdk, bir yilda yigirma tort ming yillik bir doirada goyat intizom ila sayohat etgan va yuz minglarcha boshqaboshqa ozuqalar istagan toifalarni ichiga olgan va sayohati ila mavsumlarga kirib chiqib, bahorni ulkan bir vagon kabi minglab boshqa-boshqa taomlar ila toldirib, qishda ozuqalari tugagan bchora jonzotlarga kltirgan va Yer Kurrasi dyilgan bu Rahmoniy ta`minot ombori va Subhoniy bir kma va ming bir il jihozlarni va mollarni va konsrva qutilarini toshigan bu ombor va Rabboniy dokon qay daraja u fabrikadan katta va mukammal bolsa, oqiyotganingiz va endi oqiydiganingiz ta`minot fani miqyosi ila, osha qat`iyatda va osha darajada Yer Kurrasi ombori sohibini, mutasarrifini, mudabbirini bildirar, tanittirar, svdirar. Ham qandayki tort yuz ming millat ichida bolgan va har millatning kongli tusagan ozuqasi boshqa va ist`mol etgan quroli boshqa va kiygan kiyimi boshqa va ta`limoti boshqa va boshalish vaqtlari boshqa bolgan bir qoshinning mo`jizakor bir qomondoni, bir ozi butun u boshqa-boshqa millatlarning boshqa-boshqa ozuqalarini va turli-tuman aslahalarini va kiyimlarini va jihozlarini, hch birini unutmasdan va chalkashtirmasdan brgan u ajib qoshin va lashkargoh, shubhasiz yaqqol u garoyib qomondonni korsatar, taqdirkorona svdirar. Aynan shuningdk, zamin yuzining lashkargohida va har bahorda yangidan qurol ostiga olingan bir yangi Subhoniy qoshinda, nabotot va hayvonot millatlaridan tort yuz ming navining ilma-il kiyimi, ozuqasi, aslahasi, ta`lim va boshalishlari goyat mukammal va muntazam va hch birini unutmasdan va chalkashtirmasdan birgina qomondoni a`zam tomonidan brilgan Yer Kurrasining bahor lashkargohi, qay darajada mazkur inson qoshini va lashkargohidan katta va mukammal bolsa, sizning oqiydiganingiz askarlik fani miqyosi ila diqqatli va aqli boshida bolganlarga shu daraja Yer Kurrasining Hokimini va Rabbini va Mudabbirini va Qomondoni Aqdasini hayratlar va taqdislar ila bildirar va tahmid va tasbh ila svdirar. Ham qandayki: Bir garoyib shaharda millionlab elktr chiroqlari harakatlanib har yrni kzarlar. Yonish moddalari tugamaydigan tarzdagi elkrt chiroqlari va fabrikasi, shaksiz, ochiqchasiga elktrni idora etgan va sayyor chiroqlarni yasagan va fabrikani qurgan va yonish moddalarini kltirgan bir mo`jizakor ustani va favqulodda qudratli bir elktrchini hayratlar va tabriklar ila tanittirar, olqishlar

Sozlar

187

ila svdirar. Aynan shuningdk, bu olam shahrida dunyo saroyining shiftidagi yulduz chiroqlari, bir qismi -astronomiyaning aytishicha Yer Kurrasidan ming barobar katta va zambarak oqidan ytmish barobar tz harakat etganlari holda, intizomini buzmayotir, bir-biriga toqnashmayotir, sonmayotir, yonish moddalari tugamayotir. Oqiyotganingiz astronomiya fanining aytishiga kora, Yer Kurrasidan bir million martadan ziyod katta va bir million yildan ziyod yashayotgan va bir Rahmonning musofironasida bir chiroq va ochoq bolgan Quyoshimizning yonishining davomi uchun, har kun Yer Kurrasining dngizlari qadar krosin va toglari qadar komir yoki ming Yer qadar otin yiginlari lozimdirki sonmasin. Va uni va u kabi yuksak yulduzlarni krosinsiz, otinsiz, komirsiz yondirayotgan va sondirmayotgan va barobar katta tzlikda kzdirayotgan va bir-biriga toqnashtirmayotgan bir nihoyatsiz qudratni va saltanatni, ishiq barmoqlari ila korsatgan bu koinot shahri muhtashamidagi dunyo saroyining elktr chiroqlari va ularning idorasi, u misoldan qay darajada katta va mukammal bolsa, sizlar oqiyotgan va yo endi oqiydiganingiz elktr fani miqyosi ila bu koinot a`zamiy namoyishgohining Sultonini, Munavvirini, Mudabbirini, Son`ini, u nuroniy yulduzlarni shohid korsatib tanittirar. Tasbhot ila, taqdisot ila svdirar, parastish ettirar. Ham masalan, qandayki bir kitob bolsaki: Bir satrida bir kitob mayin qilib yozilgan va har bir kalimasida mayin qalam ila bir Qur`on surasi yozilgan, goyat ma`nodor va butun masalalari bir-birini quvvatlantirar va kotibini va muallifini favqulodda mahoratli va iqtidorli korsatgan bir ajoyib majmua; shaksiz, kunduz kabi kotib va musannifini kamoloti ila, hunarlari ila bildirar, tanittirar. Mashaolloh, Barakalloh jumlalari ila taqdir ettirar. Aynan shuningdk, bu koinot buyuk kitobiki, birgina sahifasi bolgan zamin yuzida va birgina shakli bolgan bahorda uch yuz ming boshqa-boshqa kitoblar hukmidagi uch yuz ming nabotiy va hayvoniy toifalarni barobar, bir-biri ichida yanglishsiz, atosiz, adashtirmasdan, chalkashtirmasdan mukammal, muntazam va ba`zan darat kabi bir kalimada bir qasidani va danak kabi bir nuqtada bir kitobning butun mundarijasini yozgan bir qalam ishlaganini kozimiz ila korib turganimiz bu bnihoyat ma`nodor va har kalimasida kop hikmatlar bolgan shu koinot kitobi va bu mujassam Qur`oni Akbari Olam mazkur misoldagi kitobdan qay darajada buyuk va mukammal va ma`nodor bolsa, shu daraja sizlar oqiyotgan tabiat fani va maktabda f`lan oqishga kirishganingiz qiroat fani va kitobat fani kng miqyoslari va durbin kozlari ila bu koinot kitobining naqqoshini, kotibini hadsiz kamoloti ila tanittirar. Allohu Akbar jumlasi ila bildirar, Subhonalloh taqdisi ila ta`rif etar, Alhamdulillah sanolari ila svdirar. ullas, bu fanlarga qiyosan, yuzlab fanlardan har bir fan kng miqyosi va ususiy oynasi ila va durbinli kozi ila va ibratli nazarlari ila bu koinotning oliqi Zuljalolini ismlari ila bildirar. Sifatini, kamolotini tanittirar.

Sozlar

188

ullas, shu muhtasham va porloq bir vahdoniyat burhoni bolgan mazkur hujjatni dars brmoq uchundirki, Qur`oni Mo`jiz-ul Bayon kop takror ila eng ziyoda

oyatlari ila

oliqimizni bizga tanittiradi, dya u maktab yoshlariga ddim. Ular ham tamomi ila qabul etib, tasdiq etib: Hadsiz shukrlar bolsin Rabbimizgaki, toliq muqaddas va ayni haqiqat bir dars oldik. Alloh sndan rozi bolsin!- ddilar. Mn ham ddim: Inson minglab il alamlar ila alam chkadigan va minglab nav lazzatlar ila lazzatlanadigan bir jonli uskuna va goyat daraja ojizligi ila barobar hadsiz moddiy, ma`naviy dushmanlari va nihoyatsiz faqirligi ila barobar hadsiz zohiriy va botiniy ehtiyojlari bolgan va doimo zavol va firoq ta`zirlarini ygan bir bchora maluq ekan, birdan iymon va ubudiyat ila shunday bir Podshohi Zuljalolga boglanib butun dushmanlariga qarshi bir tayanch nuqtasi va butun hojatlariga mador bir madad nuqtasini topib, harkas mansub bolgan ojayinining sharafi, maqomi ila farlangani kabi; u ham shunday nihoyatsiz Qodiyr va Rahiym bir Podshohga iymon ila boglansa va ubudiyat ila izmatiga kirsa va ajalning olim e`lononini ozi uchun ozodlik rusatnomasiga aylantirsa, naqadar mamnun va minnatdor va naqadar shukr etar shaklda farlanishi mumkin, qiyos etingiz. U maktab yoshlariga aytganimdk, musibatzada mahbuslarga ham takroran dyman: Uni tanigan va itoat etgan zindonda ham bolsa, batiyordir. Uni unutgan saroylarda ham bolsa, zindondadir, badbatdir. Hatto bir batiyor mazlum qatl etilar chogida badbat zolimlarga dgan: Mn olmayotirman. Balki ozodlik ila saodatga ktmoqdaman. Ammo mn ham sizlarni abadiy yoqlik ila mahkum korganimdan, sizlardan toliq qasdimni olmoqdaman. dya svinch ila ruhini taslim etar.

Huva Nuqtasi

Sozlar

189

Juda aziz va siddiq qardoshlarim! Qardoshlarim, va dagi lafzida yolgiz

moddiy jihatda bir fikriy va ayoliy sayohatda havo sahifasining mutolaasi ila oniy bir suratda koringan bir zarif tavhid nuktasida iymoniy yolning bnihoyat daraja oson va vujub darajasida yngil ekanini va shirk va zalolatning maslagida hadsiz darajada mushkulotli, imkonsiz minglab mahol bolganini kordim. Goyat qisqa bir ishora ila u kng va uzun nuktani bayon etaman. Ha, qandayki bir hovuch tuproq yuzlab gullarga navbat ila gultuvaklik etgan idishida agar tabiatga, sabablarga havola etilsa, lozim kladiki; yo u idishda kichik miqyosda yuzlab, balki gullar adadicha ma`naviy uskunalar, fabrikalar bolsin va youd u parcha tuproqdagi har bir zarra butun u boshqa-boshqa gullarni har il ususiyatlari ila va hayotdor jihozlari ila yasashni bilsin, uddi bir iloh kabi hadsiz ilmi va nihoyatsiz iqtidori bolsin. uddi shuningdk: Amr va irodaning bir arshi bolgan havoning, shamolning har bir parchasi va bir nafas va tirnoq qadar kladigan lafzidagi havoda; kichkina miqyosda, butun

dunyoda mavjud tlfonlarning, tlgraflarning, radiolarning va hadsiz va har il sozlashuvlarning markazlari, stantsiyalari, qabul qiluvchilari va uzatgichlari bolsin va u hadsiz ishlarni baravariga va bir onda qila olsin va youd u dagi havoning, balki havo moddasining har bir parchasining har bir zarrasi barcha tlfonchilar va boshqa-boshqa umum tlgrafchilar va radio orqali sozlayotganlar qadar ma`naviy shasiyatlari va qobiliyatlari bolsin va ularning umum tillarini bilsin va ayni zamonda boshqa zarralarga ham bildirsin, yoysin. Chunki f`lan u vaziyat qisman korinmoqda va havoning butun qismlarida u qobiliyat bor. ullas, kufr ahlining va tabiiyun va moddiyunlarning maslaklarida bir mahol emas, balki zarralar adadicha mahollar va imkonsizliklar va mushkulotlar ochiq-oydin korinayotir. Agar Son`i Zuljalolga brilsa, havo barcha zarralari ila uning amrbardor askari bolar. Birgina zarraning muntazam birgina vazifasi qadar osonlik ila hadsiz kulliy vazifalarini oliqining izni ila va quvvati ila va oliqqa boglanish va tayanish ila va Son`ining qudrati jilvasi ila bir onda yashin tzligida va talaffuzi va havoning tbranishi osonligida qilinar.

Ya`ni, qudrat qalamining hadsiz va garoyib va muntazam yozuvlariga bir sahifa

Sozlar

190

bolar va zarralari u qalamning uchlari va zarralarning vazifalari esa qadar qalamining nuqtalari bolar. Birgina zarraning harakati darajasida oson ishlar. ullas, mn va dagi fikriy harakat ila sayo-

hatimda havo olamini tomosha va u unsurlarning sahifasini mutolaa qilarkanman, bu qisqa haqiqatni tamoman yaqqol va batafsil aynalyaqiyn kordim va ning lafzida, havosida bunday porloq bir burhon va bir vohidiyat yogdusi bolganidk, ma`nosida va ishorasida goyat nuroniy bir ahadiyat jilvasi va juda quvvatli bir tavhid hujjati va olmoshining mutlaq va mubham ishorasi qaysi

zotga qaraydi ishorasiga bir alomat nishoni u hujjatda borligi uchundirki, ham Qur`oni Mo`jiz-ul Bayon, ham zikr ahli tavhid maqomida bu muqaddas kalimani kop takrorlaydilar dya ilmalyaqiyn ila bildim. Ha, masalan bir nuqta oq qogozda, ikki-uch nuqta qoyilsa qorishishi va bir odam har il kop vazifalarni baravariga bajarishi ila chalkashishi va bir kichik jonzotga kop yuklar yuklanishi ila ostida ezilishi va bir til va bir quloq bir paytda kopgina kalimalarning baravariga kirib-chiqishi intizomini buzib qorishgani holda; aynalyaqiyn kordimki: ning kaliti va kompasi ila fikran sayohat

etganim havo unsurida har bir parchasi, hatto har bir zarrasi ichiga har il minglab nuqtalar, harflar, kalimalar qoyilgani yoki qoyilib bolishi holda, qorishmaganini va intizomini buzmaganini; ham boshqa-boshqa juda kop vazifalar bajargani holda, hch chalkashtirmasdan qilinganini va u parchaga va zarraga juda kop ogir yuklar yuklangani holda hch zaiflik korsatmasdan, orqada qolmasdan intizom ila tashiganini; ham minglab boshqa-boshqa kalima, boshqa-boshqa tarzda, ma`noda u kichginagina quloq va tillarga mukammal intizom ila klib-chiqib, hch qorishmasdan, buzilmasdan u kichkinagina quloqlarga kirib, u goyat nozik tillardan chiqqani va u har zarra va har parcha bu hayratli vazifalarini ado etish bilan birga mukammal erkinlik ila jozbadorona hol tili ila va mazkur haqiqatning shahodati va lisoni ila va

db kzar va tofon va yashin va chaqmoq va momaqaldiroq kabi havoni toqnashtiruvchi tolqinlar ichida intizomini va vazifalarini hch buzmayotir va chalkashtirmayotir va bir ish boshqa bir ishga mon bolmayotir... Mn aynalyaqiyn mushohada etdim.

Sozlar

191

Dmak, yo har bir zarra va har bir parcha havoda nihoyatsiz bir hikmat va nihoyatsiz bir ilmi, irodasi va nihoyatsiz bir quvvati, qudrati va butun zarralarga mutlaq hokim bir ossalari bolishi lozimdirki, bu ishlarga sabab bola olsin. Bu esa zarralar adadicha mahol va botildir. Hch bir shayton ham buni ayoliga kltirolmas. Unday bolsa bu havo sahifasining haqqalyaqiyn, aynalyaqiyn, ilmalyaqiyn darajasida yaqqol Zoti Zuljalolning hadsiz chksiz ilmi va hikmati ila ishlatayotgan qudrat va qadar qalamining almashuvchi sahifasi va bir lavhi mahfuzning almashishlar olamida va ozgaruvchan ishlarida bir lavhi mahv va isbot nomida yozib buzadigan tatasi hukmidadir. ullas, havo unsurining birgina ovozlarning uzatilishi vazifasida mazkur vahdoniyatning jilvasi va mazkur ajoyibni korsatgani hamda zalolatning hadsiz maholiyatini namoyon etgani kabi, havo unsurining boshqa ahamiyatli vazifalaridan biri-da elktr, tortish, itarish, ziyo kabi boshqa latifalarning uzatishda chalkashtirmay muntazaman ovozlar naqlidagi vazifani qilgani ayni zamonida, butun nabotot va hayvonotga nafas olish va talqih kabi hayotga zarur bolgan lozim narsalarni mukammal intizom ila ytishtirmoqda. Ilohiy amr va irodaning bir arshi ekanini qat`iy bir suratda isbot etmoqda. Va daydi tasodif va kor quvvat va kar tabiat va qorishiq, nishonsiz sabablar va ojiz, jonsiz, johil moddalar bu havo sahifasining kitobatiga va vazifalariga aralashishi hch bir jihat ila ehtimol va imkoni yoqligini aynalyaqiyn darajasida isbot etganiga qat`iy qanoat kltirdim va har bir zarra va har bir parcha havo hol lisoni ila dyishlarini bildim va bu va

kaliti ila havoning moddiy olaroq misol

jihatidagi bu ajoyibni korganim kabi, havo unsuri ham bir olami va ma`no olamiga bir kalit boldi.

Kordimki misol olami son-sanoqsiz suratgir asboblar va har bir suratgir asbob hadsiz dunyoviy hodisalarni ayni zamonda hch qorishtirmasdan olmoqda. Minglab dunyo qadar katta va kng bir uroviy va foniy kinoning foniy va davomsiz hollarini va vaziyatlarini va otkinchi hayotlarining mvalarini sarmadiy tomoshagohlarda va Jannatda abadiy saodat sohiblariga dunyo mojarolarini va eski otiralarini lavhalari ila kozlariga korsatmoq uchun juda katta bir suratgir uskunasi sifatida bildim.(Izoh)

(Izoh)

Ammo zohir haqiqatlar kabi kuchli burhonlar va hujjatlar bilan isbot etishga zamon va zamin, hol va vaziyat izn brmaganidan tugatildi.

Sozlar

192

Ham Lavhi Mahfuzning, ham misol olamining ikki hujjati va ikki kichik namunasi va ikki nuqtasi inson boshida bolgan quvva-i hofiza va quvva-i ayoliya moshdk kichik ekan, hch qorishtirmasdan mukammal intizom ila ichlarida bir katta kutubona qadar ma`lumot yozilishi qat`iy isbot etarki, u ikki quvvaning akbar va a`zam namunalari misol olami bilan Lavhi Mahfuzdir. Havo va suv unsurlarining, ossatan nutfalarning suvi va havo unsuri tuproq unsuridan ancha ustun yanada ziyoda hikmat va iroda ila va qadar va qudrat qalami ila yozilishlari va tasodif va kor quvvatning va kar tabiatning va jonsiz va nishonsiz sabablarning aralashishi yuz daraja mahol va hch bir jihat ila mumkin bolmagani, Hakiymi Zuljalolning qadar qalami va hikmatining sahifasi ekanligi ilmalyaqiyn ila qat`iy bilindi. (Davomi hozircha yozdirilmadi. Umumga minglab salom.)

Sozlar

193

Sozlar

194

On Tortinchi Soz

[Qur`oni Hakimning va Qur`onning haqiqiy mufassiri bolgan hadisning bir qism yuksak va buyuk haqiqatlariga chiqmoq uchun taslim va itoati nuqsonli bolgan qalblarga yordam etadigan zinapoyalar hukmida u haqiqatlarning bir qism ornaklariga ishora etamiz va otimasida bir ibrat darsi va bir inoyat siri bayon etiladi. U haqiqatlardan Hashr va Qiyomatning oshashlari Oninchi Sozda, bilossa Toqqizinchi Haqiqatida zikr etilgani uchun takrorga lozim yoqdir. Yolgiz boshqa haqiqatlardan namuna bolib Bsh masala zikr etamiz.] Birinchisi: Masalan: Olti kunda koklarni va yrlarni yaratdik dyishlik bilan; ham balki ming va ellik ming yil kabi uzun zamondan iborat bolgan Qur`on kunlari ila inson dunyosi va hayvon olami olti kunda yashashiga ishora etgan yuksak haqiqatiga qanoat kltirmoq uchun, bittadan kun hukmida bolgan har bir asrda, har bir sanada, har bir kunda Fotiri Zuljalolning alq etgan oquvchi olamlarni, kzuvchi koinotlarni, otkinchi dunyolarni shuhud nazariga

Sozlar

195

korsatmoqdamiz. Ha, goyo insonlar kabi dunyolar ham bittadan musofirdir. Har mavsumda Zoti Zuljalolning amri ila olam tolar, boshalar. Ikkinchisi:Masalan:

kabi oyatlarning ifoda etganlariki: Butun narsalar, butun ahvoli ila vujudga klmasdan va klgandan song va ktgandan song yozilgandir va yoziladi va yozilmoqda. dyishlik bilan oliy haqiqatiga qanoat kltirmoq uchun Naqqoshi Zuljalol royi zaminning sahifasida, har mavsumda, bousus bahorda almashtirgan nihoyatsiz muntazam maluqotning vujudlari mundarijasini, hayotlari tarichasini, harakatlari dasturini uruglarida, tuumlarida, ildizlarida ma`naviy bir suratda qoygan va muhofaza etganini va zavoldan song samaralarida aynan qadar qalami ila, ma`naviy bir tarzda oddiy tuumchalarida yozganini, hatto har otkinchi bahorda, hol-quruq nima bolsa, oz sonli zarrachalar va suyaklar hukmida bolgan tuumlarda, olgan otinlarda mukammal intizom ila muhofaza etganini shohidlar nazariga korsatmoqdamiz. Goyo har bir bahor bitta gul kabi, goyat muntazam va olchovli bolib, zaminning yuziga bir Jamiyl va Jaliylning qoli bilan taqilib uzilar, qoyilib olinar. Haqiqat bunday ekan, basharning eng ajib bir zalolati budirki: Qadar qalamining sahifasi bolgan Lavhi Mahfuzning yolgiz bir aksining jilvasi bolib, Rabboniy san`at mundarijasi bolib, gaflat ahlining lisonida tabiat dyilgan bu fitriy kitobatni, bu san`at naqshini, bu munfail hikmat jadvalini muassir tabiat db masdar va foil qabul etishidir. qayrda? Uchinchisi: Masalan, hamala-i arsh va yr va koklarning vazifador malaklari va boshqa bir qism malaklar haqida Sodiq Mubirning tasvir etgani, masalan qirq minglab boshli, har bir boshida qirq minglab til va har tilida qirq minglab tarzda tasbhot etganlarini va intizom va kulliyat va ubudiyatlarining kngligini ifoda etgan haqiqatga chiqmoq uchun shunga diqqat etki: Zoti Zuljalol Haqiqat qayrda? Gaflat ahlining qabul etganlari

Sozlar

196

kabi oyatlar ila ochiqchasiga aytmoqdaki: Mavjudotning eng buyugi va kulliysi ham oz kulliyatiga kora va azamatiga munosib bir tarzda tasbhot etganini korsatadi va shunday ham korinadi. Ha, bir tasbh etuvchi dngiz bolgan shu osmonlarning tasbh kalimalari quyoshlar, oylar, yulduzlar bolgani kabi, bir hamd va tasbh etuvchi qush bolgan shu zaminning ham tahmid lafzlari hayvonlar, osimliklar va daratlardir. Dmak har bir daratning, har bir yulduzning juz`iy bittadan tasbhoti bolgani kabi, zaminning ham va zaminning har bir qit`asining ham va har bir tog va daryoning ham va quruqlik va dngizining ham va koklarning har bir falakining ham va har bir burjining ham bittadan kulliy tasbhi bordir. Shu minglab boshlari bolgan zaminning har boshida yuz minglab tillar bolgan va har tilda yuz ming tarzda tasbhot gullarini, tahmidot mvalarini misol olamida tarjimonlik qilib korsatadigan va ruhlar olamida misol etib e`lon etadigan, unga kora albatta bir vazifador malaki bordir. Ha, kop sonli narsalar bir jamoat shakliga kirsa, bir ma`naviy shasi boladi. Agar u jamiyat uyushib ittihod shaklini olsa, uni misol etadigan bir ma`naviy shasi bir navi ma`naviy ruhi va tasbh ila aloqador vazifasini qiladigan bir vazifador malaki boladi. ullas boq. Misol sifatida bu Barla korfazining, shu tog lisonining bir muazzam kalimasi bolgan bu onamizning yonidagi chinor daratiga boq, kor: Daratning shu uch boshining har boshida ncha yuz sho tillari bor va har tilda boq, ncha yuz olchovli va muntazam mva kalimalari bor va har mvada diqqat et, ncha yuz qanotli olchovli urugcha harflari, amri ga sohib Son`i Zuljaloliga naqadar balig bir madh

va tushunarli bir tasbh etganini eshitganing, korganing kabi; unga vazifador malak ham, unga kora ma`no olamida kopgina tillari ila tasbhotini misol etadi va hikmatan shunday bolmogi krakdir. Tortinchisi: Masalan:

Sozlar

197

kabi oyatlarning ifoda etgan yuksak haqiqatlargaki, Qodiyri Mutlaq shu daraja oson va tzlik bilan va ishga kirishmasdan va tgilmasdan narsalarni alq etarki, yolgiz faqat bir amr ila ijod etar kabi korinmoqda, tushunilmoqda. Ham u Son`i Qodiyr bagoyat darajada san`atli asarlarga yaqin bolgani holda, san`atli asarlar bagoyat darajada undan uzoqdir. Ham nihoyatsiz kibriyosi ila barobar, goyat juz`iy va haqir ishlarni ham, ahamiyat ila tartiblar va san`at gozalligidan orij qoldirmaydi. ullas, bu Qur`on haqiqatining vujudiga, mavjudotda koringan mutlaq osonlik ichida eng mukammal intizom shahodat etgani kabi, kladigan misol ham uning hikmati sirini korsatar. Masalan: Son`i Zuljalolning eng gozal ismlaridan Nur ismining bir ira oynasi hukmida bolgan Quyoshning Rabboniy amr va Ilohiy boysundirish ila mazhar bolgan vazifalari shu haqiqatni fahmga yaqinlashtirar. Shundayki: Quyosh yuksakligi ila barobar butun shaffof va porloq narsalarga bagoyat darajada yaqin, balki ularning zotlaridan ularga yanada yaqin bolgani, jilvasi ila va timsoli ila va tasarrufga oshash kop jihatlar ila ularni ta`sir ostiga olgani holda, u shaffof narsalar esa minglab yil undan uzoqdirlar. Uni hch bir jihat ila ta`sir ostiga ololmaslar, yaqinlik da`vo etolmaslar. Ham u Quyosh har shaffof zarraga, hatto ziyosi qayrga kirgan bolsa u yrda hozir va nozir kabi bolgani, u zarraning qobiliyat va rangiga kora Quyoshning aksi va bir navi timsoli korinishi bilan tushunilar. Ham Quyoshning nuroniyligining azamati darajasida ihotasi, nufuzi ziyodalashar. Nuroniyat azamatidandirki, eng kichik mayda narsalar undan yashirinib qocholmaslar. Dmak, kibriyosining azamati juz`iy va kichik narsalarni nuroniyat siri ila orijga otmoq emas, aksiga ihotasi doirasiga oladi. Ham quyoshni, mazhar bolgan jilvalarida va vazifalarida farzi mahol bolib foili mutor faraz etsak, shu daraja osonlik va tzlik va knglik ichida zarradan, qatradan, dngiz yuzidan sayyoralarga qadar Ilohiy izn ila shunday ishlamoqdaki, shu buyuk tasarruflarni yolgiz bir amrning ozi ila qilar db ayolga kltirish mumkin. Zarra ila sayyora amriga qarshi tngdirlar. Dngiz yuziga brgan fayzni zarraga ham qobiliyatiga kora mukammal intizom ila brar. ullas, samo dngizining yuzida ziyodor bir pufakcha va Qodiyri Mutlaqning Nur ismining jilvasiga ira bir oynacha bolgan shu quyoshning, shubhasiz shu haqiqatning uch asosining namunalariga mazhar bolganini kormoqdamiz. Albatta Quyoshning nur va harorati ilm va qudratiga nisbatan tuproq kabi ira hukmida, Nur-an Nur, Munavvir-an-Nur, Muqoddir-an Nur

Sozlar

198

bolgan Zoti Zuljalol hamma narsaga ilm va qudrati ila nihoyatsiz yaqin va hozir va nozir va narsalar undan goyat uzoq bolganiga, ham shu daraja qiyinchiliksiz, ishga kirishmasdan, osonlik ila ishlarni qilarki, yolgiz amr qilishning tzlik va osonligi bilan ijod etar kabi tushunilganiga; ham hch bir narsa, juz`iy-kulliy, kichik-katta qudrati doirasidan orijga chiqmaganiga va kibriyosi ihota etganiga shuhud darajasida bir iymoniy yaqiyn ila iymon etamiz va iymon etmoq krakdir. Bshinchisi: dan tut, to ga qadar.. ham dan tut, to dan tut, to dan tut, to ga qadar.. ham ga qadar.. ham ga qadar

rububiyati azamatining hududlari va uluhiyatining kibriyosi tutib turgan Azal va Abad Sultoni, shu ojiz va nihoyatsiz zaif va nihoyatsiz faqir va nihoyatsiz muhtoj va yolgiz bir juz`iy itiyor ila ijodga qobiliyati bolmagan zaif bir kasb ila jihozlangan bani odamga qarshi shiddatli Qur`onning shikoyatlari va azim tahdidlari va mudhish qorqitishlari n hikmatga binoandir va n jihat ila tavfiq etilar?. n surat ila munosib tushar?. dyish bilan chuqur va yuksak haqiqatga qanoat kltirmoq uchun shu kladigan ikki misolga boq: Birinchi Misol: Masalan shohona bir bog borki, nihoyatsiz mvador va guldor san`atli asarlar ichida mavjuddirlar. Unga nazorat etmoq uchun juda kop izmatchilar ta`yin etilgan. Bir izmatkorning vazifasi bolsa, yolgiz u bogga tarqaladigan va ichiladigan suvning yolidagi tshikning qopqogini ochmoqdir va shu izmatkor esa tanballik etdi, tshikning qopqogini ochmadi. U bogning ytilishiga xalal kldi va youd quridi. U vaqt oliqning Rabboniy san`atidan va Sultonning shohona nazoratidan va ziyo va havo va tuproqning bandachilik izmatidan boshqa butun izmatchilarning u btayindan shikoyatga haqlari bordir. Zro izmatlarini natijasiz qoldirdi yoki zarar brdi. Ikkinchi Misol: Masalan katta bir Sultonning kmasida oddiy bir odam juz`iy vazifasini tark etishi ila butun kmadagi vazifadorlarning izmatlarining

Sozlar

199

natijasiga xalal kltirganidan va ba`zida mavh etganidan, butun u vazifadorlar nomiga kma sohibi undan shiddatli shikoyat etar. Nuqson sohibi esa dyolmaski: Mn bir oddiy odamman, ahamiyatsiz e`tiborsizligimdan shu shiddatga haqdor emas edim. Chunki bitta yoqlik hadsiz yoqliklarni kltirib chiqarar. Faqat vujud oziga kora samara brar. Chunki bir narsaning vujudi butun sharoit va sabablarning vujudiga bogliq bolgani holda; u narsaning yoqligi, yoq bolishi bir shartning yoq bolishi ila va bir qismning yoqligi ila natija e`tiboridan yoqlikka ktgan boladi. Bundandirki: Buzish ta`mirdan juda kop marta oson bolgani hammaga ma`lum bir dastur hukmiga otgandir. Modomiki kufr va zalolat, tugyon va ma`siyat asoslari inkordir va raddir, tarkdir va qabul etmaslikdir. Zohiriy suratda naqadar musbat va vujudli korinsada, haqiqatda yoq bolishdir, yoqlikdir. Unday bolsa jinoyati sariyadir. Boshqa mavjudotning amallari natijasiga xalal brgani kabi Ilohiy ismlarning jamollari jilvasiga parda tortar. ullas, bu hadsiz shikoyatga haqlari bolgan mavjudot nomiga u mavjudotning sultoni shu osiy bashardan azim shikoyat etar va etishi ayni hikmatdir va u osiy shiddatli tahdidlarga albatta haqdordir va dahshatli jazo ila qorqitishga, shubhasiz loyiqdir.

***

OTIMA

Sozlar

200

(Gofil kallaga bir toqmoq va bir ibrat darsidir.) Ey, gaflatga shongib va bu hayotni totli korib va oiratni unutib, dunyoga tolib bolgan badbat nafsim! Bilasanmi, nimaga oshaysan? Tuyaqushga... Ovchini koradi, ucholmaydi; boshini qumga suqadi, toki ovchi uni kormasin. Kattakon gavdasi tashqarida. Ovchi uni koradi. Faqat u kozini qum ichiga brkitgan, kormas. Ey nafs bu misolga boq! Dunyoga hirs qoyish aziz lazzatni ayanchli alamga qanday qilib aylantirganini kor. Masalan, shu qishloqda (ya`ni Barlada) ikki odam yashaydi. Birining yuzdan toqson toqqiz dostu yori Istambulga ktib, chiroyli hayot kchirmoqdalar. Faqat bittasi bu yrda qolgan. U ham u yrga ktadi. Shuning uchun bu odam Istambulga mushtoq, u yrni oylaydi, dost-yorlariga qovushmoq istaydi. Agar unga: "Sn ham u yrga bor!" dyilsa, svinib kulib ktadi. Ikkinchi odam esa yuzdan toqson toqqiz dostlari bu yrdan ktgan. Bir qismi mahv bolgan. Bir qismi na koradigan, na korinadigan yrlarga bosh urib ktgan. Ularni dong-daraksiz yoqolib ktgan db oylaydi. Bu bchora odam ularning barchasi orniga yolgiz bir musofirga konikib tasalli topishni istaydi. Shuning bilan ul ayanchli ayriliq alamini brkitishni istaydi. Ey nafs! Avvalo Habibulloh, songra butun dostu yorlaring qabrning narigi tarafidadirlar. Bu yrda qolgan bir-ikkitasi esa, ular ham ktmoqdalar. Olimdan chochib, qabrdan qorqib, yuzingni ogirma. Mardona qabrga boq, tingla, nima talab qilar ekan! Erkakchasiga olimning yuziga kul, boq nima istaydi! Zinhor gofil bolib, ikkinchi odamga oshama! Ey nafsim! Dmaki: Zamon ozgargan, asr boshqa, har kim dunyoga shongigan, hayotga kongil qoygan, maishat dardida sarushdir. Chunki olim ozgarmayotir. Firoq baqoga aylanib ktmayotir. Bashariy ojizlik, insoniy faqirlik ozgarmayotir, aksincha ziyodalashmoqda. Inson safari bitmayotir, aksincha sur`at paydo etmoqda.

Sozlar

201

Yana dmaki: "Mn ham har kim kabiman." Chunki, har kim snga qabr eshigiga qadar hamrohlik qiladi. Har kim mn bilan musibatda birga boladi dgan tasalli qabrning narigi tarafida juda asossizdir. Ham ozingni bbosh hisoblama! Zro shu dunyo mhmononasida hikmat nazari ila boqsang, hch bir narsani goyasiz, nizomsiz kormaysan. Qanday qilib sn nizomsiz, goyasiz qolishing mumkin? Sodir bolayotgan zilzilalar kabi bu koinot hodisalari tasodif oyinchogi emas. Masalan, Zaminga osimliklar va hayvonot navlaridan kiydirilgan birbirining ustida, bir-birining ichida goyat muntazam va goyat naqshinkor liboslar boshdan oiriga qadar goyalar ila, hikmatlar ila ziynatlangan, jihozlanganini korganing holda va goyat oliy goyalar ichra mukammal intizom ila majzub Mavlaviy kabi davr etib aylantirayotganini bilganing holda, qanday qilib Yer Kurrasining Bani Odam, bousus iymon ahli orasidan yoqtirmagan bir qism gaflatli hollarining ma`naviy yukidan ylka silkitmoqqa oshash zilzila(Izoh) kabi olim-olud hayotiy hodisalarini, bir dinsizning tarqatgani kabi goyasiz, tasodifiy db hisoblab, butun musibatzadalarning alamli talofatlarini badalsiz, bhuda ktgan db korsatib, mudhish umidsizlikka tushiradilar. Ham ulkan bir ato, ham ulkan bir zulm qiladilar. Balki bunday hodisalar bir Hakiymi Rahiymning amri bilan iymon ahlining foniy molini sadaqa hukmiga aylantirib boqiylashtirmoqdir. Va n`matga qarshi nonkorlikdan klgan gunohlarga kafforatdir. Qachonlardir bir kun klajak, bu itoatkor zamin oz yuzining ziynati bolmish insoniy asarlarni shirk-olud, noshukr korib, chirkin db topadi. oliqning amri ila buyuk bir zilzila bilan butun yr yuzini sidiradi, tozalaydi. Allohning amri ila shirk ahlini jahannamga tokadi. Shukr ahliga: "Qani, jannatga marhamat qiling",- dydi.

***

(Izoh)

Izmirning zilzilasi munosabati bilan yozildi.

Sozlar

202

Sozlar

203

Sozlar

204

ON TORTINCHI SOZNING ILOVASI

Shu sura qat`iyan ifoda etadiki, Yer Kurrasi harakat va zilzilasida vahiy va ilhomga binoan amr ostida tbranadi. Ba`zan esa titraydi (Ma`naviy va ahamiyatli bir tarafdan, hozirgi zilzila munosabati ila brilgan olti-ytti kichik savolga, yana ma`naviy eslatma yordamida brilgan javoblar qalbga kldi. Batafsil yozishni ncha bor niyat qilsamda, izn brilmadi. Faqat qisqacha va ulosa tarzida yoziladi.)

Birinchi Savol: Bu buyuk zilzilaning moddiy musibatidan kora alamli, ma`naviy bir musibat bolmish, shu zilzila davomidagi qorquv va ma`yusliklar butun mamlakatda aksariyat alqning tungi istirohatini buzib, dahshatli bir azob brishi ndandur? Yana ma`naviy javob: Shunday dyildiki: Ramazoni Sharifning tarovih vaqtida, mukammal svinch va surur ila, sarushlarcha goyat havaskorona qoshiqlarning va ba`zan qizlarning tovushlari ila bu muborak Islom markazining har burchagida radio orqali jozibadorona eshittirilishi natijada bu qorquv azobini brdi. Ikkinchi Savol: Nima uchun bu samoviy toqmoq kofirlarning mamlakatida ularning boshlariga klmayotir? Bu bchora musulmonlarga klmoqda? Javob: Buyuk atolar va jinoyatlar kchiktirilib katta markazlarda, kichik jinoyatlar esa tzlashtirilib kichik markazlarda brilgani kabi, muhim bir hikmatga binoan, kufr ahlining jinoyatlarining asosiy qismi Mahshargohdagi Buyuk Mah-

Sozlar

205

kamaga qoldirilib, iymon ahlining atolarining jazosi esa qisman bu dunyoda briladi.(Izoh) Uchinchi Savol: Ba`zi shaslarning atosi tufayli klgan bu musibat mamlakatda bir daraja umumiy shakl olganining sababi ndur? Javob: Umumiy musibat aksariyatning atolari tufayli yuzaga kladi. Bunga binoan, u zolim shaslarning harakatlariga aksariyat insonlar oz attiharakatlari bilan va yoki ularni ma`qullash bilan va yoki ularga yon bosish bilan tarafdor bolgani tufayli ma`nan ishtirok etadilar, ommaviy musibatga sababchi boladilar. Tortinchi Savol: Modomiki bu zilzila musibati atolarning natijasi va gunohlarning kafforati ekan, ma`sumlarning va bgunohlarning u musibat ichra yonishi ndandur? Allohning adolati bunga qanday yol qoyadi? Yana ma`naviy tarafdan javob: Bu masala taqdir masalasiga taalluqli bolgani uchun, Qadar Risolasiga havola qilib, bu yrda yolgiz shuning ozi aytildi: Ya`ni: Shunday bir balo va musibatdan saqlaningizki, u klgan vaqt faqatgina zolimlarga os bolib qolmay, ma`sumlarni ham yoqadi". Bu oyatning siri shudirki: Bu dunyo bir tajriba va imtihon maydonidir, taklif va mujohada diyoridir. Imtihon va taklif shuni taqozo etadiki, haqiqatlar yashirin qolsin, toki musobaqa va mujohada ila Abu Bakrlar a`loyi illiyinga chiqsinlar va Abu Jahllar asfali sofiliynga tushsinlar. Agar ma`sumlar bunday musibatlarda soglom qolsaydi, Abu Jahllar aynan Abu Bakrlar (R.A.) kabi taslim bolib, mujohada va ma`naviy taraqqiyot eshigi yopilar edi va taklif siri buzilar edi. Modomiki, mazlumning zolim ila barobar musibatga tushmogi Ilohiy hikmatga binoan lozim ekan. Ajabo, ul bchora mazlumning rahmat va adolatdan hissasi ndur?

(Izoh)

Hamda Rus kabi millatlar, hukmi tugagan va ozgartirib yuborilgan bir dinni tark etish bilan, haq va abadiy va hukmi tugamagan bir dinga iyonat qilish darajasida Allohni gazablantirmaganidan, hozirchalik zamin ularni qoyib bularga shiddatlanmoqda.

Sozlar

206

Bu savolga javoban dyildiki: Ul musibatdagi gazab va shiddat ichra ularga bir rahmat jilvasi bor. Chunki u ma`sumlarning foniy mollari ular nomidan sadaqa bolib, boqiy bir mol hukmiga otgani kabi, foniy hayotlari ham boqiy bir hayot qozontiradigan darajada bir navi shahidlik hukmida bolib, nisbatan oz va vaqtinchalik bir mashaqqat va azobdan buyuk va doimiy bir yutuqni qozontirgan bu zilzila ular uchun ayni gazab ichra bir rahmatdir. Bshinchi Savol: Odil va Rahiym, Qodiyr va Hakiym bolgan Zot nchun ususiy atolarga ususiy jazo brmay, ulkan bir unsurni, ya`ni yrni hujum qildiradi. Bu hol rahmatining jamoliga va qudratining shumuliga qanday qilib muvofiq kladi? Javob: Qodiyri Zuljalol har bir unsurga kop vazifalar brgan va har bir vazifa kop natijalar bradi. Bir unsurning birgina vazifasida, birgina natijasi chirkin va yomon va musibat bolsa-da, boshqa ayrli natijalari bu natijani ham ayrga aylantiradi. Agar bu birgina chirkin natija vujudga klmasligi uchun, insonga qarshi shiddatlangan u unsur ul vazifadan man etilsa, u vaqt ul natijalar adadicha ayrlar tark etiladi va krakli bir ayrni qilmaslik yomonlik bolgani tufayli, ul ayrlar adadicha yomonliklar qilingan boladi. Birgina yomonlik klmasin dya bunday qilish goyat chirkin hamda hikmat va haqiqatga ilof va nuqsondir. Qudrat va hikmat va haqiqat nuqsondan pokdirlar. Modomiki bir qism atolar unsurlarni va yrni gazabga kltiradigan darajada ulkan bir isyon ekan va kop maluqlarning huquqiga bir haqoratli tajovuz ekan, albatta u jinoyatning haddan tashqari chirkinligini korsatmoq uchun, ulkan bir unsurga, umum vazifalari ichra: Ularni tarbiyalab qoy,- dya amr brilishi ayni hikmat va adolat va mazlumlarga ayni rahmatdir. Oltinchi Savol: Zilzila Yer Kurrasi ichidagi ma`danlar inqilobining natijasi ekanini gaflat ahli jar solib, uddi tasodifiy va tabiiy va maqsadsiz bir hodisa nazari bilan qaraydi. Bu hodisaning ma`naviy sabablarini va natijalarini kormaydiki, kozlari ochilsa. Ular suyangan moddiy jihatning bir haqiqati bormi? Javob: Zalolatdan boshqa hch bir haqiqati yoqdur. Chunki har yili ellik milliondan ziyoda naqshdor, muntazam liboslarni kiygan va yangilab turgan Yer Kurrasining ustidagi minglab navlardan birginasi: masalan, pashsha toifasining hadsiz vakillaridan bir vakilining yuzlab a`zolaridan birgina a`zosi bolmish qanotining maqsad va iroda va ohish va hikmat jilvasiga sazovorligi va unga nisbatan loqayd qolmagani va oz-oziga tashlab qoymagani korsatadiki:

Sozlar

207

Hadsiz jonzotlarning bshigi va onasi va panogohi va homiysi bolgan ulkan Yer Kurrasining ahamiyatli faoliyat va ahvoligina emas, balki hch bir narsasi, kichik bolsin, katta bolsin, Ilohiy iroda va itiyor va maqsaddan tashqarida bolmaydi. Biroq Qodiyri Mutlaq, hikmatining taqozosi ila, zohir sabablarni oz tasarrufiga parda qiladi. Zilzilani iroda qilgan vaqt ba`zi bir ma`danni harakatga buyurib, otashlantiradi. Boringki, ma`danlarning inqiloblari ham bolsin, baribir Ilohiy amr va hikmat ila boladi, boshqacha tarzda bolmaydi. Masalan, bir odam bir miltiq ila birovni otdi. Otgan odamga hch e`tibor brmay, butun diqqat-nazar faqat miltiqning ichidagi poroning ot olish nuqtasigagina qaratilsa, bchora oldirilgan odamning huquqini butunlay zoye qilish bolib, naqadar ablahlik va dvonalik bolsa, aynan shuning kabi, Qodiyri Zuljalolning itoatli bir izmatkori, balki bir kmasi, bir tayyorasi bolgan Yer Kurrasining ichida sodir bolgan va hikmat va iroda ila yigilgan bir bombani, gaflat va tugyon ahlining kozini ochmoq uchun ot och, dya buyurilgan Rabboniy amrni unutmoq va tabiatga yoymoq ahmoqlikning eng jirkanchidir. Oltinchi savolning davomi va izohi: Zalolat ahli va dinsizlar maslaklarini muhofaza qilish va iymon ahlining uygonishiga tosiq bolish uchun shundayin garib bir qaysarlik va ajib bir ahmoqlik korsatadilarki, insonni inson bolganiga pushaymon qildiradi. Masalan: Bu oirgi vaqtlarda insonlarning bir daraja ommaviy shakl olgan zulmli, zulmatli isyonidan koinot va barcha unsurlar qizishganidan, hamda yr va osmonlar oliqi ham ususiy bir Rububiyati bilan emas, balki butun koinotning, butun olamlarning Rabbi va Hokimi bolgan jihati bilan umumiy va kng kolamda ozini bildirib, butun koinotda va rububiyatning umumiy doirasida insoniyatni uygotmoq va dahshatli tugyonidan voz kchirmoq va ular tanishni istamagan koinot Sultonini tanitmoq uchun mislsiz, totatib bolmaydigan suv, havo va elktrdan zilzilani, tofonni va ommaviy urushlar kabi umumiy va dahshatli ofatlarni chiqarib, ular bilan insoniyatning yuziga urib, u bilan Hikmatini, Qudratini, Adolatini, Qayyumiyatini, Irodasini va Hokimiyatini juda zohir bir suratda korsatgani holda, inson suratidagi bir qism ahmoq shaytonlar u umumiy Rabboniy ishoralar va Ilohiy tarbiyalarga nisbatan ablahona bir inkor ila qarshi chiqib dydilarki: "Tabiat ishidur, bir moddaning portlashidur, tasodifiydur. Quyoshning harorati bilan elktrning toqnashuvidirki, Amrikada bsh soat butun mashinalarni totatib qoygan va Qastamonu viloyatining osmonida va havosida samoni qizartirib, yongin suratini brgan",dya ma`nosiz safsata sotmoqdalar. Zalolatdan klgan hadsiz bir jaholat va dinsizlikdan klib chiqqan chirkin bir qaysarlik tufayli bilmaydilarki, sabablar faqat bahonadirlar, bir pardadirlar. Togdk bir archa daratining jihozlarini toqimoq va ytishtirmoq uchun bir qishloq kattaligida yuz fabrika va dastgoh zarur ekan, ular kichik bir danakni korsatib: Mana bu darat shundan chiqqan,- dya Son`ning u archada korsatgan minglab mo`jizasini inkor

Sozlar

208

qilgani singari, ba`zi zohiriy sabablarni korsatadi. oliqning itiyor va hikmat bilan yuritayotgan juda buyuk bir rububiyat faoliyatini yoqqa chiqaradi. Ba`zan goyat chuqur va bilib bolmaydigan va juda ahamiyatli, ming jihatda hikmatli bolgan bir haqiqatga ilmiy bir nom bradi. Goyo u nom ila mohiyati anglashilib, oddiylashib, hikmatiz, ma`nosiz bolib qolgandk. ullas kl! Ablahlik va ahmoqlikning nihoyatsiz darajalariga boqki, yuz sahifa ila ta`riflansa va hikmatlari bayon etilsa ham, tamoman bilinishi qiyin bolgan chuqur va kng bir noma`lum haqiqatga bir nom bradi, ma`lum bir narsadk "Bu falondur," dydi. Masalan, quyoshning bir moddasi bilan elktrning toqnashuvidir. Ham bir umumiy iroda va itiyor va butun navlarga hokimlikning bittadan unvonlari bolgan va "Odatulloh" nomi bilan yod etilgan, fitriy qonunlarning birini, ususiy va qasdiy bir rububiyat hodisasi qilib korsatib, uni umumiy qonunlardan ajratib qoyadi. Bu ajratish bilan itiyoriy irodadan uning munosabatini ksadi. Songra tutib tasodifga, tabiatga havola qiladi. Abu Jahldan ham ziyoda nodonlik korsatadi. Bamisoli, bir askarning va yo bir qoshinning jangda qozongan zafarini, faqatgina askarlik nizomi va qonuniga boglab, qomondonidan, podshohidan, hukumatidan va maqsadli harakatlardan aloqasini ksgan bir odam singari osiy bir dvona boladi. Hamda mvador bir darat bir danakdan yaratilgani kabi, goyat mo`jizakor bir usta tirnoqdk bir otin parchasidan yuz kilolik turli il taomlarni, yuz arshin ilma-il gazmollarni chiqarsa, bir odam u otin parchasini korsatib: Bu ishlar tabiiy va tasodifiy tarzda bundan chiqqan,- dya ul ustaning ajib san`atlarini, hunarlarini yoqqa chiqarsa, qay daraja ahmoqlik bolsa, aynan shuningdk... Yettinchi savol: Yer bilan bogliq bu hodisa, bu mamlakatning Islomiy aholisiga tgishli ekanini va ularni nishonga olganini qanday anglasa boladi va nima uchun Arzinjon va Izmir taraflariga koproq hujum qilmoqda? Javob: Bu hodisa ham shiddatli qishda, ham qorongi kchada, ham dahshatli sovuqda, ham Ramazonning hurmatini orniga qoymagan bu mamlakatga masus bolishi hamda talofatlaridan kyin ham oziga klmagan gofillarni yngilgina uygotmoq uchun u zilzilaning davom etishi kabi kop blgilarining dalolati ila bu hodisa iymon ahlini nishonga olib, ularga qarab, namozga va niyozga uygotmoq uchun silkinmoqda va ozi ham titramoqda. Bchora Arzinjon kabi yrlarda koproq silkinishining ikki jihati bor:

Sozlar
Biri: atolari oz bolgani tufayli poklamoq uchun tzlatildi.

209

Ikkinchisi: Unday yrlarda quvvatli va haqiqiy iymon qoriqchilari va Islomiyat homiylari oz va yo tamoman maglub bolgan paytda, dinsizlar u yrda kuchli bir faoliyat markazini ta`sis qilgani tufayli eng avval u yrlarni kaltaklaganining ehtimoli bor.

On Bshinchi Soz

Ey astronomiyaning ruhsiz masalalari ila zhni torlashgan va aqli koziga tushgan va shu oyatning azamatli sirini u siqishgan zhnida yrlashtirmagan maktabli afandi! Shu oyatning samosiga ytti zinapoyali bir norvon ila chiqib boladi. Kl, barobar chiqamiz!

Sozlar

210

Birinchi Zinapoya: Haqiqat va hikmat istarki: Zamin kabi samovotning ham oziga munosib yashovchilari bolsin. Shariat lisonida u har il jinslarga maloika va ruhoniyot ismi brilgan. Ha, haqiqat shunday taqozo etar. Zro zamin kichikligi va haqorati ila barobar, jonli va idrokli maluqlardan toldirilishi va ora-sira boshatilib yangidan idroklilar ila jonlantirilishi ishora etar, balki ochiqchasiga tushuntirarki: Shu muhtasham burjlar sohibi, ziynatli qasrlar hukmida bolgan samovot ham fahmli va idrokli maluqlar ila toladir. Ular ham ins va jin kabi shu olam saroyining sayrchilari va shu koinot kitobining mutolaachilari va shu rububiyat saltanatining dallollaridirlar. Chunki koinotni haddu hisobga klmagan pardozlar va gozalliklar va naqsh ila bzab ziynatlashi; shaksiz mutafakkir tahsin etuvchi va hayratda qolgan taqdir etuvchilarning korishlarini istar. Ha, husn albatta bir oshiq istar, taom esa och bolganga brilar. Holbuki ins va jin shu nihoyatsiz vazifaga, shu hashamatli nazoratga va shu kng ubudiyatga qarshi milliondan birisini faqat qilib bilar. Dmak, bu nihoyatsiz va turli-tuman vazifalar va ibodatga nihoyatsiz maloika navlari va ruhoniyot jinslari lozimdir. Ba`zi rivoyatlarning ishorasi ila va olam intizomining hikmati ila dyilabilirki: Bir qism sayyor jismlar, sayyoralardan tut to qatralarga qadar, bir qism maloikalarning ulovlaridirlar. Ular bularga Allohning izni ila minarlar, shahodat olamini sayr etib kzarlar. Ham aytib boladiki, bir qism hayvon badanlari, hadisda Yashil Qushlar db nomlangan jannat qushlaridan tut to chivinlarga qadar bir jins ruhlarning tayyoralaridirlar. Ular bularning ichiga Allohning amri ila kirarlar, jismoniyat olamini kzib u jasadlardagi hislarning drazalari ila jismoniy fitrat mo`jizasini tomosha etarlar. Albatta qora tuproqdan va loyqa suvdan doimo latofatli hayotni va nuroniyatli idrok sohiblarini alq etgan oliqning, albatta ruhga va hayotga munosib shu nur dngizidan va hatto zulmat dngizidan bir qism fahmli maluqlari bordir. Ham kop kasratli bolib bordir. Maloika va ruhoniyotning vujudlariga doir "Nuqta" nomli bir risolamda va Yigirma Toqqizinchi Sozda ikki karra ikki tort bolish darajasida bir qat`iyat ila isbot etilgandir. Agar istasang, unga murojaat et. Ikkinchi Zinapoya: Zamin ila koklar bir hukumatning ikki mamlakati kabi bir-biri bilan aloqadordirlar. Ortalarida ahamiyatli bogliqlik va muhim muomalalar bordir. Zaminga lozim bolgan ziyo, harorat va baraka va rahmat kabi narsalar samodan kladi, ya`ni yuboriladi. Vahiyga tayangan butun samoviy dinlarning ijmo`i ila va shuhudga tayangan butun ahli kashfning tavoturi ila, malaklar va ruhlar samodan zaminga kladilar. Bundan, hisga yaqin bir qat`iy hads ila bilinadiki: Yerda yashaydiganlar uchun samoga chiqmoq uchun bir yol bordir. Ha, qandayki harkasning aql va ayol va nazari har vaqt samoga ktar. uddi shuning kabi: Ogirliklarini tashlagan anbiyo va avliyolar ruhlari yoki jasadlarini chiqargan mayyitlar ruhlari, Allohning izni ila u yrga ktadilar. Modomiki yngillik va latofat topganlar u yrga ktarlar. Albatta misoliy jasad

Sozlar

211

kiygan va ruhlar kabi yngil va latif bir qism yrda va havoda yashovchilar samoga ktib biladilar. Uchinchi Zinapoya: Samoning sukut va sukunati va intizom va tartibi va knglik va nuroniyati korsatadiki: Yashovchilari zaminning yashovchilari kabi emaslar; balki butun aholisi mutdirlar. Nima amr bolsa, uni bajararlar. Birbiriga zahmat brmoq va urushishni lozim tutgan bir sabab yoqdir. Zro mamlakat kng, fitratlari sof, ozlari ma`sum, maqomlari sobitdir. Ha, zaminda zidlar toplangan, yomonlar yashilarga qoshilgan, oralarida munoqashalar boshlagan; u sababdan itiloflar va iztiroblar tushgan va undan imtihonlar va musobaqalar taklif etilgan va undan taraqqiyot va tadanniyot chiqqan. Shu haqiqatning hikmati shudirki: Bashar yaratilish daratining eng song qism bolgan mvasidir. Ma`lumdirki, bir narsaning samarasi eng uzoq, eng jamiyatli, eng nozik, eng ahamiyatli qismidir. Mana shuning uchun olamning samarasi bolgan inson eng jom`, eng badi`, eng ojiz, eng zaif va eng latif bir qudrat mo`jizasi bolganidan, bshigi va maskani bolgan zamin, osmonga nisbatan moddatan kichikligi ila va haqorati ila barobar ma`nan va san`atan butun koinotning qalbi, markazi, butun san`at mo`jizalarining namoyishgohi, korgazmasi va butun ismlari korinishlarining mazhari, jamlanish nuqtasi va nihoyatsiz Rabboniy faoliyatning mashhari va oynasi va hadsiz Ilohiy alloqiyatning, ususan nabotot va hayvonotning kasratli kichik navlarida javvodona ijodning mador va bozori; va juda kng oirat olamlaridagi san`atli asarlarning kichik miqyosda namunagohi va abadiy toqimalarning tzlik bilan ishlagan tazgohi va sarmadiy manzaralarning tzlik ila almashgan taqlidgohi va jannat bostonlarining tuumchalariga tzlik bilan sunbullagan tor va vaqtinchalik ekinzori va tarbiyagohi bolgandir. ullas yrning(Izoh) bu ma`naviy azamatidan va san`at jihati ila ahamiyatidandirki,

(Izoh)

Ha, Yer Kurrasi kichikligi bilan barobar samovotga qarshi kla olar. Chunki qandayki doimiy bir chashma kirimsiz katta bir koldan ham katta dyilabilir. Ham bir olchov jismi ila bir narsa olchab boshqa yrga yuborilgan va uning qolidan otgan va unga kirganchiqqan bir mahsulot ila zohiran minglab marta olchov jismidan katta va tog kabi bir jism ila u olchov jismi muvozanaga chiqa olar. Aynan shuning kabi: Yer Kurrasi, Janobi Haq uni san`atiga bir namoyishgoh va ijodiga bir mashhar va hikmatiga mador va qudratiga mazhar va rahmatiga guldon va Jannatiga ekinzor va hadsiz koinotga va maluqot olamlariga olchov jismi va moziy dngizlariga va gayb olamiga oqadigan bir chashma hukmida ijod etgan. Har yil qavat-qavat va qavatli yuz ming tarzda, san`atli asarlardan toqilgan koylaklarini almashtirgan va kop marta tolib moziyga boshatib gayb olamiga tokkan butun u yangilangan olamlarni va yrning turli il koylaklarini nazarga ol; ya`ni, butun moziysini hozir faraz et. Songra tartibli takrorlangan va bir daraja oddiy samovotga qarshi

Sozlar

212

Qur`oni Hakim samovotga nisbatan, buyuk bir daratning kichik bir mvasi hukmida bolgan yrni, butun samovotga tng tutmoqda. Uni bir pallaga, butun samovotni bir pallaga qoymoqda. Takror-takror dr. Ham yrning shu mazkur hikmatlardan nash`at etgan tz almashinishi va davomli ozgarishi taqozo etarki; yashovchilari ham unga kora ozgarishga mazhar bolsin. Ham shu chgaralangan arz hadsiz qudrat mo`jizalariga mazhar bolganidandirki, eng muhim yashovchilari bolgan ins va jinning hislariga, boshqa jonzotlar kabi fitriy bir had va ulqiy bir chgaralash qoyilmagani uchun nihoyatsiz taraqqiy va nihoyatsiz tadanniyga mazhar bolgandir. Anbiyolardan, avliyolardan tut, to namrudlarga, to shaytonlarga qadar uzun bir imtihon maydonlari paydo bolgandir. Modomiki shundaydir, albatta fir`avnlashgan shaytonlar, hadsiz yomonliklari ila samoga va ahliga tosh otajaklar. Tortinchi Zinapoya: Butun olamlarning Rabbi va Mudabbiri va oliqi bolgan Zoti Zuljalolning, hukmlari boshqa-boshqa juda kop nomlari va unvonlari va eng gozal ismlari bordir. Masalan: Paygambarimiz (S.A.V.) sahobalari safida kofirlarga qarshi urushmoq uchun malaklarni yuborishini taqozo etgan qaysi ism va unvon bolsa, u ism va unvon taqozo etarki, malaklar ila shaytonlar ortasida urush bolsin va kokdagi ayrlik svuvchilarning va yrdagi yomonlarning oralarida kurash bolsin. Ha, kofirlarning nafs va nafaslari qudrat qolida bolgan Qodiyri Zuljalol bir amr ila, bir sa`y ila ularni mavh etmayotir. Rububiyati omma unvoni ila, Hakiym va Mudabbir ismi ila bir imtihon va kurash maydoni ochadi. Misolda ato bolmasin, kormoqdamizki: Qandayki bir podshohning hukumat doirasi e`tibori ila boshqa-boshqa juda kop unvonlari, ismlari bor. Masalan: Adliya doirasi uni "Adolatli Hukmdor" nomi ila yod etar. Askariya doirasi uni "Qomondoni A`zam" nomi ila bilar. Mashihat doirasi uni "alifa" ismi ila zikr etar. Mulkiya doirasi uni "Sulton" nomi ila tanir. Mut aholi unga "Marhamatkor Podishoh" drlar. Osiy insonlar unga "Qahhor Hokim" drlar. Yana bularga qiyos et. ullas, ba`zi payt boladiki, butun aholi uning qolida bolgan u oliy podshoh ojiz, zalil bir osiyni bir amr ila oldirmaydi. Balki Odil Hukmdor ismi ila uni mahkamaga yuboradi. Ham kuchli, ham sodiq bir ma`murini iltifotga layoqatini biladi. Faqat ususiy ilmi ila, ususiy tlfoni ila uni iltifot etmaydi. Balki saltanat hashamati va hukumat tadbiri unvoni ila mukofotga haq qozonishini korsatmoq uchun bir musobaqa maydoni ochadi; vaziriga amr etadi, aholini tomoshaga da`vat etadi. Bir siyosiy qarshilash marosimi qildiradi. Muhtasham bir yuksak imtihon natijasida bir yuksak majlisda uni mukofotlantimuvozanat et. Korasanki: Yer ziyoda klmasa, nuqson ham qolmas. Mana

sirini angla.

Sozlar
radi. Layoqatini e`lon etadi. Yana boshqa jihatlarni bularga qiyos et. ullas

213

azal va abad sultonining juda kop eng

gozal ismlari bordir. Alloh buyukligining korinishlari va jamolining namoyon bolishi ila juda kop ishlari va unvonlari bordir. Nur va zulmat, yoz va qish, Jannat va Jahannamning vujudini taqozo etgan ism va unvon va ish esa; tanosil qonuni, musobaqa qonuni, yordamlashish qonuni kabi juda kop umumiy qonunlar kabi, kurash qonunining ham bir daraja ta`minini istarlar... Qalb atrofidagi ilhomlar va vasvasalarning kurashlaridan tut to samo ufuqlarida malaklar va shaytonlarning kurashiga qadar u qonunning qoplashini taqozo etar. Bshinchi Zinapoya: Modomiki yrdan samoga ktib klmoq bor. Samodan yrga tushib chiqmoq bolmoqda. Ahamiyatli dunyoga lozim bolgan narsalar u yrdan yuborilmoqda va modomiki yashi ruhlar samoga ktmoqdalar. Albatta yomon ruhlar ham, yashilarni taqlidan samovot mamlakatiga ktishga tashabbus etadilar. Chunki vujudcha latofat va yngilliklari bor. Ham shubhasiz badarga va rad etilajaklar. Chunki mohiyatcha yomonlik va yaramasliklari bordir. Ham shak-shubhasiz, shu muhim muomalaning va shu ma`naviy kurashning shahodat olamida bir alomati, bir ishorasi topiladi. Chunki rububiyat saltanatining hikmati taqozo etarki: Idrok sohibi uchun, bousus eng muhim vazifasi mushohada va shahodat va dallollik va nazorat bolgan inson uchun gaybiy tasarruflarning muhimlariga bir ishora qoysin, bittadan alomat qoldirsin. Qandayki nihoyatsiz bahor mo`jizalariga yomgirni ishora qoygan va san`at garoyiblariga zohiriy sabablarni alomat etgan. Toki shahodat olami ahlini shohid korsatsin. Balki u ajib tomoshaga umum samovot ahli va yr ahlining diqqat nazarlarini jalb etsin. Ya`ni u katta samovotni, atrofida navbatdorlar tizilgan, burjlari bzalgan bir qal`a hukmida, bir shahar suratida korsatib rububiyati hashamatini tafakkur ettirsin. Modomiki shu yuksak muborazaning e`loni hikmatan lozimdir. Albatta unga bir ishora bordir. Holbuki osmon va samo hodisalari ichida shu e`longa munosib hch bir hodisa korinmaydi. Bundan ham munosibi yoqdir. Zro yuksak qal`alarning mahkam burjlaridan otilgan manjiniqlar va ishora oqlariga oshagan shu yulduz hodisalari bu shaytonning toshlanishiga naqadar munosib tushgani yaqqol tushuniladi. Holbuki shu hodisaning bu hikmatdan va shu goyadan boshqa unga munosib bir hikmati bilinmaydi. Boshqa hodisalar unday emas. Ham shu hikmat Odam zamonidan bri mashhurdir va haqiqat ahli uchun mashhuddir. Oltinchi Zinapoya: Bashar va jin nihoyatsiz yomonlikka va bilib inkor etmoqqa qobiliyatli bolganlaridan, nihoyatsiz bir qaysarlik va bir tugyon qilar-

Sozlar

214

lar. Mana shuning uchun Qur`oni Hakim shunday mo`jizakor bir balogat ila va shunday oliy va ochiq uslublar ila va shunday qiymatli va zohir misollar va masalalar ila ins va jinni isyondan va tugyondan quvarki, koinotni titratar. Masalan: Ey ins va jin! Amrlarimga itoat etmasangiz, qani mulkim hududidan qolingizdan klsa chiqing misoliga ishora etgan

oyatidagi azamatli qorqitishga va dahshatli

tahdidga va shiddatli quvishga diqqat et. Qanday ins va jinning goyat magrurona qaysarliklarini goyat mo`jizona bir balogat ila sindirar. Ojizliklarini e`lon etar. Rububiyat saltanatining kngligi va azamati nisbatida naqadar ojiz va bchora bolganliklarini korsatar. Goyo shu oyat ila, ham oyati ila bunday dydiki: Ey kichikligi ichida magrur va qaysar va ey zaiflik va faqirligi ichida sarkash va muannid bolgan jin va ins! Qanday jasorat etasizki isyoningiz ila shunday bir Sultoni Ziyshonning amrlariga qarshi klmoqdasizki; yulduzlar, oylar, quyoshlar amrbardor askarlari kabi amrlariga itoat etadilar. Ham tugyoningiz ila shunday bir Hokimi Zuljalolga qarshi tortishmoqdasizki, shunday azamatli mut askarlari bor; farazan shaytonlaringiz tayana olsalar, ularni tog kabi oqlar ila toshboron qila olarlar. Ham kufroningiz ila shunday bir Maliki Zuljalolning mamlakatida isyon etmoqdasizki, qullaridan va askarlaridan shundaylari borki, sizlar kabi kichkina ojiz maluqlarni emas, balki farzi-mahol bolib tog va Yer kattaligida bittadan kofir dushman bolsaydingiz, Yer va tog kattaligida yulduzlarni, otashli tmirlarni, qizgin olovli mislarni sizga otib bilarlar, sizni tarqatarlar. Ham shunday bir qonunni buzmoqdasizki, u qonun ila shundaylar bogliqdir, agar krak bolsa, Yeringizni yuzingizga urar. Top oqiday kurrangiz kabi yulduzlarni ustingizga yogdira olarlar. Ha, Qur`onda ba`zi muhim tahshidot bordirki, dushmanlarning quvvatli bolganidan klib chiqmaydi. Balki hashamatning izhori va dushman yomonligi-

Sozlar

215

ni korsatish kabi sabablardan klib chiqadi. Ham ba`zan mukammal intizomni va nihoyat odillikni va goyat halimlikni va hikmat quvvatini korsatmoq uchun eng katta va quvvatli sabablarni eng kichik va zaif bir narsaga qarshi yigar va ustida tutar; tushirtirmas, tajovuz ettirmas. Masalan shu oyatga boq:

Naqadar Nabiy haqida hurmat va naqadar otinlarning huquqiga marhamat bor. Shu muhim tahshidot yolgiz Nabiy hurmatining azamatini va ikki zaifaning shikoyatlarining ahamiyatini va haqlarining hurmatini rahimona ifoda etmoq uchundir. Yettinchi Zinapoya: Malaklar va baliqlar kabi yulduzlarning ham goyat farqli fardlari bordir. Bir qismi nihoyat kichik, bir qismi goyat kattadir. Hatto kok yuzida har porlaganga yulduz dyilar. Mana bu yulduz jinsidan bir navi nozanin samo yuzining bzalgan ziynatlari va u daratning munavvar mvalari va u dngizning tasbh etuvchi baliqlari hukmida Fotiri Zuljalol, Son`i Zuljamol ularni yaratgan va malaklariga kzadiganlar, minadiganlar, manzillar qilgandir va yulduzlarning kichik bir navini esa shaytonlarning quvib toshlanishiga vosita etgan. ullas, bu shaytonning quvib toshlanishi uchun otilgan olovli toshlarning uch ma`nosi bolishi mumkin: Birinchisi: Kurash qonuni eng kng doirada ham jarayon etganiga ramz va alomatdir. Ikkinchisi: Samovotda ushyor navbatchilar, mut yashovchilar bor. Yerli yomonlarning aralashishlaridan va tinglashlaridan ushlanmagan junudulloh bolganiga e`lon va ishoradir. Uchinchisi: Yerdagi chirkinliklarning yomonlik vakillari bolgan josus shaytonlarni, toza va tozalarning maskani bolgan samoni kirlatmaslik va chirkin nafslar hisobiga josuslik qildirmaslik uchun, adabsiz josuslarni qorqitmoq uchun otilgan manjiniq va ishora oqlari kabi, u shaytonlarni samo eshiklaridan u olovli toshlar ila rad va quvmoqdir. Mana, tilla qongiz hukmida bolgan aql chirogiga e`timod etgan va Qur`on quyoshidan kozini yumgan astronomiyachi afandi! Shu ytti zinapoyalarda ishora etilgan haqiqatlarga birdan boq. Kozingni och, aql chirogini tashla, kunduz kabi mo`jizalik ishigi ichida shu oyatning ma`nosini kor!. U oyatning

Sozlar
toningni quvib toshboron qil!.. Biz ham qilishimiz krak va barobar dyishimiz krak.

216

samosidan bir haqiqat yulduzini ol, sning boshingdagi shaytonga ot, oz shay-

***

Sozlar

217

ON BSHINCHI SOZNING ILOVASI

( Yigirma Oltinchi Maktubning Birinchi Qismi)

Shayton va Unga ergashganlarga Qarshi Qur`on Dalili Iblisni ilzom, shaytonni ifhom, tugyon ahlini isqot etgan Birinchi Qism; btarafona muhokama ichida shaytonning mudhish bir tuzogini qat`iy bir suratda rad etgan bir voqadir. U voqaning qisqa bir qismini on yil avval Lmaatda yozgan edim. Shundayki: Bu risolaning ta`lifidan on bir yil avval Ramazoni Sharifda Istanbulda Boyazid Jom`i Sharifida hofizlarni tinglayotgan edim. Birdan shasini kormadim, faqat ma`naviy bir ovoz eshitganday mnga kldi. Zhnimni oziga tortdi. ayolan tingladim, boqdimki, mnga dr: "Sn Qur`onni juda oliy, juda porloq kormoqdasan. Btarafona muhokama et, shunday boq. Ya`ni bir bashar kalomi faraz etib boq. Ajabo u ustun ususiyatlarni, u ziynatlarni korasanmi?"

Sozlar

218

Haqiqatdan mn ham unga aldandim. Bashar kalomi faraz etib, shunday boqdim. Kordimki: Qandayki Boyazidning elktr tugmasi bosilib sondirilish bilan ortalik qorongulikka tushar. uddi shuning kabi, u faraz ila Qur`onning porloq nurlari yashirinishni boshladi. U vaqt tushundimki, mn ila gapirgan shaytondir. Mni tahlikaga yitalamoqda. Qur`ondan madad istadim. Birdan bir nur qalbimga kldi. Mudofaaga qat`iy bir quvvat brdi. U vaqt shunday shaytonga qarshi munozara boshladi. Ddim: Ey shayton! Btarafona muhokama ikki taraf orasida bir vaziyatdir. Holbuki ham sning, ham insondagi sning shogirdlaring, dganingiz btarafona muhokama bolsa, muolif tarafini krakli kormoqdir, btaraflik emasdir. Vaqtinchalik bir dinsizlikdir. Chunki Qur`onga bashar kalomi dya boqmoq va shunday muhokama etmoq qarshi tarafni asos tutmoqdir. Botilni lozim kormoqdir, btarafona emasdir, balki botilga tarafgirlikdir. Shayton ddiki: Unday bolsa na Allohning kalomi, na basharning kalomi dma. Ortada faraz et, boq. Mn ddim: U ham bololmas. Chunki ustida tortilishayotgan bir mol bolsa, agar ikki da`vochi bir-biriga yaqin bolsa va makon yaqinligi bolsa; u vaqt u mol ikkisidan boshqa birining qolida yoki ikkisining qollari ytishadigan bir suratda bir yrga qoyiladi. Qaysisi isbot etsa, u oladi. Agar u ikki da`vogar bir-biridan goyat uzoq, biri mashriqda, biri magribda bolsa; u vaqt qoidaga kora mol sohibi kim bolsa uning qolida qoldiriladi. Chunki ortada qoldirmoq qabul emasdir. ullas, Qur`on qiymatdor bir moldir. Bashar kalomi Janobi Haqning kalomidan naqadar uzoq bolsa, u ikki taraf shu qadar, balki hadsiz birbiridan uzoqdir. ullas, yrdan Hulkar yulduziga qadar bir-biridan uzoq u ikki taraf ortasida qoldirmoq mumkin emasdir. Ham ortasi yoqdir. Chunki vujud va yoqlik kabi va nakizayn kabi ikki ziddirlar. Ortasi bololmas. Unday bolsa, Qur`on uchun mol sohibi Alloh (J.J.) tarafidir. Unday bolsa, uning qolida qabul etilib, shunday isbot dalillariga boqiladi. Agar boshqa taraf uning Kalomulloh bolganiga doir butun burhonlarni bir-bir chiritsa, qolini unga uzota olar. Bolmasa uzatolmas. Hayhot! Minglab qat`iy burhonlarning mlari ila Arshi A`zamga qoqilgan bu buyuk olmosni qaysi qol butun u mlarni olib tashlab, u ustunlarni ksib uni tushira olar? ullas, ey shayton! Snga qarshi haq va insof ahli bu suratdagi haqiqatli muhokama ila muhokama etadilar. Hatto eng kichik bir dalilda ham Qur`onga qarshi iymonlarini ziyodalashtiradilar. Sning va shogirdlaringning korsatgan yoli bolsa: Bir karra bashar kalomi faraz etilsa, ya`ni Arshga boglangan u buyuk olmos yrga otilsa; butun mlarning quvvatida va kop burhonlarning matonatida bitta burhon lozimki, uni yrdan kotarib ma`naviy arshga ursin... Toki kufrning zulmatidan qutulib, iymon nurlariga

Sozlar

219

erishsin. Holbuki bunga muvaffaq bolmoq juda qiyindir. Shuning uchun sning tuzoging ila shu zamonda btarafona muhokama surati ostida koplari iymonlarini yoqotmoqdalar. Shayton ogirildi va ddi: Qur`on bashar kalomiga oshaydi. Ularning gaplashishi tarzidadir. Dmak, bashar kalomidir. Agar Allohning kalomi bolsa; unga yarashadigan, har jihatcha hayratlanarli bir tarzi bolar edi. Uning san`ati qanday bashar san`atiga oshamas, kalomi ham oshamasligi krak? Javoban ddim: -Qandayki Paygambarimiz (S.A.V.) mo`jizalaridan va os ususiyatlaridan boshqa, ishlari va hollari va harakatlarida bashariyatda qolib, bashar kabi Allohning (J.J.) ozgarmas qonunlariga va taqviniy amrlariga itoatli va mut bolgan. U ham sovuq yr, dard chkar va hokazo... Har bir ahvol va atvorida hayratlanarli bir vaziyat brilmagan. Toki ummatiga ishlari ila imom bolsin, hollari ila rahbar bolsin, umum harakatlari ila dars brsin. Agar har holida hayratlanarli bolsa edi, shasan har jihatcha imom bololmas edi. Harkasga mutlaq murshid bololmas edi. Butun ahvoli ila Rahmatan lil-olamin bololmas edi. Aynan shuning kabi: Qur`oni Hakim idrok ahliga imomdir, jin va insga murshiddir, kamol ahliga rahbardir, haqiqat ahliga muallimdir. Unday bolsa, basharning gaplashishi va uslubi tarzida bolmoq zaruriy va qat`iydir. Chunki jin va ins munojotini undan oladi, duosini undan organadi, masalalarini uning tili ila zikr etadi, muosharat odobini undan organadi va hokazo... Harkas uni asos qiladi. Unday bolsa, agar Hazrati Muso Alayhissalomning Turi Sinoda eshitgan Kalomullohi tarzida bolsa edi, bashar buni tinglamoqqa va eshitmoqqa chiday ololmas edi va asos qilmas edi. Hazrati Muso Alayhissalom kabi bir ulu-l azm, faqat bir nchta kalomni eshitishga sabr etgandir. Muso Alayhissalom dgan:

Shayton yana qayrildi, ddiki: (Qur`onning masalalari kabi kop zotlar u tur masalalarni din nomiga aytadilar. Shuning uchun bir bashar din nomiga bunday bir narsa qilmogi mumkin emasmi?) Javoban Qur`onning nuri ila ddimki: Avvalo, dindor bir odam din muhabbati uchun "Haq bundaydir. Haqiqat budir. Allohning amri bundaydir" dr. Bolmasa, Allohni oz ohishicha

Sozlar
uning ornida gapirolmas. titrar.

220
dasturidan

gapirtirolmas. Hadsiz daraja haddidan tajovuz etib, Allohning taqlidini qilib,

Va ikkinchidan, bir bashar bir ozi bunday qilishi va muvaffaq bolishi hch bir jihat ila mumkin emasdir. Balki, yuz daraja maholdir. Chunki bir-biriga yaqin zotlar bir-birini taqlid eta oladilar. Bir jinsdan bolganlar bir-birining suratiga kira oladilar. Martabacha bir-biriga yaqin bolganlar bir-birining maqomlarini taqlid etib biladilar. Vaqtincha insonlarni aldata oladilar, faqat doimiy aldata olmaslar. Chunki diqqat ahli nazarida har holda harakat va hollari ichidagi mugombirlik va sun`iy harakatlar sotakorligini korsatadi, hiylasi davom etmaydi. Agar sotakorlik ila taqlidga harakat qilgan; boshqasidan goyat uzoq bolsa, masalan oddiy bir odam Ibn Sino kabi bir dohiyni ilmda taqlid etmoq istasa va bir chopon bir podshohning vaziyatini olsa albatta hch kimsani aldatolmaydi. Balki ozi masara boladi. Har bir holi baqiradiki: Bu sotakordir. ullas yoq, yuz ming marta yoq!.. Qur`on bashar kalomi faraz etilgani payt: Qandayki bir tilla qongiz ming yil sun`iy harakatsiz haqiqiy bir yulduz bolib rasad ahliga korinsin.. ham bir pashsha bir yil tamoman tovus suratini mugombirliksiz tomosha ahliga korsatsin.. ham sotakor, omi bir askar nomdor, oliy bir qomondonning holatini korsatsin, maqomida otirsin, kop zamon unday qolsin, hiylasini his ettirmasin.. ham bohtonchi, yolgonchi, e`tiqodsiz bir odam umri davomida doimo eng sodiq, eng amin, eng e`tiqodli bir zotning kayfiyatini va vaziyatini eng mudaqqiq nazarlarga qarshi bmalol korsatsin, dohiylarning nazarida mugambirligini saqlasin? Bu esa yuz daraja maholdir, bunga hch bir aql sohibi mumkin dyolmas va shunday ham faraz etmoq, yaqqol bir maholni sodir bolgan faraz etmoq kabi bir bolmagurlikdir. Aynan shuning kabi, Qur`onni bashar kalomi faraz etmoq; lozim kladiki: Islom olamining samosida shubhasiz juda porloq va doimo haqiqat nurlarini nashr etgan bir haqiqat yulduzi, balki bir kamolot quyoshi db qabul qilingan Kitobi Mubinning mohiyati; yoq, yana yoq, bir tilla qongiz hukmida mugombir bir basharning urofotli bir uydirmasi bolsin va eng yaqinida bolganlar va diqqat ila unga boqqanlar farqiga bormasin va uni doimo oliy va haqiqatlar manbai bir yulduz bilsin. Bu esa yuz daraja mahol bolmoq ila barobar, sn ey shayton yuz daraja shaytanatingda oldin ktsang bunga imkon brdirolmaysan, buzilmagan hch bir aqlni qondirolmaysan! Yolgiz ma`nan juda uzoqdan boqtirmoq ila aldatmoqdasan! Yulduzni tilla qongiz kabi kichik korsatmoqdasan. Uchinchidan: Ham Qur`onni bashar kalomi faraz etmoq, lozim kladiki; asarlari ila, ta`sirlari ila, natijalari ila insoniyat olamining shubhasiz eng ruhli va hayot sochgan, eng haqiqatli va saodatga ytishtirgan, eng jamiyatli va

Sozlar

221

mo`jizbayon, oliy ustun ususiyatlari ila zarrin bir Furqonning yashirin haqiqati; aslo, yordamsiz, ilmsiz bitta insoning fikrining uydirmalari bolsin va yaqindan uni tomosha etgan va maroq ila diqqat etgan buyuk zakolar, yuksak daholar unda hch bir zamon hch bir jihatda sotakorlik va mugombirlik asarini kormasin.. doimo jiddiyatni, samimiyatni, ilosni topsin! Bu esa yuz daraja mahol bolmoq ila barobar, butun ahvoli ila, sozlari ila, harakatlari ila butun hayotida omonatni, iymonni, ishonchni, ilosni, jiddiyatni, istiqomatni korsatgan va dars brgan va siddiqiynlarni ytishtirgan eng yuksak, eng porloq, eng oliy aloq db qarshilangan va qabul etilgan bir zotni eng ishonchsiz, eng ilossiz, eng e`tiqodsiz faraz etmoq ila hadsiz bir maholning sodir bolganini kormoq kabi shaytonni ham uyaltiradigan fikriy bir bolmagurlikdir. Chunki shu masalaning ortasi yoqdir. Zro farzi mahol bolib Qur`on Kalomulloh bolmasa, arshdan farshga tushar kabi sukut etar. Ortada qolmas. Haqiqatlar majmuasi ekan, urofotlar manbai bolar va u hayratlanarli farmonni korsatgan zot, yoq aslo yoq, agar Rasululloh bolmasa; a`loyi illiyindan asfali sofiliynga sukut etmoq va kamolot manbai darajasidan hiylalar ma`dani maqomiga tushmoq lozim kladi. Ortada qololmas. Zro Alloh nomiga bohton etgan, yolgon gapirgan eng past bir darajaga tushar. Bir pashshani doimiy bir suratda tovus kormoq va tovusning katta vasflarini unda har vaqt kormoq naqadar mahol bolsa, shu masala ham shunday maholdir. Fitratan aqlsiz, sarush bir dvona lozimki, bunga ehtimol brsin. Tortinchidan: Ham Qur`onni bashar kalomi faraz etmoq lozim kladiki; Odam ogillarining eng buyuk va muhtasham qoshini bolgan Hz.Muhammad (S.A.V.) ummatining muqaddas bir qomondoni bolgan Qur`on, shubhasiz quvvatli qonunlari ila, asosli dasturlari ila, nufuzli amrlari ila u juda buyuk qoshinni, ikki jahonni fath etadigan bir darajada bir intizom brgani va bir osoyish ostiga olgani va moddiy va ma`naviy jihozlagani va umum fardlarning darajalariga kora aqllarini ta`lim va qalblarini tarbiya va ruhlarini itoat va vijdonlarini pok, vujud a`zolarini ist`mol etgani va ishlattirgani holda; yoq, yuz ming marta yoq, quvvatsiz, qiymatsiz, aslsiz bir uydirma faraz etib yuz daraja maholni qabul etmoq lozim klmoq ila barobar.. hayoti muddatida jiddiy harakatlari ila Haqning qonunlarini Odam ogillariga dars brgan va samimiy ishlari ila haqiqatning dasturlarini basharga ta`lim brgan va olis va ma`qul sozlari ila istiqomatning va saodatning usullarini korsatgan va ta`sis etgan va butun taricha-i hayotining shahodati ila Allohning azobidan juda ham qorqqan va harkasdan ziyoda Allohni bilgan va bildirgan va navi basharning bshdan birisiga va Kurra-i Arzning yarmisiga bir ming uch yuz ellik yil mukammal hashamat ila qomondonlik etgan va jahonni hayajonga kltirgan shuhrat-shior qobiliyatlari ila navi basharning, balki koinotning haqiqiy far sababi bolgan bir zotni; yoq, yuz ming marta yoq, Allohdan qorqmas va

Sozlar

222

bilmas va yolgondan tortinmas, sharafini tanimas faraz etmoq ila, yuz daraja maholni birdan qilmoq lozim kladi. Chunki shu masalaning ortasi yoqdir. Zro farzi mahol bolib Qur`on Kalomulloh bolmasa; arshdan tushsa, orta yrda qololmas. Balki yrda eng yolgonchi birining moli bolganini qabul etmoq lozim kladi. Bu esa ey shayton, yuz daraja sn qavat-qavat bir shayton bolsang, buzilmagan hch bir aqlni qondirolmaysan va chirimagan hch bir qalbni ishontirolmaysan. Shayton qayrildi, ddi: Qanday qondirolmayman? Aksar insonlarga va insonlarning mashhur aqllilariga Qur`onni va Muhammadni inkor ettirdim va qondirdim. Javob: Avvalo, goyat uzoq masofadan boqilsa, eng katta bir narsa eng kichik bir narsa kabi korina olar. Bir yulduz bir mum qadardir dyilabilir. Ikkinchidan: Ham tob va sathiy bir nazar ila boqilsa, goyat mahol bir narsa mumkin korina olar. Bir zamon bir qari odam Ramazon hilolini kormoq uchun samoga boqqan. Koziga bir oq qil tushgan. U qilni Oy db oylagan. "Oyni kordim" dgan. ullas maholdirki, hilol u oq qil bolsin. Faqat qasddan va shasan Oyga qaragani va u sochni tob va dmakki va ikkinchi darajada koringani uchun u maholni mumkin qabul etgan. Uchinchidan: Ham qabul etmaslik boshqadir, inkor etmoq boshqadir. Qabul etmaslik bir loqaydlikdir, bir koz yopmoqdir va johilona bir hukmsizlikdir. Bu suratda kop mahol narsalar uning ichida yashirina olar. Uning aqli ular bilan ovora bolmas. Ammo inkor bolsa; u qabul etmaslik emas, balki u yoqlikni qabul qilishdir, bir hukmdir. Uning aqli harakat etishga majburdir. U holda sn kabi bir shayton uning aqlini qolidan olar. Songra inkorni unga yuttirar. Ham ey shayton! Botilni haq va maholni mumkin korsatgan gaflat va zalolat va safsata va qaysarlik va hiyla va muqobara va aldash va urf-odat kabi shaytoniy tuzoqlar ila kop mahollarni maydonga kltirgan kufr va inkorni u badbat inson suratidagi hayvonlarga yuttirgansan. Tortinchidan: Ham Qur`onni bashar kalomi faraz etmoq, lozim kladiki: Insoniyat olamining samosida yulduzlar kabi porlagan asfiyolarga, siddiqiynlarga, aqtoblarga shubhasiz rahbarlik etgan va shaksiz doimo haqqu haqqoniyatni, sidqu sadoqatni, ishonchu omonatni umum kamol ahli tabaqalariga ta`lim etgan va iymon ruknlarining haqiqatlari ila va Islom asoslarining dasturlari ila ikki jahonning saodatini ta`min etgan va bu ijrootining shahodati ila zarurat darajasida olis haq va sof haqiqat va goyat togri va juda jiddiy

Sozlar

223

bolmoq lozim klgan bir kitobni; oz vasflarining va ta`sirlarining va nurlarining ziddi ila vasflangan tasavvur etib, -yoq, aslo unday emas- uydirmalar va bohtonlarning majmuasi nazari ila boqmoq; Sofistlarni va shaytonlarni ham uyaltiradigan va titratadigan juda yomon kufriy bir bolmagurlik bolmoq ila barobar; izhor etgan dini va Islom shariatining shahodati ila va hayoti muddatida korsatgan bilittifoq favqulodda taqvosining va olis va sof ubudiyatining dalolati ila va bilittifoq ozida koringan gozal aloqining taqazosi ila va ytishtirgan butun haqiqat ahlining va kamolot sohibining tasdigi ila eng e`tiqodli, eng mtin, eng amin, eng sodiq bir zotni; -yoq, yana yoq, yuz ming karra yoqe`tiqodsiz, eng ishonchsiz, Allohdan qorqmas, yolgondan chkinmas bir vaziyatda faraz etib, mahollarning eng chirkin va nafrat etiladigan bir suratini va zalolatning eng zulmli va zulmatli bir tarzini qilmoq lozim klar. Al-hosil: On Toqqizinchi Maktubning On Sakkizinchi Ishorasida dyilgani kabi; qanday quloqli omi tabaqasi Qur`on mo`jizaligi fahmida dgan: Qur`on butun tinglaganim va dunyoda mavjud kitoblarga qiyos etilsa, hch birisiga oshamaydi va ularning darajasida emasdir. Unday bolsa yo Qur`on umumining ostidadir yoki umumining ustida bir darajasi bordir. Umumining ostidagi qism esa, mahol bolmoq ila barobar, hch bir dushman, hatto shayton ham dyolmas va qabul etmas. Unday bolsa Qur`on umum kitoblarning ustidadir. Unday bolsa mo`jizadir. Aynan shuning kabi, biz ham usul ilmi va mantiq fanicha sabru taqsim dyilgan eng qat`iy hujjatlar ila dymiz: Ey shayton va ey shaytonning shogirdlari! Qur`on, yo arshi a`zamdan va ismi a`zamdan klgan Allohning (J.J.) kalomidir va youd yoq, aslo yoq, yuz ming karra yoq- yrda Allohdan qorqmaydigan va Allohni bilmaydigan, e`tiqodsiz bir basharning uydirmasidir. Bu esa, ey shayton! Sobiq hujjatlarga qarshi buni sn dyolmaysan va dyolmas eding va dmaysan ham. Unday bolsa zarurat darajasida va shubhasiz Qur`on Koinot oliqining kalomidir. Chunki ortasi yoqdir va maholdir va bololmas. Qandayki qat`iy bir suratda isbot etdik, sn ham kording va tinglading. Ham Muhammad Alayhissalotu Vassalam yo Rasulullohdir va butun Rasullarning akmali va butun maluqotning afzalidir va youd yoq, yuz ming marta yoq- Allohga bohton etgani va Allohni bilmagani va azobiga ishonmagani uchun e`tiqodsiz, asfali sofiliynga sukut etgan bir bashar faraz etmoq(Izoh) lozimdir. Bu esa, ey Iblis! Na sn va na ishonganing Ovrupa faylasuflari va
(Izoh)

Qur`oni Hakim kofirlarning inkorlarini va qopol ta`birlarini yoq qilmoq uchun zikr etganiga tayangan holda, zalolat ahlining kufriy fikrlarining butun-butun maholiyatini va butun-butun chirikligini korsatmoq uchun shu ta`birlarni farzi mahol suratida titrab qollashga majbur boldim.

Sozlar

224

Osiyo munofiqlari buni dyolmaysizlar va dya olmagansizlar va dya olmaysizlar ham va dmagansizlar va dmaysizlar ham. Chunki bu qismni tinglaydigan va qabul qiladigan dunyoda yoqdir. Shuning uchundirki, ishonganing u faylasuflarning eng buzgunchilari va u munofiqlarning eng vijdonsizlari ham dydilarki: "Muhammadi Arabiy (S.A.V.) juda aqlli edi va juda gozal aloqli edi". Modomiki shu masala ikki qismga masusdir va modomiki ikkinchi qism maholdir va hch bir kishi bunga sohib chiqmaydi va modomiki qat`iy hujjatlar ila isbot etdikki, ortasi yoqdir. Albatta va zarurat darajasida sning va shayton jamoatining istashlariga qarshi shaksiz va haqqalyaqiyn ila, Muhammadi Arabiy Alayhissalotu Vassalam Rasulullohdir va butun Rasullarning akmalidir va butun maluqotning afzalidir.

Shaytonning Ikkinchi Kichik Bir E`tirozi

Sura-i

ni oqirkan

Shu oyatlarni oqirkan shayton ddiki: "Qur`onning eng muhim fasohatini siz uning salosatida va ochiqligida dmoqdasiz. Holbuki shu oyatda qayrdan qayrga hatlamoqda? Sakarotdan to qiyomatga hatlamoqda. Sur chalishdan hisob-kitobning oiriga borilmoqda va undan Jahannamga otilishni zikr et-

Sozlar

225

moqda. Bu ajib hatlashlar ichida qaysi salosat qolar? Qur`onning aksar yrlarida bunday bir-biridan uzoq masalalarni birlashtiradi. Bunday munosabatsiz vaziyatda salosat, fasohat qayrda qolar?" Javob: Qur`oni Mo`jiz-ul Bayon mo`jizalik asoslarining eng muhimlaridan balogatidan songra notiqlikdir. Notiqlik Qur`on mo`jizaligining eng mtin va eng muhim bir asosidir. Qur`oni Hakimda shu mo`jizona notiqlik shu qadar kopdir va shu qadar gozaldirki, tadqiq ahli qarshisida hayratdadirlar. Masalan:

Qisqa bir nchta jumla ila Tofon buyuk hodisani natijalari ila shunday notiqlik ila va mo`jizona bayon etadiki, kop balogat ahlini balogatiga sajda ettirgan. Ham masalan:

ullas, Samud Qavmining ajib va muhim hodisasini va natijasini va yomon oqibatlarini bunday qisqa bir nchta jumla ila notiqlik ichida bir mojizalik ila salosatli va ochiq va fahmga zarar brmaydigan bir tarzda bayon etadi. Ham masalan:

Sozlar
ullas, jumlasidan

226
jumlasiga

qadar kop jumlalar egilgandir. U mazkur bolmagan jumlalar fahmga zarar brmaydi, salosatga zarar brmaydi. Hazrati Yunus Alayhissalomning qissasidan muhim asoslarni zikr etar. Qolganini aqlga havola etar. Ham masalan: Yusuf Surasida kalimasidan

ortasida ytti-sakkiz jumla notiqlik ila hatlangan. Hch fahmga zarar brmaydi, salosatiga zarar brmaydi. Bu tur mo`jizona notiqliklar Qur`onda juda kopdir. Ham juda gozaldir. Ammo Kof Surasining oyati esa, undagi notiqlik juda ajib va mo`jizonadir. Chunki kofirning juda mudhish va juda uzun va bir kuni ellik ming yil bolgan istiqboliga va u istiqbolning dahshatli inqiloblarida kofirning boshiga kladigan alamli va muhim hodisalarni korsatadi. Yashin kabi fikrni ular ustida kzdiradi. U juda ham uzun zamonni hozir bir sahifa kabi nazarga korsatadi. Zikr etilmagan hodisalarni ayolga havola etib, yuksak bir salosat ila bayon etadi.

ullas ey shayton! Hozir bir sozing yana bolsa ayt... Shayton dr: Bularga qarshi klolmayman, mudofaa etolmayman. Faqat kop ahmoqlar bor, mni tinglaydilar va inson suratida kop shaytonlar bor, mnga yordam bradilar va faylasuflardan kop fir`avnlar bor, anoniyatlarini erkalaydigan masalalarni mndan dars oladilar. Sning bu kabi sozlaring nashriga tosiq chkadilar. Shuning uchun snga taslim bolmayman!

***

Sozlar

227

Sozlar

228

On Oltinchi Soz

Sozlar

229

(Nafsimni qondirishga mador boladigan, zulmatni tarqatadigan shu oyatning nuridan tort shuani korsatmoq ila kor nafsimga bir basirat brmoq uchun yozilgandir.) Birinchi shua: Ey nodon nafs! Dysanki: "Alloh zotining bir bolishi ila f`llarining kulliyati va shasining vahdati ila yordamchisiz rububiyatining umumiyati va fardoniyati ila shriksiz tasarruflarining qamrashi va makondan munazzahiyati ila har yrda hozir bolishi va nihoyatsiz ulviyati ila hamma narsaga yaqin bolishi va birligi ila har ishni shasan qolida tutishi Qur`on haqiqatlaridandir. Qur`on esa hakiymdir. Hakiym esa aql qabul etmagan narsalarni aqlga yuklamas. Aql esa zohiriy bir zidlikni kormoqda. Aqlni taslimga chorlaydigan bir izoh istayman". Javob: Modomiki undaydir, qoniqish uchun istasang, biz ham Qur`onning fayziga tayanib dymiz: Nur ismi kop mushkullarimizni hal etgan, inshaolloh buni ham hal etar. Aqlga kng, qalbga nuroniy boladigan misol kltirish yolini itiyor ila Imomi Rabboniy (R.A.) kabi dymiz:

Misol

kltirish Qur`on mo`jizaligining eng porloq bir oynasi bolganidan, biz ham bir misol kltirish ila shu sirga boqamiz. Shundayki: Birgina zot farqli oynalar vositasi ila kulliyat kasb etar. Haqiqiy juz`iy ekan, umumiy ishlarga sohib bir kulliy hukmiga otar. Masalan: Shams bir mushahhas juz`iy ekan, shaffof narsalar vositasi ila shunday bir kulliy hukmiga otarki, yr yuzini timsollari ila, akslari ila toldiradi. Hatto qatralar va porloq zarralar adadicha jilvalari mavjud. Quyoshning harorati va ziyosi va ziyoning ichida bolgan ytti rangli ytti rangi, har birisi muqobilidagi narsalarni ihota etgan, umumiy va qamragan bolganlari holda; har bir shaffof narsa ham quyoshning timsoli ila barobar haroratni, ham ziyoni, ham ytti rangni koz qorachigida saqlaydi. Va sof qalbini unga bir tat qiladi. Dmak, Shams vohidiyat haysiyati ila unga muqobil umum narsalarni qamragan bolgani kabi, ahadiyat jilvasi ila har bir narsada Quyosh kop vasflari ila barobar bir navi zotining jilvasi ila mavjud. Modomiki misol kltirishdan aks etmoq bahsiga otdik. Aks

Sozlar

230

etmoqning kop navlaridan shu masalaga mador boladigan uch naviga ishora etamiz. Birinchisi: Nursiz, moddiy narsalarning akslaridir. U akslar ham boshqadir, aynisi emas. Ham jonsizdir, olikdir. Tashqi korinishidan boshqa hch bir haysiyatga sohib emas. Masalan, sn oynalar azinasiga kirsang, bir Said minglab Said bolar. Faqat jonli yolgiz snsan, boshqalar olikdirlar. Hayot ossalari ularda yoqdir. Ikkinchisi: Moddiy nuroniyning akslaridir. Shu aks aynisi emas, faqat boshqa ham emas. Mohiyatni saqlamaydi, faqat u nuroniyning aksar haysiyatlariga sohibdir. U kabi hayot sanaladi. Masalan: Shams dunyoga kirdi. Har bir oynada aksini korsatdi. U akslarning har birida Quyoshning ossalari hukmida bolgan ziyo va ziyodagi ytti rang mavjud. Agar farazan Quyosh idrokli bolsa edi, harorati ayni qudrati, ziyosi ayni ilmi, ytti rangi ytti sifati bolsa edi; u vaqt u yagona va yolgiz bir quyosh bir onda har bir oynada bolar, har birisini oziga bir arsh va bir tur tlfon qila olar edi. Bir-biriga mon bolmas edi. Har birimiz ila oynamiz vositasi ila korisha olar edi. Biz undan uzoq ekan, u bizga bizdan ham yaqin bolar edi. Uchinchisi: Nuroniy ruhlarning aksidir. Shu aks ham hayotdir, ham aynisidir. Faqat oynalarning qobiliyati nisbatida koringanidan, u ruh nafs-ul amrining mohiyatini tamoman saqlamaydi. Masalan: Hazrati Jabroil Alayhissalom Dihya suratida Paygambarning huzurida bolgan bir onda Allohning huzurida hashamatli qanotlari ila Arshi A`zamning yonida sajdaga ktar. Ham u onda hisobsiz yrlarda bolar, Ilohiy amrlarni ytkazardi. Bir ish bir ishga mon bolmas edi. Mana shu sirdandirki, mohiyati nur va huviyati nuroniya bolgan Hazrati Paygambar Alayhissalotu Vassalam dunyoda butun ummatining salovotlarini birdan eshitar va qiyomatda butun asfiyo ila bir onda korishar. Birbirisiga mon bolmas. Hatto avliyolardan ziyoda nuroniyat kasb etgan va abdal dyilgan bir qismi bir onda bir qancha yrlarda korilar ekan. Ayni zot boshqaboshqa kop ishlarni bajarar ekan. Ha, qandayki jismoniy narsalarga shisha va suv kabi narsalar oyna bolar. uddi shuning kabi, ruhoniylarga ham havo va efir va misol olamining ba`zi mavjudoti oyna hukmida va chaqmoq va ayol tzligida bir sayru-sayohat vositasi suratiga otadilar va u ruhoniylar ayol tzligi ila u top-toza oynalarda, u latif manzillarda kzarlar. Bir onda minglab yrlarga kirarlar. Modomiki Quyosh kabi ojiz va musahhar maluqlar va ruhoniy kabi modda ila chgaralangan nim-nuroniy san`atli asarlar, nuroniyat siri ila, bir yrda ekan juda kop yrlarda bola olarlar. Chgaralangan bir juz`iy ekan, mutlaq bir kulliy hukmini olarlar. Bir onda bir juz`iy itiyor ila juda kop ishlarni qila olarlar. Ajabo, moddadan mujarrad va muallo va boglarning chgaralashi

Sozlar

231

va kasofat zulmatidan munazzah va mubarro va shu umum nurlar va butun nuroniyat uning muqaddas ismlari nurlarining bir ira soyasi va umum vujud va butun hayot va ruhlar olami va misol olami nim shaffof jamolining bir oynasi va sifati muhit va ishlari kulliya bolgan bir Zoti Aqdasning kulliy iroda va mutlaq qudrat va bpoyon ilm ila sifatining korinishi va ishlarining jilvasi ichidagi ahadiyati tavajjuhidan qaysi narsa saqlana olar, qaysi ish ogir kla olar, qaysi narsa yashirina olar, qaysi fard uzoq qola olar, qaysi shasiyat kulliyat kasb etmasdan unga yaqinlasha olar? Ha, qanday Quyosh qaydsiz nuri, moddasiz aksi vositasi ila snga sning koz qorachigingdan ham yaqin bolgani holda; sn qaydli bolganing uchun undan goyat uzoqsan. Unga yaqinlashmoq uchun kop chgaralardan tajarrud etmoq, kop kulliy martabalardan otmoq lozim kladi. uddi ma`nan Yer qadar kattalashib, Oy qadar yuksalib, songra togridan-togriga Quyoshning asl martabasiga bir daraja yaqinlasha va pardasiz korisha olasan. uddi shuning kabi: Jaliyli Zuljamol, Jamiyli Zulkamol snga goyat yaqindir, sn undan goyat uzoqsan. Qalbing quvvati, aqling yuksakligi bolsa, misoldagi nuqtalarni haqiqatga tatbiqqa harakat qil. Ikkinchi Shua: Ey aqlsiz nafs! Dysanki: ham kabi oyatlar narsalarning vujudi faqat bir amr ila va bir onda bolganini va ham

kabi oyatlar; narsalarning vujudi ilm ichida azim bir qudrat ila, hikmat ichida nozik bir san`at ila tadrijiy bolganini korsatadilar. Uygunlik tarafi ndir? Javob: Qur`onning fayziga tayanib dymiz: Avvalo, zidlik yoqdir. Bir qism shundaydir: Ibtidodagi ijod kabi. Bir qismi bundaydir: Mislini qaytarmoq kabi... Ikkinchidan: Mavjudotda koringan osonlik va tzlik va koplik va knglik ichida song daraja intizom, goyat ittiqon va san`at gozalligi va yaratilish mukammalligi, shu ikki qism oyatlar haqiqatlarining vujudiga qat`iyan shahodat etar. Unday bolsa, shularning orijda haqiqatlashishlari bahs sababi bolishi kraksizdir. Balki yolgiz hikmatining siri nimadir aytilib bolar. Unday bolsa, biz ham bir misoliy qiyos ila shu hikmatga ishora etamiz. Masalan:

Sozlar

232

Qandayki tikuvchi kabi bir hunarmand bir qancha qiyinchiliklar, mahoratlar ila san`atli qilingan bir narsani ijod etar va unga bir modl qilar. Songra uning oshashini qiyinchiliksiz tz qila olar. Hatto ba`zan shunday bir daraja osonlik paydo etarki, goyo amr etar qilinar va shunday quvvatli bir intizom kasb etar, (soat kabi) goyo bir amrning tgilishi ila ishlanar va ishlar. uddi shuning kabi: Son`i Hakiym va Naqqoshi Aliym shu olam saroyini ichidagilari ila barobar oshovsiz bir suratda qilgandan song juz`iy va kulliy, juz va kull hamma narsaga bir modl hukmida qadariy bir nizom ila muayyan bir miqdor brgandir. ullas boq, u Naqqoshi Azaliy har bir asrni bir modl qilib qudrat mo`jizalari ila bzalgan, toza bir olamni unga kiydiradi. Har bir yilni bir miqyos qilib, rahmatining garoyiblari ila bzalgan toza bir koinotni u qomatga kora tikadi. Har bir kunni bir satr qilib hikmatining nozikliklari ila bzalgan, yangilangan mavjudotni unda yozadi. Ham u Qodiyri Mutlaq har bir asrni, har bir yilni, har bir kunni bir modl qilgani kabi, royi zaminni, har bir tog va sahroni, bog va bostonni, har bir daratni bittadan modl qilgandir. Vaqti-vaqti bilan yangi-yangi bittadan koinotni zaminda quradi, bittadan yangi dunyoni ijod etadi. Bittadan olamni oladi va boshqa muntazam bir olamni kltiradi. Mavsum ba-mavsum har bog va bostonda yangi-yangi qudrat mo`jizalarini va rahmat hadyalarini korsatadi. Yangi bittadan hikmatnamo kitob yozadi. Yangi-yangi bittadan rahmat oshonasini quradi. Yangilangan bir san`atnamo koylak kiydiradi. Har bahorda har bir daratga sundus-misol toza bir chorshaf kiydiradi. Marjon-misol yangi bir ziynatlar ila bzattiradi. Yulduz-misol rahmat hadyalari ila qollarini toldiradi. Mana bu ishlarni nihoyat san`at gozalligi va mukammal intizom ila qilgan va shu bir-biri orqasida klgan va zamon ipiga taqilgan sayyor olamlarni nihoyat hikmat va inoyat va mukammal qudrat va san`at ila almashtirgan Zot; albatta goyat Qodiyr va Hakiymdir. Nihoyat darajada Basir va Aliymdir. Tasodif uning ishiga qoshilolmas. ullas, u Zoti Zuljaloldirki, shunday farmon etadi:

db, ham mukammal qudratini e`lon, ham qudratiga nisbatan Hashr va Qiyomat goyat oson va zahmatsiz bolganini bayon etadi. Taqviniy amri qudrat va irodani ichiga olganini va butun narsalar amrlariga goyat musahhar va itoatli bolganliklarini va tgilmasdan, ishga kirishmasdan alq etgani uchun ijodidagi mutlaq yngillikni ifoda uchun, faqat bir amr ila ishlar qilganini Qur`oni Mo`jiz-ul Bayon ila farmon etadi. Sozning qisqasi: Bir qism oyatlar narsalarda, ususan yaratilishning boshida goyat darajada san`at gozalligini va nihoyat darajada mukammal

Sozlar

233

hikmatni e`lon etadi. Boshqa qismi; narsalarda, ususan takror ijodida va joylashtirishida goyat darajada osonlik va tzligini nihoyat darajada itoat va zahmatsizligini bayon etadi. Uchinchi Shua: Ey haddidan tajovuz etgan purvasvas nafs! Dysanki:

yaqinlikni korsatadi.

kabi oyatlar nihoyat darajada Allohga

va hadisda vorid bolgan: "Janobi Haq

ytmish ming hijob orqasidadir" va M`roj kabi haqiqatlar nihoyat darajada uzoqligimizni korsatadi. Shu chuqur sirni fahmga yaqinlashtiradigan bir izoh istayman?" Javob: Unday bolsa tingla: Avvalo, Birinchi Shuaning oirida dgan edik: Qandayki Quyosh qaydsiz nuri ila va moddasiz aksi jihati ila snga sning ruhing drazasi va uning oynasi bolgan koz qorachigingdan ham yaqin bolgani holda, sn boglangan va moddada mahbus bolganing uchun undan goyat uzoqsan. Uning yolgiz bir qism akslari ila, soyalari ila tgilishing mumkin va bir navi jilvalari ila va juz`iy korinishlari ila korisha olasan va bir sinf sifatlari hukmida bolgan ranglariga va bir toifa ismlari hukmida bolgan shualariga va mazharlariga yaqinlasha olasan. Agar Quyoshning oliy martabasiga yaqinlashmoq va shasan togridan-togriga quyoshning zoti ila korishmoq istasang, u vaqt juda kop chgaralanishlardan tajarrud etishing va juda kop kulliyat martabalaridan otishing lozim kladi. uddi sn ma`nan tajarrud jihati ila Yer Kurrasi qadar kattalashib, havo kabi ruhan kngayib va Oy qadar yuksalib, tolin oy kabi muqobil klgandan song shasan pardasiz u bilan korishib, bir daraja yaqinlashmoq da`vo eta olasan. uddi shuning kabi: U Jaliyli Purkamol, u Jamiyli Bmisol, u Vojib-ul Vujud, u Mujidi Kulli Mavjud, u Shamsi Sarmad, u Sultoni Azal va Abad snga sndan yaqindir. Sn, undan nihoyatsiz uzoqsan. Quvvating bolsa, misoldagi nozikliklarni tatbiq et... Ikkinchidan: Masalan: ismlari ichida qomondon ismi kop ichma-ich Bir podshohning kop doiralarda korinar.

Sozlar

234

Boshqomondon kulliy doirasidan tut marshallik va gnrallik, to yuzboshi, to onboshiga qadar kng va tor, kulliy va juz`iy doiralarda ham korinishi va namoyon bolishi bordir. Hozir bir askar askarlik izmatida onboshi maqomida namoyon bolgan juz`iy qomondonlik nuqtasini marji tutar, qomondoni a`zamiga shu juz`iy ismning jilvasi ila tgilar va munosabatdor bolar. Agar asl ismi ila tgilmoq, unga u unvon ila korishmoq istasa, onboshilikdan to boshqomondon kulliy martabasiga chiqmoq lozim klar. Dmak, podshoh u askarga ismi ila, hukmi ila, qonuni ila va ilmi ila, tlfoni ila va tadbiri ila va agar u podshoh abdal avliyolardk nuroniy bolsa, shasan huzuri ila goyat yaqindir. Hch bir narsa mon bolib, parda bololmas. Holbuki u askar goyat uzoqdir. Minglab martabalar parda, minglab hijoblar ayiruvchidir. Faqat ba`zan marhamat etar, odatga zid bolib bir askarni huzuriga olar, lutfiga mazhar etar. uddi shuning kabi: Amri ga sohib; quyoshlar va yulduzlar amrbardor

askar hukmida bolgan Zoti Zuljalol hamma narsaga hamma narsadan yanada ziyoda yaqin bolgani holda, hamma narsa undan nihoyatsiz uzoqdir. Uning kibriyo huzuriga pardasiz kirmoq istanilsa, zulmoniy va nuroniy, ya`ni moddiy va aqvoniy va ismlari va sifatlari ila bogliq ytmish minglab hijobdan otmoq, har ismning minglab ususiy va kulliy korinish darajasidan chiqmoq, goyat yuksak sifat tabaqalaridan otib to ismi a`zamiga mazhar bolgan arshi a`zamiga yuksalmoq; agar jazb va lutf bolmasa, minglab yillar harakat qilmoq va ma`naviy yuksalmoq lozim kladi. Masalan: Sn unga oliq ismi ila yaqinlashmoq istasang; sning oliqing ususiyati ila, songra butun insonlarning oliqi jihati ila, songra butun jonzotlarning oliqi unvoni ila, songra butun mavjudotning oliqi ismi ila munosabatdorlik lozim kladi. Bolmasa parda orqasida qolasan, yolgiz juz`iy bir jilvani topasan. Bir Eslatma: Misoldagi podshoh, ojizligi uchun, qomondonlik ismining martabasida marshal va gnral kabi vositalar qoygandir. Faqat bolgan Qodiyri Mutlaq vositalardan mustagniydir. Vositalar faqat zohiriydirlar; izzat va azamat pardasidirlar. Ubudiyat va hayrat va ojizlik va faqirlik ichida rububiyat saltanatiga dalloldirlar, tomoshabindirlar. Yordamchisi emaslar, rububiyat saltanati shriki bololmaslar. Tortinchi Shua: Mana ey tanbal nafsim! Bir navi M`roj hukmida bolgan namozning haqiqati; sobiq misolda bir askar, lutfning ozi bolib Podshohning huzuriga qabuli kabi; rahmatning ozi bolib Zoti Jaliyli Zuljamol va Ma`budi Jamiyli Zuljalolning huzuriga qabulingdir. "Allohu Akbar" db ma`nan

Sozlar

235

va ayolan yoki niyatan ikki jahondan otib, moddiyot chgarasidan tajarrud etib bir ubudiyatning kulliy martabasiga yoki kulliyning bir soyasiga yoki bir suratiga chiqib, bir navi huzurga musharraf bolib, itobiga (hamma-

ning qobiliyati nisbatida) buyuk bir mazhariyatdir. uddi namozdagi harakatlarda takror ila "Allohu Akbar", "Allohu Akbar" dmoq ila martabalardan otmoqqa va ma`naviy taraqqiylarga va juz`iyotdan kulliy doiralarga chiqishiga bir ishoradir va ma`rifatimiz orijidagi kibriyosi kamolotining mujmal bir unvonidir. Goyo har bir "Allohu Akbar" bir m`roj zinapoyasining otilishiga ishoradir. Mana shu namoz haqiqatidan ma`nan yoki niyatan yoki tasavvuran yoki ayolan bir soyasiga, bir shuasiga mazhariyat ham buyuk bir saodatdir. ullas, Hajda juda kop "Allohu Akbar" dyilishi shu sirdandir. Chunki haji sharif shasan harkas uchun kulliy bir martabada bir ubudiyatdir. Qandayki bir askar bayram kabi bir masus kunda gnral doirasida bir gnral kabi podshohning bayramiga ktar va lutfiga mazhar bolar. uddi shuning kabi: Bir hoji, naqadar omi ham bolsa, martabalar otgan bir valiy kabi umum aqtori arzning Rabbi Azimi unvoni ila Rabbiga yuzlangandir. Kulliy bir ubudiyat ila musharrafdir. Albatta haj kaliti ila ochilgan rububiyatning kulliy martabalari va durbini ila nazariga koringan uluhiyatdagi buyuklikning ufqlari va shiorlari ila qalbiga va ayoliga borgancha kngaygan ubudiyat doiralari va kibriyo martabalari va namoyon bolish ufuqlarining brgan harorat, hayrat va dahshat va rububiyat haybati "Allohu Akbar", "Allohu Akbar" ila taskin etilib bolar va u bilan u tasavvur etilgan yoki koz ila korilgan shaklda ochilgan darajalar e`lon etilib bolar. Hajdan songra shu ma`noni, ulviy va kulliy farqli darajalarda bayram namozida, yomgir namozida, usuf-kusuf namozida, jamoat ila oqilgan namozda bor. ullas, Islomiylik alomatlarining hatto sunnat qobilidan ham bolsa ahamiyati shu sirdandir.

Sozlar

236

***

Sozlar

237

Sozlar

238

Kichik Bir Ilova

Qodiyri Aliym va Son`i Hakiym qonuniyat shaklidagi odatining korsatgan nizom va intizomi ila, qudratini va hikmatini va hch bir tasodif ishiga qoshilmaganini izhor etgani kabi; qonun istisnolari ila, odatining garoyibotlari ila, korinishga oid ozgarishlar ila, tashahhuslarning itiloflari ila, zuhur va nuzul zamonining almashinishi ila istaganini, irodasini, foili mutor bolganini va itiyorini va hch bir chgara ostida bolmaganini izhor etib takrorlanish pardasini yirtib va hamma narsa, har onda, har holda, har narsasida unga muhtoj va rububiyatiga itoali bolganini e`lon etmoq ila gaflatni tarqatib, ins va jinning nazarlarini sabablardan Musabbib-ul Asbobga ogirar. Qur`onning bayonoti shu asosga boqadi. Masalan: Aksar yrlarda bir qism mvali daratlar bir yil mva brar, ya`ni rahmat azinasidan qollariga brilar, u ham brar. Boshqa yil, butun zohiriy sabablar hozir ekan mvani olib brmaydi. Ham masalan: Boshqa lozim narsalarga muolif bolib yomgirning nuzul vaqti shu qadar ozgaruvchidirki, bshta gaybga dohil bolgandir. Chunki vujudda eng muhim mavq hayot va rahmatnikidir. Yomgir bolsa hayot manbai va rahmatning ozi bolgani uchun albatta u obi hayot, u obi rahmat, gaflat brgan va hijob bolgan doimiy takrorlanish qoidasiga kirmaydi, balki togridan-togriga Janobi Mun`imi Muhyi va Rahmon va Rahiym bolgan Zoti Zuljalol pardasiz, qolida tutadi; toki har vaqt duo va shukr eshiklarini ochiq qoldirsin. Ham masalan: Rizq brmoq va muay-

Sozlar

239

yan bir siymo brmoq, bittadan masus ehson asari kabi kutmagan tarzda bolishi naqadar gozal bir suratda istak va Rabboniy itiyorni korsatadi. Yana havoning idorasi va bulutning amr ostiga olinib itoat ettirilishi kabi Allohning ishlarini bularga qiyos et... ***

Sozlar

240

On Yettinchi Soz

(Bu Soz Ikki Oliy Maqom Va Bir Porloq Ilovadan Iboratdir.)

oliqi Rahiym va Razzoqi Kariym va Son`i Hakiym shu dunyoni ruhlar va ruhoniyat olami uchun bir bayram, bir saylgoh suratida qilib butun ismlarining garoyib naqshlari ila bzab kichik-katta, ulviy-sufliy har bir ruhga unga munosib va u bayramdagi boshqa-boshqa hisobsiz gozalliklar va in`omlardan foydalanishga muvofiq va tuygular ila jihozlangan bir jasad kiydirar, jismoniy bir vujud brar, bir marta u tomoshagohga yuborar. Ham zamon va makon jihati ila juda

Sozlar

241

kng bolgan u bayramni asrlarga, yillarga, mavsumlarga, hatto kunlarga, qit`alarga taqsim etib har bir asrni, har bir yilni, har bir mavsumni, hatto bir jihatda har bir kunni, har bir qit`ani ruhli maluqotining bittadan toifasiga va nabotiy san`atli asarlariga bittadan korsatmali namoyish tarzida bir buyuk bayram qilgandir va ususan royi zamin, ususan bahor va yoz zamonida kichik san`atli asarlarning toifalariga shunday ajoyib va bir-biri orqasida bayramlardirki, oliy tabaqalarda bolgan ruhoniylar va maloikalar va samovot yashovchilarini sayrga jalb etadigan bir jozibadorlik korinadi va tafakkur ahli uchun shunday shirin bir mutolaagoh boladiki, aql ta`rifidan ojizdir. Faqat bu Ilohiy ziyofat va Rabboniy bayramdagi Rahmon va Muhyi Ismining korinishlariga muqobil Qahhor va Mumit Ismi firoq va olim ila qarshilariga chiqadilar. Shu esa rahmati qamrashining kngli-

giga zohiran muvofiq tushmaydi. Faqat haqiqatda bir nchta uygunlik jihati bordir. Bir jihati shudirki: Son`i Kariym, Fotiri Rahiym har bir toifaning korsatmali namoyish navbati bitgandan va u korsatmali namoyishdan maqsud bolgan natijalar olingandan song, aksariyat e`tibori ila dunyodan marhamatkorona bir tarz ila nafrat ettirib zriktiradi, istirohatga bir mayl va boshqa bir olamga kochishga bir shavq ehson etadi va hayot vazifasidan boshalganlari zamon, asl vatanlariga bir shavqlantirgan mayl ruhlarida uygotadi. Ham u Rahmonning nihoyatsiz rahmatidan uzoq emaski, qanday vazifa yolida, mujohada ishida olgan bir askarga shahidlik martabasini bradi va qurbon bolib ksilgan bir qoyga oiratda jismoniy boqiy bir vujud brib Sirot ustida sohibiga buroq kabi bir minish martabasini brmoq ila mukofotlantiradi. uddi shuning kabi, boshqa ruh sohibi va hayvonotning ham ozlariga masus Rabboniy fitriy vazifalarida va Subhoniy amrlarning itoatlarida olgan va shiddatli mashaqqat chkkan ruh sohiblarning, ularga kora bir tur ruhoniy mukofot va ularning ist`dodlariga kora bir navi ma`naviy haq u tuganmas rahmati azinasida uzoq emaski bolmasin. Dunyodan ktishlaridan juda kop afa bolmasinlar, balki mamnun bolsinlar.

Lkin ruh sohiblarining eng ashrafi va shu bayramlarda son va sifat jihati ila eng ziyoda foydalangan inson, dunyoga juda kop maftun va mubtalo bolgani holda, dunyodan nafrat va baqo olamiga otmoq uchun rahmat asari bolib shavqlantiruvchi bir holat bradi. Oz insoniyati zalolatda bogilmagan inson u holatdan foydalanar. Qalb rohati ila ktar. Hozir u holatni kltirib chiqargan

Sozlar
jihatlardan namuna sifatida bshtasini bayon etamiz.

242

Birinchisi: Qarilik mavsumi ila; dunyoviy, gozal va jozibador narsalar ustida fano va zavolning tamgasini va ogriq ma`nosini korsatib u insonni dunyodan qorqitib, u foniyga badal bir boqiy matlubni qidirtiradi. Ikkinchisi: Insonning aloqa paydo etgan butun dostlaridan yuzdan toqson toqqizi dunyodan ktib boshqa bir olamga yrlashganlari uchun, u jiddiy muhabbat vositasi ila u dostlarning ktgan yriga bir ishtiyoq ehson etib, olim va ajalni svinchli ravishda qarshilattiradi. Uchinchisi: Insondagi nihoyatsiz zaiflik va ojizlikni ba`zi narsalar bilan his ettirib, hayot yuki va yashamoq taklifi naqadar ogir bolganini tushuntirib, istirohatga jiddiy bir orzu va bir boshqa diyorga ktishga samimiy bir shavq bradi. Tortinchisi: Mo`min insonga iymon nuri ila korsatadiki: Olim i`dom emas, makon almashtirmoqdir. Qabr esa zulmatli bir chuqurlik ogzi emas, nuroniyatli olamlarning eshigidir. Dunyo esa butun dabdabasi ila oiratga nisbatan bir zindon hukmidadir. Albatta dunyo zindonidan jannatlar bostoniga chiqmoq va zeriktiruvchi jismoniy hayot tashvishlaridan rohat olamiga va ruhlarning uchish maydoniga otmoq va maluqotning zriktiruvchi shovqinidan uzoqlashib Rahmon huzuriga ktmoq ming jon ila orzu etilar bir sayohatdir, balki bir saodatdir. Bshinchisi: Qur`onni tinglagan insonga Qur`ondagi haqiqat ilmini va haqiqat nuri ila dunyoning mohiyatini bildirishi bilan dunyoga ishq va aloqa juda ma`nosiz bolganini tushuntirmoqdir. Ya`ni, insonga dr va isbot etarki: Dunyo Samadoniy bir kitobdir. Harflari va kalimalari nafslariga emas, balki boshqasining zot va sifat va ismlariga dalolat etadilar. Unday bolsa ma`nosini bil ol, naqshini tashla kt. Ham bir ekinzordir, ek va mahsulini ol, muhofaza et; chirkinliklarini ot, ahamiyat brma. Ham bir-biri orqasida doim klgan ktgan oynalar majmuasidir. Unday bolsa, ularda namoyon bolganni bil, nurlarini kor va ularda koringan ismlarning namoyon bolishlarini tushun va musammolarini sv va zavolga va sinishga mahkum bolgan u shisha parchalaridan aloqani ks. Ham sayyor bir tijoratgohdir. Unday bolsa oldi-brdisini qil, kl va

Sozlar

243

sndan qochgan va snga iltifot etmagan karvonlarning orqalaridan bhuda yugurma, charchama. Ham vaqtinchalik bir sayrongohdir. Unday bolsa, ibrat nazari ila boq va zohiriy chirkin yuziga emas; balki Jamiyli Boqiyga qaragan yashirin, gozal yuziga diqqat et, ush va foydali bir sayr qil, qayt va u gozal manzaralarni korsatgan va gozallarni korsatgan pardalarning yopilishi ila aqlsiz bola kabi yiglama, maroq etma. Ham bir musofironadir. Unday bolsa, uni qilgan Mhmondori Kariymning izni doirasida ygin, ichgin, shukr qilgin. Qonuni doirasida ishla, harakat et. Songra orqangga boqma, chiq kt. Ma`nosiz foydasiz bir suratda qoshilma. Sndan ayrilgan va snga oid bolmagan narsalar bilan ma`nosiz ovora bolma va otkinchi ishlaringga boglanib bogilma. kabi zohir haqiqatlar bilan dunyoning ich yuzidagi sirlarni korsatib dunyodan ayriliqni goyat yngillatar, balki ushyor bolganlarga svdirar va rahmatining hamma narsada va har ishida bir izi bolganini korsatar. ullas, Qur`on shu bsh jihatga ishora etgani kabi, boshqa ususiy jihatlarga ham Qur`on oyatlari ishora etadi. Holiga voy u kishiningki, shu bsh jihatdan bir hissasi bolmasa...

***

Sozlar

244

YTTINCHI SOZNING IKKINCHI MAQOMI(Izoh)

Tashla faryodni, bchora, kl, balodan tavakkal qil. Zro, faryod balo-andar, ato-andar, balodir, bil. Balo brganni topsang, ato-andar, safo-andar, balodir, bil. Tashla faryodni, shukr qil, monandi bulbul, har zamon kayfidan kular har gul mul. Gar topmasang, butun dunyo jafo-andar, fano-andar, habodir, bil! Jahon tola balo boshingda bor ekan, nga baqirasan, kl tavakkal qil! Tavakkal ila balo yuzida kul, to u ham kulsin. U kulgan sari kichrayar, etar tabaddul. Bil, ey udgam! Bu dunyoda saodat tarki dunyoda. udobin bolsang, u ytardir, tashlasangda butun ashyoni lahinda. Gar udbin bolsang, halokatdir, n qilarsan butun ashyo alayhingda. Dmak, tarki krakdir, har ikki holda bu dunyoda. Tarki dmak: udo mulki uning izni, uning nomi ila boqmoqda. Tijorat istasang gar, shu foniy umringning boqiyga tabdilida. Agar nafsingga tolib bolsang, churukdir, ham asossiz-da. Agar ufqlarni istar bolsang, fano tamgasi ustingda.
(Izoh)

Bu ikkinchi maqomdagi parchalar sh`rga oshaydi, lkin sh`r emasdir. Qasddan nazm etilmagan, balki haqiqatlarning mukammal intizomi jihatida bir daraja manzum suratini olgan.

Sozlar
Dmak, arzimaski olinsa, chirik moldir hammasi bu bozorda Unday bolsa, ot, yashi mollar tizilgandir orqasida.. ***

245

Qora Tutning Bir Mvasi

(U muborak tut oldida Eski Said Yangi Said tili ila dgandir.) Muotobim Ziyo Poshsho emas, Ovrupa maftunlaridir. Mutakallim nafsim emas, Qur`on shogirdi nomidan qalbimdir.

Otgan sozlar haqiqatdir, zinhor sarosimaga tushma, hududidan hazar oshma. Ajnabiylar fikriga kirma, zalolatdir quloq solma, etar albat sni pushaymon. Korarsan eng ziyodoring, zakovatda olamdoring U hayratdan dr doim: Ey voh, kimdan kimga shikoyat etayin mn ham hayron!

Sozlar
Qur`on ayttirar, mn ham dyman, hch ham chkinmasman. Undan unga shikoyat etaman, sn kabi adashmasman. Haqdan Haqqa faryod etaman, sn kabi oshmasman. Yerdan kokka da`vo etaman, sn kabi qochmasman. Ki, Qur`onda har da`vo nurdan nurgadir, sn kabi qaytmasman.

246

Qur`ondadir haq hikmat, isbot etaman, muolif falsafani bir tiyinga olmayman. Furqondadir olmos haqiqat, jonim ila qabul etaman, sn kabi sotmasman. alqdan Haqqa sayron etaman, sn kabi adashmasman. Tikanli yolda tayron etaman, sn kabi bosmasman. Farshdan Arshga shukron etaman, sn kabi osmasman. Olimga, ajalga dost qarayman, sn kabi qorqmasman. Qabrga kulib kiraman, sn kabi chochimasman. Ajdar ogzi, vahshat toshagi, hchlik bogozi; sn kabi kormasman. Dostlarga qovushtirar mni, qabrdan ranjimasman, sn kabi achchiqlanmasman.

Rahmat eshigi, Nur eshigi, Haq eshigi; undan siqilmasman, ortga chkilmasman. Bismilloh db cholmoqdaman,(Izoh1) orqamga boqmasman, dahshat ham olmasman. Alhamdulillah db rohat topib yotaman, zahmat chkmasman, vahshatda qolmasman.
(Izoh1)

Ey voh db qochmayman.

Sozlar

247

Allohu Akbar db azoni hashrni eshitib turaman,(Izoh2) mahshari akbardan chkinmasman, masjidi a`zamdan chkilmasman. Lutfi Yazdon, Nuri Qur`on, fayzi iymon soyasida hch ranjimasman. Turmasdan yuguraman, arshi Rahmon himoyasiga uchaman, sn kabi yanglishmasman inshaalloh. ***

(Izoh2)

Isrofilning azonini hashr tongida eshitib, Allohu Akbar db turaman. Saloti Kubrodan chkilmayman, Oiratdan chkinmasman.

Sozlar

248

Sozlar

249

Qalbga Forsiy Bolib Eslatilgan Bir Munojot

[Ya`ni bu munojot qalbga Forsiy bolib eslatilganidan Forsiy yozilgandir. Avvalcha chop etilgan Hubob Risolasida kirgizilgan edi.]

Yo Rab! Tavakkalsiz, gaflat ila, iqtidor va itiyorimga tayanib dardimga darmon topmoq uchun jihati sitta dyilgan olti tomonda nazar kzdirdim. Afsuski dardimga darmon topolmadim. Ma`nan mnga dyildiki: Yetmas-mi dard, darmon snga.

Ha, gaflat ila ong tomonimdagi otgan zamondan tasalli olmoq uchun boqdim. Faqat kordimki: Kchagi kun padarimning qabri va otgan zamon ajdodimning eng katta mozori suratida korindi. Tasalli orniga vahshat brdi. (Iymon u vahshatli eng katta mozorni dostona munavvar bir majlis va bir dostlarning toplangan joyi korsatar.)

Sozlar

250

Songra chap tomonimdagi istiqbolga boqdim. Darmon topolmadim. Balki ertangi kun mning qabrim va istiqbol esa tngdoshlarimning va naslnasabimning eng katta qabri suratida korinib unsiyat emas, balki vahshat brdi. (Iymon va huzuri iymon u dahshatli eng katta qabrni svimli saodat saroylarida Rahmoniy bir da`vat korsatar.)

Chap tomondan ham ayr korinmagani uchun, hozirgi kunga boqdim. Kordimki: Shu kun goyo bir tobutdir. Olim onida tipirchilayotgan jismimning janozasini tashimoqda. (Iymon u tobutni bir tijoratgoh va porloq bir musofirona korsatar.)

ullas, bu tomondan ham davo topolmadim. Songra boshimni kotarib, umrim daratining boshiga boqdim. Kordimki: U daratning yagona mvasi mning janozamdirki, u daratning ustida turibdi, mnga boqmoqda. (Iymon u daratning mvasini janoza emas, balki abadiy hayotga mazhar va abadiy saodatga nomzod bolgan ruhimning eskirgan onasidan yulduzlarda kzmoq uchun chiqqanini korsatar.)

U tomondan ham ma`yus bolib boshimni pastga egdim. Boqdimki: Pastda oyoq ostida suyaklarimning tuprogi ila ilk yaratilishimning tuprogi birbiriga qoshilgan kordim. Darmon emas, dardimga dard qoshdi. (Iymon u tuproqni rahmat eshigi va Jannat salonining pardasi bolganini korsatar.)

Undan ham nazarni ogirib orqamga boqdim. Kordimki: Asossiz, foniy

Sozlar

251

bir dunyo hchlik daralarida va yoqlik zulmatlarida aylanib ktmoqda. Dardimga malham emas, balki vahshat va dahshat zaharini qoshdi. (Iymon u zulmatlarda yumalagan dunyoni vazifasi bitgan, ma`nosini ifoda etgan, natijalarini oziga badal vujudda qoldirgan Samadoniy maktublar va Subhon bolgan Alloh naqshlarining sahifalari bolganini korsatar.)

Unda ham ayr kormaganim uchun old tarafimga, oldinga nazarimni yubordim. Kordimki: Qabr eshigi yolimning boshida ochiq korinib, uning orqasida abadga ktgan kocha uzoqdan uzoqqa nazarga urilmoqda. (Iymon u qabr eshigini nur olami eshigi va u yol ham abadiy saodat yoli bolganini korsatganidan dardlarimga ham darmon, ham malham bolar.)

ullas, shu olti tomonda unsiyat va tasalli emas, balki dahshat va vahshat olganim ularga muqobil mning qolimda bir juz`iy itiyordan boshqa hch bir narsa yoqdirki, unga tayanib u bilan qarshilik qilayin. (Iymon u juz`iy parchalanmas qism hukmidagi juz`iy itiyor orniga chksiz bir qudratga tayanmoq uchun bir vasiqa brar va balki iymon bir vasiqadir.)

Holbuki u juz`iy itiyor dyilgan insonning quroli ham ojiz, ham qisqadir. Ham sozlanishi nuqsondir. Ijod etolmas, kasbdan boshqa hch bir narsa qolidan klmas. (Iymon u juz`iy itiyorni Alloh nomiga ist`mol ettirib, har narsaga qarshi

Sozlar

252

kifoya kltirar. Bir askarning juz`iy quvvatini davlat hisobiga ist`mol etgani vaqt minglab quvvatidan ortiq ishlar qilishi kabi.)

Na otgan zamonga kira olar, na da klajak zamonga nufuz eta olar. Moziy va istiqbolga oid amallarimga va alamlarimga foydasi yoqdir. (Iymon tizginini hayvoniy jismning qolidan olib qalbga, ruhga taslim etgani uchun; moziyga nufuz va istiqbolga kira olar. Chunki qalb va ruhning hayot doirasi kngdir.)

U juz`iy itiyorning harakat maydoni qisqacha shu hozirgi zamon va bir klib ktuvchi bir lahzadir.

ullas, shu butun ehtiyojlarim ila va zaifligim ila va faqr va ojizligim ila barobar olti tomondan klgan dahshatlar va vahshatlar ila parishon bir holda ekan; qudrat qalami ila fitratim sahifasida abadga uzangan orzular va sarmadga yoyilgan umidlar oshkora bir suratda yozilgandir, mohiyatimga kirgizilgandir.

Balki dunyoda nima bolsa, namunalari fitratimda bordir. Umum ularga qarshi aloqadorman. Ular uchun ishlattirmoqdaman, ishlamoqdaman.

Sozlar

253

Ehtiyoj doirasi nazar doirasi qadar buyukdir, kngdir.

Hatto ayol qayrga ktsa, ehtiyoj doirasi ham u yrga ktar. U yrda ham hojat bordir. Balki har nimaki qolda yoq, ehtiyojda bordir. Qolda bolmagan ehtiyojda bordir. Qolda bolmagan esa hadsizdir.

Holbuki iqtidor doirasi qisqa qolimning doirasi qadar qisqa va tordir.

Dmak faqirligim va ehtiyojlarim dunyo qadardir.

Sarmoyam esa, bolinolmaydigan parcha kabi juz`iy bir narsadir.

ullas, shu jahon qadar va milliardlar ila faqat qolga kiritilgan hojat qayrda? Va bu bsh pullik juz`iy itiyor qayrda? Bu bilan ularning sotib olinishiga ktilmas. Bu bilan ular qozonilmas. Unday bolsa boshqa bir chora qidirmoq krakdir.

Sozlar

254

U chora esa shudirki: U juz`iy itiyordan ham voz kchib, Allohning irodasiga ishini tashlab, oz havlu quvvatidan yuz ogirib, Janobi Haqning havlu quvvatiga iltijo etib tavakkal haqiqatiga yopishmoqdir. Yo Rab! Modomiki najot chorasi budir. Sning yolingda u juz`iy itiyordan voz kchaman va anoniyatimdan yuz ogiraman.

Toki sning inoyating ojizlik va zaifligimga marhamatan qolimni tutsin. Ham toki sning rahmating faqirlik va ehtiyojimga shafqat etib mnga istinodgoh bolib bilsin, oz eshigini mnga ochsin.

Ha, har kimki rahmatning nihoyatsiz dngizini topsa, albatta bir qatra sarob hukmida bolgan juz`iy itiyoriga e`timod etmas, rahmatni tashlab unga murojaat etmas...

Eyvoh! Aldandik. Shu dunyoviy hayotni sobit db oyladik. U oylash sababi ila butun-butun zoye etdik. Ha, shu hayotning otishi bir uyqudir, bir tush kabi otdi. Shu asossiz umr ham bir shamol kabi uchar ktar...

Sozlar

255

Oziga ishongan va abadiy db oylagan magrur inson zavolga mahkumdir. Tzlik bilan ktmoqda. Inson onasi bolgan dunyo esa yoqlik zulmatiga sukut etar. Umidlar baqosiz, alamlar ruhda boqiy qolar.

Modomiki haqiqat bundaydir; kl ey hayotga juda mushtoq va umrga juda tolib va dunyoga juda oshiq va hadsiz amallar ila va alamlar ila mubtalo badbat nafsim! Uygon, esingni yig! Qandayki tilla qongiz oz ishiqchasiga e`timod etar. Kchaning hadsiz zulmatida qolar. Asal arisi oziga ishonmagani uchun, kunduzning Quyoshini topar. Butun dostlari bolgan gullarni Quyoshning ziyosi ila yoritilgan mushohada etar. uddi shuning kabi: Ozingga, vujudingga va anoniyatingga tayansang; tilla qongiz kabi bolasan. Agar sn foniy vujudingni u vujudni snga brgan oliqning yolida fido etsang, asal arisi kabi bolasan. Hadsiz bir vujud nuri topasan. Ham fido et. Chunki shu vujud snda vadia va omonatdir.

Ham uning mulkidir. Ham u brgandir. Unday bolsa minnat etmasdan va chkinmasdan fano et, fido et. Toki baqo topsin. Chunki inkorni inkor isbotdir. Ya`ni: Yoq yoq bolsa, u bordir. Yoq yoq bolsa, bor bolar.

Sozlar

256

oliqi Kariym oz mulkini sndan sotib olmoqda. Jannat kabi buyuk bir narni brar. Ham u mulkni sn uchun gozalcha muhofaza etmoqda. Qiymatini yuksaltirmoqda. Yana snga ham boqiy, ham mukammal bir suratda bradi. Unday bolsa, ey nafsim! Hch turma. Bir-biri ichida bsh foydali bu tijoratni qil. To bsh zarardan qutulib, bsh foydani birdan qozongin.

***

Ibrohim Alayhissalomdan sudur ila koinotning zavol va olimini e`lon etgan olim abari mni yiglattirdi.

Shuning uchun qalb kozi yigladi va yiglaydigan qatralarni tokdi. Qalb kozi yiglagani kabi, tokkan har bir tomchisi ham shu qadar azindir, yiglattiradi. Goyo ozi ham yiglayotir. U tomchilar kladigan forsiy parchalardir.

ullas, u tomchilar esa Nabiyyi Paygambar bolgan bir Hakiymi Ilohiyning Kalomulloh ichida bolgan bir kalomining bir navi tafsiridir.

Sozlar

257

Gozal emas botmoq ila goyib bolgan bir mahbub. Chunki zavolga mahkum haqiqiy gozal bololmas. Adabiy ishq uchun yaratilgan va Samad oynasi bolgan qalb ila svilmas va svilmasligi krak.

Bir matlubki, botishda korinmaslikka mahkumdir; qalbning aloqasiga, fikrning qiziqishiga arzimaydi. Orzularga marji bololmaydi. Orqasida gam va qaygu ila afsuslanishga loyiq emasdir. Qayrda qoldiki qalb unga parastish etsin va unga boglansin qolsin.

Bir maqsudki, fanoda mavh boladi; u maqsudni istamasman. Chunki foniyman, foniy bolganni istamasman; n qilayin?..

Bir ma`budki, zavolda dafn bolar; uni chaqirmasman, unga iltijo etmasman. Chunki nihoyatsiz muhtojman va ojizman. Ojiz bolgan mning juda buyuk dardlarimga davo topolmas. Abadiy yaralarimga malham surolmas. Zavoldan ozini qutqarolmagan qanday ma`bud bolar?

Ha, zohirga mubtalo bolgan aql shu qorishiq koinotda parastish etgan narsalarining zavolini kormoq ila ma`yusona faryod etar va boqiy bir mahbubni qidirgan ruh ham faryodini e`lon etadi.

Sozlar
Istamasman, orzu etmasman, toqat kltirmasman ayriliqqa...

258

Darrov zavol ila achchiqlashgan muloqotlar gam va qiziqishga arzimas. Ishtiyoqqa hch loyiq emasdir. Chunki lazzatning zavoli alam bolgani kabi, lazzat zavolining tasavvuri ham bir alamdir. Butun majoziy oshiqlarning dvonlari, ya`ni ishqnomalari bolgan manzum kitoblari shu zavol tasavvuridan klgan alamdan bittadan faryoddir. Har birining, butun sh`rlar dvonining ruhini agar siqsang, alamkorona bittadan faryod tomar.

ullas, u zavol-olud muloqotlar, u alamli majoziy muhabbatlar dardidan va balosidandirki, qalbim Ibrohim kabi va baqiradi. yiglashi ila yiglaydi

Agar shu foniy dunyoda baqo istasang; baqo fanodan chiqadi. Nafsi ammora jihati ila fano topki, boqiy bolasan.

Dunyoparastlik asoslari bolgan yomon aloqdan tajarrud et. Foniy bol! Mulk va moling doirasidagi narsalarni Mahbubi Haqiqiy yolida fido et. Mavjudotning yoqlik korsatgan oqibatlarini kor. Chunki shu dunyodan baqoga ktgan yol fanodan ktadi.

Sabablar ichiga tolgan inson fikri shu dunyoning zavol zilzilasidan hayratda qolib, ma`yusona hongrab yiglaydi. Haqiqiy vujud istagan vijdon Ibro-

Sozlar
him kabi

259
hongrashi ila majoziy mahbublardan va yoq bolib

ktuvchi mavjudotdan aloqani ksib, Mavjudi Haqiqiyga va Mahbubi Sarmadiyga boglanadi.

Ey nodon nafsim! Bilki: Garchi dunyo va mavjudot foniydir. Faqat har foniy narsada boqiyga qovushtiradigan ikki yol topa olasan va jon va jonon bolgan Mahbubi Loyazalning jamolining korinishidan ikki yogduni, ikki sirni kora olasan. Bir shartki: Foniy suratdan va ozingdan kchib bilsang...

Ha, n`mat ichida in`om korinar, Rahmonning iltifoti his etilar. N`matdan in`omga otsang, Mun`imni topasan. Ham har Samadoniy asari bir maktub kabi bir Son`i Zuljalolning ismlarini bildirar. Naqshdan ma`noga otsang, ismlar yoli ila Musammoni topasan. Modomiki shu foniy san`atli asarlarning magzini, ichini topa olasan, uni qolga kirit, ma`nosiz tashqi qobigini achinmasdan fano sliga ota olasan.

Ha, san`atli asarlarda hch bir asar yoqki, kop ma`noli mujassam bir lafz bolmasin, Son`i Zuljalolning kop ismlarini oqittirmasin. Modomiki shu san`atli asarlar sozlardir, qudrat kalimalaridir; ma`nolarini oqi, qalbingga qoy. Ma`nosiz qolgan sozlarni parvosiz zavolning havasiga ot. Orqalaridan aloqadorona boqib mashgul bolma.

Sozlar

260

ullas, zohirparast va sarmoyasi ofoqiy ma`lumotlardan iborat bolgan dunyoviy aqli bunday fikrlar silsilasini hchga va yoqlikka yonaltirganidan, hayratidan va haybatidan ma`yusona faryod etadi. Haqiqatga ktgan bir togri yol qidiradi. Modomiki botganlardan va zavol topganlardan ruh qolini tortdi. Qalb ham majoziy mahbublardan voz kchdi. Vijdon ham foniylardan yuzini ogirdi. Sn ham bchora nafsim, Ibrohim kabi ol, qutul. madadkorini

Fitrati ishq ila qorilgan kabi ishq qadahi ila boshi aylangan Mavlono Jomiy kasratdan vahdatga yuzlarni ogirmoq uchun, boq n gozal aytgan: dgandir.(Izoh) 1 - Ya`ni: Yolgiz birisini ista, boshqalari istanishga arzimaydi. 2 Birisini chaqir, boshqalari yordamga klmaydi. 3 Birisini talab qil, boshqalar loyiq emaslar. 4 Birisini kor, boshqalar har vaqt korinmaydilar, zavol pardasida saqlanadilar. 5 Birisini bil, ma`rifatiga yordam brmagan boshqa bilishlar foydasizdir. 6 Birisini ayt, unga oid bolmagan sozlar foydasiz sanala olar.

(Izoh)

Yolgiz bu satr Mavlono Jomiyning kalomidir.

Sozlar

261

Ha, Jomiy juda togri aytding. Haqiqiy mahbub, haqiqiy matlub, haqiqiy maqsud, haqiqiy ma`bud yolgiz udir.

Chunki bu olam butun mavjudotlari ila, farqli tillari ila, boshqa-boshqa ohangli ovozlari ila Ilohiy zikrning eng katta alqasida barobar "La ilaha illa Hu" dr, vahdoniyatga shahodat etar. ning ochgan yarasiga mal-

ham surtadi va aloqani ksgan majoziy mahbublarga badal bir Mahbubi Loyazaliyni korsatadi.

***

Sozlar

262

[Bundan yigirma bsh yil qadar avval Istanbul Bogozidagi Yusha Tpasida, dunyoning tarkiga qaror brganim bir zamonda, bir qism muhim dostlarim mni dunyoga, eski vaziyatimga qaytarmoq uchun yonimga kldilar. Ddim: Ertagacha mni qoldiringlar, istiora qilay. Tong vaqti qalbimga bu ikki lavha otirlatirildi. Sh`rga oshar, faqat sh`r emaslar. U muborak otiraning otiri uchun tgilmadim. Klgani kabi muhofaza etildi. Yigirma Uchinchi Sozning oiriga qoshilgan edi. Maqom munosabati ila bu yrga olindi.]

Birinchi Lavha [Gaflat Ahli Dunyosining Haqiqatini Tasvir Etgan Lavhadir.] Mni dunyoga chaqirma .......................... Unga kldim fano kordim. Dma gaflat hijob boldi ................... Va nuri Haq pinhon kordim. Butun ashyo-i mavjudot ........................ Bittadan foniy muzir kordim. Vujud dsang uni kiydim ................... Oh adamdi kop balo kordim. Hayot dsang uni tottim ....................... Azob andar azob kordim. Aql ayni jazo boldi ........................... Baqoni bir balo kordim. Umr ayni havo boldi ........................... Kamol ayni habo kordim. Amal ayni riyo boldi ........................... Umid ayni alam kordim. Visol nafsi zavol boldi .... ................ Davoni ayni astalik kordim.

Sozlar
Bu nurlar zulmatlar boldi................... Bu ahbobni ytim kordim. Bu ovozlar abari mavt boldi . ............ Bu tiriklarni olik kordim.

263

Ulum vahimalarga aylandi .... ............. Hikmatda ming sakam kordim. Lazzat ayni alam boldi . ...................... Vujudda ming adam kordim. Habib dsang uni topdim ..................... Oh! Firoqda kop alam kordim.

Sozlar

264

Ikkinchi Lavha [Hidoyat Va Huzur Ahlining Dunyolari Haqiqatiga Ishora Etadigan Lavhadir.] Dma gaflat zavol topdi ...................................... Va nuri Haq ayon kordim. kor. Vujud burhoni Zot boldi .................................... Hayot oyna-i Haqdir Aql kaliti kanz boldi .......................................... Fano bobi baqodir kor. Kamolning yogdusi sondi ..................................... Faqat shamsi

Sozlar
Jamol bor kor. kor. kor.

265

Zavol ayni visol boldi ......................................... Alam ayni lazzatdir Umr nafsi amal boldi ........................................... Abad ayni umrdir

Zulmat zarfi ziyo boldi ......................................... Bu olimda haq hayot bor kor. kor. Butun ashyo anis boldi ............................................ Butun saslar zikrdir

Butun zarroti mavjudot ........................................ Bittadan zokir, musabbih kor. Faqrni kanzi gino topdim bor kor. ..................................... Ajzda tom quvvat

Agar Allohni topgan bolsang ............................... Butun ashyo sningdir kor. kor. kor, kor. kor, kor... Hisobsiz bir savob bor tot ................................... Nihoyatsiz saodat Agar Maliki Mulkka mamluk bolsang .................. Uning mulki sningdir Agar udbin va oz nafsingga sohib bolsang: ............ Bila-addin balodir Bila-haddin azobdir tot, ....................................... Bila-goyat ogirdir Agar haqiqiy abdi udobin bolsang ..................... Hududsiz bir safodir

Sozlar

266

Sozlar

267

[Yirigma bsh yil avval Ramazonda asrdan song Shayi Gyloniyning (Q.S.) Asmo-i Husna manzumasini oqidim. Mnga bir orzu kldiki, asmo-i husna ila bir munojot yozay. Faqat u vaqt shu qadar yozildi. U muqaddas ustozimning muborak Munojoti Asmoyasiga bir nazira qilmoq istadim. Hayhot!. Nazmga ist`dodim yoq. Qilolmadim, nuqson qoldi. Bu munojot Ottiz Uchinchi Sozning Ottiz Uchinchi Maktubi bolgan Drazalar Risolasiga qoshilgan edi. Maqom munosabati ila bu yrga olindi.]

Sozlar

268

Sozlar

269

Ey nafsim! Qalbim kabi yigla va baqir va dki:

Foniyman, foniy bolganni istamasman. Ojizman, ojiz bolganni istamasman. Ruhimni Rahmonga taslim ayladim, boshqasini istamasman. Istayman, faqat bir yori boqiy istayman. Zarraman, faqat bir shamsi sarmad istayman. Hchning hchiman, faqat bu mavjudotni hammasini istayman.

Sozlar

270

BARLA YAYLOVI; ARCHA, QATRON, ARDICH, QORAQOVOQNING BIR MVASIDIR [Maqom Munosabati bilan Bu Yerga Olingan. On Birinchi Maktubning Bir Parchasidir.] Bir vaqt asoratimda tog boshida azamatli archa va qatron va ardich daratlarining haybatnamo suratlarini, hayrat fazo vaziyatlarini tomosha qilarkan juda latif bir shamol esdi. U vaziyatni, juda muhtasham va shirin shovqinli bir zilzilayi raqsnamo, bir tasbhoti jazba-ado suratiga ogirganidan, sayr tomoshasi ibrat nazariga va hikmatli eshitishga aylandi. Birdan Ahmadi Jizriyning kurdcha shu parchasi: otiramga kldi. Qalbim ibrat ma`nolarini ifoda uchun shunday yigladi:

Sozlar

271

Sozlar

272

Barla Yaylovi Tpaligida Archa, Qatron, Ardich, Qoraqovoq Mvasi Haqida Yozilgan Forsiy Baytlarning Ma`nosi:

Sozlar

273

otiramga kldi. Qalbim ham ibrat ma`nolarini ifoda uchun shunday yigladi: Ya`ni: Sning tomoshangga, husningga harkas har yrdan yugurib klgan. Sning jamoling ila nozdorlik qilmoqdalar.

Har jonzot sning tomoshangga, san`ating bolgan zamin yuziga har yrdan chiqib boqmoqdalar.

Pastdan, yuqoridan dallollar kabi chiqib baqirmoqdalar.

Sning naqshing gozalligidan ursand bolib, u dallol-misol daratlar oynamoqdalar.

lar.

Sning mukammal san`atingdan svinib, gozal-gozal sado brmoqda-

ettiradi.

Goyo sadolarining shirinligi ularni ham svintirib nozaninona bir noz

Sozlar

274

ullas shundandirki, shu daratlar raqsga klgan, jazba istamoqdalar.

Shu Ilohiy rahmatning asari bilandirki; har jonzot oziga masus tasbh va namozning darsini olmoqdalar.

Dars olgandan song, har bir darat yuksak bir tosh ustida arshga boshini kotarib turganlar.

Har birisi yuzlab qollarini Shabozi Qalandar(Izoh1) kabi Allohning dargohiga uzatib muhtasham bir ibodat vaziyatini olganlar.
(Izoh2)

Oynatarlar zulfvori kichik sholarini va u bilan tomosha qilganlarga ham latif shavqlarini va yuksak zavqlarini eslatadilar.

Ishqning "Hay Huy" pardalaridan eng szgir torlarga, tomirlarga tgadigan kabi sado bradilar.(Nusa)

(Izoh1)

Shahbozi Qalandar mashhur bir qahramondirki, Shayi Gyloniyning irshodi ila Allohning dargohiga iltijo etib valiylik martabasiga chiqqandir. (Izoh2) Shanozi Chlkzi qirq orama soch ila mashhur bir dunyo gozalidir.
(Nusa)

Shu nusa mozoristondagi ardich daratiga boqar:

Sozlar

275

Fikrga shu vaziyatdan shunday bir ma`no kladi: Majoziy Muhabbatlarning zavol alami ila klgan yiglash, ham chuqurdan-chuqur hazin bir hongrashini eslatadilar.

Mamudlarning, ya`ni Sulton Mamud kabi mahbubidan ayrilgan butun oshiqlarning boshlarida gamli mahbublarining ohangli ovozlarining tarzini eshittiradilar.

Dunyoviy sadolarning va sozlarning eshitilishdan ayrilgan olganlarga; azaliy ohangli ovozlarni, siqinti bradigan sadolarni eshittirar kabi bir vazifasi bor korinadilar.

Ruh esa shu vaziyatdan shunday tushundiki: Narsalar tasbhot ila Son`i Zuljalolning ismlarining korinishiga muqobala etib, bir noz-niyoz ohangli ovozidir, klmoqda.

Qalb esa, shu har biri bittadan mujassam oyat hukmida bolgan shu daratlardan tavhid sirini bu mo`jizaning nazm buyukligidan oqiydi. Ya`ni, ilqatlarida shu daraja garoyib bir intizom, bir san`at, bir hikmat bordirki: Butun koinotdagi sabablar bittadan foili mutor faraz etilsa va toplansalar taqlid etolmaslar.

Nafs esa, shu vaziyatni korishi bilan; butun yr yuzi shovqinli bir firoq zilzilasida aylanar kabi kordi, boqiy bir zavq qidirdi. Dunyoparastlikning tarkida bolasan ma`nosini oldi.

Sozlar

276

Aql esa, shu hayvon va daratning ush ohangli ovozilaridan va nabotot va havoning chiqargan ovozlardan goyat ma`nodor bir yaratilish intizomi, bir hikmat naqshi, bir sirlar azinasi topadi. Hamma narsa kop jihatlar ila Son`i Zuljalolni tasbh etganini tushunadi.

Havoyi nafs esa shu havo ovozi va yaproqlar ovozidan shunday bir lazzat oladiki, butun majoziy zavqlarni unga unuttirib, u havoyi nafsning hayoti bolgan majoziy zavqni tark etmoq ila, bu haqiqat zavqida olmoq istaydi.

ayol bolsa, koradi; goyo shu daratlarning vazifador maloikalari ichlariga kirib har bir shoida kop naylar toqilgan daratlarni jasad bolib kiyganlar. Goyo Sultoni Sarmadiy minglab nay sadosi ila muhtasham bir ochilish marosimida ularga ularni kiydirganki; u daratlar jonsiz, idroksiz jism kabi emas.. balki goyat idrokkorona ma`noli vaziyatlarni korsatadilar.

ullas u naylar samoviy, yuksak bir musiqadan klayotganday sof va ta`sirlidirlar. Fikr u naylardan, boshda Mavlono Jaloliddin Rumiy bolib butun oshiqlarning eshitganlari alamkorona ayriliq shikoyatlarini eshitmaydi. Balki Zoti Hayyi Qayyumga qarshi taqdim etilgan tashakkuroti Rahmoniyani va tahmidoti Rabboniyani eshitadi.

Sozlar

277

Modomiki daratlar bittadan jasad boldi. Butun yaproqlar ham tillar boldi. Dmak, har biri minglab tillari ila havoning tgilishi ila "Hu Hu" zikrini takror etadilar. Hayotlarining tahiyyoti ila Son`ining Hayyi Qayyum bolganini e`lon etadilar.

Chunki butun ashyo "La ilaha illa Hu" db koinotning azim zikr alqasida barobar zikr etib ishlamoqdalar.

Vaqti-vaqti bilan ist`dod lisoni ila Janobi Haqdan hayoti huquqini "Yo Haq" db rahmat azinasidan istaydilar. Boshdan oirigacha esa hayotga mazhariyatlari lisoni ila "Yo Hayy" ismini zikr etadilar.

***

[Bir vaqt Barlada Archa Togida yuksak bir mavqda, kchasi samoning yuziga boqdim. Kladigan ifodalar birdan otirga kldi. Yulduzlarning holatlari tili ila gapirishlarini ayolan eshitdim kabi bu yozildi. Nazm va sh`r bilmaganim uchun sh`r qoidasiga kirmadi. Eslatilgani kabi yozilgan. Tortinchi maktub ila Ottiz Ikkinchi Sozning Birinchi Qismining oiridan olingandir.]

Sozlar

278

Sozlar

279

Yulduzlarni Gapirtirgan Bir Yulduznoma Tingla-da yulduzlarni, shu utba-i shirinini Noma-i nurini hikmat, boq na taqrir aylamish. op barobar nutqqa klmish, haq lisoni ila drlar: Bir Qodiyri Zuljalolning hashamatli Sultoniga Bittadan burhoni nurafshonmiz vujudi Son`ga Ham vahdatga, ham qudratga shohidlarmiz biz.

Sozlar
Shu zamin yuzini porlatgan Nozanin mo`jizoti chun malak sayroniga. Shu samoning Arzga boqqan, Jannatga diqqat etgan Minglab mudaqqiq kozlarimiz biz.(Izoh) Tubo-i ilqatdan samovot qismiga, butun Kahkashon sholariga

280

Bir Jamiyli Zuljalolning, dasti hikmati ila taqilmish op gozal mvalarmiz biz. Shu samovot ahliga bittadan masjidi sayyor, bittadan ona-i davvor, bittadan yuksak oshiyon, Bittadan munavvar chiroq, bittadan kma-i jabbor, bittadan tayyoralarmiz biz. Bir Qodiyri Zulkamolning, bir Hakiymi Zuljalolning bittadan mo`jiza-i qudrat, bittadan horiqo-i san`ati oliqona, Bittadan nodira-i hikmat, bittadan dohiya-i ilqat, bittadan nur olamimiz biz. Bunday yuz ming til ila yuz ming burhon korsatamiz, eshittiramiz inson bolgan insonga. Kor bolgur dinsiz kozi, kormas boldi yuzimizni, ham eshitmas sozimizni, haq soylagan oyatlarmiz biz. Tamgamiz bir, muhrimiz bir, Rabbimizga musahharmiz. Musabbihmiz, zikr etamiz obidona. Kahkashonning alqa-i kubrosiga mansub bittadan majzublarmiz biz! dganlarini ayolan tingladim.

(Izoh)

Ya`ni jannat chchaklarining kochatzori va ekinzori bolgan zaminning yuzida hadsiz qudrat mo`jizasi namoyish qilinganidan, samovot olamidagi malaklar u mo`jizalarni va u ajoyibotlarni tomosha qilganlari kabi, samoviy jismlarning kozlari hukmida bolgan yulduzlar ham, goyo malaklar kabi, zamin yuzidagi nozanin san`atli asarlarni korishlari bilan jannatga boqadilar va u vaqtinchalik ajoyibotlarni boqiy bir suratda jannatda ham tomosha qilayotgandk, bir zaminga, bir jannatga boqadilar, ya`ni u ikki olamga nazoratlari bor dganidir.

Sozlar
***

281

Sozlar

282

ON SAKKIZINCHI SOZ
(Bu Sozning Ikki Maqomi Bor. Ikkinchi Maqomi Hali Yozilmagandir. Birinchi Maqomi Uch Nuqtadir.) BIRINCHI NUQTA:

Nafsi ammoramga bir jazo ta`ziri: Ey farga maftun, shuhratga mubtalo, madhga tushkun, udbinlikda tngsiz btayin nafsim! Agar minglab mva brgan anjirning manbai bolgan kichkina bir urugni va yuz shingil unga toqilgan uzumning qora quruq poyasi; butun u mvalarni, u shingillarni oz hunarlari bolgani va ulardan foydalanganlar u poyaga, u urugga madh va hurmat etmoq lozim bolgani haq bir davo bolsa; sning ham snga yuklangan n`matlar uchun farga, gururga balki bir haqqing bor. Holbuki sn doim yomonlashga haqdorsan. Zro u urug va u danak kabi emassan. Sning bir juz`iy itiyoring bolmoq ila u n`matlarning qiymatlarini faring ila nuqsonlashtirmoqdasan. Gururing ila buzmoqdasan va kufroning ila yoq qilmoqdasan va ozlashtirish ila zoravonlik bilan olmoqdasan. Sning vazifang far emas, shukrdir. Snga loyiq bolgan shuhrat emas, kamtarinlikdir, ijolatdir. Sning haqqing madh emas, istigfordir, nadomatdir. Sning kamoling udbinlik emas, udobinlikdadir. Ha, sn mning jismimda olamdagi tabiatga oshaysan. Ikkovingiz ayrni qabul etmoq, yomonlikka marji bolmoq uchun yaratilgansizlar. Ya`ni foil va masdar emassizlar, balki munfail va mahalsizlar. Yolgiz bir ta`siringiz bor: U ham mutlaq ayrdan klgan ayrni gozal bir suratda qabul etmasligingizdan yomonlikka sabab bolishingizdir. Ham siz bittadan parda yaratilgansiz. Toki gozalligi korinmagan zohiriy chirkinliklar sizga mol etilib, Zoti Muqaddasa-i Ilohiyaning nuqsonsizligiga vasila bolingiz. Holbuki butun-butun fitrat vazifamizga zid bir surat kiygansiz.

Sozlar

283

Qobiliyatsizligingizdan ayrni yomonlikka aylantirganingiz holda, oliqingiz ila goyo ishtirok etasiz. Dmak nafsparast, tabiatparast goyat ahmoq, goyat zolimdir. Ham dmaki: "Mn mazharman. Gozalga mazhar esa gozallashar." Zro, aks etmaganidan mazhar emas, mamar bolasan. Ham dmaki: "alq ichida mn tanlandim. Bu mvalar mn ila korsatilmoqda. Dmak, bir ustunligim bor." Yoq, aslo! Balki harkasdan avval snga brildi; chunki harkasdan ziyoda sn qashshoq va muhtoj va alamzada bolganingdan eng avval sning qolingga brildi. (Izoh) IKKINCHI NUQTA: oyatining bir sirini izoh etar. Shundayki: Hamma narsada, hatto eng chirkin koringan narsalarda haqiqiy bir husn jihati bordir. Ha, koinotdagi hamma narsa, har hodisa yo ozi gozaldir, unga husni bizzot dyilar. Yoki natijalari jihati ila gozaldirki, unga husni bilgayr dyilar. Bir qism hodisalar borki, zohiriy chirkin, tartibsizdir. Faqat u zohiriy parda ostida goyat porloq gozalliklar va intizomlar bor. Jumladan: Bahor mavsumida boronli yomgir, loy tuproq pardasi ostida nihoyatsiz gozal gul va muntazam nabototning tabassumlari saqlangan va kuz mavsumining qopol buzgunchiliklari, hazin firoq pardalari orqasida tajalliyoti jaloliya-i Subhoniyaning mazhari bolgan qish hodisalarining tazyiqidan va aziyatidan muhofaza etmoq uchun nozdor gullarning dostlari bolgan nozanin hayvonchalarni hayot vazifasidan boshatmoq ila barobar, u qish pardasi ostida nozanin toza gozal bir bahorga yr tayyorlamoqdir. Boron, zilzila, vabo kabi hodisalarning pardalari ostida yashiringan juda kop ma`naviy gullarning ochilishi bordir. Tuumlar kabi nashvu namosiz qolgan bir qancha ist`dod uruglari, zohiriy chirkin koringan hodisalar sababli sunbullanib gozallashar. Goyo umum inqiloblar va kulliy almashinishlar bittadan ma`naviy yomgirdir. Faqat inson ham zohirparast, ham udgam bolganidan zohirga boqib chirkinlik ila hukm etar. udgamlik jihati ila yolgiz oziga boqqan natija ila muhokama etib yomonlik bolganiga hukm etar. Holbuki narsalarning insonga oid goyasi bir bolsa, Son`ining ismlariga oid minglabdir.
(Izoh)

Haqiqatdan mn ham bu munozarada Yangi Said, nafsini bu daraja ilzom va unini ochirtirganini juda yoqtirdim va "Ming Barakalloh" ddim.

Sozlar

284

Masalan: Qudrati Fotiraning buyuk mo`jizalaridan bolgan tikanli otlarni va daratlarni zararli, ma`nosiz db oylar. Holbuki ular otlarning va daratlarning jihozlangan qahramonlaridirlar. Masalan: Lochin qushining sarcha qushlariga hujumi zohiran rahmatga uygun klmas. Holbuki sarcha qushining ist`dodi u hujum ila ochilar. Masalan: Qorni juda sovuq va ta`msiz db oylaydilar. Holbuki u unuk, ta`msiz pardasi ostida shu qadar haroratli goyalar va shunday shakar kabi shirin natijalar bordirki, ta`rif etilmas. Ham inson udgamlik va zohirparastligi ila barobar, hamma narsani oziga boqqan yuzi ila muhokama etganidan, juda kop odobning ozi bolgan narsalarni odobga ilof db oylar. Masalan insonning tanosil a`zosi, inson nazarida bahsi ijolatlidir. Faqat shu ijolat pardasi insonga boqqan yuzdadir. Bolmasa ilqatga, san`atga va fitrat goyalariga boqqan yuzlar shunday pardalardirki, hikmat nazari ila boqilsa ayni odobdir, ijolat unga hch tgilmas. ullas, odob manbai bolgan Qur`oni Hakimning ba`zi ta`birlari bu yuzlar va pardalarga koradir. Qandayki bizga koringan chirkin maluqlarning va hodisalarning zohiriy yuzlari ostida goyat gozal va hikmatli san`at va ilqatiga boqqan gozal yuzlar borki, Son`iga boqar va juda chiroyli pardalar borki, hikmatlarni saqlar va juda kop zohiriy intizomsizliklar va qorishiqliklar borki, juda muntazam muqaddas bir kitobatdir. UCHINCHI NUQTA: Modomiki koinotda san`at gozalligi, shubhasiz bordir va qat`iydir. Albatta risolati Ahmadiya (S.A.V.) shuhud darajasida bir qat`iyat ila sobitlashishi lozim kladi. Zro shu gozal san`atli asarlardagi san`at gozalligi va surat gozalligi korsatmoqdaki: Ularning san`atkorlarida ahamiyatli bir gozallashtirish irodasi va quvvatli bir ziynatlash talabi bordir va shu iroda va talab esa; u Son`da yuksak bir muhabbat va san`atli asarlarida izhor etgan san`atning kamolotiga qarshi muqaddas bir istak bor bolganini korsatadi va shu muhabbat va istak esa, san`atli asarlar ichida eng munavvar va mukammal fard bolgan insonga yanada ziyoda yuzlangan bolib yigilmoq istar. Inson esa, yaratilish daratining idrokli mvasidir. Mva esa, eng jamiyatli va eng uzoq va eng ziyoda nazari umumiy va idroki kulliy bir qismidir. Nazari umumiy va idroki kulliy zot esa, u San`atkori Zuljamolga suhbatdosh bolib korishgan va kulliy idrokini va umumiy nazarini tamoman Son`ining parastishligiga va san`atining tahsiniga va n`matining shukriga sarf etgan eng yuksak, eng porloq bir fard bola olar. Hozir ikki lavha, ikki doira korinmoqda. Biri: Goyat muhtasham, muntazam bir rububiyat doirasi va goyat musanno, murasso bir san`at lavhasi...

Sozlar

285

Boshqasi: Goyat munavvar, gullagan bir ubudiyat doirasi va goyat kng, jom` bir tafakkur va tahsin va tashakkur va iymon lavhasi bordirki, ikkinchi doira butun quvvati ila birinchi doiraning nomiga harakat etar. ullas, u Son`ning butun san`atparvarona maqsadlariga izmat etgan u doira raisining qay daraja u Son` ila munosabatdor va uning nazarida naqadar mahbub va maqbul bolgani shaksiz tushunilar. Ajabo hch aql qabul etarmiki: Shu gozal san`atli asarlarning bu daraja san`atparvar, hatto ogizning har il ta`mini nazarga olgan in`omparvar san`atkorni, Arsh va Farshni jaranglattiradigan bir tahsin va taqdir shovqini ichida, quruqlik va dngizni jazbaga kltiradigan bir shukron va takbir zamzamasi ila parastishkorona unga boqqan eng gozal san`atli asariga qarshi loqayd qolsin va u bilan gapirmasin va aloqadorona uni rasul qilib, gozal vaziyatining boshqalarga ham yoyilishini istamasin? Aslo! Gapirmaslik va uni rasul qilmaslik mumkin emas.

***

[Ayriliqli Va Gurbatli Bir Asoratda, Bomdod Vaqtida Yiglagan Bir Qalbning Yiglagan Yiglashlaridir] Saharlarda esar bodi tajalliy Uygon ey kozlarim vaqti saharda Inoyat oh zidargohi Ilohiy

Sozlar
Sahardir ahli zanbning tavbagohi Uygon ey qalbim vaqti fajrda Bikun tavba, biju gufron zidargohi Ilohiy

286

.. .. .. ..

Sozlar

287

Sozlar

288

ON TOQQIZINCHI SOZ
Risolati Ahmadiyaga Doirdir

Ha, shu soz gozaldir. Faqat uni gozallashtirgan, gozallarning gozali bolgan avsofi Muhammadiyadir. On tort qatrani ichiga olgan On Tortinchi Yogduning BIRINCHI QATRASI: Bizga Rabbimizni ta`rif etuvchi uchta buyuk, kulliy muarrif bor. Biri shu koinot kitobidirki, bir shingil shahodatini on uch yogdu orqali arabcha Nur Risolasining On Uchinchi darsidan eshitdik. Birisi: Shu kitobi kabirning oyati kubrosi bolgan otam-ul Anbiyo Alayhissolatu Vassalamdir. Birisi da Qur`oni Azimushshondir. Hozir shu ikkinchi notiq burhon bolgan otam-ul Anbiyo Alayhissolatu Vassalamni tanimogimiz, tinglamogimiz lozim. Ha, u burhonning ma`naviy shasiga boq: Yer sathi bir masjid, Makka bir mhrob, Madina bir minbar... U ochiq dalil bolgan Paygambarimiz Alayhissolatu Vassalam butun iymon ahliga imom, butun insonlarga atib, butun anbiyoga rais, butun avliyoga sayyid, butun anbiyo va avliyodan tarkib topgan bir zikr halqasining sar zokiri... Butun anbiyo hayotbash ildizlari, butun avliyo tarovatli mvalari bolgan bir nuroniy daratdirki; har bir da`vosini, mo`jizalariga tayangan jamiki anbiyo va karomatlariga e`timod etgan jamiki avliyo tasdiq etib imzo chkmoqdalar. Zro u dr, da`vo qilar.

Butun ong va chap, ya`ni moziy va istiqbol taraflarida saf tortib turgan u nuroniy zokirlar ayni kalimani takror etib, fikran birlashib ma`nan: Sadaqta va bil haqqi nataqta drlar. Qaysi vahimaning haddi borki, shunday bhisob imzolar ila quvvatlantirilgan bir muddaoga tumshuq suqsin. IKKINCHI QATRA: Ul nuroniy tavhid burhoni, qandayki ikki qanotning fikr birligi va tavoturi ila quvvat oladi. uddi shunday, Tavrot va Injil kabi

Sozlar

289

Samoviy Kitoblarning(Izoh) yuzlab ishoralari va irhosotning minglab ramzlari va hatiflarning mashhur bashorati va kohinlarning mutavotir shahodati va Shaqqi Qamar kabi minglab mo`jizalarining dalolati va shariatning haqqoniyati ila quvvat va tasdiq etganlari kabi, zotida goyat kamoldagi maqtalgan aloqi va vazifasida bnihoya gozal yuksak islatlari va mukammal ishonchini va iymon quvvatini va goyat qoniqishini va bagoyat soglom e`timodini korsatadigan favqulodda taqvosi, favqulodda ubudiyati, favqulodda jiddiyati, favqulodda matonati da`vosida nihoyat darajada sodiq ekanini Quyosh kabi ravshan korsatadi... UCHINCHI QATRA: Agar ohlasang, kl, Saodat Asriga, Jazirat-ul Arabga boramiz. ayolan bolsa ham, Uni vazifa boshida korib ziyorat etamiz. Mana, qara: gozal aloq va chiroyli surat ila mumtoz bir zotni kormoqdamizki; qolida mo`jiznamo bir kitob, lisonida haqiqatlarni bilgan bir itob, butun bani Odamga, balki jin va insga va farishtalarga, balki butun mavjudotga qarata azaliy bir utbani bildirmoqda. Olam yaratilish siri ususidan ajib muammoni hal va sharh etib va ochilmogi mushkul bolgan koinot sirini fath va kashf etib, butun mavjudotdan soralgan, butun aqllarni hayrat ichra mashgul etgan uch mushkul va mudhish azim savol bolgan "Kimsan", "Qayrdan klding?", "Qayrga ktasan?" savollariga ishontiruvchi, maqbul javob brmoqda. TORTINCHI QATRA: Boq! Shunday bir haqiqat ziyosini taratmoqdaki, agar Uning u nuroniy irshod va haqiqat doirasidan tashqarida turib koinotga nazar solsang, albatta koinotning shaklini bir umumiy motamona qiyofasida va mavjudotni bir-biriga ajnabiy, balki dushman va jonsiz jismlarni dahshatli janozalar va butun jonlilarni zavol va firoq ta`ziridan yiglagan ytimlar hukmida korasan. Endi boq: U sochgan nur ila u umumiy motamona shavq va jazbaga chomilgan bir zikronaga aylandi. U ajnabiy va dushman mavjudot bittadan dost va qardosh shakliga kirdi. U olik jonsizlar bittadan munis ma`mur, bittadan musahhar izmatkor vaziyatini oldi va u yigloqi va shikoyatchi kimsasiz ytimlar bittadan tasbh ichida zokir yoki vazifasidan tanaffus etayotgan shokir suratiga kirdi. BSHINCHI QATRA: Ham u nur ila koinotdagi harakatlar, turlanishlar, almashinishlar, ozgarishlar ma`nosizlikdan va foydasizlikdan va tasodif oyinchoqligidan chiqib bittadan Rabboniy maktublar, bittadan taqviniy oyatlar sahifasi, bittadan Allohning ismlarini korsatgan oynalar va olam ham bir Samadoniy hikmat kitobi martabasiga chiqdilar. Ham insonni jamiki hayvonotning
(Izoh)

Husayn Jisriy "Risola-i Hamidiya" dgan asarida Tavrotu Injildan bir yuz on tort ishora topib kltirgan. U samoviy kitoblar buzilgandan kyinki shunchalik ishoralari topilgan bolsa, dmak buzulmasdan avval bundan ham kop va aniq abarlar bolgan.

Sozlar

290

pastiga tushirgan chksiz zaifligi va ojizligi, faqirligi va ehtiyojlari hamda butun hayvonlardan ham badbat qiladigan, afalikka va alamga va gamga etguvchi vosita bolgan aqlni ul nur ila nurlanganda, inson butun hayvonot, butun maluqot ustiga chiqar. Ul nurlangan ojizlik, faqirlik aqli ila niyoz ila nozanin bir sulton va nola ila nozdor bir zamin alifasi bolar. Dmak, u nur bolmasa, koinot ham, inson ham, hatto hamma narsa ham hchlikka tushar. Ha, albatta bunday oshashi yoq bunday koinotda bunday bir zot lozimdir. Bolmasa koinot va falaklar bolmasligi krak. OLTINCHI QATRA: ullas, ul zot abadiy bir saodatning mubiri, ushabarchisi, bnihoyat bir rahmatning koshifi va e`lonchisi va Rububiyat saltanati gozalliklarining dalolatchisi, tomoshabini va Alloh Ismlari azinalarining kashshofi, namoyish etguvchisi bolganidan; bunday boqsang- ya`ni ubudiyati jihati ila- uni bir misoli muhabbat, bir timsoli rahmat, bir sharafi insoniyat, eng nuroniy bir yaratilish daratining samarasi korasan. Shunday boqsang, ya`ni risolati jihati ila- Haqning bir burhoni, haqiqatning bir siroji, hidoyatning bir Quyoshi, saodatning bir vasilasi korasan. ullas, qara qanday koz qamashtiruvchi chaqmoq kabi uning nuri Sharqu Garbni tutdi. Va yrning yarmi va insoniyatning bshdan biri uning hidoyat hadyasini qabul etib, jonini asragandk asrayotir. Bizning nafs va shaytonimizga nima bolganki, shunday bir zotning butun da`volarining asosi bolgan La Ilaha Illallohni butun martabalari ila birdan qabul etmasin? YETTINCHI QATRA: ullas boq: Shu bpoyon jazirada vahshiy va odatlariga haddan tashqari boglangan va qaysar turli il qavmlarni, qanchalab tz odat va vahshiy yomon aloqlarini birdaniga ildizi bilan qoporib va daf etib, butun gozal aloqlar ila jihozlantirib butun olamga muallim va madaniy millatlarga ustoz ayladi. Boq! Zohiriy bir hukmronlik emas, balki aqllarni, ruhlarni, qalblarni, nafslarni fath va itoat etadi. Qalblarning mahbubi, aqllarning muallimi, nafslarning murabbiyi, ruhlarning sultoni boldi. SAKKIZINCHI QATRA: Bilasanki, tamaki chkishday bir kichik odatni kichik bir qavmda katta bir hokim ulkan bir gayrat bilangina doimiy yoqota olar. Holbuki boq, bu zot katta va kop odatlarni; ham inkorchi, mutaassib katta qavmlardan zohiriy kichik bir quvvat ila, kichik bir gayrat ila oz bir vaqtda yoqotib, orinlariga shunday oliy ulq-atvorni qon va tomirlariga qoshilgan darajada sobit bolib ornatdi va qaror toptirdi. Bunga oshash yana juda kop hayratlanarli ishlarni qildi. ullas, shu Saodat Asrini kormaganlarga Jazirat-ul Arabni kozlariga korsatamiz. Mayli, yuzlab faylasuflarni olsinlar, u yrga borsinlar. Yuz yil ishlasinlar. Ul Zotning, oz davriga nisbatan bir yilda qilganining yuzdan birini qila olarlarmi, ajabo?

Sozlar

291

TOQQIZINCHI QATRA: Yana bilursanki: Kichik bir odam, kichik bir haysiyat ila, kichik bir jamoatda, kichik bir masalada, munozarali bir da`voda uyalmay, qorqmasdan; kichik, ammo ijolatli bir yolgonni, dushmanlari yonida hiylasini szdirmaydigan darajada ta`sirlanmay va hayajonlanmasdan soylay olmaydi. Endi bu zotga boq; juda buyuk bir vazifada, juda buyuk bir vazifador, juda buyuk bir haysiyat ila, juda katta bir ishonchga muhtoj bir holda, goyat katta bir jamoat orasida, juda katta ziddiyat qarshisida, goyat ulkan masalalarda, juda buyuk da`voda, juda buyuk bir erkinlik ila qorqmasdan, ikkilanmasdan, chkinmasdan, sarosimaga tushmasdan, samimiy bir soflik ila, buyuk bir jiddiyat ila, ganimlarning tomirlarigacha tgadigan shiddatli, yuksak bir suratda aytgan sozlarida hch ilof bolishi mumkinmi? Hch hiyla aralashgan bolishi mumkinmidir? Aslo! Ha, haq aldamas,

haqiqatbin aldanmas. Haq bolgan maslagi hiyladan mustagniydir. Haqiqatbinning koziga ayolning n haddi borki, haqiqat korinsin, aldatsin? ONINCHI QATRA: ullas boq: Naqadar qiziqtirguvchi, naqadar jozibador, naqadar zarur, naqadar dahshatli haqiqatlarni korsatar va masalalarni isbot etar. Bilursanki: Eng ziyoda insonni harakatga kltirgan qiziqishdir. Hatto agar snga aytilsa: "Yarim umringni, yarim molingni brsang; Oydan va Mushtariydan biri klar, Oyda va Mushtariyda nima bor nima yoq, ahvolini snga abar bradi. Ham togri bolib sning istiqbolingni va boshingga nimalar klishini togri abar bradi". Qiziqsang brasan ham. Holbuki shu zot shunday bir Sultonning abarlarini soylayotirki: Mamlakatida Oy bir pashsha kabi bir parvona atrofida aylanar. U Yer bolgan u parvona esa, bir chiroq atrofida parvoz etar. Va u Quyosh bolgan chiroq esa u Sultonning minglab manzillaridan bir musofironasida minglab chiroqlar ichra bir chiroqidir. Ham shunday ajoyib bir olamdan haqiqiy qilib bahs etmoqda va shunday bir inqilobdan abar brmoqdaki: Minglab Yer Kurrasi bomba bolib portlasalar, bu qadar ajib bolmas. Boq! Uning tilidan:

kabi suralarni eshit... Ham shunday bir istiqboldan rost bolib

abar brmoqdaki: Shu dunyoviy istiqbol unga nisbatan bir qatra sarob hukmidadir. Ham shunday bir saodatdan juda jiddiy ravishda abar brmoqdaki; butun dunyoviy saodat unga nisbatan bir otkinchi chaqmoqning bir abadiy quyoshga nisbati kabidir.

Sozlar

292

ON BIRINCHI QATRA: Bunday ajib va muammoli shu koinotning zohiriy pardasi ostida albatta va albatta bunday ajoyibotlar bizni kutmoqda. Bunday ajoyibotlarni abar bradigan, shunday garoyib va favqulodda mo`jizakor bir zot lozimdir. Ham bu zotning hollaridan korinmoqdaki; u korgan va kormoqda va korganini soylamoqda. Ham bizni n`matlari ila parvarish qilgan shu Osmonlar va Yerning Ilohi bizdan nima istaydi, marziyoti ndir, juda soglom bolib bizga dars brmoqda. Ham bular kabi yana juda kop maroqli, krakli haqiqatlardan dars brgan bu zotga qarshi har ishni qoyib unga yugurmoq, uni tinglamoq lozim bolgani holda; aksar insonlarga nima bolganki kar bolib, kor bolganlar, balki tlba bolganlarki; bu haqni kormayotirlar, bu haqiqatni eshitmayotirlar, anglamayotirlar? ON IKKINCHI QATRA: ullas shu zot, shu mavjudot oliqining vahdoniyatining haqqoniyati darajasida haq notiq bir burhon, sodiq bir dalil bolgani kabi; hashrning va abadiy saodatning ham bir qat`iy burhoni, bir porloq dalilidir. Balki, qandayki u zot hidoyati ila abadiy saodat hosil bolishining sababi va ytishish vasilasidir. uddi shuning kabi, duosi ila, niyozi ila ul saodat vujudining sababi va ijodining vasilasidir. Hashr masalasida klgan ushbu sirni maqom munosabati ila takror etamiz: ullas, qara: Ul Zot shunday buyuk bir namozda duo etmoqdaki: Goyo shu jazira, balki Arz uning azamatli namozi ila namoz oqir, niyoz etar. Boq, ham shunday bir buyuk jamoatda niyoz etarki: Goyo bani Odamning zamoni Odamdan asrimizga, qiyomatgacha butun nuroniy komil insonlar, unga ergashish ila iqtido etib duosiga omin dydilar. Ham qara, shunday bir umumiy ehtiyoj uchun duo etmoqdaki: Nafaqat yr ahli, balki osmonlar ahli, balki butun mavjudot niyoziga "Ha yo Rabbano, br, biz ham istaymiz",- db ishtirok etmoqdalar. Ham shunday faqirona, shunday azinona, shunday mahbubona, shunday mushtoqona, shunday tazarrukorona niyoz etmoqdaki; butun koinotni yiglattirmoqda, duosiga ishtirok ettirmoqda. Boq! Ham shunday bir maqsad, shunday bir goya uchun duo etmoqdaki: Insonni va olamni, balki butun maluqotni asfali sofiliyndan, sukutdan, qiymatsizlikdan, foydasizlikdan a`loyi illiyinga, ya`ni qiymatga, baqoga, yuksak vazifaga chiqarmoqda. Boq! Ham shunday yuksak bir fizori istimdotkorona va shunday shirin bir niyozi istirhomkorona ila istamoqda, yolvormoqdaki: Goyo butun mavjudotga va osmonlarga va arshga eshittirib, hayajonga kltirib duosiga "Omin, Allohumma omin" ddirmoqda. Qara! Ham shunday Sami`, Kariym bir Qodiyrdan, shunday Basiyr va Rahiym bir Aliymdan hojatini istamoqdaki: Shubhasiz eng

Sozlar

293

korinmas bir jonzotlarning eng pinhoniy bir hojatini, bir niyozini korar, eshitar, qabul etar, marhamat korsatar. Chunki istaganini- hatto hol lisoni bilan bolsinbrar. Va shunday hakimona, basirona, rahimona bir suratda brarki, shubha qolmaski bu tarbiya shunday bir Sami` va Basiyr va shunday bir Kariym va Rahiymga osdir. ON UCHINCHI QATRA: Ajabo, butun bani Odamning fozillarini orqasiga olib, Yer ustida turib, Arshi A`zamga yuzlangan holda qol ochib duo qilayotgan shu inson navining sharafi va dunyolar va zamonlar ichida insonlarning tngsizi va haqiqiy koinot fari n istamoqda? Boq, tingla: Abadiy saodat istamoqda. Baqo istamoqda. Diydor istamoqda. Jannat istamoqda. Ham mavjudot oynalarida hukmlarini va jamollarini korsatgan butun Muqaddas Ilohiy Ismlar ila birga istamoqda. Hatto agar rahmat, inoyat, hikmat, adolat kabi hisobsiz u matlublarning lozim etgan sabablari bolmasa edi; shu zotning birgina duosi, bahorimizning ijodi qadar qudratiga yngil bolgan shu Jannatning barpo etilishiga sabab bola olar edi. Ha, qandayki uning risolati shu imtihon uyining ochilishiga sababiyat brdi. uddi shuning kabi, uning ubudiyati ham narigi dunyoning ochilishiga sababdir. Ajabo, aql va tahqiq ahllariga: db ayttirgan bu koringan ustun intizom, shu rahmat ichida nuqsonsiz san`at gozalligi va mislsiz rububiyat jamoli; hch bunday bir chirkinlikni, bunday bir marhamatsizlikni, bunday bir intizomsizlikni qabul etarmiki: Eng juz`iy, eng ahamiyatsiz orzularni, ovozlarni ahamiyat bilan eshitib bajo kltirsin... Eng ahamiyatli, eng krakli orzularni ahamiyatsiz korib eshitmasin, anglamasin, bajo kltirmasin? Aslo va hch qachon! Yuz ming karra yoq! Bunday bir jamol bunday bir chirkinlikni qabul etmas, chirkin bolmas. Ey sn, ayoliy hamrohim! Hozircha kifoyadir, orqaga qaytmogimiz krak. Yoqsa, yuz sana bu zamonda, shu jazirada qolsak, yana ul zotning ijrootining garoyiblaridan va vazifalarining ajoyiblaridan yuzdan birisini ham tamoman qamrab ololmaymiz va tomoshasiga toymaymiz. Endi kl! Ustidan otib kladiganimiz har asrga bir-bir nazar solamiz. Boq qanday har asr u Shamsi Hidoyatdan olganlari fayz ila chchak ochmishlar! Abu Hanifa, Shof`iy, Boyazidi Bistomiy, Shohi Gyloniy, Shohi Naqshbandiy, Imomi Gazzoliy, Imomi Rabboniy kabi millionlarcha munavvar mvalar brayotir. Korganlarimizning tafsilotini boshqa vaqtga qoldirib, u mo`jizakor va hidoyat bruvchiga bir qism qat`iy mo`jizalariga ishorat etuvchi bir salovot kltirmogimiz lozim:

Sozlar

294

("Shu`aoti Ma`rifat-un Nabi" nomidagi turkcha bir risolada va "On Toqqizinchi Maktub"da va ushbu risolada mutasar shaklda ishora etganimiz Nubuvvati Ahmadiyaning (S.A.V.) dalillarini bayon etgan edim. Ham unda Qur`oni Hakim mo`jizakorligining jihatlari qisqacha zikr etilgandir. Yana "Yogdular"nomidagi Turkcha bir risolada va "Yigirma Bshinchi Soz"da qirq jihat ila Qur`onning mo`jiza ekanini mutasar bayon qilganman va qirq

Sozlar

295

mo`jiza jihatlariga ishora etganman. U qirq jihatda, birgina nazmdagi balogatni "Ishorat-ul I`joz" nomidagi bir arabcha tafsirda qirq sahifa ichida yozganman. Agar ehtiyoj szsang, osha uch kitobga murojaat etishing mumkin.) ON TORTINCHI QATRA: Mo`jizalar azinasi va eng buyuk mo`jiza bolgan Qur`oni Hakim Nubuvvati Ahmadiya (S.A.V) ila Allohning vahdoniyatini shu darajada qat`iy isbot etadiki, boshqa burhonga hojat qoldirmaydi. Biz ham uning ta`rifiga va tanqidga sabab bolgan bir-ikkita mo`jiza yogdusiga ishora etamiz. ullas, Rabbimizni bizga ta`rif etgan Qur`oni Hakim shu koinot ulkan kitobining bir azaliy tarjimasi... Shu Arz va Samo sahifalarida yashirilgan Ilohiy Ismlar azinasining kashshofi... Shu hodisalar satrlarining ostida mafiy haqiqatlarning kaliti... Shu shahodat olami pardasi orqasidagi gayb olami tarafidan klgan Rahmoniy iltifotlar va azaliy itoblarning azinasi... Shu Islom ma`naviy olamining quyoshi, poydvori, andozasi... Uroviy olamning aritasi... Zot va sifat va Ilohiy ishlarning sharhlovchi sozi, kng tafsiri, notiq burhoni, nurafshon tarjimoni... Shu insoniyat olamining murabbiysi, haqiqiy hikmati, murshid va hidoyatchisi... Ham bir hikmat va shariat kitobi, ham bir duo va ubudiyat kitobi, ham bir amr va da`vat kitobi, ham bir zikr va ma`rifat kitobi kabi; barcha ma`naviy hojatlar uchun bittadan kitob va butun har il maslak va mashrab sohiblari bolgan avliyo va siddiqlarning, asfiyo va muhaqqiqlarning (har birining) mashrablariga loyiq bittadan risola korsatgan bir Muqaddas Kutubonadir. Kamchilik sababi db vahima etilayotgan takrorotidagi mo`jiza yogdusiga boqki: Qur`on ham bir zikr kitobi, ham bir duo kitobi, ham bir da`vat kitobi bolgani uchun ichida takror mustahsandir, balki juda lozimdir va juda baligdir. Nuqsonli kishilarning oylagani kabi emas... Zro, zikrning sha`ni takror ila nurlanishdir. Duoning sha`ni takror ila aytmoqdir. Amr va da`vatning sha`ni takror ila ta`kiddir. Ham har kim har vaqt Qur`onni tola oqishga qodir bololmas. Faqat bir suranigina kopincha qodir bolar. Shuning uchun Qur`ondan kozlangan eng muhim maqsadlar aksar uzun suralarda qoyilib har bir sura bir kichik Qur`on hukmiga otgan. Dmak, hch kimni mahrum qilmaslik uchun, Tavhid va Hashr va Qissa-i Muso kabi ba`zi maqsadlar takror etilgan. Ham jismoniy ehtiyoj kabi, ma`naviy ehtiyoj ham turli ildir. Ba`zilariga inson har nafas muhtoj bolur. (Jismga havo, ruhga Hu kabi). Ba`zilariga esa har soat (Bismilloh kabi) va hokazo... Dmak, oyatlarning takrori ehtiyojning takrorlanishidan yuzaga klgan va u ehtiyojga ishora etib va uygotib shavqlantirmoq, ham ishtiyoqni va ishtahani harakatga kltirmoq uchun takror etar. Ham Qur`on muassisdir. Bir dini mubinning asosidir va shu Islomiyat olamining poydvoridir va bashariyat ijtimoiy hayotini almashtirib, turli il tabaqalarning takrorli savolla-

Sozlar

296

riga javobdir. Muassisga, yrlashtirmoq uchun takror lozimdir. Ta`kid uchun takror lozimdir. Quvvatlantirmoq uchun anglatmoq, tahqiq, takrorlamoq lozimdir. Ham shunday buyuk masalalar va nozik va chuqur haqiqatlardan bahs etadiki: umumning qalblarida yrlashtirmoq uchun kop marta turli il suratlarda takror lozimdir. Buning ila barobar suratan takrordir. Faqat ma`nan har bir oyatning kop ma`nolari, kop foydalari, kop jihatlari va tabaqalari bordir. Har bir maqomda boshqa bir ma`no va foyda va maqsadlar uchun zikr qilinadi. Ham, Qur`onning koinotga oid ba`zi masalalarining yopiq va mujmal qoldirishi esa irshodiy bir mo`jiza yogdusidir. Dinsizlarning vahima qilganlari kabi tanqid sababi bololmas va kamchilik sababi emasdir. Agar aytsang: "Ajabo, nima uchun Qur`oni Hakim falsafa mavjudotdan bahs etgani kabi bahs yuritmaydi? Ba`zi masalalarni mujmal qoldirar, ba`zisini umum qarashini erkalaydigan, omma hisini ranjitmaydigan, avom fikrini ojiz qoldirib charchatmaydigan zohirda sodda bir shaklda ifoda etadi?" Javoban dymizki: Falsafa haqiqat yolini yoqotib qoygan, shuning uchun... Ham otgan darslardan va Sozlardan albatta anglagansanki, Qur`oni Hakim bu koinotdan bahs etadi, toki zot va sifat va Ilohiy ismlarni bildirsin. Ya`ni, bu koinot kitobining ma`nolarini tushuntirsin, toki oliqini tanittirsin. Dmak, mavjudotga ozlari uchun emas, yaratuvchilari uchun qaraydi. Ham barchaga itob etadi. Ilmi Hikmat esa mavjudotga mavjudot uchun qaraydi. Ham ususan fan ahliga itob etadi. Unday bolsa modomiki Qur`oni Hakim mavjudotni dalil qilmoqda, burhon qilmoqda. Dalil zohiriy bolmogi, umumning nazariga tz tushunilmogi krakdir. Ham modomiki Qur`oni Murshid butun insoniyat tabaqalariga itob etar. Kopchilik tabaqa esa avom tabaqasidir. Albatta irshod istarki; kraksiz narsalarni yopiq qoldirmoq ila qisqartirsin va nozik narsalarni misol kltirish ila yaqinlashtirsin va safsatalarga tushirmaslik uchun zohiriy nazarlarida oshkora bolgan narsalarni kraksiz, balki zararli bir suratda ozgartirmaslikdir. Masalan Quyoshga dr: "Aylanadigan bir sirojdir, bir chiroqdir". Zro, Quyoshdan Quyosh uchun, mohiyati uchun bahs etmaydi. Balki bir navi intizom zambaragi va nizom markazi bolganidan, intizom va nizom esa Son`ning ma`rifat oynasi ekanligi uchun bahs etadi. Ha, dydi: "Quyosh aylanar". Bu aylanar ta`biri ila;

qish yoz, kcha-kunduzning aylanib turishidagi muntazam qudrat tasarrufotini otirlatish bilan Son`ning azamatini anglatadi. ullas, shu aylanish haqiqati

Sozlar
intizomga ta`sir etmas. Ham dr:

297
Shu siroj dyish

nima bolsa bolsin, maqsud bolgan va ham oralgan, ham koringan bolgan

bilan olamni bir qasr suratida, ichidagi narsalar esa; inson va jonzotlar uchun hozirlangan ziynatlar va taomlar va lozim narsalar ekanini va Quyosh ham tob bir shamchiroq ekanini otirlatish ila oliqning rahmati va ehsonini anglatar. Endi bu qaysar va safsatachi falsafa nima dyishiga boq. U aytadiki: "Quyosh olovli suyuq ulkan bir qozondir. Undan sachrab chiqqan sayyoralarni oz atrofida aylantirar, kattaligi bunchadir, mohiyati bundaydir, undaydir". Qorqinchli bir dahshatdan, mudhish bir hayratdan boshqa ruhga bir ilmiy kamol brmaydi. Qur`on kabi bahs etmaydi. Bunga qiyosan, usti yaltiroq, ichi qaltiroq bolgan falsafiy masalalarning qiymati nima ekanini anglaysan. Uning sota porlashlariga aldanib, Qur`onning goyat mo`jizakor bayoniga qarshi hurmatsizlik etma!...

ESLATMA: Arabiy Risola-tun Nurda On Tortinchi Qatraning Olti Qatrasi, bousus Tortinchi Qatraning Olti Nuktasi; Qur`oni Hakiymning qirq qadar

Sozlar

298

anvo-i i`jozidan on bshini bayon etar. Unga kifoyatan bu yrda qisqartirdik. Istasang unga murojaat et, bir azina-i mo`jizot topasan.

Sozlar

299

YIGIRMANCHI SOZ
[Ikki Maqomdir]

Birinchi Maqom

Bir kun shu oyatlarni oqirkan Iblisning ilqootiga qarshi Qur`oni Hakimning fayzidan uch nukta ilhom etildi. Vasvasaning surati shudir: Ddiki: "Dysizlar: Qur`on mo`jizadir. Ham nihoyatsiz balogatdadir. Ham, umumga har payt hidoyatdir. Holbuki, shunday ba`zi juz`iy hodisalarni tarivoriy bir suratda ta`kid ila takror etishda nima ma`no bor? Bir sigirni ksmoq kabi bir juz`iy voqani shu qadar muhim tavsiflar ila bunday zikr etmoq, hatto u katta suraga ham Al-Baqara ism brmoqda nima munosabat bor? Hamda Odamga sajda bolgan hodisa, faqat gaybiy bir amrdir. Aql unga yol topolmas. Quvvatli bir iymondan songra taslim va iz`on etishi mumkin. Holbuki Qur`on umum aql ahliga dars bradi. Kop yrlarda dr, aqlga

havola etar. Ham toshlarning tasodifiy bolgan ba`zi tabiiy holatini ahamiyat ila bayon etishda qanday hidoyat bor?"

Sozlar
Ilhom bolingan nuktalarning surati shudir:

300

Birinchi Nukta: Qur`oni Hakimda kop juz`iy hodisalar bordirki, har birisining orqasida kulliy bir dastur saqlangan va umumiy bir qonunning uchi bolib korsatiladi. Qandayki, Hazrati Odamning

maloikalarga qarshi alifalik qobiliyati uchun bir mo`jizasi bolgan ismlarni orgatmoqdirki, juz`iy bir hodisadir. Shunday kulliy bir dasturning uchidirki: Navi basharga ist`dot jom`yati jihati ila ta`lim bolingan hadsiz ilmlar va koinotning navlarini qamragan juda kop fanlar va oliqning ishlari va sifatlarini qamragan kasratli ilmlarning ta`limidirki; navi basharga yolgiz maloikalarga nisbatan emas, balki samovot va arz va toglarga qarshi amonati kubroni toshish da`vosida bir ustunlik brgan va hay`ati majmuasi ila Yerning ma`naviy bir alifasi bolganini Qur`on bildirgani kabi; maloikalarning Odamga sajdasi ila barobar, Shaytonning sajda etmasligi bolgan gaybiy juz`iy hodisa, juda kng bir koringan kulliy dasturning uchi bolgani kabi, juda buyuk bir haqiqatni his ettiradi. Shundayki: Qur`on shasi Odamga maloikalarning itoat va boyin egishini va Shaytonning takabbur va chekinishini zikr etishi ila; navi basharga koinotning aksar moddiy navlari va navlarning ma`naviy namoyandalari va vazifadorlari musahhar bolganliklarini va navi basharning tuygularining butun foydalanishlariga muhayyo va itoatli bolganliklarini anglatmoq ila barobar, u navning ist`dodlarini buzgan va ato yollarga chorlagan yomon moddalar ila ularning namoyondalari va yomon ruhli yashovchilari, u navi basharning kamolot yolida n buyuk bir tosiq, n mudhish bir dushman tashkil etganini eslatib, Qur`oni Mo`jiz-ul Bayon, birgina Odam (A.S.) ila juz`iy hodisani aytar ekan butun koinot ila va butun navi bashar ila ulviy bir muqolama etmoqda. Ikkinchi Nukta: Misr Qit`asi, qumiston bolgan Sahro-i Kabirning bir parchasi bolganidan Muborak Nilning fayzi ila goyat masuldor bir ekinzor hukmiga otganidan, u jahannam-namo sahro qoshniligida shunday jannatmisol bir muborak joyning bolishi, ekinchilik va dhqonchilikni aholisida juda ragbatlantiruvchi bir suratga kltirgan va u yashovchilarning tabiatiga shunday joylashganki, dhqonchilikni muqaddas va dhqonchilik vositasi bolgan "sigir"ni va hokizni muqaddas, balki ma`bud darajasiga chiqargan. Hatto u zamondagi Misr millati hokizga, sigirga ibodat etmoq darajasida bir muqaddaslik brganlar. ullas, u zamonda Bani-Isroil ham u qit`ada yashar edi va u tarbiyadan bir hissa olganlari sigir masalasidan tushunilmoqda. ullas, Qur`oni Hakim Hazrati Muso Alayhissalomning risolati ila u millatning sajiyalariga kirgan va ist`dodlariga ta`sir etgan u baqarparastlik mafkurasini ksib oldirganini bir sigirning ksilishi ila anglatmoqda.

Sozlar

301

ullas, shu juz`iy hodisa ila kulliy bir dasturni har vaqt, ham har kasga goyat krakli bir hikmat darsi bolganini ulviy bir mo`jizalik ila bayon etar. Bunga qiyosan bilki: Qur`oni Hakimda ba`zi tariiy hodisalar suratida zikr etilgan juz`iy hodisalar kulliy dasturlarning uchlaridir. Hatto kop suralarda zikr va takror etilgan Qissa-i Musoning ytti jumlalariga misol sifatida Lmaatda Qur`on Mo`jizaligi Risolasida u juz`iy jumlalarning har bir juzining qanday muhim bir kulliy dasturni ichiga olganini bayon etganmiz. Istasang u risolaga murojaat et. Uchinchi Nukta:

Shu oyatni oqirkan, vasvasachi ddiki: "Harkasga ma`lum va oddiy bolgan toshlarning shu fitriy ba`zi tabiiy hollarini eng muhim va buyuk masalalar suratida bahs va bayonda n ma`no, n munosabat, n ehtiyoj bor?" Shu vasvasaga qarshi Qur`on fayzidan shunday bir nukta ilhom etildi: Ha, munosabat bor va ehtiyoj bor. Ham shu daraja buyuk bir munosabat va ahamiyatli bir ma`no va shu daraja muazzam va krakli bir haqiqat borki, faqat Qur`onning i`jozi mo`jizi va lutfu irshodi ila bir daraja soddalashtirilgan va qisqartirilgan. Ha, Qur`on mo`jizaligining bir asosi bolgan notiqlik, ham Qur`on hidoyatining bir nuri bolgan lutfu irshod va anglatish chiroyliligi taqozo etadilarki: Qur`onning suhbatdoshlari ichida aksariyatni tashkil etgan avomga qarshi kulliy haqiqatlarni va chuqur va umumiy dasturlarni odatlangan va juz`iy suratlar ila korsatilsin va fikrlari sodda bolgan umumiy avomga qarshi muazzam haqiqatlarning yolgiz uchlari va sodda bir surati korsatilsin. Ham odat pardasi tatida va zaminning ostida hayratlanarli bolgan Allohning tasarruflari qisqacha korsatilsin. ullas, shu sirga binoandirki, Qur`oni Hakim shu oyat ila dydi: Ey Bani-Isroil va ey Bani-Odam! Sizlarga nima bolganki: Qalblaringiz toshdan ham jonsiz va yanada ziyod qattiqlashgan. Zro kormayotirsizmiki, u juda qattiq va juda ham jonsiz va tuproq ostida bir buyuk tabaqa tashkil etgan u katta toshlar shu qadar Ilohiy amrlarga qarshi itoatli va musahhar va Rabboniy

Sozlar

302

ijroot ostida shu qadar yumshoq va amrbardorki, havoda daratlarning tashkilida Allohning tasarruflari qay daraja osonlik bilan jarayon etadi. uddi shuning kabi, yr osti va u qattiq, kar toshlarda shu daraja osonlik va intizom ila, hatto tomirlarga qarshi qonning kzishi kabi muntazam suv ariqlari(Izoh) va suv quvurlari mukammal hikmat ila u toshlarda qarshilik kormasdan jarayon etadi. Ham havoda nabotot va daratlarning sholarining yngillik ila yoyilish surati kabi shu daraja osonlik ila ildizlarning nozik tomirlari yr ostidagi toshlarda qarshilik kormasdan Ilohiy amr ila muntazam yoyilganini Qur`on ishora etadi va kng bir haqiqatni shu oyat ila dars bradi va u dars ila u qattiq qalblarga bu ma`noni bradi va ramzan dydi: Ey Bani-Isroil va ey Bani-Odam! Zaiflik va ojizligingiz ichida qanday bir qalb tashimoqdasizki, shunday bir zotning amrlariga qarshi u qalb qattiqlik ila qarshilik korsatmoqda. Holbuki u katta qattiq toshlarning katta tabaqasi u zotning amrlari oldida mukammal itoat ila qorongilikda nozik vazifalarini mukammal ado etmoqdalar. Itoatsizlik korsatmayotirlar. Balki u toshlar tuproq ustida bolgan butun tirik mavjudotga obi hayot ila barobar boshqa hayot sabablariga shunday bir azinadorlik qilmoqda va shunday bir adolat ila taqsimotga vasiladir va shunday bir hikmat ila ta`minlashga vosita bolmoqdaki, Hakiymi Zuljalolning qudrat qolida mum kabi va balki havo kabi yumshoqdir, kuchsizdir va qudratining azamatiga qarshi sajdadadir. Zro tuproq ustida korganimiz shu muntazam san`atli asarlar va shu hikmatli va inoyatli Ilohiy tasarruflar kabi, zamin ostida aynan jarayon etadi. Balki hikmatan yanada ajib va intizomcha yanada garib bir suratda hikmat va Ilohiy inoyat korinadi. Boqing! Eng qattiq va hissiz u katta toshlar qanday mum kabi taqviniy amrlarga qarshi yumshoqlik korsatadilar va Ilohiy ma`mur bolgan u latif suvlarga, u nozik ildizlarga, u ipak kabi tomirlarga shu daraja kuchsiz va yumshoqdir. Goyo bir oshiq kabi u latif va gozallarning tgishi ila qalbini parchalaydi, yollarida tuproq boladi.

(Izoh)

Ha, zamin dyilgan muhtasham va sayyor saroyning poydvori bolgan tosh tabaqasining Fotiri Zuljalol tarafidan vazifalantirilgan eng muhim uch vazifani bayon etmoq faqat Qur`onga yarashar. ullas, birinchi vazifasi: Tuproqning Rabboniy qudrat ila nabototga onalik qilib ytishtirgani kabi, Ilohiy qudrat ila tosh ham tuproqqa onalik etib ytishtiradi. Ikkinchi vazifasi: Zaminning badanida qon aylanishi hukmida bolgan suvlarning muntazam harakatlanishiga izmatidir. Uchinchi fitriy vazifasi: Chashmalarning va irmoqlarning, buloq va anhorlarning muntazam bir mzon ila chiqish va davomlariga azinadorlik qilmoqdir. Ha, toshlar butun quvvati ila va ogizlarining tolaligi ila otganlari obi hayot suratida vahdoniyat dalillarini zamin yuziga yozib sochadi.

Sozlar
Ham

303
ila shunday bir muazzam

haqiqatning uchini korsatadiki: "Talabi Ru`yat" hodisasida mashhur togning korinish ila parchalanishi va toshlarining tarqalishi kabi; umum royi zaminda asli suvdan muzlagan uddi butun toshlardan iborat bolgan aksar toglarning zilzila yoki ba`zi yr hodisalari suratida jaloliy korinishlar ila u toglarning yuksak choqqilaridan u qorquv bradigan jaloliy korinishlarning paydo bolishi ila toshlar parchalanib, bir qismi titilib tuproqqa aylanib, nabototga manba boladi. Boshqa bir qismi tosh qolib, aylanib daralarga, pastliklarga tarqalib, zaminda yashovchilarning maskani kabi bir qancha ishlarida izmatkorlik qilib va mafiy ba`zi hikmatlar va manfaatlar uchun Ilohiy qudrat va hikmatga itoat sajdasi etib, Subhoniy hikmat dasturlariga amrbardor shaklini oladilar. Albatta u qorquvdan u yuksak mavqni tark etib kamtarona past yrlarni itiyor etmoq va u muhim manfaatlarga sabab bolmoq bhuda bolmasdan, ozi ozicha emas va tasodifiy ham bolmaganini, balki bir Hakiymi Qodiyrning hakimona tasarruflari ila, u intizomsizlik ichida zohir nazarga korinmagan bir hakimona intizom bolganiga dalil esa; u toshlarga bogliq foydalar, manfaatlar va ular ustida aylanganlari togning jasadiga kiydirilgan va gul va mvalarning ziynatlari ila naqshinkor va bzalgan bolgan koylaklarning mukammal intizomi va gozal san`ati qat`iy, shubhasiz shahodat etar. ullas, shu uch oyatning hikmat nuqtai nazarida naqadar qiymatdor bolganini kordingiz. Hozir qarang Qur`on bayonining latifligiga va balogati mo`jizaligiga; qanday shu zikr qilingan buyuk va kng va ahamiyatli haqiqatlarning uchlarini uch parcha ichida uch mashhur va mashhud voqa ila korsatadi va madori ibrat uch boshqa hodisani otirlatmoq ila latif bir irshod qiladi, muqovamatsuz zajr etadi. Masalan: Ikkinchi parchada dr:

Shu parcha ila Hazrati Muso Alayhissalomning hassasiga qarshi mukammal shavq ila yorilib on ikki kozidan on ikki chashma oqitgan toshga ishora etmoq ila shunday bir ma`noni anglatadi va ma`nan dydi: Ey BaniIsroil! Birgina Musoning (A.S.) mo`jizasiga qarshi katta toshlar yumshalib, parchalanar. Yo qorquvidan yoki svinchidan yiglab sl kabi yosh oqitgani holda, qaysi insof ila butun Musoning (A.S.) mo`jizalariga qarshi qaysarlik qilib yiglamasdan, kozingiz qup-quruq va qalbingiz qattiqliq qilmoqda.

Sozlar
Ham uchinchi parchada dr:

304

Shu ifoda ila Turi Sinodagi Hz.Musoning (A.S.) munojotida sodir bolgan jalol korinishlari haybatidan ulkan tog parchalanib tarqalishi va u qorquvdan toshlarning atrofga sochilishi bolgan mashhur voqani eslatmoq ila shunday bir ma`noni dars bradiki: Ey Muso (A.S.) Qavmi! Qanday Allohdan qorqmaysizlar? Holbuki toshlardan iborat bolgan toglar uning qorquvidan ezilib tarqalar va sizdan ahd olmoq uchun ustingizda Tur Togini tutganini, ham talabi ru`yat hodisasida togning parchalanishini bilib va korganingiz holda, qay jasorat ila uning hashamatidan titramasdan, qalbingizni qattiqlik va gaflatda saqlamoqdasizlar? Ham birinchi ifodada dydi:

Bu ifoda ila toglardan qaynab chiqqan Muborak Nil, Dijla va Firot kabi irmoqlarni otirlatmoq ila toshlarning taqviniy amrlarga qarshi naqadar garoyib bir shaklda va mo`jizavoriy bir suratda mazhar va musahhar bolganini anglatar va u bilan bunday bir ma`noni uygongan qalblarga bradiki: Shunday azim irmoqlarning albatta mumkin emas, shu toglar haqiqiy manbalari bolsin. Chunki farazan u toglar tamoman suv ksilsa va konussimon bittadan hovuz bolsalar, u katta daryolarning shunday tz va kasratli jarayonlariga muvozanatni yoqotmasdan, bir ncha oygina chiday oladilar va u kasratli masraflarga qarshi kopi bilan bir mtr qadar tuproqda nufuz etgan yomgir ytarli kirim bololmas. Dmakki, shu anhorning qaynab chiqishlari oddiy va tabiiy va tasodifiy bir ish emasdir. Balki juda garoyib bir suratda Fotiri Zuljalol ularni faqat gayb azinasidan oqittirmoqda. ullas, shu sirga ishoratan bu ma`noni ifoda uchun hadisda rivoyat etiladiki: "U uch daryoning har biriga Jannatdan bittadan qatra har vaqt tomar va undan barakalidirlar". Ham bir rivoyatda dyilganki: "Shu uch daryoning manbalari Jannatdandir". Shu rivoyatning haqiqati shudirki: Modomiki moddiy sabablar shularning bu daraja kasratli qaynab chiqishlariga ytarli emasdir. Albatta manbalari bir gayb olamidadir va yashirin bir rahmat azinasidan klarki, masraflar ila kirimning muvozanati davom etar. ullas, Qur`oni Hakim shu ma`noni eslatmoq ila shunday bir dars

Sozlar

305

brmoqdaki, dr: Ey Bani-Isroil va ey Bani-Odam! Qalb qattiqligi va gaflatingiz ila shunday bir Zoti Zuljalolning amrlariga qarshi itoatizlik etmoqdasizki va shunday bir Shamsi Sarmadiyning ma`rifat ziyosiga gaflat ila kozlaringizni yummoqdasizki, Misringizni Jannat suratiga aylantirgan Muborak Nil kabi katta daryolarni oddiy, jonsiz toshlarning ogizlaridan oqitib qudrat mo`jizalarini, vahdoniyat shohidlarini u katta daryolarning quvvat va zuhur va fayzlantirishi darajasida koinotning qalbiga va zaminning dimogiga brib, jin va insning qalblari va aqllariga tokmoqda. Ham hissiz, jonsiz ba`zi toshlarni bunday ajib bir tarzda(Izoh) qudrat mo`jizalariga mazhar etishi; Quyoshning ziyosi Quyoshni korsatgani kabi, u Fotiri Zuljalolni korsatgani holda, qanday uning u ma`rifat nuriga qarshi kor bolib kormayotirsiz? ullas, shu uch haqiqatga qanday bir balogat kiydirilganini kor. Va irshod balogatiga diqqat et. Ajabo, qaysi gaflat va qattiqlik bordirki, bunday haroratli shu irshod balogatiga qarshi tura olsin, ezilmasin? ullas, boshdan bu yrga qadar tushungan bolsang, Qur`oni Hakimning irshodiy bir mo`jizalik yogdusini kor, Allohga shukr qil.

(Izoh)

Nili Muborak Qamar Togidan chiqqani kabi, Dijlaning eng muhim bir irmogi Van Viloyatidan Mukus nohiyasidan bir qoyaning goridan chiqadi. Firotning ham muhim bir irmogi Diyadin taraflarida bir togning etagidan chiqadi. Toglarning asli ilqatan bir suv moddasidan muzlagan toshlar bolgani fan vositasi ila sobitdir. Tasbhoti Nabaviyadan bolgan qat`iy dalolat etadiki: Yer yaratilishining asli shundaydirki: Suv kabi bir modda Ilohiy amr ila muzlar, tosh bolar. Tosh Ilohiy izn ila tuproq bolar. Tasbhdagi Yer lafzi tuproq dmakdir. Dmak, u suv juda yumshoqdir, ustida turilmas. Tosh juda qattiqdir, undan foydalanilmas. Shuning uchun Hakiymi Rahiym tuproqni tosh ustida yoyar, tirik mavjudotga qarorgoh qilar.

Sozlar

306

***

Yigirmanchi Sozning Ikkinchi Maqomi

[Paygambarlarning Mo`jizalari Yuzida Porlagan Qur`on Mo`jizaligining Bir Yogdusi] Oirdagi Ikki Savol Va Ikki Javobga Diqqat Et.

On tort yil avval, (hozir ottiz yildan oshdi) shu oyatning bir siriga doir

Sozlar

307

Ishorat-ul I`joz nomli tafsirimda arabiy matnli bir bahs yozgan edim. Hozir orzulari mncha ahamiyatli bolgan ikki qardoshim u bahsga doir Turkcha bolib bir parcha izoh istadilar. Mn ham Janobi Haqning tavfiqiga e`timod qilib va Qur`onning fayziga tayangan holda dymanki: Bir sozga kora Kitobi Mubin Qur`ondan iboratdir. Hol va quruq hamma narsa ichida bolganini shu oyati karima bayon etadi. Shundaymi? Ha, hamma narsa ichida bor. Faqat harkas hamma narsani ichida korolmas. Zro farqli darajalarda mavjud. Ba`zan uruglari, ba`zan danaklari, ba`zan ijmollari, ba`zan dasturlari, ba`zan alomatlari; yo sarohatan, yo ishoratan, yo ramzan, yo yopiq shaklda, yo eslatma tarzida bolarlar. Faqat ehtiyojga kora va Qur`on maqsadiga munosib bir tarzda va maqom taqozosi munosabatida shu tarzlarning birisi ila ifoda etiladi. Jumladan: Basharning san`at va fan jihatidagi taraqqiyotlarining natijasi bolgan san`at ajoyiblari va fan garoyiblari bolib tayyora, elktr, poyzd, tlgraf kabi narsalar vujudga klgan va basharning moddiy hayotida eng buyuk joy olganlar. Albatta umum navi basharga itob etgan Qur`oni Hakim shularni e`tiborsiz qoldirmas. Ha, qoldirmagan. Ikki jihat ila ularga ham ishora etgandir: Birinchi jihat: Paygambarlar Mo`jizalari surati ila... Ikkinchi qism shudirki: Ba`zi tariiy hodisalar suratida ishora etar. Jumladan:

Shuningdk:(Izoh1) kabi oyatlar ila poyzdga ishora etgani kabi,

(Izoh1)

Shu jumla ishora etadiki: Poyzddir. Islom olamini asorat ostiga olgandir. Kofirlar u bilan islomni maglub etgandir.

Sozlar

308

(Izoh2)

oyati juda kop nurlarga, sirlarga ishora ila barobar

elktrga ham ramz etadi. Shu ikkinchi qism, ham kop zotlar u masalalarda izlanganidan, ham kop diqqat va izohga muhtoj bolganidan va ham kop bolganidan; hozircha poyzd va elktrga ishora etgan shu oyatlar ila chklanib u eshikni ochmayman. Birinchi qism esa Paygambarlar mo`jizalari suratida ishora etadi. Biz ham u qismdan ba`zi namunalarni misol sifatida zikr etamiz. Muqaddima: ullas, Qur`oni Hakim anbiyolarni insonning jamoatlariga ma`naviy taraqqiyot jihatida bittadan pshdor va imom yuborgani kabi; yana insonlarning moddiy taraqqiyot suratida ham u anbiyolarning har birisining qoliga ba`zi ajoyiblar brib yana u insonlarga bittadan ustoboshi va ustoz etgandir. Ularga mutlaq ergashishni amr etadi. ullas, anbiyolarning ma`naviy kamolotini bahs etmoq ila insonlarni ulardan foydalanishga tashviq etgani kabi, mo`jizalaridan bahs ham; ularning oshashlariga ytishishga va taqlidlarini qilishga bir tashviqni his ettiradi. Hatto aytib boladiki: Ma`naviy kamolot kabi moddiy kamolot va ajoyiblarni ham eng avval mo`jiza qoli navi basharga hadya etgandir. ullas, Hazrati Nuhning (Alayhissalom) bir mo`jizasi bolgan kma.. va Hazrati Yusufning (Alayhissadom) bir mo`jizasi bolgan soatni eng avval basharga hadya etgan mo`jiza qolidir. Bu haqiqatga latif bir ishoradirki: Ustalarning aksari har bir hunarda bittadan paygambarni pir qabul etadi. Masalan kmachilar Hazrati Nuhni (Alayhissalom), soatchilar Hazrati Yusufni (Alayhissalom), tikuvchilar Hazrati Idrisni (Alayhissalom). Ha, modomiki Qur`onning har bir oyatining kop irshodiy shakllari va kopgina hidoyat jihatlari bolganini tahqiq ahli va balogat ilmi ittifoq etganlar. Unday bolsa Qur`oni Mo`jiz-ul Bayonning eng porloq oyatlari bolgan Paygambarlar mo`jizalari oyatlari bittadan tariiy hikoya bolib emas, balki ular kop irshodiy ma`nolarni ichlariga oladilar. Ha, Paygambarlar
(Izoh2)

yoritadi.

jumlasi u ramzni

Sozlar

309

mo`jizalarini zikr etishi ila bashariyat fan va san`atining songgi hududini chizadi. Eng oldingi goyalariga ishora qiladi. Eng songgi hadaflarini tayin etadi. Basharning orqasiga tashviq qolini urib u goyaga chorlaydi. Moziy zamoni istiqbol zamoni tuumlarining azinasi va ishlarining oynasi bolgani kabi; istiqbol ham moziyning ekinzori va ahvolining oynasidir. Hozir misol sifatida u juda kng manbadan yolgiz bir nchta namunalarini bayon etamiz: Masalan: Hazrati Sulaymon Alayhissalomning bir mo`jizasi bolib havoni amr ostiga olishini bayon etgan: oyati; "Hazrati Sulaymon bir kunda havoda uchish ila ikki oylik bir masofani bosib otgandir" dr. ullas, bunda ishora etadiki: Basharga yol ochiqdirki, havoda shunday bir masofani bosib otsin. Unday bolsa ey bashar! Modomiki snga yol ochiqdir. Bu martabaga yaqinlash va ytish. Janobi Haq shu oyatning lisoni ila ma`nan dydi: "Ey inson! Bir qulim havoyi nafsini tark etgani uchun havoga mindirdim. Siz ham nafsning tanballigini tashlab ba`zi odat qonunlarimdan gozalcha foydalansangiz, siz ham mina olasiz". Ham Hazrati Muso Alayhissalomning bir mo`jizasini bayon etgan: ila oir... Bu oyat ishora etadiki: Zamin tatida yashirin bolgan rahmat azinalaridan oddiy vositalar ila foydalanib boladi. Hatto tosh kabi bir qattiq yrda bir hassa ila obi hayot jalb etib boladi. ullas, shu oyat bu ma`no ila basharga drki: "Rahmatning eng latif fayzi bolgan obi hayotni bir hassa ila topa olishingiz mumkin. Unday bolsa qani, tirish top!" Janobi Haq shu oyatning ramz lisoni ila ma`nan dydiki: "Ey inson! Modomiki mnga e`timod etgan bir abdimning qoliga shunday bir hassa brmoqdamanki: Har istagan yrida obi hayotni u bilan chiqarar. Sn ham mning rahmat qonunlarimga tayansang shunday unga oshash va youd unga yaqin bir vositani qolga kiritishing mumkin, qani qil!" ullas, bashar taraqqiyotining muhimlaridan birisi; bir asbobning ijodidirki: Aksar yrlarda urilgan payti suvni chiqaradi. Shu oyat undan ham oldin, song chgaralar va goyalar hududini chizgandir. Qandayki avvalgi oyat hozirgi mavjud tayyoradan yanada klajakdagi chgaralarining nuqtalarini tayin etgandir. Ham masalan: Hazrati Iso Alayhissalomning bir mo`jizasiga doir:

Sozlar

310
Qur`on Hazrati Iso

Alayhissalomning qanday yuksak aloqiga ergashishga basharni ochiqchasiga tashviq etar. uddi shuning kabi, shu qolidagi oliy san`atga va Rabboniy tibga ramzan targib etadi. Mana shu oyat ishora etadiki: "Eng bdavo dardlarga ham darmon topilishi mumkin. Unday bolsa, ey inson va ey musibatzada baniOdam! Ma`yus bolmanglar. Har dard, -nima bolsa bolsin- darmoni mumkindir. Qidiringlar, topinglar. Hatto olimga ham vaqtinchalik bir hayot rangi brmoq mumkindir". Janobi Haq shu oyatning ishora lisoni ila ma`nan dydiki: "Ey inson! Mn uchun dunyoni tark etgan bir abdimga ikki hadya brdim. Biri ma`naviy dardlarning darmoni, biri esa moddiy dardlarning dorisi... ullas, olgan qalblar hidoyat nuri ila tiriladi. Olgan kabi kasallar ham uning nafasi ila va dorisi ila shifo topadi. Sn ham mning hikmat dorionamda har dardingga davo topa olasan. Tirish, top! Albatta qidirsang topasan". ullas, basharning tib jihatidagi hozirgi taraqqiyotidan kop oldindagi hududini shu oyat chizmoqda va unga ishora etmoqda va tashviq qilmoqda. Ham masalan Hazrati Dovud Alayhissalom haqida:

haqida:

Hazrati Sulaymon Alayhissalom

oyatlari ishora etadilarki: Tmirni yumshatmoq

eng buyuk Ilohiy bir n`matdirki; buyuk bir paygambarining fazlini u bilan korsatmoqda. Ha, tmirni yumshatmoq, ya`ni tmirni amir kabi yumshatmoq va misni eritmoq va konlarni topmoq, chiqarmoq; butun moddiy bashar san`atlarining asli va onasidir va asosi va ma`danidir. Mana shu oyat ishora etadiki: "Buyuk bir rasulga, buyuk bir zamin alifasiga, buyuk bir mo`jiza suratida, buyuk bir n`mat sifatida tmirni yumshatmoqdir va tmirni amir kabi yumshatmoq va sim kabi mayin qilmoq va misni eritmoq ila aksar umumiy san`atlarga mador bolmoqdir". Modomiki bir rasulga, ham alifa, ya`ni ham ma`naviy, ham moddiy bir hokimga lisoniga hikmat va qoliga san`at brgan, lisonidagi hikmatga ochiqchasiga tashviq etar. Albatta qolidagi san`atga ham targib ishorasi bor. Janobi Haq shu oyatning ishora lisoni ila ma`nan dydi: "Ey bani-Odam! Taklif etgan amrlarimga itoat etgan bir qulimning lisoniga va qalbiga shunday bir hikmat brdimki: Hamma narsani mukammal bir ochiqlik ila ajratib haqiqatini korsatadi va qoliga ham shunday bir san`at brdimki; qolida mum kabi tmirni har shaklga aylantiradi. alifalik va pods-

Sozlar

311

hohligiga muhim quvvat qolga kiritadi. Modomiki bu mumkindir, brilmoqda. Ham ahamiyatlidir. Ham ijtimoiy hayotingizda unga juda muhtojsiz. Siz ham taqviniy amrlarimga itoat etsangiz, u hikmat va u san`at sizga ham brilishi mumkin. Zamon otishi bilan ytisha va yaqinlasha olasiz". ullas, basharning san`at jihatida eng oldin ktishi va moddiy quvvat jihatida eng muhim iqtidor qolga kiritishi; tmirni yumshatmoq iladir va misni eritmoq iladir. Oyatda mis "kitr" ila ta`bir etilgan. Shu oyatlar umum navi basharning nazarini shu haqiqatga ogiradi va shu haqiqatning naqadar ahamiyatli bolganini taqdir etmagan eski zamon insonlariga va hozirgi tanballariga shiddat ila eslatadi... Ham masalan: Hazrati Sulaymon Alayhissalomga Bilqisning tatini yoniga jalb etmoq uchun vazirlaridan jalb ilmining bir olimi ddi: "Kozingizni ochib yopishingizgacha sizning yoningizda u tatni hozir qilaman" bolgan garoyib hodisaga dalolat etgan shu oyat: ila oir... Ishora etadiki: Uzoq masofalardan narsalarni aynan yoki suratan huzurga kltirmoq mumkindir. Ham sodir bolgandirki, risolati ila barobar saltanat ila musharraf bolgan Hazrati Sulaymon Alayhissalom ham gunohsizligiga, hamda adolatiga mador bolmoq uchun juda kng bolgan mamlakatining har tarafidan ozi zahmatsiz abardor bolmoq va raiyatining ahvolini kormoq va dardlarini eshitmoq uchun bir mo`jiza suratida Janobi Haq ehson etgandir. Dmak, Janobi Haqqa e`timod etib Sulaymon Alayhissalomning gunohsiz lisoni ila istagani kabi, u ham ist`dodi lisoni ila Janobi Haqdan istasa va odat qonunlariga va inoyatiga uygun harakat etsa, unga dunyo bir shahar hukmiga ota olar. Dmak, Bilqisning tati Yamanda ekan, Shomda ayni ila va youd surati ila hozir bolgandir, korilgandir. Albatta, tat atrofidagi odamlarning suratlari ila barobar ovozlari ham eshitilgandir. ullas, uzoq masofada surat va ovoz jalbiga hashamatli bir suratda ishora etadi va ma`nan dydi: "Ey saltanat sohiblari! Toliq adolat qilmoq istasangiz, Hz. Sulaymon kabi royi zaminni atrofi ila korishga va tushunishga tirishingiz. Chunki adolatli bir hokim, bir raiyatparvar podshoh mamlakatining har tarafiga, har istagan payti abardor bolmoq darajasiga chiqmoq ila ma`naviy mas`uliyatdan qutular yoki toliq adolat qila olar". Janobi Haq shu oyatning ishorati tili ila ma`nan dydiki: "Ey bani Odam! Bir abdimga kng bir mulk va u kng mulkida toliq adolat qilmoq uchun ahvol va zamin voqalaridan shasan ozini abardor qilmoqdaman va modomiki har bir insonga fitratan zaminga bir alifa bolmoq qobiliyatini brganman. Albatta u qobiliyatga kora royi zaminni koradigan va qaraydi-

Sozlar

312

gan, tushunadigan ist`dodini ham brishni hikmatim taqozo etganidan brganman. Shasan u nuqtaga ytishmasada, nav jihatidan ytisha olar. Moddatan ytishmasada, avliyolar kabi ma`nan erisha olar. Unday bolsa, shu azim n`matdan foydalanishingiz mumkin. Qani koraylik sizni, ubudiyat vazifangizni unutmaslik sharti ila shunday harakat qilingizki, royi zaminni, har tarafni har biringizga koringan va har burchagidagi ovozlarni sizga eshittirgan bir bogchaga aylantiringiz. dagi Rahmonning farmonini tinglangiz." ullas, basharning nozik san`atlaridan bolgan surat va ovozlar jalbining kop oldindagi oirgi hududini shu oyat ramzan korsatadi va yngil tashviq etadi. Ham masalan: Yana Hazrati Sulaymon Alayhissalom jin va shaytonlarni va yomon ruhlarni amr ostiga olib, sharrlarini man va foydali ishlarda ishlattirishini ifoda etgan shu oyatlar: ila oir... ila oir... oyatlari dydiki: Yerning insondan song idroklilar bolib eng muhim yashovchilari bolgan jin insonga izmatkor bolishi mumkin. Ular bilan aloqa qilib bolar. Shaytonlar ham dushmanlikni tashlashga majbur bolib, istar-istamas izmat qilishi mumkinki, Janobi Haqning amrlariga musahhar bolgan bir abdiga ularni musahhar etgandir. Janobi Haq ma`nan shu oyatning ramz lisoni ila drki: Ey inson! Mnga itoat etgan bir abdimga jin va shaytonlarni va yomonlarini itoat ettirmoqdaman. Sn ham mning amrimga musahhar bolsang, kop mavjudot, hatto jin va shayton ham snga musahhar bolishlari mumkin". ullas, basharning san`at va fanning uyushmasidan sizib chiqqan, moddiy va ma`naviy favqulodda szuvchanligidan ortaga chiqqan spiritizm kabi ruhlarni chaqirmoq va jinlar ila abarlashishni shu oyat eng oirgi hududini chizmoqda va eng foydali suratlarini tayin etmoqda va unga yolni ham ochmoqda. Faqat hozirgi kabi; ba`zan oziga oliklar nomini brgan jinlarga va shaytonlarga va yomon ruhlarga musahhar va masqara bolib oyinchoq bolmoq emas, balki Qur`on tilsimlari ila ularni amr ostiga olmoqdir, sharrlaridan qutulmoqdir. Ham ruhlarning aks brib korinishiga ishora etgan Hazrati Sulaymon

Sozlar
Alayhissalomning ifritlarni jalb va itoat ettirishiga doir oyatlar, ham

313

kabi ba`zi oyatlar ruhoniylarning aks etib korinishiga ishora etmoq ila barobar ruhlarni chaqirishga ham ishora etadilar. Faqat ishora bolgan yashi ruhlarning chaqirilishi esa, madaniylarning qilgani kabi hazil suratida ba`zi oyinchoqlarga u juda jiddiy va jiddiy bir olamda bolgan ruhlarga hurmatsizlik etib, oz yriga va oyinchoqlarga jalb etmoq emas, balki jiddiy bolib va jiddiy bir maqsad uchun Muhyiddini Arabiy kabi zotlarki, istagan payti ruhlar ila korishgan bir qism avliyolar kabi ular bilan korishib munosabat paydo etmoq va ularning yriga borib olamlariga bir daraja yaqinlashmoq ila ruhoniyatlaridan ma`naviy foydalanmoqdirki, oyatlar unga ishora etar va ishora ichida bir tashviqni his ettiradilar va bu navi san`at va yashirin ilmlarning eng old hududini chizmoqda va eng gozal suratini korsatmoqdalar. Ham masalan: Hazrati Dovud Alayhissalomning mo`jizalariga doir

va oyatlar dalolat etadiki: Janobi Haq Hazrati Dovud Alayhissalomning tasbhotiga shunday bir quvvat va yuksak bir ovoz va ush bir ado brganki: Toglarni yuksak hayajonga kltirib bittadan muazzam grammofon kabi va bittadan inson kabi bir sar zokirning atofida ufuqiy alqa tutib; bir doira bolib tasbhot etar edilar. Ajabo bu mumkinmidir, haqiqatmidir? Ha haqiqatdir. Gorli har tog har inson ila va insonning tili ila totiqush kabi gapira olar. Chunki aksi-sado vositasi ila togning qarshisida sn "Alhamdulillah" ayt. Tog ham aynan sn kabi "Alhamdulillah" dydi. Modomiki bu qobiliyatni Janobi Haq toglarga ehson etgandir. Albatta u qobiliyat inkishof ettirila olar va u urug sunbullanar. ullas, Hazrati Dovud Alayhissalomga risolati ila barobar royi zamin alifaligi mustasno bir suratda unga brilganidan, u kng risolat va muazzam saltanatga loyiq bir mo`jiza bolib u qobiliyat urugini shunday inkishof ettirganki, juda katta toglar bittadan askar, bittadan shogird, bittadan murid kabi Hazrati Dovudga iqtido etib uning lisoni ila, uning amri ila oliqi Zuljalolga tasbhot etar edilar. Hazrati Dovud Alayhissalom nima aytsa, ular ham takror etar edilar.

Sozlar

314

Qandayki hozir abarlashish vositalari va boglanish vositalarining kopayishi va rivojlanishi sababi ila hashamatli bir qomondon toglarga tarqalgan azim qoshiniga bir onda "Allohu Akbar" ddirar va u katta toglarni gapirtirar, shovqinga kltirar. Modomiki insonning bir qomondoni, toglarni otirganlarining lisoni ila majoziy bolib gapirtirar. Albatta Janobi Haqning hashamatli bir qomondoni haqiqiy bolib gapirtirar, tasbhot qildirar. Bu bilan barobar har togning bir ma`naviy shasi bolganini va unga munosib bittadan tasbh va bittadan ibodati bolganini eski Sozlarda bayon etganmiz. Dmak, har tog insonlarning lisoni ila aksi-sado siri ila tasbhot qilganlari kabi, oz masus lisonlari ila ham oliqi Zuljalolga tasbhotlari bordir.

jumlalari ila Hazrati Dovud va

Sulaymon Alayhissalomga qushlar navlarining lisonlarini, ham ist`dodlarining tillarini, ya`ni qaysi ishga yaraganliklarini, ularga Janobi Haqning ehson etganini shu jumlalar korsatadilar. Ha, modomiki haqiqatdir. Modomiki royi zamin Rahmonning bir dasturonidir. Insonning sharafiga qurilgandir. Unday bolsa, u dasturondan foydalangan boshqa hayvonot va qushlarning kopi insonga musahhar va izmatkor bolishi mumkin. Qandayki eng kichiklaridan asal arisi va ipak qurtini izmat qildirib Ilohiy ilhom ila azim bir foydalanish yolini ochib va kabutarlarni ba`zi ishlarda ishlattirib va totiqush kabi qushlarni gapirtirib, bashariyat madaniyatining gozalliklariga chiroyli narsalarni qoshgandir. uddi shuning kabi, boshqa qush va hayvonlarning ist`dod tili bilinsa, kop toifalari borki, qarindoshlari uy hayvonlari kabi bittadan muhim ishda ishlattirib boladilar. Masalan: Chigirtka ofatining istilosiga qarshi; chigirtkani ymasdan mavh etgan qushchalarning tili bilinsa va harakati tartiblansa, naqadar foydali bir izmatda bpul ishlattirib boladi. ullas, qushlardan shu nav foydalanish va itoat ettirishni va tlfon va grammofon kabi jonsizlarni gapirtirmoq va qushlardan foydalanmoq; eng muntaho hududini shu oyat chizmoqda. Eng uzoq hadafini tayin etmoqda. Eng hashamatli suratiga barmoq ila ishora etmoqda va bir navi tashviq etmoqda. ullas, Janobi Haq shu oyatlarning ramz lisoni ila ma`nan dydiki: "Ey insonlar! Mnga toliq abd bolgan bir hamjinsingizga, uning nubuvvatining ismatiga va saltanatining toliq adolatiga mador bolmoq uchun mulkimdagi muazzam maluqotni unga musahhar etib gapirtirmoqdaman va askarlarimdan va hayvonlarimdan kopini unga izmatkor qilib brmoqdaman. Unday bolsa, har biringizga ham modomiki kok va yr va toglar kotarishdan chkingani bir amonati kubroni omonat qilib brganman, alifa-i zamin bolmoq ist`dodini brganman. Shu maluqotning ham tizginlari kimning qolida bolsa, unga rom bolishingiz lozimdir. Toki uning mulkidagi maluqlar ham sizga rom

Sozlar

315

bola olsin va ularning tizginlari qolida bolgan zotning nomiga qolga kiritib bilingiz va ist`dodlaringizga loyiq maqomga chiqingiz... Modomiki haqiqat bundaydir. Ma`nosiz bir oyin-kulgi hukmida bolgan grammofon ishlattirmoq, kabutarlar ila oynamoq, maktub tashuvchiligini qilmoq, totiqushlarni gapirtirmoqqa badal eng ush, eng yuksak, eng yuksak bir ma`sumona oyin-kulgiga tirishki, toglar snga Hz. Dovud kabi bittadan muazzam grammofon bola olsin va havo-i nasimining tgilishi ila daratlar va nabototdan bittadan musiqiy tor kabi zikr ovozlari qulogingga klsin va tog minglab tillari ila tasbhot qilgan yaratilgan maluqlarning eng hayratlanarlisi mohiyatini korsatsin va aksar qushlar Hudhudi Sulaymoniy kabi bittadan munis dost yoki mut bittadan izmatkor suratini kiysin. Ham sni ursand qilsin, ham ist`dodli bolganing kamolotga ham sni shavq ila chorlasin. Boshqa lavhiyot kabi insoniyatning taqozo etgan maqomidan sni tushirmasin. Ham masalan: Hazrati Ibrohim Alayhissalomning bir mo`jizasi haqida bolgan bor: Birinchisi: Otash ham, boshqa-boshqa tabiiy sabablar kabi oz kayfi ila, tabiati ila, kor-korona harakat etmaydi. Balki amr tatida bir vazifa qiladiki; Hazrati Ibrohimni (Alayhissalom) yoqmadi va unga, Yoqma amr etilgan. Ikkinchisi: Otashning bir darajasi borki, sovuqlik bilan yoqar. Ya`ni yoqmoq kabi bir ta`sir qilar. Janobi Haq,
(Izoh)

oyatida uch latif ishora

lafzi ila sovuqlikka dydiki:

"Sn ham harorat kabi sovuqliging bilan yoqma". Dmak, u martabadagi otash sovuqligi bilan yondirish kabi ta`sir korsatadi. Ham otashdir, ham sovuqlikdir. Ha, tabiat ilmlarida oq otash holida otashning bir darajasi borki, haroratni atrofiga tarqatmaydi va atrofidagi haroratni oziga jalb etgani uchun, shu tarz sovuqlik bilan atrofidagi suv kabi suyuq narsalarni muzlattirib, ma`nan sovuqligi bilan yoqar. ullas, qish chillasi sovuqligi bilan yoqadigan bir tur otashdir. Unday bolsa, otashning butun darajalariga va umum turlariga jom` bolgan Jahannam ichida, albatta "Chilla"ning bolishi zaruriydir. Uchinchisi: Jahannam otashining ta`sirini man etadigan va omonlik bradigan iymon kabi ma`naviy bir modda Islomiyat kabi bir zirh bolgani kabi,
(Izoh)

Bir tafsir dydi:

dmasa edi, sovuqligi bilan yoqar edi.

Sozlar

316

dunyoviy otashning ham ta`sirini man etadigan bir moddiy modda bordir. Chunki Janobi Haq Hakiym Ismi taqozosi ila, bu dunyo hikmat yri bolmoq hisobi ila, sabablar pardasi ostida ijroot qiladi. Unday bolsa Hazrati Ibrohimning jismi kabi, koylagini ham otash yoqmadi va otashga qarshi chidash holatini brgandir. Ibrohimni yoqmagani kabi, koylagini ham yoqmaydi. ullas, bu ishoraning ramzi ila ma`nan shu oyat dydiki: "Ey Millati Ibrohim! Hz. Ibrohim kabi boling. Toki moddiy va ma`naviy koylaklaringiz, eng katta dushmaningiz bolgan otashga ham bu yrda, ham u yrda bir zirh bolsin. Ruhingizga iymonni kiydirib, jahannam otashiga qarshi zirhingiz bolgani kabi; Janobi Haqning zaminda siz uchun saqlagan va tayyorlagan ba`zi moddalari bor. Ular sizni otashning sharridan muhofaza etar. Qidiringlar, chiqaringlar, kiyinglar". ullas, basharning muhim taraqqiyotidan va kashfiyotlaridandirki, otash yoqmaydigan bir moddani topgan va otashga chidaydigan bir koylak kiygan. Shu oyat esa, unga muqobil boq naqadar yuksak, latif va gozal va abadga qadar yirtilmaydigan "Hanifan Musliman" tazgohida toqiladigan bir koylakni korsatadi. Ham masalan: "Hazrati Odam Alayhissa-

lomning buyuk alifalik da`vosida eng buyuk mo`jizasi ismlarni orgatmoqdir" dydi. ullas, boshqa paygambarlarning mo`jizalari bittadan ususiy bashariyat garoyiblariga ramz etgani kabi, butun paygambarlarning otasi va dvoni nubuvvatning fotihasi bolgan Hazrati Odam Alayhissalomning mo`jizasi bashariyatning umum kamolot va taraqqiyotining nihoyatlariga va eng old hadaflariga sarohatga yaqin ishora etadi. Janobi Haq (Jalla Jallollohu) ma`nan shu oyatning ishora lisoni ila dydiki: "Ey bani Odam! Sizning otangizga, maloikalarga qarshi alifalik da`vosida ustunligiga hujjat bolib, butun ismlarni ta`lim etganimdan, siz ham modomiki uning avlodi va ist`dodining vorisisiz. Butun ismlarni organib, amonati kubro martabasida, butun maluqotga qarshi ustunligingizga layoqatingizni korsatmoq krakdir. Zro koinot ichida butun maluqot ustida eng yuksak maqomlarga ktmoq va zamin kabi buyuk maluqlar sizga musahhar bolmoq kabi oliy martabaga sizga yol ochiqdir. Qani oldinga otlaning va bittadan ismiga yopishing, chiqing. Faqat sizning padaringiz bir marta shaytonga aldandi, jannat kabi bir maqomdan royi zaminga vaqtinchalik sukut etdi. Diqqat qiling, siz ham taraqqiyotingizda shaytonga ergashib Ilohiy hikmatning samovotidan tabiat zalolatiga sukutga vosita qilmanglar. Vaqti-vaqti bilan boshingizni kotarib eng gozal ismlarga diqqat etib, u samovotga yuksalmoq uchun ilmlaringizni va taraqqiyotingizni norvon qiling. Toki ilmlar va kamolotingiz manbalari va haqiqatlari bolgan Rabboniy ismlarimga chiqing va u ismlarning durbini ila, qalbingiz ila Rabbingizga boqa olasiz.

Sozlar

317

Muhim Bir Nukta Va Ahamiyatli Bir Sir

Shu ajib oyat inson ist`dodining jom`iyati jihati ila mazhar bolgan butun ilmiy kamolot va fanniy taraqqiyot va sun`iy horiqolarni "ismlarning orgatilishi" unvoni ila ifoda va ta`bir etmoqda shunday latif yuksak bir ramz borki: Har bir kamolning, har bir ilmning, har bir taraqqiyotning, har bir fanning oliy bir haqiqati borki; u haqiqat bir Allohning (J.J.) ismiga tayanadi. Juda kop pardalari va har il korinishlari va farqli doiralari bolgan u ismga tayanmoq ila u fan, u kamolot, u san`at kamolini topar, haqiqat bolar. Bolmasa pala-partish bir suratda nuqsonli bir soyadir. Masalan: Muhandislik bir fandir. Uning haqiqati va eng song nuqtasi Janobi Haqning Adl va Muqaddir Ismiga ytishib, muhandislik oynasida u ismning hakimona jilvalarini hashamati ila mushohada etmoqdir. Masalan: Tib bir fandir, ham bir san`atdir. Uning ham oirgi chgarasi va haqiqati; Hakiymi Mutlaqning Shofiy ismiga tayanib, katta dorionasi bolgan royi zaminda rahimona jilvalarini dorilarda kormoq ila tib kamolotini topar, haqiqat bolar. Masalan: Mavjudotning haqiqatidan bahs etgan Tabiat Ilmlari Janobi Haqning (Jalla Jalallohu) "Hakiym Ismi"ning eng buyuk korinishlarini mudabbirona, murabbiyona; narsalarda, manfaatlarida va foydalarida kormoq ila va u ismga ytishmoq ila va unga tayanmoq ila shu hikmat hikmat bolishi mumkin. Bolmasa yo urofotga inqilob etar va foydasiz narsa bolar yoki tabiat falsafasi

Sozlar
kabi zalolatga yol ochar.

318

Mana snga uch misol... Boshqa kamolot va fanlarni bu uch misolga qiyos et. ullas, Qur`oni Hakim shu oyat ila basharni hozirgi taraqqiyotida juda kop orqa qolgan eng yuksak nuqtalariga, eng old hududiga, eng oirgi martabalariga orqasiga tashviq qolini urib, barmogi ila u martabalarni korsatib "Qani oldinga" dydi. Bu oyatning eng buyuk azinasidan hozircha bu javhar ila qanoat qilib u eshikni yopamiz. Ham masalan: otami dvoni nubuvvat va butun anbiyolarning mo`jizalari uning risolati da`vosiga bitta mo`jiza hukmida bolgan anbiyolarning sarvari va shu koinotning fari va Hazrati Odamga (Alayhissalom) ijmolan ta`lim etilgan butun ismlarning butun martabalari ila tafsilan mazhari (Alayhissalotu Vassalam) yuqoriga jalol ila barmogini kotarmoq ila shaqqi Qamar etgan va pastga jamol ila tushirmoq ila yana on barmogidan kavsar kabi suv oqitgan va ming mo`jizalari ila togrilangan va dastaklangan bolgan Muhammad Alayhissalotu Vassalamning eng buyuk mo`jizasi bolgan Qur`oni Hakimning mo`jizalik jihatlarining eng porloqlaridan bolib haq va haqiqatga doir bayonotidagi jazolat, ifodasidagi balogat, ma`nolaridagi jom`iyat, uslublaridagi ulviyat va shirinlikni ifoda etgan: kabi kop oyati bayyinot ila insu jinning nazarlarini shu abadiy mo`jizaning mo`jizalik jihatidan eng zohir va eng porloq jihatiga ogiradi. Butun insu jinning tomirlariga tgdiradi. Dostlarining shavqlarini, dushmanlarining ojarligini harakatlantirib, azim bir tashviq ila, shiddatli bir targib ila dost va dushmanlarni uni oshatishga va taqlidga, ya`ni nozirini qilmoq va kalomini unga oshatmoq uchun chorlaydi, ham shunday bir suratda u mo`jizani harkasning nazariga qoyadi; goyo insonning bu dunyoga klishidan yagona goyasi u mo`jizani hadaf va dastur qabul qilib, unga qarab, inson yaratilishining natijasiga bilib yurmoqdir. Al-hosil: Boshqa Anbiyolar Alayhimussolamning mo`jizalari bittadan san`at garoyiblariga ishora etadi va Hazrati Odam Alayhissalomning mo`jizasi esa; san`at asoslari ila barobar, ilmlar va fanlarning, garoyiblar va kamolotining mundarijasini ijmoliy bir suratda ishora etadi va tashviq etadi. Ammo Hz.Muhammadning (S.A.V.) eng buyuk mo`jizasi bolgan Qur`oni Mo`jiz-ul Bayon esa ismlar orgatilishining haqiqatiga mufassalan mazhariyatini; haq va haqiqat bolgan ilm va fanlarning togri hadaflarini va dunyoviy, uroviy kamo-

Sozlar

319

lotni va saodatni ochiqcha korsatadi. Ham juda kop azim tashviqot ila basharni ularga chorlaydi. Ham shunday bir tarzda chorlar, tashviq etarki, u tarz ila shunday tushuntiradi: "Ey inson! Shu koinotdan a`lo maqsad; rububiyat korinishiga qarshi insonning kulliy ubudiyatidir va insonning eng yuksak goyasi u ubudiyatga ilm va kamolot ila ytishmoqdir". Ham shunday bir suratda ifoda etadiki, u ifoda ila shunday ishora qiladiki: "Albatta navi bashar oirgi vaqtda ilm va fanga chuqurlashib boradi. Butun quvvatini ilmdan oladi. Hukm va quvvat esa ilmning qoliga otadi". Ham u Qur`oni Mo`jiz-ul Bayon, Qur`onning jazolat va balogatini takror-takror oldga surganidan ramzan tushuntirmoqdaki: "Ilm va fanlarning eng porlogi bolgan balogat va jazolat butun navlari ila oirzamonda eng ragbatli bir surat oladi. Hatto insonlar oz fikrlarini birbirlariga qabul ettirmoq va hukmlarini bir-biriga ijro ettirmoq uchun eng kskin qurolini bayondagi jazolatdan va eng muqovamatsuz quvvatini adoning balogatidan oladi." Al-hosil: Qur`onning aksar oyatlari, har biri bittadan kamolot azinasining kaliti va bittadan ilm azinasining kalitidir. Agar istasang Qur`onning samovotiga va oyatlarining yulduzlariga ytishishni, otgan yigirma adad Sozlarni yigirma zinali(Izoh1) bir norvon qilib chiq. U bilan korki: Qur`on naqadar porloq bir quyoshdir. Ilohiy haqiqatlarga va mumkinot haqiqatlarining ustiga qanday sof bir nur sochmoqda va porloq bir ziyo yoymoqda boq... Natija: Modomiki paygambarlarga doir bolgan oyatlar hozirgi bashariyat taraqqiyotining garoyiblariga bittadan navi ishora ila barobar, yanada oldindagi hududini chizar kabi bir tarzi ifodasi bor va modomiki har bir oyatning kopgina ma`nolarga dalolati shubhasizdir, balki muttafiqan alayhdir va modomiki anbiyolarga ergashmoq va iqtido etmoqqa doir mutlaq amrlar bor. Unday bolsa shu otgan oyatlarning sarihiy ma`nolariga dalolat ila barobar, san`at va bashariyat ilmlarining muhimlariga ishoriy bir tarzda dalolat, ham tashviq etilmoqda db bolar.

(Izoh1)

Balki ottiz uch adad Sozlari, ottiz uch adad Maktublari, ottiz bir Yogdulari, on uch Shualari bir yuz yigirma zinalik bir norvondir.

Sozlar

320

Sozlar

321

Ikki Muhim Savolga Qarshi Ikki Muhim Javob

Birinchisi: Agar dsang: "Modomiki Qur`on bashar uchun nozil bolingandir. Nima uchun basharning nazarida eng muhim bolgan madaniyat garoyibotlarini ochiq-ochiq aytmaydi? Yolgiz yashirin bir ramz ila, ufyona bir imo ila, yngil bir ishora ila, zaif bir eslatma ila qanoat qilmoqda?" Javob: Chunki bashariyat madaniyati garoyibotlarining haqlari Qur`oniy bahsda u qadar bolishi mumkin. Zro Qur`onning asl vazifasi: Rububiyat doirasining kamolot va shuunotini va ubudiyat doirasining vazifalari va ahvolini ta`lim etmoqdir. Unday bolsa shu bashariyat garoyibotlarining u ikki doirada haqlari yolgiz bir zaif ramz, bir yngil ishora faqat tushar. Chunki ular rububiyat doirasidan haqlarini istasalar, u vaqt juda oz haq olib biladilar. Masalan, bashar tayyorasi(Izoh2) Qur`onga dsa: "Mnga bir soz soylash haqqi br, oyatingda bir joy br." Albatta u rububiyat doirasining tayyoralari bolgan Sayyoralar, Arz, Qamar Qur`on nomiga dydilar: "Bu yrda miqdoring qadar bir joy olib bilasan". Agar basharning suv osti kmalari Qur`on oyatlaridan joy istasalar; u doiraning suv osti kmalari (ya`ni, havo okanida va efir dngizida suzgan) zamin va yulduzlar unga dydilar: "Yonimizda sning yring korinmaydigan darajada ozdir". Agar elktrning porloq, yulduz-misol chiroqlari soz soylamoq haqqi istab, oyatlarga kirmoq istasalar, u doiraning elktr chiroqlari bolgan chaqmoqlar, dumli yulduzlar va kok yuzini ziynatlantirgan yulduzlar va chiroqlar dydilar: "Ishiging nisbatida bahs va bayonga kirib bilishing mumkin". Agar madaniyat garoyibotlari, san`at nozikliklari jihatida haqla(Izoh2)

Shu jiddiy masalani yozarkan itiyorsiz bolib, qalamim uslubini shu latif latifaga ogirdi. Mn ham qalamimni erkin qoldirdim. Umid etamanki, uslubning latifaligi masalaning jiddiyatiga alal brmas.

Sozlar

322

rini istasalar va oyatlardan maqom talab qilsalar, u vaqt bitta pashsha ularga "Jim turing" dydi. "Mning bir qanotim qadar haqqingiz yoqdir. Zro sizlardagi, basharning juz`iy itiyori ila kasb etilgan butun nozik san`atlar va butun nozik jihozlar toplansa, mning kichkina vujudimdagi nozik san`at va nozanin jihozlar qadar ajib bololmas. ila oir.. oyati sizning ovozingizni ochirar". Agar u garoyibotlar ubudiyat doirasiga ktib, u doiradan haqlarini istasalar, u payt u doiradan shunday bir javob oladilarki: "Sizning munosabatingiz biz bilan juda ozdir va doiramizga osonlik bilan kirolmaysiz. Chunki dasturimiz budirki: Dunyo bir musofironadir. Inson esa unda oz turadi va vazifasi kop bir musofirdir va qisqa bir umrda abadiy hayotga lozim bolgan lozim narsalarni qolga kiritmoq ila mukallafdir. Eng ahamiyatli va eng zaruriy ishlar taqdim etiladi. Holbuki siz aksariyat e`tibori ila shu foniy dunyoni bir maqqori abadiy nuqtai nazarida va gaflat pardasi ostida, dunyoparastlik hissi ila ishlangan bir surat sizda korilmoqda. Unday bolsa, haqparastlik va oiratni oylashlik asoslari ustiga qurilgan ubudiyatdan hissangiz juda ozdir. Lkin agar qiymatdor bir ibodat bolgan faqat Alloh (J.J.) qullarining manfaati uchun va umumiy manfaatlar va umumiy istirohatga va ijtimoiy hayotning kamoliga izmat qilgan va albatta ozchilik tashkil etgan muhtaram ustalar va ilhom etilgan kashfiyotchilar orqangizda va ichingizda bolsa; u szgir zotlarga shu Qur`oniy ramz va ishora sa`yga tashviq va hunarlarini taqdir etmoq uchun- togrisi kifoya va ytarlidir". Ikkinchi savolga javob: Agar dsang: "Hozir shu tahqiqotdan song shubham qolmadi va tasdiq etdimki; Qur`onda boshqa haqiqatlar bilan barobar, hozirgi madaniyatning garoyibotlariga va balki yanada oldlariga ishora va ramz bordir. Dunyoviy va uroviy bashar saodatiga lozim bolgan hamma narsa qiymati nisbatida ichida bor. Faqat nima uchun Qur`on ularni ochiqchasiga zikr qilmaydi? Toki ojar kofirlar ham tasdiqqa majbur bolsinlar, qalbimiz ham rohatlansin? Javob: Din bir imtihondir. Allohning taklifi bir tajribadir. Toki oliy ruhlar ila yomon ruhlar musobaqa maydonida bir-biridan ayrilsin. Qandayki bir ma`danga otash brilar, toki olmos ila komir, oltin ila tuproq bir-biridan ayrilsin. uddi shuning kabi, bu imtihon uyida bolgan Ilohiy takliflar bir sinovdir va bir musobaqaga chorlovdirki; bashar ist`dodi ma`danida bolgan oliy javharlar ila past moddalar bir-biridan ayrilsin...

Sozlar

323

Modomiki Qur`on bu imtihon uyida bir tajriba suratida, bir musobaqa maydonida basharning komillashishi uchun nozil bolgandir. Albatta shu dunyoviy va hammaga korinadigan istiqbolga oid gaybiy ishlarga yolgiz ishora qiladi va hujjatini isbot etadigan darajada aqlga eshik ochadi. Agar yaqqol zikr qilsa, taklif siri buzilar. uddi kok yuzidagi yulduzlar ila ochiq ravishda "La ilaha illalloh" yozmoq kabi bir yaqqollikka kiradi. U zamon harkas istar-istamas tasdiq etadi. Musobaqa bolmas, imtihon buzilar. Komir kabi bir ruh ila olmos kabi bir ruh(Izoh3) barobar qoladilar... Al-hosil: Qur`oni Hakim hakimdir. Hamma narsaga qiymati nisbatida bir maqom brar. Mana Qur`on, bir ming uch yuz yil avval istiqbolning zulmatida yashirin va gaybiy bolgan natijalar va insoniy taraqqiyotni koradi va korganimizdan va koradiganimizdan ham gozal bir suratda korsatadi. Dmak Qur`on, shunday bir zotning kalomidirki, butun zamonlarni va ichidagi butun narsalarni bir onda koradi. Mana, Paygambarlar Mo`jizaligining Bir Yogdusi... mo`jizalari yuzida porlagan Qur`on

(Izoh3)

Abu jahli Lain ila Abu Bakri Siddiq tng korinadi. Taklif siri zoy boladi.

Sozlar

324

***

Sozlar

325

YIGIRMA BIRINCHI SOZ

(Ikki Maqomdir)

Birinchi Maqom

Bir zamon yoshi, qomati, martabasi katta bir odam menga dedi: "Namoz yaxshidir. Lekin har kuni besh martadan oqish koplik qiladi. Takrorlanib turishi zeriktiradi?" U zotning ul sozidan xiyla vaqt otgandan song nafsimga quloq soldim. Eshitdimki, ayni sozlarni soylamoqda. Va unga boqdim, kordimki, bu darsni u tanballik qulogi ila shaytondan olmoqda. Shunda angladimki: U zot ul sozni butun nafsi ammoralarning nomidan aytgandek va yoki ayttirilgandek. Shunda men ham dedim: "Modomiki, nafsim ammoradir. Nafsini isloh qilmagan boshqalarni isloh qilolmas. Bas, shunday ekan, nafsimdan boshlayman.

Sozlar

326

Dedim: Ey nafs! Tubsiz jaholat ichra, tanballik toshagida, gaflat uyqusida sozlagan bu sozingga javoban "Besh tanbeh"ni mendan eshit... Birinchi tanbeh: Ey badbaxt nafsim! Ajabo, umring abadiymi? Kelajak yilga, balki ertagacha yashab qola olishingga hech bir qat`iy hujjating bormi?! Senga zerikish bergan narsa ozingni abadiy deb oylashingdir. Bu dunyoga kayfu-safo uchun kelib, unda abadiy qoladigandek nozlanasan. Agar umring oz ekanini, hamda foydasiz ketayotganini anglasayding, albatta uning yigirma tortdan birini, abadiy hayotning haqiqiy saodatiga sabab boladigan gozal va xush, rohat va rahmat keltiradigan bir xizmatga sarflamoq, zerikish u yoqda tursin, balki jiddiy bir ishtiyoq va xush bir zavqni uygotishga sabab bolar edi! Ikkinchi tanbeh: Ey maishatparvar nafsim! Ajabo, har kuni non eysan, suv ichasan, havodan nafas olasan, senga ular zerikish beradimi? Bermaydi. Chunki ehtiyoj takrorlanib turganidan zerikish emas, balki lazzat olasan. Shunday ekan, xona-i jismimda sening hamrohlaring bolmish qalbimning ozuqasi, ruhimning obi hayoti va Rabboniy his-tuygularimning havo-i nasimini jazb va jalb etgan namoz ham seni zeriktirmasligi kerak. Ha, benihoyat taassurot va alamlarga ma`ruz va mubtalo hamda benihoyat lazzatlarga va orzu-umidlarga maftun va oshiq bolgan bir qalbning qut va quvvati har narsaga qodir bir Rahiymi Kariymning eshigini iltijo ila qoqish bilan qolga kiritilishi mumkin. Ha, bu foniy dunyoda kamoli sur`at ila firoq faryodini kotarib ketgan juda kop mavjudotlar bilan bogliq bir ruhning obi hayoti esa har narsaga badal bolmish bir Ma`budi Boqiyning, bir Mahbubi Sarmadiyning chashma-i rahmatiga namoz ila yuzlanish bilan ichilishi mumkin. Ha, yaratilishidan abadiyatni istagan va abad uchun yaratilgan va azaliy va abadiy bir Zotning oynasi bolgan va nihoyatda nozik va latofatli va nurli bir Rabboniy tuygu bolgan, bu inson deb ataluvchi ongli bir sir, bu qayguli, ezuvchi va siquvchi, otkinchi va zulmatli va boguvchi dunyoviy ahvol orasida albatta tanaffusga goyat muhtojdir. Va faqat namozning derazasi orqaligina nafas olmogi mumkin! Uchinchi tanbeh: Ey sabrsiz nafsim! Ajabo, otgan kunlardagi ibodatning qiyinchiligini va namozning mashaqqatini va musibat zahmatini bugun oylab, iztirob chekish va kelajak kunlardagi ibodat vazifasini va namoz xizmatini va musibat alamini bugun tasavvur qilib, sabrsizlik korsatish aqldanmi? Bu sabrsizliging bir esankiragan qomondonning ishiga oxshaydiki, dushman ong qanot kuchini ham solga, ya`ni bu qomondonning ong tarafiga tashlab, shu qanotda katta kuch toplaganiga va bu qanotda dushmanning yana yangi bir kuchi bor bolishiga qaramay, u qomondon muhim bir kuchini ong qanotga yuboradi, markazni zaiflashtiradi. Ham sol qanotida dushmanning askari qolmaganiga qaramay, sol qanotga ham katta bir kuch yuboradi va "Ot och!"

Sozlar

327

buyrugini beradi. Markazni butunlay zaiflashtiradi. Dushman ham ishni anglab, markazga hujum qiladi va uni tor-mor etadi. Ha, sen shu noshud qomondonga oxshaysan. Axir, otgan kunlarning zahmati bugun rahmatga aylangan. Alami ketib, lazzati qolgan. Kulfati karomatga qoshilib, mashaqqati savobga aylangan. Shunday ekan, undan zerikish emas, balki yangi bir shavq va bir zavq va jiddiy bir gayrat bilan davom etmoq lozim boladi. Modomiki, kelajak kunlar hali kelmagan ekan, hozirdanoq ularni oylab zerikish va noumid bolish, xuddi kelgusi kunlardagi ochlik va suvsizlik uchun bugundan boshlab baqirib-chaqirish kabi bir telbalikdir. Modomiki, haqiqat shunday ekan, oqil bolsang, ibodat jihatida faqat buguningni oyla. Va "Uning bir soatini haqi juda katta, kulfati juda oz, xush va gozal va yuksak bir xizmatga sarf etmoqdaman," de. Shunda sening achchiq bir tushkinliging totli bir gayratga aylanadi. Xullas, ey sabrsiz nafsim! Sen uch xil sabrga buyurilgansan. Biri toat ustida sabrdir. Ikkinchisi ma`siyatdan tiyilishda sabrdir. Uchinchisi musibatga sabrdir. Aqling bolsa, bu uchinchi tanbehdagi misolda koringan haqiqatni ozingga rahbar qil. Mardona "Yo Sobur!" deb uch sabrni zimmangga ol. Janobi Haqning senga bergan sabr quvvatini agar yanglish yolda sochib yubormasang, u har mashaqqatga va har musibatga kifoya bola oladi. Shu quvvatga tayan! Tortinchi tanbeh: Ey esankiragan nafsim! Ajabo, bu ibodat vazifasi natijasizmi yo haqi ozmiki, senga zerikish bermoqda? Holbuki, bir odam senga bir qancha pul bersa va yoxud seni qorqitsa, shomga qadar seni ishlatadi va berilib ishlaysan. Ajabo, bu dunyo mehmonxonasida ojiz va faqir qalbingga qut va baraka va albatta boradigan manziling bolgan qabringda ozuqa va ziyo, har holda mahkamang bolgan Mahsharda hujjat va barot va xohlasang ham, xohlamasang ham ustidan otiladigan Sirot Koprigida nur va buroq boladigan namozning hech natijasi yoqmi yoki haqi ozmi?! Bir odam senga yuz somlik bir hadya va`da qilsa, yuz kun seni ishlatadi. Holbuki, u va`dasidan qaytishi mumkin, lekin sen u odamga ishonasan, berilib ishlaysan. Ajabo, va`dadan qaytishi mahol bolgan bir Zot, Jannat kabi bir mukofotni va abadiy saodat kabi bir hadyani senga va`da qilsa, juda oz bir vaqt ichida juda gozal bir vazifada seni ishlatsa, lekin sen xizmat qilmasang va yo xohishi yoq dangasa kabi yoki zerikish ila chala-yarim xizmating bilan Uni va`dasini tuhmatga qoysang va hadyasini qadriga etmasang, juda shiddatli bir jazoga va dahshatli bir azobga loyiq bolishingni oylamayotirsanmi? Bu dunyodagi hibsdan qorqib, eng ogir ishlarda berilib xizmat qilganing holda, narigi dunyoda jahannam kabi bir abadiy hibsning xavfi senga eng yengil va latif xizmat uchun gayrat bermayotirmi? Beshinchi tanbeh: Ey dunyoparast nafsim! Ajabo, ibodatdagi tushkunliging va namozdagi qusuring dunyoviy mashguliyatlarning kopligidanmi? Va

Sozlar

328

yoxud tirikchilik dardining mashguliyatlari ila vaqt topa olmaganingdanmi? Ajabo, birgina dunyo uchun yaratilganmidingki, butun vaqtingni unga sarflayotirsan? Sen iste`dod jihatida butun hayvonotdan ustunligingni va dunyo hayoti uchun kerakli narsalarni topib-tutishda iqtidor jihatida bir chumchuqqa ham etisha olmasligingni bilasan. Bundan nima uchun anglamayotirsanki, asl vazifang hayvon kabi chiranish emas, balki haqiqiy bir inson kabi haqiqiy bolgan doimiy hayot uchun sa`y-harakat qilishdir. Shu bilan birga, dunyoviy mashgulotlar degan ishlarning kopi senga oid bolmagan va sen bekordanbekor aralashgan va aralashtirgan ma`nosiz, foydasiz mashguliyatlardir. Eng muhimini tashlab qoyib, goyo minglab yil umring borday, hech keraksiz ma`lumot bilan vaqt otkazmoqdasan. Masalan: "Zuhalning atrofidagi halqalarning kayfiyati qanday va Amerika tovuqlari qanchadir?" kabi qiymatsiz narsalar bilan qiymatli vaqtingni otkazmoqdasan. Ozingcha, goyo falakiyot ilmidan va statistika fanidan bir kamol olmoqdasan... Agar desang: "Meni namozdan va ibodatdan qoldirgan va tushkunlikka tushirgan undayin keraksiz narsalar emas, balki tirikchilik dardining zaruriy ishlaridir". Unda men ham senga aytamanki: Agar kuniga yuz tiyin olish sharti bilan ishlasang, songra birov kelib: "Kel, on daqiqagina bu yerni qaz, yuz som qiymatida bir olmos va bir zumrad topasan" desa, sen unga: "Yoq, bormayman, chunki bu on daqiqa uchun kundalik ish haqimdan on tiyin olib tashlanadi, maoshim kamayib qoladi" desang, naqadar telbalarcha bir bahona bolishini albatta bilasan. Xuddi shuning kabi, sen bu bogingda oz maoshing uchun ishlamoqdasan. Agar farz namozini tark etsang, butun sa`y-harakatingning samarasi faqat dunyoviy va ahamiyatsiz, barakatsiz bir maosh bilan cheklanib qoladi. Agar sen istirohat va tanaffus vaqtingni ruhning rohatiga, qalbning tanaffusiga mador bolgan namoz uchun sarflasang, shunda barakatli dunyoviy maosh bilan birga sening uxroviy maoshingga va zodi oxiratingga ahamiyatli bir manba bolgan ikki ma`naviy ma`dan topasan. Birinchi ma`dan: Bogingdagi(Izoh) sen etishtirgan xoh gulli, xoh mevali har bir osimlik va daraxtning tasbehlaridan gozal bir niyat qilish bilan bir hissa olasan. Ikkinchi ma`dan: Ham bu bogdan chiqqan mahsulotdan hayvon bolsin, inson bolsin, sigir bolsin, pashsha bolsin, xaridor bolsin, ogri bolsin, kim yesa, u sen uchun bir sadaqa hukmiga otadi, faqat shu shart bilanki, sen haqiqiy Razzoq nomi bilan va Uning izni doirasida sarflasang va Uning molini

(Izoh)

Bu maqom bir bogda bir kishiga bir darsdirki, bu tarz ila bayon etilgan.

Sozlar

329

Uning maxluqotiga beradigan bir taqsimotchi ma`mur nazari bilan ozingga boqsang... Xullas, boq, namozni tark etgan odam naqadar katta bir ziyonga uchraydi. Naqadar ahamiyatli bir boylikni qoldan beradi va sa`y-harakatiga juda katta shavq bergan va ishida buyuk bir ma`naviy quvvat bilan ta`minlagan u ikki ma`dandan mahrum boladi, ham xonavayron boladi. Hatto keksaygan sari bogdorchilikdan zerikadi, tushkunlikka tushadi. "Nima keragi bor" deydi. "Men baribir dunyodan ketmoqdaman, nima uchun bu qadar zahmat chekmogim lozim?" deydi, ozini tanballikka soladi. Lekin avvalgi odam: "Yanada ziyoda ibodat bilan birga halol sa`y etmoqqa harakat qilay. Toki qabrimga yanada ziyoda yoruglik yuboray. Oxiratimga yanada ziyoda zaxira tayyorlay," deydi. Al-hosil: Ey nafs! Bilki, kechagi kun sening qolingdan chiqdi. Ertangi kunga esa sening qolingda hujjat yoqki, ega bolsang. Shunday ekan haqiqiy umringni bugungi kun deb bil. Loaqal kunning bir soatini ehtiyot aqchasi kabi, haqiqiy istiqbol uchun tashkil etilgan bir oxirat sandiqchasi bolgan bir masjidga va yo bir joynamozga ata. Ham bilki, har yangi kun senga, ham har kimga yangi bir olamning eshigidir. Agar namoz oqimasang, sening u kungi olaming zulmatli va parishon bir holda otadi. Senga qarshi Misol Olamida shahodat etadi. Zero har kimning har kunda shu olam ichida bir maxsus olami bor. Ham u olamning kayfiyati u odamning qalbiga va amaliga tobe`dir. Bamisoli, oynada koringan muhtasham bir saroy oynaning rangiga bogliq boladi. Qora bolsa, qora korinadi, qizil bolsa, qizil korinadi. Ham uning sifatiga bogliqdir. U oyna shishasi tekis bolsa, saroyni gozal korsatadi, notekis bolsa, chirkin korsatadi. Eng nozik narsalarni qopol korsatgani singari, sen qalbing ila, aqling ila, amaling ila, kongling ila oz olamingning shaklini ozgartirasan. Yo ozingga qarshi yoki oz foydangga shahodat ettira olasan. Agar namoz oqisang, u namozing ila u olamning Sone`i Zuljaloliga yuzlansang, birdan senga qarashli olaming nurlanib ketadi. Xuddi namozing bir elektr chirogi va namozga niyating uning tugmasini bosilishi kabi, u olamning zulmatlarini tarqatadi. Va dunyoviy ostinustunliklardagi aralash-quralashlik, parishonlik ichidagi ozgarishlar va harakatlar hikmatli bir intizom va ma`nodor bir Qudrat yozuvi ekanini korsatadi. oyati puranvoridan bir nurni sening qalbingga sochadi. Sening u kungi olamingni u nurning aks etishi ila yoritadi. Sening foydangga nuroniyat ila shahodat ettiradi.

Sozlar
Aslo demaki: "Mening ma`nodagi haqiqati qayoqda!" namozim qayoqda-yu, namozning

330
shu

Zero bir xurmo danagi bir xurmo daraxti kabi oz daraxtini ta`riflaydi. Farq yolgiz ixchamligi yoki batafsilligida bolgani kabi, sening va mening kabi bir omining - garchi his qilmasa ham - namozi buyuk bir valiyning namozi kabi, shu nurdan va shu haqiqatdan bir hissasi bor, garchi ozing anglamasang ham. Faqat darajalariga kora ochilishi va nurlanishi xilma-xildir. Bamisoli, bir xurmo danagidan to mukammal bir xurmo daraxtiga qadar qanchadan-qancha martabalar boladi. Xuddi shuningdek, namozning darajalarida ham yanada kop martabalar bolishi mumkin. Faqat barcha u martabalarda shu nuroniy haqiqatning asosi bor.

***

Yigirma Birinchi Sozning Ikkinchi Maqomi

(Qalbning beshta yarasiga beshta malhamni ichiga olar.)

Sozlar

331

Ey vasvasa dardiga mubtalo bolgan odam! Bilasanmi vasvasang nimaga oxshaydi? Musibatga oxshaydi. Ahamiyat berganing sari shishar, ahamiyat bermasang sonar. Unga katta deb qarasang, kattalashar. Kichik deb bilsang, kichrayar. Qorqsang ogirlashar, xasta qilar. Xavfsiramasang, yengil bolar, mahfiyligicha qolar. Mohiyatini bilmasang, davom etar, ornashib qolar. Mohiyatini bilsang, uni tanisang, ketar. Shunday ekan, bu musibatli vasvasaning koplab qismining eng kop uchraydigan "Besh jihat"ini bayon etaman. Balki senga va menga shifo bolar. Zero bu vasvasa shunday narsaki, bilimsizlik uni chaqirar, ilm uni haydar. Tanimasang kelar, tanisang ketar. Birinchi Jihat - Birinchi Yara: Shayton avvalo shubhani qalbga otadi. Agar qalb qabul qilmasa, shubhadan sokishga aylanadi. Hayolda sokishga oxshash ba`zi iflos xotiralarni va beadab chirkin holatlarni tasvirlaydi. Qalbni "Eyvoh," dediradi. Tushkunlikka tushiradi. Vasvasali odam oz qalbini Rabbiga nisbatan beadablik qilmoqda deb oylaydi. Mudhish bir havotir va hayajon his qila boshlaydi. Bundan qutulmoq uchun huzurdan qochadi, gaflatga shongishni istaydi. Bu yaraning malhami shudir: Boq ey bechora vasvasali odam! Tashvish chekma, chunki sening xotiringga kelgan narsa sokish emas, xayoldir. Kufrni xayol qilish kufr bolmagani kabi, sokishni xayol qilish ham sokish emasdir. Zero mantiq ilmida xayol qilish hukm emasdir. Sokish esa hukmdir. Hamda bu bilan birga u chirkin sozlar sening qalb sozlaring emas. Chunki sening qalbing undan iztirob va afsus-nadomat chekmoqda. Balki u qalbga yaqin bolgan lumma-i shaytoniyadan kelayotir. Vasvasaning zarari vahmiy zarardir. Ya`ni, uni zararli deb vahima qilish bilan qalban iztirob chekmoqdir. Chunki boshqarilmas bir xayolni haqiqat deb vahimaga tushadi. Hamda shaytonning ishini oz qalbidan deb biladi. Shaytonning sozini qalbdan deb oylaydi. Zarar deb anglaydi, zararga tushadi. Zotan shaytonning istagani ham shudir. Ikkinchi Jihat shudirki: Ma`nolar qalbdan chiqqan vaqt, suratlari bolmagan holida xayolga kiradilar. U yerda surat kiyadilar. Hayol esa, har vaqt bir sabab ostida har xil suratlarni chizib turadi. Ahamiyat bergan narsalarning suratlarini yol ustida qoldiradi. Qaysi ma`no otsa, yo unga kiydiradi, yo iladi, yo bulgaydi, yo parda qilib yopadi. Agar ma`nolar toza va pok bolib, suratlar esa iflos va razil bolsa, kiyilmaydi, faqat tegib turishi mumkin. Vasvasali odam tegishni kiyish bilan chalkashtirib qoyadi. "Eyvoh! - deydi, - Qalbim bunchalar buzilibdi. Bu yaramas, bu pastkash nafs meni barbod qiladi." Shayton uning shu hissidan kop foydalanadi. Bu yaraning malhami shuki:

Sozlar

332

Tingla ey bechora! Ma`lumki, sening namozingdagi pokizalik odobining sababchisi bolgan zohiriy tahoratga qorning ichidagi najosat ta`sir qilmas va buzmas. Shuning kabi, muqaddas ma`nolarning iflos suratlarga qoshilishi zarar qilmas. Masalan, sen Ilohiy oyatlarni tafakkur qilmoqdasan. Birdan bir illat, yo bir ishtaha, yo bavl kabi bir hayajonlantiruvchi narsa shiddat bilan sening hissingga kelib tegdi. Albatta sening xayoling bu illatni bartaraf etish va hojatni ushatish uchun lozim bolgan ishlarga nazar soladi, boqadi, ularga munosib iflos suratlarni tasvirlaydi. Kelgan ma`nolar ularning oralaridan otib boradi. Otayotganlarga na yomonligi bor, va na ifloslanish va na zarar va na xatar bor. Birgina xatar borki, u ham bolsa, butun nazar-e`tiborni u bilan band qilish va uni zarar deb oylashdir. Uchinchi Jihat shudirki: Narsalar orasida ba`zi yashirin munosabatlar boladi. Hatto sen kutmagan narsalar ichida munosabat iplari boladi. Yo aynan ozida boladi va yo sening xayoling mashgul bolgan sohasiga kora u iplarni toqiydi, ularni bir-biri bilan boglaydi. Shu munosabat siri tufayli, ba`zan bir muqaddas narsani korish bir iflos narsani eslatadi. Bayon fanida bayon etilganidek, "Tashqarida bir-biridan uzoqlikning sababi bolgan ziddiyat hayolda yaqinlikning sababidir." Ya`ni, ikki bir-biriga zid narsaning suratlarini jamlovchi vosita xayoliy bir munosabatdir. Bu munosabatlar orqali kelgan xotira, "tado`iyi afkor" deb ataladi. Masalan, sen namozda, munojotda, Ka`ba qarshisida, huzuri Ilohiyda turib, oyatlarni tafakkur qilayotgan bir holingda, shu tado`iyi afkor seni olib, eng uzoq razilona be`manigarchilikka yetaklaydi. Sening boshing bundayin tado`iyi afkorga mubtalo bolsa, aslo tashvish chekma. Balki ozingga kelgan vaqtingdayoq qayt. "Eh, qandayin qusur qildim!" deya tadqiq bilan mashgul bolib qolma. Toki u zaif munosabat sening diqqating ila quvvat paydo qilmasin. Zero ta`sirlangan sari, ahamiyat berganing sari u zaif xayoling malaka holiga kela boshlaydi. Xayoliy bir illat boladi. Qorqma, qalbiy illat emasdir. Bu xil xotiralar kopincha beixtiyor keladi. Ayniqsa hissiyotli asabiy odamlarda kop uchraydi. Shayton bu xil vasvasa ma`danini kop ishlatadi. Bu yaraning malhami shuki: Tado`iyi afkor kopincha beixtiyor keladi. Unda mas`uliyat yoq. Ham tado`iyda yaqin kelish bor, tegish va aralashib ketish yoq. Shuning uchun fikrlarning kayfiyatlari bir-biriga kirib ketmaydi, bir-biriga zarar bermaydi. Masalan, shayton ila ilhom farishtasi qalb atrofida bir-biriga yaqin joylashgani hamda fojirlar va abrorlarning bir-biriga qarindoshligi va bir maskanda turishlari zarar bermaydi. Shuning kabi, tado`iyi afkor tufayli sen istamagan iflos xayollar kelib, pok fikrlarning ichiga kirsa, zarar bermaydi. Magar qasdan bolsa va zarar deb oylab u bilan kop mashgul bolsa, zarar beradi. Ham ba`zan qalb charchaydi.

Sozlar

333

Fikr ozini ovuntirmoq uchun togri kelgan bir narsa bilan mashgul boladi. Shayton fursat topadi. Iflos narsalarni oldiga yoyadi, u tomon suradi. Tortinchi Jihat: Amalning eng yaxshi suratini izlashdan kelib chiqqan bir vasvasadirki, taqvo deb oylab shiddatlangan sari holat ogirlashib boraveradi. Hatto shunday bir darajaga keladiki, u odam amalning eng yaxshisini izlarkan, haromga yoliqadi. Ba`zan bir sunnatni izlash bir vojibni tark ettiradi. "Ajabo, amalim togri boldimikin?" deydi, yana qayta qiladi. Bu hol davom etadi. Chuqur tushkunlikka tushadi. Shayton bu holidan foydalanib uni yaralaydi. Bu yaraning ikki malhami bor. Birinchi Malham: Bunday vasvasalar mo`tazila ahliga loyiqdur. Chunki ular deydilar: "Shariat buyurgan va qaytargan ishlar va narsalarning oz aslida, oxirat nuqtai nazarida yo husni bor, shundan songgina ul husnga binoan uni qilish buyurilgan; va yo qabohati bor, shundan songgina unga binoan undan qaytarilgan. Demak, oxirat va haqiqat nuqtai nazarida bor bolgan husn va qabohat narsalarning ozidadir; Ilohiy amr va nahiy esa unga tobedir". Bu mazhabga kora, inson qilgan har bir amalida shunday bir vasvasa keladi: "Ajabo, amalim haqiqatan gozal suratda qilinganmikin?" Ammo haq mazhab bolgan Ahli Sunnat val Jamoat derlarki: "Janobi haq bir narsaga buyuradi, songra gozal boladi. Qaytaradi, songra qabih boladi." Demak amr ila gozallik, nahiy ila chirkinlik yuzaga chiqadi. Husn va qabohat mukallafning xabardorligiga qaraydi va unga kora qaror topadi. Shu husn va qabohat esa otkinchi va dunyoga qarashli tarafida emas, balki oxiratga qarashli tarafidadir. Masalan sen namoz oqiding yoki tahorat olding. Holbuki, namozingni va tahoratingni buzadigan bir sabab haqiqatda yuz bergan. Lekin seni undan hech xabaring bolmadi. Sening namozing va tahorating ham togridir, ham gozaldir. Mo`tazila der: "Haqiqatda qabih va buzilgan. Lekin sendan qabul qilinadi. Chunki noma`lum bolgan, bilmading va uzring bor." Shunday ekan, Ahli Sunnat mazhabiga kora, shariatning zohiriga muvofiq olaroq qilgan amalingda: "Ajabo togri bolganmikin?" deya vasvasaga tushma. Faqat, "Qabul bolganmikin?" de. Gururlanma, ujbga kirma. Ikkinchi Malham: Dinda qiyinchilik yoqdir. Mo-

domiki tort mazhab haqdir. Modomiki istigforga undovchi bolgan oz qusurini anglashlik, gururga olib boruvchi bolgan amalini gozal korishlikdan kora, ayniqsa bunday vasvasali odam uchun, afzaldir. Ya`ni, bunday vasvasali odam, amalini gozal korib gururga tushgandan kora, amalini qusurli korib istigfor keltirgani yanada a`lodir. Modomiki bunday ekan, sen vasvasani ot, shaytonga aytki: "Bu hol bir qiyinchilikdir. Haqiqiy holatdan xabardor bolmoq mushkuldir.

Sozlar
Dindagi yengillikka teskaridir.

334
asosiga

ziddir. Albatta bunday amalim haq mazhablarning biriga muvofiq keladi. U menga kifoya. Ham yana men loaqal ojizligimni e`tirof etib, ibodatni loyigicha ado etolmaganimdan, istigfor va tavba-tazarru ila Allohning marhamati doirasiga kirib, qusurimni afv etilishi, qusurli amalimni qabul qilinishi uchun yolvorib niyoz etishimga sababdir." Beshinchi Jihat: Iymon masalalarida shubha tarzida kelgan vasvasadir. Bechora vasvasali odam, ba`zan taxayyulni taaqqul bilan chalkashtirib qoyadi. Ya`ni, xayolga kelgan bir shubhani aqlga kirgan bir shubha deya vahima qilib, oz e`tiqodiga futur yetdi deb oylaydi. Ham ba`zan vahima etgan bir shubhani iymonga zarar beruvchi bir shak deb gumon qiladi. Ham ba`zan tasavvur qilgan bir shubhani aql tasdiqlagan bir shubha deb oylaydi. Ham ba`zan bir kufr ishni fikrlab korishni kufr keltirdim deb gumon qiladi. Ya`ni, zalolatning sabablarini anglamoq suratida, tafakkurning josh urishini va tadqiqotini va betarafona muhokamasini iymonga xilof deb oylaydi. Nihoyat shaytoniy talqinotlarning asari bolgan mana shu gumonlardan hurkib: "Eyvoh! Qalbim buzilibdi, e`tiqodimga futur yetibdi," deydi. U hollar kopincha ixtiyorsiz ravishda bolganidan va uni ozining juz`iy ixtiyori bilan isloh etolmaganidan tushkinlikka tushadi. Bu yaraning malhami shudirki: Kufrni xayolga keltirish kufr bolmagani kabi, kufr deb gumon qilish ham kufr emas. Zalolatni tasavvur qilish zalolat bolmagani kabi, zalolatni tafakkur qilish ham zalolat emas. Chunki xayolga keltirish ham, gumon qilish ham, tasavvur qilish ham, tafakkur qilish ham aqliy tasdiqdan va qalban ishonishdan ayridir, boshqadirlar. Ular bir daraja erkindirlar. Juz`iy ixtiyorni kopincha tinglamaydilar. Kopincha diniy majburiyat ostiga kirolmaydilar. Tasdiq va ishonch esa unday emas. Bir mezonga tobedirlar. Ham yana hayol, vahima, tasavvur, tafakkur kabi xislatlar tasdiq va ishonch bolmaganidek, shubha va ikkilanish deb ham hisoblanmaydi. Biroq, agar keraksiz ravishda takror qila-qila ornashib qolsa, u vaqt undan haqiqiy bir shubha paydo bolishi mumkin. Ham yana betarafona muhokama nomi bilan va yo insof nomidan deya qarshi tarafni lozim koraversa, shunday bir holga keladiki, beixtiyor qarshi tarafni ma`qullaydigan bolib qoladi. Unga vojib bolgan haqni lozim deb bilish hissi sinadi. Ozi esa tahlikaga tushadi. Raqib va yo shaytonning bekorchi bir vakili boladigan holat zehnida ornashib qoladi. Bu xildagi vasvasaning eng ahamiyatli joyi shudirki: Vasvasali odam zotiy imkon ila zehniy imkonni bir-biri bilan chalkashtirib qoyadi. Ya`ni, bir narsani mohiyatida mumkin deb bilsa, u narsani zehnan ham mumkin va aqlan shak-

Sozlar

335

shubhali deb vahima etadi. Holbuki, Kalom Ilmida shunday qoida borki, mohiyatida mumkin bolgan bir narsa ilmiy tasdiqqa zid emas va zehniy zaruratga ziddiyati yoq. Masalan, hozirgi daqiqada Qora dengizning yerga botishi mohiyatida mumkindir va mohiyatan mumkinligi tufayli uning ehtimoli bor. Holbuki, qat`iyan ul dengizning joyida ekanini tasdiqlaymiz, shubhasiz bilamiz. Va u imkoniy ehtimol va u zotiy imkon bizga shak bermaydi, bir shubha tugdirmaydi, qat`iy ishonchimizni buzmaydi. Masalan, shu quyoshning mohiyatida bugun botmasligi va ertaga chiqmasligi mumkin. Holbuki bu imkon ishonchimizga zarar bermaydi, shubha tugdirmaydi. Xuddi shuning kabi, masalan, iymon haqiqatlaridan bolmish, dunyo hayotining botishiga va oxirat hayotining chiqishiga zotiy imkon jihatida kelgan vahimalar iymondagi qat`iyatga zarar bermaydi. Hamda ya`ni: "Biron

dalildan kelib chiqmagan bir ehtimolning hech ahamiyati yoqdur," deyilgan mashhur qoida ham usuli din, ham usuli fiqhning muqarrar qoidasidandir. Agar desang: "Mo`minlarga bunchalik zararli va siquvchi bolgan vasvasa qaysi hikmatga binoan boshimizga balo bolgan?" Javob: Haddan oshmaslik hamda golib kelmaslik sharti bilan, vasvasaning asli hushyor qilishga sababchi, izlanishga chorlovchi, jiddiyatga vositadir. Loqaydlikni ketkazadi, beparvolikni daf qiladi. Shuning uchun Hakiymi Mutlaq bu imtihon yerida, bu musobaqa maydonida bizga tashviq qamchisi sifatida vasvasani shaytonning qoliga bergan. Insonning boshiga uradi. Shoyad koproq ranjitsa, Hakiymi Rahiymga shikoyat qilmogimiz va A`uzu billahi minashshaytonirrojiym demogimiz lozim. ***

Sozlar

336

Sozlar

337

YIGIRMA IKKINCHI SOZ

[Ikki maqomdir]

Birinchi Maqom

Bir zamon ikki odam bir hovuzda chomildilar. Favqulodda bir ta`sir ostida behush boldilar. Kozlarini ochgan payt kordilarki ajib bir olamga keltirilganlar. Shunday bir olamki, mukammal intizomidan bir mamlakat hukmida, balki bir shahar hukmida, balki bir saroy hukmidadir. Haddan ortiq hayratlaridan atroflariga boqdilar. Kordilarki: Bir jihatda boqilsa azim bir olam korinadi. Bir jihatda boqilsa, muntazam bir mamlakat... Bir jihatda boqilsa, mukammal bir shahar... Boshqa bir jihatda boqilsa, goyat muhtasham bir olamni ichiga olgan bir saroydir. Shu ajib olamda kezib sayr etdilar. Kordilarki: Bir qism maxluqlar borki, bir tarz ila gapiradilar. Faqat bular ularning tillarini bilmaydilar. Yolgiz ishoratlaridan tushunilmoqdaki, muhim ishlar bajarmoqdalar va ahamiyatli vazifalar qilmoqdalar. U ikki odamdan birisi hamrohiga dediki: "Shu ajib olamning albatta bir mudabbiri va shu muntazam mamlakatning bir egasi, shu mukammal shaharning bir sohibi, shu musanno saroyning bir ustasi bordir. Biz harakat qilishimiz kerak, uni tanishimiz kerak. Chunki tushunilmoqdaki, bizni bu yerga keltirgan udir. Uni tanimasak kim bizga madad beradi? Tillarini bilmaganimiz va ular bizni

Sozlar

338

tinglamagan shu ojiz maxluqlardan nima kutishimiz mumkin? Ham katta bir olamni bir mamlakat suratida, bir shahar tarzida, bir saroy shaklida qilgan va boshdan oxirigacha garoyib narsalar ila toldirgan va ziynatli gozal narsalarning navlari ila bezagan va ibratnamo mo`jizalar ila toldirgan bir zot, albatta bizdan va bu yerga kelganlardan bir istagani bordir. Uni tanishimiz kerak. Ham nima istaganini bilishimiz lozimdir." Boshqa odam dedi: "Ishonmayman, bunday bahs etganing kabi bir zot topilsin va butun bu olamni bir ozi idora etsin." Hamrohi javoban dediki: "Buni tanimasak, loqayd qolsak, manfaati hech yoq, zarari bolsa juda kattadir. Agar tanishga harakat qilsak, mashaqqati juda yengildir, manfaati bolsa juda kattadir. Shuning uchun unga qarshi loqayd qolmoq hech aqlli ish emasdir." U betayin odam dedi: "Men butun rohatimni, kayfimni uni oylamaslikda koraman. Ham bunday aqlimga sigmagan narsalar ila ovora bolmayman. Butun bu ishlar tasodif va qormaqorishiq ishlardir, oz-oziga bolmoqda, menga nima kerak." Aqlli hamrohi unga dedi: "Sening bu qaysarliging meni ham, balki koplarni ham baloga otar. Bir adabsizning yuzidan, ba`zan boladiki, bir mamlakat xarob bolar." Yana u betayin ogirilib dediki: "Yo qat`iyan menga isbot etki bu katta mamlakatning bitta sohibi, bitta sone`i bordir. Yoki menga tegilma." Javoban hamrohi dedi: "Modomiki qaysarliging devonalik darajasiga chiqqan, u ojarliging ila bizni va balki mamlakatni bir qahrga giriftor etasan. Men ham senga on ikki burhon ila korsatamanki: Bir saroy kabi shu olamning, bir shahar kabi shu mamlakatning bitta ustasi bordir va u usta, hamma narsani idora etgan yolgiz udir. Hech bir jihatda nuqsoniyati yoqdir. Bizga korinmagan u usta, bizni va hamma narsani koradi va sozlarini eshitadi. Butun ishlari mo`jiza va garoyibdir. Butun bu korganimiz va tillarini bilmaganimiz shu maxluqlar uning ma`murlaridir." Birinchi Burhon Kel, har tarafga boq, hamma narsaga diqqat et! Butun bu ishlar ichida yashirin bir qol ishlamoqda. Chunki qara, bir dirham(Izoh1) qadar quvvati bolmagan bir urug kichikligida bir narsa minglab botmon yukni kotarmoqda. Zarra qadar idroki bolmagan(Izoh1) goyat hakimona ishlar qilmoqda. Demak bular oz-ozlariga ishlamayotirlar. Ularni ishlattirgan yashirin bir qudrat sohibi bordir. Agar ozidan ozi bolsa, butun boshdan oxirgacha bu korganimiz mamlakatda har ish mo`jiza, hamma narsa mo`jizakor bir horiqo bolmogi lozim keladi. Bu esa bir safsatadir.
(Izoh1) (Izoh1)

Daraxtlarni boshlarida toshigan uruglarga ishoradir. Oz-oziga yuksalmagan va mevalarning ogirligiga tayanmagan uzum shingillari kabi nozanin nabototning boshqa daraxtlarga latif qollar otib quchoqlashishlariga va ularga yuklanishlariga ishoradir.

Sozlar
Ikkinchi Burhon

339

Kel, butun bu tekisliklarni, bu maydonlarni, bu manzillarni ziynatlagan hamma narsalar ustiga diqqat et. Har birisida u yashirin zotdan xabar bergan ishlar bor. Xuddi har biri bittadan imzo, bittadan tamga kabi u gaybiy zotdan xabar beradilar. Mana kozingning ongida, boq. Bir dirham paxtadan(Izoh2) nima qilmoqda. Boq, necha top movut va gazlama va gulli mato chiqdi. Boq, undan naqadar shirinliklar, aylana shirin konfetalar qilinmoqdaki, bizlar kabi minglab odam kiysa va yesa, yetadi. Hamda boq, bu temirni, tuproqni, suvni, komirni, misni, kumushni, oltinni gaybiy hovuchiga oldi, bir gosht parchasi(Izoh3) qildi; boq kor... Xullas, ey aqlsiz odam! Bu ishlar shunday bir zotga maxsusdirki, butun bu mamlakat butun jihozlari ila uning quvvatining mo`jizasi ostida turmoqda, har orzusiga rom bolmoqda. Uchinchi Burhon Kel, bu harakatlanadigan antiqa(Izoh4) san`atlariga boq! Har birisi shunday bir tarzda qilinganki, xuddi bu katta saroyning bir kichik nusxasidir. Butun bu saroyda nima bolsa, u kichkina harakatlanadigan uskunalarda mavjud. Hech mumkinmidirki, bu saroyning ustasidan boshqa birisi kelib, bu ajib saroyni kichik bir uskunada yerlashtirsin? Ham hech mumkinmidirki, bir qutti qadar bir uskuna butun bir olamni ichiga olgani holda, tasodifiy va yoxud goyasiz bir ish ichida bolsin? Demak butun kozing korgan naqadar antiqa uskunalar bolsa, u yashirin zotning bittadan tamgasi hukmidadirlar. Balki bittadan dallol, bittadan e`lonnoma hukmidadirlar. Hollari lisoni ila derlarki: "Biz shunday bir zotning san`atimizki: Butun bu olamimizni bizni qilgani va yengillik ila ijod etgani kabi osonlik ila qilib biladigan bir zotdir".

Tortinchi Burhon Ey qaysar birodar! Kel, senga yanada ajoyibini korsataman. Boq, bu
(Izoh2)

Tuxumga ishoradir. Masalan: Zarra kabi bir afyun urugi, bir dirham kabi bir zardoli danaklari, bir qovun urugi, qanday movutdan gozalroq toqilgan yaproqlar gazlamadan oqroq va sariq gullar qandalatlardan shirinroq va koftalardan va konserva qutilaridan latifroq, lazizroq, shirinroq mevalarni rahmat xazinasidan keltiradilar, bizga taqdim etadilar. (Izoh3) Unsurlardan hayvoniy vujudni xalq va nutfadan jonzotlarni ijod etishga ishoradir. (Izoh4) Hayvonlarga va insonlarga ishoradir. Zero hayvon shu olamning kichik bir mundarijasi va inson mohiyati shu koinotning kichraytirilgan bir misoli bolganidan, xuddi olamda nima bolsa, insonda namunasi bordir.

Sozlar

340

mamlakatda butun bu ishlar, bu narsalar ozgardi, ozgarmoqda, bir holatda turmayotir. Diqqat etki, bu korganimiz jonsiz jismlar, hissiz quttilar bittadan mutlaq hokim suratini oldilar; xuddi har bir narsa butun narsalarga hukm etadi. Mana, bu yonimizdagi bu uskunaga boq;(Izoh5) goyo amr etmoqda. Mana, uning ziynatlanishiga va ishlashiga lozim lavozimot va moddalar uzoq yerlardan yugurib kelmoqdalar. Mana, u yerga boq. U idroksiz jism(Izoh6) goyo bir ishora etadi, eng katta bir jismni oziga xizmatkor qiladi, oz ishlarida ishlattiradi. Yana boshqa narsalarni bularga qiyos et. Xuddi har bir narsa butun bu olamdagi yaratilganlarni musahhar etadi. Agar u yashirin zotni qabul etmasang, butun bu mamlakat toshida, tuprogida, hayvonida, insonga oxshash maxluqlarda u zotning butun hunarlarini, san`atlarini, kamolotlarini bir-bir (u narsalarga) berasan. Mana, aqling uzoq korgan bitta mo`jiznamo zotning badaliga, milliardlab u kabi mo`jiznamo, ham bir-biriga zid, ham bir-biriga oxshash, ham birbiri ichida bolsin; bu intizom buzilmasin, oraliqni qorishtirmasinlar. Holbuki bu katta mamlakatda ikki barmoq qorishsa, qorishtirar. Chunki bir qishloqda ikki rais, bir shaharda ikki hokim, bir mamlakatda ikki podshoh bolsa, qorishtirar. Qayerda qoldiki, hadsiz mutlaq hokim barobar bolsin! Beshinchi Burhon Ey vasavasali birodar! Kel, bu azim saroyning naqshlariga diqqat et va butun bu shaharning ziynatlariga boq va butun bu mamlakatning tartibini kor va butun bu olamning san`atlarini tafakkur et! Mana boq: Agar nihoyatsiz mo`jizalari va hunarlari bolgan yashirin bir zotning qalami ishlamasa, bu naqshlari boshqa idroksiz sabablarga, kor tasodifga, kar tabiatga berilsa, u vaqt yo bu mamlakatning har bir toshi, har bir oti shunday mo`jiznamo naqqosh, shunday bir horiquloda kotib bolishi lozim keladiki, bir harfda ming kitobni yozib bilsin, bir naqshda millionlab san`atlarni qoyib bilsin. Chunki boq bu toshlardagi naqshga, (Izoh1)har birisida butun saroyning naqshlari bor, butun shaharning intizom qonunlari bor, butun mamlakatning tashkilot dasturlari bor.
(Izoh5)

Uskuna mevador daraxtlarga ishoradir. Chunki yuzlab tazgohlarni, fabrikalarni ingichka shoxlarida toshiydiganday hayratnamo yaproqlarni, gullarni, mevalarni toqiydi, bezaydi, pishiradi, bizlarga uzatadi. Holbuki chinor va qatron kabi muhtasham daraxtlar quruq bir toshda tazgohini otgan, ishlab turmoqdalar. (Izoh6) Danaklarga, tuxumlarga, chivinlarning tuxumchalariga ishoradir. Masalan bir chivin bir qora daraxtning yaprogida tuxumini qoldirar. Birdan u katta qora daraxt yaproqlarini u tuxumlarga bir rahmi modar, bir beshik, asal kabi bir ozuqa ila tola bir xazinaga aylantiradi. Xuddi u mevasiz daraxt u suratda jonli mevalar beradi. (Izoh1) Yaratilish daraxtining mevasi bolgan insonga va oz daraxtining dasturini va mundarijasini toshigan mevaga ishoradir. Zero qudrat qalami olamning buyuk kitobida nima yozgan bolsa, ijmolini mohiyati insoniyada yozgandir. Qadar qalami tog kabi bir daraxtda nima yozgan bolsa, tirnoq kabi mevasida ham joylashtirgandir.

Sozlar

341

Demak bu naqshlarni qilmoq butun mamlakatni qilmoq qadar horiqodir. Unday bolsa har bir naqsh, har bir san`at u yashirin zotning bir e`lonnomasidir, bir muhridir. Modomiki bir harf kotibini tanitmasdan qoymas. San`atli bir naqsh naqqoshini bildirmasdan qoymas. Qanday boladiki: Bir harfda katta bir kitobni yozgan, bir naqshda ming naqshni naqsh etgan naqqosh oz kitobi ila va naqshi ila bilinmasin? Oltinchi Burhon Kel, bu keng tekslikka chiqamiz(Izoh2). Mana u tekislik ichida yuksak bir tog bor. Ustiga chiqamiz, toki butun atrofi korilsin. Ham hamma narsani yaqinlashtiradigan gozal durbinlarni ham birga olamiz. Chunki bu ajib mamlakatda garoyib bolmoqda. Har soatda hech aqlimizga kelmagan ishlar bolmoqda. Xullas boq! Bu toglar va tekisliklar va shaharlar birdan ozgarmoqda. Ham qanday ozgarmoqda.. shunday bir tarzdaki: Millionlab birbiri ichida ishlar goyat muntazam suratda ozgarmoqda. Xuddi millionlab turlituman matolar bir-biri ichida barobar toqilayotganday juda ajib ozgarishlar bolmoqda. Boq, shu qadar organib qolganimiz va taniganimiz gulli-mulli narsalar yoqoldilar. Muntazam ravishda orinlariga va mohiyat jihatidan ularga oxshash, faqat surat jihatidan boshqa-boshqalari keldilar. Xuddi shu tekislik, toglar bittadan sahifa; yuz minglab boshqa-boshqa kitoblar ichida yozilmoqda. Ham xatosiz, nuqsonsiz bolib yozilmoqda. Xullas, bu ishlar yuz daraja maholdirki oz-oziga bolsin. Ha, nihoyat darajada san`atli, diqqatli shu ishlar ozoziga bolmogi ming daraja maholdirki; ozlaridan ziyoda san`atkorlarini korsatmoqdalar. Ham bularni qiluvchi shunday mo`jiznamo bir zotdirki, hech bir ish unga ogir kelmas. Mingta kitob yozmoq bir harf qadar unga oson kelar. Bu bilan barobar har tarafga boqki, ham shunday bir hikmat ila hamma narsani joy-joyiga qoymoqda va shunday ikromona harkasga loyiq bolganlari lutflarni qilmoqda, ham shunday ehsonparvarona umumiy pardalar va eshiklar ochmoqdaki, harkasning orzularini qondirmoqda. Ham shunday saxovatparvarona dasturxonlar hozirlamoqdaki, butun bu mamlakatning xalqlariga, hayvonlariga, har bir toifasiga xos va loyiq, balki har bir fardiga maxsus ismi ila va rasmi ila bir ne`mat xazinasi berilmoqda. Xullas, dunyoda bundan mahol bir narsa bormiki, bu korganimiz ishlar ichida tasodifiy ishlar bolsin yoki goyasiz va foydasiz
(Izoh2)

Bahor va yoz mavsumida zaminning yuziga ishoradir. Zero yuz minglab muxtalif maxluqotning toifalari bir-biri ichida barobar ijod etilar, royi zaminda yozilar. Xatosiz, qusursiz, kamoli intizom ila almashtirilar. Minglab dasturxoni Rahmon ochilar, kotarilar, yangi yangi kelar. Har bir daraxt bittadan vositachi, har bir boston bittadan qozon hukmiga otar.

Sozlar

342

bolsin yoki koplab qollar qoshilsin yoki ustasi hamma narsaga qodir bolmasin yoki hamma narsa unga musahhar bolmasin! Mana ey birodar! Hadding bolsa bunga qarshi bir bahona top! Yettinchi Burhon Ey birodar, kel! Hozir bu kichik narsalarni tashlab, saroy shaklidagi bu garib olamning qismlarining bir-biriga qarshi bolgan vaziyatlariga diqqat etamiz. Xullas boq. Bu olamda shu daraja intizom ila kulliy ishlar qilinmoqda va umumiy inqiloblar bolmoqdaki, xuddi butun bu saroydagi mavjud toshlar, tuproqlar, daraxtlar, har bir narsa bir-bir foili muxtor kabi butun bu olamning kulliy nizomlarini kozlab, unga kora uygun harakat etmoqda. Bir-biridan eng uzoq narsalar bir-birining yordamiga yugurmoqda. Mana qaragin. Gaybdan garib bir karvon(Izoh1) chiqib kelmoqda. Markablari daraxtlarga, osimliklarga, toglarga oxshaydilar. Boshlarida bittadan rizqlar savati tashimoqdalar. Mana qaragin. Bu tarafda kutayotgan farqli hayvonlarning rizqlarini keltirmoqdalar. Xamda boq. Bu gumbazda u buyuk elektr chirogi(Izoh2) ularga ishiq bergani kabi, butun taomlarini shunday gozal pishirmoqda; yolgiz, pishiriladigan taomlar bir gaybiy qol tarafidan bittadan ipga toqilib(Izoh3) unga qarshi tutilmoqda. Bu tarafga ham boq. Bu bechora zaif, kuchsiz, quvvatsiz hayvonchalar... Qanday ularning boshi oldida latif ozuqa ila tola ikki tulumbacha(Izoh4) toqilgan, ikki chashma kabi; yolgiz u quvvatsiz maxluq uni ogziga yopishtirishi yetarlidir. Al-hosil: Butun bu olamning butun narsalari bir-biriga qarayotganday bir-biriga yordam beradi. Bir-birini korayotganday bir-biriga qol uzotadi. Birbirining ishini takomillashtirish uchun bir-biriga yelkani yelkaga beradi. Belni belga berib barobar ishlaydilar. Hamma narsani bunga qiyos et; sanagan bilan bitmas... Xullas, butun bu hollar ikki karra ikki tort bolar darajasida qat`iy korsatadiki; shu ajoyib saroyning ustasiga, ya`ni shu garoyib olamning sohibiga hamma narsa musahhardir. Hamma narsa uning hisobiga ishlaydi. Hamma narsa unga bir amrbardor askar hukmidadir. Hamma narsa uning quvvati ila aylanar. Hamma narsa uning amri ila harakat etar. Hamma narsa uning hikmati ila nizomga solinar. Hamma narsa uning karami ila yordam berar. Hamma narsa uning marhamati ila boshqasining yordamiga yugurar, ya`ni yugurtirilar. Ey birodar! Hadding bolsa bunga qarshi bir soz ayt! Sakkizinchi Burhon
(Izoh1)

Umum hayvonotning rizqlarini toshigan nabotot va daraxtlar karvonlaridir. U buyuk elektr chirogi Quyoshga ishoradir. (Izoh3) Ip va ipga toqilgan taom esa daraxtning nozik shoxlari va laziz mevalaridir. (Izoh4) Ikki tulumbacha esa volidalarning kokraklariga ishoradir.
(Izoh2)

Sozlar

343

Kel, ey nafsim kabi ozini aqlli deb oylagan aqlsiz birodar! Shu muhtasham saroyning sohibini tanimoq istamaysan! Holbuki hamma narsa uni korsatmoqda, unga ishora etmoqda, unga shahodat etmoqda. Butun bu narsalarning shahodatini qanday yolgonlamoqdasan! Unday bolsa, bu saroyni ham inkor et va "Olam yoq, mamlakat yoq" degin va ozingni ham inkor et, ortadan chiq. Bolmasa aqlingni boshingga ol, meni tingla! Xullas boq. Bu saroy ichida bolgan va mamlakatni ihota etgan ozgarmas unsurlar, ma`danlar bor(Izoh5). Xuddi mamlakatdan chiqqan hamma narsa u moddalardan qilinadi. Demak u moddalar kimning mulki bolsa, butun undan qilingan narsalar ham uningdir. Yer kimniki bolsa, mahsulot ham uningdir. Dengiz kimniki bolsa, ichidagilar ham unikidir. Ham boq, bu toqilgan narsalar, bu yigirilgan naqshinkor matolar bitta moddadan qilinmoqda. U moddani keltirgan, hozirlagan va ip holiga keltirgan, albatta ochiq ravishda birdir. Chunki u ish ishtirok qabul etmas. Unday bolsa butun yigirilgan san`atli narsalar unga maxsusdir. Ham yana boq, bu toqilgan, qilingan narsalarning har bir jinsi butun mamlakatning har tarafida mavjud, butun bir xil jinsdan bolganlar ila shunday yoyilgan. Barobar bolib bir-biri ichida, bir tarzda, bir onda qilinmoqda, yigirilmoqda. Demak bir zotning ishidir, bir amr ila harakat etadi. Bolmasa bunday bir onda, bir tarzda, bir kayfiyatda, bir shaklda ittifoq va uygunlik maholdir. Unday bolsa bu san`atli narsalarning har birisi u yashirin zotning bir e`lonnomasi hukmida uni korsatadi. Goyo har bir gulli mato, har bir san`atli uskuna, har bir shirin luqma u mo`jiznamo zotning bittadan tamgasi, bittadan muhri, bittadan nishoni, bittadan imzosi hukmida; hol lisoni ila har birisi der: "Men kimning san`ati bolsam, joylashganim sandiqlar va dokonlar ham uning mulkidir". Va har bir naqsh der: "Meni kim toqigan bolsa, joylashganim top ham uning toqimasidir". Har bir shirin luqma der: "Meni kim qilayotgan, pishirayotgan bolsa bolganim qozon ham unikidir". Har bir uskuna der: "Meni kim qilgan bolsa, mamlakatda yoyilgan butun oxshashlarimni ham u qilmoqda va butun mamlakatning har tarafida bizni yetishtirgan udir. Demak mamlakatning sohibi ham udir. Unday bolsa, butun bu mamlakatga, bu saroyga sohib kim bolsa, u bizga sohib bola olar". Masalan, qanday davlatga maxsus bitta askar kamari va yoxud bitta tugmaga sohib bolmoq uchun, ularni qilgan butun fabrikalarga sohib bolmoq lozimdirki, ularga haqiqiy sohib bolsin. Bolmasa u ogzi ochiq boshi buzuqdan, "davlat molidir" deya qolidan olinib, jazolantirilar. Al-hosil: Qanday bu mamlakatning unsurlari mamlakatni ihota etgan
(Izoh5)

Unsurlar, ma`danlar bolsa juda kop muntazam vazifalari bolgan va Rabboniy izn ila har muhtojning yordamiga yugurgan va Ilohiy amr ila har bir yerga kirgan, madad bergan va hayotning lozim narsalarini yetishtirgan va jonzotlarni ozuqlantirgan va Allohning san`atli asarlarining yigirilishiga, naqshiga asos va muvallid va beshik bolgan havo, suv, ziyo, tuproq unsurlariga ishoradir.

Sozlar

344

bittadan moddadir. Ularning sohibi ham butun mamlakatga sohib bitta zot bolishi mumkin. Xuddi shuning kabi, butun mamlakatda yoyilgan san`atlar birbiriga oxshagani va bitta tamga izhor etganlari uchun butun mamlakat yuzida yoyilgan san`atli asarlar har bir narsaga hukm etgan bitta zotning san`atlari bolganini korsatadilar. Mana, ey birodar! Modomiki shu mamlakatda, ya`ni shu muhtasham saroyda bir birlik alomati bordir, bir vahdat muhri bor. Chunki bir qism narsalar bir ekan, ihotasi bor. Bir qism kop sonli bolsa faqat bir-biriga oxshagani va har tarafda bolgani uchun- bir tur birligi korsatmoqda. Vahdat esa bir vohidni korsatar. Demak ustasi ham, egasi ham, sohibi ham, sone`i ham bir bolmogi lozim kelar. Bu bilan barobar sen bunga diqqat etki, bir gayb pardasidan qalingina bir ip chiqmoqda.(Izoh1) Boq, songra minglab iplar undan uzangan. Har bir ipning boshiga boq. Bittadan olmos, bittadan nishon, bittadan ehson, bittadan hadya toqilgan. Harkasga kora bittadan hadya bermoqda. Ajabo bilasanmiki, bunday garib bir gayb pardasidan bunday garib ehsonlarni, hadyalarni shu maxluqlarga uzotgan zotni tanimaslik, unga tashakkur etmaslik naqadar devonacha bir harakatdir. Chunki uni tanimasang istar-istamas deysanki: "Bu iplar uchlaridagi olmoslarni, boshqa hadyalarni ozlari qilmoqdalar, bermoqdalar". U vaqt har ipga bir podshohlik ma`nosini bermoq lozim keladi. Holbuki kozimizning ongida bir gaybiy qol u iplarni ham qilib u hadyalarni ularga toqmoqda. Demak butun bu saroyda hamma narsa oz nafsidan ziyoda u mo`jiznamo zotni korsatadi. Uni tanimasang, butun bu narsalarni inkor etmoq ila hayvondan yuz daraja pastga tushasan. Toqqizinchi Burhon Kel, ey aqlini ishlatmaydigan birodar! Sen shu saroyning sohibini tanimaysan va tanimoq ham istamaysan. Chunki aqldan uzoq kormoqdasan. Uning hayratlanarli san`atlarini va holatini aqlga sigishtirolmaganingdan inkorga ketmoqdasan. Holbuki asl aqldan uzoq kormoq, asl mushkulot va haqiqiy qiyinchiliklar va dahshatli kulfatlar uni tanimaslikdadir. Chunki uni tanisak, butun bu saroy, bu olam bitta narsa kabi oson bolar, rohat bolar, bu ortadagi arzonlik va tokinlikka mador bolar. Agar tanimasak va u bolmasa, u vaqt har bir narsa butun bu saroy qadar mushkul bolar. Chunki hamma narsa bu saroy qadar san`atlidir. U vaqt na arzonlik va na tokinlik qolar. Balki bu korgan narsalarimizning birisi qolimizga emas, hech kimning qoliga otmas edi. Sen

(Izoh1)

Qalin bir ip mevador daraxtga, minglab iplar esa shoxlariga va iplar boshidagi olmos, nishon, ehson, hadyalar esa gullarning qismlariga va mevalarning navlariga ishoradir.

Sozlar

345

yolgiz shu ipga toqilgan shirin konserva quttisiga boq.(Izoh2) Agar uning yashirin mo`jiznamo oshxonasidan chiqmasa edi, hozir qirq tiyin ila olganimiz holda, yuz somga ham ololmas edik. Ha, butun aqldan uzoq kormoq, mushkulot, qiyinchilik, halokat balki maholiyat uni tanimaslikdadir. Chunki qanday bir daraxtga bir ildizda, bir qonun ila bir markazda hayot beriladi. Minglab mevalarning shakllanishi bir meva kabi osonlik paydo etar. Agar u daraxtning mevalari boshqa-boshqa markazga va ildizga boshqa-boshqa qonun ila boglansa, har bir meva butun daraxt qadar mushkul bolar. Ham qanday butun qoshinning jihozlanishi bir markazda, bir qonunda, bir fabrikadan chiqsa, miqdorcha bir askarning jihozlanishi qadar osonlashar. Agar har bir askarning boshqa-boshqa yerlarda jihozlanishi qilinsa, olinsa, har bir askarning jihozlanishi uchun butun qoshinning jihozlanishiga lozim fabrikalar bolishi lozimdir. Aynan bu ikki misol kabi: Shu muntazam saroyda, shu mukammal shaharda, shu taraqqiylashgan mamlakatda, shu muhtasham olamda butun bu narsalarning ijodi bitta zotga berilgan payt shu qadar oson bolar, shu qadar yengillik paydo etarki korganimiz nihoyatsiz arzonlikka va tokinlikka va saxovatga sababiyat berar. Bolmasa hamma narsa shu qadar qimmat, shu qadar qiyin boladiki, dunyo berilsa birisini qolga kiritib bolmas. Oninchi Burhon Kel, ey bir parcha insofga kelgan birodar! On besh kundir(Izoh1) biz bu yerdamiz. Agar shu olamning nizomlarini bilmasak, podshohini tanimasak jazoga haqdor bolamiz. Uzurimiz qolmadi. Zero on besh kun(goyo bizga muhlat berilgan kabi) bizga tegilmayotirlar. Albatta biz oz-ozimizga qoyilgan emasmiz. Bu daraja nozik san`atli, me`zonli, latofatli, ibratli san`atli asarlar ichra hayvon kabi kezib buzolmaymiz, bizga buzdirmaslar. Shu mamlakatning hashamatli malikining albatta jazosi ham dahshatlidir. U zot naqadar qudratli, hashamatli bir zot bolganini shu bilan tushuninglarki: Shu katta olamni bir saroy kabi tartiblamoqda, bir jovon kabi aylantirmoqda. Shu katta mamlakatni bir xona kabi, hech bir narsani nuqson qoldirmasdan idora etmoqda. Mana qaragin, vaqti-vaqti ila bir qopni toldirib boshatmoq kabi shu saroyni, shu mamlakatni, shu shaharni mukammal intizom ila toldirib, mukammal hikmat ila boshattirmoqda. Bir dasturxonni ham kotarib tushurmoq kabi, katta mamla(Izoh2)

Konserva qutisi qudrat konservalari bolgan qovun, tarvuz, anor, sut qutisi hindiston yongogi kabi rahmat hadyalariga ishoradir. (Izoh1) On besh kun taklif yoshi bolgan on besh yilga ishoradir.

Sozlar

346

katni boshdan oxirigacha turli-tuman dasturxonlar(Izoh2) bir gaybiy qol tarafidan kotarar, tushirar tarzida turli-tuman ovqatlarni navbat ila keltirib yedirar. Uni kotarib boshqasini keltirar, sen ham kormoqdasan va aqling bolsa tushunasanki, u dahshatli hashamat ichida hadsiz saxovatli bir karam bor. Hamda boqki, u gaybiy zotning saltanatiga, birligiga butun bu narsalar shahodat etgani kabi, shuningdek guruh-guruh orqasidan kelib otgan, u haqiqiy parda-parda orqasidan ochilib yopilgan bu inqiloblar, bu ozgarishlar u zotning davomiga, baqosiga shahodat etadi. Chunki zavol topgan narsalar ila barobar sabablari ham yoqoladi. Holbuki ularning orqasidan, ularga mol etganimiz narsalar takror bolmoqda. Demak u asarlar ularniki emas ekan, balki zavolsiz birisining asarlari ekan. Qandayki bir daryoning pufakchalari ketadi, orqasidan kelgan pufakchalar ketganlar kabi porlaganidan tushuniladiki, ularni porlattirgan doimiy va yuksak bir ishiq sohibidir. Xuddi shuning kabi bu ishlarning tezlik bilan almashinishi, orqalaridan kelganlarning ayni rang olishi korsatadiki, zavolsiz doimiy bitta zotning jilvalaridir, naqshlaridir, oynalaridir, san`atlaridir. On Birinchi Burhon Kel, ey dostim! Hozir senga otgan on burhon quvvatida qat`iy bir burhon yana korsataman. Kel, bir kemaga minamiz;(Izoh3) shu uzoqda bir orol bor, u yerga ketamiz. Chunki bu tilsimli olamning kalitlari u yerda boladi. Ham harkas u orolga boqadi, u yerdan bir narsalar kutadi, u yerdan amr oladilar. Mana qara, ketmoqdamiz. Hozir shu orolga chiqdik. Boq juda katta bir yigilish bor. Shu malakatning butun kattalari bu yerda toplangan kabi muhim marosim korinmoqda. Yaxshi diqqat et. Bu katta jamiyatning bir raisi bor. Kel, yaqinroq boramiz. U raisni tanishimiz kerak. Mana qara, naqadar porloq va mingdan(Izoh4) ziyoda nishonlar bor. Naqadar quvvatli gapirmoqda. Naqadar shirin bir suhbat etmoqda. Shu on besh kun mobaynida, bularning deganlarini men biroz organdim. Sen ham mendan organ. Boq, u zot shu mamlakatning mo`jiznamo sultonidan bahs etmoqda. U sultoni ziyshon meni sizlarga yubordi demoqda.
(Izoh2)

Dasturxonlar bolsa yozda zaminning yuziga ishoradirki, yuzlab yangi -yangi va boshqa-boshqa bolib rahmat oshxonasidan chiqqan Rahmoniy dasturxonlar toshalar, almasharlar. Har bir boston bir qozon, har bir daraxt bir vositachidir. (Izoh3) Kema tarixga va orol esa Saodat Asriga ishoradir. Shu asrning zulmatli sohilida, mimsiz madaniyatning kiydirgan libosini yechib, zamonning dengiziga kirib, tarix va siyar sahifasiga minib, Saodat Asri oroliga va Jazirat-ul Arab maydoniga chiqib, Faxri Olamni (SA.V.) ish boshida ziyorat etmoq ila bilamizki, u zot shu qadar porloq bir tavhid burhonidirki, zaminning boshdan oxir yuzini va zamonning otgan va kelajak ikki yuzini ishiqlantirgan, kufr va zalolat zulmatini tarqatgandir. (Izoh4) Ming nishon esa tahqiq ahli yonida mingga yetgan Mo`jizoti Ahmadiyadir. (S.A.V.)

Sozlar

347

Boq, shunday horiqolar korsatmoqda, shubha qoldirmayotirki, bu zot u podshohning maxsus bir ma`muridir. Sen diqqat etki, bu zotning aytgan sozini nafaqat shu oroldagi maxluqlar tinglayotirlar, balki horiquloda suratda butun mamlakatga eshittirmoqda. Chunki uzoqdan uzoqqa harkas bu yerdagi nutqini eshitishga harakat qilmoqda. Nafaqat insonlar tinglayotirlar, balki hayvonlar ham, hatto boq, toglar ham uning keltirgan amrlarini tinglayotirlarki, yerlaridan qimirlayotirlar. Shu daraxtlar ishora etgan yerga ketmoqdalar. Qayerda istasa suv chiqarmoqda. Hatto barmogini ham bir obi kavsar chashmasi kabi qilar, undan obi hayot ichirmoqda. Boq, shu saroyning yuksak gumbazida muhim chiroq,(Izoh1) uning ishorasi ila bir ekan ikkita bolmoqda. Demak, bu mamlakat butun mavjudoti ila uning ma`muriyatini taniydi. Uni "gaybiy mo`jiznamo bir zotning eng xos va togri bir tarjimonidir, saltanatining bir dalloli va tilsimining kashshofi va amrlarining tabligiga amin bir elchisi" bolganini biladiganday, uni tinglab itoat etmoqdalar. Xullas, bu zotning har soylagan sozini atrofidagi butun aqli boshida bolganlar: "Ha, ha togridir" derlar, tasdiq etarlar. Balki shu mamlakatda toglar, daraxtlar, butun mamlakatlarni ishiqlantirgan katta nur chirogi(Izoh2) u zotning ishora va amrlariga bosh egishi bilan, "Ha, ha har deganing togridir" derlar. Xullas, ey ahmoq birodar! Shu podshohning xos xazinasiga maxsus ming nishon toshigan shu nuroniy va muhtasham va juda jiddiy zotning butun quvvati ila butun mamlakatning oldin kelganlarining tasdiqlari ostida bahs etgan bir Mo`jiznamo Zotdan va zikr etgan vasflaridan va tablig etgan amrlarida hech bir jihat ila xilof va hiyla bolishi mumkinmi? Bunda haqiqatga xilof narsa mumkin bolsa, shu saroyni, shu chiroqlarni, shu jamoatni ham vujudlarini, ham haqiqatlarini yolgonlamoq lozim keladi. Agar hadding bolsa bunga qarshi e`tiroz barmogingni uzotib kor, qanday barmoging burhon quvvati ila sinib, sening kozingga suqilishini korasan. On Ikkinchi Burhon Kel, ey bir parcha aqli boshiga kelgan birodar! Butun on bir burhon quvvatida bir burhon yana korsataman. Xullas boq. Yuqoridan tushgan va
(Izoh1)

Muhim chiroq Oydirki, uning ishorasi ila ikki parcha bolgan. Ya`ni: Mavlono Jomiyning degani kabi:"Hech yozuv yozmagan u ummiy zot barmoq qalami ila samo sahifasida bir alif yozmish, bir qirqni ikki ellik qilmish". Ya`ni, bolinishdan avval qirq bolgan mimga oxshar, bolinishdan songra ikki hilol boldi, ellikdan iborat bolgan ikki nunga oxshadi. (Izoh2) Katta bir nur chirogi Quyoshdirki yerning sharqqa qaytib aylanishi bilan yangidan Quyoshning korinishi, quchogida Paygambarning (S.A.V.) yotishi bilan asr namozini qilmagan Imomi Ali (R.A.) u mo`jizaga binoan asr namozini vaqtida oqigan.

Sozlar

348

harkas unga hayratidan yoki hurmatidan mukammal diqqat ila boqqan shu nuroniy farmonga(Izoh3) boq. U ming nishonli zot uning yonida turgan, u farmonning ma`nosini umumga bayon etmoqda. Xullas, shu farmonning uslublari shunday bir tarzda porlamoqdaki, harkasning tahsin nazarini jalb etadi va shunday jiddiy, ahamiyatli masalalarni zikr etmoqdaki, harkas quloq solishga majbur bolmoqda. Chunki butun bu mamlakatni idora etgan va bu saroyni qilgan va bu ajoyibotlarni izhor etgan zotning ishlarini, fe`llarini, amrlarini, vasflarini bir-bir bayon etmoqda. U farmonning butunida eng buyuk imzo bolgani kabi, boq, har bir satrida, har bir jumlasida taqlid etilmas bir imzo bolgani kabi, ifoda etgan ma`nolar, haqiqatlar, amrlar, hikmatlar ustida ham u zotga maxsus bittadan ma`naviy muhr hukmida unga xos bir tarz korinmoqda. Al-hosil: U Farmoni A`zam quyosh kabi u Zoti A`zamni korsatar, kor bolmagan korar. Xullas, ey birodar! Aqling boshingga kelgan bolsa, bu qadar yetar... Agar bir sozing bolsa, hozir ayt. U qaysar odam javoban dediki: "Men sening bu burhonlaringga qarshi yolgiz deyman: "Alhamdulillah ishondim. Ham quyosh kabi porloq va kunduz kabi oydin bir tarzda ishondimki: Shu mamlakatning bitta Maliki Zulkamoli, shu olamning bitta Sohibi Zuljaloli, shu saroyning bitta Sone`i Zuljamoli bolganini qabul etdim. Alloh sendan rozi bolsinki, meni eski qaysarligimdan va devonaligimdan qutqarding. Keltirgan burhonlaringning har birisi bir ozi bu haqiqatni korsatishga yetarli edi. Faqat har bir burhon kelishi ila yanada ravnaqdor, yanada shirin, yanada xush, yanada nuroniy, yanada gozal ma`rifat tabaqalari, tanimoq pardalari, muhabbat derazalari ochilgani uchun kutdim, tingladim". Tavhidning buyuk haqiqatini va "Amantu Billah" iymoniga ishora etgan tamsil hikoyasi tugadi. Fazli Rahmon, fayzi Qur`on, nuri iymon soyasida haqiqiy tavhidning quyoshidan tamsiliy hikoyadagi on ikki burhonga muqobil on ikki yogdu ila bir muqaddimani korsatamiz.

(Izoh3)

Nuroniy farmon Qur`onga va ustidagi imzo esa i`joziga ishoradir.

Sozlar

349

Yigirma Ikkinchi Sozning Ikkinchi Maqomi

Muqaddima

Sozlar

350

Iymon asoslarining qutbi a`zami bolgan iymoni billohga doir "Qatra Risolasi"da shu mavjudotning har birisi ellik besh lison ila Janobi Haqning vujubi vujudiga va vahdoniyatiga dalolat va shahodatlarini qisqacha bayon etganmiz. Ham "Nuqta Risolasi"da Janobi Haq vujubining dalillari va vahdoniyatidan har birisi ming burhon kuvvatida tort kulliy burhon zikr etganmiz. Ham on ikki qadar arabiy risolalarimda Janobi Haqning vujubi vujudini va vahdoniyatini korsatgan yuzlab qat`iy burhonlarni zikr etganimizdan, hozir ularga kifoyatan chuqur tadqiqotga kirishmaymiz. Yolgiz shu Yigirma Ikkinchi Sozda Risolat-un Nurda qisqacha yozganim on ikki yogduni iymoni billoh quyoshidan korsatishga harakat qilamiz. Birinchi Yogdu: Tavhid ikki qismdir. Masalan: Qandayki bir bozorga va bir shaharga buyuk bir zotning turli xil mollari kelsa, ikki turda uning moli bolgani bilinar. Biri ijmoliy, omiyonadirki: "Bu qadar azim molga undan boshqa hech kimning haddi emaski sohib bola olsin". Faqat bunday omi bir odamning nazoratida kop ogrilik bolishi mumkin. Parchalariga kop odamlar sohib chiqa olar. Ikkinchi tur shudirki, har mol ustida yozuvni oqir, har bir top ustida imzoni tanir, har bir e`lon ustida muhrini biladiganday "Hamma narsa u zotnikidir" der. Mana shu holda har bir narsa u zotni ma`nan korsatar. Aynan shuning kabi: Tavhid ham ikki xildir: Biri: Omi va zohiriy tavhiddirki, "Janobi Haq birdir, sheriki noziri yoqdir, bu koinot unikidir". Ikkinchisi: Haqiqiy tavhiddirki, har narsa ustida qudrati tamgasini va rububiyati muhrini va qalami naqshini kormoq ila togridan togriga har narsadan uning nuriga qarshi bir deraza ochib uning birligiga va har narsa uning qudrati qolidan chiqqaniga va uluhiyatida va rububiyatida va mulkida hech bir jihat ila hech bir sheriki va yordamchisi bolmaganiga shuhudga yaqin bir yaqiyn ila tasdiq etib iymon keltirmoqdir va bir navi doimiy huzurni qolga kiritmoqdir. Biz ham shu Sozda u xolis va oliy haqiqiy tavhidni korsatadigan yogdularni zikr etamiz. Birinchi nukta ichida bir eslatma: Ey sabab-parast gofil! Sabablar bir pardadir. Chunki izzat va azamat shunday istar. Faqat ish qilgan qudrati Samadoniyadir. Chunki tavhid va jalol shunday istar va istiqlolni taqozo etar. Sultoni Azaliyning ma`murlari rububiyat saltanatining ijrochilari emasdirlar. Balki u saltanatning dallollaridirlar va u rububiyatning tomoshabin nozirlaridirlar. Va u ma`murlar, u vositalar qudratning izzatini, rububiyatning hashamatini izhor uchundir. Toki yomon ishlar ila qudratning aloqasi korinmasin. Ojiz, faqirlik

Sozlar

351

ichida bolgan insoniy bir sulton kabi ojizligi va ehtiyoj uchun ma`murlarni saltanat sherigi etgan emasdir. Demak sabablar joriy qilingan, toki aqlning zohiriy nazariga qarshi qudratning izzati muhofaza etilsin. Zero oynaning ikki yuzi kabi har narsaning bir "mulk" jihati borki, oynaning rangli yuziga oxshar. Har xil ranglarga va holatlarga mador bolishi mumkin. Biri "malakut"dirki, oynaning porloq yuziga oxshar. Mulk va zohir jihatida qudrati Samadoniyaning izzatiga va kamoliga zid hollar bordir. Sabablar u hollarga ham marji, ham mador bolmoq uchun joriy etilganlar. Faqat malakutiyat va haqiqat tarafida har narsa shaffofdir, gozaldir. Qudratning shaxsan aloqador bolishiga munosibdir, izzatiga zid emasdir. Shuning uchun sabablar faqatgina zohiriydir, malakutiyatda va haqiqatda haqiqiy ta`sirlari yoqdir. Ham zohiriy sabalarning boshqa bir hikmati shudirki: Haqsiz shikoyatlari va botil e`tirozlari Odili Mutlaqqa ketmasligi uchun u shikoyatlarga, u e`tirozlarga hadaf boladigan sabablar joriy etilgandir. Chunki kamchilik ulardan chiqadi, ularning qobiliyatsizliklaridan kelib chiqadi. Bu sirga bir latif misol suratida ma`naviy bir tamsil rivoyat etiladiki: Hazrati Azroil Alayhissalom Janobi Haqqa deganki: "Ruhlarni olish vazifasida sening bandalaring mendan shikoyat etadilar, mendan ranjiydilar". Janobi Haq hikmat lisoni ila unga deganki: "Sen ila bandalarimning ortasida musibatlar, xastaliklar pardasini tashlayman. Toki shikoyatlari ularga ketib sendan ranjimasinlar". Xullas boq, qandayki xastaliklar pardadir, ajalda xayol qilingan yomonliklarga marjidirlar va ruhlarning olinishida haqiqatda bolgan hikmat va gozallik Azroil Alayhissalomning vazifasiga aloqadordir. Xuddi shuning kabi: Hazrati Azroil ham bir pardadir. Ruhlarning olinishida zohiran marhamatsiz koringan va rahmatning kamoliga munosib tushmagan ba`zi xolatlarga marji bolmoq uchun u ma`muriyatga bir nozir va Ilohiy qudratga bir pardadir. Ha, izzat va azamat istarki, sabablar pardadori dasti qudrat bolsin aqlning nazarida... Tavhid va jalol istarki, sabablar qollarini tortsinlar haqiqiy ta`sirdan... Ikkinchi Yogdu: Boq shu koinot bostoniga, shu zaminning bogiga, shu samoning yulduzlar ila yoritilgan gozal yuziga diqqat et!. Korasanki, bir Sone`i Zuljalolning, bir Fotiri Zuljamolning u terilgan va sochilgan san`atli asarlardan har bir asar ustida Xoliqi Kulli Shayga maxsus bir tamgasi va har bir maxluqi ustida Sone`i Kulli Shayga xos bir muhri va qudrat qalamining bittadan farmoni bolgan kecha va kunduz sahifalari, yoz va bahorda yozilgan mavjudot tabaqalari ustida taqlid qabul etmas porloq bir muhri bordir. Hozir u tamgalardan, u muhrlardan, u imzolardan namuna sifatida bir nechtasini zikr etamiz. Masalan: Hisobsiz tamgalaridan hayot ustida qoygan kop tamgalardan shu tamgaga boqki: "Bir narsadan har narsa qilar, ham hamma narsadan bir narsa qilar". Chunki nutfa suvidan va ham ichiladigan oddiy bir

Sozlar

352

suvdan hisobsiz a`zo va hayvonning jihozlarini qilar. Xullas bir narsani har narsa qilmoq, albatta bir Qodiyri Mutlaqning ishidir. Ham yangidan hadsiz taomlardan, -u taom esa hayvoniy bolsin, nabotiy bolsin- u kopgina moddalarni xos bir jismga mukammal intizom ila ogirgan va undan maxsus bir jild toqigan va undan sodda jihozlarni qilgan albatta bir Qodiyri Kulli Shaydir va Aliymi Mutlaqdir. Ha, Xoliqi Mavt va Hayot shu dunyo tazgohida hikmati ila hayotni shunday bir mo`jiznamo amr hukmidagi qonunlar ila idora etadiki, u qonunni tatbiq va ijro etmoq butun koinotni tasarrufi ostida tutgan bir zotga maxsusdir. Xullas, agar aqling sonmagan bolsa, qalbing kor bolmagan bolsa tushunasanki; bir narsani mukammal osonlik va intizom ila hamma narsa qilgan va hamma narsani mukammal mezon ila va intizom ila san`atkorona bir xil narsa qilgan hamma narsaning Sone`iga xos va Xoliqi Kulli Shayga maxsus bir tamgadir. Masalan korsang: Garoyib ishlar qiladigan bir zot bir dirham paxtadan yuz top movut va ipak yoki gazlama kabi har xil boshqa matolarni u birgina dirham paxtadan toqimoq ila barobar; holva, paxlava kabi kop taomlarni ham undan qilmoqda. Songra korsangki u zot temirni va toshni, asalni va yogni, suvni va tuproqni hovuchiga olar, bir gozal oltin qilar. Albatta qat`iyan hukm etajaksanki u zot shunday oziga xos bir san`atga sohibdir. Butun Yerning unsurlari uning amriga musahhar va butun tuproqdan yaratilganlar uning hukmiga boqar. Ha, hayotdagi qudrat va hikmatning korinishi bu misoldan ming daraja yanada garibdir. Mana hayot ustidagi kop tamgalardan birgina tamga... Uchinchi Yogdu: Boq, shu koinoti sayyolada, shu mavjudoti sayyorada kezgan jonzotlarga! Korasanki: Butun jonzotlardan har bir jonzot ustida Hayyi Qayyumning qoygan kop muhrlari bordir. U muhrlardan bir muhri shudirki: U jonzot, masalan shu inson xuddi koinotning kichraytirilgan bir misoli, yaratilish daraxtining bir samarasi va shu olamning bir urugidayki, olamdagi navlarning aksar namunalarini ozida jamlagandir. Goyo u jonzot butun koinotdan goyat hassos me`zonlar ila suzilmish bir qatradir. Demak, shu jonzotlarni xalq etmoq va unga Rab bolmoq uchun butun koinotni tasarrufi ostida tutmoq lozim kelar. Xullas, agar aqling vahimalarda bogilmagan bolsa tushunasanki: Bir qudrat kalimasini, masalan "asal arisi"ni aksar narsalarga bir navi kichik mundarija qilmoq va bir sahifada, masalan "inson"da shu koinot kitobining aksar masalalarini yozmoq, ham bir nuqtada, masalan kichkina "anjir urugi"da katta anjir daraxtining dasturini qayd etmoq va bir harfda, masalan "inson qalbi"da shu koinotning sahifalarida koringan va ihota etgan butun ismlarining asarlarini korsatmoq va bir urug donasi qadar orin egallagan "insonning eslash qobiliya-

Sozlar

353

tida" bir kutubxona qadar yozuv yozdirmoq va butun kavniy hodisalarning batafsil mundarijasini u quvvachada qayd etmoq, albatta va albatta Xoliqi Kulli Shayga xos va bu koinotning Rabbi Zuljaloliga maxsus bir muhrdir. Xullas, jonzotlar ustida bolgan juda kop Rabboniy muhrlardan birgina muhr shunday nurini korsatsa va uning oyatlarini shunday oqittirsa, ajabo birdan butun u muhrlarga boqa olsang, kora olsang: demaysanmi? Tortinchi Yogdu: Boq, shu samovotning dengizida suzgan va shu zaminning yuzida sepilgan rang-barang mavjudotga va turli-tuman san`atli asarlarga diqqat et! Korasanki; har biri ustida Shamsi Azaliyning taqlid qabul etmas imzolari bordir. Qandayki hayotda tamgalari, jonzotlarda muhrlari korinadi va bir ikkitasini kordik. Tiriltirish ustida ham shunday imzolari bordir. Misol chuqur ma`nolarni fahmga yaqinlashtirganidan bir misol ila shu haqiqatni korsatamiz. Masalan, Quyosh sayyoralardan tut to qatralarga qadar, to shishaning kichik parchalariga qadar va qorning porloq zarrachalariga qadar shu Quyoshning misoliyasidan va aksidan bir imzosi Quyoshga maxsus nuroniy bir asari korinadi. Shoyat u hadsiz narsalarda koringan quyoshchalarini Quyoshning aksining jilvasi va aksining korinishi bolganini qabul etmasang, u payt har bir qatrada va ziyoga ma`ruz har bir shisha parchasida va ishiqqa muqobil har shaffof bir zarrachada, tabiiyki, haqiqiy bir Quyoshning vujudini shaxsan qabul etmoq kabi goyat darajada bir devonalik ila nihoyatsiz bir axmoqlikka tushishing lozim kelar. Shuning kabi: Shamsi Azaliyning nuroniy tajalliylaridan "ihyo", ya`ni "hayot bermoq" jihatida har bir jonzot ustida shunday bir imzosi bordirki, farazan butun sabablar toplansa va bittadan foili muxtor bolsalar, yana u imzoni taqlid etolmaslar. Zero har biri bittadan qudrat mo`jizasi bolgan jonzotlar, har biri u Shamsi Azaliyning shu`lalari hukmida bolgan ismlarining toplanish nuqtasi suratidadir. Agar jonzotlar ustida koringan u ajoyib san`at naqshini, u hikmatning garib tartibini va u ahadiyat siri tajalliysini Zoti Ahadi Somadga berilmagan vaqt har bir jonzotda, hatto bir chivinda, bir gulda nihoyatsiz bir qudrati Fotira ichida saqlanganini va hamma narsani qamragan bir ilm bolganini va koinotni idora etadigan mutlaq bir iroda unda mavjud bolganini, balki Vojib-ul Vujudga maxsus boqiy sifatlari ham ularning ichida bolganini qabul etmoq, xuddi u gulning, u chivinning har bir zarrasiga bir uluhiyat bermoq

Sozlar

354

kabi zalolatning eng ablahchasiga, xurofotning eng ahmoqchasiga bir darakasiga tushmoq lozim kelar. Zero u narsaning zarralariga, xususan tuxum bolsalar shunday bir vaziyat berganlarki; u zarra juz`iy bolgan jonzotga boqar, uning nizomiga kora vaziyat olar. Balki u jonzotning butun naviga boqar kabi, u navning davomiga yaraydigan har yerda ekmoq va navining bayrogini ornatmoq uchun qanotchalar ila qanotlanmoq kabi bir kayfiyat olar. Balki u jonzot aloqador va muhtoj bolgan butun mavjudotga qarshi muomalalarini va rizq ila aloqador munosabatini davom ettiradigan bir vaziyat tutadi. Xullas, agar u zarra bir Qodiyri Mutlaqning ma`muri bolmasa va nisbati u Qodiyri Mutlaqdan kesilsa, u vaqt u zarraga har narsani koradigan bir koz, hamma narsani qamragan bir idrok bermoq lozimdir. Al-hosil: Qandayki shu qatralarda va shishaning zarrachalarida bolgan quyoshchalar va turli-tuman ranglar Quyosh aksining jilvasiga va tajalliysining aksiga berilmasa, birgina Quyoshga muqobil nihoyatsiz quyoshlarni qabul etmoq lozim kelar. Mahol ichida mahol bir xurofotni qabul etmoq taqozo etar. Aynan shuning kabi, agar hamma narsa Qodiyri Mutlaqqa berilmasa, birgina Allohga muqobil nihoyatsiz, balki koinotdagi zarralar sonicha ilohlarni qabul etmoq kabi yuz daraja mahol ichidagi bir maholni mavjud qabul etmoq kabi bir devonalik bolmagurligiga tushmoq lozim kelar. Al-hosil: Har bir zarradan uch deraza Shamsi Azaliyning vahdoniyat nuriga va vujubi vujudiga ochilar. Birinchi Deraza: Har bir zarra bir askar kabi askariy doiralarining har birida, ya`ni askariy bolinmasida, rotasida, batal`onida, polkida, diviziyasida, armiyasida har birisida bir nisbati, u nisbatga kora bir vazifasi va u vazifaga kora nizomi doirasida bir harakati bolgani kabi... Ham masalan: Sening koz qorachigingdagi u jonsiz zarracha ham sening kozingda, boshingda, vujudingda va quvva-i muvallida, quvva-i joziba, quvva-i dafia, quvva-i musavvira kabi qon aylanishiga va his va harakatga xizmat etgan vena va arteriya va boshqa asablarda, ham sening navingda, ila oxir.. bittadan nisbati, bittadan vazifasi bolganini, shaksiz bir Qodiyri Azaliyning san`atli asari va vazifador ma`muri va tarbiyasi ostida bolganini kor bolmagan kozga korsatar. Ikkinchi Deraza: Havodagi har bir zarra har bir gulni, har bir mevani ziyorat eta olar. Ham har gulga, har mevaga kirib ishlay olar. Agar har narsani koradigan va biladigan bir Qodiyri Mutlaqning musahhar ma`muri bolmasa, u

Sozlar

355

betayin zarra butun mevalarning, gullarning jihozlarini va qilinishini va boshqaboshqa san`atlarini va ularga kiydirilgan suratlarning bichilishini va har narsani qoplagan mukammal tikuvchilik san`atini bilmoq lozim kelar. Xullas, shu zarra bir quyosh kabi bir tavhid nurining shu`lasini korsatadi. Ziyoni havoga, suvni tuproqqa qiyos et. Zotan narsalarning asl manbalari shu tort moddadir: Yangi hikmat ila vodorod, kislorod, uglerod, azotdirki, bu unsurlar avvalgi unsurlardan parchalaridir. Uchinchi Deraza: Zarralardan tashkil topgan bir parcha tuproq har bir gulli va mevali nabototning nashvu namosiga asos bola oladigan bir kosani u zarrachalardan toldirsang, butun dunyodagi har navi gul va mevali nabototning tuxumchalariki, u tuxumchalar hayvonotning nutfalari kabi boshqa-boshqa narsalar emas, nutfalar bir suv bolgani kabi, u tuxumlar ham uglerod, azot, vodorod, kisloroddan tashkil topgan, mohiyat jihatidan bir-birining oxshashi, sifat jihatidan bir-biridan boshqa, yolgiz qadar qalami ila faqatgina ma`naviy bolib aslining dasturi omonatan berilgan. Xullas, u tuxumlarni navbat ila u kosaga qoysak, har biri horiqo jihozlari ila, shakllar va vaziyati ila zuhur etishini sodir bolgan kabi ishonasan. Agar u zarralar har bir narsaning har bir hol va vaziyatini bilgan va har narsaga (unga) loyiq vujudni va vujudning lozim narsalarini berishga qodir va qudratiga nisbatan hamma narsa mukammal yengillik ila musahhar bolgan bir zotning ma`muri va amrbardor bir vazifadori bolmasalar, u tuproqning har bir zarrasida yo butun gulli va mevadorlarning sonicha ma`naviy fabrikalar va matbaalar ichida bolishi lozim kelarki, u jihozlari va shakllari bir-biridan uzoq va bir-biridan boshqa farqli mavjudotlarga manba bola olsin. Yoki butun u mavjudotni ihota etgan bir ilm va butun ularning tashkilotiga iqtidorli boladigan bir qudrat bermoq lozimdir. Toki butun ularning tashkilotiga mador bolsin. Demak Janobi Haqdan nisbat kesilsa, tuproqning zarralari adadicha ilohlar qabul etilishi lozim boladi. Bu esa ming marta mahol ichida mahol bir xurofotdir. Faqat ma`mur bolganlari vaqt juda osondir. Qandayki buyuk bir sultonning bir oddiy askari u podshohning nomi ila va uning quvvati ila bir mamlakatni hechdan yarata olar, ikki dengizni birlashtira olar, bir shohni asir eta olar. Shuning kabi Azal va Abad Sultonining amri ila bir chivin bir Namrudni yerga yiqitar, bir chumoli bir Fir`avnning saroyini xarob etar, yerga otar. Bir anjir urugi bir anjir daraxtini kotarar. Ham har bir zarrada vujub va Sone` vahdatiga ikki sodiq shohid yana bor. Birisi; har bir zarra mutlaq ojizligi ila barobar juda katta va juda har xil vazifalarni bajarar va jonsizligi ila barobar bir kulliy idrok korsatgan intizomparvarona umumiy nizomga uygun harakat etar. Demak har bir zarra ojizlik lisoni ila

Sozlar

356

Qodiyri Mutlaqning vujubi vujudiga va olam nizomini muhofazasi ila vahdatiga shahodat etar.

Ha, har bir jonzotda biri Ahadiyat tamgasi, boshqasi Samadiyat imzosi mavjud. Zero bir jonzot aksar koinotda jilvalari koringan ismlarni birdan oz oynasida korsatadi. Xuddi bir jamlanish nuqtasi hukmida Hayyi Qayyumning ismi a`zamning tajalliysini korsatadi. Xullas, ahadiyati zotiyani Muhyi pardasi ostida bir navi soyasini korsatganidan bir ahadiyat tamgasini toshiydi. Ham u jonzot bu koinotning kichraytirilgan bir misoli va yaratilish daraxtining bir mevasi hukmida bolgani uchun, koinot qadar ehtiyojlarini birdan osonlik ila kichkina hayoti doirasiga yetishtirmoq Samadiyat imzosini korsatadi. Ya`ni u hol korsatadiki, uning shunday bir Rabbi borki; unga hamma narsaga badal bir yuzlanishi bor va butun narsalarning ornini tutadigan bir nazari bor. Butun narsalar uning bir nazarining ornini tutolmas.

Ham u hol korsatadiki: Uning u Rabbi hech bir narsaga muhtoj bolmagani kabi, xazinasidan hech bir narsa kam bolmas va qudratiga ham hech bir narsa ogir kelmas. Xullas, Samadiyatning soyasini korsatgan bir navi imzosi... Demak har bir jonzotda bir Ahadiyat tamgasi, bir Samadiyat imzosi bordir. Ha, har bir jonzot hayot lisoni ila oqiydi.

Bu ikki tamgadan boshqa bir nechta muhim deraza ham bor. Boshqa bir yerda izoh etilgani uchun bu yerda qisqartirildi. Modomiki shu koinotning har bir zarrasi bunday uch derazani va ikki tuynukni va hayot ham ikki eshikni birdan Vojib-ul Vujudning vahdoniyatiga ochmoqda, zarradan to shamsga qadar mavjudot tabaqalari Zoti Zuljalolning ma`rifat nurlarini ne surat ila nashr etganini qiyos eta olarsan.

Sozlar

357

Xullas, ma`rifatullohda ma`naviy taraqqiyotning darajalarini va huzurning martabalarini bundan angla va qiyos et. Beshinchi Yogdu: Qandayki bir kitob agar yozma va maktub bolsa, uning yozilishiga bir qalam yetarlidir. Agar bosma va chop etilgan bolsa, u kitobning harflari adadicha qalamlar, ya`ni temir harflar lozimdir. Toki u kitob chop etilib vujud topsin. Agar u kitobning ba`zi harflarida goyat nozik bir xat ila u kitobning aksari yozilgan bolsa Yosin Surasi Yosin lafzida yozilgani kabi- u vaqt butun u temir harflarning kichkinalari u birgina harfga lozimdir, toki chop etilsin. Aynan shuning kabi: Shu koinot kitobini Samadoniyat qudrat qalamining yozuvi va Zoti Ahadiyatning maktubi desang, vujub darajasida bir yengillik va keraklik darajasida bir maqbuliyat yoliga borasan. Agar tabiatga va sabablarga mol etsang, imkonsizlik darajasida qiyin va mahol darajasida mushkulotli va hech bir vahima qabul etmagan xurufotli shunday bir yolga borasanki; tabiat uchun har bir parcha tuproqda, har bir qatra suvda, har bir parcha havoda milliardlab ma`daniy matbaalar va hadsiz ma`naviy fabrikalar bolishi lozim. Toki hisobsiz gulli, mevali san`atli asarlarning tashkilotiga mazhar bola olsin. Yoxud hamma narsani qamragan bir ilm, har narsaga qodir bir quvvat ularda qabul etmoq lozim kelar. Toki shu san`atli asarlarga haqiqiy asos bola olsin. Chunki tuproqning va suvning va havoning har bir parchasi aksar nabototga manba bola olar. Holbuki har bir osimlik -mevali bolsin, gulli bolsin- tashkiloti shu qadar muntazamdir, shu qadar olchovlidir, shu qadar bir biridan mumtozdir, shu qadar kayfiyatcha bir-biridan boshqadirki; har birisiga yolgiz unga maxsus bittadan boshqa ma`naviy fabrika yoki boshqa bittadan matbaa lozimdir. Demak, tabiat misdarlikdan masdarlikka chiqsa har bir narsada butun narsalarning uskunalarini yonida saqlashga majburdir. Xullas bu tabiatparastlik fikrining asosi shunday bir xurofotdirki, xurofotchilar ham undan uyaladilar. Ozini aqlli deb oylagan zalolat ahlining qanday nihoyatsiz bolmagurli bir aqlsizlik iltizom etganlarini kor, ibrat ol!.. Al-hosil: Qanday bir kitobning har bir harfi oz nafsini bir harf qadar korsatib va oz vujudiga birgina surat ila dalolat etar va oz kotibini on kalima ila ta`rif etar va kop jihatlar ila korsatar. Masalan: "Mening kotibimning gozal xati bor: qalami qizildir, undaydir bundaydir",- der. Aynan shuning kabi: Shu kitobi kabiri olamning har bir harfi oziga hajmi qadar dalolat etar va oz surati qadar korsatar. Faqat Naqqoshi Azaliyning ismlarini bir qasida qadar ta`rif etar va kayfiyatlari adadicha ishora barmoqlari ila u ismlarni korsatar, musammosiga shahodat etar. Demak ham ozini, ham butun koinotni inkor etgan safsatachi kabi bir ahmoq yana Sone`i Zuljalolning inkoriga ketmasligi kerak!.. Oltinchi Yogdu: Xoliqi Zuljalolning qandayki maxluqotining har bir

Sozlar

358

fardining boshida va san`atli asarlarining har bir qismining yuzida ahadiyatining tamgalarini qoygandir. (Qandayki otgan yogdularda bir qismini kording.) Shuning kabi har bir navning ustida kop ahadiyat tamgasi, har bir kull ustida koplab vohidiyat muhri, to butun olam ustida har xil vahdat imzosi goyat porloq bir suratda qoygandir. Xullas, juda kop tamgalardan va muhrlardan va imzolardan yer yuzi sahifasida bahor mavsumida joriy etilgan bir tamga, bir muhrni korsatamiz. Shundayki: Naqqoshi Azaliy zaminning yuzida yoz, bahor zamonida eng oz uch yuz ming nabotot va hayvonotning navlarini nihoyatsiz qorishiqlik, aralashlik ichida nihoyat darajada imtiyoz va tashxis ila va goyat darajada intizom va ajratish ila hashr va nashr etishi bahor kabi ochiq va yaqqol porloq tavhidning bir tamgasidir. Ha, bahor mavsumida olgan yerning tirilishi ichida uch yuz ming hashrning namunalarini mukammal intizom ila ijod etmoq va yerning sahifasida bir-biri ichida uch yuz ming farqli navlarning fardlarini xatosiz va sahfsiz, yanglishsiz, nuqsonsiz, goyat olchovli, tartibli, goyat muntazam va mukammal bir suratda yozmoq, albatta nihoyatsiz bir qudratga va bepoyon bir ilmga va koinotni idora etajak bir irodaga sohib bir Zoti Zuljalolning, bir Qodiyri Zulkamolning va bir Hakiymi Zuljamolning maxsus tamgasi bolganini zarra miqdor idroki bolganning fahmlashi lozim kelar. Qur`oni Hakim farmon etadiki:

Darhaqiqat, zaminning tirilishida uch yuz ming hashrning namunalarini bir necha kun mobaynida qilgan, korsatgan Qudrati Fotiraga albatta insonning hashri unga kora oson kelar. Masalan: Kelinchik Togini va Subhon Togini bir ishora ila kotargan bir Zoti Mo`jiznamoga, "Shu daradan yolimizni tosgan shu katta toshni kotara olasanmi?" deyilarmi? Shuning kabi: Kok va tog va yerni olti kunda ijod etgan va ularni vaqti-vaqti ila toldirib boshatgan bir Qodiyri Hakiymga, bir Kariymi Rahiymga: "Abad tarafidan hozirlab qoyilgan, oz ziyofatiga ketadigan yolimizni tosib turgan shu tuproq tabaqasini ustimizdan kotara olasanmi? Yerni tekislab bizni undan otqazib bilasanmi?" Aqldan uzoq kormoq suratida deyilarmi? Shu zaminning yuzida yoz zamonida bir tavhid tamgasini kording. Endi boq! Goyat basirona va hakimona zaminning yuzidagi shu bahor mavsumidagi azim tasarruflar ustida bir vohidiyat muhri goyat oshkora korinmoqda. Chunki shu ijroot bir mutlaq kenglik ichida va u kenglik ila barobar bir mutlaq tezlik ila

Sozlar

359

va tezlik ila barobar mutlaq bir saxovat ichida koringan mutlaq intizom va mukammal san`at gozalligi va yaratilish mukammalligi shunday bir muhrdirki, cheksiz bir ilm va nihoyatsiz bir qudrat sohibi unga sohib bolishi mumkin. Darhaqiqat, kormoqdamizki butun yer yuzida bir mutlaq kenglik ichida bir ijod, bir tasarruf, bir faoliyat bor. Ham u kenglik ichida mutlaq bir tezlik ila ishlanmoqda. Ham u tezlik va kenglik ila barobar fardlarning kopaytirilishida mutlaq bir saxovat korinmoqda. Ham u saxovat va kenglik va tezlik ila barobar mutlaq bir yengillik korinmoqda. Ham u saxovat va yengillik va tezlik va kenglik ila barobar har bir navda, har bir fardda koringan mutlaq bir intizom va goyat mumtoz bir san`at gozalligi va nihoyat qorishiqlik ichida bir toliq imtiyoz va goyat tokinlik ichida goyat qiymatdor asarlar va goyat keng doira ichida toliq bir uygunlik va goyat osonlik ichida goyat san`atkorona badialarni ijod etmoq, bir onda, har yerda, bir tarzda, har fardda garoyib bir san`at, mo`jiznamo bir faoliyat korsatmoq albatta va albatta shunday bir zotning muhridirki, hech bir yerda bolmagani holda har yerda hozir, nozirdir. Hech bir narsa undan yashirinmagani kabi, hech bir narsa unga ogir kelmas. Zarralar ila yulduzlar uning qudratiga nisbatan tengdirlar. Masalan: U Rahiymi Zuljamolning karami bogistonidan, mo`jizalarining shingillaridan bir donacha hukmida korganim ikki barmoq qalinligida bir uzum osmasida osigliq bolgan shingillarni sanadim: Bir yuz ellik besh chiqdi. Bir shingilning donalarini sanadim: Bir yuz yigirma qadar boldi. Oyladim, dedim: "Agar bu osma novda asalli suv chashmasi bolsa, doim suv bersa, shu haroratga qarshi u yuzlab rahmatning sharbat kozachalarini emizdirgan shingillarga zorga kifoya qilajak. Holbuki, ba`zan oz bir namlik zorga qoliga otar. Xullas bu ishni qilgan har narsaga qodir bolmogi lozim kelar.

Yettinchi Yogdu: Boq, qanday Yer yuzi sahifasi ustida Zoti Ahadi Somadning muhrlarini oz diqqat ila kora olasan. Boshingni kotar, kozingni och, shu koinot buyuk kitobiga bir boq; korajaksanki: U koinotning hay`ati majmuasi ustida kattaligi nisbatida bir ochiqlik ila vahdat muhri oqilmoqda. Chunki shu mavjudot bir fabrikaning, bir qasrning, bir muntazam shaharning qismlari va fardlari kabi bel-belga berib, bir-biriga qarshi yordam qolini uzatib, bir-birining hojati savoliga "Labbayk! Bosh ustiga" derlar. Qol qolga berib, bir intizom ila ishlarlar. Yelkani yelkaga berib, jonlilarga xizmat etarlar. Yelkama-yelka berib, bir goyaga yonalgan holda bir Mudabbiri Hakiymga itoat etarlar. Ha, Quyosh va Oydan, kecha va kunduzdan, qish va yozdan tut to nabototning, muhtoj va

Sozlar

360

och hayvonlarning yordamlariga kelishlarida va hayvonlarning zaif, sharif insonlarning yordamiga yugurishlarida, hatto ozuqa moddalarining latif, zaif bolalarning va mevalarning yordamiga uchishlarida, to taom zarralarining badan hujayralari yordamiga otishlarida joriy bolgan bir yordamlashmoq dasturi ila harakatlari butun-butun kor bolmaganga korsatadilarki; goyat karim birgina Murabbiyning quvvati ila, goyat hakim birgina Mudabbirning amri ila harakat etmoqdalar. Xullas, shu koinot ichida joriy bolgan bu bir-biriga tayanmoq, bu yordamlashmoq, bu qarshilikli javob bermoq, bu quchoqlashmoq, bu musahhariyat, bu intizom birgina Mudabbirning tartibi ila idora etilganliklariga va birgina Murabbiyning tadbiri ila chorlanganliklariga qat`iyan shahodat etmoq ila barobar shu shaksiz narsalar san`atida koringan hikmati omma ichidagi toliq inoyat va u inoyat ichida porlagan keng rahmat va u rahmat ustida yoyilgan va rizqqa muhtoj har bir jonzotga uning hojatiga loyiq bir tarzda ta`minlamoq uchun sochilgan rizqlar va umumiy ta`minot shunday porloq bir tavhid muhridirki, butun-butun aqli sonmagan tushunar va butun-butun kor bolmagan korar. Ha, qasd va idrok va irodani korsatgan bir hikmat pardasi umum koinotni qoplagan va u hikmat pardasi ustida lutf va ziynatlash va tahsin va ehsonni korsatgan bir inoyat pardasi yoyilgandir va u ziynatli inoyat pardasi ustida ozini sevdirmoq va tanittirmoq, in`om va ikrom etmoq yogdularini korsatgan bir rahmat koylagi koinotni ichiga olgandir va u munavvar hamma narsani qamragan rahmat pardasi ustiga yoyilgan va marhamatni va ehson va ikromni va mukammal shafqat va gozal tarbiyani va rububiyat lutfini korsatgan bir umumiy rizq dasturxoni yozilgandir. Darhaqiqat shu mavjudot zarralardan quyoshlarga qadar; fardlar bolsin, navlar bolsin, kichik bolsin katta bolsin, samaralar va goyalar ila va foydalar va maslahatlar ila naqshinkor bir hikmat matosidan muhtasham bir koylak kiydirilgan va u hikmat-namo surat koylagi ustida lutf va ehson gullari ila ziynatlangan bir inoyat koylagi har narsaning qomatiga kora bichilgan va u ziynatlangan inoyat koylagi ustiga tahabbub va ikrom va shafqat va in`om yogdulari ila munavvar rahmat nishonlari toqilgan va u munavvar va ziynatli nishonlarni ehson etmoq ila barobar, zaminning yuzida butun jonlilarning toifalariga kifoya, butun hojatlariga yetarli bir umumiy rizq dasturxoni taxlangandir. Xullas, shu ish Quyosh kabi oshkora nihoyatsiz Hakiym, Kariym, Rahiym, Razzoq bir Zoti Zuljamolga ishora etib korsatadi. Shundaymi? Har narsa rizqqa muhtojmidir? Ha, bir fard rizqqa va hayotning davomiga muhtoj bolgani kabi,

Sozlar

361

korayotirmizki: Butun olamdagi mavjudot, boxusus hayot sohibi bolsa kulliy bolsin, juz`iy bolsin, kull bolsin juz bolsin, vujudida, baqosida, hayotida va hayotini davom ettirishda moddatan va ma`nan kop matlublari bor, kop lozim narsalari bor. Iftiqorlari va ehtiyojlari shunday narsalarga borki, eng oddiysiga u narsaning qoli yetishmagani, eng kichik matlubiga u narsaning quvvati kifoya kelmagani bir holda, korayotirmizki: Butun istaklari va moddiy va ma`naviy rizqlari kutmagan yerlardan mukammal intizom ila va

munosib vaqtda va loyiq bir tarzda mukammal hikmat ila qollariga berilmoqda. Xullas, bu iftiqor va maxluqot ehtiyoji va bu tarzda yordam va gaybiy komak, ajabo Quyosh kabi bir Murabbiyi Hakiymi Zuljalolni, bir Mudabbiri Rahiymi Zuljamolni korsatmaydimi? Sakkizinchi Yogdu: Qandayki bir dalada ekilgan bir navi tuxum dalolat etarki: U dala har holda tuxum sohibining tasarrufi ostida bolganini; ham u tuxumni ham dala mutasarrifining tasarrufi ostida bolganini korsatar. Shuning kabi: Shu unsurlar deyilgan san`atli asarlar ekinzori vohidiyat va soddalik ila barobar kulliyot va ihotalari va shu maxluqot deyilgan rahmat mevalari va qudrat mo`jizalari va hikmat kalimalari bolgan nabotot va hayvonot mumasalot va mushabahotlari ila barobar kop yerlarda tarqalishi, har tarafda bolib yerlashishlari bitta Sone`i Mo`jiznamoning tasarrufi ostida bolganliklarini shunday bir tarzda korsatadiki, goyo har bir gul, har bir meva, har bir hayvon u Sone`ning bittadan tamgasidir, bittadan muhridir, bittadan imzosidir. Har qaerda bolmasin, hol lisoni ila har birisi derki: "Men kimning tamgasi bolsam, bu yer ham uning san`atli asaridir. Men kimning muhri bolsam, bu makon ham uning maktubidir. Men kimning imzosi bolsam, bu vatanim ham unga tegishlidir". Demak eng oddiy bir maxluqqa rububiyat butun unsurlarni tasarrufi ostida tutganga maxsusdir va eng oddiy bir hayvonni tadbir va idora etmoq butun hayvonlarni, nabototni, san`atli asarlarni qabza-i rububiyatida tarbiya etganga xos bolganini kor bolmagan korar. Ha, har bir fard boshqa fardlarga mumasalot va misliyat lisoni ila der: "Kim butun navimga sohib bolsa, menga sohib bola olar, bolmasa yoq." Har nav boshqa navlar ila barobar yer yuzida yoyilishi lisoni ila der: "Kim butun Yer yuziga sohib bolsa, menga sohib bola olar, bolmasa yoq". Yer boshqa sayyoralar ila bir quyoshga boglanishi va samavot ila bir-biriga tayanish lisoni ila der: "Kim butun koinotga sohib bolsa, menga sohib u bola olar, bolmasa yoq". Ha, farazan idrokli bir olmaga biri desa: "Sen mening san`atimsan". U olma hol lisoni ila unga "Jim bol!" deyajak. "Agar butun yer yuzida butun olmalarning tashkiliga iqtidorli bola olsang, balki yer yuzida nashr etilgan butun hamjinsimiz bolgan butun mevadorlarga, balki kemasi ila rahmat xazinasidan kelgan butun Rahmoniy hadyalarga mutasarrif

Sozlar

362

bola olsang, menga rububiyat da`vo et". U olma shunday deyajak va u ahmoqning ogziga bir tarsaki urajak. Toqqizinchi Yogdu: Juzda juz`iyda, kullda kulliyda, kulliy olamda, hayotda, jonzotda, tiriltirishda bolgan tamgalardan, muhrlardan, imzolardan ba`zilariga ishora etdik. Endi, navlarda hisobsiz tamgalardan bir tamgaga ishora etamiz. Ha, qandayki mevador bir daraxtning hisobsiz mevalari birgina tarbiya, bir birlik qonuni ila bitta markazdan idora etilganliklaridan, kulfat va mashaqqat va masraf shu qadar osonlik paydo etarki, kasrat ila tarbiya etilgan birgina mevaga teng bolarlar. Demak kasrat va markazning kopligi, har meva uchun, miqdorcha butun daraxt qadar kulfat va masraf va jihozlar istar. Farq yolgiz qiymatchadir. Qandayki bitta askarga lozim askariy jihozlantirish qilmoq uchun qoshinga lozim butun fabrikalar qadar fabrikalar lozimdir. Demak ish vahdatdan kasratga otsa, fardlar adadicha -miqdor jihati ila- kulfat ziyodalashar. Xullas, har navda shubhasiz koringan favqulodda osonlik, albatta vahdatdan, tavhiddan kelgan bir rohatlik va osonlikning asaridir. Al-hosil: Bir jinsning butun navlari, bir navning butun fardlaridagi asosga oid a`zolarida uygunlik va mushabahotlari qanday isbot etarlarki, bitta Sone`ning san`atli asarlaridir. Chunki vahdati qalam va ittihodi muhr shunday istar. Shuningdek: Bu koringan mutlaq yengillik va kulfatsizlik vujub darajasida lozim etarki, bir Sone`i Vohidning asarlari bolsin. Bolmasa imkonsizlik darajasiga chiqqan bir qiyinchilik u jinsni mavh bolishga va u navni yoqlikka etar edi. Val-hosil: Janobi Haqqa mol etilsa, butun narsalar bir narsa kabi bir yengillik paydo etar. Agar sabablarga mol etilsa har bir narsa butun narsalar qadar qiyinchilik paydo etar. Modomiki shundaydir, koinotda shu koringan favqulodda arzonlik va shu koz ongingdagi hadsiz tokinlik vahdat muhrini quyosh kabi korsatar. Agar goyat tokinlik ila qolimizga otgan shu mevalar Vohidi Ahadning moli bolmasa, butun dunyoni bersak ham, birgina anorni yeyolmas edik. Oninchi Yogdu: Tajalli-i jamoliyani korsatgan hayot qanday bir ahadiyat burhonidir, balki bir tur vahdat tajalliysidir. Tajalli-i jalolni izhor etgan olim ham bir vohidiyat burhonidir. Ha, masalan qandayki

Quyoshga qarshi porlagan va oqqan katta bir daryoning pufakchalari va zamin yuzining porlagan shaffof narsalari Quyoshning aksini va ishigini korsatmoq surati ila Quyoshga shahodat etganlari kabi, u qatralarning va shaffoflarning

Sozlar

363

botishi ila, ketishlari ila barobar orqalaridan yangi kelgan qatralar toifalari va shaffof qabilalari ustida yana Quyoshning jilvalari hashamat ila davomi va ishigining tajalliysi va nuqsonsiz davomi qat`iyan shahodat etarki: Sonib yongan, almashib yangilangan, kelib porlagan misoliy quyoshchalar va ishiqlar va nurlar bir boqiy, doimiy, oliy, tajalliysi zavolsiz birgina Quyoshning jilvalaridir. Demak, u porlagan qatralar zuhuri ila va kelishlari ila Quyoshning vujudini korsatganlari kabi, gurublari ila, zavollari ila Quyoshning baqosini va davomini va birligini korsatadilar. Aynan shuning kabi: Shu oquvchi mavjudot vujudlari ila va hayotlari ila Vojib-ul Vujudning vujubi vujudiga va ahadiyatiga shahodat etganlari kabi; zavollari ila, olimlari ila u Vojib-ul Vujudning azaliyatiga, sarmadiyatiga va ahadiyatiga shahodat etarlar. Ha, kecha-kunduz, qish va yoz, asrlar va davrlarning almashinishi ila gurub va yoqolish ichida yangilangan va almashgan juda gozal san`atli asarlar, latif borliqlar, albatta bir oliy va sarmadiy va tajalliysi davomli bir jamol sohibining vujud va baqo va vahdatini korsatganlari kabi, u san`atli asarlar past va zohiriy sabablari ila barobar zavol topib olishlari, u sabablarning hechligini va bir parda bolganini korsatadilar. Shu hol qat`iyan isbot etarki, shu san`atlar, shu naqshlar, shu jilvalar butun ismlari qudsiya va jamila bolgan bir Zoti Jamiyli Zuljalolning yangilangan san`atlaridir, ozgargan naqshlaridir, harakatlangan oynalaridir, bir-biri orqasidan kelgan tamgalaridir, hikmat ila almashgan muhrlaridir. Al-hosil: Shu koinot katta kitobi, qandayki vujud va vahdatga doir taqviniy oyatlarni bizga dars berar. Shuning kabi: U Zoti Zuljalolning butun kamol va jamol va jalol sifatlariga ham shahodat etar. Va qusursiz va nuqsonsiz zotiy kamolini isbot etarlar. Chunki ochiqdirki, bir asarda kamol u asarning manba va asosi bolgan fe`lning kamoliga dalolat etar. Fe`lning kamoli esa ismning kamoliga va ismning kamoli sifatning kamoliga va sifatning kamoli zotiy sha`nning kamoliga va sha`nning kamoli u idrokli zotning kamoliga hadsan va zaruratan va badohatan dalolat etar. Masalan: Qandayki nuqsonsiz bir qasrning mukammal bolgan naqsh va bezatilishlari orqalarida bir usta ishlarining mukammaliyatini korsatar. U ishlarning mukammaliyati u foil ustaning martabalarini korsatgan unvonlarni va ismlarining mukammaliyatini korsatar. Va u ismlar va unvonlarining mukammaliyati u ustaning san`atiga doir sifatlarining mukammaliyatini korsatar va u san`at va sifatlarining mukammaliyati u san`at sohibining shuuni zotiya deyilgan qobiliyat va zotiy iste`dodining mukammaliyatini korsatar va u shuun va zotiy qobiliyatning mukammaliyati u ustaning zotiy mohiyatining mukammaliyatini

Sozlar
korsatgani kabi... Aynan shuning kabi: Shu nuqsonsiz, futursiz

364

siriga mazhar bolgan shu olamda koringan asarlar shu koinotning muntazam mavjudotida bolgan san`at esa shubhasiz bir muassiri zil-iqtidorning ishlarining mukammalligiga dalolat etar. U ishlarning mukammalligi esa, shaksiz u Foili Zuljalolning ismlarining mukammalligiga dalolat etar. U ismlarning mukammalligi esa, zarurat darajasida u ismlarning musammo-i zuljamolining sifatining kamoliga dalolat va shahodat etar. U sifatining kamoli esa, ochiqchasiga u mavsufi zulkamolning qobiliyatlarining kamoliga dalolat va shahodat etar. U qobiliyatlarining kamoli esa, bihaqqalyaqiyn u haqiqiy fe`l sohibining zotining kamoliga shunday dalolat etarki, butun koinotda koringan butun kamolot navlari uning kamoliga nisbatan soniq zaif bir soya suratida bir Zoti Zulkamolning mukammaligining dalillari va jalolining ramzlari va jamolining ishoralari bolganini korsatar. Quyoshlar Quvvatida On Birinchi Yogdu: On Toqqizinchi Sozda ta`rif etilgan va buyuk kitobning oyati kubrosi va u Qur`oni Kabirdagi ismi a`zami va u koinot daraxtining urugi va eng munavvar mevasi va u olam saroyining quyoshi va Islom Olamining munavvar tolin oyi va Ilohiy rububiyatning saltanatining dalloli va koinot tilsimining hikmatli kashshofi bolgan Sayyidimiz Muhammad-ul Amin Alayhissalotu Vassalam butun anbiyoni soyasi ostiga olgan risolat qanoti va butun Islom Olamini himoyasiga olgan Islomiyat qanotlari ila haqiqatning tabaqalarida uchgan va butun anbiyo va mursalinni, butun avliyo va siddiqiynni va butun asfiyo va muhaqqiqiynni orqasiga olib butun quvvati ila vahdoniyatni korsatib, arshi ahadiyatga yol ochib korsatgan iymoni billoh va isbot etgani Allohning birligini hech vahima va shubhaning haddi bormiki, yopa olsin va parda bola olsin? Modomiki On Toqqizinchi Sozda va On Toqqizinchi Maktubda u qat`iy burhonning ma`rifat obi hayotidan on tort Qatra va on toqqiz Ishora ila u zoti mo`jiznamoning mo`jizalarining navlari ila barobar qisqacha bir daraja tarif va bayon etganmiz. Shu yerda shu ishora ila kifoyalanib, u vahdoniyatning qat`iy burhoniga guvohlik bergan va sidqiga shahodat etgan asoslarga ishora suratida bir salovoti sharifa ila xatm etamiz.

Sozlar

365

.. ..

Sozlar

366

)
Quyoshlar Quvvatida On Ikkinchi Yogdu: Shu Yigirma Ikkinchi Sozning On Ikkinchi Yogdusi shunday haqiqatlar dengizidirki butun yigirma ikki Soz faqat uning yigirma ikki qatrasi va shunday nurlar manbaidirki, shu yigirma ikki Soz u quyoshdan faqat yigirma ikki yogdusidir. Ha, u yigirma ikki adad Sozlarning har birisi Qur`on samosida porlagan birgina oyat yulduzining bir yogdusi va Furqon dengizidan oqqan bir oyatning irmogidan birgina qatrasi va bir Kitobullohning buyuk xazinasida har biri bir javharlar sanduqchasi bolgan oyatlarning birgina oyatining birgina gavharidir. Xullas, On Toqqizinchi Sozning On Tortinchi Qatrasida bir oz ta`rif etilgan u Kalomulloh Ismi A`zamdan, Arshi A`zamdan, rububiyatning eng buyuk tajalliysidan tushib, azalni abadga boglaydigan, farshni arshga boglaydigan bir kenglik va yuksaklik ichida butun quvvati ila va oyatlarining butun qat`iyati ila takroran der, butun koinotni shohid etar va shahodat ettirar. Ha Darhaqiqat u Qur`onga salim bir qalb kozi ila boqsang korajaksanki: Olti tomoni shunday porlar, shunday shaffofdirki hech bir zulmat, hech bir zalolat, hech bir shak va shubha, hech bir hiyla ichiga kirishga va gunohsizlik doirasiga kirishga joy topolmas. Chunki ustida mo`jizalik muhri; ostida burhon va dalil; orqasida tayanch nuqtasi mahzi vahiyi Rabboniy; oldida ikki dunyo saodati; ongida aqlni gapirtirib tasdiqini ta`min, chapida vijdonni shohid etib taslimini tasbit, ichi shaksiz sof Rahmoniy hidoyat, usti korish darajasida xolis iymon nurlari, mevalari biaynalyaqiyn insoniyat kamoloti ila ziynatlangan asfiyo va muhaqqiqiyni avliyo va siddiqiyn bolgan u gayb lisonining siynasiga qulogingni yopishtirib tinglasang chuqurdan chuqur goyat

Sozlar
samoviy bir sado eshitajaksanki, shunday bir qat`iyat ila

367
der va

munis va ishontiruvchi, nihoyat jiddiy va yuksak va burhon ila jihozlangan

takror etarki, haqqalyaqiyn darajasida aytganini aynalyaqiyn kabi bir ilmi yaqiniy senga ifoda va ifoza etadi. Al-hosil: Har birisi bittadan quyosh bolgan Rasuli Akram Alayhisalotu Vassalam ila Furqoni Ahkom-ki bir olami shahodatning lisoni bolib ming mo`jizalar ichra butun anbiyo va asfiyoning tasdiqlari ostida Islomiyat va risolat barmoqlari ila ishora etib butun quvvati ila korsatgan bir haqiqati... Boshqasi: Gayb olamining lisoni hukmida qirq mo`jizalik jihatlari ichida koinotning butun taqviniy oyatlarining tasdiqlari ostida haqqoniyat va hidoyat barmoqlari ila ishora etib butun jiddiyat ila korsatgan ayni haqiqati.. ajabo u haqiqat quyoshdan yanada yaqqol, kunduzdan yanada zohir bolmasmi? Ey zalolat-olud qaysar odamcha!(Izoh) Tilla qongizdan yanada soniq aqling ila qanday shu quyoshlarga qarshi kela olasan? Ulardan istigno eta olasan? Uflamoq ila ularni sondirishga urinasan? Tuuuf! tuf.. sening u munkir aqlingga... Qanday u ikki gayb va shahodat lisoni butun olamlarning Rabbi va shu koinotning sohibi nomiga va Uning hisobiga aytgan sozlarni va da`volarni inkor eta olasan? Ey bechora va chivindan yanada ojiz, yanada qiymatsiz! Sen kimsanki, shu koinotning Sohibi Zuljalolini yolgonlamoqqa urinmoqdasan?

Xotima Ey aqli xushyor, qalbi uygoq birodar! Agar shu Yigirma Ikkinchi Sozning boshidan bu yerga qadar fahm etgan bolsang, On Ikki Yogduni birdan qolingda tut. Minglab chiroq quvvatida bir haqiqat siroji topib, Arshi A`zamdan uzatilib kelgan Qur`on oyatlariga yopish. Tavfiq buroqiga min, haqiqatlar samovotida yuksal, ma`rifatulloh arshiga chiq...

(Izoh)

Bu xitob Qur`onni yoqotishga uringangadir.

Sozlar
ayt.

368

Ham

deb, butun koinot mavjudotining boshlari ustida va buyuk olam masjidida vahdoniyatni e`lon et...

Sozlar

369

YIGIRMA UCHINCHI SOZ

(Bu soz ikki bahsdan ibratdir.)

Sozlar

370

Birinchi Qism
Bu bahsda iymnning minglarcha mahsinidan faqat beshtasini "Besh nuqta" ichida bayon etamiz. Birinchi nuqta: Insn iymn nuri ila a`lyi illiyinga chiqar - Jannatga lyiq bir qiymat lar. Va kufr zulmati ila asfali sfiliynga tushar - Jahannamga ahl boladigan bir vaziyatga kirar. Chunki iymn insnni Sne`i Zuljalliga bglaydi. Iymn bir intisbdir. Shunday ekan, insn iymn nuri ila insnda namyon bolgan Ilhiy san`at va Rabbniy ismlarning naqshlari e`tibri ila bir qiymat lar. Kufr esa ul bgliqlikni kesar. Unday kesilish natijasida Rabbniy san`at yashirinar. Qiymati ham faqatgina mdda e`tibrichalik bolar. Mdda esa, ham fniy, ham otkinchi, ham vaqtinchalik bir hayvniy hayotdan ibrat bolgani uchun qiymati ham yoq hukmidadir. Bu sirni bir misl ila bayon etamiz. Masalan, shunday boladiki, insnlarning san`atlari ichida mddaning qiymati bilan san`atning qiymati bshqa-bshqadir. Ba`zan ikkisining qiymati barbar, ba`zan mdda koprq qiymatli, ba`zan uchraydiki, besh tiyinlik temir kabi bir mddada besh somlik san`at tpiladi. Ayni chqda, ba`zan antiqa bolgan bir san`at bir millinlik qiymatni lgani hlda, mddasi besh tiyinga ham arzimaydi. Antiqachilarning yoyma bzriga brilsa, mana shunday antiqa bir san`atni hriqpesha va juda eski hunarmand san`atkriga bglab turib, u san`atkrni yod etmq ila va uning san`ati ila nmi mashhur qilinsa, bir millinlik narxga stiladi. Agar yirik usta temirchilarning yoyma bzriga brilsa, besh tiyinlik bir temir bahsida ham linishi mumkin. Xullas, insn Janbi Haqning shunday antiqa bir san`atidir. Va eng nzik va nzanin bir mo`jiza-i qudratidirki, insnni butun ismlarining jilvasiga mazhar va naqshlariga madr qilib va kintga bir kichik misl suratida yaratgandir. Agar uning ichiga iymn nuri kirsa, ustidagi butun ma`nli naqshlar ul nur ila oqilur. Ul mo`min uni shuur ila oqir. Va ul intisb ila oqitar. Ya`ni, "Sne`i Zuljallning masnu`iman, maxluqiman, rahmat va karamiga mazhar-

Sozlar

371

man", kabi ma`nlar bilan insndagi Rabbniy san`at namyon bolar. Demak, Sne`iga intisb etmqdan ibrat bolgan iymn insndagi butun san`at asarlarini izhr etar. Insnning qiymati ul Rabbniy san`atga kora bolar. Va bu esa yna-i Samadniy e`tibri bilandir. Bu hlda ahamiyatsiz bolgan insn shu bis butun maxluqt uzra bir ilhiy muxtb va Jannatga lyiq bir mehmni Rabbniy bolur. Agar intisbni kesishdan ibrat bolgan kufr insnning ichiga kirsa, u vaqt butun ul ma`ndr ilhiy ismlarning naqshlari qrngulikka tushar, oqilmas. Zer, Sne` unutilsa, Sne`ga yuzlangan ma`naviy jihatlar ham tushunilmas. Goyo yoq smndan bolar. Ul ma`nli liy san`atlarning va ma`naviy liy naqshlarning kopi yashirinar. Bqiy qlgan va koz bilan koringan bir qismi esa tuban sabablarga va tabiatga va tasdifga bglanib, song darajada sukut etar. Prlq lms kabi bolgan har biri bittadan xira shishaga aylanadilar. Ahamiyati yolgiz mdda-i hayvniyaga bqar. Mddaning gyasi va mevasi esa, aytganimizdek, qisqacha bir umrda hayvntning eng jizi va eng muhtji va eng qaygulisi sifatida faqat juz`iy bir hayot kechirmqdan ibrat bolib qlar. Songra buzilib ketar. Mana, kufr shunday bir insniy mhiyatni yiqitar, lmsni komirga aylantirar. Ikkinchi nuqta: Iymn shunday bir nurki, u insnni chargn etadi, ustida bitilgan butun Samadniy maktublarni oqittiradi. Shuningdek, kintni ham chargn etadi. Mziy va istiqbl zamnini zulmatdan qutqaradi. Bu sirni bir paytlar yati

karimasining bir siriga dir korganim vqeadagi tamsil ila bayon etamiz. Shundayki: Bir hayoliy vqeada kordimki, bir-biriga qaragan ikki yuksak tg br. Ustida dahshatli bir koprik qurilgan. Koprikning stida juda chuqur bir jarlik. Men u koprikning ustidaman. Dunyoning ham har tarafi qrngulik, zimistn bir zulmat istil etgan edi. Men ong tarafimga bqdim; nihyatsiz bir zulmat ichra bir buyuk mzrni kordim ya`ni, xayol etdim. Sol tarafimga bqdim; mudhish zulmat tolqinlari ichra azim tofnlar, tashvishlar, bal-i fatlar tayyorlab qoyilganini korayotganday boldim. Koprikning stiga bqdim; gyatda chuqur bir jarlik kormqdaman deya gumn qildim. Bu mudhish bir zulmatga qarshi xira yonadigan bir chontak chirgim br edi. Undan fydalandim. Yarim-yorti yorugida bqdim. Juda mudhish bir vaziyat menga korindi. Hattki, yonimdagi koprikning bshida va atrfida shunday mudhish ajdarhlar, arslnlar, yirtqichlar korindiki, kshki bu chirgim bolmasa edi, bunday dahshatlarni kormasaydim, dedim. U chirqni qay tarafga tutsam,

Sozlar

372

shunday dahshatlar kordim. "Ey vh! Bu chirq bshimga baldir",- dedim. Unga jahl qildim. Va uni yerga urdim, sindirdim. U singan zahti, goyo dunyoni chargn etgan ulkan elektr lampasining tugmasiga tegib ketganimdek, birdan u zulmat tarqaldi. Har taraf u lampaning nuriga toldi. Har narsaning haqiqatini korsatdi. Bqdimki, u korgan koprigim gyat muntazam jyda tekislikdagi bir keng yoldir. Va ong tarafimdagi korgan buyuk mzrim esa, bshdanxirigacha gozal, yashil bgchalar ila nurniy insnlarning taxti rayosatidagi ibdat va xizmat va suhbat va zikr majlislari ekanini farqladim. Va sol tarafimdagi tofnli, tashvishli deb gumn qilgan choqqilar, teppaliklar esa ziynatli, sevimli, jzibadr bolgan tglarning rqalarida azim bir ziyofatgh, gozal bir sayrgh, yuksak bir nuzhatgh br ekanini xayolan kordim. Va u mudhish yirtqichlar, ajdarhlar deya men gumn qilgan maxluqlarim esa munis tuya, hokiz, qoy, echki kabi uy hayvnlari bolganini kordim. Alhamdulillahi a`la nuri iyman deb yati karimasini oqidim, bu vqeadan ozimga keldim. Xullas, u ikki tg hayotning bshlanishi va nihyasi, ya`ni lami arz va lami barzhdir. Ul koprik esa hayot yolidir. Ul ong taraf esa otmish zamndir. Sol taraf esa istiqbldir. Ul chontak chirgi esa xudbin va bilganiga e`timd etgan va samviy vahiyni tinglamagan anniyati insniyadir. Yirtqichlar deb gumn qilingan u narsalar esa lam hdisalari va garib maxluqlaridir. Xullas, anniyatiga e`timd etgan, gaflat zulmatiga tushgan, zallat qrngusiga mubtal bolgan dam u vqeadagi avvalgi hlimga oxsharki, u chontak chirgi kabi nuqsnli va zallat-lud bir ma`lumt ila mziy zamnni bir buyuk mzr suratida va adam-lud bir zulmat ichida kormqda. Istiqblni esa gyat tofnli va tasdifga bgliq bolgan bir vahshatgh korsatar. Ham har biri Hakiymi Rahiymning bittadan musahhar ma`muri bolgan hdisalar va mavjudtni zararli bittadan yirtqichlar qilib bildirar. hukmiga mazhar etar. Agar Ilhiy hidyatga yetishsa, qalbiga iymn kirsa, nafsning fir`avniyati sinsa, Kitbullhni tinglasa, u vqeadagi ikkinchi hlimga oxshayajak. U vaqt kint birdan kunduz rangini lar, nuri Ilhiy ila tolar. lam yatini oqir. U payt mziy zamnini bir ulkan mzr sifatida emas, balki har bir asrni bir Nabiyning va yoki Avliyoning taxti rayosatida qullik vazifasini baj keltirgan, hayot vazifalarini bitirmq ila musaff ruhlardan tashkil

Sozlar

373

tpgan jamatlarning "Allhu Akbar" deb liy maqmlarga uchishlarini va istiqbl tarafiga otmqlarini qalb kozi ila korar. Sol tarafiga nazar tashlab, tglar misl ba`zi barzhiy va uxrviy inqilblar rqalarida Jannat bglaridagi sadat sarylarida tashkil etilgan bir Rahmniy ziyofatni ul iymn nuri ila uzqdan farq etar. Va tofn va zilzila, vab kabi hdisalarni bittadan musahhar ma`mur bilar. Bahr tofni va yomgir kabi hdisalarni suratan qalbga zr berguvchi, ma`nan juda latif hikmatlarga madr korar. Hatt olimni abadiy hayotning muqaddimasi va qabrni abadiy sadatning eshigi korar. Yana bshqa jihatlarini sen qiyos ayla. Haqiqatni tamsilga tatbiq et... Uchinchi nuqta: Iymn ham nurdir, ham quvvatdir. Ha, haqiqiy iymnga erishgan insn butun kintga bas kela lar va iymnning quvvatiga kora hdisalarning tazyiqlaridan xals bola lar. "Tavakkaltu alallh" der, hayot kemasida kmil ishnch ila hdisalarning tglar kabi tolqinlari ichida sayr etar. Butun girliklarini Qdiyri Mutlaqning qudrat qoliga mnat tpshirar, rhat ila dunyodan otar, barzhda istirhat qilar. Songra abadiy sadatga kirmq uchun Jannat sari ucha lar. Yoqsa, tavakkal qilmasa, dunyoning girliklari uchmgiga emas, balki asfali sfiliynga trtar. Demak, iymn tavhidni, tavhid taslimni, taslim tavakkalni, tavakkal ikki dunyo sadatini keltirib chiqarar. Faqat, xat tushunma. Tavakkal sabablarni butunlay rad qilish degani emasdir, balki sabablarni qudrat qolining pardasi bilib riya qilib, sabablarni orinlatishni fe`liy du deb qabul qilib musabbabtni yolgiz Janbi Haqdan istamq va natijalarni Undan deb bilmq va Unga minnatdr bolmqdan ibratdir. Tavakkal qilgan va qilmaganning misllari ushbu hikyaga oxshar: Bir payt ikki dam ham bellariga, ham bshlariga gir yuklar yuklanib, katta bir kemaga chipta lib kirdilar. Biri kirar kirmas yukini kemaga qoyib, ustiga otirib atrfni tmsha qila bshlar. Bshqasi ham ahmq, ham magrur bolganidan yukini yerga qoymaydi. Unga aytildi: "gir yukingni kemaga qoyib, rhat qil". U dedi: "Yoq, men qoymasman. Balki zye bolar. Men quvvatliman. Mlimni belimda va bshimda muhfaza etaman". Yana unga aytildi: "Sultnning bizni va sizni kotarib turgan shu ishnchli kemasi koprq quvvatlidir. Yanada ziyoda yaxshirq muhfaza qilar. Aks hlda bshing aylanar, yuking ila barbar dengizga tushib ketasan. Ham brgan sari quvvatdan qlasan. Bu bukilgan beling, shu aqlsiz bshing tbra girlashgan bu yuklarga tqat qillmaydi. Kema yolbshisi ham, agar seni bu hlda korsa yo devnadir deya seni quvib yubrajak, yo xindir, kemamizni ittihm etmqda, bizni kalaka qilmqda, hibs etilsin, deya amr qilajakdir. Ham hammaga masxara bolasan. Chunki diqqat ahli nazarida zaiflikni korsatgan takabburing ila, jizlikni korsatgan gururing ila, riyoni va zillatni korsatgan mugmbirliging ila ozingni

Sozlar

374

xalqqa kulgi qilding. Hamma sening ustingdan kulmqda", deyilganidan song u bechraning aqli bshiga keldi. Yukini yerga qoydi, ustiga otirdi. "h... Allh sendan rzi bolsin. Zahmatdan, hibsdan, masxaralikdan qutuldim", dedi. Xullas, ey tavakkalsiz insn! Sen ham bu dam kabi aqlingni bshingga l, tavakkal qil. Tki butun kint tilanchiligidan va har hdisaning qarshisida titrashdan va xudfurushlikdan va masxaralikdan va uxrviy shaqvatdan va dunyoviy tazyiqlar iskanjasidan qutulasan. Tortinchi nuqta: Iymn insnni insn etar. Balki insnni sultn etar. Shunday ekan, insnning asl vazifasi iymn va dudir. Kufr esa insnni gyatda jiz bir jnivr hayvn etar. Shu masalaning minglab dalillaridan faqat hayvn va insnning dunyoga kelishidagi farqlari u masalaga yaqql bir dalildir. Va qat`iy bir burhndir. Ha, insniyat iymn ila insniyat bolganini insn bilan hayvnning dunyoga kelishidagi farqlari korsatar. Chunki hayvn dunyoga kelgan vaqtida xuddi bshqa bir lamda kamlga yetgandek, iste`ddiga kora mukammal bolib kelar, ya`ni, yubrilar. Yo ikki satda, yo ikki kunda yoki ikki yda butun hayotiy sharitini va kint bilan bolgan munsabatini va hayotining qnunlarini organar, malaka shibi bolar. Insnning yigirma yilda qznadigan hayotiy iqtidrini va amaliy malakasini chumchuq yo ari kabi bir hayvn yigirma kunda organar, ya`ni unga ilhm qilinar. Demak, hayvnning asl vazifasi organish bilan kamlga yetmq emasdir va ma`rifat qznib taraqqiy etmq emasdir va jizligini korsatib madad istamq, du qilmq emasdir. Balki vazifasi iste`ddiga kora ishlamqdir, amal etmqdir, fe`liy ubudiyatdir. Insn esa dunyoga kelishida har narsani organishga muhtj va hayot qnunlariga nisbatan jhil, hatt yigirma yilda tamman hayot sharitini organlmaydi. Balki umrining xiriga qadar organishga muhtj. Ham gyat jiz va zaif bir suratda dunyoga yubrilib, bir-ikki yilda faqatgina yoqqa tura lar. On besh yilda zorga zarar va manfaatning farqiga yetar. Bashariy hayotning yordami ila faqatgina manfaatlarini jalb va zararlardan saqlana lar. Demakki, insnning fitriy vazifasi ta`lim bilan kamlga yetishdir. Du bilan ubudiyatdir. Ya`ni: "Kimning marhamati bilan bunday hakimna idra qilinmqdaman? Kimning karami bilan bunday mushfiqna tarbiya qilinmqdaman? Qanday birisining lutfi ila bunday nzaninna toydirilmqdaman va idra qilinmqdaman?" bilmqdir va mingdan hatt biriga ham qoli yetisha lmagan hjatlari xususida Qziyul Hjatga jizlik va faqirlik lisni ila yolvrmqdir va istamq va du qilmqdir. Ya`ni, jizlik va faqirlik qantlari ila ubudiyatning a`l maqmiga uchmqdir.

Sozlar

375

Demak, insn bu lamga ilm va du vsitasi bilan kamlga yetish uchun kelgandir. Mhiyat va iste`dd e`tibri bilan har narsa ilmga bgliqdir. Va butun haqiqiy ilmlarning assi va ma`dani va nuri va ruhi ma`rifatullhdir. Va uning ussul assi esa Iymni Billhdir. Ham insn nihyatsiz jizligi ila nihyatsiz bal-i musibatlarga ma`ruz va hadsiz dushmanlarning hujumiga mubtal va nihyatsiz faqirligi ila birga nihyatsiz hjatlarga giriftr va nihyatsiz matlublarga muhtj bolganidan asl fitriy vazifasi iymndan songra dudir. Du esa ubudiyatning assidir. Qandayki bir kichkinty bla qoli yetisha lmagan bir maqsadini, bir rzuini qolga kiritmq uchun yo yiglar, yo istar. Ya`ni yo fe`liy, yo qliy jizlik lisni ila bir du qilar. Maqsudiga muvaffaq bolar. Shuning kabi, insn ham butun jnztlar lami ichra nzik, nzanin, nzdr bir kichkinty bla hukmidadir. Rahmnur Rahiymning darghida yo zaiflik va jizligi ila yiglamq yoki faqirligi va ehtiyoji ila du qilmq kerakdir. Tki maqsadlari unga musahhar bolsin yoki tashirning shukrini ad etsin. Yoqsa, bir pashshadan ddu faryod etgan ahmq va yaramas bir bla kabi: "Men boysundirilishi mumkin bolmagan va ming daraja undan quvvatli bolgan ajib narsalarni quvvatim ila boysundirmqdaman, fikr va tadbirim ila ozimga itat ettirmqdaman", deb kufrni ne`matga yuz tutish insniyatning asl fitratiga zid bolishi bilan birga uni shiddatli bir azbga ham duchr etar. Beshinchi nuqta: Iymn duni bir qat`iy vasila qilib taqz etgani va insn fitrati du qilishlikni qattiq istagani kabi Janbi Haq ham: "Duingiz bolmasa, nima ahamiyatingiz br?" degan ma`nda farmn etmqda, ham amr qilmqda.

Agar desang: "Kop martaba du qilmqdamiz, qabul bolmayotir. Hlbuki, yat umumiydir... har duga javb br ifda etmqda". Javb: Javb berish bshqadir, qabul etish bshqadir. Har du uchun javb berish br, lekin qabul etmq va ayni matlubni bermq Janbi Haqning hikmatiga tbe`dir. Masalan: xasta bir bla chaqirar: Ey hakim! Menga bq! Hakim: Labbayk der. Nima istaysan? javb berar. Bla: Menga bu drini ber deydi. Hakim esa, yo xuddi istaganini berar, yoxud uning fydasiga kora undan ham yaxshirgini berar, yoxud xastaligiga zarar ekanini bilar, hech bermas. Xullas, Janbi Haq - Hakiymi Mutlaq hzir, nzir bolgani uchun abdning dusiga javb berar. Vahshat va kimsasizlik dahshatini huzuri ila va javbi ila dostlikka aylantirar. Faqat insnning havparastna va havaskrna tahak-

Sozlar

376

kumi ila emas, balki Rabbniy hikmatning taqzsi ila yo matlubini yoki yanada a`lsini berar yoki hech bermas. Ham du bir ubudiyatdir. Ubudiyatning esa natijalari uxrviydir. Dunyoviy maqsadlar bolsa u xildagi du va ibdatning vaqtlaridir. U maqsadlar gyalari emas. Masalan, yomgir namzi va dusi bir ibdatdir. Yomgirsizlik u ibdat vaqtidir. Yoqsa, u ibdat va u du yomgirni keltirish uchun emasdir. Agar yolgiz u niyat uchun bolsa u du, u ibdat xlis bolmaganidan qabulga lyiq bolmas. Qandayki quyoshning btishi shm namzining vaqtidir. Ham Quyosh va yning tutilishlari kusuf va xusuf namzlari deb atalgan ikki maxsus ibdatning vaqtlaridir. Ya`ni, kecha va kunduzning nurniy yatlarining pardalanishi ila bir Ilhiy azamatning e`lniga madr bolganidan, Janbi Haq qullarini osha vaqtda ibdatning bir naviga da`vat etar. Bolmasa u namz (chilishi va qay vaqtgacha davm etishi munajjim hisb-kitbidan ayon bolgan) y va Quyoshning xusuf va kusuflarining chilishi uchun emasdir. Xuddi shuning kabi yomgirsizlik ham yomgir namzining vaqtidir. Va bal-i musibatlarning istilsi va zararli narsalarning musallat bolmgi ba`zi dularning maxsus vaqtlaridirki, insn u vaqtlarda jizligini anglar, du ila niyoz ila Qdiyri Mutlaqning darghiga iltij etar. Agar du kop martaba qilingani hlda bal-i musibatlar daf bolmasa, "Du qabul bolmadi", deyilmasligi kerak. Balki deyilishi kerakki: Duning vaqti qaz bolmadi. Agar Janbi Haq fazlu karami ila balni ketkazsa, nurun ala nur... u vaqt du vaqti bitar, qaz bolar. Demak, du ubudiyatning bir siridir. Ubudiyat esa, xlisan livajhillh bolmgi lzim. Yolgiz jizligini izhr etib, du ila unga iltij qilishi, rububiyatiga aralashmasligi, tadbirni Unga havla qilishi, hikmatiga e`timd etishi, rahmatiga tuhmat qilmasligi kerak. Ha, chindan ham yati bayyintning bayoni ila sbit bolgan butun mavjudt har biri bittadan maxsus tasbeh va bittadan xususiy ibdat, bittadan xs sajda etganlari kabi, butun kintdan darghi Ilhiyaga ketadigan narsa dudir. Yo iste`dd lisni iladir. (Butun nabttlarning dulari kabiki, har biri iste`dd lisni ila Fayyozi Mutlaqdan bir surat talab etadilar va ismlarining inkishfiga mazhar bolmqni istaydilar.) Yoki fitriy ehtiyoj lisni iladir. (Butun jnztlarning iqtidrlari dhilida bolmagan zaruriy hjatlari uchun dularidirki, har birisi u fitriy ehtiyoj lisni ila Javvdi Mutlaqdan hayotlarining davm etmgi uchun bir nav rizq hukmida ba`zi matlublarni istaydilar). Yoki nchrlik lisni ila bir dudirki, nchr qlgan har bir ruh shibi qat`iy bir iltij ila du etar, bir hmiyi majhuliga iltij qilar, balki Rabbi Rahiymiga yuzlanar. Bu uch turdagi du bir mne` bolmasa dim maqbuldir.

Sozlar

377

Tortinchi turiki, eng mashhuridir, bizning dumizdir. Bu ham ikki qismdir. Biri fe`liy va hliy, ikkinchisi qalbiy va qliydir. Masalan, sabablarni orinlatish bir fe`liy dudir. Sabablarning yigindisi natijalarni ijd etmq uchun emas, balki hl lisni ila natijalarni Janbi Haqdan istamq uchun bir rzilik vaziyatini lishdir. Hatt yer haydash rahmat xazinasining eshigini qqishdir. Bu navdagi fe`liy du Javvdi Mutlaqning ism va unvniga yuzlangan bolganidan, qabul etilishga nil bolmgi yanada ziyodadir. Ikkinchi qism lisn ila, qalb ila du etishdir. Qoli yetisha lmagan ayrim matlublarni istamqdir. Buning eng muhim jihati, eng gozal gyasi, eng shirin mevasi shudirki, du qilgan dam uning qalb xtiralarini eshitadigan, har narsaga qurbi yetadigan, har bir rzusini royobga chiqara ladigan, jizligiga marhamat qiladigan, faqirligiga madad etadigan bir Zt brligini anglar. Xullas, ey jiz insn va ey faqir bashar! Du kabi rahmat xazinasining kaliti va tuganmas bir quvvatning madri bolgan bir vasilani qoldan chiqarma. Unga yopish, insniyatning a`li illiyiniga chiq. Bir sultn kabi butun kintning dularini oz dung ichiga l. Bir abdi kulliy va bir vakili umumiy kabi ayt. Kintning gozal bir taqvimi bol!

Sozlar

378

Ikkinchi Qism

Sozlar

379
Insnning Sadat va Baxtsizligiga Sabab Bolgan Besh Nuktadan Ibratdir.

(Insn ahsani taqvimda yaratilgani va unga gyat jme` bir iste`dd berilgani uchun asfali sfiliyndan t a`lyi illiyinga, farshdan t arshga, zarradan t shamsga qadar tizilgan maqmlarga, martabalarga, darajalarga, darakalarga chiqa ladigan va tushib biladigan bir imtihn maydniga tilgan, nihyatsiz sukut va yuksaklikka ketgan ikki yol uning ldida chilgan bir mo`jiza-i qudrat va natija-i xilqat va ajyibti san`at qilinib shu dunyoga yubrilgandir. Xullas, insnning shu dahshatli taraqqiyot va inqirzining sirini "Besh Nukta"da bayon etamiz.) Birinchi Nukta: Insn kintning aksar navlariga muhtj va alqadrdir. Ehtiyojlari lamning har tarafiga tarqalgan, rzulari abadga qadar uzangan... Bir chechakni istagani kabi ulkan bir bahrni ham istar. Bir bgchani rzu etgani kabi, abadiy Jannatni ham rzu etar. Bir dostini kormqqa mushtq bolgani kabi, Jamiyli Zuljallni ham kormqqa mushtqdir. Bshqa bir manzilda yashaydigan bir suyganini ziyorat etmq uchun u manzilning eshigini chishga muhtj bolgani kabi, barzhga kochib ketgan yuzdan toqsn toqqiz ahbbini ziyorat etmq va abadiy firqdan xals bolmq uchun ulkan dunyoning eshigini berkitadigan va bir mahshari ajyib bolgan xirat eshigini chadigan, dunyoni kotarib tashlab xiratni orniga quradigan va qoyadigan bir Qdiyri Mutlaqning darghiga iltijga muhtjdir. Xullas, shu vaziyatda insnga haqiqiy ma`bud boladigan yolgiz har narsaning tizgini qolida, har narsaning xazinasi yonida, har narsaning yonida nzir, har maknda hzir, makndan munazzah, jizlikdan mubarr, qusurdan muqaddas, nuqsndan muall bir Qdiyri Zuljall, bir Rahiymi Zuljaml, bir Hakiymi Zulkaml bola lar. Chunki, nihyatsiz insnlarning hjatlarini baj keltiradigan faqat nihyatsiz bir qudrat va bepyon ilm shibi bola lar. Unday bolsa, ma`budiyatga lyiq yolgiz Udir. Xullas, ey insn! Agar yolgiz Unga abd bolsang, butun maxluqtning ustida bir mavqe qznasan. Agar ubudiyatdan bsh trtsang, jiz maxluqtga zalil bir abd bolasan. Agar anniyatingga va iqtidringga ishnib, tavakkal va duni tashlab, takabbur va da`vga yuz tutsang, u vaqt yaxshilik va ijd jihatida ari va chumlidan ham past, orgimchak va chivindan ham zaif bolasan. Yomnlik va taxrib jihatida tgdan ham gir, vabdan ham zararli bolasan. Ha, ey insn! Senda ikki jihat br: Birisi ijd va vujud va xayr va musbat va fe`l jihatidir. Bshqasi taxrib, adam, sharr, inkr, infil jihatidir. Birinchi jihat e`tibri ila aridan, chumchuqdan past... chivindan, orgimchakdan ham zaifsan. Ikkinchi jihat e`tibri ila tg, yer, koklardan ozasan. Ularning chekinganlari va

Sozlar

380

jizliklarini izhr etganlari bir yukni kotarasan. Ulardan yanada keng, yanada katta bir dira lasan. Chunki sen yaxshilik va ijd qilgan vaqting yolgiz kengliging nisbatida qoling yetadigan darajada, quvvating yetishadigan martabada yaxshilik va ijd eta lasan. Agar yomnlik va taxrib qilsang, u vaqtda yomnliging tajvuz bolar va taxribing yoyilar. Masalan: Kufr bir yomnlikdir, bir taxribdir, bir adami tasdiqdir. Faqat u bir yomnlik butun kintning tahqirini va butun Allh ismlarining tazyifini, butun insniyatning razlatini oz ichiga lar. Chunki shu mavjudtning liy bir maqmi, ahamiyatli bir vazifasi brdir. Zer ular maktubti Rabbniya va yna-i Subhniya va ma`murini Ilhiyadirlar. Kufr esa ularni ynadrlik va vazifadrlik va ma`ndrlik maqmidan tushirib, abasiyat va tasdifning oyinchgi darakasiga va zavl va firqning taxribi ila tezda buzilib ozgaradigan fniy mddalarga va ahamiyatsizlik, qiymatsizlik, hechlik martabasiga tushirgani kabi... butun kintda va mavjudtning ynalarida naqshlari va jilvalari va jamllari koringan Allhning ismlarini inkr ila tazyif etar. Va insnlik deb atalgan butun Allhning muqaddas ismlarining jilvalarini gozal ravishda e`ln etgan bir hikmat manzumasining qasidasi va bir bqiy shajaraning jihzlarini ichida jamlagan urug misl bir chiq mo`jiza-i qudrat va mnati kubr mas`uliyatini lmq ila yer, kok, tglardan ustun kelgan va malaklarga qarshi ustunlik qzngan bir shibi martaba-i xalifa-i arziyani eng zalil bir hayvni fniyi zildan yanada zalil, yanada zaif, yanada jiz, yanada faqir bir darakaga tar. Va ma`nsiz, aralashquralash, tez buziladigan bir ddiy lavha darakasiga tushirar. Al-hsil: Nafsi ammra buzgunchilik va yomnlik jihatida nihyatsiz jinyat qila lar, faqat ijd va xayrda iqtidri juda zdir va juz`iydir. Ha, bir uyni bir kunda xarb etar, yuz kunda qillmas. Lekin agar anniyatni tashlasa, xayrni va vujudni tavfiqi Ilhiydan istasa, yomnlik va buzgunchilikdan va nafsga e`timd qilishdan vz kechsa, istigfr etib toliq abd bolsa, u payt siriga mazhar bolar. Undagi nihyatsiz qbiliyati sharr nihyatsiz qbiliyati xayrga inqilb etar. Ahsani taqvim qiymatini lar, a`li illiyinga chiqar. Xullas, ey gfil insn! Bq Janbi Haqning fazliga va karamiga! Yomnlikni bir ekan ming yozmq, hasanani bir yozmq yoki hech yozmaslik adlat bolgani hlda bir gunhni bir yozar, bir savbni on, ba`zan yetmish, ba`zan yetti yuz, ba`zan yetti ming yozar. Ham shu nuktadan anglaki, u mud-

Sozlar

381

hish Jahannamga kirmq jazyi amaldir, ayni adlatdir. Faqat Jannatga kirmq mahzi fazldir. Ikkinchi Nukta: Insnda ikki jihat br: Biri anniyat jihatida shu dunyoviy hayotga qarashlidir. Ikkinchisi ubudiyat jihatida abadiyatga bqar. Birinchi jihat e`tibri ila shunday bir bechra maxluqdirki, sarmyasi yolgiz ixtiyordan bir sch tlasi kabi juz`iy bir juz`iy ixtiyor va iqtidrdan zaif bir kasb va hayotdan darhl sonuvchi bir shu`la va umrdan zudlik ila otguvchi qisqa muddat va mavjudiyatdan tezda chiriguvchi kichik bir jismdir. U hli ila barbar kintning tabaqalarida yoyilgan hadsiz navlarning hisbsiz fardlaridan nzik, zaif bir fard sifatida boladi. Ikkinchi jihat e`tibri ila va xususan ubudiyatga yuzlangan jizlik va faqirligi jihatidan gyat buyuk bir orni br. Gyat buyuk bir ahamiyati br. Chunki Ftiri Hakiym insnning ma`naviy mhiyatida nihyatsiz azim bir jizlik va hadsiz buyuk bir faqirlikni jylashtirgandir. Tki qudrati cheksiz bir Qdiyri Rahiym va byligi nihyasiz bir Ganiyyi Kariym bir Ztning hadsiz tajalliylarini ozida jamlagan keng bir yna bolsin. Ha, insn shunday bir urugga oxshar. Qandayki u urugga qudratdan ma`naviy va ahamiyatli jihzlar va qadardan nzik va qiymatli dastur berilgandir. Tki tuprq stida ishlab, t u tr lamdan chiqib, keng bolgan hav lamiga kirib, Xliqidan iste`dd lisni ila bir daraxt bolmgini sorab, oziga lyiq bir kaml tpsin. Agar u urug sui mizji tufayli unga berilgan ma`naviy jihzlarni tuprq stida ba`zi zararli mddalarning jalb etishga sarflasa, u tr jyda qisqa bir zamnda fydasiz bijgib chirib ketajakdir. Agar u urug ul ma`naviy jihzlarini ning taqviniy amrlarini iste`ml etib, gozal ismte`ml

etsa, u tr lamdan chiqajak, mevadr katta bir daraxt bolmq ila kichkinagina juz`iy haqiqati va ma`naviy ruhi buyuk bir kulliy haqiqat suratini lajakdir. Xuddi aynan shuning kabi, insnning mhiyatiga qudratdan ahamiyatli jihzlar va qadardan qiymatli dasturlar mnat qilib qldirilgan. Agar insn shu tr lami Arziyada dunyoviy hayot tuprgi stida u ma`naviy jihzlarini nafsning havaslariga sarf etsa, aynigan urug kabi bir juz`iy lazzat uchun qisqa bir umrda, tr bir yerda va diqqinafas bir hlda chirib bijgib, ma`naviy mas`uliyati badbaxt ruhiga yuklanajak, shu dunyodan kochib ketajakdir. Agar u iste`dd urugini Islmiyat suvi ila, iymnning ziyosi ila ubudiyat tuprgi stida tarbiya qilib Qur`n amrlariga tbe` bolib ma`naviy jihzlarini haqiqiy gyalariga yonaltirsa, albatta lami misl va barzhda shx va shda berajak va lami xirat va Jannatda hadsiz kamlt va ne`matlarga madr

Sozlar

382

bolajak bir bqiy shajaraning va bir dimiy haqiqatning jihzlarini jamlagan qiymatdr bir urug va ravnaqdr bir uskuna va bu kint shajarasining mubrak va munavvar bir mevasi bolajakdir. Ha, haqiqiy taraqqiy esa insnga berilgan qalb, sir, ruh, aql, hatt xayol va bshqa his-tuygularning abadiy hayotga yuzlarini yonaltirib, har biri oziga lyiq xususiy bir ubudiyat vazifasi ila mashgul bolmqlikdadir. Yoqsa, zallat ahlining taraqqiy deb oylaganlari dunyoviy hayotlarning butun ikir-chikirlariga kirmq va zavqlarining har turini, hatt eng tubanini ttmq uchun butun latifalarini va qalb va aqlini nafsi ammraga musahhar etib, yordamchi qilib bersa, u taraqqiy emas, sukutdir. Shu haqiqatni bir hayoliy vqeada shunday bir tamsilda kordimki: Men katta bir shaharga kirmqdaman. Qarasamki, u shaharda ulkan sarylar br. Ba`zi sarylarning eshigiga nazar tashlayman, gyat shdiyona, prlq bir teatr kabi diqqat nazarini jalb etar. Harkasni miriqtiradigan bir jzibadrlik br edi. Diqqat qilsam, u saryning xojayini stnaga kelib it ila oynamqda va oynashiga yordamlashmqda. Ayollar begna yoshlar ila shirin suhbatlar qurmqdalar. Boyi yetgan qizlar ham blalarning oynashini tartibga slmqdalar. Darvzabn ham ularga qomndnlik qilayotgandak, bir aktyor hlati lgan. Shunda angladimki, u ulkan saryning ichkarisi bom-bosh, hamma nzik vazifalar ishsiz qlgan. Axlqlari sukut etganki, stnada bu suratni lganlardir. Songra ketdim, bir katta saryga yana duch keldim. Kordimki, eshikda uzangan vafdr bir it va qopl, dagal, skin bir darvzabn va soniq bir vaziyat hukmrn. Qiziqishim uygndi. Nima uchun u unday, bu bunday? Ichkariga kirdim. Bqdimki, ichkarisi juda shdiyona... Qavat-qavat xnalar ustida bshqa-bshqa nzik vazifalar ila sary ahli mashguldirlar. Birinchi qavat xnalaridagi damlar saryning idrasini, tadbirini bajarmqdalar. Ust qavatdagi xnada qizlar, blalar dars oqimqdalar. Yana ustida xnimlar gyat latif san`atlar, gozal naqshlar ila mashgul. Eng yuqrida xojayin pdshh ila muxbara etib xalqning istirhatini ta`minlash uchun va oz kamlti va taraqqiyoti uchun oziga xs va yuksak vazifalar ila band ekanini kordim. Men ularga korinmaganim uchun "Mumkin emas" demadilar, keza ldim. Songra chiqdim, bqdim. U shaharning har tarafida bu ikki qism sarylar br. Soradim. Dedilar: " U tashqarisi shdiyona, ichkarisi bosh sarylar kfirlar arbblarinikidir va zallat ahllariga qarashlidir. Bshqalari esa nmusli musulmn rahnamlarinikidir". Songra bir burchakda bir saryga duch keldim. Ustida "Said" ismini kordim. Qiziqdim. Yanada diqqat qildim. Ustida suratimni korayotgandek

Sozlar

383

boldim. Haddan rtiq hayratimdan baqirib, aqlim bshimga keldi, ozimga keldim. Xullas, bu xayoliy vqeani senga ta`bir etayin. Allh xayrli qilsin. Xullas, u shahar bashariyat ijtimiy hayotidir. Va insniyatning madaniyat shahridir. U sarylarning har biri bir insndir. Ul sary ahli esa insndagi koz, qulq, qalb, sir, ruh, aql kabi tuygular va nafs va hav va quvva-i shahaviya va quvva-i gazabiya kabi narsalardir. Har bir insnda har bir tuyguning bshqa-bshqa ubudiyat vazifalari br. Bshqa-bshqa lazzatlari, alamlari br. Nafs va hav, quvva-i shahaviya va gazabiya bir darvzabn va it hukmidadirlar. Xullas, u yuksak tuygularni nafs va havga boyinsundirmq va asl vazifalarini unuttirmq, albatta sukutdir, taraqqiy emasdir. Bshqa jihatlarni sen ta`bir qila lasan. Uchinchi Nukta: Insn fe`l va amal jihatida va mddiy sa`y e`tibri ila zaif bir hayvndir, jiz bir maxluqdir. Uning u jihatdagi tasarruf dirasi va malikiyati shu qadar trdirki, qolini uzatsa unga yetisha lar. Hatt insnning qoliga tizginini bergan uy hayvnlari ham insnning zaifligi va jizligi va tanballigidan uncha-muncha hissa lganlardirki, yovvyi turdshlariga qiyos qilinsa, katta bir farq korinar (Uy hayvnlari bolgan echki va hokiz bilan yovvyi echki va hokiz kabi). Faqat u insn infil va qabul va du va istash jihatida shu dunyo karvnsaryida aziz bir yolchidir. Va shunday bir Kariymning mehmni bolganki nihyatsiz rahmat xazinalarini unga chgan. Va hadsiz mislsiz masnu`tini va xizmatkrlarini unga musahhar etgan. Va ul mehmnning kezishi va fydalanishi uchun shunday katta bir dira chib muhayyo etgandirki, u diraning radiusi, ya`ni markazdan muhit chizigiga qadar - kozning kesgan miqdri, balki xayol etgan yerga qadar keng va uzundir. Xullas, agar insn anniyatiga tayanib dunyoviy hayotni gya-i xayol qilib maishat dardi ichida vaqtinchalik ba`zi lazzatlar uchun ishlasa, gyat tr bir dira ichida bogilib ketadi. Unga berilgan butun jihzlar va asbblar va tuygular undan shikyat etib hashrda unga qarshi shhidlik berajaklardir. Va da`vgar bolajaklardir. Agar ozini mehmn deb bilsa, mehmn bolgani Zti Kariymning izni dirasida umr sarmyasini sarf etsa, shundayin keng bir dira ichida uzun bir abadiy xayot uchun gozal ravishda harakat qilar va tanaffus lib, istirhat etar. Songra a`lyi illiyinga qadar keta lar. Hamda bu insnga berilgan butun jihzlar va asbblar undan mamnun bolib, xiratda uning fydasiga shhidlik berarlar. Ha, insnga berilgan barcha ajib jihzlar bu ahamiyatsiz dunyoviy hayot uchun emas, balki juda ahamiyatli bir bqiy hayot uchun berilgandir. Chunki insnni hayvnga nisbat etsak koramizki, insn jihzlar va

Sozlar

384

asbblar brasida juda bydir. Yuz daraja hayvndan yanada ziyoddir. Dunyoviy hayot lazzatida va hayvniy hayot kechirishida yuz daraja pastga tushar. Chunki har korgan lazzatida bir alam izi brdir. Otgan zamnning alamlari va kelajak zamnning qorquvlari va har bir lazzatning ham zavlining alami uning zavqlarini buzadi va lazzatida bir iz qldiradi. Faqat hayvn unday emas. Alamsiz bir lazzat lar, gam-gussasiz bir zavq lar. Na otgan zamnning alamlari uni xafa qilar va na kelajak zamnning qorquvlari uni qorqitar. Rhat ila yashar, yotar, Xliqiga shukr qilar. Demak, ahsani taqvim suratida yaratilgan insn dunyoviy hayotga butun fikri ila shongisa, yuz daraja sarmya jihatidan hayvndan yuksak bolgani hlda, yuz daraja chumchuqdek bir hayvndan pastga tushar. Bshqa bir jyda bir misl bilan bu haqiqatni bayon etgan edim. Munsabat keldi, yana u mislni takrr etaman. Shundayki: Bir dam bir xizmatkriga on ltin berib, "Maxsus bir gazmldan bir dna koylak tiktir", deya amr etar. Ikkinchisiga ming ltin berar, ba`zi narsalar yozilgan bir maktubni uning chontagiga slib qoyar, bir bzrga yubrar. Avvalgi xizmatkr on ltin bilan a`l gazmldan mukammal bir koylak lar. Ikkinchi xizmatkr devnalik qilib, avvalgi xizmatkrga qarab, chontagiga slib qoyilgan hisb maktubini oqimasdan bir doknchiga ming ltin berib, bir dna koylak istadi, insfsiz doknchi ham gazmlning eng chiriganidan bir dna koylak berdi. U badbaxt xizmatkr xojayinining huzuriga keldi. Va qattiq bir jaz kordi va dahshatli bir azb chekdi. Xullas, zgina ngi br dam anglarki, ikkinchi xizmatkrga berilgan ming ltin bir dna koylak lish uchun emas, balki muhim bir tijrat uchundir. Aynan shuning kabi, insndagi ma`naviy jihzlar va insniy tuygularki, har birisi hayvnga nisbatan yuz daraja kengaygan. Masalan, gozallikning barcha martabalarini farq etgan insn kozi va tamlarning butun turli-tuman maxsus zavqlarini ajratib ladigan ziqa-i lisniyasi va haqiqatlarning butun nziklariga nufuz etgan insnning aqli va kamltning butun navlariga mushtq insnning qalbi kabi bshqa jihzlari, asbblari qayoqda? Hayvnning juda ddiy, faqatgina bir-ikki martaba inkishf etgan asbblari qayoqda?! Yolgiz shu qadar farq brki, hayvn oziga xs bir amalda (maxsus ravishda u hayvnda xususiy bir jihz) ziyoda inkishf etar. Faqat u inkishf xususiydir. Insnning jihzlar jihatidan byligi shu sirdandirki: Aql va fikr sababidan insnning hislari, tuygulari rtiq inkishf va inbist payd etgandir. Va ehtiyojlarining kopligi bisidan kop turli-tuman hissiyot payd bolgandir. Va sezuvchanligi kop rang-baranglashgan. Va fitratning jme`iyati sababidan juda

Sozlar

385

kop maqsadlarga qaratilgan rzularga madr bolgan va juda kop fitriy vazifalari bolgani sababi ila asbblari va jihzlari ziyoda inbist payd etgandir. Va ibdatning butun navlariga iste`ddli bir fitratda yaratilgani uchun butun kamltning uruglarini ichida jamlagan bir iste`dd berilgandir. Xullas, shu daraja jihztcha bylik va sarmyacha kasrat, albatta ahamiyatsiz vaqtinchalik shu dunyoviy hayotning tahsili uchun berilmagan. Balki shunday bir insnning asl vazifasi nihyatsiz maqsadlarga yuzlangan vazifalarini bajarib, jizlik va faqirlik va qusurini ubudiyat suratida e`ln etmq va kulliy nazari ila mavjudtning tasbehtini mushhada etib shhidlik etmq va ne`matlar ichra Rahmniy madadni korib shukr etmq va masnu`tda Rabbniy qudratning mo`jizalarini tmsha etib ibrat nazari ila tafakkur etmqdir. Ey dunyoparast va dunyoviy hayotga shiq va ahsani taqvim siridan gfil insn! Bu dunyoviy hayotning haqiqatini bir xayoliy vqeada Eski Said korgan. Uni Yangi Saidga aylantirgan shu tamsiliy vqeani tingla: Kordimki, men bir yolchiman. Uzq bir yolga ketmqdaman. Ya`ni yubrilmqdaman. Xojayinim bolgan zt men uchun ajratgan ltmish ltindan tadrijan bir miqdr pul bergan edi. Men ham sarflab, juda kayfu safli bolgan bir karvnsaryga keldim. U karvnsaryda bir kechaning ichida on ltinni qimr-simrga, kayfu safga va shuhratparastlik yoliga sarf etdim. Ertalab qolimda hech qanday pul qlmadi. Bir tijrat qillmadim. Bradigan jyim uchun ham bir ml llmadim. Yolgiz u puldan menga qlgan alamlar, gunhlar va kayfu saflardan kelgan yara-chaqalar, gam-gussalar mening qolimda qlgan edi. Birdan men u hazin hlda ekan u yerda bir dam payd boldi. Menga dedi: Butun-butun sarmyangni zye etding, ta`zirga ham haqdr bolding. Bradigan jyingga ham qashshq bolib qoling bosh ketajaksan. Faqat aqling bolsa, tavba eshigi chiqdir. Bundan keyin senga beriladigan qlgan on besh ltindan har vaqt qolingga kirgan sari yarmisini ehtiyotan asrab qoy. Ya`ni, bradigan jyingda senga lzim boladigan ba`zi narsalarni l. Qarasam, nafsim rzi bolmayotir. Uchdan birini dedi. Unga ham nafsim itat etmadi. Songra tortdan birini dedi. Qarasam, nafsim mubtal bolgan datini tark etmayotir. U dam qahr ila yuzini ogirdi ketdi. Birdan bu hl ozgardi. Bqdimki, men tunel ichra pastga qulab tushardek tezlik bilan ketayotgan bir pyezd ichidaman. Xavtirga tushdim. Amm, nachraki, hech bir tarafga qchilmas. Garyib tarzda u pyezdning ikki tarafida juda jzibadr chechaklar, laziz mevalar korinmqda edi. Men ham esi past tajribasizlarga oxshab ularga bqib qolimni uzatdim. U chechaklarni uzish, u mevalarni lish uchun harakat qildim. Faqat u chechaklar va mevalar tikanlimikanli, mulqtida qolimga btar, qnatar. Pyezd yurgan sari rtda qlarkan,

Sozlar

386

qolimni tilka-pra qilar, menga juda qimmatga tushar edilar. Birdan pyezdning bir xizmatchisi dedi: Besh tiyin ber, senga u chechak va mevalardan istaganingcha lib beraman. Aks hlda, besh tiyin orniga qolingning tilinishi qibatida yuz tiyin zarar qilasan. Hamda jaz br, iznsiz uzlmaysan. Birdan siqilganimdan qachn tunel bitarkan deya bshimni chiqarib ldinga qaradim. Korsam, tunel eshigi orniga juda kop tuynuklar korinmqda. U uzun pyezddan u tuynuklarga damlar tilmqdalar. Roparamda bir tuynuk kordim. Ikki tarafiga ikki mzr tshi qoyilgan. Marq ila diqqat qildim. U mzr tshida katta harflar bilan "Said" ismi yozilgan kordim. Taassuf va hayratimdan "Ey vh" deb yubrdim. Birdan u karvnsary eshigida menga nasihat etgan ztning vzini eshitdim. Dedi: Aqling bshingga keldimi? Dedim: Ha, keldi, faqat quvvat qlmadi, chra yoq. Dedi: Tavba qil, tavakkal et. Dedim: Qildim! Ozimga keldim... Eski Said yoqlmish. Yangi Said bolib ozimni kordim. Xullas u xayoliy vqeani Allh xayrli qilsin. Bir-ikki qismini men ta`bir etaman, bshqa jihatlarni sen ozing ta`bir et. Ul safar esa ruhlar lamidan, rahmi mdardan, yoshlikdan, keksalikdan, qabrdan, barzhdan, hashrdan, koprikdan otgan abad-ul bd tarafiga bir yolchilikdir. Ul ltmish ltin esa ltmish yil umrdirki, bu vqeani korgan vaqtimda ozimni qirq besh yoshda taxmin qilgan edim. Hujjatim yoq, faqat qlgan osha on beshidan yarmini xiratga sarf etmq uchun Qur`ni Hakimning xlis bir talabasi meni irshd etdi. Ul karvnsary esa men uchun Istanbul emish. Ul pyezd esa zamndir. Har bir yil bir vagndir. Ul tunel esa dunyoviy hayotdir. Ul tikanli chechaklar va mevalar esa nshar`iy lazzatlardir va harm etilgan nafsniy oyin-kulgilardirki, mulqt asnsida tasavvuri zavldagi alam qalbni qnatadi. Ayriligida parchalaydi. Jazni ham chektiradi. Pyezd xizmatchisi degandi: "Besh tiyin ber, ulardan istaganingcha beraman". Uning ta`biri shudirki: Insnning hall sa`yi ila shar`iy dirada korgan zavqlari, lazzatlari kayf uchun kifyadir. Harmga kirishga ehtiyoj qldirmas. Bshqa qismlarni sen ta`bir eta lasan. Tortinchi Nukta: Insn shu kint ichida juda nzik va nzanin bir blaga oxshar. Zaifligida buyuk bir quvvat va jizligida buyuk bir qudrat brdir. Chunki ul zaiflikning quvvati ila va jizlikning qudrati ila shu mavjudt unga musahhar bolgan. Agar insn zaifligini anglab soz ila, hl ila, harakat ila du qilsa va jizligini bilib, madad tilasa, u tbe`lik shukrini ad qilish bilan barbar matlubiga shunday muvaffaq bolar va maqsadlari unga shunday musahhar bolarki, oz iqtidri ila uning yuzdan biriga ham muvaffaq bollmas. Yolgiz

Sozlar

387

ba`zi vaqt lisni hl dusi ila hsil bolgan bir matlubini yanglish hlda oz iqtidridan deb bilar. Masalan: Tvuq blasining zaifligida quvvat tvuqni arslnga tashlattirar. Yangi dunyoga kelgan arsln blasi u vahshiy va ch arslnni oziga musahhar etib, uni ch qldirib, ozi toq boladi. Mana jyi diqqat, zaiflikdagi bir quvvat va tmsha qilishga munsib bir jilva-i rahmat... Qandayki nzdr bir bla yiglashi ila, yo istashi ila, yo hazin hli ila istaklariga shunday muvaffaq bolar va shunday kuchlilar unga musahhar bolarlarki, u matlublardan mingdan biriga ming bra quvvatli bolganda ham yetisha lmas. Demak, zaiflik va jizlik ozlariga nisbatan shafqat va himyalashni harakatga keltirgani uchun jajjigina barmgi bilan qahramnlarni oziga musahhar etar. Endi, shunday bir bla, u shafqatni inkr etmq va u himyalashni ittihm etmq surati ila ahmqna bir gurur bilan: "Men quvvatim ila bularni boyinsundirmqdaman", deb aytsa, albatta, bir tarsaki yeyajakdir. Xullas, insn ham Xliqining rahmatini inkr va hikmatini ittihm etadigan bir tarzda kufrni ne`mat suratida Qrun kabi ya`ni: "Men oz ilmim ila, oz iqtidrim ila erishdim", deb aytsa, albatta, azb ta`ziriga ozini haqdr qilar. Demak, shu korinib turgan insniyat saltanati va bashariyat taraqqiyoti va madaniyat kamlti jalb ila emas, galaba bilan emas, kurash ila emas, balki unga uning zaifligi uchun itat ettirilgan, uning jizligi uchun unga komak qilingan, uning faqirligi uchun unga ehsn etilgan, uning ilmsizligi uchun unga ilhm qilingan, uning ehtiyoji uchun unga ikrm etilgan. Va u saltanatning sababi quvvat va ilmiy iqtidr emas, balki Rabbniy shafqat va marhamat va Ilhiy rahmat va hikmatdirki, narsalarni unga itat ettirgandir. Ha, bir kozsiz chayon va yoqsiz bir iln kabi hashartga maglub bolgan insnga bir kichik qurtdan ipakni kiydirgan va zaharli bir qongizdan asalni yedirgan narsa uning iqtidri emas, balki uning zaifligining samarasi bolgan tashiri Rabbniy va ikrmi Rahmniydir. Ey insn! Mdmiki haqiqat shunday ekan, gururni va xudbinlikni t. Uluhiyat darghida jizliging va zaifligingni madad lisni ila, faqirliging va hjatingni tazarru va du lisni ila e`ln et va abd bolganingni korsat. Va degin, yuksal. Ham demaki "Men hech narsa emasman, qanday ahamiyatim brki, bu kint bir Hakiymi Mutlaq tarafidan men uchun qasddan musahhar etilsin, mendan bir kulliy shukr istanilsin?"

Sozlar

388

Chunki sen garchi nafsing va surating e`tibri ila hech hukmidasan. Faqat vazifa va martaba nuqtasida sen shu hashamatli kintning diqqatli bir tmshabini, shu hikmatli mavjudtning balgatli bir lisni ntiqi va shu kitbi lamning anglayishli bir mutlaachisi va shu tasbeh etgan maxluqtning hayratli bir nazratchisi va shu ibdat etgan bu masnu`tning hurmatli bir ustabshisi hukmidasan. Ha, ey insn! Sen nabtiy jismniyating jihati ila va hayvniy nafsing e`tibri ila kichik bir juz, haqir bir juz`iy, faqir bir maxluq, zaif bir hayvnsanki, butun dahshatli otkinchi mavjudtning tolqinlari ichra chayqalib ketmqdasan. Faqat Allh muhabbati ziyosini ichiga lgan iymnning nuri ila munavvar bolgan Islmiyatning tarbiyasi ila kamlga yetib insniyat jihatida abdiyating ichra bir sultnsan va juz`iy bolishing ichra bir kulliysan, kichikliging ichra bir lamsan va maydaliging ichra shunday maqming buyuk va nazrating dirasi keng bir nzirsanki, deya lasan: "Mening Rabbi Rahiymim dunyoni menga bir xna qildi. y va quyoshni ul xnamga bir chirq va bahrni bir dasta gul va yozni bir ne`mat dasturxni va hayvnni menga xizmatkr qildi. Va nabttni u xnamning ziynatli lavzimti qilgandir". Natija-i kalm: Sen agar nafs va shaytnni tinglasang, asfali sfiliynga tushasan. Agar Haq va Qur`nni tinglasang, a`lyi illiyyinga chiqib, kintning bir gozal taqvimi bolasan. Beshinchi Nukta: Insn, shu dunyoga bir ma`mur va mehmn qilib yubrilgan, juda ahamiyatli iste`dd unga berilgan. Va u iste`ddlarga kora ahamiyatli vazifalar mnat qilib berilgan. Va insnni u gyaga va u vazifalarga ishlattirmq uchun shiddatli tashviqlar va dahshatli qorqitishlar qilingan. Bshqa yerda izh etganimiz insniyat vazifasining va ubudiyatning asslarini shu yerda xulsalaymiz. Tki "ahsani taqvim" siri anglashilsin. Xullas, insn shu kintga kelgandan song ikki jihat ila ubudiyati br: Bir jihati; gyibna bir suratda bir ubudiyati, bir tafakkuri br. Ikkinchi xili; hzirna, xitb etmq suratida bir ubudiyati, bir munjti brdir. Birinchi jihat shudirki: Kintda koringan rububiyat saltanatini itatkrna tasdiq etib, kamltiga va mahsiniga hayratkrna nazratidir. Songra, Allhning muqaddas ismlarining naqshlaridan ibrat bolgan badi` san`atlarni bir-birining ibrat nazarlariga korsatib dallllik va e`lnchilikdir.

Sozlar

389

Songra, har biri bittadan yashirin ma`naviy xazina hukmida bolgan Rabbniy ismlarning javharlarini idrk tarzusi ila trtmq, qalbning qiymatshunsligi ila taqdirkrna qiymat bermqdir. Songra qudrat qalamining maktublari hukmida bolgan mavjudt sahifalarini, Yer va smn yaprqlarini mutlaa etib hayratna tafakkurdir. Songra, shu mavjudtdagi ziynatlarni va latif san`atlarni yoqtirib tmsha qilmq ila ularning Ftiri Zuljamlining ma`rifatiga muhabbat etmq va ularning Sne`i Zulkamlining huzuriga chiqishga va iltiftiga erishishga bir ishtiyoqdir. Ikkinchi jihat huzur va xitb maqmidirki; asardan muassirga otar, korarki: Bir Sne`i Zuljall oz san`atining mo`jizalari ila ozini tanittirmq va bildirmq istar. U ham iymn ila, ma`rifat ila javb qilar. Songra korarki: Bir Rabbi Rahiym rahmatining gozal mevalari ila ozini sevdirmq istar. U ham hasri muhabbat ila, yolgiz unga qullik qilmq ila ozini Unga sevdirar. Songra koradiki: Bir Mun`imi Kariym mddiy va ma`naviy ne`matlarning lazizlari ila uni parvarish qilmqda. U ham unga javban fe`li ila, hli ila, sozi ila, hatt qolidan kelsa butun tuygulari ila, a`zlari ila shukr va hamdu san etar. Songra korarki: Bir Jaliyli Jamiyl shu mavjudtning ynalarida kibriyo va kamlini va jall va jamlini izhr etib diqqat nazarini jalb etmqda. U ham Unga javban "Allhu Akbar, Subhanallh", deb, kamtarlik ichra hayrat va muhabbat ila sajda etar. Songra koradiki: Bir Ganiyi Mutlaq cheksiz bir saxvat ichida nihyatsiz byligini, xazinalarini korsatmqda. U ham Unga javban ta`zim va san ichra toliq bir faqirlik ila sorar va istar. Songra korarki: Ul Ftiri Zuljall yer yuzini bir korgazma hukmida qilgan. Butun antiqa san`atlarini u yerda namyish etmqda. U ham Unga javban: "Mashaallh" deb taqdir ila, "Barakallh" deb tahsin ila, "Subhanallh" deb hayrat ila, "Allhu Akbar" deb istehsn ila javb qilar. Songra koradiki: Bir Vhidi Ahad shu kint saryida taqlid qilinmas muhrlari ila, Oziga maxsus tamgalari ila, unga id muhrlari ila, Unga xs farmnlari ila butun mavjudtga vahdat tamgasini qoymqda va tavhidning

Sozlar

390

yatini naqsh etmqda va lam ufuqlarining har tarafida vahdniyatning bayrgini tikmqda va rububiyatini e`ln etmqda. U ham Unga muqbil tasdiq ila, iymn ila, tavhid ila, anglash ila, shahdat ila, ubudiyat ila javb berar. Xullas, bu xildagi ibdat va tafakkurlar ila haqiqiy insn bolar, ahsni taqvimda bolganini korsatar. Iymnning barakti ila mnatga lyiq ishnchli bir xalifa-i Arz bolar. Ey ahsani taqvimda yaratilgan va sui ixtiyori ila asfali sfiliyn tarafiga ketgan insni gfil! Meni tingla. Men ham sen kabi yoshlik sarxushligi ila gaflat ichida dunyoni xush va gozal korganim hlda, yoshlik sarxushligidan keksalik tngida uygngan vaqtimda, ul gozal deb oylaganim xiratga qaramagan dunyoning yuzini naqadar chirkin korganimni va xiratga qaragan haqiqiy yuzi naqadar gozal ekanini On Yettinchi Sozning Ikkinchi Maqmidagi ikki haqiqat lavhalarida yozganman, oshanga bq, sen ham kor: Birinchi Lavha: Zallat ahli kabi, lekin sarxush bolmagan gaflat pardasi ila avvaldan korganim gaflat ahli dunyosining haqiqatini tasvir etar. Ikkinchi Lavha: Hidyat va huzur ahlining dunyo haqiqatlariga ishra qilar. Avval qanday tarzda yozilgan bolsa, shu tarzda qldirdim. She`rga oxshar, lekin she`r emasdirlar.

Sozlar

391

YIGIRMA TORTINCHI SOZ

[Shu Soz "Bsh Shoxa"dir. Tortinchi shoxaga diqqat et. Bshinchi Shoxaga yopish chiq. Mvalarini uzib ol.]

Shu oyati jalilaning shajara-i nuroniyasining kop haqiqatlaridan bir haqiqatining bsh shoxasiga ishora etamiz. BIRINCHI SHOXA: Qandayki bir sultonning oz hukumatining doiralarida boshqa-boshqa unvonlari va raiyatining tabaqalarida boshqa-boshqa nom

Sozlar

392

va vasflari va saltanatining martabalarida turli-tuman ism va alomatlari bordir. Masalan: Adliya doirasida "hokimi odil" va mulkiyada "sulton" va askariyada "qomondoni a`zam" va ilmiyada "xalifa"... Yana bunga qiyosan boshqa ism va unvonlarini bilsang anglaysanki, bitta podshoh saltanatining doiralarida va hukumat tabaqasi martabalarida ming ism va unvonga sohib bolishi mumkin. Goyo u hokim har bir doirada shaxsiyati ma`naviya haysiyati ila va tlfoni ila mavjud va hozirdir, bolar va bilar. Va har tabaqada qonuni ila, nizomi ila, mumassili ila mashhud va nozirdir, korinar, korar. Va har bir martabada parda orqasida hukmi ila, ilmi ila, quvvati ila mutasarrif va basirdir; idora etar, boqar. Xuddi shuning kabi: Azal Abad Sultoni bolgan Rabbul Olamiyn uchun rububiyatining martabalarida boshqa-boshqa, faqat bir-biriga boqar holat va nomlari va uluhiyatining doiralarida boshqa-boshqa, faqat bir-biri ichida korinadigan ism va nishonlari va hashmatnamo ijrootida boshqa-boshqa, faqat bir-biriga oxshash akslari va jilvalari va qudratining tasarrufotida boshqa-boshqa, faqat bir-birini his ettiradigan unvonlari bor. Va sifatlarining tajalliylarida boshqa-boshqa, faqat bir-birini korsatadigan muqaddas zuhuroti bor. Va ishlarining jilvalarida turli-tuman, faqat bir-birini mukammallashtiradigan hikmatli tasarrufoti bor. Va rang-barang san`atida va turli masnu`otida turli-tuman, faqat bir-birini tomosha etadigan hashamatli rububiyati bordir. Bu bilan barobar koinotning har bir olamida, har bir toifasida asmoyi husnadan bir ismning unvoni tajalliy etar. U ism u doirada hokimdir. Boshqa ismlar u yrda unga tob`dirlar, balki uning ichida boladilar. Ham maxluqotning har bir tabaqasida oz va kop, kichik va katta, xos va umumiy har birisida xos bir tajalliy, xos bir rububiyat, xos bir ism ila jilvasi bordir. Ya`ni, u ismning hamma narsani qamragan va umumiy bolgani holda shunday bir qasd va ahamiyat ila bir narsaga yuzlanarki, goyo u ism yolgiz u narsaga xosdir. Ham shu bilan barobar Xoliqi Zuljalol hamma narsaga yaqin bolgani holda, ytmish mingga yaqin nuroniy pardalari bordir. Masalan snda tajalliy etgan Xoliq ismining maxluqiyatidagi juz`iy martabasidan tut, to butun koinotning Xoliqi bolgan martaba-i kubro va unvoni a`zamga qadar naqadar pardalar bolganini qiyos eta olasan. Dmak butun koinotni orqada qoldirmoq sharti ila maxluqiyatning eshigidan Xoliq ismining muntahosiga ytishasan, sifatlar doirasiga yaqinlashasan. Modomiki pardalarning bir-biriga tomosha qiladigan drazalari bor. Va ismlar bir-biri ichida korinar. Va shuunlar bir-biriga boqar. Va akslar bir-biri ichiga kirar. Va unvonlar bir-birini his ettirar. Va zuhurot bir-biriga oxshar. Va tasarruflar bir-biriga yordam brib bitirar. Va rububiyatning turli-tuman tarbiyalari bir-biriga yordam brib komaklashar. Albatta krakdirki, Janobi Haqni bir ism ila, bir unvon ila, bir rububiyat ila va hokazo.. tanisa, boshqa unvonlarni, rubu-

Sozlar

393

biyatlarni, shuunlarni ichida inkor etmasin. Balki har bir ismning jilvasidan boshqa ismlarga otmasa zarar qilar. Masalan: Qodiyr va Xoliq ismining asarini korsa, Aliym ismini kormasa, gaflat va tabiat zalolatiga tusha olar. Balki lozim kladiki, uning nazari doimo qarshisida qulogi hamma narsadan oqisin, korsin. Uning tinglasin, eshitsin. Uning tili dsin, e`lon etsin. Xullas, Qur`oni Mubiyn farmoni ila zikr qilganimiz haqiqatlarga ishora etar. Agar u yuksak haqiqatlarni yaqindan tomosha qilmoq istasang, kt, tofonli bir dngizdan, zilzilali bir zamindan sora. "Nima aytmoqdasiz?" dgin. Albatta "Yo Jaliyl, Yo Jaliyl, Yo Aziyz, Yo Jabbor" dganlarini eshitasan. Songra dngiz ichida va zamin yuzida marhamat va shafqat ila tarbiya etilgan kichik hayvonlardan va bolalardan sora. "Nima aytmoqdasiz?" dgin. Albatta "Yo Jamiyl, Yo Jamiyl, Yo Rahiym, Yo Rahiym" dydilar.(Izoh) Samoni tingla. Qanday "Yo Jaliyli Zuljamol" aytmoqda. Va yrga quloq sol. Qanday "Yo Jamiyli Zuljalol" aytmoqda. Va hayvonlarga diqqat et. Qanday "Yo Rahmon, Yo Razzoq" aytmoqdalar. Bahordan sora. Boq qanday "Yo Hannon, Yo Rahmon, Yo Ra(Izoh)

Hatto bir kun mushuklarga boqdim. Yolgiz ovqatlarini yedilar, oynadilar, yotdilar. Xotiramga keldi: "Qanday bu vazifasiz jonivorchalarga muborak deyiladi?" Songra kechasi yotmoq uchun chozildim. Boqdim, u mushuklardan birisi keldi, yostigimga tayandi, ogzini qulogimga keltirdi. Ochiq bir suratda "Yo Rahiym, Yo Rahiym, Yo Rahiym, Yo Rahiym " deb goyo xotiramga kelgan e`tirozni va haqoratni toifasi nomiga rad etib yuzimga urdi. Aqlimga keldi: "Ajabo, shu zikr bu fardga-mi maxsusdir? Bolmasa toifasiga-mi umumiydir? Va eshitmoq yolgiz men kabi haqsiz bir e`tirozchiga-mi maxsusdir? Bolmasa harkas diqqat etsa bir daraja eshita olarmi?" Songra ertalab boshqa mushuklarni tingladim. Garchi u kabi ochiq emas, faqat turli darajada ayni zikrni takror etmoqdalar. Boshida hirhirlari orqasida "Yo Rahiym" farq etilar. Bora-bora hir-hirlari, mir-mirlari ayni "Yo Rahiym" bolar. Mahrajsiz, yaqqol hazin bir zikr bolar. Ogzini yopar, gozal "Yo Rahiym" qaytarar. Yonimga kelgan qardoshlarga hikoya etdim. Ular ham diqqat etdilar, "Bir daraja eshitmoqdamiz" dedilar. Songra qalbimga keldi: "Ajabo shu ismning ajralish sababi nimadir? Va nima uchun inson she`vasi ila zikr etadilar, hayvon lisoni ila qilmaydilar?" Qalbimga keldi: Shu hayvonlar bola kabi juda nozdor va nozik va insonga qoshilgan bir dost bolganidan, kop shafqat va marhamatga muhtojdirlar. Erkalangani vaqt tablariga otirgan iltifotlarni korganlari zamon u ne`matga bir hamd sifatida qalbning xilofiga sabablarni tashlab yolgiz oz Xoliqi Rahiymining rahmatini oz olamida e`lon ila uyqu gaflatida bolgan insonlarni ogohlantirmoq va "Yo Rahiym" nidosi ila kimdan madad kelishini va kimdan rahmat kutilishini sababparastlarga eslatmoqdalar.

Sozlar

394

hiym, Yo Kariym, Yo Latif, Yo Atuf, Yo Musavvir, Yo Munavvir, Yo Muhsin, Yo Muzayyin" kabi kop ismlarni eshitasan. Va inson bolgan bir insondan sora. Boq qanday butun asmoyi husnani oqimoqda va yuzida yozilgan. Sn ham diqqat etsang oqiy olasan. Goyo koinot azim bir musiqa-i zikriyadir. Eng kichik ohang eng baland ohanglarga qoshilmoq ila hashamatli bir latofat brmoqda. Va hakozo qiyos et. Faqat garchi inson butun ismlarga mazhardir, faqat koinotning turli-tuman bolishini va maloikalarning har xil ibodatini kltirib chiqargan ismlarning har xilligi insonlarning ham bir daraja turli xil bolishiga sabab bolgandir. Anbiyolarning boshqa-boshqa shariatlari, avliyolarning boshqaboshqa tariqatlari, asfiyolarning turli-tuman mashrablari shu sirdan klib chiqqandir. Masalan Iso Alayhissalom boshqa ismlar ila barobar Qodiyr ismi unda yanada golibdir. Ishq ahlida Vadud ismi va tafakkur ahlida Hakiym ismi yanada ziyoda hokimdir. Xullas, qanday agar bir odam ham muallim, ham zobit, ham adliya kotibi, ham mulkiya nazoratchisi bolsa, uning har bir doirada bittadan nisbati, bittadan vazifasi, bittadan xizmati, bittadan maoshi, bittadan mas`uliyati, bittadan taraqqiyoti va muvaffaqiyatsizligiga sabab bittadan dushman va raqiblari boladi. Va podshohga qarshi kop unvonlar ila korinadi va korar. Va kop lisonlar ila undan madad istar. Va amirining kop unvonlariga murojaat etar. Va dushmanlarning yomonligidan qutulmoq uchun yordamini kop suratlar ila talab etar. Xuddi shuning kabi kop ismlarga mazhar va kop vazifalar ila vazifador va kop dushmanlarga mubtalo bolgan inson munojotida, istiozasida kop ismlarni zikr etar. Qandayki inson navining madori faxri va sozsiz eng haqiqiy komil inson bolgan Muhammadi Arabiy Alayhissalotu Vassalam Javshan-ul Kabir nomli munojotida ming bir ismi ila duo qiladi, otashdan istioza etadi. Mana shu sirdandirki sura-i da uch unvon ila istiozani amr etadi va da uch ismi ila yordam istashni korsatadi. IKKINCHI SHOXA: Kop sirlarning kalitini ichiga olgan ikki sirni bayon etar. Birinchi Sir: "Avliyolar nima uchun iymon asoslarida ittifoq etganlari holda, mashhudotlarida, kashfiyotlarida kop zidlikka uchraydilar. Shuhud darajasida bolgan kashflari ba`zan bolganga zid va haqiqatga muxolif chiqadi? Ham nima uchun fikr va nazar ahli har biri qat`iy burhon ila haq qabul etganlari

Sozlar

395

fikrlarida bir-biriga zid bir suratda haqiqatni koradilar va korsatadilar. Bir haqiqat nima uchun kop ranglarga kiradi?" Ikkinchi Sir: "Otgan Paygambarlar nima uchun jismoniy hashr kabi bir qism iymon asoslarini bir daraja qisqacha qoldirganlar, Qur`on kabi tafsilot brmaganlar? Songra ummatlaridan bir qismi kyinchalik u qisqacha bolgan asosni inkorga qadar ktganlar? Ham nima uchun haqiqiy orif bolgan avliyolarning bir qismi yolgiz tavhidda oldinga ktganlar. Hatto haqqalyaqiyn darajasiga qadar ktganlari holda, bir qism iymon asoslari ularning mashrablarida juda oz va qisqacha bir suratda korinadi. Hatto shuning uchundirki, ularga ergashganlar klajakda u iymon asosiga lozim bolgan ahamiyatni brmaganlar. Hatto ba`zilari adashganlar. Modomiki butun iymon asoslarining inkishofi ila haqiqiy kamol topilar. Nima uchun haqiqat ahli ba`zisida juda oldin va bir qismida juda orqa qolganlar. Holbuki butun ismlarning eng buyuk martabalarining mazhari va butun anbiyolarning sarvari bolgan Rasuli Akram Alayhissalotu Vassalam va butun muqaddas kitoblarning raisi anvari bolgan Qur`oni Hakim butun iymon asoslarini ochiq bir suratda juda jiddiy bir ifodada va qasdiy bir tarzda tafsil etgandirlar?" Ha, chunki haqiqatda haqiqiy toliq kamol shundaydir. Mana shu sirning hikmati shudirki: Inson garchi butun ismlarga mazhar va butun kamolotga ist`dodlidir. Lkin iqtidori juz`iy, ixtiyori juz`iy, ist`dodi har xil, orzulari farqli bolgani holda minglab pardalar, barzohlar ichida haqiqatni qidirar. Shuning uchun haqiqatning kashfida va haqning shuhudida barzohlar ortaga tushar. Ba`zilar barzohdan otolmaydilar. Qobiliyatlar boshqa-boshqa boladi. Ba`zilarning qobiliyati ba`zi iymon asoslarining inkishofiga manba bololmaydi. Ham ismlarning jilvalarining ranglari mazharga kora turlanadi, boshqa-boshqa boladi. Ba`zi mazhar bolgan zot bir ismning toliq jilvasiga mador bololmaydi. Ham kulliyat va juz`iyat va zilliyat va asliyat e`tibori ila ismlarning jilvasi boshqa-boshqa surat oladi. Ba`zan ist`dod juz`iyatdan otolmaydi va soyadan chiqolmaydi. Va ist`dodga kora ba`zan bir ism golib boladi, yolgiz oz hukmini ijro etadi. U ist`dodda uning hukmi hukumron boladi. Mana shu chuqur sirga va shu kng hikmatga sirli, kng va haqiqat ila bir daraja qorishiq bir tamsil ila ba`zi ishoralar qilamiz. Masalan: Zahro ismli naqshli bir gul va Oyga oshiq hayotli bir qatra va Quyoshga boqqan sof bir rshhani faraz etamizki, har birisining bir idroki, bir kamoli bor. Va u kamolga bir ishtiyoqi mavjud. Shu uch narsada kop haqiqatlarga ishora etmoq ila barobar, nafs va aql va qalbning suluklariga ishora etar.

Sozlar
Va uch tabaqa haqiqat ahliga misoldir.(Izoh) Birinchisi: Fikr ahli, avliyolar, paygambarlarning ishoralaridir.

396

Ikkinchisi: Jismoniy jihozlar ila kamoliga harakat qilib haqiqatga ktganlarni... Va nafsning oqlanishi ila va aqlning ist`moli ila mujohada etmoq ila haqiqatga ktganlarni... Va qalbning poklanishi ila va iymon va taslimiyat ila haqiqatga ktganlarning misollaridir. Uchinchisi: Anoniyatni tashlamagan va asarlarga shongigan va yolgiz dalil ila haqiqatga ktgan.. va ilm va hikmat ila va aql va ma`rifat ila haqiqatni qidirishga ktgan.. va iymon va Qur`on ila, faqr va ubudiyat ila haqiqatga tz ktgan boshqa-boshqa ist`dodda bolgan uch toifa ixtilofining hikmatlariga ishora etgan tamsillardir. Mana shu uch tabaqaning taraqqiyotidagi sirni va kng hikmatni "Zahro", "Qatra", "Rshha" unvonlari ostida bir tamsil ila bir daraja korsatamiz. Masalan: Quyoshning oz Xoliqining izni ila va amri ila uch tur tajalliysi va aksi va fayzlantirishi bor: Birisi gullarga, birisi Oyga va sayyoralarga, birisi shisha va suv kabi porloqlarga brgan boshqa-boshqa akslardir. Birinchisi uch tarzdadir: Biri: Kulliy va umumiy bir tajalliy va aksdirki, butun gullarga birdan fayz brishidir. Biri da: Xos bir tajalliydirki, har bir navga kora bir xususiy aksi bordir. Biri da: Juz`iy bir tajalliydirki, har bir gulning shaxsiyatiga kora bir fayzlantirishidir. Shu tamsilimiz u sozga koradirki, gullarning bzangan ranglari Quyoshning ziyosidagi ytti rangning aks etishdagi ozgarishidan klib chiqadi. Va bu sozga kora gullar ham Quyoshning bir tur oynalaridir. Ikkinchisi: Quyoshning Oyga va sayyoralarga Fotiri Hakiymning izni ila brgan nur va fayzdir. Shu kulliy va kng fayz va nurdan song Oy, u ziyoning
(Izoh)

Har tabaqada ham uch toifa bor. Tamsildagi uch misol har tabaqadagi u uch toifaga, balki toqqiz toifaga boqar. Bolmasa uch tabaqaga emas.

Sozlar

397

soyasi hukmida bolgan nurni Quyoshdan kulliy bir suratda istifoda etar, songra xususiy bir tarzda dngizlarga va havoga va porloq tuproqqa va juz`iy bir suratda dngizning pufakchalariga va tuproqning shaffoflariga va havoning zarralariga ifoda va fayzlantirishidir. Uchinchisi: Quyoshning Allohning amri ila fazoni va dngizlarning yuzlarini bittadan oyna qilib sof va kulliy va soyasiz bir aksi bor. Songra u Quyosh dngizning pufakchalari va suvning qatralari va havoning rshhalari va qorning shishachalarining har biriga bittadan juz`iy aksni, bittadan kichik timsolini bradi. Xullas, Quyoshning har bir gulga va Oyga muqobil har bir qatraga, har bir rshhaga mazkur uch jihatda ikkitadan yol ila yuzlanishi va fayzlantirishi bor: Birinchi yol: Ozi togridan-togriga barzohsiz, hijobsizdir. Shu yol nubuvvatning yolini tamsil etar. Ikkinchi yol: Barzohlar vositalik etar. Oyna va mazharlarning qobiliyatlari Shamsning jilvalariga bittadan rang toqadi. Shu yol esa valiylik maslagini tamsil etar. Xullas, "Zahro", "Qatra", "Rshha" har birisi avvalgi yolda dya oladilarki: "Mn umum olam quyoshining bir oynasiman." Faqat ikkinchi yolda unday dya olmas. Balki "Mn oz quyoshimning oynasiman va yoxud navimga tajalliy etgan quyoshning oynasiman" dr. Chunki Quyoshni shunday taniydi. Butun olamga boqadigan bir Quyoshni korolmaydi. Holbuki u shaxsning va yoxud navining yoki jinsining quyoshi tor barzoh ichida chgaralangan bir qayd ostida unga korinadi. Holbuki qaydsiz, barzohsiz, mutlaq Quyoshning asarlarini u chgaralangan Quyoshga brolmaydi. Chunki butun yr yuzini isitmoq, oydinlatmoq, umum nabotot, hayvonotning hayotlarini harakatlantirmoq va sayyoralarni atrofida aylantirmoq kabi hashmatnamo asarlarni u tor qayd va chgaralangan barzoh ichida korgan Quyoshga shuhudi qalbiy ila brolmaydi. Balki u ajoyib asarlarni, agar u idrokli faraz etganimiz uch narsa u qayd ostida korgan Quyoshga brsa ham, faqatgina aqliy va iymoniy bir tarzda va u chgaralangan, ayni mutlaq bolganini bir taslimiyat ila bra olar. Faqat u, inson kabi aqlli faraz etganimiz "Zahro", "Qatra", "Rshha" shu hukmlarni, ya`ni juda buyuk asarlarni quyoshlariga mol etishlari aqliydir, shuhudiy emas. Balki ba`zan iymoniy hukmlari shuhudi kavniyalariga toqnashar. Juda qiyinchilik bilan ishona oladilar. Xullas, haqiqatga tor klgan va ba`zi burchaklarida haqiqatning a`zolari koringan va haqiqat ila qoshilgan shu tamsil ichiga uchovimiz ham kirishimiz

Sozlar

398

krak. Uchovimiz ham ozimizni "Zahro", "Qatra", "Rshha" faraz etamiz. Zro ularda faraz etganimiz idrok tarli klmayotir. Biz aqlimizni ham ularga qoshishimiz krak. Ya`ni ular moddiy quyoshlaridan qanday fayz olsalar, biz ham ma`naviy quyoshimizdan shunday olishimizni tushunishimiz krak. Xullas, sn ey dunyoni unutmagan va moddiylik ila mashgul bolgan va nafsi kasofat paydo etgan birodar! Sn "Zahro" bol. Qandayki u "Zahro" guli Quyosh ziyosidan tarqalgan bir rang oladi. Va u bir rang ichida Shamsning timsolini qorishtirib oziga ziynatli bir surat kiydiradi. Zro sning ist`doding ham unga oxshar. Ham shu sabablarga shongigan Eski Said kabi maktabli faylasuf esa Oyga oshiq bolgan "Qatra" bolsinki, Qamar Quyoshdan olgan ziyo soyasini unga brar va uning koz qorachigiga bir nur brar. U ham u nur ila porlar. Faqat u "Qatra" u nur ila yolgiz Oyni korar. Quyoshni korolmas, balki iymoni ila kora olar. Ham shu hamma narsani togridan-togriga Janobi Haqdan bilgan, sabablarni bir parda qabul qilgan faqir odam, u ham "Rshha" bolsin. Shunday bir "Rshha"ki, oz zotida faqirdir. Hch bir narsasi yoqki, unga tayanib "Zahro" kabi oziga ishonsin. Hch bir rangi yoqki, u bilan korinsin. Boshqa narsalarni ham tanimaydiki, unga yuzlansin. Xolis bir samimiyligi borki, togridan-togriga Quyoshning timsolini koz qorachigida saqlaydi. Hozir modomiki biz bu uch narsa orniga otdik. Ozimizga qarashimiz krak. Bizda nima bor? Nima qilamiz? Mana kormoqdamizki, Bir Zoti Kariym ehsoni ila bizni goyat daraja ziynatlamoqda va nurlantirmoqda va tarbiya qilmoqda. Inson esa ehson etganga parastish etar. Parastishga loyiq bolganga yaqinlik istar va kormoq xohishida bolar. Unday bolsa, har birimiz ist`dodimizga kora u muhabbat jozibasi ila suluk etamiz. Ey zahro-misol! Sn ktmoqdasan, faqat gul bolib kt. Mana ktding. Taraqqiy eta-eta, to bir martaba-i kulliyaga klding. Goyo butun gullarning hukmiga otding. Holbuki zahro xira bir oynadir. Unda ziyodagi ytti rang tarqalar va sinar. Shamsning aksini yashirar. Sn svganing Quyoshning yuzini korishga muvaffaq bololmaysan. Chunki qaydli bolgan ranglar, xususiyatlar tarqatadi, parda tortadi, korsatolmaydi. Sn shu holda suratlarning, barzohlarning ortaga kirishi ila paydo bolgan firoqdan qutulolmaysan. Lkin bir shart ila qutulib bilasanki, sn oz nafsingning muhabbatiga shongigan boshingni kotarasan va nafsing mahosini ila lazzatlangan va faxrlangan nazaringni tortasan, kok yuzidagi Quyoshning yuziga otasan. Ham pastga egilgan rizqni jalb qilish uchun tuproqqa boqqan yuzingni yuqoridagi Shamsga ogirasan. Chunki sn uning oynasisan. Vazifang oynadorlikdir. Bilsang, bilmasang rahmat xazinasi eshigi bolgan tuproq tarafidan sning rizqing kladi. Ha, qandayki bir gul Quyoshning kichkina bir oynasidir. Shu katta Quyosh ham kok dngizida Shamsi Azaliyning "Nur" ismidan tajalliy etgan bir yogduning qatra-misol bir

Sozlar

399

oynasidir. Ey qalbi insoniy! Sn qanday bir Quyoshning oynasi bolganingni bundan bil. Bu shartni qilgandan song kamolingni topasan. Faqat Quyoshni haqiqatda qanday bolsa, shunday korolmaysan. U haqiqatni ochiq tushunolmaysan. Balki sning sifatlaringning ranglari unga bir rang brar va kasofatli durbining bir surat toqar. Va chgaralangan qobiliyating bir qayd ostiga olar. Hozir sn ham, ey Qatra ichiga kirgan hakim faylasuf! Sning fikring qatrasi durbini ila, falsafangning norvoni ila to Oyga qadar taraqqiy etding, Oyga kirding. Boq, Oy oz zotida kasofatli, zulmatlidir. Na ziyosi bor, na hayoti. Sning sa`ying bhuda, ilming foydasiz ktdi. Sn umidsizliging zulmatidan va kimsasizliging vahshatidan va yomon ruhlarning bzovta qilishlaridan va u vahshatning dahshatidan shu shartlar ila qutulib bilasanki, tabiat kchasini tark etib haqiqat quyoshiga yonalsang va hch shubhasiz ishonsangki, shu kcha nurlari kunduz quyoshi ishiqlarining soyalaridir. Bu shartni qilgandan song sn kamolingni topasan. Faqir va qorongu Oy orniga hashamatli Quyoshni topasan. Faqat sn ham boshqa dosting kabi Quyoshni sof korolmaysan. Balki sning aqling va falsafang dostlik va odat etganlari pardalar orqasida va ilm va hikmatning toqigan hijoblarning orqasida va qobiliyating brgan bir rang ichida kora olasan. Xullas, Rshha misol uchinchi dostingizki ham faqirdir, ham rangsizdir. Quyoshning harorati ila tz buglanar, anoniyatini tashlar, bugga minar, havoga chiqar. Ichidagi nursiz modda ishq otashi ila otash olar, ziyo ila nurga aylanar. U ziyoning jilvalaridan klgan bir shu`laga yopishar, yaqinlashar. Ey Rshha misol! Modomiki togridan-togriga Quyoshga oynadorlik etmoqdasan, sn qaysi martabada bolsang bol, ayni Shamsga qarshi aynalyaqiyn bir tarzda sof qaraladigan bir tuynuk, bir draza topasan. Ham u shamsning ajoyib asarlarini unga brishda qiyinchiliklar tortmaysan. Unga loyiq hashamatli vasflarini ikkilanmasdan bra olasan. Saltanati zotiyasining dahshatli asarlarini unga brishga hch bir narsa sning qolingdan tutib undan voz kchirolmas. Sni na barzohlarning torligi, na qobiliyatlarning chgaralanganligi, na oynalarning kichikligi sni adashtirmas. Haqiqatga zid chorlamas. Chunki sn sof, xolis, togridan-togriga unga boqqaning uchun tushungansanki, mazharlarda koringan va oynalarda koringan Quyosh emas, balki bir navi jilvalaridir, bir tur rangli akslaridir. Garchi u akslar uning unvonlaridir, faqat butun hashamati asarlarini korsata olmaydilar. Xullas, shu haqiqat ila qorishiq tamsilda bunday boshqa-boshqa uch yol ila kamolga ktilar. Va u kamolotlarning maziyatlarida va shuhud martabasining tafsilotida boshqa-boshqadirlar. Faqat natijada va haqqa ishonib itoat etmoq va haqiqatni tasdiqda ittifoq etadilar. Xullas, qanday bir kcha odamiki hch

Sozlar

400

Quyoshni kormagan. Yolgiz Oyning oynasida bir soyasini koradi. Quyoshga maxsus hashamatli ziyoni, dahshatli jozibani aqliga sigishtirolmaydi. Balki korganlarga taslim bolib taqlid etadi. Xuddi shuning kabi, Varosati Ahmadiya (S.A.V.) ila Qodiyr va Muhyi kabi ismlarning eng buyuk martabasiga ytishmagan hashri a`zamni va qiyomati kubroni taqlidiy bolib qabul etar, "Aqliy bir masala emasdir" dr. Chunki hashr va qiyomatning haqiqati ismi a`zamning va ba`zi ismlarning eng buyuk darajasining mazharidir. Kimning nazari u yrga chiqmasa, taqlidga majburdir. Kimning fikri u yrga kirsa, hashr va qiyomatni kcha-kunduz, qish va bahor darajasida oson korar, qalban ishonmoq ila qabul etar. Xullas shu sirdandirki, hashr va qiyomatni eng a`zam martabada, eng akmal tafsilot ila Qur`on zikr etadi va ismi a`zamning mazhari bolgan Paygambarimiz Alayhissalotu Vassalam dars bradi. Va eski paygambarlar esa irshod hikmatining iqtizosi ila bir daraja sodda va ibtidoiy bir holda bolgan ummatlariga hashrni eng a`zam bir darajada, eng kng bir tafsilot ila dars brmaganlar. Ham shu sirdandirki, bir qism avliyolar ba`zi iymon asoslarini eng buyuk martabasida kormaganlar yoki korolmaganlar. Ham shu sirdandirki, ma`rifatullohda oriflar darajasi kop farqlanadi. Yana bular kabi kop sirlar shu haqiqatdan inkishof etar. Hozir shu tamsil ham bir daraja haqiqatni his ettirganidan, ham haqiqat juda kng va juda chuqur bolganidan biz ham tamsil ila kifoyalanamiz. Haddimizdan va toqatimizdan yuqori bolgan sirlarga kirishmaymiz. UCHINCHI SHOXA: Qiyomat alomatlaridan va oxirzamon voqalaridan va ba`zi amallarning fazilat va savoblaridan bahs etgan hadisi shariflar gozalcha tushunilmaganidan aqllariga ishongan bir qism ilm ahli ularning bir qismiga zaif yoki mavzu` dganlar. Iymoni zaif va anoniyati quvvatli bir qismi esa inkorga qadar ktganlar. Hozir tafsilga kirishmaymiz. Yolgiz "On Ikki Asosni" bayon etamiz. Birinchi Asos: Yigirmanchi Sozning oxiridagi savol va javobda izoh etgan masalamizdir. Qisqasi shudirki, din bir imtihondir, bir tajribadir. Oliy ruhlarni yomon ruhlardan ajratar. Unday bolsa oldinda harkasga koz ila koriladigan voqalarni shunday bir tarzda bahs etajakki na butun-butun majhul qolsin, na da yaqqol bolib harkas istar-istamas tasdiqqa majbur qolsin. Aqlga eshikni ochar, ixtiyorni qolidan olmas. Zro agar tamoman yaqqollik darajasida bir Qiyomat alomati korilsa, harkas tasdiqqa majbur bolsa, u vaqt komir kabi bir ist`dod olmos kabi bir ist`dod ila barobar qolar. Taklif siri va imtihon natijasi zoy bolar. Mana shuning uchun Mahdiy va Sufyon masalalari kabi kop masalalarda kop ixtilof bolgan. Ham rivoyatlar ham juda har xildir, bir-biriga

Sozlar
zid hukmlar bolgan.

401

Ikkinchi Asos: Islomiy masalalarning tabaqalari bordir. Biri qat`iy burhon istasa, boshqasi bir kuchli qanoat ila kifoyalanar. Boshqasi yolgiz bir taslimiy qabul va rad etmaslik istar. Unday bolsa, iymon asoslaridan bolmagan far`iy masalalar yoki zamon hodisalarining har birida bir aniq ishonch ila bir qat`iy burhon istanilmas. Balki yolgiz rad etmaslik va taslimiyat ila tgilmaslikdir. Uchinchi Asos: Sahobalar zamonida Bani Isroil va Nasroniy ulamolaridan kopi Islomiyatga kirdilar. Eski ma`lumotlari ham ular bilan barobar musulmon boldi. Ba`zi haqiqatga zid oldingi ma`lumotlari Islomiyatning moli db oylandi. Tortinchi Asos: Hadisi Sharif roviylarining ba`zi sozlari va yoxud istinbod etganlarini ma`nolarni hadisning matnidan db oylanar edi. Holbuki inson xatodan xoli bolmagani uchun haqiqatga zid ba`zi chiqarilgan yashirin ma`nolarni yoki sozlarni hadis db oylab zaifligiga hukm etilgan. Bshinchi Asos: ya`ni siricha ba`zi

kashf ahli va avliyo bolgan muhaddisini muhaddasun ilhomlari ila klgan ba`zi ma`nolarni hadis db oylangan. Holbuki avliyolar ilhomi -ba`zi nuqsonliklar ila- xato bolishi mumkin. Mana bu navdan bir qism haqiqatga zid chiqishi mumkin. Oltinchi Asos: Insonlar orasida mashhur bolgan ba`zi hikoyalar mavjudki, zarbul masal hukmiga otar. Haqiqiy ma`nosiga qaralmas. Qaysi maqsad uchun yonaltirilgan, unga qaralar. Mana bu navdan insonlar orasida tanilgan ba`zi qissa va hikoyalarni Rasuli Akram Alayhissalotu Vassalam irshodiy bir maqsad uchun tamsil va kinoya navidan zikr etgan. Shu navi masalalarning haqiqiy ma`nosida nuqson bolsa, insonlarning urf va odatilariga oiddir va taoruf va umumiy tasammuga oiddir. Yettinchi Asos: Juda kop tashbh va tamsillar mavjudki, zamon otishi bilan yoki ilmning qolidan jahlning qoliga otishi bilan moddiy haqiqat db qabul qilinar. Xatoga tushar. Masalan: "Savr" va "Hut" ismli va misol olamida savr va hut timsolida quruqlik va dngiz hayvonlari nozirlaridan ikki maloikatulloh xuddiki bir katta hokiz va jismoniy bir baliq db oylab hadisga e`tiroz bildirilgan. Ham masalan, bir payt huzuri Nabaviyda baland bir ovoz eshitildi. Rasuli Akram Alayhissalotu Vassalam farmon etdiki: "Bu ovoz ytmish yildir

Sozlar

402

yumalab to faqatgina bu daqiqa Jahannamning tubiga tushgan bir toshning shovqinidir". Mana bu hadisni eshitgan, haqiqatga vosil bolmagan inkorga tushar. Holbuki u hadisdan yigirma daqiqa songra, qat`iyan sobitdirki, biri klib Rasuli Akram Alayhissalotu Vassalamga ddiki: "Mashhur munofiq yigirma daqiqa avval oldi". Yetmish yoshga kirgan u munofiq Jahannamning bir toshi bolib butun umri muddati qulashda, asfali sofiliynga kufrga tushishdan iborat bolganini goyat baligona bir suratda Rasuli Akram Alayhissalotu Vassalam bayon etgandir. Janobi Haq u vafot daqiqasida u ovozni eshittirib, unga ishora etgandir. Sakkizinchi Asos: Janobi Hakiymi Mutlaq shu sinov diyori va imtihon maydonida juda muhim narsalarni kopgina narsalar ichida saqlaydi. U saqlamoq ila kop hikmatlar, kop foydalar bogliqdir. Masalan: Qadr kchasini umum ramazonda, duo ijobati soatini Juma kunida, maqbul valiysini insonlar ichida, ajalni umr ichida va qiyomatning vaqtini dunyo umri ichida saqlagan. Zro inson ajali muayyan bolsa, yarim umriga qadar mutlaq gaflat, yarmidan song doryogochiga qadam-qadam ktmoq kabi bir dahshat bradi. Holbuki oxirat va dunyo muvozanasini muhofaza etmoq va har vaqt xavfu umid orasida bolmoq foydasi taqozo etarki har daqiqa ham olmoq, ham yashamoq mumkin bolsin. Shu holda noaniq tarzdagi yigirma yil noaniq bir umr ming yil muayyan bir umrdan ustundir. Xullas, qiyomat ham shu insoni akbar bolgan dunyoning ajalidir. Agar vaqtni aniq qilsa edi, butun ilk va orta davrlar mutlaq gaflatga shongir edilar va oxirgi davrlar dahshatda qolar edilar. Inson qanday shaxsiy hayoti ila xonasining va qishlogining baqosi ila aloqadordir. Xuddi shuning kabi ijtimoiy va nav hayoti ila kurra-i arzning va dunyoning yashashi ila aloqadordir. Qur`on dr. "Qiyomat yaqindir" farmon etadi. Ming bu qadar

yil otgandan song klmasligi yaqinligiga xalal brmas. Zro qiyomat dunyoning ajalidir. Dunyoning umriga nisbatan ming yoki ikki ming yil bir yilga nisbat ila bir-ikki kun yoki bir-ikki daqiqa kabidir. Qiyomat soati yolgiz insoniyatning ajali emaski, uning umriga nisbat etilib uzoq korilsin. Mana shuning uchundirki, Hakiymi Mutlaq qiyomatni bshta gayb sifatida ilmida saqlaydi. Mana bu yashirin saqlash siridandirki har asr, hatto haqiqatbin asr bolgan Asri Saodat ham doimo qiyomatdan qorqqanlar. Hatto ba`zilari, "Shartlari ana-ana chiqdi" dganlar. Xullas, bu haqiqatni bilmagan insofsiz insonlar dydilarki: "Oxiratning tafsilotini dars olgan uygoq qalbli, kskin nazarli bolgan sahobalarning fikrlari nima uchun ming yil haqiqatdan uzoq bolib fikrlari tushkun kabi dunyoviy istiqbolda bir ming tort yuz yil kyin kladigan bir haqiqatni asrlarida yaqin db oylaganlar?"

Sozlar

403

Javob: Chunki Sahobalar paygambarlik suhbatining fayzidan harkasdan ziyoda oxirat yurtini tushunib, dunyoning fanosini bilib, qiyomatning yashirin soatidagi Ilohiy hikmatni tushunib shaxsiy ajal kabi dunyoning ajaliga qarshi ham doimo muntazir bir vaziyat olib, oxiratlari uchun jiddiy harakat qilganlar. Rasuli Akram Alayhissalotu Vassalam "Qiyomatni kutinglar, intizor etinglar" takror etishi shu hikmatdan klib chiqqan bir irshodi Nabaviydir. Bolmasa muayyan voq`likka doir bir vahiyning hukmi ila emaski, haqiqatdan uzoq bolsin. Illat boshqadir, hikmat boshqadir. Xullas, Paygambar Alayhissalotu Vassalamning bu navi sozlari yashirin saqlash hikmatidan klib chiqadi. Ham shu sirdandirki Mahdiy, Sufyon kabi oxirzamonda kladigan shaxslarni kop zamon avval, hatto Tob`inlar zamonida ularni kutganlar, tishmoq umidida bolganlar. Hatto ba`zi avliyolar "Ular otgan" dganlar. Mana bu ham, qiyomat kabi Ilohiy hikmat taqozo etarki vaqtlari aniq bolmasin. Chunki har zamon, har asr ma`naviy quvvatning quvvatlanishiga mador boladigan va umidsizlikdan qutqaradigan "Mahdiy" ma`nosiga muhtojdir. Bu ma`noda har asrning bir hissasi bolmogi lozimdir. Ham gaflat ichida yomonliklarga ergashmaslik va loqaydlikda nafsning tizginini qoyvrmaslik uchun munofiqlikning boshiga otadigan mudhish shaxslardan har asr saqlanish va qorqish krak. Agar tayin etilsaydi, umumiy irshod foydasi zoy bolar edi. Hozir Mahdiy kabi shaxslar haqidagi rivoyatlarning ixtiloflari va siri shudirki, hadislarni tafsir etganlar hadis matnlarini tafsirlariga va istinbodlariga tatbiq etganlar. Masalan: Saltanat markazi u payt Shomda yoki Madinada bolganidan Mahdiy yoki Sufyon hodisalarini saltanat markazi atrofida bolgan Basra, Kufa, Shom kabi yrlarda tasavvur etib shunday tafsir etganlar. Hamda u shaxslarning ma`naviy shaxsiga yoki vakil bolganlari jamoatga oid buyuk asarlarni u shaxslarning zotlarida tasavvur etib shunday tafsir etganlarki, u garoyib shaxslar chiqqanlari zamon butun xalq ularni taniydigan kabi bir shakl brganlar. Holbuki dgandikki, bu dunyo tajriba maydonidir. Aqlga eshik ochilar, faqat ixtiyori qolidan olinmas. Unday bolsa u shaxslar, hatto u mudhish Dajjol ham chiqqani zamon koplari, hatto ozi ham boshida Dajjol bolganini bilmas. Balki iymon nurining diqqati ila u oxirzamon shaxslari tanilib bolar. Qiyomat alomatidan bolgan Dajjol haqida hadisi sharifda "Birinchi kuni bir yil, ikkinchi kuni bir oy, uchinchi kuni bir hafta, tortinchi kuni boshqa kunlar kabidir. Chiqqani zamon dunyo eshitar. Qirq kunda dunyoni kzar." rivoyat etiladi. Insofsiz insonlar bu rivoyatga mahol dganlar. Aslo, shu rivoyatning inkor va bkor qilinishiga ktganlar. Holbuki haqiqati shu

bolmoq krakdirki: Kufr olamining eng kasofatlisi bolgan shimolda tabiiyunning kufriy fikridan sizilgan azim bir jarayonning boshiga otadigan va uluhiyatni

Sozlar

404

inkor etadigan bir shaxsning shimol tarafidan chiqishiga ishora va shu ishora ichida bir hikmat ramzi bordirki, shimoliy qutbga yaqin doirada butun yil bir kcha bir kunduzdir. Olti oyi kcha, olti oyi kunduzdir". "Dajjolning bir kuni bir yildir". U doira yaqinida zuhuriga ishoradir. "Ikkinchi kuni bir oydir" dyishdan murod, shimoldan bu tarafga klish bilan ba`zan bolar yozning bir oyida quyosh botmas. Shu ham Dajjol shimoldan chiqib madaniyat olami tarafiga tajovuziga ishoradir. Kunni Dajjolga isnod etmoq ila shu ishoraga ishora etar. Yana bu tomonga klish bilan bir haftasida quyosh botmaydi. Yana kla-kla chiqish va botish ortasida uch soat davom etadi. Mn Russiyada asoratda ekan bunday bir yrda boldim. Bizga yaqin bir hafta quyosh botmaydigan bir yr bor edi. Sayr uchun u yrga ktar edilar. "Dajjolning chiqqan payti umum dunyo eshitadi" bolgan masalani tlgraf va radio hal etgandir. Qirq kunda kzishini ham markabi bolgan poyzd va tayyora hal etgandir. Eskidan bu ikki qaydni mahol korgan mulhidlar hozir oddiy kormoqdalar!.. Qiyomat alomatidan bolgan Yajuj va Majujga va Saddga doir bir risolada bir daraja tafsilan yozganimdan unga havola etib shu rda yolgiz shuni dymizki: Eskidan Manchur, Mogil unvoni ila bashariyat jamoatlarini ziru-zabar etgan toifalar va Chin dvorining qilinishiga sababiyat brganlar qiyomatga yaqin yana anarxistlik kabi bir fikr ila bashariyat madaniyatini ziru-zabar qilishlari rivoyatlarda bordir. Ba`zi mulhidlar drlar: "Bu qadar dahshatlarni qilgan va qiladigan toifalar qayrda?" Javob: Chigirtka kabi bir ofat bir mavsumda juda kop miqdorda boladi. Mavsum almashinishi ila mamlakatni fasodga brgan kop sonli u toifalarning haqiqatlari oz sonli ba`zi fardlarda saqlanadi. Yana zamoni klishi bilan Allohning amri ila u oz sonli fardlardan goyat kop sonli ayni fasod yana boshlanadi. Goyo ularning milliyat haqiqatlari noziklashadi, uzilmaydi. Yana mavsumi klishi bilan paydo boladi. Aynan shuning kabi, bir zamon dunyoni ostin-ustun qilgan u toifalar Allohning izni ila mavsumi klgan payt ayni u toifa bashariyat madaniyatini ostin-ustun qiladilar. Faqat ularni harakatga kltirganlar boshqa bir suratda maydonga chiqar. Toqqizinchi Asos: Iymoniy masalalardan bir qismining natijalari shu chgaralangan va tor olamga boqar. Boshqa bir qismi kng va mutlaq bolgan oxirat olamiga boqar. Amallarning fazilat va savobiga doir hadisi shariflarning bir qismi targib va qorqitishga munosib bir ta`sir brmoq uchun balogatli bir uslubda klganidan, diqqatsiz insonlar ularni mubolagali db oylaganlar. Holbuki butun ular ayni haq va toliq haqiqat bolganliklaridan aldatmoq va mubolaga ichlarida yoqdir. Jumladan, eng ziyoda insofsizlarning zhnini

Sozlar
qitiqlagan shu hadisdirki:

405

-av kama qol- ma`noyi sharifi: "Duyoning Janobi Haqning yonida bir chivin qanoti qadar qiymati bolsa edi, kofirlar bir qultum suvni undan ichmas edilar". Haqiqati shudirki: ta`biri, baqo olamidan

dmakdir. Ha, baqo olamidan bir chivin qanoti qadar bir nur modomiki abadiydir, yr yuzini toldiradigan vaqtinchalik bir nurdan ham kopdir. Dmak katta dunyoni bir chivin qanoti ila muvozana emas, balki harkasning qisqacha umriga yrlashgan xususiy dunyosini baqo olamidan bir chivin qanoti qadar doimiy bir Ilohiy fayzga va Ilohiy bir ehsonga muvozanaga klmagani dmakdir. Ham dunyoning ikki yuzi bor, balki uch yuzi bor. Biri, Janobi Haqning ismlarining oynalaridir. Boshqasi oxiratga boqar, oxirat ekinzoridir. Boshqasi fanoga, adamga boqar. Bilganimiz Allohning marziyoti bolmagan zalolat ahlining dunyosidir. Dmak asmoyi husnaning oynalari va Samadoniy maktublar va oxiratning ekinzori bolgan katta dunyo emas, balki oxiratga zid va butun xatolarning asosi va balolarning manbai bolgan dunyoparastlarning dunyosining olami oxiratda iymon ahliga brilgan abadiy bir zarrasiga ytishmasligiga ishoradir. Xullas, eng togri va jiddiy shu haqiqat qayrda va insofsiz dindan chiqqanlarning fahm etganlari ma`no qayrda? U insofsiz dindan chiqqanlarning eng mubolaga, eng yolgon db oylaganlari ma`no qayrda? Ham masalan: Insofsiz dinsizlarning mubolaga db oylaganlari hatto mahol bir mubolaga va yolgon db oylaganlari biri-da amallarning savobiga doir va ba`zi suralarning fazilatlari haqida klgan rivoyatlardir. Masalan: "Fotihaning Qur`on qadar savobi bordir". "Sura-i Ixlos Qur`onning uchdan biridir", "Surayi Iza Zulzilatil-arzu choraki'" "Surayi Qul ya ayyuhal kafirun choraki'", "Surayi Yosin on marta Qur`on qadar" bolganiga rivoyat bordir. Xullas, insofsiz va diqqatsiz insonlar dganlarki: "Shu maholdir. Chunki Qur`on ichida Yosin va boshqa fazilatli bolganlar ham bordir. Shuning uchun ma`nosiz boladi". Javob: Haqiqati shudirki: Qur`oni Hakimning har bir harfining bir savobi bor, bir hasanadir. Allohning fazlidan u harflarning savobi sunbullanar, ba`zan on dona brar, ba`zan ytmish, ba`zan ytti yuz (Oyat-ul Kursi harflari kabi), ba`zan bir ming bsh yuz (Surayi Ixlosning harflari kabi), ba`zan on ming (Layla-i Barotda oqilgan oyatlar va maqbul vaqtlarga tasodif etganlar kabi) va ba`zan ottiz ming (masalan xash-xash tuxumining kopligi kabi, Layla-i Qadrda oqilgan oyatlar kabi). Va u kcha ming oyga muqobil ishorasi ila bir harfining u kchada ottiz ming savobi bolar tushunilar. Xullas, Qur`oni Hakim savobni

Sozlar

406

kopaytirishi ila barobar albatta muvozanaga klmas va klolmaydi. Balki asl savob ila ba`zi suralar ila muvozanaga kla olar. Masalan: Ichida makajoxori ekilgan bir ekinzor faraz qilaylikki, ming dona ekilgan. Ba`zi tuxumlari yttita boshoq brgan faraz etsak, har bir boshoqda yuztadan dona bolgan bolsa, u vaqt bitta urug butun ekinzorning uchdan ikkisiga muqobil kladi. Masalan: Birisi esa on boshoq brgan, har birida ikki yuztadan dona brgan, u payt birta urug asl ekinzordagi uruglarning ikki misli qadardir. Va hokazo qiyos et. Hozir Qur`oni Hakimni nuroniy, muqaddas samoviy bir ekinzor tasavvur etamiz. Xullas, har bir harfi asl savobi ila bittadan urug hukmidadir. Ularning boshoqlari nazarga olinmaydi. Sura-i Yosin, Ixlos, Fotiha, Qul ya ayyuhal kafirun, Iza zulzilatil-arzu kabi boshqa fazilatlariga doir rivoyat etilgan sura va oyatlar ila muvozana etilishi mumkin. Masalan: Qur`oni Hakimning uch yuz ming olti yuz yigirmata harfi bolganidan, Sura-i Ixlos bismilloh ila barobar oltmish toqqizdir. Uch marta oltmish toqqiz ikki yuz yttita harfdir. Dmak Sura-i Ixlosning har bir harfining hasanalari bir yarim mingga yaqindir. Xullas, Sura-i Yosinning harflari hisoblansa, Qur`oni Hakimning majmu-i harflariga nisbat etilsa va on marta ortiq bolishi nazarga olinsa shunday bir natija chiqarki: Yosini Sharifning har bir harfining taqriban bsh yuzga yaqin savobi bordir. Ya`ni oshancha hasana sanalishi mumkin. Xullas, bunga qiyosan boshqalarini ham tatbiq etsang, naqadar latif va gozal va togri va aldatishsiz bir haqiqat bolganini tushunasan. Oninchi Asos: Aksar maxluqot toifasida bolgani kabi basharning f`l va amallarida ba`zi garoyib fardlar topilar. U fardlar agar yaxshilikda oldinga ktgan bolsa, u navlarning faxrlanish sababidir, bolmasa badbaxtliklari sababidir. Ham yashirinadilar. Xuddiki bittadan ma`naviy shaxs, bittadan goya-i xayol hukmiga otadilar. Boshqa fardlarning har birisi u bolishga harakat qiladi va u bolmoq ehtimoli bor. Dmak u mukammal garoyib fard esa mutlaq, noaniq bolib har yrda bolishi mumkin. Shu ibhom e`tibori ila mantiqcha mumkin bolgan hukm suratida kulliyatiga hukm etib boladi. Ya`ni, har bir amal shunday bir natija brib bilishi mumkindir. Masalan, "Kim ikki rakat namozni falon vaqtda qilsa, bir haj qadardir". Xullas, ikki rakat namoz ba`zi vaqtlarda bir hajga muqobil klishi haqiqatdir. Har bir ikki rakat namozda bu ma`no kulliyat ila mumkindir. Dmak, shu navdagi rivoyatlarning bolishi bilf`l doimiy va kulliy emas. Zro qabulning modomiki shartlari bordir, kulliyat va doimiylikdan chiqadi. Balki yo bilf`l vaqtinchalikdir, mutlaqdir va yoxud mumkinadir, kulliyadir. Dmak shu navi hadislardagi

Sozlar

407

kulliyat esa imkon e`tibori iladir. Masalan: "Giybat qatl kabidir". Dmak giybatda shunday bir fard mavjudki, qotil kabi bir oldiruvchi zahardan yanada zararlidir. Masalan: "Bir gozal soz bir qulni ozod etmoq kabi azim bir sadaqaning orniga otar". Hozir targib va tashviq uchun u noaniq mukammal fard mutlaq bir suratda har yrda bolishining imkonini voq` bir suratda korsatmoq ila xayrga shavqni va sharrdan nafratni harakatlantirmoqdir. Hamda shu olamning miqyosi ila abadiy olamning narsalari tortilmas. Bu yrning eng buyugi u yrning eng kichigiga tng klolmas. Amallarning savobi u olamga qaragani uchun dunyoviy nazarimiz unga tor kladi. Aqlimizga sigishtirolmaymiz. Masalan: ya`ni:

Insofsiz va diqqatsizlarning eng ziyoda nazari diqqatini jalb etgan shu kabi rivoyatlardir. Haqiqati shudirki: Dunyoda tor nazarimiz ila, qisqacha fikrimiz ila Muso va Xorun Alayhissalomlarning savoblarini qay daraja tasavvur etamiz, bilamiz. Abadiyat olamida Rahiymi Mutlaq abadiy saodatda nihoyatsiz ehtiyoj ichida bir abdiga bitta virdga muqobil bradigan savob haqiqati u ikki zotning savoblariga -faqat ilmimiz doirasiga va tahminimizga kirgan savoblariga tng bolishi mumkin. Masalan: Badaviy, vahshiy bir odam hch podshohni kormagan. Saltanat hashamatini bilmaydi. Bir qishloqda bir ogani qanday tasavvur qilar, u chgaralangan fikri ila bir podshohni undan kattaroq bir oga qadar bilar. Hatto bizda sodda-til bir toifa borki, eskidan dr edilarki: "Podshoh

Sozlar

408

oz ochogi yonida va qozonining boshida pishirgan yovgon shorvasi yonida nima qilsa, bizning ogamiz uni biladi". Dmak ular podshohni shu qadar tor bir vaziyatda va oddiy bir suratda tasavvur qiladilarki, oz yovgon shorvasini ozi pishiradi, xuddiki bir yuz boshi hashamatida faraz qiladilar. Hozir biri u odamlardan birisiga dsa: "Sn bugun mn uchun bu ishni qilsang, sn bilgan podshohing hashamati qadar snga bir hashamatlik braman". Ya`ni bir yuz boshi qadar bir daraja braman. U soz haqiqatdir. Chunki hashamati podshohdan uning tor fikri doirasiga kirgan faqat bir yuz boshilik qadar bir shavkatdir. Xullas, dunyo nazari ila tor fikrimiz ila oxiratga boqqan savob haqiqatlarini u badaviy odam qadar ham oylay olmaymiz. Hazrati Muso (A.S.) va Xorunning (A.S.) bilmaganimiz haqiqiy savoblari ila muvozana emas, -chunki tashbh qoidasi, bilinmaganni ma`lumga qiyos etar- balki muvozana etilgan va ma`lumimiz bolgan va taxminimizga kirgan savoblari ila bir mo`min abdning bir virdiga muqobil bilmaganimiz bolgan haqiqiy savobidir. Hamda dngiz yuzi ila qatraning koz qorachigi Quyoshning toliq aksini olishda tngdirlar. Farq qiymatdadir. Hazrati Muso (A.S.) va Xorunning (A.S.) dngiz-misol ruhlari oynalariga aks etgan savob mohiyati bir qatra hukmida mo`min bir abdning bir oyatdan olgani ayni savob mohiyatidir. Mohiyatcha, miqdorcha birdirlar. Qiymat esa qobiliyatga tob`dir. Ham ba`zan boladiki bitta kalima, bitta tasbh shunday bir saodat xazinasini ocharki, oltmish yil xizmat ila u ochilmagan. Dmak ba`zi holatlar boladiki bitta oyat Qur`on qadar foyda bra olar. Ham ismi a`zamga mazhar bolgan Rasuli Akram Alayhissalotu Vassalamning bir oyatda mazhar bolgan Ilohiy fayz, balki bir paygambarning umum fayzi qadar bolishi mumkin. Varosati Ahmadiya ila ismi a`zam soyasiga mazhar bir mo`min oz qobiliyati e`tibori ila miqdorcha bir Nabining fayzi qadar savob oladi dyilsa haqiqatga xilof bololmas. Hamda savob va fazilat nur olamidadir. U olamdan bir olam bir zarraga sigisha olar. Qandayki bir zarrachalik bir shishada samovot yulduzlari ila barobar korina olar. Xuddi shuning kabi, xolis niyat ila shaffofiyat paydo etgan bir zikrda yoki bir oyatda samovot kabi nuroniy savob va fazilat yrlasha olar. Natija-i Kalom: Ey insofsiz va diqqatsiz va iymoni zaif, falsafasi quvvatli, xudbin, tanqidchi odam! Shu "On Asos"ni nazarga ol. Songra sn haqiqatga zid va qat`iy bolganga muxolif korganing bir rivoyatni bahona qilib hadisi shariflar va natijada Rasuli Akram Alayhissalotu Vassalamning ismat martabasiga zarar bradigan e`tiroz barmogingni uzotma! Zro avvalo u "On Asos"ning on doirasi sni inkordan voz kchirar. "Haqiqiy bir nuqson bolsa bizga oiddir" drlar, hadisga oid bololmas. "Agar haqiqiy bolmasa, sning xato tushunishigga oiddir" drlar. Al-hosil: Inkor va radda ktmoq uchun shu "On Asos"ni yolgonlamoq va yoq qilmoq lozim kladi. Hozir insofing bolsa bu "On Usul"ni

Sozlar

409

mukammal diqqat ila tushungandan song, u aqlning haqiqatga zid korgan bir hadisning inkoriga gapirma! "Yo bir tafsiri, yo bir ta`vili, yo bir ta`biri bordir" d, tgilma. On Birinchi Asos: Qanday Qur`oni Hakimning mutashabhoti bor, ta`vilga muhtojdir va yoxud mutlaq taslim istaydi. Hadislarning ham Qur`onning mutashabhoti kabi qiyinchiliklari bordir. Ba`zan juda diqqatli tafsirga va ta`birga muhtojdir. Otgan misollar ila qanoat hosil qilishingiz mumkin. Ha, qandayki xushyor bolgan odam yotgan odamning tushini ta`bir etar. Xuddi shuning kabi: Ba`zan uyquda bolgan bir odam yonida uygoq bolgan gapirganlarning sozlarini eshitadi, faqat oz uyqu olamiga tatbiq etar bir tarzda ma`no bradi, ta`bir etadi. Xuddi shuning kabi: Ey gaflat va falsafa uyqusi ichida uxlattirilgan insofsiz odam!. Siri va

hukmiga mazhar va haqiqiy xushyor va uygoq bolgan zotning korganini sn oz tushingda inkor emas, ta`bir et. Ha, tushda bir odamni bir chivin tishlasa, mudhish bir urushda yaralar olgan kabi bir haqiqati uyqu db ba`zan oylar. Undan soralsa, "Haqiqatdan mn yaralandim. Mnga oq, miltiq otildi." dydi. Yonida otirganlar uning uyqusidagi iztirobiga kuladilar. Xullas, bu uyquli gaflat nazari va falsafa fikri, albatta nubuvvat haqiqatlariga olchov bololmaslar. On Ikkinchi Asos: Nubuvvat nazari va tavhid va iymon vahdatga, oxiratga, uluhiyatga boqqani uchun haqiqatlarni unga kora korar. Falsafa va hikmat ahlining nazari kasratga, sabablarga, tabiatga boqar, unga kora korar. Nuqta-i nazar bir-biridan juda uzoqdir. Falsafa ahlining eng buyuk bir maqsadi Usuli Din ahli va Kalom Ilmi olimlarining maqsadi ichida korinmaydigan bir darajada kichik va ahamiyatsizdir. Xullas, shuning uchundirki, mavjudot mohiyatining tafsilida va nozik ahvollarida hikmat ahli kop oldin ktganlar. Faqat haqiqiy hikmat bolgan Ilohiy va uxroviy oliy ilmlarda shu qadar orqadalarki, eng oddiy bir mo`mindan ham ancha orqadalar. Bu sirni tushunmaganlar Islom muhaqqiqlarini faylasuflarga nisbatan orqada db oylaydilar. Holbuki aqllari kozlariga tushgan, kasratda bogilgan ularning nima haddi borki, varosati nubuvvat ila muqaddas oliy maqsadlarga ytishganlarga ytisha olsinlar. Ham bir narsa ikki nazar ila boqilgan payt ikki farqli haqiqatni korsatadi.

Sozlar

410

Ikkisi ham haqiqat bolishi mumkin. Fanning hch bir qat`iy haqiqati Qur`onning muqaddas haqiqatlariga e`tiroz bildirolmas. Fanning qisqa qoli uning pok va yuksak etagiga erisholmas. Namuna sifatida bir misol zikr etamiz: Masalan, Yer Kurrasi hikmat ahli nazari ila boqilsa haqiqati shudirki: Quyosh atrofida ortacha kattalikda bir sayyora kabi hadsiz yulduzlar ichida aylanar. Yulduzlarga nisbatan kichik bir maxluq. Faqat Qur`on ahli nazari ila boqilgan payt On Bshinchi Sozda izoh etilgani kabi- haqiqati shundaydirki: Olamning mvasi bolgan inson eng jom`, eng badi` va eng ojiz, eng aziz, eng zaif, eng latif bir qudrat mo`jizasi bolganidan, bshik va maskani bolgan zamin samoga nisbatan moddatan kichikligi ila va haqorati ila barobar ma`nan va san`atan butun koinotning qalbi, markazi.. butun san`at mo`jizalarining namoyishgohi, korgazmasi.. butun ismlari tajalliylarining mazhari, toplanish nuqtasi.. nihoyatsiz Rabboniy faoliyatning mahshari, aks yri.. hadsiz Ilohiy xalloqiyatning, xususan nabotot va hayvonotning kasratli kichik turlaridan juda unumdor ijodning madori, bozori va juda kng oxirat olamlaridagi masnu`otning kichik miqyosda namunagohi va abadiy toqimalarning tz ishlagan tazgohi va sarmadiy manzaralarning tz almashgan taqlidgohi va jannat bogchalarining tuxumchalariga tzlik bilan sunbullagan tor va vaqtinchalik ekinzori va tarbiyagohi bolgandir. Xullas, Yerning bu ma`naviy azamatidan va san`at jihatidan ahamiyatidandirki Qur`oni Hakim samovotga nisbatan buyuk bir daraxtning kichik bir mvasi hukmida bolgan Yerni butun samovotga qarshi kichkina qalbni katta qolibga muqobil tutmoq kabi tng tutmoqda. Uni bir pallada, butun samovotni bir pallada qoymoqda, takror-takror dmoqda.

Xullas, boshqa masalalarni bunga qiyos et va anglaki: Falsafaning ruhsiz, soniq haqiqatlari Qur`onning porloq, ruhli haqiqatlari ila toqnasholmas. Nuqta-i nazar boshqa-boshqa bolgani uchun boshqa-boshqa korinar. TORTINCHI SHOXA:

Sozlar

411

Shu buyuk va kng oyatning xazinasidan yolgiz bitta javharini korsatamiz. Shundayki: Qur`oni Hakim bildiradiki: Arshdan farshga, yulduzlardan chivinlarga, malaklardan baliqlarga, sayyoralardan zarralarga qadar hamma narsa Janobi Haqqa sajda va ibodat va hamd va tasbh etar. Faqat ibodatlari mazhar bolganlari ismlarga va qobiliyatlariga kora boshqa-boshqadir, turli-tumandir. Biz ularning ibodatlarining turliligining bir navini bir tamsil ila bayon qilamiz. Masalan: Buyuk bir Malik-ul Mulk buyuk bir shaharni yoki

muhtasham bir saroyni bino etgan vaqt, u zot tort nav ishchini uning binosida ishlatar va ist`mol etar: Birinchi nav: Uning xizmatchi va qullaridir. Bu navning na maoshi bor va na da xizmat haqi bor. Balki ular sayyidlarining amri ila ishlaganlari har amalda ularning goyat latif bir zavq va xush bir shavqlari bordir. Sayyidlarining madhidan va vasfidan nima dsalar, ularning zavqini va shavqini ziyoda etar. Ular u muqaddas sayyidlariga bogliqliklarini buyuk bir sharaf bilib u bilan qanoat qiladilar. Ham u sayyid nomi ila, hisobi ila, nazari ila ishlarga qaraganlaridan ham ma`naviy lazzat topadilar. Xizmat haqi va martabaga va maoshga muhtoj bolmaydilar. Ikkinchi qismki, ba`zi omi xizmatkorlardir. Bilmaydilar nima uchun ishlamoqdalar. Balki u Maliki Ziyshon ularni ist`mol etadi, oz fikri ila va ilmi ila ularni ishlattiradi. Ularga loyiq bir juz`iy xizmat haqi ham bradi. U xizmatkorlar bilmaydilarki amallariga qanchalab kulliy goyalar, oliy foydalar boglangan. Hatto ba`zilari oylaydilarki, ularning amallari yolgiz ozlariga oid u xizmat haqi va maoshidan boshqa goyasi yoqdir. Uchinchi qism: U Malik-ul Mulkning bir qism hayvonlari bor. Ularni u shaharning, u saroyning binosida ba`zi ishlarda ishlattiradi. Ularga yolgiz bir ym bradi. Ularning ham ist`dodlariga muvofiq ishlarda ishlashlari ularga bir lazzat bradi. Chunki bilquvva bir qobiliyat va bir ist`dod f`l va amal suratiga kirsa, kngayish ila tanaffus etar, bir lazzat brar va butun faoliyatlardagi lazzat bu sirdandir. Shu qism xizmatkorlarining xizmat haqi va maoshlari yolgiz ym va shu ma`naviy lazzatdir. U bilan qanoat qiladilar. Tortinchi qism: Shunday ishchilardirki, biladilar nima qilmoqdalar va

Sozlar

412

nima uchun ishlamoqdalar va kim uchun ishlamoqdalar va boshqa ishchilar nima uchun ishlamoqdalar va u Malik-ul Mulkning maqsadi ndir, nima uchun ishlattirmoqda. Mana bu nav ishchilarning boshqa ishchilarga bir raislik va nazoratlari bor. Ularning darajalar va martabalariga kora daraja-daraja maoshlari bor. Aynan shuning kabi, Osmonlar va Yerning Maliki Zuljaloli va dunyo va oxiratning Bani-i Zuljamoli bolgan Rabbul Olamiyn -ehtiyoj uchun emas.. chunki hamma narsaning Xoliqi udir- balki izzat va azamat va rububiyatning shuunoti kabi ba`zi hikmatlar uchun shu koinot saroyida shu sabablar doirasi ichida ham maloikalarni, ham hayvonlarni, ham jamodot va nabototni, ham insonlarni ishlattirmoqda. Ularga ibodat qildirmoqda. Shu tort navni boshqaboshqa ubudiyat vazifasi ila mukallaf etgandir. Birinchi Qism: Tamsilda xizmatchilarga misol maloikalardir. Maloikalar esa ularda mujohada ila taraqqiyot yoqdir. Balki har birining sobit bir maqomi, muayyan bir martabasi bordir. Faqat ularning qiladigan ishlari ichida bir maxsus zavqlari bor. Ibodatlari ichida darajalariga kora fayzlanishlari bor. Dmak u xizmatkorlarning mukofoti xizmatlarining ichidadir. Qandayki inson suv, havo va ziyo va ozuqa ila ozuqalanib lazzatlanar. Xuddi shuning kabi malaklar zikr va tasbh va hamd va ibodat va ma`rifat va muhabbatning nurlari ila ozuqalanib lazzatlanadilar. Chunki ular nurdan maxluq bolganlari uchun ozuqlanishlariga nur ytarlidir. Hatto nurga yaqin bolgan gozal hidlar ham ularning bir navi ozuqalaridirki, undan xushlanadilar. Ha, yaxshi ruhlar yaxshi hidlarni svar. Ham malaklar, Ma`budlarining amri ila ishlagan ishlarida va uning hisobi ila ishlagan vazifalarida va uning nomi ila qilgan xizmatlarida va uning nazari ila qilgan nazoratlarida va uning bogliqligi ila qozongan sharaflarida va uning mulk va malakutining mutoalasi ila olgan tanazzuhlarida va uning jamol va jalol tajalliylarining mushohadasi ila qozongan n`matlanishlarida shunday buyuk bir saodat bordirki, bashar aqli anglamas, malak bolmagan bilolmas. Malaklarning bir qismi obiddirlar, boshqa bir qismining ubudiyatlari amaldadir. Maloika-i arziyaning ishchi qismi bir navi inson kabidir. Ta`bir joiz bolsa, bir navi choponlik qiladilar. Bir navi da dhqonchilik qiladilar. Ya`ni royi zamin umumiy bir ekinzordir. Ichidagi butun hayvonotning toifalariga Xoliqi Zuljalolning amri ila, izni ila, hisobi ila, havl va quvvati ila bir malaki muakkal nazorat etar. Undan ham kichik har bir navi hayvonotga maxsus bir navi choponlik qiladigan bir malaki muakkal bor. Hamda royi zamin bir ekinzordir, umum nabotot uning ichida ekilar. Umumiga Janobi Haqning nomi ila, quvvati ila nazorat etadigan muakkal bir malak bordir. Undan yanada past bir malak maxsus bir toifaga nazorat etmoq ila Janobi Haqqa ibodat va tasbh

Sozlar

413

etgan malaklar bor. Razzoqiyat arshining toshuvchilaridan bolgan Hazrati Mikoil Alayhissalom shularning eng katta nozirlaridir. Malaklarning chopon va dhqonlar darajasida bolganlarining insonlarga oxshashliklari yoqdir. Chunki ularning nazoratlari faqat Janobi Haqning hisobi iladir va uning nomi ila va quvvati ila va amri iladir. Balki nazoratlari yolgiz rububiyatning tajalliylarini ma`mur bolgan navida mushohada etmoq va qudrat va rahmatning jilvalarini u navda mutolaa etmoq va Ilohiy amrlarni u navga bir navi ilhom etmoq va u navning ixtiyoriy ishlarini bir navi tartibga solmoqdan iboratdir. Va xususan zaminning ekinzoridagi nabototlarga nazoratlari ularning ma`naviy tasbhotlarini malak lisoni ila tamsil etmoq va ularning hayotlari ila Fotiri Zuljalolga qarshi taqdim etgan ma`naviy tahiyyotlarini malak lisoni ila e`lon etmoq, ham ularga brilgan jihozlarni gozal ist`mol etmoq va ba`zi goyalarga ogirmoq va bir navi tartibga solmoqdan iboratdir. Maloikalarning shu xizmatlari juz`iy ixtiyorlari ila bir navi kasbdir. Balki bir navi ubudiyat va ibodatdir. Haqiqiy tasarruflari yoqdir. Chunki hamma narsada Xoliqi Kulli Shayga xos bir muhr bordir. Boshqalari barmogini ijodga qorishtirolmas. Dmak, maloikalarning shu navi amallari ularning ibodatidir. Inson kabi odatlari emasdir. Va bu koinot saroyida ikkinchi qism ishchi hayvonlardir. Hayvonlar ham ishtaha sohibi bir nafs va bir juz`iy ixtiyorlari bolganidan amallari xolisan livajhilloh bolmaydi. Bir daraja nafslariga ham bir hissa chiqaradilar. Shuning uchun Malik-ul Mulki Zuljaloli Val-Ikrom kariym bolganidan ularning nafslariga bir hissa brmoq uchun amallarining evaziga ularga bir maosh ehson etadi. Masalan: Mashhur bulbul qushi(Izoh) gulning ishqi ila tanilgan u hayvonchani Fotiri Hakiym ishlattiradi. Bsh goya uchun uni ist`mol etadi: Birinchisi: Hayvonlar qabilalari nomiga nabotot toifalariga qarshi bolgan shiddatli munosabatni e`longa ma`murdir. Ikkinchisi: Rahmonning rizqqa muhtoj musofirlari hukmida bolgan hayvonot tarafidan bir xatibi Rabboniydirki, Razzoqi Kariym tarafidan yuborilgan hadyalarni olqishlamoq ila va svinchni e`lon etmoq ila vazifadordir. Uchinchisi: Ayni jinsdan bolganlarga yordam uchun yuborilgan nabototga qarshi gozal qarshilashni harkasning boshida izhor etmoqdir.

(Izoh)

Bulbul shoirona gapirgani uchun shu bahsimiz ham bir parcha shoirona tushmoqda. Faqat xayol emas, haqiqatdir.

Sozlar

414

Tortinchisi: Hayvon navlarining nabototga ishq darajasiga ytishgan ehtiyojining shiddatini nabototning gozal yuzlariga qarshi muborak boshlari ustida bayon etmoqdir. Bshinchisi: Malik-ul Mulki Zuljaloli Val-jamoli Val-ikromning marhamat dargohiga eng latif bir tasbhni eng latif bir shavq ichra gul kabi eng latif bir yuzda taqdim etmoqdir. Xullas, shu bsh goyalar kabi boshqa ma`nolar ham bordir. Shu ma`nolar va shu goyalar bulbulning Haq Subhanahu va Taoloning hisobiga etgan amalning goyasidir. Bulbul oz tili ila gapirar. Biz shu ma`nolarni uning hazin sozlaridan anglaymiz, maloika va ruhoniyatning anglaganlari kabi... Ozi oz ohanglarining ma`nosini tamoman bilmasada, tushunishimizga zarar brmas. "Tinglagan gapirgandan yaxshiroq tushunar" mashhurdir. Ham bulbul shu goyalarni tafsiloti ila bilmaganidan bolmasligiga dalolat qilmaydi. Loaqal soat kabi snga vaqtlarni bildiradi, ozi nima qilmoqdaligini bilmaydi. Bilmasligi sning bilishingga zarar brmas. Ammo u bulbulning juz`iy maoshi esa u tabassum etgan va kulgan gozal gul chchaklarining mushohadasi ila olgan zavqi va ular bilan suhbatlashmoq va gaplashmoq va dardlarini tokmoq ila olgan lazzatdir. Dmak uning hazin ohanglari hayvoniy ogriq chkmoqdan klgan shikoyatlar emas, balki Rahmoniy ehsondan klgan bir tashakkurlardir. Bulbulga asal arini, fahlni, orgimchak va chumolini, ya`ni ari va nasl vositasi bolgan erkak hayvon va orgimchak va chumoli va hasharotlar va kichik hayvonlarning bulbullarini qiyos et. Har birining amallarining bulbul kabi kop goyalari bor. Ular uchun ham bittadan juz`iy maosh hukmida bittadan maxsus zavq xizmatlarining ichida qoyilgandir. U zavq ila Rabboniy san`atdagi muhim goyalarga xizmat etadilar. Qandayki, bir Sultonning kmasida bir askar rul boshqaruvchilik etib bir juz`iy maosh olar. Xuddi shuning kabi, Alloh xizmatida bolgan bu hayvonlarning bittadan juz`iy maoshlari bordir. Bulbul bahsiga bir qoshimcha: Aslo oylamaki, bu e`lon va dallollik va tasbhotning ohanglari ila kuy kuylash bulbulga maxsusdir. Balki aksar turlarning har bir navining bulbul-misoli bir sinifi borki, u navning eng latif hissiyotini eng latif bir tasbh ila eng latif sayrashi ila tamsil etadigan bittadan latif fardi yoki fardlari topilar. Xususan chivin va hasharotlarning bulbullari ham kopdir, ham turli-tumandirlarki, ular butun qulogi bolganlarning eng kichik hayvondan eng kattasiga qadar ularning boshlarida tasbhotlarini gozal sayrashlari ila ularga eshittirib ularni lazzatlantiradilar. Ulardan bir qismi laylidir. Kchada sukutga shongigan va sukunatga kirgan butun kichik hayvonlarning qasida-xon dostlari kchaning sukunatida va mavjudotning sukutida ularning shirin sozli nutq-xonlaridir. Va u xilvat majlisida bolgan xufyona zikrning

Sozlar

415

doirasida bittadan qutbdirki, har birisi uni tinglar; oz qalblari ila Fotiri Zuljalollariga bir navi zikr va tasbh etadilar. Boshqa bir qismi nahoriydir. Kunduz payti daraxtlarning minbarlarida, butun jonzotlarning boshlarida, yoz va bahor mavsumlarida yuksak ovozlari ila, latif ohanglar ila, navoli tasbhot ila Rahmonirrahiymning rahmatini e`lon qiladilar. Goyo bir jahriy zikr xalqasining bir raisi kabi eshitganlarning jazbalarini harakatga kltiradilarki, u vaqt eshitganlarning har birisi maxsus lisoni ila va xususiy bir ovoz ila Fotiri Zuljalolining zikrini boshlar. Dmak, har bir navi mavjudotning, hatto yulduzlarning ham bir sar-zokiri va nur sochar bir bulbuli bor. Faqat butun bulbullarning eng afzali va eng ashrafi va eng munavvari va eng yaqqoli va eng azimi va eng karimi va ovozcha eng yuksak va vasfcha eng porloq va zikrcha eng mukammal va shukrcha eng umumiy va mohiyatcha eng akmal va suratcha eng gozal koinot bostonida, yr va samovotning butun mavjudotini latif kuylari ila, laziz ohanglari ila, yuksak tasbhoti ila vajdga va jazbaga kltirgan navi basharning bulbuli ziyshoni va baniOdamning bulbuli zil-Qur`oni Muhammadi Arabiydir.

Al-hosil: Koinot saroyida xizmat qilgan hayvonlar mukammal itoat ila taqviniy amrlariga amal qilib, fitratlaridagi goyalarni gozal bir jihat ila va Janobi Haqning nomi ila izhor etib hayotlarining vazifalarini badi` bir tarz ila Janobi Haqning quvvati ila ishlamoq ila qilganlari tasbh va ibodatlar ularning hadya va tahiyyotlaridirki, Fotiri Zuljalol va Vohibi Hayot dargohiga taqdim etadilar. Uchinchi qism ishchilari: Nabotot va jamodotdir. Ularning juz`iy ixtiyorlari bolmagani uchun maoshlari yoqdir. Amallari xolisan livajhillohdir va Janobi Haqning irodasi ila va ismi ila va hisobi ila va havl va qudrati iladir. Faqat nabototning ishlaridan sziladiki, ularning talqih va tavlid vazifasida va mvalarning tarbiyasida bir tur lazzatlanishlari bor. Faqat hch alamlanishga mazhar emaslar. Hayvon erkin bolgani uchun lazzat ila barobar alami ham bor. Jamodot va nabototning amallarida ixtiyor klmagani uchun, asarlari ham ixtiyor sohibi bolgan hayvonlarning amallardan yanada mukammal boladi. Ixtiyor sohibi bolganlarning ichida ari oxshashi kabi vahiy va ilhom ila nurlanganlarning amallari juz`iy ixtiyoriysiga e`timod etganlarning amallaridan yanada mukammaldir. Yer yuzining ekinzorida nabototning har bir toifasi hol lisoni va ist`dod tili ila Fotiri Hakiymdan istaydilar, duo etadilarki: "Yo Rabbana! Bizga quvvat brki, yr yuzining har bir tarafida toifamizning bayrogini ornatmoq ila rububiyating saltanatini lisonimiz ila e`lon qilaylik va royi zamin masjidining har bir

Sozlar

416

burchagida snga ibodat etmoq uchun bizga tavfiq br va arz namoyishgohining har bir tarafida sning asmoyi husnangning naqshlarini, sning badi` va antiqa san`atlaringni oz lisonimiz ila korsatmoq uchun bizga bir rivoj va sayohatga iqtidor br." drlar. Fotiri Hakiym ularning ma`naviy duolarini qabul etibki, bir toifaning tuxumlariga qildan qanotchalar brar, har tarafga uchib ktadilar. Toifalari nomiga Allohning ismlarini oqittiradilar (Aksar tikanli nabotot va bir qism sariq gullarning tuxumlari kabi). Va bir qismiga esa insonga lozim yoki tabiga otiradigan gozal ta`m bradi. Insonni unga xizmatkor qilib har tarafga ekadi. Ba`zi toifalarning esa, hazm bolmaydigan qattiq bir suyak ustida hayvonlar yutadigan bir ta`m bradiki, hayvonlar uni kop taraflarga tarqatadilar. Ba`zilarga esa changalchalarni brib har tgilganga yopishadi. Boshqa yrlarga ktib toifasining bayrogini ornatadilar, Son`i Zuljalolning antiqa san`atini namoyon qiladilar. Va bir qismiga esa yovvoyi bodring dyilgan nabotot kabi sochma miltiq kabi bir quvvat brarki, vaqti klgani zamon uning bodringchaga oxshagan mvasi tushar, sochmalar kabi bir ncha mtr yrlarga tuxumchalarini otar, ekar. Fotiri Zuljalolning zikr va tasbhini kasratli lisonlar ila ayttirishga harakat qiladilar va hokazo qiyos et... Fotiri Hakiym va Qodiyri Aliym mukammal intizom ila hamma narsani gozal yaratgan, gozal jihozlantirgan, gozal goyalarga yonaltirgan, gozal vazifalar ila vazifalantirgan, gozal tasbhot qildirmoqda, gozal ibodat ettirmoqda. Ey inson! Inson bolsang, shu gozal ishlarga tabiatni, tasodifni, goyasizlikni, zalolatni qorishtirma, chirkin etma, chirkin qilma, chirkin bolma. Tortinchi qism: Insondir. Shu koinot saroyida bir navi xizmatchi bolgan insonlar ham maloikalarga oxshar, ham hayvonotga oxshar. Maloikalarga ubudiyati kulliyada, nazoratning qamrovida ma`rifatning ihotasida, rububiyatning dalloligida malaklarga oxshar. Balki inson yanada jom`dir. Faqat insonning yomonlik qiladigan va ishtahali bir nafsi bolganidan, maloikalarning xilofiga juda muhim taraqqiyot va qulashga mazhardir. Ham inson amalida nafsi uchun bir lazzat va zoti uchun bir hissa qidirgani uchun hayvonga oxshar. Unday bolsa insonning ikki maoshi bor: Biri; juz`iydir, hayvoniydir, oldindandir. Ikkinchisi; malakiydir, kulliydir, kyinga qoldirilgandir. Hozir, insonning vazifasi ila maoshi va taraqqiyot va qulashi otgan yigirma uch adad Sozlarda qisman otgandir. Xususan On Birinchi va Yigirma Uchinchida yanada ziyoda bayon etilgan. Shuning uchun shu yrda qisqartirib eshikni yopamiz. Arhamurrohiymdan rahmat eshiklarini bizga ochishini va shu Sozning tugatilishiga tavfiqini rafiq aylashini niyoz ila, qusurimizning va xatomizning avfini talab ila xatm qilamiz. BSHINCHI SHOXA: Bshinchi shoxaning "Bsh Mva"si bor.

Sozlar

417

Birinchi Mva: Ey nafsparast nafsim, ey dunyoparast dostim! Muhabbat shu koinot vujudining bir sababidir. Ham shu koinotning robitasidir. Ham shu koinotning nuridir, ham hayotidir. Inson koinotning eng jom` bir mvasi bolgani uchun koinotni istilo etadigan bir muhabbat u mvaning urugi bolgan qalbiga joylashtirgandir. Xullas, shunday nihoyatsiz bir muhabbatga loyiq boladigan nihoyatsiz bir kamol sohibi bolishi mumkin. Xullas, ey nafs va ey dostim! Insonning xavfga va muhabbatga olat boladigan ikki jihoz fitratida ornatilgandir. Aniqki u muhabbat va xavf yo xalqqa yoki Xoliqqa boqajak. Holbuki xalqdan xavf esa alamli bir musibatdir. Xalqqa muhabbat ham baloli bir musibatdir. Chunki sn shundaylardan qorqasanki, snga marhamat etmas yoki sning yolvorishingni qabul etmas. Shu holda xavf alamli bir balodir. Muhabbat esa, svgan narsang yo sni tanimas, Allohga topshirdik dmasdan ktar. -Yoshliging va moling kabi.- Yo muhabbating uchun sni tahqir etar. Kormayotirsanmiki, majoziy ishqlarda yuzdan toqson toqqizi ma`shuqidan shikoyat etar. Chunki Samad oynasi bolgan botini qalb ila sanam-misol dunyoviy mahbublarga parastish etmoq u mahbublarning nazarida chirkindir va sovuq qarshilar, rad etar. Zro fitrat fitriy va loyiq bolmagan narsani rad etar, otar. (Shahvoniy svmoqlar bahsimizdan xorijdir.) Dmak svgan narsalaring yo sni tanimaydi, yo sni tahqir etadi, yo snga rafiqlik qilmaydi. Sning istamasliging aksiga ayriladi. Modomiki undaydir bu xavf va muhabbatni shunday birisiga yonaltirki, sning xavfing lazzatli bir tazallul bolsin. Muhabbating zillatsiz bir saodat bolsin. Ha, Xoliqi Zuljalolingdan xavf etmoq uning rahmatining shafqatiga yol topib iltijo etmoq dmakdir. Xavf bir qamchidir, uning rahmatining quchogiga otar. Ma`lumdirki, bir volida, masalan bir bolani qorqitib siynasiga jalb etar. U qorquv u bolaga goyat lazzatlidir. Chunki shafqat siynasiga jalb etar. Holbuki, butun volidalarning shafqatlari Alloh rahmatining bir yogdusidir. Dmak xavfullohda bir azim lazzat bordir. Modomiki xavfullohning bunday lazzati bolsa, muhabbatullohda naqadar nihoyatsiz lazzat bolgani ma`lum bolar. Ham Allohdan xavf etgan boshqalarning gaflatli, baloli xavfidan qutular. Ham Alloh hisobiga bolgani uchun maxluqotga korsatgan muhabbati ham firoqli, alamli bolmaydi. Ha, inson avvalo nafsini svar. Songra yaqinlarini, songra millatini, songra jonli maxluqlarni, songra koinotni, dunyoni svar. Bu doiralarning har birisiga qarshi aloqadordir. Ularning lazzatlari ila mutalazziz va alamlari ila mutaallim bolishi mumkin. Holbuki shu ostin-ustun olamda va shamol davaronida hch bir narsa ornida qolmaganidan bchora inson qalbi har vaqt yaralanadi. Qollari yopishgan narsalar bilan, u narsalar ktib qollarini poralaydi, balki qoporadi. Doimo iztirob ichida qolar, yoki gaflat ila sarxush bolar. Modomiki shundaydir, ey nafs! Aqling bolsa, butun u muhabbatlarni topla, haqiqiy

Sozlar

418

sohibiga br, shu balolardan qutul. Shu nihoyatsiz muhabbatlar nihoyatsiz bir kamol va jamol sohibiga maxsusdir. N payt haqiqiy sohibiga brsang, u payt butun ashyoni uning nomi ila va uning oynasi bolgan jihat ila istirobsiz svishing mumkin. Dmak, shu muhabbat togridan togriga koinotga sarf etilmasligi krakdir. Bolmasa muhabbat eng laziz bir n`mat ekan, eng alamli bir nikmat bolar. Bir jihat qoldiki, eng muhimi-ham shudirki, ey nafs! Sn muhabbatingni oz nafsingga sarf etmoqdasan. Sn oz nafsingni ozingga ma`bud va mahbub qilmoqdasan. Hamma narsani nafsingga fido etmoqdasan, xuddiki bir navi rububiyat brmoqdasan. Holbuki muhabbatning sababi yo kamoldir, zro kamol zotida svilar. Yoxud manfaatdir, yoxud lazzatdir va yoxud xayrlikdir, yo bular kabi bir sabab taxtida muhabbat etilar. Hozir, ey nafs! Bir qancha Sozda qat`iy isbot etganmizki; asl mohiyating qusur, nuqson, faqr, ojizlikdan iboratdirki; zulmat qorongulikning darajasi nisbatida nurning porloqligini korsatgani kabi, ziddiyat e`tibori ila sn ular bilan Fotiri Zuljalolning kamol, jamol, qudrat va rahmatiga oynadorlik etmoqdasan. Dmak, ey nafs! Nafsingga muhabbat emas, balki adovat qilishing va yoxud achinishing va yoxud ishonchli bolgandan song shavqat qilishing krak. Agar nafsingni svsang (chunki sning nafsing lazzat va manfaatning manbaidir, sn ham lazzat va manfaatning zavqiga maftunsan) u zarra hukmida bolgan lazzat va nafsiy manfaatni nihoyatsiz lazzat va manfaatlardan ustun qoyma. Tilla qongiz kabi bolma. Chunki u butun ahbobini va svgan narsalarni qorongulikning vahshatiga garq etar, nafsida bir yogducha ila qanoat qilar. Zro nafsiy bolgan lazzat va manfaating ila barobar butun aloqador bolganing va butun manfaatlari ila foydalanganing va saodatlari ila mas`ud bolganing mavjudotning va butun koinotning manfaatlari, n`matlari, iltifotiga tob` bir Mahbubi Azaliyni svmoqliging lozimdir. Toki ham ozingning, ham butun ularning saodatlari ila mutalazziz bolgin. Ham Mutlaq Kamolning muhabbatidan olgan nihoyatsiz bir lazzatni olgin. Zotan snga snda sning nafsingga bolgan shiddatli muhabbating uning zotiga qarshi muhabbati zotiyadirki, sn suiist`mol etib oz zotingga sarf etmoqdasan. Unday bolsa nafsingdagi mnlikni yirt, huvani korsat va koinotga tarqalgan butun muhabbatlaring uning ism va sifatlariga qarshi brilgan bir muhabbatdir. Sn suiist`mol etgansan, jazosini ham chkmoqdasan. Chunki ornida sarf qilinmagan gayri mashru` bir muhabbatning jazosi marhamatsiz bir musibatdir. Rahmonirrahiym ismi ila, huriylar ila bzalgan Jannat kabi sning butun orzularingga jom` bir maskanni sning jismoniy havaslaringga hozir etgan va boshqa ismlari ila sning ruhing, qalbing, siring, aqling va boshqa latifalaringning orzularini ta`min etadigan abadiy ehsonotini u Jannatda snga muhayyo etgan va har bir ismida ma`naviy kop ehson va karam xazinasi

Sozlar

419

bolgan bir Mahbubi Azaliyning, albatta bir zarra muhabbati koinotga badal bolishi mumkin. Koinot uning bir juz`iy muhabbatining tajalliysiga badal bololmas. Unday bolsa u Mahbubi Azaliyning oz Habibiga ayttirgan shu farmoni azaliyni tingla, ergash: Ikkinchi Mva: Ey nafs! Ubudiyat klajakda briladigan mukofotning boshlangichi emas, balki sobiq n`matlarning natijasidir. Ha, biz haqqimizni olganmiz. Unga kora xizmat ila va ubudiyat ila vazifadormiz. Chunki ey nafs! Toliq xayr bolgan vujudni snga kiydirgan Xoliqi Zuljalol snga ishtahali bir m`da brganidan Razzoq ismi ila butun taomlarni bir n`mat dasturxoni ichida sning qarshingda qoygandir. Songra snga szgir bir hayot brganidan, u hayot ham bir m`da kabi rizq istar. Koz, quloq kabi butun tuygularing qollar kabidirki, royi zamin qadar kng bir n`mat dasturxoni u qollarning qarshisiga qoygandir. Songra ma`naviy kop rizq va n`matlar istagan insoniyatni snga brganidan, mulk va malakut olami kabi kng bir n`mat dasturxoni u insoniyat m`dasining qarshisiga va aqlning qoli ytishadigan nisbatda snga ochgandir. Songra nihoyatsiz n`matlarni istagan va hadsiz rahmatning mvalari ila ozuqlangan va insoniyati kubro bolgan Islomiyatni va iymonni snga brganidan, mumkinot doirasi ila barobar asmoyi husna va sifati muqaddasaning doirasiga olgan bir n`mat dasturxoni va saodat va lazzat snga ochgandir. Songra iymonning bir nuri bolgan muhabbatni snga brmoq ila chksiz bir n`mat dasturxoni va saodat va lazzat snga ehson etgandir. Ya`ni, jismoniyating e`tibori ila kichik, zaif, ojiz, zalil, chgaralangan, mahdud bir juzsan. Uning ehsoni ila juz`iy bir juzdan kulliy bir nuroniy kull hukmiga otding. Zro hayotni snga brmoq ila juz`iyatdan bir navi kulliyatga va insoniyatni brmoq ila haqiqiy kulliyatga va Islomiyatni brmoq ila yuksak va nuroniy bir kulliyatga va ma`rifat va muhabbatni brmoq ila muhit bir nurga sni chiqargan. Xullas, ey nafs! Sn bu haqni olgansan. Ubudiyat kabi lazzatli, n`matli, rohatli, yngil bir xizmat ila mukallafsan. Holbuki bunga ham tanballik qilmoqdasan. Agar chala-chulpa qilsangda, goyo eski haqlari ytarli klmaydigan kabi, juda katta narsalarni tahakkumona istamoqdasan. Va ham "Nima uchun duom qabul bolmadi" dya nozlanmoqdasan. Ha, sning haqqing noz emas, niyozdir. Janobi Haq Jannatni va abadiy saodatni mahzi fazl va karami ila ehson etar. Sn doimo rahmat va karamiga iltijo et. Unga ishon va shu farmonni tingla:

Sozlar

420

Agar dsang: "Shu kulliy hadsiz n`matlarga qarshi qanday shu mahdud va juz`iy shukrim ila javob bra olaman?" Javob: Kulliy bir niyat ila, hadsiz bir e`tiqod ila... Masalan: Qandayki bir odam bsh tiyin qiymatida bir hadya ila bir podshohning huzuriga kirar va korarki, har biri millionlarga tng hadyalar maqbul odamlardan klgan, u yrda qator turmoqda. Uning qalbiga klar: "Mning hadyam hchdir, nima qilay?" Birdan dr: "Ey sayyidim! Butun shu qiymatdor hadyalarni oz nomimdan snga taqdim etaman. Chunki sn ularga loyiqsan. Agar mning iqtidorim bolsaydi, bularning bir mislini snga hadya etardim". Xullas, hch ehtiyoji bolmagan va raiyatining sadoqat va hurmatlari darajasiga alomat bolib hadyalarini qabul qilgan u podshoh u bchoraning u buyuk va kulliy niyatini va orzuini va u gozal va yuksak e`tiqod layoqatini eng buyuk bir hadya kabi qabul etar. Aynan shuning kabi: Ojiz bir abd namozida "Attaxiyyatu lillah" dr. Ya`ni: Butun maxluqotning hayotlari ila snga taqdim etgan ubudiyat hadyalarini, mn oz hisobimga, umumini snga taqdim etaman. Agar qolimdan klsaydi, ular qadar tahiyyalar snga taqdim etar edim. Ham sn ularga, ham yanada ortigiga loyiqsan. Xullas, shu niyat va e`tiqod juda kng kulliy bir shukrdir. Nabototning tuxumlari va uruglari ularning niyatlaridir. Ham masalan: Qovun qalbida uruglar suratida ming niyat etarki, "Yo Xoliqim! Sning asmoyi husnangning naqshlarini yrning bir qancha yrlarida e`lon etmoq istardim". Janobi Haq kladigan narsalarning qanday klishlarini bilgani uchun ularning niyatlarini bilf`l ibodat kabi qabul etar. "Mo`minning niyati amalidan xayrlidir". Shu sirga ishora etar. Ham

kabi hadsiz adad ila tasbh etishning hikmati shu sirdan tushuniladi. Ham qanday bir zobit butun askarlarining yakun xizmatlarini oz nomidan podshohga taqdim etar. Xuddi shuning kabi: Maxluqotga zobitlik qilgan va hayvonot va nabototga qomondonlik qilgan va Yer mavjudotiga xalifalik qilishga ist`dodli bolgan va oz xususiy olamida ozini harkasga vakil db oylagan inson,

Sozlar

421
dr. Butun xalqning ibodatlarini va yordam istashlarini oz

nomidan Ma`budi Zuljalolga taqdim etar. Ham dr. Butun mavjudotni oz hisobiga gapirtirar. Ham dr. Hamma narsa nomidan bir salavot kltirar. Chunki hamma narsa Nuri Ahmadiy (S.A.V.) ila aloqadordir. Xullas tasbhotda, salavotlarda hadsiz adadlarning hikmatini angla. Uchinchi Mva: Ey nafs! Oz bir umrda hadsiz uxroviy amal istasang va har bir daqiqa-i umringni bir umr qadar foydali kormoq istasang va odatingni ibodatga va gaflatingni huzurga aylantirishni svsang, Sunnati Saniyaga ergashgin. Chunki bir shar`iy muomalaga amal etganing payt bir navi huzur bradi. Bir navi ibodat boladi. Uxroviy kop mvalar bradi. Masalan: Bir narsani sotib olding. Ijob va qabuli shar`iyani tatbiq etganing daqiqada u oddiy oldi-brding bir ibodat hukmini olar. U shar`iy hukmni eslash bir vahiyni oylashni brar. U ham Shariat Sohibini oylamoq ila bir tavajjuhi Ilohiy brar. U ham bir huzur brar. Dmak Sunnati Saniyaga amal etmoq ila bu foniy umr boqiy mvalar bradi va bir abadiy hayotga mador boladigan foydalar qolga kiritiladi. farmonini tingla. Shariat va Sunnati Saniyaning hukmlari ichida jilvalari yoyilgan asmoyi husnaning har bir ismining tajalliysining fayziga bir jom` mazhar bolishga harakat qil... Tortinchi Mva: Ey nafs! Dunyo ahliga, xususan safohat ahliga, xususan kufr ahliga boqib haqiqiy bolmagan ziynat va aldatuvchi gayri mashru` lazzatlariga aldanib taqlid etma. Chunki sn ularni taqlid etsang, ular kabi bololmaysan. Juda kop sukut etasan. Hayvon ham bololmaysan. Chukni sning boshingdagi aql mash`um bir asbob bolar. Sning boshingni doimo savalayajakdir. Masalan: Qandayki bir saroy bolsa, katta bir doirasida katta bir elktr chirogi mavjud. U elktrdan qismlarga ayrilgan va u bilan bogliq kichikkichik elktrlar kichik manzillarga taqsim etilgan. Hozir birisi u katta elktr chirogining tugmasini ogirib ziyoni ochirsa, butun manzillar chuqur bir

Sozlar

422

qorongulik ichiga va bir vahshatga tushadi. Va boshqa saroyda katta elktr chirogi ila boglanmagan kichik elktr chiroqlari har manzilda mavjud. U saroy sohibi katta elktr chirogining tugmasini ogirib ochirsa, boshqa manzillarda ishiqlar bolishi mumkin. U bilan ishini qila olar, ogrilar foydalana olmaslar. Xullas, ey nafsim! Birinchi saroy bir musulmondir. Hazrati Paygambar Alayhissalotu Vassalam uning qalbida u katta elktr chirogidir. Agar uni unutsa, Alloh saqlasin, qalbidan uni chiqarsa, hch bir paygambarni ortiq qabul etolmas. Balki hch bir kamolotning yri ruhida qololmas, hatto Rabbini ham tanimas. Mohiyatidagi butun manzillar va latifalar qorongulikka tushar va qalbida mudhish bir taxribot va vahshat boladi. Ajabo, bu taxribot va vahshatga muqobil qaysi narsani qozonib unsiyat eta olasan? Qaysi manfaatni topib u taxribot zararini u bilan ta`mir etasan? Holbuki ajnabiylar u ikkinchi saroyga oxshaydilarki, Hazrati Paygambar Alayhissalotu Vassalamning nurini qalblaridan chiqarsalarda, ozlaricha ba`zi nurlar qola olar yoki qola olar db oylaydilar. Ularning ma`naviy axloqiy kamolotlariga mador boladigan Hazrati Muso va Iso Alayhimassalomga bir navi imomlari va Xoliqlariga bir tur e`tiqodlari qola olar. Ey nafsi ammora! Agar dsang: "Mn, ajnabiy emas, hayvon bolmoq istayman". Snga ncha marta aytgan edim: "Hayvon kabi bololmaysan. Zro boshingdagi aql bolgani uchun, u aql otgan alamlarni va klajak qorquvlari ta`ziri ila sning yuzingga, kozingga, boshingga urib kaltaklaydi. Bir lazzat ichida ming alam qoshadi. Hayvon esa alamsiz gozal bir lazzat olar, zavq etar. Unday bolsa, avvalo aqlingni chiqar ot, songra hayvon bol. Ham tarbiya toqatini kor." Bshinchi Mva: Ey nafs! Takror-takror aytganimiz kabi, inson yaratilish daraxtining mvasi bolganidan, mva kabi eng uzoq va eng jom` va umumga boqar va umumning birlik tarafini ichida saqlaydigan bir qalb urugini toshigan va yuzi kasratga, fanoga, dunyoga boqqan bir maxluqdir. Ubudiyat esa uning yuzini fanodan baqoga, xalqdan Haqqa, kasratdan vahdatga, oxirdan boshlangichga ogirgan bir ulashtiruvchi ip, yoxud mabda` va muntaho ortasida bir qovushmoq nuqtasidir. Qandayki tuxum boladigan qiymatdor bir idrokli mva daraxtning ostidagi ruh sohiblariga boqsa, gozalligiga ishonsa, ozini ularning qollariga otsa yoki gaflat etib tushsa, ularning qollariga tushadi, parchalanadi, oddiy bitta mva kabi zoy boladi. Agar u mva tayanch nuqtasini topsa, ichidagi urug butun daraxtning birlik tarafini tutmoq ila barobar daraxtning

Sozlar

423

baqosiga va haqiqatining davomiga vosita bolishini oylab bilsa, u vaqt u bitta mva ichida bitta urug bir doimiy kulliy haqiqatga bir boqiy umr ichida mazhar boladi. Xuddi shuning kabi: Inson, agar kasratga shongib koinot ichida bogilib dunyoning muhabbati ila sarsam bolib foniylarning tabassumlariga aldansa, ularning quchoqlariga otilsa, albatta nihoyatsiz bir zararga tushar. Ham fano, ham foniy, ham adamga tushar. Ham ma`nan ozini i`dom etar. Agar Qur`on lisonidan qalb qulogi ila iymon darslarini eshitib boshini kotarsa, vahdatga yonalgan bolsa, ubudiyatning m`roji ila kamolot arshiga chiqa olar. Boqiy bir inson bolar. Ey nafsim! Modomiki haqiqat bundaydir va modomiki Ibrohim (A.S.) Ibrohimvori kabi shunday yigla: (Bu yrdagi Forsiy baytlar On Yettinchi Sozning ikkinchi maqomida yozilganidan bu yrda yozilmagandir.) d. Va Mahbubi Boqiyga yuzingni ogir va mn

Yigirma Beshinchi Soz

Qur`on Mo`jizalari Risolasi

Qolda Qur`on Kabi Bir Boqiy Mo`jiza Bor Ekan, Boshqa Burhon Qidirmoq Aqlimga Ortiqcha Korinar.

Sozlar

424

Qolda Qur`on Kabi Bir Haqiqat Burhoni Bor Ekan, Munkirlarni Ilzom Uchun Konglimga Ogirlik-mi Kelar? ESLATMA (Shu Sozning boshida besh shu`lani yozmoq niyat etdik. Faqat Birinchi Shu`laning oxirlarida eski harflar bilan nashr etmoq uchun goyat tezlik bilan yozishga majbur boldik. Hatto ba`zi kunlar yigirma-ottiz sahifani ikki-uch soat ichida yozar edik. Shuning uchun uch shu`lani qisqacha, ijmolan yozib ikki shu`lani ham hozircha tark etdik. Menga oid kamchiliklar va nuqsonliklar va qiyinlashtirish va xatolarga insof va afv nazari ila qarashlarini qardoshlarimizdan kutamiz.) Bu Qur`on Mo`jizalari Risolasidagi aksar oyatlarning har biri yo mulhidlar tarafidan tanqidga sabab bolgan yoki fan ahli tarafidan e`tirozga uchragan yoki jin va ins shaytonlarning vasvasa va shubhalariga ma`ruz bolgan oyatlardir. Xullas, bu "Yigirma Beshinchi Soz" shunday bir tarzda u oyatlarning haqiqatlarini va nuktalarini bayon etganki, fan va ilhod ahlining kamchilik deb oylaganlari nuqtalar i`jozning yogdulari va Qur`on balogati kamolotining asoslari bolgan ilmiy qoidalari ila isbot etilgan. Mavzuni bulgamaslik va buzmaslik uchun ularning shubhalari zikr etilmasdan qat`iy javob berilgan.

kabi. Yolgiz Yigirmanchi Sozning

Birinchi Maqomida uch-tort oyatlarda shubhalari aytilgan. Ham bu Qur`on Mo`jizalari Risolasi garchi goyat muxtasar va tez yozilgan bolsa ham, faqat balogat ilmi va Arabcha ilmlar nuqtasida olimlarga hayrat beradigan darajada olimona va chuqur va quvvatli bir tarzda bayon etilgan. Garchi har bahsini har diqqat ahli toliq anglamas, istifoda etmas. Faqat u bogda harkasning ahamiyatli hissasi bor. Juda shoshilinch va chalkash holatlar ichida ta`lif etilganidan ifoda va iborasida kamchilik bolishi ila barobar ilm nuqtasida juda ahamiyatli masalalarning haqiqatini bayon etgan.
Said Nursiy

Sozlar

425

Sozlar

426

Qur`on Mo`jizalari Risolasi

Mo`jizalar xazinasi va Hz.Muhammadning (S.A.V.) eng buyuk mo`jizasi bolgan Qur`oni Hakiymi Mo`jiz-ul Bayonning hadsiz i`joz jihatlaridan qirqqa yaqin i`joz jihatlariga arabiy risolalarimda va arabiy Risola-i Nurda va "Ishorat-ul I`joz" nomidagi tafsirimda va otgan shu yigirma tort Sozlarda ishoralar etganmiz. Hozir ulardan yolgiz besh jihatini bir daraja bayon va boshqa jihatlarni ichlarida ijmolan kirgizib va bir muqaddima ila uning ta`rif va mohiyatiga ishora etamiz. Muqaddima uch qismdir. Birinchi qism: Qur`on nimadir? Ta`rifi qandaydir? Javob: (On Toqqizinchi Sozda bayon etilgani va boshqa sozlarda isbot etilgani kabi) Qur`on shu koinot buyuk kitobining bir azaliy tarjimasidir.. va taqviniy oyatlarni oqigan turli-tuman dalillarning abadiy tarjimoni.. va shu gayb olami va shahodat olami kitobining mufassiri... Va zaminda va kokda yashirin Alloh ismlarining ma`naviy xazinalarining kashshofi.. va hodisalar satrlari ostida yashirin haqiqatlarning kaliti.. va shahodat olamida gayb olamining lisoni.. va shu shahodat olami pardasi orqasida bolgan gayb olami tarafidan kelgan Rahmoniy abadiy iltifotlar va Subhoniy azaliy xitobning xazinasi.. va shu Islomiyat ma`naviy olamining quyoshi, poydevori, andazasi.. va oxirat olamlarining muqaddas xaritasi... Va zot va sifatlar va ismlar va Ilohiy shuunlarni sharhlagan sozi, ochiq tafsiri, qat`iy burhoni, porloq tarjimoni... Va shu insoniyat olamining murabbiysi.. va insoniyati kubro bolgan Islomiyatning suv va ziyosi.. va navi basharning haqiqiy hikmati.. va insoniyatni saodatga chorlagan haqiqiy murshidi va hidoyatchisi... va insonga ham bir shariat kitobi, ham bir duo kitobi, ham bir hikmat kitobi, ham bir ubudiyat kitobi, ham bir amr va da`vat kitobi, ham bir zikr kitobi, ham bir fikr kitobi, ham butun insonning butun ma`naviy ehtiyojlari-

Sozlar

427

ga marji boladigan kop kitoblarni ichiga olgan yagona, jome` muqaddas bir kitobdir. Ham butun avliyo va siddiqiyn va oriflar va muhaqqiqiynning farqli mashrablariga va boshqa-boshqa maslaklariga har biridagi mashrabning zavqlariga loyiq va u mashrabni oydinlattiradigan va har bir maslakning goyasiga muvofiq va uni tasvir etadigan bittadan risola korsatgan muqaddas bir kutubxona hukmida bir Samoviy Kitobdir. Ikkinchi qism va ta`rifning yakuni: Qur`on arshi a`zamdan, ismi a`zamdan, har ismning eng buyuk martabasidan kelgani uchun, (On Ikkinchi Sozda bayon va isbot etilgani kabi) Qur`on butun olamlarning Rabbi e`tibori ila Allohning kalomidir. Ham butun mavjudotning Ilohi unvoni ila Allohning farmonidir. Ham butun Samovot va Arzning Xoliqi nomiga bir xitobdir. Ham mutlaq rububiyat jihatida bir muqolamadir. Ham Subhoniy umumiy saltanat hisobiga bir azaliy xutbadir. Ham hamma narsani qamragan keng rahmat nuqta-i nazarida bir Rabboniy iltifotlar daftaridir. Ham uluhiyat hashamatining azamati e`tibori ila boshlarida ba`zan kalit soz bolgan bir xabarlashish majmuasidir. Ham ismi a`zamning muhitidan nozil bolmoq ila arshi a`zamning butun qoplagan maydoniga boqqan va boshqargan hikmatfashon bir Muqaddas Kitobdir. Va shu sirdandirki "Kalomulloh" unvoni mukammal loyiqlik ila Qur`onga berilgan va doimo ham beriladi. Qur`ondan song boshqa anbiyolarning kitob va sahifalarning darajasi keladi. Boshqa nihoyatsiz Ilohiy Kalomlarning esa bir qismi ham xos bir e`tibor ila, juz`iy bir unvon ila, xususiy bir tajalliy ila, juz`iy bir ism ila va xos bir rububiyat ila va maxsus bir saltanat ila va xususiy bir rahmat ila zohir bolgan ilhomlar suratida bir muqolamadir. Malak va bashar va hayvonotning ilhomlari kulliyat va xususiyat e`tibori ila kop farqlidir. Uchinchi Qism: Qur`on asrlari farqli bolgan butun anbiyolarning kitoblarini va mashrablari farqli bolgan butun avliyolarning risolalarini va maslaklari farqli bolgan butun asfiyolarning asarlarini ijmolan ichiga olgan va olti tomoni porloq va vahimlar va shubhalarning zulmatidan musaffo va tayanch nuqtasi ochiqchasiga samoviy vahiy va azaliy kalom.. va nishoni va goyasi shubhasiz abadiy saodat.. ichi shaksiz xolis hidoyat.. usti albatta iymon nurlari.. osti biilmalyaqiyn dalil va burhon.. ong tomoni tajriba ila qalb va vijdon taslimi.. sol tomoni biaynalyaqiyn aql va idrok taslimi... Mevasi bihaqqalyaqiyn Rahmon rahmati va Jannat yurtlari... Maqomi va qiymati bilhads-us sodiq malak va inson va jinlarning maqbuli bolgan bir Samoviy kitobdir. Qur`onning ta`rifiga doir uch qismidagi sifatlarning har biri boshqa yerlarda qat`iy isbot etilgan yoki isbot etiladi. Da`vomiz yolgiz emas, har birisi qat`iy burhon ila isbotlangandir.

Sozlar
BIRINCHI SHU`LA: Bu shu`laning uch shuasi bor.

428

BIRINCHI SHUA: I`joz darajasida Qur`on balogatidir. U balogat esa nazmning jazolatidan va matonatining gozalligidan va uslublarining badoat, garib va mustahsanligidan va bayonining hashamatidan, ustunligi va pokligidan va ma`nolarining quvvat va haqqoniyatidan va lafzining fasohatidan, salosatidan tavallud etgan bir garoyib balogatdirki, bani Odamdan eng dohiy adiblarini, eng garoyib xatiblarini, eng chuqur ilmli olimlarini muorazaga da`vat etib bir ming uch yuz yildir maydonga chaqirmoqda, ularning tomirlariga shiddat ila tegmoqda. Muorazaga da`vat etgani holda, kibr va gururlaridan boshini samovotga urgan u dohiylar unga muoraza uchun ogiz ocholmasdan toliq bir zillat ila boyin egdilar. Xullas, balogatidagi i`joz jihatiga ikki surat ila ishora etamiz: Birinchi Surat: I`jozi bordir va mavjuddir. Chunki Jazirat-ul Arab aholisi u asrda mutlaq aksariyat e`tibori ila ummiy edi. Ummiyliklari uchun faxrlanadigan narsalarini va tarixiy voqealarini va axloq gozalligiga yordam beradigan zarbul masallarini yozmoq orniga she`r va balogat qaydi ila muhofaza etar edilar. Ma`noli bir kalom she`r va balogat jozibasi ila avvalgilardan kelajak nasllarga hofizalarda qolib ketar edi. Xullas, shu fitriy ehtiyoj natijasi bolib u qavmning ma`naviy tijorat bozorlarida eng ziyoda rivoj topgan fasohat va balogat moli edi. Hatto bir qabilaning balig bir adibi eng buyuk bir milliy qahramoni kabi edi. Eng ziyoda u bilan faxrlanar edilar. Xullas, Islomiyatdan song olamni zakovatlari ila idora etgan u zakovatli qavm shu eng rivojli va faxrlanish sabalari va unga shiddatli ehtiyoj ila muhtoj bolgan balogatda dunyodagi millatlardan eng oldinda va eng yuksak martabada edilar. Balogat shu qadar qiymatdor ediki, bir adibning bir sozi uchun ikki qavm katta urush qilar edi va bir sozi ila yarashar edilar. Hatto ularning ichida "Muallaqoti Sab`a" nomi ila yetti adibning yetti qasidasini oltin ila Ka`baning devorlariga yozgan edilar, u bilan faxrlanar edilar. Xullas, shunday bir zamonda, balogat eng rivojlangan bir onda Qur`oni Mo`jiz-ul Bayon nozil boldi. Qandayki Muso Alayhissalom zamonida sehr va Iso Alayhissalom zamonida tib rivojda edi. Mo`jizalarning muhimi u jinsdan keldi. Ana osha payt Arab baliglarini eng qisqa bir surasiga muqobalaga da`vat etdi: farmoni ila ularga qarshi chiqadi. Ham deydiki: "Iymon keltirmasangiz mal`unsizlar. Jahannamga kirasizlar". Tomirlariga shiddat ila uradi. Gururlarini dahshatli suratda sindiradi. U kibrli aqllarini yerga uradi. Ularni boshida abadiy i`dom ila va songra esa Jahannamda abadiy i`dom ila barobar dunyoviy i`dom ila ham mahkum etadi. Deydi: "Yo muoraza eting, yoxud jon va molingiz halokatdadir".

Sozlar

429

Xullas, agar muoraza mumkin bolsa edi, ajabo, hech mumkinmidirki bir-ikki satr ila muoraza etib da`vosini yoq qilmoq kabi rohat bir chora bor ekan, eng tahlikali, eng mushkul urush yoli ixtiyor etilsin? Ha, u zakovatli qavm, u siyosiy millatki, bir zamon olamni siyosat ila idora etgani holda, eng qisqa va rohat va yengil bir yolni tark etsin? Eng tahlikali va butun mol va jonini baloga otadigan uzun bir yolni ixtiyor etsin, hech qabulmidir? Chunki bir adiblari bir qancha harflar ila muoraza eta olsaydi, Qur`on da`vosidan voz kechar edi. Ular ham moddiy va ma`naviy halokatdan qutular edilar. Holbuki urush kabi dahshatli, uzun bir yolni ixtiyor etdilar. Demak, soz ila muoraza mumkin emas edi, mahol edi. Shuning uchun qilich ila muorazaga majbur boldilar. Ham Qur`onni oxshatmoq, taqlidini qilmoq uchun goyat shiddatli ikki sabab bor edi. Birisi dushmanning kurashish hirsi. Boshqasi dostlarining taqlid shavqidirki, shu ikki shiddatli sabab ostida millionlab Arabiy kitoblar yozilganki, hech birisi unga oxshamas. Olim bolsin, omi bolsin har kim unga va ularga boqsa qat`iyan deyajakki: "Qur`on bularga oxshamas. Hech birisi uni oxshatolmas". Shu holda, yo Qur`on hammasidan pastdadir. Bu esa butun dost va dushmanning ittifoqi ila botildir, maholdir. Yoki Qur`on u yozilgan umum kitoblardan ustundir. Agar desang: Qanday bilamizki, hech kim muorazaga tashabbus etmadi? Hech kim oziga ishonolmadiki, maydonga chiqsin? Bir-birining yordami ham foyda bermadimi? Javob: Agar muoraza mumkin bolsa edi, har holda qat`iy tashabbus etilar edi. Chunki izzat va nomus masalasi, jon va mol tahlikasi bor edi. Agar tashabbus etilsaydi, har holda qat`iy tarafdor juda kop topilar edi. Chunki haqqa muoriz va qaysar doimo kop edi. Agar tarafdor topsaydi, har holda mashhur bolar edi. Chunki kichik bir urush basharning hayrat nazarini jalb etib dostonlarda mashhur bolar. Shunday ajib bir urush va hodisalar esa yashirin qololmas. Islomiyatga qarshi eng chirkin va eng yomon narsalarga qadar naql etilar, mashhur bolar. Holbuki muorazaga doir Musaylima-i Kazzobning bir-ikki ifodasidan boshqa naql etilmagan. U Musaylimada ham garchi balogat bor ekan. Faqat hadsiz bir husnu jamolga sohib bolgan Qur`on bayoniga nisbat etilgani uchun uning sozlari xazayon suratida tarixlarga otgandir. Xullas, Qur`onning balogatidagi i`joz qat`iyan ikki karra ikki tort bolar kabi mavjuddirki, ish bunday bolmoqda. Ikkinchi Surat: Balogatidagi Qur`on i`jozining hikmatini Besh Nuqtada bayon etamiz. Birinchi Nuqta: Qur`onning nazmida bir garoyib jazolat bor. U nazm-

Sozlar

430

dagi jazolat va matonatni "Ishorat-ul I`joz" boshdan oxirigacha bu nazmiy jazolatni bayon etar. Soatning soniya, daqiqa, soatni sanagan va bir-birining nizomini tamomlagan nima bolsa, Qur`oni Hakimning har bir jumladagi, qismlaridagi nazm va kalimalaridagi nizom va jumlalarining bir-biriga qarshi munosabatidagi intizomni shunday bir tarzda "Ishorat-ul I`joz"da oxiriga qadar bayon etilgandir. Kim istasa unga boqa olar va bu nazmdagi garoyib jazolatni bu suratda kora olar. Yolgiz bir-ikki misol, bir jumlaning qismlaridagi nazmni korsatmoq uchun zikr etamiz. Masalan: Bu jumlada azobni

dahshatli korsatmoq uchun eng ozining shiddat ila ta`sirini korsatmoq ila korsatmoq istar. Demak, kamaytirishni ifoda etadigan jumlaning butun qismlari ham bu kamaytirishga boqib unga quvvat beradi. Xullas moqdir. Shak ozlikka boqar. etar. lafzi shubhalantir-

lafzi ozgina tegilishdir. Yana ozlikni ifoda

lafzi moddasi bir hidcha bolib ozlikni ifoda etgani kabi, sigasi birga

dalolat etar. Masdari marra sarf ilmining ta`biri ila birgina demakdir, ozlikni ifoda etar. dagi tanvini tankiriy kamaytirish uchundirki, shu qadar kichiklafzi bolmoq uchundir, bir parcha demakdir.

ki, bilinilmaydi demakdir. Ozlikni ifoda etar.

lafzi quvvatli ishkanja, shiddatli azobga nisbatan yengil lafzi Qahhor, Jabbor, Muntaqimga

bir navi jazodirki, ozlikka ishora etar.

badal yana shafqatni his ettirmoq ila ozlikka ishora etadi. Xullas, bu qadar ozlikdagi bir parcha azob bunday ta`sirli bolsa, Allohning shiddatli azobi naqadar dahshatli bolar qiyos qila olasiz deya ifoda etar. Xullas, shu jumlada kichik qismlar qanday bir-biriga boqib yordam berar. Kulliy maqsadni har biri oz lisoni ila quvvatlantirar. Shu misol bir daraja lafz va maqsadga boqar. Ikkinchi misol: Shu jumlaning qismlari

sadaqaning qabul shartlarining beshiga ishora etar. Birinchi shart: Sadaqani muhtoj bolmaslik darajada sadaqa bermoqki

Sozlar
lafzidagi ni bolmoq ila u shartni ifoda etar.

431

Ikkinchi shart: Alidan olib Valiga bermoq emas, balki oz molidan bermoqdir. Shu shartni bering" demoqdir. Uchinchi shart: Minnat etmaslikdir. Shu shartga dagi lafzi lafzi ifoda etadi. "Sizga rizq bolgandan

ishora etar. Ya`ni "Men sizga rizqni bermoqdaman. Mening molimdan mening abdimga berishda minnatingiz yoqdir." Tortinchi shart: Shunday odamga bersinki, nafaqasiga sarf etsin. Bolmasa safohatga sarf etadiganlarga sadaqa maqbul bolmas. Shu shartga lafzi ishora etadi.

Beshinchi shart: Alloh nomiga bermoqdirki,

ifoda etmoqda.

Ya`ni "Mol menikidir, mening nomim ila berishingiz kerak". Shu shartlar ila barobar bir kengaytirish ham bor. Ya`ni: Sadaqa qanday mol ila bolar. Ilm ila ham bolar. Soz ila, fe`l ila, nasihat ila ham boladi. Mana shu qismlarga lafzidagi umumiyati ila ishora etadi. Ham shu jumla ham shaxsan ozi ishora

etadi. Chunki mutlaqdir, umumni ifoda etar. Xullas, sadaqani ifoda etgan shu qisqacha jumlada besh shart ila barobar keng bir doirasini aqlga ehson etadi. Shakli ila his ettiradi. Xullas, shaklda bunday juda kop nazmlar bor. Kalimalarning ham bir-biriga qarshi aynan keng bunday bir nazmiy doirasi bor. Songra sozlarning ham, masalan: da olti jumla bor. Uchi musbat,

uchi manfiy. Olti tavhid martabasini isbot etmoq ila barobar shirkning olti turini rad etadi. Har bir jumlasi boshqa jumlalarga ham dalil boladi, ham natija boladi. Chunki har bir jumlaning ikki ma`nosi bor. Bir ma`no ila natija boladi, bir ma`no ila esa dalil boladi. Demak Ixlos Surasida ottiz Ixlos Surasi qadar muntazam, bir-birini isbot etadigan dalillardan tashkil topgan suralar bordir. Masalan:

Sozlar

432

Ham:

Ham:

Yana sen bunga kora qiyos et... Masalan: Shu

tort jumlaning har birisining ikki ma`nosi bor. Bir ma`no ila boshqa jumlalarga dalildir. Boshqa ma`no ila ularga natijadir. On olti munosabat xatlaridan bir i`joziy nazmiy naqsh hosil bolar. "Ishorat-ul I`joz"da shunday bir tarzda bayon etilganki, bir i`joziy nazmiy naqshni tashkil etar. On Uchinchi Sozda bayon etilgani kabi, goyo aksar Qur`on oyatlarining har birisi aksar oyatlarning har birisiga boqar bir kozi va nozir bir yuzi bordirki, ularga munosabatning ma`naviy xatlarini uzatadi. Bittadan i`joz naqshini toqiydi. Xullas, "Ishorat-ul I`joz" boshdan oxirigacha bu nazmiy jazolatni sharh etgandir. Ikkinchi Nuqta: Ma`nosidagi garoyib balogatdir. On Uchinchi Sozda bayon qilingan shu misolga boq: Masalan: oyatidagi ma`naviy balogatni zavq etmoq istasang, ozingni Qur`on Nuridan avval johiliyat asrida, badaviylik cholida faraz etki, hamma narsa johillik va gaflat zulmati ostida tabiatning otmas va qattiq pardasiga oralgan bir onda Qur`onning samoviy lisonidan

Sozlar
va yoxud

433

kabi oyatlarni eshit, boq! Qandayki, u olgan yoki yotgan bolgan olamdagi mavjudot sadosi ila eshitganlarning zehnida qanday tiriladilar,

xushyor boladilar, qiyom etib zikr etadilar. Va u qorongu kok yuzida bittadan olik otash parchasi bolgan yulduzlar va yerda parishon maxluqlar hayqirishi ila va nuri ila eshitganning nazarida kok yuzi kabi bir ogiz, butun yulduzlar bittadan hikmatli kalima va bittadan haqiqatni korsatgan nur va Yer kurrasi bir bosh va quruqlik va dengiz bittadan lison va butun hayvonot va nabotot bittadan Allohni tasbeh etuvchi kalimalar suratida yuzini korsatar. Masalan: On Beshinchi Sozda isbot etilgan shu misolga boq:

oyatlarini tingla, boqki nima demoqda? Demoqdaki: "Ey ojizlik va kichikligi ichra magrur va qaysar va zaiflik va faqirligi ichra sarkash va ojar bolgan ins va jin! Amrlarimga itoat etmasangiz qani qolingizdan kelsa mulkimning hududidan chiqing! Qanday jasorat qilasizki, shunday bir Sultonning amrlariga qarshi chiqasiz; yulduzlar, oylar, quyoshlar, amrbardor askarlari kabi amrlariga itoat etarlar. Ham tugyoningiz ila shunday bir Hakiymi Zuljalolga qarshi muboraza qilmoqdasizki, shunday azamatli mute askarlari bor. Farazan shaytonlaringiz chiday olsalar, ularni tog kabi zambarak oqlari ila toshboron qila oladilar. Ham kufroningiz ila shunday bir Maliki Zuljalolning mamlakatida isyon etmoqdasizki, askarlaridan shundaylari borki, siz kabi kichik ojiz maxluqlar emas, balki farzi mahol bolib tog va Yer kattaligida bittadan kofir dushman

Sozlar

434

bolsaydingiz, Yer va tog kattaligida yulduzlarni, otashli temirlarni sizga ota olarlar, sizni tarqatib tashlarlar. Ham shunday bir qonunni buzmoqdasizki, u bilan shundaylar bogliqdirki, agar lozim bolsa Yeringizni yuzingizga urar, zambarak oqlari kabi kurralar misol yulduzlarni ustingizda Allohning izni ila yogdira olarlar. Yana boshqa oyatlarning ma`nolaridagi quvvat va balogatni va ifodasining yuksakligini bularga qiyos et. Uchinchi Nuqta: Uslubidagi garoyib badoatdir. Ha, Qur`onning uslublari ham garibdir, ham badi`dir, ham ajibdir, ham ishontiruvchidir. Hech bir narsani, hech bir kishini taqlid etmagan. Hech kishi ham uni taqlid etolmaydi. Qanday kelgan bolsa, shunday u uslublar tarovatini, yoshligini, garibligini doimo muhofaza etgan va etmoqda. Jumladan, bir qism suralarning boshlarida kalit soz kabi kabi muqattatot harflaridagi

oxshovsiz uslubi besh-olti i`joz shu`lalarini ichiga olganini "Ishorat-ul I`joz"da yozganmiz. Jumladan: Suralarning boshida mazkur bolgan harflar harflarning bilingan qismlari bolgan majhura, mahmusa, shadida, rahva, zalaka, qalqala kabi kop qismlaridan har bir qismidan yarmini olgandir. Bolina olmaydigan yengilidan yarmidan kopi, ogiridan yarmidan ozi bolib butun qismlarini ayirgandir. Shu mutadohil va bir-biri ichidagi qismlarni va ikki yuz ehtimol ichida qarorsiz yolgiz yashirin va fikran bilinmaydigan bitta yol ila umumni ayirmoq qabul bolgani holda, u yolda, u keng masofada soz soylamoq bashar fikrining ishi bololmas. Tasodif hech qoshilolmas. Xullas, bir Ilohiy kalit soz bolgan suralarning boshlaridagi harflar bu kabi yana besh-olti i`joz shu`lalarini korsatganlari bilan barobar harflar sirlari ilmi olimlari ila avliyolarning muhaqqiqlari shu muqattatotdan kop sirlar chiqarganlar va shunday haqiqatlar topganlarki, ularcha shu muqattatot bir ozi goyat porloq bir mo`jizadir. Ularning sirlariga ahl bolmaganimiz, ham umum koz koradigan darajada isbot etolmaganimiz uchun u eshikni ocholmaymiz. Yolgiz "Ishorat-ul I`joz"da shularga doir bayon qilingan besh-olti i`joz shu`lalariga havola etmoq ila qanoat qilamiz. Hozir Qur`onning uslublariga sura e`tibori ila, maqsad e`tibori ila, oyatlar va kalom va kalima e`tibori ila bittadan ishora etamiz. Masalan: Sura-i ga diqqat etilsa shunday bir badi` uslub ila oxiratni, hashrni, Jannat va Jahannamning ahvolini shunday bir tarzda korsatadiki, shu dunyodagi Allohning ishlarini, Rabboniy asarlarni u uxroviy holatlarga bir-bir boqib isbot etar kabi qalbni ishontiradi. Shu suradagi uslubning izohi uzun bolganidan yolgiz bir-ikki nuqtasiga ishora etamiz. Shundayki:

Sozlar

435

Shu suraning boshida Qiyomat kunini isbot uchun der: "Sizga zaminni gozal toshalgan bir beshik, toglarni uyingizga va hayotingizga dafinali tirgak, xazinali ustun, sizni bir-birini sevadigan, dostlik etadigan juft, kechani istiroxat ila uxlashingizga yopingich; kunduzni maishat maydoni; Quyoshni ishiq beradigan, isintiruvchi bir chiroq; bulutlarni obi hayot chashmasi kabi undan suvni oqitdim. Oddiy bir suvdan butun rizqlaringizni toshigan butun gulli, mevali farqli narsalarni oson va oz bir zamonda ijod etamiz. Unday bolsa, yavmi fasl bolgan qiyomat sizni kutmoqda. U kunni keltirmoq bizga ogir kelolmas". Mana bundan keyin qiyomatda toglarning tarqalishi, samovotning parchalanishi, Jahannamning hozirlanishi va Jannat ahliga bog va boston berishini yashirin bir suratda isbotlariga ishora etar. Ma`nan der: "Modomiki kozimiz ongida tog va zaminda shu ishlarni qilar. Oxiratda ham bularga oxshash ishlarni qilar". Demak suraning boshidagi "tog" qiyomatdagi toglarning holiga boqar va bog esa oxirda va oxiratdagi bogchaga va bogga boqar. Xullas, boshqa nuqtalarni bunga qiyos et, naqadar gozal va oliy bir uslubi bor, kor. Masalan:

ila oxir... Shunday bir oliy uslubda bani bashardagi Allohning shuunlarini va kecha va kunduzning aylanishidagi Ilohiy tajalliylarni va sananing mavsumlarida bolgan Rabboniy tasarruflarni va yer yuzida hayot-mamot, hashr va dunyoviy nashridagi Rabboniy ijrootlarni shunday bir yuksak uslub ila bayon etarki, diqqat ahlining aqllarini zabt etar. Porloq va yuksak keng uslubi oz diqqat ila koringani uchun hozircha u xazinani ochmaymiz. Masalan:

Kok va zaminning Janobi Haqning amriga qarshi boyin egish darajasi va itoatlarini shunday oliy bir uslub ila bayon etarki: Qandayki bir qomondoni a`zam mujohada va oquv amaliyoti va askarlikka olish qismlari kabi mujohadaga lozim ishlar uchun ikki doirani tashkil etib ochgan. U mujohada, u muomala ishi bitgandan song u ikki doirani boshqa ishlarda qollamoq va ozgartirib iste`mol

Sozlar

436

etmoq uchun u qomondoni a`zam u ikki doiraga yuzlanar. U doiralarning har birisi xodimlari lisoni ila yoki nutqqa kelib oz lisoni ila derki: "Ey qomondonim! Biroz muhlat berki, eski ishlarning mayda-chudalarini, axlatlarini tozalab tashqari otay, songra tashrif eting. Mana otib sening amringga hozir turmoqdamiz. Marhamat, nima qilsangiz qiling. Sening amringga muntazirmiz. Sening qilgan ishlaring butun haq, gozal, foydadir". Xuddi shuning kabi: Samovot va Arz bunday ikki taklif doirasi va tajriba va imtihon uchun ochilgandir. Muddat bitgandan song Samovot va Arz taklif doirasiga oid ashyolarni Allohning amri ila bartaraf etar. Derlar: "Yo Rabbana! Marhamat, nima uchun bizni ishlatsang ishlat. Haqqimiz senga oiddir. Har qilgan ishing ham haqdir". Xullas, jumlalaridagi uslubning hashamatiga boq, diqqat et. Ham masalan:

Xullas, shu oyatning balogati dengizidan bir qatraga ishora uchun bir uslubini bir tamsil oynasida korsatamiz. Qandayki bir urushda bir qomondon zafardan song oq otgan bir qoshiniga "Otishni toxtat!" va hujum etgan boshqa bir qoshiniga "Toxta!" deb amr etar. U onda otish toxtalar, hujum toxtar. "Ish tugadi, istilo etdik. Bayrogimiz dushmanning markazlarida yuksak qal`alarining boshida ornatildi. Asfali sofiliynga ketgan u adabsiz zolimlar jazolarini topdilar" deydi. Aynan shuning kabi: Podshohi Bemisol Nuh (A.S.) qavmining mavhi uchun Samovot va Arzga amr bergan. Vazifalarini qilgandan song farmon etadi: Ey Arz! Suvingni yut. Ey samo! Toxta, ishing bitdi. Suv chekildi. Togning boshida Alloh ma`murining chodir vazifasini korgan kemasi qurildi. Zolimlar jazolarini topdilar. Xullas, shu uslubning yuksakligiga boq. "Zamin va kok ikki mute askar kabi amr tinglaydilar, itoat etadilar"- deydi. Xullas, shu uslub ishora etadiki, insonning isyonidan koinot gazablanadi. Samovot va Arz hiddatga keladilar va shu ishora ila deydiki: "Yer va kok ikki mute askar kabi amrlariga boqqan bir zotga isyon etilmas, etilmasligi kerak". Dahshatli bir ta`qiqlashni ifoda etar. Xullas, tofon kabi bir umumiy hodisani butun natijalari ila, haqiqatlari ila bir nechta jumlada ijozli, i`jozli, jamolli, ijmolli bir tarzda bayon etar. Shu dengizning boshqa qatralarini shu qatraga qiyos et. Hozir kalimalarning derazalari ila korsatgan uslubga boq. Masalan:

Sozlar
dagi

437

kalimasiga boq, naqadar latif bir uslubni korsatadi. Shundayki: Qamarning bir manzili borki, Surayyo yulduzlarining doirasidir. Qamarni hilol vaqtida xurmoning eskirgan oq bir shoxiga tashbeh etar. Shu tashbeh ila samoning yashil pardasi orqasida goyo bir daraxt mavjudki oq, otkir, nuroniy bir shoxi pardani yirtib boshini chiqarib, Surayyo u shoxning bir shingili kabi va boshqa yulduzlar u yashirin xilqat daraxtining bittadan munavvar mevasi bolib eshitganning xayoliy bolgan koziga korsatmoq ila yashash vositalarining eng muhimi xurmo daraxti bolgan sahroda yashovchilarning nazarida naqadar munosib, gozal, latif, yuksak bir uslubni ifoda bolganini zavqing bolsa tushunasan. Masalan: On Toqqizinchi Sozning oxirida isbot etilgani kabi, dagi kalimasi shunday yuksak bir

uslubga deraza ochar. Shundayki: lafzi ila ya`ni: "Quyosh aylanadi" ta`biri ila qish va yoz, kecha va kunduzning aylanishidagi muntazam Alloh qudratining tasarruflarini eslatmoq ila Sone`ning azamatini anglatar va u mavsumlarning sahifalarida qudrat qalamining yozgan Samadoniy maktublarga nazarni ogirar. Xoliqi Zuljalolning hikmatini bildirar. Ya`ni, chiroq ta`biri ila shunday bir uslubga deraza ocharki, shu olam bir saroy va ichida bolgan narsalar esa insonga va jonzotlarga tayyorlangan ziynatlar va taomlar va kerakli narsalar bolganini va Quyosh ham musahhar bir mumdor bolganini eslatmoq ila Sone`ning hashamatini va Xoliqning ehsonini anglatib tavhidga bir dalil korsatadiki, mushriklarning eng muhim, eng porloq ma`bud deb oylaganlari Quyosh musahhar bir chiroq, jonsiz bir maxluqdir. Demak siroj ta`birida Xoliq rububiyatining azamatidagi rahmatini eslatar. Rahmatning kengligidagi ehsonini bildirar va u bildirishda saltanatining hashamatidagi karamini his ettirar va bu his ettirishda vahdoniyatni anglatar va ma`nan der: "Olik bir musahhar siroj hech bir jihatda ibodatga loyiq bololmas". Ham jarayoni ta`birida kecha-kunduzning, qish va yozning aylanishlaridagi ajib muntazam tasarruflarni eslatar va u eslatishda rububiyatida

Sozlar

438

yagona bir Sone` qudratining azamatini bildirar. Demak, Shams va Qamar nuqtalaridan basharning zehnini kecha va kunduz, qish va yoz sahifalariga ogirar va u sahifalarda yozilgan hodisalarning satrlariga diqqat nazarini jalb etar. Ha, Qur`on Quyoshdan Quyosh uchun bahs etmaydi. Balki uni ishiqlantirgan zot uchun bahs etadi. Ham Quyoshning insonga keraksiz bolgan mohiyatidan bahs etmaydi. Balki Quyoshning vazifasidan bahs etadiki, Rabboniy san`atning intizomiga bir zambarak va Rabboniy xilqatning nizomiga bir markaz, ham Naqqoshi Azaliyning kecha-kunduz iplari ila toqigan narsalardagi Rabboniy san`atning insijomiga bir makik vazifasini qilmoqda. Yana boshqa Qur`on sozlarini bularga qiyos eta olasan. Xuddi oddiy, odatlangan bittadan kalima ekan, latif ma`nolarning xazinalariga bittadan kalit vazifasini bajarmoqda. Xullas, aksariyat ila Qur`on uslubining otgan tarzlarda yuksak va porloq bolganidandirki, ba`zan bir badaviy arab bitta kalomga maftun bolgan. Musulmon bolmasdan sajdaga ketardi. Bir badaviy kalomini

eshitgani onda sajda qilgan. Unga deganlar: "Musulmon boldingmi?" "Yoq degan, men shu kalomning balogatiga sajda qildim". Tortinchi Nuqta: Lafzidagi garoyib fasohatidir. Ha, Qur`on ma`nan bayon uslubi jihati ila favqulodda balig bolgani kabi, lafzida goyat solis bir fasohati bordir. Fasohatning qat`iy vujudiga zeriktirmasligi dalildir va fasohatning hikmatiga bayon va ma`no fanining dohiy olimlarining shahodatlari yaqqol bir dalildir. Ha, minglab marta takror etilsa zeriktirmaydi, balki lazzat beradi. Kichik oddiy bir bolaning hofizasiga ogir kelmaydi, yodlay oladi. Juda dardman, oz bir sozdan aziyat korgan bir quloqqa noxush kelmaydi, xush keladi. Sakarotda bolganning dimogiga sharbat kabi boladi. Qur`onning xush ovozi uning qulogida va dimogida, aynan ogzida va dimogida zamzam suvi kabi laziz keladi. Zeriktirmasligining hikmat siri shudirki: Qur`on qalblarga qut va ozuqa va aqllarga quvvat va boylikdir va ruhga suv va ziyo va nafslarga davo va shifo bolganidan zeriktirmaydi. Har kun non yeymiz, zerikmaymiz. Faqat eng gozal bir mevani har kun yesak, zeriktiradi. Demak, Qur`on haq va haqiqat va sidq va hidoyat va garoyib bir fasohat bolganidandirki, zeriktirmaydi, doimo yoshligini muhofaza etgani kabi tarovatini, halovatini ham muhofaza etadi. Hatto Qurayshiy raislaridan mudaqqiq bir balig mushriklar tarafidan Qur`onni tinglamoq uchun ketgan. Tinglagan, qaytgan, deganki: Shu kalomning shunday bir halovati va tarovati borki, bashar kalomiga oxshamas. Men shoirlarni, kohinlarni bilaman. Bu ularning hech sozlariga oxshamas. Kopi bilan tobelarimizni qondirmoq uchun sehr deyishimiz kerak". Xullas, Qur`oni Hakimning eng qaysar dushmanlari ham fasohatidan hayratda qoladilar.

Sozlar

439

Qur`oni Hakimning oyatlarida, kalomlarida, jumlalarida fasohatning sabablarini izohlamoq juda uzun bolar. Shuning uchun sozni qisqartirib, yolgiz namuna sifatida bir oyatdagi hijo harflari vaziyatlari ila hosil bolgan bir salosat va lafziy fasohatni va u vaziyatdan porlagan bir i`joz shu`lasini korsatamiz. Xullas: ila oxir. Xullas, shu oyatda barcha hijo harflari mavjuddir. Boqki, siquvchi, ogir butun harflarning qismlari barobar bolgani holda salosatini buzmagan. Balki bir tarovat va farqli torlardan uygun, bir-biriga tayangan bir fasohat ohangini qoshgan. Ham shu i`joz shu`lasiga diqqat etki, hijo harflaridan "ye" bilan "alif" eng yengil va bir-biriga almashgani uchun ikki qardosh kabi har birisi yigirma bir karra takrori bor. "Mim" ila "nun"(Izoh1) bir-birining qardoshi va bir-birining orniga otgani uchun har birisi ottiz uch martadan zikr etilgandir. rajcha, sifatcha, ovozcha qardosh bolganliklari uchun har biri uch marta, qardosh bolganliklari holda mah-

yanada yengil olti marta,

ogirligi uchun

yarmi bolib uch marta zikr etilgandir.

mahrajcha, sifatcha,

ovozcha qardosh bolganliklari uchun har birisi ikki martadan, "lom" va "alif" ila barobar ikkisi suratida birlashganlari va "alif" suratida hissasi "lom"ning yarmidir. Shuning uchun "lom" qirq ikki marta, "alif" uning yarmi bolib yigirma bir marta zikr etilgandir. "Hamza" "he" ila mahrajcha qardosh bolganlari uchun hamza(Izoh2) on uch, "he" bir daraja yanada yengil bolgani uchun on tort marta, bolgani uchun qardosh bolganliklari uchun

ning bir nuqtasi ortiq toqqiz,

on ikki, "lom"ning

on,

toqqiz,

toqqiz,

"ta"ning darajasi uch bolgani uchun on ikki marta zikr etilgandir. qardoshidir. Faqat abjad hisobi ila
(Izoh1) (Izoh2)

ikki yuz, "lom" ottizdir. Olti daraja yuqori

Tanvin ham nundir. Hamza oqiladigan va oqilmaydigan yigirma beshdir va hamzanig harakatsiz qardoshi alifdan uch daraja yuqoridir. Zero haraka uchdir.

Sozlar
chiqqani uchun olti daraja past tushgan. Ham ogir bolib yolgiz olti marta zikr etilgandir.

440
talaffuzcha takrorlanganidan Ogirliklari va

ba`zi munosabat jihati uchun bir martadan zikr etilgandir. "Vov" "he"dan va "hamza"dan yanada yengil va "ye"dan va "alif"dan yanada ogir bolgani uchun on yetti marta, ogir hamzadan tort daraja yuqori, yengil alifdan tort daraja past zikr etilgandir. Xullas, shu harflarning bu zikrida garoyib bu muntazam vaziyat ila va u yashirin munosabat ila va u gozal intizom va u hassos va nozik nazm va insijom ila ikki karra ikki tort bolar darajada korsatadiki, bashar fikrining haddi emaski, shuni qila olsin. Tasodif esa maholdirki, unga qoshilsin. Xullas, shu harflarning vaziyatidagi ajib intizom va garib nizom salosat va lafziy fasohatga mador bolgani kabi, yana yashirin kop hikmatlari bolishi mumkin. Modomiki harflarida bunday intizom kozlangan. Albatta kalimalarida, jumlalarida, ma`nolarida shunday sirli bir intizom, shunday nurli bir insijom kozlanganki, koz korsa "Mashaalloh", aql tushunsa "Barakalloh" deydi. Beshinchi Nuqta: Bayonidagi hashamatdir. Ya`ni, ustunlik va matonat va haybatdir. Qandayki nazmida jazolat, lafzida fasohat, ma`nosida balogat, uslubida badoat bor. Bayonida ham yuksak bir baroat bordir. Ha, targib va tarhib, madh va yomonlash, isbot va irshod, ishontirmoq va anglatmoq kabi butun sozning qismlarida va xitob tabaqalarida Qur`on bayonlari eng yuksak martabadadir. Sura-i Masalan: Targib va tashviq maqomida hadsiz misollaridan, masalan

da bayonoti,(Izoh1) obi kavsar kabi xush, salsabil chashmasi kabi salosat ila oqar, jannat mevalari kabi shirin, huriy libosi kabi gozaldir. Tarhib va tahdid maqomidada juda kop misollaridan masalan: surasining boshida Qur`on bayonlari zalolat ahlining qulogiga qaynagan qalay kabi, miyasiga yoqqan otash kabi, tiliga yongan zaqqum kabi, yuziga tashlangan jahannam kabi, me`dasiga achchiq, tikanli
(Izoh1)

Shu bayon uslubi u suraning ma`nosining libosini kiygan.

Sozlar
azob ma`muri jahlidan va gazabidan parchalanmoq vaziyatini olishi va

441

daraxt kabi ta`sir etar. Ha, bir zotning tahdidini korsatgan Jahannam kabi bir

aytishi, ayttirishi u zotning tarhibi qay daraja dahshatli bolganini korsatar. Madh maqomining minglab misollaridan boshida "Alhamdulillah" bolgan besh surada Qur`on bayonlari Quyosh kabi porloq,(Izoh2) yulduz kabi ziynatli, samovot va zamin kabi hashamatli, malaklar kabi sevimli, dunyoda bolalarga rahmat kabi shafqatli, oxiratda Jannat kabi gozaldir. Yomonlash va ta`qiqlash maqomida minglab misollaridan masalan:

oyatida yomonlashni olti daraja yomonlar. Giybatdan olti daraja shiddat ila man etar. Shundayki: Ma`lumdir, oyatning boshidagi hamza soramoq (ajabo) ma`nosidadir. U soramoq ma`nosi suv kabi oyatning butun kalimalariga kirar. Xullas, birinchi hamza ila deydi: (Ajabo) savol va javob orni bolgan aqlingiz yoqmikan, bu daraja chirkin bir narsani tushunmaydi? Ikkinchisi: lafzi

ila deydi: Ajabo, sevmoq, nafrat etmoq orni bolgan qalbingiz buzilganmikin, eng nafrat etiladigan bir ishni sevar? Uchinchisi: kalimasi ila deydi:

Jamoatdan hayotini olgan ijtimoiy va madaniy hayotingiz nima bolganki, bunday hayotingizni zaharlagan bir amalni qabul etar? Tortinchisi: kalomi ila deydi: Insoniyatingiz nima bolganki, bunday jonivorchasiga dostingizni tish ila parchalamoqdasiz? Beshinchisi: kalimasi ila

deydi: Hech jinsiy shafqatingiz, hech siyla-i rahmingiz yoqmikin, bunday kop jihatlar ila dostingiz bolgan bir mazlumning ma`naviy shaxsini insofsizcha tishlaysiz? Hech aqlingiz yoqmikin, oz a`zongizni oz tishingiz ila devona kabi

(Izoh2)

Shu ta`birlarda u suralardagi baxslarga ishora bor.

Sozlar
tishlaysiz? Oltinchisi:

442
kalomi ila deydi: Vijdoningiz qayerda? Fitratingiz

buzilganmikin, eng muhtaram bir holda bir dostiga qarshi goshtini yemoq kabi eng nafratli bir ish qilinmoqda? Demak yomonlash va giybat aqlan, qalban va insoniyatan va vijdonan va fitratan va asabiyatan va milliyatan yomonlangandir. Endi boq! Qanday shu oyat ijozkorona olti martaba yomonlashni yomonlamoq ila i`jozkorona olti daraja u gunohdan man etar. Isbot maqomida minglab misollaridan masalan:

da hashrni isbot va aqldan uzoq kormoqni ketkizmoq uchun shunday bir tarzda bayon etadiki, undan ustun isbot bololmas. Shundayki: Oninchi Sozning Toqqizinchi Haqiqatida, Yigirma Ikkinchi Sozning Oltinchi Yogdusida isbot va izoh etilgani kabi; har bahor mavsumida yer yuzining tiriltirilishi holatida uch yuz ming tarzda hashrning namunalarini nihoyat darajada chalkash, bir-biriga aralashgani holda nihoyat darajada intizom va ajratish ila bashar nazariga korsatadiki, bularni bunday qilgan zotga hashr va qiyomat ogir bololmas der. Ham zamin sahifasida yuz minglab navlarni barobar bir-biri ichida qudrat qalami ila xatosiz, kamchiliksiz yozmoq bitta Vohidi Ahadning muhri bolganidan shu oyat ila Quyosh kabi vahdoniyatni isbot etmoq ila barobar, Quyoshning chiqishi va botishi kabi oson va qat`iy qiyomat va hashrni korsatar. Xullas, lafzidagi holat nuqtasida shu haqiqatni korsatgani kabi, kop suralarda batafsil zikr etar. Masalan: Sura-i da shunday porloq va gozal

va shirin va yuksak bir bayon ila hashrni isbot etarki, bahorning kelishi kabi qat`iy bir suratda qanoat berar. Xullas boq: Kofirlarning chirigan suyaklarning tirilishini inkor etib "Bu ajibdir, bololmas" deyishlariga javoban ila oxir-il

Sozlar
oyat...

443
ga qadar farmon etadi. Bayoni suv kabi oqadi, yul-

duzlar kabi porlaydi. Qalbga xurmo kabi ham lazzat, ham zavq beradi, ham rizq boladi. Ham isbot maqomining eng latif misollaridan: der. Ya`ni, "Hikmatli Qur`onga qasam ichaman. Sen Rasullardansan". Shu qasam ishora etadiki, risolatning hujjati shu daraja yaqiniy va haqdirki, haqqoniyatda ta`zim va hurmat maqomiga chiqqanki, u ila qasam ichilmoqda. Xullas, shu ishora ila der: "Sen rasulsan. Chunki sening qolingda Qur`on bor. Qur`on esa haqdir va Haqning kalomidir. Chunki ichida haqiqiy hikmat, ustida i`joz muhri bor". Ham isbot maqomining ijozli va i`jozli misollaridan shu:

Ya`ni inson deydi: "Chirigan suyaklarni kim tiriltiradi?" Sen ayt: "Kim ularni bidoyatan insho etib hayot bergan bolsa, u tiriltiradi". Oninchi Sozning Toqqizinchi Haqiqatining uchinchi tamsilida tasvir etilagani kabi; bir zot koz ongingda bir kunda yangidan katta bir qoshinni tashkil etgani holda, biri desa: "Shu zot askarlari istirohat uchun tarqalgan bir Qoshinni bir burgu ila toplar. Lashkar nizomi ostiga keltira olar". Sen, ey inson desang; "Ishonmayman". Naqadar devonacha bir inkor bolganini bilasan. Aynan shuning kabi hechdan, yangidan Qoshin kabi butun hayvonot va boshqa jonzotlarning batal`on kabi jasadlarini mukammal intizom ila va hikmat me`zoni ila u badanlarning zarralarini va latif tuygularini "Kun fayakun" amri ila qayd etib yerlashtirgan va har asrda, hatto har bahorda yer yuzida yuz minglab qoshin kabi jonlilar navlarini, toifalarini ijod etgan bir Zoti Qodiyri Aliym batal`on kabi bir jasadning nizomi ostiga kirmoq ila bir-biri ila tanishgan asos zarralarini va asliy jihozlarni bir hayqirish ila Isrofil Surining burgusi ila qanday toplay oladi?- aqldan uzoq kormoq suratida deyilarmi? Deyilsa, ablahchasiga bir devonalikdir. Irshod maqomida Qur`on bayonlari shu daraja ta`sirli va raqiq va shu daraja munis va shafqatlidirki, shavq ila ruhni, zavq ila qalbni, qiziqish ila aqlni va yosh ila kozni toldirar. Minglab misollaridan yolgiz shu:

Sozlar

444

ila oxir... Yigirmanchi Sozning Birinchi Maqomida uchinchi oyat qismida isbot va izoh etilgani kabi bani Isroilga deydi: "Muso Alayhissalomning hassasi kabi bir mo`jizasiga qarshi qattiq tosh on ikki kozidan chashma kabi yosh oqitgani holda, sizga nima bolganki, Muso Alayhissalomning butun mo`jizalariga qarshi loqayd qolib kozingiz quruq, yoshsiz, qalbingiz qattiq, otashsiz turmoqda?" U sozda shu irshodiy ma`no izoh etilgani uchun u yerga havola etib bu yerda tugataman. Ilzom va ifhom maqomida minglab misollaridan yolgiz shu ikki misolga boq: Birinchi misol:

Ya`ni: "Agar bir shubhangiz bolsa, sizga yordam etadigan, shahodat etadigan butun buyuklaringizni va tarafdorlaringizni chaqiring. Bitta surasiga bir nozira qiling". "Ishorat-ul I`joz"da izoh va isbot etilagani uchun bu yerda yolgiz ijmoliga ishora etamiz. Shundayki: Qur`oni Mo`jiz-ul Bayon deydi: "Ey ins va jin! Agar Qur`on Allohning kalomi bolganiga shubhangiz bolsa, bir bashar kalomi deb oylasangiz, qani, mana maydon, keling! Siz ham unga Muhammad-ul Amin deganingiz zot kabi oqish yozishni bilmaydigan, qiroat va kitobat kormagan bir ummiydan bu Qur`on kabi bir kitob keltiring, qildiring. Buni qilolmasangiz, qani ummiy bolmasin, eng mashhur bir adib, bir olim bolsin. Buni ham qilolmasangiz, qani bitta bolmasin, butun baliglaringiz, xatiblaringiz, balki butun otgan baliglarning gozal asarlarini va butun keladigan adiblarning yordamlarini va ilohlaringizning himmatlarini barobar oling. Butun quvvatingiz ila harakat qilinglar, shu Qur`onga bir nozira qiling. Buni ham qilolmasangiz, qani taqlid qilib bolmaydigan Qur`on haqiqatlaridan va ma`naviy kop mo`jizalaridan qat`iy nazar, yolgiz nazmidagi balogatiga nozira sifatida bir asar qiling". ilzomi ila deydi: "Qani, sizdan ma`noning togriligini istamayman. Iftirolar va yolgonlar va botil hikoyalar bolsin. Buni ham qilolmayotirsiz. Qani butun Qur`on qadar bolmasin, yolgiz

Sozlar

445

on surasiga nozira keltiring. Buni ham qilolmayotirsiz. Qani, bitta surasiga nozira keltiring. Bu ham kopdir. Qani, qisqa bir surasiga bir nozira korsating. Hatto, modomiki buni ham qilmasangiz va qilolmasangiz. Ham bu qadar muhtoj bolganingiz holda; chunki haysiyat va nomusingiz, izzat va diningiz, hamiyat va sharafingiz, jon va molingiz, dunyo va oxiratingiz bunga nozira keltirmoq ila qutula olar. Bolmasa dunyoda haysiyatsiz, nomussiz, dinsiz, sharafsiz, zillat ichida, jon va molingiz halokatda mavh bolib va oxiratda

ishorasi ila jahannamda abadiy hibs ila mahkum va sanamlaringiz ila barobar otashga otinlik qilasiz. Ham modomiki sakkiz martaba ojizligingizni tushundingiz. Albatta sakkiz marta Qur`on ham mo`jiza bolganini bilishingiz kerakdir. Yo iymonga keling va yoxud jiminglar, Jahannamga ketinglar!" Xullas, Qur`oni Mo`jiz-ul Bayonning ifhom maqomidagi ilzomiga boq va ayt:

Ha, Qur`on bayonidan song bayon bololmas va hojat qolmas. Ikkinchi Misol:

Sozlar

446

Xullas, shu oyatning minglab haqiqatlaridan yolgiz anglatish bayoniga misol uchun bir haqiqatini izoh etamiz. Shundayki: lafzi ila on besh

tabaqa istifhomi inkori taajjubiy ila zalolat ahlining butun qismlarini jim qilar va shubhalarning butun asoslarini yopar. Zalolat ahli uchun ichiga kirib saqlanadigan shaytoniy bir tuynuk qoldirmas, yopar. Ostiga kirib yashirinadigan bir zalolat pardasi qoldirmas, yirtar. Ilonlaridan hech bir ilonni qoldirmas, boshini ezar. Har bir parchada bir toifaning kufriy fikr xuloslarini yo bir qisqa ta`bir ila yoq qilar. Yo ochiq botil bolganidan sukut ila ochiq botilga havola etar yoki boshqa oyatlarda tafsilan rad etilgani uchun bu yerda qisqacha ishora etar. Masalan: Birinchi ifoda On beshinchi ifoda esa oyatiga ishora etar. oyatiga ramz

etar. Yana boshqa ifodalarni bunga qiyos et. Shundayki: Boshda deydi: "Allohning hukmlarini tablig et. Sen kohin emassan. Zero kohinning sozlari chalkash va taxminiydir. Seniki haq va yaqiniydir. Majnun bololmaysan, dushmaning ham sening aqling kamoliga shahodat etadi.

Ayo, ajabo muhokamasiz omi kofirlar kabi senga shoir deydilarmi? Sening halokatingni kutmoqdalarmi? Sen ayt: "Kutinglar. Men ham kutmoqdaman". Sening porloq buyuk haqiqatlaring she`rning xayollaridan pok va ziynatlariga ehtiyojsizdir. Yoxud; ajabo aqllariga ishongan aqlsiz faylasuflar kabi, "aqlimiz bizga yetar" deb senga ergashishdan chekinadilarmi? Holbuki aql esa senga ergashishni amr etar. Chunki butun deganing ma`quldir. Faqat aql bir ozi unga yetisholmas.

Sozlar

447
Yoxud: Inkorlariga sabab osiy zolimlar kabi Haqqa

bosh egmasliklarimidir! Holbuki jabbor zolimlarning Fir`avnlarning, Namrudlarning oqibatlari ma`lumdir.

raislari

bolgan

Va yoxud: Yolgonchi, vijdonsiz munofiqlar kabi "Qur`on sening sozlaringdir" deya senga tuhmat etmoqdalarmi?! Holbuki, hozirga qadar senga Muhammad-ul Amin deb ichlarida seni eng togri sozli bilar edilar. Demak ularning iymonga niyatlari yoqdir. Bolmasa Qur`onning basharning asarlari ichra bir oxshashini topsinlar. Va yoxud: Koinotni foydasiz va goyasiz e`tiqod etgan abassiyun faylasuflari kabi ozlarini qarovsiz-egasiz, hikmatsiz, goyasiz, vazifasiz, Xoliqsiz deb oylaydilarmi! Ajabo, kozlari kor bolgan, kormaydilarmiki, koinot boshdan oxiriga qadar hikmatlar ila bezalgan va goyalar ila mevadordir va mavjudot zarralardan quyoshlarga qadar vazifalar ila mashguldir va Ilohiy amrlarga musahhardirlar. Va yoxud: Fir`avnlashmish moddiyun kabi "Ozozlariga bolmoqdalar. Oz-ozilarni ozuqlantirmoqdalar. Ozlariga lozim bolgan hamma narsani yaratmoqdalar" fikr qilmoqdalarmiki, iymondan, ubudiyatdan chekinadilar. Demak ozlarini bittadan Xoliq deb oylaydilar. Holbuki bitta narsaning Xoliqi har bir narsaning Xoliqi bolmoq lozim kelar. Demak kibr va gururlari ularni nihoyat darajada ahmoqlashtirganki, bir chivinga, bir mikrobga qarshi maglub mutlaq bir ojizni bir Qodiyri Mutlaq deb oylaydilar. Modomiki bu daraja aqldan, insoniyatdan sukut etganlar. Hayvondan, balki jonsizlardan yanada pastdirlar. Unday bolsa, bularning inkorlaridan xafa bolma. Bularni ham bir navi zararli hayvon va chirkin moddalar qatoriga qosh. Qarama, ahamiyat berma. Va yoxud: Xoliqni inkor etgan fikrsiz, ahmoq muattila kabi Allohni inkor etadilarmiki, Qur`onni tinglamaydilar. Unday bolsa, samovot va yerning vujudlarini inkor etsinlar va yoxud "Biz ijod etdik" desinlar. Butun-butun aqlning tarozisidan chiqib, devonalikning xazayoniga kirsinlar. Chunki samoda yulduzlari qadar, zaminda chechaklari qadar tavhid burhonlari korinmoqda, oqilmoqda. Demak yaqiynga va haqqa

Sozlar

448

niyatlari yoqdir. Bolmasa "Bir harf kotibsiz bolmas" bilganlari holda, qanday bir harfida bir kitob yozilgan shu koinot kitobini kotibsiz deb oylaydilar. Va yoxud: Janobi Haqning ixtiyorini inkor etgan bir qism zalolatdagi faylasuflar kabi va Brahmandlar kabi paygambarlik asosini inkor etmoqdalarmi? Senga iymon keltirmayotilar. Unday bolsa, butun mavjudotda koringan va ixtiyor va irodani korsatgan butun hikmat asarlarini va goyalarni va intizomlarni va foydalarni va rahmat va inoyat asarlarini va butun anbiyolarning butun mo`jizalarini inkor etsinlar yoki "Maxluqotga berilgan ehsonlarning xazinalari yonimizda va qolimizdadir" desinlar. Xitob qila oluvchi bolmaganliklarini korsatsinlar. Sen ham ularning inkoridan xafa bolma. Allohning aqlsiz hayvonlari kopdir ayt. Va yoxud: Aqlni hokim qilgan mutahakkim Mo`tazila kabi ozlarini Xoliqning ishlariga nazoratchi va taftishchi deb oylab Xoliqi Zuljalolni mas`ul tutmoq istaydilarmi? Qat`iyan umidsiz bolma. Unday xudbinlarning inkorlaridan bir narsa chiqmas. Sen ham ularga e`tibor berma.. Va yoxud: Jin va shaytonga ergashib kohinlar, spiritizmachilar kabi gayb olamiga boshqa bir yol topilgan deb oylaydilarmi? Unday bolsa, shaytonlariga yopilgan samovotga u bilan chiqiladigan bir norvonlari bor deb oylayotirlarmiki, sening samoviy xabarlaringni yolgonga chiqarmoqdalar. Bunday yolgonchilarning inkorlari hech hukmidadir. Va yoxud: On aql va navlarning rabbi nomi ila sheriklarni e`tiqod etgan mushrik falsafa kabi va yulduzlarga va maloikalarga bir navi uluhiyat nisbat etgan Sobiiyun kabi Janobi Haqqa valad nisbat etgan mulhid va zalolatdagilar kabi Zoti Ahad va Samadning vujubi vujudiga, vahdatiga, samadiyatiga, mutlaq ehtiyojsizligiga zid bolgan valadni nisbat va maloikalarning ubudiyatiga va ismatiga va jinsiyatiga zid bolgan ayol jinsiga nisbat etadilarmi? Ozlariga shafoatchi deb oylaydilarmiki, senga tobe bolmaydilar? Inson kabi imkon dohilida bolgan, foniy, navining davomiga muhtoj va jismoniy va parchalana olgan, kopayishga iste`dodli va ojiz, dunyoparast, yordamchi bir vorisga mushtoq maxluqlar uchun kopayish va yordamlashish vositasi va hayot va baqo robitasi bolgan nasl yetishtirmoq, albatta va albatta vujudi vojib va doim,

Sozlar

449

baqosi azaliy va abadiy, zoti jismoniyatdan mujarrad va muallo va mohiyati bolinish va kopayishdan munazzah va mubarro va qudrati ojizlikdan muqaddas va tengsiz bolgan Zoti Zuljalolga avlod nisbat etmoq, ham u ojiz, imkon dohilida bolgan, miskin insonlar ham yoqtirmaganlari va magrur izzatiga munosib kormaganlari bir navi avlod ya`ni hadsiz qizlarni nisbat etmoq shunday bir safsatadir va shunday bir devonalik xazayonidirki, u fikrda bolgan hariflarning yolgonlari, inkorlari hechdir. Ularga e`tibor berma. Har bir ahmoqning safsatasiga, har devonaning xazayoniga quloq solinmas. Va yoxud: Hirsga, baxillikka organgan osiy, zolim dunyoparastlar kabi sening takliflaringni ogir kormoqdalarmiki, sendan qochmoqdalar va bilmaydilarmiki, sen mukofotingni, haqqingni yolgiz Allohdan istamoqdasan va ularga Janobi Haq tarafidan berilgan moldan ham baraka, ham faqirlarning hasad va badduolaridan qutulmoq uchun yo ondan yoki qirqdan birini oz faqirlariga bermoq ogir bir narsamidirki, zakot amrini ogir korib Islomiyatdan chekinmoqdalar? Bularning yolgonlari ahamiyatsiz bolmoq ila barobar, haqlari ta`zirdir. Javob bermoq emas... Va yoxud: Gaybni bilishni da`vo etgan Buddistlar kabi va gaybiy ishlarga doir taxminlarini yaqiyn deb oylagan aqlfurushlar kabi sening gaybiy xabarlaringni yoqtirmayotilarmi? Gaybiy kitoblari bormiki, sening gaybiy kitobingni qabul etmayotilar. Unday bolsa, vahiyga mazhar rasullardan boshqa hech kimga ochilmagan va ozicha unga kirishga hech kimning haddi bolmagan gayb olami oz yonlarida hozir, ochiq deb oylab undan ma`lumot olib yozmoqdalar xayolidadirlar. Bunday haddidan hadsiz tajovuz etgan magrur xudfurushlarning yolgonlashlari senga umidsizlik bermasin. Zero oz bir zamonda sening haqiqatlaring ularning xayollarini ostinustun etajak. Va yoxud: Fitratlari buzilgan, vijdonlari chirigan yolgonchi munofiqlar, dassos dinsizlar kabi qollariga otmagan hidoyatdan xalqlarni aldatib qaytarmoq, hiyla qilib ogirmoq istaydilarmiki, senga qarshi goh kohin, goh majnun, goh sehrgar deb, ozlari ham ishonmaganlari holda boshqalarini ishontirmoq istaydilarmi? Bunday hiylaboz yolgonchilarni inson sanab dasisalaridan, inkorlaridan xafa bolib umidsiz bolma. Balki yanada ziyoda gayrat et. Chunki ular oz nafslariga hiyla qiladilar, ozlariga zarar qiladilar va ularning yomonlikda muvaffaqiyatlari vaqtinchalikdir

Sozlar
va istidrojdir, Allohning bir makridir.

450

Va yoxud: Yaxshilik yaratuvchisi va yomonlik yaratuvchisi nomi ila boshqa-boshqa ikki iloh deb vahima qilgan Majusiylar kabi va boshqa-boshqa sabablarga bir navi ubudiyat bergan va ularni ozlariga bittadan tayanch nuqtasi xayol etgan sababparstlar, sanamparastlar kabi boshqa ilohlarga tayanib senga qarshi chiqadilarmi? Sendan istigno etmoqdalarmi? Demak hukmicha, shu butun koinotda kunduz kabi koringan bu eng mukammal intizomni, bu eng mukammal tartibni kor bolib kormayotirlar. Holbuki bir qishloqda ikki rais, bir shaharda ikki hokim, bir mamlakatda ikki podshoh bolsa, intizom chil-parchin bolar va tartib ostin-ustun bolar. Holbuki chivin qanotidan to samovot qandillariga qadar shu daraja nozik bir intizom korsatilganki, chivin qanoti qadar shirkka yer qoldirilmagan. Modomiki bular bu daraja aql va hikmatga zid va tuygularga va yaqqol haqiqatlarga zid harakat etmoqdalar. Ularning yolgonlashlari seni da`vatdan voz kechirmasin". Xullas, haqiqatlar silsilasi bolgan shu oyatlarning yuzlab javharlaridan yolgiz ifhom va ilzomga doir bitta bayon javharini ijmolan bayon etdik. Agar iqtidorim bolsaydi, bir nechta javharlarini yana korsatsaydim, "Shu oyatlar bir ozi bir mo`jizadir" sen ham der eding. Ammo ifhom va ta`limdagi Qur`on bayonlari shu qadar garoyibdir, shu daraja latofatli va salosatlidirki, eng oddiy bir omi eng chuqur bir haqiqatni uning bayonidan osoncha anglar. Ha, Qur`oni Mo`jiz-ul Bayon kop chuqur haqiqatlarni umumiy nazarni erkalaydigan, ommaning hissini ranjida etmaydigan, avom fikrini rohatsiz etib charchatmaydigan bir suratda oddiy va zohirona aytmoqda, dars bermoqda. Qandayki bir bola bilan gaplashilsa, bolalarcha ta`birlar iste`mol etilar. Xuddi shuning kabi: deyilgan mutakallim uslubida muxotobning darajasiga sozi ila nozil bolib shunday gaplashgan Qur`onning uslublari eng mutabahhir olimlarning fikrlari ila yetisholmagan Ilohiy chuqur haqiqatlar va Rabboniy sirlarni mutashabehot suratida bir qism tashbehlar va tamsillar ila eng ummiy bir omiga anglatar. Masalan: bir tamsil ila Allohning rububiyatini saltanat

misolida va olamning tadbirida rububiyat martabasini bir Sultonning saltanat taxtida turib hukumatni boshqargani kabi bir misolda korsatmoqda. Ha, Qur`on

Sozlar

451

bu koinot Xoliqi Zuljalolining kalomi bolib, rububiyatining eng buyuk martabasidan chiqib, umum martabalar ustiga kelib, u martabalarga chiqqanlarni irshod etib, yetmish ming pardalardan otib, u pardalarga boqib nurlantirib, fahm va zakovat jihatidan farqli minglab tabaqa muxotoblarga fayzini tarqatib va nurini nashr etib qobiliyat jihatidan boshqa-boshqa asrlar, davrlar ustida yashagan va bu qadar tokinlik ila ma`nolarini ortaga sochgani holda mukammal shabobatidan, yoshligidan zarra qadar zoye etmasdan goyat tarovatda, nihoyat latofatda qolib goyat yengil bir tarzda, imkonsiz darajada oson bir suratda har omiga anglayishli dars bergani kabi; ayni darsda, ayni sozlar ila fahmlari farqli va darajalari bir-biridan boshqacha juda kop tabaqalarga ham dars berib qanoatlantirgan, toydirgan mo`jiznamo bir kitobning qaysi tarafiga diqqat etilsa, albatta bir i`joz shu`lasi korilishi mumkin. Al-hosil: Qandayki "Alhamdulillah" kabi Qur`oniy bir lafz oqilgani zamon togning qulogi bolgan gorni toldirgani kabi, ayni lafz chivinning kichkina quloqchasiga ham tamoman yerlashar. Aynan shuning kabi: Qur`onning ma`nolari tog kabi aqllarni toydirgani kabi, chivin kabi kichkina sodda aqllarni ham ayni sozlar ila ta`lim etar, qondirar. Zero Qur`on butun insu jinning butun tabaqalarini iymonga da`vat etar. Ham umumiga iymonning ilmlarini ta`lim etar, isbot etar. Unday bolsa, avomning eng ummiysi havasning eng xosiga yelkama-yelka, tizzama-tizza berib, barobar Qur`oniy darsni tinglab istifoda etadilar. Demak Qur`oni Karim shunday bir Samoviy dasturxondirki, minglab har xil tabaqada bolgan fikrlar va aqllar va qalblar va arvohlar u dasturxondan ozuqalarini topmoqdalar, ishtahalarini ochgan narsalarni olmoqdalar. Orzulari orniga kelar. Hatto juda kop eshiklari yopiq qolib istiqbolda keladiganlarga qoldirilgandir. Shu maqomga misol istasang, butun Qur`on boshdan oxiriga qadar bu maqomning misollaridir. Ha, butun mujtahidlar va siddiqlar va Islom faylasuflari va muhaqqiqlar va fiqh ilmi ulamolari va kalomchilar va orif avliyolar va oshiq qutblar va mudaqqiq olimlar va avom musulmonlar kabi Qur`onning talabalari va darsini tinglaganlar barobar bolib demoqdalarki: "Darsimizni gozal ravishda tushunmoqdamiz". Al-hosil, boshqa maqomlar kabi ifhom va ta`lim maqomida ham Qur`onning i`joz yogdulari porlamoqda.

IKKINCHI SHUA: Qur`onning garoyib jome`iyatidir. Shu shuaning besh yogdusi bor. Birinchi Yogdu: Lafzidagi jome`iyatidir. Albatta avvalgi sozlarda, ham bu sozda zikr qilingan oyatlardan shu jome`iyat yaqqol korinmoqda. Ha

Sozlar

452

bolgan hadisning ishora etgani kabi; Qur`on lafzlari shunday bir tarzda qoyilganki, har bir kalomning, hatto har bir kalimaning, hatto har bir harfning, hatto ba`zan bir sukutning kop jihatlari mavjuddir. Har bir muxotobiga boshqaboshqa bir eshikdan hissasini berar. Masalan: ya`ni: "Toglarni zaminingizga qoziq va tirgak

qildim" bir kalomdir. Bir omining shu kalomdan hissasi: Zohiran yerga urilgan qoziqlar kabi koringan toglarni korar, ulardagi manfaat va ne`matlarini oylar, Xoliqiga shukr etar. Bir shoirning bu kalomdan hissasi: Zamin bir poydevor va kok qubbasi ustida qoyilgan yashil va elektr chiroqlari ila bezalgan bir muhtasham chodir, ufuqni bir doira suratida va samoning etaklari boshida koringan toglarni u chodirning qoziqlari misolida faraz qilar. Sone`i Zuljaloliga hayratkorona parastish etar. Chodirda yashovchi bir adibning bu kalomdan nasibasi: Zaminning yuzini bir chol va sahro, toglarning silsilalarini juda kop va juda farqli badaviy chodirlari kabi goyo tuproq tabaqasi yuksak tirgaklar ustida otilgan, u tirgaklarning otkir uchlari u tuproq pardasini yuqoriga kotargan, bir-biriga boqadigan juda kop farqli maxluqotning maskani sifatida tasavvur etar. U buyuk azamatli maxluqlarni bunday yer yuzida chodirlar kabi osonlik bilan qurgan va qoygan Fotiri Zuljaloliga qarshi hayrat sajdasi etar. Jogrofiyachi bir adibning u kalomdan hissasi: Yer kurrasi havo yoki efir okeanida suzgan bir kema va toglarni u kemaning ustida tasbit va muvozana uchun urilgan qoziqlar va tirgaklar shaklida tafakkur etar. U katta yer kurrasini muntazam bir kema kabi qilib, bizlarni ichiga qoyib, olamning atrofida kezdirgan Qodiyri Zulkamolga qarshi der.

Madaniyat va ijtimoiy hay`atning mutaxassis bir hakimining bu kalomdan hissasi: Zaminni bir xona va u xonaning tirgagi hayvonlar hayoti va hayvonlar hayotining tirgagi hayot shartlari bolgan suv, havo va tuproqdir. Suv va havo va tuproqning tirgagi va qozigi toglardir. Zero toglar suvning xazinasi, havoning tarogi (zararli gazlarni choktirib, havoni tozalar) va tuproqning homiysi (botqoqlikdan va dengizning istilosidan muhofaza etar) va boshqa inson

Sozlar

453

hayotiga kerakli narsalarning xazinasi sifatida tushunar. Shu katta toglarni shu surat ila hayotimiz xonasi bolgan zaminga tirgak qilgan va maishatimizga xazinador tayin etgan Sone`i Zuljaloli Val Ikromga kamoli ta`zim ila hamdu sano etar. Fizika ilmi bir faylasufining shu kalomdan hissasi shudirki: Yer kurrasining qornida ba`zi ozgarishlar va toplanishlar natijasi bolib hosil bolgan zilzila va silkinishlarni toglarning chiqishi ila sukunat topganini va mador va oqidagi barqarorligiga va zilzilaning chalqanishi ila aylanish doirasidan chiqmasligiga sabab toglarning chiqishi bolganini va zaminning hiddati va gazabi toglarning tuynuklaridan nafas olmoq ila sukunat etganini fahm etar, tamoman iymonga kelar. Masalan der. dagi

kalimasi falsafa tadqiqoti ila kirlanmagan bir olimga u kalima shunday anglatarki: Samo porloq, bulutsiz; zamin quruq va hayotsiz, tavalludga qobiliyatsiz bir holda ekan.. samoni yomgir ila, zaminni osimliklar ila fath etib bir navi uylanish va kopayish suratida butun jonlilarni u suvdan xalq etmoq shunday bir Qodiyri Zuljalolning ishidirki, royi zamin uning kichik bir bostoni va samoning yuz pardasi bolgan bulutlar uning bostonida bir dastmoldir anglar, qudratining azamatiga sajda etar. Va muhaqqiq bir hakimga u kalima shunday ma`no berarki: Yaratilishning boshida samo va arz shaklsiz bittadan yigin va manfaatsiz bittadan hol xamir, bolasiz maxluqotsiz yigilgan bittadan modda ekan, Fotiri Hakiym ularni ochib va yoyib gozal bir shakl, manfaatdor bittadan surat, ziynatli va kasratli maxluqotga manba etgandir anglar. Hikmatining kengligiga qarshi hayron bolar. Yangi zamonning faylasuflariga shu kalima shunday ma`no berarki: Quyosh sistemasini tashkil etgan kurramiz, boshqa sayyoralar boshida Quyosh ila birlashgan bolib ochilmagan bir xamir shaklida ekan, Qodiyri Qayyum u xamirni ochib, u sayyoralarni bir-bir joylariga joylashtirib, Quyoshni u yerda qoldirib, zaminimizni bu yerga keltirib, zaminga tuproq yoyib, samo tomonidan yomgir yogdirib, Quyoshdan ziyo sochtirib dunyoni jonlantirib bizlarni ichiga qoygandir anglar, boshini tabiat botqoqligidan chiqarar, "Amantu billahil Vahid-il Ahad" der. Masalan: dagi "Lom" ham oz

ma`nosini, ham "fi" ma`nosini, ham "ila" ma`nosini ifoda etar. Xullas

Sozlar

454

ning "Lom"i, avom u "Lom"ni "ila" ma`nosida korib fahm etarki, sizga nisbatan ishiq beruvchi, isintiruvchi harakatlanuvchi bir chiroq bolgan Quyosh, albatta bir kun sayri bitar, qaror yeriga yetishar, sizga foydasi tegmaydigan bir surat oladi, anglar. U ham Xoliqi Zuljalolning Quyoshga boglagan buyuk ne`matlarni tushunib "Subhanalloh, Alhamdulillah" der. Va olimga ham u "Lom"ni "ila" ma`nosida korsatar. Faqat Rabboniy toqimalarning bir mokkisi kecha-kunduz sahifalarida yozilgan Samadoniy maktublarning siyohi, nur bir siyohdoni suratida tasavvur etib Quyoshning korinishdagi jarayoni alomat bolgani va ishora etgan olamning intizomini oylattirib Sone`i Hakiymning san`atiga "Mashaalloh" va hikmatiga "Barakalloh" deb sajdaga borar. Va astronom bir faylasufga "lom"ni "fi" ma`nosida shunday anglatarki: Quyosh oz markazida va oqi ustida zambarak kabi bir jarayon ila manzumasini Allohning amri ila tartiblab harakatlantirar. Shunday eng katta bir soatni xalq etib tartiblagan Sone`i Zuljaloliga qarshi kamoli hayrat va tahsin ila "Al-azamatu lillah val qudratu lillah" der, falsafani otar, Qur`on hikmatiga kirar. Va diqqatli bir hakimga shu "lom"ni ham illat ma`nosida, ham zariflik ma`nosida saqlab shunday anglatarki: "Sone`i Hakiym ishlariga zohiriy sabablarni parda etganidan, umumiy tortish qonuni nomli Allohning bir qonuni ila sopqon toshlari kabi sayyoralarni Quyosh ila boglagan va u tortish kuchi ila farqli, faqat muntazam harakat ila u sayyoralarni hikmati doirasida aylantirar va u tortish kuchini vujudga keltirmoq uchun Quyoshning oz markazida harakatini zohiriy bir sabab etgan. Demak ma`nosi:

ya`ni, oz qarorgohi ichida manzumasining barqaror turishi va nizomi uchun harakat etar. Chunki harakat haroratni, harorat quvvatni, quvvat tortish kuchini zohiran vujudga keltirar kabi Allohning bir odati, Rabboniy bir qonundir. Xullas, shu hakim shunday bir hikmatni Qur`onning bir harfidan fahm etgani zamon, "Alhamdulillah Qur`ondadir haq hikmat, falsafani besh tiyinga olmayman" der. Va shoirona bir fikr va qalb sohibiga shu "lom"dan va istiqrordan shunday bir ma`no fahmiga kelarki: "Quyosh nuroniy bir daraxtdir. Sayyoralar uning harakatlanuvchi mevalari... Daraxtlarning xilofiga bolib Quyosh silkinar, to u mevalar tushmasin. Agar silkinmasa, tushib tarqalarlar". Ham oylay oladiki: "Shams majzub bir sarzokirdir. Zikr halqasining markazida jazbali bir zikr etar va ettirar". Bir risolada shu ma`noga doir shunday degan edim: "Ha, Quyosh bir mevadordir; silkinar toki tushmasin sayyor bolgan emishlari. Agar sukuti ila sukunat aylasa, jazba qochar, yiglar fazoda muntazam majzublari".

Sozlar
Ham masalan

455
da bir sukut bor, bir itloq bor.

Nimaga zafar topishlarini tayin etmagan. Toki harkas istaganini ichida topa olsin. Sozni oz soylar, toki uzun bolsin. Chunki bir qism muxotobning maqsadi otashdan qutulmoqdir. Bir qismi yolgiz Jannatni oylar. Bir qism oxirat saodatini orzu etar. Bir qism yolgiz Allohning roziligini umid qilar. Bir qism ru`yati Ilohiyani istanilgan nishon bilar va hokazo.. bu kabi juda kop yerlarda Qur`on sozni mutlaq qoldirar, toki umumiy bolsin. Ortadan olar, toki kop ma`nolarni ifoda etsin. Qisqa qoldirar, toki harkasning hissasi topilsin. Xullas der. Nimaga xursandchilik topishlarini tayin etmaydi. Goyo u sukut ila der: "Ey musulmonlar!.. Xushxabar sizga. Ey taqvodor!.. Sen Jahannamdan omon qolasan. Ey solih!.. Sen Jannatga salomatlik ila kirasan. Ey orif!.. Sen Allohning roziligiga noil bolasan. Ey oshiq!.. Sen ru`yatga mazhar bolasan." va hokazo... Xullas, Qur`on lafzning jome`iyati jihati ila kalomdan, kalimadan, harflardan va sukutdan har birisining minglab misollaridan yolgiz namuna sifatida bittadan misol keltirdik. Oyatlarni va qissalarni bularga qiyos etarsan. Masalan: oyatining shu

qadar jihatlari bor va shu daraja martabalari borki, butun valiylarning tabaqalari butun suluklarida va martabalarda shu oyatga ehtiyojlarini korib undan oz martabasiga loyiq bir ma`naviy ozuqa, bir yangi ma`no olganlar. Chunki "Alloh" bir imsi jome` bolganidan asmoyi husna adadicha tavhidlar ichida mavjud.

va hokazo. Ham masalan: Qur`oniy qissalardan Muso Alayhissalom qissasining xuddi Muso Alayhissalom hassasi kabi minglab foydalari bor. U qissada ham Paygambar Alayhissalotu Vassalamni taskin va tasalli, ham kofirlarni tahdid, ham munofiqlarni takbih, ham Yahudiylarni tavbih kabi kop maqsadlari, juda kop jihatlari bordir. Shuning uchun suralarda takror etilgandir. Har yerda butun maqsadlarni ifoda ila barobar yolgiz birisi asl maqsad bolar, boshqalari unga tobe qolarlar. Agar desang: "Otgan misollardagi butun ma`nolarni qanday bilamizki,

Sozlar
Qur`on ularni iroda etgan va ishora etmoqda?"

456

Javob: Modomiki Qur`on azaliy bir xutbadir. Ham farqli, tabaqa-tabaqa bolib asrlar ustida va orqasida turib tizilgan butun bani Odamga xitob etmoqda, dars bermoqda. Albatta u farqli zehnlarga kora kopgina ma`nolarni ichiga kirgizib iroda etajak va irodasiga alomatlarni tayin etajakdir. Ha, "Ishorat-ul I`joz"da shu yerdagi ma`nolar kabi Qur`on kalimalarining kopgina ma`nolarini Sarf va Nahu Ilmining qoidalari ila va Bayon Ilmi va Ma`no Fanining dasturlari ila, Balogat Fanining qonunlari ila isbot etilgandir. Bu bilan barobar Arabcha ilmlarcha sahih va usuli dincha haq bolmoq sharti ila va Ma`no Fanicha maqbul va Bayon Ilmicha munosib va balogatcha mustahsan bolgan butun jihatlar va ma`nolar ijtihod ahli va tafsir ahli va usuli din ahli va usuli fiqh ahlining ijmo`i ila va ixtiloflarining shahodati ila Qur`onning ma`nolaridandir. U ma`nolarga darajalariga kora bittadan ishora qoygandir. Yo lafziyadir, yo ma`noga oiddir. U ma`noga oid esa yo siyoq yoki kalom siboqidan yoki boshqa oyatdan bittadan alomat u ma`noga ishora etar. Bir qismi yigirma va ottiz va qirq va oltmish, hatto sakson jild bolib muhaqqiqlar tarafidan yozilgan yuz minglab tafsirlar Qur`onning jome`iyat va lafzining garoyibligiga qat`iy bir ochiq dalildir. Nima bolganda ham... Biz shu sozda har bir ma`noga dalolat etgan ishorani qonuni ila, qoidasi ila korsatadigan soz juda uzayar. Shuning uchun sozni qisqartirib, qisman "Ishorat-ul I`joz"ga havola etamiz. Ikkinchi Yogdu: Ma`nosidagi garoyib jome`iyatdir. Ha, Qur`on butun mujtahidlarning manbalarini, butun oriflarning zavqlarini, butun vosillarning mashrablarini, butun komillarning maslaklarini, butun muhaqqiqlarning mazhablarini ma`nosining xazinasidan ehson etmoq ila barobar, doimo ularga rahbar va taraqqiyotlarida har vaqt ularga murshid bolib, u tuganmas xazinasidan ularning yollariga nurlar yoygani butun ularcha musaddaqdir va muttafiqan alayhdir. Uchinchi Yogdu: Ilmidagi garoyib jome`iyatdir. Ha, Qur`on shariatning har xil va kop ilmlarini, haqiqatning turli-tuman va kasratli ilmlarini, tariqatning farqli va hadsiz ilmlarini oz ilmining dengizidan oqitgani kabi, doira-i mumkinotning haqiqiy hikmatini va doira-i vujubning haqiqiy ilmlarini va doira-i oxiratning nozik masalalarini u dengizidan muntazam ravishda va kasrat ila oqitmoqda. Shu yogduga misol keltirilsa, bir jild yozmoq lozim kelar. Unday bolsa, yolgiz namuna bolib shu yigirma besh adad Sozlarni korsatamiz. Ha, butun yigirma besh adad Sozlarning togri haqiqatlari Qur`onning ilm dengizidan faqat yigirma besh qatradir. U Sozlarda kamchilik bolsa, mening nuqsonli fahmimga oiddir.

Sozlar

457

Tortinchi Yogdu: Bahslaridagi garoyib jome`iyatdir. Ha, inson va insonning vazifasi koinot va Koinot Xoliqining, arz va samovotning, dunyo va oxiratning, moziy va kelajakning, azal va abadning kulliy bahslarini jam etmoq ila barobar nutfadan xalq etmoqdan to qabrga kirishga qadar, yemoq, yotmoq odobidan tut to qazo va qadar bahslariga qadar, olti kun olam yaratilishidan tut to qasamlari ila ishora bolgan shamollarning esishidagi vazifalariga qadar;

ishorasi ila insonning qalbiga va irodasiga mudohalasidan tut to ya`ni, butun samovotni bir qabzasida tutishiga qadar, zaminning gul va uzum va xurmosidan tut to ila ifoda etgan ajib haqiqatga qadar va samoning

holatidagi vaziyatidan tut to tutun ila yorilishiga va yulduzlarning tushib hadsiz fazoda tarqalishiga qadar va dunyoning imtihon uchun ochilishidan to yopilishiga qadar va oxiratning birinchi manzili bolgan qabrdan, songra barzohdan, hashrdan, koprikdan tut to Jannatga, to abadiy saodatga qadar; moziy zamonining hodisalaridan, Hazrati Odam jasadining yaratilishidan, ikki oglining urushidan to Tofonga, to Fir`avn qavmining garqiga, to aksar paygambarlarning muhim hodisalariga qadar va ishora etgan azaliy hodisadan tut to ifoda etgan abadiy voqealarga qadar butun asosiy va muhim

Sozlar

458

mavzularni shunday bir tarzda bayon etarki, u bayon butun koinotni bir saroy kabi idora etgan va dunyoni va oxiratni ikki uy kabi ochib yopgan va zamin bir bogcha va samo chiroqlari ila bezatilgan bir tom kabi tasarruf etgan va moziy va istiqbolni bir kecha va kunduz kabi nazariga qarshi hozir ikki sahifa hukmida tomosha etgan va azal va abad kecha va bugun kabi hodisalar silsilasining ikki tarafi birlashgan, bogliqlik paydo etgan bir suratda bir hozirgi zamon kabi ularga boqqan bir Zoti Zuljalolga yarashadigan bir bayon tarzidir. Qandayki bir usto bino etgan va idora etgan ikki xonadan bahs etar. Dasturi va ishlarining royxat va mundarijasini qilar. Qur`on ham shu koinotni yaratgan va idora etgan va ishlarining royxatini va mundarijasini -ta`bir joiz bolsa- dasturini yozgan, korsatgan bir zotning bayoniga yarashadigan bir tarzdadir. Hech bir jihat ila soxtakorlik va sun`iy harakat asari korinmayotir. Hech bir taqlid dogi yoki boshqasining hisobiga va uning ornida ozini faraz etib gaplashgan kabi bir hiylaning alomati bolmagani kabi butun jiddiyati ila, butun pokligi ila, butun samimiyligi ila sof, nurli, porloq bayoni qanday kunduzning ziyosi "Quyoshdan keldim" aytar. Qur`on ham, "Men Olam Xoliqining bayoniman va kalomiman" der. Ha, shu dunyoni antiqa san`atlar ila bezagan va lazzatli ne`matlar ila toldirgan va san`atparvarona va ne`matparvarona shu daraja san`atining garoyibotlari ila shu daraja qiymatdor ne`matlarini dunyoning yuziga sochgan, qator holida tartiblagan va zaminning yuzida yoygan, gozalcha tizgan bir Sone`, bir Mun`imdan boshqa shu taqdir va tahsin shovqini ila va hamd va tashakkur ohanglari ila dunyoni toldirgan va zaminni bir zikrxona, bir masjid, Alloh san`atlarining bir tomoshagohiga aylantirgan Qur`oni Mo`jiz-ul Bayon kimga yarashar va kimning kalomi bola olar? Undan boshqa kim unga sohib chiqa olar? Undan boshqa kimning sozi bola olar? Dunyoni ishiqlantirgan ziyo Quyoshdan boshqa qaysi narsaga yarashar? Koinot tilsimini kashf etib olamni ishiqlantirgan Qur`on bayoni Shamsi Azaliydan boshqa kimning nuri bola olar? Kimning haddi borki, unga nozira keltirsin, uning taqlidini qilsin? Ha, bu dunyoni san`atlari ila ziynatlantirgan bir san`atkorning san`atini tahsin etgan inson ila gaplashmasligi maholdir. Modomiki qilar va bilar, albatta gapirar. Modomiki gapirar, albatta gapirishiga yarashgan Qur`ondir. Bir gulning tartiblashidan loqayd qolmagan bir Malik-ul Mulk butun mulkini shovqinga bergan bir kalomga qarshi qanday loqayd qolar? Hech boshqasiga mol etib hechga tushirarmi? Beshinchi Yogdu: Qur`onning jome`iyatidir. Bunda "Besh Ishiq" bor. uslub va ijozidagi garoyib

Birinchi Ishiq: Qur`on uslubining shu qadar ajib bir jome`iyati borki, bitta sura koinotni ichiga olgan Qur`on muhit dengizini ichiga olar. Bitta oyat u suraning xazinasini ichiga olar. Kopchilik oyatlarning har birisi bittadan kichik sura, kopchilik suralarning har birisi bittadan kichik Qur`ondir. Xullas, shu

Sozlar

459

i`jozkorona ijozdan buyuk bir lutfu irshoddir va gozal bir yengillashtirishdir. Chunki harkas har vaqt Qur`onga muhtoj bolgani holda yo ahmoqligidan yoki boshqa sabablarga binoan har vaqt butun Qur`onni oqimagan va yoxud oqishga vaqt va fursat topolmagan odamlar Qur`ondan mahrum qolmasliklari uchun har bir sura bittadan kichik Qur`on hukmiga, hatto har bir uzun oyat bittadan qisqa sura maqomiga otar. Hatto Qur`on Fotihada, Fotiha ham Bismillohda joylashgan bolganiga kashf ahli ittifoqdadirlar. Shu haqiqatga burhon esa tahqiq ahlining ijmo`idir. Ikkinchi Ishiq: Qur`on oyatlari amr va ta`qiq, va`d va va`id, targib va tarhib, zajr va irshod, qissalar va hikoyalar, Ilohiy maorif va hukmlar, qonunlar va koinot ilmlari va shaxsiy va ijtimoiy va qalbiy va ma`naviy va uxroviy hayot shartlari kabi umum kalom tabaqalari va haqiqiy ilmlar va inson ehtiyojlariga dalolati ila, ishorasi ila jome` bolmoq ila barobar, ya`ni, "Istagan har narsang uchun Qur`ondan har nima istasang ol" ifoda etgan ma`no shu daraja togriligi ila maqbul bolganki, haqiqat ahli mobaynida zarbul masal qatoriga otgandir. Qur`on oyatlarida shunday bir jome`iyat borki, har dardga davo, har hojatga ozuqa bola olar. Ha, shunday bolmoq lozim kelar. Chunki doimo taraqqiyotda martabalarni oshib otgan butun kamol ahli tabaqalarining mutlaq rahbari albatta shu xususiyatga sohib bolishi alzamdir. Uchinchi Ishiq: Qur`onning i`jozkorona ijozidir. Goh bolarki, uzun bir silsilaning ikki tarafini shunday bir tarzda zikr etarki, gozal ravishda silsilani korsatar. Ham goh bolarki, bir kalimaning ichiga ochiqchasiga, ishora navidan, ramzan, imoan bir da`voning kop burhonlarini joylashtirar. Masalan:

da oyatlar va vahdoniyat dalillarining silsilasini tashkil etgan koinot yaratilish silsilasining mabda` va muntahosini zikr ila u ikkinchi silsilani korsatar, birinchi silsilani oqittirar. Ha, bir Sone`i Hakiymga shahodat etgan olam sahifalalarining birinchi darajasi samovot va arz yaratilishlarining ilk holidir. Songra koklarni yulduzlar ila bezash ila zaminning jonzotlar ila jonlantirishi, songra Quyosh va Oyning itoat ettirishi ila mavsumlarning almashinishi, songra kecha va kunduzning ixtilof va aylanishi ichidagi ishlar silsilasidir. Yana bora-bora to kasratning eng ziyoda yoyilgan yer bolgan siymolarning va ovozlarning xususiyatlariga va imtiyozlariga va shaxslanishlariga qadar... Modomiki eng ziyoda intizomdan uzoq va tasodifning qoshilishiga ma`ruz bolgan fardlarning siymolaridagi

Sozlar

460

shaxslanishda hayrat beradigan hakimona bir intizom bolsa, ustida goyat san`atkor bir hakimning qalami ishlagani korsatilsa, albatta intizomlari zohir bolgan boshqa sahifalar oz-oziga tushunilar, naqqoshini korsatar. Ham modomiki katta samovot va arz yaratilishlarining ilk holida san`at va hikmat asari korinmoqda. Albatta koinot saroyining binosida poydevor bolib koklarni va zaminni hikmat ila qoygan bir Sone`ning boshqa qismlarida san`at asari, hikmat naqshi juda ham zohirdir. Xullas, shu oyat yashirinni izhor, zohiriyni yashirib goyat gozal bir ijoz qilgan. Haqiqatdan: dan tut to

ga qadar olti marta

ila boshlangan burhonlar silsilasi

javohirlar silsilasidir, bir nur silsilasidir, bir i`joz silsilasidir, bir ijoz silsilasidir. Qalb istaydiki, shu xazinalarda yashirin bolgan olmoslarni korsatayin. Faqat nima qilay, maqom kotarmaydi. Boshqa vaqtga qoldirib, u eshikni hozir ochmayman. Ham masalan: kalimasi ortalarida shular bor: kalomi ila

Demak besh jumlani bir jumlada toplab ijoz etgani holda vuzuhni buzmagan, tushunishni qiyinlashtirmagan. Ham masalan: Osiy

inson, "Chirigan suyaklarni kim tiriltiradi" deya qarshi chiqar kabi inkoriga qarshi

Sozlar

461

Qur`on der: "Kim boshida yaratgan bolsa, u tiriltiradi. U yaratgan zot esa har bir narsani har bir kayfiyatda bilar. Ham sizga yashil daraxtdan otash chiqargan bir zot chirigan suyakka hayot bera olar". Mana shu kalom tiriltirmoq da`vosiga kopgina jihatlar ila boqar, isbot etar. Avvalo, insonga qarshi etgan ehsonlar silsilasini shu kalomi ila boshlar, harakatlantirar, esga keltirar. Boshqa oyatlarda izoh etgani uchun qisqa kesar, aqlga havola etar. Ya`ni, sizga daraxtdan mevani va otashni va otdan rizqlarni va uruglarni va tuproqdan uruglarni va nabototni bergani kabi, zaminni sizga xush har bir ozuqangiz ichida qoyilgan- bir beshik va olamni gozal va butun lozim narsalaringiz ichida bolgan bir saroy qilgan bir zotdan qochib oz-ozingizga qolib, adamga ketib saqlanilmas. Vazifasiz bolib qabrga kirib uygontirilmaslik ila rohat yotolmaysiz. Songra u da`voning bir daliliga ishora etar: kalimasi ila ramzan der: "Ey hashrni

inkor etgan odam! Daraxtlarga boq! Qishda olgan suyaklar kabi hadsiz daraxtlarni bahorda tiriltirgan, yashillantirgan, hatto har bir daraxtda yaproq va gul va meva jihati ila uch hashrning namunalarini korsatgan bir zotga qarshi inkor ila, aqldan uzoq kormoq ila qudratiga qarshi chiqilmas". Songra bir dalilga yana ishora etar, aytar: "Sizga daraxt kabi nursiz, dagal, qorongu bir moddadan otash kabi latif, yengil, nuroniy bir moddani chiqargan bir zotdan, otin kabi suyaklarga otash kabi bir hayot va nur kabi bir idrok berishni qanday aqldan uzoq kormoqdasiz?" Songra bir dalilni yana korsatib deydiki: "Badaviylar uchun gugurt orniga otash chiqargan mashhur daraxtning yashil ekan ikki shoxi bir-biriga surilgan vaqt otashni yaratgan va namligi ila yashil va harorati ila quruq kabi ikki zid tabiatni jam etib, uni bunga asos etmoq ila har bir narsa, hatto asosiy unsurlar va asos yaratilishlar uning amriga boqar, uning quvvati ila harakat etar, hech birisi oziga-ozi bolib tabiati ila harakat etmaganini korsatgan bir zotdan, tuproqdan qilingan va songra tuproqqa qaytgan insonni tuproqdan boshqadan chiqarishi aqldan uzoq korilmas. Isyon ila unga qarshi chiqilmas. Songra Hazrati Muso Alayhissalomning mashhur daraxtini eslamoq ila shu Hz.Muhammad Alayhissalotu Vassalam da`vosi Muso Alayhissalomning ham da`vosidir. Paygambarlarning ittifoqiga yashirin bir imo etib, shu kalimaning ijoziga bir latofat yana qoshar. Tortinchi Ishiq: Qur`on ijozi shu daraja jome` va garoyibdir, diqqat etilsa korinadiki: Ba`zan bir dengizni bir idishda korsatayotganday juda keng va juda uzun va kulliy dasturlarni va umumiy qonunlarni sodda va avom fahmlarga marhamatan sodda bir juzi ila, xususiy bir hodisa ila korsatadi. Minglab misollaridan yolgiz ikki misoliga ishora etamiz. Birinchi Misol: Yigirmanchi Sozning Birinchi Maqomida tafsilan bayon bolgan uch oyatdirki, Hz.Odamning shaxsiga ismlarning ta`limi unvoni ila

Sozlar

462

insonga ilhom qilingan butun ilmlar va fanlarning ta`limini ifoda etar va Odamga maloikalarning sajda etishi va shaytonning etmasligi hodisasi ila inson naviga baliqdan malakka qadar aksar mavjudot musahhar bolgani kabi, ilondan shaytonga qadar zararli maxluqotning ham unga itoat etmasdan dushmanlik etganini ifoda etadi. Ham Muso (A.S.) qavmi bir sigirni, bir inakni kesmoq ila Misr sigirparastligidan olingan va "Sigir" hodisasida ta`sirini korsatgan bir sigir-parastlik mafkurasining Muso Alayhissalomning pichogi ila kesilganini ifoda etadi. Ham toshdan suv chiqishi, daryo oqishi va atrofga tarqalishi unvoni ila tuproq tabaqasi ostida bolgan tosh tabaqasi suv tomirlariga xazinadorlik va tuproqqa onalik etganini ifoda etadi. Ikkinchi Misol: Qur`onda kop takror etilgan Muso Alayhisalom qissasining jumlalari va juzlaridagi har bir jumlasi, hatto har bir juzi bir kulliy dasturning uchi bolib korsatilgan va u dasturni ifoda etadi. Masalan, Fir`avn vaziriga amr etarki: "Menga yuksak bir minora qur, samovotning holini kuzatib tomosha qilaman. Samoning holatlaridan ajabo Musoning (A.S.) da`vo etgani kabi samoda tasarruf etgan bir Iloh bormidir?" Mana kalimasi ila va shu juz`iy hodisa ila togsiz bir cholda bolganidan toglarni orzulagan va Xoliqni tanimaganidan tabiat-parast bolib rububiyat da`vo etgan va jabarut asarlarini korsatmoq ila nomini davom ettirgan, shuhrat-parast bolib tog-misol mashhur ehromlarni bino etgan va sehr va ruh kochishiga ishonib, janozalarini mumiya qilib, tog kabi mozorlarda muhofaza etgan Misr fir`avnlarining an`anasida hukm surgan bir ajib dasturni ifoda etar. Masalan: Garq bolgan Fir`avnga deydi: "Bugun sening garq bolgan jasadingga najot beraman" unvoni ila umum Fir`avnlarning ruh kochish fikriga binoan janozalarini mumiyalamoq ila moziydan olib istiqboldagi kelajak nasllarning tomoshagohiga yubormoq bolgan olim-olud, ibratnamo bir hayot dasturlarini ifoda etmoq ila barobar, shu oxirgi asrda u garq bolgan Fir`avnning ayni jasadi bolib kashf bolgan bir badan u garq bolgan dengizidan sohilga otilgani kabi, zamonning dengizidan asrlarning mavjlari ustida shu asr sohiliga otilishini, mo`jizona gaybiy bir ishorani, bir i`joz shu`lasini va bu bir kalima bir mo`jiza bolganini ifoda etar. Ham masalan: Bani Isroil

Sozlar

463

ogillarining kesilib, xotin va qizlarini hayotda qoldirmoq; bir Fir`avnning zamonida qilingan bir hodisa unvoni ila Yahudiy millatining aksar mamlakatlarda har asrda ma`ruz bolgan kopgina qatliomlari xotin va qizlari safihona bashariy hayotda oynagan rollarini ifoda etar.

Yahudiylarga yuzlangan shu ikki Qur`oniy hukm u millatning insonning ijtimoiy hayotida hiylakorlik ila aylantirganlari shu ikki mudhish umumiy dasturni ichiga olarki, bashariyat ijtimoiy hayotini titratgan va sa`yu amali sarmoya ila urushtirib faqirlarni boylar ila toqnashtirgan, haddan ortiq sudxorlik qilib banklarni qurishga sababiyat bergan va hiyla va makr ila mol jamlagan u millat bolgani kabi, mahrum qolganlari va doimo zulmini korganlari hukumatlardan va goliblardan intiqomlarini olmoq uchun har tur fasod komitetlariga qoshilgan va har navi isyonga qoshilgan yana u millat bolganini ifoda etadi. Masalan: "Agar togri bolsangiz, olimni istang. Hech istamaysiz". Xullas, majlisi nabaviyda kichik bir jamoatning juz`iy bir hodisa unvoni ila inson millatlari ichida yashash hirsi va olimdan qorqish ila eng mashhur bolgan Yahudiy millatining to qiyomatga qadar hol lisonlari olimni istamasliklarini va hayot hirsini tashlamasliklarini ifoda etar. Masalan: Shu unvon ila u millatning kelajakdagi taqdirini umumiy bir suratda ifoda etar. Xullas, shu millatning axloqlarida va taqdirlarida joylashgan bolgan shunday mudhish dastur uchundirki, Qur`on ularga qarshi juda shiddatli muomala qilmoqda. Dahshatli adablantirish ta`zirini bermoqda. Xullas, shu misollardan Muso Alayhissalom qissasi va Bani Isroilning boshqa juzlarini va boshqa qissalarini bu qissaga qiyos et. Hozir shu Tortinchi Ishiqdagi i`jozni ijoz shu`lasi kabi Qur`onning oddiy kalimalarining va juz`iy qismlarining orqalarida juda kop i`joz yogdulari bordir. Orifga ishora etar.

Sozlar

464

Beshinchi Ishiq: Qur`onning maqsadlari va masalalari, ma`nolari va uslublari va latifalar va gozalliklar jihati ila garoyib jome`iyatidir. Ha, Qur`oni Mo`jiz-ul Bayonning suralariga va oyatlariga va xususan suralarning fotihalariga, oyatlarning mabda` va maqta`lariga diqqat etilsa korinadiki: Balogatlarning butun navlarini, kalom fazilatlarining butun qismlarini, yuksak uslublarning butun sinflarini, axloq gozalliklarining butun fardlarini, koinot ilmlarining butun xulosalarini, Ilohiy maorifning butun mundarijalarini, shaxsiy va ijtimoiy bashariyat hayotining butun foydali dasturlarini va koinot yuksak hikmatining butun nuroniy qonunlarini jam etmoq ila barobar hech bir chalkashlik asari korinmaydi. Darhaqiqat, shu qadar farqli jinslarni bir yerda toplab bir munoqasha, bir chalkash chiqmasligi qahhor bir i`joz nizomining ishi bola olar. Darhaqiqat, butun bu jome`iyat ichida shu intizom ila barobar otgan yigirma tort adad Sozlarda izoh va isbot etilgani kabi; jahli murakkabning manbai bolgan oddiyot pardalarini keskin bayonoti ila yirtmoq, odat pardalari ostida yashirin bolgan garoyibotlarni chiqarib korsatmoq va zalolatning manbai bolgan tabiat togutini burhonning olmos qilichi ila parchalamoq va gaflat uyqusining qalin tabaqalarini chaqmoq misol na`ralari ila tarqatmoq va bashariyat falsafasini va inson hikmatini ojiz qoldirgan koinotning mushkul tilsimini va olam yaratilishining ajib muammosini fath va kashf etmoq, albatta haqiqatbin va gaybni bilgan va hidoyat-baxsh va haq-namo bolgan Qur`on kabi bir mo`jizakorning garoyib ishlaridir. Ha, Qur`onning oyatlariga insof ila diqqat etilsa korinadiki: Boshqa kitoblar kabi bir-ikki maqsadni ta`qib etgan tadrijiy bir fikrning silsilasiga oxshamaydi. Balki, daf`iy va oniy bir holati bor va qoyib yuboriladigan bir vaziyatlari bor va barobar kelgan har bir toifasi mustaqil bolib uzoq bir yerdan va goyat jiddiy va ahamiyatli bir muxobaraning bir-bir, qisqaqisqa bir suratda kelganining nishoni bor. Ha, koinotning Xoliqidan boshqa kim borki, bu daraja koinot va Koinot yaratuvchisi ila jiddiy aloqador bir muxobarani qila olsin? Hadsiz daraja haddidan chiqib Xoliqi Zuljalolni oz ixtiyori ila gapirtirsin, koinotni togri bolib gapirtirsin. Ha, Qur`onda koinot Sone`ining juda jiddiy va haqiqiy va yuksak va haq bolib gapirishi va gapirtirishi korinmoqda. Taqlidi imo etadigan hech bir nishon yoqdir. U gapirar va gapirtirar. Farzi mahol bolib Musaylima kabi hadsiz daraja haddidan chiqib taqlidkorona u izzat va azamat sohibi bolgan Xoliqi Zuljalolini oz fikri ila gapirtirib va koinotni u bilan gapirtirsa, albatta minglab taqlid nishonlari va minglab soxtakorlik alomatlari topilajakdir. Chunki eng past bir holida eng yuksak holatga kirganlarning har holati taqlidchiligini korsatar. Xullas, shu haqiqatni qasam ila e`lon etgan

Sozlar

465

ga boq, diqqat et...

UCHINCHI SHUA: Qur`oni Mo`jiz-ul Bayonning gaybiy xabarlari va har asrda yoshligini muhofaza etishi va har tabaqa insonga muvofiq kelishi ila hosil bolgan i`jozdir. Shu Shuaning "Uch Jilva"si bor. Birinchi Jilva: Gaybiy xabarlaridir. Shu jilvaning "Uch Shavqi" bor. Birinchi Shavq: Moziyga oid gaybiy xabarlaridir. Ha, Qur`oni Hakim ittifoqan ummiy va amin bir Zotning lisoni ila Hz. Odam zamonidan to Asri Saodatga qadar anbiyolarning muhim holatlarini va ahamiyatli voqealarini shunday bir tarzda zikr etadiki, Tavrot va Injil kabi kitoblarning tasdigi ostida goyat quvvat va jiddiyat ila xabar beradi. Otmishdagi eski Muqaddas Kitoblarning ittifoq etgan nuqtalarida uygunlik etgandir. Ixtilof etgan bahslarini togrilab hodisaning aslini ochiqlaydi. Demak, Qur`onning gaybni korgan nazari u otmishdagi eski Muqaddas Kitoblarning umumidan ustun moziy ahvolini koradiki, ittifoqiy masalalarda tasdiq etib ularni togriligiga shahodat beradi. Ixtilofiy masalalarda togrilab ularga togrilovchi boladi. Holbuki Qur`onning voqealari va moziy hollariga doir xabarlari aqliy bir ish emaski, aql ila xabar berilsin. Balki samoga bogliq naqldir. Naql esa qiroat va kitobat ahliga maxsusdir. Dost va dushmanning ittifogi ila qiroatsiz, kitobatsiz, omonat ila ma`ruf, ummiy laqabi ila vasflangan bir zotga nozil boladi. Ham u moziy ahvolini shunday bir suratda xabar beradiki, butun u ahvolni korayotganday bahs etadi. Chunki uzun bir hodisaning hayot manbai va ruhini oladi. Maqsadiga muqaddima qiladi. Demak Qur`ondagi natijalar, xulosalar korsatadiki, bu xulosa va natijani korsatgan butun moziyni butun ahvoli ila koradi. Zero bir zotning bir fanda yoki bir san`atda mutaxassis bolgani; xulosali bir soz ila, natijali bir san`at ila u shaxslarning mahorat va malakalarini korsatgani kabi, Qur`onda zikr qilingan voqealarning xulosalari va ruhlari korsatadiki, ularni sozlagan butun voqealarni ihota etgan, kormoqda, (ta`bir joiz bolsa) bir favqulodda mahorat ila xabar bermoqda. Ikkinchi Shavq: Istiqbolga oid gaybiy xabarlaridir. Shu qism xabarlarning kop navlari bor. Birinchi qism xususiydir. Bir qismi kashf ahli va avliyolarga maxsusdir. Masalan: Muhyiddini Arab(Q.S.) surasida

Sozlar

466

juda kop gaybiy xabarlarni topgandir. Imomi Rabboniy suralarning boshidagi muqattatot harflari ila kop gaybiy ishlarning ishoralarini va xabarlarini korgandir va hokazo... Ulamo-i botin uchun Qur`on boshdan oxirigacha gaybiy xabarlar navidandir. Biz esa umumga oid bolgan bir qismiga ishora etamiz. Buning ham juda kop tabaqalari bor. Yolgiz bir tabaqadan bahs etamiz. Xullas, Qur`oni Hakim Rasuli Akram Alayhissalotu Vassalamga der:(Izoh)

-3 -6 -8 -

4 5 7 9

1 2
(Izoh)

Bu gaybdan xabar bergan oyatlar juda kop tafsirlarda izoh etilganidan va eski harf ila nashr etmoq niyati muallifiga bergan shoshilish xatosidan bu yerda izohsiz va u qiymatdor xazinalar yopiq qoldilar.

Sozlar
3

467

kop oyatlarning ifoda etgan gaybiy xabarlardirki, aynan togri bolib chiqqandir. Xullas, juda kop e`tiroz va tanqidlarga ma`ruz va eng kichik bir xatosi tufayli da`vosini yoqotadigan bir Zotning lisonidan bunday ikkilanmasdan, mukammal jiddiyat va amniyat ila va quvvatli bir ishonchni his ettirgan bir tarzda bunday gaybiy xabar qat`iyan korsatadiki, u Zot Ustozi Azaliysidan dars olmoqda, songra sozlamoqda. Uchinchi Shavq: Ilohiy haqiqatlarga va yaratilish ila bogliq haqiqatlarga va oxiratga oid ishlarga doir gaybiy xabarlaridir. Ha, Qur`onning Ilohiy haqiqatlarga doir bayonlari va koinot tilsimini fath etib va olam yaratilishining muammosini ochgan yaratilishga oid bayonlari gaybiy xabarlarning eng muhimidir. Chunki u gaybiy haqiqatlarni hadsiz zalolat yollari ichida istiqomat ila ularni borib topmoq bashar aqlining ishi emasdir va bololmas. Basharning eng dohiy olimlari u masalalarning eng kichigiga aqllari ila yetisholmaganlari ma`lumdir. Ham Qur`on korsatgan u Ilohiy haqiqatlar va u yaratilish ila bogliq haqiqatlarni bayondan song va qalb sevinchligi va nafsni poklashdan song va ruhning taraqqiyotidan va aqlning takammulidan song basharning aqllari "Sadaqta" deb u haqiqatlarni qabul etar. Qur`onga "Barakalloh" der. Bu qismning qisman On Birinchi Sozda izoh va isboti otgandir. Takrorga hojat qolmagandir. Ammo uxroviy va barzohiy ahvol esa garchi bashar aqli bir ozi yetisholmaydi, korolmaydi. Faqat Qur`onning korsatgan yollari ila ularni kormoq darajasida isbot etadi. Oninchi Sozda Qur`onning shu gaybiy xabarlari qay daraja togri va haq bolgani izoh va isbot etilgandir. Unga murojat et. Ikkinchi Jilva: Qur`onning yoshligidir. Har asrda yangidan nozil bolar kabi yangiligini, yoshligini muhofaza etadi. Ha, Qur`on azaliy bir xutba bolib umum asrlardagi umum bashariyat tabaqalariga birdan xitob etgani uchun shunday doimiy bir yoshligi bolishi lozimdir. Hamda shunday korilgan va korinmoqda. Hatto tushuncha jihatidan farqli va iste`dod jihatidan bir-biriga zid bolgan asrlardan har asrga kora goyo u asrga maxsus kabi boqar, boqtirar va dars berar. Basharning asar va qonunlari bashar kabi qariydi, almashinadi,

Sozlar

468

ozgartiriladi. Faqat Qur`onning hukmlari va qonunlari shu qadar sobit va soglomdirki, asrlar otishi bilan yanada ziyoda quvvatini korsatmoqda. Ha, eng ziyoda oziga ishongan va Qur`onning sozlariga qarshi qulogini yopgan shu hozirgi asr va shu asrning ahli kitob insonlari Qur`onning murshidona xitobiga shu qadar muhtojdirki, goyo u xitob togridan-togriga shu asrga qaratilgandir va lafzi Ya ahlal

maktab ma`nosini ham ichiga olar. Butun shiddati ila, butun yangiligi ila, butun yoshligi ila hayqirishini olamning har tarafiga tarqatmoqda. Masalan: Shaxslar, jamoatlar muorazasidan ojiz qolganlari Qur`onga qarshi butun navi basharning va balki jinlarning ham fikrlarining natijasi bolgan zamonaviy madaniyat Qur`onga qarshi muoraza vaziyatini olganlar. Qur`on i`joziga qarshi sehrlari ila muoraza etmoqda. Hozir shu mudhish yangi muorazachiga qarshi Qur`on i`jozini oyatining

da`vosini isbot etmoq uchun madaniyatning muoraza surati ila joriy etgan asoslarini va dasturlarini Qur`on asoslari ila solishtiramiz. Birinchi darajada: Birinchi Sozdan to Yigirma Beshinchi Sozga qadar bolgan muvozanalar va mezonlar va u Sozlarning haqiqatlari va boshlari bolgan oyatlar ikki karra iki tort bolar darajasida madaniyatga qarshi Qur`onning i`jozini va galabasini isbot etar. Ikkinchi darajada: On Ikkinchi Sozda isbot etilgani kabi, bir qism dasturlarini xulosa etmoqdir. Xullas, zamonaviy madaniyat falsafasi ila bashariyat ijtimoiy hayotida tayanch nuqtasini "quvvat" qabul etar. Nishonni "manfaat" bilar. Hayot dasturini "kurash" tanir. Jamoatlarning robitasini "irqchilik va manfiy milliyat" bilar. Goyasi nafsning havaslarini qondirmoq va bashariyat hojatlarini kopaytirmoq uchun ba`zi "lavhiyot"dir. Holbuki: Quvvatning sha`ni tajovuzdir. Manfaatning sha`ni har orzuga yetarli kelmaganidan ustida urushishdir. Kurash dasturining sha`ni toqnashmoqdir. Irqchilikning sha`ni boshqasini yutmoq ila ozuqlanmoq bolganidan tajovuzdir. Xullas, shu madaniyatning shu dasturlaridandirki, butun mahosini ila barobar basharning yuzdan faqat yigirma-

Sozlar
siga bir navi yuzaki saodat berib saksonini rohatsizlikka, faqirlikka otgandir.

469

Ammo Qur`on hikmati esa, tayanch nuqtasi quvvat orniga "haq"ni qabul etar. Goyada manfaat orniga "fazilat va Allohning roziligi"ni qabul etar. Hayotda kurash dasturi orniga "yordamlashmoq dasturini" asos tutar. Jamoatlarning robitalarida irqchilik va millatchilik orniga "din va sinf va vatan robitasini" qabul etar. Goyasi "nafsoniy havaslarning nomashru` tajovuzlariga tosiq chekib ruhni yuksaklikka tashviq va yuksak hislarini qondirmoqdir va insonni insoniyat kamolotiga chorlab inson etmoqdir". Haqning sha`ni esa ittifoqdir. Fazilatning sha`ni bir-biriga tayanmoqdir. Yordamlashishning sha`ni bir-birining madadiga yetishmoqdir. Dinning sha`ni uxuvvatdir, injizobdir. Nafsi ammorani jilovlash, ruhni kamolotga qamchilamoq ila erkin qoldirmoqning sha`ni ikki dunyo saodatidir. Xullas, zamonaviy madaniyat Islomdan oldingi haq dinlardan, boxusus Qur`onning irshodlaridan olgan mahosin ila barobar, Qur`onga qarshi bunday haqiqat nazarida maglub bolgandir. Uchinchi daraja: Minglab masalalaridan yolgiz namuna sifatida uchtort masalani korsatamiz. Ha, Qur`onning dasturlari, qonunlari azaldan kelganidan abadga ketadi. Madaniyatning qonunlari kabi keksayib olimga mahkum emasdir. Doimo yoshdir, quvvatlidir. Masalan: Madaniyatning butun xayriya jamiyatlari ila, butun jabborona shiddatli tartib va qoidalari ila, butun axloqiy tarbiyagohlari ila Qur`oni Hakimning ikki masalasiga qarshi muoraza etolmasdan maglub bolgandirlar. Masalan:

Qur`onning bu i`jozkorona galabasini bir muqaddima ila bayon etamiz. Shundayki: "Ishorat-ul I`joz"da isbot etilgani kabi butun bashariyat ixtilollarining ma`dani bir kalima bolgani kabi butun yomon axloqlarning manbai ham bir kalimadir. Birinchi kalima: "Men toq bolsam, boshqasi ochlikdan olsa, menga nima". Ikkinchi kalima: "Sen ishla, men yeyman". Ha, bashariyat ijtimoiy hayotida havas va avom, ya`ni boylar va faqirlar muvozanalari ila rohat ila yashaydilar. U muvozananing asosi esa: Havas ta-

Sozlar

470

baqasida marhamat va shafqat, pastdagisida hurmat va itoatdir. Hozir birinchi kalima havas tabaqasini zulmga, axloqsizlikka, marhamatsizlikka chorlagandir. Ikkinchi kalima avomni kinga, hasadga, muborazaga chorlab, bashariyat rohatini bir necha asrdir ketkazgani kabi; shu asrda gayrat, sarmoya ila muboraza natijasi harkascha ma`lum bolgan Ovrupa katta hodisalari maydonga keldi. Xullas, madaniyat butun xayriya jamiyatlari ila va axloqiy maktablari ila va shiddatli tartib va qoidalari ila basharning u ikki tabaqasini musolaha etolmagani kabi, bashar ijtimoiy hayotining ikki mudhish yarasini davolay ololmagandir. Qur`on birinchi kalimani asosidan "zakotning shart bolishi" ila sugurib tashlar, davolar. Ikkinchi kalimaning asosini "sudxorlikning harom bolishi" ila sugurib tashlab davolar. Ha, Qur`on oyatlari olam eshigida turib sudxorlikka mumkin emasdir der. "Urush eshigini yopmoq uchun bank eshigini yoping" deb insonlarga farmon etar. Shogirdlariga "Kirmanglar" deb amr etar. Ikkinchi Asos: Madaniyat kop xotinlikni qabul etmaydi. Qur`onning u hukmini oziga hikmatga zid va inson manfaatiga zid deb qabul etar. Ha, agar uylanishdagi hikmat yolgiz jinsiy munosabat bolsa, kopayish bilaks bolishi kerak. Holbuki, hatto butun hayvonotning shahodati ila va uylangan nabototning tasdigi ila sobitdirki; uylanishning hikmati va goyasi nasl yetishtirmoqdir. Jinsiy munosabat lazzati esa u vazifani qildirmoq uchun rahmat tarafidan berilgan bir kichik haqdir. Modomiki hikmatan, haqiqatan uylanish nasl uchundir, navning baqosi uchundir. Albatta, bir yilda yolgiz bir marta tavalludga qobiliyatli va oyning yolgiz yarmida homilador bolish mumkin bolgan va ellik yoshda umidsizlikka tushgan bir xotin aksar vaqtda to yuz yilga qadar uruglanishga qobiliyatli bir erkakka yetarli kelmaganidan, madaniyat juda kop fohishaxonalarni qabul etishga majburdir. Uchinchi Asos: Muhokamasiz madaniyat, Qur`on xotinga uchdan bir bergani uchun oyatni tanqid etar. Holbuki ijtimoiy hayotda aksar hukmlar aksariyat e`tibori ila bolganidan, aksariyat e`tibori ila bir xotin ozini himoya etadigan birisini topar. Erkak esa unga yuk boladigan va nafaqasini unga qoldiradigan birisi ila birgalikda yashashga majbur bolar. Xullas, bu suratda bir xotin padaridan yarmini olsa, eri nuqsoniyatini ta`min etar. Erkak padaridan ikki parcha olsa, bir parchasini uylangan xotinining idorasiga berar; qiz ukasiga teng kelar. Xullas, Qur`on adolati bunday taqozo etar, bunday hukm etgandir.(Izoh1)
(Izoh1)

Mahkamaga qarshi va mahkamani sustirgan Shikoyat Arizasining mudofaasidan bir parchadir. Bu maqomga izoh bolgan. Men ham adliyaning mahkamasiga deymanki: Bir ming uch yuz ellik yilda va har asrda uch yuz ellik million insonlarning ijtimoiy hayotida eng muqaddas va haqiqatli Ilohiy

Sozlar

471

Tortinchi Asos: Sanam-parastlikni shiddat ila Qur`on man etgani kabi, sanam-parastlikning bir navi taqlidi bolgan surat-parastlikni ham man etar. Madaniyat esa suratlarni oz mahosinidan sanab Qur`onga muoraza etmoq istagan. Holbuki soyali-soyasiz suratlar yo tosh holiga kelgan bir zulmdir yoki jasad holiga kirgan bir riyodir yoki jismlashgan bir ehtirosdirki, basharni zulmga va riyoga va havoga havasni qamchilab tashviq etar. Ham Qur`on marhamatan xotinlarning hurmatini muhofaza uchun hayo pardasini taqishini amr etar. Toki razil havaslarning oyogi ostida u shafqat ma`danlari zillat chekmasinlar. Havaslar vositalari, ahamiyatsiz bir mol hukmiga otmasinlar.(Izoh2) Madaniyat esa xotinlarni inlaridan chiqarib, pardalarini yirtib, basharni ham boshdan chiqargandir. Holbuki oila hayoti xotin-erkak mobaynida qarshilikli hurmat va muhabbat ila davom etar. Holbuki ochiq-sochiqlik samimiy hurmat va muhabbatni mavh etib oilaviy hayotni zaharlagandir. Xususan surat-parastlik axloqni yomon holda silkitgani va ruhning sukutiga sababiyat bergani shu bilan tushuniladi: Qandayki marhuma va rahmatga muhtoj bir gozal xotin janozasiga shahvat va nafsoniy nazar ila boqmoq naqadar axloqni xarob etar. Xuddi shuning kabi: Olgan xotinlarning suratlariga va yoxud sog xotinlarning kichik janozalari hukmida bolgan suratlariga havasparvarona boqmoq chuqurdan-chuqur insonning yuksak tuygularini silkitar, buzar. Xullas, shu uch misol kabi minglab Qur`on masalalarining har birisi bashariyat saodatini dunyoda ta`minga xizmat etmoq ila barobar abadiy hayotiga ham xizmat etar. Boshqa masalalarni mazkur masalalarga qiyos eta olasan. Qandayki zamonaviy madaniyat Qur`onning bashariyatning ijtimoiy hayotiga oid bolgan dasturlariga qarshi maglub bolib Qur`onning ma`naviy i`joziga qarshi haqiqat nuqtasida qashshoq qilar. Xuddi shuning kabi, madaniyatning ruhi bolgan Ovrupa falsafasi va bashariyat hikmatini Qur`on hikmati ila yigirma besh adad Sozlarda mezonlar ila ikki hikmatning muvozanasida falsafa hikmati ojiza va Qur`on hikmatining mo`jiza bolgani qat`iyat ila isbot etilgandir. Qandayki On Birinchi va On Ikkinchi Sozlarda falsafa hikmatining ojizligi va qashshoqligi va Qur`on hikmatining i`jozi va boyligi isbot etilgandir, murojaat eta olasan.
bir dasturni uch yuz ellik ming tafsirning tasdiqlariga va ittifoqlariga tayangan holda va bir ming uch yuz ellik yil mobaynida otgan ajdodlarimizning e`tiqodlariga iqtidoan tafsir etgan bir odamni mahkum etgan haqsiz bir qarorni, albatta royi zaminda adolat bolsa, u qarorni rad va bu hukmni bekor etajakdir". (Izoh2) Xotinlar tasatturi haqida Ottiz Birinchi Maktubning Yigirma Tortinchi Yogdusi goyat qat`iy bir suratda isbot etgandirki: Tasattur xotinlar uchun fitriydir. Tasatturni olib tashlash fitratga ziddir.

Sozlar

472

Ham qanday zamonaviy madaniyat hikmati Qur`onning ilmiy va amaliy i`joziga qarshi maglub bolmoqda. Xuddi shuning kabi madaniyatning adabiyot va balogati ham Qur`onning odob va balogatiga qarshi nisbati: Yetim bir bolaning zulmatli bir huzun ila umidsiz yiglashi, ham past bir vaziyatda sarxush bir aroqxorning vavoylo-i ginosining (ashula demakdir) nisbati ila yuksak bir oshiqning vaqtinchalik bir ayriliqdan mushtoqona, umidkorona bir huzun ila ginosi (ashulasi); ham zafar yoki urushga va yuksak fidokorliklarga chorlamoq uchun tashviqqorona vatan qasidalariga nisbati kabidir. Chunki odob va balogat ta`siri uslub e`tibori ila yo huzun berar, yo sevinch berar. Huzun esa ikki qismdir: Yo dostliksizlikdan kelar, ya`ni ahbobsizlikdan, sohibsizlikdan kelgan qorongu bir huzundirki; zalolat-olud, tabiatparast, gaflatpesha bolgan madaniyat adabiyotining bergan huzundir. Ikkinchi huzun dostlardan ayrilishdan kelar, ya`ni ahbob bor, firogida mushtoqona bir huzun berar. Xullas, shu huzun hidoyat-ado, nur-afshon Qur`onning bergan huzunidir. Ammo sevinch esa, u ham ikki qismdir: Birisi nafsni havaslarga tashviq etar. U ham teatrchi, kinochi, romanchi madaniyat adabiyotining sha`nidir. Ikkinchi sevinch nafsni sustirib, ruhni, qalbni, aqlni, sirni yuksakliklarga, asl vatanlariga, maqqori abadiylariga, uxroviy ahboblariga yetishmoq uchun latif va odobli ma`sumona bir tashviqdirki, u ham Jannat va abadiy saodatga va ru`yati jamolullohga basharni chorlagan va shavqqa keltirgan Qur`oni Mo`jiz-ul Bayonning bergan sevinchidir. Xullas

ifoda etgan azim ma`no va buyuk haqiqat kaltafahm bolganlarcha va diqqatsizlik ila mubolagali bir balogat uchun mahol bir surat deb oylaydilar. Aslo! Mubolaga emas, mahol bir surat emas, ayni haqiqat bir balogat va mumkin va mavjud bir suratdadir. U suratning bir jihati shudirki; ya`ni, Qur`ondan sizib chiqmagan va Qur`onning moli bolmagan ins va jinning butun gozal sozlari toplansa, Qur`onni oxshatolmas demakdir. Ham yetolmaganki, korsatilmaydi. Ikkinchi jihati shudirki: Jin va ins, hatto shaytonlar fikrlarining natijasi va ishlarining yakuniy natijasi bolgan madaniyat va falsafa hikmati va ajnabiy adabiyot Qur`onning ahkom va hikmat va balogatiga qarshi ojiz darakasidadirlar demakdir. Qandayki namunasini korsatdik. Uchinchi Jilva: Qur`oni Hakim har asrdagi bashar tabaqasining har bir tabaqasiga goyo togridan-togriga u tabaqaga xususiy yuzlangandir, xitob

Sozlar

473

etmoqda. Ha, butun bani Odamga butun tabaqalari ila eng yuksak va eng nozik ilm bolgan iymonga va eng keng va nuroniy fan bolgan ma`rifatullohga va eng ahamiyatli va turli-tuman maorif bolgan Islom hukmlariga da`vat etgan, dars bergan Qur`on bolsa, har navga, har toifaga muvofiq keladigan bir dars bermogi kerakdir. Holbuki dars birdir, boshqa-boshqa emas. Unday bolsa, ayni darsda tabaqalar bolishi lozimdir. Darajaga kora har biri Qur`onning pardalaridan bir pardadan dars hissasini olar. Shu haqiqatning kop namunalarini zikr etganmiz. Ularga murojaat etilishi mumkin. Yolgiz bu yerda bir-ikki juzining, ham yolgiz bir-ikki tabaqasining tushunish hissasiga ishora etamiz: Masalan: Kasratli

tabaqa bolgan avom tabaqasining shundan tushunish hissasi: "Janobi Haq padar va valaddan va oxshashdan va zavjadan munazzahdir". Yanada ortaroq bir tabaqa shundan "Iso Alayhissalomning va maloikalarning va tavalludga mazhar narsalarning uluhiyatini inkor etmoqdir". Chunki mahol bir narsani inkor etmoq zohiran foydasiz bolganidan balogatda foydaga sabab boladigan bir lozimi hukm murod bolar. Xullas, jismoniyatga maxsus ogil va otani rad etmoqdan murod esa, ogli va otasi va tengi bolganlarning uluhiyatlarini rad va ma`bud bolishga loyiq bolmaganliklarini korsatmoqdir. Shu sirdandirki, Ixlos Surasi harkasga, ham har vaqt foyda bera olar. Yana bir oz oldin bir tabaqaning tushunish hissasi: "Janobi Haq mavjudotga qarshi tavlid va tavalludni his ettiradigan butun robitalardan munazzahdir. Sherik va yordamchidan va hamjinsdan mubarrodir. Balki mavjudotga qarshi nisbati Xalloqiyatdir. "Amri kun fayakun" ila azaliy irodasi ila, ixtiyori ila ijod etar. Lozimona va majburiyona va gayri ixtiyoriy boladigan kabi kamolga zid har bir robitadan munazzahdir". Yanada yuksak bir tabaqaning tushunish hissasi: Janobi Haq azaliydir, abadiydir, avval va oxirdir. Hech bir jihatda na zotida, na sifatida, na ishlarida noziri, tengi, oxshashi, misli, misoli, ornagi yoqdir. Yolgiz af`olida, shuunida tashbehni ifoda etgan masal bor: Bu tabaqalarga oriflar tabaqasi, ishq ahli

tabaqasi, siddiqlar tabaqasi kabi boshqa-boshqa his sohiblarini qiyos eta olasan. Ikkinchi misol: Masalan, Birinchi tabaqaning shundan tushunish hissasi shudirki: "Rasuli Akram Alayhissalotu Vassalamning xizmatkori yoki "Valadim" xitobiga mazhar bolgan Zayd izzatli zavjasini oziga teng topmagani uchun taloq etgan. Allohning amri ila Rasuli Akram Alayhissalotu Vassalam olgan. Oyat der: "Paygambar sizga bolam desa, risolat jihati ila aytar. Shaxsiyat e`tibori ila otangiz emaski, olgan xotinlari

Sozlar

474

unga munosib tushmasin". Ikkinchi tabaqaning tushunish hissasi shudirki: Bir buyuk amir raiyatiga padarona shafqat ila boqar. Agar u amir zohir va botin bir Podshohi Ruhoniy bolsa, u payt marhamati padarning yuz marta shafqatidan oldin ketganidan u raiyatning kishilari uning haqiqiy avlodi kabi unga padar nazari ila boqarlar. Padar nazari juft nazariga inqilob etolmaganidan, qiz nazari ham zavja nazariga osoncha almashmaganidan, xalqning fikrida Paygambar (S.A.V.) mo`minlarning qizlarini olishi shu sirga uygun kelmaganidan Qur`on der: "Paygambar (S.A.V.) Allohning marhamati nazari ila sizga shafqat etar, padarona muomala qilar. Risolat nomiga siz uning avlodi kabisiz. Faqat insoniyat shaxsiyati e`tibori ila otangiz emasdirki, sizdan xotin olishi munosib tushmasin". Uchinchi qism shunday tushunarki: Paygambarga (SA.V.) boglanib uning kamolotiga tayanib uning padarona shafqatiga e`timod etib kamchilik va gunohlar qilmasligingiz kerak demakdir. Ha, koplar borki, kattalariga va murshidlariga e`timod etib tanballik etar. Hatto ba`zan "Namozimiz qilingan" der. (Bir qism Alaviylar kabi) Tortinchi Nuqta: Bir qism shu oyatdan shunday gaybiy bir ishora fahm etarki: Paygambarning (S.A.V.) erkak bolalari balogatga yetmasdan, erkaklar bolib, nasli bir hikmatga binoan qolmaydi. Yolgiz "erkaklar" ta`birining ifodasi ila, xotinlarning padari bolganiga ishora etganidan, xotinlar bolib nasli davom etadi. Falillahilhamd, Hazrati Fotimaning muborak nasli Hasan va Husan kabi ikki nuroniy silsilaning badri munavvari Shamsi Nubuvvatning ma`naviy va moddiy naslini davom ettirmoqdalar.

(Birinchi Shu`la uch Shua ila xotima topdi.)

Sozlar

475

Sozlar

476

IKKINCHI SHU`LA: Ikiknchi Shu`laning "Uch Nur"i bor. Birinchi Nur: Qur`oni Mo`jiz-ul Bayonning hay`ati majmuasida xolis bir salosat, oliy bir salomat, metin bir tasonud, mahkam bir tanosub, jumlalari va shakllari mobaynida kuchli bir taovun, va oyatlar va maqsadlari mobaynida yuksak bir tajovub bolganini Bayon Ilmi va Ma`no Fani va Bayon Fanining Zamaxshariy, Sakkokiy, Abdulqoxiri Jurjoniy kabi minglab dohiy imomlarning shahodati ila sobit bolgani holda, u tajovub va taovun va tasonudni va salosat va salomatni sindiradigan, buzadigan sakkiz-toqqiz muhim sabablar bor ekan, u sabablar buzishga emas, balki salosatiga, salomatiga, tasonudiga quvvat bergan-

Sozlar

477

dir. Yolgiz, u sabablar bir daraja hukmini ijro etib, boshlarini nizom va salosat pardasidan chiqarganlar. Faqat qandayki bir maromli, tekis bir daraxtning gavdasidan bir qism chiqintilar, uchchalar chiqar. Lekin daraxtning uygunligini buzmoq uchun chiqmaydilar. Balki, u daraxtning ziynatli takammuliga va jamoliga mador bolgan mevani bermoq uchun chiqadilar. Aynan shuning kabi, shu sabablar ham Qur`on nazmining salosatiga qiymatdor ma`nolarni ifoda uchun uchli boshlarini chiqaradilar. Xullas, u Qur`oni Mubin yigirma yilda hojatlarning mavqe`lari e`tibori ila bolak-bolak bolib, tarqoq parcha-parcha nozil bolgani holda, shunday bir toliq bir uygunligi bordirki, goyo bir martada nozil bolgan kabi bir munosabat korsatadi. Ham u Qur`on yigirma yilda ham muxtalif, bir-biridan farqli nozil bolish sabablariga kora kelgani holda, tasonudning kamolini shunday korsatadiki, goyo bir sababi vohid ila nozil bolgandir. Ham u Qur`on bir-biridan farqli va takrorli savollarning javobi bolib kelgani holda, nihoyat uygunlik va ittihodni korsatadi. Goyo bir savoli vohidning javobidir. Ham Qur`on bir-biriga zid bolgan kopgina hodisalarning hukmlarini bayon uchun kelgani holda, shunday bir mukammal intizomni korsatadiki, goyo bir hodisa-i vohidning bayonidir. Ham Qur`on bir-biriga muxolif, turli-tuman holatda hadsiz muxotoblarning faxmlariga munosib uslublarda tanazzuloti kalomiya ila nozil bolgani holda, shunday bir gozal oxshashlik va gozal bir salosat korsatadiki, goyo holat birdir, bir tushunish darajasidir, suv kabi oqadigan bir salosat korsatadi. Ham u Qur`on bir-biridan uzoq bolgan kopgina muxotoblarning sinflariga yuzlangan mutakallim bolgani holda, shunday bayonining bir yengilligi, nizomining bir jazolati, anglatishdagi bir tushunarlilik borki, goyo muxotobi bir sinfdir. Hatto har bir sinf oylarki, shaxsan muxotob yolgiz ozidir. Ham Qur`on bir-biridan farqli daraja-daraja oldinlagan irshodiy ba`zi goyalarga yetishtirmoq va hidoyat etmoq uchun nozil bolgani holda, shunday bir mukammal istiqomat, shunday bir muvozanat diqqati, shunday bir intizom gozalligi bordirki, goyo maqsad birdir. Xullas, bu sabablar qorishiqlikning sababi ekan, Qur`on bayonining i`jozida, salosat va uygunligida ishlattirilgandirlar. Ha, qalbi xastaliksiz, aqli mustaqim, vijdoni marazsiz, zavqi salim har odam Qur`onning bayonida gozal bir salosat, ra`no bir tanosub, xush bir ohang, tengsiz bir fasohat korar. Ham korishida salim bir kozi bolgan koradiki, Qur`onda shunday bir koz bordirki, u koz butun koinotni zohir va botini ila yaqqol, koz ongida bir sahifa kabi korar, istagani kabi aylantirar, istagani bir tarzda u sahifaning ma`nolarini aytar. Shu Birinchi Nurning haqiqatini misollar ila ochiqlasak, bir nechta jildli kitob lozim. Unday bolsa, boshqa arabcha risolamda va "Ishorat-ul I`joz"da va shu yigirma besh adad Sozlarda shu haqiqatning isbotiga doir bolgan izohlar ila qanoat qilib misol sifatida Qur`onning tamomini birdan korsataman.

Sozlar

478

Ikkinchi Nuri: Qur`oni Hakimning oyatlarining xotimalarida korsatgan xulosalar va asmoyi husna jihatidagi tengsiz uslubida bolgan mo`jizalik maziyatiga doirdir.
ESLATMA: Shu Ikkinchi Nurda kop oyatlar keladi. U oyatlar yolgiz

Ikkinchi Nurning misollari emas, balki otgan masalalar va shualarning misollari ham boladilar. Bularni haqqi ila izoh etmoq juda uzun bolar. Hozircha soddalashtirishga va qisqartirishga majburman. Shuning uchun goyat muxtasar bir tarzda shu i`joz buyuk sirining misollaridan bolgan oyatlarga bittadan ishora etib tafsilotini boshqa vaqtga qoldirdik. Xullas, Qur`oni Mo`jiz-ul Bayon oyatlarning xotimalarida kopincha ba`zi xulosalarni zikr etarki, u xulosalar yo asmoyi husnani yoki ma`nolarini ichiga oladi va yoxud aqlni tafakkurga chorlamoq uchun aqlga havola etar va yoxud Qur`onning maqsadlaridan kulliy bir qoidani ichiga olarki, oyatni ta`kid va quvvatlantirmoq uchun xulosalar qilar. Xullas, u xulosalarda Qur`onning yuksak hikmatidan ba`zi ishoralar va Alloh hidoyatining obi hayotidan ba`zi qatralar, Qur`on i`jozining chaqmoqlaridan ba`zi uchqunlar bordir. Hozir juda kop u ishoralardan yolgiz on donasini ijmolan zikr etamiz. Ham juda kop misollaridan bittadan misol va har bir misolning juda kop haqiqatlaridan yolgiz har birida bir haqiqatning ijmoliy ma`nosiga ishora etamiz. Bu on ishoraning aksarisi aksar oyatlarda toplangan holda barobar bolib haqiqiy bir i`joz naqshini tashkil etarlar. Ham misol sifatida keltirganimiz oyatlarning aksarisi aksar ishoralarga misoldir. Biz yolgiz har oyatdan bir ishora korsatamiz. Misol keltiradiganimiz oyatlardan eski Sozlarda bahsi otganlarning yolgiz ma`nosiga bir yengil ishora etamiz. Birinchi Jazolat Maziyati: Qur`oni Hakim i`jozkor bayonlari ila Sone`i Zuljalolning ishlari va asarlarini nazarga qarshi yoyar, namoyon etar. Songra u asarlar va ishlarida asmoyi Ilohiyani chiqarar. Yoki hashr va tavhid kabi Qur`onning asl maqsadlarini isbot etar. Birinchi ma`noning misollaridan masalan:

Ikkinchi qismning misollaridan masalan:

Sozlar

479

ila oxir...

ga qadar...

Birinchi oyatda asarlarni namoyon etib bir natijaning, bir muhim istakning muqaddimalari kabi, ilm va qudratga goyalar va nizomlari ila shahodat etgan eng azim asarlarni gozal bir shaklda soylar. Aliym ismini chiqarar. Ikkinchi oyatda Birinchi Shu`laning Birinchi Shuasining Uchinchi Nuqtasida bir daraja izoh bolgani kabi; Janobi Haqning buyuk ishlarini, azim asarlarini zikr etib natijasida qiyomat kunida bolgan hashrni natija sifatida zikr etmoqda. Ikkinchi Balogat Nuktasi: Qur`on basharning nazariga Ilohiy san`atlarning toqimalarini ochar, korsatar. Songra xulosada u toqimalarni ismlar ichida chiqarar va yoxud aqlga havola etar. Birinchining misollaridan masalan:

Xullas boshda der: "Samo va zaminni rizqimizga ikki xazina kabi muhayyo etib u yerdan yomgirni, bu yerdan ekinlarni chiqargan kimdir? Allohdan boshqa katta samo va zaminni ikki mute xazinador hukmiga biror kishi keltira oladimi? Unday bolsa, shukr unga oiddir". Ikkinchi ifodada derki: "Sizning a`zolaringiz ichida eng qiymatdor koz va quloqlaringiz sohibi kimdir? Qaysi tazgoh va dokondan oldingiz? Bu latif qiymatdor koz va quloqni beradigan faqat Rabbingizdir. Sizni ijod etib tarbiya etgan udirki, bularni sizga bergandir. Unday bolsa yolgiz Rab udir, Ma`bud ham u bola olar". Uchinchi ifodada der: "Olgan yerni tiriltirib, yuz minglab olgan toifalarni tiriltirgan kimdir? Haqdan boshqa va butun koinotning Xoliqidan boshqa shu ishni kim qila olar? Albatta u qilar. U ihyo etar. Modomiki Xaqdir, huquqni zoye etmaydi. Sizni bir mahkama-i kubroga yuboradi. Yerni tiriltirgani kabi, sizni ham

Sozlar
ihyo etajakdir".

480

Tortinchi ifodada der: "Bu azim koinotni bir saroy kabi, bir shahar kabi mukammal intizom ila idora etib tadbirini korgan Allohdan boshqa kim bola olar? Modomiki Allohdan boshqa bololmas, katta koinotni butun jismlari ila goyat oson idora etgan qudrat shu daraja nuqsonsiz, nihoyatsizdirki, hech bir sherik va ishtirokka va muovanat va yordamga ehtiyoji bololmas. Katta koinotni idora etgan kichik maxluqlarni boshqa qollarga qoldirmas. Demak, istar-istamas "Alloh" deysiz." Xullas, birinchi va tortinchi ifoda "Alloh" der, ikkinchi ifoda "Rab" der, uchinchi ifoda "Al-Haq" der. naqadar

mo`jizona tushganini angla. Xullas, Janobi Haqning azim tasarruflarini, qudratining muhim toqimalarini zikr etar. Songra esa u azim asarlarning, toqimalarning dastgohi der. Ya`ni "Haq" "Rab"

"Alloh" ismlarini zikr etmoq ila u azim tasarruflarning manbaini korsatar.

Ikkinchining misollaridan:

Xullas, Janobi Haqning mukammal qudratini va rububiyatining azamatini korsatgan va vahdoniyatiga shahodat etgan samovot va yerning yaratilishidagi uluhiyat saltanatining tajalliysi; va kecha-kunduzning ixtilofidagi rububiyat tajalliysi; va inson ijtimoiy hayotiga eng katta bir vosita bolgan kemani dengizda itoat ettirmoq ila rahmat tajalliysi; va samodan obi hayotni olgan zaminga yuborib zaminni yuz ming toifalari ila tiriltirib ajoyib bir mahshar suratiga keltirishdagi qudrat azamatining tajalliysi; va zaminda hadsiz muxtalif hayvonlarni oddiy bir tuproqdan yaratishdagi rahmat va qudrat tajalliysi; va shamollarni

Sozlar

481

osimliklar va hayvonlarning nafas olish va changlanishlariga xizmat kabi azim vazifalar ila vazifalantirib tadbir va nafas olishga uygun vaziyatga keltirmoq uchun harakatlantirish va idorasidagi rahmat va hikmat tajalliysi; va zamin va osmon ortasida rahmat vositasi bolgan bulutlarni ajoyib bir mahshar kabi muallaqda toplab tarqatmoq, bir qoshin kabi istirohat ettirib vazifa boshiga da`vat etmoq kabi tashiridagi rububiyat tajalliysi kabi san`at toqimalarini sanab otgandan song aqlni ularning haqiqatlariga va tafsiliga chorlab tafakkur ettirmoq uchun aqlga havola etar. Uchinchi Jazolat Maziyati: Ba`zan Qur`on Janobi Haqning fe`llarini tafsil etar. Songra bir xotima ila ijmol etar. Tafsili ila qanoat berar, ijmol ila hifz ettirar, boglar. Masalan: der. U bilan aqllarni uygotmoq uchun

Xullas, Hazrati Yusuf va ajdodiga berilgan ne`matlarni shu oyat ila ishora etar. Derki: Sizni butun insonlar ichida paygambarlik maqomi ila sarfiroz, butun paygambarlar silsilasini silsilangizga boglab, silsilangizni navi bashar ichida butun silsilaning sardori; xonadoningizni Ilohiy ilmlar va Rabboniy hikmatlarga bir ta`lim va hidoyat hujrasi suratida keltirib u ilm va hikmat ila dunyoning saodatkorona saltanatini, oxiratning abadiy saodati ila sizda birlashtirmoq, seni ilm va hikmat ila Misrga ham aziz bir rais, ham oliy bir nabiy, ham hakim bir murshid etmoq bolgan Allohning ne`matini zikr va sanab chiqib; ilm va hikmat ila uni, ota-bobolarini tanlanganlardan qilganini zikr etmoqda. Songra "Sening Rabbing Aliym va Hakimdir" der. "Uning rububiyati va hikmati taqozo etarki, seni va ota bobolaringni Aliym, Hakim ismiga mazhar etsin". Xullas, u izohli ne`matlarni shu xotima ila xulosa etar. Ham masalan:

Sozlar

482

Xullas, shu oyat Janobi Haqning navi basharning ijtimoiy hayotidagi tasarruflarini shunday korsatadiki; izzat va zillat, faqirlik va boylik togridantogriga Janobi Haqning istakiga va irodasiga bogliqdir. Demak kasrat tabaqalarining eng tarqoq tasarruflariga qadar Allohning istak va taqdiri iladir. Tasodif qoshilolmas. Shu hukmni bergandan song insoniyat hayotida eng muhim ish uning rizqidir. Shu oyat basharning rizqini togridan-togriga Razzoqi Haqiqiyning Rahmat xazinasidan yuborganini bir-ikki muqaddima ila isbot etar. Shundayki: Der: "Rizqingiz yerning hayotiga bogliqdir. Yerning tirilishi esa bahorga boqar. Bahor esa Shams va Qamarni itoat ettirgan, kecha va kunduzni aylantirgan zotning qolidadir. Unday bolsa bir olmani bir odamga haqiqiy rizq qilib butun yer yuzini butun mevalar ila toldirgan Zot bera olar. Va u unga haqiqiy Razzoq bolar". Songra esa:

der. Bu jumlada u tafsilotli fe`llarni ijmol va isbot etar. Ya`ni "Sizga hisobsiz rizq bergan udirki, bu fe`llarni qilar". Tortinchi Balogat Nuktasi: Qur`on goh bolar, Allohning maxluqotini bir tartib ila zikr etar; songra u maxluqot ichida bir nizom, bir mezon bolganini va uning samaralari bolganini korsatmoq ila goyo bir shaffofiyat, bir porloqlik bermoqdaki; songra u oyna-misol tartibidan jilvasi bolgan Allohning ismlarini korsatar. Goyo u mazkur maxluqot sozlardir. Shu ismlar uning ma`nolari, yoxud u mevalarning uruglari, yoxud xulosalaridir. Masalan:

Xullas, Qur`on inson yaratilishining u ajib, garib, badi`, muntazam, mavzun hollarini shunday oyna-misol bir tarzda zikr etib tartib etmoqdaki;

Sozlar

483

ichida oz-oziga korinmoqda va ozini ayttirmoqda. Hatto vahiyning bir kotibi shu oyatni yozarkan, hali shu kalima kelmasdan avval shu kalimani aytgandir. "Ajabo, menga ham vahiy keldimi" oylovida qolgan. Holbuki avvalgi kalomning mukammal nizom va shaffofiyatidir va insijomidirki, u kalom kelmasdan ozini korsatgandir. Ham masalan:

Xullas, Qur`on shu oyatda Alloh qudratining azamati va rububiyat saltanatini shunday bir tarzda korsatmoqdaki: Quyosh, Oy, yulduzlar amrbardor askarlari kabi amriga muxayyo; kecha va kunduzni oq va qora ikki xat kabi yoki ikki tasma kabi bir-biri orqasida aylantirib rububiyat oyatlarini koinot sahifalarida yozgan va rububiyat arshida turgan bir Qodiyri Zuljalolni korsatganidan, har ruh eshitsa

deyishni istar. Demak

avvalgining xulosasi, urugi, mevasi va obi hayoti hukmiga otar. Beshinchi Jazolat Maziyati: Qur`on ba`zan ozgarishga ma`ruz va muxtalif kayfiyatga mador moddiy juz`iyotni zikr etar. Ularni ozgarmas asos haqiqatlar suratiga aylantirmoq uchun ozgarmas, nuroniy, kulliy ismlar ila ijmol etar, boglar. Va yoxud tafakkurga va ibratga tashviq etadigan bir xulosa ila xotima berar. Birinchi ma`noning misollaridan masalan:

Sozlar

484

Xullas, shu oyat avvalo: "Hazrati Odamning xalifalik masalasida maloikalardan ustunligiga mador uning ilmi bolgani" bolgan juz`iy bir hodisani zikr etar. Songra u hodisada maloikalarning Hazrati Odamga qarshi ilm nuqtasida maglubiyatlari hodisasini zikr etar. Songra bu ikki hodisani ikki kulliy ism ila xulosa etar. Ya`ni, ya`ni "Aliym va Hakim sen bolganing

uchun Odamni ta`lim etding, bizga golib boldi. Hakim bolganing uchun bizga iste`dodimizga kora bermoqdasan. Uning iste`dodiga kora ustunlik bermoqdasan". Ikkinchi ma`noning misollaridan masalan:

ila oxir.. Xullas, shu oyatlar Janobi Haqning qoy, echki, sigir, tuya kabi maxluqlarini insonlarga xolis, sof, laziz bir sut chashmasi; uzum va xurmo kabi san`atli asarlarni ham insonlarga latif, laziz, shirin bittadan ne`mat tuvaklari va qozonlari; va ari kabi kichik qudrati mo`jizasini shifoli va shirin gozal bir sharbatchi qilganini oyat shunday korsatgandan song tafakkurga, ibratga, boshqa narsalarga ham qiyos etishga tashviq uchun der, xotima berar. Oltinchi Balogat Nuktasi: Goh boladiki, oyat keng bir kasratga rububiyat hukmlarini yoyar, songra birlik jihati hukmida bir vahdat robitasi ila birlashtirar va yoxud kulliy bir qoida ichida yerlashtirar. Masalan:

Sozlar

485

Xullas, Oyat-ul Kursida on jumla ila on tavhid tabaqasini boshqaboshqa ranglarda isbot etmoq ila barobar jumlasi ila goyat keskin bir shiddat ila shirkni va boshqaning mudohalasini kesar, otar. Ham shu oyat ismi a`zamning mazhari bolganidan, Ilohiy haqiqatlarga oid ma`nolari a`zamiy darajadadirki, a`zamiyat darajasida bir rububiyat tasarrufini korsatmoqda. Ham umum samovot va yerga birdan yuzlangan uluhiyat tadbirini eng a`zamiy bir darajada umumni qamragan bir hofiziyatni zikr etgandan song bir vahdat robitasi va birlik jihati u a`zamiy tajalliylarning manbalarini Ham masalan: ila xulosa etar.

Xullas, shu oyatlar avvalo Janobi Haqning insonga qarshi shu katta koinotni qanday bir saroy hukmida xalq etib samodan zaminga obi hayotni yuborib, insonlarga rizqni yetishtirmoq uchun zaminni va samoni ikki xizmatkor etgani kabi, zaminning boshqa taraflarida bolgan har bir navi mevalaridan har bir odamga foydalanish imkoni bermoq, ham insonlarga sa`ylarining samaralarini almashtirib har navi tirikchilik vositasini ta`min etmoq uchun kemani inson-

Sozlar

486

ga musahhar etgandir. Ya`ni dengizga, shamolga, daraxtga shunday bir vaziyat berganki, shamol bir qamchi, kema bir ot, dengiz uning oyogi ostida bir chol kabi turar. Insonlarni kema vositasi ila butun zaminga munosabatdor etmoq ila barobar irmoqlarni, katta daryolarni insonning fitriy bittadan toshish vositalari hukmida itoat ettirmoq; ham Quyosh ila Oyni sayr ettirib mavsumlarni va mavsumlarda almashgan Mun`imi Haqiqiyning rang-rang ne`matlarini insonlarga taqdim etmoq uchun ikki musahhar xizmatkor va u buyuk jovonni aylantirmoq uchun ikki rulchi hukmida xalq etgan. Ham kecha va kunduzni insonga musahhar, ya`ni istirohat uchun uyquga kechani yopinchiq, kunduzni tirikchiliklariga tijoratgoh hukmida itoat ettirgandir. Xullas, bu Allohning ne`matlarini sanab otgandan song, insonga berilgan ne`matlarning naqadar keng bir doirasi bolganini korsatib, u doirada qay daraja hadsiz ne`matlar tola bolganini shu

xulosa ila korsatar. Ya`ni: Iste`dod va fitriy ehtiyoj lisoni ila inson nima istagan bolsa, hammasi berilgan. Insonga bolgan Allohning ne`matlari sanash ila bitmas, tugamas. Ha, insonning modomiki bir ne`mat dasturxoni samovot va yer bolsa va u dasturxondagi ne`matlardan bir qismi Shams, Qamar, kecha, kunduz kabi narsalar bolsa, albatta insonga yuzlangan bolgan ne`matlar haddu hisobga kelmas. Yettinchi Balogat Siri: Goh boladiki oyat zohiriy sababni ijodning qobiliyatidan ajratmoq va uzoq korsatmoq uchun musabbabning goyalarini, samaralarini korsatar. To tushunilsinki, sabab yolgiz zohiriy bir pardadir. Chunki goyat hakimona goyalarni va muhim samaralarni iroda etmoq goyat Aliym, Hakim birining ishi bolmoq lozimdir. Sababi esa idroksiz, jonsizdir. Ham samara va goyalarini zikr etmoq ila oyat korsatadiki, sabablar garchi zohiriy nazarda va vujudda musabbabot ila boglangan va bitishgan korinar. Faqat haqiqatda oralarida uzoq bir masofa bor. Sababdan musabbabning ijodiga qadar shu daraja uzoqlik borki, eng katta bir sababning qoli eng oddiy bir musabbabning ijodiga yetisholmas. Xullas, sabab va musabbab orasidagi uzun masofada Allohning ismlari bittadan yulduz kabi zuhur etar. Matlalari u ma`naviy masofadir. Qandayki zohir nazarda toglarning ufq doirasida samoning etaklari bitishgan va ulashgan korinar. Holbuki togning ufq doirasidan samoning etagiga qadar umum yulduzlarning matlalari va boshqa narsalarning maskanlari bolgan bir buyuk masofa bolgani kabi, sabablar ila musabbabot mobaynida shunday ma`naviy bir masofa borki, iymonning durbini ila, Qur`onning nuri ila korinar. Masalan:

Sozlar

487

Xullas, shu oyati karima Allohning qudrat mo`jizalarini bir hikmat tartibi ila zikr etib sabalarni musabbabotga boglab eng oxirda lafzi ila bir

goyani korsatadiki, u goya butun u bir-biriga bogliq sabablar va musabbabot ichida u goyani korgan va ta`qib etgan yashirin bir mutasarrif bolganini va sabalar uning pardasi bolganini isbot etar. Ha, ta`biri ila butun sabablarni ijod qobiliyatidan ajratar. Ma`nan der: "Sizga va hayvonlaringizga rizqni yetishtirmoq uchun suv samodan kelmoqda. U suvda sizga va hayvonlaringizga achinib shafqat etib rizq yetishtirmoq qobiliyati bolmaganidan; suv kelmaydi, yuboriladi demakdir. Ham, tuproq nabototi ila ochilib, rizqingiz u yerdan kelmoqda. Hissiz, idroksiz tuproq sizning rizqingizni oylab shafqat etmoq qobiliyatidan juda uzoq bolganidan, tuproq oz-oziga ochilmaydi, birisi u eshikni ochmoqda, ne`matlarni qollaringizga bermoqda. Ham, otlar daraxtlar sizning rizqingizni oylab marhamatan sizga mevalarni, donlarni yetishtirmoqdan juda kop uzoq bolganidan, oyat korsatadiki, ular bir Hakiymi Rahiymning parda orqasidan uzatgan iplar va arqonlardirki, ne`matlarini ularga toqqan, jonzotlarga uzatmoqda. Xullas, shu bayonlardan Rahiym, Razzoq, Mun`im, Kariym kabi kop ismlarning matlalari korinmoqda. Ham masalan:

Sozlar

488

Xullas, shu oyat rububiyat mo`jizalarining eng muhimlaridan va rahmat xazinasining eng ajib pardasi bolgan bulutlarning tashkilotida yomgir yogdirishdagi ajib tasarruflarni bayon etarkan, goyo bulutning parchalari havo tabaqasida tarqalib saqlangan vaqt, istirohatga ketgan askarlar kabi bir sur ovozi ila toplangani kabi Allohning amri ila toplanar, bulut tashkil etar. Songra kichik-kichik toifalar bir qoshin tashkil etar kabi, u parcha-parcha bulutlarni birlashtirib, -qiyomatda sayyor toglar kattaligi va shaklida va namlik va oqlik jihatida qor va dol kayfiyatida bolgan- u bulut parchalaridan obi hayotni butun jonzotlarga yubormoqda. Faqat u yuborishda bir iroda, bir qasd korinmoqda. Hojatga kora kelmoqda, demak yuborilmoqda. Osmon porloq, sof, hech bir narsa yoq ekan bir mahshari ajoyib kabi togvoriy parchalar oz-oziga toplanmaydi, balki jonzotlarni tanigan birisidirki, yubormoqda. Xullas, shu ma`naviy masofada Qodiyr, Aliym, Mutasarrif, Mudabbir, Murabbiy, Mugis, Muhyi kabi ismlarning matlalari korinmoqda. Sakkizinchi Jazolat Maziyati: Qur`on goh boladiki, Janobi Haqning oxiratda garoyib ishlarini qalbga qabul ettirmoq uchun tayyorgarlik hukmida va zehnni tasdiqqa muhayyo etmoq uchun bir hozirlamoq suratida dunyodagi ajoyib ishlarini zikr etar va yoxud istiqbolni va uxroviy bolgan Allohning ajoyib ishlarini shunday bir suratda zikr etarki, korganimiz kop oxshashlari ila ularga qanoatimiz kelar. Masalan:

to suraning oxiriga qadar... Xullas, shu bahsda hashr masalasida Qur`oni Hakim hashrni isbot uchun yetti-sakkiz suratda muxtalif bir tarzda isbot etar. Avvalo ilk yaratilishni nazarga berar. Derki: "Nutfadan alaqqa, alaqdan mudgaga, mudgadan to inson yaratilishiga qadar bolgan vujudga kelishingizni kormoqdasiz. Qanday boladiki, olimdan keyingi tirilishni inkor etmoqdasiz. U uning misli, balki yanada osonidir". Ham Janobi Haq insonga qarshi etgan buyuk ehsonlarni kalimasi ila ishora etib der:

Sozlar

489

"Sizga bunday ne`mat etgan zot sizni qarovsiz-egasiz qoldirmaski, qabrga kirib turmasdan yotsangiz". Ham ramzan der: "Olgan daraxtlarning tirilib yashillanishini kormoqdasiz. Otin kabi suyaklarning hayot topishini qiyos etolmasdan aqldan uzoq kormoqdasiz. Ham samovot va yerni yaratgan, samovot va yerning mevasi bolgan insonning hayot va mamotidan ojiz qolarmi? Katta daraxtni idora etgan, u daraxtning mevasiga ahamiyat bermasdan boshqasiga mol etarmi? Butun daraxtning natijasini tark etmoq ila, butun jihozlari ila hikmat ila shimilgan yaratilish shajarasini foydasiz va behuda qiladi deb oylaysizmi?" Der: "Hashrda sizni ihyo etadigan zot shunday bir zotdirki, butun koinot unga amrbardor askar hukmidadir. Amri kun fayakunga qarshi toliq bir itoat ila bosh egar. Bir bahorni xalq etmoq bir gul qadar unga oson kelar. Butun hayvonotni ijod etmoq bir chivin ijodi qadar qudratiga oson keladigan bir zotdir. Unday bir zotga qarshi chiqilmas... Songra deb qudratiga qarshi Uni ojiz kormoq ila qarshi ta`biri ila:

Hamma narsaning tizgini qolida, hamma narsaning kaliti yonida, kecha va kunduzni, qish va yozni bir kitob sahifalari kabi oson aylantirar. Dunyo va oxiratni ikki manzil kabi buni yopadigan, uni ochadigan bir Qodiyri Zuljaloldir". Modomiki bundaydir, butun dalillarning natijasi sifatida Ya`ni:

"Qabrdan sizni ihyo etib, hashrga keltirib, kibriyo huzurida hisobingizni korajakdir". Xullas shu oyatlar hashrning qabuliga zehnni muhayyo etdi, qalbni ham hozir etdi. Chunki oxshashlarini dunyoviy ishlar ila ham korsatdi. Ham goh boladiki, uxroviy ishlarini shunday bir tarzda zikr etarki, dunyoviy oxshashlarini his ettirsin, toki aqldan uzoq kormoq va inkorga maydon qolmasin. Masalan: ila oxir... va ila oxir... va Xullas, shu suralarda qiyomat va

hashrdagi azim inqiloblarni va rububiyat tasarruflarini shunday bir tarzda zikr etarki, inson ularning oxshashlarini dunyoda, masalan kuzda, bahorda korgani uchun, qalbga dahshat berib aqlga sigmagan u inqiloblarni osoncha qabul etar. Shu uch suraning qisqacha ma`nosiga ishora ham juda uzun bolar. Shuning uchun bitta kalimani namuna sifatida korsatamiz. Masalan: kalimasi ifoda etarki: Hashrda harkasning butun amallari bir sahifa

Sozlar

490

ichida yozilgan bolib nashr etiladi. Shu masala oz-oziga juda ajoyib bolganidan aql unga yol topolmas. Faqat suraning ishora etgani kabi bahoriy hashrda boshqa nuqtalarning oxshashi bolgani kabi, shu sahifalarning nashri nozirasi juda zohirdir. Chunki har mevador daraxtning, yo gulli bir otning ham amallari bor, fe`llari bor, vazifalari bor, Allohning ismlarini qay shaklda korsatib tasbehot etgan bolsa ubudiyatlari bor. Xullas, uning butun bu amallari hayot tarixlari ila barobar umum uruglarida, tuxumchalarida yozilib boshqa bir bahorda, boshqa bir zaminda chiqar. Korsatgan shakl va surat lisoni ila goyat ochiq bir suratda otalarining va ajdodlarining amallarini zikr etgani kabi; shox, shoda, yaproq, gul va mevalari ila amallari sahifalarini nashr etar. Xullas, kozimizning ongida bu Hakimona, Hafiyzona, Mudabbirona, Murabbiyona, Latifona shu ishni qilgan udirki, deydi: Boshqa nuqtalarni

bunga qiyos ayla, quvvating bolsa xulosa qil. Senga yordam uchun buni ham aytamiz. Xullas Shu kalom "Takvir" lafzi ila, ya`ni

oramoq va toplamoq ma`nosi ila porloq bir tamsilga ishora etgani kabi, oxshashini ham imo etar. Birinchisi: Ha, Janobi Haq tarafidan yoqlik va efir va samo pardalarini ochib, Quyosh kabi dunyoni ishiqlantirgan olmos-misol bir chiroqni rahmat xazinasidan chiqarib dunyoga korsatdi. Dunyo yopilgandan song u olmosni pardalariga orab olajak. Ikkinchi: Yoki ziyo molini nashr etmoq va zaminning boshiga ziyoni zulmat ila navbat ila oramoq ila vazifador bir ma`mur bolganini va har oqshom u ma`murga molini toplattirib yashirgani kabi, goh bolar bir bulut pardasi ila oldi-berdisini oz qilar, goh bolar Oy uning yuziga qarshi parda bolar, muomalasini bir daraja tortar, molini va muomalalar daftarlarini toplagani kabi, albatta u ma`mur bir vaqt u ma`muriyatdan ayrilajakdir. Hatto hech bir vazifadan boshalish sababi bolmasa, hozircha kichik, faqat kattalashishga yuz tutgan yuzidagi ikki dog kattalashmoq ila Quyosh Yerning boshiga Allohning izni ila oragan ziyoni Allohning amri ila qaytib olib, quyoshning boshiga orab, "Qani, Yerda ishing qolmadi" der. "Jahannamga ket, senga ibodat etib sen kabi musahhar bir ma`murni sadoqatsizlik ila haqoratlaganlarni yoq",- der. farmonini dogli qora yuzi ila yuzida oqir.

Toqqizinchi Balogat Nuktasi: Qur`oni Hakim goh bolar juz`iy ba`zi maqsadlarni zikr etar. Songra u juz`iy narsalar vositasi ila kulliy maqomlarga

Sozlar

491

zehnlarni chorlamoq uchun u juz`iy maqsadni kulliy bir qoida hukmida bolgan asmoyi husna ila bildirib yerlashtirar, tahqiq etib isbot etar. Masalan:

Xullas, Qur`on der: "Janobi Haq Sami`-i Mutlaqdir, hamma narsani eshitar. Hatto eng juz`iy bir mojaro bolgan va juftidan shikoyat etgan bir xotinning senga qarshi mujodalasini Haqq ismi ila eshitar. Ham rahmatning eng latif jilvasiga mazhar va shafqatning eng fidokor bir haqiqatiga ma`dan bolgan bir xotinning haqli bolib juftidan da`vosini va Janobi Haqqa shikoyatini katta ishlar suratida Rahiym ismi ila ahamiyat ila eshitar va Haqq ismi ila jiddiy ravishda boqar". Xullas, shu juz`iy maqsadni kulliylashtirmoq uchun maxluqotning eng juz`iy bir hodisasini eshitgan, korgan koinotning imkon doirasidan xorij bir zot, albatta hamma narsani eshitadigan, hamma narsani koradigan bir zot bolishi lozim kelar. Va koinotga Rab bolgan koinot ichida mazlum kichik maxluqlarning dardlarini kormoq, faryodlarini eshitmoq kerakdir. Dardlarini kormagan, faryodlarini eshitmagan "Rab" bololmas. Unday bolsa jumlasi ila ikki buyuk haqiqatni tasbit etar. Ham masalan:

Xullas, Qur`on Rasuli Akram Alayhissalotu Vassalamning me`rojining boshlanishi bolgan Masjidi Haromdan Masjidi Aqsoga bolgan sayaronini zikr etgandan song der. dagi olmosh yo Janobi

Haqqadir va yoxud Paygambargadir. Paygambarga kora bolsa, shunday boladiki: "Bu juz`iy sayohatda umumiy bir sayr, kulliy bir yuksalish borki, to Sidrat-ul Muntahoga, to Qobi Qavsaynga qadar ismlarning kulliy martabalarida

Sozlar

492

koziga, qulogiga tazohur etgan Rabboniy oyatlarni va Ilohiy san`at ajoyibotlarini eshitgan, korgandir" der. U kichik, juz`iy sayohatni kulliy va mahshari ajoyib bir sayohatning kaliti hukmida korsatadi. Agar olmosh Janobi Haqqa oid bolsa, shunday boladiki: "Bir qulini bir sayohatda huzuriga da`vat etib bir vazifa ila vazifalantirmoq uchun Masjidi Haromdam anbiyolar toplangan joy bolgan Masjidi Aqsoga yuborib, anbiyolar ila korishtirib, butun anbiyolarning usuli dinlariga mutlaq voris bolganini korsatgandan song, to Qobi Qavsaynga qadar mulku malakutida kezdirdi". Xullas, garchi u zot bir abddir, juz`iy bir me`rojda sayohat etar. Faqat bu abdda butun koinotga taalluq etgan bir omonat barobardir. Ham shu koinotning rangini almashtiradigan bir nur barobardir. Ham abadiy saodatning eshigini ochadigan bir kalit barobar bolgani uchun Janobi Haq oz zotini butun ashyoni eshitadigan va koradigan sifati ila vasflantirar. Toki u omonat, u nur, u kalitning jahon-shumul hikmatlarini korsatsin. Ham masalan:

Xullas, shu surada "Samovot va arzning Fotiri Zuljaloli samovot va arzni shunday bir tarzda bezab kamolot asarlarini korsatmoq ila hadsiz tomoshabinlaridan Fotiriga hadsiz madhu sanolar ettirmoqda va shunday ham hadsiz ne`matlar ila bezatilganki, samo va zamin butun ne`matlarning va ne`matdidalarning lisonlari ila u Fotiri Rahmonini nihoyatsiz maqtarlar va hamd etarlar." degandan song, Yerning shaharlari va mamlakatlari ichida Fotirning bergan jihozlar va qanotlari ila sayru sayohat etgan insonlar ila hayvonlar va qushlar kabi samoviy saroylar bolgan yulduzlar va yuksak mamlakatlari bolgan burjlarda kezmoq va uchmoq uchun u mamlakatning yashovchilari bolgan malaklariga qanot bergan Zoti Zuljalol, albatta hamma narsaga qodir bolmogi lozim kelar. Bir chivinga bir mevadan bir mevaga, bir kichik qushga bir daraxtdan bir daraxtga uchmoq qanotini bergan, Zuhrodan Mushtariyga, Mushtariydan Zuholga uchadigan qanotlarni u beradi. Ham maloikalar zamin yashovchilari kabi juz`iy bolishga maxsus emaslar, muayyan bir makon ularni qayd etmaydi. Bir vaqtda tort yoki yanada ziyoda yulduzlarda bolganiga ishora

Sozlar

493

kalimalari ila izoh berar. Xullas, shu juz`iy hodisa bolgan "Maloikalarni qanotlar ila jihozlantirmoq" ta`biri ila goyat kulliy va umumiy bir qudrat azamatining dastgohiga ishora etib; xotimasi ila tahqiq etib tasbit etar. Oninchi Balogat Nuktasi: Goh boladi, oyat insonning isyonkorona amallarini zikr etar, shiddatli bir tahdid ila man etar. Songra tahdid shiddati ya`sga va umidsizlikka otmasligi uchun rahmatiga ishora etgan bir qism ismlar ila xotima berar, tasalli etar. Masalan:

Xullas, shu oyat derki: Ayt: Agar deganingiz kabi mulkida sheriki bolsaydi, albatta rububiyat arshiga qol uzotib mudohala asari korinadigan bir darajada bir intizomsizlik bolar edi. Holbuki yetti tabaqa samovotdan to mikroskopik jonzotlarga qadar har bir maxluq kulliy bolsin juz`iy bolsin, kichik bolsin katta bolsin mazhar bolgan butun ismlarining jilva va naqshlari tillari ila u asmoyi husnaning Musammo-i Zuljalolini tasbeh etib, sherik va nozirdan tanzih etmoqdalar. Ha, qandayki samo quyoshlar, yulduzlar deyilgan nur-afshon kalimalari ila, hikmat va intizomi ila uni taqdis etadi, vahdatiga shahodat etadi va havo tabaqasi ham bulutlarning va chaqmoq va momaqaldiroq va qatralarning kalimalari ila uni tasbeh va taqdis va vahdoniyatiga shahodat etadi. Xuddi shuning kabi, zamin hayvonot va nabotot va mavjudot deyilgan hayotdor kalimalari ila Xoliqi Zuljalolini tasbeh va tavhid etmoq ila barobar, har bir daraxtni yaproq va gul va mevalarning kalimalari ila yana tasbeh etib birligiga shahodat etadi. Xuddi shuning kabi eng kichik maxluq, eng juz`iy bir san`atli asar kichikligi va juz`iy bolishi ila barobar toshigan naqshlar va kayfiyatlar ishorasi ila juda kop Allohning kulliy ismlarni korsatmoq ila Musammo-i Zuljalolni tasbeh etib vahdoniyatiga shahodat etar. Xullas, butun koinot birdan, bir lison ila, birgalikda Xoliqi

Sozlar

494

Zuljalolini tasbeh etib vahdoniyatiga shahodat etib ozlariga kora vazifador bolganlari ubudiyat vazifasini mukammal itoat ila orniga keltirganliklari holda, shu koinotning xulosasi va natijasi va nozdor bir xalifasi va nozanin bir mevasi bolgan inson butun bularning aksiga, ziddiga bolib qilgan kufr va shirklarining naqadar chirkin tushib qay daraja jazoga loyiq bolganini ifoda etib butun-butun umidsizlikka tushirmaslik uchun ham shuning kabi nihoyatsiz bir jinoyatga, hadsiz chirkin bir isyonga Qaxxori Zuljalol qanday yol qoyib, koinotni boshlariga xarob etmaganining hikmatini korsatmoq uchun der. U xotima ila muhlat berishning hikmatini korsatib, bir umid eshigi ochiq qoldirar. Xullas, shu on i`joz ishoralaridan tushunki, oyatlarning xotimalaridagi xulosalarda kop hidoyat qatralari ila barobar kop i`joz yogdulari bordirki, baliglarning eng buyuk dohiylari shu badi` uslublarga qarshi mukammal hayrat va tahsinlaridan barmoqlarini tishlagan, lablarini tishlagan, degan. ga haqqal-

yaqiyn bolib iymon etganlar. Demak ba`zi oyatlarda butun mazkur ishoralar ila barobar bahsimizga kirmagan kop boshqa maziyatlarni ham ichiga olarki, u maziyatlarning ijmo`ida shunday bir i`joz naqshi korinarki, kor ham kora olar. Ikkinchi Shu`laning Uchinchi Nuri shudirki: Qur`on boshqa kalomlar ila qiyos qilina olmas. Chunki kalomning tabaqalari yuksaklik va quvvat va jamol gozalligi jihatidan tort manbai bor. Biri mutakallim, biri muxotob, biri maqsad, biri maqomdir. Adiblarning xato bolib yolgiz maqom korsatganlari kabi emasdir. Unday bolsa sozda "Kim aytgan? Kimga aytgan? Nima uchun aytgan? Qay maqomda aytgan?" bolsa boq. Yolgiz sozga qarab turma. Modomiki kalom quvvatini, husnini bu tort manbadan olar. Qur`onning manbalariga diqqat etilsa, Qur`onning balogat darajasi, yuksakligi va gozalligi tushunilar. Ha, modomiki kalom mutakallimga boqar. Agar u kalom amr va ta`qiq bolsa, mutakallimning darajasiga kora iroda va qudratni ham ichiga olar. U vaqt soz muqovamatsuz bolar, moddiy elektr kabi ta`sir etar, kalomning yuksaklik va quvvati u nisbatda tazohur etar. Masalan: ya`ni "Yo arz! Vazifang tugadi, suvingni yut. Yo samo! Hojat qolmadi, yomgirni toxtat". Masalan:

Sozlar

495

ya`ni "Yo arz! Yo samo! Istar-istamas keling, hikmat va qudratimga rom boling. Yoqlikdan chiqib, vujudda san`atim tomoshagohiga keling." dedi. Ular ham: "Biz kamoli itoat ila kelmoqdamiz. Bizga korsatganing har vazifani sening quvvating ila bajaramiz". Xullas, quvvat va irodani ichiga olgan haqiqiy va nufuzli shu amrlarning quvvat va yuksakligiga boq. Songra insonlarning

kabi amr shaklida jonsizlarga bolmagurlarchasiga gaplashishi hech u ikki amr ila qiyos qilinishi mumkinmi? Ha, istakdan nash`at etgan orzular va u orzulardan nash`at etgan fuzuliyona amrlar qayerda? Amirlik haqiqati ila vasflangan bir amirning ish boshida amrning haqiqati qayerda? Ha, amri nufuzli buyuk bir amirning mute va katta bir qoshniga "Qadam tashla" amri qayerda? Va shunday bir amr oddiy bir askardan eshitilsa; ikki amr suratan bir ekan, ma`nan bir askar ila bir qoshin qomondoni qadar farqi bor. Masalan:

Ham masalan:

Shu ikki oyatda ikki amrning quvvat va yuksakligiga boq, songra basharning amrlar navidagi kalomiga boq. Ajabo tilla qongizning Quyoshga nisbati kabi bolmaydilarmi? Ha, haqiqiy bir malikning ish boshidagi bir tasviri va haqiqiy bir san`atkorning ishlagan vaqti san`atiga doir bergan bayonlarini va haqiqiy bir mo`minning ehson boshida ekan bayon etgan ehsonlari, ya`ni qavl ila fe`lni birlashtirmoq, oz fe`lini ham kozga, ham quloqqa tasvir etmoq uchun shunday desa: "Boqing! Mana buni qildim, bunday qilmoqdaman. Mana buni buning uchun qildim. Bu bunday boladi, buning uchun mana buni bunday qilayotirman". Masalan:

Sozlar

496

Qur`onning samosida shu Suraning burjida porlagan yulduz-misol Jannat mevalari kabi shu tasvirlarni, shu ishlarni ichidagi balogat intizomi ila kop tabaqa hashrning dalillarini zikr etib natijasi bolgan hashrni ta`biri ila isbot etib suraning boshida hashrni inkor etganlarni ilzom etmoq qayerda? Insonlarning fuzuliyona ular bilan tegilishi oz bolgan ishdan bahslari qayerda? Taqlid suratida gul rasmlari haqiqiy, hayotdor gullarga nisbati darajasida bololmas. Shu dan to ga qadar

gozalcha ma`nosini aytmoq juda uzun ketar. Yolgiz bir ishora etib otamiz. Shundayki: Suraning boshida kofirlar hashrni inkor etganlaridan Qur`on ularni hashrning qabuliga majbur etmoq uchun shunday muqaddima qilar. Der: " Ajabo, ustingizdagi samoga qaramaysizmi, biz ne kayfiyatda, naqadar muntazam, muhtasham bir suratda bino etganmiz. Ham kormayotirsizmiki; qanday yulduzlar ila, Oy va Quyosh ila bezaganmiz, hech bir kamchilik va nuqsoniyat qoldirmaganmiz. Ham kormayotirsizmiki, zaminni sizga qay kayfiyatda yoyganmiz, naqadar hikmat ila toshaganmiz. U yerda toglarni yerlashtirganmiz, dengizning istilosidan muhofaza etganmiz. Ham kormayotirsizmi, u yerda qancha gozal, rang-barang har bir jinsdan juft kokatlarni, nabototni xalq etdik. Yerning har tarafini u gozallar ila gozallashtirdik. Ham kormayotirsizmi, qay kayfiyatda samo tarafidan barakali bir suvni yubormoqdamiz. U suv ila bog va bostonlarni, ekinlarni, yuksak laziz mevali xurmo kabi daraxtlarni xalq etib bandalarimga rizqni u bilan yubormoqdaman, yetishtirmoqdaman. Ham kormayotirsizmi, u suv ila olgan mamlakatni ihyo etmoqdaman. Minglab dunyoviy hashrlarni ijod etmoqdaman. Qandayki bu nabototni qudratim ila bu olgan mamlakatdan chiqarayotgan bolsam, sizning hashrdagi chiqishingiz ham shundaydir. Qiyomatda yer olib, siz sog bolib chiqasiz". Xullas, shu oyatning isboti hashrda korsatgan bayon jazolatidirki, mingdan biriga zorga ishora eta

Sozlar

497

olganimiz qayerda, insonlarning bir da`vo uchun aytganlari sozlar qayerda? Shu risolaning boshidan hozirga qadar tahqiq nomiga betarafona muhokama suratida Qur`onning i`jozini qaysar bir dushmanga qabul ettirmoq uchun Qur`onning kop huquqini yashirin qoldirdik. U quyoshni mumlar qatoriga keltirib muvozana etar edik. Hozir tahqiq vazifasini ado etib, porloq bir suratda i`jozini isbot etdi. Hozir esa tahqiq nomiga emas, haqiqat nomiga bir-ikki soz ila Qur`onning muvozanaga kelmas haqiqiy maqomiga ishora etamiz: Ha, boshqa kalomlarning Qur`onning oyatlariga nisbati shishalardagi koringan yulduzlarning kichkina akslari ila yulduzlarning ayniga nisbati kabidir. Ha, har biri bittadan sobit haqiqatni tasvir etgan, korsatgan Qur`onning sozlari qayerda? Basharning fikri va tuygularining oynachalarida sozlari ila rasmini chizgan ma`nolari qayerda? Ha, hidoyat nurlarini ilhom etgan va Shams va Qamarning Xoliqi Zuljalolining kalomi bolgan Qur`onning maloika-misol jonli sozlari qayerda? Basharning havaslarini uygotmoq uchun sehrboz nafslari ila, uydirma nozikliklari ila tishlaydigan sozlari qayerda? Ha, tishlaydigan hasharot va qurtlarning muborak maloika va nuroniy ruhoniylarga nisbati nima bolsa, basharning sozlari Qur`onning sozlariga nisbati udir. Shu haqiqatlarni Yigirma Beshinchi Soz ila barobar otgan Yigirma Tort adad Sozlar isbot etgandir. Shu da`vomiz mujarrad emas, burhoni otgan natijadir. Ha, har biri hidoyat javharlarining bittadan sadafi va iymon haqiqatlarining bittadan manbai va Islom asoslarining bittadan ma`dani va togridan-togriga Arsh-ur Rahmondan kelgan va koinotning tashqarisidan va xorijidan insonga boqib tushgan va ilm va qudrat va irodani ichiga olgan va azaliy xitob bolgan Qur`onning lafzlari qayerda? Insonning havoyi, havoparastona, ma`nosiz, havasparvarona lafzlari qayerda? Ha, Qur`on bir tubo daraxti hukmiga otib shu islom olamini butun ma`naviyati ila, shiorlari va kamoloti ila, dastur va ahkomi ila yaproqlar suratida nashr etib asfiyo va avliyosini bittadan gul hukmida u daraxtning obi hayoti ila toza, gozal korsatib butun kamolot va kavniy va Ilohiy haqiqatlarni samara berib mevalaridagi kop uruglari amaliy bittadan dastur, bittadan dastur hukmiga otib yana mevador daraxt hukmida bir-biriga boglangan haqiqatlarni korsatgan Qur`on qayerda? Basharning ma`lumimiz bolgan kalomi qayerda? Ey nas-saro, minas surayyo. Bir ming uch yuz ellik yildir Qur`oni Hakim butun haqiqatlarini koinot bozorida ochib namoyon etgani holda harkas, har millat, har mamlakat uning javharlaridan, haqiqatlaridan olgandir va olmoqdalar. Holbuki na u ulfat, na u tokinlik, na u zamonning otishi, na u katta ozgarishlar uning qiymatdor haqiqatlariga, uning gozal uslublariga xalal berolmagan, keksaytirmagan, quritmagan, qiymatdan tushirmagan, husnini sondirmagandir. Shu holat bir

Sozlar
ozi bir mo`jizadir.

498

Hozir biri chiqsa, Qur`onning keltirgan haqiqatlardan bir qismiga oz havasicha bolalarcha bir intizom bersa, Qur`onning ba`zi oyatlariga muoraza uchun nisbat etsa, "Qur`onga yaqin bir kalom soyladim" desa, shunday ahmoqona bir soz bolarki, masalan toshlari muxtalif javharlardan bir muhtasham saroyni qilgan va u toshlarning vaziyatida umum saroyning oliy naqshlariga boqqan mezonli naqshlar ila bezagan bir ustaning san`ati ila u oliy naqshdan fahmi kalta, u saroyning butun javhar va ziynatlaridan bebahra bir oddiy odam, oddiy xonalarning bir ustasi u saroyga kirib u qiymatdor toshlardagi yuksak naqshlarni buzib bolalarcha havasiga kora oddiy bir xonaning vaziyatiga kora bir intizom, bir surat bersa va bolalarning nazariga xush korinadigan ba`zi munchoqlarni toqsa, songra "Qaranglar! U saroyning ustasidan yanada ziyoda mahorat va sarvatim bor va qiymatdor ziynatlarim bor" desa, devonacha bir xazayon etgan bir soxtakorning san`atining nisbati kabidir.

Sozlar

499

Sozlar

500

UCHINCHI SHU`LA: Uch ziyosi bor. BIRINCHI ZIYO: Qur`oni Mo`jiz-ul Bayonning buyuk bir i`joz jihati On Uchinchi Sozda bayon etilgandir. Qardoshlari bolgan boshqa i`joz jihatlari qatoriga kirmoq uchun bu maqomga olingandir. Xullas, Qur`onning har bir oyati bittadan porloq yulduz kabi i`joz va hidoyat nurini nashr ila kufr va gaflat zulmatini tarqatganini kormoq va zavq etmoq istasang, ozingni Qur`onning nozil bolishidan avval bolgan u johiliyat asrida va u badaviylik sahrosida faraz etki, hamma narsa johillik va gaflat zulmati ostida olik va jonsiz tabiat pardasida oralgan bir onda birdan Qur`onning yuksak lisonidan

kabi oyatlarni eshit, boq: U olgan yoki yotgan olam mavjudoti sadosi ila eshitganlarning zehnida qanday tirilmoqdalar, xushyor bolmoqdalar, qiyom etib zikr etmoqdalar. Ham u qorongu kok yuzida bittadan jonsiz otash parchasi bolgan yulduzlar va yerdagi parishon maxluqot hayqirishi ila eshitganlarning nazarida qanday kok yuzi bir ogiz, butun yulduzlar bittadan hikmat-namo kalima, bittadan haqiqat-ado nur va yer bir bosh va quruqlik va dengiz bittadan lison va butun hayvonot va nabotot bittadan tasbeh-fashon kalima suratida gozalligini korsatar. Bolmasa bu zamondan to u zamonga boqmoq ila mazkur zavqning nozikliklarini korolmaysan. Ha, u zamondan beri nurini nashr etgan va zamon otishi bilan hammaga ma`lum ilmlar hukmiga otgan va boshqa Islomning nurli haqiqatlari ila porlagan va Qur`onning quyoshi ila kunduz rangini olgan bir vaziyat ila va yoxud sathiy va oddiy bir ulfat pardasi ila boqsang, albatta har bir oyatning naqadar shirin bir i`joz ohangi ichida qanchalab zulmatni tarqatganini haqqi ila korolmaysan va bir qancha i`joz navlari ichida bu navi i`jozini zavq etolmaysan.

Sozlar

501

Qur`oni Mo`jiz-ul Bayonning eng yuksak i`joz darajasiga boqmoq istasang, shu tamsil durbini ila boq. Shundayki: Goyat buyuk va garib va goyatda yoyilgan ajib bir daraxt faraz qilaylikki, u daraxt keng bir gayb pardasi ostida bir masturiyat tabaqasi ichida saqlangandir. Ma`lumdirki, bir daraxtning insonning a`zolari kabi uning shoxlari, mevalari, yaproqlari, gullari kabi butun a`zolari orasida bir munosabat, bir uygunlik, bir muvozanat lozimdir. Har bir qismi u daraxtning mohiyatiga kora bir shakl olar, bir surat berilar. Xullas, hech korilmagan va hali ham korilmayotir, u daraxtga doir biri chiqsa, parda ustida uning har bir a`zosiga muqobil bir rasm chizsa, bir hudud chizsa. Shoxdan mevaga, mevadan yaproqqa bir uygunlik ila bir surat chizsa va bir-biridan nihoyat uzoq mabda` va muntahosining ortasida a`zolarining ayni shakl va suratini korsatadigan muvofiq rasmlar ila toldirsa, albatta shubha qolmaski, u rassom butun u gaybiy daraxtni gaybni biladigan nazari ila korar, ihota etar, songra tasvir etar. Aynan shuning kabi, Qur`oni Mo`jiz-ul Bayon ham mumkinotning haqiqatiga doirki, u haqiqat dunyoning ibtidosidan tut to oxiratning eng nihoyatiga qadar uzangan va arshdan farshga, zarradan shamsga qadar yoyilgan yaratilish daraxtining haqiqatiga doir- Qur`on bayonlari shu qadar uygunlikni muhofaza etgan va har bir a`zoga va mevaga loyiq bir surat berganki, butun muhaqqiqlar tahqiqlarining oxirida Qur`onning tasviriga "Mashaalloh, Barakalloh" deb, "Koinot tilsimini va yaratilish muammosini kashf va fath etgan yolgiz sensan ey Qur`oni Karim!" deganlar. tamsilda kamchilik yoq. Allohning ism va sifatlari va Rabboniy shuun va fe`llari bir nur tubo daraxti hukmida tamsil etilmoq ila u nuroniy daraxtning azamat doirasi azaldan abadga uzanib ketadi. Kibriyo hududi cheksiz nihoyatsiz fazoda yoyilib ihota etadi. Ijroot hududi

hududidan tut to

hududiga qadar yoyilgan u nuroniy haqiqatni butun shox va shodalari ila, goya va mevalari ila shu qadar uygunlik ila bir-biriga uygun, bir-biriga loyiq, bir-

Sozlar

502

birini sindirmaydigan, bir-birining hukmini buzmaydigan, bir-biridan qorqmaydigan bir suratda u ism va sifat va shuun va fe`llar haqiqatlarini bayon etarki, butun kashf ahli va haqiqat ahli va malakut doirasida javalon etgan butun irfon va hikmat sohiblari u Qur`on bayonlariga qarshi "Subhanalloh" deb, "Naqadar togri, naqadar muvofiq, naqadar gozal, naqadar loyiq" deb tasdiq etadilar. Masalan: Butun imkon doirasi va vujub doirasiga boqqan, ham u ikki buyuk daraxtning bitta shoxi hukmida bolgan iymonning olti rukni va u ruknlarning shox va shodalarining eng nozik meva va gullari orasida shu qadar bir uygunlik kozlab tasvir etar va shu daraja bir muvozanat suratida ta`rif etar va shu daraja bir munosabat tarzida izhor etarki, bashar aqli idrokidan ojiz va husniga qarshi hayron qolar. Va u iymon shoxining shodasi hukmida bolgan Islomiyatning besh rukni oralarida va u ruknlarning to eng nozik tafsilotlari, eng kichik odobi va eng uzoq goyalari va eng chuqur hikmatlari va eng juz`iy samaralariga borishga qadar oralarida uygunlikning gozalligi va mukammal munosabat va toliq bir muvozanat muhofaza etganiga dalil esa, u jome` Qur`onning oyat va vajhlaridan va ishora va ramzlaridan chiqqan buyuk Islomi shariatining mukammal intizom va muvozanati va uygunligining gozalligi va soglomligi chiritilmas odil bir shohid, shubha keltirmas qat`iy bir burhondir. Demak boladiki, Qur`on bayonlari basharning juz`iy ilmiga, boxusus bir ummiyning ilmiga tayangan bololmas. Balki bepoyon ilmga tayanar va butun ashyoni birdan kora oladigan, azal va abad orasida butun haqiqatlarni bir onda mushohada etadigan bir zotning kalomidir. Amanna... IKKINCHI ZIYO: Qur`on hikmatining qarshisiga muoraza maydoniga chiqqan bashariyat falsafasining Qur`on hikmatiga qarshi qay daraja sukut etganini On Ikkinchi Sozda izoh va tamsil ila tasvir va boshqa Sozlarda isbot etganimizdan, ularga havola etib hozircha boshqa bir jihatda kichik bir muvozanat etamiz. Shundayki: Falsafa va hikmati insoniya dunyoga sobit boqar. Mavjudotning mohiyatlardan, xosiyatlaridan batafsil bahs etar. Sone`iga qarshi vazifalaridan bahs etsa ham, ijmolan bahs etar. Odatda koinot kitobining yolgiz naqsh va harflaridan bahs etar, ma`nosiga ahamiyat bermas. Qur`on esa dunyoga otkinchi, oquvchi, aldatuvchi, sayyor, qarorsiz, inqilobchi sifatida boqar. Mavjudotning mohiyatlaridan, zohiriy va moddiy xosiyatlaridan qisqacha bahs etar. Faqat Sone` tarafidan vazifalantirilgan ubudiyatkorona vazifalaridan va Sone`ning ismlariga qay jihat ila va qanday dalolat etganlari va Ilohiy taqviniy amrlarga qarshi itoatlarini batafsil zikr etar. Xullas, bashariyat falsafasi ila Qur`on hikmatining shu tafsil va ijmol xususidagi farqlariga qaraymizki, mahzi haq va ayni haqiqat qaysisidir

Sozlar

503

koramiz. Xullas, qandayki qolimizdagi soat suratan sobit korinar. Faqat ichidagi charxlarning harakati ila doimiy ichida bir zilzila va olat va charxlarining istiroblari bordir. Aynan shuning kabi Alloh qudratining eng katta soati bolgan shu dunyo zohiriy sobitligi ila barobar doimiy zilzila va almashinuvda, fano va zavolda yumalaydi. Ha, dunyoga zamon kirgani uchun, kecha va kunduz u eng katta soatning soniyalarini sanagan ikki boshli bir mil hukmidadir. Yil u soatning daqiqalarini sanagan bir mil vaziyatidadir. Asr esa u soatning soatlarini sanagan bir ignadir. Xullas, zamon dunyoni zavol tolqinlari ustiga otar. Butun moziy va istiqbolni yoqlikka berib, yolgiz hozirgi zamonni vujudda qoldirar. Hozir zamonning dunyoga bergan shu shakli ila barobar makon e`tibori ila ham yana dunyo zilzilali, sobit bolmagan bir soat hukmidadir. Chunki osmon makoni tez ozgarganidan, bir holdan bir holga darhol otganidan ba`zi kunda bir necha marta bulutlar ila tolib boshalmoq ila soniya sanagan milning ozgarish surati hukmida bir ozgarish beradi. Hozir dunyo xonasining asosi bolgan makoni arz esa yuzi mavt va hayotcha, nabot va hayvoncha juda tez ozgarganidan daqiqalarni sanagan bir mil hukmida dunyoning shu jihati otkinchi bolganini korsatar. Zamin yuzi e`tibori ila bunday bolgani kabi, botinidagi inqiloblar va zilzilalar ila va ularning natijasida toglarning chiqishlari va oy tutilishlari sodir bolishi soatlarni sanagan bir mil kabi dunyoning shu jihati ogir otuvchi bolganini korsatar. Dunyo xonasining shipi bolgan samo makoni esa yulduzlarning harakati ila, dumli yulduzlarning zuhuri ila, Quyosh va Oyning tutilishi sodir bolishi ila, yulduzlarning sukut etishlari kabi ozgarishlar korsatadiki, samovot ham sobit emas, qarilikka, xarobiyatga ketmoqda. Uning ozgarishi haftalik soatda kunlarni sanagan bir mil kabi garchi ogir va kech bolar. Faqat har holda otkinchi va zavol va xarobiyatga qarshi ketganini korsatar. Xullas, dunyo dunyo jihati ila shu yetti rukn ustida bino etilgandir. Shu ruknlar doimo uni tebratar. Faqat shu tebrangan va harakat etgan dunyo Sone`iga boqqan payti u harakat va ozgarishlar qudrat qalamining Samadoniy maktublarni yozishi uchun u qalamning ishlashidir. U hollarning almashinishi esa Alloh ismlari shuunlari jilvalarini boshqa-boshqa vasflantirishlar ila korsatgan yangilangan oynalaridir. Xullas, dunyo dunyo e`tibori ila ham fanoga ketar, ham olishga yugurar, ham zilzila ichidadir. Haqiqatda oqar suv kabi rihlat etgani holda, gaflat ila suratan qotgan, tabiat fikri ila nursizlik va xiralik paydo etib oxiratga parda bolgandir. Xullas, xato yoldagi falsafa falsafa tadqiqotlari ila va fizika ilmi ila va safih madaniyatning jozibador nafsoniy gayri mashru` oyinlari ila, sarxushona havaslari ila u dunyoning ham qattiqligini ziyoda etib gaflatni qalinlashtirgan, ham doglar ila kirlanishini orttirib Sone`ni va oxiratni unuttirar. Ammo Qur`on bolsa shu haqiqatdagi dunyoni dunyo jihati ila

Sozlar

504

oyatlari ila paxta kabi uloqtirar, otar.

kabi bayonlari ila u dunyoga shaffofiyat berar va kirlanishini ketkazar.

kabi nur-afshon nurlari ila jonsiz dunyoni eritar.

va

va

Sozlar

505

mavt-olud ta`birlari ila dunyoning mavhum abadiyatini parcha-parcha etar.

Kok gumburlashi kabi hayqirishlari ila tabiat fikrini vujudga keltirgan gaflatni tarqatar. Xullas, Qur`onning boshdan oxirigacha koinotga qaragan oyatlari shu asosga kora ketar. Dunyo haqiqatini bolgani kabi ochar, korsatar. Chirkin dunyoni naqadar chirkin bolganini korsatmoq ila basharning yuzini undan ogirtirar, Sone`ga boqqan gozal dunyoning gozal yuzini korsatar. Basharning kozini unga tikdirar. Haqiqiy hikmatni dars berar. Koinot kitobining ma`nolarini ta`lim berar. Harflari va naqshlariga oz boqar. Sarxush falsafa kabi chirkinga oshiq bolib, ma`noni unuttirib, harflarning naqshlari ila insonlarning vaqtini bekorchi ishlarga sarf ettirmas. UCHINCHI ZIYO: Ikkinchi Ziyoda bashariyat hikmatining Qur`on hikmatiga qarshi sukutiga va Qur`on hikmatining i`joziga ishora etdik. Hozir shu ziyoda Qur`onning shogirdlari bolgan asfiyo va avliyo; va olimlarning munavvar qismi bolgan ishrokiyun faylasuflarining hikmatlari ila Qur`onning hikmatiga qarshi darajasini korsatib, shu jihatda Qur`onning i`joziga muxtasar bir ishora etamiz: Xullas, Qur`oni Hakimning yuksakligiga eng sodiq bir dalil va haqqoniyatiga eng zohir bir burhon va i`joziga eng quvvatli bir alomat shudirki: Qur`on butun tavhid qismlarining butun martabalarini butun lozim narsalari ila muhofaza eta bayon etib muvozanatini buzmagan, muhofaza etgan. Ham butun Ilohiy oliy haqiqatlarning muvozanatini muhofaza etgan. Ham butun asmoyi husnaning taqozo etganlari ahkomlarni jam etgan, u ahkomlarning uygunligini muhofaza etgan. Ham rububiyat va uluhiyatning shuunlarini mukammal muvozanat ila jam etgandir. Xullas, shu muhofaza va muvozanat va jam bir xususiyatdir. Qat`iyan basharning asarida mavjud emas va insoniyat buyuklarining fikrlarining xulosasida topilmaydi. Na malakutga otgan avliyolarning asarlarida, na ishlarning

Sozlar

506

botinlariga otgan ishrokiyunning kitoblarida, na gayb olamiga nufuz etgan ruhoniylarning ilmlarida hech topilmaydi. Goyo bir ishni taqsimlash hukmida har bir qismi haqiqatning eng buyuk daraxtidan yolgiz bir-ikki shoxiga yopishadi. Yolgiz uning mevasi ila, yaprogi ila ovora boladi. Boshqasidan yo xabari yoq, yoxud qaramaydi. Ha, mutlaq haqiqat chegaralangan nazarlar ila ihota etilmas. Qur`on kabi kulliy bir nazar lozimki, ihota etsin. Qur`ondan boshqa garchi Qur`ondan ham dars oladilar, faqat kulliy haqiqatning juz`iy zehni ila yolgiz bir-ikki tarafini tamoman koradi, u bilan mashgul boladi, unda qamaladi. Yo ifrot yoki tafrit ila haqiqatlarning muvozanasini buzib uygunligini mavh etadi. Shu haqiqat Yigirma Tortinchi Sozning Ikkinchi Shoxida ajib bir tamsil ila izoh etilgandir. Hozir ham boshqa bir tamsil ila shu masalaga ishora etamiz. Masalan: Bir dengizda hisobsiz javharlarning qismlari ila tola bir xazinaning bolganini faraz qilaylik. Gavvos shonguvchilar u xazinaning javharlarini qidirmoq uchun shongiydilar. Kozlari yopiq bolganidan qol yordami ila qidirarlar. Bir qismining qoliga uzun bir olmos otar. U gavvos hukm etarki, butun xazina uzun xoda kabi olmosdan iboratdir. Dostlaridan boshqa javharni eshitgan vaqti xayol etarki, u javharlar topgan olmosining tobelaridir, halqalari va naqshlaridir. Bir qismining esa aylana bir yoqut qoliga otar, boshqasi tortburchak bir qahrabo topar va hokazo... Har biri qoli ila korgan javharni u xazinaning asli va eng katta qismi e`tiqod etib, eshitganlarini u xazinaning ortiqchasi va qoldiqlari deb oylar. U vaqt haqiqatning muvozanati buzilar. Uygunlik ham ketar. Kop haqiqatning rangi almashinar. Haqiqatning haqiqiy rangini kormoq uchun ta`villarga va takalluflarga majbur bolar. Hatto ba`zan inkor va rad etishga qadar ketarlar. Ishrokiyun faylasuflarining kitoblariga va Sunnatning mezoni ila tortmasdan kashfiyot va korganlariga e`timod etgan tariqatchilarning kitoblarini chuqur organgan bu hukmimizni shubhasiz tasdiq etar. Demak, Qur`on haqiqatlarining jinsidan va Qur`onning darsidan olganlari holda, -chunki Qur`on emaslar- bunday noqis kelmoqda. Haqiqatlar dengizi bolgan Qur`onning oyatlari ham u dengiz ichidagi xazinaning bir gavvosidir. Lekin ularning kozlari ochiq, xazinani ihota etar. Xazinada nima bor, nima yoq korar. U xazinani shunday bir uygunlik va intizom va insijom ila vasflantirar, bayon etarki, haqiqiy jamol gozalligini korsatar. Masalan: Oyati

Sozlar
ifoda etganlari rububiyat azamatini korgani kabi,

507

ifoda etganlari rahmat shumulini kormoqda, korsatmoqda. Ham

ifoda etgan yaratuvchilikning kengligini korib korsatgani kabi, ifoda etgan tasarruf shumulini va rububiyat ihotasini

korib korsatar.

ifoda etgan buyuk haqiqat ila

ifoda etgan karimona haqiqatlarni

ifoda etgan amirona hakimona azim haqiqatni korar, korsatar.

Sozlar
ifoda etganlari mudabbirona rahimona haqiqatni

508

ifoda etgan buyuk haqiqat ila raqibona haqiqatni

ifoda etgan

ifoda etgan muhit haqiqat kabi

ifoda etgan juda yaqinligini

ishora etgan yuksak haqiqatni

ifoda etgan jome` haqiqat kabi butun uxroviy va dunyoviy, ilmiy va amaliy iymonning olti shartining har birisini tafsilan va Islomning besh shartining har birisini qasddan va jiddiy bolib va ikki dunyo saodatini ta`min etgan butun dasturlarni korar, korsatar. Muvozanatini muhofaza etib, uygunligini davom ettirib, u haqiqatlarning hay`ati majmuasining uygunligidan hosil bolgan husn va jamolning manba`laridan Qur`onning bir ma`naviy i`jozi nash`at etar. Xullas, shu buyuk sirdandirki, Kalom ilmi olimlari Qur`onning shogirdlari bolganliklari holda, bir qismi onlab jild bolib iymon shartlariga doir minglab

Sozlar

509

asar yozganliklari holda, Mo`tazila kabi aqlni naqldan afzal korganlari uchun Qur`onning on oyati qadar ochiqlik ila ifoda va qat`iy isbot va jiddiy qanoat etolmaganlar. Xuddi ular uzoq toglarning ostida yer osti suv yollar qilib, quvurlar ila to olamning nihoyatiga qadar sabablar silsilasi ila ketib u yerda silsilani kesar. Songra obi hayot hukmida bolgan ma`rifati Ilohiyani va Vojib-ul Vujud vujudini isbot etarlar. Oyati karima esa har birisi bittadan Asoyi Muso kabi har yerda suvni chiqara olar, har narsadan bir dereza ochar, Sone`i Zuljalolni tanittirar. Qur`onning dengizidan sizilgan Arabiy "Qatra" risolasida va boshqa Sozlarda shu haqiqat fe`lan isbot etilgan va korsatganmiz. Xullas, ham shu sirdandirki: Savollarning mohiyati ichiga kirib va tiqilib, Sunnati Saniyaga ittibo etmasdan, korganlariga e`timod etib, yarim yolda qaytgan va bir jamoatning raisligiga otib bir firqa tashkil etgan zalolatdagi firqalarning butun imomlari haqiqatlarning uygunligini, muvozanatini muhofaza etolmaganidandirki, bunday bid`atga, zalolatga tushib bir bashariyat jamoasini xato yolga chorlaganlar. Xullas bularning butun ojizliklari Qur`on oyatlarining i`jozini korsatar. ***

Xotima Qur`onning i`joz yogdularidan ikki i`joz yogdusi On Toqqizinchi Sozning On Tortinchi Qatrasida otgandirki, bir kamchilik sababi deb oylangan takrorotni va koinot ilmida ijmoli har biri bittadan i`joz yogdularining

Sozlar

510

manbaidir. Ham Qur`onda paygambarlar mo`jizalari yuzida porlagan bir Qur`on i`joz yogdusi Yigirmanchi Sozning Ikkinchi Maqomida keng korsatilgandir. Yana bular kabi boshqa Sozlarda va arabcha risolalarimda kop i`joz yogdulari zikr etilib, ularga kifoyatan yolgiz shuni deymizki: Bir Qur`on mo`jizasi yana shudirki: Qandayki butun paygambarlar mo`jizasi Qur`onning bir i`joz naqshini korsatgandir, xuddi shuning kabi Qur`on butun mo`jizalari ila bir mo`jiza-i Ahmadiya (S.A.V.) bolar va butun mo`jizoti Ahmadiya (S.A.V.) ham Qur`onning bir mo`jizasidirki, Qur`onning Janobi Haqqa qarshi nisbatini korsatar va u nisbatning zuhuri ila har bir kalimasi bir mo`jiza bolar. Chunki u vaqt bitta kalima bir urug kabi bir haqiqatlar daraxtini ma`nan ichiga ola bilar. Ham qalb markazi kabi eng buyuk haqiqatning butun a`zolariga munosabatdor bola olar. Ham bepoyon bir ilmga va nihoyatsiz bir irodaga tayangani uchun, harflari ila, korinishi ila, vaziyati ila, mavqe`i ila hadsiz ashyoga boqa olar. Xullas shu sirdandirki, harf ilmi olimlari Qur`onning bir harfidan bir sahifa qadar sirlar topganlarini da`vo etadilar va da`volarini u fanning ahliga isbot etadilar. Risolaning boshidan shu yerga qadar butun shu`lalarni, shualarni, yogdularni, nurlarni, ziyolarni nazarga topla, birdan boq. Boshdagi da`vo hozir qat`iy natija bolib, ya`ni

ni yuksak bir sado ila oqib e`lon etmoqdalar.

Sozlar

511

Sozlar

512

BIRINCHI ILOVA [Maqom E`tibori Ila Yigirma Beshinchi Sozga Qoshilgan Ilovalardan Yettinchi Shuaning Birinchi Maqomining On Yettinchi Martabasidir.]

Bu dunyoda hayotning goyasi va hayotning hayoti iymon bolganini bilgan bu charchamas va toq bolmas yolchi oz-oziga dediki: "Qidirganimiz zotning sozi va kalomi deyilgan bu dunyoda eng mashhur va eng porloq va eng hakim va unga taslim bolmagan harkasga, har asrda qarshi chiqqan Qur`oni Mo`jiz-ul Bayon nomli kitobga murojaat etib, u nima demoqda, bilaylik. Faqat eng avval, bu kitob bizning xoliqimizning kitobi bolganini isbot etmoq lozimdir, deya qidirishni boshladi. Bu sayyoh bu zamonda bolgani munosabati ila eng avval ma`naviy Qur`on i`jozining yogdulari bolgan Risola-i Nurga boqdi va uning bir yuz ottiz risolalari Furqon oyatlarining nuktalari va ishiqlari va asosli tafsirlari bolganini kordi. Va Risola-i Nur bu qadar muannid va mulhid bir asrda har tarafga Qur`on haqiqatlarini mujohidona nashr etgani holda, qarshisiga hech kim chiqolmaganidan isbot etarki, uning ustozi va manbai va marjii va quyoshi bolgan Qur`on samoviydir, bashar kalomi emasdir. Hatto Risola-i Nurning yuzlab hujjatlaridan bitta Qur`on hujjati bolgan Yigirma Beshinchi Soz ila On Toqqizinchi Maktubning oxiri Qur`onning qirq jihat ila mo`jiza bolganini shunday isbot etganki, kim korgan bolsa, tanqid va e`tiroz etmoq emas, balki isbotlariga hayron qolgan, taqdirlab kop sano etgan. Qur`onning i`joz jihatini va haq Kalomulloh bolganini isbot etmoq jihatini Risolat-un Nurga havola etib yolgiz bir qisqa ishora ila buyukligini korsatgan bir nechta nuqtaga diqqat etdi. Birinchi Nuqta: Qandayki Qur`on butun mo`jizalari ila va haqqoniyatiga dalil bolgan butun haqiqatlari ila Muhammad Alayhissalotu Vassalamning bir mo`jizasidir. Xuddi shuning kabi Muhammad Alayhissalotu Vassalam ham butun mo`jizalari ila va paygambarligining dalillari ila va ilmiy kamoloti ila Qur`onning bir mo`jizasidir va Qur`on kalomulloh bolganiga bir qat`iy hujjatidir. Ikkinchi Nuqta: Qur`on bu dunyoda shunday nuroniy va saodatli va haqiqatli bir suratda ijtimoiy hayotni ozgartirishi ila barobar insonlarning ham

Sozlar

513

nafslarida, ham qalblarida, ham ruhlarida, ham aqllarida, ham shaxsiy hayotlarida, ham ijtimoiy hayotlarida, ham siyosiy hayotlarida shunday bir inqilob qilgan va davom ettirgan va idora etganki, on tort asr muddatida har daqiqada olti ming olti yuz oltmish olti oyatlari mukammal ehtirom ila hech bolmasa yuz milliondan ziyoda insonlarning tillari ila oqilmoqda va insonlarni tarbiya va nafslarini oqlab va qalblarini tozalamoqda. Ruhlarga inkishof va taraqqiy va aqllarga istiqomat va nur va hayotga hayot va saodat bermoqda. Albatta bunday bir kitobning misli yoqdir, garoyibdir, favquloddadir, mo`jizadir. Uchinchi Nuqta: Qur`on u asrdan to hozirga qadar shunday bir balogat korsatganki, Ka`baning devorida oltin ila yozilgan eng mashhur adiblarning "Muallaqoti Sab`a" nomi ila mashhur qasidalarini shu darajaga tushirdiki, Labidning qizi otasining qasidasini Ka`badan tushirarkan degan: "Oyatga qarshi buning qiymati qolmadi". Ham badaviy bir adib: oyati oqilar ekan eshitgan

payti sajdaga borgan. Unga deganlar: "Sen musulmon boldingmi?" U degan: "Yoq, men bu oyatning balogatiga sajda etdim". Ham balogat ilmining dohiylaridan Abdulqoxiri Jurjoniy va Sakkokiy va Zamaxshariy kabi minglab dohiy imomlar va mutafannin adiblar ijmo` va ittifoq ila qaror berganlarki: "Qur`onning balogati bashar toqatidan ustundir, yetishilmas". Ham u zamondan beri doimo muoraza maydoniga da`vat etib, magrur va anoniyatli adiblarning va baliglarning tomirlariga tegizib, gururlarini sindiradigan bir tarzda der: "Yo bitta suraning mislini keltiringlar va yoxud dunyoda va oxiratda halokat va zillatni qabul etinglar." deya e`lon etgani holda u asrning muannid baliglari bitta suraning mislini keltirmoq ila qisqa bir yol bolgan muorazani tashlab, uzun bolgan, jon va mollarini tahlikaga otgan urush yolini ixtiyor etishlari isbot etarki, u qisqa yolda ketmoq mumkin emasdir. Ham Qur`onning dostlari Qur`onga oxshamoq va taqlid etmoq shavqi ila va dushmanlari ham Qur`onga muqobala va tanqid etmoq maqsadi ila u vaqtdan beri yozganlari va yozilgan va fikrlarning qoshilishi ila taraqqiy etgan millionlab Arabiy kitoblar ortada yurmoqda. Hech birisining unga yetisholmaganini, hatto eng oddiy odam ham tinglasa, albatta deyajak: "Bu Qur`on bularga oxshamas va ularning martabasida emas". Yo ularning ostida yoki umumining ustida boladi. Umumining ostida bolganini dunyoda hech bir kishi, hech bir kofir, hatto hech bir ahmoq deyolmas. Demak balogat martabasi umumidan

Sozlar
ustundir. Hatto bir odam

514
oyatini oqidi.

Dedi: "Bu oyatning garoyib deb qabul etilgan balogatini korolmayotirman". Unga deyildi: "Sen ham bu sayyoh kabi u zamonga ket, u yerda tingla". U ham ozini Qur`ondan avval u yerda tasavvur etarkan kordiki: Olamdagi borliqlar parishon, qorongu jonsiz va idroksiz va vazifasiz bolib xoli, hadsiz, hududsiz bir fazoda; qarorsiz, foniy bir dunyoda otirmoqdalar. Birdan Qur`onning lisonidan bu oyatni tinglarkan kordi: Bu oyat koinot ustida, dunyoning yuzida shunday bir parda ochdi va ishiqlantirdiki, bu azaliy nutq va bu sarmadiy farmon asrlar qatorlarida tizilgan idroklilarga dars berib korsatmoqdaki, bu koinot katta bir masjid hukmida, boshda samovot va yer bolib umum maxluqotni hayotdorona zikr va tasbehda va vazifa boshida joshib toshish ila mas`udona va mamnunona bir vaziyatda saqlamoqda, deya mushohada etdi va bu oyat balogatining darajasini zavq etib boshqa oyatlarni bunga qiyos ila Qur`onning balogat ohangi yerning yarmini va navi basharning beshdan birini istilo etib hashamati saltanatni mukammal ehtirom ila on tort asr toxtamasdan davom etganining minglab hikmatlaridan bir hikmatini angladi. Tortinchi Nuqta: Qur`on shunday haqiqatli bir halovat korsatganki, eng shirin bir narsadan ham zeriktirgan kop takror Qur`onni tilovat etganlar uchun zeriktirmoq emas, balki qalbi chirimagan va zavqi buzilmagan odamlarga tilovatining takrori halovatini ziyodalashtirgani eski zamondan beri harkascha shubhasiz qabul qilingan bolib, zarbul masal hukmiga otgan. Ham shunday bir yangilik va yoshlik va navqironlik va gariblik korsatganki, on tort asr yashagani va harkasning qoliga osoncha kirgani holda, hozir nozil bolgan kabi yangiligini muhofaza etmoqda. Har asr oziga xitob etayotganday bir yoshlikda korgan. Har ilm toifasi undan har vaqt foydalanmoq uchun kasrat ila va tokinlik ila yonlarida saqlaganlari va ifoda uslubiga tobe va iqtido etganlari holda, u uslubidagi va bayon tarzidagi garibligini aynan muhofaza etmoqda. Beshinchisi: Qur`onning bir qanoti moziyda, bir qanoti istiqbolda, ildizi va bir qanoti eski Paygambarlarning ittifoqli haqiqatlari bolgani va bu ularni tasdiq va dastaklagani va ular ham mos tushishning lisoni holi ila buni tasdiq etganlari kabi, shuningdek: Avliyo va asfiyo kabi undan hayot olgan mevalari va hayotdor takammullari ila muborak shajaralarining hayotdor, fayzdor va haqiqatmador bolganiga dalolat etgan va ikkinchi qanotining himoyasi ostida yetishgan va yashagan valiylikning butun haq tariqatlari va Islomiyatning butun haqiqatli ilmlari Qur`onning ayni haq va haqiqatlarning markazi va jome`iyatda mislsiz bir garoyib bolganiga shahodat etar. Oltinchisi: Qur`onning olti jihati nuroniydir, sidq va haqqoniyatini

Sozlar

515

korsatar. Ha, ostida hujjat va burhon tirgaklari, ustida i`joz muhri yogdulari, oldida va hadafida ikki dunyo saodati hadiyalari, orqasida tayanch nuqtasi samoviy vahiy haqiqatlari, ongida hadsiz mustaqim aqllarning dalillar ila tasdiqlari, solida salim qalblarning va toza vijdonlarning jiddiy qanoatlari va samimiy injizoblari va taslimlari Qur`onning favqulodda, garoyib, metin va hujum etilmas yer yuzining samoviy qal`asi bolganini isbot etganlari kabi, olti maqomdan ham uning ayni haq va sodiq bolganiga va basharning kalomi bolmaganiga, ham xato bolmaganiga imzo etgan, boshda bu koinotda doimo gozallikni izhor, yaxshilikni va togrilikni himoya va soxtakorlarni va tuhmatchilarni imho va yoq etmoq odatini bir faoliyat dasturi qabul etgan bu koinotning mutasarrifi u Qur`onga olamda eng maqbul, eng yuksak, eng hokimona bir hurmat maqomi va bir muvaffaqiyat martabasini berishi bilan uni tasdiq va imzo etgani kabi, Islomiyatning manbai va Qur`onning tarjimoni bolgan zotning (Alayhissalotu Vassalam) harkasdan ziyoda unga e`tiqod va ehtiromi va nozil bolish zamonida uyqu kabi bir uyquolud vaziyatda bolishi va boshqa kalomlarning unga yetisholmasligi va bir daraja oxshamasligi va ummiyligi ila barobar ketgan va keladigan haqiqiy olam hodisalarini gaybiyona Qur`on ila ikkilanmasdan va ishonch ila bayon etishi va kop diqqatli kozlarning nazari ostida hech bir hiyla, hech bir xato vaziyati korilmagan u tarjimonning butun quvvati ila Qur`onning har bir hukmiga iymon etib tasdiq etishi va hech bir narsa uni yoldan chiqarmasligi; Qur`on samoviy, haqqoniyatli va oz Xoliqi Rahiymining muborak kalomi bolganini imzo etar. Ham inson navining beshdan biri, balki eng katta qismi koz ongida unga munjazibona va dindorona boglanishi va haqparastona va mushtoqona quloq solishi va kop alomatlarning va voqealarning va kashfiyotlarning shahodati ila, jin va malak va ruhoniylarning ham tilovati vaqtida parvona kabi haqparastona atrofida toplanishi Qur`onning koinotcha maqbuliyatiga va eng yuksak bir maqomda bolganiga bir imzodir. Ham navi basharning umum tabaqalari, eng ahmoq va omidan tut to eng aqlli va olimga qadar har birisi Qur`onning darsidan toliq hissa olishlari va eng chuqur haqiqatlarni tushunishlari va yuzlab fan va Islom ilmlarining va xususan shariati kubroning buyuk mujtahidlari va usuli din va Kalom ilmining ham muhaqqiqlari kabi har toifa oz ilmlariga oid butun hojatlarini va javoblarini Qur`ondan chiqarishlari Qur`on manbai haq va ma`dani haqiqat bolganiga bir imzodir. Ham adabiyot jihatidan eng oldinda bolgan Arab adiblari, -Islomiyatga kirmaganlar- hozirga qadar muorazaga juda kop muhtoj bolganlari holda Qur`onning i`jozidan yetti buyuk jihati bor ekan, yolgiz bitta jihati bolgan

Sozlar

516

balogatining, (bitta suraning) mislini keltirishdan chekinishlari va hozirga qadar kelgan va muoraza ila shuhrat qozonmoq istagan mashhur baliglarning va dohiy olimlarning uning hech bir i`joz jihatiga qarshi chiqolmaslari va i`joziga sukut etishlari Qur`on mo`jiza va bashar toqatidan ustun bolganiga bir imzodir. Ha, bir kalom "Kimdan kelgan va kimga kelgan va nima uchun?" deyilishi bilan qiymati va yuksakligi va balogati korinishi nuqtasidan Qur`onning misli bololmas va unga yetishib bolmas. Chunki Qur`on butun olamlarning Rabbi va Xoliqining xitobi va gapirishi va hech bir jihatda taqlidni va soxtakorlikni his ettiradigan bir alomat bolmagan bir muqolamasi va butun insonlarning, balki butun maxluqotning nomiga elchi va navi basharning eng mashhur va nomdor muxotobi bolgan va u muxotobning quvvat va iymonining kengligi katta Islomiyatni sizib chiqib sohibini Qobi Qavsayn maqomiga chiqarib muxotobi Samadoniyaga mazhariyat ila nozil bolgan va ikki dunyo saodatiga doir va koinot yaratilishining natijalariga va undagi Rabboniy maqsadlarga oid masalalarni va u muxotobning butun Islom haqiqatlarini toshigan eng yuksak va eng keng bolgan iymonini bayon va izoh etgan va katta koinotning bir xarita, bir soat, bir xona kabi har tarafini korsatib aylantirib ularni qilgan san`atkorni holati ila ifoda va ta`lim bergan Qur`oni Mo`jiz-ul Bayonning albatta mislini keltirmoq mumkin emasdir va i`jozi darajasiga yetishilmas. Ham, Qur`onni tafsir etgan va bir qismi ottiz-qirq, hatto yetmish jild bolib bittadan tafsir yozgan yuksak zakovatli mudaqqiq minglab mutafannin olimlarning hujjatlari va dalillari ila bayon etganlari Qur`ondagi hadsiz maziyatlarni va nuktalarni va xususiyatlarni va sirlarni va oliy ma`nolarni va gaybiy ishlarning har navidan kasratli gaybiy xabarlarni izhor va isbot etishlari va xususan Risola-i Nurning bir yuz ottiz kitobining har biri Qur`onning bir maziyatini, bir nuktasini qat`iy burhonlar ila isbot etishi va xususan Qur`on Mo`jizalari Risolasi; poyezd va tayyora kabi madaniyatning garoyiblaridan kop narsalarni Qur`ondan chiqargan Yigirmanchi Sozning Ikkinsi Maqomi va Risola-i Nurga va elektrga ishora etgan oyatlarning ishorasini bildirgan Qur`on Ishoralari nomidagi Birinchi Shua va Qur`on harflari naqadar muntazam, sirli va ma`noli bolganini korsatgan Rumuzoti Samoniya nomidagi sakkiz kichik risolalar va Fath Surasining oxirgi oyatlari besh vajh ila gaybiy xabar jihatida mo`jizaligini isbot etgan kichik bir risola kabi Risola-i Nurning har bir juzi Qur`onning bir haqiqatini, bir nurini izhor etishi; Qur`onning misli bolmaganiga va mo`jiza va garoyib bolganiga va bu shahodat olamida gayb olamining lisoni va bir Allamul Guyubning kalomi bolganiga bir imzodir. Xullas, olti nuqtada va olti jihatda va olti maqomda ishora etilgan Qur`onning mazkur maziyatlari va xususiyatlari uchundirki; hashamatli nuroniy

Sozlar

517

hokimiyati va azamatli muqaddas saltanati asrlarning yuzlarini ishiqlantirib, zamin yuzini ham bir ming uch yuz yil nurlantirib mukammal ehtirom ila davom etishi, ham u xususiyatlari uchundirki Qur`onning har bir harfi hech bolmasa on savob va on hasana bolishi va on boqiy meva berishi, hatto bir qism oyatlarning va suralarning har bir harfi yuz va ming va yanada ziyoda meva berishi va muborak vaqtlarda har harfning nuri va savobi va qiymati ondan yuzlarga chiqishi kabi muqaddas imtiyozlarni qozongan, deya dunyo sayyohi angladi va qalbiga dedi: Xullas, bunday har jihat ila mo`jizali bu Qur`on; suralarining ijmo`i ila va oyatlarining ittifoqi ila va sir va nurlarining mos tushishlari ila va mevalar va asarlarining uygunligi ila bitta Vojib-ul Vujudning vujudiga va vahdatiga va sifat va ismlariga dalillar ila isbot suratida shunday shahodat etganki, butun iymon ahlining hadsiz shahodatlari uning shahodatidan sizib chiqqanlar. Xullas, bu yolchining Qur`ondan olgan tavhid va iymon darsiga qisqa bir ishora sifatida Birinchi Maqomning On Yettinchi Martabasida bunday:

Sozlar
deyilgandir.

518

Sozlar

519

On Birinchi Shua Bolgan Meva Risolasining Oninchi Masalasi: Amirtog Chechagi

Qur`onda bolgan takrorlarga kelgan e`tirozlarga qarshi goyat quvvatli bir javobdir.

Sozlar

520

Aziz siddiq qardoshlarim! Garchi bu masala parishon vaziyatimdan chalkash va latofatsiz bolgan. Faqat u chalkash ibora ostida juda qiymatli bir navi i`jozni qat`iy bildim. Afsuslar bolsinki ifodaga qodir bololmadim. Har qancha iborasi soniq bolsa ham, Qur`onga oid bolishi jihati ila ham tafakkur ibodati, ham muqaddas, yuksak, porloq bir javharning sadafidir. Yirtiq libosiga emas, qolidagi olmosga boqilsin. Agar munosib bolsa, Oninchi Masala qilinglar, bolmasa sizning tabrik maktublaringizga muqobil bir maktub qabul etinglar. Ham bu goyat xasta va parishon va ozuqasiz, bir-ikki kun Ramazonda, majburiyat ila goyat londa va qisqa va bir jumlada juda kop haqiqatlarni va turli-tuman hujjatlarni ichiga toplab yozdim. Aybga buyurmaysiz.(Izoh) Aziz siddiq qardoshlarim! Ramazoni Sharifda Qur`oni Mo`jiz-ul Bayonni oqirkan Risola-i Nurga ishoralari Birinchi Shuada bayon qilingan ottiz uch oyatdan qaysisi kelsa kordimki, u oyatning sahifasi va yaprogi va qissasi ham Risola-i Nurga va shogirdlariga qissadan hissa olmoq nuqtasida bir daraja boqmoqda. Xususan Nur Surasidan nur oyati on barmoq ila Risola-i Nurga boqqani kabi, orqasidagi zulmat oyati ham qarshi chiqqanlariga aynan qaramoqda va ziyoda hissa bermoqda. Xuddi u maqom juz`iyatdan chiqib kulliyat kasb etar va bu asrda u kulliyatning aynan bir fardi Risola-i Nur va shogirdlaridir deya his etdim. Darhaqiqat, Qur`onning xitobi, avvalo Mutakallimi Azaliyning rububiyati ommasining keng maqomidan, ham navi bashar, balki koinot nomiga tinglovchi bolgan zotning keng maqomidan, ham umum navi bashar va bani odamning butun asrlarda irshodlarining goyat keng maqomidan, ham dunyo va oxiratning, arz va samovotning va azal va abadning va Koinot Yaratuvchisining rububiyatiga va butun maxluqotning tadbiriga doir Ilohiy qonunlarning goyat yuksak ihotali bayonlarining maqomidan olgan kenglik va yuksaklik va ihota jihati ila u xitob shunday bir yuksak i`jozni va shumulni korsatarki, Qur`on darsining tinglovchilaridan eng kasratli toifa bolgan avom tabaqasining sodda fahmlarini erkalagan zohiriy va sodda martabasi eng yuksak tabaqani ham toliq hissador etar. Goyo
(Izoh)

Dengizli qamoqxonasining mevasiga Oninchi Masala bolib Amirtogning va bu Ramazoni Sharifning nurli bir kichik chechagidir. Qur`ondagi takrorlarning bir hikmatini bayon ila zalolat ahlining sassiq va zaharli vahimalarini yoqotar.

Sozlar

521

qissadan yolgiz bir hissa va bir tarixiy hikoyadan bir ibrat emas, balki bir kulliy dasturning fardlari bolib har asrga va har tabaqaga xitob etib yangi nozil bolayotganday va xususan kop takror ila

..

deb tah-

didlari va zulmlarining jazosi bolgan samoviy va arziy musibatlarni shiddat ila bayoni bu asrning mislsiz zulmlariga Od va Samud qavmlari va Fir`avnning boshlariga kelgan azoblar ila boqtirmoqda va mazlum iymon ahliga Ibrohim va Muso Alayhissalom kabi paygambarlarning natijalari ila tasalli bermoqda. Ha, gaflat va zalolat nazarida qorqinchli va dahshatli bir adamiston va alamli va mavh bolgan bir mazoriston bolgan butun otgan zamon va olgan davrlar va asrlar jonli bittadan ibrat sahifasi va boshidan oxirigacha ruhli, hayotdor bir ajib olam va mavjud va biz bilan munosabatdor bir Rabboniy mamlakat suratida kino pardalari kabi goh bizni u zamonlarga, goh u zamonlarni yonimizga keltirib har asrga va har tabaqaga korsatib yuksak bir i`joz ila darsini bergan Qur`oni Mo`jiz-ul Bayon ayni i`joz ila zalolat nazarida jonsiz, parishon, olik, hadsiz bir vahshatgoh bolgan va firoq va zavolda yumalagan bu koinotni bir Samadoniy kitob, bir Rahmoniy shahar, bir Rabboniy san`at namoyishgohi sifatida u jonsizlarni jonlantirib, har birini vazifador suratida bir-biri ila sozlashtirib va bir-birining yordamiga yugurtirib navi basharga va jin va malakka haqiqiy va nurli va zavqli hikmat darslarini bergan bu Qur`oni Azimushshon, albatta har harfida on va yuz va ba`zan ming va minglab savob bolishi va butun jin va ins toplansa, uning mislini keltirolmasligi va butun bani odam ila va koinot ila aynan ornida gaplashishi va har zamon millionlab hofizlarning qalblarida zavq ila yozilishi va kop takror ila va kasratli takrorlari ila zeriktirmasligi va kop oxshash yerlari va jumlalari ila barobar bolalarning nozik va sodda boshlarida mukammal joylashishi va kasallarning va oz sozdan ta`sirlangan va olim toshagida bolganlarning quloqlarida zam-zam suvi kabi xush kelishi kabi muqaddas imtiyozlarni qozonar va ikki jahonning saodatlarini oz shogirdlariga qozontirar. Va tarjimonining ummiylik martabasiga toliq uygun kelmoq siri ila hech bir sun`iy harakat va hech bir soxtakorlik va hech bir korsatmachilikka maydon bermasdan fitriy salosatini va togridan-togri samodan kelishini va eng kop bolgan avom tabaqasining sodda fahmlarini tanazzuloti kalomiya ila erkalash hikmati ila eng ziyoda samo va arz kabi eng zohiriy va yaqqol sahifalarini ochib u oddiyot ostidagi garoyib qudrati mo`jizalarini va ma`nodor hikmat satrlarini dars berish bilan lutfu irshodda gozal bir i`joz korsatar. Takrorni taqozo etgan duo va da`vat, zikr va tavhid kitobi ham bolganini bildirmoq siri ila gozal, shirin takrori ila birgina jumlada va birgina qissada boshqa-boshqa kop ma`nolarni boshqa-boshqa muxotob tabaqalariga tushuntirmoqda va juz`iy va oddiy bir hodisada eng juz`iy va ahamiyatsiz narsalar

Sozlar

522

ham nazari marhamatida va tadbir va irodasi doirasida bolishini bildirmoq siri ila Islomiyat ta`sisida va Shariat tadvinida sahobalarning juz`iy hodisalarini ham nazari ahamiyatga olishida; ham kulliy dasturlarning bolishi, ham umumiy bolgan Islomiyatning va shariatning ta`sisida u juz`iy hodisalar chekirdaklar hukmida juda ahamiyatli mevalarni berganliklari jihatida ham bir navi i`jozini korsatar. Darhaqiqat, ehtiyojning takrorlanishi ila, takrorning zarurati e`tibori ila yigirma yil mobaynida juda kop takrorlangan savollarga javob olaroq boshqaboshqa kop tabaqalarga dars bergan va katta koinotni parcha-parcha etib qiyomatda shaklini almashtirib, dunyoni kotarib uning orniga azamatli oxiratni quradigan va zarradan yulduzlarga qadar butun juz`iyat va kulliyatning birgina zotning qolida va tasarrufida bolganini isbot qiladigan va koinotni va zaminni va samovotni va unsurlarni gazablantirgan va hiddatga keltirgan navi basharning zulmlariga koinot yaratilishining natijasi hisobiga Allohning gazabini va Uning hiddatini korsatadigan hadsiz va nihoyatsiz va dahshatli va keng bir inqilobning ta`sisida minglab natija quvvatida ba`zi jumlalari va hadsiz dalillarning natijasi bolgan bir qism oyatlarni takror etmoq bir kamchilik emas, balki goyat quvvatli bir i`joz va goyat yuksak bir balogat va holatning taqozosiga goyat uygun bir jazolatdir, bir fasohatdir. Masalan: birgina oyat bolib bir yuz on tort marta takrorlangan Bismillahir rohmanir rohiym jumlasi Risola-i Nurning On Tortinchi Yogdusida bayon etilgani kabi; arshni farshga boglagan va koinotni ishiqlantirgan va har daqiqa harkas unga muhtoj bolgan shunday bir haqiqatdirki, million marta takrorlansa yana ehtiyoj bordir. Nafaqat non kabi har kun, balki havo va ziyo kabi har daqiqa unga ehtiyoj va ishtiyoq bordir. Ham masalan: Surayi da sakkiz marta takrorlangan shu oyati u surada

hikoya etilgan paygambarlarning najotlarini va qavmlarining azoblarini koinot yaratilishining natijasi hisobiga va rububiyati ommaning nomiga u minglab haqiqat quvvatida bolgan oyatni takrorlab, Allohning izzati u zolim qavmlarning azobini va Ilohiy rahimiyat ham anbiyolarning najotlarini taqozo etganini dars bermoq uchun minglab marta takror bolsa yana ehtiyoj va ishtiyoq bor va ijozli va i`jozli bir yuksak balogatdir.

Sozlar
Ham masalan: Rahmon Surasida takror etilgan oyati ila

523

Mursalot Surasida

oyati jin va navi basharga koinotni

gazablantirgan va zamin va samovotni hiddatga keltirgan va olam yaratilishining natijalarini buzgan va Alloh saltanatining hashamatiga qarshi inkor va mensimaslik ila qarshilagan kufr va kufronlarini va zulmlarini va butun maxluqotning huquqlariga tajovuzlarini asrlarga va zaminga va samovotga tahdidkorona hayqirgan bu ikki oyat bunday minglab haqiqatlarga aloqador va minglab masala quvvatida bolgan umumiy bir darsda minglab marotaba takrorlansa yana lozimdir va jalolli bir ijoz va jamolli bir i`jozning balogatidir. Ham masalan: Qur`onning haqiqiy va toliq bir navi munojoti va Qur`ondan chiqqan bir navi xulosasi bolgan Javshan-ul Kabir nomli Paygambar (S.A.V.) munojotida yuz marta

jumlasining takrorida tavhid kabi koinot boyicha eng katta haqiqat va maxluqotning rububiyatga qarshi tasbeh va hamd va taqdis kabi uch muazzam vazifasidan eng ahamiyatli bir vazifasi va abadiy azobdan qutulmoq kabi inson navining eng dahshatli masalasi va ubudiyat va bashar ojizligining eng kerakli natijasi bolishi jihati ila minglab marotaba takror etilsa yana ozdir. Xullas, Qur`on takrorlari bu kabi asoslarga qaraydi. Hatto ba`zan bir sahifada maqom taqozosi va tushuntirish ehtiyoji va bayon balogati jihati ila yigirma marta ochiq va yashirin tarzda tavhid haqiqatlarini ifoda etadi. Zeriktirish emas, balki quvvat va shavq beradi. Risola-i Nurda Qur`on takrorlari naqadar ornida va munosib va balogat jihatidan maqbul bolgani hujjatlar ila bayon etilgan. Qur`oni Mo`jiz-ul Bayonning Makka suralari ila Madina suralari balogat nuqtasida va i`joz jihatida va sharh va xulosa jihatida bir-biridan boshqacha bolganining siri va hikmati shudirki: Makkada birinchi safda muxotob va qarshi

Sozlar

524

chiqqanlar quraysh mushriklari va ummiylari bolganidan balogat jihatidan quvvatli oliy bir uslub va i`jozli, ishontiruvchi, qanoat beruvchi bir ijmol va tasbit uchun takror lozim kelganidan aksariyat ila Makka suralari iymon shartlarini va tavhidning martabalarini goyat quvvatli va yuksak va i`jozli bir ijoz ila takror etib ifodalab boshi va oxiri Allohni va oxiratni nafaqat bir sahifada, bir oyatda, bir jumlada, bir kalimada; balki ba`zan bir harfda taqdim va ta`hir va ta`rif va tankir va hazf va zikr kabi shakllarda shunday quvvatli isbot etadiki, balogat ilmining imomlari ham hayrat ila qarshilaganlar. Risola-i Nur va xususan Qur`onning qirq i`joz jihatini ijmolan isbotlagan Yigirma Beshinchi Soz ilovalari ila barobar va Qur`onning nazmidagi i`joz jihatini garoyib bir tarzda isbotlagan Arabiy Risola-i Nurdan Ishorat-ul I`joz tafsirining ozlari korsatdilarki, Makkada nozil bolgan sura va oyatlarda eng oliy bir balogat uslubi va eng yuksak bir ijoz i`jozi bordir. Ammo Madina sura va oyatlarida birinchi safta muxotob va qarshi chiqqanlari bolsa Allohni tasdiq etgan Yahudiy va Nasroniy kabi ahli kitob bolganidan balogat va irshod taqozosi va maqomning ehtiyoji va holning zaruratidan sodda va aniq va izohli bir uslub ila ahli kitobga qarshi dinning yuksak usulini va iymonning ruknlarini emas, balki ixtilof sababi bolgan shariatda va ahkomda va tafsilotlarning va kulliy qonunlarning manbalari va sabablari bolgan juz`iyotning bayoni lozim kelganidan, u Madinalik sura va oyatlarda aksariyat ila tafsil va izoh va sodda uslub ila bayonlar ichida Qur`onga maxsus mislsiz bir bayon tarzi ila birdan u juz`iy tafsilot hodisasi ichida yuksak, quvvatli bir xulosa, bir xotima, bir hujjat va u juz`iy diniy hodisani kulliylashtirgan va imtisolini iymoni billoh ila ta`minlagan bir tavhidiy va iymoniy va uxroviy jumlani zikr etadi. U maqomni nurlantiradi, yuksaklashtiradi. Risola-i Nur oyatlarning oxirlarida aksariyat ila

kabi tavhidiy va oxiratni ifoda etgan xulosalarda va xotimalarda naqadar yuksak bir balogat va maziyatlar va jazolatlar va nuktalar bolganidan Yigirma Beshinchi

Sozlar

525

Sozning Ikkinchi Shu`lasining Ikkinchi Nurida u xulosa va xotimalarning juda kop nuktalaridan va maziyatlaridan ontasini bayon etib, u xulosalarda bir mo`jiza-i kubro bolganini qaysarlarga ham isbot etgan. Darhaqiqat, Qur`on u shariat tafsilotlari va ijtimoiy qonunlarning bayoni ichida birdan muxotobning nazarini yuksak va kulliy nuqtalarga kotarib, sodda uslubni bir yuksak uslubga va shariat darsidan tavhid darsiga aylantirib Qur`onni ham bir shariat va ahkom va hikmat kitobi, ham bir aqida va iymon va zikr va fikr va duo va da`vat kitobi bolganini korsatib har maqomda kop Qur`on irshodining maqsadlarini dars berishi ila Makkada nozil bolgan oyatlarning balogatlari tarzidan farqli va porloq mo`jizona bir jazolat izhor etadi. Ba`zan ikki kalimasida masalan va va da, ta`biri ila ahadiyatni

ila vohidiyatni bildiradi. Ahadiyat ichida vohidiyatni ifoda etadi.

Hatto bir jumlada; bir zarrani bir koz qorachigida korgani va joylashtirgani kabi, Quyoshni ayni oyat ila, ayni tarzda kokning koz qorachigida joylashtiradi va samoga bir koz etadi. Masalan: oyatidan song,

oyati davomidan

der. Zamin va koklar yaratilishi-

ning hashamatida qalbning ham istagini bilar, idora etar. der, tarzida bir bayonot jihati ila u sodda va ummiylik martabasini va avomning fahmini nazarga olgan u oddiy va juz`iy sozlashish u tarz ila yuksak va jozibador va umumiy va irshodkor bir suhbatga aylanadi.

Ahamiyatli Bir Savol: Ba`zan ahamiyatli bir haqiqat sathiy nazar ila korinmaganidan va ba`zi maqomlarda juz`iy va oddiy bir hodisadan yuksak bir tavhid natijasini yoki kulliy bir dasturni bayon etmoqda munosabati bilinmaganidan, bir kamchilik deb vahima etilar. Masalan: Xazrati Yunus Alayhissalom ukasini bir hiyla bilan olishi ichida deya goyat

Sozlar

526

yuksak bir dasturning zikri balogat jihatidan munosabati korinmaydi. Buning siri va hikmati nedir? Javob: Har biri bittadan kichik Qur`on bolgan aksar uzun sura va ortachalarida va kop sahifa va maqomlarda yolgiz ikki-uch maqsad emas, balki Qur`on mohiyati, ham bir zikr va iymon va fikr kitobi, ham bir shariat va hikmat va irshod kitobi kabi kop kitoblarni va boshqa-boshqa darslarni ichiga olib Alloh rububiyatining hamma narsaga ihotasini va hashamatli tajalliylarini ifoda etmoq jihati ila koinot buyuk kitobining bir navi qiroati bolgan Qur`on, albatta har maqomda, hatto ba`zan bir sahifada kop maqsadlarni ta`qib etib ma`rifatullohdan va tavhidning martabalaridan va iymon haqiqatlaridan dars bergani e`tibori ila, boshqa maqomda, masalan zohiran zaif bir munosabat ila boshqa bir dars ochar va zaif munosabatga juda quvvatli munosabatlar qosharlar. U maqomga goyat uygun bolar, balogat martabasi yuksalar. Ikkinchi bir savol: Qur`onda sarihan va zimnan va ishoratan oxirat va tavhid va basharning mukofot va jazolarini minglab marta isbot etib nazarga berishning va har surada, har sahifada, har maqomda dars berishning hikmati nedir? Javob: Imkon doirasida va koinotning sarguzashtiga oid inqiloblarda va omonati kubroni va arz xalifaligini boyniga olgan navi basharning jazo va abadiy saodatiga mador bolgan vazifasiga doir eng ahamiyatli, eng buyuk, eng dahshatli masalalaridan eng azamatlilarini dars bermoq va hadsiz shubhalarni yoq etmoq va goyat shiddatli inkorlarni va qaysarliklarni sindirmoq jihatida albatta u dahshatli inqiloblarni tasdiq ettirmoq va u inqiloblarning azamatida buyuk va basharga eng lozim va eng zaruriy masalalarni taslim ettirmoq uchun Qur`on, minglab marta emas, balki millionlab marta boqtirsa yana isrof emaski, millionlab karra takror ila u bahslar Qur`onda oqilar, zerikish bermas, ehtiyoj tugamas. Masalan:

oyatining korsatgan abadiy saodat xushxabari haqiqati Bechora basharga har daqiqa ozini korsatgan olim haqiqatining; ham insonni, ham dunyosini, ham butun ahbobini abadiy i`domdan qutqarib abadiy bir saltanatni qozontiradi deganidan milliardlab marta takror etilsa va koinot qadar ahamiyat berilsa yana

Sozlar

527

isrof bolmas, qiymatdan tushmas. Xullas, bu xil hadsiz qiymatli masalalarni dars bergan va koinotni bir xona kabi ozgartirgan va shaklini buzgan dahshatli inqiloblarni ta`sis etishda qanoat berishga va ishontirishga va isbotga harakat qilgan Qur`oni Mu`jiz-ul Bayon, albatta sarihan va zimnan va ishoratan minglab marta u masalalarga diqqat nazarini jalb etishi isrof emas, balki non, dori, havo va ziyo kabi bittadan zaruriy ehtiyojlar hukmida ehsonini yangilantirar. Ham masalan: va

kabi tahdid oyatlarini Qur`on goyat shiddat ila va hiddat ila va goyat quvvat va takror ila zikr etishining hikmati esa; Risola-i Nurda qat`iy isbot etilgani kabi basharning kufri koinotning va aksar maxluqlarning huquqlariga shunday bir tajovuzdirki, samovotni va zaminni gazablantiradi va unsurlarni hiddatga keltirib tofonlar ila u zolimlarni jazolaydi. Va

oyatining sarohati ila u zolim munkirlarga Jahannam shunday gazablanadiki, hiddatidan parchalanmoq darajasiga keladi. Xullas, shunday umumiy bir jinoyatga va hadsiz bir tajovuzga qarshi basharning kichiklik va ahamiyatsizligi nuqtasida emas, balki zolimona jinoyatining azamatiga va kofirona tajovuzining dahshatiga qarshi Koinot Sultoni oz raiyatining huquqining ahamiyatini va u munkirlarning kufr va zulmidagi nihoyatsiz xunukligini korsatmoq hikmati ila farmonida goyat hiddat va shiddat ila u jinoyatni va jazosini ming marta emas, balki millionlab va milliardlab takror etsa, yana isrof va nuqson emaski, ming yildan beri yuzlab million insonlar har kun zerikmasdan mukammal ishtiyoq ila va ehtiyoj ila oqiydilar. Darhaqiqat har kun, har zamon, harkas uchun bir olam ketar, yangi bir olamning eshigi oziga ochilishidan, otkinchi har bir olamini nurlantirmoq uchun ehtiyoj va ishtiyoq ila La ilaha illalloh jumlasini ming marta takror ila u almashgan pardalarning har birisiga bir La ilaha illallohni bir chiroq qilgani kabi, shuningdek: U kopgina, otkinchi pardalarni va u yangilangan sayyor koinotlarni qorongulantirmaslik va hayot oynasida aks etgan suratlarini xunuklashtirmaslik va foydasiga shohid bolishi mumkin bolgan u musofir

Sozlar

528

vaziyatlarni oziga qarshi aylantirmaslik uchun u jinoyatlarning jazolarini va Podshohi Azaliyning shiddatli va qaysarliklarni sindirgan tahdidlarini Qur`onni oqimoq ila taqdir etmoq va nafsining tugyonidan qutulmoqqa harakat qilmoq hikmati ila Qur`on goyat ma`nodor takror etadi va bu daraja quvvat va shiddat va takror ila Qur`on tahdidlarini haqiqatsiz deb oylamoqdan shayton ham qochadi. Ularni tinglamagan munkirlarga Jahannam azobi ayni adolatdir deya korsatadi. Ham masalan: Asoyi Muso kabi kop hikmatlari va foydalari bolgan Muso (A.S.) qissasining va boshqa Anbiyolarning (A.S.) qissalarining kop takrorlarida risolati Ahmadiyaning (S.A.V.) haqqoniyatiga butun anbiyolarning nubuvvatlarini bir hujjat korsatib ularning umumini inkor etolmagan bu zotning risolatini haqiqat nuqtasida inkor etolmasligi hikmati ila va harkas har vaqt butun Qur`onni oqishga qodir va muvaffaq bololmaganidan har bir uzun va ortacha uzunlikdagi surani bittadan kichik Qur`on hukmiga keltirmoq uchun ahamiyatli iymon shartlari kabi u qissalarni takror etishi isrof emas, balki balogat taqozosidir va hodisa-i Muhammadiya (S.A.V.) butun bani Odamning eng buyuk hodisasi va koinotning eng azamatli masalasi bolganini dars bermoqdir. Ha, Qur`onda Zoti Ahmadiyaga eng buyuk maqom bermoq va tort iymon shartlarini ichiga olmoq ila La ilaha illalloh rukniga teng tutilgan Muhammadar rasululloh risolati Muhammadiyani (S.A.V.) koinotning eng katta haqiqati va Zoti Ahmadiya (S.A.V.) butun maxluqotning eng ashrafi va haqiqati Murammadiya (S.A.V.) ta`bir etilgan kulliy ma`naviy shaxsiyati va muqaddas maqomi ikki jahonning eng porloq bir quyoshi bolganiga va bu garoyib maqomga layoqatiga doir koplab hujjatlari va belgilari qat`iy bir suratda Risola-i Nurda isbot etilgan. Mingtadan bittasi shudirki: dasturi ila butun ummatining butun zamonlarda ishlagan hasanotning bir misli uning hasanot daftariga kirishi va butun koinotning haqiqatlarini keltirgan nur ila nurlantirishi, nafaqat jin va ins va malaklar va jonzotlarni, balki koinotni va samovotni va zaminni minnatdor aylashi va iste`dod lisoni ila nabototning duolari va fitriy ehtiyoj lisoni ila hayvonotning duolari kozimiz ongida fe`lan qabul bolishining shahodati ila millionlab, balki milliardlab fitriy va rad etilmas duolari maqbul bolgan solih ummati har kun u zotga (S.A.V.) salotu salom ila rahmat duolari va ma`naviy yutuqlarini eng avvalo u zotga (S.A.V.) bagishlashlari va butun ummatcha oqiladigan Qur`onning uch yuz ming harfining har birisida on savobdan to yuz, to ming hasana va meva berishidan yolgiz Qur`on qiroati jihati ila amallar daftariga hadsiz nurlar kirishi e`tibori ila u zotning (S.A.V.) ma`naviy shaxsiyati bolgan haqiqati Muhammadiya (S.A.V.) istiqbolda bir Jannatdagi Tubo daraxti hukmida bolishini Allam-ul Guyub bilgan va korgan va u maqomga kora Qur`onida u azim ahamiyatni bergan va farmonida unga to-

Sozlar

529

belikni va sunnati saniyasiga ergashish ila shafoatiga mazhariyatni eng ahamiyatli bir insoniyat masalasi etib korsatgan va u hashamatli Tubo daraxtining bir chekirdagi bolgan bashariyat shaxsiyatini va boshlanishidaki insoniyat vaziyatini ora-sira nazarga olishidir. Xullas, Qur`onning takror etilgan hahiqatlari bu qiymatda bolganidan, takrorotida quvvatli va keng ma`naviy bir mo`jiza mavjudligiga salim fitrat shahodat etar. Magar ham moddiyunlik vabosi ila qalbga va vijdon xastaligiga mubtalo bolmasa

qoidasiga dohil bolar.

Sozlar

530

Sozlar

531

Bu Oninchi Masalaga bir xotima sifatida ikki izoh

Birinchisi: Bundan(*-bu risolaning ta`lifidan) on ikki yil oldin eshitdimki, eng dahshatli va qaysar bir zindiq Qur`onga qarshi sui qasdini tarjimasi ila qilishni boshlagan va deganki: Qur`on tarjima etilsin, toki qanday mol bolgani bilinsin. Ya`ni, keraksiz takrorlarni har kim korsin va tarjimasi uning orniga oqilsin deya dahshatli bir reja tuzgan. Faqat Risola-i Nurning chiritilmas hujjatlari qat`iy isbot etganki: Qur`onning haqiqiy tarjimasi qabul emas va oz tili bolgan Arabiy til ornida Qur`onning maziyatlarini va nuktalarini boshqa til

Sozlar

532

muhofaza etolmas va har bir harfi on adatdan mingga qadar savob bergan Qur`on kalimalarining mo`jizona va jome`yatli ta`birlarining ornini basharning oddiy va juz`iy tarjimalari tutolmas, uning orniga masjidlarda oqilmas deya Risola-i Nur har tarafda yoyilishi ila u dahshatli rejani yoqqa chiqardi. Faqat u zindiqdan dars olgan munofiqlar yana shayton hisobiga Qur`on Quyoshini puflamoq ila sondirishga ahmoq bolalar kabi ahmoqona va devonachasiga harakatlari sababi ila menga goyat ogir va siquvchi va siqintili bir holatda bu Oninchi Masala yozdirildi deya taxmin qilaman. Boshqalar ila korisholmaganim uchun haqiqiy holatni bilmayman. Xotimadan Ikkinchi Izoh: Dengizli qamoqxonasidan ozodlikka chiqishimizdan song mashhur Shahar Mehmonxonasining yuksak qavatida otirgan edim. Qarshimda gozal boglarda kasratli qovoq daraxtlari bittadan zikr halqasi tarzida goyat latif, shirin bir suratda ham ozlari, ham shoxlari, ham yaproqlari havoning tegilishi ila jazbadorona va jozibakorona harakat ila raqslari qardoshlarimning yoqliqlaridan va yolgiz qolganimdan huzunli va gamli qalbimni rohatsiz etdi. Birdan kuz va qish mavsumi xotirga keldi va meni bir gaflat bosdi. Men u mukammal sevinch ila jilvalangan u nozanin qovoqlarga va jonzotlarga shu qadar achindimki, kozlarim yosh ila toldi. Koinotning bezalgan pardasi ostidagi yoqliklarni, firoqlarni xotirlash va his etish ila koinot tola firoqlarning, zavollarning huzunlari boshimda toplandi. Birdan haqiqati Muhammadiyaning (S.A.V.) keltirgan nuri yordamga yetishdi. U hadsiz huzunlarni va gamlarni sururlarga aylantirdi. Hatto u nurning harkas va har iymon ahli kabi mening haqqimda million fayzidan yolgiz u vaqtda, u vaziyatga ta`sir etgan yordam va tasallisi uchun Zoti Muhammadiyaga (S.A.V.) qarshi abadiyan minnatdor boldim. Shundayki: Ul gaflat nazari ul muborak nozaninlarni vazifasiz, natijasiz, bir mavsumda korinib, harakatlari sevinch emas, balki goyo yoqlikdan va firoqdan titrab hechlikka tushganliklarini korsatmoq ila harkas kabi mendagi baqo ishqi va gozallikka muhabbat va jinsiy va hayotiy shafqatga mador bolgan asablarimga shu daraja tegdiki, bunday dunyoni bir ma`naviy jahannamga va aqlni bir azob quroliga aylantirgan paytda, Muhammad Alayhissalotu Vassalamning basharga hadya keltirgan nuri pardani ochdi; i`dom, yoqlik, hechlik, vazifasizlik, boshlik, firoq orinlariga u qovoqlarning har birining yaproqlari adadicha hikmatlari va ma`nolari va Risola-i Nurda isbot etilgani kabi, uch qismga ayrilgan natijalari va vazifalari bor deya korsatdi. Birinchi qism: Sone`i Zuljalolning ismlariga boqar. Masalan: qandayki bir usta garoyib bir uskuna yaratsa, har kishi u zotga Mashaalloh, Barakalloh deb olqishlar. Xuddi shuning kabi: U uskuna ham undan kutilgan natijalarni

Sozlar

533

aynan korsatishi ila lisoni holi ila ustasini tabriklar, olqishlar. Har jonzot va hamma narsa bunday bir uskunadir, ustasini tabriklar ila olqishlar. Ikkinchi qism hikmatlari esa: Jonzotlarning va idroklilarning nazarlariga boqar. Ularga shirin bir mutolaagoh, bittadan ma`rifat kitobi bolar. Ma`nolarini idroklilarning zehnlarida va suratlarini quvva-i hofizalarida va misoliy lavhalarda va gayb olamining daftarlarida vujud doirasida qoldirib, song shahodat olamini tark etar, gayb olamiga chekinar. Demak yuzaki bir vujudni tashlar, ma`naviy va gaybiy va ilmiy kop vujudlarni qozonar. Ha, modomiki Alloh bor va ilmi ihota etar. Albatta yoqlik, i`dom, hechlik, mavh, fano; haqiqat nuqtasida iymon ahlining dunyosida yoqdir va kofirlarning dunyolari yoqlik ila, firoq ila, hechlik ila, foniylik ila toladir. Xullas, bu haqiqatni kopchilikning tilida kezgan bu kelgan zarbulmasal dars berib, der: Kim uchun Alloh bor, unga hamma narsa bor va Kim uchun bolmasa, hamma narsa unga yoqdir, hechdir. Al-hosil: Qandayki iymon olim vaqti insonni abadiy i`domdan qutqarar, xuddi shuning kabi harkasning xususiy dunyosini ham i`domdan va hechlik qoronguliklaridan qutqarar. Va kufr esa, xususan mutlaq kufr bolsa, ham u insonni, ham xususiy dunyosini olim ila i`dom etib ma`naviy jahannam zulmatlariga otar. Hayotining lazzatlarini achchiq zaharlarga aylantirar. Dunyo hayotini oxiratiga almashtirganlarning quloqlari jaranglasin. Kelsinlar, bunga yo bir chora topsinlar yoki iymonga kelsinlar. Bu dahshatli zararlardan qutulsinlar!

Duongizga juda muhtoj va sizga juda mushtoq qardoshingiz Said Nursiy

Sozlar

534

Sozlar

535

Yigirma Oltinchi Soz

Qadar Risolasi

Sozlar

536

[Qadar ila Juz`iy Ixtiyor Ikki Muhim Masaladir. Unga Doir Tort Qism Ichida Bir Qancha Sirlarini Ochishga Harakat qilamiz.] BIRINCHI QISM: Qadar va juz`iy ixtiyor Islomiyatning va iymonning eng oxir hududini korsatgan, holiy va vijdoniy bir iymonning juzlaridandir. Bolmasa ilmiy va nazariy emasdirlar. Ya`ni, mo`min hamma narsani, hatto f`lini, nafsini Janobi Haqqa bra-bra, to oxirida taklif va mas`uliyatdan qutulmasligi uchun "Juz`iy ixtiyor" qarshisiga chiqar. Unga "Mas`ul va mukallafsan" dr. Songra, undan chiqqan yaxshiliklar va kamolot ila magrur bolmaslik uchun "Qadar" qarshisiga klar. Dr: "Haddingni bil, qilgan sn emassan". Ha, qadar, juz`iy ixtiyor iymon va Islomiyatning oxirgi martabalarida... Qadar nafsni gururdan va juz`iy ixtiyor mas`uliyatsizlikdan qutqarmoq uchundirki, iymoniy masalalarga kirganlar. Bolmasa qaysar nafsi ammoraning qilgan yomonliklarning mas`uliyatidan ozlarini qutqarmoq uchun qadarga yopishmoq va ularga in`om qilingan mahosin ila iftixor etmoq, gururlanmoq, juz`iy ixtiyorga tayanmoq butun-butun qadar siriga va juz`iy ixtiyor hikmatiga zid bir harakatga sababiyat brgan ilmiy masalalar emasdir. Ha, ma`nan taraqqiy etmagan avom ichida qadarning ist`mol joyi bor. Faqat u ham otgan zamonlar va musibatlardadirki, umidsizlikning va huzunning da`vosidir. Bolmasa gunohlar va klajak zamonlarga oid emasdirki, safohatga va tanballikka sabab bolsin. Dmak, qadar masalasi taklif va mas`uliyatdan qutqarmoq uchun emas, balki faxr va gururdan qutqarmoq uchundirki, iymonga kirgan. Juz`iy ixtiyor yomonlikka marji bolmoq uchundirki, aqidaga dohil bolgan. Bolmasa mahosinga masdar bolib fir`avnlashmoq uchun emasdir. Ha, Qur`onning aytganidk, inson yomonligidan tamoman mas`uldir. Chunki yomonlikni istagan udir. Yomonlik buzgunchilik navidan bolgani uchun, inson bir yomonlik ila kop buzgunchilik qilishi mumkin. Mudhish bir

Sozlar

537

jazoga haq qozonar. Bir gugurt ila bir uyni yoqmoq kabi. Faqat yaxshi amallarda faxrlanishga xaqqi yoqdir. Unda uning xaqqi juda ozdir. Chunki yaxshi amallarni istagan, taqozo etgan Allohning chksiz rahmati va ijod etgan Allohning qudratidir. Istagan va javob brgan, da`i va sabab bolgan, ikkisi ham Haqdandir. Inson yolgiz duo ila, iymon ila, idrok ila, rizo ila ularga sohib bolar. Faqat yomonlikni istagan insonning ozidir (yo ist`dod ila, yo ixtiyor ila). Qandayki oq, chiroyli quyoshning ziyosidan ba`zi moddalar qoralik va yomon hid olar. U qoralik uning ist`dodiga oiddir. Faqat u yomonlikni kop foydalarni ichiga olgan Allohning bir qonuni ila ijod etgan yana Haqdir. Dmak, sabab bolish va istash nafsdandirki, mas`uliyatni u chkar. Haqqa oid bolgan yaratish va ijod esa, yana boshqa gozal natija va mvalari bolgani uchun gozaldir, xayrdir. Xullas, shu sirdandirki: Kasbi shar shardir, xalqi shar shar emasdir. Qandayki juda kop foydalarni ichiga olgan bir yomgirdan zarar korgan tanbal bir odam dya olmas: "Yomgir rahmat emas". Ha, xalq va ijodda bir oz yomonlik ila barobar kop xayr bordir. Bir oz yomonlik uchun kop xayrni tark etmoq yanada kattaroq yomonlik bolar. Shuning uchun u oz yomonlik xayr xukmiga otar. Janobi Haqning ijodida shar va chirkinlik yoqdir. Balki, abdning kasbiga va ist`dodiga oiddir. Ham qandayki Allohning qadari natija va mvalar e`tibori ila shardan va chirkinlikdan munazzahdir. Xuddi shuning kabi: Illat va sabab e`tibori ila ham zulmdan va chirkinlikdan muqaddasdir. Chunki qadar xaqiqiy illatlarga boqar, adolat etar. Insonlar zohiriy korgan illatlarga xukmlarini bino etarlar, qadarning ayni adolatida zulmga tusharlar. Masalan: Hokim sni ogirlik bilan mahkum etib qamadi. Holbuki sn ogri emassan. Faqat xch kim bilmaydigan yashirin bir qatling bor. Xullas, Allohning qadari ham sni u qamoq ila mahkum etgan. Faqat qadar u yashirin qatling uchun mahkum etib adolat etgan. Hokim esa sn undan ma`sum bolganing ogrilikka binoan mahkum etgani uchun zulm qilgandir. Xullas, bir narsada ikki jihat ila qadar va Alloh ijodining adolati va inson kasbining zulmi koringani kabi, boshqa narsalarni bunga qiyos et. Dmak, qadar va Allohning ijodi mabda` va muntaho, asos va tafsilot, illat va natijalar e`tibori ila shardan va chirkinlikdan va zulmdan munazzahdir. Agar dyilsa: "Modomiki juz`iy ixtiyorning ijodga qobiliyati yoq. Bir amri e`tiboriy hukmida bolgan kasbdan boshqa insonning qolida bir narsa yoq. Qanday boladiki, Qur`oni Mo`jiz-ul Bayonda Samovot va Arzning Xoliqiga qarshi insonga osiy va dushman vaziyati brilgan. Arz va Samovot Xoliqi undan azim shikoyatlar qiladi. U osiy insonga qarshi mo`min abdga yordam uchun ozini va maloikalarini toplaydi. Unga azim bir ahamiyat bradi". Javob: Chunki kufr va isyon va yomonlik buzgunchilikdir, yoqlikdir. Holbuki azim buzgunchilik va hadsiz yoqliklar bitta amri e`tiboriyga va ada-

Sozlar

538

miyga boglangan holda maydonga kla olar. Qandayki bir katta kmaning rul boshqaruvchisi vazifasini orniga kltirmasligi ila kma garq bolib butun xodimlar gayratlarining natijalari yoq bolar. Butun u buzgunchilik bir yoqlikka boglangan holda maydonga kladi. Xuddi shuning kabi: Kufr va ma`siyat yoqlik va buzgunchilik navidan bolgani uchun juz`iy ixtiyor bir amri e`tiboriy ila ularni harakatlantirib mudhish natijalarga sababiyat brishi mumkin. Zro kufr garchi bir yomonlikdir. Faqat butun koinotni qiymatsizlik ila va goyasizlik ila haqorat va vahdoniyat dalillarini korsatgan butun mavjudotni yolgonlamoq va butun ismlar tajalliylarini kamsitmoq bolganidan, butun koinot va mavjudot va Allohning ismlari nomiga Janobi Haq kofirdan shiddatli shikoyat va dahshatli qorqitishlari ayni hikmatdir va abadiy azob brmoq ayni adolatdir. Modomiki inson kufr va isyon ila buzgunchiliklar tarafiga ktadi. Oz bir xizmat ila juda kop ishlarni qilar. Shuning uchun iymon ahli ularga qarshi Janobi Haqning azim inoyatiga muhtojdir. Chunki on quvvatli odam bir uyning muhofazasini va ta`mirotini boyniga olsa, yaramas bir bolaning u xonaga otash brishga harakatiga qarshi u bolaning hokimiga, balki podshohiga murojaatga, yolvorishga majbur bolishi kabi; mo`minlarning ham bunday adabsiz isyon ahliga qarshi tayanmoq uchun Janobi Haqning kop inoyatiga muhtojdirlar. Al-hosil: Agar qadar va juz`iy ixtiyordan bahs etgan odam huzur sohibi va mukammal iymon sohibi bolsa, koinotni va nafsini Janobi Haqqa brar, uning tasarrufida bilar. U vaqt xaqqi bor, qadardan va juz`iy ixtiyordan bahs etsin. Chunki, modomiki nafsini va hamma narsani Janobi Haqdan bilar, u vaqt juz`iy ixtiyorga tayanib mas`uliyatni boyniga olar. Yomonlikka marjiyatni qabul etib, Rabbini taqdis etar. Ubudiyat doirasida qolib, Allohning taklifini zimmasiga olar. Ham ozidan sodir bolan kamolot va hasanot ila gururlanmaslik uchun qadarga boqar, faxr orniga shukr qilar. Boshiga klgan musibatlarda qadarni korar, sabr qilar. Agar qadar va juz`iy ixtiyordan bahs etgan odam gaflat ahli bolsa, u vaqt qadardan va juz`iy ixtiyordan bahsga haqqi yoqdir. Chunki nafsi ammorasi gaflat yoki zalolat saiqasi ila koinotni sabablarga brib, Allohning molini ularga taqsim etar, ozini ham oziga sohib qilar. F`lini oziga va sabablarga brar. Mas`uliyatni va kamchilikni qadarga havola etar. U vaqt oxirida Janobi Xaqqa briladigan juz`iy ixtiyor va eng nihoyatda madori nazar boladigan qadar bahsi ma`nosizdir. Yolgiz butun-butun ularning hikmatiga zid va mas`uliyatdan qutulmoq uchun nafsning dasisalaridir.

Sozlar

539

IKKINCHI QISM: Ilm sohiblariga maxsus(Izoh), nozik ilmiy bir tadqiqdir. Agar dsang: "Qadar ila juz`iy ixtiyor qanday tavfiq etishi mumkin?" Javob: Yetti jihat ila... Birinchisi: Albatta koinotning intizom va mzon lisoni ila hikmat va adolatiga shahodat etgan bir Odili Hakiym inson uchun savob va shiddatli azobning sababi boladigan, mohiyati majhul bir juz`iy ixtiyorni brgandir. U Odili Hakiymning juda kop hikmatini bilmaganimiz kabi, shu juz`iy ixtiyorning qadar ila qanday tavfiq etilganini bilmaganimiz bolmasligiga dalolat etmas. Ikkinchisi: Aniqki harkas ozida bir ixtiyor his etar. U ixtiyorning vujudini vijdonan bilar. Mavjudotning mohiyatini bilmoq boshqadir, vujudini bilmoq boshqadir. Kop narsalar borki vujudi bizcha yaqqol bolgani holda, mohiyati bizcha majhul... Xullas, shu juz`iy ixtiyor shundaylar qatoriga kirishi mumkin. Hamma narsa ma`lumotimizga oid emasdir. Bilmaganimiz uning yoqligiga dalolat etmas. Uchinchisi: Juz`iy ixtiyor qadarga zid emas. Balki qadar ixtiyorni quvvatlantirar. Chunki qadar ilmi Ilohiyning bir navidir. Ilmi Ilohiy ixtiyorimizga taalluq etgan. Unday bolsa ixtiyorni quvvatlantiradi, yoq qilmaydi. Tortinchisi: Qadar ilm navidandir. Ilm ma`lumga tobdir. Ya`ni qanday bolsa, shunday taalluq etadi. Bolmasa ma`lum ilmga tob emas. Ya`ni ilm dasturlari ma`lumni xorijiy vujud nuqtasida idora etmoq uchun asos emas. Chunki ma`lumning zoti va xorijiy vujudi idoraga boqar va qudratga tayanar. Ham azal moziy silsilasining bir uchi emaski, ashyoning vujudida asos tutilib unga kora bir majburiyat tasavvur etilsin. Balki azal moziy va hol va istiqbolni birdan tutar, yuksakdan boqadigan bir oyna kabidir. Unday bolsa mumkinot doirasi ichida uzanib ktgan zamonning moziy tarafida bir uch tasavvur qilib, unga azal db, u azal ilmiga ashyoning tartib ila kirishini va ozini uning xorijida db oylashi, unga kora muhokama etishi haqiqat emasdir. Shu sirning kashfi uchun shu misolga boq: Sning qolingda bir oyna bolsa, ong tomoningdagi masofa moziy, chap tomoningdagi masofa istiqbol faraz etilsa, u oyna yolgiz muqobilini tutar. Songra u ikki tarafni bir tartib ila tutar, kopini tutolmas. U oyna naqadar past bolsa, shu qadar oz korar. Faqat u oyna ila yuksakka
(Izoh)

Bu ikkinchi qism eng chuqur va eng mushkul bir qadar siri masalasidir. Butun muhaqqiqiyn olimlaricha eng ahamiyatli va munozarali bir Kalom aqidasi masalasidir. Risola-i Nur toliq hal etgan.

Sozlar

540

chiqish bilan u oynaning muqobil doirasi kngayar. Kta-kta, butun ikki taraf masofani birdan bir onda tutar. Xullas, shu oyna shu vaziyatda uning korinishida u masofalarda jarayon etgan hollar bir-biriga muqaddam, muaxxar, muvofiq, muxolif dyilmas. Xullas, qadar ilmi azaliydan bolgani uchun, ilmi azaliy hadisning ta`biri ila "Manzari a`lodan azaldan abadga qadar hamma narsa, bolgan va boladiganni birdan tutadigan, ihota etadigan bir maqomi a`lodir". Biz va muhokamalarimiz uning xorijida bololmaydiki, moziy masofasida bir oyna tarzida bolsin. Bshinchisi: Qadar sabab ila musabbabga bir taalluqi bor. Ya`ni, shu musabbab shu sabab ila sodir boladi. Unday bolsa dyilmasinki: "Modomiki falon odamning olishi falon vaqtda blgilangandir. Juz`iy ixtiyor ila miltiq otgan odamning nima aybi bor, otmasaydi yana olar edi?" Savol: Nima uchun dyilmasin? Javob: Chunki qadar uning olishini uning miltigi ila ta`yin etgandir. Agar uning miltiq otmasligini faraz qilsang, u vaqt qadarning taalluqsizligini faraz qilmoqdasan. U vaqt olmasligini nima bilan hukm qilasan? Yo Jabri kabi sababga boshqa, musabbabga boshqa bittadan qadar tasavvur etsang va yoxud Mo`tazila kabi qadarni inkor etsang, Ahli Sunnat va Jamoatni tashlab zalolat firqasiga kirasan. Unday bolsa, biz haq ahli dymizki: "Miltiq otmasaydi, olishi bizcha majhul". Jabri dr: "Otmasaydi, yana olar edi". Mo`tazila dr: "Otmasaydi, olmas edi". Oltinchisi:(Izoh) Juz`iy ixtiyorning ussul asosi bolgan mayalon Moturidiycha bir amri e`tiboriydir, abdga brilishi mumkin. Faqat Ash`ariy unga mavjud nazari ila boqqani uchun abdga brmagan. Faqat u mayalondagi tasarruf Ash`ariycha bir amri e`tiboriydir. Unday bolsa u mayalon, u tasarruf bir amri nisbiydir. Muhaqqaq bir xorijiy vujudi yoqdir. Amri e`tiboriy esa illati tomma istamaski, illati tomma vujudi uchun lozim bolmoq va zarurat va vujub ortaga kirib ixtiyorni olib tashlasin. Balki u amri e`tiboriyning illati bir ustunlik darajasida bir vaziyat olsa, u amri e`tiboriy sobitlasha olar. Unday bolsa u onda uni tark eta olar. Qur`on unga u onda dya olarki: "Shu shardir, qilma". Ha, agar abd ishlarining xoliqi bolsaydi va ijodga iqtidori bolsaydi, u vaqt ixtiyori bolmasdi. Chunki hikmat va usul ilmida qoidasicha muqarrardirki:

"Bir narsa vojib bolmasa, vujudga klmas". Ya`ni, illati tomma boladi, songra vujudga kla olar. Illati tomma esa illatlini istar-istamas va vojib bolganni taqozo
(Izoh)

Goyat mudaqqiq olimlarga maxsus bir haqiqatdir.

Sozlar
etadi. U vaqt ixtiyor kolmaydi.

541

Agar dsang: Tarjih bila murajjih maholdir. Holbuki, u amri e`tiboriy dganimiz inson amali -ba`zan qilmoq va ba`zan qilmasliq- agar lozim klgan bir murajjih bolmasa, tarjih bila murajjih lozim klar. Shu esa usuli kalomiyaning eng muhim bir asosini buzar? Javob: Tarajjuh bila murajjih maholdir.(Izoh) Ya`ni, murajjihsiz, sababsiz ustunlik maholdir. Bolmasa tarjih bila murajjih joizdir va voq`dir. Iroda bir sifatdir. Uning sha`ni bunday bir ishni qilmoqdir. Agar dsang: "Modomiki qatlni xalq etgan Allohdir. Nima uchun mnga qotil dyilar? Javob: Chunki Sarf Ilmi qoidasicha ismi foil bir amri nisbiy bolgan masdardan mushtoqdir. Bolmasa bir amri sobit bolgan hosili bilmasdardan bolinmaydi. Masdar kasbimizdir, qotil unvonini ham biz olamiz. Hosili bilmasdar Allohning maxluqidir. Mas`uliyatni his ettirgan bir narsa hosili bilmasdardan mushtoq qilinmas. Yettinchisi: Insonning juz`iy irodasi va juz`iy ixtiyori garchi zaifdir, bir amri e`tiboriydir, faqat Janobi Haq va Hokimi Mutlaq u zaif juz`iy irodani kulliy irodasining munosabatiga oddiy bir sabab qilgandir. Ya`ni ma`nan dr: "Ey abdim! Ixtiyoring ila qaysi yolni istasang, sni u yolda etaman. Unday bolsa mas`uliyat snga oiddir!" Tashbhda xato bolmasin, sn bir iqtidorsiz bolani ylkangga olsang, uni erkin qoldirib "Qayrni istasang sni osha yrga etaman" dsang, u bola yuksak bir togni istadi, etding. Bola titradi yoxud tushdi. Albatta "Sn istading" db tanbh brib ustiga bir ta`zir urasan. Xullas, Janobi Haq Ahkam-ul Hakimiyn nihoyat zaiflikda bolgan abdning irodasini oddiy bir sabab qilib, kulliy irodasi unga nazar etar. Al-hosil: Ey inson! Sning qolingda goyat zaif, faqat yomonlikda va buzgunchilikda qoli goyat uzun va hasanotda qoli goyat qisqa juz`iy ixtiyor nomli bir irodang bor. U irodaning bir qoliga duoni brki, hasanot silsilasining bir mvasi bolgan Jannatga qoli ytishsin va bir guli bolgan abadiy saodatga qoli uzansin. Boshqa qoliga istigforni brki, uning qoli yomonlikdan qisqarsin va u la`natlangan daraxtning bir mvasi bolgan Zaqqumi Jahannamga ytishmasin. Dmak duo va tavakkal mayaloni xayrga buyuk bir quvvat brgani kabi, istigfor va tavba ham mayaloni sharni ksar, tajovuzlarini sindirar.
(Izoh)

Tarajjuh boshqadir, tarjih etuvchi boshqadir, kop farq bor.

Sozlar

542

UCHINCHI BOLIM: Qadarga iymon iymonning asoslaridandir. Ya`ni: "Hamma narsa Janobi Haqning taqdiri iladir". Qadarga qat`iy dalillar shu qadar kopdirki, haddu-hisobga klmas. Biz oddiy va zohir bir tarz ila shu iymon asosini qay daraja quvvatli va kng bolganini bir muqaddima ila korsatamiz. Muqaddima: Hamma narsa vujudidan avval va vujudidan song yozilganini kabi juda kop Qur`on oyatlari bildirar va shu koinot dyilgan qudratning buyuk Qur`onining oyatlari ham shu Qur`on hukmini nizom va mzon va intizom va tasvir va tazyin va imtiyoz kabi taqviniy oyatlari ila tasdiq etadi. Ha, shu koinot kitobining manzum maktublari va mavzun oyatlari shahodat etarki, hamma narsa yozilgandir. Ammo vujudidan avval hamma narsa muqaddar va yozilgan bolganiga dalil butun danaklar va uruglar va miqdorlar va suratlar bittadan shohiddir. Zro har bir tuxum va uruglar "Kof-Nun" tazgohidan chiqqan bittadan latif sanduqchadirki, qadar ila rasmi chizilgan bir mundarija unga omonatan brilganki, qudrat u qadarning andozasiga kora zarralarni ishlattirib, u tuxumchalar ustida katta qudrat mo`jizalarini bino etadi. Dmak, butun daraxtning boshiga kladigan butun hodisalari ila urugida yozilgan xukmidadir. Zro tuxumlar moddatan soddadir, bir-birining aynidir, moddatan bir narsa yoqdir. Ham, hamma narsaning muntazam miqdori qadarni ochiqchasiga korsatadi. Ha, qaysi jonzotga qaralsa, korinadiki goyat hikmatli va san`atli bir qolipdan chiqqan kabi bir miqdor, bir shakl borki, u miqdorni, u suratni, u shaklni olmoq yo garoyib va nihoyat darajada egri-bugri moddiy bir qolip bolishi krak va yoxud qadardan klgan mavzun, ilmiy bir ma`naviy qolip ila qudrati azaliya u suratni, u shaklni bichib kiydirar. Masalan: Sn shu daraxtga, shu hayvonga diqqat ila boqki, jonsiz, kar, kor, idroksiz, bir-birining misli bolgan zarralar uning nashvu namosida harakat etar. Ba`zi egri-bugri hududlarda mva va foydalarning yrini tanir korar, bilar kabi turar, kutar. Songra boshqa bir yrda buyuk bir goyani ta`qib etar kabi yolini almashtirar. Dmak, qadardan klgan ma`naviy miqdorning va u miqdorning ma`naviy amri ila zarralar harakat etadilar. Modomiki moddiy va korinadigan ashyoda bu daraja qadarning tajalliylari bor. Albatta ashyoning zamon otishi bilan kiygan suratlari va qilgan harakatlari ila hosil bolgan vaziyatlar ham qadarning bir intizomiga tobdir. Ha, bir urugda ham oshkora bolib iroda va taqviniy amrlarning unvoni bolgan "Kitobi Mubin"dan xabar brgan va ishora etgan, ham nazariy bolib

Sozlar

543

Allohning amr va ilmining bir unvoni bolgan "Imomi Mubin"dan xabar brgan va ramz etgan ikki qadar tajalliysi bor: Oshkora qadar esa u urugning ichiga olgan daraxtning moddiy kayfiyat va vaziyatlari va korinishlaridirki, songra koz ila korinar. Nazariy esa u urugda undan xalq boladigan daraxtning hayoti muddatidagi otkazadigan holatlari, vaziyatlari, shakllari, harakatlari, tasbhotlaridirki, tarixcha-i hayot nomi ila ta`bir etilgan vaqti-vaqti bilan almashgan holatlar, vaziyatlar, shakllar, f`llar u daraxtning shoxlari, yaproqlari kabi intizomli bittadan qadariy miqdori bordir. Modomiki eng oddiy va sodda ashyoda bunday qadarning tajalliysi bor. Albatta umum ashyoning vujudidan avval yozilgan bolganini ifoda etar va oz bir diqqat ila tushunilar. Hozir vujudidan songra hamma narsaning hayot sarguzashti yozilganiga dalil esa olamda "Kitobi Mubin" va "Imomi Mubin"dan xabar brgan butun mvalar va "Lavhi Mahfuz"dan xabar brgan va ishora etgan insondagi butun quvva-i hofizalar bittadan shohiddir, bittadan nishondir. Ha, har bir mvada butun daraxtning hayot taqdiri uning qalbi xukmida bolgan urugida yoziladi. Insonning hayot sarguzashti ila barobar qisman olamning moziy hodisalari quvva-i hofizasida shunday bir suratda yoziladiki, goyo bugdoy kichikligidagi bu quvvachada qudrat qoli qadar qalami ila insonning amallari sahifasidan kichik bir sanad kopaytirib, insonning qoliga brib, dimogining chontagiga qoygan. Toki hisoblashish vaqtida u bilan xotirlatsin. Ham toki amin bolsinki, bu fano va zavol ostin-ustunligida baqo uchun juda kop oynalar borki, Qodiyri Hakiym otkinchilarning huviyatlarini ularda rasmini chizib boqiylashtiradi. Ham baqo uchun juda kop lavhalar borki, Hofizi Aliym foniylarning ma`nolarini ularda yozadi. Al-hosil: Modomiki eng oddiy va eng past hayot darajasi bolgan nabotot hayoti bu daraja qadarning nizomiga tobdir. Albatta eng yuksak hayot darajasi bolgan inson hayoti butun tafsilotlari ila qadarning olchovi ila chizilgandir va qalami ila yozilmoqda. Ha, qandayki tomchilar bulutdan xabar brar, qatralar suv manbaini korsatar, sanadlar, juzdonlar bir katta daftarning vujudiga ishora etarlar. Xuddi shuning kabi: Shu korganlarimiz jonzotlardagi moddiy intizom bolgan yaqqol qadar va ma`naviy intizom va hayoti bolgan nazariy qadarning qatralari, tomchilari, sanadlari, juzdonlari hukmida bolgan mvalar, nutfalar, tuxumlar, uruglar, suratlar, shakllar shaksiz "Kitobi Mubin" dyilgan iroda va taqviniy amrlarning daftarini va "Imomi Mubin" dyilgan ilmi Ilohiyning bir dvoni bolgan Lavhi mahfuzni korsatadi. Natija-i marom: Modomiki shubhasiz kormoqdamizki, har bir jonzotning nashvu namo zamonida zarralari egri-bugri hududlarga ktar, turar. Zarralar yolini almashtirar. U hududlarning oxirlarida bittadan hikmat, bittadan foyda,

Sozlar

544

bittadan foydali samara bradilar. Shaksiz u narsaning koringan miqdori bir qadar qalami ila rasmi chizilgandir. Xullas, koringan yaqqol qadar u jonzotning ma`naviy holatlarida ham bir qadar qalami ila chizilgan muntazam mvador hududlari, oxirlari bor bolganini korsatar. Qudrat masdardir, qadar mistardir. Qudrat u ma`nolar kitobini u mistar ustida yozar. Modomiki moddiy va ma`naviy qadar qalami ila rasmi chizilgan foydali hududlar, hikmatli yakunlar bolganini qat`iyan anglayotirmiz. Albatta, har bir jonzotning hayoti muddatida otkazadigan ahvol va atvorni u qadar qalami ila rasmi chizilgan. Chunki hayot sarguzashti bir intizom va mzon ila jarayon etar. Suratlar almashtiradi, shakllar oladi. Modomiki bunday umum jonzotlarda qadar qalami hukmrondir. Albatta olamning eng mukammal mvasi va rning xalifasi va omonati kubroning toshuvchisi bolgan insonning hayot sarguzashti hamma narsadan ziyoda qadarning qonuniga tobdir. Agar dsa: "Qadar bizni bunday boglagan. Hurriyatimizni olib tashlagan. Kngayish va javalonga mushtoq bolgan qalb va ruh uchun qadarga iymon bir ogirlik, bir siqinti brmaydimi?" Javob: Qat`iyan va aslo!.. Siqinti brmagani kabi, nihoyatsiz bir yngillik, bir rohatlik va tokinlik va xushlik brgan va ishonch va aminlikni ta`min etgan bir surur, bir nur brar. Chunki inson qadarga iymon etmasa, kichik bir doirada juz`iy bir erkinlik, vaqtinchalik bir hurriyat ichida dunyo qadar ogir bir yukni bchora ruhning ylkasida tashishga majburdir. Chunki inson butun koinot ila aloqadordir. Nihoyatsiz maqsadlar va istaklari bor. Qudrati, irodasi, hurriyati milliondan biriga ytarli klmagani uchun, chkkan ma`naviy siqinti ogirligi naqadar mudhish va qorqinchli bolgani tushunilar. Xullas, qadarga iymon butun u ogirlikni qadarning kmasiga otar, kamoli rohat ila, ruh va qalbning mukammal hurriyati ila kamolotida erkin javaloniga maydon brar. Yolgiz nafsi ammoraning juz`iy hurriyatini yoqotar va fir`avniyatini va rububiyatini va oz-ozicha harakatini sindirar. Qadarga iymon shu qadar lazzatli, saodatlidirki, ta`rif etilmas. Yolgiz shu tamsil ila u lazzatga va u saodatga bir ishora etamiz. Shundayki: Ikki odam bir podshohning poytaxtiga ktadilar. U podshohning hayratlanarli narsalarning joyi bolgan xos saroyiga kiradilar. Biri podshohni bilmas. U yrda zoravonona, ogrichasiga yrlashmoq istar. Faqat u bog, u saroyning taqozo etganlari idora va tadbir va kirim va uskunalarini ishlattirmoq va garib hayvonotning rizqlarini brmoq kabi zahmatli ishlarni korar, doimiy ravishda istirob chkar. U jannat kabi bog boshiga bir jahannam kabi bolar. Hamma narsaga achinar. Idora qilolmas. Nadomad ila vaqtini kchirar. Songra esa u ogri adabsiz odam adablantirish surati ila hibsga otilar. Ikkinchi odam pods-

Sozlar

545

hohni tanir, podshohga ozini musofir bilar. Butun u bogda, u saroyda bolgan ishlar bir qonun nizomi ila jarayon etganini, hamma narsa bir dastur ila mukammal yngillik ila ishlashiga e`tiqod etar. Zahmat va kulfatlarni podshohning qonuniga tashlab mukammal huzur ila u jannat misol bogning butun lazzatlaridan foydalanib podshohning marhamatiga va idora qonunlarining gozalligiga tayangan holda hamma narsani xush korar, mukammal lazzat va saodat ila hayotini otkazar. Xullas sirini angla.

TORTINCHI BOLIM: Agar dsang: "Birinchi Bolimda isbot etdingki: Qadarning hamma narsasi gozaldir, xayrdir. Undan klgan shar ham xayrdir. Chirkinlik ham gozaldir. Holbuki shu dunyodagi musibatlar, balolar u hukmni chiritadi". Javob: Ey shiddatli shafqatidan bir alam his qilgan nafsim va birodarim! Vujud mutlaq xayr, yoqlik yolgiz shar bolganiga butun mahosin va kamolotning vujudga qaytib klishi va butun gunohlar va musibatlar va nuqsonliklarning asosi yoqlik bolgani dalildir. Modomiki yoqlik yolgiz shardir. Yoqlikka etgan yoki yoqlikni his ettirgan hollar ham sharni ichiga olar. Shuning uchun vujudning eng porloq nuri bolgan hayot har xil hollar ichida aylanib quvvat topadi. Bir-biridan farqli vaziyatlarga kirib soflashadi va kopgina xususiyatlarni olib, matlub samaralarni bradi va kopgina holatlarga kirib, Vohibi Hayot ismlarining naqshlarini gozalcha korsatadi. Xullas, shu haqiqatdandirki jonzotlarga alamlar va musibatlar va mashaqqat va balolar suratida ba`zi holatlar ariz boladiki, u hollar ila hayotlariga vujud nurlanishi yangilanib yoqlik zulmatlari uzoqlashib hayotlari soflashadi. Zro turmoq, sukunat, sukut, tamballik, istirohat, tartibli takrorlanish kayfiyatda va ahvolda bittadan yoqlikdir. Hatto eng buyuk bir lazzat tartibli takrorlanish ichida hchga tushar. Al-hosil: Modomiki hayot asmoyi husnaning naqshlarini korsatar. Hayotning boshiga klgan hamma narsa gozaldir. Masalan: Goyat boy, nihoyat darajada san`atkor va kop san`atlarda mohir bir zot san`at asarlarini, ham qiymatdor sarvatini korsatmoq uchun oddiy bir miskin odamni modllik vazifasini qildirmoq uchun bir haqqa muqobil bir soatda bzalgan, san`atli qilgan koylakni kiydirar, uning ustida ishlar va vaziyatlar brar, ozgartirar. Ham har navi san`atini korsatmoq uchun ksar, almashtirar, uzatar, qisqartirar. Ajabo, shu haq evaziga ishlagan miskin odam u zotga dsa: "Mnga zahmat brmoqdasan. Egilib turmoq ila vaziyat brmoqdasan, mni gozallashtirgan bu koylakni ksib qisqartirmoq ila gozalligimni buzmoqdasan" dyishga haqqi bormi? "Marhamatsizlik, insofsizlik etding" dya olarmi? Xullas, shuning kabi Son`i Zuljalol, Fotiri Bmisol jonzotlarga koz, qulok, aql, qalb kabi tuygular va latifa-

Sozlar

546

lar ila bzab kiydirgan vujud koylagini asmoyi husnaning naqshlarini korsatmoq uchun kop hollar ichida aylantirar, kop vaziyatlarda almashtirar. Alamlar, musibatlar navida bolgan kayfiyat ba`zi ismlarining hukmlarini korsatmoq uchun hikmat yogdulari ichida ba`zi rahmat ishiqlari va u rahmat ishiqlari ichida latif gozalliklar bordir.

Xotima
[Eski Saidning Sarkash, Faxrli, Magrur, Kibrli, Riyokor Nafsini Sustirgan, Taslimga Majbur Qilgan Bsh Parchadir.]

Sozlar

547

Birinchi Parcha: Modomiki ashyo bor va san`atlidir. Albatta bir ustolari bor. Yigirma Ikkinchi Sozda goyat qat`iy isbot etilgani kabi: Agar hamma narsa biriniki bolmasa, u vaqt har bir narsa butun ashyo qadar mushkul va ogir bolar. Agar hamma narsa biriniki bolsa, u zamon butun ashyo bir narsa qadar oson va yngil bolar. Modomiki zamin va samoni birisi qilgan, yaratgan. Albatta, u juda hikmatli va juda san`atkor zot zamin va samoning mvalari va natijalari va goyalari bolgan jonzotlarni boshqalarga qoldirib ishni buzmaydi. Boshqa qollarga taslim etib butun hikmatli ishlarini foydasiz qilmaydi, hchga tushirmaydi, shukr va ibodatlarini boshqasiga brmaydi. Ikkinchi Parcha: Sn, ey magrur nafsim! Uzum daraxtiga oxshaysan. Faxrlanma! Shingillarni u daraxt ozi taqmagan, boshqasi ularni unga taqqan. Uchinchi Parcha: Sn, ey riyokor nafsim! "Dinga xizmat etdim" dya gururlanma. siricha: Poklangan bolmaganing uchun, balki sn ozingni u gunohkor odam bilishing krak. Xizmatingni, ubudiyatingni otgan n`matlarning shukri va fitrat vazifasi va yaratilish vazifasi va san`at natijasi bil, gurur va riyodan qutul!. Tortinchi Parcha: Haqiqat ilmini, haqiqiy hikmatni istasang, Janobi Haqning ma`rifatini qozon. Chunki butun mavjudotning haqiqatlari Haq Ismining ishiqlari va ismlarining korinishlari va sifatlarining tajalliylaridirlar. Moddiy va ma`naviy, javhariy, araziy har bir narsaning, har bir insonning haqiqati bittadan ismning nuriga tayanar va haqiqatiga istinod etar. Bolmasa haqiqatsiz, ahamiyatsiz bir suratdir. Yigirmanchi Sozning oxirida shu sirga doir bir oz bahs otgandir. Ey nafs! Agar shu dunyo hayotiga mushtoq bolsang, olimdan qochsang, qat`iyan bilki, hayot db oylaganing hollar yolgiz bolganing daqiqadir. U daqiqadan avval butun zamoning va u zamon ichidagi dunyoviy ashyo u daqiqada mayyitdir, olgandir. U daqiqadan song butun zamoning va uning ichidagilari u daqiqada yoqlikdir, hchdir. Dmak, ishonganing moddiy hayot yolgiz bir daqiqadir. Hatto bir qism tadqiq ahli "Bir ashiradir, balki bir oni sayyoladir" dganlar. Xullas, shu sirdandirki ba`zi avliyolar dunyoning dunyo jihati ila yoqligiga hukm qilganlar. Modomiki bundaydir, nafsoniy dunyoviy hayotni tashla. Qalb va ruh va sirning hayot darajalariga chiq, boq. Naqadar kng bir hayot doiralari bor. Sning uchun mayyit bolgan moziy, istiqbol ular uchun tirikdir, hayotdor va mavjuddir. Ey nafsim! Modomiki shundaydir, sn ham qalbim kabi yigla va baqir va dki:

Sozlar
"Foniyman, foniy bolganni istamam. Ojizman, ojiz bolganni istamam. Ruhimni Rahmonga taslim ayladim, boshqasini istamam. Istayman, faqat bir yori boqiy istayman. Zarraman, faqat bir Shamsi Sarmad istayman. Hch andar hchman, faqat bu mavjudotni birdan istayman".

548

Bshinchi Parcha: Shu parcha Arabiy klgani uchun Arabcha yozildi. Ham shu Arabcha parcha "Allohu Akbar" zikrida ottiz uch tafakkur martabasidan bir martabaga ishoradir.

Sozlar

549

Sozlar

550

Sozlar

551

Ilova

[Bu Kichkina Ilovaning Katta Bir Ahamiyati Bor. Harkasga Manfaatlidir.] Janobi Xaqqa erishtiradigan tariqlar juda kopdir. Butun haq tariqlar Qur`ondan olingandir. Faqat tariqatlarning ba`zisi ba`zisidan yanada qisqa, yanada salomatli, yanada umumiyatli boladi. U tariqlar ichida nuqsonli fahmim ila Qur`ondan istifoda etganim "Ojizlik va faqirlik va shafqat va tafakkur" tariqidir. Ha, ojizlik ham ishq kabi, balki yanada salomatli bir tariqdirki, ubudiyat tariqi ila mahbubiyatga qadar ktar. Faqirlik ham Rahmon ismiga ulashtirar. Ham shafqat ham ishq kabi, balki yanada kskin va yanada kng bir tariqdirki Rahiym ismiga qovushtirar. Ham tafakkur ham ishq kabi, balki yanada boy, yanada porloq, yanada kng bir tariqdirki, Hakiym ismiga vosil qilar. Shu tariq xufyona tariqlar kabi "Latoifi Ashara" kabi on qadam emas va jahriya tariqi kabi "Yetti Nafs" ytti martabaga otilgan qadamlar emas, balki "Tort Qadam"dan iboratdir. Tariqatdan ziyoda haqiqatdir, shariatdir. Xato tushunilmasin: Ojizlik va faqirlik va kamchiligini Janobi Xaqqa qarshi kormoq dmakdir. Bolmasa ularni qilmoq yoki xalqqa korsatmoq dmoq emasdir. Shu qisqa tariqatning virdlari: Sunnatga ergashishdir, farzlarni bajarmoq, katta gunohlarni tark etmoqdir. Va xususan namozni ta`dili arkon ila qilmoq, namozning orqasidagi tasbhotni qilmoqdir. Birinchi Qadamga: oyati ishora qiladi.

Ikkinchi Qadamga: ishora qiladi. Uchinchi Qadamga:

oyati

Sozlar
oyati ishora qiladi.

552

Tortinchi Qadamga: qiladi. Shu tort qadamning qisqa bir izohi shudirki: Birinchi Qadamda:

oyati ishora

oyati ishora etgani

kabi: Nafsni oqlamaslik. Zro inson yaratilishi va fitrati jihatidan nafsini svar. Balki avvalo va togridan ozi yolgiz zotini svar, boshqa hamma narsani nafsiga fido etar. Ma`budga loyiq bir tarzda nafsini madh etar. Ma`budga loyiq bir tanzih ila nafsini kamchiliklardan poklar va oqlar. Qoldan klgani qadar kamchiliklarni oziga loyiq kormas va qabul etmas. Nafsiga parastish etar tarzida shiddat ila mudofaa etar. Hatto fitratida omonatan qoldirilgan va Ma`budi Haqiqiyning hamd va tasbhi uchun unga brilgan jihozlar va ist`dodni oz nafsiga sarf etib siriga mazhar bolar. Ozini korar, oziga

ishonar, ozini yoqtirar. Xullas, shu martabada, shu qadamda oqlashi, poklashi: Uni oqlamaslik poklamaslikdir. Ikkinchi Qadamda: darsini brgani kabi: Ozini unutgan, ozidan xabari yoq. Olimni oylasa, boshqasiga brar. Fano va zavolni korsa, oziga olmas va kulfat va xizmat maqomida nafsini unutmoq, faqat haq olmoq va zavqlanadigan narsalardan istifoda etmoq maqomida nafsini oylamoq, shiddat ila tarafgirlik qilmoq nafsi ammoraning muqtazosidir. Shu maqomda oqlanishi, poklanishi, tarbiyasi shu holatning aksidir. Ya`ni nafsni unutmoq ichida unutmaslik. Ya`ni huzr va ehtiroslarda unutmoq va olimda va xizmatda oylamoq. Uchinchi Qadamda: darsini brgani kabi: Nafsning muqtazosi doimo yaxshilikni ozidan bilib faxr va gururga kirar. Bu qadamda: Nafsida yolgiz kamchilikni va nuqsonni va ojizlikni va faqirlikni korib, butun mahosin va kamolotini Fotiri Zuljalol tarafidan unga ehson etilgan n`matlar bolganini

Sozlar
oqlashi

553
siri ila shudirki: Kamolini kamolsizlikda, qudratini

anglab, faxr orniga shukr va maqtanish orniga hamd etmoqdir. Shu martabada

ojizlikda, boyligini faqirlikda bilmoqdir. Tortinchi Qadamda: darsini brgani

kabi: Nafs ozini erkin va mustaqil va bizzot mavjud bilar. Undan bir navi rububiyat davo etar. Ma`budiga qarshi adovatkorona bir isyonni tashir. Xullas, kladigan shu haqiqatni anglamoq ila undan qutular. Haqiqat shundaydirki: Hamma narsa nafsida ismiy ma`no ila foniydir, yoqolgandir, hudus etgandir, yoqdir. Faqat harfiy ma`no ila va Son`i Zuljalolning ismlariga oynadorlik jihati ila va vazifadorlik e`tibori ila shohiddir, mashhuddir, vojiddir, mavjuddir. Shu maqomda oqlanishi va poklanishi shudirki: Vujudida yoqlik, yoqligida vujudi bordir. Ya`ni ozini bilsa, vujud brsa koinot qadar bir yoqlik zulmati ichidadir. Ya`ni shaxsiy vujudiga ishonib Mujidi Haqiqiydan gaflat etsa, tilla qongiz kabi bir shaxsiy vujudining ziyosi nihoyatsiz yoqlik zulmati va firoqlar ichida bolar, bogilar. Faqat anoniyatni tashlab, bizzot nafsi hch bolganini va Mujidi Haqiqiyning bir tajalliy oynasi bolganini korgan vaqti butun mavjudotni va nihoyatsiz bir vujudni qozonar. Zro butun mavjudot ismlarining jilvalariga mazhar bolgan Zoti Vojib-ul Vujudni topgan hamma narsani topar.

Sozlar

554

Sozlar

555

Xotima
Shu ojizlik, faqirlik, shafqat, tafakkur tariqatidagi tort qadamning izohlari haqiqatning ilmiga, shariatning haqiqatiga, Qur`onning hikmatiga doir bolgan yigirma olti adad Sozlarda otgandir. Yolgiz shu yrda bir-ikki nuqtaga qisqa bir ishora etamiz. Shundayki: Ha, shu tariq qisqaroqdir. Chunki tort qadamdir. Ojizlik qolini nafsdan chksa, togridan-togriga Qodiyri Zuljalolga brar. Holbuki eng kskin tariq bolgan ishq nafsdan qolini chkar, faqat majoziy oshiqqa yopishar. Uning zavolini topgandan songra Mahbubi Haqiqiyga ktar. Ham shu tariq yanada salomatlidir. Chunki nafsning shatahot va baland parvoz da`volari topilmas. Chunki ojizlik va faqirlik va kamchilikdan boshqa nafsida topmaydiki, haddidan ortiq otsin. Ham, bu tariq yanada umumiy va katta yoldir. Chunki koinotni vahdat-ul vujud ahli kabi doimiy huzur qozonmoq uchun i`domga mahkum db oylab, "La mavjuda illa Hu" hukm qilishga va yoxud vahdat-ush shuhud ahli kabi doimiy huzur uchun koinotni mutlaq unutmoq hibsida hibsga mahkum xayol qilib, "La mashhuda illa Hu" dyishga majbur bolmaydi. Balki i`domdan va hibsdan goyat oshkora bolib Qur`on afv etganidan, u ham kormaslikka olib va mavjudotni ozlari hisobiga xizmatdan boshatib, Fotiri Zuljalol hisobiga ishlattirib, asmoyi husnasining mazhariyat va oynadorlik vazifasida ist`mol etib harfiy ma`no nazari ila ularga boqib, mutlaq gaflatdan qutulib, doimiy huzurga kirmoqdir. Hamma narsada Janobi Haqqa bir yol topmoqdir. Al-hosil: Mavjudotni mavjudot hisobiga xizmatdan boshatib, ismiy ma`no ila boqmaslikdir.

Sozlar

556

Sozlar

557

YIGIRMA YETTINCHI SOZ Ijtihod Risolasi

Besh-olti yil muqaddam Arabiy risolada ijtihodga doir bir masala yozgandim. Ikki qardoshimning istaklari bilan bu masalada haddidan oshganlarning haddini bildirish uchun shu soz osha ijtihodiy masalaga doir yozildi.

Sozlar

558

bor.

Ijtihod eshigi ochiqdir. Faqat hozirgi zamonda unga kirishga "Oltita tosiq"

Birinchisi: Qandayki qishda, boronlar shiddat ila kuchaygan vaqtda kichkina teshiklar ham berkitilar. Yangi eshiklar ochmoq hech bir jihat ila aqldan emas. Ham qandayki katta bir sel hujum qilgan paytda ta`mirlash uchun devorlarda teshiklar ochmoq garq bolishga sababdir. Xuddi shuning kabi, shu munkirot zamonida va ajnabiy odatlari har tarafni bosib olgan onida hamda bid`atlar kopaygan vaqtida va zalolatning buzgunchiliklari hangomida ijtihod nomi ostida Islomiyat qasridan yangi eshiklar ochib, devorlaridan buzgunchilarning kirishiga sabab boluvchi darchalar ochmoq Islomiyatga jinoyatdir. Ikkinchisi: Dinning zaruriy asoslari borki, ularga ijtihod kirolmas. Chunki qat`iy va muayyandirlar. Ham u zaruriy asoslar qut va ozuqa hukmidadirlar. Hozirgi zamonda ular tark qilina boshlangan va qat`iy ishonilmay qoyilgan va butun himmat va gayratni ularning qayta tiklanishiga hamda qayta tiriltirilishiga sarflash lozim bolib turgan paytda, Islomiyatning nazariyot qismida va salaflarning sof va xolisona ijtihodlari bilan barcha zamonlarning ehtiyojlariga javob bera oladigan fikrlari bolgani holda, ularni tashlab, havaskorona tarzda yangi ijtihodlar qilish bid`atkorona bir xiyonatdir. Uchinchisi: Bamisoli, bozorda mavsumlarga kora bittadan matoning savdosi chaqqon bolgani kabi, hamda vaqti-vaqti bilan bittadan mol rivoj topgani kabi, olam korgazmasida, insonlarning ijtimoiy va madaniy bozorida har asrda bittadan mato margub bolib rivoj topadi. Bozorda korsatiladi, ragbatlar unga jalb qilinadi, nazarlar unga qaratiladi, fikrlar u bilan mashgul boladi. Masalan, hozirgi zamonda siyosat matosi va dunyoviy hayotni ta`minlash hamda falsafaning rivojlari kabi... Salafi solihiyn asrida esa va u zamon bozorida eng margub mato Yeru Koklar Yaratuvchisining rozi boladigan ishlarini va bizdan xohishlarini kalomidan anglab yetmoq hamda Qur`on va paygambarlik nuri ila, berkitilmaydigan darajada ochilgan oxirat olamidagi abadiy saodatni qozontiradigan vositalarni qolga kiritmoq edi. Ana osha zamonlarda zehnlar, qalblar, ruhlar bor quvvati bilan yerlar va koklar Rabbining rozi boladigan amallarini anglashga qaratilganidan, insonlarning ijtimoiy suhbatlari, hodisalari, ahvollari ham unga qarab bolardi. Unga kora jarayon etganidan, har kimning gozalcha bir iste`dodi bolsa, uning qalbi va fitrati ozi sezmagan holda har narsadan bir ma`rifat darsini olardi. U zamonda jarayon etgan ahvollar, hodisalar va suhbatlardan ta`lim olardi. Goyo

Sozlar

559

har bir narsa unga bir muallim hukmiga otib, uning fitrat va iste`dodiga ijtihodga tayyorgarlik fikri tarbiyalanar edi. Hatto shu daraja u fitriy dars nurlantirar ediki, yaqin ediki kasbsiz ijtihodga qobiliyati bolsin, otashsiz nurlansin... Xullas, shu tarzda fitriy bir dars olgan bir iste`dod egasi ijtihodni organishga kirishgan vaqt gugurt hukmiga otgan iste`dodi nurun ala nur siriga sazovor bolar, tez va qisqa muddat ichida mujtahid bolardi. Ammo hozirgi zamonda Ovrupa madaniyatining tahakkumi ila, tabiatparastlik falsafasining har tarafga yoyilgani ila, dunyoviy hayot sharoitining ogirlashgani ila fikrlar va qalblar parishon bolgan, himmat va inoyat bolinib ketgan. Zehnlar ma`naviyatga nisbatan begonalashgandir. Mana shuning uchundirki, hozirgi zamonda bir odam tort yoshida Qur`onni yod olib olimlar bilan bahslashgan Sufyon Ibn Uyaynadek bolgan bir mujtahidning zakovatiga ega bolsa, Sufyon ijtihodni organgan vaqtga nisbatan on barobar koproq vaqtga muhtojdir. Sufyon on yilda ijtihodni tahsil qilgan bolsa, shu odam yuz yilga muhtojdirki, tahsil qila olsin. Chunki Sufyonning fitriy tahsili esini taniganidan boshlanar. Asta sekin iste`dodi muhayyo bolar, nurlanar, har narsadan dars olar, gugurt hukmiga otar. Ammo uning oxshashi hozirgi zamonda zehni falsafada bogilganidan, aqli siyosatga shongiganidan, qalbi dunyoviy hayotda ozini yoqotganidan iste`dodi ijtihoddan uzoqlashgan. Albatta hozirgi fanlarda chuqurlashishi nisbatida iste`dodi shar`iy ijtihod qobiliyatidan uzoqlashgan va dunyoviy fanlarda ilmi oshgan sari ijtihodni qabul qilishda orqada qolgandir. Shuning uchun "Men ham u kabi zakovatliman, nechun unga yetisholmayman?" deya olmaydi va deyishga haqqi ham yoq va yetisholmaydi ham. Tortinchisi: Qandayki bir jismda navshu namo uchun kengayish mayli bolar. U kengayish mayli ichidan kelgani tufayli, vujud va jism uchun bir kamolga yetishdir. Biroq, agar tashqaridan kengaytirish istagi bolsa, ul vujudning jildini yirtmoqdir, buzmoqdir, kengayish emasdir. Xuddi shuningdek, Islomiyat doirasiga salafi solihiyn kabi komil taqvo eshigi orqali va dinning zaruriy asoslarini ozida joylashtirish yoli bilan kirganlarda kengayish mayli va ijtihod qilish xohishi bolsa, u kamoldir va takammuldir. Yoqsa, zaruriy asoslarni tark etgan va dunyoviy hayotni oxirat hayotidan ustun qoygan va moddaparastlik falsafasi ila bulganib ketganlarning birida u kengayish mayli va ijtihod xohishi bolsa, Islomiyat vujudini xarob qilishga va boynidagi shar`iy zanjirni chiqarishga sababdir. Beshinchisi: Uch nuqta-i nazar hozirgi zamonning ijtihodlarini arziy qilar, samoviylikdan chiqarar. Holbuki shariat samoviydir va shar`iy ijtihodlar ham uning mastur hukmlarini izhor qilganidan samoviydirlar.

Sozlar

560

Birinchisi: Bir hukmning hikmati boshqa, illati boshqadir. Hikmat va foyda esa ustun qoyilishiga sababdir, ijobga, ijodga sabab emasdir. Illat esa vujudga madordir. Masalan safarda namoz qasr qilinar, ikki rakat oqilar. Shu shar`iy ruxsatning illati safardir, hikmati esa mashaqqatdir. Safar bolsa-yu, mashaqqati hech bolmasa ham namoz qasr qilinar. Chunki illat bor. Lekin safar bolmasa, yuz mashaqqat bolsa ham, namozning qasr qilinishiga asos bololmas. Xullas shu haqiqatning aksi olaroq, hozirgi zamonning nazari foyda va hikmatni illat orniga qoyib, unga kora hukm qiladilar. Albatta bunday ijtihodlar arziydir, samoviy emasdir. Ikkinchisi: Hozirgi zamonning nazari avvalo va faqat dunyoviy saodatga qaraydi va hukmlari unga yonalgan. Holbuki Shariatning nazari avvalo va faqatgina oxirat saodatiga boqar, ikkinchi darajada - oxiratga vasila bolgani tufayli - dunyoning saodatiga nazar tashlar. Demak, shu zamonning nazari shariat ruhidan begonalashgandir. Shunday ekan, Shariat nomidan ijtihod qila olmas. Uchinchisi: qoidasi, ya`ni "Zarurat

haromni halol darajasiga keltirar". Mana shu qoida umumiy emas. Zarurat agar harom yoli bilan bolmagan bolsa, haromni halol qilishga sabab bolar. Yoqsa sui ixtiyori ila, noshar`iy sabablar ila zarurat bolgan bolsa haromni halol qilolmas, ruxsat qilingan hukmlarga sabab bololmas, uzr tashkil qilmas. Masalan: Bir odam sui ixtiyori ila harom bir tarzda ozini sarxush qilsa, sodir qilgan ishlari, Shariat ulamolarining fikricha, oziga qarshi joriy bolar, ma`zur hisoblanmas. Taloq qilsa, talogi voqe` bolar. Bir jinoyat qilsa, jazo korar. Biroq sui ixtiyori ila bolmasa, taloq voqe` bolmas, jazo ham kormas. Ham masalan, bir ichkilik mubtalosi zarurat darajasida mubtalo bolsa ham, deya olmaski: "Zaruratdir, men uchun haloldir". Xullas, shu zamonda zarurat darajasiga kelgan va insonlarni mubtalo qilgan bir ommaviy balo suratiga kirgan kop ishlar borki, sui ixtiyordan, shar`iy bolmagan mayllardan va harom muomalalardan kelib chiqqanlaridan, ruxsatli hukmlarga mador bolib, haromni halol qilishga mador bololmaslar. Holbuki, shu zamonning mujtahidlari u xildagi zaruratlarni Shar`iy hukmlarga mador qilganlari uchun ijtihodlari arziydir, havasiydir, falsafiydir, samoviy bololmas, shar`iy emas. Holbuki, Samovot va Yer Xoliqining Ilohiy hukmlarida tasarruf va bandalarining ibodatiga aralashish ul Xoliqning ma`naviy izni bolmasa, u tasarruf u aralashish marduddir. Masalan: Ba`zi gofillar xutba kabi ba`zi Islomiy shiorlarni Arabchadan chiqarib, har bir millatning oz tilida oqilishini ikki sababga binoan ma`qullaydilar.

Sozlar

561

Birinchisi: "Toki hozirgi siyosat avom musulmonlarga ham shu suratda anglatilsin". Holbuki hozirgi siyosat ichiga shunchalik kop yolgon va hiyla va shaytanat kirganki, shaytonlar vasvasasi hukmiga otgandir. Holbuki, minbar Ilohiy vahiyning tablig maqomi bolganidan, u siyosiy vasvasalarning haqqi yoqdirki ul oliy maqomga chiqa olsin. Ikkinchi sabab: "Xutba ba`zi Qur`on suralarining nasihatlari anglashilmogi uchundir". Ha, agar Islom millati Islomiyatning zaruriyati va shubhasiz qoidalari va ma`lum bolgan hukmlarini aksariyat e`tibori ila rioya qilib orniga keltirsa edi, u payt shariat nazariyasi va nozik masalalar va maxfiy nasihatlarni anglamoq uchun bilgan tilida xutba oqimogi va Qur`on suralarining agar tarjima qilish mumkin bolsaydi(Izoh) balki mustahsan bolar edi. Biroq namoz, zakot, rozaning vojibligi va qotillik, zino va sharobning nomashru`ligi kabi ma`lum bolgan Islomning qat`iy hukmlari e`tibordan chetda qolmoqda. Avom insonlar ularning vojibligi va nomashru`ligi haqida dars olishga muhtoj emaslar. Balki tashviq va eslatma ila u muqaddas hukmlarni xotirlatib, Islomiyat tomirini va iymon hissini harakatga keltirmoq orqali ergashishlari uchun tashviq va eslatib va xotirlatib turishga muhtojdirlar. Holbuki, bir omi naqadar johil bolmasin, Qur`ondan va Arabiy xutbadan shu umumiy mazmunlarni anglarki: "Har kimga va menga ma`lum bolgan iymon ruknlarini va Islomiyatning asoslarini xatib va imom xotirlatadi va dars beradi, oqiydi", der. Qalbida ularga nisbatan bir ishtiyoq hosil bolar. Ajabo, koinotda qaysi iboralar borki, Arshi A`zamdan kelgan Qur`oni Hakimning i`jozkorona, anglatuvchi eslatmalariga, zikrlariga, tashviqlariga teng kela olsin? Oltinchisi: Salafi solihiynning buyuk mujtahidlari nur va haqiqat asri bolgan sahobalar asriga yaqin bolganlaridan, sof bir nur olib, xolis bir ijtihod qila olardilar. Shu zamonning mujtahidlari esa shu qadar pardalar orqasida va uzoq bir masofada haqiqat kitobiga boqarki, eng yaqqol bir harfini ham zorga kora oladilar. Agar desang: "Sahobalar ham insondirlar, xatodan, xilofdan xoli bololmaslar. Holbuki, ijtihodlarning va Islom hukmlarining madori sahobalarning adolati va togriligidirki, hatto ummat: "Sahobalar umuman odildirlar, togri sozlarlar" deya ittifoq etganlar. Javob: Ha, sahobalar mutlaq aksariyat e`tibori ila haqqa oshiq, togrilikka mushtoq, adolatga xohishgardirlar. Chunki yolgonning va kizbning
(Izoh)

I`jozga doir bolgan Yigirma Beshinchi Soz Qur`onning haqiqiy tarjimasi mumkin emasligini korsatgandir.

Sozlar

562

chirkinligi butun chirkinligi ila hamda sidqning va togrilikning gozalligi butun gozalligi ila u asrda shunday bir tarzda korsatilganki, ortalaridagi masofa Arshdan Farshga qadar ochilgan. Asfali Sofiliyndagi Musaylima-i Kazzobning darakasidan A`loyi Illiyinda bolgan Hazrati Paygambar Alayhissalotu Vassalomning sidq darajasiga qadar farq korilgandir. Ha, Musaylimani Asfali Sofiliynga tushirgan kizb bolgani kabi, Muhammad-ul Amin Alayhissalotu Vassalomni a`loyi illiyinga chiqargan sidq va togrilikdir. Xullas, oliy hislarni toshigan va gozal xulqlarni parastish etgan va Paygambarlik Quyoshining suhbat ziyosi ila nurlangan sahobalar shu daraja chirkin va sukutga sabab va Musaylimaning masxara-omuz soxta uydirmalar dokonidagi kizbga ixtiyorlari ila qollarini uzatmasliklari va kufrdan chekinganlari kabi kufrning dosti bolgan kizbdan chekinishlari va shu daraja gozal va faxrlanish va mubohlarga sabab va taraqqiy va saodatning eng yuksak darajasi va Faxri Risolatning oliy xazinasida eng qiymatli bolgan va jamolining dabdabasi ila insoniyat jamoatlarini nurlantirgan sidqqa va togrilikka va haqqa, va ayniqsa shariat hukmlarini rivoyat qilish va yetkazishda, albatta qollaridan kelgancha tolib va muvofiq va oshiq bolganlari qat`iydir, zaruriydir, shubhasizdir. Holbuki shu zamonda kizb va sidqning ortasidagi masofa shunchalik qisqarganki, goyoki yelkama-yelka holiga kelganlar. Sidqdan yolgonga (otmoq) juda oson bolib qolgan. Hatto siyosat propagandasi vositasida yolgonchilik togrilikdan ustun qoyilmoqda. Xullas, eng chirkin narsa eng gozal narsalar bilan birga bir dokonda bir narxga sotilsa, albatta juda oliy bolgan va haqiqat javhariga aylangan sidq va haq olmosi u dokondorning ma`rifatiga va soziga ishonib, kor-korona olinmas.

***

Xotima
Asrlarga kora shariatlar ozgarar. Balki bir asrda qavmlarga kora boshqaboshqa shariatlar, paygambarlar kelishi mumkin va kelgan ham. Xotam-ul Anbiyodan songra Shariati Kubrosi har asrda har qavmga kifoya qilganidan, xilma-xil shariatlarga ehtiyoj qolmagandir. Biroq tafarruotida bir daraja boshqaboshqa mazhablarga ehtiyoj qolgandir. Ha, qandayki mavsumlarning ozgarishi bilan liboslar almashar, mijozlarga kora dorilar ozgarar. Shuning kabi, asrlarga kora shariatlar ozgarar, millatlarning iste`dodiga kora hukmlar ozgarar.

Sozlar

563

Chunki, shar`iy hukmlarning tafarruot qismi insonlarning hollariga qarar. Unga kora kelar, darmon bolar. Avvalgi paygambarlar zamonida inson tabaqalari bir-biridan juda uzoq va fe`l-atvorlari ham bir daraja qopol, ham shiddatli va fikran ibtidoiy va badaviylikka yaqin bolganidan, u zamondagi shariatlar ularning holiga muvofiq tarzda boshqa-boshqa kelganlar. Hatto bir qit`ada bir asrda boshqa-boshqa paygambarlar va shariatlar bolgan. Songra, oxirzamon Paygambarining kelishi bilan insonlar goyo ibtidoiy darajadan orta maktab darajasiga taraqqiy etgani uchun kop inqiloblar va ozgarishlar ila insoniyat qavmlari bir xil dars oladigan, birgina muallimni tinglaydigan, birgina shariat bilan amal qiladigan vaziyatga kelgani tufayli, boshqa-boshqa shariatga ehtiyoj qolmagan, boshqa-boshqa muallimning ham keragi bolmay qolgan. Biroq tamoman bir saviyaga kelmaganidan mazhablar kopaygandir. Agar insoniyatning mutlaq aksariyati bir oliy maktabning talabasi kabi bir xil ijtimoiy hayot tarziga kirsa, bir saviyaga kelsa, shunda mazhablar ham birlashtirilishi mumkin. Lekin olamning hozirgi holati bunga yol qoymaganidan, mazhablar ham bir bolmas. Agar desang: Haq bitta bolar, qanday qilib tort va on ikki mazhabning har xil hukmlari haq bolishi mumkin? Javob: Birgina suv besh xil mijozli xastalarga kora qandayin besh xil hukm olar, shundayki: Birisiga xastaligining mijoziga kora suv davodir, tibban vojibdir. Boshqa bir odamga xastaligi uchun zahardek zararlidir, tibban unga haromdir. Boshqa birovga oz zarar berar, tibban unga makruhdir. Boshqa birovga zararsiz manfaat berar, tibban unga sunnatdir. Boshqa birovga esa na zarardir, na manfaatdir, salomatlik ila ichsin, tibban unga mubohdir. Mana bu yerda haq kopaydi. Beshi ham haqdir. Sen deya olasanmi: "Suv faqat davodir, faqat vojibdir, boshqa hukmi yoqdir". Xullas shuning kabi, Ilohiy hukmlar mazhablarga Alloh hikmatining chorlashi ila ergashuvchilariga kora ozgarar, ham haq olaroq ozgarar va har biri ham haq bolar, foydali bolar. Masalan, Alloh hikmatining munosib korishi ila Imom Shofiiyga ergashganlarning aksariyat qismi Hanafiylarga nisbatan qishloqlarga va sahrolarga yaqinroq bolib, jamoatni birgina vujud hukmiga keltiruvchi ijtimoiy hayot noqis bolganidan, har biri shaxsan ozi Qoziyul Hojat dargohida oz dardini soylamogi va xususiy talabini istamoq uchun imom orqasida Fotihani yakka-yakka oqiydilar. Ham ayni haq va mahzi hikmatdir. Imomi A`zamga ergashganlarning mutlaq aksariyat qismi esa, Islomiy hukumatlarning aksariyati u mazhabni tanlaganidan, madaniyatga, shaharlarga yaqinroq va ijtimoiy hayotga iste`dodi borligi uchun, bir jamoat bir shaxs hukmiga kirib, birgina odam barchasining nomidan soylar. Qolganlar qalban uni tasdiqlab va

Sozlar

564

qalban unga boglab, uning sozi barchaning sozi hukmiga otganidan, Hanafiy Mazhabiga kora imomning orqasidan Fotiha oqilmas. Oqilmasligi ayni haq va mahzi hikmatdir. Ham masalan, modomiki shariat tabiatning tajovuzlariga tosiq bolishi bilan uni mo`tadillashtirib nafsi ammorani tarbiya etar. Albatta, aksariyat ergashuvchilari qishloqli va yarim badaviy va ogir mehnat bilan mashgul insonlardan iborat bolgan Shofiiy Mazhabiga kora: "Ayol kishiga tegilish ila tahorat buzilar, ozgina najosat zarar berar". Aksariyat e`tibori ila ijtimoiy hayotga kirgan, yarim madaniy shaklini olgan insonlar tobe bolgan Hanafiy Mazhabiga kora: "Ayol kishiga tegib ketsa tahorat buzilmas, bir tanga qadar najosatga fatvo bor". Xullas, bir qora ishchi bilan bir janobni nazarga olamiz. Qora ishchi maishiy mehnat tarzi e`tibori ila begona ayollar bilan aralashishga, tegilishga va bir ochoq yonida otirishga va iflos narsalar ichida oralashib yurishga mubtalo bolganidan, san`at va maishat e`tibori ila tabiat va nafsi ammorasi imkon topib tajovuz qilishi mumkin. Shuning uchun shariat ular haqida u tajovuzlarga chek qoyish uchun "Tahorat buzilar, tegib ketma. Namozingni yoqqa chiqaradi, bulganma," qulogida ma`naviy bir samoviy sado jaranglatar. Ammo ul janob, nomusli bolish sharti bilan, ijtimoiy odatlari e`tibori ila, umumiy axloqlar nomidan, begona ayollarga tegib yurishga mubtalo emas, iflos narsalarga ozodalik madaniyati nomidan ozini unchalik bulgamas. Shuning uchun shariat Hanafiy Mazhabi nomi ila unga shiddat va azimat korsatmagan. Ruxsat tarafini korsatib, yengillashtirgandir. "Qoling tegib ketgan bolsa tahorating sinmaydi. Uyalib, gavjum joyda suv ila poklanmaslikning zarari yoqdir. Bir tanga miqdorigacha fatvo bordir," deya uni vasvasadan qutqarar. Xullas, mana senga dengizdan ikki qatra misol... ularga qiyos qil. Me`zoni Shoroniy ila shariat mezonlarini bu suratda muvozana eta olsang et.

Sozlar

565

***

Sozlar

566

Yigirma Yettinchi Sozning Ilovasi

Sahobalar haqidadir
Mavlono Jomiy Degani Kabi Deyman:

Sozlar

567

ila oxiri oyat... Savol bermoqdasiz: Ba`zi rivoyatlarda borki: "Bid`atlarning rivoji hangomida iymon va taqvo ahlidan bir qism solih insonlar sahobalar darajasida yoki yanada ziyoda afzal bolishi mumkin," deya rivoyatlar bordir. Bu rivoyatlar sahihmidir? Sahih bolsa, haqiqatlari nedir? Javob: Paygambarlardan songra navi basharning eng afzali sahobalar bolgani Ahli Sunnat va Jamoatning ittifoqi bir qat`iy hujjatdirki, u rivoyatlarning sahih qismi juz`iy fazilatlar haqidadir. Chunki juz`iy fazilatda va xususiy bir kamolda ustun bolmagan ustun bolgandan ustun bolishi mumkin. Bolmasa, Fath Surasining oxirida Rabboniy maqtovga mazhar va Tavrot, Injil va Qur`onning madhu-sanosiga sazovor bolgan sahobalarga umumiy fazilatlar nuqta-i nazarida yetishib bolmas. Shu haqiqatning juda kop sabab va hikmatlaridan hozircha uch sababni ozida jamlagan uch hikmatni bayon etamiz: Birinchi Hikmat: Paygambarimiz (S.A.V.) suhbatlari shundayin bir iksirdirki, bir daqiqa unga mazhar bolgan zot kop yillar davomida sayri sulukka muqobil haqiqat nurlariga mazhar bolar. Chunki suhbatda ranglanish va akslanish bordir. Ma`lumdirki, akslanish va ergashishlik ila u Paygambarimizning Buyuk Nuri ila barobar eng azim bir martabaga chiqish mumkin. Bamisoli bir sultonning xizmatkori va unga tobeligi ila shunday bir mavqega chiqarki, bir shoh chiqolmas. Xullas, shu sirdandirki eng buyuk valiylar sahoba darajasiga chiqolmaydilar. Hatto Jaloliddini Suyutiy kabi uygoq holida kop marta Paygambarimiz (S.A.V.) suhbatlariga sazovor bolgan valiylar Rasuli Akram (S.A.V.) ila hushyor hollarida korishsalar va shu olamda suhbatiga musharraf bolsalar, yana sahobalarga yetisholmaydilar. Chunki Sahobalarning suhbati Nubuvvati Ahmadiya (S.A.V.) nuri ila, ya`ni Paygambar sifatida u kishi bilan suhbatlashadilar. Avliyolar esa Paygambarimiz (S.A.V.) vafotlaridan songra Rasuli Akram Alayhissalotu Vassalomni korishlari valoyati Ahmadiya (S.A.V.) nuri ila suhbatdir. Demak Rasuli Akram Alayhissalotu Vassalomning ular nazar-

Sozlar

568

lariga tamassul va tazohur etishi valoyati Ahmadiya (S.A.V.) jihatidadir, nubuvvat e`tibori ila emas. Modomiki shunday ekan, nubuvvat darajasi valiylik darajasidan naqadar yuksak bolsa, u ikki suhbat ham shunchalik farqlanishi lozim bolar. Paygambarimizning (S.A.V.) suhbatlari qay daraja nuroniy bir iksir ekanligi bundan anglashilarki: Bir badaviy odam qizini tiriklayin komadigan darajada vahshiy bir bagritosh bolgani holda, kelib bir soat Paygambarimiz (S.A.V.) suhbatlariga musharraf bolar, qaytib chumolini ham oyoq bilan bosmaydigan darajada bir rahimona shafqat qozonardi. Ham johil, vahshiy bir odam bir kun Paygambarimiz (S.A.V.) suhbatlariga mazhar bolar, songra Chin va Hind kabi mamlakatlarga ketardi, u madaniyatli qavmlarga haqiqatlarda muallim va kamolotda rahbar bolardi. Ikkinchi Sabab: Yigirma Yettinchi Sozdagi ijtihod bahsida bayon va isbot etilganidek, sahobalar mutlaq aksariyat e`tibori ila inson kamolotining eng a`lo darajasidadirlar. Chunki u zamonida, u Islomning azim inqilobida xayr va haq butun gozalligi ila, shar va botil butun chirkinligi ila korilgan va moddatan his etilgan. Shar va xayr ortasida shundayin bir farq hamda kizb va sidq ortasida shunday bir masofa ochilgandirki, kufr va iymon qadar, balki Jahannam va Jannat qadar oralari uzoqlashdi. Kizb va shar va botilning dalloli va namunasi bolgan Musaylima-i Kazzob va masxara-omuz kalimalari bolganidan, fitratan oliy hislar sohibi va yuksak axloqlarga maftun hamda izzat va gozallikdan faxrlanishga moyil bolgan sahobalar, albatta ixtiyorlari ila kizb va sharga qollarini uzatib, Musaylima darakasiga tushmaganlar. Sidq va xayr va haqning dalloli va namunasi bolgan Habibulloh(S.A.V.) kamoloti a`loyi illiyinidagi maqomiga boqib, butun quvvat va himmatlari ila u tarafga yugurmoq axloqlarining taqozosidir. Masalan, qandayki, ba`zan boladiki bashariyat madaniyati bozorida va insoniyat ijtimoiy hayoti dokonida ba`zi narsalarning bergan mudhish natijalari va chirkin asarlari oldiruvchi zahardek har kas uni sotib olish emas, butun quvvati ila undan nafratlanib qochar va ba`zi narsalarning va ma`naviy matolarning bergan gozal natijalari va qiymatli asarlari bir naf keltiruvchi malham va bir olmos kabi harkasning ragbat nazarini oziga jalb etar. Harkas qolidan kelgancha ularni sotib olishga urinar. Shunga oxshab, Saodat Asrida insoniyat ijtimoiy hayotining bozorida kizb va shar va kufr kabi moddalar abadiy halokat kabi natijalarni va Musaylima-i Kazzobdek past masxaralarni keltirib chiqarganidan, oliy axloqlar va sharafli vazifalarga maftun bolgan sahobalar undan oldiruvchi zahardan qochgandek qochishlari va nafratlanishlari yaqqoldir. Va abadiy saodat kabi natija bergan va Rasuli Akram Alayhissalotu Vassalom kabi nuroniy mevalar korsatgan sidq va haqqa va iymonga eng foydali bir malham, eng qiymatdor bir olmos kabi, u fitratlari sof va axloqlari yuksak bolgan sahobalar butun quvvatlari ila va hissiyot va latifalari ila ularga mushtariy va mushtoq bolishlari muqarrardir. Holbuki u zamondan

Sozlar

569

songra, borgan sari va kelib-kelib sidq va kizb ortasidagi masofa ozaya-ozaya yelkama-yelka keldi. Bir dokonda ikkisi birga sotila boshlagani kabi, ijtimoiy axloq buzildi. Siyosat propagandasi yolgonga haddan tashqari rivoj berdi. Yolgonning mudhish chirkinligi yashirinib, togrilikning porloq gozalligi korinmay qolgan zamonda kimning haddi borki, sahobalarning adolat va sidq va oliylik va haqqoniyat xususidagi quvvatlariga, matonatlariga, taqvolariga yetisha olsin yoki darajalaridan otib ketsin. Bu masalani bir daraja yorituvchi boshimdan otgan bir holimni bayon etaman. Shundayki: Bir vaqtlar qalbimga keldiki, nechun Muhyiddin Arabiy kabi garoyib zotlar sahobalarga yetisholmaydilar? Songra namoz ichida derkan, shu kalimaning ma`nosi ochildi. Toliq ma`nosi bilan emas, faqat bir parcha haqiqati korindi. Qalban dedim: Koshki birgina namozga bu kalima kabi muvaffaq bolsaydim, bir yillik ibodatdan kora yaxshiroq edi. Namozdan songra angladimki, u xotira va u hol sahobalarning ibodatdagi darajalariga yetishib bolmasligiga bir irshoddir. Ha, Qur`oni Hakimning nurlari ila hosil bolgan osha ijtimoiy azim inqilobda, zidlar bir-biridan chiqib ayrilarkan, sharlar butun ergashuvchilari ila, zulmatlari ila va ikir-chikirlari ila hamda xayr va kamolot butun nurlari ila va natijalari ila qarama-qarshi kelib bir vaziyatda va hayajonli bir zamonda, har zikr va tasbeh butun ma`nosining tabaqalarini ilk bor va tarovatli va yangi va yosh bir suratda ifoda etgani kabi, u azim inqilobning shovqin-suroni ostida bolgan insonlarning butun hissiyotlarini, ma`naviy latifalarini uygotgan, hatto vahima va xayol va sir kabi tuygular hushyor va uygoq bir suratda ul zikr, ul tasbehlardagi koplab ma`nolarni oz zavqlariga kora olar, emar. Xullas, shu hikmatga binoan barcha hissiyotlari uygoq va latifalari hushyor bolgan sahobalar iymon nurlarini va tasbehlarni ozida jamlagan muborak kalimalarni talaffuz etgan vaqtlari kalimaning butun ma`nolari ila soylar va barcha latifalari ila hissa olardilar. Holbuki u portlash va inqilobdan songra, borgan sari latifalar uyquga va hislar u haqiqat nuqtasida gaflatga tushib, u muborak kalimalar mevalar singari, bora-bora konikib qolish pardasi ila latofatini va tarovatini yoqotgan. Goyoki, sathiylik tuygulari ila qurayotgandek, oz bir namlik qoladiki, quvvatli, tafakkuriy bir amaliyot ila faqat avvalgi holi qaytarilishi mumkin. Mana shuning uchundirki, qirq daqiqada bir sahobaning qozongan fazilat va maqomga boshqa odam qirq kunda, hatto qirq yilda zorga yetisha olar. Uchinchi sabab: On Ikkinchi va Yigirma Tortinchi va Yigirma Beshinchi Sozlarda isbot etilgani kabi, nubuvvatning valiylikka nisbati Quyoshning ozi

Sozlar

570

bilan oynalarda koringan quyoshning misoli kabidir. Xullas, nubuvvat doirasi valiylik doirasidan naqadar yuksak bolsa, nubuvvat doirasining xodimlari va u quyoshning yulduzlari bolgan sahobalar ham valiylik doirasidagi solih insonlardan shunchalik ustunligi bolmogi lozim keladi. Hatto eng buyuk valiylik bolgan varosati nubuvvat va siddiqiyatki, sahobalarning valiyligidir, bir valiy qozonsa baribir ilk saf bolgan sahobalarning maqomiga yetisholmas. Shu uchinchi sababning koplab jihatlaridan uchtasini bayon etamiz: Birinchi Jihat: Ijtihodda, ya`ni hukmlar chiqarishda, ya`ni Janobi Haqning rozi boladigan amallarni kalomidan anglashlikda sahobalarga yetib bolmas. Chunki osha davrdagi ul buyuk Ilohiy inqilob Rabbimiz rozi boladigan amallarni va Ilohiy hukmlarni anglash ustida jarayon etardi. Barcha zehnlar hukmlar chiqarishga qaratilgan edi. Barcha qalblar: "Rabbimiz bizdan istagani nedir!" deya maroq etardi. Zamonning ahvoli bu holni his qiladigan va sezadigan bir tarzda jarayon etardi. Suhbatlar bu ma`nolarni ozida jamlagan holda sodir bolardi. Mana shuning uchun hamma narsa va har bir holat va muhovaralar va suhbat va hikoyalar butun u ma`nolarni bir daraja dars beradigan bir tarzda jarayon etganidan, hamda sahobalarning iste`dodini komillashtirgani va fikrlarini yoritganidan, ijtihod va hukm chiqarishda iste`dodi gugurt singari alanga olishga tayyor bolganidan, bir kunda yoki bir oyda qozongan ijtihod va hukm chiqarishdagi martabasini, u sahobaning iste`dod va zakovati darajasida bolgan boshqa bir odam hozirgi zamonda on yilda, balki yuz yilda qozonolmaydi. Chunki hozir abadiy saodatga badal dunyo saodati madori nazardir. Insonlarning diqqat nazari boshqa maqsadlarga yuzlangandir. Tavakkalsizlik ichra tirikchilik dardi ruhga sarsamlik hamda tabiat va moddaparastlik falsafasi aqlni kor qilganidan, basharning ijtimoiy muhiti u shaxsning zehniga va iste`dodiga ijtihod xususida quvvat bermagani kabi, parishon qilmoqda, tarqatmoqda. Yigirma Yettinchi Sozning ijtihod bahsida Sufyon Ibn Uyayna bilan uning zakovati darajasidagi bir odamning muvozanasida isbot qilganmizki, Sufyonning on yilda qozongan martabasini haligi odam yuz yilda qozonolmaydi. Ikkinchi jihat: Sahobalarning Allohga yaqinligi nuqtasidagi maqomlariga valiylik orqali yetishib bolmas. Chunki, Janobi Haq bizga eng yaqindir va har narsadan ham ziyoda yaqindir. Biz esa Undan nihoyatsiz uzoqmiz. Unga yaqinligini qozonmoq ikki surat ila bolar. Birisi: Yaqinlikning kashf bolishi bilandirki, nubuvvatdagi yaqinlik unga taalluqli. Hamda varosati nubuvvat va suhbati jihati ila sahobalar u sirga sazovordirlar. Ikkinchi surat: Uzoqligimiz nuqtasida martabalarni bosib otib bir daraja yaqinlashmoqdirki, aksar valiylikning sayri suluki unga kora va anfusiy sayr va ofoqiy sayr bu surat ila jarayon etar. Xullas, birinchi surat faqat ilhomiydir, kasbiy emas, oziga jazb etmoqdir, Rahmoniy jazbdir

Sozlar

571

va mahbubiyatdir. Yol qisqadir, biroq ota mustahkam va juda yuksak va xolis va soyasizdir. Boshqasi kasbiydir, uzundir, soyalidir. Ajoyib garoyibotlari kop bolsada, qiymati Allohga yaqinlik jihatida avvalgiga yetisholmas. Masalan, qandayki kechagi kunga bugun yetishmoqning ikki yoli bor. Birinchisi: Zamonning otishiga tobe bolmasdan, bir muqaddas quvvat ila, vaqt tushunchasidan chiqib ketib, kechani bugundek hozir kormoqdir. Ikkinchisi, bir yillik masofani bosib otib, aylanib kechagi kunga kelmoqdir, biroq baribir kechagi kunni qolida tutib turolmaydi, uni tashlab ketadi. Shunga oxshab, zohirdan haqiqatga otish ikki suratda boladi. Biri, togridan-togri haqiqatning injizobiga berilib, tariqatning barzohiga kirmay, zohirning ozida haqiqatni topmoqdir. Ikkinchisi: kop martabalardan sayri suluk tarzida otmoqdir. Avliyolar, garchi fano-i nafsga muvaffaq bolarlar, nafsi ammorani oldirarlar. Baribir sahobalarga yetisholmaydilar. Chunki sahobalarning nafslari poklanib tarbiyalanganidan, nafsning mohiyatidagi koplab jihozlar orqali ibodatlarning barcha navlariga, hamda shukr va hamdning turli xillariga yanada koproq muvaffaq bolgandirlar. Nafsni oldirgandan songra avliyolarning ibodatlari oddiylik paydo qilar. Uchinchi jihat: Amallardagi fazilat va savobli ishlar va oxiratga oid fazilatlar jihatida sahobalarga yetishilmas. Chunki, qanday bir askar ba`zi sharoit ichida muhim va xavfli bir joyda bir soat navbatda turish bilan bir yil ibodat qilganchalik fazilat qozonishi mumkin va bir oq yeyish bilan eng kamida qirq kunda qozoniladigan valiylik darajasidek bir maqomga bir daqiqada chiqar. Shunga oxshab, sahobalarning Islomiyatni ta`sis qilishdagi va Qur`on hukmlarini yoyishdagi xizmatlari va Islomiyat uchun butun dunyoga jang e`lon qilishlari shunchalar yuksakdirki, bir daqiqasiga boshqalar bir yilda yetisholmas. Hatto deyilishi mumkinki; barcha daqiqalari, - u muqaddas xizmatda- u shahid bolgan askarning daqiqalari kabidir. Butun soatlari mudhish bir joyda bir soat navbatda turgan bir fidokor askarning navbati kabidirki, amali oz, mukofoti kop, qiymati yuksakdir. Ha, sahobalar modomiki Islomiyatni ta`sis qilishda va Qur`on nurlarini yoyishda avvalgi safni tashkil etadilar. siriga

kora butun ummatning hasanotlaridan ularga hissa chiqib turar. Ummatning deyishi sahobalarning butun ummatning hasanotlaridan hissador ekanliklarini korsatadi. Ham masalan, bir daraxtning ildizidagi kichik bir maziyat daraxtning shoxlarida buyuk bir surat olar, katta shoxdan kora kattaroq bolar. Ham qandayki, boshlanishda kichik bolgan yuksak bir narsa borgan sari bir yakun tashkil etar. Ham qandayki, markaziy nuqtaga yaqin bir igna uchi qadar bir ziyodalik kok yuzida ba`zan bir metrga yaqin bolgan ziyodaga teng kelar. Aynan shu tort misol kabi, saho-

Sozlar

572

balar Islomiyat nuroniy daraxtining ildizlaridan, asoslaridan bolganlari, ham Islomiyat binosining nuroniy chizmalarining boshlangichida bolganlari; ham Islomiyat jamoatining imomlaridan va adadlarining avvalgilarida; ham Shamsi Nubuvvat va Siroji Haqiqatning markaziga yaqin bolganlari tufayli, oz amallari kopdir, kichik xizmatlari buyukdir. Ularga yetishmoq uchun haqiqiy sahoba bolmoq lozim keladi.

Savol:. Deyiladiki: Sahobalar Rasuli Akram Alayhissalotu Vassalomni kordilar, keyin iymon keltirdilar. Biz esa kormasdan iymon keltirdik. Demak, iymonimiz ularnikidan quvvatliroqdir. Buning ustiga, iymonimizni quvvatliroq ekaniga dalolat qiluvchi rivoyat bor? Javob: Sahobalar osha zamonda olamdagi umum fikrlar Islom haqiqatlariga qarshi va muxolif bolib turganda; -sahobalar- yolgiz inson suratida Rasuli Akram Alayhissalotu Vassalomni korib, ba`zan mo`jizasiz olaroq, shunday bir iymon keltirdilarki, olamdagi umum fikrlar ularning iymonlarini tebratmasdi. Shubha tugul, ba`zilarini vasvasaga ham berolmasdi. Sizlar esa oz iymonlaringizni sahobalarning iymonlari bilan solishtirmoqdasiz. Barcha umum islomiy fikrlar iymoningizga quvvat va hujjat bolgani holda, Rasuli Akram Alayhissalotu Vassalomning paygambarlik nuroniy daraxtining danagi bolmish insoniy va jismoniy surati emas, balki barcha Islomiy nurlar va Qur`on haqiqatlari ila nuroniy muhtasham ma`naviy shaxsini minglab mo`jizalar bilan oralganini aql kozi bilan korganingiz holda, bir Ovrupa faylasufining sozidan vasvasa va shubhaga tushgan iymoningiz qayoqda-yu! Butun kufr olamining va Nasroniy va Yahudiy va faylasuflarning hujumlari qarshisida tebranmagan sahobalarning iymonlari qayoqda? Ham, sahobalar iymonlarining quvvatini korsatgan va iymonlaridan sizib chiqqan shiddatli taqvolari va solih amallarda komillari

Sozlar

573

qayoqda? Ey davogar! Sening ota zaifligingdan farzlarni toliq ado qilolmagan soniq iymoning qayoqda? Ammo, hadisda aytilganki: "Oxirzamonda meni kormay iymon keltirgan maqbulroqdir" mazmunidagi rivoyat xususiy fazilatga doirdir. Ba`zi xos shaxslar haqidadir. Bahsimiz esa umumiy fazilat va aksariyat e`tiboriga koradir. Ikkinchi Savol: Deydilarki: Avliyolar va komil insonlar dunyoni tark etganlar. Hatto hadisda borki: "Dunyoga muhabbat barcha xatolarning boshlanishidir. Holbuki, sahobalar dunyoga juda kop aralashganlar. Dunyoni tark qilish u yoqda tursin, balki sahobalarning bir qismi oz davrining madaniy insonlaridan ancha ilgorlab ketganlar. Qanday boladiki, bunday eng oddiy sahobaning eng buyuk bir valiy qadar qiymati bor demoqdasiz? Javob: Ottiz Ikkinchi Sozning Ikkinchi va Uchinchi Qismlarida goyat qat`iy isbot etilganki: Dunyoning Oxiratga qaragan yuzi bilan Ilohiy ismlarga qaragan yuzini sevmoq nuqsoniyat sababi emas, balki kamolotga sababdir va u ikki yuzda naqadar ilgorlasa, ibodat va ma`rifatullohda shunchalik ilgorlaydi. Sahobalarning dunyosi esa ana osha ikki yuzdadir. Dunyoni oxirat ekinzori bilib, ekib bichganlar. Mavjudotni Ilohiy ismlarning oynasi bilib, mushtoqona tomosha etib boqqanlar. Dunyoning yomon tarafi esa foniy yuzidirki, insonning havaslariga boqar. Uchinchi Savol: Tariqatlar haqiqatlarning yollaridir. Tariqatlarning eng mashhuri va eng yuksagi hamda katta yol deb da`vo qilinadigan Naqshbandiy tariqati haqida u tariqatning qahramonlaridan va imomlaridan ba`zilari shunday ta`rif etganlar. Deganlarki:

Ya`ni, Naqshbandiy tariqatida tort narsadan voz kechmoq lozim. Ham dunyoni, ham nafs hisobiga oxiratni ham haqiqiy maqsad qilmaslik, ham vujudini unutmoq, ham gururga, faxrga kirmaslik uchun bu tarklarni oylamaslikdir. Demak, haqiqiy ma`rifatulloh va insonning kamoloti masivoni tark ila bolar? Javob: Agar inson yolgiz bir qalbdan iborat bolsaydi, barcha masivoni tark, hatto ism va sifatlarni ham tashlamoq, yolgiz Janobi Haqning zotiga qalbni boglamoq lozim bolardi. Biroq insonning aql, ruh, sir, nafs kabi juda kop

Sozlar

574

vazifador latifalari va hislari bordir. Komil inson udirki, barcha ul latifalarni ozlariga xos boshqa-boshqa ibodat yollarida haqiqat tarafiga yollash orqali sahobalardek keng bir doirada, boy bir suratda, qalb bir qomondon singari, latifalar askarlari ila qahramonona maqsad tomon yursin. Bolmasa qalb faqat ozini qutqarmoq uchun askarlarini tashlab yolgizligicha ketmogi faxrlanadigan ish emas, balki chorasizlikning natijasidir. Tortinchi Savol: Sahobalarga qarshi ozni ustun qoyishlik da`vosi qayerdan chiqmoqda? Kim chiqarmoqda? Shu zamonda bu masala haqida bahs yuritish nedandir? Hamda buyuk mujtahidlarga qarshi tenglik da`vosi qayerdan kelib chiqmoqda? Javob: Shu masalani kotaruvchilar ikki toifadir. Birinchi toifa sof diyonat va ilm ahlidirki, ba`zi hadislarni korganlar va shu zamonda solih va taqvodorlarni tashviq va targib qilish uchun bunday bahslar ochadilar. Bu toifa insonlarga qarshi sozimiz yoq. Ular zotan ozchilikdir va tez uygonadilar. Boshqa toifa esa goyat mudhish magrur insonlardirki, mazhabsizliklarini buyuk mujtahidlarga tenglik da`vosi ostida yoyishni va dinsizliklarini sahobalarga tenglik da`vosi ostida joriy qilishni istaydilar. Chunki avvalo u zalolat ahli gunohlarga kirgan, gunohlarga konikib qolgan, gunohlarga mone`lik qilgan shar`iy takliflarni bajarolmaydi. Oziga bir bahona topish uchun deydiki: "Bu masalalar ijtihodiydirlar. Bu masalalarda mazhablar bir-biriga muxolif ketadi. Buning ustiga ular ham biz kabi insonlardir, xato qilishlari mumkin. Shunday ekan, biz ham ular kabi ijtihod qilamiz, istaganimiz kabi ibodatimizni qilamiz. Ularga tobe bolishga nima majburiyatimiz bor?" Mana bu badbaxtlar shu shaytoniy hiyla ila boshlarini mazhablarning zanjiridan chiqaradilar. Ularning bu da`volari naqadar chirik, naqadar asossiz ekani Yigirma Yettinchi Sozda qat`iy bir suratda korsatilganidan, unga havola etamiz. Ikkinchidan, shu toifadagi zalolat ahli qarasalarki, mujtahidlar bilan ish bitmayotir. Chunki ularning zimmasida bor yogi dinning nazariy qismidir. Holbuki, bu toifadagi zalolat ahli dinning zaruriy asoslarini tark va ozgartirmoq istaydilar. "Ulardan ham yaxshiroqmiz" desalar ham masalalari bitmayotir. Chunki mujtahidlar nazariy qismga va qat`iy bolmagan tafarruotga aralasha oladi. Holbuki, bu mazhabsiz zalolat ahli dinning zaruriy asoslarida ham fikrlarni chalgitmoq va ozgartirib bolmaydigan masalalarni ozgartirmoq hamda Islomiyatning qat`iy ruknlariga qarshi chiqmoq istaganlaridan, albatta dinning zaruriy asoslarini tashuvchilari va ustunlari bolgan sahobalarga til tekkizadilar. Hayhot! Bular kabi inson suratidagi hayvonlar u yoqda tursin, balki haqiqiy insonlar va haqiqiy insonlarning eng komillari bolgan avliyolarning buyuklari

Sozlar

575

sahobalarning kichiklariga teng kelolmagani goyat qat`iy bir tarzda Yigirma Yettinchi Sozda isbot etilgandir.

Sozlar

576

Sozlar

577

YIGIRMA SAKKIZINCHI SOZ

Shu soz Jannatga doirdir. Shu Sozning ikki maqomi bor. Birinchi Maqom Jannatning ba`zi latifalariga ishora qilar. Biroq Oninchi Sozda on ikki qat`iy haqiqat orqali goyat qat`iy bir suratda hamda bu Sozning Ikkinchi Maqomida Oninchi Sozning xulosasi va asosi uzun, goyat mtin arabiy qat`iy bir burhon ila goyat porloq bir tarzda mavjudligi isbotlangan Jannat vujudining isbotidan bahs emas, balki shu maqomda yolgiz savol va javobga va tanqidga sabab bolgan bir nchta Jannat ahvollaridan bahs yuritar. Agar tavfiqi Ilohiy yor bolsa, kyinroq u muazzam haqiqatga doir azim bir soz yozilajakdir, Inshaalloh.

Sozlar

578

Boqiy Jannatga doir ba`zi savollarga qisqa javoblardir. Jannatga doir Jannatdan ham gozal, hurlaridan ham latif, Jannat chashmasidan ham shirin bolgan Qur`on oyatlarining bayoni hch kimga soz qoldirmagandirki, ortiq bir narsa soylansin. Biroq u porloq, azaliy va abadiy, yuksak va gozal oyatlarni aqlga yaqinlashtirmoq uchun ba`zi zinapoyalarni, ham u Qur`on jannatidan namuna uchun ba`zi chchaklarning namunasi navidan ba`zi nozik taraflarini soylaymiz. Bsh ramzli savol va javob ila ishora qilamiz. Ha, Jannat barcha ma`naviy lazzatlarga mador bolganidk, barcha jismoniy lazzatlarga ham madordir. Savol: Kamchilikli, nuqsonli, ozgaruvchan, bqaror, alamli inson jismoniyatning abadiyat ila va Jannat ila qanday aloqasi bor? Modomiki ruhning oliy lazzatlari bor ekan, unga kifoyadir. Jismoniy lazzatlar uchun bir jismoniy hashrning nima kragi bor? Javob: Chunki, qandayin tuproq suvga, havoga, ziyoga nisbatan kasofatli, qorongudir. Biroq Ilohiy san`atlarning barcha navlariga manba va zamin bolganidan, barcha qolgan unsurlardan ma`nan ustun bolgani kabi... ham kasofatli bolgan inson nafsi jom`iyat siri e`tibori ila poklanishlik sharti ila barcha insoniy tuygulardan ustun bolgani kabi... shuning kabi, jismoniyat eng jom`, eng muhit, eng boy Alloh ismlarining tajalliy oynasidir. Rahmat xazinalarining barcha n`matlarini tortadigan va olchaydigan asboblar jismoniyatdadir. Masalan, tildagi ta`m bilish szimi rizqning mazasini totishda taom navlarining adadicha olchovlarga ega bolmasaydi, har birini alohida-alohida his qilib tanimas edi, totib ajrata olmasdi. Ham aksar Alloh ismlarining tajalliylarini his etib bilmoq, zavq etib tanimoq yana jismoniyatdadir. Ham goyat xilma-xil va nihoyat darajada turli-tuman lazzatlarni his etadigan ist`dodlar yana jismoniyatdadir. Modomiki shu koinotning Son`i shu koinot ila butun rahmat xazinalarini tanittirmoq va barcha ismlarining tajalliylarini bildirmoq va barcha ehsonla-

Sozlar

579

rining navlarini tottirmoq istaganini koinotning harakatidan va insonning jom`iyatidan, On Birinchi Sozda isbotlanganidk, qat`iy anglashilmoqda. Albatta shu sayli koinotning bir katta hovuzi va bu koinot dastgohining ishlab chiqargan mahsulotning bir mashhari a`zami va shu dunyo ekinzorining bir abadiy xazinasi bolgan saodat yri shu koinotga bir daraja oxshayajakdir. Ham jismoniy, ham ruhoniy barcha asoslarini saqlab qolajakdir. Va u Son`i Hakiym va u Odili Rahiym albatta jismoniy a`zolarning vazifalariga ajr olaroq hamda xizmatlariga mukofot olaroq va maxsus ibodatlariga savob olaroq ularga loyiq lazzatlarini brajakdir. Yoqsa hikmat va adolat va rahmatiga zid bir holat boladiki, hch bir jihat ila Uning Jamoli Rahmatiga va Kamoli Adolatiga uygun emasdir, muvofiq bololmas. Savol: Jism, agar tirik bolsa, badan a`zolari doimo tarkib va parchalanishdadir, inqirozga mahkumdir, abadiyatga mazhar bololmas. Yemoq va ichmoq inson hayotining davom etmogi uchun va eru-xotinlikdagi muomalalar esa naslning davom etmogi uchundirki, shu olamda bittadan asos bolganlar. Abadiy olamda va uxroviy olamda bularga ehtiyoj yoqdir. Nima uchun Jannatning eng buyuk lazzatlari qatoriga otganlar? Javob: Avvalo, shu olamda jonzotlar jismining inqirozga va olimga mahkumligi kirim va chiqimlarning muvozanatsizligidandir. Bolalikdan kamol yoshiga qadar kiradigan modda kopdir, undan songra sarflanadigan kopayar, muvozanat buzilar.. u ham olar. Abadiy olamda esa jism zarralari sobit qolib, tarkib va parchalanishga duchor emasdir. Va yohud muvozanat sobit qolar,(Izoh) kiradigan va sarflanadigan moddalar muvozanatdadir. Doimiy charxpalak kabi jonzotlar jismi lazzatlanmoq uchun jismoniy hayot dastgohining ishlattirilishi ila barobar abadiylashar. Yemoq, ichmoq va er-xotinlik muomalalari garchi bu dunyoda bir ehtiyojdan klib chiqar, bir vazifaga ktar, biroq u vazifaga bir oldindan ajr olaroq shundayin xilma-xil laziz lazzatlar ichlarida qoyilganki, qolgan lazzatlardan ustundir. Modomiki, ymoq va nikoh bu dunyoda bunchalar ajib va turli-tuman lazzatlarga mador ekan, albatta lazzat va saodat yri bolgan Jannatda u lazzatlar shundayin yuksak bir surat olib va dunyodagi vazifalarning oxiratdagi ajrini ham lazzat olaroq unga qoshib va dunyoviy ehtiyojni ham
(Izoh)

Bu dunyoda inson va hayvon jismi zarralar uchun bir mehmonxona, bip saroy, bir maktab hukmidadirki, jonsiz zarralar unga kirparlar, hayotdor bolgan baqo olamiga zarralar bolmoq uchun layoqat kasb etarlar, chiqarlar. Oxiratda esa,

siriga kora hayot nuri u yerda hamma uchun umumiydir. Nurlanmoq uchun u

sayru-safarga va ta`limot va ta`limga ehtiyoj yoqdir. Zarralar ozgarmas olaroq sobit qola olarlar.

Sozlar

580

oxiratning yoqimli bir ishtahasi suratida qoshib, Jannatga loyiq va abadiyatga munosib, eng jom` hayotdor bir lazzat manbai bolar. Ha, siriga kora shu dunyoda jonsiz va ongsiz va hayotsiz bolgan moddalar u yrda ongli hayotdordirlar. U yrning daraxtlari bu yrdagi insonlar kabi, u yrning toshlari bu yrdagi hayvonlar kabi amrlarni anglar va bajarar. Sn bir daraxtga dsangki: "Falon mvani mnga kltir", kltirar. Falon toshga "Kl" dsang, klar. Modomiki tosh va daraxtlar bu daraja yuksak bir surat olarlar. Jannat dunyodan naqadar ustun bolsa, albatta ymoq, ichmoq va nikoh ham haqiqiy jismoniy holatini saqlab qolish bilan birga, dunyoviy darajalaridan shu daraja yuksak bir suratda bolishlarini taqozo qilar. Savol: siriga kora: "Jannatda dost dosti bilan

birga boladi". Holbuki, oddiy badaviy Nabiy bilan bolgan suhbatining bir daqiqasida Unga nisbatan Alloh uchun bir muhabbat paydo etar. Ul muhabbat ila jannatda Paygambar Alayhissalotu Vassalomning yonida bolmogi krak. Holbuki Rasuli Akram Alayhissalotu Vassalomning chksiz fayzi bir oddiy badaviyning fayzi bilan qanday tng kla olar? Javob: Bir tamsil ila shu yuksak haqiqatga shunday bir ishora qilamiz. Masalan, muhtasham bir zot nihoyatsiz gozal va hashamatli bir bogda juda ziynatlangan bir sayrgohda goyat buyuk bir ziyofatni shunday bir tarzda tayyorlaganki, til sza oladigan barcha laziz taomlar jamlangan, kozni quvontiradigan jami gozal narsalarni oz ichiga olgan, xayolga kladigan butun yoqimli garoyibotlar toplangan va hokazo... Barcha zohiriy va botiniy hislarni erkalatib mamnun etadigan har narsani ichiga qoygan. Endi ikki dost bor. Birgalikda u ziyofatga boradilar. Bir xonada bir dasturxon atrofida otiradilar. Biroq birining ta`m bilish hissi juda zaifligidan ozgina lazzat oladi. Kozi ham yaxshi kormaydi. Hid szmaydi. Garoyib san`atlarni tushunmaydi. Hayratomuz narsalarni farqlamaydi. Qobiliyati nisbatida zorga u sayrgohning mingdan, balki milliondan biridan zavqlanib istifoda etar. Boshqasining esa barcha zohiriy va botiniy hislari, aql, qalb, his va tuygulari shunchalik mukammal va shu qadar ochilganki, u sayrgohdagi barcha nozik, gozal, latif va garoyib san`atlarni alohidaalohida his qilib lazzatlangani holda, ul dosti bilan yonma-yondir. Modomiki, shu bsaranjom, alamli va tor shu dunyoda bunday bolar ekan. Eng kichik bilan eng katta birgalikda bolgani holda, oralarida yrdan kokka qadar farq bor

Sozlar

581

ekan, albatta saodat va abadiyat yri bolmish Jannatda, birinchi usulga binoan, dost dosti bilan birgalikda bolsa-da, har biri ist`dodiga kora Rahmoni rahiymning dasturxonidan ist`dodlarining darajasi nisbatida hissalarini oladilar. Boshqa-boshqa Jannatlarda bolsalar ham, yonma-yon bolishlariga xalal brmaydi. Chunki Jannatning sakkiz tabaqasi biri-biridan yuksak bolganlari holda hammasining ham tomi Arshi A`zamdir. Bamisoli, konussimon togning atrofida bir-birining ichida joylashgan bir-biridan yuksak ostidan choqqisiga qadar, dvor tarzidagi doiralar bor bolsa, u doiralar bir-birining ustidadir, ammo bir-biriga quyoshni korishda tosiq bolmas, bir-biridan ota olar, birbiriga qarab turar. Shunga oxshab, Jannatlar ham bunga yaqin bir tarzda ekaniga hadislarning xilma-xil rivoyatlari ishora qiladi. Savol: Hadislarda dyilganki: "Hurlar ytmish qavat koylak kiyganlari holda, oyoqlarining suyaklaridagi iliklari korinib turadi". Bu nima dgani? Nima ma`nosi bor? Qanday gozallikdir? Javob: Ma`nosi juda gozaldir va gozalligi juda shirindir. Shundayki: Shu chirkin, olik, jonsiz va kopi postloq bolgan dunyoda husn va jamol faqatgina kozga gozal korinib, unga konikishga tosiq bolmasa ytar. Holbuki gozal, hayotdor, ravnaqdor, butunlay postloqsiz magz va qobiqsiz ich bolgan Jannatda koz kabi insonning barcha tuygulari, latifalari latif jinsdan iborat hurlardan hamda hurlardk va yanada gozal bolmish bu dunyodan borgan Jannatdagi dunyo ayollaridan xilma-xil zavqlarining hissasini, turli-tuman lazzatlarini olmoq istarlar. Dmak, eng ustki koylakning gozalligidan tortib to suyak ichidagi iliklarga qadar har biri bittadan hisning, bittadan latifaning zavq olish vositasi bolganini hadis ishora etmoqda. Ha, "Hurlarning ytmish koylak kiyishlari va oyoqlarining suyaklaridagi iliklari korinishi" dgan ibora bilan hadisi sharif ishora qiladiki: Insonda naqadar husnparvar va zavqparast va ziynatga maftun va jamolga mushtoq tuygulari va hislari va quvvalari va latifalari bolsa, umumini mamnun etib toydiradigan va har birisini alohida-alohida erkalab baxtiyor qiladigan moddiy va ma`naviy har navi ziynat va jamol gozalligiga hurlar jom`dirlar. Dmak, hurlar Jannat ziynatlaridan ytmish tarzini birgina jinsdan bolmaganidan bir-birini tosib qolmaydigan suratda kiyganlaridk, oz vujudlaridan va nafs va jismlaridan, balki ytmish martabadan ziyoda xilma-xil husn va jamolning turlarini namoyon qiladilar. ishorasining haqiqatini korsatadilar. Hamda Jannatda kraksiz, postloqli va bfoyda moddalar bolmaganidan Jannat ahlining yb-ichganidan songra chiqindisi yoqligini hadisi sharif bayon etadi. Modomiki shu past darajali dunyoda eng oddiy jonzot

Sozlar

582

bolgan daraxtlar kop oziqlangani holda chiqindisiz boladilaru, eng yuksak hayot tabaqasi bolgan Jannat ahli nga endi chiqindisiz bolmasin? Savol: Hadisi shariflarda dyilgandirki: "Ba`zi Jannat ahliga dunyo kattaligidagi bir yr briladi, yuz minglab qasr, yuz minglab hurlar ehson etiladi". Birgina odamga bu qadar narsalarning nima kragi bor, nima ehtiyoji bor, qanday bolishi mumkin va bu nima dgani? Javob: Agar inson faqatgina jonsiz bir vujuddan iborat bolsaydi va yoxud yolgiz m`dadan iborat osimlikvoriy bir maxluq bolsaydi va yoxud yolgiz chklangan, ogir va vaqtinchalik va oddiy bir jismoniy zot va bir hayvoniy jismdan iborat bolsaydi, undayin kop qasrlarga, kop hurlarga loyiq va ega bolmasdi. Biroq, inson shunday jom` bir qudrat mo`jizasidirki, hatto shu foniy dunyoda, shu qisqa bir umrda, shu tamoman ochilmagan ba`zi tuygularining ehtiyoji jihati ila butun dunyoning saltanati, boyligi va lazzati brilsa, balki hirsi toymaydi. Holbuki, abadiy bir saodat yrida, chksiz ist`dodga ega, nihoyatsiz ehtiyojlar tili bilan, nihoyatsiz orzular qoli bilan, nihoyatsiz bir rahmatning eshigini qoqqan bir inson; albatta hadislarda bayon etilgan Ilohiy ehsonlarga sazovor bolishi ma`quldir, haqdir va haqiqatdir. Va shu yuksak haqiqatga bir tamsil durbini ila nazar solamiz. Shundayki: Bu dara bogi kabi,(Izoh) shu Barlaning bog va bogchalarining har birining alohida-alohida egasi bor bolgani holda, Barlada ozuqasi e`tiboriga kora bor-yogi bir hovuch ymga ega bolgan har bir qush, har bir chumchuq, har bir ari: "Butun Barlaning bog va bostonlari mning oromgohim va sayrgohimdir," dya olar. Barlani zabt etib, oz mulki doirasiga qoshib olar. Boshqalarning ishtiroki uning bu hukmini buzmas. Ham inson bolgan har bir inson dya olarki: "Mning Xoliqim bu dunyoni mnga uy qilgan; quyosh mning bir chirogimdir, yulduzlar mning elktr chiroqchalarimdir, yr yuzi gulu chchakli gilamlar bilan toshalgan bir bshigimdir," dya Allohga shukr qilar. Boshqa maxluqotning ishtiroki uning bu hukmini bkor qilmas. Aksincha, maxluqot uning uyini bzar. Uyning ziynatlari hukmida bolarlar. Ajabo, bu torgina dunyoda inson insoniylik e`tibori ila, hatto bir qush ham bunday bir azim doirada bir navi egalik da`vo qilsa, ulkan bir n`matga sazovor bolsa-yu, kng va abadiy bir saodat yrida unga bsh yuz yillik masofada bir mulk ehson etmoq qanday qilib aqldan uzoq bolishi mumkin?

(Izoh)

Sakkiz yil toliq sadoqat bilan bu faqirga xizmat qilgan Sulaymonning bogidirki, bir va yo ikki soat ichida bu Soz u yerda yozildi.

Sozlar

583

Ham qandayki shu kasofatli, qorongu, tor dunyoda quyosh juda kop oynalarda bir onda aynan koringanidk, shuning kabi nuroniy bir zot bir onda kop yrlarda aynan bola olishi On Oltinchi Sozda isbot etilgani kabi- masalan, Hazrati Jabroil Alayhissalom mingta yulduzda bir onda, ham Arshda, ham paygambarning huzurida, ham Allohning huzurida bir vaqtning ozida bolishi; ham Hazrati Paygambar Alayhissalotu Vassalom hashrda bir onda ummatining aksariyat taqvodor qismi bilan korishmogi va dunyoda hadsiz maqomlarda bir onda korinishi va avliyolarning abdal db ataluvchi bir navi gariblari bir vaqtning ozida kop yrlarda korinishi va avom insonlarning tushda ba`zan bir daqiqada bir yillik ishlar qila olishi va korishi va har kim qalb, ruh, xayol jihati ila bir onda juda kop joylar ila boglanib aloqador bolishi korilgan va ma`lum bolganidan... albatta nuroniy, chgarasiz, kng va abadiy bolgan Jannatda jismlari ruh quvvatida va yngilligida va xayol tzligida bolgan Jannat ahli bir vaqtning ozida yuz minglab joylarda bolib, yuz minglab hurlar ila suhbatlashib, yuz minglab tarzda zavq olmogi, u abadiy Jannatga, u nihoyatsiz rahmatga loyiqdir va Muxbiri Sodiqning (S.A.V.) xabar brganidk haq va haqiqatdir. Shuning bilan birga, bu kichkinagina aqlimizning tarozisi ila u muazzam haqiqatlar tortilmas. Oliy idroklar bu kichik aqlga krakmas, Zro bu tarozi u qadar yukni kotarmas.

Sozlar

584

Sozlar

585

Jannat Soziga Kichik Bir Ilova

Jahannamga doirdir Ikkinchi va Sakkizinchi Sozlarda isbot etilganidk, iymon ma`naviy bir jannatning danagini olib yuradi.. kufr esa oz ichida ma`naviy bir jahannamning urugini saqlaydi. Qandayki kufr Jahannamning bir urugidir, xuddi shuning kabi Jahannam ham uning bir mvasidir. Qanday kufr Jahannamga kirishga sababdir, xuddi shuningdk Jahannamning mavjud bolishiga va yaratilishiga ham sababdir. Zro, kichik bir hokimning kichik bir izzati, kichik bir gayrati, kichik bir jaloli bolsa, bir badab sarkashona dsa: "Mni adabimni brmaysan va brolmaysan". Har holda, u yrda qamoqxona bolmasa ham, birgina u badab uchun bir qamoqxona tashkil qilajak va uni ichiga otajakdir. Holbuki kofir Jahannamni inkor qilishi bilan bnihoyat izzat va gayrat va jalol sohibi va goyat buyuk va bnihoyat Qodiyr bir Zotni takzib va ojizligini aytmoqda, yolgonchilik ila va ojizlik ila ittihom etmoqda, izzatiga shiddat ila tgilmoqda, gayratiga dahshatli tgizdirmoqda, jaloliga isyonkorona yopishmoqda. Albatta farzi mahol bolib Jahannamning vujudga klishiga hch bir sabab bolmasada ham, shu daraja yolgonlamoq va ojizlikda ayblovlarni oz ichiga olgan kufr uchun bir Jahannam yaratilajak, u kofir ichiga otilajakdir.

***

Sozlar

586

Sozlar

587

YIGIRMA TOQQIZINCHI SOZ

Baqo-i Ruh Va Malaklar Va Hashrga Doirdir. [Shu Maqom Ikki Asl Maqsad Ila Bir Muqaddimadan Iboratdir.]

Muqaddima
Malaklar va ruhoniyatning vujudi inson va hayvonlarning vujudi qadar qat`iydir db bolar. Ha, On Bshinchi Sozning Birinchi Zinapoyasida bayon etilgani kabi: Haqiqat qat`iyan taqozo etar va hikmat qat`iy suratda istarki; zamin kabi samovotning ham yashovchilari bolsin va idrokli yashovchilari bolsin va u yashovchilar u samovotga munosib bolsin. Shariatning lisonida juda kop muxtalif jinsda bolgan u yashovchilarga malaklar va ruhoniyat nomi brilgan. Ha, haqiqat bunday taqozo etar. Zro shu zaminimiz samoga nisbatan kichikligi va haqorati ila barobar idrokli maxluqlar ila toldirilishi, ora-sira boshatib yangidan-yangi idroklilar ila jonlantirilishi ishora etar, balki ochiqchasiga bildirarki: Shu muhtasham burjlar sohibi bolgan bzalgan qasrlar misoli bolgan samovot ham vujud nurining nuri bolgan jonzotlar va jonzotlarning

Sozlar

588

ziyosi bolgan ongli va idrokli maxluqlar ila albatta toladir. U maxluqlar ham ins va jin kabi shu olam saroyining tomoshabinlari va shu koinot kitobining mutolaachilari va shu rububiyat saltanatining dallollaridirlar. Kulliy va umumiy ubudiyatlari ila koinotning buyuk va kulliy mavjudotining tasbhotlarini tamsil etadilar. Ha, shu koinotning holati ularning vujudlarini korsatadi. Chunki koinotni haddu hisobga klmagan nozik san`atli ziynatlar va u ma`nodor gozalliklar ila va hikmatdor naqshlar ila bzab jihozlashi shaksiz unga kora mutafakkir va tahsin etuvchilarning va hayratda qolgan taqdir etuvchilarning nazarlarini istar, vujudlarini talab etar. Ha, qandayki husn albatta bir oshiq istar, taom esa och bolganga brilar. Unday bolsa, shu nihoyatsiz san`at gozalligi ichida ruhlarning ozuqasi va qalblarning ozuqasi albatta malaklar va ruhoniylarga boqar, korsatar. Modomiki bu nihoyatsiz ziynatlar nihoyatsiz tafakkur va ubudiyat vazifasini istar. Holbuki ins va jin shu nihoyatsiz vazifaga, shu hikmatli nazoratga, shu kng ubudiyatga qarshi milliondan faqat birisini qila olar. Dmak, bu nihoyatsiz va juda muxtalif bolgan shu vazifalar va ibodatga nihoyatsiz malak navlari, ruhoniyat jinslari lozimdirki, shu buyuk olam masjidini saflari ila toldirib jonlantirsin. Ha, shu koinotning har bir tarafida, har bir doirasida ruhoniyat va malaklardan bittadan toifa bittadan ubudiyat vazifasi ila vazifador bolib mavjudlar. Ba`zi hadislar rivoyatining ishorasi ila va shu olam intizomining hikmati ila db boladiki: Bir qism kzuvchi jonsiz jismlar, yulduzlar sayyorasidan tut to yomgir qatralariga qadar, bir qism malaklarning safina va markablaridirlar. U malaklar bu sayyoralarga Allohning izni ila minarlar, shahodat olamini sayr etib kzarlar va u markablarining tasbhotini tamsil etarlar. Ham aytib boladiki: Bir qism hayotdor jismlar, bir hadisi sharifda "Jannat ahli ruhlari barzoh olamida yashil qushlarning ichlariga kirarlar va Jannatda kzarlar" dya ishora etgani nomlangan Jannat qushlaridan tut to chivinlarga qadar, bir jins ruhlarning tayyoralaridir. Ular bularning ichiga Alloh amri ila kirarlar, jismoniyat olamlarini sayr etib, u hayotdor jasadlardagi koz, quloq kabi tuygulari ila jismoniy olamdagi yaratilish mo`jizasini tomosha etarlar. Maxsus tasbhotlarini ado etarlar. Xullas, qandayki haqiqat bunday taqozo etar, hikmat ham aynan shuning kabi taqozo aylar. Chunki shu kasofatli va ruhga munosabati oz bolgan tuproqdan va shu loyqa va hayot nuriga munosabati juda juz`iy bolgan suvdan doimo qizgin bir faoliyat ila latofatli hayotni va nuroniyatli idroklilarni yaratgan Fotiri Hakiym, albatta ruhga juda loyiq va hayotga juda munosib shu nur dngizidan va hatto shu zulmat dngizidan, shu havodan, shu elktr kabi boshqa latif moddalardan bir qism idrokli maxluqlari bordir. Ham juda kop kasratli bolib bordir.

Sozlar

589

Birinchi Maqsad
Malaklarning Tasdigi Iymonning Bir Ruknidir. Shu Maqsadda Tort Asos Nukta Bordir.

Birinchi Asos Vujudning kamoli hayot iladir. Balki vujudning haqiqiy vujudi hayot iladir. Hayot vujudning nuridir. Idrok hayotning ziyosidir. Hayot hamma narsaning boshidir va asosidir. Hayot hamma narsani har bir jonli bolgan narsaga mol etar. Bir narsani butun narsalarga sohib xukmiga otkazar. Hayot ila bir jonli ayta olarki: "Shu butun ashyo molimdir. Dunyo xonamdir. Koinot malikim tarafidan brilgan bir mulkimdir". Qandayki ziyo jismlarning korilishiga sababdir va ranglarning, bir sozga kora, vujudining sababidir. Xuddi shuning kabi: Hayot ham mavjudotning kashshofidir. Kayfiyatlarning haqiqatlashishiga sababdir. Ham juz`iy bir juzni kull va kulliy hukmiga kltirar. Va kulliy narsalarni bir juzga sigishtirishga sababdir. Va hadsiz ashyoni ishtirok va ittihod ettirib bir vahdatga mador, bir ruhga mazhar qilmoq kabi vujud mukammalliklarining umumiga sababdir. Hatto hayot kasrat tabaqalarida bir tur vahdat tajalliylaridir va kasratda ahadiyatning bir oynasidir. Boq, hayotsiz bir jism katta bir tog ham bolsa ytimdir, garibdir, yolgizdir. Munosabati yolgiz otirgan makoni ila va unga qoshilgan narsalar ila bordir. Boshqa koinotda nima bolsa u togga nisbatan yoqdir. Chunki na hayoti borki, hayot ila aloqador bolsin, na idroki borki, munosabatdor bolsin. Hozir boq, kichkina bir jismga, masalan asal arisiga. Hayot unga kirgan onda butun koinot ila shunday munosabat qurarki, butun koinot ila, xususan zaminning chchaklari ila va nabototlari ila shunday bir tijorat klishuvi bitarki, dya olar: "Shu arz mning bogchamdir, tijoratxonamdir". Xullas, jonzotlardagi mashhur zohiriy va botiniy tuygularidan boshqa his etilmaydigan saiqa va shaiqa hislari ila barobar u ari dunyoning aksar navlari ila ixtisos va unsiyat va almashuv va tasarrufga sohib bolar. Xullas, eng kichik jonzotda hayot bunday ta`sirini korsatsa, albatta hayot inson tabaqalari bolgan eng yuksak martabaga chiqish bilan shunday kngayar va ochilar va nurlanarki, hayotning ziyosi bolgan idrok ila, aql ila bir inson oz xonasidagi uylarda kzgani kabi, u jonzotlar oz aqli ila yuksak va ruhoniy va jismoniy

Sozlar

590

olamlarda kzarlar. Ya`ni, u idrokli va jonli ma`nan u olamlarga musofir ktgani kabi, u olamlar ham u idroklining ruh oynasiga musofir bolib, surat va akslanish ila kladilar. Hayot Zoti Zuljalolning eng porloq bir vahdatining burhoni va eng buyuk bir n`matining manbai va eng latif bir marhamatining tajalliysi va eng yashirin va bilinmas san`at ila ishlangan bir naqshidir. Ha, yashirin va nozikdir. Chunki hayot navlarining eng pasti bolgan nabotot hayoti va u nabotot hayotining eng birinchi darajasi bolgan urugdagi hayot tugunining oziga klishi, ya`ni uygonib ochilib nashvu namo topishi shu daraja zohir va kasratda va tokinlikda, konikish ichida Hz. Odam (A.S.) zamondaridan bri bashariyat hikmatining nazarida yashirin qolgandir. Haqiqati haqiqiy bolib basharning aqli ila kashf etilmagan. Ham hayot shu qadar pok va tozadirki, ikki jihati, ya`ni mulk va malakutiyat jihatlari tozadir, pokdir, shaffofdir. Qudrat qoli sabablarning pardasini qoymasdan, togridan-togriga ishga kirishadi. Faqat boshqa narsalardagi qiymatsiz ishlar va qudratning izzatiga uygun klmagan nopok korinishdagi hollarga asos bolmoq uchun zohiriy sabablarni parda etgandir. Al-hosil: Aytib boladiki; hayot bolmasa vujud vujud emasdir, yoqlikdan farqi bolmas. Hayot ruhning ziyosidir. Idrok hayotning nuridir. Modomiki hayot va idrok bu qadar ahamiyatlidirlar. Va modomiki shu olamda shubhasiz eng mukammal va bnuqson intizomi bordir. Va shu koinotda bir itqoni mahkam, bir insijomi ahkam korinadi. Modomiki shu bchora parishon kurramiz, sargardon zaminimiz bu qadar haddu hisobga klmas hayot sohiblari ila, ruh sohiblari ila va idrok sohiblari ila tolgandir. Albatta qat`iy hads ila va qat`iy bir yaqiyn ila hukm qilinarki, shu samoviy qasrlar va shu samoviy burjlarining ham ozlariga munosib jonli, idrokli yashovchilari bordir. Baliq suvda yashagani kabi, quyoshning otashida ham u nuroniy yashovchilar topilar. Olov nurni yoqmas, balki otash ishiqqa madad brar. Modomiki qudrati azaliya shubhasiz eng oddiy moddalardan, eng nursiz unsurlardan hadsiz hayot sohibi va ruh sohibini xalq etar va goyat ahamiyat ila nursiz moddalarni hayot vositasi ila latif moddalarga aylantirar va hayot nurini hamma narsada kasrat ila sochmoqda va idrok ziyosi ila aksar narsalarni yoritmoqda. Albatta u Qodiyri Hakiym bu kamchiliksiz qudrati ila, bu nuqsonsiz hikmati ila nur kabi, efir kabi ruhga yaqin va munosib bolgan boshqa latif oquvchi moddalarni e`tiborsiz qoldirib hayotsiz qoldirmas, jonsiz qoldirmas, idroksiz tashlamas. Balki nuroniy moddadan, hatto zulmatdan, hatto efir moddasidan, hatto ma`nolardan, hatto havodan, hatto kalimalardan jonlilarni, idroklilarni kasrat ila xalq etarki, hayvonotning juda kop muxtalif jinslari kabi juda kop muxtalif ruhoniy maxluqlarni u latif oquvchi moddalaridan xalq etar. Ularning bir qismi malaklar, bir qismi esa ruhoniy va jin navlaridir. Malaklarning va ruhoniylarning kasrat ila vujudlarini

Sozlar

591

qabul etmoq qay daraja haqiqat va yaqqol va ma`qul bolganini va Qur`onning bayon etgani kabi ularni qabul etmagan qay daraja haqiqatga xilof va hikmatga xilof bir xurofot, bir zalolat, bir xazayon, bir dvonalik bolganini shu tamsilga boq, kor: Ikki odam; biri badaviy, vahshiy; biri madaniy, aqli boshida bolib hamroh bolib Istanbul kabi hashamatli bir shaharga ktadilar. U madaniy muhtasham shaharning uzoq bir burchagida chirkin, parishon, kichik bir xonaga, bir fabrikaga uchraydilar. Koradilarki, u xona ishchi, muhtoj, miskin odamlar ila toladir. Ajib bir fabrika ichida ishlamoqdalar. U xonaning atrofi ham ruh sohiblari va jonlilar ila toladir. Faqat ularning tirikchilik vositasi va xususiy hayot sharoitlari bordirki, ularning bir qismi otxordir, yolgiz nabotot ila yashaydilar. Boshqa bir qismi baliq yydigandir, baliqdan boshqa bir narsa ymaydilar. U ikki odam bu holni koradilar. Songra qaraydilarki, uzoqda minglab ziynatlangan saroylar, oliy qasrlar korinmoqda. U saroylarning ortalarida kng tazgohlar va katta maydonlar bordir. U ikki odam uzoqlik sababi ila va yoxud koz zaifligi ila yoki u saroy yashovchilarining yashirinishi sababi ila u saroyning yashovchilari u ikki odamga korinmaydilar. Ham shu parishon xonadagi hayot sharoiti u saroylarda yoqdir. U vahshiy badaviy, hch shahar kormagan odam bu sabablarga binoan korinmaganliklaridan va bu yrdagi hayot sharoiti u yrda bolmaganidan dr: "U saroylar yashovchilardan xolidir, boshdir, ruh sohiblari ichida yoqdir",- dr, vahshatning eng axmoqcha bir xazayonini qilar. Ikkinchi odam drki: "Ey badbaxt, shu ahamiyatsiz, kichik xonani kormoqdasanki, ruh sohiblari ila, ishchilar ila toldirilgan va biri borki bularni har vaqt yangilamoqda, ishlattirmoqda. Boq, bu xona atrofida bosh bir yr yoqdir. Hayot sohiblari va ruh sohiblari ila toldirilgandir. Ajabo, hch mumkinmidirki: Shu uzoqda bizga koringan shu muntazam shaharning, shu hikmatli ziynatlarning, shu san`atli saroylarning ularga munosib oliy yashovchilari bolmasin? Albatta, u saroylar umuman toladir va ularda yashovchilarga kora boshqa hayot sharoitlari bor. Ha, ot orniga balki pirog yrlar, baliq orniga olmos yyishlari mumkin. Uzoqlik sababi ila va yoxud kozing qobiliyatsizligi yoki ularning yashirinishi ila snga korinmasliklari ularning bolmasliklariga hch bir vaqt dalil bololmas. Adami ru`yat adami vujudga dalolat etmas. Korinmaslik bolmaslikka hujjat bololmas. Xullas, shu tamsil kabi yuksak yulduzlar va sayyor jismlar ichida Yer Kurrasining kichiklik va kasofati ila barobar bu qadar hadsiz ruh sohiblarining, idrok sohiblarining vatani bolishi va eng qiymatsiz va eng sassiq juzlari ham bittadan hayot manbai bolishi, bittadan kichik hayvonlarning mahshari bolishi shaksiz va shubhasiz va avvalo va qat`iy hads va qat`iy ishonch ila dalolat etar, shahodat aylar, e`lon etarki: Shu nihoyatsiz olam fazosi va shu muhtasham samovot burjlari ila, yulduzlari ila idrok sohiblari, hayot sohiblari, ruh sohiblari ila

Sozlar

592

toladir. Olovdan, nurdan, otashdan, ishiqdan, zulmatdan, havodan, ovozdan, xushboy hiddan, kalimalardan, efirdan va hatto elktrdan va boshqa latif oquvchi moddalardan xalq etilgan u hayot sohiblari va u ruh sohiblari ila va u idrok sohiblari ila Buyuk Islom Shariati, Qur`oni Mo`jiz-ul Bayon "Malaklar va jinlar va ruhoniyatdir" dr, ismlantirar. Malaklarning esa jismlarning muxtalif jinslari kabi jinslari muxtalifdir. Ha, albatta bir qatra yomgirga muakkal bolgan malak Quyoshga muakkal malakning jinsidan emasdir. Jin va ruhoniyatning ham juda kop muxtalif jinslari bordir. Shu asos nuktaning xotimasi: Tajribalar ila, modda asos emaski, vujud unga musahhar qolsin va tob bolsin. Balki modda bir ma`no ila qoimdir. Xullas, u ma`no hayotdir, ruhdir. Ham shubhasiz, modda mahdum emaski hamma narsa unga yonalsin. Balki xodimdir, bir haqiqatning takammuliga xizmat etar. U haqiqat hayotdir. U haqiqatning asosi xam ruhdir. Shaksiz, modda hokim emaski, unga murojaat etilsin, kamolot undan istanilsin. Balki mahkumdir, bir asosning hukmiga boqar, u korsatgan yollar ila harakat etar. Xullas, u asos hayotdir, ruhdir, idrokdir. Ham albatta, modda magz emas, asos emas, barqaror emaski, ishlar va kamolot unga toqilsin, unga bino etilsin. Balki yorilishga, erishga, yirtilishga muhayyo bir koylakdir, bir qobiqdir va kopikdir va bir suratdir. Korilmayotirmikin: Koz ila korilmagan mikroskopik bir hayvonning naqadar kskin tuygulari borki, birodarining ovozini eshitar, rizqini korar, goyat hassos va kskin hislari bordir. Shu hol korsatadiki, moddaning kichrayib mayinlashishi nisbatida hayot nishonlari ziyodalashadi, ruh nuri quvvatlashadi. Goyo modda mayinlashish ila, bizning moddiyligimizdan uzoqlashish ila ruh olamiga, hayot olamiga, idrok olamiga yaqinlashayotganday ruh harorati, hayot nuri yanada shiddatli tajalliy etadi. Xullas, hch mumkinmidirki: Bu modda pardasida bu qadar hayot va idrok va ruhning sizmalari bolsin, u parda ostida bolgan ich olami ruh va idrok sohiblari ila tola bolmasin. Hch mumkinmidirki: Shu moddiyot va shahodat olamidagi ma`noning va ruhning va hayotning va haqiqatning shu hadsiz sizmalari va yogdulari va samaralarining manbai yolgiz moddaga va moddaning harakatiga qaratilib izoh etilsin. Yoq va qat`iyan va aslo! Bu hadsiz sizmalar va yogdular korsatadiki: Shu moddiy narsalar olami va shahodat olami malakut va ruhlar olami ustida tashlangan tantanali bir pardadir.

Ikkinchi Asos Malaklarning vujudiga va ruhoniylarning sobitligiga va haqiqatlarining vujudiga ma`naviy bir ittifoq ila, ta`birda ixtiloflari ila barobar, butun aql so-

Sozlar

593

hiblari va naql etganlar bilib bilmasdan ittifoq etganlar db boladi. Hatto moddiyotda kop oldin ktgan Ishrokiyun faylasuflarining Mashaiyun qismi malaklarning ma`nosini inkor etmasdan:"Har bir navning bir ruhoniy ma`naviy misoli bordir",- drlar. Malaklarni shunday ta`bir etadilar. Eski faylasuflarning Ishrokiyun qismi ham maloikalarning ma`nosida qabulga majbur qolib, faqat xato bolib "Uquli ashara va Arbob-ul Anvo'" dya ism brganlar. Butun togri din sohiblari "toglarning malaki, dngizlarning malaki, yomgirlarning malaki" kabi har navga kora bittadan vazifador malak vahiyning ilhomi va irshodi ila bolganini qabul etib, u nomlar ila ataydilar. Hatto aqllari kozlariga tushgan va insoniyatdan jonsizlar darajasiga ma`nan sukut etgan Moddiyun va Tabiiyun ham malaklarning ma`nosini inkor etolmasdan(Izoh) "Quvva-i Sariya" nomi ila bir jihatda qabulga majbur bolganlar. Ey malaklar va ruhoniyatning qabulida ikkilanayotgan bchora odam! Nimaga tayanmoqdasan? Qaysi haqiqatga ishonmoqdasanki, butun aql sohiblari bilib-bilmasdan malaklarning ma`nosining sobitligiga va isbotlanishiga va ruhoniylarning isbotlanishlari haqida ittifoqlariga qarshi klmoqdasan, qabul etmayotirsan? Modomiki Birinchi Asosda isbot etilgani kabi, hayot mavjudotning kashshofidir, balki natijasidir, xulosasidir. Butun aql sohiblari malaklar ma`nosining qabulida ma`nan ittifoqdalar va shu zaminimiz bu qadar hayot sohiblari va ruh sohiblari ila jonlantirilgandir. Shu holda hch mumkin boladimiki: Shu fazo olami yashovchilardan, shu latif samovot joylashganlardan xoli qolsin. Hch xayolga klmasinki: Shu yaratilishda joriy bolgan nizomlar, qonunlar koinotning hayotdor bolishiga ytarli klar. Chunki u jarayon etgan nizomlar, shu hukm etgan qonunlar e`tiboriy amrlardir, vahmiy dasturlardir, adamiy sanalar. Ularni tamsil etadigan, ularni korsatadigan, ularning tizginlarini qollarida tutadigan malaklar dyilgan Allohning qullari bolmasa; u nizomlarga, u qonunlarga bir vujud taayyun etolmas. Bir mohiyat korsatolmas. Bir haqiqati xorijiya bololmas. Holbuki hayot bir haqiqati xorijiyadir. Vahmiy bir amr haqiqati xorijiyaga yuklanolmas. Al-hosil: Modomiki hikmat ahli ila din ahli va aql va naql sohiblari ma`nan ittifoq etganlarki: Mavjudot shu shahodat olamiga maxsus emasdir. Ham modomiki zohir bolgan shahodat olami qattiq va ruhlarning yaratilishiga nomuvofiq bolgani holda bu qadar ruh sohiblari ila bzalgan. Albatta, vujud unga maxsus emasdir. Balki yanada kop vujud tabaqalari bordirki, shahodat olami ularga nisbatan naqshli bir pardadir. Ham modomiki dngizning baliqqa
(Izoh)

Malaklar ma`nosini va ruhoniyatning haqiqatini inkorga imkon topolmaganlar, balki fitratning nizomlaridan "Quvva-i Sariya" deya "jarayon etgan quvvatlar" nomini berib xato bir suratda tasvir ila bir jihatdan tasdigiga majbur qolganlar. (Ey ozini aqlli oylagan!..)

Sozlar

594

nisbati kabi, ruhlarga muvofiq bolgan gayb olami va ma`no olami ruhlar ila tola bolishni taqozo etar. Ham modomiki butun amrlar malaklar ma`nosining vujudiga shahodat etarlar. Albatta, shak-shubhasiz malaklar vujudlarining va ruhoniy xaqiqatlarining eng gozal surati va salim aqllar qabul etadigan va tahsin etadigan eng ma`qul kayfiyati udirki; Qur`on sharh va bayon etgandir. U Qur`oni Mo`jiz-ul Bayon drki: "Malaklar mukarram qullardir. Amrga ziddiyat etmaydilar. Nima amr qilinsa uni qiladilar. Malaklar nurli latif jismdirlar. Muxtalif navlarga bolingandirlar". Ha, qandayki bashar bir ummatdir, "Kalom" sifatidan klgan Ilohiy Shariatning toshuvchilari, tamsilchilari, akslaridirlar. Xuddi shuning kabi: Malaklar ham muazzam bir ummatdirki, ularning ishchi qismi "Iroda" sifatidan klgan Taqviniy Shariatning toshuvchisi, tamsilchisi va akslaridirlar. Muassiri Haqiqiy bolgan Qudrati Fotiraning va Iroda-i Azaliyaning amrlariga tob bir navi Allohning qullaridirlarki, yuksak yulduzlarning har biri ularning bittadan masjidi, bittadan ibodat joyi hukmidadirlar.

Uchinchi Asos Malaklar va ruhoniyat masalasi shu masalalardandirki: Bitta juzning vujudi ila bir kull isbotlanar. Bitta shaxsning korishi ila umum navning vujudi ma`lum bolar. Chunki kim inkor etsa, tamomi ila inkor etar. Bir donasini qabul etgan u navning umumini qabul etishga majburdir. Modomiki shundaydir, xullas boq: Kormayotirsanmi va eshitmayotirsanmiki; butun togri din sohiblari butun asrlarda Odam (A.S.) zamonidan hozirga qadar malaklarning vujudiga va ruhoniylarning isbotlanganligiga ittifoq etganlar va insonning toifalari bir-biridan bahsi va gaplashishi va rivoyati kabi malaklar ila suhbatlashishga va ularning korilishiga va ulardan rivoyat etishiga birlashgandirlar. Ajabo, hch bir fard malaklardan yaqqol tarzda korinmasa, ham shubhasiz bir shaxsning yoki kopgina shaxslarning vujudi qat`iy bilinmasa, ham ularning shaksiz, shubhasiz vujudlari his etilmasa, hch mumkinmidirki: Bunday bir ijmo` va ittifoq davom etsin va bunday musbat va vujudiy bir hodisada va shuhudga tayangan bir holda bardavom ravishda va tavotur surati ila u ittifoq davom etsin. Ham hch mumkinmidirki: Shu umumiy qanoatning asosi mabadi-i zaruriya va ochiq hodisalar bolmasin. Ham hch mumkinmidirki: Haqiqatsiz bir vahima butun insoniyat inqiloblarida, butun insoniy aqidalarda davom etsin, baqo topsin. Ham hch mumkinmidirki: Shu haq din sohiblarining, shu azim ijmo`ning vasiqasi bir qat`iy ishonch bolmasin, bir yaqiyni shuhudiy bolmasin. Ham hch mumkinmidirki: U qat`iy ishonch, u yaqiyni shuhudiy hadsiz alomatlardan va u alomatlar hadsiz korilgan voqalardan va u korilgan voqalar shaksiz va shubhasiz mabadi-i zaruriyaga tayanmasin. Unday bolsa, shu din sohiblaridagi bu umu-

Sozlar

595

miy e`tiqodlarning sababi va vasiqasi ma`naviy tavotur quvvatini ifoda etgan juda kop dafalar ila malaklar mushohadalaridan va ruhoniylarning ru`yatlaridan hosil bolgan mabadi-i zaruriyadir, qat`iy asoslardir. Ham hch mumkinmidir, hch ma`qulmidir, hch qabulmidirki: Bashariyat ijtimoiy hayoti samosining quyoshlari, yulduzlari, oylari hukmida bolgan paygambarlar va valiylar tavotur surati ila va ma`naviy ijmo` quvvati ila xabar brganlari va shahodat etganlari malaklar va ruhoniyatning vujudlari va mushohadalari bir shubha qabul etsin, bir shakka mador bolsin. Boxusus ular shu masalada ahli ixtisosdirlar. Ma`lumdirki, ikki ahli ixtisos minglab boshqalaridan ustundirlar. Ham shu masalada ahli isbotdirlar. Ma`lumdirki, ikki ahli isbot minglab ahli rad va inkordan ustundirlar. Va xususan koinot samosida doim porlagan va hch bir vaqt botmagan xaqiqat olamining Shamsushshumusi bolgan Qur`oni Mo`jiz-ul Bayonning xabarlari va risolat quyoshi bolgan Zoti Ahmadiyaning (S.A.V.) shahodati va korganlari, hch qabulmidirki, bir shubha qabul etsin. Modomiki bitta ruhoniyatning vujudi bir zamonda isbotlansa, shu navning umuman isbotlanganligini korsatar. Va modomiki shu navning vujudi isbotlanar. Albatta ularning shaklan isbotlanganligining eng gozali, eng ma`quli, eng maqbuli Shariatning sharx etgani kabidir, Qur`onning korsatgani kabidir, Sohibi M`rojning korgani kabidir.

Tortinchi Asos Shu koinot mavjudotlariga nazari diqqat ila boqilsa, korinarki: Juz`iyot kabi kulliyotning ham bittadan ma`naviy shaxs bordirki, bittadan kulliy vazifasi korinar. Unda umumiy xizmatlar korinar. Masalan: Bir gul ozicha bir san`at naqshini korsatib, hol lisoni holi ila Asmo-i Fotirni zikr etgani kabi, Yer Kurrasi bogi ham bir gul hukmidadir. Goyat muntazam kulliy tasbh vasifasi bordir. Qandayki bir mva bir intizom ichida e`lonlarni, tasbhlarni ifoda etar. Xuddi shuning kabi: Katta bir daraxtning umumiy surati ila goyat muntazam bir fitriy vazifasi va ubudiyati bordir. Qandayki bir daraxt yaproq, mva va gullarining kalimalari ila bir tasbhoti bor. Xuddi shuning kabi: Katta samovot dngizi ham kalimalari hukmida bolgan quyoshlar, yulduzlar va oylari ila Fotiri Zuljaloliga tasbhot qilar va Son`i Zuljalollariga hamd etar va hokazo... Mavjudoti xorijiyaning har biri suratan jonsiz, idroksiz ekan, goyat hayratkorona va idrokona vazifalari va tasbhotlari bordir. Albatta, qandayki malaklar bularning malakut olamida tamsilchilaridir, tasbhotlarini ifoda etarlar. Bular ham mulk va shahodat olamida u malaklarning timsollari, xonalari, masjidlari xukmidadirlar. Yigirma Tortinchi Sozning Tortinchi Shoxida bayon etilgani kabi, shu olam saroyining

Sozlar

596

Son`i Zuljaloli u saroy ichida ishlattirgan tort qism ishchilarining birinchisi: Malaklar va ruhoniylardir. Modomiki nabotot va jamodot bilmasdan va bir bilganning amrida goyat muhim maoshsiz xizmatdadirlar. Va hayvonot juz`iy bir maosh muqobilida bilmasdan goyat kulliy maqsadlarda xizmat kilmoqdalar. Va inson kyinga qoldirilgan va darrov briladigan ikki maosh muqobilida u Son`i Zuljalolning maqsadlarini bilib turib uygun harakat etishi va har narsada nafslariga ham bir hissa chiqarishi va boshqa xizmatchilarga nazorat etishi ila ishlattirishlari shubhasiz korinmoqda. Albatta, tortinchi qism, balki eng birinchi qism bolgan xizmatkorlar, ishchilar topilar. Ham insonga oxsharki, u Son`i Zuljalolning kulliy maqsadlarini biladigan bir ubudiyat ila uygun harakat etarlar. Ham insonning xilofiga bolib nafsning zavqidan va juz`iy maoshlardan xalos bolib yolgiz Son`i Zuljalolning nazari ila, amri ila, tavajjuhi ila, hisobi ila, nomi ila va qurbiyati ila ixtisos ila va boglanish ila hosil etganlari lazzat va kamol va zavq va saodatni ytarli korib, xolisan muxlisan ishlaydilar. Jinslariga kora koinotdagi mavjudotning navlariga kora ibodat vazifalari turlanadi. Bir hukumatning muxtalif doiralarda muxtalif vazifadorlari kabi, saltanati rububiyat doiralarida ubudiyat va tasbhot vazifasi shunday turlanadi. Masalan: Hazrati Mikoil yr yuzi ekinzorida ekilgan Allohning san`atli asarlariga Janobi Haqning havli ila, quvvati ila, hisobi ila, amri ila bir noziri umumiy hukmidadir. (Ta`bir joiz bolsa) umum dhqon-misol malaklarning raisidir. Ham Fotiri Zuljalolning izni ila, amri ila, quvvati ila, hikmati ila umum hayvonotning ma`naviy choponlarining raisi, katta bir vazifador malaki bordir. Xullas, modomiki shu mavjudoti xorijiyaning har birisining ustida bittadan vazifador malaki bor bolmoq lozim kladi. Toki u jismning korsatgan ubudiyat vazifasi va tasbh etmoq vazifalarini malakut olamida tamsil etsin, Allohning dargohiga bilib taqdim etsin. Albatta, Muxbiri Sodiqning rivoyat etgan malaklar haqidagi suratlar goyat munosibdir va ma`quldir. Masalan: Farmon etganki: "Ba`zi malaklar borki, qirq boshi yoki qirq ming boshi bor. Har boshda qirq ming ogzi bor, har bir ogzida qirq ming til ila qirq ming tasbhot qilar". Shu hadis haqiqatining bir ma`nosi bor va bir surati bor. Ma`nosi shudirki: Malaklarning ibodati ham goyat muntazamdir, mukammaldir, ham goyat kulliydir, kngdir. Va shu haqiqatning surati esa shudirki: Ba`zi katta moddiy borliqlar bordirki, qirq ming bosh, qirq ming tarz ila ubudiyat vazifasini qilar. Masalan: Samo quyoshlar ila, yulduzlar ila tasbhot qilar. Zamin bitta maxluq ekan, yuz ming bosh ila, har boshda yuz minglab ogiz ila, har ogizda yuz minglab til ila ubudiyat vazifasini va Alloh tasbhotini qilar. Xullas, Yer Kurrasiga vazifador malak ham malakut olamida shu ma`noni korsatmoq uchun shunday korilmogi lozimdir. Hatto mn orta darajada bir bodom daraxtini kordimki:

Sozlar

597

Qirqqa yaqin bosh hukmida katta shoxalari bor. Songra bir shoxiga boqdim, qirqqa yaqin tili hukmida kichik shoxachalari bor. Songra u kichik shoxasining bir novdasiga boqdim, qirqta gul ochgandir. U gullarga hikmat nazari ila diqqat etdim, har bir gul ichida qirqqa yaqin nozik, muntazam popuklarni, ranglarni va san`atlarni kordimki, har biri Son`i Zuljalolning boshqa-boshqa bittadan ismlarining jilvasini va bittadan ismini oqittiradi. Xullas, hch mumkinmidirki shu bodom daraxtining Son`i Zuljaloli va Hakiymi Zuljamoli bu jonsiz daraxtga bu qadar vazifalarni yuklatsin. Uning ma`nosini bilgan, ifoda etgan, koinotga e`lon etgan, Allohning dargohiga taqdim etgan, unga munosib va ruhi hukmida bir vazifador malakni unga mindirmasin? Ey dostim! Shu yrga qadar bayonotimiz qalbni qabulga tayyorlamoq va nafsni taslimga majbur etmoq va aqlni basiratga kltirmoq uchun bir muqaddima edi. Agar u muqaddimani bir daraja fahm etgan bolsang, malaklar ila korishmoq istasang hozir bol. Ham yomon fikrlardan tozalan. Xullas, Qur`on olami eshiklari ochiqdir. Xullas, Qur`on "eshiklari ochilgan" jannatdir, kir boq. Malaklarni u Jannati Qur`oniya ichida gozal bir suratda kor. Har bir nozil bolgan oyat bittadan manzildir. Xullas, shu manzillardan boq:

Ham tingla: sanolarini eshit.

Sozlar
Agar jinlar ila korishmok istasang:

598

qal`ali suraga kir, ularni kor, tingla nima dmoqdalar? Ulardan ibrat ol. Boq, dydilarki:

***

Sozlar

599

Sozlar

600

Ikkinchi Maqsad
[Qiyomat Va Dunyo Olimi Va Oxirat Hayoti Haqidadir.] Shu Maqsadning Tort Asosi Va Bir Misoliy Muqaddimasi Bordir.

Muqaddima Qandayki bir saroy yoki bir shahar haqida biri da`vo etsa: "Shu saroy yoki shahar buzilib yangidan soglom bir suratda bino va ta`mir etilajakdir". Albatta, uning da`vosiga qarshi olti savol klib chiqar: Birinchisi: Nima uchun buzilajakdir? Sabab va zaruriyat bormi? Agar "Ha bor" dya isbot etdi, Ikkinchisi: Shunday bir savol kladiki: "Buni buzib, ta`mir qiladigan usto muqtadirmidir? Qila olarmi? Agar "Ha, qila olar" dya isbot etdi, Uchinchisi: Shunday bir savol kladiki: "Buzilishi mumkinmidir? Ham, songra buzilajakmidir?" Agar "Ha" dya buzilish imkonini, ham sodir bolishini isbot etsa; ikki savol yana ortaga chiqadiki: "Ajabo, shu ajib saroy yoki shaharning yangidan ta`miri mumkinmidir? Mumkin bolsa, ajabo ta`mir etilajakmidir?" Agar "Ha" dya bularni ham isbot etsa; U vaqt bu masalaning hch bir jihatda hch bir burchagida bir tuynuk, bir boshliq qolmaski, shak va shubha va vasvasa kira olsin. Xullas, shu tamsil kabi dunyo saroyining, shu koinot shahrining buzilish va ta`miri uchun zarurat bor. Foil va ustasi muqtadir. Buzilishi mumkin va sodir

Sozlar

601

boladi. Ta`miri mumkin va sodir boladi. Xullas, shu masalalar birinchi asosdan songra isbot etiladi.

BIRINCHI ASOS
Ruh qat`iyan boqiydir. Birinchi maqsaddaki malaklar va ruhoniylarning vujudlariga dalolat etgan jami butun dalillar shu masalamiz bolgan ruh baqosiga ham dalildirlar. Mningcha masala shu qadar qat`iydirki, ortiq bayon kraksiz bolar. Ha, shu barzoh olamida, ruhlar olamida bolgan va oxiratga ktmoq uchun kutgan hadsiz boqiy ruhlar karvonlari ila bizning mobaynimizdagi masofa shu qadar ingichka va qisqadirki, burhon ila korsatishga ehtiyoj qolmas. Haddu hisobga klmagan shuhud va kashf ahlining ular bilan aloqa qilishlari, hatto kashf-al qubur ahlining ularni korishlari, hatto bir qism avomning ham ular bilan muxobaralari va umumning ham sodiq tushda ular bilan munosabat paydo etishlari yanada ortiq tavoturlar suratida odatda basharning harkasga ma`lum ilmlari hukmiga otgandir. Faqat shu zamonda moddiyun fikri harkasni sarsam etganidan, eng yaqqol bir narsada zhnlarga vasvasa brgan. Xullas, shunday vasvasalarni ktkazmoq uchun qalbiy qanoat va aqliy iz`onning juda kop manbalaridan bir muqaddima ila tort manbaiga ishora etamiz.

MUQADDIMA
Oninchi Sozning Tortinchi Haqiqatida isbot etilgani kabi; abadiy, sarmadiy, mislsiz bir jamol, albatta oynador mushtoqining abadiyatini va baqosini istar. Ham nuqsonsiz, abadiy bir mukammal san`at mutafakkir e`lonchisining davomini talab etar. Ham nihoyatsiz bir rahmat va ehson muhtoj shukr etuvchilarining n`matlanishlarining davomini taqozo etar. Xullas, shu oynador mushtoq, u e`lonchi mutafakkir, u muhtoj shukr etuvchi eng boshda inson ruhidir. Unday bolsa, abad-ul obod yolida u jamol, u kamol, u rahmatga rafiqlik qilajak, boqiy qolajakdir. Yana Oninchi Sozning Oltinchi Haqiqatida isbot etilgani kabi, bashar ruhi emas, hatto eng oddiy mavjudot tabaqasi ham fano uchun yaratilmaganlar, bir navi baqoga mazhardirlar. Hatto ruhsiz, ahamiyatsiz bir gul ham zohiriy vujuddan ktsa, ming jihatlar ila bir navi baqoga mazhardir. Chunki surati hadsiz hofizalarda boqiy qoladi. Shakllanish qonuni yuzlab tuxumchalarida baqo topib davom etadi. Modomiki bir parcha ruhga oxshagan u gulning shakllanish

Sozlar

602

qonuni, korinish namunasi bir Hafiyzi Hakiym tarafidan boqiylashtirilmoqda. Tashvishli inqiloblar ichida mukammal intizom ila zarrachalar kabi tuxumlarida muhofaza etiladi, boqiy qoladi. Albatta, goyat jamiyatli va goyat yuksak bir mohiyatga sohib va xorijiy vujud kiydirilgan va idrok va hayot sohibi va nuroniy amriy qonun bolgan bashar ruhi qay daraja qat`iyat ila baqoga mazhar va abadiyat ila bogliq va sarmadiyat ila aloqador bolganini tushunmasang, qanday "Idrokli bir insonman" dya olasan? Ha, katta bir daraxtning bir daraja ruhga oxshagan dasturini va shakllanish qonunini bir nuqta kabi eng kichik urugda joylashtirib muhofaza etgan bir Zoti Hakiymi Zuljalol, bir Zoti Hafiyzi Bzavol haqida "Vafot etganlarning ruhlarini qanday muhofaza etar" dyilarmi? BIRINCHI MANBA: Anfusiydir. Ya`ni, harkas hayotiga va nafsiga diqqat etsa, bir boqiy ruhni anglar. Ha, har bir ruh ncha yil yashagan bolsa shu qadar badan almashtirgani holda, shaksiz aynan boqiy qolgandir. Unday bolsa, modomiki jasad klib ktguvchidir. Olim ila butun-butun yalangoch bolmoq ham ruhning baqosiga ta`sir etmas va mohiyatini ham buzmas. Yolgiz hayoti davomida asta-asta jasad libosini almashtiradi. Olimda esa birdan ychiladi. Goyat qat`iy bir qanoat ila balki mushohada ila sobitdirki, jasad ruh ila qoimdir. Unday bolsa ruh u bilan qoim emasdir. Balki ruh ozi qoim va hokim bolganidan, jasad istagani kabi tarqalib toplansin, ruhning istiqloliyatiga xalal brmas. Balki jasad ruhning xonasi va inidir, libosi emas. Balki ruhning libosi bir daraja sobit va latofatcha ruhga munosib bir latif gilofi va bir misoliy badani bordir. Unday bolsa olim hangomida butun-butun yalangoch bolmas, inidan chiqar, misoliy badanini kiyar. IKKINCHI MANBA: Ofoqiydir. Ya`ni, takrorli mushohadalar va turlituman voqalar va karralar ila munosabatdan maydonga klgan tajribalarga tayangan bir navi hukmdir. Ha, bitta ruhning olimdan song baqosi tushunilsa, shu ruh navining umumiyat ila baqosini lozim qilar. Zro mantiq ilmicha qat`iydirki: Zotiy bir xossa bitta fardda korinsa,butun fardlarda ham u xossaning vujudiga hukm etilar. Chunki zotiydir. Zotiy bolsa, har fardda mavjud. Holbuki bir fard emas, balki shu qadar hadsiz, shu qadar hisobga, sanoqqa klmas mushohadalarga tayangan nishonlar va ruhlarning baqosiga dalolat etgan alomatlar shu daraja qat`iydirki, bizga qandayki Yangi Dunyo, ya`ni Amrika bor va u yrda insonlar bor, u insonlarning vujudlariga hch vahim xotirga klmas. Xuddi shuning kabi, shubha kabul etmaski, hozir malakut va ruhlar olamida olgan, vafot etgan insonlarning ruhlari juda kop kasrat ila bordir va biz bilan munosabatdordirlar. Ma`naviy hadyalarimiz ularga ktmoqda, ularning nuroniy fayzlari esa bizlarga klmoqda. Ham qat`iy qanoat ila vijdonan his etib bolarki, inson olgandan song asosli bir jihati boqiydir. U asos esa ruhdir. Ruh esa buzilish va parchalanishga ma`ruz emas. Chunki soddadir, vahdati bor.

Sozlar

603

Xarob bolish va parchalanish va buzilish bolsa kasrat va tarkib etilgan narsalarning sha`nidir. Sobiqan bayon etganimiz kabi, hayot kasratda bir tarzi vahdatni ta`min etadi, bir navi baqoga sababiyat bradi. Dmak, vahdat va baqo ruhda asosdirki, undan kasratga yoyilar. Ruhning fanosi yo buzilish va parchalanish iladir. U buzilish va parchalanish esa, vahdat yol brmaski kirsin, soddalik qoymaski, buzsin. Va yoxud i`dom iladir. I`dom esa Javvodi Mutlaqning hadsiz marhamati izn brmas va nihoyatsiz saxovati qoymaski, brgan vujud n`matini u vujud n`matiga juda mushtoq va loyiq bolgan inson ruhidan qaytarib olsin. UCHINCHI MANBA: Ruh hayot sohibi, idrok sohibi, nuroniy, xorijiy vujud kiydirilgan jom`, haqiqatdor, kulliyat kasb etishga ist`dodli bir amriy qonundir. Holbuki eng zaif bolgan amriy qonunlari sabot va baqoga mazhardirlar. Chunki diqqat etilsa, ozgarishga ma`ruz bolgan butun navlarda bittadan sobit haqiqat bordirki, butun ozgarishlar va inqiloblar va hayot shakllari ichida aylanib suratlar almashtirib, olmasdan yashab boqiy qolmoqda. Xullas, har bir inson shaxsi mohiyatining jom`iyati ila va kulliy idroki ila va umumiy tasavvurlari ila bir shaxs ekan, bir nav hukmiga otgandir. Bir navga klgan va joriy bolgan qonun u inson shaxsida ham joriydir. Modomiki Fotiri Zuljalol insonni jom` bir oyna va kulliy bir ubudiyat ila va yuksak bir mohiyat ila yaratgandir. Har farddagi ruh haqiqati yuz minglab surat almashtirsa, Allohning izni ila olmaydi, yashab klgani kabi ktadi. Unday bolsa, u inson shaxsining haqiqiy idrok sohibi va jonlilik unsuri bolgan ruhi ham Allohning amri ila, izni ila va boqiylashtirishi ila doimo boqiydir. TORTINCHI MANBA: Ruhga bir daraja oxshagan va ikkisi ham amr va iroda olamidan klganliklaridan masdar e`tibori ila ruhga bir daraja muvofiq, faqat yolgiz hissiy vujudi bolmagan navlarda hukmron bolgan qonunlarga diqqat etilsa va u nizomlarga boqilsa korinadiki: Agar u amriy qonun xorijiy vujud kiysa edi, u navlarning bittadan ruhi bolar edi. Holbuki u qonun doimo boqiydir. Doimo davomli, sobitdir. Hch bir ozgarishlar va inqiloblar u qonunlarning vahdatiga ta`sir etmas, buzmas. Masalan: Bir anjir daraxti olsa, tarqalsa, uning ruhi hukmida bolgan shakllanish qonuni zarra kabi bir urugida olmasdan boqiy qoladi. Xullas, modomiki eng oddiy va zaif amriy qonunlar ham bunday baqo ila, davom ila aloqadordir. Albatta inson ruhi yolgiz baqo ila emas, balki abad-ul obod ila aloqador bolmogi lozim kladi. Chunki ruh ham Qur`onning xabari ila, farmoni jalili ila amr olamidan klgan bir idroklilar qonuni va bir jonlilar qonunidirki, qudrati azaliya unga xorijiy vujud kiydirgan.

Sozlar

604

Dmak, qandayki iroda sifatidan va amr olamidan klgan idroksiz qonunlar doimo yoki aksariyat ila boqiy qoladi. Aynan ularning bir navi qardoshi va ular kabi iroda sifatining tajalliysi va amr olamidan klgan ruh baqoga mazhar bolmogi yanada ziyoda qat`iydir, loyiqdir. Chunki vujud sohibidir, haqiqati xorijiya sohibidir. Ham ulardan yanada soglomdir, yanada yuksakdir. Chunki idrok sohibidir. Ham ulardan yanada doimdir, yanada qiymatdordir. Chukni hayot sohibidir.

IKKINCHI ASOS
Abadiy saodatni taqozo etgan bordir va u saodatni bradigan Foili Zuljalol ham muqtadirdir. Ham olamning xarob bolishi, dunyo olimi mumkindir. Ham sodir boladi. Yangidan olamning tirilishi va hashr mumkindir. Ham sodir boladi. Xullas shu olti masalani bir-bir aqlni qondiradigan muxtasar bir tarzda bayon etamiz. Zotan Oninchi Sozda qalbni mukammal iymon darajasiga chiqaradigan darajada burhonlar zikr etilgandir. Shu yrda esa yolgiz aqlni qondiradigan, sustiradigan Eski Saidning "Nuqta Risolasi"dagi bayonoti tarzida bahs etamiz. Ha, abadiy saodatni taqozo etgan mavjuddir. U zaruriyatning vujudiga dalolat etgan qat`iy burhonlar "On Manba va Mador"dan sizilgan bir qat`iyatdir. BIRINCHI MADOR: Diqqat etilsa, shu koinotning umumida mukammal bir nizom, qasdiy bir intizom bordir. Har jihatda ixtiyor qatralari va qasdning yogdulari korinar. Hatto hamma narsada bir qasd nuri, har ishda bir iroda ziyosi, har harakatda bir ixtiyor yogdusi, har tarkibda bir hikmat shu`lasi samaralarining shahodati ila diqqat nazariga urilar. Xullas, agar abadiy saodat bolmasa, shu asosli nizom bir ma`nosiz va zaif shakldan iborat qolar. Yolgonchi, asossiz bir nizom bolar. Nizom va intizomning ruhi bolgan ma`naviyat va Rabitalar va nisbatlar bhuda bolib ktar. Dmak, nizomni nizom etgan abadiy saodatdir. Unday bolsa olam nizomi abadiy saodatga ishora etar. IKKINCHI MADOR: Koinot yaratilishida bir mukammal hikmat korinadi. Ha, inoyati azaliyaning timsoli bolgan Allohning hikmati koinotning umumida korsatgan foydalarning uygunligi va hikmatlarning iltizomi lisoni ila abadiy saodatni e`lon etar. Chunki abadiy saodat bolmasa, shu koinotda shaksiz sobit bolgan hikmatlarni, foydalarni kibrlanib inkor etmoq lozim kladi. Oninchi Sozning Oninchi Haqiqati shu haqiqatni quyosh kabi korsatganidan,

Sozlar
unga kifoyatan bu yrda qisqartiramiz.

605

UCHINCHI MADOR: Aql va hikmat va umumiy xulosa va tajribaning shahodatlari ila sobit bolgan mavjudot yaratilishidagi goyasizlik va isrofning bolmasligi abadiy saodatga ishora etar. Fitratda isrof va yaratilishda goyasizlik bolmaganiga dalil Son`i Zuljalolning hamma narsaning yaratilishida eng qisqa yolni va eng yaqin jihatni va eng yngil suratni va eng gozal kayfiyatni ixtiyor va tanlashidir va ba`zan bir narsani yuz vazifa ila vazifalantirishidir va bir nozik narsaga ming mva va goyalarni toqishidir. Modomiki isrof yoq va goyasizlik bolmas, albatta abadiy saodat boladi. Chunki qaytmaslik sharti ila yoqlik hamma narsani goyasiz etar, hamma narsa isrof bolar. Umum fitratda, jumladan insonda Manfa`at-ul A`zo Fanining shahodati ila sobit bolgan isrofning bolmasligi korsatadiki, insonda bolgan hadsiz ma`naviy ist`dod va nihoyatsiz orzular va fikrlar va mayllar ham isrof etilmaydi. Unday bolsa, insondagi u asosli mukammallashmoq mayli bir kamolning vujudini korsatadi va u saodat mayli abadiy saodatga nomzod bolganini qat`iyan e`lon etadi. Unday bolmasa insonning haqiqiy mohiyatini tashkil etgan u asosli ma`naviyat, u yuksak orzular hikmatli mavjudotning xilofiga bolib isrof va goyasiz boladi, quriydi, bfoyda ktadi. Shu haqiqat Oninchi Sozning On Birinchi Haqiqatida isbot etilganidan tugatamiz. TORTINCHI MADOR: Juda kop navlarda, hatto kcha va kunduzda, qish va bahorda va havo tabaqasida, hatto insonning shaxslarida hayoti davomida almashtirgan badanlar va olimga oxshagan uyqu ila hashr va nashrga oxshash bittadan navi qiyomat bir qiyomati kubroning sodir bolishini his ettiradi, ramzan xabar bradilar. Ha, masalan: Haftalik bizning soatimizning soniya va daqiqa va soat va kunlarini sanaydigan charxlariga oxshagan; Allohning dunyo dyilgan katta soatidagi kun, sana, inson umri, dunyoning aylanishi bir-biriga muqaddima bolib bir-biridan xabar brarlar, aylanib ishlarlar. Kchadan song nahorni, qishdan song bahorni qilganlari kabi, olimdan song subhi qiyomat u dastgohdan, u katta soatdan chiqishini ramzan xabar bradilar. Bir shaxsning umri davomida boshiga klgan bir qancha qiyomat turlari bordir. Har kcha bir navi olmoq ila, har nahor bir navi tirilmoq ila hashr alomati koringani kabi, bsh-olti yilda birlikda butun zarralarini almashtirib, hatto bir yilda ikki marta tadrijiy bir qiyomat va hashr taqlidini koradi. Ham hayvon va nabot navlarida uch yuz mingdan ziyoda hashr va nashr va navga oid qiyomatni har bahorda mushohada etadi. Xullas, bu qadar nishonlar va hashrning ishoralari va bu qadar alomat va nashr ramzlari albatta qiyomati kubroning sizmalari hukmida u hashrga ishora etadilar. Bir Son`i Hakiym tarafidan navlarda bunday navning qiyomatini, ya`ni butun nabotot ildizlarini va bir qism hayvonlarni aynan bahorda tiriltirmoq va yaproqlari va gullari va mvalari kabi boshqa bir qism narsalar-

Sozlar

606

ni ayni ila emas, misli ila qaytarmoq ila bir navi hashr va nashr qilmoq har bir inson shaxsida umumiy qiyomat ichida bir shaxsiy qiyomatga dalil bola olar. Chunki insonning bitta shaxsi boshqasining bir navi hukmidadir. Zro fikr nuri insonning amaliga va fikrlariga shunday bir knglik brganki, moziy va istiqbolni ihota etar. Dunyoni ham yutsa toq bolmas. Boshqa navlarda fardlarning mohiyati juz`iyadir, qiymati shaxsiyadir, nazari chgaralangandir, kamoli maxsusdir, lazzati va alami oniydir. Basharning mohiyati esa ulviyadir, qiymati goliyadir, nazari umumiydir, kamoli hadsizdir, ma`naviy lazzati va alami qisman doimiydir. Unday bolsa, shubhasiz boshqa navlarda takrorlangan bir tur qiyomatlar va hashrlar shu umumiy qiyomati kubroda har inson shaxsini ayni ila qaytarib hashr etilishiga ramz etar, xabar brar. Oninchi Sozning Toqqizinchi Haqiqatida ikki karra ikki tort bolar darajasida qat`iyat ila isbot etilganidan bu yrda qisqartiramiz. BSHINCHI MADOR: Basharning ruh javharida qoyilgan chksiz ist`dod va u ist`dodda yrlashtirilgan chgarasiz qobiliyatlar va u qobiliyatlardan klib chiqqan hadsiz mayllar va u hadsiz mayllardan hosil bolgan nihoyatsiz orzular va u nihoyatsiz orzulardan tavallud etgan songsiz fikrlar va inson tasavvurlari shu shahodat olamining orqasida bolgan abadiy saodatga qolini uzatgan, unga kozini tikkan, u tarafga yuzlangan bolganini tahqiq ahli kormoqda. Xullas, hch yolgon gapirmagan fitrat va fitratdagi shu qat`iy va shiddatli va tbranmas abadi saodat mayli abadiy saodatning sodir bolishiga doir vijdonga bir qat`iy qanoat brmoqda. Oninchi Sozning On Birinchi Haqiqati bu haqiqatni kunduz kabi korsatganidan tugatamiz. OLTINCHI MADOR: "Rahmoni Rahiym" bolgan shu mavjudotning Son`i Zuljamolining rahmati abadiy saodatni korsatadi. Ha, n`matni n`mat etgan, n`matni shiddatli jazodan xalos qilgan va mavjudotni abadiy firoqdan hosil bolgan faryodlardan qutqargan abadiy saodatni u rahmatning sha`nidandirki, bashardan ayamasin. Chunki butun n`matlarning avvali, raisi, goyasi, natijasi bolgan abadiy saodat brilmasa, dunyo olgandan song oxirat suratida tirilmasa, butun n`matlar shiddatli jazolarga aylanadilar. U aylanish esa shaksiz va majburiy bolib va umum koinotning shahodati ila muhaqqaq va mashhud bolgan Alloh rahmatining vujudini inkor etmoq lozim kladi. Holbuki rahmat quyoshdan yanada porloq sobit bir haqiqatdir. Boq, rahmatning jilvalaridan va latif asarlaridan bolgan ishq va shafqat va aql n`matlariga diqqat et. Agar abadiy firoq va chksiz ayriliq inson hayotiga ytishishini faraz etsang; korasanki: U latif muhabbat eng buyuk bir musibat bolar. U laziz shafqat eng katta bir illat bolar. U nuroniy aql eng buyuk bir balo bolar. Dmak, rahmat (chunki rahmatdir) abadiy hijronni haqiqiy muhabbatga qarshi chiqarolmas. Oninchi Sozning Ikkinchi Haqiqati bu haqiqatni goyat gozal bir suratda

Sozlar
korsatganidan bu yrda qisqartirildi.

607

YETTINCHI MADOR: Shu koinotda koringan va bilingan butun latif tuygular, butun yaxshiliklar, butun kamolotlar, butun jozibalar, butun ishtiyoqlar, butun marhamatlar bittadan ma`nodir, bittadan mazmundir, bittadan ma`naviy kalimalardirki: Shu koinotning Son`i Zuljalolining lutf va marhamatining tajalliylarini, ehson va karamining jilvalarini zarurat darajasida, shaksiz qalbga korsatar, aqlning koziga suqar. Modomiki shu olamda bir haqiqat bordir. Shaksiz haqiqiy rahmat bordir. Modomiki haqiqiy rahmat bordir, abadiy saodat boladi. Oninchi Sozning Tortinchi Haqiqati Ikkinchi Haqiqati ila barobar shu haqiqatni kunduz kabi oydinlatgandir. SAKKIZINCHI MADOR: Insonning idrokli fitrati bolgan vijdoni abadiy saodatga boqar, korsatar. Ha, kim oz uygoq vijdonini tinglasa "Abad!.. abad!" ovozini eshitajakdir. Butun koinot u vijdonga brilsa, abadga qarshi bolgan ehtiyojining ornini toldirolmas. Dmak, u vijdon u abad uchun yaratilgandir. Dmak, bu vijdoniy bolgan injizob va jazba haqiqiy bir goyaning va jozibador bir haqiqatning yolgiz jazbi ila bola olar. Oninchi Sozning On Birinchi Haqiqatining xotimasi bu haqiqatni korsatgandir. TOQQIZINCHI MADOR: Sodiq, masduq, musaddaq bolgan Muhammadi Arabiy Alayhissalotu Vassalamning xabaridir. Ha, u zotning (S.A.V.) sozlari abadiy saodatning eshiklarini ochgandir va Uning (S.A.V.) kalomlari abadiy saodatga qarshi bittadan oynadir. Zotan butun paygambarlarning (Alayhimussalam) ijmo`ini va butun avliyolarning tavoturini qolida tutgan, butun quvvati ila butun da`volari tavhidi ilohiydan songra shu hashr va saodat nuqtasida jamlanadi. Ajabo, shu quvvatni tbratadigan bir narsa bormidir? Oninchi Sozning On Ikkinchi Haqiqati shu haqiqatni juda zohir bir suratda korsatgandir. ONINCHI MADOR: On uch asrda ytti jihat ila i`jozini muhofaza etgan va Yigirma Bshinchi Sozda isbot etilgani kabi qirq adad i`joz navlari ila mo`jiza bolgan Qur`oni Mo`jiz-ul Bayonning qat`iy xabarlaridir. Ha, u Qur`on xabarining tom asosi jismoniy hashrning kashshofidir va shu yashirin olam tilsimining va shu koinot hikmati ramzining kalitidir. Ham u Qur`oni Mo`jiz-ul Bayonning ichiga olgan va takror-takror tafakkurga amr etib nazarga taqdim aylagan qat`iy aqliy dalillar minglabdir. Jumladan: Bir tamsiliy qiyosni ichiga olgan va va bir

Sozlar
adolat daliliga ishora etgan

608
kabi juda kop oyatlar ila

jismoniy hashrdagi abadiy saodatni korsatadigan juda kop durbinlarni bashar nazarining diqqatiga taqdim etgandir. Qur`onning boshqa oyatlar ila izoh etgan shu va dagi tamsiliy

qiyosning xulosasini "Nuqta" risolasida shunday bayon etganmizki: Inson vujudi holatdan holatga otishi bilan ajib va muntazam inqiloblar otkazadi. Nutfadan alaqqa, alaqdan mudgaga, mudgadan azm va lahmga, azm va lahmdan yangi yaratilishga ya`ni inson suratiga inqilobi goyat nozik dasturlarga tobdir. U davrlarning har birisining shunday maxsus qonunlari va shunday muayyan nizomlari va shunday doimiy xarakatlari bordirki, shisha kabi ostida bir qasd, bir iroda, bir ixtiyor, bir hikmatning jilvalarini korsatadi. Xullas, shu tarzda u vujudni qilgan Son`i Hakiym har yil bir libos kabi u vujudni almashtirar. U vujudning almashtirilishi va baqosi uchun parchalangan jihozlarning ornini toldiradigan, ishlaydigan yangi zarralarning klishi uchun bir tarkibga muhtojdir. Xullas, u badan hujayralari muntazam bir Ilohiy qonunlar ila yiqilganidan yana muntazam bir Rabboniy qonun ila ta`mir etmoq uchun rizq nomi ila latif bir moddani istarki, u badan a`zolarining boshqa-boshqa hojatlari nisbatida Razzoqi Haqiqiy bir maxsus qonuni ila taqsim etar va tarqatar. Hozir U Razzoqi Hakiymning yuborgan u latif moddalarning holatlariga boq, korasanki; u moddaning zarralari bir karvon kabi havo tabaqasida, tuproqda, suvda tarqalgan ekan, birdan harakat amrini olganlar kabi bir qasdiy harakatni his ettirgan bir kayfiyat ila toplanadilar. Goyo ulardan har bir zarra bir vazifa ila bir muayyan makonga ktmoq uchun ma`murdir kabi goyat muntazam toplanadilar. Ham vaziyatlaridan korinadiki, bir Foili Muxtorning bir maxsus qonuni ila chorlanib, jonsizlar olamidan mavludlarga, ya`ni jonzotlar olamiga kiradilar. Songra muayyan nizomlar va doimiy harakatlar ila va maxsus dasturlar ila rizq sifatida bir badanga kirib, u badan ichida tort oshxonada pishirilgandan song va tort ajib inqiloblarni otkazgandan song va tortta suzgichdan suzilgandan song badanning har tarafiga yoyilib, butun muhtoj bolgan a`zolarning muxtalif, boshqaboshqa ehtiyoj darajalariga kora Razzoqi Haqiqiyning inoyati ila va muntazam qonunlari ila bolinarlar. Xullas, u zarralardan qaysi zarraga bir hikmat nazari ila boqsang, korasanki: Basirona, muntazamona, sami`ona, olimona chorlangan u zarraga kor ittifoq, qonunsiz tasodif, kar tabiat, idroksiz sabablar hch unga qoshilolmas. Chunki har birisi kng maydonga yoyilgan unsurlardan tut, to badan hujayrasiga qadar qaysi holatga otgan bolsa, u holatning muayyan qonunlari ila goyo ixtiyoran amal qiladi, muntazam ravishda kiradi. Qaysi

Sozlar

609

tabaqaga safar etgan bolsa, shunday muntazam qadam otadiki, shaksiz bir Saiqi Hakiymning amri ila ktayotganday korinadi. Xullas, bunday muntazam holatdan holatga, tabaqadan tabaqaga bora-bora hadaf va maqsadidan ayrilmasdan to loyiq maqomiga, masalan Tavfiqning koz qorachigiga Rabboniy amr ila kirar, otirar, ishlar. Xullas, bu holda, ya`ni rizqlardagi rububiyatning namoyon bolishi korsatadiki, boshida u zarralar muayyan edilar, vazifador edilar, u maqomlar uchun nomzod edilar. Goyo har birisining pshonasida va yuzida "Falon hujayraning rizqi boladi" yozilganday bir intizomning vujudi har odamning pshonasida qadar qalami ila rizqi yozilgan bolganiga va rizqi ustida ismining yozilgan bolishiga ishora etar. Ajabo, mumkinmidirki: Bu daraja nihoyatsiz bir qudrat va muhit bir hikmat ila rububiyat etgan va zarralardan to sayyoralarga qadar butun mavjudotni tasarrufi ostida tutgan va intizom va mzon doirasida aylantirgan Son`i Zuljalol "Nash`ayi uxro"ni qilmasin yoki qilolmasin! Xullas, kop Qur`on oyatlari shu hikmatli ilk yaratilishni bashar nazariga taqdim etar. Hashr va qiyomatdagi nash`ayi uxroni unga tamsil etib aqldan uzoq korishni ktkazar. Dr: Ya`ni: "Sizlarni hchdan bu daraja hikmatli bir suratda kim insho etgan bolsa, udirki sizni oxiratda tiriltirajakdir". Ham dr ki: Ya`ni: Sizning hashrda eski holatga qaytishingiz, tirilishingiz dunyodagi xilqatingizdan yanada oson, yanada rohatdir. Qandayki bir lashkarning askarlari istirohat uchun tarqalsa, songra bir sur ila chaqirilsa, oson bir suratda lashkar bayrogi ostida toplanishlari yangidan bir lashkar tashkil etmoqdan ham oson va juda rohatdir. Xuddi shuning kabi: "Bir badanda bir-biri ila uyushmoq ila unsiyat va munosabat paydo etgan asos zarralari Hazrati Isrofil Alayhissalomning Suri ila Xoliqi Zuljalolning amriga "Labbayk" dyishlari va toplanishlari aqlan birinchi ijoddan yanada oson, yanada mumkindir. Ham, butun zarralarning toplanishlari balki lozim emas. Uruglar va tuxumlar hukmida bolgan va hadisda "Ajz-uz zanab" ta`bir etilgan asos moddalar va asos zarralar ikkinchi tirilish uchun ytarli bir asosdir, poydvordir. Son`i Hakiym inson badanini ularning ustida bino etar. Uchinchi oyat bolgan etganlari adolat qiyosining xulosasi shudirki: Olamda kop kormoqdamizki: Zolim, fojir, gaddor insonlar goyat kabi oyatlarning ishora

Sozlar

610

tokinlik va rohat ila va mazlum va dindor odamlar goyat zahmat va zillat ila umr otkazmoqdalar. Songra olim klar, ikkisini tng qilar. Agar shu tnglik nihoyatsiz bolsa, bir oxiri bolmasa, zulm korinadi. Holbuki zulmdan uzoqligi koinotning shahodati ila sobit bolgan Ilohiy adolat va hikmat bu zulmni hch bir jihat ila qabul etmaganidan, shaksiz bir oxiratni taqozo etadilarki, birinchisi jazosini, ikkinchi mukofotini korsin. Toki shu intizomsiz, parishon bashar ist`dodiga munosib jazolanish va mukofot korib haqiqiy adolatga mador va Rabboniy hikmatga mazhar va hikmatli olam mavjudotining bir buyuk qardoshi bola olsin. Ha, shu dunyo basharning ruhida qoyilgan bolgan hadsiz ist`dodlarning sunbullanishiga uygun emasdir. Dmak, boshqa olamga yuboriladi. Ha, insonning javhari buyukdir. Unday bolsa abadga nomzoddir. Mohiyati yuksakdir, unday bolsa jinoyati ham azimdir. Boshqa mavjudotlarga oxshamas. Intizomi ham muhimdir. Intizomsiz bololmas, e`tiborsiz qolomas, goyasiz qoldirilmas, mutlaq fano ila mahkum bololmas, mutlaq yoqlikka qocholmas. Unga Jahannam ogzini ochgan, kutmoqda. Jannat esa shafqatli quchogini ochgan, kutmoqda. Oninchi Sozning Uchinchi Haqiqati bu ikkinchi misolimizni goyat gozal korsatganidan bu yrda tugatamiz. Xullas, misol uchun shu ikki oyati karima kabi juda kop aqliy latif burhonlarni ichiga olgan boshqa oyatlarni ham qiyos ayla, tadqiq et. Xullas, on manba va on mador; bir qat`iy qanoat, bir qat`iy burhonni kltirib chiqaradilar va u juda asosli qanoat va u juda quvvatli burhon hashr va qiyomatga illat va taqozo etganning vujudiga qat`iyan dalolat etganlari kabi, Son`i Zuljalolning ham,Oninchi Sozda qat`iyan isbot etilgani kabi, Hakiym, Rahiym, Hafiyz, Odil kabi aksar asmoyi husnasi hashr va qiyomatning klishini va abadiy saodatning vujudini taqozo etadilar va abadiy saodatning sodir bolishiga qat`iy dalolat etadilar. Dmak, hashr va qiyomatga zarurat shu daraja quvvatlidirki, hch bir shak va shubhaga mador bololmas.

UCHINCHI ASOS
Foil muqtadirdir. Ha, qandayki hashrning zarurati shubhasiz mavjuddir. Hashrni qiladigan zot ham nihoyat darajada muqtadirdir. Uning qudratida nuqson yoqdir. Eng katta va eng kichik narsalar unga nisbatan birdirlar. Bir bahorni xalq etmoq bir gul qadar osondir. Ha, bir Qodiyrki: Shu olam; butun quyoshlari, yulduzlari, olamlari, zarralari, javharlari nihoyatsiz lisonlar ila uning azamatiga va qudratiga shahodat etar. Hch bir vahima va vasvasaning haqqi bormidirki, jimsoniy hashrni u qudratdan uzoq korsin. Ha, shubhasiz bir Qodiyri Zuljalol shu olam ichida har asrda bittadan yangi va muntazam dunyoni xalq

Sozlar

611

etgan, hatto har sanada bittadan yangi sayyor, muntazam koinotni ijod etgan, hatto har kun bittadan yangi muntazam olam qilgan; doimo shu samovot va arz yuzida va bir-biri orqasida otkinchi dunyolarni, koinotlarni mukammal hikmat ila xalq etgan, almashtirgan va asrlar va sanalar, balki kunlar adadicha muntazam olamlarni zamon ipiga osgan va u bilan qudratining azamatini korsatgan va yuz ming tur hashrning naqshlari ila bzagan katta bahor gulini Yer Kurrasining boshiga bitta gul kabi toqqan va u bilan mukammal hikmatini, san`at gozalligini izhor etgan bir zot, "Qanday qiyomatni kltiradi, qanday bu dunyoni oxiratla almashtiradi" dyilarmi? Shu Qodiyrning mukammal qudratini va hch bir narsa unga ogir klmaganini va eng katta narsa eng kichik narsa kabi uning qudratiga ogir klmaganini va hadsiz fardlar bir fard kabi u qudratga oson klganini shu oyati karima e`lon etadi: Shu oyatning haqiqatini Oninchi Sozning Xotimasida ijmolan va "Nuqta Risolasi"da va Yigirmanchi Maktubda izohan bayon etganmiz. Shu maqom munosabati ila uch masala suratida bir parcha izoh qilamiz. Xullas, Allohning qudrati zotiydir. Unday bolsa, ojizlik mudohala etolmas. Ham malakutiyati ashyoga taalluq etar. Unday bolsa mon bolganlar qoshilolmas. Ham nisbati qonuniydir. Unday bolsa juz kullga tng klar va juz`iy kulliy hukmiga otar. Xullas, shu uch masalani isbot etamiz. BIRINCHI MASALA: Qudrati azaliya Zoti Aqdasi Ilohiyaning zaruriy zotiy lozimidir. Ya`ni, zarurat darajasida zotning kraklisidir. Hch bir ayrilmoq jihati bololmas. Unday bolsa qudratning aksi bolgan ojizlik u qudratni lozim etgan zotga shaksiz ariz bololmas. Chunki u holda ikki zidning birga bolishi lozim kladi. Modomiki ojizlik zotga ariz bololmas, shaksiz u zotning lozimi bolgan qudratga mudohala etolmas. Modomiki ojizlik qudratning ichiga kirolmas, shaksiz u zotiy qudratda martabalar bololmas. Chunki hamma narsaning vujud martabalari u narsaning zidlarining mudohalasi iladir. Masalan: Haroratdagi martabalar sovuqlikning mudohalasi iladir, husndagi darajalar xunuklikning mudohalasi iladir va hokazo qiyos et... Faqat mumkinotda haqiqiy va tabiiy zotiy kraklilik bolmaganidan, mumkinotda zidlar bir-biriga kira olgan. Martabalar tavallud etib ixtiloflar ila olamdagi ozgarishlar klib chiqqandir. Modomiki qudrati azaliyada martabalar bololmas. Unday bolsa taqdir etilganlar ham, zarurat darajasida qudratga nisbati bir bolar. Eng katta eng kichikka tng va zarralar yulduzlarga oxshash bolar. Butun bashar hashri bitta nafsni tiriltirish kabi, bir bahorning ijodi bitta gulning san`atli qilinishi kabi u qudratga oson klar. Agar sabablarga isnod etilsa, u vaqt bitta gul bir bahor qadar ogir bolar.

Sozlar

612

Shu Sozning Ikkinchi Maqomining Tortinchi "Alloxu Akbar" martabasi oxirgi bandining izohida, ham Yigirma Ikkinchi Sozda, ham Yigirmanchi Maktubda va ilovasida isbot etilganki: Narsalarning xilqati Vohidi Ahadga brilsa, butun narsalar bir narsa kabi oson bolar. Agar sabablarga brilsa, bir narsa butun narsalar qadar zahmatli, ogir bolar. IKKINCHI MASALAki; qudrat malakutiyati ashyoga taalluq etar. Ha, koinotning oyna kabi ikki yuzi bor. Biri mulk jihatiki, oynaning rangli yuziga oxshar. Boshqasi malakutiyat jihatiki, oynaning porloq yuziga oxshar. Mulk jihati esa zidlarning javalon yridir. Gozal-xunuk, xayr-shar, kichik-katta, qiyinoson kabi amrlarning maydonga klish joyidir. Mana shuning uchundirki: Son`i Zuljalol zohiriy sabablarni qudratining tasarruflariga parda etgandir. Toki qudrat qoli zohir aqlga kora past va noloyiq amrlar ila shaxsan kirishgani korinmasin. Chunki azamat va izzat shunday istar. Faqat u vositalar va sabablarga haqiqiy ta`sir brmagandir. Chunki vahdati ahadiyat shunday istar. Malakutiyat jihati esa har narsada porloqdir, tozadir. Shaxslanishlarning ranglari, chirkinliklari unga qoshilmas. U jihat vositasiz oz Xoliqiga yuzlangandir. Unda sabablarning tartibi, illatlarning zanjiri yoqdir. Unga illiyat, ma`luliyat kirolmas. Egri-bugrisi yoqdir. Monlar mudohala etolmaslar. Zarra shamsga qardosh bolar. AL-HOSIL: U qudrat ham oddiydir, ham chksizdir, ham zotiydir. Qudrat taalluq joyi esa ham vositasiz, ham dogsiz, ham isyonsizdir. Unday bolsa, u qudratning doirasida katta-kichikka qarshi takabburi yoq. Jamoat fardga qarshi ustun bololmas. Kull juzga nisbatan qudratga qarshi ortiq nozlanolmas. UCHINCHI MASALAki; qudratning nisbati qonuniydir. Ya`ni: Kopgaozga, kattaga-kichikka bir boqar. Shu tushunilishi qiyin masalani bir nchta tamsil ila zhnga yaqinlashtiramiz. Xullas, koinotda "shaffofiyat" "muqobala" "muvozana" "intizom" "tajarrud" "itoat" bittadan amrdirki; kopi ozga, kattasi kichikka tng qolar. Birinchi Tamsil: "Shaffofiyat" sirini korsatar. Masalan: Shamsning tajalliy fayzi bolgan timsoli va aksi dngizning yuzida va dngizning har bir qatrasida ayni mohiyatni korsatar. Agar Yer Kurrasi pardasiz quyoshga qarshi muxtalif shisha parchalaridan tarkib topsa, shamsning aksi har bir parchada va butun zamin yuzida zahmatsiz, bolinmasdan, nuqsonsiz bir bolar. Agar farazan shams foili muxtor bolsa edi va fayzli ziyosini, aksining timsolini irodasi ila brsa edi, butun zamin yuziga brgan fayzi bir

Sozlar
zarraga brgan fayzdan yanada ogir bololmas edi. Ikkinchi Tamsil: "Muqobala" siridir. Masalan:

613

Jonli fardlardan (ya`ni insonlardan) tarkib topgan azim bir doiraning markaziy nuqtasidagi fardning qolida bir sham va kng doiradagi fardlarning qollarida ham bittadan oyna faraz qilinsa; markaziy nuqtaning ihota etgan oynalariga brgan fayzi va aks jilvasi zahmatsiz, bolinmasdan, nuqsonsiz nisbati birdir. Uchinchi Tamsil: "Muvozana" siridir. Masalan: Haqiqiy va hassos va juda katta bir mzon bolsa, ikki pallasida ikki quyosh yoki ikki yulduz yoki ikki tog yoki ikki tuxum yoki ikki zarra, har qaysisi bolsa bolsin, sarf qilinadigan ayni quvvat ila u hassos azim tarozining bir pallasi kokka, biri zaminga tusha olar. Tortinchi Tamsil: "Intizom" siridir. Masalan: Eng azim bir kmani eng kichik bir oyinchoq kabi aylantirib boladi. Bshinchi Tamsil: "Tajarrud" siridir. Masalan: Aniqlanishdan mujarrad bir mohiyat butun juz`iyotiga eng kichigidan eng kattasiga kamaytirmasdan, bolinmasdan bir boqar, kirar. Zohiriy aniqlashlar jihatidagi xususiyatlar mudohala etib chalkashtirmas. U oziga xos xususiyatlarning nazarini ozgartirmas. Masalan: Igna kabi bir baliq kit baligi kabi u oziga xos mohiyatga sohibdir. Bir mikrob bir karkidon kabi hayvoniy mohiyatni tashiydi. Oltinchi Tamsil: "Itoat" sirini korsatar. Masalan: Bir qomondon, "Qadam bos" amri ila bir askarni harakatlantirgani kabi, ayni amr ila bir qoshinni harakatlantirar. Shu itoatni korsatgan tamsil sirining haqiqati shudirki: Koinotda, tajribalar ila hamma narsaning bir mukammallik nuqtasi bordir. U narsaning u nuqtaga bir mayli bordir. Haddan ortiq mayl ehtiyoj bolar. Haddan ortiq ehtiyoj ishtiyoq bolar. Haddan ortiq ishtiyoq injizob bolar va injizob, ishtiyoq, ehtiyoj, mayl; Janobi Haqning taqviniy amrlarining narsalarning mohiyati tarafidan bittadan urug va nuva-i imtisolidirlar. Mumkinot mohiyatlarining mutlaq kamoli mutlaq vujuddir. Xususiy kamoli ist`dodlarini quvvadan f`lga chiqargan unga maxsus bir vujuddir. Xullas, butun koinotning "Kun" amriga itoati bitta askar hukmida bolgan bir zarraning itoati kabidir. Allohning irodasi-

Sozlar

614

dan klgan "Kun" amri azaliysiga mumkinotning itoati va imtisolida yana irodaning tajalliysi bolgan mayl va ehtiyoj va shavq va injizob birdan, barobar qoyilgandir. Latif suv nozik bir mayl ila muzlash amrini olgan payt tmirni parchalashi itoat sirining quvvatini korsatar. Shu olti tamsil ham noqis, ham chgaralangan, ham zaif, ham haqiqiy ta`siri bolmagan mumkinot quvvatida va f`lida shubhasiz korinsa; albatta ham chksiz, ham azaliy, ham abadiy, ham butun koinotni mutlaq yoqlikdan ijod etgan va butun aqllarni hayratda qoldirgan, ham buyuk asarlari ila tajalliy etgan qudrati azaliyaga nisbatan shubhasiz hamma narsa tngdir. Hch narsa unga ogir klmas (Gaflat bolmasdan). Shu olti sirning kichik mzonlari ila u qudrat tortilmas va munosabatga kirolmas. Yolgiz fahmga yaqinlashtirmoq va aqldan uzoq kormoqni ktkazmoq uchun zikr etildi. Uchinchi Asosning Natija Va Xulosasi: Modomiki qudrati azaliya chksizdir. Ham Zoti Aqdasga zaruriy ehtiyojdir. Ham hamma narsaning dogsiz, pardasiz malakutiyat jihati unga yuzlangandir. Ham unga muqobildir. Ham ikki tarafning tngligidan iborat bolgan imkon e`tibori ila muvozanatdadir. Ham buyuk yaratilish qonuni bolgan fitrat nizomiga va yaratilish qonunlariga mutdir. Ham monlardan va boshqa-boshqa xususiyatlardan malakutiyat jihati mujarrad va sofdir. Albatta eng katta narsa eng kichik narsa kabi u qudratga ziyoda nozlanmas, qarshilik etmas. Unday bolsa hashrda butun ruh sohiblarining ihyosi bir chivinning bahorda ihyosidan yanada ziyoda qudratga ogir bolmas. Unday bolsa

farmoni mubolagasizdir, togridir, haqdir. Unday bolsa muddaomiz bolgan "Foil muqtadirdir, u jihatda hch bir mon yoqdir" qat`iy bir suratda isbotlandi. Tortinchi Asos Qandayki qiyomat va hashrni taqozo etgan bor va hashrni kltiradigan foil xam muqtadirdir. Xuddi shuning kabi: Shu dunyoning qiyomat va hashrga qobiliyati bordir. Xullas, shu zamin mumkin bolgan muddaomizda tort masala bordir. Birinchisi: Shu dunyo olami olishining mumkinligidir. Ikkinchisi: U olimning bolishidir.

Sozlar

615

Uchinchisi: U xarob bolgan, olgan dunyoning oxirat suratida ta`mir va tirilishining imkonidir. Tortinchisi: U mumkin bolgan ta`mir va ihyoning sodir bolishidir. Birinchi Masala: Shu koinotning olimi mumkindir. Chunki bir narsa takammul qonunida dohil bolsa, u narsada har holda nashvu namo bordir. Nashvu namo va osish bolsa, unda har holda bir fitriy umr bordir. Fitriy umr bolsa, muhaqqaq bir fitriy ajali bordir. Goyat kng bir izlanish va tadqiqotlar ila sobitdirki, unday narsalar olimning panjasidan ozini qutqarolmas. Ha, qandayki inson kichik bir olamdir, yiqilishdan qutulolmas. Olam ham katta bir insondir, u ham olimning panjasidan qutulolmas. U ham oladi, songra tiriladi yoki yotib kyin hashr tongi ila kozini ochadi. Ham qandayki koinotning bir kichraytirilgan nusxasi bolgan bir hayot daraxti buzilish va parchalanishdan boshini qutqarolmas. Xuddi shuning kabi: Yaratilish daraxtidan qismlarga ayrilgan koinot silsilasi ta`mir va yangilanish uchun buzilishdan, tarqalishdan ozini qutqarolmaydi. "Agar dunyoning fitriy ajalidan avval Alloh irodasining izni ila xorijiy bir xastalik yoki buzgunchi bir hodisa boshiga klmasa va uning Son`i Hakiymi ham fitriy ajaldan avval uni buzmasa, har holda, hatto fanniy bir hisob ila bir kun kladiki:

ma`nolari va sirlari Qodiyri Azaliyning izni ila sodir bolib, u dunyo bolgan katta inson sakarotni boshlab, ajib bir xirillash ila va mudhish bir ovoz ila fazoni jaranglatib toldiradi, baqirib oladi. Songra Ilohiy amr ila tiriladi.

NOZIK RAMZLI BIR MASALA Qandayki suv oz zarariga bolib muzlar. Muz muzning zarariga erir. Magz postning zarariga quvvatlashar. Lafz ma`no zarariga qalinlashar. Ruh jasad hisobiga zaiflashar. Jasad ruh hisobiga mayinlashar. Xuddi shuning kabi: Nursiz olam bolgan dunyo latif olam bolgan oxirat hisobiga hayot mashinasining ishlashi ila shaffoflashar, latiflashar. Qudrati Fotira goyat hayrat bradigan bir faoliyat ila nursiz, olik, songan, olgan jihozlarda hayot nurini spishi bir

Sozlar

616

ramzi qudratdirki; nurli olam hisobiga shu nursiz olamni hayot nuri ila eritadi, yondiradi, ishiqlantiradi, haqiqatini quvvatlashtiradi. Ha, haqiqat naqadar zaif bolsa ham olmas, surat kabi mavh bolmas. Balki tashaxxuslarda, suratlarda sayru safar etar. Haqiqat kattalashar, inkishof etar, borgancha kngayar. Post va surat esa eskirar, mayinlashar, parchalanar. Sobit va osgan haqiqatning qomatiga yarashmoq uchun yanada gozal bolib yangilanar. Ziyoda va nuqson nuqtasida haqiqat ila surat tskari mutanosibdirlar. Ya`ni: Surat qalinlashgancha, haqiqat mayinlashar. Surat mayinlashishi ila haqiqat u nisbatda quvvat topar. Xullas, shu qonun takammul qonuniga dohil bolgan butun ashyoga shomildir. Dmak, har holda bir zamon kladiki: Koinot eng buyuk haqiqatining post va surati bolgan shahodat olami Fotiri Zuljalolning izni ila parchalanadi. Songra yanada gozal bir suratda yangilanadi. siri haqiqatlashajak. Al-hosil: Dunyoning olimi mumkin, ham hch shubha kltirmaski mumkindir. Ikkinchi Masala: Dunyo olimining sodir bolishidir. Shu masalaga dalil: Butun Samoviy dinlarning ijmo`sidir va butun salim fitratlarning shahodatidir va shu koinotning butun ozgarishlar va almashinishlar va buzilishlarining ishorasidir. Ham asrlar, sanalar adadicha jonli mavjudot dunyolarining va sayyor olamlarning shu dunyo musofirxonasida olimlari ila asl dunyoning ham ular kabi olishiga shahodatlaridir. Shu dunyoning sakarotini Qur`on oyatlari ishora etgan suratda faraz qilmoq istasang, boq: Shu koinotning jihozlari nozik, yuksak bir nizom ila birbiriga boglangan. Yashirin, nozik, latif bir robita ila boglangan va shu daraja bir intizom ichidadirki, agar kok jismlaridan bitta jism "Kun" amriga yoki "Oqingdan chiq" xitobiga mazhar bolishi bilan shu dunyo sakarotni boshlar. Yulduzlar toqnashadi, jismlar chayqalanadi, nihoyatsiz olam fazosida millionlab jismlarni kurralar kabi katta zambarak oqlarining mudhish sadolari kabi faryodga boshlar. Bir-biriga toqnashib, uchqunlar sochib, toglar uchib, dngizlar yonib yr yuzi tkislanajak. Xullas, shu olim va sakarot ila Qodiyri Azaliy koinotni chayqalar, koinotni tozalab, Jahannam va Jahannamning moddalari bir tarafga, Jannat va Jannatning munosib moddalari boshqa tarafga chkilar, oxirat olami tazohur etar. Uchinchi Masala: Oladigan olamning tirilishi mumkindir. Chukni Ikkinchi Asosda isbot etilgani kabi, qudratda nuqson yoqdir. Zarurat esa goyat quvvatlidir. Masala esa mumkinotdandir. Mumkin bir masalaning goyat kuvvatli

Sozlar

617

bir zarurati bolsa, foilning qudratida nuqsoniyat bolmasa, unga mumkin emas, balki sodir bolgan surati ila qarab bolar.

Sozlar

618

RAMZLI BIR NUKTA Shu koinotga diqqat etilsa korinadiki: Ichida ikki unsur borki, har tarafga uzangan, ildiz otgan. Xayr-shar, gozal-xunuk, foyda-zarar, kamolnuqson, ziyo-zulmat, hidoyat-zalolat, nur-nor, iymon-kufr, toat-isyon, xavfmuhabbat kabi asarlari ila, mvalari ila shu koinotda zidlar bir-biri ila toqnashadi. Doimo ozgarish va almashinishga mazhar boladi. Boshqa bir olam mahsulotining tazgohi hukmida charxlari aylanadi. Albatta u ikki unsurning birbiriga zid bolgan shoxlari va natijalari abadga ktadi, yigilib bir-biridan ayriladi. U payt Jannat-Jahannam suratida tazohur etadi. Modomiki baqo olami shu fano olamidan qilinadi. Albatta asosiy unsurlari baqoga va abadga ktadi. Ha, JannatJahannam yaratilish daraxtidan abad tarafiga uzanib egilib ktgan shoxining ikki mvasidir va shu koinot silsilasining ikki natijasidir va shu shuunot saylining ikki

Sozlar

619

xazinasidir va abadga qarshi jarayon etgan va chayqangan mavjudotning ikki hovuzidir va lutf va qahrning ikki tajalliygohidirki, qudrat qoli shiddatli bir harakat ila koinotni chayqalagan payt u ikki hovuz munosib moddalar ila toladi. Shu Ramzli Nuktaning siri shudirki: Hakiymi Azaliy sarmadiy inoyat va azaliy hikmatning taqozosi ila shu dunyoni tajribaga yr va imtihonga maydon va asmoyi husnasiga oyna va qadar qalami va qudratiga sahifa bolmoq uchun yaratgan va tajriba va imtihon esa osishga sababdir. U osish esa ist`dolarning inkishofiga sababdir. U inkishof esa qobiliyatlarning tazohuriga sababdir. U qobiliyatlarning tazohuri esa nisbiy haqiqatlarning zuhuriga sababdir. Nisbiy haqiqatlarning zuhuri esa Son`i Zuljalolning asmoyi husnasi naqshlarining tajalliylarini korsatishiga va koinotni Samadoniy maktublar suratiga aylantirishiga sababdir. Xullas, shu imtihon siri va taklif siri iladirki, oliy ruhlarning olmos kabi javharlari yomon ruhlarning komir kabi moddalaridan tozalanar, ayrilar. Xullas, bu mazkur sirlar kabi yana bilmaganimiz kop nozik, oliy hikmatlar uchun olamni bu suratda iroda etganidan shu olamning almashinish va ozgarishini ham u hikmatlar uchun iroda etdi. Almashinish va ozgarish uchun zidlarni bir-biriga xikmat ila aralashtirdi va qarshi-qarshiga kltirdi. Zararlarni manfaatlarga qoshib, sharlarni xayrlarga dohil etib, gozalliklar ila jam etib, xamir kabi qoshib, shu koinotni almashinish va ozgarish qonuniga va boshqaga aylanish va komillashish dasturiga tob qildi. Qachon imtihon maydoni yopilsa, tajriba vaqti tugasa, asmoyi husna hukmini ijro etsa, qadar qalami maktublarini tamomi ila yozsa, qudrat san`at naqshlarini bitirsa, mavjudot vazifalarini ado etsa, maxluqot xizmatlarini tugatsa, hamma narsa ma`nosini ifoda etsa, dunyo oxirat uruglarini ytishtirsa, zamin Son`i Qodiyrning butun qudrat mo`jizalarini, umum san`at garoyibotlarini namoyon etib korsatsa, Shu fano olami sarmadiy manzaralarni tashkil etgan lavhalarni zamon arqoniga toqsa, u Son`i Zuljalolning sarmadiy hikmati va azaliy inoyati u imtihon natijalarini, u tajribaning natijalarini, u asmoyi husnaning tajalliylarining haqiqatlarini, u qadar qalami maktublarining haqiqatlarini, u namuna-misol san`at naqshlarining asllarini, u mavjudot vazifalarining foydalarini, goyalarini, u maxluqot xizmatlarining haqlarini va u koinot kitobi kalimalarining ifoda etgan ma`nolarining haqiqatlarini va ist`dod uruglarining sunbullanishini va bir mahkama-i kubro ochishini va dunyodan olingan misoliy manzaralarni korsatishini va zohiriy sabablarning pardasini yirtishini va hamma narsa togridan-togriga Xoliqi Zuljaloliga taslim etishi kabi haqiqatlarni taqozo etsa va u mazkur haqiqatlarni taqozo etgani uchun, koinotni almashinish va fano

Sozlar

620

qiy-chuvlaridan, ozgarish va zavoldan qutqarmoq va abadiylashtirmoq uchun u zidlarning soflashishini istasa va almashinishning sabablarini va ixtiloflarning moddalarini bir-biridan ayirmoq istasa, albatta qiyomatni kltiradi va u natijalar uchun soflashtiradi. Xullas, shu soflashtirmoq natijasida Jahannam abadiy va dahshatli bir surat olib, toifalari tahdidiga

mazhar boladi. Jannat abadiy, hashamatli bir surat kiyib ahl va dostlari xitobiga mazhar boladi. Yigirma Sakkizinchi Sozning Birinchi Maqomining Ikkinchi Savolida isbot etilgani kabi, Hakiymi Azaliy shu ikki xonaning yashovchilariga mukammal qudrati ila abadiy va sobit bir vujud bradiki, hch parchalanish va ozgarish va qarilikka va inqirozga ma`ruz qolmaydilar. Chunki inqirozga sababiyat brgan ozgarishning sabablari topilmaydi. Tortinchi Masala: Shu mumkin sodir boladi. Ha, dunyo olgandan song oxirat bolib tirilajakdir. Dunyo xarob etilgandan song, u dunyoni yaratgan Zot yana yanada gozal bir suratda uni ta`mir etajak, oxiratdan bir manzil qilajakdir. Shunga dalil boshda Qur`oni Karim minglab aqliy burhonlarni ichiga olgan umum oyatlari ila va butun Samoviy Kitoblar bunda ittifoqda bolgani kabi; Zoti Zuljalolning jaloliy vasflari va jamoliy vasflari va asmoyi husnasi buning bolishiga qat`iy suratda dalolat etadilar va paygambarlarga yuborgan butun samoviy farmonlari ila qiyomatni va hashrning ijodini va`da brgan. Xullas, modomiki va`da brgan, albatta qiladi. Oninchi Sozning Sakkizinchi Haqiqatiga murojaat et. Ham boshda Muhammadi Arabiy Alayhissalotu Vassalamning ming mo`jizalarining quvvati ila, butun anbiyo va mursalinning va avliyo va siddiqiynning bolishida ittifoqda bolib xabar brganlari kabi, shu koinot butun taqviniy oyatlari ila bolishidan xabar bradi. Al-hosil: Oninchi Soz butun haqiqatlari ila, Yigirma Sakkizinchi Soz Ikkinchi Maqomida Lasiyyamalardagi butun burhonlari ila botgan quyoshning tonglab yangidan chiqishi darajasida bir qat`iyat ila korsatgandirki: Dunyoviy hayotning botishidan song haqiqat quyoshi uxroviy hayot suratida chiqadi. Xullas, boshdan bu yrga qadar bayonlarimiz Hakiym Ismidan yordam va Qur`on fayzidan istifoda suratida qalbni qabulga, nafsni taslimga, aqlni ishontirishga tayyorlamoq uchun "Tort Asos" aytdik. Faqat biz kim bolibmizki, bunga doir soz aytamiz. Asl shu dunyoning sohibi, shu koinotning Xoliqi, shu mavjudotning Maliki nima aytmoqda; uni tinglashimiz krak. Mulk sohibi soz

Sozlar
soylarkan boshqalarning n haddi borki, fuzuliyona qoshilsin...

621

Xullas, u Son`i Hakiym dunyo masjidida va arz maktabida asrlar orqasida otirgan toifalarning umum saflariga xitoban aytgan azaliy xutbasida koinotni zilzilaga solgan

va butun maxluqotlarni nash`alantirgan, shavqqa kltirgan

kabi minglab farmonlarni Malik-ul Mulkdan, Sohibi Dunyo va Oxiratdan tinglashimiz krak. "Amanna va Soddaqna" dyishimiz krak.

Sozlar

622

Koinot Tilsimini Kashf Etgan, Qur`oni Hakimning Muhim Bir Tilsimini Hal Etgan

OTTIZINCHI SOZ
"Ana" va "Zarra"dan iborat bir "alif" bir "nuqta"dir. Shu Soz Ikki Maqsaddir. Birinchi Maqsad "Ana"ning Mohiyat Va Natijasidan, Ikkinchi Maqsad "Zarra"ning Harakat Va Vazifasidan Bahs Etar.

BIRINCHI MAQSAD

Sozlar

623

ki:

Shu oyatning buyuk xazinasidan bitta javhariga ishora etamiz. Shunday-

Kok, zamin, tog kotarishdan chkingan va qorqqan omonatning kopgina jihatlaridan bir fardi, bir jihati anadir. Ha, ana Hz.Odam (A.S.) zamonidan hozirga qadar insoniyat olamining atrofiga shox-shoda solgan nuroniy bir tubo daraxti ila mudhish bir zaqqum daraxtining urugidir. Shu azim haqiqatga kirishmasdan avval u haqiqatning tushunilishini osonlashtiradigan bir muqaddima bayon etamiz. Shundayki: Ana maxfiy xazinalar bolgan Alloh ismlarining kaliti bolgani kabi, koinotning tushinilishi qiyin tilsimining ham kaliti bolib, bir mushkulkusho muammodir, bir hayratfazo tilsimdir. U ana mohiyatining bilinishi bilan u garib muammo, u ajib tilsim bolgan ana ochilar va koinot tilsimini va vujub olamining xazinalarini ham ochar. Shu masalaga doir "Shamma" ismida bir arabcha risolamda shunday bahs etganmizki: Olamning kaliti insonning qolidadir va nafsiga toqilgandir. Koinot eshiklari zohiran ochiq korinarkan, haqiqatdan yopiqdir. Janobi Haq omonat jihati ila insonga "ana" ismli shunday bir kalit brganki, olamning butun eshiklarini ochar va shunday tilsimli bir anoniyat brganki, Xalloqi Koinotning maxfiy xazinalarini u bilan kashf etar. Faqat ana ozi ham goyat juda mushkul bir muammo va ochilishi mushkul bir tilsimdir. Agar uning haqiqiy mohiyati va yaratilish siri bilinsa, ozi ochilgani kabi koinot ham ochilar. Shundayki: Son`i Hakiym insonning qoliga omonat sifatida rububiyatining sifat va shuunotining haqiqatlarini korsatadigan, tanittiradigan, ishora va namunalarni jamlagan bir ana brgandir. Toki u ana bir vohidi qiyosiy bolib, rububiyat sifatlari va uluhiyat shuunoti bilinsin. Faqat vohidi qiyosiy bir mavjudi haqiqiy bolishi lozim emas. Balki andozadagi faraziy chiziqlar kabi, faraz va tavahhum ila bir vohidi qiyosiy tashkil eta olar. Ilm va isbotlanish ila haqiqiy vujudi lozim emasdir. Savol: Nima uchun Janobi Haqning sifat va ismlarining ma`rifati anoniyatga bogliqdir?

Sozlar

624

Javob: Chunki mutlaq va muhit bir narsaning hududi va nihoyati bolmagani uchun unga bir shakl brilmas va ustiga bir surat va bir taayyun brmoq uchun hukm etilmas, mohiyati nima bolgani tushunilmas. Masalan: Zulmatsiz doimiy bir ziyo bilinmas va his etilmas. Qaysi vaqt haqiqiy yoki vahmiy bir qorongilik ila bir xat chkilsa, u vaqt bilinar. Xullas, Janobi Haqning ilm va qudrat, Hakiym va Rahiym kabi sifat va ismlari; muhit, hududsiz, shriksiz bolgani uchun ularga hukm etilmas va nima bolganliklari bilinmas va his qilinmas. Unday bolsa haqiqiy nihoyat va hadlari bolmaganidan, faraziy va vahmiy bir hadni chizmoq lozim kladi. Uni ham anoniyat qilar. Ozida yolgonchi bir rububiyat, bir malikiyat, bir qudrat, bir ilm tasavvur etar, bir had chizar. U bilan muhit sifatlarga xayoliy bir chgara qoyar. "Bu yrga qadar mniki, undan song unikidir" dya bir taqsimot qilar. Ozidagi olchovchalar ila ularning mohiyatini asta-asta anglar. Masalan: Mulk doirasida mavhum rububiyati ila mumkinot doirasida Xoliqining rububiyatini anglar va zohir malikiyati ila Xoliqining haqiqiy malikiyatini fahm etar va "Bu xonaga sohib bolganim kabi, Xoliq ham shu koinotning sohibidir" dr va juz`iy ilmi ila uning ilmini fahm etar va kasbiy san`atchiligi ila u Son`i Zuljalolning san`at yaratishini anglar. Masalan: "Mn shu uyni qanday qilgan va tartiblagan bolsam. Xuddi shuning kabi shu dunyo xonasini birisi qilgan va tartiblagan" dr. Va hokazo... Butun Ilohiy sifat va shuunotni bir daraja bildiradigan, korsatadigan minglab sirli ahvol va sifat va hissiyot anada joylashtirilgandir. Dmak, ana oyna-misol va vohidi qiyosiy va inkishof asbobi va harfiy ma`no kabi ma`nosi ozida bolmagan va boshqasining ma`nosini korsatgan, insoniyat vujudining qalin ipidan idrokli bir sim va bashariyat mohiyatining koylagidan mayin bir ip va yoqlikka oid kitobidan bir alifdirki, u alifning "ikki yuzi" bor. Biri xayrga va vujudga boqar. U yuz ila yolgiz fayzga qobildir. Brganni qabul etar, ozi ijod etolmas. U yuzda foil emas, ijoddan qoli qisqadir. Bir yuzi ham sharga boqar va yoqlikka ktar. Shu yuzda u foildir, f`l sohibidir. Ham uning mohiyati harfiyadir, boshqasining ma`nosini korsatar. Rububiyati xayoliydir. Vujudi shu qadar zaif va nozikdirki, shaxsan ozida hch bir narsaga tahammul etolmas va yuklanolmas. Balki ashyoning darajalari va miqdorlarini bildirgan issiqlik harorati va havoning olchanishi kabi mzonlar navidan bir mzondirki, Vojib-ul Vujudning mutlaq va muhit va hududsiz sifatini bildirgan bir mzondir. etgan Xullas, mohiyatini shu tarzda bilgan va anglagan va unga kora harakat

bashoratida dohil bolar. Omonatni haqqi ila ado etar va u ananing durbini ila koinot nima bolganini va nima vazifa bajarganini korar va ofoqiy ma`lumot nafsga klgan payt, anada bir tasdiqlovchi korar. U ilmlar nur

Sozlar

625

va hikmat bolib qolar. Zulmat va goyasizlikka inqilob etmas. Qachonki ana vazifasini shu surat ila ifoda etsa, vohidi qiyosiy bolgan mavhum rububiyatini va faraziy malikiyatini tark etar. dr. Haqiqiy ubudiyatining kiyimini kiyar. "Ahsani taqvim" maqomiga chiqar. Agar u ana yaratilish hikmatini unutib, fitriy vazifasini tark etib, oziga ismiy ma`no ila boqsa, ozini malik e`tiqod etsa, u vaqt omonatga xiyonat qilar, ostida dohil bolar. Xullas, butun shirklarni va sharlarni va zalolatlarni vujudga kltirgan anoniyatning shu jihatidandirki, samovot va arz va toglar dahshatga tushganlar, faraziy bir shirkdan qorqqanlar. Ha, ana nozik bir alif, bir tor, faraziy bir xat ekan, mohiyati bilinmasa, yopinish tuprogi ostida nashvu namo topar, borgancha qalinlashar. Inson vujudining har tarafiga yoyilar. Katta bir ajdarho kabi inson vujudini yutar. Butun u inson butun latifalari ila xuddi ana bolar. Songra navning anoniyati ham naviga va millatiga bolgan bir bogliqlik jihati ila u anoniyatga quvvat brib, u ana tarafdorlarning anoniyatiga tayanib, shayton kabi Son`i Zuljalolning amrlariga qarshi muboraza etar. Songra nafsini qiyoslash surati ila harkasni, hatto hamma narsani oziga qiyos etib, Janobi Haqning mulkini ularga va sabablarga taqsim etar. Goyat azim bir shirkka tushar. ma`nosini korsatar. Ha,

qandayki davlat molidan qirq somni ogirlagan bir odam butun hozir dostlariga yuz somdan ogirlashlarini qollab-quvvatlar. Xuddi shuning kabi "Ozimga malikman" dgan odam, "Hamma narsa oziga malikdir" dyishga va e`tiqod qilishga majburdir. Xullas, ana shu xoinona vaziyatda ekan, mutlaq jaholatdadir. Minglab fanlarni bilsada, jahli murakkab ila bir ajhaldir. Chunki tuygulari, fikrlari koinotning ma`rifat nurlarini kltirgan payt, nafsida uni tasdiq etadigan, ishiqlantiradigan va davom ettiradigan bir modda topmagani uchun sonarlar. Klgan hamma narsa nafsidagi ranglar ila boyalar. Hikmatning ozi klsa, nafsida mutlaq goyasizlik suratini olar. Chunki shu holdagi ananing rangi shirk va iymonsizlikdir, Allohni inkordir. Butun koinot porloq oyatlar ila tolsa, u anadagi qorongi bir nuqta ularni nazarda sondirar, korsatmas. On Birinchi Sozda inson mohiyatining va inson mohiyatidagi anoniyatning harfiy ma`no jihati ila na qadar

Sozlar

626

hassos bir mzon va togri bir miqyos va muhit bir mundarija va mukammal bir xarita va jom` bir oyna va koinotga gozal bir taqvim, bir roznoma bolgani goyat qat`iy bir suratda izoh etilgandir. Unga murojaat etilsin. U Sozdagi tafsilotga binoan tugatib, muqaddimaga nihoyat brdik. Agar muqaddimani tushungan bolsang kl, haqiqatga kiramiz. Xullas boq: Insoniyat olamida Hz.Odam (A.S.) zamonidan hozirga qadar ikki azim jarayon, ikki fikrlar silsilasi har tarafda va har insoniyat tabaqasida shox-shoda solgan, ikki buyuk silsila hukmida... Biri nubuvvat va diyonat silsilasi, boshqasi, falsafa va hikmat silsilasi, klgan ktmoqda. Qachon u ikki silsila birlashgan va ittihod etgan bolsa, ya`ni falsafa silsilasi diyonat silsilasiga qoshilib itoat etib xizmat etgan bolsa, insoniyat olami porloq bir suratda bir saodat, bir ijtimoiy hayot otkazganlar. Qachon boshqa-boshqa ktgan bolsa, butun xayr va nur nubuvvat va diyonat silsilasi atrofiga toplangan va sharlar va zalolatlar falsafa silsilasining atrofiga jam bolgandir. Hozir shu ikki silsilaning ildizlarini, asoslarini topishimiz krak. Xullas, diyonat silsilasiga itoat etmagan falsafa silsilasiki, bir zaqqum daraxti suratini olib, shirk va zalolat zulmatini atrofiga tarqatar. Hatto aql tuygusi shoxida Dahriyyun, Moddiyun, Tabiiyun mvalarini bashar aqlining qoliga brgan. Va gazab tuygusi shoxida Namrudlarni, Fir`avnlarni, Shaddodlarni(Izoh) basharning boshiga otgan. Va hayvoniy shahvat tuygusi shoxida botil ilohlarni, sanamlarni va uluhiyat da`vo etganlarni samara brgan, ytishtirgan. U zaqqum daraxtining ildizi ila nubuvvat silsilasiningki, bir ubudiyat tubo daraxti hukmida bolgan u silsilaning Yer Kurrasinning bogida muborak shoxlari: Aql tuygusi shoxida anbiyo va mursalin va avliyo va siddiqiyn mvalarini ytishtirgani kabi.. dafia tuygusi shoxida odil hakimlarni, malak kabi hukmdorlar mvasini brgan va joziba tuygusi shoxida axloq gozalligi va bgunoh surat gozalligi va saxovat va karamnomdorlar mvasini ytishtirgan va bashar qanday shu koinotning eng mukammal bir mvasi bolganini korsatgan u daraxtning ildizi ila barobar ananing ikki jihatidadir. U ikki daraxtga asos va mador, asosli bir urug bolib ananing ikki jihatini bayon etamiz. Shundayki: Ananing bir jihatini nubuvvat tutib ktmoqda, boshqa jihatini falsafa tutib klmoqda.

(Izoh)

Ha, Namrudlarni, Fir`avnlarni yetishtirgan va onalik etib emizgan, eski Misr va Bobilning yo sehr darajasiga chiqqan va yoxud xususiy bolgani uchun atrofida sehr deb oylangan eski falsafalari bolgani kabi, botil ilohlarni eski Yunon boshida yerlashtirgan va sanamlarni vujudga keltirgan tabiat falsafasi botqoqligidir. Ha, tabiatning pardasi ila Allohning nurini kormagan inson hamma narsaga bir uluhiyat berib oz boshiga ogdirar.

Sozlar

627

Nubuvvatning jihati bolgan birinchi jihat: Nuqsonsiz ubudiyatning asosidir. Ya`ni, ana ozini abd bilar. Boshqasiga xizmat etadi db anglar. Mohiyati harfiyadir. Ya`ni, boshqasining ma`nosini tashiydi db fahm etar. Vujudi tobiydir. Ya`ni boshqa birisining vujudi ila qoim va ijodi ila sobitdir db e`tiqod etar. Malikiyati vahmiydir. Ya`ni, oz malikining izni ila yuzaki, vaqtinchalik bir malikiyati bordir db bilar. Haqiqati soyalidir. Ya`ni, haq va vojib bir haqiqatning jilvasini toshigan mumkin va miskin bir soyadir. Vazifasi esa oz Xoliqining sifat va shuunotiga miqyos va mzon bolib, idrokona bir xizmatdir. Xullas, anbiyo va anbiyo silsilasidagi asfiyo va avliyo anaga shu jihat ila boqqanlar, shunday korganlar, haqiqatni anglaganlar. Butun mulkni Malik-ul Mulkka taslim etganlar va hukm etganlarki: U Maliki Zuljalolning na mulkida, na rububiyatida, na uluhiyatida shrik va noziri yoqdir. Muin va vazirga muhtoj emas, hamma narsaning kaliti uning qolidadir, hamma narsaga Qodiyri Mutlaqdir. Sabablar zohiriy bir pardadir, tabiat bir fitriy shariatidir va qonunlarining bir majmuasidir va qudratining bir jadvalidir. Xullas, shu porloq nuroniy gozal yuz hayotdor va ma`nodor bir urug hukmiga otganki, Xoliqi Zuljalol bir ubudiyat tubo daraxtini undan xalq etgandirki, uning muborak shoxlari bashariyat olamining har tarafini nuroniy mvalar ila bzagandir. Butun moziy zamonidagi zulmatni tarqatib, u uzun moziy zamoni falsafaning korgani kabi bir katta mozor, bir adamiston bolmaganini, balki istiqbolga va abadiy saodatga hatlamoq uchun olgan ruhlarga bir nurlanish yri va muxtalif zinapoyali bir nurli m`roj va ogir yuklarini tashlagan va erkin qolgan va dunyodan kochib ktgan ruhlarning nuroniy bir nuristoni va bir bostoni bolganini korsatar. Ikkinchi jihat esa: Falsafa tutgandir. Falsafa esa anaga ismiy ma`no ila boqqan. Ya`ni oz oziga dalolat etar db aytar. Ma`nosi ozidadir, oz hisobiga ishlar db hukm etar. Vujudi asliy, zotiy bolganini qabul etar. Ya`ni zotida shaxsan bir vujudi bordir db aytar. Bir yashash haqqi bor, tasarrufi doirasida haqiqiy malikdir db xato oylar. Uni sobit bir haqiqat db oylar. Vazifasini ozini svganidan klib chiqqan bir takallumi zotiy bolganini bilar va hokazo.. kop buzuq asoslarga maslaklarini bino etganlar. U asoslar naqadar asossiz va chirik bolganini boshqa risolalarimizda va xususan Sozlarda, xususan On Ikkinchi va Yigirma Bshinchi Sozlarda qat`iy isbot etganmiz. Hatto falsafa silsilasining eng mukammal fardlari va u silsilaning dohiylari bolgan Aflotun va Aristotl, Ibn Sino va Farobiy kabi odamlar: "Insoniyatning eng yuksak goyasi "tashabbuhi bil-vojib"dir.. ya`ni Vojib-ul Vujudga oxshamoqdir" db fir`avunona bir hukm brganlar va anoniyatni qamchilab shirk daralarida erkin yugurtirib sababparast, sanamparast, tabiatparast, yulduzparast kabi kop shirk navlari toifalariga maydon ochganlar. Insoniyatning asosida joylashtirilgan ojizlik va zaiflik, faqirlik va ehtiyoj, kamchilik va nuqson eshiklarini yopib, ubudiyatning yolini tosganlar. Tabiatga botib, shirkdan tamoman chiqolmasdan, shukrning

Sozlar
kng eshigini topolmaganlar.

628

Nubuvvat esa: Insoniyat goyasi va bashariyat vazifasi Ilohiy axloq ila va gozal xislatlar ila axloqlanmoq ila barobar, ojizligini bilib Allohning qudratiga iltijo, zaifligini korib Ilohiy quvvatga tayanmoq, faqirligini korib Allohning rahmatiga e`timod, ehtiyojini korib Janobi Haqning boyliklaridan madad, kamchiligini korib Janobi Haqning afviga istigfor, noqisligini korib Ilohiy mukammallikka tasbhxon bolmoqdir dya ubudiyatkorona hukm etganlar. Xullas, diyonatga itoat etmagan falsafaning bunday yolni yoqotgani uchundirki, ana oz tizginini qoliga olgan, zalolatning har bir naviga yugurgan. Xullas, shu jihatdagi ananing boshi ustida bir zaqqum daraxti nashvu namo topib, insoniyat olamining yarmidan ortigini qoplagan. Xullas, u daraxtning hayvoniy shahvat tuygusi shoxida basharning nazariga brgan mvalari esa sanamlar va botil ilohlardir. Chunki falsafaning asosida quvvat mustahsandir. Hatto "Al-hukmu lil-golib" bir dasturidir. "Galaba etganda bir quvvat bor. Quvvatda haq bordir." dr.(Izoh1) Zulmni ma`nan olqishlagan, zolimlarni jasoratlantirgan va jabborlarni uluhiyat da`vosiga chorlagandir. Ham yaratilgandagi gozallikni va naqshdagi husnni yaratilganga va naqshga mol etib, Son` va Naqqoshning mujarrad va muqaddas jamolining jilvasiga nisbat etmasdan, "Qanday gozal qilingan" orniga "Qanday gozaldir" dr. Parastishga loyiq bir sanam hukmiga kltirar. Ham harkasga sotilgan soxta, xudfurush, koz-koz qilinadigan, riyokor bir husnni yoqtirgani uchun riyokorlarni olqishlagan, sanam-misollarni oz obidlariga obida(Izoh2) qilgandir. U daraxtning gazab tuygusi shoxida bchora basharning boshida kichik-katta Namrudlar, Fir`avnlar, Shaddodlar mvalarini ytishtirgan. Aql tuygusi shoxida insoniyat olamining miyasiga Dahriyyun, Moddiyun, Tabiiyun kabi mvalarni brgan, basharning miyasini ming parcha etgandir. Hozir shu haqiqatni oydinlatmoq uchun falsafa maslagining buzuq asoslaridan klib chiqqan natijalari ila nubuvvat silsilasining sodiq asoslaridan tavallud etgan natijalarining minglab muvozanasidan namuna bolib uch-tort misol zikr etamiz. Masalan: Nubuvvatning shaxsiy hayotdagi dasturiy natijalaridan
(Izoh1)

Nubuvvat dasturi "Quvvat haqdadir, haq quvvatda emasdir" der, zulmni kesar, adolatni ta`min etar. (Izoh2) Ya`ni u sanam-misollar parastishkorlarining havaslariga xush korinmoq va sevgilarini qozonmoq uchun riyokorona korsatish ila ibodat kabi bir vaziyat korsatadilar.

Sozlar

629
qoidasi ila "Ilohiy axloq ila vasflangan bolib Janobi Haqqa muta-

zalliona yuzlanib ojizlik, faqirlik, nuqsonligingizni bilib dargohiga abd boling" dasturi qayrda? Falsafaning tashabbuhu bil-Vojib insoniyatning komillashish goyasidir qoidasi ila "Vojib-ul Vujudga oxshashlikka harakat qiling" xudfuroshona dasturi qayrda? Ha, nihoyatsiz ojizlik, zaiflik, faqirlik, ehtiyoj ila aralashgan inson mohiyati qayrda? Nihoyatsiz qodir, quvvatli, boy va ehtiyojsiz bolgan Vojib-ul Vujudning mohiyati qayrda?.. Ikkinchi Misol: Nubuvvatning ijtimoiy hayotdagi dasturiy natijalaridan va shams va qamardan tut, to nabotot hayvonotning yordamiga va hayvonot insonning yordamiga, hatto taom zarralari badan hujayralarining yordamiga va muovanatiga yugurtirilgan yordamlashish dasturi, karam qonuni, ikrom odati qayrda? Falsafaning ijtimoiy hayotdagi dasturlaridan va yolgiz bir qism zolim va jonivor insonlarning va vahshiy hayvonlarning fitratlarini sui ist`mollaridan klib chiqqan kurash dasturi qayrda? Ha, kurash dasturini shu qadar asosli va kulliy qabul etganlarki, "Hayot bir kurashdir" dya ablahona hukm etganlar. Uchinchi Misol: Nubuvvatning Allohning birligi haqidagi oliy natijalaridan va yuksak dasturlaridan ya`ni "Har

birligi bolgan yolgiz birdan sudur etadi. Modomiki hamma narsada va butun ashyoda bir birlik bor, dmak bitta zotning ijodidir" dya bolgan tavhidkorona dasturi qayrda? Eski falsafaning bir e`tiqodiy dasturidan bolgan "Birdan bir sudur etar" ya`ni "Bir zotdan bizzot bitta sudur eta oladi. Boshqa narsalar vositalar vositasi ila undan sudur etadi" dya Ganiyi Alalitloq va Qodiyri Mutlaqni ojiz vositalarga muhtoj korsatib, butun sabablarga va vositalarga rububiyatda bir navi shriklik brib, Xoliqi Zuljalolga "aqli avval" nomida bir maxluqni brib, xuddi boshqa mulkini sabablarga va vositalarga taqsim etib bir buyuk shirkka yol ochgan shirk-olud va zalolat-psha u falsafaning dasturi qayrda? Faylasuflarning yuksak qismi bolgan Ishrokiyun bunday xato qilsalar, Moddiyun, Tabiiyun kabi past qismlari naqadar xato qilishlarini qiyos eta olasan. Tortinchi Misol: Nubuvvatning hakimona dasturidan siri ila: "Hamma narsaning, har jonzotning

Sozlar

630

natijasi va hikmati oziga oid bir bolsa, Son`iga oid natijalari, Fotiriga boqqan hikmatlari minglabdir. Har bir narsaning, hatto bir mvaning; bir daraxtning mvalari qadar hikmatlari, natijalari bolgani" haqiqatning ozginasi bolgan hikmat dasturi qayrda? Falsafaning "Har bir jonzotning natijasi oziga boqar va yoxud insonning manfaatiga oiddir" dya katta bir tog kabi daraxtga bugdoy kabi bir mva, bir natija taqmoq kabi goyat ma`nosiz bir goyasizlik ichida korgan hikmatsiz chirkin maqsadlar dasturlari qayrda? Shu haqiqat Oninchi Sozning Oninchi Haqiqatida bir daraja korsatilganidan tugatdik. Xullas, bu tort misolga minglab misolni qiyos eta olasan. "Lmaat" nomidagi bir risolada bir qismiga ishora etganmiz. Xullas, falsafaning shu buzuq asoslaridan va tahlikali natijalaridandirki: Islom faylasuflaridan Ibn Sino va Farobiy kabi dohiylar korinishdagi porloqligiga maftun bolib, u maslakka aldanib, u maslakka kirganliklaridan odiy bir mo`min darajasini zorga qozona olganlar. Hatto Imom Gazzoliy kabi bir Hujjat-ul Islom ularga u darajani ham brmagan. Ham Kalom Ilmi olimlarining mutabahhir olimlaridan bolgan Mo`tazila imomlari korinishdagi ziynatiga maftun bolib, u maslakka jiddiy kirishib, aqlni hokim db qabul qilganliklaridan, zorga fosiq, yangi boshlovchi bir mo`min darajasiga chiqa olganlar. Ham Islom adiblarining mashhurlaridan badbinlik ila tanilgan Abul Alo-i Maarri va timona yiglashi ila vasflangan Umar Xayyom kabilarning u maslakning nafsi ammorani erkalatgan zavqi ila zavqlanishi sababi ila haqiqat va kamol ahlidan bir tahqir va takfir shapalogini yb; "Adabsizlik qilmoqdasizlar, dinsizlikka kirmoqdasizlar, dinsizlarni ytishtirmoqdasizlar" dya zajrkorona adablantirish ta`zirlarini olganlar. Ham falsafa maslakining buzuq asoslaridandirki: Ana oz zotida havo kabi zaif bir mohiyati bolgani holda, falsafaning yomon nazari ila ismiy ma`no jihati ila boqqani uchun; goyo bug-misol u ana erib suyuqlashar, songra konikish jihati ila va moddiyotga mashgul bolmoq sababi ila goyo quyuqlashadi. Songra gaflat va inkor ila u anoniyat muzlar,qattiqlashar. Songra isyon ila xiralashar, shaffofiyatini yoqotar. Songra ktgancha qalinlashib sohibini yutar. Inson navining fikirlari ila shishar. Songra boshqa insonlarni, hatto sabablarni oziga va nafsiga qiyos etib, ularga (qabul etmaganlari va yuz ogirganlari holda) bittadan fir`avnlik brar. Xullas, u vaqt Xoliqi Zuljalolning amrlariga qarshi muboraza vaziyatini olar. dr. Qarshi chiqayotganday Qodiyri Mutlaqni

Sozlar

631

ojizlik ila ayblar. Hatto Xoliqi Zuljalolning vasflariga mudohala etar. Togri klmaganlarni va nafsi ammoraning fir`avnligining tabiga otirmaganlarni yo rad, yo inkor, yo buzar. Jumladan: Falsafaning bir toifasi Janobi Haqqa "mujibi bizzot" dganlar, ixtiyorini inkor etganlar. Ixtiyorini isbot etgan butun koinotning nihoyatsiz shahodatlarini yolgonga chiqarganlar. Ey Subhanalloh! Shu koinotda zarradan shamsga qadar butun mavjudot maydonga chiqishlari ila, intizomlari ila, hikmatlari ila, mzonlari ila Son`ning ixtiyorini korsatganlari holda, shu kor bolgur falsafaning kozi kormaydi. Ham bir qism faylasuflar "Juz`iyotda Allohning ilmi aloqador emas" dya Alloh ilmining azamatli ihotasini inkor etib, butun mavjudotning sodiq shahodatlarini rad etganlar. Ham falsafa sabablarga ta`sir brib, tabiat qoliga ijod brar. Yigirma Ikkinchi Sozda qat`iy bir suratda isbot etilgani kabi, har narsada Xoliqi Kulli Shayga xos, porloq muhrni kormasdan ojiz, olik, idroksiz, kor va ikki qoli tasodif va quvvat kabi ikki korning qolida bolgan tabiatga masdariyat brib, minglab oliy hikmatlarni ifoda etgan va har biri bittadan Samadoniy maktublar hukmida bolgan mavjudotning bir qismini unga mol etar. Ham Oninchi Sozda isbot etilgani kabi, Janobi Haq butun ismlari ila va koinot butun haqiqatlari ila va nubuvvat silsilasi butun tahqiqotlari ila va Samoviy Kitoblar butun oyatlari ila korsatganlari hashr va oxirat eshigini topmasdan, hashrni inkor etib, ruhlarga bir azaliyat isnod etganlar. Xullas bu xurofotlarga boshqa masalalarini qiyos eta olasan. Ha, shaytonlar goyo ananing tumshugi va panjasi ila dinsiz faylasuflarining aqllarini havoga kotarib zalolat daralariga otib tarqatgandir. Kichik olamda ana katta olamda tabiat kabi togutlardandir.

Otgan haqiqatni oydinlattiradigan bir xayoliy sayohat suratida yarim qofiyali bolib "Lmaat"da yozganim misoliy bir voqaning ma`nosini shu yrda zikr etishga munosabat kldi. Shundayki: Bu risolaning ta`lifidan sakkiz yil avval Istanbulda, Ramazoni Sharifda, falsafa maslaki ila munosabatda bolgan Eski Saidning Yangi Saidga inqilob etadigani bir hangomdadirki, Fotiha-i Sharifaning oxirida

Sozlar

632

ila ishora etgan uch maslakni oylar ekan, shunday xayoliy bir voqa, misoliy bir hodisa, tushga oxshar bir hodisa kordimki: Ozimni katta bir sahroda kormoqdaman. Butun zaminning yuzini qorongu, siquvchi va boguvchi bir bulut tabaqasi qoplagan. Na shabada bor, na ziyo, na obi hayot.. hch birisi topilmaydi. Har tarafi jonivorlar, zararli va qorqinchli maxluqlar ila tola bolgan db oyladim. Qalbimga kldiki: "Shu zaminning boshqa tarafida ziyo, shabada, obi hayot bor. U yrga otmoq lozim". Boqdimki, ixtiyorsiz chorlanmoqdaman. Zaminning ichida tunl kabi bir gorga kirdim. Bora-bora zaminning ichida sayohat etdim. Qaraymaki: Mndan avval u yr ostidagi yolda kop kishilar ktganlar. Har tarafda bogilib qolganlar. Ularning oyoq izlarini korar edim. Ba`zilarining bir zamon ovozlarini eshitar edim. Songra ovozlari yoqolar edi. Ey, xayoli ila mning xayoliy sayohatimga ishtirok etgan dostim! U zamin tabiatdir va tabiat falsafasidir. Tunl esa falsafachilarning fikrlari ila haqiqatga yol ochmoq uchun ochgan maslaklaridir. Korganim oyoq izlar Aflotun va Aristotl(Izoh) kabi mashhurlarnikidir. Eshitganim ovozlar Ibn Sino va Farobiy kabi dohiylarnikidir. Ha, Ibn Sinoning ba`zi sozlarini, qonunlarini ba`zi yrlarda korar edim. Songra butun-butun yoqolar edi. Ortiq oldin ktolmagan. Dmak bogilgan. Nima bolganda ham, sni qiziqishdan qutqarmoq uchun xayolning ostidagi haqiqatning bir chtini korsatdim. Hozir sayohatimga qaytmoqdaman. Bora-bora boqdimki mning qolimga ikki narsa brildi. Biri bir chiroq, u yr ostidagi tabiatning zulmatini tarqatar. Boshqasi bir asbob, u ila ham azim qoyalar, tog-misol toshlar parchalanib mnga yol ochadi. Qulogimga dyildiki: "Bu chiroq ila u asbob Qur`onning xazinasidan sizga brilgandir". Nima bolganda ham, kop payt shunday ktdim. Boqdimki, boshqa tarafga chiqdim. Goyat gozal bir bahor mavsumida bulutsiz bir quyosh, ruhga kuch qoshgan bir shabada, hayotdor bir laziz suv, har taraf xursandchilik ichra bir olam kordim. Alhamdulillah ddim.
(Izoh)

Agar desang: "Sen kimsanki, bu mashhurlarga qarshi maydonga chiqmoqdasan? Sen bir chivin kabi bolib ham burgutlarning uchishlariga qoshilmoqdasan?" Men ham deymanki: "Qur`on kabi azaliy bir ustozim bor ekan, zalolatli falsafaning va vahimali aqlning shogirdlari bolgan u burgutlarga haqiqat va ma`rifat yolida chivin qanoti qadar ham qiymat berishga majbur emasman. Men ulardan qancha past bolsam, ularning ustozi ham mening ustozimdan ming marta yanada pastdir. Ustozimning himmati ila ularni garq etgan modda oyogimni ham namlatolmadi. Ha, buyuk bir podshohning uning qonunini va amrlarini toshuvchi kichik bir askari kichik bir shohning buyuk bir marshalidan yanada katta ishlar qila olar".

Sozlar

633

Songra boqdimki, mn ozimga ozim malik emasman. Birisi mni tajriba etmoqda. Yana avvalgi vaziyatda u katta sahroda, boguvchi bulut ostida yana mn ozimni kordim. Yana boshqa bir yolda bir kishi mni chorlar edi. Bu dafa yr osti emas, balki sayru sayohat ila yr yuzini oshib otib boshqa yuzga otmoq uchun ktar edim. U sayohatimda shunday ajoyib va garoyiblarni korar edimki, ta`rif etilmas. Dngiz mnga hiddat etar, tofon mni qorqitar, hamma narsa mnga mushkilot paydo etar. Faqat yana Qur`ondan mnga brilgan bir sayohat vositam ila otar edim, galaba qozonar edim. Bora-bora qarar edim, har tarafda sayyohlarning janozalari mavjud. U sayohatni bitirganlar mingdan faqat birdir. Nima bolganda ham... U bulutdan qutulib, zaminning boshqa yuziga otib, gozal quyosh ila qarshilashdim. Ruhga kuch qoshgan shamoldan nafas olib, Alhamdulillah ddim. U jannat kabi u olamni sayrni boshladim. Songra boqdim: Biri borki, mni u yrda qoldirmayotir. Boshqa yolni mnga korsatadiganday, yana mni bir onda u mudhish sahroga kltirdi. Boqdimki: Yuqoridan liftlarga oxshash tayyoralarday, avtomobillarday, zanbillarday muxtalif narsalar tushishi korinmoqda. Quvvat va ist`dodga kora ularga sakrasa yuqoriga tortilmoqda. Mn ham birisiga sakradim. Boqdim, bir daqiqa mobaynida bulutdan balandga mni chiqardi. Goyat gozal, bzalgan, yashil toglarning ustiga chiqdim. U bulut tabaqasi togning yarmiga qadar klmagan edi. Eng latif bir shabada, eng laziz bir suv, eng shirin bir ziyo har tarafda korinmoqda. Boqdimki: U liftlar kabi nuroniy manzillar har tarafda bor. Hatto ikki sayohatimda va zaminning boshqa yuzida ularni korgan edim. Tushunmagan edim. Hozir tushunmoqdamanki, bular Qur`oni Karimning oyatlarining jilvalaridir. Xullas, ila ishora qilingan avvalgi yol tabiatga tiqilganlar-

ning va tabiiyun fikrini toshiganlarning maslagidirki, unda haqiqatga va nurga otmoq uchun naqadar mushkulot bolganini his qiling. ila

ishora qilingan ikkinchi yol sababparastlarning va vositalarga ijod va ta`sir brganlarning, Mashaiyun faylasuflari kabi yolgiz aql ila, fikr ila haqiqatning ozginasiga va Vojib-ul Vujudning ma`rifatiga yol ochganlarning maslagidir. ila ishora bolgan uchinchi yol esa: Siroti mustaqim ahli bolgan Qur`on ahlining nuroniy yolidirki eng qisqa, eng rohat, eng salomat va harkasga ochiq, samoviy va rahmoniy va nuroniy bir maslakdir.

Sozlar
***

634

Sozlar

635

IKKINCHI MAQSAD [Zarralarning Almashinishiga Doir] Shu oyatning Xazinasidan Bir Zarraga Ishora Etajakdir.

Sozlar

636

[Shu oyatning juda buyuk xazinasidan bir misqol zarra miqdorida, ya`ni zarra sanduqchasida bolgan javharni korsatar va zarraning harakat va vazifasidan bir oz bahs etar. Shu maqsad bir "Muqaddima" ila "Uch Nuqta"dan iboratdir.]

MUQADDIMA Zarralarning almashinishi Naqqoshi Azaliyning qudrat qalamining koinot kitobida yozgan taqviniy oyatlarining hangomidagi tbranishi va harakatidir. Bolmasa Moddiyun va Tabiiyunlarning oylaganlari kabi tasodif oyinchogi va chalkash, ma`nosiz bir harakat emasdir. Chunki butun mavjudot kabi zarralar va har bir zarra ilk harakatida "Bismilloh" dr. Chunki nihoyatsiz, quvvatidan ortiq yuklarni kotarar va bugdoy donasi qadar bir urugning katta bir qaragay daraxti kabi bir yukni ylkasiga olishi kabi... Ham vazifasining oxirida "Alhamdulillah" dr. Chunki butun aqllarni hayratda qoldirgan hikmatli bir san`at gozalligi, foydali bir naqsh husnini korsatib Son`i Zuljalolning madhlariga bir madhiya qasidasi kabi bir asar korsatar. Masalan, anor va makkajoxoriga diqqat et. Ha, zarralarning almashinishi(Izoh) gayb olamidan bolgan hamma narsa(Izoh)

Ikkinchi Maqsadning zarralar almashinishining ta`rifiga doir bolgan uzun jumlaning izohidir. Qur`oni Hakimda "Imomi Mubin" va "Kitobi Mubin" kopgina yerlarda zikr qilingandir. Tafsirchilar "ikkisi birdir", bir qismi "boshqa boshqadir" deganlar. Haqiqatlariga doir bayonlari muxtalifdir. Xulosa: "Alloh ilmining unvonlaridir" deganlar. Faqat Qur`onning fayzi ila shunday qanoatim kelganki: "Imomi Mubin" Alloh ilm va amrining bir naviga bir unvondirki, shahodat olamidan ziyoda gayb olamiga boqar. Ya`ni hozirgi zamondan ziyoda moziy va istiqbolga nazar etar. Ya`ni, hamma narsaning zohiriy vujudidan ziyoda asliga, nasliga va ildizlariga va tuxumlariga boqar. Alloh qadarining bir daftaridir. Shu daftarning vujudi Yigirma Oltinchi Sozda, ham Oninchi Sozning izohida isbot etilgandir. Ha, shu "Imomi Mubin" bir navi Alloh ilm va amrining bir unvonidir. Ya`ni, ashyoning asoslari va ildizlari va asllari mukammal intizom ila ashyoning vujudlarini goyat san`atkorona keltirib chiqarishi jihati ila albatta Ilohiy ilm dasturlarining bir daftari ila tartiblanganligini korsatar va ashyoning natijalari, nasllari, tuxumlari oldinda keladigan mavjudotning dasturlarini, mundarijalarini ichlariga olganliklaridan albatta Ilohiy amrlarning bir kichik majmuasi

Sozlar

637

ning otgan aslida va kladigan naslidagi intizomlarga mador va Ilohiy ilm va amrning bir unvoni bolgan "Imomi Mubin"ning dasturlari va yozilishi taxtida va hozirgi zamon va shahodat olamidan tashkil va ashyo ijodida tasarrufga mador va Ilohiy qudrat va irodaning bir unvoni bolgan "Kitobi Mubin"dan nusxa kopaytirmoq ila va oquvchi zamonning haqiqati va misoliy sahifasi bolgan "Lavhi Mavh-Isbot"da qudrat kalimalarini yozmoq va chizmoqdan klgan harakatdir va ma`nodor tbranishlardir. BIRINCHI NUQTA: Ikki Qismdir. Birinchi Qism: Har zarrada -ham harakatida, ham sukunatida- ikki quyosh kabi ikki tavhid nuri porlaydi. Chunki Oninchi Sozning Birinchi Ishorasida ijmolan va Yigirma Ikkinchi Sozda tafsilan isbot etilgani kabi, har bir zarra
bolganini bildirarlar. Masalan: Bir urug butun daraxtning tashkilotini tartiblaydigan dasturlari va mundarijalari va u mundarija va dasturlarni tayin etgan u taqviniy amrlarning kichkina bir mujassami hukmida deb boladi. Al-hosil: "Imomi Mubin" moziy va istiqbolning va gayb olamining atrofida shox-shoda solgan yaratilish daraxtining bir dasturi, bir mundarijasi hukmidadir. Shu ma`nodagi "Imomi Mubin" Alloh qadarining bir daftari, bir dastur majmuasidir. U dasturning imlosi ila va hukmi ila zarralar ashyo vujudidagi vazifalariga va harakatlariga chorlanar. Ammo "Kitobi Mubin" esa gayb olamidan ziyoda shahodat olamiga boqar. Ya`ni, moziy va istiqboldan ziyoda hozirgi zamonga nazar etar va ilm va amrdan ziyoda Alloh qudrat va irodasining bir unvoni, bir daftari, bir kitobidir. "Imomi Mubin" qadar daftari bolsa, "Kitobi Mubin" qudrat daftaridir. Ya`ni hamma narsa vujudida, mohiyatida va sifat va shuunotida mukammal san`at va intizomlarni korsatadiki; bir komil qudratning dasturlari ila va bir nufuzli irodaning qonunlari ila vujud kiydirilar. Suratlari tayin, tanlanib; bittadan muayyan miqdor, bittadan maxsus shakl berilar. Demak u qudrat va irodaning kulliy va umumiy bir qonunlar toplami, bir katta daftari bordirki, har bir narsaning xususiy vujudlari va maxsus suratlari unga kora bichilar, tikilar, kiydirilar. Xullas, shu daftarning vujudi "Imomi Mubin" kabi qadar va juz`iy ixtiyor masalasida isbot etilgandir. Gaflat va zalolat va falsafa ahlining ahmoqligiga boqki: Qudrati Fotiraning u Lavhi Mahfuzni va Rabboniy hikmat va irodaning u basirona kitobining ashyodagi jilvasini, aksini, misolini his etganlar. Aslo, "Tabiat" nomi ila nomlaganlar, korsatganlar. Xullas, "Imomi Mubin"ning imlosi ila, ya`ni qadarning hukmi ila va dasturi ila Alloh qudrati ashyo ijodida har biri bittadan oyat bolgan mavjudot silsilasini "Lavhi Mavh-Isbot" deyilgan zamonning misoliy sahifasida yozadi, ijod etadi, zarralarni harakatlantiradi. Demak, zarralarning harakati u yozishdan, u nusxa kopaytirishdan mavjudot gayb olamidan shahodat olamiga va ilmdan qudratga otishlarida bir tebranishdir, bir harakatlardir. Ammo "Lavhi Mavh-Isbot" esa sobit va doim bolgan Lavhi Mahfuzi A`zamning mumkinot doirasida, ya`ni olim va hayotga, vujud va fanoga doimo mazhar bolgan ashyoda almashinadigan bir daftari va yozar buzar bir taxtasidirki, zamon haqiqati udir. Ha, hamma narsaning bir haqiqati bolgani kabi, zamon deganimiz koinotda jarayon etgan azim bir daryoning haqiqati ham "Lavhi Mavh-Isbot"dagi qudrat yozuvining sahifasi va siyohi hukmidadir.

Sozlar

638

agar Allohning ma`muri bolmasa va uning izni va tasarrufi ila harakat etmasa va ilm va qudrati ila almashinilmasa, u payt har bir zarraning nihoyatsiz bir ilmi, hadsiz bir qudrati, hamma narsani koradigan bir kozi, hamma narsaga boqar bir yuzi, hamma narsaga otadigan bir sozi bolmogi lozim klar. Chunki unsurlarning har bir zarrasi har bir jonzot jismida muntazam bir tarzda ishlar yoki ishlay olar. Ashyoning intizomlari va tashkilot qonunlari bir-biriga muxolifdir. Ularning nizomlari bilinmasa, ishlanilmas. Ishlanilsa ham xatosiz qilinmas. Holbuki xatosiz qilinmoqda. Unday bolsa u xizmat etgan zarralar yo bir bpoyon ilm sohibining izn va amri ila va ilm va irodasi ila ishlamoqdalar va yoxud ozlarida shunday bir bpoyon ilm va qudrat bolmogi lozim kladi. Ha, havoning har bir zarrasi har bir jonzotning jismiga, har bir gulning har bir mvasiga, har bir yaproqning binosiga kirib ishlay olar. Holbuki ularning tashkilotlari boshqa-boshqa tarzdadir, boshqa-boshqa nizomlari bor. Bir anjil mvasining fabrikasi, farazan movut uskunasi kabi bolsa, bir anor mvasining fabrikasi ham shakar uskunasi kabi boladi va hokazo.. u binolarning, u jismlarning dasturlari bir-biridan boshqadir. Hozir shu havo zarralari butun ularga kirar yoki kira olar va goyat hakimona va ustozona xatosiz bolib ishlar, vaziyatlar olar. Vazifasi bitgandan song turar ktar. Xullas, harakatlanuvchi havoning harakatlanuvchi zarrasi yo nabototga va hayvonotga, hatto mvalariga va uruglariga kiydirilgan suratlarning, miqdorlarning tashkilotini, bichimini bilishi lozim klgani va yoxud ular bir bilganning amr va irodasi ila ma`mur bolishi lozim bolgani kabi, harakatsiz tuproqning harakatsiz bolgan har bir zarrasi butun gulli nabototning va mvador daraxtlarning tuxumlariga mador va asos bolmoq qabul bolganidan qaysi tuxum klsa u zarrada, ya`ni misliyat e`tibori ila bir zarra hukmida bolgan bir hovuch tuproqda oziga maxsus bir fabrika va butun krakli narsalariga va shakllanishiga lozim butun jihozlari bolganidan, u zarrada va u zarraning uychasi bolgan u bir hovuch tuproqda daraxtlar va nabotot va gullar va mvalar turlari adadicha muntazam ma`naviy uskuna va fabrikalari bolishi va yoxud mo`jizakor, hamma narsani hchdan ijod etar va hamma narsaning hamma narsasini va har jihatini bilar bir ilm va qudrat bolishi lozimdir va yoxud bir Qodiyri Mutlaq, bir Aliymi Kulli Shayning amr va izni ila, havl va quvvati ila u vazifalar qildirilar. Ha, qandayki bir tajribasiz, tarbiyasiz, omi, oddiy, ham kor bir odam Ovrupaga ktsa. Butun fabrikalarga, tazgohlarga kirsa, ustozona mukammal intizom ila har bir san`atda, har bir binoda ishlaydigan shunday asarlar qilarki nihoyat darajada hikmatli, san`atli, harkasni hayratda qoldiradi. Zarra miqdor ongi bolgan bilarki: U odam ozi ishlamaydi, balki bir ustozi kull unga dars brar, ishlattirar. Ham qandayki bir kor, ojiz, ornidan turolmaydigan, oddiy bir uychasida otirgan bir odam bor. Holbuki u uychaga bir dirham kabi kichik bir tosh, suyak va paxta kabi bittadan modda briladi. Holbuki u uychadan botmon-

Sozlar

639

lar ila shakar, toplar ila movut, minglab qiymatli toshlar, goyat san`atli, bzangan liboslar, lazzatli taomlar chiqib klsa; zarra miqdor aqli bolgan dmaydimiki: "U odam goyat mo`jizakor bir zotning mo`jizalar manbai bolgan fabrikasining bir ishchisi va yoxud miskin bir darvozabonidir". Aynan shuning kabi: Havoning zarralari har biri bittadan Samadoniy maktublar, bittadan Rabboniy antiqa san`at, bittadan qudrat mo`jizasi, bittadan hikmat garoyibi bolgan nabotot va daraxtlar, gullar va mvalardagi harakat va vazifalari bir Son`i Hakiymi Zuljalolning, bir Fotiri Kariymi Zuljamolning amr va irodasi ila harakat etganini va tuproqning zarralari ham har biri bittadan boshqa uskuna va tazgoh, bittadan boshqa matbaa, bittadan boshqa xazina, bittadan boshqa antiqa va Son`i Zuljalolning ismlarini e`lon etgan bittadan boshqa e`lonnoma va kamolotini soylagan bittadan boshqa qasida hukmida bolgan u tuxumchalarning, u uruglarning boshoqlariga, daraxtlariga asos va mador bolishlari; Amri Kun Fayakunga sohib, hamma narsa amriga musahhar bir Son`i Zuljalolning amri ila, izni ila, irodasi ila, quvvati ila bolishi ikki karra ikki tort bolar kabi qat`iydir. Amanna. Ikiknchi Qism: Zarralarning harakatidagi vazifalarga, hikmatlarga kichik bir ishoradir. Ha, aqllari kozlariga sukut etgan Moddiyunlarning hikmatsiz hikmatlari, goyasizlik asosiga tayangan falsafalari nazarida tasodif ila bogliq bolgan zarralarning almashinishini butun dasturlariga ussul asos tutib, Allohning san`atli asarlariga masdar korsatganlar. Nihoyatsiz hikmatlar ila bzalgan san`atli asarlarni hikmatsiz, ma`nosiz, tartibsiz bir narsaga tayanishlari naqadar aqlga zid bolganini zarra miqdor ongi bolgan bilar. Hozir Qur`oni Hakimning hikmati nuqtai nazarida zarralarning ozgarishining juda kop goyalari, hikmatlari va vazifalari bordir. kabi kop oyatlar ila hikmatlariga va vazifalariga ishora etar. Namuna sifatida bir nchtasiga ishora etamiz. Birinchisi: Janobi Vojib-ul Vujudning ijod tajalliylarini yangilamoq va almashtirmoq uchun har bitta ruhni modl kabi qilib, har yil qudrat mo`jizasidan yangi bittadan jasad kiydirmoq va har bitta kitobdan boshqaboshqa ming muxtalif kitoblarni hikmati ila kopaytirmoq va bitta haqiqatni boshqa-boshqa suratda korsatmoq va koinotlarning va olamlarning va mavjudotlarning toifa-toifa orqasidan klishlariga yr brmoq va zamin hozirlamoq

Sozlar

640

uchun Fotiri Zuljalol qudrati ila zarralarni harakatlantirgan va vazifalantirgandir. Ikkinchisi: Malik-ul Mulki Zuljalol shu dunyoni, xususan royi zamin ekinzorini bir mulk suratida yaratgandir. Ya`ni nashvu namoga, yangi-yangi mahsulot brishga qobil bir suratda muhayyo etgandir. Toki, nihoyatsiz qudrat mo`jizasini u yrda ekib bichsin. Xullas, shu zamin yuzidagi ekinzorida zarralarni hikmat ila harakatlantirib, intizom doirasida vazifalantirib, har asrda, har faslda, har oyda, balki har kunda balki har soatda qudrat mo`jizasidan yangiyangi bittadan koinot korsatar, yr yuzi hovlisiga boshqa-boshqa mahsulot brdirar. Nihoyatsiz rahmat xazinasining hadyalarini, nihoyatsiz qudratining mo`jizalarining namunalarini zarralarning harakati ila izhor etar. Uchinchisi: Nihoyatsiz Ilohiy ismlar tajalliylarining naqshlarini korsatmoq ila u ismlarning jilvalarini ifodalash uchun chgaralangan bir zaminda hadsiz naqshlarni korsatmoq, kichik bir sahifada nihoyatsiz ma`nolarni ifoda etadigan hadsiz oyatlarni yozmoq uchun Naqqoshi Azaliy zarralarni mukammal hikmat ila harakatlantirib mukammal intizom ila vazifalantirgandir. Ha, otgan yilning mahsuloti ila shu yil mahsulotining mohiyatlari bir hukmidadir. Faqat mazmunlari boshqa-boshqadir. Taayyunoti e`tiboriyani almashtirmoq ila mazmunlari ozgarar va kopayar. Taayyunoti e`tiboriya va tashahhusoti muvaqqata ozgartirilganliklari va zohiran foniy bolganliklari holda, ularning gozal ma`nolari muhofaza qilinib, sobit va boqiy qolar. Shu daraxtning otgan bahordagi yaproq va gul va mvalarining ruhlari bolmaganidan, shu bahordagi oxshashining haqiqatcha aynilaridir. Yolgiz tashahhusoti e`tiboriyada farq bor. Faqat u e`tiboriy tashaxxuslar har vaqt tajalliylari yangilanayotgan Ilohiy ismlar shuunotining ma`nolarini ifodalash uchun, shu bahordagilar boshqa tashaxxuslar ila ularning orniga kldilar. Tortinchisi: Hadsiz misol olami kabi goyat kng malakut olami va chksiz boshqa uxroviy olamlarga bittadan mahsulot yoki tazyinot yoki lavozimot kabi ularga munosib narsalarni ytishtirmoq uchun shu tor dunyo ekinzorida, zamin yuzining tazgohida va dalasida Hakiymi Zuljalol zarralarni harakatlantirib, koinotni sayyola va mavjudotni sayyora etib, shu kichik zaminda u juda buyuk olamlarga juda kop ma`naviy mahsulotlar ytishtiradi. Nihoyatsiz qudrati xazinalaridan nihoyatsiz bir oqimni dunyodan oqittirib gayb olamiga va bir qismini oxirat olamlariga tokadi. Bshinchisi: Nihoyatsiz Ilohiy kamolotni, joshqin jamoliy gozallikni va nihoyatsiz jaloliy tajalliylarni va chksiz Rabboniy tasbhlarni shu tor va hududli zaminda va chklangan va oz bir zamonda korsatmoq uchun zarralarni mukammal hikmat ila qudrati ila harakatlantirib, mukammal intizom ila vazifalanti-

Sozlar

641

rib, chklangan bir zamonda, hududli bir zaminda chksiz tasbhot qildirmoqda. Chksiz jamol va jalol va kamol tajalliylarini korsatmoqda. Kop gaybiy haqiqatlar va kop uxroviy samaralar va foniylarning boqiy bolgan huviyat va suratlaridan juda kop misoliy naqshlar va kop ma`nodor ma`naviy qaytlardagi toqimalar ijod etadi. Dmak, zarrani harakatlantirgan shu azim maqsadlarni, shu buyuk hikmatlarni korsatgan bir zotdir. Bolmasa har bir zarrada quyosh kabi bir miya bolishi lozim kladi. Yana bu bsh namuna kabi balki bsh ming hikmat ila harakatlantirilgan zarralarning almashinishini u aqlsiz faylasuflar hikmatsiz db oylaganlar va haqiqatda biri anfusiy, boshqasi ofoqiy ikki jazbakorona harakatda Allohni zikr va tasbh ila Mavlaviy kabi zikr etgan va aylanishga turgan u zarralarni ozigaozi, ahmoq kabi aylanib oynamoqdalar db xato oylaganlar. Xullas, bundan tushunilmoqdaki, ularning ilmlari ilm emas, johillikdir. Hikmatlari hikmatsizlikdir. (Uchinchi nuqtada oltinchi uzun bir hikmat yana aytiladi.) IKKINCHI NUQTA: Har bir zarrada Vojib-ul Vujudning vujudiga va vahdatiga ikki sodiq shohid bordir. Ha, zarra ojizlik va qattiqligi ila barobar idrokorona katta vazifalarni qilmoq ila, katta yuklarni kotarmoq ila Vojib-ul Vujudning vujudiga qat`iy shahodat etgani kabi, harakatida umumiy nizomlarga uygun harakat etib har kirgan yrida unga maxsus nizomlarga rioya etmoq ila har yrda oz vatani kabi yrlashishi ila Vojib-ul Vujudning vahdatiga va mulk va malakutning maliki bolgan zotning ahadiyatiga shahodat etar. Ya`ni zarra kimniki bolsa, kzgani butun yrlar ham uningdir. Dmak, zarra (chunki ojizdir, yuki nihoyatsiz ogirdir va vazifalari nihoyatsiz kopdir) bir Qodiyri Mutlaqning ismi ila, amri ila qoim va harakatda bolganini bildirar. Ham koinotning kulliy nizomlarini biladigan bir tarzda uygun harakat qilishi va har yrga mon`siz kirishi bitta Aliymi Mutlaqning qudrati ila, hikmati ila ishlaganini korsatar. Ha, qandayki bir askar bolinmasida, rotasida, batal`onida, polkida, diviziyasida va hokazo har bir doirada bittadan holati va u holatga kora bittadan vazifasi bolganini va u holatlarni, u vazifalarni bilmoq ila uygun harakat etmoq, askariy nizomlar taxtida ta`lim va ta`limot kormoq ila butun u doiralarga qomondonlik etgan bitta qomondoni a`zamning amriga va qonuniga tob bolmoq ila boladi. Xuddi shuning kabi har bir zarra bir-biri ichidagi birlashgan moddalarda bittadan munosib vaziyati, boshqa-boshqa foydali bittadan holati, boshqa-boshqa muntazam bittadan vazifasi, boshqa-boshqa hikmatli natijalari bolganidan albatta u zarrani u birlashgan moddalarda butun holat va vazifalarini muhofaza etib natija va hikmatlari buzilmaydigan bir tarzda yrlashtirmoq

Sozlar

642

butun koinot tasarrufi ostida bolgan bir zotga maxsusdir. Masalan: Tavfiqning* koz qorachigida joylashgan zarra kozning his va harakat asablari va artriya va vna kabi tomirlarga qarshi munosib vaziyat olishi va yuzda va songra boshda va gavdada, undan kyin inson badanining butunida har birisiga qarshi bittadan holati, bittadan vazifasi, bittadan foydasi mukammal hikmat ila bolishi korsatadiki, butun u jismning butun a`zosini ijod etgan bir zot u zarrani u yrda yrlashtira olar. Va xususan rizq uchun klgan zarralar, rizq karvonida sayrusafar etgan u zarralar shu qadar hayratlantiruvchi bir intizom va hikmat ila sayru-sayohat etarlar va shunday holatlarda, tabaqalarda intizomparvarona otib klarlar va shunday idrokona oyoq otib hch adashmasdan klib-klib to jonlilarning badanida tort suzgich ila suzilib rizqqa muhtoj a`zo va hujayralarning yordamiga ytishmoq uchun qondagi qizil donachalarga yuklanib bir karam qonuni ila yordamga ytisharlar. Undan shaksiz tushunilarki: Shu zarralarni minglab muxtalif manzillardan otqazgan, chorlagan; albatta va albatta bir Razzoqi Kariym, bir Xalloqi Rahiymdirki, qudratiga nisbatan zarralar, yulduzlar ylkama-ylka tngdirlar. Ham har bir zarra shunday bir san`at naqshida ishlarki, yo butun zarralar ila munosabatdor, har birisiga va umumiga ham hakim va ham har birisiga va umumiga mahkum bir vaziyatda bolmoq ila u hayratlantiruvchi san`atli naqshni va hikmat korsatuvchi naqshli san`atni bilar va ijod etar. Bu esa minglab marta maholdir. Yoki bir Son`i Hakiymning qadar qonuni va qudrat qalamidan chiqqan, harakatga ma`mur bittadan nuqtadir. Qandayki masalan Avliyo Sofiya qubbasidagi toshlar agar m`morining amriga va san`atiga tob bolmasalar, har bir toshni M`mor Sinon kabi m`morchilik san`atida bir mahorati va boshqa toshlarga ham mahkum, ham hokim bolmoq, ya`ni "Klinglar, tushmaslik, sukut etmaslik uchun ylkama-ylka bramiz" dya bir hukm sohibi bolishi lozimdir. Xuddi shuning kabi: Minglab marta Avliyo Sofiya qubbasidan yanada san`atli, yanada hayratli va hikmatli bolgan san`atli asarlardagi zarralar koinot ustasining amriga tob bolmaslar, har biriga Son`i Koinotning vasflari qadar kamol sifatlari brilishi lozim klar. Ey Subhanalloh! Dinsiz moddiyun kofirlar bir Vojib-ul Vujudni qabul etmaganlaridan, zarralar adadicha botil ilohlarni qabul etishga mazhablariga kora majbur qoladilar. Xullas, shu jihatda dinsiz kofir naqadar faylasuf, olim ham bolsa, nihoyat darajada bir buyuk johillik ichidadir, bir mutlaq johildir. UCHINCHI NUQTA: Shu nuqta Birinchi Nuqtaning oxirida va`da qilingan oltinchi buyuk hikmatga bir ishoradir. Shundayki:
*

Nurning birinchi kitobidir.

Sozlar

643

Yigirma Sakkizinchi Sozning Ikkinchi Savolining javobidagi izohda dyilganki: Zarralar almashinishining va jonli jismlarda zarralar harakatining minglab hikmatlaridan bir hikmati ham zarralarni nurlantirmoqdir va oxirat olami binosiga loyiq zarralar bolmoq uchun hayotdor va ma`nodor bolmoqdir. Goyo hayvoniy va insoniy, hatto nabotiy jism tarbiya darsini olmoq uchun klganlarga bir musofirxona, bir qarorgoh, bir maktab hukmidadirki; olik zarralar unga kirarlar, nurlanarlar. Xuddi bir ta`lim va ta`limotga mazhar bolarlar, latofat paydo qilarlar. Bittadan vazifani qilmoq ila baqo olamiga va butun qismlari ila hayotdor bolgan oxirat yurtiga zarralar bolmoq uchun layoqat kasb etarlar. Savol: Zarralarning harakatida shu hikmatning bolishi nima bilan bilinar? Javob: Birinchidan, butun san`atli asarlarning butun intizomlari ila va hikmatlari ila sobit bolgan Son`ning hikmati ila bilinar. Chunki eng juz`iy bir narsaga kulliy hikmatlarni toqqan bir hikmat koinot oqimining ichida eng buyuk faoliyat korsatgan va hikmatli naqshlarga mador bolgan zarralar harakatini hikmatsiz qoldirmas. Ham eng kichik maxluqotni vazifalarida ujratsiz, maoshsiz, kamolsiz qoldirmagan bir hikmat, bir hokimiyat eng kasratli va asosli ma`murlarini, xizmatkorlarini nursiz, ujratsiz qoldirmas. Ikkinchidan: Son`i Hakiym unsurlarni harakatlantirib vazifalantirib (ularga bir kamol ujrati hukmida) ma`danlar darajasiga chiqarishi ila va ma`danlarga maxsus tasbhlarni ularga bildirishi ila va ma`danlarni harakatlantirib va vazifalantirib nabotot hayot martabasining maqomini brishi ila va nabototni rizq etib harakatlantirish va vazifalantirish ila hayvonot latofat martablarini ularga ehson etishi ila va hayvonotdagi zarralarni vazifalantirib rizq yoli ila inson hayoti darajasiga chiqarishi ila va insonning vujudidagi zarralarni suzasuza soflantirib va lutflantirib to miyaning va qalbning eng nozik va latif yrida maqom brishi ila bilinarki, zarralarning harakati hikmatsiz emas, balki oziga loyiq bir navi kamolotga yugurtirilmoqda. Uchinchidan: Hayot sohibi jismlarning zarralari ichida urug va tuxumdagi kabi bir qism zarralar shunday ma`naviy bir nurga, bir latofatga, bir maziyatga mazhar boladilarki, boshqa zarralarga va u katta daraxtga bir ruh, bir sulton hukmiga otar. Xullas, azim bir daraxtning butun zarralari ichida bir qism zarralarning shu martabaga chiqishlari u daraxtning hayot tabaqasida kop davrlarni va nozik vazifalarni qilishi ila bolganidan korsatadiki: Son`i Hakiymning amri ila yaratilish vazifasi ichida zarralarning harakat navlariga kora ularga tajalliy etgan ismlarning hisobiga va sharafiga bolib bittadan ma`naviy

Sozlar

644

latofat, bittadan ma`naviy nur, bittadan maqom, bittadan ma`naviy dars olishlarini korsatadi. Al-hosil: Modomiki Son`i Hakiym hamma narsa uchun u narsaga munosib bir kamol nuqtasi va unga loyiq bir vujudning fayz martabasi ta`yin etib va u narsaga, u kamol nuqtasiga gayrat etib ktmoq uchun bir ist`dod brib unga chorlaydi va butun nabotot va hayvonotda shu rububiyat qonuni joriy bolmoq ila barobar, jonsizlarda ham joriydirki; oddiy tuproqqa olmos darajasiga va oliy javharlar martabasiga bir taraqqiyot bradi va shu haqiqatda muazzam bir "Rububiyat Qonuni"ning uchi korinadi. Ham modomiki u Xoliqi Kariym tanosil azim qonunida ishlattirgan hayvonotga ujrat sifatida bittadan maosh kabi bittadan juz`iy lazzat bradi. Va ari va bulbul kabi boshqa Rabboniy xizmatlarda ishlattirilgan hayvonlarga bittadan kamol ujrati bradi. Shavq va lazzatga mador bittadan maqom brar va shunda bir muazzam "Karam Qonuni"ning uchi korinadi. Ham modomiki hamma narsaning haqiqati Janobi Haqning bir ismining tajalliysiga boqar, unga bogliqdir, unga oynadir. U narsa naqadar gozal bir vaziyat olsa, u ismning sharafigadir, u ism shunday istar. U narsa bilsa, bilmasa; u gozal vaziyat haqiqat nazarida matlubdir. Va shu haqiqatdan goyat muazzam bir "Tahsin va Jamol Qonuni"ning uchi korinadi. Ham modomiki Fotiri Kariym karam dasturi taqozosi ila bir narsaga brgan maqomini va kamolini u narsaning muddati va umri bitishi ila u kamolni orqaga olmas. Balki u kamol sohibining mvalarini, natijalarini, ma`naviy huviyatini va ma`nosini, ruhli bolsa ruhini boqiylashtiradi. Masalan: Dunyoda insonni mazhar etgan kamolotining ma`nolarini, mvalarini boqiylashtiradi. Hatto shukr qilgan bir mo`minning ygan zoil mvalarining shukrini, hamdini jismlashgan bir Jannat mvasi suratida takror unga bradi. Va shu haqiqatda muazzam bir "Rahmat Qonuni"ning uchi korinadi. Ham modomiki Xalloqi Bmisol isrof etmaydi, foydasiz ishlarni qilmaydi. Hatto kuz mavsumida vazifasi bitgan, vafot etgan maxluqlarning moddiy qoldiqlarini bahor san`atli asarlarida ist`mol etadi, ularning binolarida joylashtiradi. Albatta siri ila, ishorasi ila shu dunyoda olik, idroksiz va muhim vazifalar bajargan zamin zarralarining albatta toshi, daraxti, hamma narsasi hayot va idrok sohibi bolgan

Sozlar

645

oxiratning ba`zi binolarida yrlashtirishi va ist`moli hikmat taqozosidir. Chunki xarob bolgan dunyoning zarralarini dunyoda qoldirmoq yoki yoqlikka otmoq isrofdir. Va shu haqiqatdan juda muazzam bir "Hikmat Qonuni"ning uchi korinadi. Ham modomiki shu dunyoning juda kop asarlari va ma`naviyati va mvalari va jin va ins kabi mukallaflarning amallarining natijasi, amallarining sahifalari, ruhlari, jasadlari oxirat bozoriga yuboriladi. Albatta u samaralarga va ma`nolarga xizmat qilgan va dostlik qilgan zamin zarralari ham vazifa nuqtasida oziga kora takammul etgandan song, ya`ni hayot nuriga kop marta xizmat va mazhar bolgandan song va hayoti tasbhlarga mador bolgandan song shu xarob boladigan dunyoning vayronalari ichida shu zarralarni ham boshqa olamning binosida joylashtirmoq adolat va hikmat taqozosidir. Va shu haqiqatdan juda muazzam bir "Adolat Qonuni"ning uchi korinadi. Ham modomiki ruh jismga hokim bolgani kabi, jonsiz moddalarda ham qadarning yozgan taqviniy amrlar u moddalarga hokimdir. U moddalar qadarning ma`naviy yozuviga kora mavq va nizom olib biladilar. Masalan: Tuxumlarning navlarida va nutfalarning qismlarida va danaklarning sinflarida va uruglarning jinslarida qadarning boshqa-boshqa yozgan taqviniy amrlari jihati ila boshqa-boshqa maqom va nur sohibi boladilar. Va u modda e`tibori ila mohiyatlari(Izoh1) bir hukmida bolgan u moddalar hadsiz muxtalif mavjudotga manba boladilar. Boshqa-boshqa maqom va nur sohibi boladilar. Albatta hayotga oid xizmatlar va hayotdagi Allohni tasbh qilishda dafalarcha bir zarra bolgan bolsa va xizmat etgan bolsa, u zarraning ma`naviy pshonasida u ma`nolarning hikmatlarini hch bir narsani yoqotmagan qadar qalami ila qayd etishi ilmiy ihota taqozosidir. Va shunda juda muazzam bir "Ilmi Muhit Qonuni"ning uchi korinadi. Unday bolsa zarralar(Izoh2) qarovsiz-egasiz emaslar. Sozning qisqasi: Otgan ytti qonun, ya`ni Rububiyat Qonuni, Karam Qonuni, Jamol Qonuni, Rahmat Qonuni, Hikmat Qonuni, Adolat Qonuni, Ilmiy Ihota Qonuni kabi juda kop muazzam qonunlarning koringan uchlari orqalarida bittadan Ismi A`zam va u Ismi A`zamning muazzam tajalliysini korsatadi. Va u tajalliydan tushuniladiki: Boshqa mavjudot kabi shu dunyodagi zarralarning almashinishi ham goyat oliy hikmatlar uchun qadarning chizgan hududi ustiga
(Izoh1)

Ha, butun ular bu tort unsurdan tashkil topgandir. Vodorod, kislorod, azot, uglerod kabi moddalardan tashkil boladilar. Moddacha bir sanala olarlar. Farqlari yolgiz qadarning ma`naviy yozuvidadir. (Izoh2) Shu javob etti "Modomiki" kalimalariga boqar.

Sozlar

646

qudratning brgan taqviniy amrlariga kora hassos bir ilmiy mzon ila javalon etadilar. Xuddi boshqa yuksak bir olamga(Izoh3) ktishga hozirlanadilar. Unday bolsa jonli jismlar u sayyor zarralarga goyo bittadan maktab, bittadan qarorgoh, bittadan tarbiya yurti hukmidadir. Va unday bolganiga qat`iy bir qanoat ila hukm etilabilir. Al-hosil: Birinchi Sozda aytilgani kabi va isbot etilgani kabi; hamma narsa "Bismilloh" dr. Xullas, butun mavjudot kabi har bir zarra va zarralarning har bir toifasi va maxsus har bir jamoati hol lisoni ila "Bismilloh" dr, harakat etar. Ha, otgan uch nuqta siri ila har bir zarra harakati boshida hol lisoni ila Bismillahir rohmanir rohiym dr. Ya`ni: "Mn, Allohning nomi ila, hisobi ila, ismi ila, izni ila, quvvati ila harakat qilaman". Songra harakatining oxirida har bir san`atli asar kabi har bir zarra, har bir toifasi hol lisoni ila drki, bir madhiya qasidasi hukmida bolgan san`atli bir maxluqning naqshida qudratning kichik bir qalam uchi hukmida ozini korsatar. Balki har biri; ma`naviy, Rabboniy, muazzam, hadsiz boshli bir gramofonning bittadan plastinkasi hukmida bolgan san`atli asarlarning ustida aylangan va Rabboniy hamdu sanolar qasidasi ila u san`atli asarlarni gapirtirgan va Allohni tasbh sh`rlarini oqittirgan bittadan igna boshi suratida ozini korsatadilar.

(Izoh3)

Chunki shubhasiz goyat javvodona bir faoliyat ila shu nursiz va past olamda juda kasrat ila hayot nurini sochmoq va yoqmoq, hatto eng past moddalarda va sasigan jismlarda kasrat ila yangi bir hayot nurini ishiqlantirmoq, u nursiz va qiymatsiz moddalarni hayot nuri ila latofatlantirmoq, jilolantirmoq yaqqollikka yaqin ishora etadiki: Goyat latif, yuksak, pok, hayotdor boshqa bir olamning hisobiga shu nursiz, jonsiz olamni; zarralarning harakati ila, hayotning nuri ila jilolantirmoqda, eritmoqda, gozallashtirmoqda. Goyo latif bir olamga ketmoq uchun ziynatlantirmoqda. Xullas, bashar hashrini aqliga sigishtirmagan tor aqlli odamlar Qur`onning nuri ila kuzatsalar, koradilarki: Butun zarralarni bir qoshin kabi hashr qiladigan qadar muhit bir "Qayyumiyat Qonuni" korinmoqda, shubhasiz tasarruf etmoqda.

Sozlar

647

***

Sozlar

648

OTTIZ BIRINCHI SOZ

Me`roji Nabaviyaga Doirdir (S.A.V.)

Sozlar

649

ESLATMA: Me`roj masalasi iymoniy ruknlarning asoslaridan song turadigan bir natijadir. Va iymon ruknlarining nurlaridan madad oladigan bir nurdir. Iymon ruknlarini qabul etmagan dinsiz mulhidlarga qarshi albatta shaxsan ozi isbot etilmas. Chunki Allohni bilmagan, Paygambarni tanimagan va farishtalarni qabul etmagan yoki samovotning vujudini inkor etgan odamlarga Me`rojdan bahs etilmas. Avvalo, u ruknlarni isbot qilmoq kerak boladi. Modomiki shunday ekan, biz Me`rojda aqldan uzoq kormoq ila vasvasaga tushgan bir mo`minni muxotob qabul qilib, unga qarshi bayon etajakmiz. Orasira tinglash maqomida bolgan mulhidni nazarga olib, sozni chiroyli soylaymiz. Ba`zi sozlarda Me`roj haqiqatininig bir qism yogdulari zikr etilgandi. Birodarlarimning qattiq iltimoslari ila alohida-alohida u yogdularni haqiqatning asli ila birlashtirmoq va kamoloti Ahmadiyaning (S.A.V.) jamoliga birdan bir oyna qilmoq uchun inoyatni Allohdan istadik.

Sozlar
Avvalgi azim oyatning azim xazinasidan birgina

650
olmoshida bir ba-

logat dasturiga tayangan ikki ramzning masalamizga munosabati bolgani uchun, i`joz bahsida bayon etilgan tarzda yozamiz. Xullas, Qur`oni Hakim Habibi Akram Alayhi Afzalussolatu va Akmalussalamning Me`rojining boshi bolmish Masjidi Haromdan Masjidi Aqsoga qilingan sayrini zikr etgach ketidan: der. Va bu kalom ila Sura-i da ishora qilingan Me`rojning natijalariga ramz etgan dagi olmosh yo

Janobi Haqqa taalluqli va yoki Paygambargadir (S.A.V.). Paygambarga kora bolsa, balogat qonuni va sozning kelishiga kora shunday ifoda etadiki: Bu juz`iy sayohatda bir umumiy sayr va bir kulliy yuksalish borki, to Sidrat-ul Muntahoga, to Qobi Qavsaynga qadar ismlarning kulliy martabalarida koziga, qulogiga tasodif etgan Rabboniy oyatlarni va Ilohiy garoyib san`atlarni eshitgan, korgandir der. U kichik juz`iy sayohatni ham kulliy, ham mahshari ajoyib bir sayohatning kaliti hukmida korsatadi. Agar olmosh Janobi Haqqa oid bolsa, shunday boladiki: Bir abdini bir sayohatda huzuriga da`vat etib, bir vazifa ila vazifalantirmoq uchun Masjidi Haromdan Paygambarlar jam bolgan Masjidi Aqsoga yuborib, anbiyolar ila uchrashtirib, butun anbiyolarning usuli dinlariga mutlaq voris ekanini korsatgandan song to Sidrat-ul Muntahoga, to Qobi Qavsaynga qadar mulk va malakutida kezdirdi... Xullas, garchi u bir abddir va u sayohat bir juz`iy Me`rojdir, lekin bu abdning butun koinotga aloqador bolgan bir omonat barobaridadir. Ham shu koinotning rangini ozgartiradigan bir nur barobardir. Ham abadiy saodatning eshigini ochadigan bir kalit barobar bolgani uchun Janobi Haq ozini "Butun narsalarni eshitguvchi va korguvchi" sifati ila tavsiflaydi. Toki u omonat, u nur, u kalitning olamshumul va muhit va umum koinotga oid va butun maxluqotni qamragan hikmatlarini korsatsin. Bu buyuk sirning "Tort Asos"i bor. Birinchisi: Me`rojning lozimlik siri nimadir?

Sozlar
Ikkinchisi: Me`rojning haqiqati nimadir? Uchinchisi: Me`roj hikmati nimadir? Tortinchisi: Me`rojning samaralari va foydasi nimadir?

651

BIRINCHI ASOS Me`rojning lozimlik siri: Masalan, aytiladiki, Janobi Haq dir. Har

narsaga har narsadan ham yaqindir. Jismdan, makondan munazzahdir. Har valiy qalbi ichida U bilan korisha olar. Nima sababdan Valoyati Ahmadiya (S.A.V.) har valiy oz qalbida muvaffaq bolgan munojotga Me`roj kabi uzun bir sayohatning natijasidan songgina muvaffaq boladi? Javob: Bu nozik masala sirini ikki tamsil ila fahmga yaqinlashtiramiz. On Ikkinchi Sozning Qur`on i`jozining sirlari va Me`roj siri haqida bolgan shu ikki tamsilini tingla: Birinchi tamsil: Bir Sultonning ikki xil muqolamasi, suhbati, korishmogi bordir. Ikki tarzda xitobi, iltifoti bordir. Birisi: Juz`iy bir ish yuzasidan omi bir raiyati ila xususiy bir hojatga doir xos bir telefonda suhbat etmoqdir. Ikkinchisi: Eng buyuk sultonlik unvoni ila va eng buyuk xalifalik nomi ila va umumiy hokimlik martabasi ila va amrlarini atrofga yoyish va namoyish maqsadida u ishlar ila aloqador bir elchisi ila yoki u amrlar ila munosabatdor katta bir ma`muri ila gaplashmoqdir, suhbat qilmoqdir. Va haybatini izhor etgan oliy bir farmon ila bir muqolamadir. Xullas, shu tamsil kabi shu koinot Xoliqining va

Malik-ul Mulk va Malakutning va Azal va Abad Hokimining ikki xil muqolamasi, suhbati, iltifoti bordir. Birisi juz`iy va xos, boshqasi kulliy va umumiy... Xullas, Me`roj valoyati Ahmadiyaning (S.A.V.) butun valiyliklardan ustun bir kulliyat, bir ulviyat suratida bir korinishdirki, butun koinotning Rabbi ismi ila va butun mavjudotning Xoliqi unvoni ila Janobi Haqning suhbatiga va munojotiga musharrafiyatdir.

Sozlar

652

Ikkinchi Tamsil: Bir odam qolidagi bir oynani quyoshga qarshi tutar. U oyna ozi miqdoricha bir ishiq va yetti rangni jamlagan bir ziyoni, bir aksni quyoshdan olar. Shuning nisbatida quyosh bilan munosabatdor bolar, suhbat etar. Va u ishiqli oynani qorongi xonasiga va yoki tepasi tom ila yopilgan kichik, xususiy bogiga qaratsa, quyosh qiymati nisbatida emas, balki u oyna qobiliyati miqdoricha foydalanishi mumkin. Boshqasi esa oynani qoyar, togridan-togriga quyoshga qarshi chiqar, hashamatini korar, azamatini anglar. Songra juda yuksak bir toqqa chiqar, quyoshning juda keng porloq hokimiyatini korar va shaxsan pardasiz u bilan korishar. Songra qaytar, xonasidan yoki bogining tomidan keng derazalar ochar, osmondagi quyoshga qarshi yollar qilar, haqiqiy quyoshning doimiy ziyosi ila suhbat etar, gaplashar. Va shunday qilib minnatdorona bir suhbat qura olar va ayta olar: "Ey yer yuzini ishigi ila charogon etgan va zaminning yuzini va butun gullarning yuzlarini kuldirgan dunyo gozali, kok nozdori bolgan nozanin quyosh!. Ular kabi mening xonachamni, bogchamni isintirding va charogon etding, butun dunyoni charogon etganing va yer yuzini isintirganing kabi". Holbuki avvalgi oyna sohibi bunday deyolmas. U oyna qaydi ostida quyoshning aksi esa asarlari chegaralangandir, u qaydga koradir. Xullas, Shamsi Azal va Abad Sultoni bolgan Zoti Ahad va Samadning tajalliysi insoniy mohiyatga hadsiz martabalarni ichiga olgan ikki surat ila namoyon bolar: Birinchisi: Qalb oynasiga uzangan bir nisbati Rabboniya ila bir tazohurdirki, har kas iste`dodiga hamda martabalar oshishda sayri sulukiga ism va sifatlarning tajalliylariga nisbatan juz`iy va kulliy u Shamsi Azaliyning nuriga va suhbatiga va munojotiga mazhariyati bor. Aksar ism va sifatlarning soyasida borgan valiyliklarning darajalari shu qismdan kelib chiqadi. Ikkinchisi: Insonning jome`iyati va koinot daraxtining eng munavvar mevasi bolganidan butun koinotda jilvalari namoyon bolgan asmoyi husnani birdan ruhining oynasida korsata olish jihati ila Janobi Haq zotining tajalliysi ila va asmoyi husnaning a`zamiy martabada inson navining ma`nan eng buyuk bir kishisiga muazzam tajalliy tazohur etarki, bu tazohur va tajalliy Hz.Muhammad (S.A.V.) Me`rojining siridir. Uning valiyligi risolatiga mabda` bolar. Valiylikki, soyadan otar, ikkinchi tamsilning birinchi odamiga oxshar. Risolatda soya yoqdir, togridan-togriga Zoti Zuljalolning ahadiyatiga boqar, ikkinchi tamsilning ikkinchi odamiga oxshar. Me`roj esa valoyati Ahmadiyaning (S.A.V.) eng buyuk karomati, ham eng yuksak darajasi bolganidan, risolat martabasiga inqilob etgan. Me`rojning botini valiylikdir, xalqdan Haqqa borgan. Me`rojning zohiri risolatdir, Haqdan xalqqa kelmoqda. Valiylik qurbiyat martabalarida

Sozlar

653

sulukdir. Kop martabalarni bosib otishga va bir darajada vaqtga muhtojdir. Buyuk nur bolgan risolat esa Ilohiy qurbiyatning maydonga kelishining siriga qaraydiki, bir lahza kifoyadir. Shuning uchun hadisda deyilgan: "Bir onda borib kelgan". Endi, tinglash maqomida bolgan mulhidga deymizki: Modomiki bu koinot goyat muntazam bir mamlakat, goyat muhtasham bir shahar, goyat ziynatli bir saroy hukmidadir. Albatta, uning bir hokimi, bir sohibi, bir ustasi bordir. Modomiki bunday hashamatli bir Maliki Zuljalol, bir Hakiymi Zulkamol, bir Sone`i Zuljamol bordir. Ham modomiki umum u olamga, u mamlakatga, u shaharga, u saroyga aloqadorlik korsatgan hamda havas va tuygulari ila barchasiga munosabatdor va nazari kulliy bolgan bir inson bordir. Albatta u Sone`i Muhtasham u kulliy nazarli va umumiy idrokli bolgan inson ila yuksak, a`zamiy bir munosabati bolajakdir va unga muqaddas bir xitobi va oliy bir tavajjuhi bolajakdir. Ham modomiki Odam Alayhissalomdan hozirga qadar shu munosabatga noil bolganlarning ichida alomatlarining shahodati ila, ya`ni Yer kurrasining yarmini va insoniyatning beshdan birini tasarrufi doirasiga olgani va koinotning ma`naviy shaklini ozgartirgani, ishiqlantirgani kabi, eng a`zamiy martabada u munosabatni Muhammadi Arabiy Sallallohu Alayhi Vasallam korsatgandir. Shunday ekan, u munosabatning eng a`zamiy bir martabasidan iborat bolgan Me`roj unga eng loyiq va eng uygundir.

IKKINCHI ASOS Me`rojning haqiqati nimadir? Javob: Zoti Ahmadiyaning (S.A.V.) kamolot martabalarida sayri sulukidan iboratdir. Ya`ni, Janobi Haqning tartibi maxluqotda tajalliy ettirgan boshqaboshqa ism va unvonlar ila rububiyat saltanatida tashkil etgan tadbir va ijod doiralarida hamda u doiralarda bittadan rububiyat arshi va bittadan tasarruf markaziga mador bolgan bir osmon tabaqasida namoyon etgan rububiyat asarlarini bir-bir u xos abdiga korsatmoq ila u abdni ham butun kamoloti insoniyani ozida jamlagan, ham butun Ilohiy tajalliylarga mazhar, ham butun koinot tabaqalariga nozir va rububiyat saltanatining e`lonchisi va Alloh marziyotining muballigi va koinot tilsimining kashshofi qilmoq uchun Buroqqa mindirib, yashin kabi samovotni sayr qildirib, martabalarni oshtirib, oy kabi manzildan manzilga, doiradan doiraga Alloh rububiyatini tomosha ettirib, u doiralarning samolarida maqomlari bolgan va dostlari bolgan anbiyolarni birma-bir korsatib, to Qobi Qavsayn maqomiga chiqargan, ahadiyat ila kalomiga va

Sozlar

654

ru`yatiga musharraf qilgandir. Shu yuksak haqiqatga ikki tamsil durbini ila boqsa boladi. Birinchisi: Yigirma Tortinchi Sozda izoh etilganidek, qandayki bir podshohning oz hukumati doiralarida boshqa-boshqa unvonlari va raiyatining tabaqalarida boshqa-boshqa nom va vasflari va saltanatining martabalarida turli-tuman ism va nishonlari bordir. Misol uchun: Adliya doirasida hokimi odil va mulkiyada sulton va askariyada qomondoni a`zam va ilmiyada xalifa va hokazo... boshqa ism va unvonlari bordir. Har bir doirada bittadan ma`naviy taxti hukmida bolgan maqomi va kursisi bolar. U birgina podshoh saltanat doiralarida va hukumat tabaqalari martabalarida ming xil ism va unvon sohibi bola olar. Bir-birining ichida minglab saltanat taxti bola olar. Goyo u hokim har bir doirada ma`naviy shaxsiyat e`tibori ila va telefoni ila mavjud va hozir bolar, bilar. Va har tabaqada qonuni ila, nizomi ila, mumassili ila korinar, korar. Va har martabada parda orqasida hukmi ila, ilmi ila, quvvati ila idora qilar, kuzatar. Va har bir doiraning boshqa bir markazi, bir manzili bordir. Ahkomlari bir-biridan boshqadir. Tabaqalari bir-biridan boshqadir. Xullas, shunday bir sulton ozi istagan bir zotni butun u doiralarida kezdirib, har doiraga maxsus shoxona saltanatini va hokimona amrlarini korsatib, doiradan doiraga, tabaqadan tabaqaga kezdirib, huzurigacha keltirar. Songra butun u doiralarga taalluqli ba`zi umumiy kulliy amrlarni unga omonat qilib berar, yuborar. Xuddi bu misol kabi, Azal va Abad Sultoni bolgan Rabbul Olamiyn uchun rububiyatining martabalarida boshqa-boshqa, faqat bir-biriga boqar sha`n va nomlari bordir. Va uluhiyatining doiralarida boshqa-boshqa, faqat bir-biri ichida korinadigan ism va alomatlari bordir. Va hashamatli ijrootida boshqa-boshqa, ammo bir-biriga oxshash tajalliy va jilvalari bordir. Va qudratining tasarrufotida boshqa-boshqa, faqat bir-birini his ettirgan unvonlari bordir. Va sifatlarining tajalliylarida boshqa-boshqa, faqat bir-birini korsatadigan muqaddas zuhurlari bordir. Va ishlarining jilvalarida turli-tuman, faqat bir-birini mukammallashtiradigan tasarrufoti bordir. Va rango-rang san`antida va san`atli asarlarida turlituman, ammo bir-birini tomosha etadigan hashamatli rububiyati bordir. Xullas, shu buyuk sirga binoan koinotni hayratkorona ajib bir tartib ila tartiblagan. Eng kichik maxluqot tabaqalaridan bolgan zarralardan to samovotga va samovotning birinchi tabaqasidan to arshi a`zamga qadar bir-biri ustida tashkilot bor. Har bir samo bir boshqa olamning tomi va rubibiyat uchun bir arsh va Allohning tasarrufoti uchun bir markaz hukmidadir. U doiralarda va u tabaqalarda garchi ahadiyat e`tibori ila jami ismlar topilishi mumkin. Butun unvonlar ila tajalliy etar. Faqat qandayki adliyada hokimi odil unvoni asosiydir, hokimdir, boshqa unvonlari u yerda uning amriga boqar, unga tobedir. Xuddi

Sozlar

655

shuningdek, har bir maxluqot tabaqalarida, har bir samoda bir ism, bir Ilohiy unvon hokimdir. Boshqa unvonlar ham uning zimnidadir. Masalan, Qodiyr Ismiga mazhar Hazrati Iso Alayhissalom qaysi samoda Paygambar Alayhissolatu Vassalam ila uchrashgan bolsa, demak osha samo doirasida Janobi Haq Qodiyr unvoni ila bizzot u yerda tajalliy etadi. Masalan, Hazrati Muso Alayhissalomning maqomi bolgan samo doirasida eng kop hukm suradigan unvon Hazrat Muso Alayhissalom noil bolgan Mutakallim unvonidir va hokazo... Xullas, Zoti Ahmadiya Alayhissolatu Vassalom ismi a`zamga noil va nubuvvati umumiy va barcha ismlarga mazhar bolgani uchun, albatta barcha rububiyat doiralari ila aloqadordir. Albatta, u doiralarda maqom sohibi bolgan anbiyolar ila korishmoq va barcha tabaqalardan otmoq Me`roj haqiqatini taqozo etadi. Ikkinchi Tamsil: Qandayki bir sultonning unvonlari orasida Qomondani A`zam unvoni askariy doiralarning armiya qomondoni kabi kulliy va keng bir doiradan tortib to on boshi doirasiday juz`iy va xususiy har bir doirada bir zuhuri, bir jilvasi bordir. Masalan, bir askar u qomodonlik oliy unvonining namunasini on boshi shaxsida korar, unga itoat etar, undan amr olar. U askar on boshi bolganida, chovush doirasidagi qomondonlik doirasi nazari ostiga kirar, unga qarar. Keyin chovush bolsa, u payt qomondonlik namunasini va jilvasini mulozim doirasida korar. U maqomda unga xos bir mansab kursisi bolar. Va hokazo... Yuz boshi, ming boshi, general, marshal doiralaridan har birida doiralarning katta va kichikligi nisbatida u qomondonlik unvonini korar. Endi, bir askarni u qomondoni a`zam askariy doiralarning aloqador boladigan bir vazifa ila vazifalantirmoq istasa, bir taftishchi kabi har doirani korib va koradigan bir maqom berishni istasa, albatta, u qomondoni a`zam u askarni on boshi doirasidan boshlab to eng buyuk doirasiga qadar bir-bir kezdiradi, toki korsin, korilsin. Songra huzuriga qabul etib suhbatiga musharraf qilib, nishon va farmon berib iltifot korsatadi va kelgan joyigacha bir onda eltib qoyadi. Shu tamsilda bir nuqtani nazarga olmoq lozimki, agar podshoh ojiz bolmasa, zohiriy bolgani kabi ma`naviy jihatida ham iqtidori bolsa, u payt general, marshal, mulozim kabi shaxslarni vakil qilmas. Har yerda shaxsan ozi hozir bolar. Faqat ba`zi pardalar ostida va maqom sohibi shaxslarning orqasida togridan-togri amrni u berar. Ba`zi komil valiy bolgan podshohlar kop doiralarda ba`zi shaxslar suratida ijrootini bajargani rivoyat etilar. Shu tamsil orqali korganimiz haqiqat esa, ojizlik uning ichida bolmagani uchun, togridan-togriga har bir doirada amr va hukm qomondoni a`zamdan keladi. Uning amri ila, irodasi ila, quvvati iladir.

Sozlar

656

Xullas, shu tamsil kabi, Arz va Samovot Hokimi, Amri Kun Fayakunga molik, Amiri Mutlaq bolgan Azaliy va Abadiy Sulton maxluqoti tabaqalarida jarayon etayotgan va mukammal itoat va intizom ila boysundirilgan, amrlar va qomondonligining shuunoti va zarralardan sayyoralarga va pashshadan samovotga qadar bolgan maxluqot tabaqalari va mavjudot toifalarida katta-kichik, juz`iy-kulliy tabaqalari va toifalari boshqa-boshqa, faqat bir-biriga boqadigan bir tarzda bittadan rububiyat doirasi, bittadan hokimiyat tabaqasi korinmoqda. Endi butun koinotdagi oliy maqsadlarni va buyuk natijalarni tushunadigan va butun tabaqalarning boshqa-boshqa ubudiyat vazifalarini kormoq ila Zoti Kibriyoning rububiyat saltanatini, hokimiyat hashamatini mushohada etib, u zotning marziyoti nimalar ekanini anglamoq va uning saltanatida e`lonchi bolmoq uchun, har holda u tabaqalar va doiralarga bir sayri suluk bolajakdir. Toki a`zamiy doirasining unvoni bolgan Arshi A`zamiga kirsin, to Qobi Qavsaynga, ya`ni imkon va vujub ortasida Qobi Qavsayn ila ishora qilingan maqomga kirsin va Zoti Jaliyli Zuljamol ila korishsinki, shu sayri suluk bolsa Me`rojning haqiqatidir. Har bir inson aqli ila xayol tezligidagi sayri, har bir valiy qalbi ila yashin tezligida kezishi va jismi nuroniy bolgan har bir malak ruh tezligida Arshdan Farshga, Farshdan Arshga qatnovi, jannat ahli insonlarning Buroq tezligida hashr maydonidan besh yuz yildan ortiq masofadan Jannatga chiqishlari bolgani kabi, nur va nur qobiliyatida va valiylar qalblaridan ham latif va oliklar ruhlaridan va maloikalar jismlaridan ham hafif va jasadi najmiy va badani misoliydan yanada zarif bolgan Ruhi Muhammadiyaning (S.A.V.) hadsiz vazifalariga mador va jihozlarining xazinasi bolgan jismi Muhammadiy (S.A.V.), albatta uning ustun ruhi ila Arshga qadar barobar ketajakdir. Endi tinglash maqomida bolgan mulhidga qaraymiz. Xotiraga keladiki, u mulhid qalbdan der: "Men Allohni tanimayman, Paygambarni bilmayman, qanday qilib Me`rojga ishonayin?" Biz ham deymizki: Modomiki shu koinot va mavjudot bor va ichida ishlar va ijod bor. Ham, modomiki muntazam bir fe`l foilsiz bolmas. Ma`nodor bir kitob kotibsiz bolmas. San`atli bir naqsh naqqoshsiz bolmas. Albatta, shu koinotni toldirgan hakimona ishlarning bir foili va yer yuzining faslma-fasl yangilab turguvchi hayratli naqshlarining, ma`nodor maktublarining bir kotibi, bir naqqoshi bordir. Ham, modomiki bir ishda ikki hokimning bolishi u ishning intizomini buzadi. Ham modomiki, chivin qanotidan to samovot qandiliga qadar mukammal bir intizom bor. Unday bolsa, u hokim birdir. (Bir bolmasa) chunki har narsada san`at va hikmat shu daraja ajibdirki, u narsaning san`atkori har narsaga muqtadir boladi, har bir ishni biladigan bir darajada qodiyri mutlaq bolishi lozim. Shunday ekan, bir bolmasa, mavjudot adadicha ilohlarning bolishi lozim keladi. U ilohlar ham bir-birlariga zid, ham bir-birlariga oxshash

Sozlar

657

boladilar va u holda shu ajib intizomning buzilmasligi yuz ming karra maholdir. Ham, modomiki shu mavjudot tabaqalari bir armiyadan ming karra yanada muntazam bir amr ila harakat qilgani yaqqol korinmoqda. Yulduzlarning, quyosh va oyning muntazam harakatlaridan tortib to bodom gullarigacha har bir toifa shu qadar muntazam, shu qadar mukammal bir suratda Qodiyri Azaliyning u toifaga bergan nishonlarni, shakllarni, gozal liboslarni va tayin etgan harakatlarni lashkardan ming karra yanada muntazam bir tarzda korsatmoqda. Unday bolsa shu koinotning mavjudoti, (uning amriga qarar va tobe bolar) gayb pardasi orqasida bir Hokimi Mutlaqi bordir. Ham, modomiki u Hokim butun qilgan hakimona ijroot shahodati ila, ham namoyon etgan hashamat asarlari ila bir Sultoni Zuljaloldir. Ham, korsatgan ehsonlari ila goyat Rahiym bir Rabbdir. Ham, namoyon etgan gozal san`atlari ila san`atparvar va san`atini juda ham sevadigan bir Sone`dir. Ham, korsatgan bezashlar va aqllarni lol qoldiruvchi san`atlari ila idroklilarning tahsin nazarini asarlariga jalb etmoq istagan bir Xoliqi Hakiymdir. Ham olamning yaratilishida korasatgan aqllarni hayratda qoldirgan bezashlarning ma`nosini va maxluqot qayerdan kelib qayerga ketajagini rububiyatining hikmati ila idroklilarga bildirmoq istagani anglashilmoqda. Albatta, bu Hokimi Hakiym va Sone`i Aliym rububiyatini korsatmoq istar. Ham, modomiki bu qadar korsatayotgan lutf va marhamat asarlari va san`at garoyiblari ila idroklilarga ozini tanittirmoq va sevdirmoq istar. Albatta, idroklilardan orzularini va ulardaki marziyoti nima bolganini bir muballig vositasi ila bildirajakdir. Shunday ekan, idroklilardan birisini tayin etib, u orqali u rububiyatini e`lon etajakdir. Va sevgan san`atlarini namoyish etish uchun bir e`lonchini huzurining yaqiniga musharraf qilib korsatishga vosita etajakdir. Va u oliy maqsadlarini boshqa idroklilarga bildirmoq ila kamolotini korsatish uchun bir kishini muallim qilib tayin etajakdir. Va shu koinotda joylashtirgan tilsim va shu mavjudotda yashirgan muammo-i rububiyat ma`nosiz qolmasligi uchun, har holda bir rahbar tayin etajakdir. Va korsatgan va nazarlarning tomoshasiga nashr etgan san`at gozalliklari foydasiz va bosh qolmasligi uchun ulardagi maqsadlarni dars beradigan bir rahbar tayin qilib qoyajakdir. Ham, marziyotini idroklilarga yetkazish uchun birisini butun idroklilardan ustun bir maqomga chiqarajak va marziyotini unga bildirajak, ularga yuborajakdir. Modomiki haqiqat va hikmat shuni lozim topmoqda va shu vazifaga eng loyiq Hazrati Muhammad Alayhissolatu Vassalamdir. Chunki yolgiz ozi eng mukammal bir suratda u vazifalarni qilgandir. U tashkil etgan Islom olami va korsatgan Islomiyat nuri bir odil va sodiq shohiddir. Shunday bolgach, u zot togridan-togri butun koinot ustiga chiqib, butun mavjudotdan otib bir maqomga kirmoq lozimdirki, butun mahluqotning Xoliqi ila umumiy, yuksak, kulliy bir suhbat etsin. Xullas, Me`roj ham bu haqiqatni ifoda etadi.

Sozlar

658

Al-hosil: Modomiki shu buyuk koinotni mazkur maqsadlar kabi juda buyuk maqsadlar va juda buyuk goyalar uchun shu suratda tashkil, tartib va bezagan ekan, ham modomiki shu mavjudot ichida shu umumiy rububiyatni butun nozikliklari ila, shu azim uluhiyat saltanatini butun haqiqatlari ila koradigan inson navi bor ekan, albatta, u Hokimi Mutlaq u inson ila sozlashajakdir, maqsadlarini bildirajakdir. Modomiki har inson juz`iyatdan va sufliyatdan chiqib eng yuksak bir kulliy maqomga chiqa olmaydi. U Hokimning kulliy xitobiga shaxsan muxotob bola olmaydi. Albatga, u insonlar ichidan ayrim xos kishilar u vazifa ila vazifalangan bolajaklar. Toki ikki jihat ila munosabati bolsin. Ham inson bolishi kerak, toki insonlarga muallim bolsin. Ham ruhan goyat yuksak bolishi kerakki, to togridan-togri xitobga noil bolsin. Modomiki endi shu insonlar ichida shu koinot Sone`ining maqsadlarini eng mukammal bir suratda bildirgan va shu koinot tilsimini kashf etgan va yaratilishning muammosini ochgan va rububiyat saltanati gozalliklariga eng mukammal ravishda e`lonchilik qilgan zot Muhammad Alayhissolatu Vassalamdir. Albatta, butun inson fardlari ichida shunday bir ma`naviy sayri suluki bolajakdirki, jismoniy olamda sayru-sayohat suratida bir Me`roji bolajakdir. Yetmish ming parda ta`bir qilingan ismlar barzohi hamda sifat va fe`llarning tajalliyi va mavjudot tabaqalarining orqasiga qadar martabalar osha otajakdir. Xullas, Me`roj budir. Yana xotirga keladiki: Ey tinglovchi! Sen qalbingdan demoqdasanki: "Qanday qilib ishonay, hamma narsadan ham eng yaqin bolgan bir Rabbga minglab yillik masofani bosib, yetmish ming pardadan otgandan keyingina u bilan korishmoq ne demakdir?" Biz bunday deymizki: Janobi Haq har narsaga har narsadan ham yaqindir. Ammo har narsa undan benihoyat uzoqdir. Qandayki Quyoshning idroki va nutqi bolsa, sening qolingdagi oyna vositasi ila sen ila gaplasha olar. Istagani kabi senda tasarruf etar. Balki oyna misol sening koz qorachigingdan ham senga yanada yaqin bolgani holda, sen tort ming yil qadar undan uzoqsan, hech bir jihatda unga yaqinlasha olmaysan. Agar taraqqiy etsang, Oy maqomiga kelib, togridan-togriga bir muqobala nuqtasiga chiqsang, unga yolgiz bir nav oynadorlik qila olasan. Xuddi shuningdek, Shamsi Azal va Abad bolgan Zoti Zuljalol har narsaga har narsadan ham yaqin bolgani holda, har narsa Undan benihoyat uzoqdir. Faqat butun mavjudotdan oshib otib, juz`iyatdan chiqib, kulliyat tabaqalarida bora-bora minglab pardalardan otib, to jamiki mavjudotni qamragan bir ismiga yaqinlashar, undan ham oldda kop martabalarni bosib otar. Songra bir navi yaqinlikka musharraf bolar. Ham masalan, bir askar qomondoni a`zamning ma`naviy shaxsidan juda uzoqdir. U askar qomondonini on boshilikda korgan kichik bir namuna ila goyat uzoq bir masofadan, ma`naviy juda kop pardalar orqasidan unga boqar. Haqiqiy uning ma`naviy

Sozlar

659

shaxsi ila yaqin bolmoq esa mulozimlik, yuzboshilik, mingboshilik kabi kop kulliy martabalardan otmoq lozim boladi. Holbuki, qomondoni a`zam amri ila, qonuni ila, nazari ila, hukmi ila, ilmi ila suratan bolgani kabi ma`nan ham qomondon bolsa, shaxsan oz zoti ila ul askarning yonida hozirdir, korar. Shu haqiqat On Oltinchi Sozda goyat qat`iy bir suratda isbot etilgani uchun, u bilan kifoyalanib, bu yerda tugatamiz. Yana xotirga keladiki, sen qalbingdan deysan: "Men samovotni inkor etaman, maloikalarga ishonmayman. Qanday qilib bir insonning samovotda kezmogiga, maloikalar bilan korishmogiga ishonay?" Ha, aqli kozida bolgan va kozini esa parda qoplagan seningdek odamlarga soz anglatmoq va bir narsani korsatmoq, albatta mushkuldir. Faqat haq shu qadar porloqdirki, korlar ham kora olgani uchun biz ham deymizki: Keng fazo olami, hammaning e`tiroficha efir ila toladir. Ziyo, elektr toki, harorat kabi boshqa oquvchi latif moddalar u fazoni toldirgan bir moddaning mavjudligiga dalolat etar. Mevalar daraxtini, gullar chamanzorlarini, boshoqlar dalalarini, baliqlar dengizini shaksiz korsatgani kabi, shu yulduzlar ham albatta asoslarini, dalasini, dengizini, chamanzorining vujudini aqlning koziga pesh qiladilar. Modomiki yuksak olamda muxtalif shakllanishlar bolib, turli vaziyatlarda turli ahkomlar korinadi. Unday bolsa u ahkomlarning asoslari bolgan samovot muxtalifdir. Insonda jismdan boshqa qandayki aql, qalb, ruh, xayol, hofiza kabi ma`naviy vujudlar ham bor. Albatta, insoni akbar bolmish olamda va shu inson mevasining daraxti bolmish koinotda jismoniy olamdan boshqa olamlar bor. Ham, Yer olamidan to Jannat olamiga qadar har bir olamning bittadan samosi bordir. Ham, malaklar haqida deymizki: Sayyoralar ichida ortacha va yulduzlar ichida kichik va xira bolgan Yer kurrasida mavjudotlar ichida eng qiymatdor va nuroniy bolgan hayot va idrok behisob bir suratda mavjuddirlar. Albatta, zulmatli bir xona hukmida bolgan shu arzga nisbatan ziynatli qasrlar, mukammal saroylar hukmida bolgan yulduzlar va yulduzlarning dengizlari bolgan osmonlar idrok va hayot sohiblari va juda kop va jinslari muxtalif bolgan malaklar va ruhoniylarning maskanlaridir. Juda qat`iy bir suratda "Ishorat-ul I`joz" nomidagi tafsirimda oyatida samovotning ham vujudi, ham kopligi isbot etilganidan va maloikalar haqida Yigirma Toqqizinchi Sozda ikki karra ikki tort bilish darajasida maloikalarning vujudini isbot qilganimizdan, ular ila kifoyalanib bu yerda tugatamiz.

Sozlar

660

Al-hosil: Efir moddasidan qilingan elektr, ziyo, harorat, joziba kabi oquvchi latif moddalarning madori bolgan va hadisda ishorasi ila sayyoralar va yulduzlarning harakatlariga moslashgan va Samon Yoli deb atalgan Mojarot-us Samodan to eng yaqin sayyoraga qadar turli vaziyat va shakllanishda yetti tabaqa, har bir tabaqa arz olamidan to barzoh olamiga, misol olamiga, to oxirat olamiga qadar bittadan olamning tomi hukmida bittadan osmonning mavjudligi hikmatan, aqlan lozimdir. Ham, xotirga keladiki: Ey mulhid! Sen deysan: "Ming qiyinchiliklar ila tayyora vositasi ila zorga bir-ikki kilometr yuqoriga chiqish mumkin. Qanday qilib bir inson jismi ila minglab yillik masofani bir necha daqiqa ichida bosib otar, ketar, kelar?" Biz ham deymiz: Yerday ogir bir jism, faningiz dalolatga kora yillik harakati davomida bir daqiqa ichida taqriban yuz sakson sakkiz soatlik masofani bosadi. Bir yilda taqriban yigirma besh ming yillik masofani bosib otadi. Ajabo, shu muntazam harakatni unga qildirgan va bir sopqon toshi kabi aylantirgan bir Qodiyri Zuljalol bir insonni arshga keltira olmasmi? Quyoshning tortish kuchi deb atalgan Rabboniy bir qonun ila Mavlaviy kabi atrofida juda ogir bolgan Yer jismini kezdirgan bir hikmat rahmati Rahmon jozibasi ila va Shamsi Azal muhabbatining injizobi ila bir inson jismini yashin kabi Rahmon arshiga chiqara olmasmi? Yana xotirga keladiki, demoqdasan: Xop mayli, chiqishi mumkin. Lekin nima uchun chiqqan? Nima keragi bor? Avliyolar kabi ruhi va qalbi ila ketsa etmas-mi? Biz ham deymizki: Modomiki Sone`i Zuljalol mulk va malakutidagi ajib oyatlarini korsatmoq va shu olamning tazgoh va manbalarini tomosha ettirmoq va insoniyat amallarining oxiratga taalluqli natijalarini koz ongiga keltirmoqni xohlagan ekan, albatta shu korilayotgan olamning kaliti hukmida bolgan kozini va eshitilayotganlar olamidagi oyatlarni tomosha etgan qulogini Arshga qadar barobar olishi lozim kelgani kabi ruhining hadsiz vazifalarga mador bolgan asbob va jihozlarining uskunasi hukmida bolgan muborak jismini ham to Arshga qadar barobar chiqarmogi aql va hikmat taqozosidir. Qandayki Jannatda Ilohiy hikmat jismni ruhga oshno qiladi. Chunki juda kop ubudiyat vazifalariga va hadsiz lazzatlar va alamlarga mador bolgan jasaddir. Albatta, u muborak jasad ruhga ortoq bolajakdir. Modomiki Jannatga jism ruh bilan birga ketar, albatta Jannat-ul Ma`voning jussasi bolgan Sidrat-ul Muntahoga

Sozlar

661

kotarilgan Zoti Ahmadiya (S.A.V.) ila muborak jasadini hamroh ettirmogi ayni hikmatdir. Yana xotirga keladiki, deysan: "Bir necha daqiqada minglab yillik masofani kesib otmoq aqlan maholdir?" Biz ham deymizki: Sone`i Zuljalolning hunarida harakatlar nihoyat darajada har xildir. Masalan, ovozning tezligi ila ziyo, elektr, ruh, xayolning tezliklari naqadar bir-biridan farq qilishlari ma`lum. Sayyoralarning ham harakatlari, fanda korsatilishicha, shu qadar har xildirki aql hayratdadir. Ajabo, latif jismi yuksalishda tez bolgan oliy ruhiga tobe bolmish ruh tezligidagi harakati qanday qilib aqlga xilof korinar? Hamda, masalan on daqiqalik uyqu chogida bir yildagina kecha oladigan holatlarni boshdan kechirasan. Hatto insonning bir daqiqada korgan tushi osha tush chogi eshitgan sozlari, aytgan gaplari toplansa, uygoq olamida bir kun, balki undan ham kop vaqt lozimdir. Demak, shunday boladiki, ayni bir zamon ikki shaxsga nisbatan biriga bir kun, ikkinchisiga esa bir yil hukmiga otar. Shu ma`noga bir tamsil ila boqki: Insonning harakatidan, top oqining harakatidan, ovozdan, ziyodan, elektrdan, ruhdan, xayoldan vujudga kelgan harakatlarning tezligini olchash uchun shunday bir soatni faraz qilaylikki, u soatning onta mili bor. Biri soatlarni korsatar. Ikkinchisi esa, undan oltmish karra yanada keng bolgan bir doirada daqiqalarni sanar. Uchinchisi undan ham oltmish karra yanada keng bir doira ichida soniyalarni, boshqasi oltmish karra yanada keng bir doirada solisalarni va hokazo robialarni, hamisalarni, sodisalarni, sabialarni, saminalarni, tasialarni, ashiralarni sanaydigan goyat muntazam azim bir doirada bittadan mil faraz qilamiz. Farazan soatni sanagan milning doirasi kichik soatimiz qadar bolsa, har holda ashiralarni sanagan milning doirasi yerning yillik harakat doirasi qadar, balki undan ham ortiq bolmogi lozim kelar. Endi ikki shaxs faraz qilaylik: Ulardan biri soatni sanaydigan milga mingandek u milning harakati tezligida tomosha qilmoqda. Ikkinchisi esa, ashiralarni sanovchi milga minib olgan. Bu ikki shaxsning ayni bir vaqtda korgan narsalari soatimiz bilan yerning yillik aylanish davri ortasidagi farq kabi korinishdan juda kop farqlari bordir. Xullas, zamon (chunki) harakatlarning bir rangi, bir tusi yoxud bir arqoni hukmida bolganidan, harakatlar uchun joriy bolgan bir hukm zamon uchun ham joriydir. Xullas, bir soatlik mashhudotimiz bir soatning soatni korsatuvchi miliga mingan idrokli shaxsning mashhudoti qadar bolgani va haqiqiy umri ham shu qadar bolgani holda, ashiralar miliga mingan shaxs kabi ayni zamonda u muayyan soatda Rasuli Akram Alayhissalotu Vassalam buroqi tavfiqi Ilohiyga minib chaqmoq kabi butun mumkinot doirasini bosib otib, mulk va malakut ajoyibotini korib, vujub doirasi nuqtasiga

Sozlar

662

chiqib, suhbatga musharraf bolib, Ilohiy Jamol ru`yatiga noil bolib, farmonni olib vazifasiga qayta olar va qaytgan va shundaydir. Yana xotirga keladiki: Aytasiz, "Togri, bolishi mumkindir. Lekin har mumkin ham sodir bolavermaydi. Buning oxshashi bormiki qabul etilsin? Oxshashi bolmagan bir narsaning yolgiz imkoni ila sodir bolishiga qanday hukm berib bolar?" Biz ham deymizki: Misollari shunchalik kopdirki, hisobga sigmas. Masalan, har koz sohibi kozi ila yerdan to Neptun sayyorasigacha bir soniyada chiqar. Har ilm sohibi aqli ila falakiyot ilmi qonunlariga minib yulduzlarning to orqasigacha bir daqiqada borar. Har iymon sohibi namozning af`ol va ruknlariga fikrini mindirib bir navi Me`roj ila koinotni orqasiga otib huzurga qadar ketar. Har qalb sohibi va komil valiy sayri suluk ila Arshdan va ism va sifatlar doirasidan qirq kunda ota olar. Hatto Shayxi Geyloniy, Imomi Rabboniy kabi ba`zi zotlarning sodiq xabarlariga kora, bir daqiqada Arshga qadar ruhoniy yuksalishlari boladi. Ham nuroniy jismdan tashkil topgan maloikalarning Arshdan farshga, farshdan Arshga qisqa bir vaqt ichida borishlari va kelishlari bordir. Ham Jannat ahli mahshardan Jannat boglariga qisqa bir vaqtda yuksaladilar. Albatta, bu qadar namunalar shuni korsatadilarki, butun avliyolarning sultoni, umum mo`minlarning imomi, umum Jannat ahlining raisi va umum maloikalarning maqbuli bolgan Zoti Ahmadiyaning (S.A.V.) sayri sulukiga vasila bolgan bir Me`rojning bolmogi hamda uning maqomiga munosib bir suratda bolishi ayni hikmatdir va goyat ma`quldir va shubhasiz bolgandir...

UCHINCHI ASOS Me`rojning hikmati nimadir? Javob: Me`rojning hikmati shu qadar yuksakdirki, bashar fikri ulasholmaydi. Shu qadar chuqurdirki, unga yetisholmaydi. Shu qadar nozik va latifdirki, aql bir ozi korolmaydi. Faqat ba`zi ishoralar ila haqiqatlari bilinmasa ham vujudlarini bildirib boladi. Shundayki: Shu koinotning Xoliqi shu sanoqsiz tabaqalarda vahdat nurini va ahadiyat tajalliyini korsatmoq uchun sanoqsiz tabaqalarining muntahosidan to mabda`i vahdatga bir boglaydigan ip suratida bir Me`roj ila bir mumtoz shaxsni butun maxluqot hisobiga oziga muxotob qabul qilib butun idroklilar nomiga Ilohiy maqsadlarini unga anglatmoq va u orqali bildirmoq va uning nazari ila

Sozlar

663

maxluqot oynasida san`at gozalligini, rububiyat mukammalligini mushohada etmoq va ettirmoqdir. Ham Sone`i Olamning asarlarining shahodati ila nihoyatsiz jamol va kamoli bordir. Jamol ham kamol, ikkisi ham mahbubi lizotihiydirlar, ya`ni shaxsan seviladilar. Shunday ekan, ul jamol va kamol sohibining jamol va kamoliga benihoyat bir muhabbati bordir. U benihoyat muhabbatni san`atli asarlarida kop tarzlarda namoyon bolmoqda. San`atli asarlarini sevar, chunki san`atli asarlarining ichida jamolini, kamolini korar. San`atli asarlar ichida eng sevimli va eng oliysi hayot sohiblaridir. Hayot sohiblari ichida eng sevimli va oliysi idrok sohiblaridir. Va idroklilar ichra jome`iyat e`tibori ila eng sevimlisi insonlar ichida bolar. Insonlar ichida esa iste`dodi tamomi ila inkishof etgan, butun san`atli asarlarda yoyilgan va koringan kamolotining namunalarini korsatgan shaxs eng sevimlidir... Xullas, Sone`i mavjudot butun mavjudotda yoyilgan muhabbat tajalliyining butun turlarini bir nuqtada, bir oynada kormoq va butun gozallik navlarini ahadiyat siri ila korsatmoq uchun yaratilish daraxtidan bir munavvar meva darajasida va qalbni u daraxtning asos haqiqatlarini ichiga oladigan bir urug hukmida bolgan bir zotni ul mabda-i avval bolgan urugdan to muntaho bolgan mevaga qadar bir boglovchi ip hukmida bolgan bir Me`roj ila u shaxsning koinot nomidan mahbubiyatini korsatmoq va huzuriga jalb etmoq va jamolining ru`yatiga musharraf etmoq va undagi muqaddas holatni bashqalarga ham ulashtirmoq uchun kalomi ila iltifot korsatib, farmoni ila vazifador etmoqdir. Endi shu oliy hikmatga boqmoq uchun ikki tamsil durbini ila diqqat ila kuzatamiz. Birinchi tamsil: On Birinchi Sozning tamsiliy hikoyasida batafsil bayon etilgani kabi, qandayki bir Sultoni Ziyshonning juda kop xazinalari va u xazinalarda juda kop javohirlar navlari mavjud bolsa, ham garoyib hunarlarda yuksak mahorati bolsa va hisobsiz ajib fanlarga ma`rifati, ihotasi bolsa, nihoyatsiz ulumi badiadan ilm va xabari bolsa... har jamol va kamol sohibi ozining jamoli va kamolini korish va korsatishni istashi siricha, albatta u sultoni zifunun ham bir namoyishgoh ochmoq istarki, ichida korgazmalar qoysin, toki insonlar nazariga saltanatining hashamatini, ham sarvatining dabdabasini, ham oz san`atining garoyiblarini, ham oz ma`rifatining hadyalarini izhor etib korsatsin. Toki ma`naviy jamol va kamolini ikki jihat ila mushohada etsin. Bir jihati: Bizzot nazari daqoiq-oshinasi ila korsin. Boshqasi: Boshqalarning nazari ila boqsin. Va shu hikmatga kora albatta ulkan, muhtasham, keng bir saroy qurmoqni boshlar. Shohona bir tarzda doiralarga, manzillarga taqsim qilar. Xazinalarining turli-tuman qiymatli duru-javharlari ila bezantirib, oz san`at qolining eng gozal, eng latif san`atlari ila ziynatlantirar. Fanlar va hikmatining eng nozik jihatlari ila nizomga solar. Va ilmlarining mo`jizakorona asarlari ila

Sozlar

664

yasatar, mukammallashtirar. Songra ne`matlarining har xillari ila, taomlarining lazizlari ila har toifaga xos dasturxonlarni solar. Bir umumiy ziyofat hozirlar. Songra raiyatiga oz kamolotini korsatmoq uchun ularni sayrga va ziyofatga taklif etar. Songra birisini Yovari Akram qilar, quyi tabaqa va manzillardan yuqoriga da`vat etar. Qavatlar osha qavatlarda, ust-ustdagi tabaqalarda kezdirar. U ajib san`atining uskunalarini va tazgohlarini va pastdan kelgan mahsulotning xazinalarini korsata-korsata, to xos doirasiga qadar keltirar. Butun u kamolotining ma`dani bolmish muborak zotini unga korsatmoq ila va huzuri ila uni sharaflantirar. Qasrning haqiqatlarini va oz kamolotini unga bildirar. Tomoshabinlarga rahbar tayin etar, yuborar. Toki u saroyning Sone`ini u saroyning ichidagilari ila, naqshlari ila, ajoyibotlari ila aholiga ta`rif etsin. Va saroy naqshlaridagi ramzlarini bildirib va ichidagi san`atlarining ishoralarini orgatib, (ichidagi tartibli murassolar va olchovli naqshlar nimadir? Va saroy sohibining kamolotini va hunarlarini qanday korsatarlar?), u saroyga kirganlarga ta`rif etsin va kirish odobini va sayr marosimini bildirib hamda korinmagan sultoni zifunun va zishuunga qarshi uning marziyoti va istaklari doirasida tashrifot marosimini ta`rif etsin. Xuddi shuningdek, Azal- Abad Sultoni bolmish So-

ne`i Zuljalol songsiz kamolotini va nihoyatsiz jamolini kormoq va korsatmoq istagandirki, shu olam saroyini shunday bir tarzda bunyod qilgandirki, har bir mavjudot juda kop tillar ila uning kamolotini zikr etar. Juda kop ishoralar ila jamolini namoyish etar. Asmoyi husnasining har bir ismida naqadar yashirin ma`naviy xazinalar va har bir muqaddas unvonlarida naqadar maxfiy latif tuygular mavjud ekanligini shu koinot butun mavjudoti ila korsatar. Va shunday bir tarzda korsatarki, barcha fanlar jamiki dasturlari ila shu koinot kitobini Odam (A.S.) zamonidan beri mutolaa qilmoqda. Holbuki, u kitob Allohning ismlar va kamolotiga doir ifoda etgan ma`nolarning va korsatgan oyatlarning yuzdan birini hali oqiy olmagan. Xullas, shunday bir olam saroyini ozining ma`naviy kamolot va jamolini kormoq va korsatmoq uchun namoyishgoh hukmida ochgan Jaliyli Zuljamol, Jamiyli Zuljalol, Sone`i Zulkamolning hikmati taqozo etadiki shu Yer olamidagi idroklilarga nisbatan behuda va foydasiz bolmaslik uchun u saroyning oyatlarining ma`nosini birisiga bildirsin. U saroydagi ajoyibotning manba`larini va natijalarining xazinalari bolmish yuksak olamlarda birisini kezdirsin. Hamda butun ularning ustiga chiqarsin va yaqin huzuriga musharraf etsin va oxirat olamlarida kezdirsin, barcha bandalariga bir muallim va rububiyat saltanatiga bir e`lonchi va Ilohiy marziyotiga bir muballig va olam saroyidagi taqviniy oyatlariga bir mufassir singari kop vazifalar ila vazifalantirsin. Mo`jizalar nishonlari ila imtiyozini korsatsin. Qur`on kabi bir

Sozlar

665

farmon ila ul shaxsni Zoti Zuljalolning xos va sodiq bir tarjimoni bolganini bildirsin. Xullas, Me`rojning juda kop hikmatlaridan shu tamsil durbini ila birikkitasini namuna sifatida korsatdik. Qolganlarini qiyos eta olasan. Ikkinchi Tamsil: Qandayki, bir zoti zifunun mo`jiznamo bir kitobni ta`lif etib yozsa... shunday bir kitobki har sahifasida yuz kitob qadar haqiqatlar, har satrida yuz sahifa qadar latif ma`nolar, har bir kalimasida yuz satr qadar haqiqatlar, har harfida yuz kalima qadar ma`nolar mavjud bolsa, butun u kitobning ma`nolari va haqiqatlari osha mo`jiznamo kitobning ma`naviy kamollariga boqsa, ishora etsa, albatta unday bitmas bir xazinani yopiq qoldirib behuda etmas. Har holda u kitobni ba`zilarga dars berajak. Toki u qiymatdor kitob ma`nosiz qolib, behuda bolmasin. Uning yashirin kamoloti korinib, kamolini topsin va ma`naviy gozalligi korinsin. U ham sevinsin va sevdirsin. Ham u ajib kitobni butun ma`nolari ila, haqiqatlari ila dars beradigan birisini eng birinchi sahifadan to oxiriga qadar ustida dars bera-bera otqazadi. Aynan shunining kabi: Naqqoshi Azaliy shu koinotni kamolotini va jamolini va ismlarining haqiqatlarini korsatmoq uchun shunday bir tarzda yozgandirki, butun mavjudot hadsiz jihatlar ila cheksiz kamolotini va ismlari va sifatlarini bildirar, ifoda etar. Albatta, bir kitobning ma`nosi bilinmasa, hechga sukut etar. Xususan bunday har bir harfi minglab ma`nolarni oz ichiga olgan bir kitob sukut etolmas va ettirilmas. Shunday ekan, u kitobni yozgan, albatta uni bildirajakdir, har toifaning iste`dodiga kora bir qismini anglattirajakdir. Ham umumini eng umum nazarli, eng kulliy idrokli, eng mumtoz iste`dodli bir kishiga dars berajakdir. Unday bir kitobning umumini va kulliy haqiqatlarini dars bermoq uchun goyat yuksak bir sayri suluk ettirmoq hikmatan lozimdir. Ya`ni, birinchi sahifasi bolmish kasrat tabaqalarining eng oxiridan tortib to songgi sahifasi bolgan ahadiyat doirasiga qadar bir sayr ettirmoq lozim keladi. Xullas, shu tamsil ila Me`rojning yuksak hikmatlariga bir daraja qaray olasan. Endi tinglash maqomida bolgan mulhidga qarab, qalbiga quloq solamiz, ne holga kelganini koramiz. Xullas, xotirga keladiki, uning qalbi demoqda: "Men ishonishni boshladim. Faqat yaxshi tushunolmayotirman. Uch muhim mushkulim yana bor. Birinchisi: Shu buyuk Me`roj nima uchun Muhammadi Arabiy Alayhissolatu Vassalamga maxsusdir?

Sozlar

666

Ikkinchisi: U Zot qanday qilib shu koinotning urugidir? "Koinot Uning nuridan yaratilgan, ham koinotning eng oxirgi va munavvar mevasidir", deysiz. Bu nima deganidir? Uchinchisi: Sobiq bayonlaringizda dedingizki, yuksak olamga chiqmoq shu yer olamidagi asarlarning uskunalarini, tazgohlarini va natijalarining xazinalarini kormoq uchun kotarilgandir. Bu nima deganidir? Javob: Birinchi mushkulingiz: Ottiz adad Sozlarda batafsil hal qilingandir. Faqat shu yerda Zoti Ahmadiyaning (S.A.V.) kamolotiga va paygambarlik dalillariga va u Me`roji a`zamga eng loyiq u ekaniga qisqacha ishoralar suratida bir muxtasar mundarija korsatamiz. Shundayki: Avvalo: Tavrot, Injil, Zabur kabi Muqaddas Kitoblardan juda kop ozgartishlarga ma`ruz qolganlari holda, shu zamonda ham Husayn Jisriy kabi bir muhaqqiq nubuvvati Ahmadiyaga (S.A.V.) doir bir yuz on tortta ishoriy bashoratlarni chiqarib "Risola-i Hamidiya"da korsatgandir. Ikkinchidan: Tarixda sobit bolishicha, Shiq va Satih kabi mashhur ikki kohinning nubuvvati Ahmadiyadan (S.A.V.) bir oz avval nubuvvatiga va oxirzamon paygambari U ekaniga bayonotlari kabi kop bashoratlar sahih bir suratda tarixan naql etilgandir. Uchinchidan: Valodati Ahmadiya (S.A.V.) kechasida Ka`badagi sanamlarning qulab tushishi ila Eron podshohi Kisroning mashhur saroyi bolmish Ayvonining ikkiga bolinib yorilishi kabi irhosot deb atalgan yuzlab garoyiblar tarixan mashhurdir. Tortinchidan: Bir qoshinga barmogidan kelgan suvni ichirishi va masjidda bir katta jamoat huzurida qurigan ustunning minbar boshqa tarafga kochirilganligi sababli Zoti Ahmadiyadan (S.A.V.) ayrilgani uchun tuya kabi ingrab yiglashi, xabari ila Shaqqi Qamar kabi muhaqqiqlarning

tahqiqotlari ila mingga yetgan mo`jizalar ila sarfiroz bolganini tarix va siyar korsatadi. Beshinchidan: Dost va dushmanning ittifoqi ila gozal axloqning shaxsida eng yuksak darajada, va butun muomalalarining shohidligi ila vazifasida va tabligotida yuksak vasflar eng oliy bir darajada, va Islom Dinidagi axloq

Sozlar

667

gozalliklarining guvohligi ila shariatida eng oliy gozal xislatlarda eng mukammal darajada bolganiga insof va diqqat ahli ikkilanmas. Oltinchidan: Oninchi Sozning Ikkinchi Ishorasida korsatilgani kabi, uluhiyat hikmat taqozosi bolib tazohur istashiga muqobil, eng a`zamiy bir darajada Zoti Ahmadiya (S.A.V.) dinidagi a`zamiy ubudiyati ila eng porloq bir darajada korsatgandir. Ham Xoliqi Olamning nihoyat kamoldagi jamolini bir vosita ila korsatmoq hikmat va haqiqat taqozosi bolib istashiga muqobil eng gozal bir suratda korsatguvchi va ta`rif etguvchi, shaksiz u Zotdir. Ham Sone`i Olamning nihoyat jamolda bolgan mukammal san`ati ustida diqqat nazarlarini jalb etmoq, namoyish qilmoq istashiga muqobil eng yuksak bir sado ila e`lonchilik etgan yana, shubhasiz u Zotdir. Ham butun olamlarning Rabbi kasrat tabaqalarida vahdoniyatini e`lon etmoq istashiga muqobil tavhidning eng a`zamiy bir darajada butun tavhid martabalarini e`lon etgan yana albatta u Zotdir. Ham, Sohibi Olamning nihoyat darajada asarlaridagi jamolning ishorasi ila nihoyatsiz husni zotiysini va jamolining mahosinini va husnining latifalarini oynalarda haqiqat va hikmat taqozosi olaroq kormoq va korsatmoq istashiga muqobil eng porloq bir suratda oynadorlik qilgan va korsatgan va sevib va boshqasiga sevdirgan yana shaksiz u Zotdir. Ham, shu olam saroyining Sone`i goyat garoyib mo`jizalari ila va goyat qiymatdor javohirlar ila tola gaybiy xazinalarini korsatishni va namoyish etishni va ular orqali kamolotini ta`rif etmoq va bildirmoq istashiga muqobil eng a`zamiy bir tarzda korsatuvchi va vasflarini aytuvchi va ta`rif etuvchi yana shaksiz u Zotdir. Ham, shu koinotning Sone`i shu koinotni turli ajoyib narsalar va ziynatlar ila bezamoq suratida qilishi va idrokli maxluqlariga sayru tanazzuh va ibratu tafakkur uchun unga dohil etishi va hikmat taqozosi bolib ularga u asar va san`atlarining ma`nolarini, qiymatlarini tomosha va tafakkur ahliga bildirmoq istashiga muqobil eng a`zamiy bir suratda jin va insga, balki ruhoniylarga va maloikalarga ham Qur`oni Hakim vositasi ila rahbarlik qilgan, yana shaksiz u Zotdir. Ham, shu koinotning Hokimi Hakiymi shu koinotning almashinishlaridagi maqsad va goyani oz ichiga olgan mugloq tilsimini va mavjudotning "Qayerdan? Qayerga? Va kim bolganlari?" bolgan shu uch mushkul savolning mu-

Sozlar

668

ammosini bir elchi vositasi ila umum idroklilarga ochtirmoq istashiga muqobil eng ochiq bir suratda va eng a`zamiy bir darajada Qur`on haqiqatlari vositasi ila u tilsimni ochgan va u muammoni hal qilgan, yana shaksiz u Zotdir. Ham shu olamning Sone`i Zuljaloli barcha gozal san`atli asarlari ila ozini idrokli bolganlarga tanittirmoq va qiymatli ne`matlar ila ozini ularga sevdirmogi, albatta uning muqobilida idrokli bolganlarga marziyoti va Ilohiy orzularini bir elchi vositasi ila bildirishini istashiga muqobil, eng a`lo va eng komil bir tarzda Qur`on vositasi ila u marziyot va orzularni bayon etgan va keltirgan, yana shaksiz u Zotdir. Ham, Rabbul Olamiyn olam mevasi bolgan insonga olamni ichiga oladigan keng bir iste`dot berganidan va bir kulliy ubudiyatga muhayyo etganidan va hissiyot nuqtai nazaridan kasratga va dunyoga mubtalo bolganidan bir rahbar vositasi ila yuzlarini kasratdan birlikka, foniydan boqiyga ogirmoq istashiga muqobil eng a`zamiy bir darajada, eng balig bir suratda Qur`on vositasi ila eng gozal bir tarzda rahbarlik qilguvchi va risolat vazifasini eng mukammal bir ravishda bajo etuvchi, yana shaksiz u Zotdir. Xullas, mavjudotning eng sharaflisi bolgan hayot sohiblari va hayot sohiblari ichida eng sharaflisi bolgan idrok sohiblari va idrok sohiblari ichida eng sharaflisi bolgan haqiqiy inson va haqiqiy insonlar ichida otgan vazifalarini eng a`zamiy darajada, eng mukammal bir suratda bajo keltirgan Zot, albatta u azim me`roj ila Qobi Qavsaynga chiqadigan, abadiy saodat eshigini qoqadigan, rahmat xazinasini ochadigan, iymonning gaybiy haqiqatlarini koradigan yana U boladi. Yettinchidan: Korinib turibdiki, shu san`atli asarlarda goyat gozal tahsinot, nihoyat darajada bezakli tazyinot bordir. Va shaksiz bunday tahsinot va tazyinot ularning Sone`ida goyat shiddatli bir tahsin irodasi va tazyin qasdi bor ekanini korsatar. Va tahsin va tazyin qasdi esa, albatta u Sone`da san`atiga qarshi kuchli bir ragbat va muqaddas bir muhabbat bolganini korsatar. Va san`atli asarlar ichida eng jome` va san`at gozalliklarini birdan ozida korsatgan va bilgan va bildirgan va ozini sevdirgan va boshqa san`atli asarlardagi gozalliklarni "Mashaalloh" deb tahsin etgan shaksiz u san`atparvar va san`atini juda sevuvchi Sone`ning nazarida eng ziyoda mahbub U boladi. Xullas, san`atli asarlarni porlatgan maziyatlar va mahosinga va mavjudotni ishiqlantirgan latif tuygular va kamolotga qarshi: "Subhanalloh, Mashaalloh, Allohu Akbar" deya samovotni jaranglatgan va Qur`on ohanglari ila koinotni

Sozlar

669

larzaga solgan, tahsin va taqdir ila, tafakkur va namoyon ila, zikr va tavhid ila quruqlik va dengizni jazbaga keltirgan yana shubhasiz u Zotdir. Xullas, shunday bir Zotki, siriga kora butun ummati

ishlagan hasanotning bir misli Uning tarozi pallasiga qoshilar va umum ummatining salavoti Uning ma`naviy kamolotiga madad bolgan va paygambarlik vazifasida bajargan vazifalarining natijalarini va ma`naviy haq olishlari ila birga Ilohiy rahmat va muhabbatning nihoyatsiz fayziga mazhar bolgan bir Zot albatta Me`roj narvoni ila Jannatga, Sidrat-ul Muntahoga, Arshga va Qobi Qavsaynga qadar borgani ayni haq, nafsi haqiqat va mahzi hikmatdir.

Ikkinchi Mushkul: Ey tinglash maqomidaki inson! Shu ikkinchi mushkullashtirganing haqiqat shu qadar chuqurdir, shu qadar yuksakdirki aql unga na yetishar va na yaqinlashar... faqat iymon nuri ila korinar. Faqat ba`zi misollar ila u haqiqatning vujudi fahmga yaqinlashtirilar. Shunday ekan, bir oz yaqinlashtirishga harakat qilamiz. Xullas, shu koinotga hikmat nazari ila qaralgan payt ulkan bir daraxt ma`nosida korinar. Va daraxtning qandayki shoxlari, yaproqlari, gullari, mevalari bordir. Shu yaratilish daraxtining ham bir qismi bolmish sufliy olamning unsurlari shoxlari, osimlik va daraxtlar yaproqlari, hayvonot gullari, inson mevalari hukmida korinar. Sone`i Zuljalolning daraxtlar haqida joriy bolgan qonuni, albatta shu shajara-i a`zamda ham joriy bolmogi Hakiym ismi taqozosidir. Shunday ekan, hikmat taqozosi shu yaratilish daraxtining ham bir danakdan vujudga keltirilishidir. Ham shunday bir danakki jismoniy olamdan boshqa olamlarning namunasini va asoslarini ozida jamlasin. Chunki minglab xilma-xil olamlarni oz ichiga olgan koinotning asl danagi va asosi quruq bir modda bololmas. Modomiki shu koinot daraxtidan ham avval u navdan boshqa daraxt yoq. Unday bolsa unga asos va danak hukmida bolgan ma`no va nur albatta yana koinot daraxtida bir meva libosining kiydirilishi, yana Hakiym ismining taqozosidir. Chunki danak doimo yalangoch bololmas. Modomiki fitrat avvalida meva libosini kiymagan ekan, albatta oxirida u libosni kiyajakdir. Modomiki u meva insondir va modomiki inson ichida, sobiqan isbot etilgani kabi, eng mashhur meva va eng muhtasham samara va barchaning diqqat nazarini jalb etgan va Yerning yarmini va basharning beshdan birining nazarini oziga qaratgan va ma`naviy mahosini ila olamni yo muhabbat yoki hayrat nazari ila oziga qaratgan meva Zoti Muhammadiya Alayhissolatu Vassalamdir. Albatta, koinot-

Sozlar

670

ning yaratilishiga urug bolgan nur Uning zotida jismini kiyib, eng oxirgi bir meva suratida korinajakdir. Ey tinglovchi!. Shu ajib azim koinot bir insonning juz`iy mohiyatidan yaratilmogini aqldan uzoq korma! Bir navi olam kabi bolgan muazzam archa daraxtini bugdoy donasi qadar bir danakdan yaratgan Qodiyri Zuljalol shu koinotni "Nuri Muhammadiy"dan (Alayhissolatu Vassalam) qanday yaratmasin yoki yaratolmasin? Xullas, koinot daraxtining Tubo daraxti kabi tanasi va ildizi yuqorida, shoxlari pastda bolgani uchun, pastdagi meva maqomidan to asliy urug maqomiga qadar nuroniy bir munosabat robitasi bor. Xullas, Me`roj u munosabat robitasining gilofi va suratidirki, Zoti Ahmadiya Alayhissolatu Vassalom u yolni ochgan, valoyati ila borgan, risolati ila qaytib kelgan va eshikni ham ochiq qoldirgan. Orqasidan kelgan valiy ummatlari ruh va qalb ila u nuroniy yolda Me`roji Nabaviyning soyasida sayri suluk qilib iste`dodlarga kora oliy maqomlarga chiqmoqdalar. Ham, sobiqan isbot etilgani kabi, shu koinotning Sone`i birinchi mushkulning javobida korsatilgan maqsadlar uchun shu koinotni bir saroy suratida yaratgan va ziynatlantirgandir. U maqsadlarning madori Zoti Ahmadiya (S.A.V.) bolgani uchun, koinotdan avval Sone`i Koinotning inoyat nazarida bolmogi va eng avval tajalliysiga noil bolmogi lozim keladi. Chunki bir narsaning natijasi, samarasi avval fikrlanar. Demak, vujudan eng oxir, ma`nan esa eng avvaldir. Holbuki, Zoti Ahmadiya (S.A.V.) ham eng mukammal meva, ham butun mevalarning madori qiymati va butun maqsadlarning madori zuhuri bolganidan eng avval ijod tajalliyiga mazhar uning nuri bolmoq lozim kelar. Uchinchi Mushkuling shu qadar kengdirki, biz kabi tor zehnli insonlar uni zehnimizga sigdirolmaymiz va ihota etolmaymiz. Faqat uzoqdan uzoq kora olamiz. Ha, sufliy olamning ma`naviy tazgohlari va kulliy qonunlari yuksak olamlardadir. Va san`atli asarlarning mahshari bolmish Yer kurrasining hadsiz maxluqoti amallaring natijalari va jin va ins fe`llarining samarasi yana yuksak olamlarda aks etar. Hatto savoblar Jannatning mevalari suratiga, gunohlar esa Jahannamning zaqqumlari shakliga kirganlari juda kop ishoralar va koplab rivoyatlarning shahodati ila va koinot hikmatining va Hakiym ismining taqozosi ila barobar Qur`oni Hakimning ishoralari korsatadi. Ha, zamin yuzida kasrat shu qadar tarqalgan va xilqat shu qadar qismlarga ajralganki, butun koinotda yoyilgan umum san`atli asarlardan kop yuksak maxluqot jinslari va san`atli asarlar sinflari kurra-i zaminda mavjuddir, almashar, doimo tolib-boshalar. Xullas, shu juz`iyot va kasratning manbalari, ma`danlari albatta kulliy qonunlar

Sozlar

671

hamda kulliy Alloh ismlarining tajalliylaridirki, u kulliy qonunlar, u kulliy tajalliylar va u muhit ismlarning mazharlari ham bir daraja oddiy va sof va har biri bir olamning arshi va tomi va bir olamning tasarruf markazi hukmida bolgan samovotdirki, u olamlarning birisi-da Sidrat-ul Muntahodagi Jannat-ul Ma`vodir. Yerdagi tasbehot va tahmidot u Jannatning mevalari suratida (Muxbiri Sodiqning xabari ila) aks etgani sobitdir. Xullas, shu uch nuqta korsatmoqdaki, yerdagi natija va samaralarning xazinalari u yoqlardadir va mahsuloti u tarafga ketar. Alhamdulillah degan havoyi bir kalimam qanday qilib jismlashgan bir Jannat mevasi bolar?" demagin. Chunki sen kunduz kuni uygoqligingda chiroyli bir soz aytsang, ba`zan tushingda chiroyli bir olma shaklida yeysan. Kunduz kuni gapirgan xunuk bir sozingni kechasi achchiq bir narsa suratida yutasan. Bir giybat qilsang, olimtik narsaning goshti suratida senga yedirirlar. Unday bolsa, shu dunyo uyqusida aytganing chiroyli sozlaring va xunuk sozlaring mevalar suratida uygoqlik olami bolgan oxirat olamida yeysan va yeyishingni aqldan uzoq kormasliging darkor.

TORTINCHI ASOS Me`rojning samaralari va foydasi nimadir? Javob: Shu ma`naviy tubo daraxti bolgan Me`rojning besh yuzdan ortiq mevalaridan namuna sifatida yolgiz besh donasini zikr etamiz. Birinchi Meva: Iymon ruknlarining haqiqatlarini koz ila korib farishtalarni, Jannatni, oxiratni, hatto Zoti Zuljalolni koz ila mushohada etmoq koinotga va insonga shunday bir xazina va bir nuri azaliy va abadiy bir hadya keltirgandirki, shu koinotni parishon va foniy va qorishiq bir mavhum vaziyatdan chiqarib, u nur va u meva ila u koinotni muqaddas Samadoniy maktublar, gozal Zoti Ahadiya jamolining oynasi vaziyati bolgan haqiqatini korsatgan. Koinotni va butun idroklilarni sevintirib masrur etgan. Ham u nur va u meva ila insoniyatni qorishiq, parishon, ojiz, faqir, ehtiyoji behisob, dushmanlari benihoyat va foniy, bebaqo bir zalolatkorona vaziyatdan u insonni u nur, u muqaddas meva ila ahsani taqvimda bir Samadoniy qudrat mo`jizalari va Samadoniy maktublarning jome` bir nusxasi va Azal va Abad Sultonining bir muxotobi, bir xos abdi, kamolotining tahsinchisi, halili va jamolining hayratkori, habibi va boqiy Jannati-

Sozlar

672

ga nomzod aziz bir musofiri haqiqiy suratida korsatgan. Inson bolgan butun insonlarga benihoyat bir xursandchilik, behisob bir shavq bergandir. Ikkinchi Meva: Sone`i Mavjudot va Sohibi Koinot va Rabbul Olamiyn bolgan Azal va Abad Hokimining Rabboniy marziyoti bolgan Islomiyatning boshda namoz olaroq asoslarini jin va insga hadya qilib keltirgandirki, u marziyotni anglamoq shu qadar maroqli va saodatlidirki, ta`rif etilmas. Chunki harkas katta bir valine`mat yoxud muhsin bir podshohning uzoqdan orzularini anglashga naqadar orzumand va anglasa naqadar mamnun bolar. Orzu etarki: "Koshki bir xabarlashish vositasi bolsa ediki togridan-togri u zot ila gaplashsam edim. Mendan nima istayotganini anglasam edim. Mendan unga manzur bolgan ishlarni bilsam edim" deydi. Ajabo, butun mavjudot tasarrufi qolida va butun mavjudotdagi jamol va kamolot uning jamol va kamolotiga nisbatan zaif bir soya va har onda nihoyatsiz jihatlar ila unga muhtoj va behisob ehsonlariga mazhar bolgan inson qay daraja Uning marziyotini va orzularini anglamoq xususida xohishgar va qiziquvchan bolmogi lozimligini anglaysan. Xullas, Zoti Ahmadiya (S.A.V.) yetmish ming parda orqasida u Azal va Abad Sultonining marziyotini togridan-togriga Me`roj samarasi olaroq haqqalyaqiyn eshitib, keltirib insoniyatga hadya etgandir. Ha, inson Oydagi holatni bilishga shu qadar qiziqadiki, biri borib qaytib xabar keltirsa. Ham, naqadar fidokorlik korsatar. Agar anglasa, naqadar hayrat va qiziqishga tushar. Holbuki Oy shunday bir Malik-ul Mulkning mamlakatida kezadiki, Oy bir chivin kabi Yer kurrasi atrofida parvoz etar. Yer kurrasi parvona kabi Shamsning atrofida uchar. Shams minglab chiroqlar ichra bir chiroqdirki, u Malik-ul Mulki Zuljalolning bir musofirxonasida mumdorlik qilar. Xullas, Zoti Ahmadiya (S.A.V.) shunday bir Zoti Zuljalolning ishlarini va garoyib san`atlarini hamda baqo olamida rahmat xazinalarini korgan, kelgan, insonlarga xabar bergan. Xullas, insoniyat shu Zotni kamoli maroq va hayrat va muhabbat ila tinglamasa, naqadar aql va hikmatga xilof harakat etishini anglaysan. Uchinchi Meva: Abadiy saodatning xazinasini korib, kalitini olib kelgan, insu jinga hadya qilgandir. Ha, Me`roj vositasi ila va oz kozi ila Jannatni korgan va Rahmoni Zuljalolning rahmatining boqiy jilvalarini mushohada etgan va abadiy saodatni qat`iyan haqqalyaqiyn anglagan, abadiy saodat borligining xushxabarini insu jinga hadya etgandirki, bechora ins va jin beqaror bir dunyoda va zavol va firoq zilzilasi ichidagi mavjudotni zamon oqishi va zarralarning harakati ila yoqlik va abadiy firoq dengiziga tokilayotgan yurakni poralovchi mavhum vaziyatda bolganlari hangomda shunday bir xushxabar naqadar qiymatli ekani va abadiy i`dom ila ozlarini mahkum deb oylagan foniy insu jin

Sozlar

673

qulogida shunday bir xushxabar naqadar saodatli ekani ta`rif etilmas. Bir insonga qatl qilinayotgan onda uning afvi ila podshohning yaqinida bir saroy berilsa, naqadar sevinchiga sabab bolar. Butun insu jin adadicha bunday sevinchlarni topla, songra bu xushxabarga baho ber. Tortinchi Meva: Ru`yati Jamolulloh mevasini ozi olgani kabi, u mevaning har mominga ham mumkin ekanini insu jinga hadya qilib keltirganki, u meva naqadar laziz va xush va gozal bir meva ekanini bu bilan qiyos eta olasan. Ya`ni: Har qalb sohibi bir inson jamol, kamol va ehson sohibi bolgan bir zotni sevar. Va u sevmoq ham jamol va kamol va ehsonning darajalariga qarab ziyodalashar, siginish darajasiga kelar, jonini fido etar darajasida muhabbat boglar. Yolgiz bir marta korish uchun dunyosini fido etmoq darajasiga chiqar. Holbuki, butun mavjudotning jamoli va kamoli va ehson Uning jamol va kamol va ehsoniga nisbatan kichik bir nechta shu`laning quyoshga nisbati kabi ham bolmas. Demak, cheksiz bir muhabbatga loyiq va cheksiz ru`yatga va cheksiz bir ishtiyoqqa loyiq bir Zoti Zuljaloli Valkamolning abadiy saodatda ru`yatiga muvaffaq bolishi naqadar saodatli va surur vasilasi va yoqimli va gozal bir meva ekanini inson bolsang anglaysan. Beshinchi Meva: Inson koinotning qiymatli bir mevasi va Sone`i Koinotning nozdor sevgilisi ekani Me`roj ila anglashilgan va u mevani insu jinga keltirgandir. Kichik bir maxluq, zaif bir hayvon va ojiz bir idrok sohibi hisoblangan insonni u meva ila shu qadar yuksak bir maqomga chiqaradiki, koinotning butun mavjudoti ustida bir faxr maqomi beradi. Va shuday bir sevinch va mas`udiyatkorona surur beradiki, tasvir etilmas. Chunki oddiy bir askarga aytilsa: "Sen marshal bolding". Naqadar mamnun bolar. Vaholanki foniy, ojiz bir notiq hayvon, zavol va firoq azobini doimo chekuvchi bechora insonga birdan abadiy, boqiy bir Jannatda, Rahiym va Kariym bir Rahmonning rahmatida va xayol tezligida, ruhiy kengligida aqlning javalonida, qalbning butun orzularida, mulk va malakutida istirohatga, sayrga va javalonga muvaffaq bolganing kabi, abadiy saodatda jamolining ru`yatiga ham muvaffaq bolasan aytilgan payt insoniyati sukut etmagan bir inson naqadar chuqur va jiddiy bir sevinch va sururni qalbida his qilishini tasavvur qilishing mumkin. Endi tinglash maqomida bolgan zotga aytamizki: Dinsizlik va iymonsizlik koylagini yirt, ot. Mominlik qulogini os va muslimlik kozlarini taq. Senga ikki kichik tamsil ila bir-ikki mevaning qiymat darajasini korsatamiz. Masalan, sen bilan biz bir mamlakatga kelib qoldik. Qarasak, har narsa bizga va bir-biriga dushman va bizga begona... har taraf dahshatli oliklar ila tola. Eshitilayotgan ovozlar yetimlarning yigisi, mazlumlarning dod-faryodidir.

Sozlar

674

Xullas, biz shunday bir vaziyatda turgan vaqtimizda, birov borib u mamlakatning podshohidan bir xushxabar keltirsa, u xushxabar ila bizga begona bolganlar dost shakliga kirsa... dushman korganimiz kimsalar birodarlar suratiga aylansa... u dahshatli janozalar xushu va mutavoze`likda zikru tasbehda bittadan ibodatkor shaklida korinsa... u yetimona yigilar sanokorona yashasinlar hukmiga kirsa... va u olimlar va tunashlar, talonlar erkinlik suratiga kirsa.. oz sevinchimiz ila barobar harkasning sevinchiga sherik bolsak u xushxabar naqadar masrurona bolishini, albatta anglarsan. Xullas, Me`roji Ahmadiyaning (S.A.V.) bir mevasi bolmish iymon nuridan avval shu koinotning mavjudoti zalolat nazari ila qaralgan payt begona, zararli, yirtqich, qorqinchli va tog kabi jismlar bittadan mudhish janoza, ajal harkasning boshini kesib yoqlik olami qudugiga otar. Butun sadolar firoq va zavoldan kelgan dodu figonlar bolgani holda, zalolatning shunday tasvir etgan onda Me`roj mevasi bolgan iymon ruknlari haqiqatlari qanday mavjudotni senga birodar, dost va Sone`i Zuljaloliga zokir va musabbih va olim va zavol bir navi erkinlik va vazifadan ozod etmoq, va sadolar bittadan tasbehot haqiqatida bolganini senga korsatar. Bu haqiqatni tola kormoq istasang, Ikkinchi va Sakkizinchi Sozlarga boq! Ikkinchi Tamsil: Sen bilan biz katta choldek bir joydamiz. Qum dengizi tofonida kechasi shunchalik qorongu bolganidan hatto qolimizni ham kora olmayotirmiz. Kimsasiz, homiysiz, och va suvsiz, ma`yus va umidsiz bir vaziyatda bolganimiz daqiqada birdan bir zot u qorongulik pardasidan otib keyin kelib bir ulov hadya keltirsa va bizni mindirsa, birdan jannat-misol bir yerda istiqbolimiz ta`minlangan, goyat marhamatkor bir homiyimiz bolgan, yeyiladigan va ichiladigan narsalar tayyorlangan bir yerga bizni qoysa, naqadar mamnun bolishimizni bilasan. Xullas u katta chol bu dunyo yuzidir. U qum dengizi bu hodisalar ichida zarralarning harakati va zamonning otishidan harakatlanib chayqalgan mavjudot va bechora insondir. Har inson qorquvi ila qalbini kuydirgan istiqbolni zalolat nazari ila mudhish zulmat ichra koradi. Faryodini eshitadigan hech kimni bilmaydi. Bagoyat och, benihoyat tashnadir. Xullas, Me`roj samarasi bolgan Ilohiy marziyot ila shu dunyo goyat karim bir zotning mehmonxonasi; insonlar esa uning mehmonlari, ma`murlari; istiqbol esa jannatdek gozal, rahmat kabi shirin va abadiy saodat singari porloq koringan payt naqadar xush, gozal, shirin bir meva ekanini tushunasan. Tinglash maqomida bolgan zot deydiki: "Janobi Haqqa yuz minglab hamd va shukr bolsinki, dinsizlik va iymonsizlikdan xalos boldim, tavhidga kirdim, batamom ishondim va mukammal iymonni qozondim".

Sozlar

675

Biz ham deymiz: "Ey birodar! Seni tabrik etamiz. Janobi Haq bizlarni Rasuli Akram Alayhissolatu Vassalamning shafoatiga noil aylasin, Omin.

ON TOQQIZINCHI VA OTTIZ BIRINCHI SOZLARNING ILOVASI

Sozlar

676

Shaqqi Qamar Mo`jizasiga Doirdir

Oyning ozidek porloq Hz.Muhammadning (S.A.V.) mo`jizasi bolgan Oyning ikkiga bolinishi hodisasini buzuq xayollar ila pardalamoq istagan faylasuflar va ularning muhokamasiz taqlidchilari aytadilarki: "Agar inshiqoqi Qamar sodir bolsa edi, umum olamga ma`lum bolardi. Butun bashar tarixida naql etilmogi lozim bolar edi!" Javob: Shaqqi Qamar mojizasi paygambarlikka dalil bolmoq uchun u da`voni eshitgan va inkor etgan hozir bir jamoat uchun kechasi, gaflat vaqtida oniy ravishda korsatilganidan; ham oyning har yerda boshqa-boshqa vaqtlarda chiqishi va tuman va bulutlar kabi korinishga mone sabablarning mavjudligi ila barobar, u vaqtda madaniyat umumlashmaganidan va xususiy qolganidan va samoni kuzatishlar juda oz bolganidan butun olam atrofida korilishi, umum tarixlarga otishi, albatta lozim emasdir. Shaqqi Qamar tufayli bu vahima bulutlarini bartaraf etadigan kop nuqtalardan hozircha "Besh Nuqta"ni tingla... BIRINCHI NUQTA: U paytlar u zamindagi kofirlarning goyat shiddatli darajada qaysarliklari tarixan ma`lum va mashhur bolgani holda, Qur`oni Hakim xitobi ila ul hodisani umum olamga xabar bergani

holda, Qur`onni inkor etgan u kofirlardan hech qaysisi shu oyatni yolgonlashga, ya`ni, xabar berilgan shu voqeaning inkoriga ogiz ochmaganlar. Agar u zamonda u hodisa osha kofirlarcha qat`iy va bolgan hodisa bolmaganida edi, shu oyatni mahkam ushlab olib, goyat dahshatli bir yolgonchilikda ayblashga va Paygambarning da`vosini yoq qilishga hujum qilgan bolardilar. Holbuki, shu voqeaga doir siyar va tarix ul voqea ila aloqador kofirlarning sodir bolmaganiga doir hech bir narsani naql etmagandir. Faqat:

Sozlar

677
oyati bayon etganidek, tarixan naql qilingan narsa

shuki, u hodisani korgan kofirlar uni "sehrdir" deganlar va: "Bizga sehr korsatdi. Agar boshqa taraflardagi karvon va yolchilar korgan bolsalar, haqiqatdir, yoqsa bizga sehr qildi",- deganlar. Songra ertalabdan Yaman va boshqa taraflardan kelgan karvonlar ham xabar berdilarki: "Bunday bir hodisani kordik". Songra kofirlar Faxri Olam (S.A.V.) haqlarida (Aslo!): "Abu Tolib yetimining sehri samoga ham ta`sir etdi",- dedilar. IKKINCHI NUQTA: Sa`di Taftazoniy kabi muhaqqiqlarning buyuklaridan aksarlari aytganlarki: "Oyning bolinishi barmoqlaridan suv oqqani, umum bir lashkarga suv ichirganlari, jome`da xutba oqiyotganlarida suyangan quruq bir ustunning ayriligi Ahmadiyadan (S.A.V.) yiglagani umum jamoatning eshitgani kabi mutavotirdir. Ya`ni, shunday tabaqadan-tabaqaga bir katta jamoat naql qilgandirki, yolgonga ittifoqlari maholdir. "Galiley" ismli mashhur bir dumli yulduzning ming yil avval chiqqani kabi mutavotirdir. Kormaganimiz Seylon orolining mavjudligi kabi tavotur ila vujudi qat`iydir, deganlar. Xullas, bunday goyat qat`iy va korish ila aloqador masalalarda shubhali vahimalarga borish aqlsizlikdir. Yolgiz mahol bolmasligi kifoyadir. Holbuki shaqqi Qamar bir togning vulqon otilishidan bolinib ketishidek mumkindir. UCHINCHI NUQTA: Mo`jiza paygambarlik da`vosining isboti uchun, munkirlarni ishontirish uchun. Majburlash uchun emasdir. Shunday ekan, paygambarlik da`vosini eshitganlarga ularni ishontiradigan bir darajada mo`jiza korsatish lozimdir. Boshqa taraflarga korsatish va yoxud zorlash darajasida bir oshkoralik ila izhor etmoq Hakiymi Zuljalolning hikmatiga zid bolgani kabi, taklif siriga ham xilofdir. Chunki "Aqlga eshik ochmoq, ixtiyorni qolidan olmaslik"ni taklif siri taqozo qiladi. Agar Fotiri Hakiym Oyning bolinishini, faylasuflarning havaslariga kora, butun olamga korsatmoq uchun bir-ikki soat shunday qoldirsa edi va insoniyatning umum tarixlariga kirsa edi, unda boshqa samoviy hodisalar kabi yo paygambarlik da`vosiga dalil bolmasdi, Risolati Ahmadiyaga (S.A.V.) xos bolmasdi va yoxud yaqqollik darajasida shunday bir mo`jiza bolar ediki, aqlni majbur qiladigan, aqlning ixtiyorini qolidan oladigan, istar-istamas paygambarlikni tasdiq ettiradigan bolar edi. Abu Jahl kabi komir ruhli Abu Bakr Siddiq kabi olmos ruhli insonlar bir mavqeda qolib, taklif siri zoye bolardi. Xullas, mana shu sir uchundirki ham oniy, ham tunda, ham gaflat vaqtida, ham Quyosh chiqish joyi va vaqtining farqliligi, tuman va bulut kabi bir qancha moneliklar parda qilinib, umum olamga korsatilmadi va yoxud tarixlarga kiritilmadi...

Sozlar

678

TORTINCHI NUQTA: Shu hodisa tun vaqti, har kim gaflatda ekan oniy bir suratda sodir bolganidan olam atrofida, albatta, korilmaydi. Ba`zi kishilarga korinsa ham, koziga ishonmaydi. Ishontirsa ham, albatta, bunday muhim bir hodisa xabari vohid ila tarixlarga boqiy bir sarmoya bolmaydi. Ba`zi kitoblarda:"Oy ikki bolak bolgandan song yerga tushgan" qoshimchasini tahqiq ahli rad qilganlar. Shu yaqqol mo`jizani qiymatdan tushirish niyatida balki bir munofiq qoshib qoygandir,- deganlar. Ham masalan, u vaqt jaholat tumani ila oralgan Angliya, Ispaniyada endi kun botayotgan, Amerikada kunduz, Chinda, Yaponiyada tong vaqti bolgani kabi, boshqa yerlarda boshqa mone sabablar tufayli, albatta korilmaydi. Endi bu aqlsiz e`tirozchiga boq, deydiki: "Angliya, Chin, Yaponiya, Amerika kabi millatlarning tarixlari bu voqeadan bahs etmaydi. Unday bolsa sodir bolmagandir". Ming la`nat uningdek ovrupaparast olchoq tilanchilarning boshiga... BESHINCHI NUQTA: Inshiqoqi Qamar ozidan ozi ba`zi sabablarga binoan sodir bolgan, tasodifiy, tabiiy bir hodisa emaski, oddiy va tabiiy qonunlarga tatbiq etilsin. Balki Shams va Qamarning Xoliqi Hakiymi Rasulining risolatini tasdiq va da`vosini nurlantirish uchun garoyib tarzda u hodisani maydonga keltirgandir. Irshod siri va taklif siri va risolat hikmatining taqozosi ila rububiyat hikmatining istagan insonlariga hujjat keltirib jim qilmoq uchun korsatgandir. U hikmat sirini taqozo etmaganlar, istamaganlar va paygambarlik da`vosini hanuz eshitmagan zaminning har tarafidagi insonlarga korsatmaslik uchun tuman va bulut va Quyosh chiqish joyi va vaqtining farqliligi e`tibori ila ba`zi mamlakatning oyi hali chiqmagani va ba`zilarining quyoshlari chiqqani va bir qismining tongi bolishi va bir qismining quyoshi endi botgani kabi u hodisani korishga mone juda kop sabablarga binoan korsatilmagandir. Agar umum ularga ham korsatilsa edi, u holda yo ishorati Ahmadiyaning (S.A.V.) natijasi va paygambarlik mo`jizasi shaklida korsatilar edi. U payt paygambarligi yaqqollik darajasiga chiqardi. Harkas tasdiqqa majbur bolardi, aqlning ixtiyori qolmas edi. Iymon esa aqlning ixtiyori iladir. Taklif siri zoye bolardi. Agar yolgiz samoviy bir hodisa tarzida korsatilsa edi, unda Risolati Ahmadiya (S.A.V.) ila aloqasi uzilardi va u bilan xususiyati qolmasdi.

Sozlar

679

Al-hosil: Shaqqi Qamarning mumkinotida shubha qolmadi. Qat`iy isbot etildi. Endi sodir bolganiga dalolat etguvchi kop burhonlaridan oltitasiga(Izoh) ishora qilamiz. Shundayki: Adolat ahli bolgan sahobalarning sodir bolganiga birlashishlari va tahqiq ahli umum mufassirlarning tafsirida uning sodir

bolganiga ittifoqlari va haq rivoyatlarni toplagan jamiki muhaddislarning juda kop roviylardan va xilma-xil tariqlar ila sodir bolganini naql etishlari va kashf va ilhom ahli butun avliyo va siddiqinning shahodati va Kalom Ilmining maslakcha bir-biridan juda uzoq bolgan imomlarining va goyat teran ilmli olimlarning tasdiqi va qat`iy aniqlik ila zalolat ustida birlashishlari sodir bolmagan Hz.Muhammad (S.A.V.) ummatining u voqeani qabul etishi quyosh kabi Oyning bolinishini isbot etar. Al-hosil: Bu yerga qadar tahqiq nomiga va dushmanni jim qilmoq hisobiga edi. Bundan keyingi jumlalar haqiqat nomiga va iymon hisobigadir. Ha, tahqiq shunday dedi. Haqiqat esa deydiki: Risolat osmonining porloq qamari bolgan Xotami Devoni Nubuvvat, qandayki mahbubiyat darajasiga chiqqan ubudiyatidagi valiylikning eng buyuk karomati va eng buyuk mo`jizasi bolgan Me`roj ila, ya`ni bir Yer jismini osmonlarda kezdirmoq ila osmonlarning ahliga va yuksak olam ahliga ustunligi va mahbubiyati korsatildi va valiyligini isbot etdi. Xuddi shuning kabi, Yerga bogliq, samoga osigliq bolgan Oyni Yerlikning ishorasi ila ikki bolak qilib Yer ahliga ul Yerlikning risolatiga shunday bir mo`jiza korsatildiki, Zoti Ahmadiya (S.A.V.) Oyning ochilgan ikki nurli qanoti kabi, risolat va valiylik kabi ikki nurli qanoti ila, ikki ziyodor qanot ila kamolotning eng uchiga uchgan, to Qobi Qavsaynga chiqqan, ham Osmonlar ahli, ham Yer ahliga faxrga sabab bolgandir...

(Izoh)

Ya`ni, olti marta birlashish suratida bolganiga doir olti hujjat bordir. Bu maqom kop izohga loyiq bolishiga qaramay, afsuski qisqa qolgandir.

Sozlar

680

Sozlar

681

Sozlar

682

OTTIZ IKKINCHI SOZ

Shu soz uch qismdir. [Yigirma ikkinchi sozning Sakkizinchi Yogdusini izoh etgan bir ilovadir. Olamdagi mavjudot vahdoniyatga shahodat etgan ellik besh lisondan (ki Qarta Risolasida ularga ishora etilgan) birinchi lisoniga bir tafsirdir. Va oyatining juda kop haqiqatlaridan tamsil libosi kiydirilgan bir haqiqatdir.]

BIRINCHI QISM

Bir Ramazon kechasida shu tavhid kalomining on bir jumlasining har birida bittadan tavhid martabasi va bittadan xushxabar bolganini va u martabalardan yolgiz La sharika lahu dagi ma`noni sodda avomning fahmiga uygun bir tamsiliy muhovara va bir faraziy munozara tarzida va hol losoni, qol lisoni suratida aytgan edim. Menga xizmat etgan qiymatdor qardoshlarimning va

Sozlar

683

masjid birodarlarimning orzulari va istashlari sababli u muhovarani yozmoqdaman. Shundayki: Butun tabiatparast, sababparast va mushrik kabi umum shirk va kufr va zalolat ahli navlarining tavahhum etgan sheriklarining nomiga bir shaxs faraz etamizki: U faraziy shaxs olamdagi mavjudotdan bir narsaga Rab bolmoq istaydi va haqiqiy sohib bolmoqni da`vo etmoqdadir. Xullas, u da`vogar avvalo mavjudotning eng kichigi bolgan bir zarraga uchrar. Unga Rab va haqiqiy sohib bolganini; zarraga tabiat lisoni ila, falsafa tili ila aytar. U zarra ham haqiqat lisoni ila va Rabboniy hikmat tili ila derki: "Men hadsiz vazifalarni bajaraman. Boshqa-boshqa har san`atli asarga kirib ishlayman, butun u vazifani menga qildiradigan senda ilm va qudrat bolsa.. ham, men kabi haddu-hisobga kelmagan zarralar ichida barobar kezib(Izoh) vazifa bajaramiz. Agar butun oxshashlarim u zarralarni ham ishlattirib amr taxtiga oladigan bir hukm va iqtidor senda bolsa.. ham mukammal intizom ila juz bolganim mavjudodlarda, masalan qondagi oq donachalarga haqiqiy sohib va mutasarrif bolib bilsang, menga Rab bolmoqni da`vo et. Meni Janobi Haqdan boshqasiga isnod et. Bolmasa jim bol! Ham menga Rab bolmaganing kabi, mudohala ham qilolmaysan. Chunki vazifamizda va harakatimizda shu qadar mukammal bir intizom borki, nihoyatsiz bir hikmat va muhit bir ilm sohibi bolmagan bizning ishimizga aralasha olmas. Agar aralashsa, chalkashtirib tashlaydi. Holbuki sen kabi jonsiz, ojiz va kor va ikki qoli tasodif va tabiat kabi ikki korning qolida bolgan bir shaxs hech bir jihatda aralasha olmas". U da`vogar Moddiyunlarning aytganlari kabi dediki: "Unday bolsa sen oz-ozingga sohib bol. Nimaga boshqasining hisobiga ishlashingni aytasan?" Zarra unga javoban der: "Agar quyosh kabi bir miyam va ziyosi kabi ihotali bir ilmim va harorati kabi shumulli bir qudratim va ziyosidagi yetti rang kabi muhit tuygularim va kezganim har yerga va ishlaganim har mavjudga yuzlangan bittadan yuzim va boqar bittadan kozim va otadigan bittadan sozim bolsa edi, balki sen kabi ahmoqlik etib, oz-ozimga molik bolganimni da`vo etib bilar
(Izoh)

Ha, harakatlanadigan har bir narsa, zarralardan sayyoralarga qadar ozlarida bolgan Samadiyat muhri ila vahdatni korsatganlari kabi, harakatlari ila ham kezgan butun yerlarni vahdat nomiga zabt etadilar. Oz sohibining mulkiga qoshadilar. Harakat etmagan san`atli asarlar bolsa nabototdan sobit yulduzlar qadar bittadan vahdoniyat muhri hukmidadirlarki, bolgan makonni oz Sone`ining maktubi bolganini korsatadilar. Demak, har bir nabotot, har bir meva bittadan vahdoniyat muhri, bittadan vahdat tamgasidirlarki, makonlarini va vatanlarini vahdat nomiga Sone`larining maktubi bolganini korsatadilar. Al-hosil: Har bir narsa harakati ila butun ashyoni vahdat nomiga zabt etar. Demak, butun yulduzlarni qolida tutmagan bitta zarraga Rab bololmas.

Sozlar
edim. Qani daf bol ket, sen mendan hech narsaga erisholmaysan!"

684

Xullas, sheriklarning vakili zarradan ma`yus bolib, qonning qizil donachalaridan natija topaman deya, qondagi bir qizil donachasiga uchrar. Unga sabablar nomiga va tabiat va falsafa lisoni ila derki: "Men senga Rab va sohibman". U qonning qizil donachasi, ya`ni aylana qizil mavjud unga haqiqat lisoni ila va Ilohiy hikmat tili ila der: "Men yolgiz emasman. Agar muhrimiz va ma`muriyatimiz va nizomlarimiz bir bolgan qon qoshinidagi butun oxshashlarimga sohib bolib bilsang, ham kezganimiz va mukammal hikmat ila xizmat ettirilayotganimiz butun badan hujayralariga sohib boladigan bir nozik hikmat va azim qudrat senda bolsa, korsat va korsatib bilsang balki sening da`volaringda bir ma`no bolishi mumkin. Holbuki sen kabi sarsam va sening qolingdagi garang tabiat va kor quvvat ila sohib bolmoq emas, balki zarra miqdor qoshilolmaysan. Chunki bizdagi intizom shu qadar mukammaldirki, faqat hamma narsani koradigan va eshitadigan va biladigan va qilgan bir zot bizga hukm etib bilar. Unday bolsa jim bol! Vazifam shu qadar muhim va intizom shu qadar mukammaldirki, sen bilan sening bunday chalkash-chulkash sozlaringga javob berishga vaqtim yoq " der, uni quvar. Songra uni qondirolmagani uchun u da`vogar ketar, badandagi hujayra ta`bir etganlari manzilchaga uchrar. Falsafa va tabiat lisoni ila der: "Zarraga va qonning qizil donachalariga bir soz tushuntirolmadim; balki sen sozimni tushunarsan. Chunki sen goyat kichik bir manzil kabi bir nechta narsadan qilingansan. Unday bolsa men seni qilib bilaman. Sen mening san`atli asarim va haqiqiy mulkim bol",- der. U hujayra unga javoban hikmat va haqiqat lisoni ila derki: "Men garchi kichik bir narsaman. Faqat juda katta vazifalarim, juda nozik munosabatlarim va badanning butun hujayralariga va hay`ati majmuasiga bogliq aloqalarim bor. Jumladan: Arteriya va vena tomirlariga va his va harakat asablariga va joziba, dafia, muvallida, musavvira kabi quvvalarga qarshi chuqur va mukammal vazifalarim bor. Agar butun badanni, butun tomir va asab va quvvalarni tashkil va tartib va xizmat qildiradigan bir qudrat va ilm senda bolsa va mening oxshashlarim va san`atcha va kayfiyatcha bir-birmizga qardosh bolgan butun badan hujayralariga tasarruf etadigan nufuzli bir qudrat, shomil bir hikmat senda bolsa, korsat. Songra men seni qilib bilaman deya da`vo et. Bolmasa qani ket! Qonning qizil donachalari menga ozuqa keltirmoqdalar. Qonning oq donachalari esa menga hujum etgan xastaliklar ila urushmoqdalar. Ishim bor, meni mashgul etma. Ham sen kabi ojiz, jonsiz, garang, kor bir narsa bizga hech bir jihat ila aralasha olmas. Chunki bizda shu daraja nozik va zarif

Sozlar

685

va mukammal bir intizom(Izoh) borki, agar bizga hukm etgan bir Hokimi Mutlaq va Qodiyri Mutlaq va Aliymi Mutlaq bolmasa, intizomimiz buziladi, nizomimiz yoqoladi". Songra u da`vogar unga ham ma`yus boldi. Bir insonning badaniga uchraydi. Yana kor tabiat va bebosh falsafa lisoni ila Tabiiyunning deganlari kabi derki: "Sen menikisan? Seni qilgan menman. Yoki senda hissam bor". Javoban u inson badani haqiqat va hikmat tili ila va intizomining hol lisoni ila derki: "Agar butun oxshashlarim va yuzimizdagi qudrat muhri va fitrat imzosi bir bolgan butun insonlarning badanlariga haqiqiy mutasarrif boladigan bir qudrat va ilm senda bolsa, ham suvdan va havodan tut, to nabotot va hayvo(Izoh)

Sone`i Hakiym inson badanini goyat muntazam bir shahar hukmida xalq etgandir. Tomirlarning bir qismi telegraf va telefon vazifasini bajarar. Bir qismi esa chashmalarning quvurlari hukmida obi hayot bolgan qonning aylanishiga madordirlar. Qonning esa ichida ikki qism kichik donachalar xalq etilgan. Bir qismi qonning qizil donachalari ta`bir etilarki, badanning hujayralariga ozuqa tarqatar va Ilohiy bir qonun ila hujayralarga ozuqa yetishtirar (tijoratchi va ozuqa ma`murlari kabi). Boshqa qismi qonning oq donachalaridirlarki, boshqalariga nisbatan kamchilikdadirlar. Vazifalari kasallik kabi dushmanlarga qarshi askar kabi mudofaadirki, qachonki mudofaaga kirsalar Mavlaviy kabi ikki aylanma harakat ila tez ajib bir vaziyat oladilar. Qonning hay`ati majmuasining bolsa ikki umumiy vazifasi bor: Biri: Badandagi hujayralarning yemirilishini ta`mir etmoq. Boshqasi: Xujayralarning ozuqalarini toplab, badanni tozalamoqdir. Arteriya va vena nomli ikki qism tomirlar borki: Biri toza qonni keltiradi, tarqatadi, toza qonning ariqlaridir. Boshqa qismi hujayralarning qoldiqlarini toplagan kir qonning ariqlaridirki, shu ikkinchi esa qonni "Opka" deyilgan nafasning kelgan joyiga keltiradilar. Sone`i Hakiym havoda ikki unsur xalq etgandir. Biri azot, boshqasi kislorod. Kislorod nafas olayotganda qonga tegilgan payt qonni kirlatgan uglerodning nursiz parchalarini qahrabo kabi oziga tortar. Ikkisi birlashar. Bugni uglerod kislotasi deyilgan (zaharli havo) bir moddaga aylantirar. Ham vujudning normal haroratini ta`min etar, ham qonni tozalar. Chunki Sone`i Hakiym Kimyo fanida kimyoviy ishq ta`bir etilgan bir shiddatli munosabatni kislorod bilan uglerodga berganki, u ikki unsur bir-biriga yaqin bolgan payt, u Ilohiy qonun ila u ikki unsur birlashadilar. Fannan sobitdirki, birikishdan harorat hosil bolar. Chunki birikish bir navi yonishdir. Shu sirning hikmati shudirki: U ikki unsurning har birisining zarralarining boshqa-boshqa harakatlari bor. Birikish vaqtida har ikki zarra, ya`ni uning zarrasi buning zarrasi ila birikadi, bitta harakat ila harakat etadi. Bir harakat muallaq qoladi. Chunki birikishdan avval ikki harakat edi. Hozir ikki zarra bir boldi, har ikki zarra bir zarra hukmida bir harakat oldi. Boshqa harakat Sone`i Hakiymning bir qonuni ila haroratga inqilob etar. Zotan "harakat haroratni keltirib chiqaradi" bir muqarrar qonundir. Xullas, shu sirga binoan inson badanidagi vujud issiqligi bu kimyoviy reaktsiya ila ta`min etilgani kabi, qondagi uglerod olingani uchun qon ham sof bolar. Mana, nafas ichkari kirgan payt vujudning ham obi hayotini tozalaydi, ham hayot olovini yoqadi. Chiqqani payt ogizda Ilohiy qudrat mo`jizalari bolgan kalima mevalarini beradi.

Sozlar

686

notga qadar mening ozuqalarimning mahzanlariga sohib boladigan bir sarvating va bir hokimiyating bolsa, ham men gilof bolgan goyat keng va yuksak bolgan ruh, qalb, aql kabi ma`naviy tuygularni men kabi tor, sufliy bir qobiqda yerlashtirib, mukammal hikmat ila ishlattirib ibodat ettiradigan senda nihoyatsiz bir qudrat, hadsiz bir hikmat bolsa, korsat, songra "Men seni qildim" deb ayt. Bolmasa jim bol! Ham mendagi mukammal intizomning shahodati ila va yuzimdagi vahdat muhrining dalolati ila, mening Sone`im hamma narsaga Qodiyr, hamma narsaga Aliym, hamma narsani koradigan va hamma narsani eshitadigan bir zotdir. Sen kabi sarsam, ojizning barmogi uning san`atiga qoshilolmas. Zarra miqdor aralasha olmas". U sheriklarning vakili badanda ham aralasha oladigan yer topolmas, ketar, inson naviga uchrar. Qalbidan derki: "Balki bu tarqoq, tartibsiz bolgan jamoat ichida, shayton ularning ixtiyoriy va ijtimoiy ishlariga qoshilgani kabi, balki men ham vujud va fitrat ahvollariga qoshila olaman va aralasha oladigan bir yer topaman. Va unda bir yer topib meni quvgan badanga va badan hujayrasiga hukmimni ijro etaman". Shuning uchun basharning naviga yana garang tabiat va sarsam falsafa lisoni ila derki: "Siz juda aralash bir narsa korinayotirsizlar. Men sizga Rab va sohibman va yoxud hissadorman",- der. U vaqt inson navi haq va haqiqat lisoni ila, hikmat va intizom tili ila derki: "Agar butun Yer kurrasiga kiydirilgan va navimiz kabi butun hayvonot va nabototning yuzlab ming navlaridan, rang-barang kashta va iplardan mukammal hikmat ila toqilgan va tikilgan koylakni va yer yuziga yoyilgan va yuz minglab jonzot navlaridan toqilgan va goyat naqshli bir suratda ijod etilgan gilamlarni qiladigan va har vaqt mukammal hikmat ila yaratib yangilaydigan bir qudrat va hikmat senda bolsa, ham agar biz meva bolganimiz Yer kurrasiga va urug bolganimiz koinotga tasarruf etadigan va hayotimizga lozim moddalarni hikmat mezoni ila olamning har tarafidan bizga yuboradigan bir muhit qudrat va shomil bir hikmat senda bolsa, va yuzimizdagi qudrat muhri bir bolgan butun ketgan va keladigan oxshashlarimizni ijod etadigan bir iqtidor senda bolsa, balki menga rububiyat da`vo etishing mumkin. Bolmasa, qani jim bol! Mening navimdagi aralash-quralashlikka qarab aralasha olaman dema. Chunki intizom mukammaldir. U aralash-quralash deb oylagan vaziyatlaring qudratning qadar kitobiga kora mukammal intizom ila bir nusxa kopaytirishdir. Chunki bizdan kop past bolgan va bizning nazoratimiz ostida bolgan hayvonot va nabototning mukammal intizomlari korsatadiki, bizdagi aralash-quralashliklar bir navi kitobatdir. Hech mumkinmidirki: Bir gilamning har tarafiga yoyilgan bir kashta ipini san`atkorona yerlashtirgan gilamning ustasidan boshqasi bolsin. Ham bir mevaning yaratuvchisi daraxtining yaratuvchisidan boshqasi bolsin. Ham

Sozlar

687

urugni ijod etgan urugli jismning Sone`idan boshqasi bolsin. Ham kozing kordir. Yuzimizdagi qudrat mo`jizalarini, mohiyatimizdagi fitrat garoyibotlarini kormayotirsan. Agar korsang, tushunasanki: Mening Sone`im shunday bir zotdirki, hech bir narsa undan yashirinolmas, hech bir narsa unga nozlanib ogir kelolmas. Yulduzlar zarralar qadar unga oson kelar. Bir bahorni bir gul qadar osonlik ila ijod etar. Katta koinotning mundarijasini mukammal intizom ila mening mohiyatimda joylashtirgan bir zotdir. Bunday bir zotning san`atiga sen kabi jonsiz, ojiz va kor, garang barmoq qorishtira olarmi? Unday bolsa, jim bol! Daf bolib ket!" deb uni quvar. Songra u da`vogar ketar, zaminning yuziga yoyilgan keng gilamga va zaminga kiydirilgan goyat bezalgan va naqshinkor koylakka sabablar nomiga va tabiat lisoni ila va falsafa tili ila derki: "Senda tasarruf etib bilaman va senga sohibman yoki senda hissam bor" deya da`vo etar. U vaqt u koylak,(Izoh1) u holicha haq va haqiqat nomiga hikmat lisoni ila u da`vogarga derki: "Agar sanalar, asrlar adadicha yerga kiydirilib songra intizom ila chiqarilib otgan zamonning ipiga osilsang va yangidan kiydiriladigan va mukammal intizom ila qadar doirasida dasturlari va shakllari chizilgan va tayin bolgan va kelajak zamonning arqoniga taqilgan va intizomli va hikmatli boshqa-boshqa naqshlari bolgan butun koylaklarni, gilamlarni toqiydigan, ijod etadigan qudrat va san`at senda bolsa, ham Yerning yaratilishidan to Yerning buzilishiga qadar, balki azaldan abadga qadar ulashadigan hikmatli, qudratli ikki ma`naviy qoling bolsa va butun iplarimdagi butun fardlarni ijod etadigan mukammal intizom va hikmat ila ta`mir va yangilaydigan senda bir iqtidor va hikmat bolsa, ham bizning nusxamiz va bizni kiygan va bizni oziga parda va choyshab qilgan Yer kurrasini qolida tutib mujid bolib bilsang, menga rububiyat da`vo et. Bolmasa qani tashqariga! Bu yerda yer topolmaysan. Ham bizda shunday bir vahdat muhri va shunday bir ahadiyat imzosi bordirki, butun koinot tasarrufi ostida bolmagan va butun ashyoni butun shuunoti ila birdan kormagan va nihoyatsiz ishlarni barobar qilolmagan va har yerda hozir va nozir bolmagan va makondan munazzah bolmagan va nihoyatsiz hikmat va ilm va qudratga sohib bolmagan bizga sohib bololmas va mudohala etolmas". Songra u da`vogar ketar. "Balki Yer kurrasini qondirib, u yerda bir yer topaman",- der. Ketar, Yer kurrasiga(Izoh2) yana sabablar nomiga va tabiat lisoni
(Izoh1)

Faqat shu holicha ham hayotdordir, ham intizomli bir tebranishdadir. Har vaqt naqshlari mukammal hikmat va intizom ila ozgarar. Toki toquvchisining muxtalif ismlarining jilvasini boshqa-boshqa korsatsin. (Izoh2) Al-hosil: Zarra u da`vogarni qonning qizil donachalariga havola etar. Qonning qizil donachalari uni hujayraga, hujayra ham inson badaniga, inson badani esa inson naviga, inson navi uni jonzot navlaridan toqilgan yerning koylagiga, yerning koylagi ham Yer kurrasiga,

Sozlar

688

ila derki: "Bunday bebosh kezganingdan sohibsiz bolganingni korsatmoqdasan. Unday bolsa, sen meniki bolishing mumkin". U vaqt Yer kurrasi haq nomiga va haqiqat tili ila momaqaldiroq kabi bir sado ila unga derki: "Valdirama... Men qanday bebosh, sohibsiz bolishim mumkin? Mening koylagimni va koylagimning ichidagi eng kichik bir nuqtani, bir ipni intizomsiz topdingmi va hikmatsiz va san`atsiz kordingmiki, menga sohibsiz, bebosh deysan. Agar sanaviy harakatim ila taqriban yigirma besh ming sanalik(Izoh3) bir masofada bir yilda kezganim va mukammal mezon va hikmat ila xizmat vazifamni qilganim u azim doiraga haqiqiy sohib bolib bilsang va qardoshlarim va men kabi vazifador bolgan on sayyoraga va kezganlari butun doiralarga va bizning imomimiz va biz u bilan bogliq va rahmat jozibasi ila unga taqilgan bolganimiz Quyoshni ijod etib, yerlashtiradigan va sopqon toshi kabi meni va sayyora yulduzlarni unga boglaydigan va mukammal intizom va hikmat ila aylantirib ishlattiradigan bir nihoyatsiz hikmat va nihoyatsiz qudrat senda bolsa, menga rububiyat da`vo et, bolmasa qani jahannam bol, ket! Mening ishim bor. Vazifamga ketmoqdaman. Ham bizlardagi hashamatli intizomlar va dahshatli harakatlar va hikmatli itoat ettirishlar korsatadiki, bizning ustamiz shunday bir zotdirki; butun mavjudod, zarralardan yulduzlarga va quyoshlarga qadar amrbardor askar hukmida unga mute va musahhardirlar. Bir daraxtni mevalari ila tartiblagani va ziynatlagani kabi, osonlik bilan quyoshni sayyoralar ila tartiblaydigan bir Hakiymi Zuljalol va Hokimi Mutlaqdir". Songra u da`vogar yerda yer topolmagani uchun ketar Quyoshga. Kalbidan derki: "Bu juda katta bir narsadir, balki ichida bir govak topib, bir yol ochaman. Yerni ham musahhar etaman". Quyoshga shirk nomiga va shaytonlashmish falsafa lisoni ila Majusiylarning aytganlari kabi derki: "Sen bir sultonsan, oz-ozingga sohibsan, istaganingday tasarruf etasan". Quyosh bolsa Haq nomiga va haqiqat lisoni ila va Ilohiy hikmat tili ila unga der: "Aslo, yuz ming marta yoq va aslo!.. Men musahhar bir ma`murman. Sayyidimning musofirxonasida bir mumdorman. Bir pashshaga, balki bir pashshaning qanotiga ham haqiqiy sohib bololmayman. Chunki pashshaning vujudida shunday ma`naviy javharlar va koz, quloq kabi antiqa san`atlar borki, mening dokonimda yoq. Iqtidor doiramning xorijidadir." der, da`vogarni malomat etar.

Yer kurrasi uni Quyoshga, Quyosh esa butun yulduzlarga havola etar. Har biri der: "Ket, mendan yuqoridagini zabt eta olsang, songra kel meni zabt etishga urin. Agar uni maglub etmasang, meni qolga kiritolmaysan". Demak, butun yulduzlarga sozini otqazolmagan bitta zarraga rububiyatini tinglatolmas. (Izoh3) Bir doiraning taqriban radiusi bir yuz sakson million kilometr bolsa, u doira (ozi) taqriban yigirma besh ming yillik masofa bolar.

Sozlar

689

Songra u da`vogar qayrilar, fir`avnlashmish falsafa lisoni ila derki: "Modomiki ozingga ega va sohib emassan, bir xizmatkorsan. Sabablar nomiga menikisan",- der. U vaqt Quyosh haq va haqiqat nomiga va ubudiyat lisoni ila derki: "Men shunday birisiniki bolishim mumkinki, butun oxshashlarim bolgan yuksak yulduzlarni ijod etgan va samovotida mukammal hikmat ila yerlashtirgan va mukammal hashamat ila aylantirgan va mukammal ziynat ila bezagan bir zot bolishi mumkin". Songra u da`vogar qalbidan derki: "Yulduzlar juda gavjumdirlar. Ham tarqalgan, tartibsiz korinmoqdalar. Balki ularning ichida vakillarim nomiga biron narsa qozonaman",- der. Ularning ichiga kirar. Ularga sabablar nomiga, sheriklari hisobiga va tugyon etgan falsafa lisoni ila, nujumparast bolgan sobiiyunlarning deganlari kabi derki: "Sizlar juda ham tarqoq bolganingizdan, boshqa-boshqa hokimlarning taxti hukmida turibsizlar". U vaqt yulduzlar nomiga bir yulduz derki: "Naqadar sarsam, aqlsiz va ahmoq va kozsizsanki, bizning yuzimizdagi vahdat muhrini va ahadiyat imzosini kormayotirsan, tushunmayotirsan. Va bizning oliy nizomlarimizni va ubudiyat qonunlarimizni bilmaysan. Bizni intizomsiz deb oylayotirsan. Bizlar shunday bir zotning san`atimiz va xizmatkorlarimizki, bizning dengizimiz bolgan samovotni va shajaramiz bolgan koinotni va sayrongohimiz bolgan nihoyatsiz olam fazosini tasarrufi ostida tutgan bir Vohidi Ahaddir. Bizlar elektr chiroqlar floti kabi uning mukammal rububiyatini korsatgan nuroniy shohidlarmiz va rububiyat saltanatini e`lon etgan ishiqli burhonlarmiz. Har bir toifamiz uning saltanati doirasida ulviy, sufliy, dunyoviy, barzohiy, uxroviy manzillarda saltanati hashamatini korsatgan va ziyo bergan nuroniy xizmatkorlarmiz. Ha, har birimiz Vohidi Ahad qudratining bittadan mo`jizasi va yaratilish daraxtining bittadan muntazam mevasi va vahdoniyatning bittadan munavvar burhoni va malaklarning bittadan manzili, bittadan tayyorasi, bittadan masjidi va ulviy olamlarning bittadan chirogi, bittadan quyoshi va rububiyat saltanatining bittadan shohidi va olam fazosining bittadan ziynati, bittadan qasri, bittadan guli va samo dengizining bittadan nuroniy baligi va kok yuzining bittadan gozal kozi(Izoh1) bolganimiz kabi, hay`ati majmuamizda sukunat ichida bir sukut va hikmat ichida bir harakat va hashamat ichida bir ziynat va intizom ichida bir xilqat gozalligi va mavzuniyat ichida bir mukammal san`at bolganidan Sone`i Zuljalolimizni nihoyatsiz tillar ila vahdatini, ahadiyatini, samadiyatini va jamol va jalol va kamol sifatlarini butun koinotga e`lon etganimiz holda, biz kabi nihoyat
(Izoh1)

Janobi Xaqning san`atli asar ajoyibotlariga boqib, tomosha etib va ettirgan ishoralarmiz. Ya`ni: Samovot hadsiz kozlar ila zamindagi Allohning garoyib san`atlarini tomosha etar kabi korinar. Samoning malaklari kabi yulduzlar ham mahshari ajoyib va garoyib bolgan yerga boqadilar va idroklilarni diqqat ila boqtiradilar demakdir.

Sozlar

690

darajada sof, toza, mute, musahhar xizmatkorlarni qormaqorishiqlik va intizomsizlik va vazifasizlik, hatto sohibsizlik ila ittihom etganingdan ta`zirga haqdorsan",- der. U da`vogarning yuziga shaytonni quvish kabi bir yulduz shunday bir ta`zir urarki, yulduzlardan to jahannamning tubiga uni otar. Va barobarida bolgan tabiatni(Izoh2) vahima daralariga va tasaddufni yoqlik chuquriga va sheriklarni imkonsizlik va maholiyat zulmatiga va dinga qarshi falsafani asfali sofiliynning tubiga otar. Butun yulduzlar ila barobar u yulduz muqaddas farmonini oqiydilar. Va "Pashsha qanotidan tut, to samovot qandillariga qadar bir pashsha qanoti qadar sherikka yer yoqdirki, barmoq qorishtirsin" deya e`lon etadilar.

***

(Izoh2)

Faqat tushishdan songra tabiat tavba qildi. Xaqiqiy vazifasi ta`sir va fe`l bolmaganini, balki qabul va infiol bolganini tushundi. Va ozi Alloh qadarining bir navi daftari -faqat ozgarish va almashinishga qobiliyatli bir daftari va Rabboniy qudratning bir navi dasturi va Qodiyri Zuljalolning bir navi fitriy shariati va bir navi qonunlari majmuasi bolganini bildi. Mukammal ojizlik va itoat ila ubudiyat vazifasini oldi. Va Ilohiy fitrat va Rabboniy san`at ismini oldi.

Sozlar

691

oyatining azaliy bogidan bir guliga ishora etgan Arabiy ifodalardir.

Sozlar

692

Arabiy ifodaning tarjimasi: Ya`ni: Goyo gul ochmish har bir daraxt gozal yozilmish manzum bir qasidadirki, u qasida Fotiri Zuljalolning ochiq madhiga inshod etib, shoirona hol lisoni ila aytadi. Va yoxud u gul ochmish har bir daraxt minglab boqar va boqtirar kozlarini ochmish, to Sone`i Zuljalolning nashr va tashhir bolgan san`at ajoyibotlarini bir-ikki koz ila emas, balki minglab kozlar ila boqsin; to diqqat ahlini shunday boqtirsin. Va yoxud u gul ochgan har bir daraxt umumiy bayram bolgan bahorning ichidagi xususiy bayramida va qoshinlar namoyishi kabi bir onda yashillanmish a`zolarini eng chiroyli ziynatlar ila bezagan. Toki uning Sultoni Zuljaloli unga ehson etgan hadyalarni va latifalarni va nuroniy asarlarini mushohada etsin. Ham Ilohiy san`at namoyishgohi bolgan zaminning yuzida va bahor mavsumida ziynatli rahmat asarlarini xalqning nazarlariga namoyon etsin. Va daraxtning yaratilish hikmatini basharga e`lon etsin. Nozik shoxlarida naqadar muhim xazinalar bolganini va Rahmoniy ehsonlarning mevalarida qay daraja muhim xazinalar bolganini korsatmoq ila Ilohiy qudrat kamolotini korsatsin. ***

Sozlar

693

Birinchi Qismning Kichik bir Ilovasi

ila oxir oyat

Sozlar

694

ila oxir oyat

Bu oyatning bir navi tarjimasi bolgan tarjimasidir. Ya`ni oyati karima diqqat nazarini samoning ziynatli va gozal yuziga ogirmoqda. To nazar diqqati ila samoning yuzida favqulodda sukunat ichida bir sukutni korib, bir Qodiyri Mutlaqning amr va tashiri ila u vaziyatni olganini anglasin. Bolmasa agar oz-ozlariga bolsalar edi, bir-biri ichida u dahshatli hadsiz jismlar, u goyat katta kurralar va goyat tez harakatlari ila shunday bir shovqinni chiqarishi lozim ediki, koinotning qulogini kar etar edi. Ham shunday bir harju-marj zilzilasi ichida qorishiqlik bolar ediki, koinotni tarqatar edi. Yigirmata buyvol bir-biri ichida harakat etsa naqadar shovqinli bir harju-marjga sababiyat berishi ma`lum. Holbuki Yer kurrasidan ming marta katta va zambarak oqidan yetmish marta tez harakat etganlar yulduzlar ichida bor bolganini astronomiya aytadi. Xullas, sukunat ichidagi jismlarning sukutidan Sone`i Zuljalolning va Qodiyri Zulkamolning qudrat va tashir darajasini va yulduzlarning unga taslim va itoat darajasni angla. Ham samoning yuzida hikmat ichida bir harakatni korishni oyat amr etmoqda. Ha, goyat ajib va azim u harakat goyat nozik va keng hikmat ichidadir. Qandayki bir fabrikaning charxlarini va uskunalarini bir hikmat ichida aylantirgan bir san`atkor fabrikaning azamat va intizomi darajasida san`at va mahorati darajasini korsatar. Xuddi shuning kabi: Katta Quyoshga sayyoralar ila barobar fabrika vaziyatini bergan va u mudhish azim kurralarni sopqon toshlari kabi va fabrika charxlari kabi atrofida aylantirgan bir Qodiyri Zuljalolning qudrat va hikmati darajasi u nisbatda nazarga namoyon bolar.

Sozlar

695
Ya`ni: Ham samovot yuzida shun-

day bir hashamat ichida bir porlamoq va bir ziynat ichida bir tabassum borki, Sone`i Zuljalolning naqadar muazzam bir saltanati, naqadar gozal bir san`ati bolganini korsatar. Flot bayrami kunlarida kasratli elektr chiroqlari sultonning hashamati darajasini va madaniyat taraqqiyotida mukammallik darajasini korsatgani kabi, katta samovot u hashamatli, ziynatli yulduzlari ila Sone`i Zuljalolning san`at mukammalligini va san`at gozalligini shunday qilib diqqat nazariga korsatadilar. Ham deydiki: Samoning yuzidagi maxluqotning intizomini nozik mezonlar ichida san`atli asarlarning mavzuniyatini kor va anglaki: Ularning Sone`i naqadar Qodiyr va naqadar Hakiym bolganini bil. Ha, muxtalif va kichik jismlarni va yoxud hayvonlarni aylantirgan va bir vazifa uchun aylantirgan va bir maxsus mezon ila har birini muayyan bir yolda yonaltirgan bir zotning iqtidor va hikmat darajasini va harakat etgan jismlarning unga itoat va musahhariyat darajalarini korsatganlari kabi, katta samovot u dahshatli azamati ila, hadsiz yulduzlari ila va u yulduzlar ham dahshatli kattaliklari ila va goyat shiddatli harakatlari ila barobar zarra miqdor va bir soniyacha qadar hududlaridan tajovuz etmasliklari, daqiqaning bir ashirasi qadar vazifalaridan orqa qolmasliklari Sone`i Zuljalollarining naqadar nozik bir maxsus mezon ila rububiyatini ijro etganini diqqat nazariga korsatadilar. Hamda shu oyat kabi Amma Surasida va boshqa oyatlarda bayon etilgan Shams va Qamar va yulduzlar tashiri ila ishora etgani kabi:

Ya`ni: Samoning ziynatli shipiga Quyosh kabi ishiq beradigan, isituvchi bir chiroqni toqmoq, kecha-kunduz xatlari ila, qish-yoz sahifalarida Samadoniy maktublarni yozishiga bir nurli siyoh hukmiga keltirmoq va yuksak minora va havozalardan katta soatlarning porlagan millari kabi kok qubbasida Qamarni zamonning buyuk soatiga bir mil qilmoq; bir-biridan farqli kop hilollar suratida har kechaga goyo boshqa bir hilol qoldirib, song qaytib oziga toplamoq, manzillarida mukammal mezon ila, nozik hisob ila harakat ettirmoq va kok qubbasida porlagan, tabassum etgan yulduzlar ila kokning gozal yuzini charogon etmoq, albatta nihoyatsiz bir rububiyat saltanatining alomatidir. Idrokli-

Sozlar

696

larga uni anglatgan muhtasham bir uluhiyatning ishorasidir. Fikr ahlini iymonga va tavhidga da`vat etar.

Boq kitobi koinotning xush va gozal yuziga Oltin qalami qudrat boq ne tasvir aylamish Qolmamish bir nuqta-i muzlim chashmi dil arbobiga Xuddi oyoti Xudo nur ila tahrir aylamish Boq ne mo`jiza-i qudrat iz`onrobo-i koinot Boq ne oliy bir tomoshadir fazoyi koinot Tingla-da yulduzlarni, shu xutba-i shirinini Noma-i nurini hikmat, boq na taqrir aylamish. Xop barobar nutqqa kelmish, haq lisoni ila derlar: Bir Qodiyri Zuljalolning hashamatli Sultoniga Bittadan burhoni nurafshonmiz vujudi Sone`ga Ham vahdatga, ham qudratga shohidlarmiz biz. Shu zamin yuzini porlatgan Nozanin mo`jizoti chun malak sayroniga. Shu samoning Arzga boqqan, Jannatga diqqat etgan Minglab mudaqqiq kozlarimiz biz. Tubo-i xilqatdan samovot qismiga, butun Kahkashon shoxlariga Bir Jamiyli Zuljalolning, dasti hikmati ila taqilmish xop gozal mevalarmiz biz. Shu samovot ahliga bittadan masjidi sayyor, bittadan xona-i davvor, bittadan yuksak oshiyon,

Sozlar

697

Bittadan munavvar chiroq, bittadan kema-i jabbor, bittadan tayyoralarmiz biz. Bir Qodiyri Zulkamolning, bir Hakiymi Zuljalolning bittadan mo`jiza-i qudrat, bittadan horiqo-i san`ati xoliqona, Bittadan nodira-i hikmat, bittadan dohiya-i xilqat, bittadan nur olamimiz biz. Bunday yuz ming til ila yuz ming burhon korsatamiz, eshittiramiz inson bolgan insonga. Kor bolgur dinsiz kozi, kormas boldi yuzimizni, ham eshitmas sozimizni, haq soylagan oyatlarmiz biz. Tamgamiz bir, muhrimiz bir, Rabbimizga musahharmiz. Musabbihmiz, zikr etamiz obidona. Kahkashonning xalqa-i kubrosiga mansub bittadan majzublarmiz biz!

***

Sozlar IKKINCHI QISM

698

Shu Qismning Uch Maqsadi Bor

BIRINCHI MAQSAD (Bir yulduzning ta`ziri ila yerga sukut etgan shirk va zalolat ahli vakili zarralardan yulduzlarga qadar hech bir yerda zarra miqdor shirkka yer topolmaganidan, u tarzdagi da`vodan voz kechib, faqat shayton kabi vahdatga doir shubhalar qilmoq uchun uch muhim savol ila ahadiyatga va vahdatga doir tavhid ahliga vasvasa qilmoq istadi.) BIRINCHI SAVOL: Dinsizlik lisoni ila deydiki: "Ey tavhid ahli! Men oz muakkallarim nomiga bir narsa topolmadim, mavjudotda bir hissa chiqarolmadim, maslagimni isbot etolmadim. Faqat siz nima bilan nihoyatsiz bir qudrat sohibi bir Vohidi Ahadni isbot qilmoqdasiz? Nima uchun uning qudrati ila barobar boshqa qollar qoshilishini mumkin kormayotirsiz?" JAVOB: Yigirma Ikkinchi Sozda qat`iy isbot etilganki; butun mavjudot, butun zarralar, butun yulduzlar har biri Vojib-ul Vujudning va Qodiyri Mutlaqning vujubi vujudiga bittadan porloq burhondir. Butun koinotdagi silsilalarning har biri uning vahdoniyatiga bittadan qat`iy dalildir. Qur`oni Hakim hadsiz burhonlarida isbot etgani kabi, umumning nazariga eng zohir burhonlarni yanada ziyoda zikr etar. Jumladan:

Sozlar

699

kabi juda kop oyatlari ila Qur`oni Hakim; arz va samovot xilqatini vahdoniyatga yaqqollik darajasida bir burhon korsatadiki, istar-istamas idrokli bolgan har odam arz va samovot xilqatida zarurat darajasida Xoliqi Zuljalolini tasdiq etishga majburdirki, der.

Birinchi Qismda qandayki bir zarradan boshlab to yulduzlarga va samovotga qadar tavhid muhrini korsatdik. Qur`oni Hakim ham shu navi oyatlar ila yulduzlardan va samovotdan tutib to zarralarga qadar shirkni quvar. Shunday ishora etar va ma`nan der: Samovot va arzni bunday muntazam xalq etgan bir Qodiyri Mutlaqning albatta san`atli asarlari doirasidan bolgan manzuma-i shamsiya shaksiz uning tasarrufi ostidadir. Modomiki u Qodiyri Mutlaq shamsni sayyoralari ila tasarrufi ostida tutar va tartiblar va itoat ettirar va aylantirar. Albatta u manzuma-i shamsiyaning bir bolagi va shams ila boglangan Yer kurrasi ham tasarrufi ostida va tadbir va idorasidadir. Modomiki Yer kurrasi tasarrufi ostida va tadbir va idorasidadir; shaksiz yerning yuzida yozilgan va ijod etilgan va yerning mevalari va goyalari hukmida bolgan san`atli asarlar ham uning rububiyati va tarbiyasi qolidadir. Modomiki butun zaminning yuziga yoyilgan va sochilgan va yuzini porlatgan va ziynatlantirgan va har zamon yangilangan, kelib-ketgan va zamin ular ila tolib boshalgan umum san`atli asarlar ilm va qudrat qolidadir va adolat va hikmatining mezoni ila olchanar va tartiblanar. Modomiki butun navlar uning qudrati qolidadir. Albatta u navlarning muntazam va mukammal fardlari va olamning kichik kichraytirilgan misollari va koinotdagi navlarning muvozanalari va olam kitobining kichkina mundarijalari hukmida bolgan juz`iy fardlari, shaksiz uning rububiyat va ijod ostidadir va idora va tarbiyasidadir. Modomiki har bir jonzot tadbir va tarbiya qolidadir. Albatta u jonzotning vujudini tashkil etgan hujayralar va kichik donachalar va a`zo va asablar; shaksiz uning ilm va qudrati doirasidadir. Modomiki har bir hujayra va qondagi har bir kichik donacha uning taxti amridadir va tasarrufi ostidadir va uning qonuni ila harakat etarlar. Albatta butun bularning asos moddalari va butun ulardagi san`at naqshlariga va toqilgan naqshlarga makiklar va yoylar hukmida bolgan zarralar ham albatta uning qudrat qolida va ilmi doirasidadir va uning amri ila, izni ila, quvvati ila muntazam harakat qilar, mukammal vazifalar bajararlar. Modomiki har bir zarraning harakati va vazifa bajarishi uning qonuni ila, izni ila, amri iladir. Albatta tashahhusoti vajhiya va harkasning yuzida harkasdan uni

Sozlar

700

ajratadigan bittadan farqli alomat bolishi va siymolar kabi ovozlarda, tillarda boshqa-boshqa farqlar bolishi, shaksiz uning ilm va hikmati iladir. Xullas, shu silsilaga mabda` va muntahoni zikr etib ishora etgan shu oyatga boq:

Hozir deymiz: Ey shirk ahlining vakili! Xullas, koinot silsilasi qadar quvvatli burhonlar tavhid maslagini isbot etar. Va bir Qodiyri Mutlaqni korsatar. Modomiki samovot va arz yaratilishi bir Sone`i Qodiyrni va u Sone`i Qodiyrning nihoyatsiz bir qudratini va u nihoyatsiz bir qudratning nihoyatsiz bir kamolda bolganini korsatar. Albatta sheriklardan mutlaq ehtiyojsizlik bor. Ya`ni, hech bir jihatda sheriklarga ehtiyoj yoq. Ehtiyoj bolmagani holda nima uchun bu zulmatli maslakda ketmoqdasiz? Nima majburiyatingiz borki, u yerga kirmoqdasiz? Hamda sheriklarga hech bir ehtiyoj bolmagani va koinot ulardan mutlaq ehtiyojsizlikda bolganlari holda, uluhiyatda sheriklik kabi rububiyat va ijod sheriklari ham imkonsizdirlar, vujudlari maholdir. Chunki samovot va arzning Sone`idagi qudrat ham nihoyat kamolda, ham nihoyatsiz bolganini isbot etdik. Agar sherik topilsa, mutanohiy boshqa bir qudrat u nihoyatsiz va goyat kamoldagi qudratni maglub etib, bir qism yer zabt etmoq va unga nihoyat bermoq va ma`nan ojiz qoldirib, hadsiz bolgani holda chegaralamoq va hech bir majburiyat bolmasdan bir mutanohiy narsa nihoyatsiz bir narsaga nihoyatsiz bolgani bir vaqtda nihoyat bermoq va mutanohiy qilmoq lozim keladiki; bu mahollarning eng noma`quli va imkonsizliklarning eng qavat-qavatidir. Ham sheriklar "mustagniyatun anha" va "mumtaniyatun bizzot", ya`ni hech ularga ehtiyoj bolmagani kabi, vujudlari mahol bolganliklari holda ularni da`vo etmoq yolgiz ma`nosiz iddiodir. Ya`ni aqlan, mantiqan, fikran u da`voni qildiradigan bir sabab bolmagani uchun ma`nosiz sozlar hukmidadir. Usul ilmicha "tahakkumiy" ta`bir etilar. Ya`ni ma`nosiz xayoliy da`vodir. Kalom ilmi va usul ilmining dasturlaridandirki, deyilar:

Ya`ni: Bir dalildan, bir nishondan kelib chiqmagan bir ehtimolning

Sozlar

701

ahamiyati yoq. Qat`iyan ilmga shak qoshmas. Shubhasiz hukmni tebratmas. Masalan; zotida Barla dengizi (ya`ni Egirdir Koli) imkon va ehtimol borki, yogga aylangan bolsin. Faqat modomiki bir alomatdan u imkon va ehtimol ortaga chiqmaydi, uning vujudiga va suv bolganiga, qat`iy ilmimizga ta`sir etmas, shak va vasvasa bermas. Xullas, buning kabi mavjudotning har tarafidan, koinotning har burchagidan soradik: Birinchi Qismda korsatilgani kabi zarralardan yulduzlarga qadar va Ikkinchi Qismda korilgani kabi; samovot va arz yaratilishidan to siymolardagi tashahhusotga qadar qaysi narsadan soralgan bolsa, hol lisoni ila vahdoniyatga shahodat va tavhid muhrini korsatdi. Sen ham kording... Unday bolsa; koinotning mavjudotida bir alomat yoqki bir shirk ehtimoli unga bino etilsin. Demak shirk da`vosi faqat ma`nosiz iddio va ma`nosiz soz va quruq da`vo bolganidan, shirkni da`vo etmoq toliq johillik, ayni ahmoqlikdir. Xullas, zalolat ahlining vakili bunga qarshi aytadigani qolmaydi. Yolgiz deydiki: "Shirkka alomat koinotdagi sabablarning tartibidir. Hamma narsaning bir sabab ila bogliq bolganidir. Demak sabablarning haqiqiy ta`sirlari bordir. Ta`sirlari bolsa, sherik bola oladilar?" Javob: Iroda va Ilohiy hikmatning taqozosi ila va kop ismlarning tazohur etmoq istashlari ila musabbabot sabablarga boglangan. Har bir narsa bir sabab ila boglangan. Faqat kop yerlarda va kopgina Sozlarda qat`iy isbot etganmizki: "Sabablarda haqiqiy ijodga oid ta`sir yoq". Hozir yolgiz bu qadar deymizki: Sabablar ichida, shaksiz eng ashrafi va ixtiyori eng keng va tasarrufoti eng bepoyon insondir. Insonning ham eng zohir ixtiyoriy fe`llari ichida eng zohiri; ekl va kalom va fikrdir. Ya`ni: Yemoq, gapirmoq, tafakkurdir. Shu yemoq, gapirmoq, tafakkur esa goyat muntazam, ajib, hikmatli bittadan silsiladir. U silsilaning yuz juzidan insonning ixtiyor qoliga berilagani faqat bir juzidir. Masalan: Yemoqdan, badan hujayralarining ozuqlanishidan tut to mevalarning shakllanishiga qadar bolgan ishlar silsilasi ichida insonning ixtiyor qoliga berilgani yolgiz ogizdagi tishlar tegirmonini harakatlantirib uni chaynamoqdir. Va gapirmoq silsilasidan yolgiz harflarning maxrajlari eshiklariga havoni solib chiqarmoqdir. Holbuki ogzida bitta kalima bir urug kabi ekan, bir daraxt hukmidadir. Havo ichida millionlab ayni kalima kabi mevalarni berar. Millionlab tinglaganlarning quloqlariga kirar. Bu misoliy boshoqqa insondagi xayolning qoli zorga yetisha olar. Ixtiyorning qisqagina qoli qanday yetishsin? Modomiki sabablar ichida eng ashrafi va eng ziyoda ixtiyor sohibi bolgan inson bunday haqiqiy ijoddan qoli uzoq bolsa, boshqa jonsizlar va hayvonlar va unsurlar va tabiat qanday haqiqiy mutasarrif bola olarlar? Yolgiz u sabablar bittadan qopdir va Rabboniy san`atli asarlarga bir gilofdirlar va Rahmoniy hadyalarga

Sozlar

702

bittadan taqdimchidirlar. Albatta bir podshohning hadyasining idishi yoki hadyaga oralgan romolcha va yoxud hadya qoliga berilib keltirgan xizmatchi u podshohning saltanatiga sherik bololmaslar. Va ularni sherik tavahhum etgan bolmagur bir hazayon etar. Xuddi shuning kabi zohiriy sabablar va korinishdagi vositalar Ilohiy rububiyatdan hech bir jihatda hissalari bololmas. Ubudiyat xizmatidan boshqa hissalari yoqdir.

IKKINCHI MAQSAD Shirk ahlining vakili shirk maslagini hech bir jihatda isbot etolmaganidan va uning isbotidan ma`yus qolganidan, tavhid ahlining maslagini shaklari ila va shubhalari ila buzmoqqa harakat qilmoq istaganidan, shunday ikkinchi bir savol etmoqda. Deydiki: Ey tavhid ahli! Siz aytmoqdasizki: Olamning Xoliqi birdir. Ahaddir, Samaddir. Ham hamma narsaning Xoliqi udir. Ahadiyati zotiyasi ila barobar togridan-togriga hamma narsaning tizgini uning qolida; hamma narsaning kaliti qabzasida, hamma narsaning yuzini qoplaydi; bir ish bir ishga mone bolmaydi. Butun ashyoda butun ahvoli ila bir onda tasarruf eta olar". Bunday ajib bir haqiqatga qanday ishonilishi mumkin? Mushahhas birgina zot nihoyatsiz yerlarda nihoyatsiz ishlarni zahmatsiz qila olarmi? JAVOB: Shu savolga goyat chuqur va nozik va goyat yuksak va keng bolgan bir Ahadiyat va Samadiyat sirining bayoni ila javob berilar. Bashar fikri esa u sirga faqat bir tamsil durbini ila va masal rasadi ila boqa olar. Janobi Haqning zot va sifatida misl va misoli yoq. Faqat masal va tamsil ila bir daraja shuunotiga boqila olar. Xullas, biz ham moddiy tamsillar ila u sirga ishora etamiz. Birinchi Tamsil: Shundayki: On Oltinchi Sozda isbot etilgani kabi: Bitta mushahhas zot muxtalif oynalar vositasi ila kulliyat kasb etar. Bir haqiqiy juz`iy ekan koplab shuunotga sohib bir kulliy hukmiga otar. Ha, qandayki jismoniy narsalarga shisha va suv kabi moddalar oyna bolib, jismoniy bitta narsa u oynalarda bir kulliyat kasb etar. Xuddi shuning kabi: Nuroniy narsalarga va ruhoniyatga ham havo va efir va misol olamining ba`zi mavjudoti oynalar hukmida va chaqmoq va xayol tezligida bittadan sayru-sayohat vositasi suratiga otadilarki, u nuroniylar va u ruhoniylar xayol tezligi ila u toza oynalarda va u latif manzillarda kezarlar. Bir onda minglab yerlarga kirarlar. Va har oynada nuroniy bolganliklari va akslari ularning ayni va ularning xususiyatlariga sohib

Sozlar

703

bolganliklari uchun jismoniyatning aksiga bolib, har yerda shaxsan bolar kabi hukm etarlar. Nursiz jismoniylarning akslari va misollari u jismoniyatning aynilari bolmagani kabi, xususiyatiga ham sohib emas, olik sanalarlar. Masalan: Quyosh mushahhas bir juz`iy bolgani holda, porloq ashyo vositasi ila bir kulliy hukmiga otar. Zamin yuzidagi butun porloq narsalarga, hatto har bir qatra suvga va shisha parchalariga bittadan aksini, bittadan misoliy quyoshni ularning qobiliyatiga kora berar. Quyoshning harorat va ziyosi va ziyosidagi yetti rangi va zotining bir navi misoli har bir porloq jismda mavjud. Farazan quyoshning ilmi, idroki bolsa edi, har oyna uning bir navi manzili va taxti va orindigi hukmida bolib, har narsa bilan shaxsan munosabatda bolar, har idrok sohibi ila oynalari vositasi ila, hatto koz qorachigi ila bittadan telefon hukmida xabarlasha olardi. Bir narsa bir narsaga mone bolmasdi. Bir muxobara bir muxobaraga tosiq bolmasdi. Har yerda bolmoq ila barobar hech bir yerda bolmas edi. Ajabo: Bir zotning ming bir ismidan yolgiz Nur ismining moddiy va juz`iy va jonsiz bir oynasi hukida bolgan Quyosh bunday tashahhusi ila barobar kulliy yerlarda kulliy ishlarga mazhar bolsa, U Zoti Zuljalol ahadiyati zotiyasi ila barobar nihoyatsiz ishlarni bir onda qilolmasmi? Ikkinchi Tamsil: Koinot bir daraxt hukmida bolgani uchun har bir daraxt koinotning haqiqatlariga misol bola olar. Xullas, biz ham shu uyimizning yonidagi muhtasham, muazzam chinor daraxtini koinotga bir kichik misol hukmida tutib, koinotdagi ahadiyat jilvalarini u bilan korsatamiz. Shundayki: Shu daraxtning hech bolmasa on ming mevasi bor. Har bir mevasining hech bolmasa yuzlab qanotli urugi bor. Butun on ming meva va bir million urug bir onda, barobar bir san`at va ijodga mazhardirlar. Holbuki shu daraxtning asl urugida va ildizida va tanasida juz`iy va mushahhas va uqda-i hayotiya ta`bir etilgan Ilohiy irodaning bir jilvasi va Rabboniy amrning bir dasturi ila shu daraxtning tashkiliy qonunlarining markazlashtirilishi har shoxning boshida, har bir mevaning ichida, har bir urugning yonida boladiki, hech birining bir narsasini nuqson qoldirmasdan, bir-biriga mone bolmasdan u bilan qilinar. Va u birgina iroda jilvasi va u amriy qonun ziyo, harorat, havo kabi tarqalib har yerga ketmaydi. Chunki ketgan yerlarning ortalaridagi uzun masofalarda va muxtalif san`atli asarlarda hech bir iz qoldirmaydi, hech bir asari korilmaydi. Agar tarqalish ila bolsa edi, izi va asari korilar edi. Balki bizzot bolinmasdan va tarqalmasdan har birisining yonida mavjud. Ahadiyatiga va shaxsiyatiga u kulliy ishlar zid bololmaydi. Hatto aytib boladiki: U iroda jilvasi, u amriy qonun, u uqda-i hayotiya har birining yonida mavjud, ham hech bir yerda yoq. Goyo shu muhtasham daraxtda mevalar, uruglar adadicha u amriy qonunning bittadan kozi, bittadan qulogi bor. Balki daraxtning har bir juzi u amriy qonunning

Sozlar

704

tuygularining bittadan markazi hukmidadirki, uzun vositalarni parda qilib bir mone tashkil etmoq emas, balki telefon simlari kabi bittadan osonlashtirmoq vositasi va yaqinlashtirmoq bolar. Eng uzoq eng yaqin kabidir. Modomiki shubhasiz Zoti Ahadi Samadning iroda kabi bir sifatining bitta juz`iy jilvasi, shubhasiz million yerda, millionlab ishlarga vositasiz mador bolar. Albatta Zoti Zuljalolning iroda va qudratining tajalliysi ila yaratilish daraxtini butun qismlari va zarralari ila barobar tasarruf etib bilishiga shuhud darajasida bilmoq lozim kelar. On Oltinchi Sozda isbot va izoh etilgani kabi deymizki: Modomiki, Quyosh kabi ojiz va musahhar maxluqlar va ruhoniy kabi modda ila chegaralangan nim-nuroniy san`atli asarlar va shu chinor daraxtining ma`naviy nuri, ruhi hukmida bolgan uqda-i hayotiyasi va tasarruf markazi bolgan amriy qonunlar va irodaviy jilvalar nuroniyat siri ila bir yerda ekan va bitta juz`iy mushahhas bolganliklari holda juda kop yerlarda va juda kop ishlarda shubhasiz bola olarlar. Va modda ila chegaralangan bir juz`iy bolganliklari holda, mutlaq bir kulliy hukmini olarlar. Va bir onda bir juz`iy ixtiyor ila juda kop muxtalif ishlarni shubhasiz kasb etarlar. Sen ham kormoqdasan va inkor etolmaysan. Ajabo: Moddadan mujarrad va muallo, ham qaydning chegaralishidan va kasofatning zulmatidan munazzah va mubarro, ham shu umum nurlar va shu butun nuroniyat uning muqaddas ismlari nurlarining xira bir soyasi va shu`lasi, ham umum vujud va butun hayot va ruhlar olami va barzoh olami va misol olami nim-shaffof bittadan jamolining oynasi, ham sifatlari muhita va shuunoti kulliya bolgan bitta Zoti Aqdasning kulliy iroda va mutlaq qudrat va muhit ilmi ila zohir bolgan sifatlar tajalliysi va fe`llarning jilvasi ichidagi ahadiyatining tavajjuhidan qaysi narsa saqlana olar? Qaysi ish unga ogir kela olar? Qaysi yer undan yashirina olar? Qaysi fard undan uzoq qola olar? Qaysi shaxs kulliyat kasb etmasdan unga yaqinlasha olar? Hech ashyo undan yashirina olarmi? Hech bir ish bir ishga mone bolarmi? Hech bir yer uning huzuridan xoli qolarmi? Ibn Abbos Raziyallohu Anhning degani kabi: "Har bir mavjudga boqar bittadan ma`naviy korishi va eshitar bittadan ma`naviy eshitishi" bolmasmi? Ashyo silsilasi uning amrlar va qonunlarining tezlik bilan jarayonlariga bittadan sim, bittadan tomir hukmiga otmasmi? Monelar va tosiqlar uning tasarrufiga sabab va vosita bolmasmi? Sabablar va vositalar yolgiz zohiriy bir parda bolmasmi? Hech bir yerda bolmagani holda, har yerda bolmasmi? Hech yer olish va makon tutishga muhtoj bolarmi? Hech uzoqlik va kichiklik va vujud tabaqalarining pardalari uning yaqinligiga va tasarrufiga va shuhudiga mone bola olarmi? Ham hech moddiylarning, mumkinlarning, nursizlarning, kasirlarning, qaydlilarning, hududlanganlarning xossalari va moddaning va imkonning

Sozlar

705

va kasofatning va kasratning va qaydli bolmoqlikning va hududlanganlikning maxsus va xos lozimlari bolgan ozgarmoq, almashmoq, yer tutmoq va bolinmoq kabi amrlar; moddadan mujarrad va Vojib-ul Vujud va Nur-ul Anvor va Vohidi Ahad va qaydlardan munazzah va hududlardan mubarro va kamchiliklikdan muqaddas va nuqsondan muallo bir Zoti Aqdasga ilova qilinishi mumkinmi? Ojizlik hech unga yarasharmi? Kamchilik hech uning izzat domoniga yaqinlasharmi? IKKINCHI MAQSADNING XOTIMASI Bir zamon ahadiyatga doir bir tafakkurda bolganim zamon uyimning yonidagi chinor daraxtining mevalariga boqdim: Arabcha matnli bir tafakkur silsilasi qalbga keldi. Qanday kelgan bolsa, shunday arabcha yozib, songra qisqa bir ma`nosini aytaman. Xullas:

...

Sozlar

706

.
Bu Arabiy Ifodaning Boshlanishi Shudir:

Xullas, Bu Arabiy Tafakkurning Qisqa Bir Ma`nosi Shudirki: Butun mevalar va ichidagi tuxumchalar Rabboniy hikmatning bittadan mo`jizasi.. Ilohiy san`atning bittadan garoyibi.. Ilohiy rahmatning bittadan hadyasi.. Ilohiy vahdatning bittadan moddiy burhoni.. oxiratda Ilohiy lutflarning bittadan xushxabarchisi.. qudratining ihotasiga va ilmining shumuliga bittadan sodiq shohid bolganliklari kabi; shular kasrat olamining har tarafida va shu daraxt kabi kopaygan bir navi olamning atrofida vahdat oynalaridirlar. Nazarni kasratdan vahdatga ogiradilar. Hol lisoni ila har birisi der: "Shox-shoda solgan shu katta daraxtning ichida tarqalma, bogilma, butun u daraxt bizdadir. Uning kasrati vahdatimizda dohildir". Hatto har mevaning qalbi hukmida bolgan har bir urug ham vahdatning bittadan moddiy oynasi bolganliklari kabi; qalbdan qilingan yashirin zikr ila katta daraxtning jahriy zikr surati ila chekkan va oqigan

Sozlar

707

butun ismlarni zikr etar, oqir. Ham u mevalar, tuxumlar vahdatning oynalari bolganliklari kabi, qadarning koringan ishoralari va qudratning mujassam ramzlaridirki, qadar ular bilan ishora etar va qudrat u kalimalar ila ramzan der: "Qandayki shu daraxtning kasratli shox va shodalari bitta urugdan kelgan va shu daraxtning san`atkorining ijod va tasvirda vahdatini korsatadi. Songra shu daraxt shox va shoda solib kopayib va yoyilgandan song butun haqiqatini bir mevada toplar. Butun ma`nosini bir urugda joylashtirar. U bilan Xoliqi Zuljalolining ijod va tadbiridagi hikmatini korsatar". Xuddi shuning kabi: Shu koinot daraxti bir vahdat manbaidan vujud olar, tarbiya korar. Va u koinotning mevasi bolgan inson shu mavjudotning kopligi ichida vahdatni korsatgani kabi qalbi ham iymon kozi ila kasrat ichida vahdat sirini korar. Ham u mevalar va tuxumlar Rabboniy hikmatning talvehlaridir. Hikmat ular bilan idrok ahliga shunday ifoda etadi va deydiki: "Qandayki shu daraxtga yuzlangan kulliy nazar, kulliy tadbir kulliyati ila va umumiyati ila bitta mevaga boqar. Chunki u meva u daraxtga bir kichraytirilgan misoldir. Ham u daraxtdan maqsud udir. Ham u kulliy nazar va umumiy tadbir bir mevaning ichida har bir urugga ham nazar etar. Chunki urug umum daraxtning ma`nosini, mundarijasini tashiydi. Demak daraxtning tadbirini korgan zot u tadbir ila aloqador butun ismlari ila daraxtning vujudidan istanilgan va ijodining goyasi bolgan har bir mevaga yuzlangandir. Ham shu katta daraxt u kichik mevalar uchun ba`zan chopilar, kesilar, yangilanmoq uchun ba`zi taraflari buzilar. Yanada gozal, boqiy mevalar bermoq uchun payvandlanar. Xuddi shuning kabi: Shu koinot daraxtining samarasi bolgan bashar koinotning vujudidan va ijodidan istanilgan udir va mavjudot ijodining goyasi ham udir. Va u mevaning urugi bolgan insonning qalbi ham Sone`i Koinotning eng munavvar va eng jome` bir oynasidir. Xullas, shu hikmatdandirki, shu kichkina inson nashr va hashr kabi muazzam inqiloblarga mador bolgan. Koinotning buzilish va almashinishiga sabab bolar. Uning muhokamasi uchun dunyo eshigi yopilib, oxirat eshigi ochilar. Modomiki hashrning bahsi keldi. Qur`oni Mo`jiz-ul Bayonning hashrning isbotiga doir bayonining jazolatini va ifodasining quvvatini korsatgan bir haqiqat nuktasini bayon etishga munosabat keldi. Shundayki: Shu tafakkur natijasi korsatadiki: Basharning muhokamasi va abadiy saodat qozonishi uchun kerak bolsa butun koinot buzilar va buzadigan va almashtiradigan bir qudrat korinmoqda va bordir. Faqat hashrning martabalari

Sozlar

708

bor. Bir qismiga iymon farzdir. Ma`rifati lozimdir. Boshqa qismi ruhiy va fikriy taraqqiyotning darajalariga kora korinar. Va ilm va ma`rifati lozim bolar. Qur`oni Hakim eng oddiy va oson bolgan qat`iy martaba va quvvatli isbot uchun eng keng va eng buyuk bir hashr doirasini ochadigan bir qudratni korsatadi. Xullas, umumga iymon lozim bolgan hashrning martabasi shudirki: Insonlar olgandan song ruhlari boshqa maqomlarga ketar. Jasadlari chirir. Faqat insonning jasadidan bir urug, bir tuxum hukmida bolgan "ajb-uz zanab" ta`bir etilgan kichik bir juzi boqiy qolib Janobi Haq uning ustida inson jasadini hashrda xalq etar, uning ruhini unga yuborar. Xullas, bu martaba shu qadar osondirki, har bahorda millionlab misoli korilmoqda. Xullas, ba`zan shu martabani isbotlash uchun Qur`on oyatlari shunday bir doirani korsatadiki: Butun zarralarni hashru-nashr etadigan bir qudratning tasarrufini korsatar. Ba`zan esa butun maxluqotni fanoga yuborib, yangidan keltiradigan bir qudrat va hikmatning asarlarini korsatar. Ba`zan yulduzlarni tarqatib, samovotni parchalay oladigan bir qudrat va hikmatning tasarruflarini va asarlarini korsatar. Ba`zan butun jonzotlarni oldiradigan, yangidan bir onda bir sa`y ila tiriltiradigan bir qudrat va hikmatning tasarruflarini va tajalliylarini korsatar. Ba`zan butun royi zaminda jonzot bolganlarni boshqa-boshqa hashru-nashr etadigan bir qudrat va hikmatning tajalliylarini korsatar. Ba`zan Yer kurrasini butun-butun tarqatadigan, toglarni uchiradigan, tartiblab yanada gozal bir suratga aylantiradigan bir qudrat va hikmatning asarlarini korsatar. Demak, harkasga iymoni va ma`rifati farz bolgan hashrdan boshqa kop hashr martabalarini ham u qudrat va hikmat ila qila olar. Rabboniy hikmat taqozo etgan bolsa, albatta insoniy hashru-nashr ila barobar umum ularni ham qiladi va yoxud ba`zi muhimlarini qilar. BIR SAVOL: Demoqdasizki: "Sen Sozlarda tamsiliy qiyosni kop iste`mol etmoqdasan. Holbuki Mantiq fanicha tamsiliy qiyos yaqiynni ifoda etmaydi. Ishontiruvchi masalalarda mantiqiy burhon lozimdir. Tamsiliy qiyos, Fiqx Ilmi olimlaricha, kuchli ehtimol yetarli bolgan matlublarda iste`mol etilar. Hamda sen tamsillarni ba`zi hikoyalar suratida zikr etmoqdasan. Hikoya xayoliy bolar, haqiqiy bolmas, sodir bolganga muxolif bolar?" JAVOB: Mantiq Ilmicha garchi "Tamsiliy qiyos qat`iy yaqiynni ifoda etmaydi" deyilgan. Faqat tamsiliy qiyosning bir navi borki, mantiqning yaqiyniy burhonidan juda quvvatlidir va mantiqning birinchi shaklining birinchi dalilidan yanada yaqiyniydir. U qism ham shudirki: Bir juz`iy tamsil vositasi ila bir kulliy haqiqatning uchini korsatib, hukmni u haqiqatga bino etadi. U haqiqatning qonunini bir xususiy moddada korsatadi. Toki u eng buyuk haqiqat bilinsin va juz`iy moddalar unga yonaltirilsin. Masalan: "Quyosh nuroniyat vositasi ila birgina zot ekan, har porloq narsaning yonida mavjud" tamsili ila bir haqiqat qonuni korsatiladiki, nur va nuroniy uchun qayd bololmas. Uzoq va yaqin bir

Sozlar
bolar. Oz va kop teng bolar. Makon uni zabt etolmas.

709

Ham masalan: "Daraxtning mevalari, yaproqlari bir onda, bir tarzda osonlik bilan va mukammal bolib bitta markazda, bir amriy qonun ila tashkili va tasviri" bir tamsildirki, muazzam bir haqiqatning va kulliy bir qonunning uchini korsatar. U haqiqat va u haqiqatning qonunini goyat qat`iy bir suratda isbot etarki, u katta koinot ham shu daraxt kabi u haqiqat qonunining va u ahadiyat sirining bir mazharidir, bir javalon maydonidir. Xullas, butun Sozlardagi tamsiliy qiyoslar bu turdandirlarki, qat`iy mantiqiy burhondan yanada quvvatli, yanada yaqiyniydirlar. IKKINCHI SAVOLGA JAVOB: Ma`lumdirki: Balogat fanida bir lafzning, bir kalomning haqiqiy ma`nosi boshqa bir qasd etilgan ma`noga faqat bir mulohaza vositasi bolsa, unga "kinoyali lafzlar" deyilar. Va "kinoyali" ta`bir etilgan bir kalomning asl ma`nosi sidq va kizb sababi emasdir. Balki kinoyali ma`nosidirki, sidq va kizb sababi bolar. Agar u kinoyali ma`no togri bolsa, u kalom sodiqdir. Asl ma`nosi yolgonchi bolsa ham, sidqini buzmas. Agar kinoyali ma`no togri bolmasa, asl ma`nosi togri bolsa, u kalom yolgonchidir. Masalan: Kinoyali misollaridan: (Falonning tavil-un najod) deyilar. Ya`ni: "Qilichining kamari, bandi uzundir". Shu kalom u odamning qomatining uzunligiga kinoyadir. Agar u odam uzun bolsa, qilichi va kamari va bandi bolmasa ham, yana bu kalom sodiqdir, togridir. Agar u odamning boyi uzun bolmasa, garchi uzun bir qilichi va uzun bir kamari va uzun bir bandi bolsa, yana bu kalom yolgondir. Chunki asl ma`nosi qasd etilgan emas. Xullas, Oninchi Sozning va Yigirma Ikkinchi Sozning hikoyalari kabi, boshqa Sozlarning hikoyalari kinoyalar qismidandirlarki, bagoyat togri va goyat sodiq va haqiqatga uygun bolgan hikoyalarning oxirlaridagi haqiqatlar u hikoyalarning kinoyalarining ma`nolaridir. Asl ma`nolari uzoqni yaqinlashtiradigan misollardir. Qanday bolsa bolsin, sidqiga va haqqoniyatiga zarar bermas. Ham u hikoyalar bittadan tamsildirlar. Yolgiz umumga tushuntirmoq uchun hol lisoni, qol lisoni suratida va ma`naviy shaxs bir moddiy shaxs shaklida korsatilgandir.

UCHINCHI MAQSAD

Sozlar

710

Umum zalolat ahlining vakili Ikkinchi Savoliga(Izoh) qarshi qat`iy va qanoatli va ilzom etuvchi javobni olgandan song, shunday uchinchi bir savol etmoqda, deydiki: Qur`onda:

kabi kalimalar boshqa xoliqlar, rahiymlar bolganini xabar berar. Ham demoqdasizki: "Olam Xoliqining nihoyatsiz kamoloti bor. Butun kamolot navlarining eng nihoyat martabalarini jome`dir". Holbuki narsalarning kamoloti ziddi ila bilinar. Alam bolmasa, lazzat bir kamol bolmas. Zulmat bolmasa, ziyo bilinmas, firoq bolmasa visol lazzat bermas va hokazo? Javob: Birinchi qismga "besh ishora" ila javob beramiz: BIRINCHI ISHORA: Qur`on boshdan oxirigacha tavhidni isbot etgani va korsatgani uchun bir qat`iy dalildirki, Qur`oni Hakimning u navi kalimalari sizning fahm etganingiz kabi emasdir. Balki deyishi "Xoliqiyat martabalarining eng gozalidadir" demakdirki, boshqa Xoliq bolganiga hech dalolati yoq. Balki Xoliqiyatning boshqa sifatlar kabi kop martabalari bor. demoq "Xoliqiyat martabalarining eng gozal, eng muntaho martabasida bir Xoliqi Zuljaloldir" demakdir. IKKINCHI ISHORA: kabi ta`birlar Xoliqlarning

kopligiga boqmaydi. Balki maxluqiyatning navlariga boqadi. Ya`ni "hamma narsani hamma narsaga loyiq bir tarzda, eng gozal bir martabada xalq etadigan bir Xoliqdir". Qandayki shu ma`noni kabi oyatlar

(Izoh)

Ikkinchi maqsadning boshidagi savol demakdir. Bolmasa, xotimaning oxiridagi bu kichkina savol emasdir.

Sozlar
ifoda etar. UCHINCHI ISHORA:

711

kabi ta`birlardagi muvozanat Janobi Haqning bolgan sifat va ishlari boshqa u sifat va ishlarning namunalariga sohib bolganlar bilan muvozanat va ustun tutmoq emasdir. Chunki butun koinotda jin va ins va malakda bolgan kamolot uning kamolotiga nisbatan zaif bir soyadir, qanday muvozanatga kela olar? Balki muvozanat insonlarning va boxusus gaflat ahlining nazariga koradir. Masalan: Qandayki bir askar onboshisiga qarshi mukammal itoat va hurmatni korsatadi, butun yaxshiliklarni undan koradi, podshohni oz oylaydi. Uni oylasa ham yana tashakkurlarini onboshiga beradi. Xullas bunday bir askarga qarshi deyilar: "Menga qara, podshoh sening onboshingdan yanada buyukdir. Yolgiz unga tashakkur et". Hozir shu soz haqiqatdagi podshohning hashamatli haqiqiy qomondonligi ila onboshisining juz`iy, zohiriy qomondonligini muvozanat emas; chunki u muvozanat va ustun tutish ma`nosizdir. Balki askarning nazari ahamiyat va bogliqligiga koradirki, onboshisini ustun tutar, tashakkurlarini unga berar, yolgiz uni sevar. Xullas, buning kabi Xoliq va Mun`im deb oylangan zohiriy sabablar gaflat ahlining nazarida Mun`imi Haqiqiyga parda bolar. Gaflat ahli ularga yopishar, ne`mat va ehsonni ulardan bilar. Madh va sanolarini ularga berar. Qur`on derki: "Janobi Haq yanada buyukdir, yanada gozal bir Xoliqdir, yanada yaxshi bir Muhsindir. Unga qaranglar, unga tashakkur qilinglar". TORTINCHI ISHORA: Muvozanat va ustun tutish bolgan mavjudlar ichida bolgani kabi, imkoniy, hatto faraziy ashyolar ichida ham bola olar. Qandayki aksar mohiyatlarda kopgina martabalar bor. Xuddi shuning kabi: Allohning ismlari va muqaddas sifatlarning mohiyatlarida ham aql e`tibori ila hadsiz martabalar bolishi mumkin. Holbuki Janobi Haq u sifat va ismlarning mumkin va tasvir etilgan butun martabalarining eng akmalida, eng ahsanidadir.

Sozlar

712

Butun koinot kamoloti ila bu haqiqatga shohiddir. "Lahul Asma-ul Husna" butun ismlarini ahsaniyat ila vasflamoq shu ma`noni ifoda etadi. BESHINCHI ISHORA: Shu muvozanat va mufozala Janobi Haqning masivoga muqobil emas, balki ikki navi tajalliy va sifatlari bor. Biri: Vohidiyat siri ila va vositalar va sabablar pardasi ostida va bir umumiy qonun suratida tasarruflaridir. Ikkinchisi: Ahadiyat siri ila, pardasiz, togridan-togriga xususiy bir tavajjuh ila tasarrufdir. Xullas, ahadiyat siri ila togridan-togriga bolgan ehsoni va ijodi va kibriyosi esa vositalar va sabablarning mazharlari ila koringan ehson asarlaridan va ijod va kibriyosidan yanada buyuk, yanada gozal, yanada yuksak demakdir. Masalan, qandayki bir podshohning, faqat avliyo bir podshohningki, umum ma`murlari va qomondonlari faqat bir parda bolib butun hukm va ijroot uning qolida faraz etamiz. U podshohning tasarruflari va ijrooti ikki turdir. Birisi: Umumiy bir qonun ila, zohiriy ma`murlarning va qomondonlarning suratida va maqomlarning qobiliyatiga kora bergan amrlari va korsatgan ijrootlaridir. Ikkinchisi: Umumiy qonun ila emas va zohiriy ma`murlarni ham parda qilmasdan, togridan-togriga shohona ehsonlari va ijrooti yanada gozal, yanada yuksak deb boladi. Xuddi shuning kabi: Azal va Abad Sultoni bolgan Xoliqi Koinot garchi vositalar va sabablarni ijrootiga parda qilgan, rububiyati hashamatini korsatgan. Faqat bandalarining qalbida xususiy bir telefon qoldirganki, sabablarni orqada qoldirib, togridan-togriga unga yuzlanmoq uchun samimiy ubudiyat ila mukallaf qilib denglar deya koinotdan yuzlarini oziga ogirar. Xullas

Sozlar
ma`nolari shu ma`noga ham boqadi. Vakilning ikkinchi qism savoliga "Besh Ramz" ila javobdir:

713

BIRINCHI RAMZ: Savolda deydiki: "Bir narsaning ziddi bolmasa, u narsaning qanday kamoli bola olar? JAVOB: Shu savol sohibi haqiqiy kamolni bilmaydi. Yolgiz nisbiy bir kamol deb oylaydi. Holbuki gayrga boqqan va gayrga nisbatan hosil bolgan maziyatlar, fazilatlar, ustunliklar haqiqiy emaslar, nisbiydirlar, zaifdirlar. Agar gayr nazardan soqit bolsalar, ular ham sukut etarlar. Masalan: Issiqlikning nisbiy lazzati va fazilati sovuqning ta`siri iladir. Ovqatning nisbiy lazzati ochlik alamining ta`siri iladir. Ular ketsa, bular ham kamayar. Holbuki haqiqiy lazzat va muhabbat va kamol va fazilat udirki, gayrning tasavvuriga bino etilmasin, zotida bolsin va bizzot bir qarorlashmish haqiqatlar bolsin. "Vujud lazzati va hayot lazzati va muhabbat lazzati va ma`rifat lazzati va iymon lazzati va baqo lazzati va rahmat lazzati va shafqat lazzati va nurdagi gozallik va kozdagi gozallik va sozdagi gozallik va karamdagi gozallik va siyratdagi gozallik va suratdagi gozallik va zotning kamoli va sifatlarning kamoli va fe`llarning kamoli" kabi bizzot maziyatlar, gayr bolsin-bolmasin, shu maziyatlar ozgarmas. Xullas, Sone`i Zuljalol va Fotiri Zuljamol va Xoliqi Zulkamolning butun kamoloti haqiqiydir, zotiydir. Gayr va masivo unga ta`sir etmas. Yolgiz mazhar bola oladilar. IKKINCHI RAMZ: Sayyid Sharif Jurjoniy "Sharh-ul Mavoqif"da deganki: "Muhabbat yo lazzat yoki manfaat sababi yo mushokalat (ya`ni jinsiyat mayli), yo komillikdir. Chunki komillik mahbubi lizotihiydir". Ya`ni, nima narsani sevsang yo lazzat uchun sevasan, yo manfaat uchun, yo avlodga mayl kabi bir mushokala-i jinsiya uchun, yo komillik bolgani uchun sevasan. Agar komillik bolsa, boshqa bir sabab, bir garaz lozim emas. U bizzot sevilar. Masalan; eski zamonda komil insonlarni harkas sevgan, ularga qarshi hech bir aloqa bolmagani holda tahsinkorona muhabbat etilgan. Xullas, Janobi Haqning butun kamoloti va asmoyi husnasining butun martabalari va butun fazilatlari haqiqiy kamolot bolganliklaridan bizzot seviladilar. "Mahbubatun Lizotiha"dirlar. Mahbubi Bilhaq va Habibi Haqiqiy bolgan Zoti Zuljalol haqiqiy bolgan kamolotini va sifat va ismlarining gozalliklarini oziga loyiq bir tarzda sevar, muhabbat etar. Ham u kamolotning mazharlari, oynalari bolgan san`atini va san`atli asarlarini va maxluqotining mahosinini sevar, muhabbat etar. Anbiyolarini va avliyolarini, xususan Sayyid-ul Mursalin va

Sozlar

714

Sulton-ul Avliyo bolgan Habibi Akramini sevar. Ya`ni oz jamolini sevishi ila u jamolning oynasi bolgan Habibini sevar. Va oz ismlarini sevishi ila u ismlarning jome` mazhari va idrok sohibi bolgan u Habibini va dostlarini sevar. Va san`atini sevishi ila u san`atning dallol va e`lonchisi bolgan u Habibini va oxshashini sevar. Va san`atli asarlarini sevishi ila u san`atli asarlarga qarshi "Mashaalloh, Barakalloh, na qadar gozal qilinganlar" degan va taqdir etgan va tahsin etgan u Habibini va uning orqasida bolganlarni sevar. Va maxluqotining mahosinini sevishi ila u axloqiy mahosinning umumini jamlagan u Habibi Akramini va uning tobelarini va dostlarini sevar, muhabbat etar. UCHINCHI RAMZ: Umum koinotdagi umum kamolot bir Zoti Zuljalolning kamolining oyatlaridir va jamolining ishoralaridir. Balki haqiqiy kamoliga nisbatan butun koinotdagi husn va kamol va jamol zaif bir soyadir. Shu haqiqatning besh hujjatiga qisqacha ishora etamiz. Birinchi Hujjat: Qandayki mukammal, muhtasham, naqshlangan, ziynatli bir saroy mukammal bir ustochilik, bir duradgorchilikka shaksiz dalolat etar. Va mukammal fe`l bolgan u duradgorchilik, u naqqoshchilik, albatta mukammal bir foilga, bir ustoga, bir muhandisga va "naqqosh va musavvir" kabi unvon va ismlari ila barobar dalolat etar. Va mukammal u ismlar ham, shubhasiz u ustoning mukammal, san`atkorona sifatiga dalolat etar. Va u mukammal san`at va sifat, shaksiz u ustoning iste`dodining kamoliga va qobiliyatiga dalolat etar. Va u mukammal iste`dod va qobiliyat, albatta u ustoning zotining kamoliga va mohiyatining mukammalligiga dalolat etar. Aynan shuning kabi: Shu olam saroyi, shu mukammal, ziynatli asar; ochiqchasiga goyat kamoldagi fe`llarga dalolat etar. Chunki asardagi kamolot u fe`llarning kamolotidan kelib chiqar va uni korsatar. Fe`llardagi kamolot esa, albatta bir mukammal foilga va u foilning ismlarining mukammalligiga, ya`ni asarlarga nisbatan mudabbir, musavvir, hakiym, rahiym, muzayyin kabi ismlarning kamoliga dalolat etar. Ismlarning va unvonlarning kamoli esa, shaksiz-shubhasiz u foil vasflarining mukammalligiga dalolat etar. Zero sifat mukammal bolmasa, sifatdan kelib chiqqan ismlar, unvonlar mukammal bololmas. Va u vasflarning kamoli, shaksiz zotiy shuunotining kamoliga dalolat etar. Chunki sifatning mabda`lari u zotiy shuundir. Va zotiy shuunning kamoli esa, biilmalyaqiyn zishuun zotning kamoliga va shunday loyiq bir kamoliga dalolat etadiki, u kamolning ziyosi shuun va sifatlar va ismlar va fe`llar va asarlar pardalaridan otgani holda, shu koinotda yana bu qadar husnni va jamolni va kamolni korsatgan. Xullas, shu daraja haqiqiy zotiy kamolotning qat`iy burhonlar ila vujudi sobit bolgandan song, gayrga boqqan va oxshash va zidlarga ustunlik jihati

Sozlar

715

ila bolgan nisbiy kamolotning nima ahamiyati qolar, qay daraja soniq bolishini anglaysan... Ikkinchi Hujjat: Shu koinotga ibrat nazari ila boqilgan payt, vijdon va qalb sodiq bir qat`iyat ila his etarki: Shu koinotni bu daraja gozallashtirgan va bezagan va mahosin navlari ila bezaganning nihoyat darajada bir jamol va kamoloti bordirki, shunday qilmoqda. Uchinchi Hujjat: Ma`lumdirki; mavzun va muntazam va mukammal va gozal san`atlar goyat gozal bir dasturga tayanar. Mukammal va gozal bir dastur esa, mukammal va gozal bir ilmga va gozal bir zehnga va gozal bir ruh qobiliyatiga dalolat etar. Demak, ruhning ma`naviy gozalligidirki, ilm vositasi ila san`atida maydonga keladi. Xullas, shu koinot hadsiz moddiy mahosini ila bir ma`naviy va ilmiy mahosinning chakralaridir. Va u ilmiy va ma`naviy mahosin va kamolot, albatta hadsiz bir sarmadiy husn va jamolning va kamolning jilvalaridir. Tortinchi Hujjat: Ma`lumdirki, ziyoni berganning ziyodor bolishi lozim, nurlantirganning nuroniy bolishi kerak, ehson boylikdan kelar, lutf latifdan zuhur etar. Modomiki shundaydir, koinotga bu qadar husn va jamol bermoq va mavjudotga muxtalif kamolot bermoq; ishiq Quyoshni korsatgani kabi, bir sarmadiy jamolni korsatarlar. Modomiki mavjudot zaminning yuzida buyuk bir daryo kabi kamolotning yogdulari ila porlab otar. U daryo Quyoshning jilvalari ila porlagani kabi, shu oqib ketgan mavjudot ham husn va jamol va kamolning yogdulari ila vaqtinchalik porlab ketar. Orqalaridan kelganlar ayni porlashi, ayni yogdularni korsatishlaridan tushuniladiki: Jarayon etgan suvning pufakchalaridagi jilvalar, gozalliklar qandayki ozlaridan emas, balki bir Quyoshning ziyosining gozalliklari, jilvalaridir. Xuddi shuning kabi: Shu koinotning doimiy ozgarishidagi vaqtincha porlagan mahosin va kamolot bir Shamsi Sarmadiy ismlari jamolining yogdularidir.

Sozlar

716

...
Beshinchi Hujjat: Ma`lumdirki, uch-tort muxtalif yoldan kelganlar ayni bir hodisani aytsalar, yaqiynni ifoda etgan tavotur darajasida u hodisaning qat`iy bolganiga dalolat etar. Xullas mashrabcha va maslakcha va iste`dodcha va asrcha goyat muxtalif boshqa-boshqa butun muhaqqiqiynning muxtalif tabaqalaridan va avliyolarning muxtalif yollaridan va asfiyolarning muxtalif maslaklaridan va haqiqat olimlarining muxtalif mazhablaridan bolgan butun kashf va zavq va shuhud va mushohada ahli kashf va zavq va shuhud ila ittifoq etganlarki: Koinot mazharlarida va mavjudot oynalarida korilgan mahosin va kamolot bitta Zoti Vojib-ul Vujud mukammalligining tajalliylaridir va ismlari jilvasining jamolidir. Xullas bularning birligi tebranmas qat`iy bir hujjatdir. Taxmin qilamanki: Shu ramzda zalolat ahlining vakili eshitmaslik uchun qulogini yopib qochishga majburdir. Zotan zulmatli boshlari kor shapalak kabi bu nurlarni korishga chiday olmaslar. Unday bolsa, bundan song ularni kop ham nazarga olmaymiz. TORTINCHI RAMZ: Bir narsaning lazzati, husni, jamoli oxshash va zidlariga boqmoqdan ziyoda mazharlariga boqarlar. Masalan: Karam gozal va xush bir sifatdir. Kariym bolgan zot boshqa ikrom etganlarga ustunlik jihati ila olgan lazzati nisbiyadan ming marta yanada xush bir lazzatni ikrom etgan odamlarning zavqlanishlari ila, sevinchlari ila olar. Ham bir shafqat va marhamat sohibi shafqat etgan maxluqlarining istirohatlari darajasida haqiqiy bir lazzat olar. Masalan: Bir volidaning bolasining xursandchiliklaridan va istirohatlaridan shafqat vositasi ila olgan lazzati shu daraja quvvatlidirki, ularning rohati uchun ruhini fido etar darajasiga keltirar. Hatto u shafqatning lazzati tovuqni bolalarini himoya etmoq uchun arslonga tashlatar. Xullas, modomiki oliy vasflardagi haqiqiy lazzat va husn va saodat va kamol tengdosh va zidlarga qaramaydi. Balki mazharlar va aloqadorlariga boqadi. Albatta Hayyi Qayyum va Hannoni Mannon va Rahiym va Rahmon bolgan Zoti Zuljamol va Kamolning rahmatidagi jamol esa marhumlarga boqar. Marhamatiga mazhar bolganlarning, xususan boqiy Jannatda nihoyatsiz rahmat va shafqat navlariga mazhar bolganlarning saodatlari darajasiga va ne`matlanishlariga va sevinchlariga kora u Zoti Rahmonir rahiym unga loyiq bir tarzda bir muhabbat, bir sevmoq kabi (unga loyiq shuunot ila ta`bir etilgan)

Sozlar

717

ulviy, muqaddas, gozal, munazzah ma`nolari bordir. "Muqaddas lazzat, muqaddas ishq, munazzah sevinch, muqaddas niyat" ta`bir etilgan, shariatning ruxsati bolmaganidan yod etolmaganimiz goyat munazzah, muqaddas shuunoti bordirki, har biri koinotda korganimiz va mavjudot mobaynida his etganimiz ishq va sevinch va sururdan nihoyatsiz darajalarda yanada yuksak, yanada ulviy, yanada muqaddas, yanada munazzah bolganini kop yerlarda isbot etganmiz. U ma`nolarning bittadan yogdulariga boqmoq istasang, keladigan tamsillarning durbini ila boq: Masalan: Qandayki sahovatli, oliyjanob, mushfiq bir zot gozal bir ziyofatni goyat faqir va och va muhtoj bolganlarga bermoq uchun sayohat etgan gozal bir kemasiga yozar. Ozi esa ustida sayr etar. U faqirlarning minnatdorona ne`matlanishlari va u och bolganlarning mutashakkirona zavqlanishlari va u muhtoj bolganlarning sanokorona mamnuniyatlari; qay daraja u karim zotni masrur va mufarrah etar, qay daraja uning xushiga ketganini anglaysan. Xullas, kichkina bir dasturxonning haqiqiy sohibi bolmagan va bir tarqatuvchi ma`mur hukmida bolgan bir insonning xursandchiligi bunday bolsa, jin va insni va hayvonotni olam fazosi dengizida sayru-sayohat ettirgan va bir safina-i Rabboniya bolgan katta zaminning ustiga mindirib, yuzida hadsiz yeguliklar navlari jamlangan bir dasturxonni yozib, butun jonzotlarni kichik bir nonushta navida u ziyofatga da`vat etmoq ila barobar, goyat mukammal va butun lazzat navlari jamlangan, sarmadiy, abadiy bir oxirat yurtida Jannatlarni, har birisini bittadan ne`mat dasturxoni qilib hadsiz lazzatlarni va latifalarni jamlangan bir tarzda nihoyatsiz bir zamonda, nihoyatsiz muhtoj, nihoyatsiz mushtoq, nihoyatsiz bandalariga haqiqiy yemoq uchun ziyofat ochgan bir Rahmoni Rahiymga oid va ta`birida ojiz bolganimiz muqaddas ma`nolarning muhabbatini va rahmati natijalarini qiyos eta olasan. Ham masalan: Mohir bir san`atparvar, mahoratini korsatishni sevadigan bir usto gozal, plastinkasiz gapiradigan grammofon kabi bir san`atni ijod etgandan song, uni qurib tajriba etadi, korsatadi. U san`atkorning oylagan va istagan natijalarini eng mukammal bir tarzda korsatsa, uning mujidi naqadar faxrlanar, naqadar mamnun bolar, nadaraja xushiga ketar. Oz-oziga "Barakalloh" der. Xullas, kichkina bir inson ijodsiz, faqat yuzaki bir san`atchiligi ila bir grammofonning gozal ishlashi ila bunday mamnun bolsa, ajabo bir Sone`i Zuljalol katta koinotni, bir musiqani bir grammofon hukmida ijod etgani kabi, zaminni va zamin ichidagi butun jonzotlarni va ayniqsa jonzotlar ichida insonning boshini shunday bir Rabboniy grammofon va bir Ilohiy musiqa tarzida

Sozlar

718

qilganki, bashar hikmati u san`at qarshisida hayratidan barmogini tishlaydi. Xullas, butun u san`atli asarlar butun ulardan matlub natijalarni nihoyat darajada va goyat gozal bir suratda korsatganlaridan va maxsus ibodat va xususiy tasbehot va muayyan tahiyyot ila ta`bir etilgan taqviniy amrlarga qarshi ularning itoatlari va ulardan matlub bolgan Rabboniy maqsadlarning maydonga kelishidan hosil bolgan va iftixor va mamnuniyat va sevinch ila ta`bir etolmaganimiz muqaddas ma`nolar va munazzah shuun shu daraja oliy va muqaddasdirki, butun bashar aqli ittihod etib bir aql bolsa, yana ularning asliga yetisholmas va ihota etolmas. Ham, masalan adolatparvar, haqqi ila haqini berishni sevadigan va undan zavq oladigan bir hokim mazlumlarning haqlarini bermoqdan va mazlumlarning tashakkurlaridan zolimlarni jazolantirmoq ila mazlumlarning qasdlarini olmoqdan qanday mamnun bolar, bir zavq olar. Xullas, Hakiymi Mutlaq va Odili Bilhaq va Qahhori Zuljalol yolgiz jin va insda emas, balki butun mavjudotda haqqi ila haqini berishdan, ya`ni hamma narsaga vujud haqini va hayot haqini bermoqdan va vujud va hayotiga tajovuz etganlardan muhofaza etmoqdan va dahshatli mavjudlarni tajovuzlardan tutmoqdan va saqlamoqdan, xususan mahsharda va oxirat yurtida jin va insning muhokamasidan boshqa butun jonzotlarga qarshi tajalli-i kubro-i adl-u hikmatdan kelgan muqaddas ma`nolarni qiyos eta olasan. Xullas, shu uch misol kabi Allohning ming bir ismining har birida juda kop husn va jamol va fazl va kamol tabaqalari bolgani kabi, juda kop muhabbat martabalari va iftixor va izzat va kibriyo bordir. Xullas, bundandirki: "Vadud" ismiga mazhar bolgan muhaqqiqiyn avliyolar "Butun koinotning asosi muhabbatdir. Butun mavjudotning harakatlari muhabbat iladir. Butun mavjudotdagi injizob va jazba va joziba qonunlari muhabbatdandir",- deganlar. Ulardan birisi degan:

Sozlar

719

Ya`ni: Alloh muhabbatining tajalliysida va u muhabbat sharobidan harkas iste`dodiga kora mastdir. Ma`lumdirki: Har qalb oziga ehson etganni sevar va haqiqiy kamolga muhabbat etar va ulviy jamolga maftun bolar. Ozi bilan barobar sevgan va shafqat etgan zotlarga ham ehson etganni yanada juda kop sevar. Ajabo, sobiqan bayon etganimiz kabi, har bir ismida minglab ehson xazinalari bolgan va butun sevganlarimizni ehsonlari ila mas`ud etgan va minglab kamolotning manbai bolgan va minglab jamol tabaqalarining madori bolgan ming bir ismlarining musammosi bolgan Jamiyli Zuljalol, Mahbubi Zulkamol qay daraja ishq va muhabbatga loyiq bolgani va butun koinot uning muhabbati ila mast va sargardon bolishining loyiq bolgani anglashilmasmi? Xullas, shu sirdandirki; "Vadud" ismiga mazhar bir qism avliyolar: "Jannatni istamaymiz. Bir Ilohiy muhabbatning bir shu`lasi abadan bizga yetarlidir",deganlar. Ham undandirki, hadisda kelgani kabi: "Jannatda bir daqiqa ru`yati jamoli Ilohiy butun Jannat lazzatlaridan ustundir". Xullas, shu nihoyatsiz muhabbat kamoloti vohidiyat va ahadiyat doirasida Zoti Zuljalolning oz ismlari va maxluqlari ila hosil bolar. Demak, u doira xorijida tavahhum qilingan kamolot kamolot emasdir. BESHINCHI RAMZ: Besh nuqtadir: Birinchi Nuqta: Zalolat ahlining vakili derki: "Hadislaringizda dunyo la`natlangan, "olaskaning goshti" ismi ila yod etilgandir. Ham butun avliyolar va haqiqat ahli dunyoni tahqir etadilar. "Yomondir, chirkindir" deydilar. Holbuki sen butun Allohning kamolotiga mador va hujjat uni korsatmoqdasan va oshiqona undan bahs etmoqdasan? JAVOB: Dunyoning uch yuzi bor: Birinchi yuzi: Janobi Haqning ismlariga boqar. Ularning naqshlarini korsatar. Harfiy ma`no ila ularga oynadorlik etar. Dunyoning shu yuzi hadsiz Samadoniy maktublardir. Bu yuzi goyat gozaldir. Nafratga emas, ishqqa loyiqdir. Ikkinchi yuzi: Oxiratga boqar. Oxiratning dalasidir, Jannatning ekinzoridir, rahmatning gul bogchasidir. Shu yuzi ham avvalgi yuzi kabi gozaldir. Tahqirga emas, muhabbatga loyiqdir.

Sozlar

720

Uchinchi yuzi: Insonning havaslariga boqqan va gaflat pardasi olgan va dunyo ahlining zavqu istaklarining oyinchogi bolgan yuzdir. Shu yuz chirkindir. Chunki foniydir, zoildir, alamlidir, aldatar. Xullas, hadisda vorid bolgan tahqir va haqiqat ahlining etgani nafrat bu yuzdadir. Qur`oni Hakimning koinotdan va mavjudotdan ahammiyatkorona, tahsinkorona bahsi esa avvalgi ikki yuzga boqar. Sahobalarning va boshqa ahlullohning margub dunyolari avvalgi ikki yuzdadir. Hozir, dunyoni tahqir etganlar tort sinfdir: Birinchisi: Ma`rifat ahlidirki, Janobi Haqning ma`rifatiga va muhabbat va ibodatiga tosiq bolgani uchun tahqir etar. Ikkinchisi: Oxirat ahlidirki, yo dunyoning zaruriy ishlari ularni uxroviy ishlardan man etgani uchun va yoxud shuhud darajasida iymon ila Jannatning kamolot va mahosiniga nisbatan dunyoni chirkin korar. Ha, Hazrati Yusuf Alayhissalomga gozal bir odam nisbat etilsa yana chirkin koringani kabi, dunyoning naqadar qiymatdor mahosini bolsa, Jannatning mahosiniga nisbat etilsa, hech hukmidadir. Uchinchisi: Dunyoni xor korar. Chunki qoliga otmas. Shu tahqir dunyoning nafratidan kelmaydi, muhabbatidan kelib chiqadi. Tortinchisi: Dunyoni xor korar. Zero dunyo qoliga otmoqda. Faqat turmasdan ketmoqda. U ham achchiqlanmoqda. Tasalli topmoq uchun tahqir etar. "Chirkindir" der. Shu tahqir esa, u ham dunyoning muhabbatidan kelib chiqmoqda. Holbuki maqbul tahqir udirki, oxirat sevgisidan va ma`rifatullohning muhabbatidan kelib chiqar. Demak, maqbul tahqir avvalgi ikki qismdir. Janobi Haq bizni ulardan qilsin. Omin, bi hurmati Sayyid-il Mursaliyn.

Sozlar

721

Sozlar

722

UCHINCHI QISM

Shu Uchinchi Qism Ikkinchi Nuqtadir. U ham Ikki Qismdir. BIRINCHI QISM siricha: Hamma narsadan Janobi

Sozlar

723

Haqqa qarshi derazalar hukmida kop taraflar bor. Butun mavjudotning haqiqatlari, butun koinotning haqiqati Allohning ismlariga tayanar. Har bir narsaning haqiqati bir ismga va yoxud kop ismlarga tayanar. Ashyodagi sifatlar, san`atlar ham har biri bittadan ismga tayanadi. Hatto haqiqiy hikmat fani "Hakiym" ismiga va haqiqatli tib fani "Shofiy" ismiga va muhandislik fani "Muqoddir" ismiga va hokazo har bir fan bir ismga tayangani va unda nihoyat topgani kabi, butun fanlar va bashariyat kamoloti va komil inson tabaqalarining haqiqatlari Ilohiy ismlarga tayanar. Hatto muhaqqiqiyni avliyoning bir qismi deganlar: "Haqiqiy ashyoning haqiqatlari Allohning ismlaridir. Ashyoning mohiyati esa u haqiqatlarning soyalaridir". Hatto bitta jonzotda yolgiz zohiran yigirma qadar Alloh ismlari naqshining jilvalari korina olar. Shu nozik va chuqur va juda buyuk va keng haqiqatni bir tamsil ila fahmga yaqinlashtirishga harakat qilamiz. Ikki-uch boshqa-boshqa elak ila elamoq suratida tahlil etamiz. Naqadar uzun bayon etsak yana qisqadir. Zerikmaslik kerak. Shunday: Qandayki goyat mohir bir tasvirchi va haykaltarosh bir zot goyat gozal bir gul ila va inson latif jinsidan goyat gozal bir ayolning surat va haykalini qilmoq istasa, avvalo u ikki narsaning umumiy shakllarini ba`zi xatlar ila tayin etar. Shu tayini bir tartiblash iladir, bir taqdir ila qilar. Geometriya qonunlariga asoslangan holda hudud tayin etar. Shu tartiblash va taqdir bir hikmat va ilm ila qilinganligini korsatadiki, tartiblamoq va hududlamoq fe`llari ilm va hikmat sirkuli ila aylanar. Unday bolsa, tartiblash va hududlash orqasida ilm va hikmat ma`nolari hukm etar. Unday bolsa ilm va hikmat sirkuli ozini korsatar. Mana, ozini korsatdiki, u hududlar ichida koz, quloq, burun, yaproq va mayingina popukchalar kabi narsalarning tasvirini boshladi. Hozir kormoqdasizki, ichidagi sirkulning harakati ila tayin etilgan a`zolar san`atkorona va inoyatkorona tushmoqda. Unday bolsa u ilm va hikmat sirkulini aylantirgan, orqada sun` va inoyat ma`nolari bor, hukm etarlar va ozlarini korsatadilar. Xullas shundandirki, bir husn va ziynatga qobiliyat korsatadi. Unday bolsa, sun` va inoyatni ishlattirgan tahsin irodasi va ziynatlash qasdidir. Unday bolsa ular hukm etadilarki, ziynatlashga, oydinlatishga boshladi. Bir tabassum vaziyatini korsatdi va hayotdorlik suratini berdi. Albatta shu tahsin va oydinlatish ma`nosini ishlattirgan lutf va karam ma`nosidir. Ha, u ikki ma`no unda shu daraja hukm etarki, xuddi u gul jimslashgan bir lutf, u haykal jismlashgan bir karamdir. Hozir bu lutf va karam ma`nosini ishlattirgan va harakatlantirgan "tavaddud va taarruf" ma`nolaridir. Ya`ni: Ozini hunari ila tanittirmoq va xalqqa ozini sevdirmoq ma`nolari orqada hukm etadi. Bu tanittirmoq va sevdirmoq, albatta marhamat korsatish mayli va ne`matlantirish irodasidan keladi. Modomiki rahmat va ne`matlantirish irodasi orqada hukm etadi. Unday bolsa u haykalni ne`matning navlari ila toldiradi, ziynatlaydi, u gulning suratini ham bir hadyaga toqadi. Xullas, u haykalning qollarini, quchogini va chontaklarini qiymatdor

Sozlar

724

ne`matlar ila toldirdi va u gul suratini ham bir mujavharotga toqdi. Demak bu rahmat va ne`matlantirish irodasini ishlattirgan marhamat etmoq va shafqat korsatmoqdir. Ya`ni "achinmoq va shafqat etmoq" ma`nosi rahmat va ne`matni harakatlantiradi. Va u mustagniy va hech kimsaga ehtiyoji bolmagan zotda bolgan marhamat etmoq va shafqat korsatmoq ma`nosini harakatlantirgan va izhorga chorlagan, albatta u zotdagi ma`naviy jamol va kamoldirki, tazohur etmoq istarlar. Va u jamolning eng shirin juzi bolgan muhabbat va eng totli qismi bolgan rahmat esa, san`at oynasi ila korinmoq va mushtoqlarning kozlari ila ozlarini kormoq istarlar. Ya`ni jamol va kamol, (chunki bizzot sevilarlar) har narsadan ziyoda oz-ozini sevarlar. Ham husndir, ham ishqdirlar. Husn va ishqning ittihodi bu nuqtadandir. Jamol modomiki ozini sevar, ozini oynalarda kormoq istar. Xullas, haykalga qoyilgan va suratga taqilgan sevimli ne`matlar, gozal mevalar u ma`naviy jamolning oz qobiliyatlariga kora bittadan yogdusini tashiydilar. U yogdularni ham jamol sohibiga, ham boshqasiga korsatadilar. Aynan shuning kabi: Sone`i Hakiym Jannatni va dunyoni, samovotni va zaminni, nabotot va hayvonotni, jin va insni, malak va ruhoniylarni, kulliy va juz`iy butun ashyoni ismlarining jilvasi ila shaklini hududlaydi, tartiblaydi, bittadan muayyan miqdor beradi. U bilan bularga "Muqoddir, Munazzim, Musavvir" ismlarini oqittiradi. Shunday bir tarzda umumiy shaklining hududini ta`yin etarki, "Aliym, Hakiym" ismini korsatar. Songra ilm va hikmat jadvali ila u hudud ichida u narsaning tasvirini boshlar. Shunday bir tarzdaki, sun` va inoyat ma`nolarini va "Sone` va Kariym" ismlarini korsatadi. Songra san`atning yedi bayzosi ila inoyatning panjasi ila u suratning (agar bitta inson va bitta gul bolsa) koz, quloq, yaproq, popuk kabi a`zolariga bir husn, bir ziynat ranglari beradi. Agar zamin bolsa, ma`danlar, osimliklar va hayvonlariga bir husn va ziynat ranglari beradi. Agar Jannat bolsa, boglariga, qasrlariga, huriylariga bir husn va ziynat ranglari beradi va hokazo... Boshqalarini qiyos et. Ham shunday bir tarzda bezar va oydinlatarki: Lutf va Karam ma`nolari unda shu daraja hukm etadiki, xuddi u bezalgan mavjud, u munavvar san`at jismlashgan bir lutf, jasadlashgan bir karam hukmiga otar. "Latif va Kariym" ismini zikr etar. Songra u lutf va karamni shu jilvaga yollagan, albatta tavaddud va taarrufdir, ya`ni ozini jonzotlarga sevdirmoq va idroklilarga bildirmoq ishlaridirki, "Latif, Kariym" ismlarining orqalarida "Vadud va Ma`ruf" ismlarini oqitadi va san`atli asarning hol lisonidan eshitiladi. Songra u bezalgan mavjudni, u gozal maxluqni laziz mevalar, sevimli natijalar ila bezab, ziynatdan ne`matga, lutfdan rahmatga ogirar. "Mun`im va Rahiym" ismini oqittirar va zohiriy pardalar orqasida u ikki ismning jilvasini korsatar. Songra bu Rahiym va Kariymni (Mustagniyi Alalitloq bolgan Zotda) bu jilvaga chorlagan, albatta bir marhamat

Sozlar

725

qilish, shafqat korsatish ishlaridirki, "Hannon va Rahmon" ismini oqittiradi va korsatadi. Shu marhamat qilmoq, shafqat korsatmoq ma`nolarini jilvaga chorlagan, albatta zotiy bir jamol va kamoldirki, tazohur etmoq istar. "Jamiyl" ismini va Jamiyl ismida joylashgan "Vadud va Rahiym" ismlarini oqittiradi. Chunki jamol bizzot sevilar. Zijamol va jamol oz-ozini sevar. Ham husndir, ham muhabbatdir. Kamol ham bizzot mahbubdir, sababsiz bolib sevilar. Ham sevgandir, ham sevilgandir. Modomiki nihoyatsiz mukammallik darajasida bir jamol va nihoyatsiz jamol darajasida bir kamol nihoyat darajada sevilar, muhabbatga va ishqqa loyiqdir. Albatta oynalarda va oynalarning qobiliyatlariga kora yogdularini va jilvalarini kormoq va korsatmoq ila tazohur etmoq istar. Demak, Sone`i Zuljalolning va Hakiymi Zuljamolning va Qodiyri Zulkamolning zotidagi zotiy jamoli va zotiy kamoloti marhamat etmoq va shafqat korsatmoq istar va "Rahmon va Hannon" ismlarini tajalliyga chorlar. Marhamat etmoq va shafqat korsatmoq esa rahmat va ne`matni korsatmoq ila "Rahiym va Mun`im" ismlarini tajalliyga chorlar. Rahmat va ne`mat bolsa tavaddud, taarruf ishlarini taqozo etib "Vadud va Ma`ruf" ismlarini tajalliyga chorlar. San`atli asarning bir pardasida ularni korsatar, tavaddud va taarruf esa lutf va karam ma`nolarini harakatlantirar. "Latif va Kariym" ismlarini san`atli asarning ba`zi pardalarida oqittiradi. Lutf va karam ishlari esa, ziynatlash va nurlantirish fe`llarini harakatlantirar. "Muzayyin va Munavvir" ismlarini san`atli asarning husn va nuroniyati lisoni ila oqittirar. Va u ziynatlash va tahsin ishlari esa, sun` va inoyat ma`nolarini taqozo etar. Va "Sone` va Muhsin" ismlarini u san`atli asarning gozal siymosi ila oqittirar. Va u sun` va inoyat esa, bir ilm va hikmatni taqozo etar. Va "Aliym va Hakiym" Ismini u san`atli asarning intizomli, hikmatli a`zosi ila oqittirar. U ilm va hikmat esa, tartiblash, tasvir, tashkil fe`llarini taqozo etar. "Musavvir va Muqoddir" ismlarini san`atli asarning surati ila, shakli ila oqittirar, korsatar. Xullas, Sone`i Zuljalol butun san`atli asarlarini shunday bir tarzda qilganki, aksarisi, xususan jonli qismi kop Ilohiy ismlarni oqittirar. Goyo har bir san`atli asariga boshqa-boshqa, bir-biri ustida yigirma koylak kiydirgan, yigirma pardaga oragan. Har koylakda, har pardada boshqa-boshqa ismlarini yozgan. Masalan: Tamsilda korsatilgani kabi, bitta gozal gul bilan insonning ikkinchi qismidan bir gozal ayolning yolgiz zohiriy yaratilishlarida kop sahifalar bordir. Boshqa katta va kulliy san`atli asarlarni u ikki juz`iy misolga qiyos et. Birinchi sahifa: Umumiy shakl va miqdorini korsatgan shakldirki: "Yo Musavvir, yo Muqoddir, yo Munazzim" ismlarini yod etar. Ikkinchi sahifa: Suratlarida boshqa-boshqa a`zolarning inkishofi ila hosil bolgan gul va insonning oddiy shaklidirki, u sahifada "Aliym, Hakiym"

Sozlar
ismlari kabi kop ismlar yoziladi.

726

Uchinchi sahifa: U ikki maxluqning boshqa-boshqa a`zolari ila, boshqa-boshqa husn va ziynat bermoq ila u sahifada "Sone` va Bari'" ismlari kabi kop ismlar yoziladi. Tortinchi sahifa: Shunday bir ziynat va husn u ikki san`atli asarga beriladiki; goyo lutf va karam jismlashgan, ular bolgan. U sahifa "Yo Latif, Yo Kariym" kabi kop ismlarni yod etar, oqir. Beshinchi sahifa: U gulga laziz mevalar, u gozal ayolga sevimli bolalar, gozal axloqlar toqmoq ila u sahifa "Yo Vadud, yo Rahiym, yo Mun`im" kabi ismlarni oqittiradilar. Oltinchi sahifa: U in`om va ehson sahifasida, "Yo Rahmon, yo Hannon" kabi ismlar oqiladi. Yettinchi sahifa: U ne`matlarda, u natijalarda shunday husn va jamol yogdulari korinadiki, haqiqiy bir shavq va shafqat ila singdirilgan xolis bir shukr va sof bir muhabbatga loyiq bolar. U sahifada "Yo Jamiyli Zulkamol, yo Komili Zuljamol" ismlari yozilgan oqiladi. Xullas, yolgiz bir gozal gul va gozal bir ayol va yolgiz moddiy va zohir suratida bu qadar ismlarni korsatsa, ajabo umum gullar va butun jonlilar va katta va kulliy mavjudot qay daraja ulviy va kulliy ismlarni oqitishini qiyos eta olasan. Ham inson ruh, qalb, aql jihati ila va hayot va latif tuygular sahifalari ila "Hay, Qayyum va Muhyi" kabi naqadar nuroniy muqaddas ismlarni oqishini va oqittirishini qiyos eta olasan. Xullas, Jannat bir guldir. Huriy toifasi ham bir guldir. Royi zamin ham bir guldir. Bahor ham bir guldir. Samo ham bir guldir, yulduzlar u gulning zarrin naqshlaridir. Quyosh ham bir guldir, ziyosidagi yetti rangi u gulning naqshli boyoqlaridir. Olam gozal va katta bir insondir, qandayki inson kichik bir olamdir. Huriylar navi va ruhoniylar jamoati va malak jinsi va jin toifasi va inson navi bittadan gozal shaxs hukmida tasvir va tartib va ijod etilgandir. Ham har biri kulliyati ila, ham har bir fardi bir ozi Sone`i Zuljamolining ismlarini korsatganlari kabi, uning jamoliga, kamoliga, rahmatiga va muhabbatiga bittadan boshqaboshqa oynalardir. Va nihoyatsiz jamol va kamoliga va rahmat va muhabbatiga bittadan sodiq shohiddir. Va u jamol va kamolning va rahmat va muhabbatning

Sozlar

727

bittadan oyatlaridir, bittadan nishonlaridir. Xullas, shu nihoyatsiz kamolot navlari vohidiyat va ahadiyat doirasida maydonga kelar. Demak, u doira xorijida tavahhum qilingan kamolot kamolot emasdir. Xullas, ashyo haqiqatining Ilohiy ismlarga tayanganini va istinod etganini, balki haqiqiy haqiqatlar u ismlarning jilvalari bolganini va hamma narsaning kop jihatlar ila, kop tillar ila Sone`ini zikr va tasbeh etganini angla. ning bir ma`nosini bil va

degin. Va oyatlarning oxirlarida bolgan

kabi zikr va takrorlaridagi bir sirni fahm etgin. Agar bir gulda ismlarni oqiy olmasang va ochiq korolmasang, Jannatga boq, bahorga diqqat et, zaminning yuzini tomosha et. Rahmatning shu buyuk gullari bolgan Jannat va bahor va zaminda yozilgan ismlarni ochiqcha oqiy olasan, jilvalarini va naqshlarini anglaysan, korasan. ***

Sozlar

728

IKKINCHI NUQTANING IKKINCHI QISMI Zalolat ahli vakili tutinadigan va zalolatini unga bino etadigan hech bir narsa topolmagani va ilzom etilgan payti deydiki: "Men dunyo saodatini va hayot lazzatini va madaniyat taraqqiyotini va san`at gozalligini, ozimcha, oxiratni oylamaslikda va Allohni tanimaslikda va dunyo sevgisida va hurriyatda va oziga tayanishda bilganim uchun insonlarning aksarisini bu yolga shaytonning himmati ila yolladim va yollayotirman". Javob: Biz ham Qur`on nomidan deymizki: Ey bechora inson! Esingni yig! Zalolat ahli vakilini tinglama! Agar unga quloq solsang, ziyoning shu qadar katta bolarki, tasavvuridan ruh, aql va qalb titrar. Sening qarshingda ikki yol bor: Biri: Zalolat ahli vakili korsatgan shaqovatli yoldir. Boshqasi: Qur`oni Hakim ta`rif qilgan saodatli yoldir. Xullas, shu ikki yolning juda kop muvozanatlarini kop Sozlarda, xususan Kichik Sozlarda kording va anglading. Endi maqom munosabati ila mingdan bir muvozanatlarini yana kor, angla. Shundayki: Shirk va zalolatning va fisq va safohatning yoli insonni nihoyat darajada sukut ettiradi. Hadsiz alamlar ichida nihoyatsiz ogir bir yukni zaif va ojiz beliga yuklaydi. Chunki inson Janobi Haqni tanimasa va Unga tavakkal qilmasa, u payt

Sozlar

729

inson goyat darajada ojiz va zaif, nihoyatsiz darajada muhtoj, faqir, hadsiz musibatlarga ma`ruz, alamli, qayguli bir foniy hayvon hukmida bolib, butun sevgan va aloqa paydo etgan barcha narsalardan doimiy ravishda ayriliq alamlarini cheka-cheka, oxirida boqiy qolgan barcha ahbobini alamli bir firoq ichra tashlab, qabrning zulmatiga yolgiz holda ketar. Ham hayoti muddatida goyat juz`iy bir ixtiyor va kichik bir iqtidor va qisqacha bir hayot va oz bir umr va soniq bir fikr ila nihoyatsiz alamlar ila va armonlar ila foydasiz toqnashar va hadsiz orzular va maqsadlarini royobga chiqarish uchun samarasiz, bekordanbekorga urinar. Ham oz vujudini kotara olmagani holda ulkan dunyo yukini bechora beliga va boshiga yuklab olar. Hali Jahannamga bormasdanoq Jahannam azobini chekar. Ha, shu ayanchli alamni va dahshatli ma`naviy azobni his etmaslik uchun zalolat ahli ibtoli his navidan gaflat sarxushligi ila vaqtinchalik his etmas. Faqat his etadigan vaqtida, ya`ni qabrga yaqin qolgan vaqtida birdan his etar. Chunki Janobi Haqqa haqiqiy abd bolmasa, ozini oziga sohib deb oylar. Holbuki, u juz`iy ixtiyor, u kichik iqtidori ila shu tofonli dunyoda vujudini idora etolmaydi. Hayotiga zararli mikrobdan tortib to zilzilaga qadar minglab toifa dushmanlarni hayotiga qarshi hujum holatida korar. Ayanchli bir qorquv dahshati ichida har vaqt oziga mudhish koringan qabr eshigiga boqadi. Ham bu vaziyatda ekan, insoniyat e`tibori ila inson navi ila va dunyo ila aloqador bolgani holda, dunyoni va insonni Hakiym, Aliym, Qodiyr, Rahiym, Kariym bir zotning tasarrufida tasavvur etmagani hamda ularni tasodif va tabiatga havola etgani uchun dunyoning ahvoli va insonning ahvoli uni doimo rohatsiz qilar. Oz alami ila barobar insonlarning alamini ham chekar. Dunyoning zilzilasi, vabosi, tofoni, qurgoqchilik va ochligi-yu qahatchiligi, fano va zavoli unga goyat azoblovchi va qoronguli bittadan musibat suratida uni azoblar. Ham shu holdagi inson marhamat va shafqatga loyiq emasdir. Chunki oz-oziga bu dahshatli vaziyatni berayotir. Sakkizinchi Sozda oraga tushgan ikki birodar holining muvozanatida aytilganidek, qandayki bir odam gozal bir bogda, gozal bir ziyofatda, gozal ahboblar ichida pok, shirin, nomusli, yoqimli, mashru` bir lazzat va xursandchilikka qanoat etmasdan, gayri mashru` va iflos bir lazzat uchun chirkin va murdor bir sharobni ichsa, mast bolib ozini qish ortasida jirkanch bir joyda va hatto yirtqichlar orasida xayol etsa, titrab baqirib chaqirsa, marhamatga loyiq bolmaydi. Chunki nomus ahli va muborak dostlarini yirtqich tasavvur etar, ularga qarshi haqorat etar. Ham ziyofatdagi laziz taomlarni va toza idishlarni iflos, kir toshlar tasavvur etar, sindirishni boshlar. Ham majlisda muhtaram kitoblarni va ma`nodor maktublarni ma`nosiz va oddiy naqshlar tasavvur etar, yirtib oyoq ostiga otar va hokazo... Bunday bir shaxs qanday marhamatga haqdor emas, balki ta`zirga loyiqdir. Xuddi shu-

Sozlar

730

ningdek, suiixtiyoridan kelib chiqqan kufr sarxushligi ila va zalolat devonaligi ila Sone`i Hakiymning shu dunyo musofirxonasini tasodif va tabiat oyinchogi deb oylab va Ilohiy ismlar jilvasini yangilab turgan san`atli asarlarning zamon otishi ila vazifalarining bitganidan gayb olamiga otishlarini yoqlik va i`dom tasavvur etib va tasbehot sadolarini zavol va abadiy firoq faryodi bolganliklarini xayol etganidan va Samadoniy maktublar bolmish shu mavjudot sahifalarini ma`nosiz, tartibsiz tasavvur qilganidan va rahmat olamiga yol ochgan qabr eshigini yoqlik zulmatining ogzi tasavvur etganidan va ajalni haqiqiy ahboblarga visol da`vati bolgani holda, butun ahboblardan firoq navbati tasavvur etganidan; ham ozini dahshatli bir ayanchli azoblarga giriftor qiladi, ham mavjudotni, ham Janobi Haqning ismlarini, ham maktublarini inkor va kamsitgani va pastga urgani uchun marhamat va shafqatga loyiq bolmagani kabi, shiddatli bir azobga ham haqdordir. Hech bir jihatda marhamatga loyiq emasdir. Xullas, ey badbaxt zalolat va safohat ahli! Shu dahshatli sukutga qarshi va ezuvchi ma`yusiyatga muqobil qaysi takammulingiz, qaysi fanlaringiz, qaysi kamolingiz, qaysi madaniyatingiz, qaysi taraqqiyotingiz qarshi kela olar? Bashar ruhining ashaddiy ehtiyoj ila muhtoj bolgan haqiqiy tasallini qayerda topa olasan? Ham ishonganingiz va bel boglaganingiz va Ilohiy asarlarni va Rabboniy ehsonlarni ularga isnod etganingiz qaysi tabiatingiz, qaysi sabablaringiz, qaysi sherigingiz, qaysi kashfiyotingiz, qaysi millatingiz, qaysi botil ma`budingiz sizni sizningcha abadiy yoqlik bolgan olimning zulmatidan qutqarib, qabr hududidan, barzoh hududidan, mahshar hududidan, sirot koprigidan hokimona otqaza olar, abadiy saodatga mazhar eta olar? Holbuki qabr eshigini berkita olmaganingiz uchun siz qat`iyan bu yolning yolchisidirsiz. Bunday bir yolchi shunday bir zotga tayanarki, butun bu buyuk doira va bu keng hududlar uning amri ostida va tasarrufidadir. Ham yana, ey badbaxt zalolat va gaflat ahli! "Gayri mashru` bir muhabbatning natijasi marhamatsiz azob chekmoqdir" qoidasi siriga kora, siz fitratingizdagi Janobi Haqning zot va sifatlar va ismlariga sarf etilishi lozim bolgan muhabbat va ma`rifat iste`dodini va shukr va ibodat jihozlarini nafsingizga va dunyoga gayri mashru` bir suratda sarf qilganingizdan, haqli bolib jazosini chekmoqdasiz. Chunki Janobi Haqqa oid muhabbatni nafsingizga berdingiz. Mahbubingiz bolmish nafsingizning hadsiz balosini chekayotirsiz. Chunki haqiqiy bir rohatni u mahbubingizga bermayotirsiz. Ham uni haqiqiy mahbub bolgan Qodiyri Mutlaqqa tavakkul ila taslim etmayotirsiz, doimo alam chekayotirsiz. Ham, Janobi Haqning ism va sifatlariga oid muhabbatni dunyoga berdingiz va san`at asarlarini olamning sabablariga taqsim etdingiz, balosini chekayotirsiz. Chunki u hadsiz mahbublaringizning bir qismi sizga sog boling demasdan, sizga orqasini ogirib, tashlab ketmoqda. Bir qismi sizni hech tani-

Sozlar

731

maydi. Tanisa ham, sizni sevmaydi. Sevsa ham, sizga bir foyda bermaydi. Doimo hadsiz firoqlardan va umidsiz qaytmaslik ila zavollardan azob chekmoqdasiz. Xullas, zalolat ahlining hayotdagi saodat va insoniy takammul va madaniyat mahosini va hurriyat lazzati degan narsalarining ich yuzlari va mohiyatlari budir. Safohat va sarxushlik bir pardadir, vaqtinchalik his ettirmas. "Tuf ularning aqliga!" de... Ammo Qur`onning nuroniy yoli butun zalolat ahlining chekayotgan yaralarni iymon haqiqatlari ila davolar. Butun avvalgi yoldagi zulmatlarni tarqatar. Butun zalolat va halokat eshiklarini yopar. Shundayki: Insonning zaiflik va ojizligini va faqirlik va ehtiyojini bir Qodiyri Rahiymga tavakkul ila davolar. Hayot va vujudning yukini Uning qudratiga, rahmatiga taslim etib, oziga yuklamasdan, balki ozi u hayotiga va nafsiga mingandek bir rohatbaxsh maqom topar. Ozining "notiq bir hayvon" emas, balki haqiqiy bir inson va maqbul bir musofiri Rahmon ekanligini bildirar. Dunyoning bir musofirxona-i Rahmon ekanligini korsatmoq ila va dunyodagi mavjudot esa Ilohiy ismlarning oynalari bolganliklarini va san`atli asarlari esa har vaqt yangilanib turadigan Samadoniy maktublar bolganliklarini bildirmoq ila insonning dunyo fanosidan va ashyo zavolidan va otkinchi narsalarni sevgidan kelgan yaralarini gozal bir tarzda davolar va vahimalarning zulmatidan qutqarar. Ham, olim va ajalni barzoh olamiga ketgan va baqo olamida bolgan ahboblarga visol va muloqot muqaddimasi sifatida korsatar. Zalolat ahlining nazarida barcha ahbobidan abadiy bir firoq deb oylagan olim yaralarini shu tariqa davolar. Va u firoq ayni qovushish ekanini isbot etar. Ham, qabrning olami rahmatga va dori saodatga va Jannat boglariga va Rahmonning nuristoniga ochilgan bir eshik ekanini isbot etmoq ila insonning eng mudhish qorquvini bartaraf etib, eng alamli va qayguli va yurakni ezuvchi bolgan barzoh sayohatini eng laziz va unsiyatli va sevinchli bir sayohat ekanini korsatar. Qabr ila ajdarho ogzini yopar, gozal bir bogchaga eshik ochar. Ya`ni, qabr ajdarho ogzi bolmaganini, balki rahmat bogistoniga ochilgan bir eshik bolganini korsatar. Ham, mominga der: "Ixtiyoring juz`iy bolsa, oz sohibingning kulliy irodasiga ishingni topshir. Iqtidoring kichik bolsa, Qodiyri Mutlaqning qudratiga e`timod et. Hayoting oz bolsa, boqiy hayotni oyla. Umring qisqa bolsa, abadiy bir umring bor, maroq etma. Fikring soniq bolsa, Qur`onning quyoshi ostiga kir, iymoning nuri ila boqki, xira bolgan fikring orniga har bir Qur`on oyatlari bittadan yulduz kabi senga ishiq berar. Ham hadsiz umidlaring, alamlaring bor bolsa, nihoyatsiz bir savob va hadsiz bir rahmat seni kutmoqda. Ham hadsiz

Sozlar

732

orzularing, maqsadlaring bolsa, ularni oylab iztirob chekma. Ular bu dunyoga sigmaydilar. Ularning joylari boshqa bir diyordir va ularni bergan ham boshqadir". Ham der: "Ey inson! Sen ozingga sohib emassan. Sen qudrati nihoyatsiz bir Qodiyr, rahmati hadsiz bir Rahiymi Zoti Zuljalolning mamlukisan. Shunday ekan, sen oz hayotingni ozingga yuklab zahmat chekma, chunki hayotni bergan Udir. Idora etgan ham Udir. Ham dunyo sohibsiz emaski, sen oz boshingga dunyo yukini yuklatib olib ahvolini oylab maroq etma. Chunki uning sohibi Hakiymdir, Aliymdir. Sen esa mehmonsan, fuzuliy bolib qoshilma, chalkashtirma. Ham insonlar hayvonlar kabi mavjudot, oz hollariga tashlab qoyilmaganlar, balki vazifador ma`murdirlar. Bir Hakiymi Rahiymning nazaridadirlar. Ularning alam va mashaqqatlarini oylab, ruhingga alam chektirma. Va ularning Xoliqi Rahiymining rahmatidan ilgari shafqatingni surma. Ham senga dushmanlik vaziyatini olgan mikrobdan to vabo, tofon va qurgoqchilik va zilzilaga qadar butun narsalarning tizginlari u Rahiymi Hakiymning qolidadir. U Hakiymdir, behuda ish qilmas. Rahiymdir, rahimiyati kopdir. Qilayotgan har ishida bir navi lutf bor". Ham yana deydi: "Shu olam garchi foniydir, lekin abadiy bir olamning kerakli narsalarini yetishtiradi. Garchi zoildir, otkinchidir, lekin boqiy mevalar beradi, boqiy bir zotning boqiy ismlarining jilvalarini korsatadi. Va garchi lazzatlari oz, alamlari esa kopdir, lekin Rahmoni Rahiymning iltifotlari zavolsiz haqiqiy lazzatlardir. Alamlar esa savob jihati ila ma`naviy lazzat yetishtiradi. Modomiki mashru` doira ruh va qalb va nafsning barcha lazzatlariga, safolariga, kayflariga kifoyadir. Gayri mashru` doiraga kirma. Chunki u doiradagi bir lazzatning ba`zan ming alami bor. Ham haqiqiy va doimiy lazzat bolgan Rahmoniy iltifotlarni boy berishga sababdir. Ham zalolatning yolida, sobiqan bayon etilganidek, insonni asfali sofiliynga shunday sukut ettiradiki, hech bir madaniyat, hech bir falsafa unga chora topa olmaganlari va u chuqur zulmat qa`ridan hech bir bashar taraqqiyoti, hech bir fan kamoloti insonni chiqara olmagani holda, Qur`oni Hakim iymon va solih amal ila u asfali sofiliynga sukutdan insonni a`loyi illiyinga chiqarar va qat`iy dalillar ila chiqarishini isbot etadi va u chuqur quduqni ma`naviy taraqqiyotning pogonalari ila va ruhiy yuksalishning jihozlari ila toldiradi. Ham basharning uzun va qiyin va notinch bolmish abad tarafidagi yolchiligini goyat darajada yengil etar va osonlashtirar. Ming, balki ellik ming yillik masofani bir kunda bostiradigan vositalarni korsatar.

Sozlar

733

Ham Azal va Abad Sultoni bolgan Zoti Zuljalolni tanittirmoq ila insonni Unga bir ma`mur abd va bir vazifador musofir vaziyatini berar. Ham dunyo mehmonxonasida, ham barzohiy va uxroviy manzillarda mukammal rohat ila sayohatini ta`min etar. Qandayki bir podshohning mustaqim bir ma`muri uning mamlakati doirasida, ham har viloyatning hududlaridan osonlik bilan tayyora, kema, poyezd kabi tezyurar sayohat vositalari yordamida kezar, otar. Shuning kabi, Sultoni Azaliyga iymon ila boglangan va solih amal ila itoat etgan inson shu dunyo mehmonxonasi manzillaridan va barzoh olami va mahshar olami doiralaridan va hokazo qabrdan keyingi butun olamlarning keng hududlaridan yashin va Buroq tezligida otar. To abadiy saodatni topar. Va shu haqiqatni qat`iy isbot etar va asfiyo va avliyolarga korsatar. Hamda Qur`onning haqiqati deydiki: "Ey mo`min! Sendagi nihoyatsiz muhabbat qobiliyatini chirkin va nuqson va kop yomonlik qiladigan va senga zararli bolgan nafsi ammorangga berma. Uni mahbub va uning havasini ozingga ma`bud deb qabul etma. Balki sendagi u nihoyatsiz muhabbat qobiliyatini nihoyatsiz bir muhabbatga loyiq, ham nihoyatsiz senga ehson eta oladigan, ham istiqbolda seni nihoyatsiz mas`ud etgan, ham butun aloqador bolganing va ularning saodatlari ila mas`ud bolganing butun zotlarni ehsonoti ila baxtiyor etgan, ham nihoyatsiz kamoloti bolgan va nihoyatsiz darajada muqaddas, ulviy, pok, qusursiz, nuqsonsiz, zavolsiz jamol sohibi bolgan va butun ismlari nihoyat darajada gozal bolgan va har ismida goyat kop husn va jamol nurlari bolgan va Jannat butun gozalliklari ila va ne`matlari ila Uning rahmati jamolini va jamoli rahmatini korsatadigan va sevimli va sevilgan butun koinotdagi butun husn va jamol va mahosin va kamolot Uning jamoliga va kamoliga ishora etgan va dalolat etgan va nishon bolgan bir Zotni mahbub va ma`bud deb qabul et!.." Ham yana deydi: "Ey inson! Uning ism va sifatlariga oid muhabbat iste`dodini boshqa bebaqo mavjudotga berma, befoyda maxluqotga tarqatma. Chunki asarlar va maxluqot foniydirlar. Faqat u asarlarda va u masnu`otda naqshlari, jilvalari koringan Asmoyi Husna boqiydirlar, doimiydirlar. Va ism va sifatlarining har birida minglab ehson va jamol martabalari va minglab kamol va muhabbat tabaqalari bor. Sen yolgiz Rahmon ismiga boqki: Jannat bir jilvasi va abadiy saodat bir yogdusi va dunyodagi butun rizq va ne`mat bir qatrasidir". Xullas, shu muvozanat zalolat ahli ila iymon ahlining hayot va vazifa mohiyatlariga ishora etgan

Sozlar

734

ham natija va oqibatlariga ishora qiluvchi bolgan oyatga diqqat et. Naqadar ulviy, mo`jizona ifoda etganimiz muvozanatni ifoda etarlar. Birinchi oyat On Birinchi Sozda batafsil u oyatning i`jozkorona va ijozkorona ifoda etgan haqiqatni osha Sozda bayon etilganidan uni u yerga havola qilamiz. Ikkinchi oyat esa yolgiz bir kichik ishora ila naqadar ulviy bir haqiqatni ifoda etishini korsatamiz. Shundayki: Shu oyat togridan tushunilgan ma`no ila shunday farmon etmoqda: "Zalolat ahlining olishi ila samovot va zamin ularning ustida yiglamaydilar". Va aksidan tushunilgan ma`no ila dalolat etmoqdaki: "Iymon ahlining dunyodan ketishi ila samovot va zamin ularning ustida yiglaydi". Ya`ni: Zalolat ahli modomiki samovot va arzning vazifalarini inkor etadi. Ma`nolarini bilmaydi. Ularning qiymatlarini yerga uradi. Sone`larini tanimaydi. Ularga qarshi bir haqorat, bir adovat qilganidan, albatta samovot va zamin ularga yiglamoq emas, balki ularga nafrat etar, ularning olishi ila mamnun bolarlar. Va aksidan tushunilgan ma`no ila deydi: "Samovot va arz iymon ahlining olishi ila yiglarlar". Zero, iymon ahli bolsa (chunki) samovot va arzning vazifalarini bilar. Haqiqiy haqiqatlarini tasdiq etadi. Va ular ifoda etgan ma`nolarni iymon ila anglaydi. "Naqadar gozal yaratilganlar, naqadar gozal xizmat etmoqdalar"- deydi. Va ularga loyiq qiymat beradi va hurmat korsatadi. Janobi Haq hisobiga ularga va ular oyna bolgan ismlarga muhabbat etadi. Xullas, shu sir uchundirki, samovot va zamin iymon ahlining zavolidan xuddi yiglaganday mahzun boladilar. MUHIM BIR SAVOL: Demoqdasizki: "Muhabbat ixtiyoriy emas. Ham fitriy ehtiyojga binoan laziz taomlarni va mevalarni sevaman. Padar va volida va farzandlarimni sevaman. Rafiqa-i hayotimni sevaman. Dost va ahboblarimni sevaman. Paygambarlarni va avliyolarni sevaman. Hayotimni, yoshligimni sevaman. Bahorni va gozal narsalarni va dunyoni sevaman. Qanday qilib bularni sevmayin? Qanday qilib barcha bu muhabbatlarni Janobi Haqning zot va sifat va ismlariga bera olaman? Bu nima degani?"

Sozlar
Javob: "Tort Nukta"ni tingla.

735

BIRINCHI NUKTA: Muhabbat garchi ixtiyoriy emas. Faqat ixtiyor ila muhabbatning yuzi bir mahbubdan boshqa bir mahbubga ogirila olar. Masalan, bir mahbubning xunukligini korsatish ila va yoxud muhabbatga haqiqiy loyiq bolgan boshqa bir mahbubga parda yoki oyna ekanligini korsatmoq ila muhabbatning yuzi majoziy mahbubdan haqiqiy mahbubga ogirilishi mumkin. IKKINCHI NUKTA: Sanab otgan sevganlaringni sevma demaymiz. Balki ularni Janobi Haqning hisobiga va Uning muhabbati nomidan sev deymiz. Masalan: Laziz taomlarni, gozal mevalarni Janobi Haqning ehsoni va Rahmoni Raxiymning in`omi sifatda sevmoq "Rahmon" va "Mun`im" ismlarini sevmoqdir, ham ma`naviy bir shukrdir. Shu muhabbat yolgiz nafs hisobiga bolmaganini va Rahmon nomiga bolganini korsatgan narsa mashru` doirada qanoatkorona ishlamoq va mutafakkirona, mutashakkirona yemoqdir. Ham, padar va volidani shafqat ila jihozlagan va seni ularning marhamatli qollari ila tarbiya qildirgan hikmat va rahmat hisobiga ularga hurmat va muhabbat Janobi Haqning muhabbatiga oiddir. U muhabbat va hurmat, shafqat Alloh uchun ekanining alomati shudirki: Ular keksayib ketgan va senga hech bir foydalari qolmagan va seni zahmat va mashaqqatga qoygan paytlarida yanada ziyoda muhabbat va marhamat va shafqat korsatishdir.

oyati besh martaba hurmat va shafqatga farzanlarni da`vat etishi, Qur`onning nazarida ota-onaning huquqlari naqadar ahamiyatli va ularga itoatsizlik qay daraja chirkin bolganini korsatar. Modomiki padar hech kimni emas, yolgiz oglining ozidan yanada ziyoda yaxshi bolishini istar. Bunga muqobil farzand ham padarga qarshi haq da`vo qilolmas. Demak, ota-ona ila farzand ortasida fitratan munoqashaga sabab boladigan narsa yoq. Zero, munoqasha yo rashk va hasaddan kelar. Padarda ogliga nisbatan u yoq. Yoxud munoqasha haqsizlikdan kelar. Ogilning haqqi yoqdirki, padariga qarshi haq da`vo etsin. Padarini haqsiz korsa ham, unga isyon qilolmas. Demak, padariga isyon etgan va uni ranjida etgan yarim inson bir yirtqichdir. Va farzandlarini u Zoti Rahiymi Kariymning hadyalari bolgani uchun mukammal shafqat va marhamat ila ularni sevmoq va muhofaza etmoq yana Haqqa oiddir. Va u muhabbat esa Janobi Haq hisobiga ekanini korsatadigan alomat esa, vafot etganlarida sabr ila shukr qilmoqdir, ma`yusona faryod

Sozlar

736

qilmaslikdir. "Xoliqimning mening nazoratimga bergan sevimli bir maxluqi edi, bir mamluki edi. Endi hikmati taqozo etib, mendan oldi, yanada yaxshi bir yerga kochirdi. Mening u mamlukda zohiriy bir hissam bolsa, haqiqiy ming hissa uning Xoliqiga oiddir. Al-hukmu Lillah deb taslim bolmoqdir. Ham, dost va ahbob esa, agar ular iymon va solih amal sababidan Janobi Haqning dostlari bolsalar, Al-hubbu Fillah siriga kora u muhabbat ham Haqqa oiddir. Ham, rafiqa-i hayotingni Ilohiy rahmatning munis, latif bir hadyasi bolgani sifatida sev va muhabbat korsat. Faqat tez buziladigan surat gozalligiga muhabbatingni boglama. Balki ayolning eng jozibador, eng shirin gozalligi ayollarga xos bir latofat va nazokat ichidagi siyrat gozalligidir. Va eng qiymatdor va eng shirin jamoli esa ulviy, jiddiy samimiy, nuroniy shafqatidir. Shu shafqat jamoli va siyrat gozalligi oxir hayotiga qadar davom etar, ziyodalashar. Va u zaifa, latifa maxluqning hurmat huquqi u muhabbat ila muhofaza qilinar. Yoqsa, surat gozalligining zavoli ila eng muhtoj bolgan bir paytida bechora haqqini yoqotar. Ham, paygambarlar va avliyolarni sevmoq Janobi Haqning maqbul bandasi bolish jihati ila Janobi Haq nomidan va hisobidandir va u nuqtai nazardan Unga oiddir. Ham, hayotni Janobi Haqning insonga va senga bergan eng qiymatdor va boqiy hayotni senga qozontiradigan bir sarmoya va bir dafina va boqiy kamolotning jihozlarini ozida jamlagan bir xazina sifatida sevmoq, muhofaza etmoq Janobi Haqning xizmatida ishlattirmoq, yana u muhabbat bir jihatda Ma`budga oiddir. Ham, yoshlikning latofatini, gozalligini Janobi Haqning latif, shirin, gozal bir ne`mati nuqtai nazaridan tahsin etmoq, sevmoq, gozal iste`mol etmoq shokirona bir navi mashru` muhabbatdir. Ham, bahorni Janobi Haqning nuroniy ismlarining eng latif, gozal naqshlarining sahifasi va Sone`i Hakiymning antiqa san`atining eng ziynatli va porloq san`atlarining bir namoyishgohi bolgani sifatida mutafakkirona sevmoq Janobi Haqning ismlarini sevmoqdir. Ham, dunyoni oxirat ekinzori va Ilohiy ismlarning oynasi va Janobi Haqning maktublari va vaqtinchalik bir mehmonxonasi jihatida sevmoq, nafsi ammora aralashmaslik sharti ila, Janobi Haqqa oid bolar.

Sozlar

737

Al-hosil: Dunyoni va undagi maxluqotni harfiy ma`no ila sev. Ismiy ma`no ila sevma. "Naqadar gozal yaratilgan!" de. "Naqadar gozaldir!" dema. Va qalbing botiniga boshqa muhabbatlarning kirishiga yol berma. Chunki qalbning botini oyna-i Samaddir va Unga maxsusdir. de. Xullas, butun sanab otganimiz muhabbatlar agar shu suratda bolsa, ham alamsiz bir lazzat berar, ham bir jihatda zavolsiz bir visoldir. Ham Alloh muhabbatini ziyodalashtirar, ham mashru` bir muhabbatdir. Ham ayni lazzat bir shukrdir. Ham ayni muhabbat bir fikrdir. Masalan: Qandayki bir oliy podshoh(Izoh) senga bir olma ehson etsa, u olmada ikki muhabbat va unda ikki lazzat bor. Biri: olma olma bolgani uchun sevilar va olmaga maxsus va olma nisbatida bir lazzat bor. Shu muhabbat podshohga oid emas. Balki huzurida u olmani ogziga olib yegan odam podshohni emas, olmani sevar va nafsiga muhabbat etar. Ba`zan shunday boladiki, podshoh u nafsparvarona muhabbatni yoqtirmas, undan nafratlanar. Ham, olma lazzati ham juz`iydir, ham zavol topar, olmani yeb bolingach u lazzat ham ketar, bir taassuf qolar. Ikkinchi muhabbat esa, olma ichidagi olma ila korsatilgan shohona iltifotlardir. Goyo u olma shohona iltifotlarning namunasi va mujassamidir deya boshiga kotargan odam podshohni sevishini izhor etar. Ham iltifotning gilofi bolgan u mevada shunday bir lazzat borki, ming olma lazzatidan ham ustundir. Xullas, shu lazzat ayni shukrondir. Shu muhabbat podshohga nisbatan hurmatli bir muhabbatdir. Xuddi shuning kabi, butun ne`matlarga va mevalarga zotlari uchun muhabbat etilsa, yolgiz moddiy lazzatlari ila gofilona lazzatlanilsa, u muhabbat nafsoniydir. U lazzatlar ham otkinchi va alamlidir. Agar Janobi Haqning rahmat iltifotlari va ehsonlarining mevalari jihati ila sevsa va u ehson va iltifotlarning lutf darajalarini taqdir etmoq suratida mukammal ishtaha ila lazzat olsa, ham ma`naviy bir shukr, ham alamsiz bir lazzatdir. UCHINCHI NUKTA: Janobi Haqning ismlariga qarshi bolgan muhabbatning tabaqalari bor. Sobiqan bayon etganimizdek, ba`zan asarlarga muhabbat surati ila ismlarni sevar. Ba`zan ismlarni Ilohiy kamolotning unvonlari bolgani jihat ila sevar. Ba`zan inson mohiyatining jome`iyati jihati ila hadsiz
(Izoh)

Bir vaqtlar ikki qabila raisi bir podshohning huzuriga kirganlar, yozilgan ayni vaziyatda bolganlar.

Sozlar

738

ehtiyojlar nuqtasida ismlarga muhtoj va mushtoq bolar va u ehtiyoj ila sevar. Masalan: Sen butun shafqat etganing qarindoshlar va faqirlar va zaif va muhtoj maxluqlarga qarshi ojizona madad ehtiyojini his etganing holda, biri chiqsa, istaganingdek ularga yaxshilik qilsa, u zotning in`om etuvchi unvoni va kariym ismi naqadar senga yoqar, naqadar u zotni unvoni ila sevasan. Xuddi shuningdek, yolgiz Janobi Haqning Rahmon va Rahiym ismlarini oylaki: Sen sevgan va shafqat korsatgan butun momin bobolaring va ajdodlaringni va aqrabo va ahbobingni dunyoda ne`mat navlari ila va Jannatda lazzat navlari ila va abadiy saodatda ularni senga korsatib va Ozini ularga korsatishi ila mas`ud etgani jihatda u "Rahmon" ismi va "Rahiym" unvoni naqadar sevilmoqqa loyiqdirlar va qay daraja u ikki ismga bashar ruhi muhtoj bolganini qiyos eta olarsan. Va qay daraja orinli ekanini anglarsan. Ham, aloqador bolganing va parishonliklaridan xafa bolganing sening bir navi xonang va ichidagi mavjudot sening u xonaning konikilgan lozim narsalari va sevimli ziynatli narsalari hukmida bolgan dunyoni va ichidagi maxluqotni mukammal hikmat ila tartiblagan va tadbir va tarbiya etgan zotning "Hakiym" ismiga va "Murabbiy" unvoniga sening ruhing naqadar muhtoj, naqadar mushtoq ekanini diqqat etsang, anglaysan. Ham, butun aloqador bolganing va zavollari ila alamzada bolganing insonlarni olayotgan choglarida yoqlik zulmatidan qutqarib, shu dunyodan yanada gozal bir yerda yerlashtirgan bir zotning "Voris, Bois" ismlariga, "Boqiy, Kariym, Muhyi va Muhsin" unvonlariga naqadar ruhing muhtoj ekanini diqqat qilsang, anglaysan. Xullas, insonning mohiyati yuksak, fitrati jomia bolganidan, minglab hojat navlari ila ming bir Ilohiy ismlarga, har bir ismning kop martabalariga fitratan muhtojdir. Haddan ortiq ehtiyoj ishtiyoqdir. Haddan ortiq ishtiyoq muhabbatdir. Haddan ortiq muhabbat esa ishqdir. Ruhning taraqqiyotiga kora muhabbat martabalari ismlarning martabalariga kora inkishof etar. Butun ismlarga muhabbat esa, chunki u ismlar Zoti Zuljalolning unvonlari va jilvalari bolganidan, Zoti Ilohiyaga muhabbatga aylanar. Endi yolgiz namuna sifatida ming bir ismlardan yolgiz "Adl" va "Hakam", "Haq" va "Rahiym" ismlarining ming bir martabalaridan bir martabani bayon etamiz. Shundayki: Hikmat va haqqoniyat ichidagi "Rahmonirrahiym" va "Haq" ismini a`zamiy bir doirada kormoq istasang, shu tamsilga boq: Qandayki bir qoshinda tort yuz xilma-xil toifalar bolganini faraz qilamizki, har bir toifa yaxshi korgan liboslari boshqa, yoqtirgan ovqatlari boshqa, qiynalmay foydala-

Sozlar

739

nadigan aslahalari boshqa va mizojiga davo boladigan dori-darmonlari boshqa bolganlari holda, butun u tort yuz toifa boshqa-boshqa guruh, qism ayrilmasdan, balki bir-biriga aralashgan bolgani holda ularni mukammal shafqat va marhamatidan va garoyib iqtidoridan va mo`jizona ilm va ihotasidan va favqulodda adolat va hikmatidan mislsiz bir podshoh ularning hech birini chalkashtirmasdan, hech birini unutmasdan butun alohida-alohida ularga loyiq libos, ovqat, dori-darmon va aslahalarini yordamchisiz olaroq shaxsan ozi bersa, u Zot, ajabo, naqadar muqtadir, mushfiq, odil, kariym bir podshoh ekanini anglaysan. Chunki bir harbiy qismda on millatdan odamlar bolsa, ularni boshqa-boshqa kiydirmoq va jihozlantirmoq goyat mushkul bolganidan, majburan qanday jinsdan bolsa bolsin, bir tarzda jihozlantirilar. Xuddi shuningdek, Janobi Haqning haqqoniyat va hikmat ichidagi "Haq" va "Rahmonirrahiym" ismlarining jilvasini korishni istasang, bahor mavsumida zamin yuzida chodirlari tikilgan muhtasham tort yuz ming millatdan tarkib topgan nabotot va hayvonotning qoshiniga boqki, butun u millatlar, u toifalar bir-biri ichida bolganlari holda har birining libosi boshqa, rizqi boshqa, quroli boshqa, hayot tarzi boshqa, ta`limoti boshqa, boshalish vaqti boshqa bolganlari holda va u hojatlarini qondiradigan iqtidorlari va u matlublarini istaydigan tillari bolmagani holda, hikmat va haqqoniyat doirasi ichida mezon va intizom ila "Haq" va "Rahmon", "Razzoq" va "Rahiym", "Kariym" unvonlarini tomosha qil, kor: Qanday hech birini chalkashtirmasdan, unutmasdan, aralashtirib yubormasdan qanday tarbiya va tadbir va idora etayotir! Xullas, bunday hayrat beruvchi muhit bir intizom va mezon ila qilinayotgan bir ishga boshqalarning qoli aralasha olarmi? Vohidi Ahad, Hakiymi Mutlaq, Qodiyri Kulli Shaydan boshqa bu san`atga, bu tadbirga, bu rububiyatga, bu aylantirishga qaysi narsa qolini uzata olar? Qaysi sabab qoshila olar? TORTINCHI NUKTA: Sen deysan: "Mening taomlarga, nafsimga, rafiqamga, ota-onamga, farzandlarimga, ahbobimga, avliyolarga, paygambarlarga, gozal narsalarga, bahorga, dunyoga bogliq boshqa-boshqa har xil muhabbatlarimning (Qur`on amr etgan tarzda bolsa) natijalari, foydalari nedir?" Javob: Hamma natijalarini bayon etish uchun katta bir kitob yozmoq lozim kelar. Hozircha yolgiz qisqagina bir-ikki natijaga ishora etiladi. Avvalo, dunyodagi naqd natijalari bayon qilinadi. Songra oxiratda namoyon boladigan natijalari zikr etiladi. Shundayki:

Sozlar

740

Sobiqan bayon qilinganidek, gaflat ahli va dunyo ahli kabi va nafs hisobiga bolgan muhabbatlarning dunyoda balolari, alamlari, mashaqqatlari kopdir. Safolari, lazzatlari, rohatlari ozdir. Masalan, shafqat ojizlik tufayli alamli bir musibat bolar. Muhabbat firoq tufayli baloli bir kuyish bolar. Lazzat zavol yuzidan zaharli bir sharbat bolar. Oxiratda esa Janobi Haq hisobiga bolmaganlari uchun yo foydasizdir yoki azobdir. (Agar haromga kirgan bolsa.) Savol: Paygambarlar va Avliyolarga muhabbat qanday foydasiz qolar? Javob: Nasroniylarning Iso Alayhissalomga va Rofiziylarning Hazrati Ali Roziyallohu Anhga muhabbatlari foydasiz qolgani kabi. Agar u muhabbatlar Qur`on irshod etgan tarzda va Janobi Haq hisobiga va Rahmon muhabbati nomiga bolsalar, u payt ham dunyoda, ham oxiratda gozal natijalari bor. Ammo dunyoda esa laziz taomlarga, gozal mevalarga muhabbating alamsiz bir ne`mat va ayni shukr bir lazzatdir. Nafsingga muhabbat esa: Unga achinmoq, tarbiya etmoq zararli havaslardan man etmoqdir. U vaqt nafs senga minmas, seni havosiga asir etmas. Balki sen nafsingga minasan. Uni havoga emas, hidoyatga yetaklaysan. Rafiqa-i hayotingga muhabbating modomiki siyrat gozalligi va shafqat ma`dani va rahmat hadyasi bolganiga bino etilgan. U rafiqangga samimiy muhabbat va marhamat korsatsang, u ham senga jiddiy hurmat va muhabbat korsatar. Ikkingiz keksayganingiz sari u hol ziyodalashar, mas`udona hayotingni kechirasan. Yoqsa, surat gozalligiga muhabbat nafsoniy bolsa, unday muhabbat tezda buzilar, yaxshi munosabatni ham buzar. Padar va volidaga qarshi muhabbating Janobi Haq hisobiga bolganidan ham bir ibodat, ham ular keksayganlari sari hurmat va muhabbatni ziyodalashtirasan. Eng oliy bir his ila, eng mardona bir hurmat ila ularning umrlarining uzayishini jiddiy orzu qilib, baqolariga duo etmoq, to bular tufayli yanada koproq savob qozonayin deya samimiy hurmat ila ularning qollarini opmoq, ulviy bir ruhoniy lazzat olmoqdir. Bolmasa nafsoniy, dunyo e`tibori ila bolsa, ular keksayganlarida va senga yuk boladigan bir holatga tushganlarida, eng past va eng olchoq bir his ila borliklarini yoqtirmaslik, hayoting sababi bolmish u muhtaram zotlarning olimlarini orzu etishdek vahshiy, ayanchli ruhiy bir alamdir. Farzandlaringga muhabbat esa: Janobi Haqning nazoratingga va tarbiyangga omonat qilib bergan sevimli, unsiyatli u maxluqlarga muhabbat esa saodatli bir muhabbat, bir ne`matdir. Na musibatlari ila ortiqcha alam cheka-

Sozlar

741

san, nada olimlari ila ma`yusona faryod etasan. Sobiqan aytib otilganidek, ularning Xoliqlari ham Hakiym, ham Rahiym bolganidan, Ular uchun olim bir saodatdir deysan. Sen haqqingda esa, ularni senga bergan Zotning rahmatini oylaysan, firoq alamidan qutulasan. Dostlarga muhabbating esa: Modomiki Lilloh uchundir, u dostlarning firoqlari, hatto olimlari suhbatingizga va uxuvvatingizga mone bolmagani uchun u ma`naviy muhabbat va ruhoniy bogliqlikdan foydalanasan. Va muloqot lazzati doimiy boladi. Lilloh uchun bolmasa, bir kunlik muloqot lazzati yuz kunlik firoq alamini natija beradi.(Izoh) Paygambarlar va Avliyolarga muhabbating esa: Gaflat ahliga qorongu bir vahshatgoh koringan barzoh olami u nuroniylarning vujudlari ila nurlangan manzilgohlari suratida senga koringani uchun u olamga borishga qorqmoq, dahshatga tushmoq emas, balki aksincha, moyillik va ishtiyoq hissini berar, dunyoviy hayotning lazzatini qochirmas. Bolmasa, ularning muhabbati madaniyat ahlining mashhur insonlarga muhabbati navidan bolsa, u komil insonlarning fano va zavollarini va moziy deb atalgan buyuk mozorida chirishlarini oylash bilan alamli hayotingga bir qaygu yana qoshar. Ya`ni "Shunday komillarni chiritgan mozorga men ham kiraman",- deya oylar. Mozoristonga qorquvli bir nazar ila boqar. "Oh!" chekar. Avvalgi nazarda esa, jism libosini moziyda tashlab, ozlari istiqbol kutuv xonasi bolmish barzoh olamida mukammal rohat ila qolayotganlarini oylar, mozoristonga unsiyatkorona boqar. Ham, gozal narsalarga muhabbating modomiki Sone`lari hisobigadir, "Qanday gozal qilinganlar!" tarzidadir. U muhabbating bir laziz tafakkur bolgani holda, husn-parast, jamol-parast zavqingning nazarini yanada yuksak, yanada muqaddas va minglab dafa yanada gozal jamol martabalarining dafinalariga yol ochar, qaratar. Chunki u gozal asarlardan Ilohiy ishlarning gozalligiga kochirar. Undan ismlarning gozalligiga, undan sifatlarning gozalligiga, undan Zoti Zuljalolning bemisol jamoliga qarshi qalbga yol ochar. Xullas, bu muhabbat shu suratda bolsa ham lazzatdir, ham ibodatdir va ham tafakkurdir. Yoshlikka muhabbating esa: Modomiki Janobi Haqning gozal bir ne`mati jihatida sevgansan, albatta, uni ibodatda sarf etasan, safohatda dimiqtirib oldirmaysan. Unday ekan, u yoshlikda qozonganing ibodatlar u foniy yoshlikning boqiy mevalaridir. Sen keksayganing sari yoshlikning yaxshiliklari bolmish boqiy mevalarini qolga kiritganing holda, yoshlikning zararlaridan, toshqinliklaridan qutulasan. Ham keksalikda yanada ziyoda ibodatga muvaf(Izoh)

Lilloh uchun bir soniya muloqot bir yildir. Dunyo uchun bolsa, bir yil bir soniyadir.

Sozlar

742

faqiyat va Allohning marhamatiga yanada ziyoda layoqat qozonganingni oylaysan. Gaflat ahli kabi besh-on yillik bir yoshlik lazzatiga muqobil, ellik yoshda "Ey voh, yoshligim ketdi!" deya afsuslanib, yoshlikka yiglamaysan. Qandayki undaylardan birisi demish: Ya`ni, "Koshki yoshligim bir kunga qaytsa edi, keksalik mening boshimga nelar keltirganini shikoyat qilib xabar berar edim". Bahor kabi ziynatli namoyishgohlarga muhabbat esa: Modomiki Alloh san`atini tomosha qilmoq e`tibori iladir, u bahorning ketishi ila tomosha lazzati zoil bolmas. Chunki bahor zarrin bir maktub kabi bergan ma`nolarini har vaqt tomosha eta olasan. Sening hayoling va zamon ikkisi ham kino pardalari kabi senga u tomosha lazzatini davom ettirmoq ila barobar u bahorning ma`nolarini, gozalliklarini senga yangilab turadilar. Oshanda muhabbating afsusli, alamli, vaqtinchalik bolmas. Lazzatli, safoli bolar. Dunyoga muhabbating esa: Modomiki Janobi Haqning nomigadir, u vaqt dunyoning dahshatli mavjudoti senga unsiyatli bir ortoq hukmiga otar. Oxirat ekinzori jihati ila sevganing uchun har narsasida oxiratga foyda beradigan bir sarmoya, bir meva olishing mumkin. Na musibatlari senga dahshat berar, na zavol va fanosi senga zerikish berar. Mukammal rohat ila u musofirxonada qolish muddatingni kechirasan. Bolmasa, gaflat ahli kabi sevsang, yuz marta senga aytganmizki: zeriktiruvchi, ezuvchi, dimiqtiruvchi, fanoga mahkum, natijasiz bir muhabbat ichida bogilib ketasan. Xullas, ba`zi mahbublaringga Qur`on irshod etgan tarzda bolgan payt har biridan yuzdan faqat bir latofatini korsatdik. Qur`on korsatgan yolda bolmasa, yuzdan bir zararlariga ishora etdik. Endi shu mahbublarning boqiy dunyoda, oxirat olamida Qur`oni Hakim ochiq-oydin oyatlari ila ishora etgan natijalarni eshitmoq va anglamoq istasang, ana osha turli mashru` muhabbatlarning boqiy dunyodagi natijalarini bir Muqaddima va toqqiz Ishora ila yuzdan bir foydasini ijmolan korsatamiz.

MUQADDIMA: Janobi Haq jalil uluhiyati ila, jamiyl rahmati ila, kabir rububiyati ila, kariym marhamati ila, azim qudrati ila, latif hikmati ila shu kichkina insonning vujudini bu qadar havas va hissiyot ila, bu daraja badan a`zolari va jihozlar ila va muxtalif a`zo va vositalar ila va turli-tuman latif tuygular va

Sozlar

743

ma`naviyat ila jihozlagan va ziynatlagan, toki turli-tuman va juda kop vositalar ila hadsiz ne`matlarining navlarini, ehsonotining turlarini, rahmatining tabaqalarini u insonga his ettirsin, bildirsin, tottirsin, tanittirsin, sevdirsin. Va u insondagi kop kasratli vositalar va jihozlarning har birisining boshqa-boshqa xizmati, ubudiyati bolgani kabi, boshqa-boshqa lazzati, alami, vazifasi va mukofoti bordir. Masalan, koz suratlardagi gozalliklarni va koringan borliqlar olamida gozal qudrat mo`jizalarining navlarini tomosha qilar. Vazifasi ibrat nazari ila Sone`iga shukrondir. Nazarga maxsus lazzat va alam ma`lumdir, ta`rifga hojat yoq. Masalan, quloq sadolarning navlarini, latif ohanglarini va san`atli asarlar olamida Janobi Haqning rahmat tuygularini his etar. Boshqacha bir ubudiyat, boshqacha bir lazzat, boshqacha bir mukofoti ham bor. Masalan, hid sezish tuygusi hidlar toifasidagi rahmat tuygularini his etar. Oziga maxsus bir shukr vazifasi, bir lazzati bordir. Albatta, mukofoti ham bordir. Masalan, tildagi ta`m sezish tuygusi barcha taomlarning zavqlarini anglamoq ila goyat muxtalif bir ma`naviy shukr ila vazifa korar va hokazo... Butun inson jihozlarining va qalb va aql va ruh kabi buyuk va muhim latif tuygularning bunday boshqa-boshqa vazifalari, lazzatlari va alamlari bordir. Xullas, Janobi Haq va Hakiymi Mutlaq bu insonda xizmat ettirgan bu jihozlarning, albatta, har birlariga loyiq haqlarini berajakdir. U kop muhabbat navlarining sobiqan bayon etilgan dunyodagi naqd natijalarini har kas vijdonan his qilar. Va bir sodiq qat`iyat ila isbot etilar. Oxiratdagi natijalari esa, qat`iyan vujudlari va haqiqatlashishlari ijmolan Oninchi Sozning on ikki porloq aniq va shubhasiz haqiqati ila va Yigirma Toqqizinchi Sozning olti yaqqol asoslari ila isbot etilgani kabi tafsilan

bolgan Qur`oni Hakimning oyati bayyinoti ila tasrih va talveh va ramz va ishorasi ila qat`iyan sobitdir. Ortiq uzoq hujjatlar keltirishga ehtiyoj yoq. Zotan, boshqa Sozlarda va Jannatga doir Yigirma Sakkizinchi Sozning arabiy bolgan ikkinchi maqomida va Yigirma Toqqizinchi Sozda kop hujjatlar keltirilgandir. BIRINCHI ISHORA: Laziz taomlarga, shirin mevalarga shokirona mashru` muhabbatning uxroviy natijasi, Qur`onning nassi ila, Jannatga loyiq bir tarzda laziz taomlari, gozal mevalaridir. Va u taomlarga va u mevalarga ishtahali bir muhabbatdir. Hatto dunyoda yegan meva ustida aytganing Alhamdulillah kalimasi jannat mevasi olaroq moddiylashtirilib senga taqdim etilar. Bu yerda meva yeysan, u yerda Alhamdulillah yeysan. Va ne`matda va taom ichida Ilohiy in`omni va Rahmoniy iltifotni korganing uchun u lazzatli

Sozlar

744

ma`naviy shukr Jannatda goyat laziz bir taom suratida senga berilishi hadisning nassi ila, Qur`onning ishoralari ila va hikmat va rahmatning taqozosi ila sobitdir. IKKINCHI ISHORA: Dunyoda mashru` bir suratda nafsingga muhabbat, ya`ni gozalliklari ustiga bino qilingan muhabbat emas, balki nuqsonliklarini korib kamolga erishtirish ustiga bino qilingan shafqat ila uni tarbiya etmoq va uni xayrga yollamoq natijasi u nafsga loyiq mahbublarni Jannatda beradi. Nafs, modomiki dunyoda havo va havasini Janobi Haq yolida chiroyli iste`mol qilmish. Jihozlarini, tuygularini gozal surat ila xizmat qildirmish. Kariymi Mutlaq unga dunyodagi mashru` va ubudiyatkorona muhabbatining natijasi sifatida Jannatda Jannatning yetmish xilma-xil ziynat va latofat navlarining namunalari bolmish yetmish xilma-xil koylakni kiydirib, nafsdagi barcha tuygularni mamnun qiladigan, silaydigan yetmish husn ila vujud navlarini bezab, har biri ruhli kichik bittadan Jannat hukmida bolgan hurlarni u boqiy olamda berishi juda kop oyatlar ila ochiqlangan va isbot qilingandir. Ham, dunyoda yoshlikka muhabbat, ya`ni ibodatda yoshlik quvvatini sarf etishning natijasi Dori Saodatda abadiy bir yoshlikdir. UCHINCHI ISHORA: Rafiqa-i hayotingga mashru` doirada, ya`ni latif shafqatiga, gozal xislatiga, siyrat gozalligiga binoan samimiy muhabbat ila rafiqa-i hayotingni ham noshizolikdan, boshqa gunohlardan muhofaza etishning uxroviy natijasi esa Rahiymi Mutlaq u rafiqa-i hayotni hurlardan ham gozal bir suratda va yanada ziynatli bir tarzda, yanada jozibador bir shaklda unga dori saodatda abadiy bir rafiqa-i hayotni va dunyodagi eski mojarolarini bir-biriga lazzatlanib naql etmoq va eski xotiralarini bir-biriga eslatadigan anis, latif, abadiy bir dost, bir muhib va mahbub sifatida berilishini va`da qilgandir. Albatta, va`da qilgan narsasini qat`iy berajakdir. TORTINCHI ISHORA: Ota-ona va farzandlarga mashru` muhabbatning natijasi: (Nassi Qur`on ila) Janobi Arhamur Rahimiyn ularning maqomlari boshqa-boshqa bolsa ham, yana u mas`ud oilaga sof olaroq suhbat lazzatini Jannatga loyiq bir gozal munosabat suratida dori baqoda abadiy muloqot ila ehson etar. Va on besh yoshga kirmasdan, ya`ni balogat chegarasiga yetmasdan vafot etgan bolalar ila ta`bir qilingan Jannat bolalari

shaklida va Jannatga loyiq bir tarzda goyat bezalgan, sevimli bir suratda ularni Jannatda ham padar va volidalarining quchoqlariga berar, bolaparvarlik tuygularini mamnun qilar, abadiy u zavqni va u lazzatni ularga berar. Zero, bolalar balogat yoshiga yetmaganlari bois abadiy sevimli, shirin bola holatida qolajaklar. Dunyodagi har lazzatli narsaning eng a`losi Jannatda bordir. Faqat

Sozlar

745

juda shirin bolgan bolaparvarlik, ya`ni bolalarini sevib erkalash zavqi, Jannat nasl davom ettirish joyi bolmagani uchun, Jannatda yoq deb oylanar edi. Mana bu shaklda u ham bordir. Ham eng zavqli va eng shirin bir tarzda bordir. Mana, balogatga yetmagan farzandi vafot etganlarga xushxabar... BESHINCHI ISHORA: Dunyoda "Al-hubbu fillah" hukmiga binoan solih ahboblarga muhabbatning natijasi Jannatda ila ta`bir

qilingan bir-biriga qarata ornatilgan Jannat orindiqlarida otirib xush, shirin, gozal, shirin bir suratda dunyo mojarolarini va eski xotiralarini bir-birlariga naql etib, vaqtlarini chog qilish suratida firoqsiz, sof bir muhabbat va suhbat tarzida ahboblari ila korishtirishi Qur`onning nassi ila sobitdir. OLTINCHI ISHORA: Paygambarlar va avliyolarga Qur`on ta`rif etgan tarzda muhabbatning natijasi: U paygambarlar va avliyolarning shafoatlaridan barzohda, hashrda foydalanmoq ila birga, goyat ulviy va ularga loyiq maqom va fayzlardan u muhabbat vositasi ila fayz olmoqdir. Ha, siriga kora, oddiy bir odam eng yuksak bir maqomga muhabbat qoygan oliy maqom bir zotga tobeligi ila kira olar. YETTINCHI ISHORA: Gozal narsalarga va bahorga mashru` muhabbatning, ya`ni "Qanday gozal yaratilgan" nazari ila u asarlarning ortidagi ishlarning gozalligini va intizomini va fe`l intizomi ortidagi gozal ismlarning jilvalarini va u gozal ismlar ortida sifatning tajalliylarini va hokazo sevmoqlikning natijasi: Dori baqoda u gozal korgan san`atli asarlardan ming marta yanada gozal bir tarzda ismlarning jilvasini va ismlar ichidagi jamol va sifatini Jannatda kormoqdir. Hatto Imomi Rabboniy (R.A.) demishki: "Jannat gozalliklari ismlar jilvalarining akslaridir". Oylab kor!.. SAKKIZINCHI ISHORA: Dunyoda dunyoning oxirat ekinzori va Alloh ismlarining oynasi bolgan ikki gozal yuziga qarshi mutafakkirona muhabbatning uxroviy natijasi: Dunyo qadar, faqat foniy dunyo kabi foniy emas, boqiy bir Jannat berilajakdir. Ham, dunyoda yolgiz zaif soyalari korsatilgan ismlar u Jannatning oynalarida eng porloq bir suratda korsatilajakdir. Ham, dunyoni oxirat ekinzori yuzida sevmoqning natijasi: Dunyoni kochatzor, ya`ni faqat kochatlarni bir daraja yetishtirgan kichik bir ekinzori hukmida boladigan shunday bir Jannatni beradiki, dunyoda havas va inson hissiyoti kichik nihollar bolgani holda, Jannatda eng mukammal bir suratda inkishof va dunyoda

Sozlar

746

urugchalar hukmida bolgan iste`dodlarni lazzat va kamolot navlari ila sunbullanadigan suratda unga berilishi rahmatining va hikmatining taqozosi bolgani kabi, hadisning nasslari ila va Qur`onning ishoralari ila sobitdir. Ham, modomiki dunyoning har xatoning boshi bolmish yomonlangan muhabbati emas, balki ismlarga va oxiratga qaragan ikki yuzini ismlar va oxirat uchun sevgan va fitriy ibodat ila u yuzlarni ma`mur etgan, goyo butun dunyosi ila ibodat etgan. Albatta, dunyo qadar bir mukofot olishi rahmat va hikmat taqozosidir. Ham, modomiki oxiratning muhabbati ila uning ekinzorini sevgan va Janobi Haqning muhabbati ila ismlari oynasini sevgan, albatta dunyo kabi bir mahbub istar. U ham dunyo qadar bir Jannatdir. Savol: Bu qadar katta va xoli Jannat nimaga yarar? Javob: Qandayki agar mumkin bolsa edi xayol tezligi ila zaminning atrofini va yulduzlarning aksarisini kezsang, "Butun olam menikidir" deya olasan. Malaklar va inson va hayvonlarning ishtiroklari sening u hukmingni buzmas. Xuddi shuningdek, u Jannat ham tola bolsa, "U Jannat menikidir" deyishing mumkin. Hadisda ba`zi Jannatlilarga berilgan besh yuz yillik bir Jannat siri Yigirma Sakkizinchi Sozda va Ixlos Yogdusida bayon etilgandir. TOQQIZINCHI ISHORA: Iymon va muhabbatullohning natijasi: Kashf va tahqiq ahlining ittifogi ila, dunyoning ming yillik mas`udona hayoti bir soatiga arzimagan Jannat hayoti va Jannat hayotining ham ming yili bir soat mushohadasiga arzimagan bir muqaddas, munazzah jamol va kamol sohibi bolmish Zoti Zuljalolning mushohadasi, ru`yatidirki;(Izoh) qat`iy hads ila va Qur`onning nassi ila sobitdir. Hazrati Sulaymon Alayhissalomday muhtasham bir jamol ila mashhur bir zotning ru`yatiga ishtiyoqmand bir qiziqish, Hazrati Yusuf Alayhissalomday bir jamol ila mumtoz bir zotning shuhudiga qiziqishli bir ishtiyoqni har kas vijdonan his etar. Ajabo, dunyoning butun mahosin va kamolotidan minglab daraja yuksak bolgan Jannatning butun mahosin va kamoloti jamoli va kamolining bir jilvasi bolmish bir Zotning ru`yati na qadar margub, maroqlantiruvchi va shuhudi qay daraja matlub va ishtiyoq beruvchi ekanini qiyos eta olsang et...

(Izoh)

Hadisning nassi ila: "U shuhud bytun Jannat lazzatlaridan shu daraja yuksakdirki, ularni unuttirar. Va shuhuddan keyin shuhud ahlining jamol gozalligi shu daraja ziyodalasharki, qaytganlari vaqt saroylaridagi oilalari juda diqqat ila zorga ularni taniy oladilar", hadisda vorid bolgandir.

Sozlar

747

Sozlar

748

TANBEH Shu sozning oxirida uzun tafsilotni uzun korma, ahamiyatiga nisabatan qisqadir, yanada uzun istar. Butun Sozlarda gapirgan men emasman. Balki Qur`on ishoralari nomiga haqiqatdir. Haqiqat esa haq soylar, togri gapirar. Agar xato bir narsa korsangiz, muhaqqaq bilingki: Xabarim bolmasdan fikrim qoshilgan, chalkashtirgan, xato qilgan. ***

MUNOJOT Yo Rab! Qandayki katta bir saroyning eshigini qoqqan bir odam, ochilmagan payt u saroyning eshigini boshqa maqbul bir zotning saroycha margub sadosi ila qoqar, toki unga ochilsin. Xuddi shuning kabi, bechora men ham sening rahmating dargohini mahbub abding Uvaysi Qaranining nidosi ila va munojoti ila shunday qoqaman. U dargohini unga ochganing kabi rahmating ila menga ham och.

Sozlar

749

Sozlar

750

Ottiz Uchinchi Soz

Sozlar

751

Ottiz Uch Derazadir

[Bir Jihatda Ottiz Uchinchi Maktub Va Bir Jihatda Ottiz Uchinchi Soz]

Savol: Shu ikki jome` oyat ifodalagan vujub va Allohning vahdoniyati va Rabboniy sifatlar va faoliyatlarga kichik va katta olam bolgan inson va koinotning dalolat qilgan jihatlarini muxtasar va qisqa bir shaklda bayonlarini istaymiz. Chunki inkor etuvchilar juda ilgorlab ketdilar. Qachongacha deb, qolimizni kotarib otiramiz" demoqdalar. Javob: Yozilgan butun ottiz uch adad Sozlar u oyat dengizidan va fayz bahsh etgan haqiqat ummonidan ottiz uch qatradir. Ularga qarasangiz javobingizni olishingiz mumkin. Hozir esa yolgiz u dengizdan bir qatraning bir zarrasiga ishora navidan shunday deymizki: Masalan, qandayki bir mo`jizakor zot katta bir saroy qurishni istasa, avvalo poydevorlarini, asoslarini muntazam ravishda hikmat ila barpo qilar. Va kelajakdagi natijalariga va goyalariga muvofiq bir tarzda tartib etar. Songra xonalarga, qismlarga mahorat ila ajratadi va tafsil etadi. Songra u xonalarni intizom va tartibga soladi. Songra naqshlar ila bezaydi. Songra elektr chiroqlari ila yoritadi. Songra u muhtasham va ziynatli saroyda mahoratini, ehsonlarini yangilab turish uchun har bir qavatda yangi-yangi ijodlar, ozgarishlar qilib, boshqa-boshqa holatlar beradi. Songra har bir xonada ozining qarorgohiga bogliq bittadan telefon otkazadi va bittadan deraza ochadi. Har biridan uning qarorgohi korinib turadi.

Sozlar
Aynan shuningdek:

752
Sone`i Zuljalol, Hokimi Hakiym,

Adli Hakam va ming bir muqaddas ismlar ila ataluvchi Fotiri Bemisol shu olami akbar bolgan koinot saroyining va yaratilish shajarasining ijodini iroda qildi. Olti kunda u saroyning, u shajaraning asoslarini hikmat dasturlari va azaliy ilmining qonunlari ila barpo qildi. Songra yuqori va quyi tabaqalarga va shoxalarga ajratib, qazo va qadar dasturlari ila tafsil va tasvirladi. Songra har maxluqotning har toifasini va har tabaqasini san`at va inoyat dasturi ila nizomga soldi. Songra har narsani, har bir olamni unga loyiq bir tarzda, masalan samoni yulduzlar ila, zaminni chechaklar ila ziynatlaganidek, bezab ziynatladi. Songra u umumiy qonunlar va dasturlar maydonlarida ismlarini namoyon qildirib yoritdi. Songra bu umumiy qonunlarining tazyiqidan faryod chekkan maxluqlarga Rahmonirrahiym ismlarini xususiy bir suratda yordamga yetishtirdi. Demak u kulliy va umumiy dasturlari ichida xususiy ehsonlari, xususiy yordamlari, xususiy jilvalari borki, har narsa har vaqt har qanday ehtiyoji uchun Undan madad sorar, Unga qaray olar. Songra har manzildan, har bir tabaqadan, har olamdan, har toifadan, har shaxsdan, har narsadan ozini korsatadigan, ya`ni mavjudligini va vahdatini bildiradigan derazalar ochgan. Har qalb ichida bittadan telefon ornatgan. Hozir shu hadsiz derazalardan, albatta haddimizdan oshib bahsga kirishmaymiz. Ularni Allohning har narsani qamrab olgan ilmiga havola etib, faqatgina Qur`on oyatlarining yogdulari bolgan ottiz och derazani Ottiz Uchinchi Sozning Ottiz Uchinchi Maktubining namozdan keyingi tasbehotning ottiz uch muborak adadiga muvofiq bolmoq uchun ottiz uch derazaga qisqacha va muxtasar bir suratda ishora qilib, izohini boshqa Sozlarga havola etamiz...

Birinchi Deraza
Shubhasiz korib turibmizki, butun ashyo, xususan hayot sohibi bolganlarning juda kop turli xil ehtiyojlari va juda kop navdagi talablari bordir. U talablari, u hojatlari kutmagan va bilmagan va qoli yetmagan yerdan munosib va loyiq bir vaqtda ularga berilmoqda, yordamga yetishtirilmoqda. Holbuki u hadsiz maqsadlarning eng kichigiga u muhtojlarning qudrati yetishmas, qollari yetmas. Sen ozingga boq: Zohiriy va botiniy tuygularing va ularga zarur narsalar kabi qoling yetishmagan naqadar ashyolarga muhtojsan. Barcha jonzotlarni ozingga qiyos qil. Xullas, ularning barchasi bittadan-bittadan vujubi Vojibga shahodat va vahdatiga ishora qilganlari kabi, hay`ati majmuasi ila Quyoshning ziyosi Quyoshni korsatgani kabi u hol va bu kayfiyat gayb pardasi orqasida bir

Sozlar

753

Vojib-ul Vujudni, bir Vohidi Ahadni, ham goyat Kariym, Rahiym, Murabbiy, Mudabbir unvonlari ichra aqlga korsatar. Endi ey inkor qiluvchi johil va ey gofil gunohkor! Bu hakiymona, basirona, rahiymona faoliyatni nima bilan izoh eta olasan? Garang tabiat ilami, kor quvvat ilami, esi yoq tasodif ilami, ojiz va jonsiz sabablar ilami izoh eta olasan?...

Ikkinchi Deraza
Ashyolar vujud va tashahhusotlarida nihoyatsiz imkonot yollari ichra beqaror, hayron, shaklsiz bir suratda ekan, birdaniga goyat muntazam, hakiymona shunday bir tashahhusi vajhiy beriladiki, masalan har bir insonning yuzida butun insonlarga nisbatan har birisiga qarshi bittadan farqli alomat u kichik yuzda bolgani va zohir va botin tuygulari ila mukammal hikmat ila jihozlangani jihat ila u yuz goyat porloq bir Ahadiyat muhri bolganini isbot etar. Har bir chehra yuzlab jihatdan bir Sone`i Hakiymning mavjudligiga shahodat va vahdatiga ishora etgani kabi, barcha yuzlarning hay`ati majmuasi ila korsatib turganlari u muhr butun ashyolarning Xoliqiga maxsus bir tamga ekanini aql koziga korsatadi. Ey inkor qiluvchi! Hech bir jihat ila taqlid qilib bolmaydigan shu muhrlarni va majmuidagi porloq Samadiyat muhrini qaysi dastgohga havola eta olasan?...

Uchinchi Deraza
Zamin yuzida tort yuz ming turli-tuman toifadan(Izoh) tashkil topgan butun hayvonot va osimlik navlarining qoshini, korib turganimizdek boshqa-boshqa ozuqalari, suratlari, qurollari, liboslari, ta`limlari, xizmatdan ozod qilinishlari mukammal mezon va intizom ila hech bir narsa unutilmasdan, hech birini chalkashtirmasdan bir suratda tadbir va tarbiya etmoq shunday bir muhrdirki, hech bir shubha qabul qilmas, Quyosh kabi porloq bir Vohidi Ahad muhridir. Hadsiz bir qudrat va muhit bir ilm va nihoyatsiz bir hikmat Sohibidan boshqa
(Izoh)

Hatto u toifalardan bir qismi borki, bir yildagi soni Odam (A.S.) zamonidan qiyomatga qadar vujudga kelgan barcha inson sonidan ziyodadir.

Sozlar

754

kimning haddi borki, u hadsiz darajada garoyib bolgan shu boshqaruvga aralasha olsin. Chunki shu bir-biri ichida aralashgan navlarni, millatlarni umumini baravariga boshqarib tarbiyalay olmagan ularning biriga aralashsa, albatta chalkashtirib yuboradi. Holbuki, ning siri

ila, hech bir chalkashlik alomati yoqdir. Demakki, hech bir barmoq aralasha olmaydi.

Tortinchi Deraza
Iste`dod tili ila barcha uruglar tarafidan va fitriy ehtiyoj tili ila butun hayvonlar tarafidan va nochorlik tili ila butun bechoralar tarafidan qilingan duolarning maqbuliyatidir. Xullas, bu nihoyatsiz duolarning kozimiz ongida qabul va ijobat bolishining har biri vujubga va vahdatga shahodat va ishora qilgani kabi, majmui buyuk bir miqyosda yaqqol tarzda bir Xoliqi Rahiym va Kariym va Mujibga dalolat etar va qaratar.

Beshinchi Deraza
Korayotirmizki, ashyolar, xususan tirik jonzotlar birdaniga, bir onda vujudga kelmoqdalar. Holbuki birdaniga va bir onda oddiy bir moddadan chiqqan narsalar goyat oddiy, shaklsiz, san`atsiz bolishi lozim ekan, katta mahoratni talab qiluvchi gozal bir san`atda kop vaqtni talab qiluvchi juda nozik naqshlar ila naqshlangan, kop asbob-uskunalarni talab qiluvchi ajib san`atlar ila ziynatlangan, kop moddalarga muhtoj bir suratda yaratilmoqdalar. Xullas, bu bir zumda va bir onda vujudga kelayotgan bu ajoyib san`at va gozal surat har biri bir Sone`i Hakiymning vujubi vujudiga shahodat va rububiyatining vahdatiga ishora etganlari kabi, jami birgalikda goyat porloq bir tarzda nihoyatsiz Qodiyr, nihoyatsiz Hakiym bir Vojib-ul Vujudni korsatadi. Endi, ey esankiragan munkir! Qani buni nima bilan izohlaysan! Ozingdek esankiragan, ojiz, johil tabiat bilanmi? Va yoxud hadsiz daraja xatoga yol qoyib, u Sone`i Muqaddasga "tabiat" nomini berib, Uning qudrat mo`jizalarini u nomni berish bahonasi ila tabiatga boglab, ming daraja maholni baravariga qabul etishni-mi istaysan?

Sozlar

755

Oltinchi Deraza

Shu oyat vujub va vahdatni korsatgani kabi, bir ismi a`zamni korsatgan goyat buyuk bir derazadir. Xullas, shu oyatning xulosasining xulosasi shudirki: Koinotning yuqori va quyi tabaqalaridagi barcha olamlar boshqa-boshqa tillar ila yagona natijani, ya`ni yagona Sone`i Hakiymning rububiyatini korsatmoqdalar. Shundayki: Bamisoli, koklarda (hatto Astronomiyaning e`tirofi bilan ham) goyat buyuk natijalar uchun goyat muntazam harakatlar bir Qodiyri Zuljalolning vujud va vahdatini va mukammal rububiyatini korsatganidek, zaminda shubhasiz (hatto jogrofiyaning shahodati va iqrori ila) goyat buyuk foydalar uchun mavsumlardagi kabi goyat muntazam ozgarishlar ham aynan u Qodiyri Zuljalolning vujub va vahdatini va mukammal rububiyatini korsatar. Ham qandayki quruqlik va dengizda mukammal rahmat ila rizqlari berilgan va mukammal hikmat ila turlituman shakllar kiydirilgan va mukammal rububiyat ila turli-tuman tuygular ila jihozlangan butun hayvonot har biri yana u Qodiyri Zuljalolning mavjudligiga shahodat va vahdatiga ishora etmoq ila barobar hay`ati majmuasi ila goyat keng bir miqyosda uluhiyatining azamatini va mukammal rububiyatini qandayin korsatsa, shuningdek boglardagi muntazam osimliklar va osimliklar namoyon qilgan ziynatli chechaklar va chechaklar namoyon qilgan mavzun mevalar va mevalar namoyon qilgan ziynatli naqshlar har biri yana u Sone`i Hakiymning mavjudligiga shahodat va vahdatiga ishora etmoq ila barobar, kulliyati ila goyat dabdabali bir suratda rahmatining jamolini va mukammal rububiyatini korsatar. Ham qandayin osmondagi bulutlardan muhim hikmatlar va goyalar va kerakli bolgan foydalar va samaralar uchun vazifalantirib yuborilgan tomchilar tomchilar adadicha yana u Sone`i Hakiymning vujubini va vahdatini va mukammal

Sozlar

756

rububiyatini qandayin korsatsa, shuningdek zamindagi barcha toglarning va toglar ichidagi ma`danlarning xilma-xil xosiyatlari ila birga xilma-xil foydalar uchun hozirlangani va toplangani tog matonatidek bir quvvat ila yana u Sone`i Hakiymning vujub va vahdatini va mukammal rububiyatini korsatadi. Ham qandayki sahrolarda va toglardagi kichik-kichik tepaliklarning turlituman muntazam chechaklar ila bezanishlarining har biri Sone`i Hakiymning vujubiga shahodat va vahdatiga ishora etmoq ila birga hay`ati majmuasi ila saltanati hashamatini va mukammal rububiyatini qandayin korsatsa, shuningdek butun otlarda va daraxtlardagi butun yaproqlarning turli-tuman intizomli shakllari va xilma-xil vaziyatlari va jozibador mavzun harakatlari yaproqlar adadicha yana u Sone`i Hakiymning vujubi vujudini va vahdatini va mukammal rububiyatini korsatar. Ham qandayki barcha osuvchi jismlarning osish vaqtidagi muntazam harakatlari va turli-tuman a`zolar bilan jihozlanishi va xilma-xil meva berishga onglilardek intilishlari har biri birma-bir yana u Sone`i Hakiymning vujubi vujudiga shahodat va vahdatiga ishora etar. Va hay`ati majmuasi ila goyat buyuk bir miqyosda qudrati ihotasini va hikmatining kengligini va san`atining jamolini va rububiyatining mukammalligini qandayin korsatsa, shuningdek butun hayvoniy jasadlarda mukammal hikmat ila nafslarini, ruhlarini joylashtirmoq, turli-tuman a`zolar ila mukammal intizom ila jihozlamoq, turlituman xizmatlarga mukammal hikmat ila yubormoq hayvonot adadicha, balki a`zolari sanogicha yana u Sone`i Hakiymning vujubi vujudiga va vahdatiga shahodat va ishora etganlari kabi, hay`ati majmuasi ila goyat porloq bir suratda rahmatining jamolini va mukammal rububiyatini korsatar. Ham, qanday butun qalblarga, inson bolsa har turli ilm va haqiqatlarni bildirgan, hayvon bolsa har navi ehtiyojlarining qondirilishini orgatgan butun gaybiy ilhomlar bir Rabbi Rahiymning mavjudligini his ettirsa va rububiyatiga qanday ishora qilsa, shuningdek kozlarga koinot bostonidagi ma`naviy chechaklarni toplagan koz nurlari kabi zohiriy va botiniy barcha tuygularning boshqa-boshqa olamlarga bittadan kalit bolishlari yana u Sone`i Hakiym, u Fotiri Aliym, u Xoliqi Rahiym, u Razzoqi Kariymning vujubi vujudini va vahdat va ahadiyatini va mukammal rububiyatini quyosh kabi korsatar. Xullas, shu yuqorida otgan shu on ikki boshqa-boshqa derazalardan on ikki tarafdan bir buyuk deraza ochiladiki, on ikki rangli bir haqiqat ziyosi ila Janobi Haqning ahadiyatini va vahdoniyatini va mukammal rububiyatini korsatar. Xullas, ey badbaxt munkir! Shu Yer Kurrasi qadar, balki madori sanaviysi qadar keng bolgan shu derazani nima bilan berkita olasan? Va Quyoshdek

Sozlar

757

porloq bolgan shu nur ma`danini nima bilan sondira olasan va qaysi gaflat pardasi ostida yashira olasan?...

Yettinchi Deraza
Shu koinot yuzida sochilgan san`atli asarlarning mukammal intizomlari va mukammal muvozanatlari va mukammal ziynatlari va ijodlarining osonligi va bir-biriga oxshashlari va bir xil tabiat namoyon qilishlari qandayin bir Sone`i Hakiymning vujubi vujudini va mukammal qudratini va vahdatini goyat keng bir miqyosda korsatsalar, shuningdek jonsiz va oddiy unsurlardan hadsiz va boshqa-boshqa va muntazam murakkabotning ijodi murakkabot adadicha yana u Sone`i Hakiymning vujubi vujudiga shahodat va vahdatiga ishora etmoq ila barobar, hay`ati majmuasi ila goyat porloq bir tarzda mukammal qudratini va vahdatini korsatgani kabi, mavjudotning tarkibi deb ataluvchi tarkib va parchalanish vaqtidagi yangilanishda nihoyat darajada chalkashlik va qoshilish ichra nihoyat darajada bir imtiyoz va ajratish ila, masalan tuproqdagi uruglarning va ildizlarning juda chalkashib ketganiga qaramay hech adashtirmay bir suratda unib chiqishlarini va vujudlarini ajratmoq va bolmoq va daraxtlarga kirgan aralash moddalarni barg va gul va mevalarga bolmoq hamda badan hujayralariga aralash holda borgan ozuqa moddalarini mukammal hikmat va mukammal mezon ila ajratib taqsimlamoq yana u Hakiymi Mutlaq va u Aliymi Mutlaq va u Qodiyri Mutlaqning vujubi vujudini va mukammal qudratini va vahdatini korsatganidek, zarralar olamini hadsiz va keng bir dala hukmiga keltirib, har daqiqada mukammal hikmat ila ekib-bichib, yangi-yangi koinotlar mahsulotini undan olmoq va u jonsiz, ojiz, johil bolgan zarralarga goyat shuurkorona va goyat hakimona va muqtadirona hadsiz muntazam vazifalarni qildirmoq yana u Qodiyri Zuljalolning va u Sone`i Zulkamolning vujubi vujudini va mukammal qudratini va rububiyati azamatini va vahdatini va mukammal rububiyatini korsatar. Xullas, bu tort yol ila buyuk bir deraza ma`rifatullohga ochilar. Va ulkan miqyosda bir Sone`i Hakiymni aqlga korsatar. Endi ey badbaxt gofil! Shu holda Uni kormoq va tanimoq istamasang, aqlingni chiqarib ot, hayvon bol, qutul...

Sakkizinchi Deraza

Sozlar

758

Navi bashardagi butun nuroniy ruh sohiblari bolgan Anbiyolar (Alayhimussalom) oshkora va zohir mojizalariga tayanib hamda barcha munavvar qalblarning qutblari bolgan avliyolar kashf va karomatlariga tayanib hamda barcha ziyoli aql arboblari bolgan asfiyolar izlanishlariga tayanib birgina Vohidi Ahad, Vojib-ul Vujud, Xoliqi Kulli Shayning vujubi vujudiga va vahdatiga va mukammal rububiyatiga shahodatlari juda buyuk va nuroniy bir derazadir. Ham har vaqt osha rububiyat maqomini korsatmoqdadir. Ey bechora munkir! Kimga ishonmoqdasanki, bularni tinglamayotirsan? Va yoxud kunduz payti kozingni yummoq ila dunyoni tun boldi deb oylayotirsanmi?

Toqqizinchi Deraza
Koinotdagi butun ibodatlar yaqqol tarzda bir Ma`budi Mutlaqni korsatadi. Ha, botin va ruhlar olamiga borgan va ruhoniy va maloikalar ila korishgan zotlarning shahodatlari ila borligi isbot bolgan barcha ruhoniy va maloikalarning mukammal itoat ila ubudiyatlari va shubhasiz barcha jonzotlarning mukammal intizom ila ubudiyatkorona vazifalar bajarishlari va shubhasiz unsurlar kabi barcha jonsiz moddalarning mukammal itoat ila ubudiyatkorona xizmat qilishlari bir Ma`budi Bilhaqning vujubi vujudini va vahdatini korsatgani kabi, har bir toifasi ijmo` va tavotur quvvatini toshigan barcha oriflarning haqiqatli ma`rifatlari, butun shokirlar toifasining samarador shukrlari va butun zokirlarning fayzli zikrlari va butun homidlarning ne`mat ortirgan hamdlari va butun muvahhidlarning burhonli tavhidlari va vasflari va butun sevganlarning haqiqiy muhabbat va ishqlari va butun muridlarning sodiq iroda va ragbatlari va butun muniblarning jiddiy talab va tavbalari yana Ma`ruf, Mazkur, Mashkur, Mahmud, Vohid, Mahbub, Margub, Maqsud bolgan u Ma`budi Azaliyning vujubi vujudini va mukammal rububiyatini va vahdatini korsatgani kabi, komil insonlardagi butun maqbul ibodatlarning va u maqbul ibodatlarning natijasida hosil bolgan fayzlar va munojot, mushohadalar va kashfiyotlar yana u Mavjudi Lamyazal va u Ma`budi Loyazalning vujubi vujudini va vahdatini va mukammal rububiyatini korsatar. Xullas, shu uch jihatda ziyodor buyuk bir deraza vahdoniyatga ochilar.

Sozlar Oninchi Deraza

759

Shu koinotdagi mavjudotlarning bir-biriga yordamlashishi, qarshilikli javob berishi, bir-biriga tayanishi korsatadiki, umum maxluqot birgina Murabbiyning tarbiyasidadirlar, birgina Mudabbirning idorasi ostidadirlar, birgina Mutasarrifning tasarrufi ostidadirlar, birgina Sayyidning xizmatkoridirlar. Chunki zamindagi tirik jonzotlarning hayoti uchun lozim bolgan zaruratlarni Allohning amri ila pishirgan Quyoshdan va taqvimlik qilgan Oydan tortib, to ziyo, havo, suv va ozuqalarning jonzotlar tomon madadga chopishi va osimliklar esa hayvonlar tomon madadga chopishi va hayvonlar esa insonlar tomon madadga chopishi, hatto badan a`zolarining bir-biri tomon madadga chopishlari va hatto taom zarralarining badan hujayralari tomon madadga chopishiga qadar joriy bolgan bir yordam dasturi ila jonsiz va ongsiz bolgan shu yordamchi mavjudotlar bir karam qonuni, bir shafqat qoidasi, bir rahmat dasturi ostida goyat hakiymona, kariymona bir-biriga yordam qilmogi, birbirining ehtiyojiga javob bermogi, bir-birini quvvatlamogi, albatta yaqqol tarzda yakkayu-yagona Vohidi Ahad, Fardi Samad, Qodiyri Mutlaq, Aliymi Mutlaq, Rahiymi Mutlaq, Kariymi Mutlaq bir Zoti Vojib-ul Vujudning xizmatkorlari va ma`murlari va san`at asarlari ekanini korsatadi. Xullas ey bechora, xonavayron falsafachi! Bu muazzam derazaga nima deya olasan? Sening tasodifing bunga aralasha oladimi?

On Birinchi Deraza

Sozlar

760
Barcha ruhlar va qalblarning zalolatdan

kelib chiqqan iztiroblari va halovatsizligi va iztiroblardan kelib chiqqan ma`naviy alamlaridan qutulmogi birgina Xoliqni tanimoq ila boladi. Butun mavjudotni birgina Sone`ga berish bilan najot topadilar. Birgina Allohni zikr qilish bilan halovat topadilar. Chunki hadsiz mavjudotning ijodi birgina Zotga berilmasa, Yigirma Ikkinchi Sozda qat`iy isbotlanganidek, u vaqt har bir narsani hadsiz sabablarga boglash lozim boladiki, u holda bir narsaning vujudga kelishi umum mavjudot qadar mushkul boladi. Chunki Allohga bersa, hadsiz narsalarni bir zotga beradi. Unga bermasa, har bir narsani hadsiz sabablarga berishga togri keladi. U payt bir mevaning ijodi koinot qadar mushkullik paydo qiladi, balki undan ham mushkulroq boladi. Chunki, misol uchun bir askar yuz xil odamning qoliga topshirilsa, uni boshqarish yuz barobar mushkullashadi. Ammo yuzta askar bir zobitning qoliga topshirilsa, bir askarchalik osonlashadi. Xuddi shuningdek, turli xildagi kop sabablarning birgina narsani ijod qilishda ittifoqlari yuz daraja mushkuldir. Ammo juda kop ashyoning ijodi birgina zotga berilsa, yuz daraja osonlashadi. Xullas, inson mohiyatidagi tashvishlanish va haqiqatni izlash jihatidan kelgan nihoyatsiz alamdan qutqaruvchi narsa faqatgina Xoliq tavhidi va Allohning ma`rifatidir. Modomiki kufrda va shirkda nihoyatsiz mushkulliklar va qiyinchiliklar bor ekan, albatta u yol amri-maholdir, haqiqati yoqdir. Modomiki tavhidda mavjudotning yaratilishidagi osonlikka va koplikka va san`atning gozalligiga muvofiq nihoyatsiz osonlik va yengillik bor ekan, albatta ul yol zaruriydir, haqiqatdir. Xullas, ey badbaxt zalolat ahli! Zalolat yoli naqadar qorongi va alamli ekaniga boq! Seni u yoldan yurishga nima majbur qiladi? Ham yana boq, iymon va tavhid yoli naqadar yengil va soglom. U yolga kir, qutul!

On Ikkinchi Deraza

Sozlar

761

siriga kora umum ashyolarda, xususan hayotdor san`at asarlarida hikmatli bir qolipdan chiqqanga oxshash, har narsaga hikmat ila muntazam bir miqdor va surat berilgani hamda u surat va u miqdorda manfaat va foydalarni kozlagan egri-bugri hududlarning borligi; ham hayotlari davomida ozgartirgan liboslarning surati va miqdorlari, ham yana foydalarga muvofiq bir tarzda hayotiy olchovlardan tarkib topgan ma`naviy va muntazam bittadan suratning, bittadan miqdorning borligi yaqqol tarzda korsatadiki, bir Qodiyri Zuljalolning va bir Hakiymi Zulkamolning taqdir doirasida suratlari va bichimlari tuzilgan va qudratning dastgohida vujudlari berilgan u hadsiz san`at asarlari u Zotning vujubi vujudiga dalolat va vahdatiga va mukammal qudratiga hadsiz tillar ila shahodat etadilar. Sen oz jismingga va a`zolaringga va ulardagi egri-bugri yerlarning mevalariga va foydalariga boq! Mukammal hikmat ichra mukammal qudratni kor!

On Uchinchi Deraza
siriga kora har narsa oziga xos til bilan Xoliqini yod etadi, muqaddas tutadi. Ha, butun mavjudotning aytgan va holati bilan ifoda etgan tasbehlari bir Zoti Muqaddasning mavjudligini korsatadi. Ha, fitratning shahodatini rad qilib bolmaydi. Holat, xususan kop jihatlar bilan dalolat qilsa, shubhaga orin qolmaydi. Boq, hadsiz fitriy shahodatlarni ozida jamlagan va son-sanoqsiz tarzlarda holati bilan dalolat qilgan va bir-biri ichiga kirgan doiralar kabi bir markazga qaragan shu mavjudotlarning muntazam suratlarining har biri bittadan tildir. Va mavzun vaziyatlarining har biri bittadan shahodat tilidir. Va mukammal hayotlarining har biri bittadan tasbeh oquvchi tildirki, Yigirma Tortinchi Sozda qat`iy isbotlangani kabi, barcha u tillar bilan juda zohir bir suratda oqiyotgan tasbehotlari va tahiyyotlari va yagona muqaddas Zotga keltirgan shahodatlari, ziyo quyoshni korsatganidek, bir Zoti Vojib-ul Vujudni korsatadi. Va mukammal uluhiyatiga dalolat qiladi.

On Tortinchi Deraza

Sozlar

762

sirlariga kora, har bir narsa har narsasida va har bir ishida birgina Xoliqi Zuljalolga muhtojdir. Ha, koinotdagi mavjudotlarga qarab koramizki: Mutlaq zaiflik ichra mutlaq bir quvvat namoyon boladi. Va mutlaq ojizlik ichra mutlaq bir qudratning asari korinadi. Masalan, osimliklarning uruglari va ildizlaridagi hayot negizlarining uygonish vaqtida korsatgan ajib vaziyatlari kabi. Ham mutlaq faqirlik va quruqlik ichra mutlaq bir boylik namoyon boladi. Qishdagi tuproqning va daraxtlarning faqirona vaziyatlari va bahorda dabdabali sarvat va boyliklari kabi. Ham mutlaq jonsizlik ichra mutlaq hayotning sizib chiqayotgani korinadi. Jonsiz unsurlarning hayotdor moddalarga aylanishi kabi. Ham mutlaq johillik ichra keng bir idrokning namoyon bolishi korinadi. Zarralardan yulduzlarga qadar har bir narsaning harakatlarida olam nizomlariga va hayot qonunlariga va hikmat talablariga muvofiq harakat qilishlari va idrokli tarzdagi vaziyatlari kabi. Xullas, bu ojizlikdagi qudrat va zaiflikdagi quvvat va faqirlikdagi sarvat va boylik va jonsizlik va johillikdagi hayot va idrok, yaqqol tarzda va zarurat darajasida, bir Qodiyri Mutlaq va Qaviyi Mutlaq va Ganiyi Mutlaq va Aliymi Mutlaq va Hayyi Qayyum bir Zotning vujubi vujudiga va vahdatiga qarata har tarafdan derazalar ochadi. Jami bir bolganda esa buyuk bir miqyosda nuroniy bir yolni korsatadi. Xullas, ey tabiat botqogiga tushgan gofil! Agar tabiatni tashlab Ilohiy qudratni tanimasang, har bir narsada, hatto har bir zarrada hadsiz bir quvvat va qudrat va nihoyatsiz bir hikmat va mahorat, balki barcha ashyolarni koradigan, biladigan, boshqaradigan bir iqtidor bor deb qabul qilish lozim boladi.

Sozlar On Beshinchi Deraza

763

siriga kora har bir narsaga uning mohiyatidagi qobiliyatiga kora mukammal mezon va intizom ila bichilib, chiroyli san`at ila tartibga solinib, eng qisqa yolda, eng gozal suratda, eng oson tarzda iste`mol qilish jihatidan eng qulay bir shaklda (masalan qushlarning liboslariga va har vaqt patlarini osonlik bilan oynatishlariga va iste`mol qilishlariga boq), ham isrofsiz hikmatli bir tarzda vujud bermoq va surat kiydirmoq ashyolar adadicha tillar bilan bir Sone`i Hakiymning vujubi vujudiga shahodat va bir Qodiyri Aliymi Mutlaqqa ishora etadilar.

On Oltinchi Deraza
Royi zaminda mavsum-bamavsum yangilanib turgan maxluqotlarning ijodi va tadbiridagi intizom va tartiblar yaqqol tarzda umumiy bir hikmatni korsatadi. Sifat egasiz bolmaganidek, albatta bu umumiy hikmat, zarurat darajasida bir Hakiymning mavjudligini korsatadi. Ham yana u hikmat pardasi ichra ajoyib ziynatlar, yaqqol tarzda nuqsonsiz bir inoyatni korsatadi. Va u nuqsonsiz inoyat zarurat darajasida inoyatkor bir Xoliqi Kariymni korsatadi. Va u inoyat pardasida barchaga tegishli bir iltifotlar va ehsonlar yaqqol tarzda keng bir rahmatni korsatadi. Va u keng rahmat zarurat darajasida bir Rahmoni Rahiymni korsatadi. Va u rahmat pardasi ustida esa barcha rizqqa muhtoj jonzotlarning oziga loyiq va mukammal bir tarzda berilayotgan ozuqalari va rizqlari yaqqol tarzda tarbiyakorona bir Razzoqiyat va shafqatkorona bir rububiyatni korsatadi. Va u tarbiya va idora zarurat darajasida bir Razzoqi Kariymni korsatadi. Ha, zaminning yuzida mukammal hikmat ila tarbiya qilingan va mukammal inoyat ila ziynatlangan va mukammal rahmat ila lutf etilgan va mukammal shafqat ila oziqlantirilgan barcha maxluqot birma-bir bir Sone`i Hakiym, Kariym, Rahiym, Razzoqning vujubiga shahodat va vahdatiga ishora etganlaridek, butun yer yuzida namoyon bolgan va har tarafida koringan va qasd va irodani yaqqol korsatgan umumiy hikmat; va hikmatni ham oz ichiga olgan barcha san`atli asarlarni qamragan benuqson inoyat; va inoyat va hikmatni oz ichiga

Sozlar

764

olgan va yerdagi barcha mavjudotni qamrab olgan keng rahmat; va rahmat va hikmat va inoyatni ham ozida jamlagan va barcha jonzotlarni qamrab olgan goyat kariymona bir tarzda bolgan rizq va umumiy oziqlantirishni birdan nazarga ol, boq: Qandayki, ziyo yetti xil rangdan tashkil topgan. Va yer yuzini yoritgan u ziyo, shubhasiz Quyoshni korsatganidek, u hikmat ichidagi inoyat va inoyat ichidagi rahmat va rahmat ichidagi rizq ila oziqlantirish nihoyat darajada Hakiym, Kariym, Rahiym, Razzoq bir Vojib-ul Vujudning vahdatini va mukammal rububiyatini ulkan bir miqyosda, yuksak bir darajada, porloq bir suratda korsatadi. Xullas, ey esankiragan inkor qiluvchi gofil! Koz ongingdagi bu hakiymona, kariymona, rahiymona, razzoqona tarbiyani va bu ajib va garoyib va mo`jizona holatni qanday izohlaysan? Sen kabi bebosh tasodif bilanmi? Va qalbing kabi kor quvvat bilanmi? Va boshing kabi garang tabiat bilanmi? Va sen kabi ojiz, jonsiz, johil sabablar bilanmi? Bolmasa nihoyatsiz daraja muqaddas, munazzah va mubarro, muallo va nihoyatsiz darajada Qodiyr, Aliym, Sami`, Basiyr bolgan Zoti Zuljalolga nihoyatsiz darajada ojiz, johil, garang, kor, imkonsiz, miskin bolgan "tabiat" nomini berib nihoyatsiz xato qilishni istaysanmi? Ham Quyosh kabi porloq bolgan shu haqiqatni qaysi quvvat bilan sondira olasan? Qaysi gaflat pardasi ostida yashira olasan?

On Yettinchi Deraza

Zamin yuzini yoz mavsumida tomosha qilib kormoqdamizki, ashyolar ijodida betartiblikni taqozo qiluvchi va intizomsizlikka sabab boluvchi nihoyatsiz sahovat va mutlaq sahiylik nihoyatda saranjomlik va intizom ichra korinadi. Mana, zamin yuzini ziynatlagan barcha osimliklarni kor. Ham yana, mezonsizlikni va dagallikni taqozo qiluvchi ashyolarning ijodidagi mutlaq sur`at ham mukammal muvozanat ichra korinmoqda. Mana, zamin yuzini bezagan barcha mevalarga boq. Ham yana, ahamiyatsizlikni, balki chirkinlikni taqozo qiluvchi mutlaq koplik ham mukammal gozal san`at ichra korinmoqda. Mana, yer yuzini chamanzor qilgan barcha chechaklarga boq!

Sozlar

765

Ham yana, san`atsizlikni, oddiylikni taqozo qiluvchi ashyolarning ijodidagi mutlaq osonlik ham nihoyatda san`atkorlik va mahorat va gamxorlik ichra korinmoqda. Mana, yer yuzidagi daraxt va osimlik jihozlarining sandiqchalari va dasturlari va hayot tarixlari yozilgan qutichalar hukmida bolgan barcha uruglarga, danaklarga diqqat bilan boq. Ham yana, ixtilof va xilma-xillikni taqozo qiluvchi uzoqlik va mutlaq yiroqlik ham mutlaq bir ittifoq ichra korinadi. Mana, zamin yuzining har tarafida ekilgan har turli uruglarga boq. Ham yana, aralashish va bulganishni taqozo qiluvchi ota qorishiqlik, aksincha mukammal imtiyoz va ajratish ichida korinadi. Mana, yer ostiga aralashib tushgan va modda e`tibori ila bir-biriga oxshagan barcha uruglarning unibosish vaqtida mukammal imtiyozlari hamda daraxtlarga kirgan turli-tuman moddalarning yaproq, chechak va mevalarga mukammal imtiyoz ila ajralishlari hamda me`daga kirgan aralash ozuqalarning har biri a`zo va xujayralarga kora mukammal imtiyoz ila ayrilishlariga boq, mukammal hikmat ichra mukammal qudratni kor. Ham yana, ahamiyatsizlikni, qiymatsizlikni taqozo qilgan goyatda mollik va nihoyatda arzonlik ham yer yuzida masnu`ot va san`at jihatidan nihoyat daraja qiymatdor va qimmatli bir kayfiyatda korinadi. Mana, u hadsiz san`at ajoyibotlari ichra yer yuzining Rahmoniy dasturxonida faqatgina qudrat qandalat mahsulotlari bolmish tut navlariga boq! Mukammal rahmat ichra mukammal san`atni kor. Xullas, butun royi zaminda goyat qiymatdorlik bilan birga hadsiz arzonlik; va hadsiz arzonlik ichra hadsiz yaqinlik va aralash-quralashlik bilan birga hadsiz imtiyoz va ajralish; va hadsiz imtiyoz va ajralish ichra bir-biridan goyat uzoqlik bilan birga nihoyat daraja muvofiqlik va oxshashlik; va nihoyat daraja oxshashlik ichra goyat daraja yengillik va osonlik bilan birga nihoyatda ahamiyat berib yaratilish; va goyatda gozal yaratilish ichra mutlaq sur`at va tezlik bilan birga goyatda mavzun va mezonli va isrofsizlik; va goyat daraja isrofsizlik ichra nihoyatda koplik va mollik bilan birga nihoyat daraja san`at gozalligi;

Sozlar

766

va nihoyat daraja san`at gozalligi ichra nihoyatda sahovat bilan birga mutlaq intizom; albatta kunduz yoruglikni, yoruglik Quyoshni korsatganidek bir Qodiyri Zuljalolning, bir Hakiymi Zulkamolning, bir Rahiymi Zuljamolning vujubi vujudiga va mukammal qudratiga va rububiyati jamoliga va vahdoniyatiga va ahadiyatiga shahodat etadilar. ning sirini korsatadilar.

Endi ey bechora johil, gofil, qaysar, noshud inson! Bu azim haqiqatni qanday tafsir qila olasan? Bu nihoyat darajada mo`jiza va ajoyib vaziyatni qanday izohlay olasan? Bu hadsiz daraja ajib san`atlarni nimaga boglay olasan? Yer yuzi kengligidagi shu derazani qaysi gaflat pardasi bilan berkita olasan? Sening tasodifing qayoqda? Sen tabiat deb ishongan ongsiz yoldoshing va zalolatda tayanching va oshnang qayoqda? Bu ishlarga tasodifning aralasha olmogi yuz daraja amri-mahol emasmi? Va shu garoyib ishlarning mingdan birini tabiatga havola qilish ming daraja amri-mahol bolmaydimi? Bolmasa jonsiz, ojiz tabiatning har bir narsaning ichida u narsadan yasalgan ashyolar adadicha ma`naviy uskuna va matbaalari bormi?

On Sakkizinchi Deraza

Yigirma Ikkinchi Sozda izoh etilgan shu misolga boqki: Qandayki mukammal, muntazam, san`atli saroydek bir asar yaqqol tarzda muntazam bajarilgan ishdan dalolat berar. Ya`ni, bir bino binokorlikdan dalolat berar. Va mukammal, muntazam bajarilgan ish, zarurat darajasida mukammal bir foildan va mohir bir ustadan, bir binokordan dalolat berar. Va mukammal usta va binokor unvonlari, yaqqol tarzda mukammal bir sifatdan, ya`ni hunar malakasidan dalolat berar. Va mukammal sifat va u hunar malakasi, yaqqol tarzda mukammal bir iste`dodning mavjudligidan dalolat berar. Va mukammal bir iste`dod esa, oliy bir ruh va yuksak bir zotning mavjudligidan dalolat berar. Xuddi shuningdek, zamin yuzini, balki koinotni toldirgan yangilanib turuvchi asarlar, yaqqol tarzda goyat mukammal faoliyatni korsatmoqda.

Sozlar

767

Va shu nihoyat darajadagi intizom va hikmat doirasidagi ishlar, yaqqol tarzda unvonlari va ismlari mukammal bolgan bir foilni korsatadi. Chunki muntazam, hakimona faoliyatlar foilsiz bolmasligi qat`iyan ma`lum. Va nihoyatda mukammal unvonlar u foilning nihoyatda mukammal sifatlaridan dalolat beradi. Chunki sarf ilmiga kora, qandayki ismi foil masdardan yasaladi. Xuddi shuningdek, unvonlarning va ismlarning ham ozaklari va negizlari sifatlardir. Va nihoyatda mukammal sifatlar, shubhasiz nihoyatda mukammal bolgan zotiy shuunotlarga dalolat qiladi. Va zotiy qobiliyat esa biz ta`riflay olmagan u mukammal zotiy shuun, haqqalyaqiyn darajasida hadsiz kamolot egasi bolgan bir Zotdan dalolat beradi. Xullas, butun olamdagi san`at asarlari va butun maxluqot, har biri bittadan mukammal asar bolgani tufayli, har biri bir ishga va ish esa ismga, ism esa vasfga, vasf esa xususiyatga, xususiyat esa Zotga shahodat etganlari uchun, koinotdagi san`at asarlari adadicha birgina Sone`i Zuljalolning vujubi vujudiga shahodat va ahadiyatiga ishora qilganlari kabi, jami birlashib, maxluqotlar silsilasi qadar quvvatli bolgan bir ma`rifat me`rojini tashkil qiladi. Hech bir jihatda shubhaga orin qolmagan chambarchas haqiqatning bir hujjati boladi. Endi ey bechora inkor qiluvchi gofil! Koinot silsilasi qadar quvvatli shu hujjatni nima bilan sindira olasan? Shu san`atlar adadicha haqiqat shu`lalarini korsatgan hadsiz tuynukli va qafasli shu derazani nima bilan berkita olasan? Ustiga qaysi gaflat pardasini torta olasan?

On Toqqizinchi Deraza

siriga kora Sone`i Zuljalol samovotdagi jismlarga shu qadar hikmatlar, ma`nolar berganki, goyo jalol va jamolini ifodalab korsatish uchun samovotni quyoshlar, oylar, yulduzlar kalimalari bilan bezagani kabi, havo olamidagi mavjudotlarga ham shunday hikmatlar va ma`nolar va maqsadlar berganki, goyo u havo olamini chaqmoqlar, yashinlar, momaqaldiroqlar, yomgir tomchilari kalimalari bilan nutqqa keltiradi. Va mukammal hikmatini va

Sozlar

768

rahmati jamolini dars beradi. Va qandayki yer yuzini hayvonot va osimliklar deb atalmish ma`nodor kalimalar ila tilga kiritib, san`atining kamolotini koinotga qanday korsatayotgan bolsa. Shuningdek, ul yer yuzining bittadan kalimasi bolmish osimliklarni va daraxtlarni ham yaproqlar, chechaklar, mevalar kalimalari ila nutqqa keltirib, yana san`ati mukammalligini va rahmati jamolini e`lon etadi. Va har biri bittadan kalima bolmish chechaklaru mevalarni ham mayda uruglar kalimalari ila sozlatib, san`atining nozik sirlarini va mukammal rububiyatini idrok ahliga ta`lim beradi. Xullas, bu hadsiz tasbeh kalimaliri ichida faqat birgina nihol va birgina chechakning ifoda tarziga quloq solib tinglab koramiz. Qanday shahodat berar ekan, bilamiz. Ha, har bir osimlik, har bir daraxt juda kop tillar bilan Sone`larini shunday korsatadiki, diqqat ahlini hayratga soladi. Va e`tibor berganlarga "Subhanalloh! Naqadar gozal shahodat berayotir!" dediradi. Ha, har bir osimlikning gullash paytida va nihol berish onida tabassumkorona ma`naviy sozlashuvlari hangomidagi tasbehlari ozlaridek gozal va zohirdir. Chunki har bir chechakning chiroyli ogzi bilan va muntazam niholning tili bilan va mavzun uruglarning va muntazam donlarning kalimalari bilan hikmatni korsatgan u nizom, korinib turganidek, ilmni korsatgan bir mezon ichradir. Va u mezon esa san`atning mahoratini korsatgan bir san`at naqshi ichidadir. Va u san`at naqshi lutf va karamni korsatgan bir ziynat ichradir. Va u ziynat ham rahmat va ehsonni korsatgan latif hidlar ichidadir. Va bir-biri ichida bolgan shu ma`nodor vaziyatlar shunday bir shahodat qiluvchi tillarki, ham Sone`i Zuljamolini ismlari ila ta`riflaydi, ham sifatlari ila vasf etadi, ham ismlarining jilvalarini tafsir qiladi, ham tavaddud va taarrufini, ya`ni Ozini sevdirishni va tanitishni xohlayotganini ifoda etadi. Xullas, birgina chechakdan bunday bir shahodat eshitsang, ajabo, zamin yuzidagi Rabboniy boglarda barcha chechaklarni tinglay olsang, naqadar yuksak bir quvvat bilan Sone`i Zuljalolning vujubi vujudini va vahdatini e`lon qilayotganini eshitsang, hech bir shubhang va vasvasang va gaflating qolishi mumkinmi? Agar qolsa, seni inson va ong egasi deyish mumkinmi? Kel, endi bir daraxtga diqqat bilan boq! Mana, bahor mavsumida yaproqlarining muntazam tarzda chiqishi, chechaklarining bir tekisda ochilishi, mevalarining hikmat va rahmat bilan yetilishi va shoxlarining qolida ma`sum godaklardek shabada esayotganda oynayotgan latif ogzini kor. Bamisoli, bir dasti karam ila kokargan yaproqlarning tili ila va lutf nash`asi ila tabassum

Sozlar

769

qilgan chechaklarning tillari ila va bir rahmat jilvasi ila kulgan mevalarning kalimalari bilan ifoda etilgan hikmatli nizom ichidagi adolatli mezon va adolatni korsatgan mezon ichidagi nozik san`atlar, naqshlar va mahoratli naqshlar va ziynatlar ichida rahmat va ehsonni korsatgan xilma-xil lazzatli mazalar va xilmaxil xushboy hidlar va lazzatli mazalar ichra har biri qudrat mo`jizasi bolgan uruglar va danaklar goyat zohir bir suratda bir Sone`i Hakiym, Kariym, Rahiym, Muhsin, Mun`im, Mujammil, Mufazzilning vujubi vujudini va vahdatini va rahmati jamolini va mukammal Rububiyatini korsatadi. Xullas, agar royi zamindagi barcha daraxtlarning holatlari bilan ifoda etayotgan sozlarini birdaniga tinglay olsang: xazinasida naqadar gozal gavharlar borligini korasan, anglaysan. Xullas, ey nonkorlik qilib ozini sohibsiz deb oylayotgan badbaxt gofil! Bunchalik hadsiz tillar bilan ozini senga tanitayotgan va bildirayotgan va sevdirayotgan bir Kariymi Zuljamolni tanishni istamasang, bu tillarni sustirmoq lozim boladi. Modomiki sustirib bolmas ekan, tinglamoq darkor. Gaflatga oralib qulogingni berkitsang ham qutula olmaysan. Chunki sen qulogingni berkitgan bilan koinot sukut etmaydi, mavjudotlar jim turmaydi, Vahdoniyat shohidlari ovozlarini ochirmaydi. Albatta seni mahkum etadilar.

Yigirmanchi Deraza(Izoh)

(Izoh)

Shu Yigirmanchi Derazaning haqiqati bir paytlar Arabiy suratda qalbga shunday

kelgandi:

Sozlar

770

Qandayki, juz`iyotda va natijalarda va ikir-chikirlarda mukammal hikmat va san`at gozalligi korinmoqda. Xuddi shuningdek, tasodifiy va aralashquralash deb oylangan kulliy unsurlarning, ulkan maxluqotlarning zohiran tartibsiz koringan holatlari ham bir hikmat ila va san`at ila vaziyatlar oladilar. Masalan, ziyoning porlashi, boshqa hikmatli xizmatlarining dalolatiga kora, yer yuzida Ilohiy san`atlarni Rabboniy izn ila yoritib korsatish va e`lon qilishdir. Demak, bir Sone`i Hakiym tarafidan ziyo xizmat qildirilmoqda. Olam bozorining korgazmalaridagi antiqa san`atlarini u orqali korsatmoqda. Endi shamollarga boqki, boshqa hakiymona va kariymona foydalarining va vazifalarining shahodatiga kora, goyat muhim va kop vazifalar uchun yelibyugurmoqdalar. Demak, u esish bir Sone`i Hakiym tarafidan bir vazifalantirishdir, bir boshqarilishdir, bir ishlatilishdir. Esishlari esa Rabboniy amrning tezda bajarilishi uchun sur`at ila ishlashidir. Endi chashmalarga, soylarga, irmoqlarga boq! Yerdan, toglardan qaynab chiqishlari tasodifiy emas. Chunki ulardan kutilgan natija va rahmat asarlari bolgan foydalarining va samaralarining shahodatiga kora va toglarda ehtiyojga mos miqdorda toplanishlarining ifodasiga kora va bir hikmatli miqdorda yuborilishining dalolatiga kora korsatilmoqdaki, bir Rabbi Hakiymning itoat ettirish va jamlashi bilan bolmoqda. Va qaynab chiqishlari esa Uning amriga hayajon bilan boysunishlaridir. Endi yerdagi barcha toshlarning va javharlarning va ma`danlarning navlariga boq! Bularning ziynatlari va manfaatli xosiyatlari bir Sone`i Hakiymning ziynatlashi ila, tartibi ila, tadbiri ila, tasvirlashi ila bolayotganini ularga taalluqli hakiymona foydalari va hayotdagi manfaatlari hamda insoniy zaruratlar va hayvoniy ehtiyojlarga muvofiq bir tarzda hozirlangani korsatmoqda.

Sozlar

771

Endi chechaklarga, mevalarga boq! Ularning kulimsirashlari va ta`mlari va gozalliklari va naqshlari va hid taratishlari bir Sone`i Kariymning, bir Mun`imi Rahiymning dasturxonida oziga xos bir ta`rifnoma, bir taklifnoma hukmida bolib, xilma-xil rang va hid va ta`mlar bilan har bir navga alohida-alohida ta`rifnoma va taklifnoma olaroq berilgan. Endi qushlarga boq! Ularning soylashishlari va chugurlashlari bir Sone`i Hakiymning nutq berishi va soylatishi ekaniga qat`iy dalil shuki, hayratlanarli bir tarzda bir-biri ila u tovushlar ila hissiyot almashishlari va maqsadlarini ifoda etishlaridir. Endi bulutlarga boq! Yomgirning shivirlashi ma`nosiz bir tovush emasligiga va chaqmoq ila momaqaldiroq ma`nosiz bir gumburlash emasligiga qat`iy dalil shuki, holi bir boshliqda u ajoyibotni ijod qilmoq va ulardan obi-hayot bolgan tomchilarni sogmoq va zamin yuzidagi muhtoj va mushtoq jonzotlarga emizmoq korsatadiki, u shivirlash, u gumburlash goyat ma`noli va hikmatlidirki, bir Rabbi Kariymning amri ila mushtoqlarga u yomgir baqiradiki: "Sizlarga xushxabar, kelmoqdamiz!" ma`nosini ifodalaydilar. Endi kokka boq! Kokdagi hadsiz jismlardan faqatgina Oyga diqqat qil! Uning harakati bir Qodiyri Hakiymning amri ila bolishi unga taalluqli va yer yuziga oid muhim hikmatlardirki, boshqa yerda bayon qilganimiz uchun tugatamiz. Xullas, ziyodan to Oyga qadar biz sanab otgan ulkan unsurlar goyat keng bir tarzda va ulkan miqyosda bir deraza ochadi. Vojib-ul Vujudning vahdatini va mukammal qudratini va saltanati azamatini korsatib e`lon etadilar. Xullas, ey gofil! Agar momaqaldiroq kabi bu sadoni ochira olsang va Quyoshning nuri kabi porloq u ziyoni sondira olsang, Allohni unut... Yoqsa esingni yig!
de.

Yigirma Birinchi Deraza

Sozlar

772

Shu koinot chirogi bolmish Quyosh, koinot Sone`ining vujudiga va vahdoniyatiga Quyoshdek porloq va nuroniy bir derazadir. Ha, quyosh sistemasi deb atalgan kurramiz bilan birga on ikki sayyora, hajmlari katta-kichiklikda juda muxtalif va mavqelari uzoq-yaqinlikda juda tafovutli va harakat tezliklari juda xilma-xil bolgani holda, mukammal intizom va hikmat ila va mukammal mezon ila va bir soniya ham yanglishmay harakat qilishlari va aylanishlari hamda tortish qonuni deya atalgan bir Ilohiy qonunga muvofiq Quyosh bilan boglanishlari, ya`ni ular oz imomlariga iqtido qilishlari, buyuk bir miqyosda Ilohiy bir qudratning azamatini va rabboniy vahdoniyatni korsatadi. Chunki u jonsiz jismlarni, u ongsiz ulkan toplarni nihoyat darajada intizom va hikmat olchovi ichra xilma-xil shakllarda va xilma-xil masofalarda va xilma-xil harakatlar ila aylantirmoq va xizmat qildirmoq qay daraja bir qudratni va bir hikmatni isbotlayotganini qiyos qil. Bu ulkan va ogir ishga zarra miqdor tasodif aralashsa, shunday bir portlash yuzaga keladiki, koinotni tozitib yuboradi. Chunki tasodif birontasini bir daqiqaga toxtatib qoysa, oz oqidan chiqib ketishiga sabab boladi, boshqalari bilan toqnashuviga yol ochadi. Yer kurrasidan ming baravar katta jismlar bilan toqnashuv qay daraja dahshatli bolishini qiyoslab korishing mumkin. Quyosh sistemasining, ya`ni Quyoshning parvonalari va mevalari bolgan on ikki sayyoraning ajoyibotlarini Allohning cheksiz ilmiga havola etib, faqat koz ongimizdagi sayyoramiz bolgan Yerga diqqatni qaratamiz. Koramizki, bu sayyoramiz rububiyat shavkatining azamatini va uluhiyat saltanatining hashamatini va mukammal rahmat va hikmatini korsatadigan bir suratda Quyoshning atrofida Rabboniy amr ila, Uchinchi Maktubda bayon etilganidek, juda ulkan bir xizmat uchun unga uzun bir sayru-sayohat qildirilmoqda. Unga Ilohiy san`at ajoyibotlari bilan toldirilgan bir Rabboniy kema va Allohning ongli bandalariga sayrgoh kabi bir kezuvchi maskan vaziyati berilgan. Vaqt va hisobni bildiruvchi soat korsatkichi kabi bolgan Oy esa aniq hisoblar bilan, azim hikmatlar bilan unga biriktirilgan. Va u Oyga boshqa manzillarda ozgacha sayru-sayohat qilish berilgan. Xullas, bu muborak sayyoramizning shu holatlari Yer kurrasidek quvvatli bir shahodat ila Qodiyri Mutlaqning vujubi vujudini va vahdatini isbotlaydi. Modomiki shu sayyoramiz bunday ekan, Quyosh sistemasini unga qiyoslashing mumkin.

Sozlar

773

Ham Quyoshga, tortish kuchi deb atalgan ma`naviy iplarni oz oqi atrofida kalava orash uchun charxpalak va chigiriq hukmida bolgan Quyoshni bir Qodiyri Zuljalolning amri ila aylantirib, u sayyoralarni shu ma`naviy iplar bilan boglab nizomga solmoq va Quyoshni barcha sayyoralari ila bir soniyada besh soatlik masofani bosib otuvchi bir tezlik bilan, bir taxminga kora "Xarkul burji" tarafiga va yo "Shams-ush shumus" tomon yollamoq, albatta Azal va Abad Sultoni bolgan Zoti Zuljalolning qudrati va amri iladir. Goyo rububiyatining hashamatini korsatmoq uchun bu chopar askarlari hukmida bolgan Quyosh sistemasining lashkari bilan bir manyovr qildiradi. Ey falakiyotchi janob! Qaysi tasodif bu ishlarga aralasha oladi? Qaysi sabablarning qoli bunga yetisha oladi? Qaysi quvvat bunga yaqinlasha oladi? Qani sen ayt-chi? Hech qachon shunday bir Zoti Zuljalol ojizlik qilib, oz mulkiga boshqani aralashtiradimi? Boxusus koinotning mevasi, natijasi, goyasi, xulosasi bolgan tirik jonzotlarni boshqa qollarga berib qoyadimi? Boshqa birovning dahldorligiga yol qoyadimi? Boxusus u mevalarning eng jome`i va u natijalarning eng mukammali va zamin xalifasi va u Sultonning oynador bir musofiri bolgan insonlarni bebosh qoyadimi? Va ularni tabiatga va tasodifga havola etib, saltanatining hashamatini yoqqa chiqaradimi? Mukammal hikmatini poymol qiladimi?

Yigirma Ikkinchi Deraza

Yer kurrasi bir boshdirki, yuz ming ogzi bor. Har bir ogzida yuz ming tili bor. Har bir tilida yuz ming dalili borki, har biri kop jihat ila Vojib-ul Vujud, Vohidi Ahad, har narsaga qodir, har narsaga olim bir Zoti Zuljalolning vujubi vujudiga va vahdatiga va muqaddas sifatlariga va gozal ismlariga shahodat etadilar. Ha, yerning dastlab yaratilishiga qarasak koramizki, suyuq holga kelgan bir oquvchan moddadan toshni va toshdan tuproqni yaratgan. Suyuqligicha qolsaydi, yashab bolmasdi. U suyuqlik toshga aylangandan song temirdek

Sozlar

774

qattiq bolsaydi, foydalanib bolmasdi. Albatta unga bu vaziyatni bergan yer aholisining ehtiyojini korib turgan bir Sone`i Hakiymning hikmatidir. Songra tuproq qatlamining ustiga toglar qozigi qoqilgan, toki ichidagi dohiliy ozgarishlardan kelib chiqqan zilzilalar toglar orqali nafas olib, zaminni harakatidan va vazifasidan yanglishtirmasin. Ham tuproqni dengizning istilosidan qutqarsin. Ham tirik jonzotlarning hayotiy ehtiyojlari uchun bittadan xazina bolsin. Ham havoni tarab, zararli gazlardan tozalasin, toki nafas olish mumkin bolsin. Ham suvlarni biriktirib toplasin. Ham tirik jonzotlarga lozim bolgan boshqa ma`danlarga manba va mador bolsin. Xullas, bu vaziyat bir Qodiyri Mutlaq va bir Hakiymi Rahiymning vujubi vujudiga va vahdatiga goyat qat`iy va quvvatli shahodat etadi. Ey jogrofiyachi janob! Buni qanday izohlaysan? Qaysi tasodif shu san`at ajoyibotlariga tola Rabboniy kemani ajoyib bir korgazma suratida yasab, yigirma tort ming yillik masofada bir yilda tezlik bilan aylantirib, uning yuzida tizilgan ashyolardan hech birini tushirmasin. Ham zamin yuzidagi ajib san`atlarga boq! Unsurlar qay daraja hikmat bilan vazifalantirilganlar.. Bir Qodiyri Hakiymning amri bilan zamin yuzidagi Rahmon musofirlarini qandayin gozal parvarish qilmoqdalar, xizmatlarida yelibyugurmoqdalar. Ham ajoyib va garoyib san`atlar ichida rango-rang ajib, hikmatli yer yuzining siymosidagi bu naqshli chiziqlarga boq! Anhor va soylarni, dengiz va irmoqlarni, tog va tepaliklarni qanday qilib aholisi bolgan xilma-xil maxluqlariga va bandalariga munosib bittadan maskan va tashinish vositalari qilib qoyganini tomosha qil. Songra mukammal hikmat va intizom ila ularni yuz minglab osimlik turlari va hayvonot navlari bilan toldirib, hayot berib jonlantirmoq, vaqt-bevaqt muntazam tarzda olim bilan vazifadan ozod qilib, yana muntazam tarzda "Ba`su ba`dal mavt" suratida toldirilishi bir Qodiyri Zuljalolning va bir Hakiymi Zulkamolning vujubi vujudiga va vahdatiga yuz minglab tillar bilan shahodat etadilar. Al-hosil: Yuzi san`at ajoyibotlariga bir korgazma va maxluqot garoyibotlariga bir mahshar va mavjudot karvoniga bir yol va bandalarining saflariga bir masjid va qarorgoh bolgan zamin, butun koinotning qalbi hukmida bolganidan, koinot qadar vahdoniyat nurini korsatadi.

Sozlar

775

Xullas, ey jogrofiyachi janob! Bu zamin boshi yuz ming ogiz, har birida yuz ming til bilan Allohni tanittirsa-yu, sen Uni tanimasang, boshingni tabiat botqogiga suqsang, qay daraja qabohatda ekaningni angla. Seni qay daraja dahshatli jazoga haqdor qilishini bil, uygon va boshingni botqoqdan chiqar, de.

Yigirma Uchinchi Deraza

Hayot Rabboniy qudrat mo`jizalarining eng nuroniysidir, eng gozalidir. Va vahdoniyat dalillarining eng quvvatlisi va eng porlogidir. Va samadoniy jilvalarni korsatgan oynalarning eng jome`i va eng tinigidir. Ha, hayotning yolgiz ozi bir Hayyi Qayyumni barcha ismlari va shuunoti ila bildiradi. Chunki hayot juda kop sifatlardan iborat bir ziyo, bir malhamdir. Yetti xil rang ziyoda va turli xil davolar malhamda birlashgan bolganidek, hayot ham juda kop sifatlardan iborat bir haqiqatdir. Shu haqiqatdagi sifatlardan bir qismi tuygular vositasida kengayib, ochilib ayriladilar. Aksariyat qismi esa hissiyot suratida ozlarini his ettiradilar. Va hayotdan qaynab chiqayotgan suratda ozlarini bildiradilar. Ham hayot koinotning tadbir va idorasida hukmron bolgan rizq va rahmat va inoyat va hikmatni oz ichiga oladi. Goyo hayot ularni oziga ergashtirib, kirgan yeriga tortadi. Masalan, hayot bir jismga, bir badanga kirgan vaqt Hakiym ismining ham jilvasi korinadi. Uyasini hikmat bilan gozallashtirib nizomga soladi. Ayni vaqtda Kariym ismining ham jilvasi korinib, maskanini ehtiyojiga kora tartibga soladi va ziynatlaydi. Yana ayni holda Rahiym ismining jilvasi korinadiki, u hayotning davom va kamol topishi uchun turli-tuman ehsonlar bilan lutf qiladi. Yana ayni holda Razzoq ismining ham jilvasi korinadiki, u hayotning davom etishiga va taraqqiyotiga lozim bolgan moddiy va ma`naviy ozuqalarni yetishtiradi. Va qisman badanida toplab qoyadi. Demak, hayot bir doiraning markaziy nuqtasi hukmida bolib, xilma-xil sifatlar bir-birining ichiga kiradi, balki bir-birining ayni boladi. Goyo hayot tamoman ham ilmdir, ayni holda ham qudratdir, ayni holda ham hikmat va

Sozlar

776

rahmatdir va hokazo... Xullas, hayot bu jome` mohiyati e`tibori ila zoti Rabboniyning shuunlariga oynadorlik qilgan bir Samadiyat oynasidir. Ushbu sirdandirki, Hayyi Qayyum bolgan Zoti Vojib-ul Vujud hayotni juda ham kop va mol qilib yaratib tarqatadi va yoyadi. Va har narsani hayotning atrofida toplab, unga xizmatkor qiladi. Chunki hayotning vazifasi ulkandir. Ha, Samadiyat oynasi bolmoq oson narsa emas, oddiy bir vazifa emas! Xullas, koz ongimizda har vaqt biz korayotgan bu son-sanoqsiz yangiyangi hayotlar va hayotlarning asllari va zotlari bolgan ruhlarning birdaniga va yoqdan vujudga kelishlari va yuborilishlari bir Zoti Vojib-ul Vujud va Hayyi Qayyumning vujubi vujudini va muqaddas sifatlarini va gozal ismlarini, yogdular Quyoshni korsatganidek korsatmoqdalar. Quyoshni tanimagan va qabul qilmagan odam, kunduzni toldirgan ziyoni inkor qilishga qanchalik majbur bolsa, xuddi shuningdek Hayyi Qayyum, Muhyi va Mumit bolgan Shamsi Ahadiyatni tanimagan odam zamin yuzini, balki otmish va istiqbolni toldirgan hayot sohiblarining vujudini inkor etmogi lozim va hayvondan yuz baravar tubanlashmogi lozim. Hayot martabasidan tushib, jonsiz bir johilning johili bolmogi lozim!

Yigirma Tortinchi Deraza

Olim hayot kabi rububiyatning bir dalilidir. Vahdoniyatning goyat quvvatli bir hujjatidir. ning dalolatiga kora, olim yoqlik,

yoq qilinish, fano, hechlik, foilsiz bir inqiroz emas, balki bir Foili Hakiym tarafidan xizmatdan ta`tilga chiqmoq va makon ozgartirmoq va badan ozgartirmoq va vazifadan boshatilmoq va badan hibsidan ozod qilinmoq va muntazam bir hikmat asari ekanligi Birinchi Maktubda korsatilgandir. Ha, bamisoli yer yuzidagi san`atlar va jonzotlar va hayotdor zamin yuzi bir Sone`i Hakiymning vujubi vujudiga va vahdoniyatiga shahodat etganlaridek, u jonzotlar olimlari bilan bir Hayyi Boqiyning sarmadiyatiga va vohidiyatiga shahodat etadilar. Yigirma Ikkinchi Sozda olim goyat quvvatli bir vahdat burhoni va sarmadiyatning hujjati ekani isbot va izoh etilganidan, shu bahsni u Sozga havola qilib, faqat muhim bir nuktasini bayon etamiz. Shundayki:

Sozlar

777

Bamisoli tirik jonzotlar vujudlari bilan bir Vojib-ul Vujudning mavjudligiga dalolat qilganidek, olimlari bilan ham bir Hayyi Boqiyning sarmadiyatiga, vahdoniyatiga shahodat etadilar. Masalan, birgina jonzot bolmish zamin yuzi intizomlari ila, holatlari ila Sone`ni korsatgani kabi, olgan vaqt, ya`ni qish oppoq kafani bilan olgan zamin yuzini qoplashi bilan insonning nazarini undan tortadi. Va yoxud nazar u otgan bahor janozasining orqasidan otmishga ketadi, yanada keng bir manzarani korsatadi. Ya`ni, har biri bittadan qudrat mo`jizasi bolgan zaminni toldirib otgan barcha bahorlar kabi, yangidan kelajak bittadan qudrat ajoyiboti va bittadan hayotdor zamin bolgan va bahorni toldirgan hayotdor mavjudotlarning kelishlarini his qildirib va mavjudliklariga shahodat etgani tufayli, shunday keng bir miqyosda, shunday porloq bir suratda, shunday quvvatli darajada bir Sone`i Zuljalolning, bir Qodiyri Zulkamolning, bir Qayyumi Boqiyning, bir Shamsi Sarmadiyning vujubi vujudiga va vahdatiga va baqo va sarmadiyatiga shahodat etadilar va shunday porloq dalillar korsatadilarki, istaristamas yaqqol darajada "Amantu billahil-vahid-il ahad" deb ayttiradi. Al-hosil: siriga kora, bu hayotdor zamin

bir bahorda Sone`ga shahodat etgani kabi, uning olishi bilan nazarni zamonning ikki qanoti bolgan otgan va kelajakka tizilgan qudrat mo`jizalariga qaratadi. Bir bahor orniga minglab bahorni korsatadi. Bir mo`jiza orniga minglab qudrat mo`jizalariga ishora qiladi. Va osha bahorlarning har biri shu hozirgi bahordan kora qat`iyroq shahodat etadi. Chunki moziyga kochganlar zohiriy sabablari bilan birga ketgan, orqalarida yana ozlari kabi boshqalar orniga kelgan. Demak, zohiriy sabablar hech narsa emas. Bor-yogi, bir Qodiyri Zuljalol ularni yaratib, hikmatiga kora sabablarga boglab yuborganini korsatadi. Va kelajakda tizilgan hayotdor zamin yuzlari esa yanada porloq shahodat etadi. Chunki yangidan, yoqdan, hechdan yaratilib yuboriladi, yerga qoyilib, vazifa bajartirib, songra yuboriladi. Xullas, ey tabiatda oralashib va botqoqda botish darajasiga kelgan gofil! Butun otmish va kelajakka etadigan hikmatli va qudratli ma`naviy qol sohibi bolmagan bir narsa, qanday qilib bu zamin hayotiga aralasha oladi? Sen kabi yoq ichra yoq bolgan tasodif va tabiat bunga aralasha oladimi? Qutulishni istasang, "Tabiat, nari borsa, Ilohiy qudratning bir daftaridir. Tasodif esa johilligimizni orab turgan yashirin Ilohiy hikmatning bir pardasidir," degin-da, haqiqatga yaqinlash.

Yigirma Beshinchi Deraza

Sozlar

778

Ma`lumki, urilgan narsa uruvchidan dalolat beradi. San`atli bir asar san`atkorning borligini bildiradi. Valad volidning bolishini taqozo qiladi. Tahtiyat favqiyatning zaruratini korsatadi va hokazo... "Umuri izofiya" deb atalgan bir-birisiz bolmaydigan barcha nisbiy sifatlar kabi, shu koinotning har bir qismida va umumida koringan imkon ham vujubni korsatadi. Va ular ustida korinayotgan barcha harakatlar bir fe`lni korsatadi. Va umumida koringan maxluqiyat Xoliqiyatni korsatadi. Va umumida koringan koplik va tarkib vahdatning zaruratini korsatadi. Va vujub va fe`l va xoliqiyat va vahdat esa, yaqqol va zaruriy ravishda mumkin, munfail, kop, tarkib topgan, maxluq bolmagan, vojib va foil, vohid va xoliq sifatlarining egasini istaydi. Unday bolsa, shaksiz butun koinotdagi barcha ehtimollar, barcha harakatlar, barcha yaratilishlar, barcha koplik va tarkiblar bir Zoti Vojib-ul Vujud, Faol-un Lima Yurid, Xoliqi Kulli Shayga, Vohidi Ahadga shahodat etadilar. Al-hosil: Imkondan vujub, harakatdan faoliyat va koplikdan birlik qanday korinayotgan bolsa va bularning mavjudligi ularning mavjudligiga qat`iyan dalolat etsa. Xuddi shuningdek, mavjudotlar ustida koringan maxluqiyat va marzuqiyat kabi sifatlar ham san`atkorlik va razzoqiyat kabi faoliyatlarning mavjudligiga qat`iy dalolat etadi. Shu sifatlarning mavjudligi ham shaksiz va shubhasiz bir Xalloq va bir Razzoq Sone`i Rahiymning mavjudligiga dalolat etadi. Demak, har bir mavjudot ozidagi yuzlab bu xil sifatlar tili bilan Zoti Vojibul Vujudning yuzlab gozal ismlariga shahodat etadilar. Bu shahodatlar qabul qilinmasa, mavjudotlarning barcha bu xildagi sifatlarini inkor etishga togri keladi.

Yigirma Oltinchi Deraza(Izoh)

Shu koinot mavjudotlarining yuzida yangilanib turgan va kelib ketgan jamollar va husnlar bir Jamoli Sarmadiy jilvalarining bir navi soyalari ekanini korsatadi. Ha, irmoq yuzadagi pufakchalarning porlab otganidan song, orqadan kelganlarining avvalgilardek porlashlari doimiy bir Quyosh shualarining oynalari ekanini korsatganlari kabi, sayyol zamon irmogida sayyor mavjudotlar ustida porlagan gozallik yogdulari ham sarmadiy bir jamolga ishora etadilar. Va uning bir navi alomatlaridirlar.

(Izoh)

Shu deraza hammaga emas, balki qalb ahli va muhabbat ahliga maxsusdir.

Sozlar

779

Ham koinot qalbidagi jiddiy ishq bir Ma`shuqi Loyazaliyni korsatadi. Ha, daraxtning mohiyatida bolmagan bir narsa asosli bir suratda mevasida ham bolmaganining dalolatiga kora, koinot daraxtining hassos mevasi bolmish insoniyatdagi jiddiy lahutiy ishq korsatadiki, butun koinotda, faqat boshqa shakllarda, haqiqiy ishq va muhabbat bor. Shunday ekan, koinot qalbidagi shu haqiqiy muhabbat va ishq bir Mahbubi Azaliyni korsatadi. Ham koinot sinasida kop suratlarda korinayotgan injizoblar, jazbalar, jozibalar azaliy bir jozibador haqiqatning jazbi ila bolayotganini hushyor qalblarga korsatadi. Ham maxluqotning eng hassos va nuroniy toifasi bolgan kashf ahli va avliyolarning ittifoqlari ila zavq va shuhudga tayangan holda bir Jamiyli Zuljalolning jilvasiga, tajalliysiga sazovor ekanlarini va u Jaliyli Zuljamolning ozini tanittirilishini va sevdirilishini zavq ila idrok etganlarini ittifoqan xabar berishlari, yana bir Zoti Vojib-ul Vujudning, bir Jamiyli Zuljalolning mavjudligiga va insonlarga ozini tanittirishiga qat`iyan shahodat etadi. Ham koinot yuzida va mavjudot uzra ishlayotgan husn va ziynat beruvchi qalam shu qalam sohibi bolgan Zotning ismlarining gozalligini yaqqol korsatadi. Xullas, koinot yuzidagi jamol va qalbidagi ishq va sinasidagi joziba va kozlaridagi kashf va shuhud va hay`atidagi husn va ziynatlar juda latif va nuroniy bir deraza ochadi. U orqali barcha ismlari gozal bolgan bir Jamiyli Zuljalolni va bir Mahbubi Loyazaliyni va bir Ma`budi Lamyazalni xushyor bolgan aql va qalblarga korsatadi. Xullas, ey moddiyot qorongiligida, vahimalar zulmatida, boguvchi shubhalar ichra titrayotgan gofil! Ozingga kel. Insoniyatga loyiq bir suratda yuksal. Shu tort tuynuk orqali boq, Vahdat jamolini kor, mukammal iymonni qozon, haqiqiy inson bol!

Yigirma Yettinchi Deraza

Sozlar

780

Koinotda sabablar va musabbablar koringan narsalarga qarasak koramizki, eng a`lo bir sabab eng oddiy musabbabga kuchi yetmaydi. Demak, sabablar bir pardadir. Musabbabni, ya`ni sabablarning mahsulini yaratgan Zot boshqadir. Masalan, hadsiz san`atlardan bor-yogi juz`iy bir misol olaroq, inson miyasida mosh urugidek kichkina bir yerda joylashtirilgan xotiraga qarasak koramizki, shunday bir jome` kitob, balki kutubxona hukmidadirki, butun hayot sarguzashtlari uning ichida chalkashsiz yoziladi. Ajabo, shu qudrat mo`jizasiga qaysi sababni rokach qilish mumkin? Miya toqimalarinimi? Oddiy, idroksiz hujayra zarralarinimi? Tasodif shamollarinimi? Holbuki u san`at mo`jizasi shunday bir Zotning san`ati bolishi mumkinki, insonning qiyomat kunida oshkor qilinadigan ulkan amal daftaridan hisob-kitob vaqtida unga xotirlatadigan va qilgan har bir ishlari yozilganini bildirmoq uchun kichik bir hujjat sifatida nusxa kochirib, yozib, aqlining dastiga beradigan bir Sone`i Hakiymning san`ati bolishi mumkin. Endi inson xotirasining misoli olaroq barcha tuxumlarni, danaklarni, uruglarni qiyos qil. Va bu jome`, kichkinagina mo`jizalarga boshqa musabbablarni ham qiyos qil. Chunki qaysi musabbabga va san`atli asarga qarama, shu daraja garoyib bir san`at borki, nafaqat uning oddiy, sodda sababi, balki barcha sabablar toplansa, uning oldida ojizligini izhor etadilar. Masalan, buyuk bir sabab deb hisoblangan Quyoshni ixtiyorli va ongli deb faraz qilib unga deyilsa: "Bir pashshaning vujudini yarata olasanmi?" Albatta u deydiki: "Xoliqimning ehsoni tufayli dokonimda ziyo, ranglar, harorat kop. Biroq pashshaning vujudida koz, quloq, hayot kabi shunday narsalar borki, na mening dokonimda topiladi va na iqtidorim yetadi". Ham bamisoli, musabbabdagi garoyib san`at va ziynat sabablarni vazifadan boshatib, Musabbib-ul Asbob bolgan Vojib-ul Vujudga ishora qilib, ning siriga kora, barcha ishlarni Unga taslim etganidek; musabbablarga berilgan natijalar, goyalar, foydalar, yaqqol ravishda sabablar pardasi orqasida turgan bir Rabbi Kariymning, bir Hakiymi Rahiymning ishlari ekanini korsatadi. Chunki idroksiz sabablar, albatta bir goyani oylab harakat qilmaydi Holbuki, kormoqdamizki vujudga kelgan har bir maxluq bir goya emas, balki kop goyalarni, kop foydalarni, kop hikmatlarni kozlab vujudga kelmoqda. Demak, bir Rabbi Hakiym va Kariym u narsalarni yaratib jonatmoqda. U foydalarni ularning vujudining goyasi qilmoqda.

Sozlar

781

Masalan, yomgir yogadi. Zohiran yomgirni keltirib chiqargan sabablar hayvonotni oylab, ularga achinib marhamat etishdan naqadar uzoq ekani ma`lumdir. Demak, hayvonotni yaratgan va rizqlarini oz zimmasiga olgan bir Xoliqi Rahiymning hikmati ila madadga yuborilmoqda. Hatto yomgir "rahmat" deb ataladi. Chunki kop rahmat asarlarini va foydalarni ozida jamlaganidan, goyo rahmat yomgir shaklida mujassamlashgan, qatralarga bolingan, qatraqatra bolib yogadi. Ham barcha maxluqotning yuziga tabassum qilgan barcha ziynatli osimlik va hayvonotdagi bezaklar va gozalliklar, yaqqol ravishda, gayb pardasi orqasida shu bezakli va gozal san`atlar bilan ozini tanitishni va sevdirishni va bildirishni istagan bir Zoti Zuljalolning vujubi vujudiga va vahdatiga dalolat etadilar. Demak, ashyolardagi bezakli vaziyatlar, gozal kayfiyatlar tanitmoq va sevdirmoq sifatlaridan qat`iyan dalolat beradi. Sevdirmoq va tanitmoq sifatlari esa, yaqqol ravishda Vadud, Ma`ruf bir Sone`i Qodiyrning vujubi vujudiga va vahdatiga shahodat beradi. Al-hosil: Sabab goyat oddiy, ojiz. Va undan deb bilingan musabbab esa goyat san`atli va qiymatli bolgani uchun sababni yaratishdan chetlatadi. Ham musabbabning goyasi, foydasi ham johil va jonsiz bolgan sabablarni ortadan otadi, bir Sone`i Hakiymning qoliga taslim etadi. Ham musabbabning yuzidagi ziynatlar va mahoratlar oz qudratini ong egalariga bildirmoq istagan va ozini sevdirmoq orzu etgan bir Sone`i Hakiymga ishora qiladi. Ey sababparast bechora! Bu uch muhim haqiqatni nima bilan izohlay olasan? Sen qanday qilib ozingni qondira olasan? Aqling bolsa, sabablar pardasini yirt, "Vahdahu la sharika lah" de, hadsiz vahimalardan qutul!

Yigirma Sakkizinchi Deraza

Sozlar

782

Shu koinotga boqib kormoqdamizki, badan hujayralaridan tortib to butun olamni oz ichiga olgan bir hikmat va intizom bor. Badan hujayralariga boqib kormoqdamizki, badanning foydalarini kozlagan va boshqarayotgan bir zotning amri ila, qonuni ila shu kichkina hujayralarda ahamiyatli bir tadbir bor. Bamisoli bir qism rizq ichki yoglar suratida oshqozonda toplanib, ehtiyoj bolgan vaqtda sarflansa, aynan u kichkina hujayralarda ham shundayin sarflanish va toplanish bor. Osimliklarga nazar solsak, nihoyat darajada hakiymona bir tarbiya, bir tadbir korinadi. Hayvonotga nazar solsak, nihoyat darajada kariymona bir tarbiya va oziqlantirishni koramiz. Koinotning azim daryolariga nazar solsak, muhim goyalar uchun hashamatkorona bir aylantirilish va yoritilishni koramiz. Butun olamga nazar solsak, muntazam bir mamlakat, bir shahar, bir saroy hukmida oliy hikmatlar, qiymatli goyalar uchun mukammal tarzda nizomga solinganini koramiz. Ottiz Ikkinchi Sozning Birinchi Qismida izoh va isbotlanganiga binoan, bir zarradan tortib to yulduzlarga qadar har narsa zarra miqdor shirkka orin qoldirmaydi. Shunchalik bir-birlariga ma`nan bogliqdirlarki, butun yulduzlarni boysundirmagan va qolida tutmagan bir zarraga sozini otkazolmaydi. Bir zarraga haqiqiy Rabb bolish uchun barcha yulduzlarga sohib bolmoq lozim boladi. Ham, Ottiz Ikkinchi Sozning Ikkinchi Qismida izoh va isbotlanganiga binoan, osmonlarni yaratish va bir maromga keltirishga iqtidori yetmagan insonning siymosida maxsus alomatlarni qilolmas. Demak, butun osmonlarning Rabbi bolmagan bir insonning yuzidagi farqli alomati bolgan siymosining naqshini chizolmas. Xullas, koinot qadar buyuk bir derazaki, u orqali qaralsa:

oyatlari ulkan harflar ila koinot sahifasida yozilgani aql kozi bilan ham koriladi. Unday bolsa, kormaganning yo aqli yoq, yo qalbi yoq. Va yo inson suratidagi bir hayvondir!

Sozlar Yigirma Toqqizinchi Deraza

783

Bir bahor mavsumida garibona, mutafakkirona sayohatga chiqqan edim. Bir tepalikning etagidan otayotganimda chiroyli bir sariq binafsha kozimga tashlandi. Avvallari vatanimda va boshqa mamlakatlarda korgan shu navdagi sariq binafshalarni xotiramga soldi. Shunday bir ma`no qalbga keldiki: Bu chechak kimning imzosi bolsa, kimning tamgasi va kimning muhri va kimning naqshi bolsa, albatta butun zamin yuzidagi shu navdagi chechaklar Uning muhrlaridir, tamgalaridir. Shu muhr xayolga keltirilgandan song shunday bir tasavvur keldiki: Qandayki muhrlangan bir maktubning muhri u maktubning sohibini korsatsa. Xuddi shuningdek, bu chechak Rahmoniy bir muhrdir. Shu xilma-xil naqshlar bilan va ma`nodor osimlik satrlari bilan yozilgan shu tepalik ham bu chechak Sone`ining maktubidir. Ham shu tepalik ham bir muhrdir. Shu sahro va tekislik Rahmoniy bir maktub shaklini oldi. Ushbu tasavvurdan zehnga shunday bir haqiqat ochildiki: Har bir narsa Rahmoniy bir muhr hukmida bolib, barcha ashyolarni oz Xoliqiga boglaydi, oz Kotibining maktubi ekanini isbotlaydi. Xullas, har bir narsa shunday bir tavhid derazasidirki, barcha ashyolarni bir Vohidi Ahadning mulki ekanini korsatadi. Demak, har bir narsada, xususan jonzotlarda shunday ajoyib bir naqsh, shunday mo`jizakor bir san`at borki, uni shunchalik yasagan va shunchalik ma`nodor naqsh solgan barcha ashyoni yasay oladi. Va barcha ashyolarni yasagan albatta Udir. Demak barcha ashyolarni yasolmagan, birgina narsani ijod qilolmas. Xullas, ey gofil! Shu koinotning yuziga boqki, bir-biri ichra hadsiz Samadoniy maktublar hukmida bolgan mavjudot sahifalari va har bir maktub ustida hadsiz Tavhid muhrlari ila bosilgan barcha bu muhrlarning shahodatini kim yolgonga chiqara oladi? Qaysi quvvat uni sondira oladi? Qalb qulogi ila qay birini tinglasang deyotganini eshitasan.

Sozlar Ottizinchi Deraza

784

Bu deraza imkon va hudusga asoslangan umum kalom ilmi olimlarining derazasidir. Va Vojib-ul Vujudga qaratilgan yollaridir. Buning tafsilotini "Sharhul Mavoqif" va "Sharh-ul Maqosid" kabi muhaqqiq olimlarning buyuk kitoblariga havola etib, yolgiz Qur`onning fayzidan va shu derazadan ruhga kelgan bir-ikki shuani korsatamiz. Shundayki: Amirlikning va hokimlik taqozosi raqib qabul qilmaslikdir, sheriklikni rad qilishdir, mudohalani bartaraf qilishdir. Shuning uchun kichkina bir qishloqda ikkita rais bolsa, qishloqning osoyishtaligini va intizomini buzadilar. Bir nohiyada ikki mudir, bir viloyatda ikki hokim bolsa, ostin-ustin qiladilar. Bir mamlakatda ikki podshoh bolsa, qizgin kurashlarga sababchi boladilar. Modomiki hokimiyat va amirlikning soyasining zaif bir kolankasi va kichik bir namunasi yordamga muhtoj ojiz insonlarda bunday raqobat va ziddiyatni va oziga oxshaganning mudohalasini qabul qilmasa, ajabo mutlaq saltanat suratidagi hokimiyat va rububiyat darajasidagi amirlik bir Qodiyri Mutlaqda qay daraja ozganing mudohalasini rad qilish qonuni naqadar asosli bir suratda hukmini ijro etishini qiyos qil. Demak Uluhiyat va Rububiyatning eng qat`iy va doimiy sharti Vahdat va infiroddir. Bunga ochiq bir dalil va qat`iy shohid koinotdagi eng mukammal intizom va eng gozal saranjomlikdir. Pashsha qanotidan tortib samovot qandillariga qadar shunday bir nizom borki, aql uning qarshisida hayratidan va tahsinidan "Subhanalloh, Mashaalloh, Barakalloh" deb sajda qiladi. Agar sherikka zarra miqdor orin bolsa edi, dahldorligi bolsa edi, oyati karimasining dalolatiga kora, intizom buzilardi, surat ozgarardi, fasod asari koringan bolardi. Holbuki:

Sozlar

785

dalolati ila va shu ifodaga kora inson nazari kamchiligini topmoq uchun qanchalik urinmasin, hech qayerda kamchilik topolmay horgin holda manzili bolmish kozga kelib, uni jonatgan tanqidchi aqlga deydiki, "Behudaga charchadim, kamchilik yoq". Bu bilan korsatadiki, nizom va intizom goyat mukammaldir. Demak, koinotdagi intizom vahdoniyatning qat`iy shohididir. Kel endi, "hudus"ga qaytaylik. Kalom ilmi olimlari deganlarki: Olam ozgaruvchandir. Har ozgaruvchan narsa hodisdir. Har bir hodisning bir muhdisi, ya`ni ijodkori bordir. Shunday ekan, bu koinotning qadim bir mujidi bor. Biz ham deymiz: Ha koinot hodisdir. Chunki kormoqdamizki, har asrda, balki har yilda, balki har mavsumda bir koinot, bir olam ketadi, boshqa biri keladi. Demak, bir Qodiyri Zuljalol borki, bu koinotni yoqdan ijod qilib, har yili, balki har mavsumda, balki har kuni birini ijod qilib, ong ahllariga korsatadi. Va songra uni olib, boshqasini keltiradi. Bir-birining orqasiga ulab, zanjir tarzida zamon tasmasiga osadi. Albatta, bu olam kabi bittadan yangilanib turuvchi koinot hukmida bolgan har bahorda koz ongimizda yoqdan kelib ketuvchi koinotlarni ijod qilgan bir Zoti Qodiyrning qudrat mo`jizalaridir. Albatta, olam ichra har vaqt olamlarni yaratib ozgartirgan Zot, shu olamni ham mutlaqo U yaratgan. Va shu olamni va royi zaminni u ulkan musofirlarga mehmonxona qilib qurgan. Endi "imkon" bahsiga kelaylik. Kalom ilmi olimlari deganlarki: "Imkon "Mutasavviyut-tarafayn"dir. Ya`ni, yoqlik va mavjudlikning ikkisi ham teng bolsa, bir tahsischi, bir tanlovchi, bir mujid lozim. Chunki, mumkinot bir-birini ijod qilib ketma-ket davom etolmas. Yoxud u buni, bu esa uni ijod etib davr suratida ham bololmas. Shunday ekan, bir Vojib-ul Vujud bordirki, bularni ijod qilmoqda". Davr va ketma-ketlikni on ikki dalil, ya`ni "arshiy va sullamiy" kabi nomlar bilan atalgan mashhur on ikki qat`iy dalil ila davrni botilga chiqarganlar va ketma-ketlikning amri-maholligini korsatganlar. Sabablar silsilasini kesib, Vojib-ul Vujudning mavjudligini isbotlaganlar. Biz ham deymizki: Sabablar ketma-ketlikning dalillari ila olamning nihoyasida kesilganidan kora, har narsada Xoliqi Kulli Shayga xos tamgani korsatmoq qat`iyroq, osonroqdir. Qur`onning fayzi ila barcha Derazalar va

Sozlar

786

barcha Sozlar shu asos uzra ketganlar. Shu bilan birga "imkon" nuqtasining cheksiz bir kengligi bor, hadsiz jihatlar ila Vojib-ul Vujudning mavjudligini korsatadi. Faqat, kalom ilmi olimlarining ketma-ketlikning kesilishi haqidagi yoliga, garchi haqiqatan keng va buyuk bolsa-da, u yolgagina xos emasdir. Balki son-sanoqsiz yollar ila Vojib-ul Vujudning ma`rifatiga yol ochadi, shundayki: Har bir narsa vujudida, sifatlarida umri davomida hadsiz imkoniyatlar, ya`ni goyat kop yollar va jihatlar ichra taraddudda bolgani holda, kormoqdamizki, u hadsiz jihatlar ichida vujudiga mos bir yolni muntazam ravishda ta`qib etayotir. Har bir sifatni ham maxsus bir tarzda unga bermoqda. Umri muddatida ozgartirgan barcha sifat va holatlari ham shunday maxsus bir tarzda berilayotir. Demak, bir tayinlovchining irodasi ila, bir tanlovchining tanlovi ila, bir Mujidi Hakiymning ijodi iladirki, hadsiz yollar ichida hikmatli bir yolda uni chorlaydi. Muntazam sifatlarni va holatlarni unga kiydiradi. Songra yolgizlikdan chiqarib, murakkab jismning bir bolagi qiladi, imkoniyatlar ziyodalashadi. Chunki u jismda minglab tarzda bolishi mumkin. Holbuki natijasiz u vaziyatlar ichra unga natijali, maxsus bir vaziyat beriladiki, muhim natijalari va foydalari va u jismda vazifalari bajartiriladi. Songra u jism ham boshqa jismning bir bolagi qilib biriktiriladi. Imkoniyatlar yana ham ziyodalashadi. Chunki minglab tarzlarda bolishi mumkin. Xullas u minglab tarzlar ichra birgina vaziyat beriladi. Shu vaziyat ila muhim vazifalar bajartiriladi va hokazo... Borgan sari yanada ziyoda qat`iyat ila bir Hakiymi Mudabbirning vujubi vujudini korsatadi. Bir Amiri Aliymning amri ila chorlanganini bildiradi. Jism ichra jism bir-biri ichida qism bolib ketgan butun bu tarkiblarda, qandayki bir askarning vzvodida, rotasida, batal`onida, polkida, diviziyasida, armiyasida bir-biri ichidagi u hay`atlardan har biriga maxsus bittadan vazifasi, hikmatli bittadan nisbati, intizomli bittadan xizmati mavjud. Ham, masalan sening koz qorachigingdan bir hujayra kozingda bir nisbati va bir vazifasi bor. Umuman sening boshingga nisbatan ham hikmatli bir vazifasi va bir xizmati bordir. Zarra miqdor yanglishsa, sihat va badanning idorasi buziladi. Qon tomirlariga, his va harakat asablariga, hatto butun badanning hay`ati majmuasida maxsus bittadan vazifasi, bittadan vaziyati bordir. Minglab imkonlar ichra bir Sone`i Hakiymning hikmati ila u muayyan vaziyat berilgandir. Xuddi shuning kabi, bu koinotdagi mavjudotlar har biri oz mohiyati bilan, sifati bilan kop imkoniyatlar yollari ichra oziga xos bir vujudi va hikmatli bir surati va foydali sifatlari qanday qilib bir Vojib-ul Vujudga shahodat etsa. Shuningdek murakkabotga kirganlari vaqt har bir murakkabda yanada boshqa til

Sozlar

787

bilan yana Sone`ini e`lon qiladi. Bora-bora to eng ulkan murakkabga qadar nisbati va vazifasi, xizmati e`tibori ila, Sone`i Hakiymning vujubi vujudiga va ixtiyoriga va irodasiga shahodat beradi. Chunki bir narsani barcha murakkabotga hikmatli munosabatini muhofaza qilish suratida joylashtirgan zotgina u murakkabotning Xoliqi bola oladi. Demak, birgina narsa minglab tillar bilan Unga shahodat beradigan hukmidadir. Xullas, nafaqat koinotning mavjudoti adadicha, balki mavjudotlarning sifatlari va murakkaboti adadicha imkoniyatlar nuqtasidan ham Vojib-ul Vujudning mavjudligiga doir shahodatlar keladi. Xullas, ey gofil! Koinotni toldirgan bu shahodatlarni, bu sadolarni eshitmaslik uchun qay daraja garang va aqlsiz bolmoq lozim? Qani sen aytchi!..

Ottiz Birinchi Deraza

Shu deraza inson derazasidir va anfusiydir. Va anfusiylik jihatida bu derazaning tafsilotini minglab muhaqqiq avliyolarning mufassal kitoblariga havola etib, faqatgina Qur`on fayzidan olganimiz bir necha asosga ishora qilamiz. Shundayki: On Birinchi Sozda bayon etilganidek: "Inson shunday jome` bir nusxaki, Janobi Haq barcha ismlarini insonning nafsi orqali insonga his etdiradi". Tafsilotini boshqa Sozlarga havola etib, faqat uch nuqtani korsatamiz. Birinchi Nuqta: Inson uch jihat ila Ilohiy ismlarga bir oynadir. Birinchi Jihat: Kechadagi zulmat qanday nurni korsatsa, shuning kabi inson zaifligi va ojizligi ila, faqirligi va ehtiyojlari ila, noqisligi va kamchiligi ila bir Qodiyri Zuljalolning qudratini, quvvatini, boyligini, rahmatini bildiradi va hokazo, juda kop Ilohiy sifatlarga shu suratda oynadorlik qiladi. Hatto hadsiz ojizligi va nihoyatsiz zaifligida hadsiz dushmanlarga qarshi bir tayanch nuqtasi izlash bilan vijdoni doimo Vojib-ul Vujudga intizor boladi. Ham nihoyatsiz faqirligi, nihoyatsiz ehtiyojlari ichra behisob maqsadlarga erishtiruvchi bir madad nuqtasi

Sozlar

788

izlashga majbur bolgani uchun, vijdon doimo u nuqtadan bir Ganiyyi Rahiymning dargohiga tayanadi, duoga qol ochadi. Demak, har bir vijdonda shu tayanch nuqtasi va madad nuqtasi jihatida ikki kichik deraza Qodiyri Rahiymning rahmati huzuri sari ochiladi, har vaqt u orqali boqa oladi. Oynadorlikning ikkinchi jihati esa: Insonga namunalar sifatida berilgan juz`iy ilm, qudrat, kormoq, eshitmoq, mulkdorlik, hokimiyat kabi juz`iyot bilan koinot Malikining ilmiga va qudratiga, korishiga, eshitishiga, rububiyati hokimiyatiga oynadorlik qiladi. Ularni anglaydi, bildiradi. Masalan, "Men qanday qilib shu uyni qurdim va qurishini bilaman va kormoqdaman va uning egasiman va idora qilmoqdaman, xuddi shuning kabi shu ulkan koinot saroyining ham bir Ustasi bor. Ul Usta uni biladi, koradi, quradi, boshqaradi va hokazo..." Oynadorlikning uchinchi jihati esa: Inson ustida naqshlari koringan Ilohiy ismlarga oynadorlik etadi. Ottiz Ikkinchi Sozning Uchinchi Qismining boshida bir oz izohlangan insonning jome` mohiyatida yetmishdan ziyod ismlarning naqshlari bordir. Masalan, yaratilishidan Sone`, Xoliq ismini va bichimining gozalligidan Rahmon va Rahiym ismlarini va gozal tarbiyasidan Kariym, Latif ismlarini va hokazo, barcha a`zo va olatlari bilan, jihozlari va gavharlari bilan, latif tuygulari va ma`naviyati bilan, havas va hissiyotlari bilan alohida-alohida ismlarning boshqa-boshqa naqshlarini korsatadi. Demak, ismlar orasida bir Ismi A`zam bolganidek u ismlarning naqshlarida ham bir naqshi a`zam borki, u ham bolsa insondir. Ey ozini inson deb bilgan inson! Ozingni oqi. Bolmasa hayvon va jonsiz inson bolish ehtimoli bor! Ikkinchi Nuqta: Ahadiyatning muhim bir siriga ishora qiladi. Shundayki: Insonning qanday ruhi butun jasadiga shunday bir munosabati borki, barcha a`zolarini va qismlarini bir-biriga yordam qildiradi. Ya`ni, Ilohiy irodaning jilvasi bolgan taqviniy amrlarga va u amrdan tashqi vujud kiydirilgan bir amriy qonun va Rabboniy latifa bolgan ruh ularni idora qilishda, ularning ma`naviy ovozlarini his qilishda va ehtiyojlarini qondirishda bir-biriga mone` bolmas, ruhni chalgitmas. Ruhga nisbatan uzoq-yaqin bir hukmida. Bir-biriga parda bolmaydi. Istasa, kopini biri yordamga yuboradi. Istasa, badanning har qismi bilan bila oladi, his qila oladi, boshqara oladi. Hatto juda nuroniylashgan bolsa, har bir qismi bilan kora oladi, eshita oladi.

Sozlar
Xuddi shuningdek:

789
Janobi Haqning modomiki uning

bir amriy qonuni bolgan ruh kichik olam bolgan inson jismida va a`zolarida bu vaziyatni korsatar ekan, albatta katta olam bolgan koinotda u Zoti Vojib-ul Vujudning kulliy irodasiga va mutlaq qudratiga hadsiz fe`llar, hadsiz sadolar, hadsiz duolar, hadsiz ishlar hech bir jihatda Unga ogir kelmas. Bir-biriga mone bolmas. U Xoliqi Zuljalolni mashgul qilib qoymas, chalgitmas, barchasini bir onda koradi, barcha tovushlarni bir onda eshitadi. Uzoq-yaqin birdir. Istasa barchasini bittasining yordamiga yuboradi. Har narsa orqali har narsani kora oladi. Tovushlarini eshita oladi. Va har narsa orqali har narsani biladi va hokazo... Uchinchi Nuqta: Hayotning juda muhim bir mohiyati va ahamiyatli bir vazifasi bor. Faqat u bahs hayotga doir derazada va Yigirmanchi Maktubning Sakkizinchi Kalimasida batafsil berilgani uchun, unga havola qilib yolgiz shuni eslatib otamizki: Hayotda hissiyot suratida qaynagan chigal naqshlar juda kop ismlar va zotiy shuunotiga ishora qiladi. Goyat porloq bir suratda Hayyi Qayyumning zotiy shuunotiga oynadorlik qiladi. Shu sirning izohi Allohni tanimaganlarga va hali toliq tasdiqlamaganlarga qarshi zamoni bolmagani uchun, bu eshikni berkitamiz.

Ottiz Ikkinchi Deraza

Bu deraza Risolat osmonining quyoshi, balki quyoshlar quyoshi bolgan Hazrati Muhammad Alayhissalotu Vassalomning derazasidir. Shu goyat porloq va juda buyuk va ota nuroniy deraza Ottiz Birinchi Soz bolgan Me`roj Risola-

Sozlar

790

si ila On toqqizinchi Soz bolgan Nubuvvati Ahmadiya (Alayhissalotu Vassalom) Risolasida va On Toqqiz Ishoradan iborat On Toqqizinchi Maktubda qanchalik nuroniy va zohir ekani isbotlangani uchun, u ikki Sozni va u Maktubni va u Maktubning On Toqqizinchi Ishorasini bu maqomda oylab, sozni ularga havola qilib, yolgiz shuni aytamizki: Tavhidning notiq hujjati bolgan Zoti Ahmadiya Alayhissalotu Vassalom risolat va valiylik qanotlari ila, ya`ni ozidan avvalgi barcha anbiyolarning tavotur ila hamjihatliklarini va ozidan song kelgan barcha avliyolarning va asfiyolarning hamjihatlikdagi tavoturlarini ozida jamlagan bir quvvat ila butun hayotida bor quvvati ila Vahdoniyatni korsatib e`lon etgan. Va Islom Olami kabi keng, porloq, nuroniy derazani ma`rifatulloh sari ochgan. Imomi Gazzoliy, Imomi Rabboniy, Muhyiddin Arabiy, Abdulqodir Geyloniy kabi millionlab muhaqqiq asfiyolar va siddiqiynlar u derazadan boqayotirlar, boshqalarga ham korsatayotirlar. Ajabo, bunday bir derazani berkitadigan bir parda bormi? Va uni tuhmatga qoyib, bu derazadan boqmaganning aqli bormi? Qani, ozing ayt-chi!

Ottiz Uchinchi Deraza

Otgan barcha derazalar Qur`on dengizidan bir nechta qatralar ekanini angla, songra Qur`onda naqadar obi hayot hukmida bolgan tavhid nurlari bor ekanini qiyoslay olasan. Faqat barcha u derazalarning manbai va ma`dani va asli bolgan Qur`onga goyat mujmal bir suratda, goyat oddiy nazar bilan qaralsa ham, yana goyat porloq va nuroniy bolgan jome` bir derazadir. U deraza naqadar qat`iy va porloq va nuroniy ekanini Yigirma Beshinchi Soz bolgan "Mo`jizoti Qur`oniya" risolasiga va On Toqqizinchi Maktubning On Sakki-

Sozlar

791

zinchi Ishorasiga havola etamiz. Va Qur`onni bizga yuborgan Zoti Zuljalolning Rahmoniy Arshiga niyoz etib deymiz:

Sozlar

792

ESLATMA Ushbu Ottiz Uch Derazadan iborat "Ottiz Uchinchi Maktub": iymoni bolmaganni, inshoalloh, iymonga keltiradi; iymoni zaif bolganning iymonini quvvatlaydi; iymoni quvvatli, ammo taqlidiy bolganning iymonini mustahkam qiladi; iymoni mustahkam bolganning iymonini kengaytiradi; iymoni keng bolganni barcha haqiqiy kamolotning negizi va asosi bolgan ma`rifatullohda taraqqiy ettiradi, yanada nuroniy, yanada porloq manzaralarni ochadi. Mana shuning uchun "Bir deraza menga kifoya qildi, yetar" deyolmaysan. Chunki sening aqling qanoat hosil qilib hissasini olgan bolsa, qalbing ham hissasini istaydi, ruhing ham hissasini istaydi. Hatto xayol ham u nurdan hissasini istaydi. Shunga binoan, har bir derazaning alohida-alohida foydalari bor. "Me`roj Risolasi"da aslida mo`minga xitob etilgan edi, dinsiz ikkinchi darajada tinglash maqomida edi. Bu risolada esa avvalo inkor qiluvchiga xitob etiladi, tinglash maqomida mo`mindir. Bu Risolaga shuni e`tiborga olgan holda qarash kerak. Ammo, afsuski, muhim bir sababga binoan bu maktub goyat tezlik bilan yozilganidan va hatto xomaki yozilganicha qolganidan, albatta ifodalashda menga oid chalkashlik va kamchiliklar boladi. Birodarlarimdan ularga kechirimli nazar bilan qarashlarini va qollaridan kelsa isloh etishlarini va magfirat ila menga duo qilishlarini sorab qolaman...

Sozlar

793

Sozlar

794

LEMAAT

Chekirdaklar Chechaklari Risola-i Nur Shogirdlariga Kichik Bir Masnaviy Va Iymoniy Bir Devondir. Muallifi: Badiuzamon Said Nursiy Tanbeh Bu Lemaat nomli asarning boshqa devonlar kabi bir tarzda bir-ikki mavzu ila ketmaganining sababi: Eski asarlaridan Haqiqat Uruglari nomli qisqacha vajizalarni bir daraja izoh etmoq uchun, ham nasr tarzida yozilgan, hamda boshqa devonlar kabi xayollarga, mezonsiz hissiyotga kirmaganligidir. Boshdan oxirigacha mantiq ila Qur`on va iymon haqiqatlari bolib, yonida bolgan jiyani kabi ba`zi talabalariga bir ilmiy darsdir, balki bir iymoniy va Qur`oniy darsdir. Ustozimizning boshdagi ifodasida degani kabi, biz ham tushundikki: Nazmga va she`rga hech mayli va ular bilan mashgulligi ham yoqdir

Sozlar
sirining bir namunasini korsatadi.

795

Bu asar bir qancha mashguliyatlar va Dor-ul Hikmatdagi vazifa ichida yigirma kun Ramazonda, kunida ikki yoki ikki yarim soat ishlamoq surati ila manzum kabi yozilgandir. Bu qadar qisqa zamonda va manzum bir sahifa on sahifa qadar mushkul bolgani jihat ila, birdan diqqatsiz, tahsissiz bunday bayon etilgan, chop etilgandir. Bizcha Risola-i Nur hisobiga bir horiqodir. Hech bir nazmli devon bu kabi takallufsiz, nasran oqila olar korilmayotir. Inshaalloh bu asar bir zamon Risola-i Nur shogirdlariga bir navi masnaviy boladi. Ham bu asar, ozidan on sana songra chiqqan va yigirma uch sanada tamomlangan Risola-i Nurning muhim qismlariga bir gaybiy ishora navidan xush xabarli bir mundarija hukmidadir. Risola-i Nur Shogirdlaridan Sungur, Mahmad Fayzi, Xusrav

ESLATMA
qoidasi ila men ham nazm va qofiyani bilmaganimdan unga qiymat bermas edim. Sofiyani qofiyaga fido etmoq tarzida haqiqatning suratini nazmning kayfiga kora ozgartirmoq hech istamasdim. Shu qofiyasiz, nazmsiz kitobda eng oliy haqiqatlarga eng betartib bir libos kiydirdim. Birinchidan: Yanada yaxshisini bilmasdim. Yolgiz ma`noni oylar edim. Ikkinchidan: Jasadni libosga kora yonmoq ila randalagan shoirlarga tanqidimni korsatmoq istadim. Uchinchidan: Ramazonda qalb ila barobar nafsni ham haqiqatlar ila mashgul etmoq uchun bunday bolalarcha bir uslub ixtiyor etildi. Faqat ey oquvchi! Men xato etdim, e`tirof etaman. Aslo sen xato etma! Yirtiq

Sozlar
uslubga boqib u oliy haqiqatlarga qarshi diqqatsizlik ila hurmatsizlik etma!..

796

IFODA-I MAROM
Ey oquvchi! Oldindan buni e`tirof etamanki: nazm va yozish san`atida iste`dodimdan juda shikoyatchiman. Hatto hozir ismimni ham togri yozolmayman. Nazm, vazn esa; umrimda bir band qilolmagan edim. Birdan zehnimga nazmga qat`iyatli bir orzu keldi. Sahobalarning gazotlariga doir kurdcha Qovli navala sisabin nomli bir doston bor edi. Uning ilohiy tarzidagi tabiiy nazmiga ruhim rohatlanar edi. Men ham ozimga maxsus uning nazm tarzini ixtiyor etdim. Nazmga oxshash bir nasr yozdim. Faqat vazn uchun qat`iyan takalluf qilmadim. Istagan odam nazmni xotirga keltirmasdan zahmatsiz, nasran oqiy olar. Ham nasran bolib qarash kerak, toki ma`no anglashilsin. Har qit`ada ma`no bogliqligi bordir. Qofiyada toxtanilmasin. Qalpoq popuksiz bolar, vazn ham qofiyasiz bolar, nazm ham qoidasiz bolar. Uylashimcha lafz va nazm san`atcha jozibador bolsa, nazarni ozi ila mashgul etar. Nazarni ma`nodan ogirmaslik uchun parishon bolishi yanada yaxshidir. Shu asarimda ustozim Qur`ondir. Kitobim hayotdir. Muxotobim yana menman. Sen esa, ey oquvchi, tinglovchisan. Tinglovchining tanqidga haqqi

Sozlar

797

yoqdir; yoqtirganini olar, yoqtirmaganiga tegilmas. Shu asarim bu muborak Ramazonning fayzi(*) bolganidan, umid etamanki inshaalloh din qardoshimning qalbiga ta`sir etar-da lisoni menga bir magfirat duosi baxsh etar yoki bir Fotiha oqir.

EDDAI
(**)

Yiqilmish bir mozorimki, yigilmishtir ichida

Saiddan yetmish toqqiz amvot(***) ba-asam alamlarga. Saksoninchi bolmishtir mozorga bir mozor tosh. Barobar yiglaydi(****) xusroni Islomga. Mozor toshim ila pur-amvot ingragan u mozorim ila Ravonman soha-i uqbo-i fardomga. Yaqiynim borki: Istiqbol samovoti, zamini Osiyo Birlikda bolar taslim, yedi bayzo-i Islomga. Zero yamini yumni iymondir Berar amnu amon ila enamga...

(*)

Hatto tarixi chiqmish. Ya`ni: "Ramazonning ikki hilolidan tugilgan bir adab yulduzidir." (Bir ming uch yuz ottiz yetti bolar.) (**) Bu qit`a uning imzosidir. (***) Har yili ikki marta jism yangilangani uchun ikki Said olmish demakdir. Ham bu sana Said yetmish toqqiz sanasidadir. Har bir sanada bir Said olmish demakdirki, bu tarixga qadar Said yashayajak. (****) Yigirma sana songraki bu hozirgi holni hissi qalb-al vuqu` ila his etmish.

Sozlar

798

"Tavhidning Ikki Burhoni Muazzami" Shu koinot tamomi ila bir burhoni muazzamdir. Lisoni gayb shahodat ila musabbihdir, muvahhiddir. Ha tavhidi Rahmon ila, buyuk bir ovoz ila zokirdirki:

Sozlar

799
La Ilaha Illa Hu...

Butun zarrot hujayroti, butun arkon-u a`zosi bittadan lisoni zokirdir; u buyuk ovoz ila barobar derki: La Ilaha Illa Hu... U tillarda turlanmoq bor, u ovozlarda marotib bor. Faqat bir nuqtada toplar, uning zikri, uning ovoziki: La Ilaha Illa Hu... Bu bir insoni akbardir, buyuk ovoz ila etar zikrni; butun ajzosi, zarroti kichkina ovozlari ila, u baland ovoz ila barobar derki: La Ilaha Illa Hu... Shu olam xalqa-i zikri ichida oqiydi ashrni, shu Qur`on mashriqi nurni. Butun ziruh etar fikrniki: La Ilaha Illa Hu... Bu Furqoni Jalilushshon u tavhidga notiq burhon, butun oyot sodiq lison. Shuoot-i barika-i iymon. Barobar derki: La Ilaha Illa Hu... Quloqni gar yopishtirsang shu Furqonning kokragiga, chuqurlikning chuquridan yaqqol eshitasan, samoviy bir sado derki: La Ilaha Illa Hu... U ovozdir goyatda ulviy, nihoyat daraja jiddiy, haqiqiy goyat samimiy, ham nihoyat munis va mukni` va burhon ila mujahhazdir. Mukarrar derki: La Ilaha Illa Hu... Shu burhoni munavvarda, olti jihati shaffofki, ustida munaqqashdir gullamish sikka-i i`joz. Ichida porlagan nuri hidoyat derki: La Ilaha Illa Hu...

Sozlar

800

Ha, ostida toqilmish nozik mantiq va burhon, ongida aqliy istintoq; murafraf har taraf, zehnlar "Sadaqta" derki: La Ilaha Illa Hu... Yamin bolgan shimolida etar vijdonni istishhod. Oldida husni xayrdir, hadafida saodatdir. Uning kalitidir har damki: La Ilaha Illa Hu... U yuzlangan qarshi taraf, unga dastak samoviydirki, vahyi mahzi Rabboniy. Bu shish jihat ziyodordir; burjlarida tajalliydorki: La Ilaha Illa Hu... Ha ogri vasvasasi, ba vahimi shubha-i tariq, ne haddi borki u dinsiz, kira olsin bu porloq qasrga. Ham shariqki, sur suralar shahiq, har kalima bir malaki notiqki: La Ilaha Illa Hu... U Qur`oni Azimushshon qanday bir bahri tavhiddir. Birgina qatra, misol uchun birgina Sura-i Ixlos.. faqat qisqa birgina ramzi nihoyatsiz ramzlaridandir. Butun anvo-i shirkni rad etar, hamda etti anvo-i tavhidni etar isbot; uchi manfiy, uchi musbat shu olti jumlada birdan: Birinchi jumla: tayinda taayyun bor. Ey La Huva Illa Hu... Shu tavhidi shuhudga bir ishoradir. Haqiqatbin nazar tavhidga botgan bolsa, derki: La Mashhuda Illa Hu Ikkinchi jumla: haq lisoni derki: La Ma`buda Illa Hu... dirki, tavhidi uluhiyatga tasrihdir. Haqiqat, qarinasiz ishoradir. Demak itloq ila tayindir. U

Sozlar
Uchinchi jumla:

801
dir. Ikki javhari tavhidga chiganoqdir.

Birinchi duri: Tavhidi Rububiyat. Ha, nizomi kavn lisoni derki: La Xoliqa Illa Hu... Ikkinchi duri: Tavhidi Qayyumiyat. Ha, boshdan oxir koinotda vujud va ham baqoda, muassirga ehtiyoj lisoni derki: La Qayyuma Illa Hu... Tortinchi: etar, kufrni kesar shubhasiz. Ya`ni tagayyur, yo tanosil, yo tajazzi etgan albat; na Xoliqdir, na Qayyumdir, na Iloh... Valad fikri, tavallud kufrini rad etar, birdan kesar otar. Shu shirkdir. Bir tavhidi jaloliy yashirindir, anvo-i shirkni rad

dandirki, bolmishtir bashar aksarisi gumroh... Ki Iso (A.S.) yo Uzayrning, yo malaklar, yo aqllarning tavallud shirki maydon oladi navi basharda goh-goh... Beshinchisi: Bir tavhidi sarmadiy ishorasi shundaydir: Vojib,

qadim, azaliy bolmasa, bolmas Iloh... Ya`ni: Yo muddatan hodis bolsa, yo moddatan tavallud, yo bir asldan ayrilgan bolsa, albatta bolmas shu koinotga panoh... Sababparastlik, yulduzparastlik, sanamparastlik, tabiatparastlik shirkning bittadan navidir; zalolatda bittadan chox... Oltinchi: sheriki, na sifatida oxshashi tavhidi jome`dir. Na zotida noziri, na ishlarida lafziga nazargoh...

Sozlar

802

Shu olti jumla ma`nan bir-biriga natija, ham bir-birining burhoni, musalsaldir burhonlar, murattabdir natijalar shu surada qarorgoh... Demak shu Sura-i Ixlosda oz miqdori qomatida musalsal, ham murattab ottiz sura joylashgan; bu bularga sahargoh...

*** Sabab Yolgiz Zohiriydir Izzati azamat istarki; tabiatdagi sabablar pardadori dasti qudrat bolsin aqlning nazarida. Tavhid va jalol istarki: tabiatdagi sabablar domonkashi ta`siri haqiqiy bolsin qudrat asarida.
(*)

*** Vujud Olami Jismoniy Ila Cheklangan Emas Vujudning hisobga kelmas muxtalif navlari oid bolmas, sigishmas shu shahodat olamida. ustida. Olami jismoniy bir tantanali parda kabi shu`la fashon gaybiy olamlar *** Qalami Qudratda Ittihod Tavhidni E`lon Etar ijodini. Asari itqoni san`at fitratning har burchagida shaksiz rad etar sabablarning

Naqshi kilki ayni qudrat; xilqatning har nuqtasida albatta rad etar vositalar vujudini. ***
(*)

Haqiqiy ta`sirdan qolini cheksin, ijodga qoshilmasin demakdir.

Sozlar
Bir Narsa Har Narsasiz Bolmas

803

Koinotda sarbasar siri tasonud mustatir, ham muntashir. Ham taraflarda tajovub, ham taovun korsatar Ki yolgiz bir qudrati olam-shumuldir qildirar, zarrani har nisbati ila xalq etib yerlashtirar. Kitobi olamning har satiri ila har harfi hay; ehtiyoj chorlar, tanishtirar. Har qayerdan kelsa-kelsin nido-i hojatga labbayk-zandir, siri tavhid nomiga atrofni korishtirar. Zihayot har harfi har bir jumlaga mutavajjih bittadan yuzni, hamda nozir bittadan kozni boqtirar. *** Quyoshning harakati joziba uchundir, joziba manzumaning tartibi uchundir Quyosh bir mevadordir, silkinar to tushmasin munjazib sayyor bolgan mevalari. Gar sukuti ila sukunat aylasa, jazba qochar, yiglar fazoda muntazam majzublari. *** Kichik Narsalar Katta Narsalar Ila Boglangandir Pashshaning kozini xalq aylagandir mutlaqo, Quyoshni ham kahkashni xalq aylamish. Burganing me`dasini tanzim etgandir mutlaqo, manzuma-i shamsiyani nazm aylamish. Kozda ru`yat, me`dada ham ehtiyojni darj etgandir mutlaqo, samo koziga ziyo surmasi surmish, zamin yuzida taom dasturxoni yoymish. *** Koinotning Nazmida Buyuk Bir I`joz Bor

Sozlar

804

Koinotning kor-ki ta`lifida bir i`joz bor. Gar butun tabiiy sabablar bilfarzi mahol Bolsa har biri muqtadir bir foili muxtor. U i`jozga qarshi nihoyat ojizlik ila bil-imtisol Qilib sajdaki

*** Qudratga Nisbat Har Narsa Tengdir

Bir qudrati zotiyadir, ham azaliy; ojizlik mudohala etolmas. Unda marotib bolmasdan, monelar tadoxul etolmas. Istarsa kull, istasa juz nisbat tafovut aylamas. Chunki har narsa bogliqdir har narsa ila. Har narsani qilolmagan bir narsani ham qilolmas. *** Koinotni Qolida Tutolmagan Zarrani Xalq Etolmas Tasbeh kabi nazm aylayib kotarajak; arzimizni, quyoshlarni, yulduzlarni, hisobga kelmas Shu fazoning boshiga, ham koksiga toqajak shunday quvvatli qolga bir kimsa sohib bolmasa Dunyoda hech bir narsada da`vo-i xalq etib, iddio-i ijod etolmas. *** Ihyo-i Nav Ihyo-i Fard Kabidir

Sozlar

805

Mavt-olud bir navm ila qishda uxlagan bir chivin, qanday uning ihyosi qudratga ogir kelmas. Shu dunyoning mavti ham, ihyosi ham shundaydir. Butun ziruh ihyosi unda ortiq nozlanmas. *** Tabiat Bir San`ati Ilohiyadir Emas tobe tabiat, balki matbaa. Emas naqqosh, u balki bir naqshdir. Emas foil, u qobildir. Emas masdar, u misdardir. Emas nozim, u nizomdir. Emas qudrat, u qonundir. Irodiy bir shariatdir, emas xorij haqiqatdir. *** Vijdon Jazbasi Ila Allohni Tanir Vijdonda qoyilgandir bir injizob va jazba. Bir jozibning jazbi ila doim bolar injizob. Jazbga tushar zishuur gar Zuljamol korinsa. Etsa tajalliy doim purshasha`a behijob. Bir Vojib-ul Vujudga, Sohibi Jalol va Jamol; shu fitrati zishuur qat`iy shahodatmaob. Bir shohidi u jazba, ham boshqasi injizob. *** Fitratning Shahodati Togridir Fitratda yolgon yoqdir; ne dediysa togridir. Chekirdakning lisoni, Mayli numuv der: "Men sunbullanib mevador..." Togri chiqar bayoni. Yumurtaning ichida chuqur chuqur soylar hayotning mayaloni

Sozlar
Ki: "Men joja bolaman izni Ilohiy bolsa." Sodiq bolar lisoni.

806

Bir hovuch suv bir temir top oqi ichida agar niyat etsa injimod. Sovuqlikning zamoni Ichidagi kengayish mayli der: "Kengay, menga lozim ortiq yer". Bir amri beamoniy... Metin temir urinar, uni yolgon chiqarmas. Balki unda togrilik, hamda sidqi jononiy U temirni parchalar. Shu mayalonlar butun bittadan amri taqviniy, bittadan hukmi Yazdoniy, Bittadan fitriy shariat, bittadan jilva-i iroda. Iroda-i Ilohiy, iroda-i akvoniy Amrlari shulardir: Bir-bir bir-bir mayalon, bir-bir bir-bir imtisol, avomiri Rabboniy. joni. Vijdondagi tajalliy aynan bunday jilvadir; ki injizob va jazba ikki musaffo

Ikki porloq shishadir, aks etar ichida Jamoli Layozaliy, hamda nuri iymoniy. *** Nubuvvat Basharda Zaruriyadir Chumolini amirsiz, arilarni yo`subsiz qoldirmagan qudrati azaliya albatta Basharni ham qoldirmas shariatsiz, nabiysiz. Siri nizomi olam bunday istar albatta. *** Malaklarda Me`roj Insonlarda Shaqqi Qamar Kabidir Bir me`roji karomat ila malaklar, kordilar alhaqki musallam bir nubuvvatda muazzam bir valoyat bor. U porloq zot buroqqa minmishda chaqmoq bolmish. Qamarvoriy saro-

Sozlar
sar olami nurni ham kormishtir.

807

Shu shahodat olamida muntashir insonlarga hissiy buyuk bir mo`jiza qandayki dir. Bu me`rojdir olami arvohdagi sokinlarga eng buyuk bir mo`jizaki, dir. *** Kalima-i Shahodatning Burhoni Ichidadir Kalima-i shahodat bordir ikki kalomi. Bir-biriga shohiddir, ham dalil va burhondir. Birinchisi soniyga bir burhoni limmiydir. Ikkinchisi avvalo bir burhoni inniydir. *** Hayot Bir Tur Tajalliyi Vahdatdir Hayot bir nuri vahdatdir. Shu kasratda etar tavhid tajalliy. Ha, bir jilva-i vahdat etar kasratlarni tavhid va yakto. Hayot bir narsani har narsaga etar sohib. Hayotsiz narsa unga nisbat adamdir jumla ashyo. *** Ruh Vujudi Xorijiy Kiydirilmish Bir Qonundir Ruh bir nuroniy qonundir, vujudi xorijiy kiymish bir nomusdir; shuurni boshiga toqmish. Bu mavjud ruh shu maqul qonunga bolmish ikki qardosh, ikki yoldosh.

Sozlar

808

Sobit va ham doim fitriy qonunlar kabi ruh-da -ham olami amr, ham iroda vasfidan kelar. Qudrat vujudi hissiy kiydirar, shuurni boshiga toqar, bir latif sayyolani u javharga sadaf etar. Agar navlardagi qonunlarga qudrati Xoliq vujudi xorijiy kiydirirsa, har biri bir ruh bolar. Gar vujudni ruh chiqarsa, boshidan shuurni tushirsa, yana loyamut qonun bolar. *** Hayotsiz Vujud Adam Kabidir Ziyo ila hayotning har biri mavjudotning bittadan kashshofidir. Boq nuri hayot bolmasa, Vujud adam-oluddir; balki adam kabidir. Ha garib, yetimdir; hayotsiz gar Qamarsa... *** Hayot Sababi ila Chumoli Sayyoradan Katta Bolar Gar mezon-ul vujud ila chumolini tortarsang, undan chiqqan koinot sayyoramizga sigishmas. Mencha sayyora hayvondir, boshqalarning oylashicha mayyit bolgan sayyorani gar keltirib qoysang Chumolining qarshisiga, u zishuur boshining yarmi ham bololmas. *** Nasroniyat Islomiyatga Taslim Boladi Nasroniyat yo intifo, yo istifo topajak. Islomga qarshi taslim bolib tarki siloh etajak. Mukarraran yirtildi, protestanlikka to keldi, protestanlikda kormadi unga

Sozlar
saloh berajak.

809

Parda yana yirtildi, mutlaq zalolatga tushdi. Bir qismi lekin, biroz yaqinlashdi tavhidga; unda saodat korajak. Hozirlanar hozirdan(*)yirtilishni boshlaydi. Sonmazsa poklik topib, Islomga mol bolajak. Bu bir siri azimdir, unga ramzu ishora; Faxri Rasul demishtir: "Iso Shar`im ila amal etib, ummatimdan bolajak". *** Tobe Nazar Maholni Mumkin Korar Mashhurdirki: Idning hiloliga boqardi jamoati kasira. Hechkim hech narsa kormadi. Katta yoshli bir keksa qasam ichdiki: "Kordim". Holbuki korgani kiprigining qavs shakliga kirmish oq bir qili edi. U qil boldi uning hiloli. U qavs shakliga kirgan qil qayerda? Hilol bolmish Qamar qayerda? Gar anglading shu ramzni: Zarrotdagi harakat; kiprigi aqling bolmish bittadan qili zulmatdor.. kor etmish moddiy kozni. Tashkili jumla anvo foilini korolmas, tushar boshiga zalol. U harakat qayerda? Nazzami kavn qayerda? Uni unga vahm etmoq mahol andar mahol!.. *** Qur`on Oyna Istar, Vakil Istamas Ummatdagi kopchilik, ham avomning umumi; burhondan ziyoda manbadagi qudsiyat shavqi itoat berar, chorlar imtisolga.

(*)

Bu dahshatli Jahon Urushi natijasidagi vaziyatga ishora etar. Balki Ikkinchi Jahon Urushidan toliq xabar berar.

Sozlar

810

Shariat yuzdan toqsoni; musallamoti shar`iy, zaruriyati diniy bittadan olmos ustundir. Ijtihodiy, ixtilofiy, far`iy bolgan masoil; yuzdan faqat on bolar. Toqson olmos ustuni, on oltinning sohibi Xaltasiga qoyolmas, unga tobe qilolmas. Olmoslarning ma`dani: Qur`on va ham Hadisdir. Uning moli.. u yerdan, har zamon istalishi kerak. Kitoblar, ijtihodlar Qur`onning oynasi, yoxud durbin bolishi kerak. Soya, vakil istamas u Shamsi Mo`jizbayon. *** Mubtil Botilni Haq Nazari Ila Olar Insondagi fitrati mukarram bolganidan, qasddan haqni qidirar. Ba`zan kelar qoliga, botilni haq deb oylar, qoynida saqlaydi. Haqiqatni qozarkan ixtiyori bolmasdan zalol tushar boshiga; haqiqatdir deb oylar, miyasiga otqazar. *** Qudratning Oynalari Kopdir Qudrati Zuljalolning juda kopdir oynalari. Har biri boshqasidan yanada ashaf va altaf derazalar ochadi bir olami misolga. Suvdan havoga qadar, havodan to efirga, efirdan to misolga, misoldan to arvohga, arvohdan to zamonga, zamondan to xayolga, Xayoldan fikrga qadar muxtalif oynalar, doimo tamsil etar shuunoti sayyola. Quloging ila nazar et oyna-i havoga: Kalima-i vohida bolar million kalimot! Ajib istinsoh etar u qudratning qalami.. shu siri tanosulot... ***

Sozlar

811

Tamassulning Qismlari Farqlidir Oynada tamassul bolinar tort suratga: Yo yolgiz huviyat; yo barobar xosiyat; yo huviyat ham shu`la-i mohiyat; yo mohiyat, huviyat. Agar misol istarsang, mana inson va ham shams, malak va ham kalima. Nursizning timsollari oynada bolar bittadan harakatlanuvchi mayyit. Bir ruhi nuroniyning, oz oynalarida timsollari boladi bittadan hayyi murtabit; ayni bolmasa agar, boshqasi ham bolmasdan Bittadan nuri munbasit. Gar shams hayvon bolsaydi; bolar harorati hayoti, ziyo uning shuuri.. shu kayfiyatlarga sohibdir oynada timsoli. Xullas budir shu asrorning kaliti: Jabroil ham Sidrada, ham surati Dihyada majlisi Nabaviyda, Ham kim bilar qancha yerda!.. Azroilning bir onda Alloh bilar qancha yerda, ruhlarni qabz etmoqda. Paygambarning bir onda, Ham kashfi avliyoda, ham sodiq tushlarda ummatiga korinar, ham hashrda umum ila shafoat ila korishar. Valiylarning abdali, kop yerlarda bir onda zuhur etar, korinar. *** Mustaid Mujtahid Bolishi Mumkin; Musharri` Bololmas Ijtihodning shartiga sohib bolgan har mustaid, etadi nafsi uchun, nass bolmaganda ijtihod. Unga lozim, boshqaga ilzom etolmas. Ummatni da`vat ila tashri` etolmas. Fahmi shariatdan bolar; lekin shariat bololmas. Mujtahid bolishi mumkin, faqat musharri` bololmas. Ijmo` ila jumhurdir, sikka-i shar`iy korar. Bir fikrga da`vat etmoq; zanni qabuli jumhur sharti avval boladi. mas... Bolmasa da`vat bid`atdir, rad etilar. Ogziga tiqilar, unda ortiq chiqol-

Sozlar
*** Nuri Aql Qalbdan Kelar

812

Zulmatli munavvarlar bu sozni bilishlari kerak: Ziyo-i qalbsiz bolmas nuri fikr munavvar. U nur ila bu ziyo qoshilmasa zulmatdir, zulm va jahlni sochar. Nurning libosini kiymish bir zulmati muzavvar. Kozida bir nahor bor, lekin abyoz va muzlim. Ichida bir savad borki, bir layli munavvar. U ichida bolmasa, u shahm-pora koz bolmas; sen ham bir narsa korolmas. Basiratsiz basar ham qiymati bolmas. Gar munavvar fikrda suvaydo-i qalb bolmasa, xalita-i dimogi ilm va basirat bolmas. Qalbsiz aql bololmas. *** Miyada Martaba-i Ilm Muxtalifdir, Multabis Miyada marotib bor; bir-biri ila multabis, ahkomlari muxtalif. Avval taxayyul bolar, songra tasavvur kelar, Songra kelar taaqqul, songra tasdiq etadi, songra iz`on boladi, songra kelar iltizom, songra e`tiqod kelar. E`tiqoding boshqadir, iltizoming boshqadir. Har biridan chiqar bir holat: Salobat e`tiqoddan, Taassub iltizomdan, imtisol iz`ondan, tasdiqdan iltizom, taaqqulda betaraf, bebahra tasavvurda. Taxayyulda safsata hosil bolar, qoshishga agar bolmas muqtadir. Botil narsalarni gozal tasvir etmoq, har damda sof bolgan zehnlarni yaralashdir, ham ozdirish. *** Hazm Bolmagan Ilm Talqin Etilmasligi Kerak

Sozlar

813

Haqiqiy murshidi olim qoy bolar, qush bolmas. Hasbiy berar ilmini. Qoy berar qozisiga hazm bolmish musaffo sutini. Qush beradi bolasiga luab-olud qaytini. *** Taxrib Osondir, Zaif Taxribchi Bolar Vujudi jumla-ajzo sharti vujudi kulldir. Adam esa boladi bir juzning adami ila; taxrib oson boladi. Bundandirki: Ojiz odam, sababi zuhuri iqtidor musbatga hech yaqinlashmas. Manfiycha mutaharrik doim taxribkor bolar. *** Quvvat Haqqa Xizmatkor Bolishi Kerak Hikmatdagi dasturlar, hukumatda nomuslar, haqda bolgan qonunlar quvvatdagi qoidalar bir-biri ila bolmasa mustanid va mustamid: Jumhuri nasda bolmas, na musmir va muassir. Shariatda shiorlar; qolar muhmal, muattal. Insonlar qonunlarida bolmas mustanid va mu`tamid. *** Ba`zan Zid Ziddini Tazammun Etar Zamon bolar zid ziddini saqlarmish. Lisoni siyosatda lafz ma`noning ziddidir. Adolat kulohini(*) Zulm boshiga otqazmish. Hamiyat libosini xiyonat arzon kiymish. Jihod va ham gazotga isyon ismi toqilmish. Asorati hayvoniy, istibdodi shaytoniy; hurriyat nom berilmish. Zidlarda oxshash bolmish, suratlarda tabaddul, ismlarda taqobul, maqomlarda bajoyishi makoniy. ***
(*)

Bu zamonni aynan korgandek bahs etar.

Sozlar
Manfaatni Asos Tutgan Siyosat Jonivordir

814

Manfaat ustida charxi qurilmish bolgan siyosati hozira; muftarisdir, jonivor. Och bolgan jonivorga qarshi muhabbat korsatsang; marhamatini emas, ishtahasini ochar. Songra qaytar, kelar; tirnogining, ham tishining kirosini sendan istar. *** Quvva-i Insoniya Taxdid Etilmaganidan Jinoyati Buyuk Bolar Hayvonning xilofiga insondagi quvvalar fitriy taxdid bolmamish. Unda chiqqan xayru sharr, la-yatanohiy ketar. Unda bolgan xudgamlik, bundan chiqqan xudbinlik, gurur, inod birlashsa; shunday gunoh boladi(**)ki bashar hozirga qadar unga ism topmamish. Jahannamning lozimligiga dalil bolgani kabi, jazosi ham yolgiz Jahannam bolishi mumkin. Ham masalan: Bir odam birgina yolgon sozini togri korsatmoq uchun Islomning falokatini qalban orzu etar. Shu zamon ham korsatdi: Jahannam keraksiz bolmas, Jannat arzon emasdir. *** Ba`zan Xayr Sharrga Vosita Bolar Havasdagi maziyat haqiqatdan sababdir tavozu`, mahviyatga. Bolmish afsuski sabab tahakkumga, Takabburga ham illat. Faqirlardagi ajzi, omilardagi faqri haqiqatdan sababdir ehson va marhamatga. Lekin afsuski natija bolmishtir hozir, zillat va asoratga. Bir narsada hosil bolgan mahosin va sharaf esa;
(**)

Bunda ham gaybiy bir ishora bor.

Sozlar

815

Havas va raislarga u narsa peshkash etilar. U narsadan nash`at etgan yomonlik va sharr esa; fardlar va ham avomga Taqsim, tavzi` etilar. Ashirati golibda hosil bolgan sharaf esa: "Hasan Oga, ofarin!" Hosil bolgan sharr esa, Fardlarga bolar nafrin. Basharda sharri hazin!.. *** Goya-i Xayol Bolmasa Anoniyat Quvvatlashar Bir goya-i xayol bolmasa, yoxud nisyon korilsa, yo unutilsa; albatta zehnlar analarga ogirilarlar, Atrofida kezarlar. ana quvvatlashadi, ba`zan gazablanadi. Yorilmas, to "nahnu" bolsin. Anasini sevganlar boshqalarni sevmaslar. *** Qozgolonlarning sababi; Mavti Zakot, Hayoti Ribodan Chiqmish Butun qozgolonlar, butun harju fasodlar; ham asl, ham ma`dani.. razilliklar va yomonliklar, butun buzgunchi axloqlar, Igvogar va manbai ikki kalimadir tek.. yoxud ikki kalomdir. Birinchisi shudirki: "Men toq bolsam, boshqalar Ochlikdan olsa menga nima!.." Ikkinchisi: "Rohatim uchun zahmat chek; sen ishla, men yeyman. Mendan yemoq, sendan ishlamoq!" Birinchi kalimada bolgan oldiruvchi zaharni, ham ildizini kesadigan, shifobaxsh davo boladigan yagona davosi bordir. U ham zakoti shar`iyki, bir rukni Islomdir. Ikkinchi kalimada, zaqqumdaraxt joylashgan. Uning tomirini kesadigan riboning haromligidir. Bashar saloh istarsa, xayotini sevarsa; zakotni joriy qilishi, riboni yoqotishi kerak.

Sozlar
*** Bashar Hayotini Istasa, Riboning Har Turini Yoq Qilishi Kerak

816

Tabaqa-i havasdan tabaqa-i avomga siyla-i rahm uzilmishtir. Pastdan otilmoqda Qozgolon ovozlari, intiqom baqiriqlari, kinu hasad ingrashlari... Yuqoridan tushadi Zulm va tahqir otashi, takabburning ezishi, tahakkumning zarbasi... Pastdan chiqishi kerak Muhabbat va itoat, hurmat va ham boyin suymoq. Faqat marhamat va ehson yuqoridan tushishi kerak, Ham shafqat va tarbiya... Bashar buni istarsa zakotni mahkam tutib, riboni haydashi kerak. Qur`onning adolati olam eshigida turib riboga der: "Mumkin emas! Haqqing yoqdir, qayt orqaga!" Tinglamadi bu amrni, bashar yedi bir tarsak.(*) Mudhishini yemasdan bu amrni tinglashi kerak. *** Bashar Asirlikni Parchalagani Kabi Xizmatkorlikni Ham Parchalaydi Bir tushda demishtim: Davlatlar, millatlarning yengil urushi; bashar tabaqalarining shiddatli bolgan urushiga yer bermayotir. Zero bashar davrlarda asirlik istamadi, qoni ila parchaladi. Hozir xizmatkorlik bolmishtir; uning yukini tortar, uni ham parchalaydi. Basharning boshi keksa; besh davri bor. Vahshat va badaviyat, mamlukiyat, asorat, hozir ham xizmatkorlikdir, boshlamishtir otmoqda. ***
(*)

Quvvatli gaybiy bir ishoradir. Darhaqiqat bashar tinglamadi, Ikkinchi Jahon Urushi ila bu dahshatli tarsakini ham yedi.

Sozlar
Gayri Mashru` Tariq Ziddi Maqsudga Ketar bir dasturi azimdir: "Gayri mashru` tariq ila bir maqsadga ketgan zot, kopincha maqsudining ziddi ila korar mujazot".

817

Ovrupa muhabbati gayri mashru` muhabbat, ham taqlid va ham ulfat. Oqibati mukofot: Mahbubning gaddorona adovati, jinoyot... Fosiqi mahrum topmas na lazzat va na najot. *** Jabriya Va Mo`tazilada Bittadan Dona-i Haqiqat Topilar Ey tolibi haqiqat! Moziy, ham musibat; istiqbol va ma`siyat boshqa korar shariat. Moziyga, musibatlarga nazar bolar qadarga. Soz bolar Jabriyaga. Istiqbol va gunohlar nazar bolar taklifga, soz bolar Mo`tazilaga. Mo`tazila ila Jabriya Shu yerda yarasharlar. Shu botil mazhablarda bittadan dona-i haqiqat mavjud joylashgandir; maxsus joyi bordir; botil bolgan ta`mimdir. ***

Ojizlik Va Shikoyat Bechoralarning Ishidir Gar istarsang hayotni, choralari topilgan narsada ojizlikka yopishma. Gar istarsang rohatni, choralari bolmagan narsada shikoyatni boshlama. *** Ba`zan Kichik Bir Narsa Katta Bir Ish Qilar Shunday sharoit bolar, taxtida oz bir harakat sohibini chiqaradi to a`loyi illiyin...

Sozlar

818

Shunday hollar bolarki; kichik bir harakat, qilganini tushiradi to asfali sofiliyn... *** Ba`zilarga Bir On Bir Sanadir Fitratlarning bir qismi birdaniga porlaydi. Bir qismi tadrijiydir, osta-osta turadi. Tabiati insoniy ikkisiga ham oxshaydi. Sharoitga qarar; unga kora almashar. Ba`zan tadrijiy ketar. Ba`zan ham bolar porox kabi zulmoniy, birdaniga yonar. Ba`zan Nuroniy bir nor bolar. Ba`zan bolar bir nazar komirni olmos etar.

bolar bir tegish toshni iksir etar. Bir nazari paygambar, birdaniga ozgartirar; bir badaviyi johil, bir orifi munavvar. Agar mezon istarsang: Islomdan avval Umar, Islomdan songra Umar... Bir-biri ila qiyosiy: Bir chekirdak, bir shajar... Daf`atan berdi samar, u nazari Ahmadiy, u himmati Paygambar... Jazirat-ul Arabda, komir bolmish fitratlarni ozgartirdi olmoslarga... Birdaniga sarosar... Porox kabi axloqni porlattirdi, boldilar bittadan nuri munavvar. *** Yolgon Bir Lafzi Kofirdir Bir dona sidq yoqar millionlab yolgonni. Bir dona-i haqiqat yiqar qasri xayolni. Sidq buyuk asosdir, bir javhari ziyoliy. Yerni berar sukutga, agar chiqsa zararli... Yolgonga yer hech yoqdir, garchi bolsa foydali. Har sozing togri bolsin, har hukming haq bolishi kerak. kerak. Lakin haqqing bololmas, har togrini soz etmoq. Buni yaxshi bilishing

Sozlar
Huz ma safa da`ma kadar ozingga dastur etishing kerak.

819

Gozal kor, ham gozal boq. To gozal fikrlagin. Gozal bil, ham gozal oyla. To laziz hayotni topgin. Hayot ichida hayotdir, husni zonda umidi. Sui zon ila ya`sdir: Saodat muxorribi, hamda hayotning qotili. *** Bir Majlisi Misoliyda Shariat ila zamonaviy madaniyat, daho-i fanniy ila hidoyati shar`iy muvozanalari (Birinchi Jahon Urushining) Sulh boshida, bir Juma kechasida bir tushi sodiqada, misoliy olamida, bir majlisi azimda, mendan soradilar: "Maglubiyat songida Islomning olamida ne hol paydo bolajak?" Asri hozir vakili sifati ila aytdim; ular ham tingladilar: Eski zamondan beri istiqloli Islomning baqosi, ham Kalimatullohning i`losi uchun, farzi kifoya-i jihodi; u lozima-i diyonat Boyniga olish ila, ozini yakvujudi vahdoniy, Islomning olamiga fidoga vazifador, xalifalikka bayroqdor kormish bolgan bu davlat, Shu millati Islomning falokati moziysi, keltirajak da albat Islomning olamiga saodat va hurriyat. Bolar otgan musibat, Istiqbolda qoplanajak. Uchni bergan, uch yuzni qozongan, etmaydi albatta hech hasorat. Holini istiqbolga tabdil etar, zihimmat... Zero ki shu musibat; hayotimiz asosi bolgan shafqat, uxuvvat, tasonudi Islomni horiquloda etdi, inkishofi uxuvvat Tersi-i ihtizozi. Taxribi madaniyat, daniyati hozira surati almashajak, tizimi buzilajak; zuhur etajak u vaqt, Islomiy madaniyat. Musulmonlar istaklari ila albat avval kirajak. Muvozana istarsang: Shariat madaniyatini, hozirgi madaniyat Asoslarga diqqat et, asarlarga nazar et. Hozirgi madaniyat asoslari

Sozlar
manfiydir. Manfiy bolgan besh asos unga poydevor, ham qiymat. Ular ila charx qurilar. Xullas nuqta-i istinod: Haqqa badal quvvatdir. Quvvat esa, ishidir tajovuz va taarruz; bundan chiqar xiyonat.

820

Hadafi qasdi, fazilat badaliga qiymatsiz bir manfaatdir. Manfaatning ishidir adovat va xusumat; bundan chiqar jinoyat. Hayotdagi qonuni taovun badaliga bir dasturi kurashdir. Kurashning ishi budir: Tanozu` va tadofu`; bundan chiqar safolat.. Qavmlar orasida robita-i asosi: Boshqaning zarariga muntabih irqchilik. Boshqalarni yutmoq ila ozuqlanar, olar quvvat. Milliyati manfiya, irqchilik, millatchilik; ishi bolar doimo bunday mudhish tasodum, bunday fojiali talotum, bundan chiqar halokat. Beshinchisi shudirki: Jozibador xizmati: Havo, havasni jasoratlantirmoq, osonlashtirmoq; havasotni, orzularni ham qondirmoq; bundan chiqar safohat. U havo, ham havas, ishi budir doimo: Insonni mamsuh etar, siyratni almashtirar. Ma`naviy mash etadi, ozgarar insoniyat. Shu madaniylardan kopining, agar ichini tashqariga aylantirsang, korarsan: Boshda maymun ila tulki, ilon ila ayiq, tongiz. Siyrati bolar surat. Kelar xayoli qarshiga, postlari ila soqollari. Xullas shu bilan korinar maydondagi asarlari. Zamindagi mezonlar mezonidir shariat... Shariatdagi rahmat, samo-i Qur`ondandir. Madaniyati Qur`on asoslari musbatdir. Besh musbat asos ustida aylanar charxi saodat. Nuqta-i istinodi; quvvatga badal haqdir. Haqning doim ishidir adolat va muvozanat. Bundan chiqar salomat, zoil bolar shaqovat. Hadafida manfaat orniga fazilatdir. Fazilatning ishidir muhabbat va tajozub. Bundan chiqar saodat, zoil bolar adovat. Hayotdagi dasturi, urush qatl orniga, dasturi taovundir. U dasturning ishidir ittihod va tasonud; hayotlanar jamoat.

Sozlar

821

Surati xizmatida, havo havas orniga togri yol korsatmoqdir. U hidoyatning ishidir: Insonga loyiq tarzda taraqqiy va rohatlik. Ruhga lozim suratda tanavvur va takomil. Toplamlarning ichida birlik jihati ham qabul qilmas unsuriyat, hamda manfiy milliyat. Ham ularning orniga robita-i diniydir, nisbati vataniydir, aloqa-i sinfiydir, uxuvvati iymoniy. Shu robitaning ishidir; samimiy bir uxuvvat, Umumiy bir salomat. Xorij etsa tajovuz, u ham etar tadofu`. Xullas hozir anglading; siri nedirki qusmish, olmadi madaniyat. Hozirga qadar Islomlar ixtiyor ila kirmamish, shu madaniyati hozira. Ularga yaramamish; hamda ularga urmish mudhish qaydi asorat. Balki navi basharga tiryoq ekan zahar bolmish. Yuzdan saksonin otmish mashaqqat va shaqovat. Yuzdan onni chiqarmish yolgonchi bir saodat! Boshqa onni qoldirmish ular orasida berohat! Zolim juda ozning bolmish kelgan ribhi tijorat. Ammo saodat udir: Hamma bolsa saodat. Loaqal aksariyatga bolsa madori najot. Navi basharga rahmat nozil bolgan shu Qur`on, faqat qabul etadi bir tarzi madaniyat; Umumga, yo aksarga berarsa bir saodat. Hozirgi tarzi hozir, havas erkin bolmishtir, havo ham hur bolmishtir, hayvoniy bir hurriyat. Havas tahakkum etar. Havo ham mustabiddir, gayri zaruriy hojatni zaruriy ehtiyojlar hukmiga otqazmishtir. Izola etdi rohat... Badaviylikda bir odam tort narsaga muhtoj ekan, madaniyat yuz narsaga muhtoj, faqir etmishtir. Sa`yi halol, masrafga etmamishtir kifoyat. Unda hiyla, haromga basharni chorlamishtir. Axloqning asosini shu nuqtadan buzmishtir. Jamoatga ham navga bermishtir sarvat, hashamat. Fardni, shaxsni axloqsiz, ham faqir aylamishtir. Buning shohidi kopdir. xinoyat Eski Rim davlatidagi butun vahshiylik va jinoyat, ham gadr va ham

Sozlar
Shu madaniyati habisa bir martada qusdi. Me`dasi(*) yana aynir. Olami Islomdagi ma`nodor chekinish hamda bir joyi diqqat.

822

Qabulda istiroblidir, sovuq ham harakat qilmishtir. Ha Shariati Garrada bolgan nuri Ilohiy, xossa-i mumtozidir: Istigno, istiqloliyat. U xossadir qoldirmaski u nuri hidoyat, shu madaniyat ruhi bolgan Rim dahosi unga tahakkum etsin. Unda bolgan hidoyat, Bundagi falsafa ila qoshilmas, ham emlanmas, hamda tobe bololmas. Islomiyat ruhida shafqat izzati iymon, yetishtirgani shariat Qur`oni Mo`jiz-Bayon tutmish yedi bayzoda haqoiqi shariat. U yamini bayzoda bittadan Aso-i Musodir. Sehrboz madaniyat, istiqbolda etajak unga sajda-i hayrat... Hozir bunga diqqat et: Eski Rim, Yunonning ikki dahosi bordi; bir asldan ekizak, biri xayolparastdi, biri moddaparastdi. Suv ichida yog kabi qoshilolmadi. Mururi zamon istadi, madaniyat bor kuchini ishga soldi. Xristiyanlik ham urindi, aralashtirishga muvaffaq hech biri da bolmadi. Har biri istiqlolini yakunda hifz ayladi. Hatto hozir xuddi u ikki ruh, hozir-da jasadlari almashmish, Olmon Frantsuz boldi. Goyo bir navi tanosuh boshlaridan otmishti. Ey birodari misoliy! Zamon shunday korsatdi. U ekizak ikki daho, hokiz kabi rad etdi Qoshilishining sabablarini. Hozir ham yarashmadi. Modom ular ekizakdi, qardosh va arqadoshdi, taraqqiyda yoldoshdi; bir biri ila urushdi. Hech ham yarashmadilar. Qanday bolarki asli, ham ma`dani, matlai boshqa tur bolmishti. Qur`onda bolgan nurni, shariat hidoyati Shu madaniyatning ruhi bolgan Rim dahosi, bir-biri ila yarashar ham majzu ittihodi.

(*)

Demak hali dahshatli qusajak. Ha, ikki jahon urushi ila shunday qusdiki: Havo, dengiz, quruklik yuzlarini bulgatdi, qon ila dog qildi

Sozlar

823

U daho ila bu hidoyat asoslari boshqadir: Hidoyat samodan tushdi, daho zamindan chiqdi. Hidoyat qalbda ishlaydi, miyani ham ishlatar. Daho miyada ishlar, qalbni ham chalkashtirar. Hidoyat ruhni etar tanvir, donlarni sunbullattirar. Qorongu tabiat u bilan ishiqlanar. Iste`dodi kamoli birdaniga yol olar, nafsi jismoniy qilar amrbardor xizmatkor. Malak-siymo etadi insoni himmatparvar. Daho esa: Avvalo nafsu jismga qaraydi, tabiatga kiradi, nafsni dala etadi. Iste`dodi nafsoniy nashvu-namo topadi. Ruhni etar xizmatkor, donlari quriydi. Shaytonning siymosini basharda korsatadi. Hidoyat, hayotga saodat beradi. Daraynga ziyo nashr etadi. Insonni yuksaltiradi. Dajjol-misol(**) daho-i aver, bir olam ila bir hayotni anglar; modda-parast bolar va dunyo-parvar. Insonni qilar bittadan jonivor. Ha daho, kar tabiatga siginar. Kor quvvatga itoatkor. Faqat hidoyat, shuurli san`atni tanir, hikmatli qudratga boqar. Daho, zaminga kufron pardasi chekar. Hidoyat, shukron nurini yoyar. Bu sirdandir: Daho, kor va kar; hidoyat, sami`i basir. Dahoning nazarida, zamindagi ne`matlar sohibsiz ganimatdir. Minnatsiz gasb va sirkat, tabiatdan qopormoq jonivorcha his berar. Hidoyat nazarida; zaminning siynasida koinotning yuzida Sochilmish bolgan niom, rahmatning samaroti. Har ne`matning ostida bir ehson qoli korar, shukron ila optirar. Buni ham inkor etmam: Madaniyatda bordir mahosini kasira.. ammo ular emasdir na Nasroniyat moli, na Ovrupa ijodi, Na shu asrning san`ati.. Balki umum molidir: Fikrlar qoshilishidan, samoviy shariatlardan, ham hojati fitriydan, hususan shar`i Ahmadiy,
(**)

Bunda ham bir nozik ishora bor.

Sozlar
Islomiy inqilobdan nash`at etgan bir moldir. Kimsa tamalluk etmas.

824

Misoliylar majlisi, u majlisning raisi takror soradi; ham dedi: "Musibat bolar har dam xiyonat natijasi, mukofotning sababi. Ey shu asrning odami! Qadar bir tarsak urdi, qazoga ham yoliqtirdi Qaysi ishlaringiz ila qazoga, ham qadarga shunday fatvo berdingizki, qazo-i Ilohiy musibat ila hukm etdi, sizlarni titkiladi? Xato-i aksariyat bolar sabab doimo musibati ommaga." Dedim: Basharning zalolati fikriysi, Namrudona inodi, Fir`avnona gururi shishib ketdi zaminda, yetishdi samovotga. Hamda tegildi hassos siri xilqatga. Samovotdan tushirdi Tofon, vabo misoli, shu harbning zilzilasi; kofirga yopishtirdi samoviy bir sillani. Demakki shu musibat, butun bashar musibati edi, Nav`an umumga shomil. Bir mushtarak sababi; moddiyunlikdan kelgan zalolati fikriydi, hurriyati hayvoniy, havoning istibdodi... Hissamizning sababi; arkoni Islomiyda ihmol va tarkimizdi. Zero Xoliq Taolo yigirma tort soatdan bir soatni istadi, Besh vaqt namoz uchun yolgiz u soatni, bizdan yana biz uchun amr etdi, ham istadi. Tanballik ila tark etdik, gafat ila ihmol boldi. Shunday ham jazo kordik: Besh sanada, yigirma tort soatda doimo ta`lim va mashaqqat ila harakatlantirmoq va yugurtirmoq ila bir navi namoz qildirdi. Ham sanada yolgiz bir oy roza uchun nafsimizdan istadi. Nafsimizga achindik, kafforatan besh sana jabran roza tuttirdi. Ozi bergan molidan, qirqidan yo onidan birini zakot istadi. Baxillik ila ham zulm etdik, haromni qorishtirdik, ixtiyor ila bermadik. U ham bizdan oldirdi yigilmish zakotni, haromdan ham qutqardi. Amal, jinsi jazodir. Jazo, jinsi amaldir. Solih amal ikkidir: Biri musbat va ixtiyoriy, biri manfiy majburiy. Butun alam, falokatlar,

Sozlar
amali solihadir; lekin manfiydir, majburiy. Hadis tasalli berdi.

825

Bu millati gunohkor qoni ila obdast oldi. Fe`liy bir tavba etdi. Mukofoti ajila, shu millatning beshdan biri tort millionni chiqardi Daraja-i valoyat, martaba-i shahodat ila goziylik berdi, gunohni tozaladi. Bu majlisi oliyi misoliy, bu sozni tahsin etdi. Men ham birdan uygondim, balki yaqazo ila endi yotdim. Mencha yaqazo tushdir, Tush bir navi yaqazodir. U yerda asring vakili, bu yerda Said-i Nursiy... *** Jahl Majozni Qoliga Olsa Haqiqat Qilar Ilmning qolidan agar jahlning qoliga tushsa majoz, etar inqilob haqiqatga, ham ochar hurofotga eshiklar. Kichikligimda kordimki hasf bolmishti Qamar. Sordim men volidamdan. Dedi: "Ilon yutmishtir." Dedim: "Nedan korinar?" Dedi: "U yerda ilonlar bunday nim-shaffof bolar". Xullas bunday bir majoz haqiqat deb oylanmish: Madori Shams va Qamar Kesishish nuqtalari bolgan bosh va dumga Yerning ortaga kirishi ila bir amri Ilohiy ila soyalanmish bolar Qamar. Ikki qavsi mavhuma tinnineyn yod etilmish, xayoliy bir tashbeh ila ism, musammo bolmish. Tinnin esa ilondir. ***

Sozlar
Mubolaga Zammi Zimniydir

826

Qaysi narsani vasf etsang bolgani kabi vasf et. Madhning mubolagasi mencha zammi zimniydir. Ehsoni Ilohiydan ortiq ehson ehson emasdir... *** Shuhrat Zolimadir Shuhrat bir mustabiddir, sohibiga mol etar boshqasining molini. Mashhur Xoja Nasriddin latifasi ichida, zakotni -ya`ni, onda biri uningdir- asl moli... Rustami Sistoniy uning xayoliy shoni taladi bir asr Eronning gururini. Gasbu garat ila shishdi u nomdor xayolni.. Xurufotga qorishdi, otdi navi insonni.. *** Din Ila Hayot Qabuli Tafriq Bolganini Oylaganlar Falokatga Sababdirlar Shu jon-turkning xatosi; bilmadi u bizdagi din hayotning asosi. Millat va Islomiyat boshqa-boshqa deb oyladi. Madaniyat mustamir, mustavli vahm ayladi. Saodati hayotni ichida korar edi. Hozir zamon korsatdi, Madaniyat sitemasi(*) buzuq edi, ham zararli edi; tajriba-i qat`iya bizga buni korsatdi. Din hayotning hayoti, ham nuri, ham asosi. Ihyo-i din ila bolar shu millatning ihyosi. Islom buni angladi... Boshqa dinning aksiga, dinimizga bogliqlik darajasi nisbatan millatning taraqqiysi. Ihmoli nisbatida edi millatning tadanniysi. Tarixiy bir haqiqat, undan bolmish tanosi...
(*)

Aniq gaybiy bir ishoradir. Sakarotda bolgan dinsiz zolim madaniyatga qaraydi.

Sozlar
*** Olim Oylangani Kabi Dahshatli Emas

827

Zalolat vahimalidir; olimni dahshatlantirar. Olim libos almashtirishdir, yo makon almashtirishdir. Zindondan bostonga chiqar. Kim hayotni istarsa shahidlik istashi kerak. Shahidning hayotiga Qur`on ishora etar. Sakarotni totmamish har bir shahid, ozini Hayot biladi, koradi. Lekin yangi hayotni yanada pok biladi. Oylaydiki olmamish. Mayyitlarga nisbati, diqqat et shunga oxshar: Ikki odam, tushda lazzatlar navlari jamlangan gozal bogchada ikkisi kezmoqdalar. Biri tush bolganini bilar; lazzat olmaydi. Uni xursand etmas, balki afsuslantirar. Boshqasi; biladiki olami yaqazodir; haqiqiy lazzat olar, unga haqiqiy bolar. Tush misolning soyasi, misol esa barzohning soyasi bolmishtir. Undan ularning dasturlari bir-biriga oxshaydi. *** Siyosat Fikrlar Olamida Bir Shaytondir; Istioza Etilishi Kerak! Siyosati madaniy, aksarning rohatiga fido etar eng ozni. Balki zolim ozchilik, oziga qurbon etar avomning aksarini. Adolati Qur`oniy; bir ma`sumning hayoti, qoni hadar korolmas, uni fido etolmas emas aksariyatga, hatto navning umumi... Oyati Biri: Mahzi adolat. Bu dasturi azimni Ki fard ila jamoat, shaxs ila navi bashar, qudrat qanday bir korar; adolati Ilohiy, ikkisiga bir boqar. Bir sunnati doimiy. Shaxsi vohid, haqqini ozi fido etadi. Lekin fido etilmas, hatto umum insonga. Uning ibtoli haqqi, ham iroqa-i dami, ikki siri azimni tayin etadi nazarga.

Sozlar

828

Ham zavoli ismati: Ibtoli haqqi navning ham ismati basharning mislidir, ham oxshashi. Ikkinchi siri budir: Xudgamiy bir odamiy Hirs va havas yolida bir ma`sumni oldirsa, agar qolidan kelsa, havasiga mone bolsa xarob etar dunyoni, imho etar bani-odamni. *** Zaiflik Dushmanni Jasoratlantirar. Alloh Abdini Tajriba Etar. Abd Allohini Tajriba Etolmas. Ey qorqoq va ham zaif! Xavf va zaifliging behuda, ham senga qarshi; ta`siroti xorijiy jasoratlantirar, jalb etar. Ey vasvasali vahhom! Muhaqqaq bir foyda, mavhum zararlar uchun fido etilmas. Senga lozim harakat, natija Allohnikidir. Ishiga qoshililmas. Alloh tortar abdini maydoni imtihonga. "Bunday qilsang agar, bunday qilaman men" der. Abd esa hech qilolmas Allohini tajriba. "Rabbim muvaffaq etsin, men ham buni qilaman" desa tajovuz etar. Isoga demish Shayton: "Modom har ishni U qilar; qadar birdir, almashmas. Togdan ozingni ot. U ham senga ne qilar?" Iso dedi: "Ey mal`un! Abd etolmas Rabbini tajriba va imtihon!." *** Yoqtirgan Narsangda Ifrot Etma Bir dardning darmoni, boshqa dardga dard bolar. Zaharga qarshi dori zahar bolar. Darmon haddan otarsa dard keltirar, oldirar. *** Inodning Kozi Malakni Shayton Korar Inodning ishi budir: Shayton yordam etarsa birisiga "malak" der, rahmatni ham oqitar.

Sozlar

829

Muxolif tarafida agar malakni korsa; libosini almashgan, uni shayton deb oylar, adovat la`nat etar. *** Haqni Topgandan Songra Ahaq Uchun Ixtilofni Chiqarma Ey tolibi haqiqat, modom haqda ittifoq, ahaqda ixtilofdir. Ba`zan haq ahaqdan ahaqdir. Hamda bolar hasan ahsandan ahsan. *** Islomiyat Itoat Va Sulhdir; Dohilda Nizo Va Xusumat Istamas Ey Olami Islomiy! Hayoting ittihodda. Gar ittihod istarsang dasturing bu bolishi kerak: "Huval Haqqu" orniga "Huva Haqqun" bolishi kerak. "Huval Hasan" orniga "Huval Ahsan" bolishi kerak... Har muslim oz maslak, mazhabiga deyishi kerak: "Xullas bu haqdir, boshqasini aybsitmayman. Boshqalari gozal bolsa, meniki eng gozalidir". Aytmasligi kerak: "Budir haq, boshqalari botildir." Yo "Yolgiz menikidir gozali; boshqalari xatodir, ham xunukdir". Chegaralangan fahmlash, hubbi nafsdan kelar, songra maraz boladi, nizo undan chiqadi. Dard ila darmonlar Kopayishi haq bolar, haq ham kopayar. Hojatlar va ozuqalarning turlanishi haq bolar, haq ham turlanar. Iste`dod, tarbiyalar, kopayishi haq bolar, haq ham kopayar. Bir moddai vohida, ham zahar va ham zaharga qarshi dori bolar. Ikki mizojga kora masoili far`iyda haqiqat sobit emas, izofiy va murakkab, mukallafiyn mizojlar Unga bir hissa berib, unga kora etib tahaqquq va tarakkub, har mazhabning sohibi muhmal mutlaq hukm etar. Mazhabining hududi ta`yinini qoldirar tamayuli mizojga; taassubi mazhabi

Sozlar
tamimga sabab bolar.

830

Tamimning iltizomi sabab bolar nizoga. Islomiyatdan avval tabaqoti basharda chuqur jarliklar, Ham taboudi ajibni istadi bir vaqtda taaddudi anbiyo, tanavvu-i sherayi`, mutaaddid mazhablar. Basharda bir inqilob Islomiyat qildirdi, bashar taqorub etdi, Shar` etdi ittihod, vohid boldi Paygambar. Saviya bir bolmadi; mazhab taaddud etdi. Tarbiya-i vohida kofiy kelgani zamon, ittihod etar mazhablar... *** Ijod Va Zidlar Jamlanishida Buyuk Bir Hikmat Bor. Qudrat Qolida Shams Va Zarra Birdir Ey birodari qalbhushyor! Zidlarning birlashishidandir tajalliyi iqtidor; lazzat ichida alam, xayrning ichida sharrni, Husnning ichida qubhni, foyda ichida zararni, ne`mat ichida niqmat, nurning ichida norni bilarmisan-ki sirni? Haqoiqi nisbiya, subut taqarrur etsin, bir narsada kop narsa bolsin, topsin vujud, korinsin. Sur`ati harakat ila bir nuqta bir xat bolar. Aylantirish tezligi qilar bir lam`a-i nur, doira-i nuroniy. Haqoiqi nisbiya vazifasi, dunyoda donlar sunbul bolar. Koinotning kiri, ravobiti nizomi, aloiqi naqshini udir tashkil etadi. Oxiratda bu nisbiy amrlar u yerda haqoiq bolar. Haroratda marotib, unga bolmishtir sabab tahalluli burudat. Husndagi darojot qubhning tadoxulidir. Sabab illat boladi. Ziyo zulmatga qarzdor, lazzat alamga madyun; sihhat marazsiz bolmas. Jannat bolmasa balki Jahannam azob bermas. Zamharirsiz bolmaydi... Gar zamharir bolmasa, u ham yondira olmas.

Sozlar

831

U Xalloqi Lamyazal, xalqi azdod ichida hikmatini korsatdi. Hashamati etdi zuhur... U Qodiyri Loyazal, jam`i azdod ichida iqtidorni korsatdi. Azamat etdi zuhur. Modom u qudrati Ilohiy lozima-i zotiy bolar U Zoti Azaliya, ham zarura-i noshia; unda ziddi bololmas, ojizlik tahallul etolmas, unda marotib bololmas, hamma narsaga nisbati bir, hech bir narsa ogir bolmaydi. U qudratning ziyosiga Quyosh qandil bolmishtir. Bu qandilning nuriga dengiz yuzi oyna, shabnamlarning kozlari bittadan oyna bolmishtir. Dengizning keng yuzi, korsatgani quyoshni peshona ajinidagi qatralar ham korsatar, shabnamning kichik kozi yulduz kabi porlaydi. Ayni huviyat tutar; shabnam, dengiz bir bolar Quyoshning nazarida, qudratni tanzir etar; shabnamning koz qorachigi kichkina bir Quyoshdir. Shu muhtasham Quyosh ham kichkina bir shabnamdir; koz qorachigi bir nurdirki shamsi qudratdan kelar, u qudratga qamar bolar. Samovot bir dengizdir; bir nafasi Rahmon ila peshona ajinlarida mavjlanib, qatralarki yulduzlar va ham shamslardir. Qudrat tajalliy etdi, u qatralarga sochdi nuroniy yogdularni. Har bir quyosh bir qarta, har bir yulduz bir shabnam, har bir yogdu timsoldir. U fayzi tajalliyning kichkina bir aksidir u qatra-misol quyosh. Etar porloq shishasini u mayin uchqun shisha dur misol porlaydi U shabnam misol yulduz latif kozi ichida, bir yer qilar yogduga, yogdu bolar bir siroj, kozi bolar shisha, chirogi nurlanadi. *** MaziyatingBolsa Yashirin Tuprogida Qolsin; Toki Nashvu namo Topsin Ey zixossa-i mashhura! Taayyun ila zulm etma, gar xufyon parda ostida sen qolsang, ihvoningga berarsan ehson va barakotni. Har bir ihvonning ostida sen chiqishi, hamda u sen bolishi imkon va

Sozlar
ehtimoli, har biriga jalb etar bir nazari hurmatni.

832

Agar taayyun etib parda ostidan chiqsang, mukrim ekan ostida; ustida zolim bolarsan. Quyosh ekan u yerda; bu yerda soya etasan. Ihvoningni tushirtirib ham nazari hurmatdan. Demak taayyun va tashahhus, zolim bittadan amrdir, sahih togri bunday esa, hamda bunday korarsan. Qayerda qoldi yolgonchi tasannu` va riyo ila kasbi tashahhusi shuxrat? Xullas bir siri azimki hikmati Ilohiy, ham u nizomi ahsan Bir fardi favqulodda, oz navi ichida satr ila parda tortar, bu bilan qiymat berdirar, hamda etar mustahsan. Mana senga misoli: Inson ichida valiy, umr ichida ajal bolmish majhul va muhmal. Jumada yashirindir bir soat, qabul bolar duo etarsang. Ramazonda muntashir bir layla-i zu-qodir, asmoyi husnada yashirin iksiri ismi a`zam. Bu misollarning hashamati, hamda u siri hasan Ibhomda izhor etar, ixfoda isbot etar. Masalan: Ajalning ibhomida bir muvozana bordir; har daqiqada tutar ne vaziyat olarsang. Xavfu umid muvozanasi, dunyo va oxirat xizmati; baqoga oid qorquv umr lazzatini berar. Yigirma yil mubham bir umr bolsa ahsan oxiri muayyan ming yillik bir umrga. Zero yarmi otsa, har soati kelgancha goyo qadam otib doryogochiga borasan. san... Asta asta qaygurmoq.. vahm ham tasalli bermas, sen ham rohat etmay*** Allohning Rahmat Va Gazabidan Ortiq Tahassus Xatodir Allohning rahmatidan ortiq rahmat etilmas. Allohning gazabidan ortiq gazab etilmas. Unday bolsa ishni qoldir u Odili Rahiymga. Ortiq shafqat alamdir, ortiq gazab zamima...

Sozlar
*** Isrof Safohatning, Safohat Safolatning Eshigidir

833

Ey isrofgar qardoshim! Ozuqlanmoq nuqtasida bir ekan ikki luqma; bir luqma bir tangaga, bir luqma on tangaga. Ham ogizga kirmasdan, ham tomoqdan otgandan, barobar bir bolarlar. YOlgiz ogizda, u ham necha soniyada behushga berar nosha. Zavqiy bir farq bolar, doim uni aldatar u quvva-i zoiqa, badanga, ham me`daga eshikchi, mufattishga. Uning ta`siri manfiy, musbat emas! Vazifa yolgiz eshikchini taltif va mamnun etmoq? Nosh berarsan u behushga Asli vazifasida uni mushavvash etmoq, birgina tanga orniga on bir tangani bermoq, bolar shaytoniy pesha. Isrofning eng sahifi, isrofning eng saqimi, bir tarzdir bir turi; havas etma bu ishga... *** Zoiqa Telegrafchidir, Talziz Ila Boshdan Chiqarma Rububiyati Iloh hikmat va inoyatni, ogiz ila ham burun ila ikki markazni tashkil aylamishtir, ichida hudud qorovuli, ham Muxbirlarni ham qoymish. Shu olami sagirda tomirlarni telefon, asablarni telegraf hukmida tayin etmish. Shamma telefoni, ham Telegrafga zoiqa inoyat ma`mur etmish. U Razzoqi Haqiqiy, arzoq ustiga qoymish rahmatdan bir ta`rifa; taom va lavn va ham Rayiha. Xullas shu uch tuygu(ta`m sezish, hid sezish, tegilish), u Razzoq tarafidan bittadan e`lonnomasi, bittadan da`vatnomasi, bir iznnomasi, ham Bir dalloldirki muhtoj va mushtariylar doim ular ila jalb bolar. Rizqlan(*) (*)

Iqtisod Risolasining urugidir. Balki on sahifa bolgan Iqtisod Risolasini qabl-al vujud on satrda oqimish.

Sozlar
gan hayvonlarga zavq va ru`yat va shamm, bittadan olat bermish. Ham

834

Taomlarni muxtalif ziynatlar ila bezatmish; havoiy kongillarni ovutib, loqaydlarni tahyij ila jazb etmish. Qachon, taom kirsa ham Ogizga, birdaniga zoiqa har tarafga bir telegraf yuborar badanning aqtoriga. Shamma telefon qiladi, kelgan taom navi, ham Turlarini ham aytar. Hojatlari muxtalif, boshqa-boshqa rizqlangan, unga kora harakat qilar, unga ham hozirlanar yo javobi rad kelar. Ham Eshik tashqari otar, yuziga ham tupurar. Inoyat tarafidan modom bunga ma`murdir; zavq ila boshdan chiqarma. Ham Talziz ila aldatma. Songra u ham unutar togri ishtaha nedir, bir yolgonchi ishtaha kelar boshiga otilar. Xatosi maraz ila ham Illatlar ila jazolar kelar. Haqiqiy lazzat haqiqiy ishtahadan chiqar, togri ishtaha sodiq bir ehtiyojdan. Bu yetarli lazztda shoh ham Gado barobar. Ham barobardir bir dinor va bir dirham u lazzat barobar urar alamga bolar malham. *** Niyat Kabi Tarzi Nazar Ham Odatni Ibodatga Ogirar Shu nuqtaga diqqat et; qanday bolar niyat ila muboh odat ibodat... Shunday tarzi nazar ila fununi akvan bolar maorifi Ilohiy... Tadqiq ham tafakkur, ya`ni gar harfiy nazar ila, ham san`at nuqtasida "ne gozaldir" orniga "ne gozal qilmish Sone`, qanday qilmish u mahi" Nuqta-i nazarida koinotga bir boqsang, naqshi Naqqoshi Azal, nizom va hikmati ila lam`a-i qasd va itqon, tanvir etar shubhalarni. Aylanar ulumi koinot, maorifi Ilohiy. Agar ma`no-i ismiy ila tabiat nuqtasida, "zotida qanday bolmish" agar etsang nigohni, Boqarsang koinotga, doira-i fununing doira-i jahl bolar. Bechora haqiqatlar, qiymatsiz qollar qiymatsiz etar. Kopdir buning guvohi...

Sozlar
*** Bunday Zamonda Taraffuhda Izni Shar`iy Bizni Muxtor Qoldirmas

835

Lazzatlar chaqirishi ila "Yeganday boldim" deyish kerak. Yeganday boldim dastur etgan bir masjidni yemadi.(*) Eskida aksar Islom kopincha och emasdi. Ne`matlanmoqqa ixtiyor bir daraja bor edi. Hozir esa aksari ochlikka tushdi qoldi. Talazzuzga ixtiyor, izni Shar`iy qolmadi. Insonlarning kopisi, ham aksariyati ma`sumning maishati oddiydir. Ozuqlanmoq soddaligi ila ularga tobe bolmoq Ming karra ustundir, isrofgar ozchilikka, yo bir qism safihga ozuqlanishda taraffuh nuqtasida oxshamoq... *** Zamon Bolarki, Adami Ne`mat Ne`matdir Hofiza bir ne`matdir. Faqat axloqsiz bir odamda musibat zamonida nisyon unga rajihdir. Nisyon ham bir ne`matdir. Yolgiz har kunning alamini chektirar, yigilib qolgan alamni unuttirar. *** Har Musibatda Bir Jihati Ne`mat Bor Ey musibatzada! Musibatning ichida bir ne`mat qoyilgandir. Diqqat et da uni kor. Qanday har narsada bordir Bir daraja-i harorat, har musibatda bordir bir daraja-i ne`mat. Yanada kattasini oyla. Kichikdagi ne`matning

(*)

Istanbulda Eganday boldim nomli bir masjid bor. "Eganday boldim" degan odam havasidan qutqargan pullar ila bino etmish.

Sozlar

836

Darajani korib Allohga kop shukr et. Bolmasa izti`zom ila qorqsang, "uf uf" ila uflarsang, u ham aksiga shishar. Shishar da dahshatlanar. Agar maroq ham etsang, bir ekan ikkilashar. Qalbda bolgan misoli, qaytar haqiqat bolar; Haqiqatdan dars olar. Songra qaytar, boshlaydi, qalbini azoblaydi... *** Katta Korinma Kichrayasan Ey anasi juftli, boshi ham kibrli! Shu mezonni bilishing kerak: Har odam uchun albat jamiyati basharda, ijtimo-i binoda, Kormoq korinmoq uchun shu martaba deyilgan bir derazasi bor. Gar deraza, qomati qiymatidan yuksaksa, takabbur ila tatavul etajak, uzanajak. Gar deraza, qomati himmatidan past bolsa, tavozu` ila taqovus etajak, egilajak. Komillarda, buyuklik miqyosidir kichiklik. Noqislarda, kichiklik mezonidir buyuklik... *** Axloqlarning Yerlari Almashsa, Mohiyatlari Almashar Bir axloq.. yer boshqa, siymo bir. Goh dev, goh malak, goh solih, goh tolih; misoli shulardir: Zaifning kuchliga qarshi izzati nafsi sanalgan bir sifat, gar bolarsa kuchlida, takabbur va gururdir. Kuchlining bir zaifga qarshi ham tavozu`si sanalgan bir sifati, gar bolarsa zaifda, tazallul va riyodir. Bir ulul amr, maqomida bolarsa jiddiyati, viqordir; mahviyati, zillatdir. Xonasida bolsa mahviyati tavozu`, jiddiyati kibrdir. Mutakallimi vahda bolsa agar bir zotda: Musomaha, hamiyat. Fidokorlik;

Sozlar
bir xislat, bir amali solihdir.

837

Mutakallimi maalgayr bolsa agar u zotda: Musomaha, xiyonat. Fidokorlik; bir sifat, bir amali talihdir. Tartibi mabodida tavakkval tanballikdir. Tarattubi natija nuqtasidagi tafviz, tavakkuli shar`iydir. Samara-i sa`yiga, qismatiga rizo esa, mamduh bir qanoatdir, mayli sa`yga quvvatdir. Mavjud molga qanoat, margub qanoat emas; balki gayratsizlikdir. Misollar yana kopdir. Qur`on mutlaq zikr etar, solihat va taqvoni. Ibhomida ramz etar maqomlarning ta`siri. Ijozi bir tafsildir. Sukuti keng sozdir. *** "Al-Haqqu Ya`lu" Bizzot, Ham Oqibat Muroddir Ey arqadosh! Bir zamon bir sail dedi: "Modom Al-Haqqu Ya`lu haqdir. Nima uchun kofir muslimga; quvvat haqqa golibdir?" Dedim: Tort nuqtaga boq! Bu mushkul ham hal bolar. Birinchi nuqta shudir: Har haqning har vasilasi haq bolishi lozim emasdir. Shuning kabi, har botilning har vasilasi botil bolishi, yana lozim emasdir. Natijasi shu chiqar: Haq bolgan bir vasila, botil vasilaga golibdir. Demakki, bir haq bir botilga maglubdir. Vaqtinchalik, bilvosita bolmishtir. Bolmasa bizzot, ham doimo emasdir. Ammo aqibat-ul aqiba, har dam yana haqningdir. Quvvatning bir haqqi bor, bir siri xilqati bor. Ikkinchi nuqta shudir: Har muslimning har vasfi muslim bolmoq vojib ekan, xorijan har dam voqe`, sobit emasdir. Xuddi shuning kabi: Har kofirning har vasfi kofir bolmoq, kufridan nash`at etmoq yana lozim emasdir.

Sozlar

838

Har fosiqning har vasfi fosiq bolmoq, fisqidan nash`at etmoq, shuning kabi har dam sobit emasdir. Demak bir kofirning muslim bolgan bir vasfi, muslimdagi lamashru` vasfiga golib bolar. Bilvosita, u kofir ham unga golibdir. Ham dunyoda, hayotning haqqi shomil va umumiydir. U rahmati ommaning bir jilva-i ma`nodor, uning bir siri hikmati bor; kufr mone emasdir. Uchinchi nuqta shudir: U Zoti Zuljalolning ikki vasfi kamoldan ikki Shar`iy tajalliy; vasfi irodadan kelgan mashiat ila taqdirdir, U ham shar`i taqviniy... Vasfi Kalomdan kelgan shariati mashhura. Tashri`iy avomirga qarshi itoat, isyon Qanday bolar. Xuddi shuning kabi taqviniy amrlarga itoat va isyon bolar. Birinchisi kopincha dori uxroda korar, Jazosi, savobi. Ikkinchisi kopincha dori dunyoda chekar, mukofot va jazoni. Masalan: Qanday sabrning mukofoti zafardir; Tamballikning jazosi safolat. Shuning kabi, sa`yning savobi bolar sarvat. Sabotda ham galabadir mukofot. Zaharning azobi bir maraz, zaharga qarshi dorining savobi bir sihhatdir. Ba`zan ikki shariat amrlari, bir narsada barobar toplangandir. Har biriga bir jihat... Demak taqviniy amrga itoatki bir haqdir. Itoat golib bolar, u amrning isyoniga ki bir botil vaziyatdir. Bir botilga vasila bolmish esa bir haq, qachonki golib bolsa Bir botilgaki, bolmish u ham vasila-i haq. Bilvosita bir haqning bir botilga maglubdir. Faqat bizzot emasdir. Demak "Al-haqqu ya`lu" bizzot demakdir. Ham oqibat muroddir, qaydi haysiyat maqsuddir. Tortinchi nuqta shudir: Bir haq bilquvva qolmish, yoxud quvvatsiz qolmish, yo mahlutdir, ham mahshush. Unga ham bir inkishof, yo bir yangi quvvat bermoq lozim kelmishtir. Muhazzab va muzahhab qilmoq uchun, vaqtinchalik botil unga musallat, to ki sobiqa-i haq ne miqdor luzum bordir

Sozlar

839

To mahz va xolis chiqsin. Mabadi`da, dunyoda botil etsa galaba, faqat qozonmas harbni. "Aqibat-ul muttaqiyn" unga urar bir zarba! Xullas botil maglubdir. "Al-haqqu ya`lu" siri uni urar jazoga; xullas haq ham golibdir. *** Bir Qism Ijtimoiy Dasturlar Ijtimoiy hay`atda dasturlarni istarsang: Tengsiz adolat, avvalo adolat emas. Tamosul esa, zidlikning muhim bir sababidir. Uygunlik esa tasonudning asosi. Sigori nafsdir takabburning manbai. Za`fi qalbdir gururning manbai. Bolmish ajz, muxolafat asosi. Qiziqish esa ilmga xojadir. Ehtiyojdir taraqqiyning ustozi. Siqintidir muallima-i safohat. Demak safohatning sababi siqinti bolmish. Siqinti esa manbai: Ya`s ila sui zondir, Zalolati fikriydir, zulumoti qalbiydir, isrofi jasadiydir. *** Xotinlar Inlaridan Chiqib Basharni Yoldan Chiqarmish, Inlariga Qaytishlari Kerak

Mimsiz madaniyat, toifa-i nisoni inlardan uchirmish, hurmatlarni ham sindirmish, arzon mato qilmish. Shar`i Islom ularni Rahmatan da`vat etar eski inlariga. Hurmatlari u yerda, rohatlari uylarda, oila hayotida. Tozalik ziynatlari. Hashamatlari, husni xulq; lutfi jamoli, ismat; husni kamoli, shafqat; ovunchogi, bolasi. Buncha asbobi ifsod, temir-sabot qarori

Sozlar

840

Lozimdir to tayansin. Bir majlisi ihvonda gozal xotin kirdikcha riyo ila raqobat, hasad ila xudgamlik oynatar tomirlarni! Yotmish bolgan havasot, birdaniga uygonar. Toifa-i nisoda sarbasti inkishofi, sabab bolmish basharda axloqi sayyianing birdaniga inkishofi. Shu madaniy basharning badjahl ruhida, shu suratlar deyilgan kichik janozalarning, kulimsiragan mayyitlarning rollari juda azimdir; ham mudhishtir ta`siri.(*) Mamnu` haykal, suratlar: Yo zulmi mutahajjir, yo jasadlashgan riyo, yo muzlagan havasdir. Yo tilsimdir: Jalb etar u fasodchi arvohlarni. *** Tasarrufi Qudratning Vus`ati Vositalar Va Muinlarni Rad Etar U Qodiyri Zuljalol; tasarrufi qudrati ta`siri kengayishi nuqtasida boladi shamsimiz zarra-misol Navi vohidda bolgan tasarrufi azimi masofasi kengdir. Ikki zarra orasida jozibani qolga ol; Bor da to Shamsushshumus va Kahkashon mobaynidagi jozibaning yonida qoy. Yuki bir qor donasi bir malak, shamsni qolga olmish bir shamsmisol malakning yoniga keltir. Igna qadar bir baliqni, kit baligni ham yon yonga qoldir. U Qodiyri Azaliyi Zuljalol Tajalliyi vase`i, asgardan to akbarga itqoni mukammalni birdan tasavvurga ol. Joziba va navomus, vasoili pur-sayyol Kabi urfiy amrlar; tajalliyi qudratga, tasarrufi hikmatga bittadan ism bolishi.. udir yolgiz maol. Boshqa maoli bolmas, barobar ham bir oyla; bilasan albattaki: Haqiqiy sabablar, misoliy vositalar, Muinlar, ham sheriklar bittadan amri botildir, bittadan xayoli mahol, u qudrat nazarida. Hayot vujudga kamol, Maqomi buyuk, muhimdir; bunga binoan derim: Kurramiz, olamimiz
(*)

Qanday mayyita bir xotinga nafsoniy nazar ila boqmoq nafsning dahshat ila pastkashligini korsatar. Xuddi shuning kabi, rahmatga muhtoj bir bechora mayyitaning gozal tasviriga ishtahali bir nazar ila boqmoq ruhning hissiyoti ulviyasini sondirar.

Sozlar
nedan mute, musahhar bolmasin hayvon-misol.

841

U Sultoni Azalning bu tarz hayvon qushlari kasrat ila yoyilgandir shu maydoni fazoda, muhtasham va pur-jamol. Bostoni xilqatida solmish da aylantirar, ulardagi ohanglar, bulardagi harakatlar; tasbehotdir u sozlar, Ibodatdir u ahvol, Qadiymi Lamyazalga, Hakiymi Loyazalga. Kurramiz hayvonga juda oxshaydi, hayot asarlarini korsatadi. Agar tuxum qadar kichraysa bilfarzimahol, Kichkina bir hayvon bolishi juda mumkin. Yumaloq bir mikrob, Kurra qadar kattalashsa, u ham bunday bolishi juda yaqin bir ehtimol. Olamimiz inson qadar kichraysa; yulduzlari zarralar suratiga aylansa, bir zishuur hayvonga aylanishi joiz bolar, aql ham topar iqtidor. Demak olam arkonlari ila bittadan obidi musabbih, bittadan mute musahhar Xoliqi Lamyazalga, Qodiyri Loyazalga. Soncha buyuk bolishi, sifatcha buyuk bolishi har vaqt lozim kelmas; zero yanada jazolatlidir soati tariq-misol, Bir soatdanki timsoli Avliyo Sofiya qadardir. Bir chivinning xilqati hayrat-fazodir fildan, u maxluqi befasal. Gar qalami qudrat ila bir juz`iy fard ustiga efirning atomlari ila yozilsa bir Qur`onki, sigari sahifa nisbati bir kibri san`at maol Sahifa-i samoda yulduzlar ila yozilgan bir Qur`oni Karimga jazolat ila teng. Naqqoshi Azaliyning san`ati har tarafda pur-jamol va pur-kamol. Har tarafda bundaydir. Daraja-i kamolda qalamdagi ittihod tavhidni e`lon etar. Bu kalomi pur-maol; yaxshi bir diqqatga ol! *** Malaklar Bir Ummatdir; Shariati Fitriya Ila Ma`murdir Shariati Ilohiy ikkidir. Ham ikki sifatdan kelmish, ikki inson muxotob, hamda mukallaf bolmish. Sifati irodadan kelgan shar`i taqviniy.

Sozlar

842

Insoni akbar bolgan olamning ahvolini, hamda harakatini ki ixtiyoriy emas, tartiblagan shar`dir. U mashiati Rabboniy Xato bir ta`bir ila tabiat ham deyilar. Sifati kalomidan kelgan shariat esa, olami asgar bolgan insonning af`olini, Ki ixtiyoriy bolmish, tartiblagan shar`dir. Ikki shar` bir yerda ba`zan etar ijtimo. Maloika-i Ilohiy, bir ummati azima, ham bir jundi Subhoniy Birinchi shar`ga bolmish hamala-i mumtasil, amala-i mumassil. Ham ulardan bir qismi ibodi musabbihdir. Bir qismi da mustagraq, arshning muqorrabiyni. *** Modda Riqqat Paydo Ettikcha, Hayot Shiddat Paydo Etar Hayot asl, asosdir; modda unga tobedir, hamda uning ila qoimdir. Bir mikroskopik hayvoncha besh tuygusi ila insonning tuygularini muvozana etarsang, korarsan; inson undan ne daraja buyuk bolsa, tuygulari shu daraja unikidan past. U hayvoncha eshitar qardoshining ovozini. Hamda korar rizqini. Gar inson qadar kattalashsa, tuygulari hayratfazo; hayoti shu`la-fashon; ru`yati ham barq-aso bir nuri osmoniy. Inson, bir oliklar yiginidan bir zihayot emasdir. Balki da milliardlab zihayot hujayralaridan tarkib topgan va zihayot bir hujra-i insoniy.

*** Moddiyunlik Bir Vabo-i Ma`naviydir

Sozlar

843

Moddiyunlik bir vabo-i ma`naviy, basharga ham tuttirdi shu mudhish bir bezgakni(*). Hamda birdaniga urdirdi bir gazabi Ilohiy, talqin hamda taqlid, Tanqidga qobiliyati tavassu`ga nisbatan, u vabo ham etadi tavassu` va intishor. Talqinni fandan olmish, madaniyatdan taqlid. Hurriyat tanqid bermish, gururdan zalolat chiqmish. *** Vujudda Ishsizlik Yoq. Ishsiz Odam Vujudda Adam Hisobiga Ishlar Eng badbaxt siqintili istirob chekkan ishsiz bolgan odamdir; zero ki ishsizlik: Vujud ichida adam, hayot ichida mavtdir. Sa`y esa: Vujudning hayoti, ham hayotning yaqazosidir albat! *** Ribo Islomga Zarari Mutlaqdir Ribo tanballik berar, shavqi sa`yni sondirar. Riboning eshiklari hamda uning joyi bolgan bu banklarning har dam foydasi esa, basharning eng yomon qismigadir; ular ham kofirlardir. Kofirlardagi foydasi eng yomon qismigadir, ular ham zolimlar. Har dam zolimlardagi foydasi eng yomon qismigadir, ular ham safihlardir. Olami Islomga bir zarari mutlaqdir. Mutlaq bashar har dam rohatligi nazari shar`iyda yoqdir; zero harbiy bir kofir hurmatsiz, ismatsizdir; dami hadardir har da............m. ***
(*)Qur`on,

Oz Ozini Himoya Etib Hokimiyatini Davom Ettirajak

Bir zotni kordimki umidsizlik ila mubtalo, badbinlik ila xasta edi. Dedi: Ulamo kamaydi, kammiyat kayfiyati. Qorqamiz dinimiz sonajak da bir zamon

(*)

Birinchi Jahon Urushiga ishora etar. Ottiz besh sana avval yozilgan bu maqom bu sana yozilgan tarzini korsatmoqda. Demak, Ramazon barakasi ila yozdirilgan bir navi gaybiy xabardir.
(*)

Sozlar

844

Dedim: Qanday koinot sondirilmazsa, iymoni Islomiy ham sonolmas. Shuning kabi, zaminning yuzida urilgan temir qoziqlar hukmida har on Bolgan Islomiylik alomatlari, diniy minoralar, Ilohiy ma`badlar, shar`iy asarlar sondilirmasa, Islomiyat porlayajak on ba-on!.. Har bir ma`bad bir muallim bolmish tabiati ila atvorlarga dars berar. Har asar ham bittadan ustoz bolmishtir; uning lisoni holi etar talqini diniy; xatosiz, ham benisyon. Har bir alomat bir domla-i donodir, ruhi Islomni doim nazarlarga dars beradi. Asrlarning otishi ila sababi istimrori zamon. Goyo jismlanmish anvori Islomiyat, alomatlari ichida. Goyo tasallub etmish ziloli Islomiyat, ma`badlari ichida. Bittadan ustuni iymon. Goyo jasadlanmish ahkomi Islomiyat, asarlari ichida. Goyo toshlashmish arkoni Islomiyat, olamlari ichida. Bittadan ustuni olmos. Uning ila bogliqdir zamin ila osmon. Xususan bu Qur`oni xatibi mo`jiz-bayon; doimo takror etar bir xutba-i azaliy, aqtori Islomiyda qolmamish hech ham bir qishloq, ham yana hech bir makon; Nutqini tinglamasin, ta`limni eshitmasin. likdir juda ham buyuk bir rutba. Tilovat esa, ibodati insu jin. Uning ichida ta`lim, ham musallamotni tazkir. Zamonning takrorlanishi ila nazariyot, ozgarar musallamotga ham qaytar badihiyotga. Istamas ortiq bayon. Zaruriyati diniy, nazariyotdan chiqib zaruriyat bolmishtir. Tazkir esa kofiydir. Ixtor esa vafiydir. Shofiydir har dam Qur`on. Ixtorga, ham tazkirga, shu intibohi Islom, ham ijtimoiy yaqazo har biriga beradi: Umumga oid bolgan daloil va ham mezon. Modom ijtimoiy hayot Islomda boshlamishtir; har birining iymoni oziga maxsus bolgan dalilga munhasiran emas; mustanid vijdon. Balki jamoatning qalbida cheksiz sabablarga ham etar istinod. siri ila hofiz-

Sozlar

845

Hatto joyi diqqatdir: bir mazhabi zaifi, murur ettikcha zamon, ibtoli mushkul bolar. Qayerda qoldiki Islom, vahiy ila fitrat kabi, ikki metin asosga ham istinod etmishtir; ham bu qadar asrlarda nufuzona hukmron!.. Quvvatli asoslari ila, yaqqol asarlari ila kurraning yarmi ila iltihom paydo etmish, bir ruhi fitriy bolmish; qanday kusufga kirar.. kusufdan chiqmish shu on! Faqat maataassuf, ba`zi mahmadona kofirlar, safsatali odamlar shu qasri oliyning metin asoslariga yopishar topgancha imkon. Ularni silkitar. Asoslarga yopishilmas, ular ila oynanilmas, jim bolsin hozir dinsizlik! Iflos etdi u yaramas. Basdir tajriba-i kufron va yolgon. Bu olami Islomning olami kufrga qarshi eng oldingi darvozasi shu dorulfunun edi. Loqayd va gaflatlik ila hasmi tabiat-ilon Raxnani ochdi jabhaning orqasida, dinsizlik hujum etdi, millat ancha silkindi. Eng oldingi darvoza, Islomiyat ruhi ila tanavvur etmish jinon. Eng mutasallib bolishi, eng mutayaqqiz bolishi kerak yoxud uning joyi bolmasligi kerak, Islomni aldatmasligi kerak. Iymonning yeri qalbdir; miya esa boladi ma`kasi nuri iymon. Ba`zan da mujohiddir, ba`zan farroshdir, miyada vasvasalar, ham juda kop ehtimollar qalb ichiga kirmasa, tebranmas iymon, vijdon. Bolmasa ba`zilarning oyicha iymon miyada bolsa; ruhi iymon bolgan haqqalyaqiynga, ehtimoloti kasira bolar bittadan hasmi beomon. Qalb ila vijdon mahalli iymon. Hads ila ilhom dalili iymon. Bir hissi sadis; tariqi iymon... Fikr ila miya qorovuli iymon. *** Ta`limi Nazariyotdan Ziyoda Tazkiri Musallamotga Ehtiyoj Bor Zaruriyati diniy, musallamoti Shar`iy; qalblarda hosildir, ixtor ila huzurni, tazkir ila idrokni.

Sozlar

846

Matlub ham hosil bolar. Ibora-i Arabiy(*) yanada ulviy etadi tazkirni, ham ixtorni. Shuning uchun Jumada xutba-i Arabiya, zaruriyatni ixtor, musallamotni tazkir, maalkifoya bolar uning tarzi tazkiri. Nazariyotni ta`lim unda maqsud emasdir; ham Islomning vahdoniy siymosida shu Arabiy ibora bir naqshi vahdatdir; qabul etmas taksirni. *** Hadis Der Oyatga: Senga Yetishmoq Mahol! Hadis ila oyatni muvozana etarsang, bilbadoha korarsan basharning eng baligi, vahiyning ham muballigi, u ham balig bolmas Balogati oyatga. U ham unga oxshamas. Demakki: Lisoni Ahmadiydan kelgan har bir kalom har dam uning bololmas. *** Ijoz Ila Bayon I`jozi Qur`on Bir zamon tushda kordimki: Ararat Togi ostidaman. Birdan u tog portladi, tog kabi toshlarni olamga tarqatdi, tebratti jahonni. Birdan bir odam yonimda paydo boldi. Dediki: Ijoz ila bayon et, ijmol ila ijoz et, bilganing anvo-i i`jozi Qur`onni! Hali tushda ekan ta`birini oyladim, dedim: Shu yerdagi portlash, basharda bir inqilobga misol. Inqilobda esa albat hidoyati Furqoniy, Har tarafda yuksalib hamda hokim bolajak. I`jozining bayoni, zamoni ham kelajak! U sailga javoban dedim: I`jozi Qur`oniy, Yetti kulliy manbalardan tajalliy, ham yetti unsurlardan tarkib topar. Birinchi Manba: Lafzning fasohatidan salosati lisoni Nazmning jazolatidan, ma`no balogatidan, mafhumlarning badoatidan, mazmunlarning baroatidan, uslublarning garobatidan birdan tavallud etgan
(*)

On sana songra kelgan bir hodisani his etmish, muqobalaga harakat qilmish.

Sozlar
bariqa-i bayoni.

847

Ular ila boldi mumtazij, mizoji i`jozida ajib bir naqshi bayon, garib bir san`ati lisoni. Takrori hech bir zamon zeriktirmas insonni. Ikkinchi Unsur esa: Umuri kavniyada gaybiy bolgan asoslar, Ilohiy haqoiqdan gaybiy bolgan sirlardan, gaybiyi osmoniy. Moziyda yoqolgan gaybiy bolgan ishlardan, istiqbolda yashirin qolmish bolgan ahvoldan birdan ichiga olgan bir ilm-ul guyub xazinasi Olam-ul guyub lisoni, shahodat olami ila gapiradi ruknlari, ramzlar ila bayoni, hadaf navi insoniy, i`jozning bir lam`a-i nuroniy... Uchinchi Manba esa: Besh jihat ila horiqo bir jome`iyat bordir. Lafzida, ma`nosida, hukmlarda, ham ilmida, maqsadlarning mezoni. Lafzi ichiga olar juda keng ehtimolot; ham vujuhi kasiraki, har biri nazari balogatda mustahsan, arabiyacha sahih, siri tashri`yni loyiq koradi oniy. Ma`nosida: Avliyolar mashrabi, oriflar zavqlari, soliklar mazhablari, mutakallimiyn tariqlari, hukamo yollari, u bayon i`jozini Birdan ihota etmish, hamda tazammum etmish. Dalolatida vus`at, ma`nosida kenglik. Bu deraza ila boqsang, korarsan ne kengdir maydoni! Ahkomdagi isti`ob: Shu horiqo shariat undan bolmish istinbod, saodati daraynning butun dasturlarini, butun amniyat sabablarini. Ijtimoiy hayotning butun robitalarini, tarbiya vosilalarini, ahvolining haqiqatlarini birdan tazammum etmish uning tarzi bayoni... Ilmidagi istigrok: Ham ulumi kavniya, ham ulumi Ilohiy, unda marotibi dalolat, rumuz ila ishorat, suralar surlarida jam etmish jinonni. Maqsadlar va goyalarda: Muvozanat, ittirod, fitrat dasturlariga uygunlik, ittihod; tola muro`at etmish, hifz aylamish mezonni. Mana lafzning ihotasida, ma`noning vus`atida, hukmning isti`obida, ilmning istigrokida, muvozana-i goyotda jome`iyati purshoni!.. Tortinchi unsur esa: Har asrning daraja-i fahmiga, adabiy rutbasiga,

Sozlar

848

ham har asrdagi tabaqotga, daraja-i iste`dod, rutba-i qobiliyat nisbatida etadi bir ifoza-i nuroniy. Har asrga, har asrdagi har tabaqaga eshigi ochiq. Goyo har damda, har yerda yangi nozil boladi u Kalomi Rahmoniy. Keksaygancha zamon, Qur`on ham yosharadi. Ramzlari ham oydinlanar, tabiat va sabablar pardasini ham yirtar u xitobi Yazdoniy. Nuri tavhidi, har dam har oyatdan sochilar. Shahodat pardasini gayb ustidan kotarar. Ulviyati xitobi diqqatga da`vat etar, u nazari insoniy. Ki u lisoni gaybdir; shahodat olami ila bizzot udir gaplashar. Shu unsurdan bu chiqar horiqo yangiligi bir ihota-i ummoniy! Ta`nisi azhan uchun aqli basharga qarshi Ilohiy tanazzulot. Tanzilning uslubida tanavvu-i munisligidir mahbubi insu jinni. Beshinchi Manba esa: Naql va hikoyalarida, sodiq xabarlarida asosiy nuqtalardan hozir mushohid kabi bir uslubi badi`-i pur-ma`oniy Naql etib, basharni u ila tanbeh etar. Manquloti shulardir: Ixbori avvalinni, ahvoli oxirinni, asrori jahannam va jinonni. Haqoiqi gaybiya, ham asrori shahodat, saroiri Ilohiy, ravobiti kavniyga doir hikoyatidir hikoyati ayoni Ki ne voqe` rad aylamish, na mantiq takzib etmish. Mantiq qabul etmasa rad ham qila ololmas. Samoviy kitoblarningki matmahi jihoni. Ittifoqiy nuqtalarda musaddiqona naql etar. Ixtilofiy yerlarida musahhihona bahs etar. Bunday naqliy amrlar bir "Ummiy"dan suduri horiqo-i zamoni... Oltinchi Unsur esa: Mutazammin va muassis bolmish Dini Islomga. Islomiyat misliga na moziy muqtadirdir, na istiqbol muqtadir; qidirsang zamon ila makonni!.. Arzimizning sanaviy, yavmiy doirasida shu hayti samoviydir; tutmish da aylantirar. Kurraga ogir bosmish, ham yana unga minmish. Tashlamaydi isyonni. Yettinchi Manba esa: Shu olti manbadan chiqqan anvori sitta, birdan

Sozlar
etar imtizoj. Undan chiqar bir husn, bundan kelar bir hads, vosita-i nuroniy.

849

Shundan chiqqan bir zavqdir; zavqi i`joz bilinar, ta`biriga lisonimiz yetishmas. Fikr ham qusurlidir, korinar da tutilmas u nujumi osmoniy. On uch asr muddatga mayl-ut tahaddi bormish Qur`onning dushmanida, shavqi taqlid uygonmish Qur`onning ahbobida. Mana i`jozning bir burhoni... Shu ikki mayli shadid ila yozilmishtir maydonda, millionlar ila kutubi arabiya, kelmishtir kutubxona-i vujudga. Ular ila Tanzili tusharsa bir mezoni Muvozana etilsa, emas dono-i bi-mudoniy, hatto eng omi odam, koz quloq ila deyajak: Bular esa insoniy, shu esa osmoniy! Hamda hukm etajak: Shu bularga oxshamas, rutbasida bololmas. Unday bolsa yo umumdan past; bu esa, bilbadoha ma`lum bolmish haqsizlik. Unday bolsa, umumidan ustundir. Mazmunlari shu qadar zamonda, eshik ochiq, basharga vaqf etilmish; oziga da`vat etmish arvoh ila azhonni! Bashar unda tasarruf, oziga ham mol etmish. Uning mazmunlari ila yana Qur`onga qarshi chiqmamish, hech bir zamon chiqolmas; otdi zamoni imtihoni. Boshqa kitoblarga oxshamas, ularga maqis bolmas; zero yigirma sana mobaynida munajjaman hojatlarga nisbatan nuzuli; mutafarriq mutaqoti`, bir hikmati Rabboniy. Asbobi nuzuli muxtalif, mutabayin. Bir moddada savollar mutakarrir, mutafovit. Hodisoti ahkomi mutaaddid, mutagayyir. Muxtalif, mutafarriq nuzulining azmoni. Holati talaqqiysi mutanavvi`, mutaxolif. Aqsomi muxotobi mutaaddid, mutabaid. Goyoti irshodida mutadarrij, mutafovit. Shu asoslarga mustanid binoyi, ham bayoni, Javobi, ham xitobi. Bu bilan ham barobar salosat va salomat, tanosub va tasonud, kamolini korsatmish; mana uning shohidi: Fanni Bayon Ma`oni. Qur`onda bir xossa bor; boshqa kalomda yoqdir. Bir kalomni eshitsang, asl sohibi kalomni orqasida korarsan, yo ichida toparsan. Uslub: Oyna-i insoniy.

Sozlar

850

Ey saili misoliy! Sen ki ijoz istading, men ham ishora etdim. Agar tafsil istarsang, haddimning xorijida!.. Chivin sayr etmas osmonni. Zero u qirq anvo-i i`jozidan yolgiz birginasiniki, jazolati nazmiydir; Ishorat-ul I`jozda siqishmadi tibyoni. Yuz sahifa tafsirim unga kofiy kelmadi. Sen kabi ruhoniy ilhomlari ziyoda. Men istayman sendan tafsil ila bayonni

Komiliyn insonlarning yuksak zavqlarini xushnud etgan bir holat, bolacha bir havasga, safihcha bir tabiat sohibiga xush kelmas, Ularni ovuntirmas. Bu hikmatga binoan, bir zavqi sufliy, safih, ham nafsiy va shahvoniy ichida tom ozuqlanmish, zavqi ruhiyni bilmas. Ovrupadan tarashshuh etmish shu hozir adabiyot romanvoriy nazar ila, Qur`onda bolgan latoifi ulviyat, hashamatli vasflarni korolmas, ham totolmas. Ozidagi mihaqni unga ayar etolmas. Adabiyotda bordir uch maydoni javalon; ular ichida kezar, xorijiga chiqolmas: Yo ishq ila husndir, yo hamasat va shahamat, yo tasviri haqiqat. Xullas, begona adab bolsa hamasat nuqtasida haqparastlikni etmas. Balki zolim navi basharning gaddorliklarini olqishlamoq ila quvvatparastlik hissini talqin etar. Husn va ishq nuqtasida, ishqi haqiqiy bilmas. Shahvat-angiz bir zavqni nafslarga ham zark etar. Tasviri haqiqat moddasida, koinotga san`ati Ilohiy suratida boqmas, Bir sibga-i Rahmoniy suratida korolmas. Balki tabiat nuqtasida tutar, tasvir etadi, ham undan ham chiqolmas.

Sozlar

851

Shuning uchun talqini ishqi tabiat bolar. Moddaparastlik hissi, qalbda ham yerlashtirar, undan osoncha ozini qutqarolmas. Yana undan kelgan, zalolatdan nash`at etgan ruhning iztirobotiga u adabsizlanmish adab (musakkin ham munavvim); haqiqiy foyda bermas. Yagona dorini topmish, u ham romanlari emish. Kitob kabi bir hayyi mayyit, kino kabi bir mutaharrik amvot! Mayyit hayot berolmas. Ham teatr kabi tanasuxvoriy, moziy deyilgan keng qabrning arvohlari kabi shu uch navi romanlari ila hech ham uyalmas. Basharning ogziga yolgonchi bir til qoymish, ham insonning yuziga fosiq bir koz toqmish, dunyoga bir alifta fistonini kiydirmish, husni mujarrad tanimas. Quyoshni korsatsa, sariq sochli gozal bir aktrisani qoriga ixtor etar. Zohiran der: "Safohat yomondir, insonlarga yarashmas." Zararli natijani korsatar. Holbuki safohatga shunday mushavviqona bir tasvirni qilarki, ogiz suvin oqitar, aql hokim qololmas. Ishtahani qabartir, havasni hayajonlantirar, his ortiq soz tinglamas. Qur`ondagi adab bolsa havoni qorishtirmas. Haqparastlik hissi, husni mujarrad ishqi, jamolparastlik zavqi, haqiqatparastlik shavqi berar; hamda aldatmas. Koinotga tabiat jihatida boqmaydi; balki bir san`ati Ilohiy, bir sibga-i Rahmoniy nuqtasida bahs etar, aqllarni chalkashtirmas. Ma`rifati Sone`ning nurini talqin etar. Har narsada oyatini korsatar. Har ikkisi shafqatli bittadan huzun ham beradi, faqat bir-biriga oxshamas. Ovrupazada adab bolsa faqd-ul ahbobdan, sohibsizlikdan nash`at etgan gamli bir huzn beradi, ulviy huzn berolmas. Zero garang tabiat, hamda bir kor quvvatdan ilhomona olgani bir hissi huznu gamdor. Olamni bir vahshatzor tanir, boshqa tur korsatmas. U suratda korsatar, hamda mahzunni tutar, sohibsiz ham bolib begonalar ichida qoyar, hech bir umid qoldirmas.

Sozlar

852

Oziga bergan shu hissi hayajon ila bora bora ilhodga qadar ketar, ta`tilga qadar yol berar, qaytishi mushkul bolar, balki ortiq qaytolmas. Qur`onning adabi esa: Shunday bir huznni berarki, oshiqona huzndir, yetimona emasdir. Firoq-ul ahbobdan kelar, faqd-ul ahbobdan kelmas. Koinotda nazari, kor tabiat orniga shuurli, ham rahmatli bir san`ati Ilohiy uning madori baxsi, tabiatdan bahs etmas. Kor quvvatning orniga inoyatli, hikmatli bir qudrati Ilohiy unga madori bayon. Shuning uchun koinot, vahshatzor surat kiymas. Balki muxotobi mahzunning nazarida boladi bir jamiyati ahbob. Har tarafda tajovub, har tomonda tahabbub; unga siqinti bermas. Har burchakda istinas, u jamiyat ichida mahzunni vaz etadi bir huzni mushtoqona, bir hissi ulviy berar, gamli bir huznni bermas. Ikkisi bittadan shavqni ham berar: U begona adabning bergani bir shavq ila nafs tushar hayajonga, havas bolar munbasit; ruhga faroh berolmas. Qur`onning shavqi esa: Ruh tushar hayajonga, shavqi maaliy berar. Xullas bu sirga binoan, Shariati Ahmadiya (S.A.V) lavhiyotni istamas. Ba`zi olati lavhni harom etib, bir qismni halol deya izn berib.. Demak huzni Qur`oniy yoki shavqi Tanziliy bergan olat, zarar bermas. Agar huzni yetimiy yoki shavqi nafsoniy bersa, olat haromdir. Almashar shaxslarga kora, harkas bir-biriga oxshamas. *** Shoxlar Mevalarni Rahmat Nomiga Taqdim Etadi Shajara-i xilqatning shoxlari har tarafda ne`mat mevalarini ziruhning qollariga zohiran uzatadi. Haqiqatda bir dasti rahmat, bir dasti qudratdirki, u mevalarni, u shoxlari ichida sizlarga uzatadi. U dasti rahmatni, siz ham shukr ila oping. U dasti qudratni ham minnat ila taqdis etingiz...

Sozlar
*** Fotihaning Oxirida Ishora Qilingan Uch Yolning Bayoni

853

Ey birodari pur amal! Xayolingni qolga ol, men bilan barobar kel. Xullas bir zamindamiz, atrofiga qaraymiz; kimsa ham kormas bizni. Chodir tirgaklari hukmida yuksak toglar ustida qorongu bir bulut tabaqasi otilmish, ham u ham qoplamish zaminimizning yuzi. Munjamid bir saqf bolmish, faqat osti yuzi ochiqmish, u yuz Quyosh korarmish. Xullas bulut ostidamiz, siqadi zulmat bizni. Siqinti ham bugadi; havosizlik oldirar. Hozir bizga uch yol bor: Bir olami ziyodor, bir karra korgandim bu zamini majoziy. Ha, bir karra bu yerga ham kelmishim, uchovida boshqa-boshqa ketmishim. Birinchi yoli budir: Aksari bu yerdan ketar; u ham davri olamdir, sayohatga tortar bizni. Mana biz ham yoldamiz, bunday piyoda boramiz. Boq shu sahroning qum daryolariga, qanday hiddat sochmoqda, tahdid etmoqda bizni! Boq shu daryoning togvoriy tolqinlariga! U ham bizga gazablanar. Mana Alhamdulillah boshqa yuzga chiqdik; koramiz Quyosh yuzi. Faqat tortganimiz zahmatni faqat ham biz bilamiz. Uf! takror bu yerga qaytdik shu zamini vahshatzor, bulut tomi zulmatdor. Bizga lozim: Ravnaqdor etar qalbdagi kozni Bir olami ziyodor. Favqulodda agar bir jasorating bor; kiramiz da barobar, bu yoli pur-xatarkor. Ikkinchi yulimizni: Tabiati arzni teshamiz, u tarafga otamiz. Yo fitriy bir tuneldan titrayarak boramiz. Bir vaqtda bu yolda sayr etdim da otdim be-noz va pur-niyoziy. Faqat u zamon tabiatning zamini eritajak, yirtajak bir modda bor edi qolimda. Uchinchi yolning u dalili mo`jizi Qur`on uni menga bermishti. Qardoshim, orqamni ham qoldirma, hech ham qorqma! Boq ha shu yerda tunelvoriy gorlar, yer osti oqimlari kutarlar ikkimizni.

Sozlar

854

Bizni otqazarlar. Tabiat ham shu mudhish jumudiyalari ham seni hech qorqitmasin. Zero bu ma`yus chehrasi ostida marhamatli sohibining tabassumli yuzi. Radiy kabi u modda-i Qur`oniy ishigi ila sezmishtim. Xullas, kozingga oydin! Ziyodor olamga chiqdik, boq shu zamini pur-nozni Bu fazo-i latif, shirin. Mana, boshingni kotar! Boq samovotga bosh otmish, bulutlarni ham yirtmish, pastda qoldirmish. Da`vat etmoqda bizni. Shu shajara-i tubo, magar u Qur`on emish. Shoxlari har tarafga uzanmish. Tadalli etgan bu shoxga biz ham oslishimiz kerak, u yerga olsin bizni. U shajara-i samoviy; bir timsoli zaminda bolmish shar`i anvori. Demak zahmat chekmasdan u yol ila chiqardik bu olami ziyoga, ezmasdan zahmat bizni. Modom xato etmishmiz; eski yerga qaytamiz, togri yolni topamiz. Boq, uchinchi yolimiz; shu toglar ustida turgan shahbozni Hamda butun jahonga oqiydi bir azonni. Boq muazzini a`zamga, Muhammad-ul Xoshimiy (S.A.V.) da`vat etar insonni olami nuri anvorga. Ilzom etar niyoz ila namozni. Bulutlarni ham yirtmish, boq bu hidoyat toglariga. Samovotga sar tortmish, boq shariat togiga. Qanday muzayyan etmish zaminimizning yuzi kozi. Xullas chiqishimiz kerak bu yerdan himmat tayyorasi ila. Ziyo, nasim u yerda, nur-i jamol u yerda. Xullas bu yerdadir Uhudi Tavhid, u jabali aziziy. Xullas shu yerdadir Judi-i Islomiyat, u jabali salomat. Mana Jabal-ul Qamar bolgan Qur`oni Azhar, ziloli Nil oqmoqda u muhtasham manbadan. Ich u obi lazizni!..

Sozlar

855

Ey arqadosh! Hozir xayolni boshdan chiqar, aqlni boshga otqaz! Avvalgi ikki yolning magdub va dallin yoli; xatarlari juda kopdir, qishdir doim kuz yozi... Yuzdan biri qutular; Aflotun, Sakrat kabi. Uchinchi yol; osondir, ham qariybi mustaqimdir. Zaif, kuchli teng. Harkas u yoldan ketar. Eng rohati budirki: Shahid bolmoq yo goziy. Xullas, natijaga kiramiz. Ha, daho-i fanniy: Avvalgi ikki yoldir unga maslak va mazhab. Faqat hidoyati Qur`oniy: Uchinchi yoldir, uning siroti mustaqimga qovushtirar u bizni.

*** Haqiqiy Butun Alam Zalolatda, Butun Lazzat Iymondadir Xayol Libosini Kiymish Muazzam bir Haqiqat Ey yoldoshi xushdor! Siroti mustaqimning u maslaki nuroniy, magdub va dallinning u tariqi zulmoniy, tom farqlarini kormoq agar istarsang ey aziz, Kel vahmingni qolga ol, xayol ustiga ham min, hozir sen ila boramiz zulmati adamga. U mazori akbarni, u shahri pur-amvotni bir ziyorat etamiz. Bir Qodiyri Azaliy, oz dasti qudrat ila bu zulmat qit`adan bizni tutdi chiqardi, bu vujudga mindirdi, yubordi shu dunyoga; shu shahri be-lazoiz. Xullas hozir biz keldik shu olami vujudga, u sahro-i hailga. Kozimiz ham ochildi, shish jihatda biz boqdik; avval isti`tofkorona oldimizga qaraymiz. Ammo musibatlar, alamlar oldimizda dushmanlar kabi hujum etar. Undan qorqdik, chekindik. Chapga ongga, tabiat unsurlariga qaraymiz, undad madad kutamiz. Ammo biz kormoqdamizki, ularning qalblari qattiq, marhamatsiz. Tishlarini bilarlar, hiddatli ham boqarlar; na noz tinglar, na niyoz!

Sozlar

856

Chorasiz odamlar kabi ma`yusona nazarni yuqoriga kotardik. Ham istimdodkorona kok jismlariga qaraymiz; juda dahshatli tahdidkor ham koramiz. Goyo bittadan zambarak oqi bomba bolmishlar, zovurlardan chiqmishlar, ham atrofi fazoda juda tez otarlar, har qandayki ular bir-biriga tegilmas. Gar birisi yolini qazo bolib bir adashtirsa, al iyazu billah, shu olami shahodat oti ham portlayajak. Tasodifga bogliqdir; bundan ham xayr kelmas. Ma`yusona nazarni u jihatdan ogirdik, azobli hayratga tushdik. Boshimiz ham egildi, siynamizda saqlandik, nafsimizga qaraymiz. Mutolaa etamiz. Xullas eshitamiz: Bechora nafsimizdan minglab hojatlarning na`ralari kelmoqda. Minglab ehtiyojlarning ingrashlari chiqmoqda. Tasallini kutarkan tavahhush etmoqdamiz. Undan ham xayr kelmadi. Juda iltijokorona vijdonimizga kirdik; ichiga qaraymiz, bir chorani kutamiz. Eyvoh! Yana topmayotirmiz; biz madad berishimiz kerak. Zero unda korinar minglab umidlari, galayonli orzular, hayajonli hissiyot, koinotga uzangan. Har biridan titraymiz, hech yordam etolmaymiz. U orzular siqishmishlar vujud-adam ichida; bir tarafi azalga, bir tarafi abadga uzanib ketmoqdalar. Shunday kengliklari bor; gar dunyoni yutarsa u vijdon ham toq bolmas. Xullas bu azobli yolda qayerga bir bosh urdik, unda bir balo topdik. Zero magdub va dallin yollari bunday bolar. Tasaduf va zalolat u yolda nazarandoz. U nazarni biz toqdik, bu holga bunday tushdik. Hozir ham holimizki mabda` va ma`adi, ham Sone` va ham hashrni vaqtinchalik unutganmiz. Jahannamdan battardir, undan yanada muhriqdir, ruhimizni ezadi. Zero u shish jihatdanki ularga bosh urdik. Shunday holat olganmiz. Ki qilinmish u holat, ham xavf ila dahshatdan, ham ajz ila titrashdan, ham mashaqqat va vahshatdan, ham yutm va ham ya`sdan murakkab vijdonsuz.

Sozlar

857

Hozir har jihatga muqobil bir japhani olamiz, da`figa urinamiz. Avval qudratimizga murojaat etamiz, vo asafo koramiz. Ki ojiza zaifa. Soniyan: Nafsda bolgan hojotning susishiga tavajjuh etamiz. Vo asafo turmasdan baqirarlar koramiz. Solisan: Istimdodkorona, bir xaloskori uchun baqirar, chaqiramiz, na kimsa eshitadi, na javobni beradi. Biz xam oylaymiz: Har bir narsa bizga dushman, har bir narsa bizdan garib. Hech bir narsa qalbimizga bir tasalli bermaydi; hech amniyat baxsh etmas, haqiqiy zavqni bermas. Robian: Biz samo jismlariga boqdikcha, ular nazarga berar bir xavf ila dahshatni. Ham vijdonning muz`iji bir tavahhush keladi: Aql-suz, avhom-soz! Xullas ey birodar! Bu zalolatning yoli, mohiyati shundaydir. Kufrdagi zulmatni bu yolda tamom kordik. Hozir da kel qardoshim, u adamga qaytamiz. Takror yana kelamiz. Bu karra tariqimiz siroti mustaqimdir, ham iymonning yolidir. Dalil va imomimiz inoyat va Qur`ondir, shahbozi advor-parvoz. Xullas, Sultoni Azalning rahmat va inoyati, qachon bizni istadi, qudrat bizni chiqardi, lutfan bizni mindirdi qonuni mashiatga: Atvor ustida pardoz. Hozir bizni keltirdi, shafqat ila kiydirdi shu xil`ati vujudni, omonat rutbasini bizga tavjih ayladi. Nishoni niyoz va namoz. Shu advor va atvorning bu uzun yolimizda bittadan manzili nozdir. Yolimizda tashilot uchundirki, qadardan bir amrnoma bermish, sahifada jabhamiz. Har qayerga kelamiz, har qaysi toifaga musofir bolamiz, juda uxuvvatkorona istiqbol kormoqdamiz. Molimizdan beramiz, mollaridan olamiz. Tijorat muxabbati, ular bizni ozuqlantirarlar, hadyalar ila bezarlar, hamda kuzatarlar. Bora bora mana keldik, dunyo eshigidamiz eshitamiz ovoz. Boq kirdik shu zaminga; oyogimizni bosdik shahodat olamiga: Shahroniya-i Rahmon, shovqinxona-i inson. Hech bir narsa bilmaymiz, dalil va imomimiz mashiati Rahmondir. Vakili dalilimiz nozanin kozlarimiz. Kozlarimizni ochdik, dunyo ichiga soldik. Xotiriga kelarmi avvalgi kelishimiz?

Sozlar

858

Garib, yetim bolmishtik; dushmanlarimiz kopdi, bilmasdik homiymizni. Hozir nuri iymon ila u dushmanlarga qarshi bir rukni metinimiz Istinodiy nuqtamiz, ham hikoyakorimiz daf etar dushmanlarni. U iymoni billohdirki ziyo-i ruhimiz, ham nuri hayotimiz, hamda ruhi ruhimiz. Xullas qalbimiz rohat, dushmanlarga e`tibor bermas, balki dushman tanimas. Avvalgi yolimizda, qachon vijdonga kirdik; eshitdik undan minglab faryodu fizor va ovoz. Undan baloga tushdik. Zero istak, orzular, iste`dod va hissiyot; doim abadni istar. Uning yolini bilmasdik, bizdan yol bilmaslik, unda fizor va niyoz. Faqat alhamdulilloh, hozir kelishimizda topdik nuqta-i istimdod, ki doim hayot berar u iste`dod, orzularga; to abad-ul-abadga ularni etar parvoz. Ularga yol korsatar, u nuqtadan iste`dod ham istimdod etadi, ham obi hayotni ichar, ham kamoliga yugurar; u nuqta-i istimdod, u shavq-angiz ramzu noz. Ikkinchi qutbi iymonki: Tasdiqi hashrdir, saodati abadiy; u sadafning javhari iymon, burhoni Qur`on. Vijdon, insoniy bir roz. Hozir boshingni kotar, shu koinotga bir boq, uning ila bir gaplash. Avvalgi yolimizda juda mudhish korinardi. Hozir esa mutabassim har tarafga kuladi, nozaninona niyoz va ovoz. Kormasmisan: Kozimiz ari-misol bolmishtir; har tarafga uchadi. Koinot bostonidir, har tarafda chechaklar, har chechak ham beradi unga bir obi laziz. Ham unsiyat, tasalli, tahabbubni beradi. U ham olar keltirar; shahdi shahodat qilar. Asalda bir asal oqitar, u asror-angiz shahboz. Harakoti ajromga, yo nujum, yo shumusga nazarimiz qondikcha, qollariga berarlar Xoliqning hikmatini. Ham ibrat oynasini, ham jilva-i rahmatni olar etadi parvoz. Goyo shu Quyosh bizlar ila gapirmoqda: Der: "Ey qardoshlarim! Tavahhush ila siqilmangiz, xush keldingiz marhabo, xush tashrif ettingiz. Manzil sizning; men bir mumdori shaxnoz. Men ham siz kabiman; faqat sof isyonsiz, mute bir xizmatkorman. U Zoti

Sozlar

859

Ahadi Samadki mahzi rahmati ila xizmatingizga meni musahhari purnur etmish. Mendan harorat, ziyo; sizdan namoz va niyoz". Mana, boqing Qamarga! Yulduzlar ila dengizlar har biri da oziga maxsus bir lison ila: "Xush keldingiz marhabo!" derlar. "Xush keldingiz, bizni tanimaysizmi?" Siri taovun ila boq, ramzi nizom ila tingla. Har biri aytmoqda: "Biz ham bittadan xizmatkor, rahmati Zuljalolning bittadan oynadorimiz; hech da xafa bolmangiz, bizdan siqilmangiz". Zilzila na`ralari, hodisot faryodlari sizni hech qorqitmasin, vasvasa ham bermasin. Zero ular ichida bir zamzama-i azkor, bir damdama-i tasbeh, valvala-i nozu niyoz. Sizni bizga yuborgan u Zoti Zuljalol, qollarida tutmishtir bularning tizginlarini. Iymon kozi oqiydi yuzlarida oyati rahmat, har biri bittadan ovoz. Ey mo`mini qalbi xushyor! Hozir kozlarimiz bir parcha dam olsinlar, ularning badaliga hassos qulogimizni iymonning muborak qoliga taslim etamiz, dunyoga yuboramiz. Tinglasin laziz bir soz. Avvalgi yolimizda bir motami umumiy, ham vavaylo-i mavtiy deb oylangan u ovozlar, hozir yolimizda bittadan navozu namoz, bittadan ovozu niyoz, bittadan tasbehga boshlash. Tingla, havodagi damdama, qushlardagi jivjiva, yomgirdagi zamzama, dengizdagi gamgama, chaqmoqlardagi raqraqa, toshlardagi tiqtiqa bittadan ma`nodor navoz... Tarannumoti havo, naaroti ra`diya, nagamoti amvoj bittadan zikri azamat. Yomgirning hazajoti, qushlarning sijoati bittadan tasbehi rahmat, haqiqatga bir majoz. Ashyoda bolgan ovozlar, bittadan savti vujuddir: Men ham borman derlar. U koinoti sakit, birdan sozni boshlaydi: "Bizni jonsiz oylama, ey insoni boshbogoz!." Qushlarni gapirtirar yo bir lazzati ne`mat, yo bir nuzuli rahmat. Boshqaboshqa ovozlar ila, kichik ogizlari ila rahmatni olqishlarlar, ne`mat ustida inar, shukr ila etar parvoz.

Sozlar

860

Ramzan ular derlar: "Ey koinot qardoshlar! Ne gozaldir holimiz: Shafqat ila boqilmoqdamiz, Holimizdan mamnunmiz. Otkir tumshuqlari ila fazoga sochmoqdalar bittadan ovozi pur-noz. Goyo butun koinot yuksak bir musiqasidir, iymon nuri eshitar zikr va tasbehlarni. Zero hikmat rad etar tasodif vujudini, nizom esa tard etar ittifoqi avhom-soz. Ey yoldosh! Hozir shu olami misoliydan chiqamiz, xayoliy vahimdan tushamiz, aql maydonida turamiz, mezonga tortamiz, etamiz yollarni bar-andoz. Avvalgi aziyatli yolimiz magdub va dallin yoli, u yol berar vijdonga, to eng chuqur yeriga ham bir hissi aliymni, ham bir shiddatli alamni. Shuur uni korsatar. Shuurga zid bolmishmiz. Ham qutulmoq uchun ham muztar va ham muhtojmiz; yo u taskin etilsin, yo ihsos ham bolmasin; bolmasa tayanolmaymiz, faryodu fizor tinglanmas. Hidoyat esa shifodir; havo ibtoli hisdir. Bu ham tasalli istar, bu ham tagoful istar, bu ham mashguliyat istar, bu ham xushvaqtlik istar. Havasoti sehrboz. Toki vijdoni aldatsin, ruhi tanvim etilsin, to alam his qilinmasin. Bolmasa u alami aliym, vijdonni ihroq etar; fizorga chidab bolmas, alami ya`s kotarilmas. Demak siroti mustaqimdan naqadar uzoq tushsa, shu daraja nisbatan shu holat ta`sir etar, vijdonni baqirtirar. Har lazzatning ichida alami bor, bittadan iz. Demak havas, havo, xushvaqtlik, safohatdan qoshilgan bolgan shashaai madaniy, bu zalolatdan kelgan shu mudhish siqintiga bir yolgonchi malham, uxlatuvchi zahar-boz. Ey aziz arqadoshim! Ikkinchi yolimizda, u nuroniy tariqda bir holatni his etdik; u holat ila boladi hayot, ma`dani lazzat. Alamlar bolar lazzatlar. Uning ila buni bildikki mutafovit darajada, quvvati iymon nisbatida ruhga bir holat berar. Jasad ruh ila multazdir, ruh vijdon ila mutalazziz. Bir saodati ajila, vijdonda joylashgandir; bir firdavsi ma`naviy, qalbida yerlashtirilgandir. Oylash ila yashinarlar; shuur esa, shiori roz.

Sozlar

861

Hozir naqadar qalb tanbeh etilirsa, vijdon tahrik etilsa, ruhga his ettirilsa; lazzat ziyoda bolar, hamda bolar otashi nur, qishi yoz. Vijdonda firdavslarning eshiklari ochilar, dunyo bolar bir Jannat. Ichida ruhlarimiz, etar parvozu pardoz, bolar shahbozu shahnoz, yelpar namozu niyoz. Ey aziz yoldoshim! Hozir Allohga topshirdik. Kel, barobar bir duo etamiz, songra esa korishguncha ayrilamiz...

***

Sozlar

862

Sozlar

863

Anglikan Cherkoviga Javob Bir zamon beomon Islomning dushmani, siyosiy bir dassos, yuksakda ozini korsatmoq istagan vasvasachi bir ruhoniy, dasisa niyati ila ham inkor suratida, Hamda tomogimizni panjasi ila siqqan bir alamli zamonda juda orsizcha bir istihfom ila tort narsa soradi bizdan. Olti yuz kalima istadi. Surbetligiga qarshi: Yuziga "tuf!" demoq. Dasisasiga qarshi: qusmoq ila sukut etmoq, inkoriga qarshi da: Toqmoq kabi sustiruvchi bir javob bermoq lozim edi. Uni muxotob etmam. Bir haqparast odamga bunday javobimiz bor. U dedi birinchida: "Muhammad (Alayhissalotu Vassalam) dini nedir?" Dedim: Mana Qur`ondir. Arkoni sitta-i iymon, arkoni xamsa-i Islom asos maqsadi Qur`on. Der ikkinchisida: "Fikr va hayotga nima bermish?" Dedim: "Fikrga tavhid, hayotga istiqomat. Bunga doir shohidim:

Der uchinchisida: "Hozirgi zahmatlar qanday davolanar?" Deyman: "riboning haromligi, ham zakotning farz bolishi ila. Bunga doir shohidim:

Sozlar
da.

864

Der tortinchisida: "Ixtiloli basharga ne nazar ila qaraydi?" Deyman: Sa`y asl asosdir. Sarvati insoniya zolimlarda toplanmas, saqlanmas qollarida. Bunga doir shohidim:

*** Yuz mashaalloh bu javobga

Sozlar

865

KONFERENTSIYA 1950 yil noyabrda Anqara Universitetida professor va deputatlarimiz va Pokistonlik musofirlarimiz va muxtalif fakultet talabalari huzurida Fakultet Masjidida yarim kechasiga qadar davom etgan bir majlisda berilgan va katta bir aloqa va ahamiyat ila tinglangan bir konferentsiyadir.

Sozlar

866

Iymon Va Islomiyat Obi Hayotiga Chanqagan Qiymatli Qardoshlarim! Avvalo e`tirof etayki, bu konferentsiya bergan kursida bolmoq e`tibori ila sizlardan farqim yoqdir. Sizning bir qardoshingizman. Ham bu konferentsiya mening juda muhtoj bolganim goyat foydali bir darsimdir. Muxotob ozimdir. Darsimni muzokara navidan siz muborak qardoshlarimga oqiyman. Kamchiliklar mendandir. Kamol va gozalliklar istifoda etganim Risola-i Nur asarlariga oiddir. Bir mone boshimizga kelmasa, haftada bir marta sifatida davom ettiradiganimiz diniy konferentsiyalardan bugun birinchisi iymonga doirdir. Chunki Badiuzzamon Said Nursiyning Birinchi Millat Majlisida bayon etgani kabi, "Koinotda eng yuksak haqiqat iymondir, iymondan song namozdir". Shuning uchun biz ham konferentsiyamizning Qur`on, Iymon, Paygambarimiz Rasuli Akram (Alayhissalotu Vassalam) Afandimiz haqida bolishini munosib kordik. Ikkinchisi esa inshaalloh namoz va ibodatga oid bolajakdir. Bu mavzularni bizga dars beradigan bir asar qidirdik. Oxiri bu hayotiy va abadiy ehtiyojimizni asrimizning fahmiga uygun va qondiruvchi bir tarzda dars bergan va yarim asrga yaqindir, katta bir e`timod va amniyatga mazhar bolmoq ila eng mo`tabar diniy bir asar bolgan "Risola-i Nur"ni tanladik. Hozir ilk konferentsiyamizning nima uchun iymon mavzusida bolganini izoh ila, bu asar va muallifi haqida goyat qisqa ravishda ma`lumot beramiz. Shundayki: Bu asrda din va Islomiyat dushmanlari, avvalo iymonning asoslarini zayiflamoq va yiqitmoq rejasini dasturlarining birinchi moddasiga qoymishlardir. Xususan bu yigirma besh sana ichida tarixda korilmagan bir holda munofiqona va turli-tuman niqoblar ostida iymonning ruknlariga qilingan sui qasdlar juda dahshatli bolmishtir, kop yiqituvchi shakllar tatbiq etilmishtir. Holbuki: Iymonning ruknlaridan birisida hosil boladigan bir shubha yoki inkor dinning tafsilotlarida qilingan loqaydlikdan juda kop marta yanada falokatli va zararlidir. Shuning uchundirki hozir eng muhim ish taqlidiy iymonni tahqiqiy iymonga aylantirib iymonni quvvatlantirmoqdir, iymonni taqviya etmoqdir, iymonni qutqarmoqdir. Har narsadan ziyoda iymonning asoslari ila mashgul bolmoq qat`iy bir zarurat va lozim bir ehtiyoj, hatto majburiyat holiga kelmishtir. Bu Turkiyada bunday bolgani kabi, umum Islom dunyosida ham

Sozlar
shundaydir.

867

Ha, poydevorlari zaiflanmish bir binoning xonalarini ta`mir va bezashga harakat qilmoq u binoning yiqilmasligi uchun qay daraja bir foyda bera olar? Ildizlarining chiritilishiga harakat qilingan bir daraxtning qurimasligi uchun shox va yaproqlarini dorilab tadbir olishga harakat qilmoq u daraxtning hayotiga bir foyda bera oladimi?.. Inson saroy kabi bir binodir, poydevorlari iymon asoslaridir. Inson bir daraxtdir, ildizi iymon asoslaridir. Iymon ruknlaridan eng muhimi Iymoni Billohdir; Allohga iymondir. Songra Nubuvvat va Hashrdir. Shuning uchun bir insonning eng boshda qolga kiritishga harakat qilgan ilmi iymon ilmidir. Ilmlarning asosi, ilmlarning shohi va podshohi iymon ilmidir. Iymon yolgiz qisqa bir tasdiqdan iborat emasdir. Iymonning kop martabalari bordir. Taqlidiy bir iymon, xususan bu zamondagi zalolat, axloqsizlik boronlari qarshisida tez sonar. Tahqiqiy iymon esa tebranmas, sonmas bir quvvatdir. Tahqiqiy iymonni qolga kiritgan bir kishining iymon va Islomiyati dahshatli dinsizlik boronlariga ham ma`ruz qolsa, u boronlar bu iymon quvvati qarshisida ta`sirsiz qolishga mahkumdir. Tahqiqiy iymonni qozongan bir kishini eng dinsiz faylasuflar ham bir vasvasa yoki shubhaga tushirolmas. Xullas bu haqiqatlarga binoan, biz ham tahqiqiy iymoniy dars berib, iymonni quvvatlantirib insonni abadiy saodat va salomatga etadigan Qur`on va iymon haqiqatlarini jamlagan bir asarni, sabot va davom va diqqat ila oqishni qat`iyat ila lozim va alzam kordik. Aks holda, bu zamonda dunyoviy va uxroviy dahshatli musibatlar ichiga tushmoq shubha keltirmas bir haqiqat holidadir. Shuning uchun yagona qutulish choramiz Qur`oni Hakimning iymoniy oyatlarini va bu asrga boqqan oyati karimalarini tafsir etgan yuksak bir Qur`on tafsiriga yopishmoqdir. Hozir "Bunday bir asar bu asrda bormidir?" deya bir savolning ichingizda hosil bolgani nuroniy bir hayajonni ifoda etgan siymolaringizdan anglashilmoqdadir. Ha, bu tur ehtiyojimizni toliq qarshilaydigan bir asarni topmoq uchun kop diqqat va sinchkorlik ila qidirdik. Oxiri ham Turk yoshlariga, ham umum Musulmonlarga va bashariyatga Qur`oniy bir rahbar va bir murshidi akmal boladigan bir asarning Badiuzzamon Said Nursiyning Risola-i Nur asarlari bolgani qanoatiga bordik. Biz bilan barobar bu haqiqatga Risola-i Nur ila iymonini qutqargan yuz minglab kishilar ham shohiddir.

Sozlar

868

Ha, yigirmanchi asrda kulliy va umumiy bir rahbarlik vazifasini qiladigan Qur`oniy bir asar muallifining shu xususiyatlarga ega bolishini asos qabul qildik. Bu xususiyatlarning ham tamomi ila Risola-i Nurda va muallifi Badiuzzamon Said Nursiyda mavjud bolganini kordik. Shundayki: Birinchisi: Muallifning yolgiz Qur`oni Hakimni oziga ustoz deb qabul qilishi... Ikkinchisi: Qur`oni Hakim haqiqiy ilmlarni ichiga olgan bir muqaddas kitobdir. Va butun asrlarda insonlarning umum tabaqalariga xitob etgan azaliy bir xutbadir. Shuning uchun Qur`onni tafsir etarkan, haqiqatning sof bolib ifoda etilishi va shunday qilib haqiqiy bir tafsir bolishi uchun mufassirning oz xususiy maslak va mashrabining ta`siri ostida qolmasligi va havasi qoshilmasligi lozimdir. Va hamda Qur`onning ma`nolarini kashf ila koringan Qur`on haqiqatlarining tasbiti uchun alzamdirki: U mufassir zot har bir fanda mutaxassis keng bir fikrga, nozik bir nazarga va tom bir ixlosga sohib bir alloma va ham goyat oliy bir daho va nufuzli, chuqur bir ijtihod va bir quvva-i qudsiyaga sohib bolsin... Uchinchisi: Qur`on tafsirining tom bir ixlos ila ta`lif etilmish bolishiki: Muallifning Janobi Haqning rizosidan boshqa hech bir moddiy, ma`naviy manfaat goya qilinmasligi va bu yuksak holatning muallifning hayotidagi hodisalarda mushohada etilishi... Tortinchisi: Qur`onning eng buyuk mo`jizalaridan biri da, yoshlik va yangiligini muhofaza etishidir. Va u asrda inzol etilmish kabi, har asrning ehtiyojini qarshilagan bir yuzi bolishidir. Xullas, bu asrda maydonga keltirilgan bir tafsirda Qur`oni Hakimning asrimizga boqqan yuzining kashf etilib, avomdan eng havasga qadar har tabaqaning istifoda eta oladigani bir uslub ila izoh va isbot etilmish bolishi... Beshinchisi: Mufassirning Qur`on va iymon haqiqatlarini inkor qilib bolmaydigan dalil va hujjatlar ila isbot etib dars berishi. Ya`ni, pozivitizm (isbotchilik)ni bir asos qabul qilishi... Oltinchisi: Dars bergan Qur`oniy haqiqatlarning ham aqlni, ham qalbni, ham ruhni va vijdonni nurlantirishi va qondirishi va nafsni musahhar etishi va shaytonni ham ilzom etadigan darajada quvvatli va goyat balig, nufuzli va ta`sirli bolishi... Yettinchisi: Haqiqatlarni anglashga esa mone bolgan menlik, gurur,

Sozlar

869

kibr va anoniyat kabi yomon xislatlardan qutqarib, tavozu` va mahviyat kabi yuksak va gozal axloqlarga sohib qilishi... Sakkizinchisi: Qur`oni Karimni tafsir etgan bir allomaning Rasuli Akram Alayhissalotu Vassalamning sunnatiga ittibo etmish bolishi va ahli sunnat va jamoat mazhabi ustida ilmi ila boamal bolishi va a`zamiy bir zuhd va taqvo va a`zamiy ixlos va dinga xizmatida a`zamiy sabot, a`zamiy sidq va sadoqat va fidokorlikka, a`zamiy iqtisod va qanoatga sohib bolishi shartdir. Xulosa bolib mufassirning Qur`oniy risolalari ila risolati Ahmadiyaning (S.A.V) a`zamiy taqvo va a`zamiy ubudiyati va quvva-i qudsiyasi ila ham valoyati Ahmadiyaning lemaatiga mazhar bolmish xodimi Qur`on bir zot bolishi... Toqqizinchisi: Mufassirning Qur`oniy va Shar`iy masalalarni bayon etarkan, shu yoki bu tazyiq va iskanjani nazarga olmagan, har qanday bir ta`sir ostida qolib fatvo bermagan va olimni xor korib, dunyoga bas keladigan bir iymon quvvati ila haqiqatni parvosizcha aytgan Islomiy shijoat va jasoratga sohib bolgan bir mufassir bolishi kerakdir. Ham i`dom rejalarining tatbiq etilgani va bitta diniy risola nashr etilmagan dahshatli bir davrda, xususan imho etilishi va sondirilishi hadaf tutilgan Qur`onni, Shar`iy asoslarni ta`lif va nashr etgani maydonda bolmoq ila bir murshidi komil va Islomning bu asrda haqiqiy bir rahbari akmali va Qur`onning mo`tabar bir mufassiri a`zami bolishi lozimdir. Xullas, bu zamonda yuqorida mazkur toqqiz shart va xususiyatlarning muallif Said Nursiyda va asarlari bolgan Nur Risolalarida ayni ila mavjud bolgani haqiqiy va mutabahhir Islom olimlarining ijmo` va tavotur va ittifogi ila sobit bolmishtir. Va ham uygonishni boshlagan bu Islom millaticha, Ovrupa va Amerikacha ma`lum va tasdiqlangandir. Mana dostlar! Biz shunday bir tafsiri Qur`on qidirayotgan va bunday bir mufassir istayotgan edik. Qiymatli qardoshlarim! Bunday dahshatli bir asrda insonning eng buyuk masalasi iymonni qutqarmoq yoki yoqotmoq da`vosidir. Jahon urushlari basharni uygotmish, dunyo hayotining foniyligini eslatmishtir. Va boqiy bir olamda, abadiy bir saodat ichida yashamoq hissini uygotmishtir. Albatta bunday muazzam bir da`voni, chalkash va aldatuvchi bir zamonda qozona olmoq uchun, bir da`vo vakilini topishda(Izoh) juda diqqatli bolishimiz lozimdir. Shuning uchun tadqiqotimizni bir oz yana kengaytiramiz. Shundayki:
(Izoh)

Bu zamonda bunday bir davo vakilining Risola-i Nur bolganiga Risola-i Nur ila iymonlarini qutqargan millionlab kishilar shohiddir.

Sozlar

870

Asrimizdan avvalgi Islomiyatning Kalom Ilmi dohiylari va dinimizning horiqo imomlari va Qur`oni Hakimning dohiy mufassirlarining vujudga keltirgan asarlari qiymat taqdiri mumkin bolmaydigan darajada qiymatdordir. U zotlar Islomiyatning bittadan quyoshidirlar. Faqat bu zamon u buyuk zotlar yashagan zamon kabi emasdir. Eski zamonda zalolat johillikdan kelar edi. Buning yoq etilishi osondir. Bu zamonda zalolat, Qur`on va Islomiyatga va iymonga hujum fan va falsafa va ilmdan kelmoqda. Buning yoqotilishi mushkuldir. Eski zamonda ikkinchi qismi mingdan bir bolar edi, bolganlardan faqat mingdan biri irshod ila yolga kela olar edi. Chunki undaylar ham bilmaydilar, ham ozlarini bilaman deb oylaydilar. Ham bundan avvalgi asrlarda musbat ilmlarning yigirmanchi asrdagi qadar taraqqiy etmagan bolgani ma`lumingizdir. Shu holda bu asrda dunyoga yoyilgan dinsizlik va moddiyunlikni ildizidan yiqita olmoq, haq va haqiqat yolini korsatib, basharni siroti mustaqimga qovushtirmoq, iymonni qutqara olmoq uchun faqat va faqat Qur`oni Hakimning bu asrga boqqan yuzini kashf etib, umumning istifoda eta oladigani bir shaklda tafsir etilishi, albatta bu asrda mumkin bolajakdir. Mana, Badiuzzamon Said Nursiy Qur`oni Karimdagi bu asrning muhtoj bolgan haqiqatlarni kashf etib, Nur Risolalarida harkasning qobiliyati nisbatida istifoda eta oladigani bir tarzda tafsir va izoh etmoq muvaffaqiyatiga mazhar bolmishtir. Shuning uchundirki Risola-i Nur oxshashi korilmagan bir shox asardir qanoatiga borilmishtir. Va yana Risola-i Nurdagi bu imtiyoz sabablidirki, bu muborak Islom millatidan millionlarcha baxtiyor kimsalar ustun qoyib va ziyoda bir ehtiyoj sezib, buyuk bir ishtiyoq va sevgi ila sanalarcha davom etgan tazyiqotlar ichida Risola-i Nurni oqimishlardir. Ham Risola-i Nur ehtiyoj zamonida ta`lif etilganidan Turkiya va Islom Dunyosi kengligida kengaymish va dunyoni aloqador etgan bir imtiyozga mazhar bolganini kozlarga korsatmishtir... Qiymatli qardoshlarim! Said Nursiy qirq sana avval Istanbulda ekan, "Kim nima istasa sorasin" deya horiquloda bir e`lonot qilmishtir. Buning ustiga u zamonning mashhur olim va allomalari Badiuzzamonning hujrasiga todatoda bolib borib, har navi ilmlarga va muxtalif mavzularga doir soraganlari eng mushkul, eng muglaq savollarni Badiuzzamon toxtamasdan togri bolib javob

Sozlar
bermishtir.

871

Bunday haddu hududi tayin etilmagan, ya`ni "shu yoki bu ilmda yoki mavzuda kim nima istasa sorasin" deya bir chegara qoyilmasdan e`lonot qilmoq va natijada doimo muvaffaq bolmoq bashar tarixida korilmagan va bunday ihotali va yuksak bir ilmga sohib bunday bir Islom dohiysi hozirga qadar zuhur etmamishtir. (Asri Saodat mustasno.) Hatto u zamonlarda, Misr Jome-ul Azhar Universiteti raislaridan mashhur Shayx Bahid Afandi, Istanbulga bir sayohat uchun kelganida, Kurdistonning tik, chiqib bolmaydigan qoyalari orasidan kelib, Istanbulda bolgan Badiuzzamon Said Nursiyni ilzom etolmagan Islom ulamosi Shayx Bahiddan bu yosh domlaning (Badiuzzamonning) ilzom etilishini istarlar. Shayx Bahid ham bu taklifni qabul etib bir munozara zamini qidirar. Va bir namoz vaqti Avliyo Sofiya Masjididan chiqilib "choyxona"da otirilganida, buni fursat deb bilgan Shayx Bahid Afandi, Badiuzzamon Said Nursiyga xitoban: Ya`ni: "Ovrupa va Usmonli Davlati haqida nima deysiz? Fikringiz nedir?" Shayx Bahid Afandi hazratlarining bu savoldan maqsadi Badiuzzamon Said Nursiyning shak bolmagan bir bahri ummon kabi ilmini va otashpora-i zakosini tajriba etmoq emas edi. Zamoni istiqbolga oid shiddati ihotasini va idora-i olamdagi siyosatini anglamoq fikrida edi. Bunga qarshi, Badiuzzamonnig bergan javobi shu boldi:

Ya`ni: Ovrupa bir Islom Davlatiga, Usmonli Davlati ham bir Ovrupa Davlatiga homiladir. Bir kun kelib tugajaklardir. Bu javobga qarshi Shayx Bahid Hazratlari: "Bu yosh ila munozara etilmas, men ham ayni qanoatda edim. Faqat bu qadar vajiz va baligona bir tarzda ifoda etmoq faqat Badiuzzamonga xosdir",- demishtir. Haqiqatdan Badiuzzamonning degani kabi, xabarlarning ikki qutbi ham sodir bolmish. Birikki sana songra Konstitutsion boshqarilish davrida, Islomiylik alomatlariga muxolif kop ajnabiy odatlarini olmoq va borgancha Turkiyada yerlashtirmoq ila

Sozlar

872

va hozir Ovrupada Qur`onga va Islomiyatga qarshi korsatilgan husni aloqa va bilxossa baxtiyor Olmon Millatida toda-toda Islomiyatni qabul etmoq kabi hodisalar u xabarni tamomi ila tasdiq etmishlardir. Xullas buyuk Islom olimlari va sharafli shayxlar kop tajriba va imtihonlar ila shunday bir qanoatga bormishlardirki: Badiuzzamon nima aytsa haqiqatdir. Badiuzzamonning asarlari sunuhoti qalbiya bolib, olimlar jamoatining tasdiq va taqdiriga mazhardir. Ilm ahli, tasavvufchilar va fan va maktab ahli Badiuzzamonning asarlaridan faqatgina istifoza va istifoda etarlar. Ha, uch oylik bir tahsili bolgan va qirq sanadan beri Qur`oni Karimdan boshqa bir kitob ila mashgul bolmagan, bir yuz ottiztasi Turkcha, on beshtasi Arabcha bolgan asarlarini ta`lif etarkan hech bir kitobga murojaat etmagani, hanuz hayotda bolgan kotiblari tarafidan shahodat etilgan.. asosan kutubxonasi ham bolmagan, yarim ummiy bir zot unday mislsiz bir e`lonot ila, yangi ilmlar ham dohil muxtalif ilmlarda, yuksak olimlar va buyuk murshidlar ila, yoshligida qilgan munozaralarning hammasida muvaffaq bolgani maydonda bolgan, ittifoqli bolgan masalalarni tasdiq va ixtilofli bolganlarni tashih etgan, ozi uchun "Badiuzzamon javob berolmaydigan bir savol yoqdir" deya allomalar tarafidan tasdiq etilgan; va Ovrupaning bir qism idroksiz va garazkor faylasuflarining, mutashabih oyati karima va hadisi shariflarga qilgan hujumlarini, u oyat va hadislarning bittadan mo`jiza bolganini asarlari ila isbot etib e`tirozlarini ildizidan qopargan va shunday qilib vahimalarga tushirilgan ba`zi ilm ahlini ham qutqarib, Islomiyatga bolgan hujumlarni natijasiz qoldirgan Said Nursiy kabi bir muallifning, albatta dohiy bir mufassiri Qur`on va uning ilmining vahbiy va vase` bolganiga asarlari bolgan Nur Risolalarining bir hayot boyicha oqishga loyiq horiqo bir shoh asar bolganiga shubha qilinilmas. Uygonmish qardoshlarim! Ham bizning, ham Islom dunyosining abadiy hayotining najotini, qutulishini ta`min etadigan va bizni tanvir va irshod etib zalolatdan muhofaza etadigan bir asar tanlamoqda bu qadar diqqatli bolishimiz juda kerakdir. Chunki bu zamonda, turli-tuman aldatmalar ila parda orqasida Islom yoshlarini yoldan chiqarishga urinmoqdalar. Bir asar oqilishi yoki bir soz tinglanishi zamon, avvalo ya`ni: Kim soylamish? Kimga soylamish? Nima uchun soylamish? Qay maqomda soylamish? bolgan asosga oid bir qoidani e`tibor nazariga olish kerak. Ha, kalomning tabaqalarining

Sozlar

873

yuksakligi, gozalligi va quvvatining manbai shu tort narsadir: Mutakallim, muxotob, maqsad va maqom. Bolmasa, har qolga otgan kitob oqilmasligi kerak, har aytilgan sozga quloq solmaslik kerak. Masalan: Bir qomondonning bir qoshinga bergan Qadam Bos amri ila bir askarning Qadam Bos sozi orasida naqadar farq bordir? Birinchisi katta bir qoshinni harakatga keltirar. Ayni kalom bolgan ikkinchisi, balki bir askarni ham yuritolmas. Xullas, bu tort asos sababli va ham Said Nursiyga qarshi qalblarida buyuk bir sevgi toshigan yuz minglab kishilar sevgi ila ustozlarining eng kichik holiga ham buyuk bir ahamiyat berib, ularni organib ittibo etmoq, ergashmoq orzusini toshiganlaridan, bu yerdagi bir qism qardoshlarimiz ustozimizning hayoti, asarlari, maslak va mashrabi haqida ma`lumot berilishini qattiq soradilar. Faqat Badiuzzamon kabi bir zotning hayoti va asarlari va axloqini tom ifoda etolmaymiz. Bu haqiqat basiratli ilm ahli bolgan adiblarcha ham e`tirof etilmish bolganidan bu xizmat bizning haddimizdan juda uzoqdir. Ham Badiuzzamon haqida ma`lumot olmoq istagan qardoshlarimizga, buning faqat va faqat Risola-i Nur Kulliyotini diqqat va davom ila oqimoq surati ila mumkin bolganini arz etamiz. Aziz qardoshlarim! Bu muborak vatan va millatning va olami Islomning abadiy saodatini va qutulishini va natijada yer yuzida umumiy sulh va salomatni ta`min etadigan bir inoyat va qudratga sohib bolgan Risola-i Nurning ma`naviy shaxsida shunday goyat soglom quvvatlar toplanmish va qoshilmishtir: 1 - Yuksak bir quvvat va butun kamolotning ustozi bolgan haqiqati Islomiya... 2 - Shahomati iymoniya. Ya`ni tazallul etmaslik, bechoralarga tahakkum va takabbur etmaslik... 3 - Musulmonlikning insonga bergan izzat va sharaf, taraqqiy va yuksalmoqning eng muhim omili bolgan izzati Islomiya... Dostlar! Shu ma`noda bir hadisi sharif borki: "Haqiqiy olimlar zolim hukmdorlarga qarshi haq va haqiqatni parvosizcha aytgan olimlardir". Mana biz faqat shunday va taqvodor bir allomaning soz va asarlariga e`timod eta olamiz. Asrimizda esa hayotidagi voqealar va asarlari ila bu hadisi sharifga muvofiq bolgan Risola-i Nur maydondadir. Muallif Badiuzzamon diniy mujo-

Sozlar

874

hadasi va Qur`onga xizmatida va ubudiyatida Rasuli Akram (Alayhissalotu Vassalam)ning sunnati saniyasiga toliq ittibo etmish bir mujohiddir. Rasuli Akram (Alayhissalotu Vassalam) Afandimiz dunyoning eng muazzam siyosiy hodisasi bolgan Badr Urushida sahoba-i kiromga navbatma-navbat jamoat ila namoz qildirmishtir. Ya`ni vojib bolmagan, xususan urush zamonida tark etila oladigan "jamoat ila namoz oqimoq" kabi bir xayrni dunyoning eng buyuk siyosiy voqeasidan afzal kormishtir, ustun tutmishtir. Kichik bir savobni urush jabhasining u dahshatlari ichida ham tark etmamishtir. Badiuzzamon kongillilar polki qomondoni sifatida qoshilgan Rus Jangida, urush frontida, dushman nishoni oqlari qarshisida Qur`onning bir qismining tafsiri bolgan mashhur Arabiy Ishorat-ul I`joz Tafsirini ta`lif etmish. Va bu asari azim Olami Islomda eng buyuk olimlarning taqdir va tahsiniga mazhar bolmish va toliq anglamoqdan ojiz qolganlarini va unday bir tafsir kormaganlarini e`tirof etmishlardirki, Qur`oni Karimning eng nozik nukta va eng chuqur masalalarini va mislsiz i`joz va horiquloda yuksak balogat va fasohatini izhor va isbot etmishtir. Hatto bir harfning nuktasini izhor etarkan, nishon oqlari qarshisida, dushman oqlari zehnini undan qaytarolmamish, urushning topolon va dahshatlari mone bolmamishtir. Azoni Muhammadiyning (S.A.V.) man etilgani va bid`atlarning jabran umumga qildirilgani zulmatli va dahshatli bir davrda Nur Talabalari u uydirma azonni oqimamishlar va bunday bid`atlarga qarshi ozlarini qahramoncha muhofaza etib, bid`atlarga kirmamishlardir. Iymon va Islomiyatning yoqotilishiga urinilgani va bir olimning yashirindan yashirin ham birgina diniy asar nashr etolmagani falokatli davrda, Badiuzzamon surgun qilingan yerlarda, zolim mustabidlarning nazoratlar va tazyiqlari ichida yashirindan yashirin bir yuz ottiz adad iymoniy asar ta`lif va nashr etmishtir. Bu bilan barobar kechalari juda oz bir uyqudan song, asorat ostida ingragan Islom Millatlarining najot va salohi uchun duolar etmish, dargohi Ilohiyaga iltijo etib yolvormishtir. Ha, Hazrati Ustoz Rasuli Akram Alayhissalotu Vassalam Afandimizning Sunnati Saniyasiga toliq iqtido etmishtir. Badiuzzamonning bu holi ham butun Islom mujohidlariga va umum Musulmonlarga bir ornakdir. Ya`ni, jihod ila ubudiyat va taqvoni barobar qiladi; birini qilib, boshqasini ahamiyatsiz qoldirmaydi. Jabbor va zolim din dushmanlarining rejasi ila hibsxonalarga tashlanib, tajridi mutlaqda va goyat sovuq bir xonada qoldirilishi va shiddatli sovuqlarning va xastaliklarning istiroblari va

Sozlar

875

titrashlari va keksalikning quvvatsizliklari ichida bolishi ham ta`lifotga nuqsonlik bermamishtir. Siddiqi Akbar (Raziyallohu Anh) demishki: "Jahannamda vujudim shu qadar kattalashsinki, iymon ahliga yer qolmasin". Badiuzzamon bu goyat yuksak xislatning bir zarrachasiga mazhar bolmoq uchun, "Bir nechta odamning iymonini qutqarmoq uchun Jahannamga kirishga tayyorman" deya fidokorlikning choqqisiga yuksalmish va shunday bolgani, Qur`on va Islomiyatning fidoiy va muxlis bir xodimi bolgani, sakson sanalik hayotining shahodati ila sobit bolmishtir. Qur`on va iymon xizmati uchun Badiuzzamonning haysiyatini, sharafini, ruhini, nafsini, hayotini fido etgani; ma`ruz qolgani shu qadar shiddatli zulm va iskanjalarga va giriftor etilgani kop musibat va balolarga qarshi korsatgan song daraja sabr, bardosh va xotirjamlik bittadan shohidi sodiq hukmidadirlar. Badiuzzamon Qur`on, iymon, Islomiyat xizmati uchun dunyoviy rohatliklarini fido etmish, dunyoviy shaxsiy savratlar yigmamish, zuhd va taqvo va riyozat, iqtisod va qanoat ila umr otqazib, dunyo ila aloqasini kesmishtir. Bu jumladan bolib, Musulmonlarning rohat va saodati uchun butun umr diqqatlarini yolgiz iymon xizmatiga vaqf va hasr etmoq va ixlosga toliq muvaffaq bolmoq uchun ozini dunyodan uzoqlashtirib mujarrad qolmishtir. Ha, Badiuzzamon iymon va Islomiyat xizmati uchun har narsadan bu daraja fidokorlik qilgan, faqat butun bular bilan barobar; ubudiyat, zuhd va taqvoda ham bir istisno tashkil etgan tarixiy bir Islom fidoiysi va Qur`oni Hakimning muxlis bir xodimi darajasiga yuksalmishtir. Badiuzzamonning Risola-i Nur da`vosida shunday bir ishonchi, shunday bir sidq va sadoqati, shunday bir sabot va matonati, shunday bir ixlosi bordirki: Din dushmanlarining shu qadar shiddatli zulm va istibdodlari, shu qadar hujum va tazyiqotlari va bular bilan barobar moddiy yoqliklar ichida bolishi da`vosidan voz kechirolmamish va kichik bir qarorsizlik ham sodir bolmamishtir. Said Nursiy Eski Said ta`bir etgani yoshligida falsafada juda ilgarilab ketmishtir. Garbning Sakrati, Aflotuni, Aristoteli kabi haqiqatli faylasuflarni va sharqning Ibn Sino, Ibn Rushd, Farobiy kabi dohiy hukamolaridan falsafa va hikmatda Qur`oni Hakimning fayzi ila juda ilgarilab ketmish va Qur`ondan boshqa xaloskor va haqiqiy rahbar bolmaganini da`vo etmish va Risola-i Nur asarlarida isbot etmishtir. Bu haqiqatlarda shubhasi bolganlar bolsa, Ustoz

Sozlar
oxiratga tashrif etmasdan shaxsan shubhasini ketkazishi mumkin.

876

Said Nursiy Qur`on va iymonga xizmat maslagini ixtiyor etib, hech bir moddiy va ma`naviy manfaat, salohat va valiylik kabi ma`naviy maqomlarni maqsad va goya qilmasdan, yolgiz Janobi Haqning rizosi uchun xizmat qilmishtir. Basiratli ilm ahli tarafidan butun Musulmonlarcha "Chiqishi kutilgan siyosiy va diniy bir xaloskordir" kabi shaxsiga berilgan yuksak martabani Badiuzzamon hiddat ila rad etmish, ozining faqat Qur`onning bir xizmatkori va Risola-i Nur Talabalarining bir dars arqadoshi bolganiga ishonmish va bayon etmishtir. Milliy Mudofa Vakolatida yigirma besh sana xizmat qilgan muhtaram olim bir zotning, hozir oramizda bolgan bir qism dostlarimiz ila, avvalgi kun ziyoratiga borganimiz vaqt, Badiuzzamon Hazratlari haqida demishtiki: "Badiuzzamonning qanday bir zot bolganini tushuna olmoq uchun Risola-i Nur Kulliyotini diqqat ila, sabot ila oqimoq yetarlidir. Sizga bir misol sifatida, yolgiz dunyoviy iqtidori jihatidan deymanki: Badiuzzamon, Risola-i Nurning ma`naviy shaxsi ila yolgiz bir davlatni emas, dunyo yuzidagi millatlarning idorasi unga berilsa, ularni salomat va saodat ichida idora etadigan bir iqtidor va inoyatga sohibdir". Ha, Badiuzzamon nodira-i xilqatdir. Faqat yigirma besh sanadir ham ozini, ham talabalarini siyosatdan man etmishtir, dunyoviy ishlar ila mashgul emasdir. Badiuzzamonning Risola-i Nurni ta`lif etgan zamonlarda va xizmati Qur`oniyada xizmat qildirilgani onlarda; ziyrakligi, zehni otkirligi, aqli, mantigi, zehni, xayoli, xotirasi, taammuli, farosati, sezish va idrok qilishi, tez anglashi va ruhiy, qalbiy, vijdoniy hissiyotlari, tuygulari va ma`naviy latifalarining tengsiz bir tarzda bolishi xizmat qildirilganiga oshkora bir dalildirki; oz ixtiyori ila, kayfi ila emas, inoyati Ilohiya ila Qur`onga xizmatkorlik etmish bir darajada bolgani basiratli ilm ahli va qalb ahlicha sodiq va mustahsandir. Misrda fozil ulamolardan marhum Abdulaziz Chavish Badiuzzamonning fotin-ul asr bolgani va mudhish bir haddan tashqari aql zakovatiga sohib bolgani mavzusida Misr matbaasida maqola nashr etmishtir. Buyuk va salobatli bir olim bolgan Shayxulislom marhum Mustafo Sabri Afandi, Misrda Risola-i Nurga sohib chiqmish va Jome-ul Azhar Universitetida eng yuksak bir mavqega qoymishtir. Risola-i Nur Islomiyatning goyat keskin va olmos bir qilichidir. Bu haqiqatlarga bir dalil esa, Badiuzzamonning zolim hukmdorlarga va qomondonlarga olimni pisand qilmasdan, haqiqatni parvosizcha tablig etishi

Sozlar

877

va dunyoni qamrab olgan dinsizlik quvvatiga muqobil Qur`on va iymon haqiqatlarini, ozini fido etib, istibdodning eng qorongi davrida nashr etishi va bu muqaddas haqiqatga jonini fido etib xizmat etishidir. Bir prokuror ayblov xulosasida: "Badiuzzamon, keksaygancha ortgan quvvati ila diniy faoliyatga davom etmoqdadir". Dengizli mahkamasi, tadqiq hay`ati raportida: "Ha, Said Nursiyda bir quvvat bordir, faqat bu quvvatini tariqat yoki bir jamiyat qurishga sarf etmamish, Qur`on haqiqatlarini bayon va dinga xizmatga sarf etgani qanoatiga borilmishtir",- deyilmoqdadir. Dinga qarshi eski hukumatlarning vakillaridan birisi (antidemokratik qonunlarning Millat Majlisida muzokarasi asnosida): "Badiuzzamon Said Nursiyning diniy faoliyatiga yigirma besh sanadan beri mone bololmayotirmiz",demishtir. Biz ham deymizki: Ha, Said Nursiy Hazratlari oxshashi korilmamish dinamik va sergayrat bir zotdir. Badiuzzamonning horiqo bir inson bolganini din dushmanlari bolgan muorizlari ham qalban tasdiq va taqdir etmoqdadirlar. Said Nursiy ba`zan bir talabasiga Risola-i Nurdan oqib bermoq ne`matini lutf etgani zamon derki: "Bu mening darsimdir. Men ozim uchun oqiyman. Bu risolani hozirga qadar balki yuz marta oqiganman. Faqat, hozir endi korayotganday takror oqishga ehtiyoj va ishtiyoqim bor". Ham yana derki: "Men boshqalar uchun kitob yozmaganman. Ozim uchun yozganman. Qur`ondan topganim bu da`volarimni orzu etganlar oqiy olar". Ha, Badiuzzamon e`tiqod etadi va deydiki: "Men darsga, tarbiyaga va nafsimni islohga muhtojman". Badiuzzamon kabi bir zot bunday desa, bizning bu asarlarga naqadar muhtoj bolganimiz ortiq qiyos etilsin. Badiuzzamon Said Nursiy butun hayotida shon va shuxratdan, hurmatdan qochmish va insonlardan istigno etmishtir. Arabcha bir asarida shuxrat haqida deydiki: "Shuhrat ayni riyodir va qalbni oldirgan zaharli bir asaldir. Insonni insonlarga abd va qul qilar. Ya`ni, nom va shuxrat istagan odam xalqlarga ozini yoqtirmoq, sevdirmoq uchun insonlarga riyokorlik, tilyoglamachilik qilar. Tasannu`kor holatlar olar. U balo va musibatga tushsang de". Ustoz shuxratdan fe`lan va holan bu qadar qochishiga qaramasdan, har

Sozlar

878

ne hikmat bolsa, insonlar xuddi bir Ilohiy chorlash bormish kabi, madad istab unga chopmishlardir va unga oqim bolib ketmoqdalar. Va uning ayni haqiqat bolgan bu muqaddas xislati Risola-i Nur kabi jahonshumul bir asarga xodim bolmishtir... Badiuzzamon kichik yoshidan beri xalqlarning muqobilsiz hadyalaridan istigno etmishtir. Hadya qabul etmaslikni maslak qabul qilmishtir. Zindondan zindonga, mamlakatdan mamlakatga surgun etilgani zamonlarda keksalikning yuklagani zaruratlar ichida ham bu sakson sanalik istigno dasturini buzmamishtir. Eng xos bir talabasi bir luqma bir narsa hadya etsa, muqobilini berar, bermasa dard chekar. Nima uchun hadya qabul etmaganining sabablaridan birisi sifatida derki: "Bu zamon eski zamon kabi emasdir. Eski zamonda iymonni qutqargan on qol bolgan bolsa, hozir birga tushmish. Iymonsizlikka chorlagan sabablar avval on bolgan bolsa, hozir yuzga chiqmish. Mana bunday bir zamonda iymonga xizmat uchun dunyoga qol otmadim, dunyoni tark etdim. Iymonga oid xizmatimni hech bir narsaga olat etmayman" der. Hazrati Ustoz oz shaxsi uchun birisi zahmat tortsa, bir xizmatini qilsa, muqobilida bir haq, bir hadya berar. Aks holda ruhiga ogir kelar, xushiga ketmas. Badiuzzamon Said Nursiy Qur`on, Iymon va Dinga qilgan xizmatida sanalardan beri davomli bir tarassud va tajassus, ta`qibot va tadqiqot ostida saqlanmishtir. Yolgiz va yolgiz rizo-i Ilohiy uchun, yolgiz va yolgiz haqiqat uchun Islomiyatga xizmat etgani va xizmati Qur`oniyasini hech bir narsaga olat etmagani kopgina mahkamalarda ham sobit bolmishtir. Agar bu mazkur haqiqatlarga va asarlaridagi haq va haqiqatni korgan haqparastlarning Badiuzzamon va asarlarida korganlari va nashr etganlari oliy maziyat va yuksak haqiqatga zid eng kichik bir narsa bolsa edi, eng katta qoshimchalar ila, dabdabalar va shovqinlar ila bu yigirma besh sana ichida din dushmanlari tarafidan dunyoga e`lon etilajak edi. Shuning kabi butun-butun iftiro va ittihomlar ila jabbor, mustabid din dushmanlarining igvolari ila mahkamalarga yuborilgani zamon, gazetalarning birinchi sahifalarida, birga yuz qoshimchalar ila namoyon ettirilishi; tahqiqot va muhokama natijasida hech bir ayb bolmagani namoyon bolib, baroat etgani vaqt sukut etilishi bu haqiqatning oshkora kop dalillaridan bir donasidir. Badiuzzamon din qardoshlariga ziyoda shafqatlidir. Ularning alamlari ila alam tortgani, Islom dunyosida hurriyat va istiqloli uchun jon bergan fidoiy

Sozlar

879

Islom mujohidlarining alamlari ila istirobli bolgani, Qur`on va Islomiyatga qilingan zarbalar onida kop istiroblar tortgani, bunday achchiq alamlarning ta`siroti ila, zotan juda oz yegan bir oz shorvasini ham yeyolmagani kop marta korilmish va korilmoqdadir. Aksar kunlari xastaliklar va siqintilar ila otmoqdadir. Bir Nur talabasining yozgani kabi, "Ey Millati Islomning abadiy faroh va saodati uchun dunyoda rohatlik kormagan mushfiq ustozim! Sening davom etgan xastaliklaring jismoniy emasdir. Dinimizga ijro etilgan istibdod va zulm tugamagancha, olami Islom xalos bolmagancha sening istirobing tinmayajakdir". Ha biz ham bu qanoatdamiz. Faqat u mashaqqatli ozorlar Badiuzzamonni aslo umidsizlikka tushirmamish, bil`aks shunday kulliy va umumiy bir diniy jihodga va duo va ubudiyatga chorlamishtirki: "Qutulishning yagona chorasi Qur`onga yopishmoqdir" demish va yopishmish. Qur`onda topgan davo va darmonlarni qalamga olib, bu zamonda bir xaloskori Islom va navi basharning saodatiga mador bolgan Risola-i Nur asarlarini maydonga keltirmishtir. Xunxor din dushmanlarining dunyoviy satvat va shavkatlari Badiuzzamonni qat`iyan tamballikka tushirmamishtir. "Vazifam Qur`onga xizmatdir. Golib etmoq, maglub etmoq Janobi Haqqa oiddir" deya iymon keltirib, bir on ham faoliyatdan orqa qolmamishtir. Ha, Hazrati Ustoz shunday bir himmati azimaga sohibdirki, unga ijro etilgan mudhish zulmlar bu himmatning muqobilida ta`sirsiz qolishga mahkum bolmishtir. Badiuzzamon arz va samovotdagi mavjudotni hayrat va istehson ila tomosha etar. Qirlarda va toglarda xususan bahor mavsumida kop aylanar. U sayrongohlarda zehnan mashguliyat va nozik bir tafakkur va doimiy bir huzur holidadir. Daraxt va nabotot va gullarni "Qanday gozal yaratilganlar" deb, ibrat nazari ila ularni tomosha etar; koinot kitobini oqir. Har a`zo va hislari kabi kozini ham doimo Janobi Haq hisobiga va izni doirasida ishlattirar. Kozi shu kitobi kabiri koinotning bir mutolaachisi va shu olamdagi mo`jizoti san`ati Rabboniyaning bir tomoshabinidir. Va shu kurra-i arz bogchasidagi rahmat gullarining bir muborak arisi darajasidadir. Ustoz xususiy hayotida kamtar, vazifa boshida viqorlidir. Tavozu` va mahviyatda namuna-i misol boladigan bir martabadadir. Bu mavzuda derki: "Bir

Sozlar

880

askar navbatchi ekan, bosh qomondon ham kelsa, qurolini tashlamaydi. Men Qur`onning bir xizmatkori va bir askariman. Vazifa boshida ekanman qarshimga kim chiqarsa chiqsin, haq budir deyman, boshimni egmayman". Xulosa sifatida arz etamizki: Badiuzzamon tom ixlosga sohib, horiquloda, haqiqiy bir mufassiri Qur`ondir. Ham tom ixlosga vosil bolmish, qahramon va yakto bir xodimi Qur`ondir. Risola-i Nurning muallifi bolmoq e`tibori ila ham bir mutakallimi a`zamdir, ham ilmda goyat darajada mutabahhir va kuchli, muhaqqiq va mudaqqiq bir allomadir, ham Mantiq ilmining yuksak, nozirsiz bir ustozidir. Ta`liqot nomli ta`lifoti Mantiqda bir shoh asardir. Ham mumtoz va haqparast va haqiqatbin bir dohiydir, ham Qur`on ila birga bolgan mustaqim falsafaning haqiqatparvar bir faylasufidir, ham nozirsiz bir jamiyatshunos (ijtimoiyotchi) va bir psixolog (ruhshunos) va bir pedagog (tarbiyachi)dir, ham doimo haqiqat tarannum etmish va etgan, yuksak va oxshovsiz va dohiy bir muallif va adibdir. Said Nursiy sanalardan beri shiddatli bir istibdod va taqyidot ostida saqlanib tanittirilmagani va hamda ozi shaxsiy kamolotini satr etgani, yashirgani uchun mazkur sifatlarning har birisiga xabardor bololmagan bolishi mumkin. Ham bular va ham Risola-i Nurning xususiyatlari haqidagi bayonotimiz haqiqatparvar va fazilatparvar bu zamonda bir qism haqiqiy olimlarning va ahlullohning ittifoq va ijmo` quvvatidagi hukmlaridir. Hamda bizning qat`iy qanoatlarimizdir. Badiuzzamonning unday bir ilm va sifatlarga sohib bolganiga eng mo`tabar va eng birinchi va eng haqiqiy dalilimiz Badiuzzamon Said Nursiydir. Kimning shubhasi bolsa, Risola-i Nurni oqisin. Ha, biz zikr etganimiz va etadiganimiz bu eng buyuk haqiqatlarni butun Islom dunyosiga va umum bashariyat olamiga eshittiramiz va e`lon etamiz. Ha, ming sanadan beri olami Islomiyat va insoniyat Risola-i Nur kabi bir asarga intizor edi. Badiuzzamon Said Nursiy kop ilmlarda mustasno bittadan asar yoza olar edi. Faqat u "Zamon iymonni qutqarmoq zamonidir" demish va butun himmat va ishlarini va hayotini iymoniy ilmlarning ta`lif va nashriga vaqf etmishtir. Ha, Hazrati Ustoz iymoniy ilmlarni nashr etmoq ila olami Islom va olami insoniyatni hayotdor va ziyodor aylamishtir. Janobi Haq u buyuk ustozdan abadiyan rozi bolsin, uzun umrlar bersin. Omin, omin, omin...

Sozlar

881

Risola-i Nur Qur`oni Mo`jiz-ul Bayonning bu asrda bir ma`naviy mo`jizasi bolgan yuksak va porloq bir tafsiridir. Ha, Risola-i Nur qalblarning fotihi va mahbubi, ruhlarning sultoni, aqllarning muallimi, nafslarning murabbiy va muzakkiysidir. Risola-i Nurning bir xususiyati da, Maktubotning birinchi jildining 129-chi sahifasidagi shu bahsdir: "Ba`zi Sozlarda, Kalom ilmi olimlarining maslagi ila, Qur`ondan olingan haqiqiy yolning farqlari haqida shunday bir tamsil aytganmizki, masalan: Bir suv keltirmoq uchun ba`zilari kungoh (suv quvuri) ila uzoq yerdan, toglar ostida qozar, suv keltirar. Bir qismi esa har yerda quduq qozar, suv chiqarar. Birinchi qism juda zahmatlidir. Tiqilar, kesilar. Faqat har yerda quduqlar qozib suv chiqarishga usta bolganlar zahmatsiz, har bir yerda suvni topganlari kabi... Aynan shuning kabi: Kalom ilmi olimlari sabablarni olamning oxirida tasalsul va davrning maholiyati ila kesib, songra Vojib-ul Vujudning vujudini u bilan isbot etadilar. Uzun bir yolda ketiladi. Ammo Qur`oni Hakimning haqiqiy yoli esa har yerda suvni topadi, chiqaradi. Har bir oyatni, bittadan Asoyi Muso kabi, qayerga ursa obi hayot sochtiradi. dasturini har narsaga oqittiradi. Ham iymon yolgiz ilm ila emas.. iymonda kop latif tuygularning hissalari bor. Qandayki bir ovqat me`daga kirsa, u ovqat muxtalif asablarga muxtalif bir suratda bolinib tarqatiladi. Ilm ila kelgan iymoniy masalalar ham aql me`dasiga kirgandan song, darajalarga kora ruh, qalb, sir, nafs va hokazo.. latifalar, oziga kora bittadan hissa olar, shimar. Agar ularning hissasi bolmasa, nuqsondir". Xullas, Risola-i Nur har yerda suvni topadi, chiqaradi. Avvalcha ketilgan uzun yolni qisqartiradi va mustaqim va salomatli qiladi. Eski faylasuflar shar`iy hukmlardan va iymon asoslaridan ba`zilari uchun: "Bu naqldir, iymon keltiramiz, aql bunga yetishmas" demishlar. Holbuki bu asrda aql hukm etmoqda. Badiuzzamon Said Nursiy esa "Butun shar`iy hukmlar va iymoniy haqiqatlar aqliydir. Aqliy bolganini isbotga tayyorman" demish va Risola-i Nurda isbot etmishtir. Risola-i Nurda mustasno bir adabiyot va balogat va ijoz, nozirsiz, jozib va original bir uslub bordir. Ha, Badiuzzamon zotiga maxsus bir uslubga sohibdir. Uning uslubi boshqa uslublar ila muvozana va qiyos etilolmas. Asarlarning ba`zi yerlarida, adabiyot qoidasiga yoki boshqa uslublarga nazaran juda munosib tushmamish kabi oylangan bir nuqtaga duch kelinsa, u yerda goyat nozik bir nukta, bir imo yoki nozik bir ma`no yoki hikmat bordir. Va u bayon tarzi u yerga toliq muvofiqdir. Faqat u nozik noziklikni olimlar ham birdan kop tushunmaganliklarini e`tirof etmishlardir. Shuning uchun Badiuzzamonning asarla-

Sozlar

882

ridagi xususiyat va nozikliklarni Risola-i Nur ila ortiq mashgul bolmaganlar birdan anglay olmaslar. Buyuk shoirimiz, adabiyotimizning madori iftixori marhum Mahmad Akif bir adiblar majlisida: "Viktor Hugolar, Shekspirlar, Dekardlar adabiyotda va falsafada Badiuzzamonning bir talabasi bola oladilar",- demishtir. Adib va shoirlar zavol va firoqdan yiglamishlar, olimdan dod-faryod etmishlardir. Kuz mavsumini xuzun ila tasvir etmishlardir. Hatto dunyocha mashhur Arab adiblari "Agar firoq bolmasa edi, olim ruhlarimizni olmoq uchun yol topib kelolmas edi" ma`nosida demishlardir. Badiuzzamon esa, "Koinotdagi zavol, firoq va adam zohiriydir. Haqiqatda firoq yoq, visol bor. Zavol va adam yoq, yangilanish bor. Va koinotda har narsa bir navi baqoga mazhardir. Olim bu foniy olamdan boqiy olamga ketmoqdir. Olim hidoyat ahli va Qur`on ahli uchun boshqa olamga ketgan eski dost va ahboblariga qovushishga vasiladir. Ham haqiqiy vatanlariga kirishga vositadir. Ham dunyo zindonidan jannatlar bostoniga bir da`vatdir. Ham Rahmoni Rahiymning fazlidan oz xizmatiga muqobil haq olishga bir navbatdir. Ham hayot vazifasi kulfatidan bir boshalishdir. Ham ubudiyat va imtihonning ta`lim va ta`limotidan bir erkinlikdir. Azroil Alayhissalom bugun kelsa, xush kelding, safo kelding deya kulib qarshilayman" deydi. Badiuzzamon basharni Risola-i Nur ila safohat va zalolatdan qutqararkan, qorquv va dahshat bermoq tarzini ta`qib etmaydi. Gayri mashru` bir lazzatning ichida yuz alamni korsatib, hisni maglub etadi. Qalb va ruhni hissiyotga maglub bolmoqdan muhofaza etadi. Risola-i Nurda muvozanalar ila kufr va zalolatda bir zaqqumi Jahannam tuxumi bolganini va dunyoda ham Jahannam azoblari urugini va iymon va Islomiyat va ibodatda bir Jannat urugi va laziz lazzatlar va zavqlar va Jannat mevalari bolganini, dunyoda ham bir navi mukofotga noil aylaganini isbot etadi. Risola-i Nur nifoq va bolinish, ayrilish, fitna va fasodni ketkazib; qardoshlikni, diniy uxuvvatni, tasonud va taovunni yerlashtirar. Risola-i Nur maslagining bir asosi ham budir. Risola-i Nur gurur va kibr va xudfurushlik va zillat kabi chirkin axloqdan qutqarib, tavozu` va mahviyat va izzat va viqor kabi gozal axloqlarga sohib qilar.

Sozlar

883

Risola-i Nur inson bolgan bir insonga ojizlik va faqirligini anglatar. Badiuzzamon derki: "Inson ojizlik va faqirligini anglamoq ila toliq Musulmon va abd bolar". Bu dinsizlarni maglub etmoq uchun, yangi tashilni ham qilaylik deganlar yoki qilganlar, Nur risolalarini davom va sabot ila mutolaa etib, bu hadaflariga vosil bolarlar va yagona chora ham budir. Ham shunday qilib, maktab ma`lumotlari ham Ilohiy ilmlarga inqilob etar. Ey, ming sanadan beri Islomiyatning bayroqdorligini qilgan bir millatning avlodlari bolgan jangavor ruhli qardoshlarim! Bu zamonning va kelajak asrlarning Musulmonlari va bizlar Qur`oni Azimushshonning tafsiri bolgan shunday bir rahbarga muhtojmizki, tahqiqiy iymon darslari ila iymon martabalarida taraqqiy va yuksaltirsin. Ham qorqoq emas, bil`aks Risola-i Nur talabalari kabi jasur va qahramon va faol va solih amal sohibi, dindor, taqvodor va bu bilan barobar, shaxsiy tinchlik va manfaatlarini iymon va Islomiyatning qutulishi yolida fido etgan, fidoiy va mujohid Musulmonlar yetishtirsin, nima kerakchilikdan qutqarsin. Ham taarruz va iskanjalar va olim ehtimollari qarshisida tahqiqiy iymon quvvatidan kelgan bir jasorat ila Qur`on va Islomiyat jabhasidan aslo chekilmagan, "Olsam shahidman, qolsam Qur`onning xizmatkoriman" degan va qorqoqlik holiga tushmagan sodiq va ixlosli, yolgiz Alloh rizosi uchun xizmat etgan Nur talabalari kabi Islomiyat xodimlari yetishtirsin, bunday muhtaram Musulmonlar maydonga keltirsin. Ha, bu asrga shunday bir Qur`on tafsiri lozim va alzamdirki; Risola-i Nur kabi aql, fikr va mantiqni ishlattirsin, ruh va qalb va vijdonni nurlantirsin. Musulmonlarni, basharni uygotsin; ogohlantirsin, gaflatdan qutqarsin. Siroti Mustaqim bolgan Qur`on yolini korsatsin. Sunnati Saniyaga va Islomiylik alomatlariga muxolif bolib qildirilgan va qilingan narsalarni farq ettirib, Paygambarimiz sunnatlariga ittiboni dars bersin va ihyo etmoq gayratini uygotsin. Xullas, Risola-i Nurning shunday xususiyatlarni ichiga olgan bir Qur`on tafsiri bolgani ottiz sanadan beri maydondadir va haqiqat ahlining tasdigi ila sobitdir. Ham shafqatsiz din dushmanlarining rejalari ila mahkamalarga duchor qilingan Risola-i Nur talabalarining mudofaalari va bu talabalarning Islomiyatga xizmatlari asnosida yashirin Islomiyat dushmani, insofsiz, jabbor zolimlarning hiylalari ila ma`ruz qolganlari iskanjalardan qorqmaslik, shaxslarini oylamasdan, ya`ni shaxsiy rohatliklarini Islomning rohat va saodati uchun fido etib, siddiqiyat ila sabot etishlari va ashaddiy zulmga tayanishlari oshkora bir dalil tashkil etmoqdadir.

Sozlar

884

Ha, ham yigirma besh sanadan beri Risola-i Nur ila iymon xizmatiga butun borligini vaqf etgan va hozirga qadar "gaddor din dushmanlarining" kop martadir tajovuz va taarruziga va taharriyotga ma`ruz qolgani holda, yigirma besh sanadir inzivo ichida Risola-i Nurning noshirligini qilgan Nur qahramonlari akalarimiz bizlarga bittadan ergashish namunasi bolgan iymon va Islomiyat fidoiylaridir. Xullas, biz Musulmonlar shunday bir Qur`on tafsiri qidirayotgan, shunday bir hidoyatchini kutayotgan edik. U ixlosli Nur talabalariki, "Janobi Haq Hofizdir. Men uning inoyati va himoyasi ostidaman. Boshimga nima kelsa xayrdir" deya iymon keltirmoq ila barobar amal etarlar. Iymon xizmatini qilarlar. Din dushmanlariga ushlanmaslik va jonlaridan qiymatli bolganiga ishonganlari Nur Risolalarini ularga oldirmaslik uchun esa ehtiyot etarlar. Shaxslariga keladigan zararlarni e`tibor nazariga olmasdan xizmatlariga davom etarlar. Hibsga, zindonga otilib, iskanja qilingani zamonda, ular yana ustozlari Badiuzzamon ila aloqadordirlar. Agar yashirin bir imkon topsalar, ular yana Risola-i Nur ila mashguldirlar. Hatto "Balki hibsga otilaman, Nur Risolalarimni bermaydilar, dars qilishdan mahrum qolaman" deya ba`zi Nurlarni yod olgan talabalar ham bolmishtir. Muxlis bir Nur talabasi hibsxonadan chiqarilgan vaqt, goyo u xipchinli, qiynoqli, turli-tuman iskanjali hibsxona unga bir quvvat, bir energiya qaynogi bolmish, sadoqat va hushyorlik ila Nur xizmatida yugurtirmoq uchun bir xipchin ta`siri qilmish kabi, ustoziga yanada ziyoda yaqinlashar va avvalgidan yanada ortiq Nurlar ila mashgul bolar, nashriyot qilar. Afyon hodisasida, Badiuzzamon hibsda ekan, muallim bir Nur talabasi, prokuraturada Risola-i Nur va Ustozi haqida qahramoncha javoblar bergani uchun prokuror gazablanmish. "Hozir seni hibsga otaman" deya qorqitmish. U Islom fidoiysi muallim ham javoban "Men hozirman, darhol hibsga yuboring" demishtir. Yana Afyon mahkamasida bir Nur talabasi haqida hibs qarori beriladi, faqat adliya topolmas. U talaba bundan xabardor bolar. Boshqa Nur qardoshlari kabi, "Ustozim va qardoshlarim hibsda ekan, qanday xorijda qolishim mumkin" deb prokuraturaga taslim bolib, hibsga kirar. Ayni bu hibsxonada bir Nur talabasini yanglishib ozod qiladilar. U ham "Ustozim va qardoshlarim hanuz hibsdadirlar. Ham kochirishni tugatadiganim yangi ta`lif etilgan Nur Risolalari bor" deya oylab hibsxona mudiriga: "Men qirq kundan song ozod qilinishim kerak. Jazo muddatim hali tugamadi",- der.

Sozlar
Hisoblar korsalarki haqiqatdan shundaydir, takror hibsga qoyarlar. Diniy hamiyat maziyatiga loyiq anglayishli dostlarim!

885

Said Nursiy oz haqida berilgan bunday bir ma`lumotni korsalar, deydilarki: "Nima uchun bunday qilmoqdalar? Shaxsimning ahamiyati yoq. Qiymat Qur`ondan sizilgan va Qur`oni Hakimning moli bolgan Risola-i Nurdadir. Men bir hechman". Ustoz shaxsining mazhar va oyna bolgan Qur`oniy haqiqatlar va Nurlar e`tibori ila va nashr etgan iymon va Islomiyat darslari ila, tom ixlos ila, umumiy va kulliy bir tarzda Qur`onga va dinga xizmat etishi ila, u haqidagi taqdir va tahsinlar, harfiy ma`no ila shaxsiga oid qolmaydi. Qur`on va Islomiyatga tegishlidir. Allohning nomi va hisobigadir. Din dushmanlari tarafidan unga qilingan dushmanlik va hujumlar ham Badiuzzamonning xodimligini qilgani Qur`on va Islomiyatning ortadan yoqotilishi maxsus maqsadiga oiddir. Zero Qur`on va iymon haqiqatlarini jamlagan u jahonshumul Risola-i Nur asarlari unga ehson etilmishtir. Xullas bu yaqqol haqiqatni bilgan niqobli, yashirin va munofiq iymon va Islomiyat muorizlari va dushmanlari yarim asrga yaqindir Badiuzzamonning chiritolmaganlari shaxsini yolgon va shovqinlar ila hanuz chiritishga urinmoqdalar. Maqsadlari Risola-i Nur ragbat va rivoj korib intishor etmasin, iymon va Islomiyat taraqqiy etmasin. Holbuki Said Nursiyga tegildikcha Risola-i Nur porlamoqda. Nashriyot doirasi kengaymoqda. Bittadan namuna bolgan yigirma besh sana ichidagi hodisalar maydondadir. Islomiyat dushmanlari bir tarafdan tamomi ila yolgon propagandalariga va hujumlariga davom etarkan, boshqa tarafdan esa Nur talabalarining ustozlari va Risola-i Nur haqida iste`dodlari nisbatida, istifoda va istifozalaridan tugilgan minnat va shukronlarini ifoda etgan taqdirkor yozuv va sozlardan tarkib topgan bir navi mudofaalarini pardalar orqasidan man etishga urinmoqdalar. Buning uchun sofdil korganlari dostlarning dostlariga yoki dostlarga samimiy korinib "Ifrotga ketmoqdasiz" kabi bir tur narsalar ayttiradilar. Xullas bunday yashirin, bunday dassos, bunday hiylali turli iftirolar ila bizni qorqitishga, chochitishga va sustirishga urinmoqdalar. Ha, ajabo hech aql korimidirki: Din dushmanlari iftiro va yolgonlardan iborat shovqinlarini qilsinlar da, bizlar haqiqatni izhor tarzi ila mudofaa etishda jim turaylik? Ajabo hech mumkinmidirki: Islomiyat dushmanligi ila Ustoz Badi-

Sozlar

886

uzzamon haqida zolimona va jabborona haqsizliklarni qilgan u insofsiz propagandachilar yolgonlarini yoyarkan, biz Ustoz va Risola-i Nurning haqqoniyatini e`lon etib, u ajib yolgonlarini natijasiz qoldirishga urinmasligimiz kerak? Ajabo axmoqlik va soddalik bolmasmiki: Qur`on va iymonning xunxor va mustabid zolim dushmanlari Qur`on va Islomiyatni va dinni Risola-i Nur ila mutlaq kufrga qarshi mudofaa va muhofaza xizmatini qilgan Badiuzzamonga qarshi doimo uydirmalar ila ovozlarini yuksaltirsinlar da, biz haq va haqiqatni bayon va e`lon etishda sukut etaylik, jim bolaylik yoki "Biroz jim boling" kabi bir narsa ila niqoblar, pardalar orqasida ijro-i faoliyat qilgan u yashirin dushmanlarga bir navi yordam etmish yoki dastaklamish bolaylik? Aslo va hech qachon, qat`iyan va aslo jim bolmaymiz va ham jim qila olmaydilar. Toxtamaymiz va ham toxtata olmaydilar. Bu jon bu qafasdan chiqqunga qadar, bu ruh bu jasaddan ayrilgunga qadar, bu nafas bu badandan ketgunga qadar Risola-i Nurni oqiymiz, nashr etamiz. Risola-i Nurning mahzi haqiqat va ayni haq bolganini va Badiuzzamon Said Nursiyning qilingan ayblardan batamom munazzah va mubarro bolganini iftirochi va hiylachi, xunxor din dushmanlariga muqobil izhor va e`lon etamiz. Qiymatli Qardoshlarim! Islom tarixida oltin sahifalarda mavqelari bolgan buyuk va benazir zotlar maydonga kelmishtir. U mislsiz zotlarning tafsirlari va asarlari hech bir Ovrupalik faylasufning asari ila qabuli qiyos bolmaydigan darajada tengsizdir. U buyuk Islom mualliflari va Islom dohiylari har qaysi bir hukumatning sanalarcha ogir bir asorat va qorongi bir istibdodi taxtida bolmasin, Qur`on va Islomiyatga haqqi ila va xolis bir suratda xizmat etmishlardir. Tarixda oxshashiga uchralmagan mutlaq bir istibdod va ashaddiy zulm ostida va dahshatli bir asorat ichida qoldirilgan va ozini va asarlarini yoq qilishga uringan din dushmanlariga muqobil, bir ma`naviy shaxs bolgan Badiuzzamon Said Nursiy Rasuli Akram (Alayhissalotu Vassalam) Afandimizning sunnatiga toliq ittibo etib qilgan diniy buyuk jihodida bashar tarixida oxshashi korilmamish bir tarzda muvaffaq va muzaffar bolmishtir. Badiuzzamon kabi bir yuz ottiz parcha iymoniy asarlarini shiddatli bir istibdod, tazyiqot va taqyidot ostida yashirindan yashirin ta`lif eta olmoq, ham quvvatli bir taqvo va ubudiyatga sohib bolmoq va ham bular bilan barobar, urush frontida ham fidoiy bolib kongillilari ila jang qilmoq va urush jabhasida, nishon oqlari qarshisida ham fursat topguncha Qur`onning eng nozik nuktalarini va horiqo i`jozini bayon etgan bir Qur`on tafsiri ta`lif etmoq va ayni zamonda nafs mujodalasida ham golib bolib, nafsini ham dinga xizmatkor qilmoq va hurriyati gasb etilib, uzoq bir qishloqqa surgun etilib, tajridi mutlaq va tarassudlar va har turli azoblar ichida qurshalgan, Iknvizitsiya zulmlarini kop orqada qoldirgan hokim bir quvvatning tazyiqoti ostida qotil jonivorlarning juda vahshiy

Sozlar

887

iskanjalari ichida, (Sirran tanavvarot) siri ila parda ostida Risola-i Nur asarlari kabi asarlar nashr etmoq va shunday qilib jahonning moddiy ma`naviy "Fotih"i bolgan Rasuli Akram Alayhissalotu Vassalmning sunnati saniyasining bir xizmatkori bolib, bugun millionlarga yetgan bir jamoatni, Allohning yordami ila, Qur`oni Hakimning katta yolida salomat ila olib bormoq va mo`minlarning va bashariyatning faqatgina dunyolarini emas, abadiy saodatlarini ta`minga Risolai Nur kabi bir asar ila vasila bolmoq; bu mazkur xususiyatlarning ma`naviy shaxsida toplanishi, Risola-i Nur muallifi Badiuzzamon Said Nursiy kabi tarixda qaysi bir zotga yana nasib bolmishtir ajabo? Ha dostlarim! Risola-i Nur shunday bir haqiqat ziyosi, shunday haqning bir burhoni va haqiqatning bir sirojini nashr etmoqda va ikki jahonning saodatini ta`min etadigan Qur`on va iymon haqiqatlarini dars beradi va shunday Allohning bir lutfidirki: Yigirma besh sanadan beri bola-chaqa, yosh-qari, xotinerkak, muallimi, faylasufi, talabasi, olimi, mutasavvifi kabi har bir inson tabaqasi bu Nurning oshigi, bu Nurning parvonasi, bu Nurning kokragiga otilmishlar, bu Nurdan madad istamishlar. Millionlarcha baxtiyor kishilardan tashkil topgan muazzam bir toda bu nur ila nurlanib, bu nur ila xalos bolmishlardir. Ha, dostlarim! Mo`jizalar xazinasi va eng buyuk mo`jiza bolgan Qur`oni Azimushshonning haqiqiy bir tafsiri bolgan Risola-i Nur shu qadar maroqli, shu qadar jozibador, shu qadar dahshatli va muazzam haqiqatlarni dars beradi va masalalarni isbot etadiki; iymon va Islomiyatning qit`alar kengligida inkishof va futuhotiga mador bolmoqda va boladi. Ha, Risola-i Nur qalblarga shu daraja bir ishq va muhabbat, ruhlarga shu qadar bir vajd va hayajon bermish, aql va mantiqlarni shunday bir tarzda qondirmish va shunday bir qalb ishonchi hosil etmishtirki, millionlab Nur talabalariga ozini dafalarcha oqitmish, yozdirmish va bir umr boyicha mutolaa ettirmish va sanalardan beri xuddi oz-ozini nashr etmishtir. Aziz qardoshlarim! Ajnabiy barmogi ila idora etilgan dinsizlik komitetlari, Islomiyatni imho uchun, Islom mamlakatida, xususan Turkiyada shunday dasisalar ila hiylalar aylantirmishlar, xoinlarcha nayranglar qilmishlar, xunxorona va vahshiyona zulmlar qilmishlar va shaytoniy va nafratlanuvchi rejalar tatbiq etmishlar va aldatmalarda bolmishlar; iblisona, yashirin dasturlar ta`qib etmishlar va akani ukaga toqnashtirmishlar va shunday aldatuvchi yolgon va propagandalar va shovqinlar qilmishlar, fitna va fasod va ayrilish tuxumlari sochmishlardirki; bular Islomning binosida chuqur yaralar ochmish va katta taxribotlar qilmishtir.

Sozlar

888

Faqat u musibatlar, Janobi Haqning yordami ila, harakat va xizmat ettirilgan Badiuzzamon Said Nursiy kabi tom ixlosni qozongan bir zot vositasi ila, Allohning rahmati ila madadras va shiforason va jahonpisand va jahonshumul bir mohiyatni ichiga olgan Risola-i Nur asarlarining maydonga kelishiga sabab bolmishtir. Va ayni zamonda Musulmonlarni uygotmish. Ularni xalos, qutulish choralarini qidirishga chorlamishtir. Abadiy oxirat hayotlarini qutqarmoq uchun haqiqiy iymon darslarini olmoq va Allohga iltijo va amrlariga itoat etmoq ehtiyojini shiddat ila his ettirmish va bu xusudagi gaflat va nuqsonlarni u musibatlarning eslatganini idrok ettirmish. Zotan insonlarning, mo`minlarning boshiga kelgan balo va musibatlarning hikmati budir. Ha, u ajnabiylarning jonivorlar kabi qilganlari muomala va zulmlar Islom dunyosida, hurriyat va istiqlol va Islom ittihodi jarayonini ham tezlashtirmishtir. Nihoyat, mustaqil Islom davlatlarining tashkilini keltirib chiqarmishtir. Inshaallohu Taolo, Islom Birlashgan Davlatlari ham maydonga kelajak va Islomiyat dunyoga hokim va hukmron bolajakdir. Allohning rahmatidan quvvat ila umid va niyoz etamiz. Xullas, Risola-i Nur muallifi Badiuzzamon Said Nursiy shunday bir Islom mujohididirki; va Risola-i Nur ta`lifoti shunday xushyor qiluvchi va shunday xaloskor va shunday favqulodda va jahongir bir asardirki: Dinga qarshi butun u komitetlarning bellarini sindirmish, mazkur zararli va fasodchi faoliyatlarini natijasizlikka duchor va dinsizlik asoslarining poydevorlarini parcha-parcha etmish va ildizi ila kesmishtir va Islomiy va iymoniy futuhotni parda ostida, qalbdan qalbga inkishof ettirmish va Qur`oni Azimushshonning mutlaq hokimiyatiga zamin tayyorlamishtir. Ha, Risola-i Nur u taxribotni Qur`onning olmos haqiqatlari ila va Qur`oni Karimdagi eng qisqa va eng mustaqim bir tariq ila ta`mir va u yaralarni Qur`oni Hakimning eng buyuk dorixonasidagi darmonlar ila davolaydi va etajakdir. Ham ma`sum musulmonlarning qonlarini ichgan va sarvatlari qotgan millat qoni bolgan, parazit, yuvindixor va och kozli jonivor va varvar imperiyalistlarni, mustamlakachilarni va ularning ichimizdagi, faqat shaxsiy manfaat zabuni, zolim, xunxor, hirsli va mustabid xizmatkorlarni haq ila yakson etib yoq etmoq va mutlaq choktirmoq ila maglub etgan va etadigan yagona choraning Qur`oni Mo`jiz-ul Bayonning bu asrda ma`naviy bir mo`jizasi bolgan Risola-i Nur asarlari bolganida, basiratli Islom mujohidlari va olimlari, ijroot va mushohadotga tayanib, yaqiniy bir qat`iy qanoat ila ittifoqdadirlar.

Sozlar

889

Ha, insoniyat tarixi Risola-i Nur kabi bir asar korsatmaydi. Demak anglashilmoqdaki: Risola-i Nur Qur`onning tengsiz bir tafsiridir. Ha, Badiuzzamon Said Nursiyga yolgiz olami Islom emas, Nasroniy dunyosi ham qarzdor va minnatdordirki; dinsizlikka qarshi umumiy jihodida mazhar bolgan muvaffaqiyat va golibiyat sababli Rim Popi ham oziga rasman tabrik va tashakkurnoma yozmishtir. Hozir Risola-i Nur Kulliyotidan iymon, Qur`on va Hazrati Paygambar (Alayhissalotu Vassalam) Afandimiz haqida bolgan asarlardan ba`zi qismlarni aynan oqiyman. Siz bu asarlarni qolga kiritib tamomini oqiysiz. Oqirkan, balki izoh etilishini istagan qardoshlarimiz topilar. Faqat bu xususda arz etayimki, ustozimiz Badiuzzamon bir Nur talabasiga Risola-i Nurdan ba`zan oqib bermoq lutfini baxsh etarkan izoh etmaydi, deydiki: "Risola-i Nur iymoniy masalalarni keragi darajasida izoh etmish. Risola-i Nurning domlasi Risola-i Nurdir. Risola-i Nur boshqalardan dars olishga ehtiyoj qoldirmaydi. Harkas iste`dodi nisbatida ozi oziga istifoda etar. Aqlingiz har bir masalani toliq anglamasa ham, ruh, qalb va vijdoningiz hissasini olar. Naqadar istifoda etsangiz, buyuk bir qozonchdir". Oqilgan Turkcha yoki Arabcha bir risolaning izohi boshqa bir risolada bolsa, uni keltirib oqiydi. Risola-i Nurdagi goyat nozik nuktalarni anglagan basiratli olimlar ham derki: Bir olimning yuksak bir ilmi bolishi mumkin, faqat Risola-i Nurni jamoatga oqirkan tafsilotga kirishib eski ma`lumotlari ila ochiqlasa, bu izohoti Risola-i Nurning bayon etgan asrimizning fahmiga uygun va ehtiyojiga toliq javob bergan haqiqatlarning anglashilishida va ta`sirlarida va Risola-i Nurning mohiyatining anglashilishiga bir parda bolishi mumkin. Shuning uchun ba`zi lugatlarning ma`nolarini aytib aynan oqimoq yanada ta`sirli va yanada afzaldir. Istanbul Universitetidagi qardoshlarimiz ham shunday oqiydilar. Biz ham xulosa qilib deymizki: Risola-i Nur goyat fasih va vajizdir. Sozning qiymati ijozidadir, qisqaligidadir. Bir iymon va Qur`on masalasi umumga dars berilarkan, mujmal ravishda dars berishda yanada ortiq istifoza va istifoda bordir. Ey Ustozimiz Afandimiz! Umum qadrshunos insonlar Risola-i Nurni va sizni abadiyan hurmat va ehtirom etajaklardir. Tahqiqiy iymon darslari ila iymonimizni qutqargan jahon-baho va jahon-qiymat bir qiymatda bolgan Risola-i Nurni butun ruhu jonimiz ila, butun mavjudiyatimiz ila sevamiz va hurmat qilamiz. Bu ishq va bu muhabbat, bu ta`zim va bu hurmat nasldan naslga, asrdan asrga, davrdan davrga ulashajakdir.

Sozlar

890

Ha, Risola-i Nurdagi Qur`on haqiqatlari shunday bir quvvatdirki: Bu qudrat qarshisida mutlaq kufrning va dinsizlikning asoslari tor-mor bolajak; chokish chuqurlariga dumalab halok bolajakdir. Boqiy qolganlar iymon va Qur`on nuri ila salomatlik va najot topajaklardir. Ha, toglarni, toshlarni paxta kabi tarqatadigan, temir va granitlarni yog kabi eritadigan darajada bolgan bu Qur`on quvvati dunyoni nur va saodatga garq etajak. Bu Qur`on Nuri iymonlarning qutulishida dunyoga hokim va hukmron bolajakdir.

***

Ismi A`zamning haqqiga va Qur`oni Mo`jiz-ul Bayonning hurmatiga va Rasuli Akram Alayhissalotu Vassalamning sharafiga bu majmuani bostirganlarni va muborak yordamchilarini Jannat-ul Firdavsda abadiy saodatga mazhar ayla, Omin. Va iymon va Qur`on xizmatida doimo muvaffaq ayla, Omin. Va hasanot daftarlariga Sozlar Majmuasining har bir harfiga muqobil ming hasana yozdir, Omin. Va Nurlarning nashrida sabot va davom va ixlos ehson ayla, Omin. Yo Arhamurrohimiyn! Umum Risola-i Nur Shogirdlarini ikki jahonda mas`ud ayla,

Sozlar

891

Omin. Ins va jin shaytonlarning sharrlaridan muhofaza ayla, Omin. Va bu ojiz va bechora Saidning qusurlarini afv ayla, Omin... Umum Nur Shogirdlari nomiga Said Nursiy

Mundarija
Qur`on Oyatlarining Bir Navi Tafsiri Bolgan Risola-i Nur Parchalaridan "Sozlar Majmuasi"ning Qisqacha Bir Mundarijasidir. BIRINCHI SOZ: ning kop muhim sirlaridan bir sirini gozal bir tamsil ila tafsir etar. Va "Bismilloh" naqadar qiymatdor bir Islomiylik alomati bolganini korsatadi.

Sozlar
ON TORTINCHI YOGDUNING IKKINCHI MAQOMI:

892

ning eng muhim besh-olti sirlarini tafsir etadi. Va Qur`onning bir xulosasi va bir mundarijasi va kaliti bolganini korsatgani kabi, arshdan farshga qadar uzangan bir nuroniy muqaddas xat bolmoq ila barobar abadiy saodat eshigini ochgan bir kalit va har muborak narsaga fayz va barakot bergan bir nur manbai bolganini bayon etar. Bu Ikkinchi Maqom eng birinchi risola bolgan Birinchi Sozga boqar. Xuddi Risola-i Nur parchalari bir doira hukmida bolib, muntahosi ibtidosiga muborak xati ila ittihod etadi. Va bu maqomda olti sir orniga ottizta yozilar edi. Hozircha oltita qoldi. Qisqadir, faqat goyat buyuk haqiqatlarni ichiga oladi. Buni diqqat ila oqigan naqadar qiymatdor bir muqaddas xazina bolganini anglar. IKKINCHI SOZ: ma`nosida va iymon haqidagi oyatlarning muhim bir sirini goyat maqul bir tamsil ila tafsir etar. UCHINCHI SOZ: oyatining ma`nosida va iymon haqidagi oyatlarning muhim bir haqiqatini mantiqiy bir tamsil ila tafsir etadi. TORTINCHI SOZ:

oyatining ma`nosida va namoz haqidagi oyatlarning muhim bir sirini goyat

Sozlar

893

ma`qul va mantiqiy bir tamsil ila tafsir etadi. Zarra miqdor insofi bolganni taslimga majbur etadi. BESHINCHI SOZ: oyatining ma`nosida va taqvo va ubudiyat haqidagi oyatlarning va ubudiyat vazifasi va taqvoning muhim bir sirini goyat gozal bir tamsil ila tafsir etadi. U tafsir harkasni qondiradi. OLTINCHI SOZ: oyatining ma`nosida va nafs va molini Janobi Haqqa sotmoq haqidagi oyatlarning goyat muhim bir sirini tafsir etmoq ila barobar, nafs va molini Janobi Haqqa sotganlarning besh daraja foyda ichida foyda va sotmaganlarning besh daraja zarar ichida zarar qozondiklarini goyat qondiruvchi bir tamsil ila tafsir etadi. Haqiqatga qarshi muhim bir eshik ochadi. YETTINCHI SOZ:

oyatining ma`nosida va "Iymani Billah valyavm-il-axir" va dunyoviy hayot haqidagi oyatlarning muhim bir sirini goyat maqul bir tamsil ila tafsir etmoq ila barobar, gaflat ahli haqida dunyoning naqadar dahshatli; va olim va ajal naqadar mudhish; va ojizlik va faqirlik naqadar alamli bolganini va hidoyat ahli haqida dunyo hayotining ich yuzi naqadar chiroyli, va qabr va ajal va ojizlik va faqirlik qanday bittadan saodat vasilasi bolganini goyat qat`iy bir tarz ila isbot etar. Saodati Daraynga ketgan yolni korsatar. SAKKIZINCHI SOZ: va oyatlarining ma`nosida dunyoning mohiyati va dunyoda inson mohiyati va

Sozlar

894

insonda din mohiyati haqidagi oyatlarning muhim bir sirini (Suhufi Ibrohimda asli bolgan) gozal va porloq bir tamsil ila tafsir etmoq ila barobar, dunyoning mohiyatini va dunyodagi inson ruhi va insondagi dinning qiymatini korsatmoq ila barobar, dinsiz inson eng badbaxt maxluq bolganini isbot etmoq ila va shu olamning tilsimini ochgan va bashar ruhini zulmatdan qutqarmoq choralarini korsatmoq ila barobar, goyat latif va gozal bir muvozana ila; fosiq bolgan badbaxt odamning mudhish vaziyatini, solih bolgan baxtiyor odamning saodatli vaziyatini korsatadi. TOQQIZINCHI SOZ:

oyatining ma`nosida va besh vaqt namoz haqidagi oyatning goyat muhim bir sirini "Besh Nukta" ila tafsir etmoq ila barobar, ma`lum bolgan besh vaqt namozning u vaqtlarga xos qilishning hikmatini shu qadar chiroyli va shirin bir tarzda bayon etadiki: Zarra miqdor idroki bolgan bir inson bu jozibador hikmat va porloq haqiqatga qarshi taslimga majbur bolar. Va inson jasadi havoga, suvga, ozuqaga muhtoj bolgani kabi, inson ruhi ham namozga muhtoj bolganini goyat qat`iy bir suratda bayon etar. ONINCHI SOZ:

oyatining ma`nosida va Hashr va Oxirat haqidagi oyatlarning muhim bir haqiqatini on ikki mantiqiy va ma`qul tamsil surati ila va on ikki qat`iy ochiq haqiqatlar ila tafsir etmoq ila barobar, iymoni bil-oxiratni shu qadar quvvatli bir suratda isbot etarki: Butunbutun qalbi olmagan va butun-butun aqli sonmagan bir inson u isbotga qarshi taslim bolar. Allohning izni ila iymonga kelar. Iymonga kelmasa ham inkordan voz kechishga majbur bolar. ON BIRINCHI SOZ:

Sozlar

895

oyatlarining yuksak va keng bir haqiqatini Shams Surasining mo`jizona ishora etganini va koinotni muntazam bir saroy suratida korsatganini yuksak va keng bir tamsil ila tafsir etmoq ila barobar, inson mohiyatidagi ubudiyat vazifalari va insoniy jihozlarni va Ilohiy rububiyatning tajalliy navlariga qarshi inson ubudiyatining muqobalalarini shu qadar chiroyli bir suratda isbot etadiki: Vashshams Surasining mo`jizona bolgan ishorasini horiqo bir suratda va eng azim bir doirada a`zam bir rububiyatni akmal bir ubudiyat ila qarshilashtiradi. ON IKKINCHI SOZ:

oyatlarining ma`nosida va Qur`on hikmatining fazilati haqida yuzlab oyatlarning muhim bir haqiqatini falsafa hikmati ila Qur`on hikmatining muvozanasi suratida goyat porloq bir tamsil ila tafsir etmoq ila Qur`onning bir mo`jizasini va i`jozini va uning qarshisida falsafa hikmatining ojizligini va sukutini horiqo bir suratda isbot etar, korlarga ham korsatar. Bu soz On Birinchi Soz kabi goyat muhimdir. Harkas ularga muhtojdir. ON UCHINCHI SOZ: "Ikki Maqom"dir. BIRINCHI MAQOM: oyati ila, oyatining ma`nosida va

Sozlar

896

Qur`on hikmatining muqaddasligi va kengligi va she`rdan istignosi haqidagi oyatlarning muhim bir sirini tafsir etmoq ila barobar, Qur`oni Mo`jiz-ul Bayonning yuksak mo`jizona hikmatini falsafaning past va tor hikmati ila muvozana etadi. Qur`on hikmatidagi kasrat va kengligi va falsafaning faqirlik va qashshoqligini muxtasar bayon etmoq ila barobar, Qur`onning she`rdan istignosining va tanazzul etmasligining sababi Qur`on haqiqatlarining yuksakligi va porloqligi bolganini korsatar. Va muhim bir tamsil ila bir navi Qur`on i`jozini bayon etar. IKKINCHI MAQOM: Yoshlikni zalolat va safohat jarligiga tushmoqdan qutqargan va iymonda bu dunyoda ham haqiqiy bir jannat lazzati va zalolatda esa jahannamiy bir azob va siqinti bolganini misollar ila izoh va isbot etgan bir darsdir. IKKINCHI MAQOMNING IZOHI: Mahbuslarga tasalli haqida tort maktubdir. IKKINCHI MAQOMNING ILOVASI: (Layla-i Qadrda ixtor etilgan bir muhim masaladir.) MEVA RISOLASIDAN OLTINCHI MASALA: HUVA NUKTASI: ON TORTINCHI SOZ: Tor aqllarga sigishmagan yuksak va keng bir qism Qur`on haqiqatlarini kozga koringan oxshash va noziralari ila fahmga yaqinlashtiradi. Masalan:

oyatlarining goyat yuksak va goyat keng haqiqatlarini tamsil va oxshatish ila aqlga qabul ettirar va qalbni qondiradigan bir tarzda bayon etadi.

Sozlar
ON TORTINCHI SOZNING XOTIMASI: Gofil kallaga bir toqmoq va bir ibrat darsidir.

897

Oxirida nafsi ammoraga ta`sirli bir tanbeh ta`ziri bor. Nafsga asir bolgan uni oqisa va qabul etsa, asoratdan qutular. ON TORTINCHI SOZNING ILOVASI: Zilzila haqida ahamiyatli olti savolga javobdir. ON BESHINCHI SOZ:

oyatining ma`nosida va malaklar ila shaytonlarning muborazalari haqidagi oyatlarning astronomlarning tor aqllariga yerlashmagan muhim bir sirini "Yetti Zinapoya" nomi ila yetti quvvatli hujjat va metin bir muqaddima ila tafsir etadi. Va shu oyatning samosidan shaytoniy vahimalarni rajm etib quvar. ON BESHINCHI SOZNING ILOVASI: Qur`onning Kalomulloh va Hazrati Muhammad (S.A.V.) Allohning Rasuli bolganini ishontiruvchi dalillar ila isbot etgan, munozara tarzida yozilgan balogatli bir risoladir. ON OLTINCHI SOZ:

oyatlarining ma`nosidagi kop oyatlarning ifoda etgani: "Ahadiyati zotiyasi ila kulliyati af`ol; va vahdati shaxsiyasi ila muinsiz umumiyati rububiyat va fardoniyati ila sheriksiz shumuli tasarrufot; va makondan munazzahiyati ila har yerda hozir bolishi va nihoyatsiz yuksakligi ila har narsaga yaqin bolishi; va birgina zoti ahadiy bolmoq ila har narsani bizzot qolida tutmoq" bolgan Qur`on oliy haqiqatlarining "Tort Shua" nomi ila goyat muhim bir sirini tafsir etadi. Va u haqiqatlarni mustaqim aqllarga va salim qalblarga taslim ettiradi.

Sozlar
ON YETTINCHI SOZ:

898

oyatlarining ma`nolarida: Hayot lazzati ichida olim alami va surur va visol ichida zavol alami haqidagi oyatlarning muhim bir sirini va Qahhor ismiga qarshi Rahmon ismining jilvasini goyat gozal bir surat ila korsatib tafsir etadi. Va iymon ahli uchun dunyoning mohiyatini, sayyor bir tijoratgoh va vaqtinchalik bir musofirxona va bir necha kunlik bir namoyongoh va qisqa bir muddat uchun ishlaydigan bir tazgoh va oldi-berdi uchun yol ustida qurilgan bir bozor bolganini korsatib, dunyodan barzoh va oxirat tarafiga inson sayohatini sevdirar, va dahshatini ketkazar. Va bu sozning oxirida ba`zi nushalarda "Qora Tutning Mevasi" nomi ila qiymatdor va jozibador va she`r qiyofasida bir qancha haqiqat bor. Qalbga Forsiy bolib taxattur etgan bir munojot: GAFLAT AHLI DUNYOSINING HAQIQATINI TASVIR ETGAN BIRINCHI LAVHA: HIDOYAT VA HUZUR AHLINING HAQIQATLARIGA ISHORA ETGAN IKKINCHI LAVHA: BARLA YAYLOVI, ARCHA, QORAQOVOQNING BIR MEVASI: QATRON, DUNYOVIY ARDICH,

YULDUZLARNI GAPIRTIRGAN BIR YULDUZNOMA: ON SAKKIZINCHI SOZ: Bu soz, "Ikki Maqom"dir. Ikkinchi Maqomi Yozilmamish. Birinchi Maqomi Uch nuqtadir. Birinchisi:

Sozlar

899
oyatining faxrga maftun, shuxratga mubtalo, madhga

tushkun, xudbin nafsi ammoraning boshiga tarbiya ta`zirini urgan bir sirini, Ikkinchisi: ning chirkin va baxsi odobga

xilof koringan narsalarning gozal jihatlarini korsatgan bir sirini, Uchinchisi: oyatining

risolati Ahmadiyaga (S.A.V.) doir nozik faqat quvvatli bir dalilini korsatgan bir sirini tafsir etar. ON TOQQIZINCHI SOZ:

oyatining ma`nosidagi yuzlab oyatlarning eng muhim haqiqatlari bolgan risolati Ahmadiyani (S.A.V.) "On Tort Qatra" nomi ila on tort qat`iy va porloq va quvvatli burhonlar ila tafsir va isbot etadi. Va eng muannid bir dushmanni ham ilzom etadi. Quyosh kabi risolati Ahmadiyani (S.A.V.) korsatadi. YIGIRMANCHI SOZ: "Ikki Maqom"dir. Birinchi Maqomi: Baqara Surasining boshida: Hazrati Odamga malaklarning sajdasi va bir sigirning kesilishi va toshlardan suv chiqishi haqidagi uch muhim oyatlarga qarshi shaytonning goyat mudhish uch shubhasini shunday bir tarzda rad etib mahv etadiki: Shaytonni va shayton kabi insonlarni shunday dasisalardan parishon etib voz kechiradi. Chunki ular tanqid va e`tirozlari ila i`joz yogdularining eshigini ochtiradilar. U uch oyatdan uch i`joz yogdusi korindi. Ikkinchi Maqomi: Mo`jizoti Anbiyo (Alayhimussalom) yuzida porlagan bir Qur`on mo`jizasini korsatmoq ila barobar, mo`jizoti Anbiyoga doir Qur`on oyatlarining naqadar ma`nodor va hikmatdor bolganliklarini korsatadi. Va Qur`onda yopiq qolmish kop xazinalar bolganini eslatadi. YIGIRMA BIRINCHI SOZ:

Sozlar
Ikki Maqomdir.

900

Birinchi Maqomi: Namozning shu qadar chiroyli bir tarzda qiymatini va foydasini korsatadiki, eng dangasa va eng fosiq odamga ham namozga qarshi bir ishtiyoq beradi va gayratga keltiradi. Ikkinchi Maqomi: Shaytonning kop iste`mol etgan muhim dasisalarini yoq qiladi. Va vasvasasi ila mo`minlarning qalbida ochgan yaralarning beshtasiga gozal malhamlar tarif etadi. YIGIRMA IKKINCHI SOZ:

ma`nosida va

haqiqiy tavhid haqidagi yuzlab oyatlarning muhim bir haqiqatini "Ikki Maqom" ila tafsir etadi. Birinchi Maqom: Goyat chiroyli va porloq va quvvatli bir tamsiliy hikoya ila on ikki zinapoya hukmida "On Ikki Burhon" ila vahdoniyati Ilohiyani shu qadar qat`iy bir suratda isbot etadiki: Eng qaysar mushriklarni ham tavhidga majbur etadi. Va oson faqat kuchli va sodda faqat porloq bir suratda Vojib-ul Vujudning vujudini va vahdatini va ahadiyatini butun sifat va ismlari ila isbot etadi. Ikkinchi Maqom esa: Tavhid haqiqatini va haqiqiy tavhidni "On Ikki Yogdu" nomi ila tamsiliy hikoyaning pardasi ostida on ikki ochiq burhon ila vahdoniyati Ilohiyani isbot etmoq ila barobar, jaloliy va jamoliy va kamoliy vasflarini vahdoniyat ichida isbot etadi. U Yogdulardagi dalillar shu qadar qat`iydirki, hech bir shubha yeri qolmaydi. Va shu qadar kulliydirlarki, mavjudot adadicha, balki zarralar sanogicha ma`rifatullohga derazalar ochadi. Va uning ila Vojib-ul Vujudning vujudini umum sifat va ismlari ila eng qaysarlarga qarshi isbot etadi. YIGIRMA UCHINCHI SOZ:

oyatlarining ma`nosidagi kop oyatlarning iymonga doir va insonning taraqqiyot va tadanniyotiga mador haqiqatlarini "Besh

Sozlar

901

Nuqta" ila va "Besh Nukta" ichida harkasga taalluq etgan va harkas unga muhtoj bolgan on qism ila u azim sirni tafsir etadi. Insoniy iste`dodlar ila insoniy vazifalarni goyat ma`qul va maqbul bir suratda bayon etadi. Bu soz hozirga qadar minglab odamni gaflat uyqusidan qutqargani kabi, koplarni ham iymonga keltirmish. Goyat qiymatdor va yuksak bolmoq ila barobar, tamsillar ila anglashilishi osonlashmish, harkas uning tilini anglaydi. YIGIRMA TORTINCHI SOZ: oyatining ma`nosida va asmoyi husnaning jilvalari haqidagi kop oyatlarning muazzam bir haqiqatini besh shox nomi ila azim bahslar ila tafsir etadi. Birinchi va Ikkinchi Shoxlari muhim sirlarning muxtasar bir xazinasidir. Uchinchi Shox hadislarga kelgan vahimalarni on ikki qoida ila rad etadi. Vahimalarning asoslarini kesadi. Tortinchi Shox koinot saroyida xizmat qildirilgan nabotot va hayvonot va inson va maloika toifalarining xizmat qildirilish sirini va gozal ubudiyat vazifasi va tasbehlarini va Alloh rububiyatining hashamatini jozibador bir tarzda bayon etadi. Beshinchi Shox oyatining nuroniy daraxtining

hadsiz mevalaridan besh mevasini goyat porloq va gozal bir suratda korsatadi. Bu besh meva va Ottiz Birinchi Sozning oxiridagi besh meva juda shirindirlar. Shirin ilm istaganlar ularni olsin oqisin. YIGIRMA BESHINCHI SOZ:

oyatining haqiqatini quvvatlantirgan yuzlab oyatlarning eng muhim bir haqiqati bolgan Qur`on i`jozini tafsir etadi. Uch Shua ichida qirq i`joz jihatlarini bayon va tafsir etadiki; Qur`on kalomulloh bolganini; kunduzdagi ziyo quyoshning vujudini korsatgani kabi shunday korsatadi va isbot etadi. Avvalgi yarmi garchi tez ta`lif etilmish, faqat qalb istirohati ila yozilgani uchun izohlidir. Ikkinchi yarmi ba`zi muhim sabablarga binoan muxtasar va mujmal qolmishtir. Faqat bu bilan barobar har toifaga kora (va nima fikrda bolsa bolsin) bu muborak Soz Qur`on i`jozini unga korsatadi va isbot etadi. Bu soz hozirga qadar Qur`on

Sozlar
i`joziga qarshi kop qaysarlarni bosh egdirib sajdaga keltirmish... YIGIRMA OLTINCHI SOZ:

902

ma`nosidagi oyatlarning siri qadarga oid va "Qadarga iymon" "Xoyrihi va sharrihi minallohi ta`ala"ning isbotiga mador muhim bir haqiqatini tort qism ila shunday bir suratda tafsir etadiki: Havasning fikrlari etishmagan qadarning sirlarini sodda avomlarning zehnlariga yaqinlashtirib tushuntiradi. Xotimasida eng qisqa va eng salim va eng mustaqim bir tariqning asosini "Tort Qadam" nomi ila nafsni poklashning va ruh takomilining madori bolgan tort muhim darsni beradi. Va xotimaning xotimasida farqli masalalardan olti masala borki, birisi Fath Surasining oxiridagi oyatning bir i`joz sirini ochadi. YIGIRMA YETTINCHI SOZ:

oyatining ma`nosidagi oyatlarning ijtihodga doir muhim bir haqiqatini tafsir etadi. Va bu zamonda haddidan tajovuz etib ijtihoddan dam urganlarning haddini bildirib, mazhablar farqliligining sirini gozal bayon etadi. "Bu zamonda eski zamon kabi ijtihod eta olamiz" deganlarning naqadar yanglish xato etganlarini isbot etadi. Bu sozning ilovasida Sahoba-i Guzinning avliyodan yuksak bolgan martabalarini goyat porloq bir suratda va qat`iy bir tarzda isbot etmoq ila barobar, Sahobalarning navi bashar ichida Anbiyolardan song eng mumtoz shaxsiyatlar bolganliklarini va ularga yetishilmasligini qat`iy bir suratda isbot etadi. YIGIRMA SAKKIZINCHI SOZ:

Sozlar

903

oyatining Jannatga va abadiy saodatga doir haqiqatini quvvatlantirgan yuzlab oyatlarning muhim bir haqiqatini ikki maqom ila tafsir etadi. Birinchi Maqom: "Besh Savol va Javob" nomi ila Jannatning jismoniy lazzatlariga va huriylar haqida tanqidga sabab bolmish masalalarni shunday gozal bir suratda bayon etadiki, harkasni qondiradi. Ikkinchi Maqom: Arabcha bolim bolib on ikki lasiyyama kalimasi ila boshlar va goyat quvvatli va qat`iy va hech bir jihatda tebranmas hashrga doir, Jannat va Jahannamning haqqoniyatiga mador minglab burhonlarni ichiga olgan bir yaqqol burhondirki; u burhon Oninchi Sozning manbai va asosi va xulosasidir. YIGIRMA TOQQIZINCHI SOZ:

oyatlarining ma`nosidagi yuzlab oyatlarning hashr va ruhning baqosi va maloikaga doir uch muhim haqiqatini tafsir etadi. Ruh baqosini shu qadar chiroyli isbot etadiki: Jasadning vujudi kabi ruhning baqosini korsatadi. Va maloikaning vujudlarini Amerika insonlarining vujudlari kabi isbot etadi. Va Hashr va Qiyomatning vujud va tahaqquqlarini shu qadar mantiqiy va aqliy bir suratda isbot etadiki: Hech bir faylasuf, hech bir munkir e`tirozga quvvat topolmas. Taslim bolmasa ham mulzam boladi. Xususan oxiridagi "Ramzli Nuktaning Siri" nomi ila buyuk hashrning ijob etgan sabablarini va hikmatlarini shunday bir tarzda bayon etadiki; koinot tilsimining uch muammosidan bir muammosini goyat porloq bir suratda hal etadi.(Izoh) OTTIZINCHI SOZ:
(Izoh)

Yigirma Toqqizinchi Sozning koz ila koringan bir karomati bor. Jumladan, on olti sahifasida ixtiyorsiz, tasannu`siz har sahifaning satrlarining boshlarida on olti alif kelishidir. Bu mos tushishlikni kormoq istaganlar eski harfli nusxasiga murojaat etsinlar.

Sozlar

904

oyatlarining inson anoniyati va zarralarning almashinishi haqidagi haqiqatga doir kelgan oyatlarning ikki muhim sirini ikki maqsad ila bayon etadi. Birinchi Maqsad inson anoniyatining ajib muammosini hal etib diyonat silsilasi ila falsafa silsilasining qaynoqlarini goyat porloq bir tarzda korsatadi. Ikkinchi Maqsad zarralar almashinishining tilsimini kashf etadi. Zarralarning harakatini shu daraja hikmatli va muntazam korsatadiki: U umum zarralar Sultoni Azaliyning muhtasham va muazzam bir qoshini va mute va musahhar ma`murlari bolganini qat`iy dalillar ila isbot etadi. Yigirma Toqqizinchi Soz qandayki koinot tilsimining uch muammosidan birisini kashf etmish. Bu Ottizinchi Soz ham aqllarni hayratda qoldirgan va faylasuflarni sarsamlashtirgan u tilsimning uch muammosidan ikkinchi muammosini hal etmishtir. Xususan xotimasida: Yetti hikmat va yetti azim qonun ila bir ismi a`zamning tajalliysini korsatmoq ila zarralar almashinishining hikmatini goyat qat`iy va porloq bir suratda korsatgani kabi, zihayot jismlarini u zarralarning sayru-safariga bir musofirxona va bir qarorgoh va bir maktab hukmida korsatadi, isbot etadi. OTTIZ BIRINCHI SOZ:

oyatlarining haqiqatini quvvatlantirgan oyatlarning eng muhim bir haqiqati bolgan Me`roji Ahmadiyani (S.A.V.) va u me`roj ichida kamoloti Muhammadiyani (S.A.V.) va u kamolot ichida risolati Ahmadiyani (S.A.V.) va u risolat ichida kop rububiyat sirlarini tafsir etadigan. Va qat`iy dalillar ila isbot etadigan bir risoladir. Muxtalif tabaqalardan bolgan insonlardan bu risolani kim korgan bolsa, qarshisida hayron bolib, aqldan uzoq me`roj masalasini eng zohir va vojib va lozim bir tarzda korsatganini qabul etadilar. Xususan u me`roj nurli daraxtining oxirlarida besh yuz mevadan "Besh Meva"sini shu qadar gozal tasvir etadiki; zarra miqdor zavqi, idroki bolgan ularga maftun boladi.

Sozlar

905

Ilova: Shaqqi Qamar mo`jizasiga bu zamon faylasuflarining qilgan e`tirozlarini "Besh Nuqta" ila goyat qat`iy bir suratda rad etib, Qamar bolinishining sodir bolganiga hech bir mone bolmaganini korsatadi. Va oxirida ham "besh ijmo`" ila shaqqi Qamarning sodir bolganini goyat muxtasar bir suratda isbot etadi. Shaqqi Qamar mo`jiza-i Ahmadiyasini quyosh kabi korsatadi. OTTIZ IKKINCHI SOZ: Uch Qismdir. Birinchi Qism: oyatining ma`nosidagi yuzlab oyatlarning vahdoniyatga doir eng muhim haqiqatini shunday bir suratda isbot etadiki; shirk va kufr yolini mahol va imkonsiz korsatadi. Koinotning atrofidan kufr va shirkni quvadi. Zarralar adadicha vahdoniyatning dalillari bolganini bayon etadi. Goyat latif va yuksak va mantiqiy bir misollar ila anglatish suratida, hadsiz keng masalalarni u tamsil ichida joylashtirib kosatadi. Va ilovasida goyat latif bir qancha masala borki; haqiqat bolganlari holda she`rning eng porloq va keng xayolidan yanada porloq, yanada kengdir. Ikkinchi Qism: ning haqiqatiga doir

ahadiyat va vahdat siriga kelgan shubhalar va vahimalarni yoqotadi. Zalolat ahlining tavhid ahliga qarshi etganlari e`tirozlarni qat`iy bir suratda rad etadi. Birinchi Qismdan yanada quvvatli, Qur`oniy oyatlarning vahdoniyatga doir mo`jizona isbotlarini korsatadi. Ahadiyati Zotiya ila butun ashyoni birdan bir onda tadbir va tarbiya etmoq bolgan muazzam Qur`oniy haqiqatlarni goyat chiroyli va ochiq bir tamsil ila isbot etadi. Aqlni ishonishga va qalbni taslimga majbur etadi. Va xususan bu Ikikinchi Qismning xotimasidan avval ikkinchi tamsilning natijasida Zoti Aqdasi Ilohiyadan hech bir narsa saqlanmaganini va hech bir narsa undan yashirinmaganini, hech bir fard undan uzoq qolmaganini hech bir shaxs muqaddas kulliyat kasb etmasdan unga yaqinlasholmasligini va rububiyatida va tasarrufida bir ish bir ishga mone bolmaganini va hech bir yer uning huzuridan xoli qolmaganini, har narsada boqadigan va eshitadiga sam` va basarning jilvasi bolganini, ashyo silsilasi amrlarining tez jarayonlariga bittadan sim, bittadan tomir hukmiga otganini, sabablar va vositalar yolgiz zohiriy bir

Sozlar

906

parda bolganini, hech bir yerda bolmagani holda har yerda ilm va qudrati ila bolganini, hech bir tahayyuz va tamakkunga muhtoj bolmaganini va uzoqlik va qiyinchilik va vujud tabaqalarining pardalari uning yaqinligiga va tasarrufiga va shuhudiga mone bolmaganini va moddiylarning, mumkinlarning, nursizlarning, kasirlarning, chegaralanganlarning xossalari uning domoni izzatiga yaqinlashmaganini va tagayyur va tabaddul va tahayyuz va tajazzi kabi amrlardan mujarrad, munazzah, mubarro va muqaddas bolganini goyat gozal bir suratda isbot etadi. Bu Ikkinchi Qismning xotimasida ahadiyat siriga doir arabcha bolim goyat muhim bir parcha tarjimasi ila barobar goyat porloq bir suratda kop muhim masalalarni ifoda etadi. Xususan insonning amallarining hisob-kitobi uchun hashr va nashrni qilmoq, katta koinotni tagyir va tabdil va taxrib va ta`mir etmoq sirini bayon etadi. Uchinchi Qism:

oyatlarning ma`nosidagi yuzlab oyatlarning muhim bir haqiqatini goyat muhim bir muvozana ila bayon etadi. Zalolat ahli haqida hayoti dunyoviya naqadar mudhish natijalar keltirganini va hidoyat ahli haqida naqadar gozal natijalar va goyalar berganini kosatadi. Xususan, muhabbat haqidagi dunyoviy va uxroviy samaralar zalolat ahli uchun naqadar alamli, hidoyat ahli uchun naqadar xush bolganini korsatadi. Bu Uchinchi Qism haqida ba`zi mudaqqiq qardoshlarimiz demishlarki: "Boshqa risolalar yulduzlar bolsa, bu quyoshdir". Boshqa biri unga muqobil demish: "Har bir risola oz olamida va oziga maxsus haqiqat samosida bittadan quyoshdir. Uzoq bolganlarga yulduz, yaqin bolganlarga shamsdirlar". OTTIZ UCHINCHI SOZ:

Ottiz uch oyatning bittadan haqiqatlarini tafsir etgan ottiz uch derazadir. Ottiz uch risola bolishga loyiq ekan goyat musta`jal bir zamonda yozilgani uchun bir yoki yarim sahifalik derazalari bittadan risola quvvatida va bittadan risolani ichiga olgan mohiyatida bolganini korsatadi. Faqat afsuski boshdagi

Sozlar

907

derazalar goyat qisqa va muxtasar qolmish, lekin borgancha kengayib ikkinchi yarmidagi derazalar ochiq bolmishtir. LEMAAT: Risola-i Nur shogirdlariga kichik bir masnaviy va iymoniy bir devondir. Anglikan Cherkoviga Javob: KONFERENTSIYA: MUNDARIJA:

Sozlar

908

Lugat
abad-abadiylik abad ahli-abadiy bolganlar abadan-davomli bolib, qat`iyan va aslo abadiy-cheksizlikka va abadiyatga oid Abadiy saodat-buyuk va abadiy saodat, oxirat saodati abadiyan-abadiy bolib abadiyat-cheksizlik, abadiylik abad-ul obod-tuganmas, abadiy hayot abad-ul-abad-abadiylikning abadiyligi, tuganmas abadiy hayot, abadiylik; Jannat abasiyat-foydasizlik, goyasizlik abassiyun faylasuflari-dunyodagi har narsaning befoyda va goyasiz bolganini degan inkorchi falsafachilar abd-qul abdal-valiylardan ziyoda nuroniyat qozonganlari abdal avliyo-bir onda bir qancha yerda korina oladigan avliyo abdi kulliy-butun yaratilganlarning ibodatlarini ichiga olgan, ularni tamsil eta oladigan qul; inson abdi xudobin-Allohni tanigan qul Abdulqoxiri Jurjoniy-hijriy beshinchi asrning ikkinchi yarmida yashagan buyuk olimlardan va Arabchaning ham mutaxassislaridan abyoz-oq abjad-Arab alifbosining har harfiga bir raqam qiymatini bermoq ablah-ahmoq Abul Alo-i Maarri-arab va musulmon shoir, umidsizlik, pessimistlik va abadiy qasidalari ila mashhur bolgan av kama qol-aytilgani kabi, aytgani kabi; Hadisi Sharif lafzi ila aynan naql etishda bir xato bolmoq ehtimoliga binoan, mas`uliyatdan qutulmoq uchun bu kalom aytilar; "Bu naql etganim hadisning matnida bir xato bolsa, Paygambar (S.A.V.) aslida qanday aytgan bolsalar, aynan uni qasd etmoqdaman" demoqdir avliyo-valiylar avom-xalqdan bolgan, faqirlar sinfidan bolgan, johil tabaqasidan bolgan avomir-amrlar, vazifalar avomiri Rabboniy-Rabbimizning amrlari, tarbiya va idora etuvchi qonunlari avsof-vasflar, sifatlar avhom-soz-vahima bergan adam-yoqlik, hechlik adami vujud-bolmaslik Adami Ne`mat-ne`matsizlik, ne`matning yoqligi adami ru`yat-bir narsaning korinmasligi adami tasdiq-tasdiq etmaslik adamiy-yoqlikka oid, yoqlik ila bogliq adamiston-yoqlik olkasi adam-olud-yoqlikka qoshilgan, yoq bolgan kabi advor-davrlar, zamonlar Adl-adolat sohibi Alloh; har narsani toliq bir olchov va miqdor ila yaratib harakat ettirgan va haqqini berib qoriqlagan Alloh (J.J.) Adli Hakam-Alloh (J.J.) ado-ado etmoq, orniga keltirmoq adolati Ilohiy-Allohning adolati Adolati Qur`oniy-Qur`onning adolati ajp-xizmat evaziga berilgan haq ajamiy-tajribasiz, begona ajz-ojizlik ajzo-juzlar, parchalar, qismlar ajib-hayrat uygotadigan narsa, oxshashi korilmagan, garib ajnabiy-begona ajoyiboti san`at-san`at jihati ila hayrat beruvchi bolgan ajhal-juda johil, eng johil

Sozlar
azal-ibtidosi va boshlangichi bolmagan, har zamon bor bolgan Azal va Abad Sultoni-borligining boshlanishi va oxiri bolmagan qudrat va hokimiyat sohibi bolgan Alloh (J.J.) Azal va Abad Hokimi-azalga va abadga hukm etgan Alloh Azal-Abad Sultoni-borligining boshlanishi va oxiri bolmagan qudrat va hokimiyat sohibi bolgan Alloh (J.J.) azaliy-azalga mansub, davomli ravishda bor bolib borligining boshlanishi bolmagan Azaliy va Abadiy Sulton-borligining boshlangichi va oxiri bolmagan qudrat va hokimiyat sohibi bolgan Alloh; azal va abad sultoni bolgan Alloh azaliy kalom-azaliy soz, borligining boshlangichi bolmagan Allohga oid bolgani uchun ma`nan azaliy bolgan soz azaliy tarjima-Qur`on Allohning kalomi bolgani uchun ma`no e`tibori ila azaliydir, ya`ni borligining boshlangichi yoqdir, butun borliqlarning ma`no, mohiyat va vazifalarini tushuntirgani uchun ham mavjudotning tarjimasi hukmidadir azaliy xutba-Qur`oni Karim azaliyat-boshlangichsizlik azamat-buyuklik Aziyz-izzatli, juda izzatli, juda nurli, dost, sharif, nodir, dinni dunyoga vosita qilmagan, ma`naviy qudrat va quvvat sohibi, maglub etilishi mumkin bolmagan va doimo golib bolgan ma`nosida Janobi Haqning bir ismidir, Nasroniylikda muqaddas qabul etilgan doimiy rais azim-buyuk, katta, yuksak azimat-dinning amr va ta`qiqlarini toliq va kamchiliksiz bajarish azm-qasd, niyat, soglom va qat`iy qaror, sabot azmon-zamonlar, vaqtlar, muddatlar Azoni Muhammadiy-Hz.Muhammadning tablig etgan dinning azoni azhon-zehnlar, tushunishni maydonga keltirgan tuygular aynalyaqiyn-koz bilan korayotganday aniq va shubhasiz ayniyat-aynisi bolmoq akbar-yanada katta, eng katta akmal-mukammal, eng komil

6
al iyazu billah-"Allohdan panoh soraymiz, Alloh saqlasin" ma`nosidagi duo Alaviylar-Hz.Aliga mansub bolganlar Al-azamatu lillah val qudratu lillah-buyuklik va qudrat Allohga maxsusdir alayh-u haqida, uning ustida Alayhimussalom-Alloh ularga salom etsin alaq-quyuq qon alami aliym-iztirob bergan alam alzam-juda lozim aliym-bilgan, ilmi azaliy va abadiy bolgan Janobi Haq Aliymi Kulli Shay-hamma narsani bilgan va hamma narsaning ilmi dohilida bolgan Alloh Aliymi Mutlaq-hamma narsani bilgan cheksiz ilm sohibi bolgan Alloh (J.J.) Aliymi Hakiym-hamma narsada goyalar va foydalar kozlagan cheksiz ilm sohibi bolgan Alloh (J.J.) alifta-fohisha, ishq va savdodan majnun bolgan Allam-ul Guyub-gayblarni bilgan Alloh (J.J.); butun zamonlarda va har yerda bolgan, har narsani har narsasi ila bilgan Alloh (J.J.) Alloh-inson, dunyo, koinot, korilayotgan va korilmayotgan butun borliqlarning yaratuvchisi; Alloh azaliydir, ya`ni borligining boshlanishi yoqdir, chunki yaratilmagandir va borligi davomlidir, cheksizdir. Hech narsa yoq ekan u yana bor edi. Allohning ilmi, qudrati va irodasi va boshqa sifatlari ham cheksizdir. U har narsani va hammamizni har on bilar va korar. Allohni togri bilmoq uchun on tort sifatini togri va toliq ma`nosi ila bilmoq lozimdir. Alloh ismi bu sifatlarni ham ichiga olar. Allohning musulmonlarcha zikr etilgan 99 ismi bordir. Bu ismlar Uni togri bilishimiz, Allohni yanada yaxshiroq tushunishimizga yordamchi bolar. Allohni Tangri demoq katta xatodir. Alloh ismining ma`nosini ifoda etgan boshqa bir kalima hech bir tilda yoqdir. Tangri kalimasi musulmonlikdan oldingi Turklarning shamanizm deyilgan botil dinlarida quyosh ilohi ma`nosiga togri kelgan Tengri sozining bugungi tilda olgan shaklidir Allohning qazosi-Alloh taqdirining va amrining orniga kelishi Allohu Akbar-Alloh eng buyukdir, eng yuksakdir aloiqi naqsh-naqshlardagi oxshashlik va aloqalar, naqshdagi bezaklarning bir biri ila aloqa va munosabati

Sozlar
aloqa-i sinfiy-sinf ila aloqali altaf-yanada latif, juda xush va juda gozal; lutflar, yaxshiliklar alhaq-haqning ozginasi Al-Haqqu Ya`lu-haq golib va yuksakdir ma`nosidadir. Bu ma`no bir Hadisi Sharifga ishora etar Alhamdulillah-(qisqacha ma`nosi) har naqadar hamd va shukr bolsa, azaldan abadga va kimdan kimga bolsa bolsin hammasi Allohga maxsusdir Al-hubbu Fillah-Alloh uchun sevmoq Al-hukmu lil-golib-hukm koplikka qarab berilar Al-hukmu Lillah-hukm Allohnikidir amala-i mumassil-tamsilchi ishchi amali solih-Alloh roziligiga uygun xayrli amal, gunohlardan uzoq bolgan ish amali soliha-Allohning roziligiga uygun, yaxshi va xayrli ishlar amali talih-yaramaz ish, maqbul bolmagan amal Amanna-ishondik, qabul va tasdiq etdik ma`nosida Amanna va Soddaqna-"togriligiga iymon keltirib tasdiq etamiz" ma`nosida, ishondik va tasdiq etdik Amantu Billah-Allohga iymon keltirdim Amantu billahi va bil yavmil axir-Allohga va oxirat kuniga iymon etdim Amantu billahil vahid-il ahad-har bir narsaga butun muqaddas sifat va ismlari ila birdan yonalgan, zot va sifatlarida tengsiz va yagona bolgan Allohga iymon keltirdim amvot-oliklar, mayyitlar amin-qalbida qorquv va andishasi bolmasdan rohatda bolgan, qorquvsiz, ozidan qorqilmagan, oziga ishonilgan, shubha qilmagan Amiri Aliym-cheksiz ilm sohibi bolgan Amir, Alloh Amiri Mutlaq-qaydsiz shartsiz har narsaga hokim bolgan (Alloh) ammora-amr etgan, majbur etgan, jabr etgan amniyat-aminlik, amin bolmoq holi, qorquvsizlik, tahlikasizlik; e`timod, ishonmoq; militsiya va xavfsizlik tashkiloti amnu amon-qorqmaslik va ishonch holi amnu omonat-ishonchlilik va togrilik amonati kubro-buyuk omonat, Alloh (J.J.) tarafidan berilgan cheklangan qobiliyat va san`at olchovlari ila Allohning (J.J.) chegarasiz va

7
cheksiz sifat va ismlarini anglamoq va tanimoq vazifasi va majburiyati amr olami-faqat bir Allohning amri ila ishlarning darrov bolgan olam, yaratilishga oid qonunlar olami amri azaliy-Janobi Haqning azaliy irodasiga tayangan "Kun fayakun" amri azaliysi amri beamoniy-mutlaq itoat istagan va aytganini qildirgan amr amri botil-botil amr amri Ilohiy-Allohning amri Amri kun fayakun-Alloh (J.J.) bir narsaga "Bol" deya amr etsa (Ya`ni "Kun" desa) u narsa darhol bolar (ya`ni "Fa yakun") amri nisbiy-qiyos bilan bolgan amr, oldingilariga yoki boshqalariga kora bolgan ish yoki amr yoki hodisa, illati tomma istamagan va xorijiy vujudi bolmagan amr amri sobit-sobitlashgan, aniq bolgan, joylashgan ilohiy qonunlar, amrlar amri taqviniy-yaratilishga oid Ilohiy qonun va nizom; taqvinga doir ishlar, hodisalar, moddalar; fitriy qonunlar va Odatullohning ichiga olgan amirlari amri e`tiboriy-haqiqatda, xorijda vujudi bolmasdan bor deb qabul qilingan amr, ish (insonning ishlari, kasbi kabi) amriy qonun-Janobi Haqning ma`no va amr olamidan chiqqan vositasiz, togri ishlagan qonuni. Badanga ruhni kirgizib chiqarmoq kabi Amriqo qit`asi-Amerika qit`asi ana-men; (*gram) birinchi shaxs olmoshi anbiyo-nabiylar, paygambarlar anvo-navlar, turlar anvo-i i`joz-mo`jizalikning, ustun vasf va gozallikning turlari anvo-i i`jozi Qur`on-Qur`onning farqli taraflardan mo`jizaligi anvo-i tavhid-tavhidning navlari, tur va martabalari anvo-i shirk-shirk va zalolatning turlari anvori Islomiyat-Islomning nurli, oydinlatgan asoslari anvori sitta-olti nurlar andar-juda nodir,*ichida anis-dost

Sozlar
anoniyat-menlik, oziga ishonmoq, oziga tayanmoq; insonda bolgan yaxshi xususiyatlarni ozidan bilmogi anoniyati insoniya-insonning faqatgina oziga ishonishi, menlik anfusiy-bir kishiga maxsus nazar va fikrlash; nafsga, oz hayotiga oid, dohilga oid (sub`yektiv) anfusiy sayr- Allohni (J.J.) tanish va bilish uchun insonning ma`naviy qilinishida va toshigan xususiyatlari ustida qilingan ma`naviy tadqiqot va sayr araz-ishora, alomat; tasodif; falokat, zotiy bolmagan hol va kayfiyat arbob-ul anvo`-navlarning rabbi, har navning oz rabbi bor deya e`tiqod qilgan mushrik falsafa arvoh-ruhlar, jonlar arz-yer yuzi, tuproq, zamin, dunyo; mamlakat, olka; iqlim Arz va Samovot Hokimi-yerlarning va koklarning Hokimi bolgan Alloh arziy-yerga oid, tuproq ila bogliq; samoviy bolmagan, bashariy bolgan arzoq-rizqlar, yeyadigan va ichiladiganlar, ehtiyoj moddalari ariz-bir narsaga keyin keladigan hol va sifat ari-misol-ari kabi arkon-runklar, asoslar arkoni Islomiy-Islomiyatning asoslari, ruknlari (shahodat keltirmoq, namoz oqimoq, roza tutmoq, zakot bermoq va Hajga bormoq) arkoni Islomiyat-Islomiyatning asoslari, ruknlari (shahodat keltirmoq, namoz oqimoq, roza tutmoq, zakot bermoq va Hajga bormoq) Arkoni sitta-i iymon-iymonning olti rukni, asosi arkoni xamsa-i Islom-Islomning besh sharti Arhamur Rohimiyn-marhamatlilarning eng marhamatlisi, Allohning (J.J.) sifatlaridandir Arhamurrohiym-marhamatlilarning eng marhamatlisi, Allohning (J.J.) sifatlaridandir Arsh-hamma narsani qamragan yuksak osmon qavati, Allohning (J.J.) ism va sifatlarini eng ustun darajada korsatgani eng yuksak hokimiyat maqomi, eng yuksak va ustun shaklda korinish doirasi arshi ahadiyat-Janobi Allohning birligining eng a`zamiy martabada koringan maqomi Arshi A`zam-eng buyuk arsh, Allohning (J.J.) butun ism va sifatlarini, kuch va hokimiyatini

8
togridan eng ustun darajada korsatgan eng yuksak maqom arshiy va sullamiy-borliqlarning zanjirli sabablar natijasida bir-birini maydonga keltirgan nazariyasi bolgan "davr va ketma-ketlik"ning botil bolganini isbotlamoq uchun qollanilgan mantiqiy bir dalil arshin-taxminan 68 sm.lik uzunlik olchovi Arsh-ur Rahmon-Rahmon bolgan Allohning arshi, kechirgan va yordam bergan eng yuksak Ilohiy maqom Asari itqoni san`at-soglom va kamchiliksiz san`at asari asbobi ifsod-buzuvchi va buzgunchi sabablar Asbobi nuzul-tushishining sabablari; Qur`oni Karim oyatlarining kelishiga (Jabroil Alayhissalom vositasi ila tushirilishiga) sabab bolgan hodisalar asgar-eng kichik, yanada kichik asl parchalar-asos moddalar-atomlar va molekulalar asliy-aslga oid va bogliq asliy jihozlar-vujudda asos tashkil etgan parchalar va qismlar, unsurlar asliyat-aslning xususiyati va holi, xususiylik; boshqa narsalar qoshilmagan bir narsaning ilk holi Asmo-i Fotir-yaratganning yaratgan narsasidagi asl va hokim ismi (yomgirni Rahmon ismi ila yaratishi kabi) asmoyi husna-Allohning gozal ismlari Asoyi Muso-Muso Alayhissalomning hassalari asorat-asirlik, qullik Asorati hayvoniy-hayvon kabi yashamoq, nafsiga asir bolmoq asos zarralari-asos molekulalar asosga oid zarralar-asos qilinish bilan bogliq eng kichik parchalar (molekulalar, atomlar va efir moddasi) Asri Saodat-saodat asri, Paygambar Afandimizning (S.A.V.) paygambar bolib dunyoda bolgan davr asri hozir-hozirgi asr asror-sirlar, yashirin hikmatlar va ma`nolar, bilinmagan narsalar; kayf bergan zahar, narkotik modda; qolida va kaftida bolgan chiziqlar asror-angiz-sirli, yashirin asrori jahannam va jinon-Jannat va Jahannamning sirlari asrori shahodat-shahodat sirlari

Sozlar
asfali sofiliyn-pastning eng pasti, Jahannamning eng past tabaqasidagilar atvor-hollar, harakatlar ato-lutf, ehson atrofi fazo-fazo boshligi, koinotning har tarafi Attaxiyyatu lillah-butun maxluqotning hayotlari, soz va hol tillari ila Xoliqlari bolgan Allohga (J.J.) qarshi qilganlari hamdlar, shukrlar, ma`naviy hayot hadyalari Atuf-juda achinuvchi, juda marhamatli bolgan Alloh af`ol-fe`llar, ishlar, amallar axloqi sayyia-gunoh, yomon axloq, chirkin axloq ashaf-eng shaffof, juda porloq ashira-oninchi, tis`aning oltmishdan biri Ashirati golib-qabilaning aksariyati ashr-on; on adaddan birisini olmoq; Qur`oni Karimdan on oyat miqdoridagi qism ashraf-eng sharafli, eng yaxshi, eng gozal Ash`ariy-Ash`ariy mazhabi, asl oti Abul Hasan-ul Ash`ariy bolgan Imomi Ash`ariy Ahli Sunnat e`tiqodini oyatlarga, hadislarga kora izoh va sharh etgan, Ahli Sunnat mazhabi e`tiqodiga tarjimonlik qilib Islomiyatga buyuk xizmat qilgan a`loyi illiyin-yuksaklarning eng yuksagi, jannatda eng yuksak daraja ayar-oltin yoki kumushdan qilingan narsalarning soflik va yengillik darajasi; saodatga, xursandchilikka togri ketmoq aqvoniy-yaratilgan borliqlarga oid aqibat-ul aqiba-oqibatning oqibati; natijaning yakuni; oxirat Aqibat-ul muttaqiyn-taqvo sohiblarining sevinchli yakuni aqida-ishonilgan va e`tiqod etilgan asos, iymon aql ahli-aqlli kishilar aqli avval-ilk aql aqli bashar-inson aqli, inson tushunchasi Aql-suz-aql yondirgan, aqlni ketkazgan aqlfurush-aql sotgan, yanada aqlli bolganini korsatishga harakat qilgan Aqsomi muxotob-xitob etish darajalari aqtob-qutblar, avliyolar boshi, peshqadami aqtob, asfiyo-e`tiqod, axloq, hatti harakat, ilm va tushunchalarda Paygambarimizga (S.A.V.) toliq bogliq qolib, yuksak darajaga yetishgan chuqur bilim sohibi din olimlari

9
aqtor-doiraning marzazidan otgan togri chiziqlar; har taraf; gozal hidli yoglar va boshqa narsalar sotgan odam, chiroyli hidlar sotuvchisi; dori sotgan odam aqtori arz-yerning har tomoni aqtori Islomiy-Islom olamining tort tomoni, har taraf, dunyoning tort tomoni Ahad-bir bolgan, har bir narsada birligi tajalliy etgan Alloh Ahadi Samad-Ozi hech bir narsaga muhtoj bolmasdan hamma narsa har on muhtoj bolgan bir yagona zot (Alloh (J.J.) Ahadiyat-Allohning (J.J.) har bir narsada oziga oid birlik aksi Ahadiyat muhri-har narsaning yonida bolib, har bittasiga alohida e`tibor berayotgan yagona Zotning ular ustida koringan alomati ahadiyat tamgasi-hamma narsaning bir qoldan chiqqanini korsatgan tamga, ishora ahadiyati zotiya-hamma narsada Allohning birligining tajalliysi va hamma narsaning tizginining Janobi Haqning qolida bolishi Ahaq-yanada haqli, juda haqli, yanada togrisi, eng haqiqiy ahbob-dost, dostlar ahvoli oxirin-keyingilarning, keladiganlarning hollari Ahkam-ul Hakimiyn-hukmdorlarning hukmdori, Janobi Haq (J.J.) ahkom-hukmlar, qonunlar, amr va man etilganlar ahkomi Islomiyat-Islomning hukmlari Ahli Zavq-Janobi Haqqa yaqinlik ila, qurbiyat ila yoki uygoq qalb ila iymon va Qur`on haqiqatlaridan zavq olganlar ahli zanb-gunohkorlar ahli isbot-isbot etganlar Ahli Ixtisos-mutaxassislar Ahli Kashf-pardali bolgan va zohir hislar ila bilinmagan haqiqatlarni Janobi Haqning lutfu ehsoni ila bilgan valiylar ahli kitob-Alloh yuborgan kitoblarga ishongan; Musulmon, Nasroniy yoki Yahudiy bolgan (haqiqiy Nasroniylik yoki Yahudiylikdan chiqmagan bolgan) Ahli Mushohada -malaklar, qabr va oxirat olami kabi iymon asoslarini ozlari kozlari ila korgan avliyolar ahli rad va inkor-rad va inkor etganlar

Sozlar
Ahli Sunnat va Jamoat-Islomni ilk tozaligi ila qabul etib, dindan bolmagan narsalarni qoshmasdan, Hz.Paygambarning (S.A.V.) sunnatidan va yolidan ayrilmaganlar ahlulloh-Allohga itoat etib, Uning sevgisi ila Unga yaqinlashgan valiy; Allohning sevgisiga mazhar bolgan avliyo ahsan-eng chiroyli, juda chiroyli ahsani taqvim-eng gozal yuksak va umum iste`dod va qobiliyatlarda va eng gozal suratda yaratilishi ahsaniyat-gozallik va husn ba vahimi shubha-i tariq-qorongu kecha kabi bolgan shubhaning xayoli ila ba-asam-gunohlar ila birlikda badaviy-cholda yashagan, madaniy bolmagan va shaharda yashamagan; Sayyid Ahmad Badaviy ismli buyuk bir zotning tariqati va uning mansubi bolgan badaviyi johil-johil badaviy badaviyat-badaviylik, kochmanchilik badani misoliy-badanga oxshagan, badanning korinmagan bir misoli badbin-yomon nazarli, umidsiz, har narsaning yomon tomonini kormoq istagan, bad va yomon korib yoqtirmaydigan, tahsin etmaydigan bolgan badia-korilmagan va chiroyli, yangi ijod etilgan narsa badihiyot-dalil va isbotiga kerak bolmagan yaqqol va ochiq narsalar badi`-tengi, oxshashi bolmagan, hayrat beradigan gozallikda bolgan; garib, ajib; oxshashi bolmagan narsalarni vujudga keltirgan, hech kimga oxshamagan, ijod etuvchi bolgan; Xoliq va Xoliqi Jahon bolgan; yoqtirilgan; yangi bolgan va korilmagan tarzda bolgan; *(adabiyot) sozning garib va gozal bolish holi badoat-hayrat beruvchilik, yangilik va yaxshiliklarda ustunlik, ajib va garib bolmoq, tortuvchilik badohatan-birdaniga, oniydan; ochiq ravishda badri munavvar-nurlangan oy, porloq oy Bayon Ilmi-balogat ilmining, ya`ni adabiyotning haqiqat, tashbeh, istiora, majoz, kinoya qismlaridan bahs etgan ilm yonalishidir Bayon Fani-balogat ilmining, ya`ni adabiyotning haqiqat, tashbeh, istiora, majoz, kinoya qismlaridan bahs etgan ilm yonalishidir

10
bajoyishi makoniy-yer ozgartirmoq, makon almashtirmoq baydar-xirmon baqo-davomlilik, doim va sobit bolmoq; borligining aslo oxiri bolmagan Janobi Haqning bir sifatidir baqoolud-cheksizlik ila qoshilgan balig-balogatli, balogat sohibi, haqiqatga va tinglovchilarga eng uygun va toliq ornida balogat-holatning va shartlarning keragiga uygunlik, goya va tinglovchilarning holatiga toliq uygun bolib togri va gozal soz soylamoq balogat ilmi-gozal soz aytish yoki yozishni orgatgan ilm, abadiyotning bir sho`basi Balogat Fani-balogat ilmi, bir narsani gozal va ochiq bir shaklda anglatmoq Balogati oyat-oyatning balogati bani bashar-insoniyat olami Bani Isroil-Isroil ogillari, yahudiylar bani odam-odam bolalari, insonlar Bani-i Zuljamol-jamol sohibi va mavjudotni bino etgan Alloh Barakalloh-Alloh qanday muborak yaratgan, Alloh xayrli va barakali qilsin bar-andoz-bir tomonga otgan, yuqoriga kotarib otgan barzoh-ikki olamning orasi, qabr, dunyo ila oxirat orasi, parda; olgan insonlarning ruhlari qiyomatga qadar barzoh olamida qoladilar, barzoh buyuk va ma`naviy bir olamdir Bari-bir qolibdan tokayotganday togri, tartibli va gozal yaratgan; a`zo va jihozlari bir-biriga mutanosib va koinotdagi umumiy nizomga va goyalarga uygun va munosabatdor qilib yaratgan Janobi Haq (J.J.) bariqa-i bayon-porloq ifoda barq-aso-chaqmoq kabi porloq baroat-qusursizlik, porloqlik, ustunlik, hashamat, matonat barot-aybsizlik hujjati, nishon, maqom, imtiyoz va iltifot uchun berilgan rasmiy qogoz basar-korish tuygusi; qalb ila his etmoq, qalb kozi; kozning korishi; idrok, fikr; *(Kalom Ilmi) Oz sha`niga loyiq bir jihat ila Janobi Haqning "korish sifati"dir, koinotda hech bir narsa Uning korishidan xorijda qololmas Basiyr-har narsani har narsasi ila va har narsa ila korgan Alloh (J.J.)

Sozlar
basir-basirat sohibi va tushunuvchi bolgan, haqiqatlarni tushungan, eng yaxshi va eng kop tushunuvchi bolgan, qalb kozi ila korgan basirat-haqiqatni qalbi ila his etib anglamoq, qalbda narsalarning haqiqatlarini bilgan muqaddas tuygu, farosat basirona-korib turib, bilib turib, basirat sohibiga yarashadigan shaklda bahri tavhid-tavhid daryosi bashar-inson, odam bashar toqati-bashar kuchi va quvvati, insonga maxsus quvvat bashariyat-insoniyat Ba`su ba`dal mavt-olgandan song tirilmoq bebaqo-doimiy va abadiy bolmagan benisyon-unutishga tushmasdan be-noz-noz etmasdan beomon-achinmas, omonsiz behijob-chekinmasdan, yashirmasdan, ochiqchasiga behush-aqlsiz, sarsam bi hurmati Sayyid-il Mursaliynpaygambarlarning Afandisi hurmatiga biaynalyaqiyn-korayotganday aniq bir shaklda, otashning yoniga borar ekan koz ila korayotganday bidoyatan-boshlangichda, birinchi bolib bid`at-keyin chiqqan odatlar; *(fiqh) dinning aslida bolmagani holda, din nomiga keyin chiqqan odatlar biju-qidir bizzot-togridan ozi, ozi, aslida, oz zoti ila, shaxsan biilmalyaqiyn-bir narsani ilmi bilan va ba`zi ishoratlari bilan bilmoq shaklida, tutunni uzoqdan korib otashning borligini bilganimiz kabi Bikun tavba-tavba qil Bila-addin-cheksiz miqdorda Bila-goyat-songsiz Bila-haddin-cheksiz-chegarasiz bilbadoha-ochiq va ravshan holda bilvosita-vosita ila bil-imtisol-ergashib Bilqis-eski Yaman hukmdorlaridan biri bilquvva-fe`l martabasiga bormasdan, tasavvurda; qobiliyat va iste`dod ila bilfarzi mahol-bolmas, ammo bolardiganday qabul etmoq

11
bilfe`l-togridan togriga haqiqiy holida bilhads-us sodiq-togri bir hads ila, kop qidirish kerak bolmagan hamon maydonga kelgan togri bir ilm ila bilxossa-xususan bilyaqiyn-bir narsani shaksiz va shubhasiz quvvatli va togri bir ishonch ila bilmoq, anglamoq birodari qalbhushyor-qalbi uygoq birodar birodari misoliy-misoliy qardosh birodari pur amal-juda gayratli birodar, mehnatsevar qardosh bihaqqalyaqiyn-yashab sinab anglamoq darajasidagi bir aniqlik ila, bir narsani toliq va aniq bilmoq shaklida, otashning yoquvchiligini qolimizni yaqinlashtirib bilganimiz kabi bob-eshik bobi baqo-olimsizlik eshigi bodi tajalliy-tajalliy shamoli (Allohning (J.J.) lutf va ehsonlarini, afv va kechirishlarini koplab tarqatishi va korsatishi) Bois-yuborgan, qaytadan yaratgan ma`nosida Allohning bir ismi boytar-veterenar Boqiy-abadiy, doimiy, olmas; cheksiz; Janobi Haq; ortgan, qolgan, bundan boshqa Boqiyi Loyazal-hech yoq bolmagan va abadiyan bor bolgan Alloh (J.J.) Boqiyi Sarmadiy-Abadiyan bor bolgan Alloh (J.J.) botil-haqiqatsiz, xurofot, yolgon botin-ich, dohiliy, yashirin, sir botini qalb-qalbning ichi, qalbdagi hislar botiniy-ichki qismga oid bolgan, tashqi korinishga va zohirga doir bolmagan botmon-eski vaqtdagi ogirlik olchovi, taxminan 8 kg. boxusus-xususan Brahmandlar-botil Hind va Majusiy dinining raislari bulbuli ziyshon-shonli bulbul bulbuli zil-Qur`on-Qur`on sohibi bolgan bulbul burgu-sur, chaladigan sur burj-muayyan bir shakl va suratga oxshagan sobit yulduzlar yigindisi; qal`aning chiqqan qismi; dunyoga kora quyoshning aylangan yerning on ikkidan bir qismi

Sozlar
buroq-Jannatga maxsus tez, juda tez harakatlanadigan ulov buroqi tavfiqi Ilohiy-Allohning yordami ila ketgan tez ulov burhon-dalil, isbot burhoni Zot-Allohning (J.J.) borligiga dalil burhoni inniy-asarning asar sohibiga dalil bolishi (tutunning otashga dalil bolishi kabi), asardan asarni qilganga yoki natijadan sababiga etgan dalil burhoni limmiy-muassirdan asarga bolgan dalil, asarni maydonga keltirgandan asarga, sabablardan natijalariga bolgan dalil (otashning tutunga dalil bolishi kabi) Vabo-i Ma`naviy-ma`naviy bir vabo vavaylo-i mavtiy-olim ila bogliq faryodlar vavoylo-i gino-ashula baqirigi vadia-omonat Vadud-"qullarini juda sevgan va shafqat etgan, Oziga kop sevgi his qilingan" ma`nosida Allohning bir ismi vajd-ishq, muhabbat, ozidan ketadigan, ozini unutadigan darajada Ilohiy bir ishq holi; yuksak hayajon, ishtiyoq galabasi; qalbga zavq beradigan holatlar vajiz-oz soz ila kop ma`no ifodasi; qisqa vajiza-keng va kop ma`noli qiymatli soz, ma`nosi keng bolgan juda qiymatli qisqa soz vajh-chehra, yuz, surat; tarz; sabab; imkon; munosabat; Qur`oni Karimni oqishdagi farqlar vazn-tortmoq, olchamoq, hisoblamoq; tortadigan narsa; ogirlik Vakili dalil-vakil bolib koringan, isbot dalili vakili umumiy-har mavzuda bir shaxsning yoki guruhning ornida harakat etish salohiyati bolgan kishi, umumning nomiga harakat etgan vakil valad-erkak bola, ogil, bola; nasl valine`mat-ne`matlantiruvchi, ne`matga sabab bolgan Valodati Ahmadiya (S.A.V.)-paygambarimiz Hz.Muhammadning (S.A.V.) tugilishlari valoyat-valiy bolgan kishining holi, valiylik, darvishlik; dostlik; sadoqat; boshqasiga sozini otkazmoq, bir narsaga qudrat jihati ila bizzot mutasarrif bolmoq valoyat ahli-avliyolar, valiylar maqomida bolganlar

12
valoyati Ahmadiya (S.A.V.)paygambarimizning (S.A.V.) vafotidan songra nubuvvat tarzidagi xizmatining suratan, fe`lan, shaklan tugatishining valiylik tarzida va maqomida davom etgan ma`naviy xizmat tarzi va ma`naviy borligi bu shaklda ismlantirilmoqdadir Varosati Ahmadiya (S.A.V.)Paygambarimizning (S.A.V.) haqqiqiy tablig, Islomni nashr va Allohning hukmlarini hokim qilishdagi vazifalariga voris bolmoq varosati nubuvvat-paygambar vorisi holida bolgan buyuk olim va valiylarning yoli vase`-keng, enli; har ehtiyoji bolganga beradigani kifoya va kop-kop ehson etgan, ilmi jumla ashyoni qamragan, rizqi butun maxluqotga shomil va rahmati butun narsalarni qoplagan Alloh (J.J.) vasiqa-bir holning, bir hodisaning yoki bir sozning togriligini korsatgan ishontiruvchi narsa, belgi, nishon vasila-bahona, sabab; vosita vasila-i haq-haq vasilasi vasoili pur-sayyol-song daraja tez harakat qilgan va oquvchi bolgan vositalar (elektr, ishiq, tortish kuchi kabi) vassof-vasflarni sanab madh etgan, vasf va bayonda orif va olim bolgan vasfi iroda-iroda vasfi Vasfi Kalom-kamol va yetishganlik vasfi vasfi kamol-kamol vasfi vasflangan-yaxshi yoki yomon bir sifat ila ta`rif etilgan va`d-soz bermoq Va`d va Va`id Bobi-va`da bermoq va qorqitmoq eshigi va`id-yaxshilikka chorlash yoki yomonlikdan qutqarmoq uchun kelajakda boladigan qat`iy hodisalarni xabar berib qorqitmoq, Jahannamni xabar bermoq vaqti sahar-sahar vaqti, bomdodga yaqin kecha vaqti, rozada ogizni yopish vaqti vaqti fajr-bomdod vaqti vahbiy-tugilishdan, Alloh bergan, harakat qilish ila olinmasdan Allohning (J.J.) lutfi ila bolgan vahdat-birlik, yagonalik, Allohga (J.J.) oid birlik vahdati ahadiyat-Janobi Allohning har bir narsaning ustidagi birligini va yagonaligini korsatgan ishora va tajalliylari

Sozlar
vahdati qalam-qalam birligi vahdati shaxsiya-shaxsning birligi Vahdat-ul Vujud-vujudning birligi, borliqning bitta bolishi, Allohdan (J.J.) boshqa borliq yoqdir va borliq faqatgina Allohga (J.J.) oiddir shaklidagi tushunish vahdat-ul vujud ahli-vahdat-ul vujud tushunchasini qabul etganlar, har yerda va har narsada yolgiz Allohni qabul qilib, boshqa borliqlarni bir navi soya kabi qabul qilganlar vahdat-ush shuhud ahli-"Allohdan boshqa bir narsa kormayotirman" deganlar Vahdahu la sharika lah-U birdir, sherigi yoqdir vahdoniy-Allohning birligi ila aloqali Vahdoniyat-birlik, yagonalik; oxshashi bolmaslik; ortishdan, ayrilishdan, kamayishdan pok bolmoq kabi ma`nolarni ifoda etgan Allohning bir sifatidir; bu sifat ila vasflangan bolganga Vohid aytilarki, oxshashi bolmagan, bolinishdan, kopayishdan pok bolgan bir zot demakdir vahdoniyati Ilohiya-Allohning birligi, bir bolishi vahim-noaniq va ma`nosiz qorquv vahyi mahzi Rabboniy-togridan togriga Alloh tarafidan yuborilgan, vahiy bolgan vahm-noaniq va ma`nosiz qorquv; noaniq fikr va tushuncha; juz`iy ma`nolarning tushunilishiga yaragan bir idrok quvvati vahhom-juda vahimali, haddan ortiq shubha etgan vahshat-begonalik, tanholik, qorquv, vahshiylik vahshatgoh-qorquv va dahshat joyi vahshatzor-vahshat yeri, vahshatli bir hol vijdon-suz-vijdon yoquvchi, vijdonni istirobga solgan viqor-ogirboshlilik, jiddiylik, haybatli bolish, azamat va izzat vird-davomli ravishda oqiladigan duo virdi zabon-tildan tushurilmaydigan zikr vo asafo-afsuslar bolsin vojib-borligi majburiy bolib bolmasligi imkonsiz bolgan ma`nosida Allohning (J.J.) bir sifati; * dindagi farz darajasiga yaqin farz ila sunnat orasidagi amrlar Vojib-ul Vujud-borligi majburiy bolib, bolmasligi imkonsiz bolgan Alloh (J.J.) vojid-mavjud, vujudga kelgan

13
voqe`-bolgan, tushgan, qongan, mavjud va bor bolgan; otgan volid-ota vorid-ulashgan, yetishgan, kelgan, erishgan, ortaga chiqqan Voris-Janobi Haqning bir ismi; meroschi vosil-ulashgan, yerishgan, qovushgan, Haqqa vosil bolgan vosita-ikki narsani bir-biriga ulashtirgan, ortada bolgan, vositalik etgan vosita-i nuroniy-porloq va shaffof vosita vofiy-yetarli; va`dasini mutlaq orniga keltirgan Janobi Haq Vohibi Hayot-hayot bagishlagan, hayot bergan Alloh (J.J.) vohid-bir, yagona, oxshashi va tengi bolmagan Alloh (J.J.) Vohidi Ahad-sifatlari va zoti ila bir va oxshovsiz bolib, birligi har narsada va butun narsalarda namoyon bolgan va bir bolgan Alloh Vohidi Ahad muhri-zoti va sifatlari ila bir bolgan Allohning muhri vohidi qiyosiy-olchov birligi, bir narsaning miqdorini va boshqa xususiyatlarini olchamoq uchun belgilangan ozgarmas parcha yoki miqdor (ogirlik uchun kilogramm, uzunlik uchun metr...) vohidiyat-Janobi Haqning (J.J.) umum narsalarda birdan birlik tajalliysi vohidiyat muhri-birlik muhri vujub-zaruriy bolmoq, bolmasligi imkonsiz bolmoq, yaratilish va yoq bolish haqida oylamaslik vujub doirasi-hech bir zamon ozgarmagan va mumkinotdan bolmagan olamlar. Allohning ismlari va sifatlari kabi vujub olami-Allohning zot, sifat va ismlarini ifoda etgan olam vujubi Vojib-borligi kerakli bolgan, bolmasligi imkonsiz bolgan va voz kechilmas bolgan Janobi Haqning vujudi vujubi vujud-vujudining vujubi, bolishining majburiy bolishi, bolmasligi imkonsiz bolgan borliq vujud-adam-yoqlikning bor bolishi Vujudi jumla-ajzo-yaratilgan narsalar vujudi hissiy-his ila bilingan vujud, hisga oid vujud, borliq, tuyguli jasad

Sozlar
Vujudi Xorijiy-zohir, yoqlikdan chiqqan, ilmiy vujuddan olami shahodatga kelgan, moddiy borliq, jismoniy ashyo vujuh-chehralar, yuzlar, suratlar; tarzlar; sabablar; imkonlar; munosabatlar; Qur`oni Karim oqilishidagi farqlar vujuhi kasira-juda kop tomonlar, kop tomonlilik vuzuh-ochiqlik, ochiq va tushuniladigan tarzda bolmoq, aniqlik; oydinlik; *(adabiyot)ifodada ochiqlik vuqu`ot-voqealar, hodisalar vus`at-kenglik, tokinlik, imkon gufron-Janobi Haqning gunohlarni afv etib yopishi davaron-aylanmoq davri olam-dunyo sayohati, dunyoni kezmoq Dajjol-haqni yolgon, yolgonni haq korsatgan yoki yolgonni haqga qoshgan buzgunchi, Hz.Paygambarning (S.A.V.) oxirzamonda chiqishini xabar bergan aldatuvchi, zolim va buzgunchi bir hukmdor Dajjol-misol-Dajjol kabi; haqni botil, botilni haq korsatib dalili iymon-iymonning dalili dalili mo`jiz-mo`jiza bolgan dalil dallin-musulmonlikdan ayrilganlar, Qur`on haqiqatlaridan ayrilib ogganlar daloil-dalillar, burhonlar, isbot vositalari damdama-dargazab soz, ovoz, yoqmaydigan ovozlar; chivin ovozi; azob bermoq, aziyat bermoq; hiyla; shuxrat damdama-i tasbeh-tasbeh ovozlari daniyati hozira-hozirgi chirkin va mimsiz madaniyat, orqaga etgan Daraja-i valoyat-valiylik darajasi daraja-i iste`dod-qobiliyat darajasi Daraja-i kamol-yuksaklik va mukammallikning darajalari daraja-i ne`mat-ne`mat darajasi daraja-i fahm-tushunish darajasi daraja-i harorat-harorat darajasi Darayn-har ikki dunyo, ikki yurt, ikki yer, dunyo ila oxirat daraka-eng past martaba dargohi Rahmat-Allohning rahmat dargohi dargohi Samadoniya-har narsa Oziga muhtoj bolgani holda Ozi hech bir narsaga muhtoj bolmagan Allohning dargohi, eshigi

14
darj etmoq-joylashtirmoq darojot-darajalar dasisa-yashirin hiyla, oyin, tuzoq dassos-kop aldatuvchi, juda aldovchi dastgoh-tazgoh, bir qoldan chiqmoq, bir qolning yordami ila bolmoq dasti qudrat-qudrat qoli dasti rahmat-rahmat qoli, rahmat ila ehson etilishi dasti san`at-san`at qoli dasturi azim-buyuk dastur dasturi kurash-kurash dasturi dasturi taovun-yordamlashish printsipi dafia-daf etgan, muhofaza etgan dafia tuygusi-daf etmoq, tosqinlik qilmoq, muhofaza etmoq tuygusi dafina-xazina daf`atan-birdan, hamon, oniy olaroq daf`iy-hamon, bir onda daho-i aver-bir kozli daho, Sufyon va Dajjolizm kabi daho-i fanniy-fan va dunyoviy ilmlarda daho kabi nazarli va garoyib zakovatli bolmoq dahriy-dahr (zamon, juda uzun zamon, abadiy) va zamonga doir Dahriyyun-dahriya firqasidan bolganlar da`vo-i xalq-yaratish iddiosida bolmoq, xalq etishni, yaratishni da`vo etmoq da`i-duo etgan, duochi, sabab, illat, chaqirgan devon-oldin yashagan shoirlarning she`rlarining toplangan kitobi; katta majlis, katta va idora ishlariga qaragan ilmli, nufuzli kishilarning toplangan joyi devoni nubuvvat-Paygambarlik majlisi diyonat-dindorlik, dinning hukmlariga rioya va lozimligicha amal qilmoq, din amrlarining husni ixtiyor ila tatbiqi, din ishlari diqqat ahli-diqqatlilar, diqqat sohiblari Dini Islom-Islom dini dini mubin-togrini yaqqol korsatadigan din diniy uxuvvat-dindan kelgan qardoshlik dinor-avvallari qollanilgan oltin va muhrli pul dirham-eski ogirlik olchov birligi, taxminan 3 gr, oqqa deyilgan eski ogirlik olchovining 1/400 qadardir; shar`an orta kattalikda yetmish dona arpa ogirligi; eski vaqtlar qollanilgan va besh kurush qiymatidagi kumush pul, aqcha doim-davom etgan (doimiy, doimo)

Sozlar
Doimi Boqiy-cheksiz hayot sohibi bolgan Alloh doira-i vujub-hech bir zamon ozgarmagan va mumkinotdan bolmagan olamlar (Allohning ismlari va sifatlari kabi) doira-i jahl-johillik doirasi doira-i mumkinot-koinot, imkon olami, borligi va yoqligi teng bolib, bor yoki yoq bolmoq uchun Allohning tarjihiga (ustun tutmoq, bir narsani ikkinchisidan ortiq yoqtirmoq, ortiq e`tibor bermoq) muhtoj bolgan yaratilganlar doirasi (Allohdan tashqari har narsa doira-i mumkinotdandir) doira-i nuroniy-nurli doira doira-i oxirat-oxirat olami doira-i funun-fanlar doirasi domla-i dono-olimlarning domlasi, juda buyuk olim domonkashi ta`siri haqiqiy-haqiqiy ta`sirdan qol-oyoq tortmoq dona-i haqiqat-haqiqat urugi dono-i bi-mudoniy-tengsiz olim, ilmi yuksak kishi dori baqo-songsiz yashaladigan boshqa dunyo dori dunyo-dunyo dori saodat-saodat yeri bolgan Jannat dori uxro-oxirat yurti dorulfunun-universitet dorus-salom-salomat yeri, hech bir tahlika va qorquv bolmagan qutulish va ishonch yeri bolgan Jannat Dohil-ichkari, ich, ichida, ichkari kirgan dohiliy-ichkariga oid dohiya-i xilqat-yaratilish ajoyiboti dur-marjon, marjon donasi yedi bayzo-Muso Alayhissalomning mo`jiza sifatida korsatgan oq va porloq qoli, bu ta`bir majoz sifatida karomat va garoyib hollar va maziyatlar haqida qollanilar yedi bayzo-i Islom-Islomning oq qoli, Islomning porloq va mo`jizali qoli, Islomning toza va pok qoli Yetti Nafs-1-Nafsi ammora, 2-Nafsi lavvoma (yomonlaydigan), 3-Nafsi mulhima 4. Nafsi mutmainna (shubhalardan pok), 5-Nafsi radiya, 6-Nafsi mardiya, 7-Nafsi sofiya yovari akram-eng yaqin va eng ustun ma`mur Yovari Akram-Janobi Haqning amrida ishlagan eng maqbul yordamchi, eng karim bolgan Hazrati Muhammad (S.A.V.)

15
yovari askar-eng yaqin askar ma`mur yo`sub-arilarning erkagi jabali aziziy-aziz va muborak tog jabali salomat-salomat va qutulish togi Jabal-ul Qamar-garbiy Afrikadagi Qamar togi, Nilning chiqish joyi jabarut asarlari-Allohning buyukligini korsatgan asarlar Jabbor-istaganini mutlaqo qilgan, istaganiga iqtidorli bolgan; buyuklik, azamat va qudrat sohibi, qullarini isloh etib tavbaga etgan Alloh Taolloh Hz.lari (J.J.); *zolim, gaddor, mustabid, qaysar insonlar ham bu sifat ila tasvir etilar Jabri-Jabriya mazhabidan bolganlar Jabriya mazhabi-juz`iy irodani inkor etgan bir zalolat firqasi, insonning irodasini inkor etib qulning shamol qarshisidagi yaproq kabi qadarning mahkumi bolganini iddio qilgan botil mazhab, ziddi Mo`tazila jabha-yuz, old taraf, urush maydoni; peshona javalon-kezmoq, sayr etmoq Javvod-juda saxiy va yaxshiliklar sohibi bolgan Alloh (J.J.) Javvodi Kariym-juda sohiy, ikromi va ehsoni kop bolgan Alloh Javvodi Malik-juda saxiy podshoh Javvodi Mutlaq-cheksiz saxiylik va yaxshilik sohibi bolgan Alloh javobi rad-rad javobi berib qabul etmaslik, rad etmoq, qabul etmaslik yolida aytilgan soz javhari ziyoliy-porlagan javhar javhari tavhid-tavhidning haqiqat javhari javhariy-javhar kabi Javshan-ul Kabir-buyuk qalqon, Paygambarimiz Hz.Muhammadga (S.A.V.) vahiy ila kelgan eng azim va eng muhim bir munojotning ismidir. Bu garoyib munojot ma`rifatullohda taraqqiy etgan butun oriflarning munojotidan ustundir. Ming xosiyati bolgan va ming Asmoyi Husnani ichiga olgan oxshovsiz Paygambarimizning bir munojotidir jazb-oziga togri tortmoq; ichmoq jazba-Alloh (J.J.) sevgisi ila ozidan kechmoq; * tortmoq jazbadorona-Alloh sevgisi ila ozidan ketib Jazirat-ul Arab-Arabiston Yarim oroli jazoyi amal-qilingan ishning jazosi

Sozlar
jazolat-kalimalarning mavzuga, goyaga va birbirlariga uygunlik ichida tizilishlari jazolati nazmiy-Qur`ondagi kalima va harflarning garoyib bir ohang va munosabat ila nazm va tartibidagi jazolat Jaliyl-shonu sharafi buyuk, yuksaklik va jalol sohibi Jaliyli Jamiyl-cheksiz buyuklik va gozallik sohibi bolgan Alloh (J.J.) Jaliyli Zuljamol-cheksiz gozallik, buyuklik va hashamat sohibi bolgan Alloh (J.J.) Jaliyli Loyazal-hech yoq bolmagan va cheksiz jalol sohibi Alloh (J.J.) Jaliyli Purkamol-cheksiz kamol va buyuklik sohibi Jalil-haybat va quvvat sohibi, azim, martabasi yuksak jalol-nihoyat darajada buyuklik; azamat; Janobi Haqning qahrining va azamatining aksi; Janobi Haqning navdagi aksi; Janobi Haq vahdoniyatiga dalil boladigan kop narsalar yaratganidan yoki qamrashdan oliy va jalil bolgani yoki hislar ila idrok etilishdan jalil bolganidan Jalol aytilar jaloli qudsiyat-kamchilik va nuqsondan uzoq bolish sharafi va yuksakligi Jaloliddini Suyutiy-(hi.849-911) Misrlikdir; tafsir, fiqh, hadis mavzusida muhim asarlar yozgan juda buyuk bir Islom olimidir; mujtahid va hadis imomidir jaloliy korinishlar-Allohning buyukligining korinishlari Jaloliy tajalliyot-Allohning buyukligining korinishlari Jaloliy tasarrufot-Allohning jalol sifatining korinishi bolgan ijrootlar Jamiyl-chiroyli; cheksiz gozallik sohibi bolgan Alloh (J.J.) Jamiyli Bemisol-oxshovsiz gozallik sohibi Alloh Jamiyli Boqiy-borligi cheksiz va cheksiz gozallik sohibi Alloh (J.J.) Jamiyli Zuljalol-jalol sohibi va cheksiz gozallikda bolgan zot (Alloh) Jamiyli Zulkamol-kamol va gozallik sohibi Alloh (J.J.) Jamiyli Lamyazal-hech yoq bolmagan va abadiy gozallik sohibi Alloh (J.J.) Jamiyli Mutlaq-har narsasi ila gozal bolgan Alloh (J.J.)

16
jamila-tabga otirmoq uchun qilingan harakat jamiyati ahbob-dostlar majlisi jamiyati bashar-inson jamiyati jamiyatli-farqli va kop narsalarni yoki xususiyatlarni ozida toplagan jamoati kasira-katta va gavjum jamoat jamodot-jonsizlar, qattiq jismlar jamol-chehra gozalligi; Janobi Haqning lutf va ehsoni ila tajalliysi; Haq ila aytilgan togri soz; husn Jamoli Boqiy-cheksiz gozallik, cheksiz hayot va gozallik sohibi Alloh (J.J.) Jamoli Layozaliy-cheksiz gozallik sohibi bolgan Alloh Jamoli Rahmat-rahmat gozalligi, Ilohiy rahmatdagi gozallik Jamoli Sarmadiy-abadiy gozallik Jamoliy tajalliyot-Allohning jamol sifatining tajalliylari jamolparast-gozallikni sevgan, gozallik shaydosi jam`i azdod-bir-biriga zid narsalarning bir orada bolishi Jannat-Allohga (J.J.) ishongan va Unga ibodat va itoat etganlarning, iymon va Islomiyatga ixlos va sadoqat ila xizmat etganlarning, Qur`onga bir hizb-ul Qur`on bolib mujohidona bir suratda xizmatkor bolgan mujohidlarning, din jihodi qahramonlarining oxiratda fazli Ilohiy ila ketib abadiyan ichida qoladiganlari makon va maskan. Jannatning borligini butun paygambarlar, ularning yolidan ketgan olimlar va avliyolar ittifoq ila xabar bergandirlar. Asosan Allohning adolati Jahannam kabi Jannatning ham borligini taqozo etadi. Ishonganlar olimning abadiy bir hechlik emas, olimsizlikka otish, sevganlariga yetishadigan oxirat olamiga bir yolchilik bolganiga ishonadilar va azob ichida emas, xursadchilik ichidadirlar. Ishonganlarning va yaxshilarning bu hollari Jannat borligini korsatgan hayotdagi alomatlardan biridir. Jannatning tabaqalari Dor-ul Jalol, Dor-us Salom, Jannat- ul Ma`vo, Jannat-ul Huld, Jannat-un Naim, Jannat-ul Firdavs, Jannat-ul Adn, Jannatul Vasila Jannati Qur`oniya-Qur`onda Jannatga doir oyatlar va mavzular Jannat-ul Ma`vo-Jannatning tabaqalaridan biri Janobi Arhamur Rahimiyn-inoyat va rahmat, yordam va lutf sohibi bolgan Alloh

Sozlar
Janobi Mun`imi Muhyi-ne`matlantiruvchi bolgan, olganlarni tiriltirgan, hamma narsaga hayot bergan buyuk Alloh (J.J.) Janobi Haq-Alloh jasadi najmiy-porlagan yulduz kabi oqib ketgan, nuroniy jasad jahannam-Alloh orniga tabiat, modda, sabablar va shunga oxshash yaratilgan narsalarni Iloh qabul etgan; Allohga qul bolmasdan orzulariga va havaslariga, boshqa insonlarga va maxluqotga qul bolganlarning qilgan gunoh va ayb sababli Ilohiy adolat ila jazo koradigan joylari (Jahannamning borligini butun otgan paygambarlar va ularning yolidan ketgan butun olimlar va avliyolar aniq bir ma`lumot sifatida bildirgandirlar. Asosan Allohning adolati jahannamni talab qilar. Ezganlar ila ezilganlar, haqlilar ila haqsizlar, zolimlar ila mazlumlar, yaxshilar ila yomonlar, ishonganlar ila ishonmaganlar, Allohga qul bolganlar ila bolmaganlar teng bololmas. Allohning adolati yaxshilarga mukofot, yomonlarga jazoni talab etar. Inkorchilar hayotni ma`nosiz oylaganlaridek, olimni ham ozlarini va butun sevgnalarini yoq etgan abadiy bir i`dom deb oylab hali hayotda ekan jahannaming bashoratchisi bolgan ruhiy kasodlikka uchraydilar. Ichki, qimor, zavq, ayshu ishrat, safohat ularni ruhiy kasodlikdan qutqarolmaydi. Jahannamning yetti tabaqasining ismlari: Sair, Saqar, Jahim, Hutama, Lazi, Haviya, Darki Asfal) jahl-johillik, bilmaslik, ilmdan mahrum bolishlik, nodonlik, tajribasizlik, yoshlik jahli murakkab-bilmaslik ila barobar bilmasligini ham bilmaslik jahon-baho-dunyo bahosida jahon-qiymat-dunyo qiymatida jahonpisand-jahonga qarshi chiqqan jahonshumul-butun jahonni va olamni ichiga olgan jahriy zikr-baland ovoz ila qilingan zikr jahriya tariqi-ochiqchasiga va baland ovoz bilan zikr etgan tariqat jilva-Ilohiy ismlarning tajalliysi; tajalliy; gozallarga yarashadigan turish va harakat, dilbarona harakat, noz va ado jilva-i vahdat-Alloh birligining tajalliysi jilva-i iroda-iroda va qasdni korsatgan tazohur va tajalliy; Janobi Haqning oz shaxsan istagi va

17
qilganini korsatgan bolish va intizom, mukammaliyat jilva-i ma`nodor-ma`nodor jilva jilva-i rahmat-Janobi Haqning marhamat, shafqat va lutfining jilvasi jinoyot-jinoyatlar jinon-jannatlar jinoyati sariya-boshqa narsalarga ham ta`sir qiladigan, yoyiladigan jinoyat jinsi amal-amal jinsi jinsi jazo-jazo jinsi jinsiyat mayli-jinsiy yaqinlik va oxshashlik jismi Muhammadiy (S.A.V.)-ruhi Muhammadiyaning (S.A.V.) hadsiz vazifasining va jihozlarining madori va xazinasi bolgan uning pok va toza jismi va badani jismoniy-badanga mansub, vujud ila aloqali jismoniy hashr-jism ila, jasad ila tirilmoq, badanlarning va vujudlarning hashri jismoniyat-jismoniylik, moddiy badan sohibi bolmoq holi Jihati Ne`mat-ne`mat tarafi jihati sitta-olti tomon jihod-dushman ila urushmoq; ilm va iymon ila, soz ila, fe`l ila, mol va jon ila butun quvvatini sarf etmoq; Alloh yolida urush; din uchun harakat qilmoq; iymon ruknlarini va dinning asoslarini muhofaza va iymonni kuchlantirmoq uchun jahd va gayrat etmoq; Islomiyatning ruknlarini muhofaza, Kalimatullohni i`lo, kufri mutlaqning va kufforning (sufyon va dajjolning) fitnalarini daf qilish ila hokimiyati Haqni ta`min aylamoq jozbadorona-Alloh sevgisi ila ozidan ketish jozib-tortuvchi, jozibali; xush korinishli bolib diqqatni tortgan joziba-tortish, tortish kuchi; *(majoziy ma`no)latofat zamoni, chehra gozalligi joziba tuygusi-tortish quvvati, insonda bolgan va foydali narsalarni tortgan tuygu joyi diqqat-diqqat etiladigan nuqta, diqqat etiladigan yer yoki narsa jome`-jam etuvchi, toplovchi, ichiga olgan, jam etgan, toplagan, ichiga olgan va qamrovli bolgan jome`iyat-kop sonli xususiyatlarni ozida jamlamoq jome`iyati purshon-ustun darajada juda kop haqiqatlarni ozida toplamoq

Sozlar
jomia-birlik, jam, bir jismni tarkib va tashkil qilgan qismlarning butun hay`atiga aytilar jon-turk-yosh turk. 1868 dan song Yevropadagi kabi goyo yangilik va taraqqiy istagan Yosh Usmonlilarga berilgan ism johiliyat asri-Paygambarimizdan (S.A.V.) oldingi asr, insonlarning butga sigingan, kufr va johillik asri jud-saxiylik, kop bermoq Jud va Jamol Bobi-cheksiz gozallik va saxiylik eshigi Judi-i Islomiyat-Islomiyat togi, har turli falokatdan Islomiyat ila najot topilishini ifoda etgan bir tashbehdir juz-qism, parcha juzdon-guvohnoma, kitobcha, hamyon juz`iyot-kichik narsalar juz`iy ixtiyor-erkin va hur harakatlana olish qobiliyati, istagani kabi harakat qila olish, insonga Janobi Haq tarafidan berilgan oz bir orzu erkinligi juz`iy fard-bir borliqdan yoki bir vujuddan bir parcha; atom juz`iya-ozdan bolgan, parchaga oid bolgan, biroz, juda oz, qiymatsiz, muhim bolmagan, asosga oid bolmagan, juzga oid bolgan, kulliy bolmagan juz`iyat-ozlik, juz`iy bolmoq jumudiya-aysberg jumhur-xalq jamoati, hay`at, jamoat, ayni qaror yoki hukmni qabul qilganlar; olimlarning kopchiligi, aksariyati; bir joyga toplangan qum, tuproq Jumhuri nas-insonlarning aksarisi jundi Subhoniy-Allohning nuqsonsiz va kamchiliksiz qoshini junudulloh-Allohning askarlari zabun-zaif, kuchsiz, ojiz; oldi-berdida aldangan zavja-xotin zavq-lazzat olmoq, totmoq; bosh vaqt otkazmoq, xursandchilik qilmoq zavqi i`joz-vajizligidagi zavq va gozallik zavqi ruhiy-ruhiy zavqlar zavqi sufliy-sufliy, past zavqlar zavoli ismat-himoya va ma`sumiyatining yoq qilinishi zavolu firoq-tugamoq, ketmoq va ayrilmoq zajr-man etmoq, majbur qilmoq, aziyat bermoq zakoti shar`iy-shariat amr etgan zakot

18
zalaka-keskin bolib chiqqan harflarning ismi zalil-ahamiyatsiz, past, past tutilgan zalol-zalolat, iymon va Qur`on yolidan ogmoq zalolat ahli-zalolatda bolganlar; Qur`onning korsatgan yolidan ayrilganlar, Islom va iymon yolidan ogganlar zalolati fikriy-fikriy zalolat zalolat-olud-zalolatli, haq yoldan uzoq zalolat-pesha-zalolatga ketgan, Islomiyatdan boshqa yol ta`qib etgan Zamaxshariy-(Hijriy:467-538). Turkistonda, Xorazmning Zamaxshar qishlogida tugilgan, balogat ilmida (adabiyotda), fiqx ilmida, tafsir ilmida mashhur bir olim zamzama-xush ovoz, ohangli gozal ovoz zamzama-i azkor-zikrlar zamzamasi, xush va gozal zikr ovozlari zamima-yoqtirilmagan yomon hol va harakat zamini vahshatzor-begona, cholday joy zamini majoziy-majoziy zamin, yer zamini Osiyo-Osiyo zamini, olkasi, qit`asi, tuprogi zamini pur-noz-juda nozli bolgan zamin, yer Zammi Zimniy-yashirin yomonlamoq zamoni imtihon-imtihon zamoni Zamoni istiqbol-kelajak zamon Zamharir-12 dekabrdan 31 yanvargacha bolgan shiddatli sovuq davr, qish chillasi; Jahannamda bolgan va sovuqligi ila yoqqan bir olov zanni qabuli jumhur-dinda ilgor olimlarning kopchiligining qabul etgan qanoati Zarari Mutlaq-har jihatdan mutlaq bir shaklda zararli zarif-yupqa, mayin zark-hiyla, riyo, ikki yuzlamachilik; ukol qilmoq zarra-misol-zarra kabi zarrot-zarralar zarroti mavjudot-mavjudotning zarralari zarura-i noshia-bir narsaning ozida bolishi kerakli bolib undan ayrilishi mumkin bolmagan xususiyatlar zaruriyat-majburiy ishlar, istar istamas bolgan ishlar Zaruriyati diniy-iymon etilishi zaruriy bolgan dinning asoslari (Alloh Taollohga, Oxirat kuniga, Malaklarga, Paygambarlarga, Kitoblarga va yaxshilik va yomonlikning Allohdan bolganiga ishonmoq)

Sozlar
zarfi ziyo-ishiqning qopi Za`fi qalb-qalb zaifligi, qalb xastaligi zaqqum-Jahannamdagi bir daraxtning ismi, Jahannamliklarning yeydigan narsasi zaqqum-daraxt-Jahannamdagi bir daraxtning oti, jahannamdagilarning yeydigani; korinishi chiroyli, gulli va zaharli mevasi bolgan osimlik Zaqqumi Jahannam-Jahannamda bolgan bir daraxtning ismi, jahannamliklarning yeydigan daraxti zahar-boz-zaharlagan, zahar sochgan zehniy imkon-bir narsaning bola olishini zehnan oylamoq zidargohi Ilohiy-Allohning dargohidan Ziddi Maqsud-goyasining va maqsadining ayni aksi Ziyo-i qalb-qalbning ziyosi, nuri, ishigi; qalbning iymon nuri ila ziyolanishi, uygonishi, gaflatdan xalos bolishi ziyo-i ruh-ruhiy oydinlik Zijamol-gozallik sohibi ziynatlash qasdi-qasddan bezab gozallashtirmoq zikri azamat-buyuk zikr zilzilayi raqsnamo-raqs etayotganday zilzila zillat-xorlik, pastlik zilliyat-zohiriy sohiblik, himoya etuvchi bolmoq, soyalik ziloli Islomiyat-Islomiyatning shirin va zilol suvi ziloli Nil-toza va sof oqqan Nil daryosi zimn-ich taraf; maqsad, goya zimnan-imo yoli ila zindiq-dinsiz, oxiratga ishonmagan ziruh-ruh sohibi, jonli zirh-Javshan; urush kiyimi, temirdan oralgan yoki toqilgan koylak, sovut zixossa-i mashhura-mashhur xususiyat sohibi zishuun-haqiqiy fe`l, ish va harakat sohibi zishuun zot-ishlar sohibi bolgan zot, qobiliyatlar sohibi bolgan zot zishuur-aql, shuur sohibi zihayot-hayot sohibi, jonlilar zihimmat-himmat sohibi zodi oxirat-oxirat uchun tayyorgarlik, oxirat ozigi, ibodat va solih amal zoiqa-totmoq, ta`m oluvchi quvvat, ta`m sezdiruvchi xossa zoiqa-i lisoniya-tilning ta`m sezish hissi

19
zoil-otgan, otkinchi, davomli bolmagan, tugagan zokir-zikr etgan, zikr qiluvchi; hofizasi kuchli; juda kop duo va Ilohiy ismlarni oqigan; takror etgan Zolima-zulm etgan, haqsizlik etgan Zoti Azaliya-mavjudlining boshlangichi bolmagan Allohning zoti Zoti Aqdas-eng muqaddas zot, hech kamchiligi va nuqsoni bolmagan eng muqaddas zot Alloh (J.J.) Zoti Aqdasi Ilohiy-Allohning (J.J.) songsiz muqaddas zoti Zoti Aqdasi Ilohiya-eng muqaddas va eng muborak sifatlarning sohibi bolgan Alloh Zoti Ahad-bir va hech narsaga muhtoj bolmagan Zot, ya`ni Alloh Zoti Ahad va Samad-hamma narsa Oziga muhtoj bolgani holda Ozi hech bir narsaga muhtoj bolmagan va birligi hamma narsada tajalliy etgan Alloh (J.J.) Zoti Ahadi Samad-har nara Oziga muhtoj bolgani holda Ozi hech bir narsaga muhtoj bolmagan va birligi har bir narsada tajalliy etgan Alloh zoti ahadiy-bir va hech bir narsaga muhtoj bolmagan Zot, ya`ni Alloh Zoti Ahadiyat-bir va hech bir narsaga muhtoj bolmagan Zot, ya`ni Alloh (J.J.) Zoti Ahmadiya-Paygambarimizning (S.A.V.) zoti Zoti A`zam-eng buyuk Zot bolgan Alloh (J.J.) Zoti Vojib-ul Vujud-borligi va vujudi vojib bolib, mutlaq kerak bolgan Janobi Haq Zoti Vohid-bir bolgan Alloh Zoti Jaliyli Zuljamol-cheksiz gozallik sohibi va cheksiz buyuk bolgan Alloh Zoti Jamiyli Zuljalol-jalol sohibi va cheksiz gozallikda bolgan zot (Alloh) zoti zifunun-fanlarni bilgan zot Zoti Zuljalol-cheksiz buyuklik va kuch sohibi Alloh (J.J.) Zoti Zuljaloli Valkamol-haybat va yuksaklik, ya`ni kamol va jamol sohibi bolgan Alloh Zoti Zuljamol-cheksiz gozallik sohibi va cheksiz buyuk bolgan Alloh (J.J.) Zoti Zulkamol-cheksiz mukammallik sohibi bolgan zot Alloh Zoti Kibriyo-Janobi Allohning qudrat va azamati; har jihat ila buyukligi

Sozlar
Zoti Muazzam-buyuk kishi Zoti Muqaddas-kamchilik va nuqsondan munazzah bolgan Alloh Zoti Muqaddasa-i Ilohiya-har turli nuqson sifatlardan uzoq va pok bolgan Janobi Haq Zoti Muhammadiya-Paygambarimizning (S.A.V.) zoti Zoti Mo`jiznamo-mo`jiza korsatgan zot Zoti Rahiymi Kariym-juda marhamatli va ikromi kop bolgan Zot, Alloh Zoti Rahmonir Rahiym-yordam, ehson va marhamat sohibi bolgan Alloh Zoti Qodiyr-har narsaga kuchi etgan zot Zoti Qodiyri Aliym-hamma narsani bilgan va hamma narsaga kuchi yetgan Alloh Zoti Qodiyri Hakiym-har narsani hikmat ila yaratgan va har narsaga qudrati yetgan Alloh Zoti Hayyi Qayyum-mavjudligi va hayoti ozidan bolgan va mavjudligi uchun hech bir sababga ehtiyoji bolmagan Alloh (J.J.) Zoti Hakiym-har narsani hikmat ila yaratgan, cheksiz buyuklik va hashamat sohibi bolgan Alloh (J.J.) Zoti Hakiymi Zuljalol-har narsani hikmat ila yaratgan, cheksiz buyuklik va hashamat sohibi bolgan Alloh Zoti Hakiymi Hafiyz-har narsaning aslini, asosini muhofaza etgan, har narsani foydali qilgan zot Zoti Hafiyzi Bezavol-har narsani cheksizga qadar nuqsonsiz bir shaklda muhofaza etgan (Alloh) zotiy-zotga mansub, oziga oid, ozi bilan aloqali, xususiy; maxsus zotiy jamol-Alloh zotining gozalligi zotiy imkon-bolishi mumkin bolgan ish, bir narsaning aslida mumkin bolishi zotiy kamol-zotning lozimi bolgan va undan hech ayrilmagan kamol zotiy kamolot-Janobi Haqning zotiga maxsus buyukliklar, mukammalliklar zotiy qobiliyat-zotga oid qobiliyat zotiy husn-gozalligi xorijiy bir sababla bolmasdan ozidan bolgan zotiy sha`n-zotning lozimi bolgan va hech ayrilmagan qobiliyat zotiy shuun-zotidan tashqari tushunilolmaydigan va zotining keragi bolgan iste`dod va qobiliyat

20
zotiy shuunot-Zoti Ilohiyaning xos ishlari va amr doirasida oid qonunlari zohir-koringan, oshkor bolgan, ochiq, maydonda bolgan; korinishga kora; shubhasiz; surat, tashqi yuz, korinish; tushunilgan; oylayman, albatta zohiran-korinishdan, koringani kabi zohiriy-korinishda bolgani kabi, zohirga oid, asl va haqiqiy bolmagan; zohiriyun mazhabiga oid bolgan zohirparast-bir narsaning ich yuziga, haqiqatiga qiymat bermasdan korinishiga qiymat bergan, tashqi yuziga ahamiyat bergan Zuljamol-jamol, lutf, rahmat va gozallik sohibi bolgan Alloh zuljanohayn-ikki tarafli, ikki qanotli, Paygambarimiz (S.A.V.) ning muborak bir unvonlari zulmati adam-yoqlik va hechlik qoronguliklari zulmati muzavvar-fitnadan hosil bolgan azob va ma`naviy qorongulik zulmi mutahajjir-toshlashgan zulm zulumoti qalbiy-qalb qoronguligi zulf-yuzning ikki tomoniga tushgan soch zulfvori-zulf kabi Zuhal-Saturnning yoldoshi zuhd-dunyo zavqlaridan va orzularidan ozini tortib ibodatga va din ila aloqador ishlarga berilmoq Zuhol-Saturn planetasi Zuhro-Venera planetasi zuhur-maydonga chiqmoq, birdaniga ortaga chiqmoq, bosh korsatmoq, korinmoq zuhurot-birdan boladigan narsalar, hisobda bolmagan kutilmagan hodisalar, qalbga kelgan ma`nolar iblis-shayton Ibn Abbos-Hz.Muhammad (S.A.V.) amakilarining ogillari, fiqhchi va mujtahid bir sahobadirlar ibodati insu jin-inson va jinlarning ibodati ibodi musabbih-tasbeh etuvchi bandalar Ibora-i Arabiy-arabcha bolgan ifoda va iboralar ibtido-avval, boshlanish, eng oldin ibtol-yoq qilmoq, chiritmoq, ta`sirsiz qilmoq ibtoli haq-haqqini yoq etmoq Ibtoli haqqi nav-bir navning, ya`ni insonlarning haqqini yoq qilmoq

Sozlar
ibtoli his-hislarni uxlatmoq, hislarni vazifalarini qilolmaydigan holga keltirmoq ibhom-muayyan bolmagan iddio-i ijod-yaratish, ijod etish da`vosi idora-i olam-dunyoning idorasi idroklilar qonuni-Janobi Haqning idroklilar uchun ishlagan qonuni ijmol-qisqacha tushuntirish, qisqartirish ijmolan-qisqacha, xulosali ravishda ijmoliy-qisqacha ijmo`-fikr birligi; toplanmoq, tarqoq narsalarni toplamoq; tayyorlamoq ijob-lozim, kerakli, sabab bolmoq Ijob va qabuli shar`iya-bir oldi berdida mol sohibining taklifi va molni olganning qabulini dinga uygun bolishi ijoz-oz soz ila kop ma`no anglatmoq, juda qisqa va oz sozla juda keng va chuqur ma`nolarni anglatmoq ijro-i faoliyat-faoliyat ichida bolmoq ijroot-qilingan ishlar, amaliyot, tatbiqot ijtimo-toplanish, toplanmoq ijtimo-i bino-jamiyat hayotiga oid va aloqador, ijtimoiy ijtihod-qudrat va quvvatini toliq ishlatib ishlamoq, gayrat etmoq; tushunish; qanoat; *(fiqh) shariatning far`iy (asosga oid bolmagan) masalalariga oid hukmlarni Islom mujtahidlarining usuliga uygun bolib Qur`on va Hadisi Shariflardan chiqarishlari va buning uchun toliq gayrat etishlari, bunday ijtihod etgan zotlarga Mujtahid aytilar ijtihod ahli-mujtahidlar, ehtiyoj bolgan zamon oyat va hadis boshda bolib boshqa dalillardan hukm chiqargan buyuk Islom olimlari va peshqadamlari, Imomi A`zam, Imomi Shofe`iy kabi Izzati azamat-izzat va e`tibori Ilohiyning buyukligi, Allohning sha`ni izzati iymon-iymon talab qilgan viqor va izzatli harakat izzati Islomiya-Islomiy izzat, musulmon bolgannning har xususda yanada sharafli, yanada mehnatsevar, yanada izzatli bolish holati; boshqa dindagilardan va dinsizlardan izzatli va sharafli bolish holati izzati nafs-zillatga tushmasdan sharaf va haysiyatni muhofazaga urinmoq, viqor

21
izzatolud-izzat ila qoshilgan izni Ilohiy-Allohning izni Izni Shar`iy-shariatning, Islomning Qur`onning izn doirasi, shariatning izni iznnoma-izn belgisi Izola-mavh etmoq izofiy-bir narsani bir kishiga yoki bir narsaga nisbat etmoq, isnod etmoq, mol etmoq; shartlarga va holatlarga bogliq; bogliq bolgan narsa ila almashgan iztirobot-alamlar, siqintilar, azoblar, vasvasalar izti`zom-katta tutmoq va katta tanimoq; gururlanmoq; kibrlanmoq iz`on-basirat tushunish; taslim bolib itoat etmoq; zakovat, ishonch, idrok, bilmoq iz`onrobo-i koinot-koinotning hayrat va shoshqinlik bergan jihati Iymani Billah val-yavm-il-axir-Allohga va oxirat kuniga iymon iymon ahli-Haqni qabul va tasdiq etganlar, dinning butun haqiqatlarini qabul etganlar, iymon sohiblari iymon ruknlari-iymon shartlari Iymoni Billoh-Allohga (J.J.) va Uning sifatlariga ishonmoq iymoni bil-oxirat-oxiratga ishonmoq Iymoni bil-yavmil-axir-oxirat kuniga iymon keltirmoq iymoni Islomiy-Islomiy iymon ikromi Rahmoniy-Allohning ikrom va ehsoni ikromiya-bonus iksir-juda ta`sirli, har dardga davo sanalgan mavhum modda; bir narsaning bolishiga yoki xastaning yaxshilanishiga sabab bolgan ahamiyatli modda iksiri ismi a`zam-Asmoyi husna ichidagi Allohning buyuk ismlarining ta`sirli davosi ila oxiri oyat-"... Va boshqa oyat", "va oyatning davomi kabi" ma`nosidagi ifoda ilzom-muoraza yoki muhokamada dalil korsatib muxolifni jim qilmoq; soz va fikrda golibiyat illat-asl sabab; * xastalik, dard, nogironlik illati tomma-har qanday bir narsaning bor bolishi uchun lozim kelgan sabablarning tamomi, bu sabablar bor bolgandan keyin natijasining vujudga kelishi majburiy va vojib bolar illiyat-sabab ila aloqali, asos sabab ila aloqadorlik ilm ahli-ilm sohiblari

Sozlar
ilmalyaqiyn-ilm yoli ila borilgan aniq bilim, koringanlardan va bilinganlardan harakat ila borilgan aniq bilim ilmi azaliy-Janobi Haqqa oid boshi-oxiri bolmagan, cheksiz, azaliy ilm ilmi Ilohiy-Allohning ilmi dohilida bolganlar Ilmi Muhit Qonuni-butun olamlarni qamragan Ilohiy ilmning qonunlari Ilmi Hikmat-hikmat ilmi, falsafa va tabiat ilmlari ilmi yaqiniy-haqiqatni aniq bir tarzda bilmoq Ilmiy Ihota Qonuni-har yerni qamragan Alloh ilmining qonuni ilmiy ihota taqozosi-har narsani qamragan Alloh ilmining kerakligi ilm-ul guyub-gaybiy ilmlar Iloh-Oziga ibodat etilgan Alloh (J.J.), har narsadan ham kop sevilgan, ta`zim va tasbeh etilgan Alloh Taolo Ilohiy axloq-Paygambarning (S.A.V.) gozal axloqi Ilohiy ilhom-Allohning ilhomi, Alloh tarafidan qalbga kelgan ma`no Ilohiy rububiyat-Allohning tarbiya etuvchiligi, tarbiya va tasarrufi Ilohiy Ilohiy tanazzulot-Allohning (J.J.) insonlarning tushunadigan saviya ila ularga xitob etishi Ilohiy fitrat-Rabboniy san`at va Ilohiy qudratning doimo ozgargan bir daftari bolgan va xato bolib "Tabiat" nomi berilgan Janobi Haqning fitrat qonunlari va maxluqotning yaratilishi Ilohiy xalloqiyat-Allohning har borliqni yoqdan yaratuvchiligi Ilohiy shuunlar-Allohga oid juda yuksak, muqaddas, gozal ma`nolardirki, muqaddas lazzat, muqaddas ishq, munazzah faroh, muqaddas niyat deya ta`bir etilar. Yod etilishiga dinan ruxsat bolmagan bu shanlar koinotda koringan ishq, faroh va sevinchdan nihoyatsiz daraja yanada yuksak, yanada muqaddas va yanada pokdir iltizom-kerak kormoq, zarur kormoq, tarafgirlik va bogliqlik iltifoti Rahmat-rahmati Ilohiyaning lutf va yaxshiligi iltihom-yaraning yaxshi bolib yuzining yopilishi; urushning qizishishi

22
ilqoot-zararli va adashtiruvchi fikrlarni xotiraga keltirmoq, zararli soz ila ila adashtirmoq, tark etishlar ilhod-dinsizlik, iymonsizlik ilhod ahli-togri maslak va dindan, Haq yolidan chiqib botil yolga kirgan iymonsizlar, dinsizlar imkon doirasi-borliqlarning imkon va ehtimol doirasida bolganlar imkonot-borligi ham yoqligi ham mumkin bolganlar, yoqligi ila vujudi teng bolganlar, bor bolishida boshqasiga muhtoj bolgan narsalar Imom Shofe`iy-Islom dunyosining eng buyuk olimlaridan biri va Shofe`iy mazhabining asoschisidir. Asl ismlari Abu Abdulloh Muhammad Ibn Idrisdir. Hijriy 199 yilda Misrda vafot etganlar Imomi Mubin-qadar daftari, koinotning va butun borliqlar dasturlarining qayd etilgan ma`naviy daftari, hamma narsaning otmish va kelajak ila aloqali butun xususiyatlarining aniqlangan va dasturlarining yozilgan ma`naviy daftari Imomi Rabboniy-Ahmadi Faruqiy. (hi.9711034) Hz. Umar (R.A.) naslidan bolganidan Faruqiy aytilgandir. Naqshiy tariqatining eng buyuk shayxi va 11. asrning mujaddidi imtizoj-uyushmoq, qoshilib bir bolmoq imtisol-namuna qabul qilmoq, uymoq, masal va qissa soylamoq, bir narsaning suratiga kirmoq imho-buzmoq, yoq etmoq, mavh etmoq, zoil etmoq inbisot-kengaymoq, yoyilmoq injizob-joziba, tortish kuchi injimod-muzlash inzivo-farogat etib bir tarafga chekilmoq, bir ishga qoshilmaslik; dunyo ishlarini tashlamoq, past va havasiy ishlarni tashlab Qur`on va iymon ilmi ila, ibodat va toat ila Qur`on va iymonga xizmat ila vaqt otqazmoq inzol-tushirmoq, tushirilmoq, nuzul ettirmoq Inkvizitsiya-16 va 17 asrlarda Xristian Katolik mazhabidan aloqani kesgan va Popga qarshi kelganlarga qilingan, insonlarni daxshatli azoblaganlarga yoki osha mahkamalarga berilgan ism inkishof-ochilish, maydonga chiqish, rivojlanish, yashirin sirlarning bilinishi inkishofi uxuvvat-qardoshlikning kengayib taraqqiy etishi inod-qaysarlik inoyat-yordam, madad bermoq

Sozlar
Inoyat xoh-inoyat istagan, madad kutgan inoyati azaliya-narsalar orasidagi munosabat boglari va narsalarning sabablarga bogliq bolib bir-birining yordamiga yugurtirilishi inoyati Ilohiya-Allohning yordami ins-inson insijom-suvning tokilib davomli oqishi, silliq; davomli yomgir yogishi; *(adabiyot) tartibli, kitobning ifodasi gozal va togri tartibli bolishi; benuqson, kamchiliksiz insijomi ahkam-kamchiliksiz soglom tartib, eng soglom va buzilmas tartib insoni akbar-buyuk va eng maqbul bolgan inson, ya`ni Islomiyat insoni boshbogoz-aqliga kelganni gapirgan, keraksiz gapirgan inson insoni himmatparvar-qalbning butun quvvati ila muqaddasotga yonalgan inson Insoniyat Bobi-insonlik eshigi intibohi Islom-Islomiy uygonish, musulmonlarning uygonishi intiqom-och intisob-boglanish intifo-yoq bolmoq, sonmoq intishor-tarqalmoq, yoyilmoq infiol-ta`sirlanmoq, tashqi ta`sirlardan maydonga kelgan holat infirod-yolgizlik, yakkalik inshiqoq-bolinish insho-qilmoq, vujudga keltirmoq, tarkib etmoq, bir narsa paydo etmoq; yaratmoq inshod-she`r oqimoq, she`rni qasidasiga uygun ohang ila oqimoq, ovozini yuksaltirmoq in`om-ne`mat bermoq, ehson etmoq; hidoyatga yetishtirmoq, togriga chorlamoq; yaxshilik qilmoq inqilob-boshqa tarzga ozgarmoq, bir holdan boshqa holga otmoq iroda jilvasi-iroda va qasdni korsatgan tazohur va tajalliy, Janobi Haqning oz istagi va irodasi ila qilganini korsatgan bolish va intizom, mukammaliyat iroda sifati-Janobi Haqning amr va irodasini bildirgan, korsatgan hol va kayfiyat Iroda-i Azaliya-borligining boshlangichi bolmagan Allohning irodasi iroda-i akvoniy-olamlarning idorasi, tasarrufi

23
Iroda-i Ilohiy-Allohning cheksiz qudrati ila koinotda qoygan qonunlarni ishlattirishi; Allohning irodasi, Allohning istak va kuchi Irodiy-iroda ila aloqali, irodaga doir iroqa-i dam-qon oqitmoq, odam oldirmoq irfon-bilmoq, tushunish, tajriba va zakovatdan kelib chiqqan tushuncha va anglash kamoloti; iymon va Qur`onning yuksak haqiqatlarining noziklarini bilmoq irhosot-paygambarlik ila vazifalantirilmasdan avval Paygambarimiz ila (S.A.V.) aloqador bolib sodir bolgan mo`jizalar va ajoyibotlar irshod-togri yolga solmoq irshodi Nabaviy-Paygambarning (S.A.V.) togri yolni korsatishi irshodkor-togri yol korsatuvchi isyon-itoatsizlik, amrga qarshi kelmoq, oyoqlanmoq isqot etmoq-jim qildirmoq; javob bermaydigan holga keltirmoq; qondirmoq; rozi qilmoq Islomiyat ta`sisi-Islomiyatning tugilishi va yoyilishi, ildiz otishi ismat-gunohsizlik, ma`sumlik, gunohlardan qochmoq malakasiga sohib bolmoq; aybsizlik; paygambarlik vasflaridan birisidir ismati bashar-inson haqlari Ismi A`zam -Allohning (J.J.) eng buyuk ismi; Allohning(J.J.) boshqa ismlarini ma`nocha ozida saqlagan eng boshda kelgan va eng keng ma`noli ismi; Allohning (J.J.) Qur`on va hadisi shariflarda zikr etilgan yuz ismining ma`nocha eng jamlovchisi bolganidir; Ismi A`zam boshqa ismlarning ham ma`nolarini ichida toplar; har ismi Ilohiyning ham, har maxluqning ham bir a`zamiylik martabasi bordir ismi jome`-butun ismlarning ma`nolarini ichida toplagan ism ismi foil-*(gramatika) ozidan fe`l, ish chiqqan kishining sifati; foil, xodim, kotib kabi ismiy ma`no-ozini bildirib tanitgan ma`no, bir narsaning togridan ozi haqida ma`lumot berishi ismlar barzohi-Alloh ismlarining Qobi Qavsayn maqomida korinishi isnod-bir soz yoki xabarni birisiga nisbat etmoq; Paygambarimiz (S.A.V.) sozlarini navbat ila kimlardan naql etilganini bildirmoq; bir narsaga tayanmoq; birisi uchun bir ishni qildi demoq, iftiro etmoq isrofi jasadiy-badanni bosh joyga sarf etmoq

Sozlar
Isrofil-tortta katta malakdan biri bolib Qiyomat kuni jasadlarga ruh uflamoq va Surni chalmoq ila vazifadordir istehson-yoqtirgan, gozal deb bilgan, maqtamoq, tahsin etmoq Iste`dodi kamol-kamolga yetgan iste`dod Iste`dodi nafsoniy-nafsning chegara bilmagan orzu va istaklari istibdod-tazyiq istibdodi shaytoniy-shaytonning istibdodi istidroj-dindan uzoq bolgan insonlarda koringan garoyib ishlar va muvaffaqiyatlar, haqqi va haqiqiy qiymati bolmagani holda va qobiliyatsizligiga qaramasdan bir kishining kop ne`matga mazhar bolishi va bu sabab ila kufr va isyonga davom etishi ila Allohning azob va gazabiga yaqinlashishi istiqloli Islom-Islomning qutulishi va mustaqilligi istiqror-qaror va sabotda bolmoq; qaror qilmoq; sokin bolmoq; erlashmoq istilo-qoplamoq, yoyilmoq; qolga otkazmoq, ishgol etmoq; galaba qilmoq istimdod-yorlam soramoq, madad istamoq istimdodkorona-yordam berganga yarashadigan tarzda istinas-organmoq, vahshiylikning ketishi istinbod-bir soz yoki bir ishdan yashirin bir ma`noni chiqarmoq; mujtahid yoki buyuk bir olimning yashirin bir ma`noni ijtihodi ila chiqarishi; bir masalani chuqur tadqiq natijasida manbalaridan qiyinchilik ila tushunmoq istinod-tayanmoq, ishonmoq; sanad yoki dalil aytmoq, korsatmoq istinodgoh-tayanadigan joy, ishonadigan joy yoki kishi istinsoh-sahifani kopaytirmoq, nusxasini yozmoq, nusxasini qilmoq; ochirilishini va yoq qilinishini istamoq istintoq-gapirtirmoq Istioza-"A`uzu billahi minash shaytonir rojiym" oqib Allohdan panoh sorash istifo-tanlamoq, ayirmoq, bir narsani isloh etib soflashtirmoq istifoda-foydalanmoq, foydalanishga harakat qilmoq; tushunib organmoq; tahsil etmoq istifoza-fayz olmoq, fayzlanmoq, ma`naviy foydalanmoq

24
istifhomi inkori taajjubiy-taajjubda qolish yoki hayron bolishda soraladigan savol (Hech ham shunday bolarmi? Buni qanday qilasan? Jumlalarida bolgani kabi) istixora-asta-asta oldinga borish ila aloqali, daraja daraja oldinga ketish ila aloqali istihfom-anglamoq uchun soramoq; (adabiyot) javob istamoq uchun emas, yanada kop diqqatni tortmoq, hislarni quvvatlantirmoq maqsadi ila savol shaklida aytmoq san`atidir istishhod-birovning shohidligini istamoq, shohid korsatmoq, dalil sifatida ilgari surmoq; shohid bolmoq isti`ob-ichiga olmoq, qoplamoq, zabt aylamoq isti`tofkorona-shafqat va marhamat istaganga yarashadigan holda, yordam va marhamat istar shaklda istigno-Janobi Haqdan boshqa hech kimning minnati ostiga kirmaslik; kongil toqligi, qolidagini yetarli kormoq, boylik istamaslik; nozlanmoq; kibr qilmoq istigrok-shongimoq, parishonlik, ozidan ketish, Allohning ishqi ila dunyoni unutib butun-butun ozidan kechmoq istigfor-afv tilamoq, Janobi Haqdan nuqsonlarining afv etilishini, gunohlarining kechirilishini soramoq; tavba etmoq; "Astagfirulloh" demoq itloq-chegarasizlik; erkin bolib har tarafda bolmoq; qoyvermoq. * umumiylashtirmoq, jazodan qutulmoq; boshalmoq, afv etmoq ittibo-tobe bolmoq, orqasidan ketmoq, itoat etmoq ittiqon-soglom qilinish ittirod-intizomli, uygun shaklda, soat kabi intizomli harakat, ritmik, ketma-ket bir-birini ta`qib etgan ittifoqan-birlikda, barobar bolib ittifoqi avhom-soz-vahima va vasvasa ustida qurilgan ittifoq ittihod-birlashmoq, birlik, ayni fikrda bolmoq ittihodi muhr-muhr birligi ittihom-ayblamoq, tuhmat qilmoq itqon-soglom va mukammal qilinish, benuqson qilinish; soglomlashtirmoq, haqiqatga yaqindan voqif bolmoq, dalillari ila bilmoq, ishonmoq itqoni mahkam-kamchiliksiz ilmga tayangan benuqson va soglom qilinish

Sozlar
itqoni mukammal-mukammal bir soglomlik, mukammal shaklda kamchiliksiz va soglom qilinish ifoda-i marom-tilak va istagini anglatmoq ifoza-fayzlantirmoq, fayz bermoq, kop-kop tarqatmoq va oqitmoq, barakatlantirmoq ifoza-i nuroniy-nurli fayz ifrit -jinlarning bir turi ifrot-haddan oshmoq iftiqor-faqirligini ortaga qoymoq Iftiro-bohton, tuhmat iftixor-faxrlanish ifhom-qondirib jim qildirmoq; dalil korsatmoq ila va isbot etmoq ila golib kelmoq ifhom maqomi-dalil ila isbotlamoq yeri Ixbori avvalin-otmishdagilarning, moziydagilarning xabarlari, boshlangichdagilarning xabarlari ixtilol-qozgolon, revalyutsiya Ixtiloli bashar-bashardagi ixtilol Ixtilof-tushunmovchilik, qorishiqlik; birovning xalifasi bolmoq ixtor-eslatmoq, xotirlatmoq ixfo-yashirmoq, saqlamoq ishiq-nur, yogdu, olov ishq ahli-qalblari Alloh sevgisi ila tola va Unga oshiq bolib vaqtlarini Allohni zikr va tafakkur ila otqazgan insonlar, Allohni sevishda juda oldingi darajaga yuksalganlar ishqi tabiat-tabiat sevgisi ishqi haqiqiy-haqiqiy ishq, Alloh uchun sevmoq, Alloh sevgisi ishorat-ishoralar Ishrokiyun-ishrokiya falsafasi ila mashgul bolgan va shirk ahli bolgan faylasuflar Ishrokiyun faylasuflari-sotsialist faylasuflari, ahli shirk faylasuflari, ruhga oniydan tugilgan sezgi yoli ila haqiqatlarning bilinishini iddio etgan faylasuflar i`dom-oldirmoq, yoq etmoq; boshini tanasidan judo qilmoq, yoqlik i`joz-mo`jiza, mo`jizalik, Allohdan (J.J.) boshqasining qilolmaydigan narsasi, insonlarning qilolmaydigan ajoyibotlari I`jozi Qur`on-Qur`onning mo`jizaligi I`jozi Qur`oniy-Qur`onning mo`jizaligi, Qur`onning yuksak va erishilmas ifodasi i`jozi mo`jiz-mo`jiza darajasida qisqa va oz soz ila uzun va kop ma`no anglatmoq

25
i`joziy nazmiy naqsh-mo`jizalik ila aloqador nazmga oid naqsh, bir naqsh kabi muntazam va gozal bolgan Qur`onning oyatlaridagi mo`jizalik i`lo-yuksaltirmoq, bir narsaning yuqorisiga chiqmoq, yuqori kotarmoq, shonini yuksaltirmoq, shuhratini ortirmoq ihvon-qardoshlar, dost; sodiq dostlar; ayni mazhab yoki tariqatga mansub bolganlar ihyo-tiriltirmoq, yangidan hayotga qovushtirmoq, jonlantirmoq, uygotmoq; kechasi ham uxlamasdan ishlamoq yoki ibodat ila vaqt otqazmoq Ihyo va Imota Bobi-tiriltirish va oldirish eshigi Ihyo-i din-dinning jonlanishi Ihyo-i Nav-bir tur yoki jinsning ihyosi, hayot berilishi Ihyo-i Fard-birgina fardning ihyosi, jonlantirilishi ihmol-diqqatsizlik, ahamiyat bermaslik, tark etmoq, keyinga qoldirmoq ihota-qamramoq, ichiga olmoq ihota-i ummoniy-keng bir ihota, keng bir shaklda oramoq ihroq-yondirmoq ihsos-his etmoq; topmoq, kormoq, bilmoq, oylamoq, idrok etmoq yoldoshi xushdor-aqlli, mantiqli yoldosh yoli pur-xatarkor-juda tahlikali yol kabir-katta, oliy, yuksak kaboir-katta gunohlar kavn -borliq, koinot kavniy hodisalar-dunyoda maydonga kelgan hodisalar kalima-ma`nosi bolgan eng kichik soz yoki jumlaning tuzilishini tashkil etgan unsurlardan birisidir. Kalima-i vohida-birgina kalima Kalima-i Shahodat-shahodat kalimasi Kalimatulloh-Allohning kalomi, shariat, Qur`on kalimot-kalimalar, kalomlar, sozlar kalit kulchasi-bir ip yoki simga boglangan kalitlar yigindisi kaliti kanz-xazina kaliti kalom-soz, bir ma`noni ifoda etgan, bir maqsadni tushuntirgan ifoda; Allohga maxsus bir sifat Kalom Ilmi-Janobi Haqning zot va sifatlaridan va nubuvvat va e`tiqodga oid masalalardan Islomiy asoslar doirasida bahs etgan ilm, usuli din ham

Sozlar
deyiladi, bu sohada faoliyat korsatgan olimlarga Mutakallimiyn deyiladi kalom siboqi-sozning kelishi, sozning oldingi holati kalomi pur-maol-kop ma`noli soz Kalomi Rahmoniy-Rahmon bolgan Allohning shafqatli kalomi Kalomulloh-Allohning kalomi kalomchilar-Islom va iymon asoslarini Qur`on haqiqatlari ila isbot va izohini qilgan buyuk Islom olimlari, allomalari kamarbasta-qol boglamoq kammiyat-miqdor, son, oz yoki kop bolish kamol-komillik, butun gozal sifatlar ila sifatlanmoq, fazilat; qiymat, baho; ortiqlik; sidq ila qilingan gozal ish Kamoli Adolat-kamchiliksiz va nuqsonsiz adolat kamoli qudrat-qudratning mukammalligi kamoli Rububiyat-Janobi Haqning yaratganlarini tarbiya etuvchilik va ta`minlovchilik vasfining mukammalligi Kamoli Sarmadiyat-cheksizligining toliq va kamchiliksiz bolishi kamoli sur`at-mukammal tezlik kamolot-fazilatlar, yaxshiliklar, mukammalliklar; axloq gozalligi, adablilik kamoloti Ahmadiya-har hol va harakati ila kamol nuqtasida bolgan Hz.Muhammad (S.A.V.) kamoloti Muhammadiya-har hol va harakati ila kamol nuqtasida bolgan Hz.Muhammad (S.A.V.) kanzi gino-boylik xazinasi karam-nafosat, izzat, sharaf, oliyjanobona ehson, inoyat; qiymatli narsalarni kamoli rizoi nafs ila bermoq; Janobi Haqqa qarshi aytilsa Ilohiy ehsonlar va lutflar qasd etilar; insonga qarshi aytilsa axloq gozalliklari qasd etilar Karam va Rahmat Bobi-shafqat, marhamat va saxiylik, ikrom va ehson eshigi karamnomdor-ikromi ila shonu shuxrat topganlar Kariym-karam ila vasflangan bolgan, ehson va inoyat sohibi, sharafli va izzatli, muhtaram, saxiy (Qur`oni Karim ta`birida bu soz juda aziz, mukarram ma`nosida keladi) Kariymi Zuljamol-cheksiz ikrom, ehson va gozallik sohibi bolgan Alloh Kariymi Mutlaq-cheksiz ikrom va ehson sohibi bolgan Alloh

26
Kariymi Rahiym-cheksiz ikrom va ehson sohibi, juda marhamatli bolgan Alloh (J.J.) kariymona-kariym bolganga maxsus holda, lutf etib, kariymga xos bir suratda kasb-qozonch, sa`y va amal ila qozonmoq, qolga kiritmoq; *(fiqh) bir insonning oz qudrat va iqtidorini bir ishga sarf etishi kasbi tashahhusi shuxrat-shaxsiy shuxrat qozonmoq Kasbi shar-yomon bir ishni qilmoq yoki u ishga vosita bolmoq yoxud tarafdor bolmoq kasir-kop, kop miqdorda bolgan; turli kasofat-dog, kir, ochiq yoki shaffof bolmaslik; qalinlik kasrat-koplik Kahkashon-Samon yoli (galaktikamizning ismi) kashf-ochmoq; boladigan ishni oldindan tushunmoq, yashirin qolgan bir narsaning Janobi Haq tarafidan birisiga ilhom qilinishi ila u yashirin narsaning ortaga chiqarilishi kashf ahli-pardali bolgan va zohir hislar ila bilinmagan haqiqatlarni Janobi Haqning lutfuehsoni ila bilgan valiylar kashfi avliyo-avliyoning ma`naviy kashfi kashf-ul qubur ahli-qabrlardagi oliklarning holini korganlar kashshof-kashf etgan, yashirin narsalarni topib maydonga chiqargan; mashhur bir tafsir ismi; razvedkachi kibri san`at maol-san`at e`tibori ila buyuklik kibriyo-buyuklik, Allohning (J.J.) har jihatdan buyukligi kizb-yolgon, yolgon gapirmoq kirim-daromad kitobat-yozmoq, kotiblik kitobat fani-yozuv darsi, farqli yozuv usul va shakllarini orgatgan ilm kitobi kabiri koinot-buyuk bir kitob kabi ma`nolar va hikmatlar ifoda etgan koinot kitobi kabiri olam-katta bir kitob kabi ma`nolar ifoda etgan olam Kitobi Mubin-ochiq kitob, haqiqatni ochiq shaklda bildirgan kitob; * Allohning (J.J.) qudrat kitobi, Allohning (J.J.) qudratiga oid yaratish dasturi, Allohning (J.J.) yaratish ila aloqali amrlarining joylashgani qudrat kitobi Kitobi olam-katta bir kitob kabi ma`nolar ifoda etgan olam; koinot kitobi

Sozlar
Kitobulloh-Allohning kitobi, Qur`on kifoyat-yetishmoq, iqtidor, layoqat koinoti sayyola-davomli ravishda ozgarib turuvchi koinot, davomli ravishda yer ozgartirgan borliqlar koinoti sakit-sukut etgan koinot komil inson-chiroyli axloq va yuksak fazilat sohibi bolgan kishi Komili Zuljamol-yuksak gozalliklar sohibi bolgan Alloh Komili Mutlaq-cheksiz va chegarasiz kamol sohibi bolgan Alloh Komiliyn-komil, yetuk bolganlar kotib-yozuvchi, usta yozuvchi kofiy-kifoya etgan, boshqa narsaga ehtiyoj qoldirmagan, yetarli koshif-kashf etgan kohin-folbin kull-butun, qismlardan maydonga kelgan kulliyot-butunning hammasi; *bir yozuvchining butun asarlariga berilgan ism kulliy-qoplashi umumiy, butunning xususiyatini toshigan parchalardan maydonga kelgan kulliy iroda-Allohning har narsani qamragan amri va irodasi kulliy saltanat-hamma narsaga hukm etgan saltanat kulliy ubudiyat-butun yaratilganlarning ibodatlarini ichiga olgan umumiy va keng qullik kulliya-butunlik, umumiylik; *koplik, tokinlik, ziyodalik kulliyat-umumiylik, butunlik kulliyati af`ol-fe`llarning umumiyligi va kopligi kuloh-qalpoq, bosh yopingichi; qoziqlar uchlaridagi otkir nayzaga oxshagan temir uchlari Kun-"Bol" ma`nosidagi amrdir, Alloh (J.J.) bir narsaga Kun desa, u narsa bolar Kun fayakun-"Bol" deydi va boladi kungoh-tuproq va sement kabi narsalar ila qilingan suv quvuri, suv yoli kurra-i arz-Yer kurrasi kusuf-quyosh tutilishi kusuf namozi-quyosh tutilganda oqiladigan 2 rakat namoz kutubi arabiya-arabcha kitoblar kutubxona-i vujud-borliq kutubxonasi kufr-yopmoq ma`nosidadir; qalbga oid bir sifatdir; haq dinni inkor etib, haqni inkor etganga

27
va yashirganga "kofir" deydilar; kofirlikning sifati kufrdir; Allohga ishonmaslik; haqni kormaslik; iymonsizlik; Allohga (J.J.) yarashmagan sifatlar oylab topmoq; musulmonlikka togri kelmagan narsalarga ishonmoq; nonkorlik, dinsizlik, gunoh, ayb soz kufron-nonkorlik, ne`matlarning Allohdan (J.J.) bolganini oylamasik yoki qabul qilmaslik yoki inkor etmoq kufroni ne`mat-Janobi Haqning ehson etgan ne`matlarni bilmaslik va hurmatsizlik qilmoq, nonkorlik La Ilaha Illa Hu-Undan boshqa hech bir iloh yoq La Qayyuma Illa Hu-Undan boshqa Qayyum yoq La mavjuda illa hu-ba`zi tariqat ahlining "Allodan boshqa hech bir narsa yoq" deb koinot vujudini yoq sanab huzurni topishga harakat qilishlari La Ma`buda Illa Hu-Undan boshqa ibodatga loyiq bolgan yoq La Xoliqa Illa Hu-Undan boshqa yaratuvchi yoq La Huva Illa Hu-Undan boshqa U yoq labbayk-zan-labbayk deya aytgan, amrga hozir bolgan lavn-boyoq, rang, sifat, nav, tur; bir narsani boshqasidan ayirgan alomat lavozimot-lozim narsalar, keraklilar Lavhi Mavh-Isbot-yozish va ochirish taxtasi, borliqlarning va hodisalarning oldindan belgilangan chegaralarining tartib va ketma-ketlik ichida tartib ila yaratilib korsatilgan va oldirilib qolgan yer lavhi mahv va isbot-yoz-buz taxtasi, borliqlarning va hodisalarning oldindan aniqlangan qaytlarini tartib va nizom ichida ketma-ketlik ila yaratilib korsatilgan va oldirilib qoldirgan yeri Lavhi Mahfuz-Allohning (J.J.) himoyasi ostidagi ma`naviy qayd lavhasi, butun borliqlarning va hodisalarning hamma narsasi ila qaydli bolgan Allohning (J.J.) himoyasi ostidagi ma`naviy qayd yeri lavhi mahfuzi a`zam-har narsaning hayoti ichida yozilgan bolgan va muhofaza etilgan ilm va Alloh buyukligining bir unvoni Lavhi Qazo va Qadar-qadar va qazoning lavhasi, ya`ni bolgan va boladigan har bir

Sozlar
narsaning Alloh ilmi dohilidagi vujudlari, ya`ni ilman mavjudiyatlari lavhiyot-xotin-erkak qilgan harom ishlar, nafsoniy noshar`iy ishlar lazzati ne`mat-ne`matning lazzati layla-i zu-qodir-qadr kechasi layli munavvar-kunduzga oxshagan kecha, nurlangan kecha lamashru`-mashru` bolmagan, shariatga uymagan, umumiy nizom xoriji lam`a-i nur-yogdu lam`a-i nuroniy-nurli yogdu lam`a-i qasd-qasddan va bilib turib oydinlatmoq lasiyyama-boxusus, xususan, har narsadan ziyoda, eng kop latif-muloyim, yumshoq, nozik, chiroyli, shirin; jism ila aloqasi bolmagan, kozga korinmagan, kop lutf etuvchi latif oquvchi moddalar-havo, issiqlik, ishiq va elektr kabi oquvchi gozal, xush va shaffof borliqlar latifa-latif va nozik tuygular; yoqimli soz, hazil, soz ila iltifot latifona-xush, shafqatli va gozal shaklda, lutf va ehsonda bolib Latoifi Ashara-onta latif tuygular latoifi ulviyat-yuksak tuygular, lutflar latofat-xushlik, latiflik; jismdan aloqani kesib bir navi nuroniyat kasb etmoq; gozallik, nazokat, yumshoqlik, yengillik latofatnamo-xush va gozal koringan lafz-kalima, soz Lafzi Kofir-kufrli soz, kofirlarga yarashgan soz lahiyona azob-ozi bilan mashgul bolib azob bermoq lahinda-u uchun, uning foydasiga lahm-gosht Lahul Asma-ul Husna-butun koinot Alloh ismlarining ahsaniyat va vasflantirilishiga shahodat etadi lahutiy ishq-Janobi Haqqa bolgan sevgi va muhabbat, Ilohiy ishq, haqiqiy ishq, ma`naviy ishq kabi ta`birlar Janobi Vojib-ul Vujudga doir shiddatli muhabbat va sevgini ifoda etar la-yatanohiy-chegarasiz bir shaklda Lemaat-Eski Saidning manzum bir asari livajhilloh-Alloh uchun, Alloh nomiga Lilloh-Alloh uchun

28
lison-til Lisoni Ahmadiy-Hz.Muhammadning (S.A.V.) lisonidan chiqqan lisoni notiq-gapiruvchi til Lisoni siyosat-siyosat tili lisoni gayb-gaybning xabarlarini bildirgan til, oxirat avholini yoki bizcha bilinmagan gayb hukmidagi xabarlarni aytgan, Qur`oni Karim lisoni hol-hol tili, bir narsaning korinishi ila bir ma`no ifoda etishi lozima-i diyonat-din va diyonatning kerak bolgan narsasi lozima-i zotiy-oziga xos vaziyat lozimi hukm-bir hukmning ochiq ma`nosidan tashqari keraktirgan boshqa bir ma`nosi Lom-Qur`on alifbosida yigirma oltinchi harf bolib, abjadiy qiymati ottizdir loyazoliy-zavol topmaydigan, yoq bolmaydigan loyazoliy bir saodat-zavol topmas saodat loyamut-olmas, mavh bolmas, hayoti tugamas luab-olud-tukuruk ila qorishiq luzum-lozim bolmoq, bir narsa bir narsadan aslo boshqa bolmasdan uning ila sobit va doim bolmoq, keraklilik lutf-iltifot ila muloyimlik ila muomala qilmoq, Alloh (J.J.) Hazratlarining qullarini muloyimlik va yengillik ila murodiga muvaffaq aylashi; gozallik, xushlik; yaxshilik, yaxshi muomala lutfi jamol-lutf etilgan gozallik Lutfi Yazdon-Allohning (J.J.) lutfi, yaxshiligi lutfu irshod-togri yolga yetishtirishning xush ne`mati maalkifoya-yetarli va kifoya bolgan maataassuf-taassuf ila barobar, afsuski mabadi-i zaruriya-asosdagi zarurat, avvalgi shart Mabadi`-mabdalar, boshlangichlar, ilk unsurlar; uruglar; printsiplar mabda-i avval-boshlangichdagi mabda`-bosh taraf, boshlanish; asos, ildiz mabda`i vahdat-Allohning birligini korsatgan asl manba, ilk zinapoya Mavjudi Lamyazal-hech yoq bolmagan, abadiy bor bolgan Alloh Mavjudi Haqiqiy-haqiqiy borliq sohibi va bor bolmoq uchun hech bir narsaga muhtoj bolmagan Alloh mavjudoti sayyora-bir yerda turmasdan joy ozgartirgan borliqlar

Sozlar
mavjudoti xorijiya-moddiy va haqiqiy bir vujudi bolgan borliqlar mavzun-vaznli, olchovli, togri mavzuniyat-togri, hisobli va tartibli; vaznli, olchovli bolish holi mavzu` hadis-boshqasi tarafidan aytilgani holda Paygambarimizga (S.A.V.) isnod etilgan hadis, an`ananali yoki sanadlari bolmagan hadisma`nosi xato degani emasdir Mavlaviy-Mavlono Jaloliddin Rumiy Hazratlarining tariqatlaridan bolgan musulmon Mavlo-sohib, Rabb; qulni ozod qilgan; shonli, sharafli, Malik; tarbiya etgan, murabbiy; yordamchi; dost va qoshni; ozod bolgan mavsufi zulkamol-kamol va vasf sohibi mavt-olim, oxiratga kochmoq, dunyodan ketmoq Mavti Zakot-zakotning yoqolishi, zakot muassasining ishlatilmasligi Mavt-olud-olim aralash, olim qoshilgan, qorqinch, olik kabi mavh-xarob bolmoq, yiqilmoq, chokmoq madadras-yordamchi, inoyat etgan, yordam bergan Madaniyati Qur`on-Qur`on madaniyati madaniyati habisa-chirkin va yomon madaniyat madaniyati hozira-hozirgi madaniyat mador-sabab, vasila; bir narsaning atrofida aylanadigan nuqtasi, bir narsaning aylanadigan, ustida harakat qiladigan joyi; sayyoralar aylanar ekan harakat nuqtalarining chizgan doirasi madori bayon-bayon sababi madori baxs-baxs etishga sabab madori zuhur-bolishga va chiqishga sabab madori iftixor-faxrlanish sababi madori qiymat-qiymat bergan, qiymat qozontirgan madori najot-qutulish vasilasi madori sanaviy-Yer Kurrasining Quyoshning atrofida aylanarkan chizgan faraziy doirasi, bir yillik doira madori faxr-faxrlanishga sabab bolgan Madori Shams va Qamar-Oy va Quyosh trayektoriyasi madh-birovning yaxshiligini, yaxshi xususiyatlarini aytmoq, maqtamoq madyun-qarzdor majzu ittihod-quvvatli birlik va barobarlik

29
majzub-ozidan ketgan, boshqasining ta`siri ostida harakat etgan, Alloh (J.J.) sevgisi ila ozidan ketgan; devona, aqli ketgan majzub Mavlaviy-Alloh (J.J.) sevgisidan ozidan ketib aylanishni boshlagan mavlaviy tariqatiga bogliq bolgan majlisi azim-buyuk bir majlis majlisi ihvon-dostlar majlisi Majlisi Misoliy-misol majlisi majlisi nabaviy-Paygambarimizning (S.A.V.) otirgan joylari majlisi oliyi misoliy-yuksak bir majlisga oxshagan Majnun-devona, aqldan ozgan; birovni haddan ortiq sevib aqlini yoqotgan, oshiq Majusiy-otashparast majhul-bilinmagan, aniq bolmagan majhura-harakatli oqilishida yoki aytilishida nafasning oqishini tosgan harflar. Bular: zi, lom, kof, vov, ro, be, dot, zol, gayn, ze, alif, jim, nun, mim, dol, te, e, a`yn harflaridir maziyat-ustun vasf, ustun xususiyat, chiroyli va yaxshi xususiyat Mazkur-zikri otgan, zikr etilgan, avval bahsi otilgan mazmun-ma`no; nuktali, san`atli, nozik soz mazori akbar-juda katta mozor, moziy olamining mozoriston kabi korinishi mazhab-yol, ketiladigan yol; dinning asoslarida va asosiy masalalarda bir bolmoq ila barobar, tafsilotlarda ba`zi turli masalalar bolishi sababi ila bir-biridan oz farqli mujtahidlarning yollari. Furuotda (juz`iy hukm va qoidalar) Hanafiy va Shofe`iy, va Aqidada Moturidiy va Ash`ariy kabi... mazhabi zaif-zaif bolgan bir mazhab mazhar-sohib bolmoq, noil bolmoq; bir narsaning koringan, izhor bolgan yeri; chiqqan yeri maishatparvar-haddan ortiq yeyishni oylaydigan maydoni javalon-aylanish, kezish, harakat va faoliyat maydoni maydoni imtihon-imtihon maydoni maydoni fazo-kok yuzi maydoni mayyit-olik, jonsiz, olgan mayl-istak, yonalmoq, orzu; sevmoq, oshiq bolmoq Mayli numuv-yangilanmoq, kengaymoq mayli

Sozlar
mayli sa`y-ishlash orzusi mayli shadid-shiddatli bir mayl va orzu mayl-ut tahaddi-qarshi qoyish mayli makik-toqish tazgohida borib kelish harakati ila iplarni jaylashtirgan asbob makoni arz-yer yuzi makruh-noxush korilgan narsa; *(fiqh) shariatning harom qilmagan, faqat zarurat bolmasdan qilinishiga izn bermagan, shubhaga tayangan dalil ila qilinishi joiz bolmagan ish; minnat, shiddat maktuboti Rabboniya-hamma narsani tarbiya etgan Allohning yaratgan va har biri bir maktub kabi ma`nolar ifoda etgan borliqlar malaki muakkal-muayyan bir ish ila vazifalantirilgan malak malaki notiq-gapirgan malak malakiy-malakka mansub, malak ila aloqali; hukumdorga oid Malak-siymo-malak yuzli, chiroyli va ma`sum chehrali malakut-toliq bir hokimiyat ila Ilohiy Saltanatning ta`sir va idorasining sirlari; har narsaning oz martabasida u martabaga munosib ruhi, joni, haqiqati; bir narsaning ich yuzi, ich jihati; hukmdorlik, saltanat; ruhlar olami malakutiyat-ichki yuz, har narsaning pardasiz bolib Allohga (J.J.) yuzlangan bolgani va sabab, shart va vositalarning bolmagan toza ma`naviy ich yuzi malakutiyati ashyo-har narsaning oz martabasida bolishi, har narsaning oziga munosib ruhi, joni va haqiqati bolishi malik-mulk va malakut sohibi, podshoh, tasarrufchi, bir qavmning sardori Maliki Ziyshon-shon sohibi va hamma narsaning sohibi bolgan Alloh Maliki Zuljalol-cheksiz buyuklik va har narsaning sohibi bolgan Alloh Maliki Zulkamol-cheksiz kamol va hamma narsaning sohibi bolgan Alloh (J.J.) Maliki Kariym-juda saxiy va kop ikromda bolgan va hamma narsaning sohibi bolgan Alloh (J.J.) Maliki Rahiym-juda marhamatli va hamma narsaning sohibi bolgan Alloh Maliki Yavmiddin-U hisob kunining sohibidir Maliki Qodiyr-kuchli hukmdor, hamma narsaga kuchi yetgan hukmdor

30
malikiyat-malik va sohib bolmoq, sohiblik Malik-ul Mulk-butun mulkning haqiqiy maliki bolgan Alloh (J.J.) Malik-ul Mulk va Malakut-koinot va ruhoniylarning egasi, sohibi Malik-ul Mulki Zuljalol-koringan moddiy olamning sohibi va shoni buyuk bolgan Janobi Haq Malik-ul Mulki Zuljaloli Val-jamoli Val-ikromkoringan moddiy olamning sohibi, shoni buyuk, gozallik sohibi va ikromi mol bolgan Janobi Haq Maloika-i arziya-dunyodagi ishlar ila vazifador malaklar Maloika-i Ilohiy-Allohning malaklari Maloika-i Muqarrabin-Allohga (J.J.) juda yaqin buyuk malaklar maloikatulloh-Allohning malaklari mal`un-la`natlangan, quvilgan, la`natga loyiq mamar-otiladigan joy, yol, otish joyi mamduh-maqtalgan mamluk-qul, xizmatchi mamlukiyat-asirlik, xizmatkorlik, qullik Mamnu`-man etilgan mamot-olim mamsuh-ma`naviy tuzilishi va shakli buzilib hayvonlashgan manbai haq-haqning manbai manjiniq-eskidan qal`alarda ogir toshlarni otmoq uchun qollanilgan asbob Manzari a`lo-eng yuksak va muqaddas qarash yeri manzili noz-noz manzili, duo va niyoz manzili manzum-olchovli, mezonli, tartibli; vazni va qofiyasi bolgan soz; adabiy olchovi bolgan sozlar (qasida va she`rlar kabi); tartiblangan manzuma-tartibli, olchovli yozuv, she`r. Vaznli va qofiyali bolgan soz; qator, sistema Manzuma-i Shamsiya-Quyosh sistemasi Manfa`at-ul A`zo Fani-badandagi a`zolarning foydalarini tushuntirgan ilm manqulot-naql etilganlar, aytilganlar maol-maydonga kelgan natija; ma`nosi, qisqacha ma`nosi; chiqish joyi, paydo boladigan joy; yakun maorif-tahsil ila qolga kiritiladigan ilm, ma`lumot; mahorat, ustozlik, hunar; ma`rifatlar; chehraning manzarada zohir bolgan yerlari; bir

Sozlar
mamlakatning maktablarini va tahsil ehtiyojlarini idora etgan va ta`minlagan vazirlik maorifi Ilohiy-Ilohiy ma`lumotlar, diniy tahsil va madaniyat maraz-xastalik, illat, dard mardud-rad etilgan, qabul qilinmagan, quvilgan marji-murojaat etilajak yer, bosh uriladigan, qaynoq, siginiladigan yer, qaytiladigan yer marziyot-rozi boladigan narsalar, yoqtirilgan va xushnud bolgan hol va harakatlar marzuqiyat-rizqlanish, ne`matlanish markab-ulov marotib-martabalar, darajalar marotibi dalolat-sozning ma`noni korsatish martabalari Martaba-i Ilm-bilish martabalari martaba-i kubro-eng buyuk martaba martaba-i kulliya-katta, umumiy va keng martaba martaba-i shahodat-shahidlik martabasi margub-kop qiymat berilgan, koplar tomonidan istanilgan, ragbat etilgan, yoqtirilgan marhum-oziga rahmat etilgan; rahmatga qovushgan, dunyoning siquvchi ahvolidan qutulib Allohning rahmatiga qovushgan, dunyo imtihonlaridan qutulib, vazifasini bitirgan, erkinlikka yetishgan (vafot etgan musulmon haqida aytilar) masal-bir umumiy qoidaga dalolat etgan mashhur soz, maqol, ibratli va kichik hikoya; oxshash, misl; dalil, hujjat masdar-*(gramatika) fe`lning ozak holi, bir ishni va bolishni bildirgan kalimaning ozak holati. * Asos, qaynoq, poydevor; bir narsaning chiqqan manbai Masdari marra-fe`lning bir marta qilinganini bildirgan masdar masduq-togriligi qabul qilingan, tasdiq etilgan Masjidi Aqso-Quddus shahrida joylashgan juda qadimiy paygambarlar qurgan masjid Masjidi Harom-Ka`ba joylashgan Makka shahridagi dunyoning eng buyuk va muqaddas ibodat joyi masivo-Allohdan boshqa hamma narsa maslak-yol, usul.*mazhab, ma`naviyatda tutilgan yol maslaki nuroniy-oydinlik yoli, nuroniy maslak, mashrab masnu`-san`atli qilingan

31
masnu`ot-san`atkorona qilingan narsalar masnu`oti sayfiya-yoz mavsumida san`atli yaratilgan borliqlar masoil-masalalar masoili far`iy-birinchi darajaga oid bolmagan masalalar masraf-sarf, xarajat masrur-sevinchli, sururli mastur hukmlar-aslida bor bolib, yashirin qolgan hukmlar masturiyat-yashirinlik, yashirin bolish, oralgan bolish mash-qol surmoq, bir narsa shaklining yomon va chirkin bir shaklga qaytishi masxara-omuz-masxara kabi mas`ud-saodatli, xursand mas`ul-qilgan ish va harakatlaridan hisob berishga majbur bolgan, mas`uliyatli, bir ishning idorasioziga oid bolgan matla-quyosh yoki yulduzlarning chiqqan joylari matlub-istanilgan, talab etilgan va qidirilgan narsa matmahi jihoni-butun dunyoning hirs ila va buyuk bir istak ila boqqan narsasi mauzer-topponchaning bir turi mafhum-ma`no, anglashilgan, ifoda, sozdan chiqarilgan ma`no maxluq-yaratilgan, yoqdan bor etilgan bolgan maxluqi befasal-kattakon maxluq maxluqiyat-yaratilgan bolishlik maxluqot-yaratilganlar, Alloh yaratgan narsalar Mashaalloh-Allohning istagani kabi; Alloh saqlasin (ma`nosidagi duo) Mashaiyun-vahiyga tobe bolmasdan faqat aqlga ishonib shirk va dinsizlik yoliga ketganlar mashiat-tilamoq, iroda, orzu, matlub, murod, istak mashiati Rabboniy-Janobi Haqning istak, orzu va murodi mashiati Rahmon-Allohga oid bolgan tilak, murod, orzu va ishlar mashihat-din ishlari markazi mashkur-shukr etiladigan, butun maxluqotning oziga shukr etgani Alloh (J.J.) mashrab-shakl, anglash, tarz, anglash va harakat tarzi mashriqi nur-nurning qaynogi, nurning kelgan yeri

Sozlar
mashru`-shariatning qabul qilgani, Islom diniga uygun mashhari a`zam-oxirat maydoni, hashr maydoni mashhud-koringan mashhudot-koringanlar, tomosha qilinganlar, hislarimiz ila va kozlarimiz ila korib bilganimiz va avliyolarning kashfan korganlari mash`um-yomon, badbaxt ma`ad-oxirat ma`bad-ibodat etiladigan joy Ma`bud-ibodat etiladigan, qullik qilinadigan Alloh (J.J.) Ma`budi Azaliy-borligining boshlangichi bolmagan, har zamon bor bolgan va hamma narsaning oziga ibodat etgan Alloh Ma`budi Bilhaq -haqqi ila ma`bud bolgan Alloh (J.J.), haqiqiy ibodat (qullik) etilishga loyiq bolgan Alloh (J.J.) Ma`budi Boqiy-cheksiz hayot sohibi va Oziga ibodat etiladigan Alloh (J.J.) Ma`budi Jamiyli Zuljalol-jalol sohibi, cheksiz gozal va hamma narsaning oziga ibodat etgan Alloh Ma`budi Zuljalol-jalol sohibi, cheksiz gozal va hamma narsaning oziga ibodat etgan Alloh Ma`budi Lamyazal-hech yoq bolmagan va butun maxluqotning oziga ibodat etgani Alloh (J.J.) Ma`budi Loyazal-hech zoil bolmagan va Oziga ibodat etilgan Alloh Ma`budi Mutlaq-butun maxluqotning oziga ibodat etgan zot Ma`budi Haqiqiy-haqiqiy ibodat etiladigan Alloh ma`budiyat-ma`budlik, ibodat etilishlik ma`dani lazzat-lazzat ma`dani ma`dani haqiqat-haqiqatning ma`dani, qaynogi ma`dum-mavjud bolmagan, yoq bolgan, yoq, olik ma`jun-xamirdek qorishitirilib tayyorlangan ma`kasi nuri iymon-iymon nurining aks etgan yeri ma`luliyat-xastalikli bolmoq, illatlilik ma`murini Ilohiya-Allohning amri ila harakat etgan ma`murlar ma`naviy tavotur-ma`naviy naqllar ila kelgan; ma`nosi ustida ittifoq qilingan naqllar ma`naviy tahiyyot-ma`naviy hayot hadyalari, ma`naviy salom va duolar

32
ma`naviy shaxs-ayni goya va tushunchada bolganlarning tashkil etganlari jamoat, jamoatning tashigan ma`naviy quvvat va xususiyatlar ma`naviy shaxsiyat-ma`naviy kishilik, ma`nan bir yerda bolmoq ma`naviyat-ma`no olamiga oid bolganlar, dindan, iymondan va muqaddas narsalardan kelgan quvvat ma`no olami-har narsaning haqiqiy ma`nolari bolgan dunyo Ma`no Fani-gozal soz aytish yoki yozishni orgatgan ilm, abadiyotning bir sho`basi ma`no-i ismiy-ozini bildirib tanitgan ma`no, bir narsaning togridan ozi haqida ma`lumot berishi ma`rifat-bilmoq, bir narsani juz`iy jihat ila bilmoq; hunar, ustozlik, san`at; ilm va fanlar ila tahsil qilingan ma`lumot; irfon qozonmoq ma`rifati Ilohiya-Allohni ilm va fanlar ila tanimoq, bilmoq Ma`rifati Sone`-Sone`ni ilm va fanlar ila tanimoq, bilmoq ma`rifatulloh-Allohning san`atlarini va Qur`on haqiqatlarini tafakkur va tahsil ila yoki ilohiy lutf ila qalbiy inkishof va basiratga sohib bolmoq; Allohning ismlarini tanimoq; har ishda Alloh roziligiga eng uygun harakat tarzini bilib amal qilmoq ma`ruf-bilingan; butun maxluqot tarafidan bilinib tanilgan Alloh ma`siyat-itoatsizlik, isyon, gunoh ma`sum-aybsiz, gunohsiz Ma`shuqi Loyazaliy-Oziga oshiq bolingan va hech yoq bolmagan abadiy zot, Alloh mayalon-bir tarafga egilgan bolmoq, ziyoda mayl korsatmoq, iltizom mayaloni xayr-xayrlarga yonalish tuygusi mayaloni shar-yomonliklarga yonalish hissi maqis-qiyos eta olinadigan, oxshatila olingan maqqori abadiy-abadiyan qolinadigan almashmas yer va markaz maqomi a`lo-eng yuksak, buyuk va muqaddas maqom maqsadi Qur`on-Qur`onning maqsadi maqsud-qasd etilgan, istanilgan narsa, istak, orzu, goya maqtul-oldirilgan maqta`-kesilish joyi

Sozlar
magdub-Allohning (J.J.) gazabiga yoliqqan, togri va haq dinni tanimagan va rahmatdan mahrum qolgan, Lutfi Ilohiydan mahrum qolgan magrur-gururli, foniy va foydasiz narsalarga ishonib ozini aldatgan, kibrli kishi mah-mahv etgan; Rasuli Akramning (S.A.V.) ba`zi kitoblarda otgan bir ismidir, nubuvvat va risolatining nuri kufr qoronguliklarini mahv etgani uchun bu ism berilgandir;*(forscha) sananing on ikkisidan biri, yigirma sakkiz, yigirma toqqiz, ottiz yoki ottiz bir kunlik vaqt; kokdagi Oy, Qamar mahal-yer, zamin mahalli iymon-iymonning bolgan joyi, qalb Mahbub-muhabbat etilgan, sevilgan Mahbubatun Lizotiha-Zoti uchun sevilgan Mahbubi Azaliy-borligining boshlangichi bolmagan va butun yaratilganlar tarafidan sevilgan Alloh Mahbubi Bilhaq-haqiqiy yor va sevgili Mahbubi Boqiy-olimsiz sevgili bolgan Alloh Mahbubi Zulkamol-cheksiz sevgi va kamol sohibi bolgan Alloh mahbubi insu jin-inson va jinlarning sevgilisi mahbubi lizotihiy-shaxsan sevilgan, muhabbatga loyiq bolgan Mahbubi Loyazal-har narsaning oziga sevdirgan yoq bolmagan Alloh (J.J.) Mahbubi Loyazaliy-har narsaning Oziga sevgi his qilgan yoq bolmagan Alloh Mahbubi Sarmadiy-borligi cheksiz bolgan va abadiyan cheksiz sevgiga loyiq bolgan Alloh Mahbubi Haqiqiy-haqiqiy sevgili bolgan Alloh mahviyat-oz kamchiligini bilib oziga haddidan ortiq qiymat bermaslik Mahdiy-hidoyatga vasila bolgan, irshod etuvchi, togri yolni korsatuvchi; oxirzamonda musulmon jamoatining zaiflangan iymonlarini va buzilgan hayot tarzlarini quvvatli tebranmas dalillar ila Islom diniga uygun shaklda yangidan jonlantirib quvvatlantirgan va har turli inkorchilikning va anarxistlikning oldiga tosiq qoygan Alloh (J.J.) tarafidan vazifalantirilgan kishi mahdud-chegaralangan, hududli, oz sanoqli mahdum-ogil, bola; oziga xizmat qilingan; xojayin mahz-sof va xolis, aynan ozi; suv qoshilmagan xolis sut

33
mahzan-xazina qoyiladigan joy; ozuqalar yeri; yer osti Mahzi adolat-adolatning ozginasi, nuqsonsiz, soyasiz adolat mahzi vahiyi Rabboniy-hamma narsani tarbiya etgan Alloh vahiyining ozginasi, faqatgina Allohning vahiyi mahzi rahmat-rahmatning ozginasi mahzi fazl-fazilat va yaxshilikning ozginasi mahzi haq-haqiqatning ozginasi mahzi haqiqat-haqiqatning ozginasi, tamoman haqiqat, faqat haqiqat mahzi hikmat-butuni ila hikmat, toliq hikmat mahzun-huznli, qayguli Mahkama-i Kubro-eng katta mahkama, olgandan song oxiratdagi va Alloh (J.J.) huzurida mahkama mahlut-qorishiq, qorishtirilgan Mahmud-maqtalgan, butun yaratilganlarning oziga hamd etgan Alloh mahmusa-oqilish va aytilishida nafasning oqishini tosmagan harflar. Bular kof, sin, shin, ha, xe, se, sod, he, te, fe harflaridir mahol-imkonsiz, botil mahol andar mahol-imkonsizlik ichida imkonsizlik mahosin-yaxshiliklar, gozalliklar, yaxshi axloqlar mahosini kasira-juda kop ehsonlar, juda kop gozalliklar maxofatulloh-Allohdan qorqish mahshar-toplanish joyi, qiyomatdan song insonlarning qayta tirilib toplanishlari va toplanadigan yeri, Hashr maydoni, juda gavjum mahshari ajoyib-harkasni hayratga chorlaydigan jamlanish yoki jamlanish joyi, hayrat etiladigan garoyib narsalarning bolgan yeri mahshush-ichiga kirilgan, qoralangan, doglangan mevador-mevali, meva bergan mezoni akbar-eng buyuk mezon mezon-ul vujud-vujudiga kora Me`zoni Shoroniy-Milodiy 899-973 yillarida yashagan juda buyuk bir din olimi bolgan Imomi Shoroniyning tort mazhabning birlashgan va farqli qaragan mavzularni ichiga olgan Me`zon nomli kitobi me`roj-zinapoya,kotariladigan joy, eng yuksak maqom; *huzuri Ilohiy, Paygambarimiz

Sozlar
Hz.Muhammad (S.A.V.) Afandimiz Rajab oyining 27 kechasida Janobi Haqning huzuriga ruhan, jisman, holan chiqishi mo`jizasiki, eng buyuk mo`jizalaridan biridir Me`roji Ahmadiya-Paygambarimizning (S.A.V.) hijratdan bir-bir yarim yil avval Rajab oyining 27chi kechasida Janobi Haqning huzuriga ruhan, jisman, holan chiqishidirki, eng buyuk mo`jizalaridan birisidir Me`roji Nabaviy-Hz.Paygambarimizning (S.A.V.) me`roji Mehmondori Kariym-dunyo musofirxonasida qullariga yordam bergan va ne`mat bergan Janobi Haq; musulmonlarga dunyo musofirxonasida rahbarlik qilgan Paygambarimiz (S.A.V.) mizoj-xulq atvor, tabiat, xarakter mizoji i`joz-vajiz ustunlikdagi xususiyat Mikoil-razzoqiyat arshining toshuvchisi bolgan buyuk Malak, tort buyuk Malakdan birisi millati gunohkor-gunohkor millat millati Islom-musulmonlar milliyat-ummat, millat Milliyati manfiya-manfiy, zararli millatchilik, irqchilik Mimsiz madaniyat-vahshiylik, devonalik; madaniy kalimasining Qur`on alifbosiga kora "mim" harfini olib tashasak, "dani" kalimasi qolar, bunga binoan "mimsiz madaniyat" ham "dani", past va zolim ornida qollanilmishtir miriy-davlatga oid, davlat xazinasiga mansub misdar-har qanday bir narsaning qaynogidan chiqishiga yaragan vosita (bir favvora suvining bolgan joyi masdar, jomragi esa misdar) misliyat-oxshashi va misli bolmoq misol olami-butun borliqlarning va hodisalarning jonli rasmlarini olinib qayd etiladigan olam misoliy-misolga doir, oxshash, ornak misoliy badan-badanga oxshagan, badanning korinmagan bir misoli mistar-jadval misqol-4,5 gramm miqyos-qiyos etadigan, olchaydigan asbob, olchov vositasi mihaq-kichik mex modda-i vohida-bir tur modda modda-i Qur`oniy-Qur`onga oid modda modda-i hayvoniya-jonliga oid modda, hayvoniy modda

34
Moddaparast-moddani siginish darajasida sevgan moddiyun-har narsaning asosi modda bolganini iddio etib, ruhoniyotni inkor etgan dinsizlar; ilohiy san`atlar bolgan maxluqotni va zarralarning muntazam harakatlarini tasodif asari kabi qabul etib dinsizlikka yol ochishga uringanlar moziy-otgan zamon, otgan mokki-toqish uskunasida borib kelish harakatlari ila iplarni tartiblagan asbob motami umumiy-umumiy motam Moturidiy-e`tiqodiy bir mazhabning oti. Amalda Xanafiy bolganlar e`tiqodda Moturidiy mazhabidadirlar muazzam-buyuk, katta muazzini a`zam-eng buyuk muazzin bolgan Hz.Muhammad (S.A.V) muakkal-vakil qilingan kishi muallaq-havoda ozi turgan Muallaqoti Sab`a-yetti osilganlar; Qur`ondan oldin Ka`ba devorlarida osilgan yetti eng mashhur she`r muallima-i safohat-safohatni orgatgan muallo-yuksak, oliy muammo-i rububiyat-Janobi Allohning sabablarni qudrat qoliga bir parda qilishi, imtihonga chorlashi muannid-qaysar muarrif-tanituvchi, ta`rif etuvchi muassir-ta`sir etgan, ta`sir qiluvchi muassir tabiat-ta`sir sohibi bolgan tabiat, qiluvchi kuch sohibi bolgan tabiat muassiri zil-iqtidor-kuch, quvvat va asar sohibi Muassiri Haqiqiy-haqiqiy ta`sir sohibi muassis-quruvchi, ta`sis etuvchi muattal-tark etilgan; ishsiz, tanbal muattila-ishga yaramaydigan holga keltirgan; Allohning sifatlarini inkor etgan falsafachi, Allohni inkor etgan muaxxar-keyinga qoldirilgan, kechiktirilgan muballig-bildirgan, eshittirgan mubarro-toza, uzoq, pok muboraza-soz ila tortishish, urushish muboh-na savob va na gunoh bolgan ishlar Mubtil-haqni botil korgan, yoq qilgan, foydasiz holga keltirgan mubham-yaxshicha aniq bolmagan, mutlaq oshkora bolmagan, yashirin

Sozlar
muvallid-maydonga keltirgan muvallida-vujudga keltirgan, tuggan muvahhid-Allohning (J.J.) birligiga ishongan muvozana-i goyot-goyalarning olchovi, muvozanasi Mudabbir-tadbir qiluvchi, zararlarni chetlagan va foydalarni ta`minlagan ishlarni oldindan rejalab qilgan Mudabbiri Rahiymi Zuljamol-hamma ishni oldindan, kelishini bilib turib shafqat ila va eng gozal tarzda togrilagan Janobi Haq Mudabbiri Hakiym-hikmat ila tadbir etgan, har ishini juda tadbir va hikmat ila qilgan Janobi Haq mudabbirona-Mudabbir bolganga yarashadigan suratda, tadbirli ravishda, har ishni oldindan rejalashtirib, diqqatli ravishda kelajakni oylab mudaqqiq-tadqiq etuvchi mudga-gosht parchasi muddatan-muddat bolib mudohala-aralashish, qoshilish; ishlarga va kerakli hollarga kerak bolgani uchun qoshilmoq; zararli hol bor bolsa, ishga qoshilib zararni daf qilishga urinmoq mujavharot-javharlar, qimmatbaho toshlardan tashkil bolgan qiymatli narsalar mujazot-jazo Mujammil-gozallashtirgan, gozal yaratgan Alloh mujarrad-qoshilmagan, xolis, sof, yalangoch.* uylanmagan.* yolgiz, birgina mujahhaz-jihozlangan Mujib-duolarga javob bergan, har narsani har on eshitib qarshilik bergan va javoblantirgan Alloh (J.J.) mujibi bizzot-ozi istar-istamas majbur bolgan, qilganlarini oz-oziga majburiy qilgan (masalan: Quyosh ishigining Quyoshning oz zotining zaruriy natijasi bolishi) mujid-yangi bir narsa ijod etgan, maydonga keltirgan, topgan; yaratgan, yoqdan bor etgan Mujidi Kulli Mavjud-har borligi bor bolgan Alloh Mujidi Hakiym-hikmat sohibi bolgan ijodchi Mujidi Haqiqiy-haqiqiy ijod sohibi bolgan Alloh mujmal-qisqa, qisqa ma`nosi mujodala-tortishish, kurashish mujohada-din uchun harakat qilmoq, din yolida urushmoq va toqnashmoq

35
mujohid-jihod etgan, harakat qilgan, din uchun harakat qilgan, din uchun urushgan mujtahid-oyatlardan va hadislardan dinning hukmlarini chiqara oladigan juda buyuk Islom olimi Muzayyin-hamma narsani bezagan Alloh muzayyan-bezalgan, ziynatlangan muzakkiy-poklovchi, isloh etuvchi muzahhab-porlatilgan, oltin surilgan muzir-zararli muzlim-qorongulik, qorqituvchi, zulmatli, qora; bilinmagan, majhul muztar-chorasiz, chorasiz qolgan, qiynalgan muz`ij-rohatsiz etgan muin-yordamchi, muovin; Allohning yordamga muhtoj bolganlarga yordam bergan ma`nosidagi bir ismi mukallaf-bir ishni qilishga majbur bolgan, vazifali mukallafiyn-vazifalilar, mukallaflar mukammal foil-har fe`li va ishi mukammal bolgan Alloh mukarram-hurmat va ta`zim etilgan, muhtaram, karim bolgan Mukarrar-takrorli, takror qilingan, ikki yoki undan ortiq ayniisi qilingan mukarraran-takror-takror mukni`-ishontiruvchi, qondiruvchi Mukofoti ajil-kechiktirmasdan berilgan mukofot mukrim-ikrom etgan, lutf etgan mulzam-ilzom etilgan, sustirilgan mulk-mol, yer, bino; hukm ila bir narsaning zabt va tasarrufi; izzat, azamat, shavkat; bir narsaning tashqi yuzi; insonning sohib va ega bolgan narsasi; aql sohiblarini tasarruf etmoq; Malik bolmoq mulk va malakut olami-borliqlarning tashqi va ichki yuzlari. Yaxshi, yomon, chiroyli, xunuk kabi zidlarni ichiga olgan sabablar dunyosi olami mulk; hech bir vosita va tosiqning aralashmagani, hukm va idorasi faqat Allohning qolida bolgan olam esa olami malakutdir. mulkiya-mamlakat idorasi uchun ishlagan doira yoki bu doiraga mansub bolganlar; askar bolmaganlar; shariat olimlari xorijidagi ma`murlar sinfi mulku malakut-modda va ma`no olami

Sozlar
Multabis-chalkash, birini boshqasi deb oylash, qoshilgan; qorishiq, shubhali va oxshash bolgan multajiy-panoh sorovchi, iltijo etuvchi multaz-zavqlantirgan, lazzatlantirgan mulhid-dindan chiqqan, dinsiz, kofir, iymonsiz; hashr va qiyomatga ishonmagan mumasalot-oxshashlik, shakl va surat jihatidan bir-biriga oxshamoq mumassil-vakolat etgan, ma`naviy shaxsni tamsil etgan, oxshatgan, vakil mumdor-mum tutgan, ishiq tutgan, ishiq bergan mumdori shaxnoz-juda gozal oydinlatuvchi Mumit-oldirgan, olimni bergan Alloh (J.J.) mumkina-bolishi mumkin yoki bolmasligi mumkin mumkinot-mumkin bolganlar, imkonda bolganlar; bor yoki yoq bolishi teng bolib, borligi va yoqligi uchun Allohning tanlashiga muhtoj bolgan narsalar; Allohdan tashqari butun maxluqlar mumkinot doirasi-koinot, imkon olami, borligi va yoqligi teng bolib, bor yoki yoq bolmoq uchun Allohning tarjihiga muhtoj bolgan yaratilganlar doirasi (Allohdan tashqari hamma narsa mumkinot doirasidandir) mumkinot haqiqati-yaratilgan va yaratiladigan butun borliqlar dunyosi haqiqati mumtazij-birlashgan, bir-biriga tamoman uygun bolib qorishmish bolgan mumtaniyatun bizzot-borligi hech bir shaklda mumkin bolmagan mumtoz-tanlangan, ustun munavvar-*(majoziy ma`no) Qur`oniy va iymoniy asar oqimoq ila va ibodat va toat ila nurlangan, nurlantirilgan; uygoq; aqlli olim, iymoniy va Islomiy tahsil va tarbiya korgan munavvar meva-natijada eng munavvar va maqbul bir inson munavvarul aql-aqli nurlangan munavvarul qalb-iymon va ibodat ila nurlangan qalb munavvim-uxlatuvchi Munavvir-Qur`on haqiqatlari, iymon haqiqatlari, ibodat va toat kabi nurlar ila nurlantirgan; nur bergan, oydinlatgan; hamma narsani moddiy va ma`naviy nurlantirgan, cheksiz nur sohibi bolgan Alloh

36
munajjaman-parcha-parcha qilingan bolib, qism-qism munazzah-toza, pok, hech bir narsaga muhtoj bolmagan, yomonlikdan, kamchilik va nuqsonlik kabi narsalardan poklangan Munazzim-tartiblab joylashtirgan, har narsani eng gozal bir shaklda tartiblagan Alloh munaqqash-naqshli munbasit-yoyilgan, kengaygan munjazib-jazb etilgan munjazibona-jazb etilib, tortilib Munjamid-muzlagan munzaviy-bir ozi yashaydigan munib-gunohlarni tark etib Allohga yonalgan munis-jonga yaqin, sevimli, organilgan, dost munkir-inkor etgan, inkorchi, dinsiz munkirot-harom ishlar, shariatning man qilgan ishlari, Alloh man qilgan ishlar munoqasha-mujodala, urush, bahslashish muntabih-uygoq, ogoh, gaflatdan uygongan muntazamona-muntazam bir tarzda Muntaqim-intiqom olgan, och olgan, aybdorga jazosini bergan muntaho-yakun, oxirgi muntashir-ochilgan, yoyilgan, tarqalgan, nashr etilgan; atrofga yoyilgan munfail-ta`sir korsatiladigan, ta`sir bilan harakatlangan munhasiran-faqat; bir ishga yoki bir narsaga oid bolib Mun`im-ne`mat bergan, ne`matlantirgan; ne`matlarning haqiqiy sohibi bolgan va borliqlarning har turli ehtiyojlarini qondirgan Alloh (J.J.) Mun`imi Kariym-ne`matlantirgan, tokin-sochin ikrom va ehsonda bolgan Alloh Mun`imi Rahiym-cheksiz marhamat va shafqat sohibi, ne`matlantiruvchi bolgan Alloh Mun`imi Haqiqiy-haqiqiy rizq beruvchi Alloh muovanat-yordam muoraza-kurash, qarshi chiqish; soz ila kurashmoq; soz ila qarshilikli kurash muoriz-qarshi chiqqan, kurashgan, qarshi kelgan muosharat odobi-birlikda yashash va yaxshi yashash axloqi va tarbiyasi murabbiyona-tarbiya etganga yarashadigan shaklda, tarbiya etib

Sozlar
Murabbiy-hamma narsani tarbiya va idora etgan, oziqlantirib ostirgan Alloh (J.J.) Murabbiyi Hakiymi Zuljalol-jalol sohibi, hamma narsani hikmat ila yaratgan va hamma narsani tarbiya etgan Alloh murajjih-tarjih etgan, ustun tutgan, bir narsani yanada yaxshi va muhim korgan; tarjih ettirgan sabab murakkab-siyoh; tarkib etilgan, bir qancha moddadan tashkil topgan; asl, asos murakkabot-bir qancha jismlardan, elementlardan tarkib topganlar, birlashtirilib qilinganlar, birlashgan moddalar murasso-bezalgan, ziynatlangan, qiymatli toshlar ila bezalgan murattab-tartib etilgan, joy joyiga qoyilgan, tayin etilgan Murattib-hamma narsani tartiblagan Alloh (J.J.) murafraf-mayin, nozik gazlamadan qilingan; shoxlari silkingan nozik latif daraxt; yashil koylak murid-tariqatga kirgan kishi, bir shayxga bogliq kishi muro`at-rioyat, hurmat korsatmoq, qoriqlamoq, hifz etmoq, saqlamoq, bir narsaning orqasidan nima bolishini kozlamoq, sozga quloq solmoq; bir kishining haqiga rioya qilmoq; koz uchi ila qaramoq mursalin-yuborilganlar, paygambarlar; Alloh tarafidan insonlarning togri yolga chiqishlari uchun yuborilgan elchilar murur-otmoq, ketmoq, bir tarafdan kirib boshqa tomondan chiqmoq; tugamoq Mururi zamon-zamonning otishi murshid-irshod etgan, togri yolni korsatgan, gaflatdan uygotgan; paygambar vorisi bolgan; tariqat piri, shayxi murshidi akmal-eng mukammal va nuqsonsiz togri yol korsatuvchi murshidi komil-eng komil, eng yetishgan irshod etuvchi murshidi olim-irshod etgan, oydinlatgan olim Murshidi Rabboniy-Rabboniy murshid, togri yolni korsatgan musabbab-natija, sababga bogliq bolgan, sababdan ortaga chiqqan, sababga bogliq bolib maydonga kelgan musabbabot-sabab bilan royobga chiqqanlar, natijalar

37
Musabbib-ul Asbob -sabablarning yaratuvchisi bolgan Alloh (J.J.) musabbih-tasbeh etuvchi Musavvir-tasvir etgan, shakl va surat chizgan, hamma narsaga chiroyli shakl va suratlar bergan Alloh (J.J.) musavvira-tasvir etilgan, suratlangan, shakli chizilgan; xayol etish qobiliyati musaddaq-togriligi tasdiq etilgan, sadoqati va togriligi tanilgan, isbot etilgan bolgan musaddiqona-tasdiq etib, togrilab Musaylima-i Kazzob-yolgonchi Musaylima, Arabistonda Saodat Asrida Yamomalik bir yolgonchi paygambarlik da`vo qilib masqara bolgan, hijriy 11 yilda oldirilgan musakkin-taskin etgan musallam-shubhasiz qabul etilgan, harkas tarafidan qabul etilib ishonilgan, togriligi aniq qabul etilgan musallamot-soglom va togriligida shubha bolmagan qoidalar musallamoti shar`iy-togriligiga shubha bolmagan qabul va tasdiq etilgan umumiy dasturlar musallat-yoliqtirmoq, hujum qildirmoq musalsal-bir-biriga bogliq bolgan, bir qatorda davom etgan, zanjir halqalari kabi bir qatorda bolgan; *(adabiyot) butun misralari qofiyali manzuma musammo-ismlantirgan, otlantirgan, ismlagan, ism sohibi Musammo-i Zuljalol-cheksiz hashamat va buyuklik sohibi deya nomlangan Janobi Haq musammo-i zuljamol-cheksiz gozallik va ism sohibi musannif-sinflantirgan, kitob tartib etgan musanno-san`atli shaklda qilingan musahhar-amr va istakka bogliq, amr tinglaydigan, amr ostiga olingan, boyin egib amr tinglaydigan, istanilganni qilishga tayyor musahhari purnur-nurli, nur sochgan xizmatkor musahhihona-tashih etib, togrilab musibati omma-umumiy musibat musiqa-i zikriya-zikr holidagi musiqa muslim-musulmon bolgan, Allohga taslim bolgan, salomatda bolgan musmir-xayr bergan, meva bergan, foydali natija bergan

Sozlar
musolaha-yarashmoq, sulh Musomaha-diqqat etmaslik, kamchiliklarga koz yummoq musofiri Rahmon-har turli rizq bergan Allohning musofirlari musofirxona-i Rahmon-Janobi Haqning bir mehmonxonasi shaklida ne`matlar ila toldirgan shu zamin mustabid-istibdod qilgan, diktator mustavli-istilo etgan, qolga otqazgan, zabt etgan, golib bolgan, yoyilgan, har tarafni qoplagan mustagniy-ehtiyoj sezmagan, ehtiyoji bolmagan Mustagniyi Alalitloq-hech bir narsaga hech bir shaklda muhtoj bolmagan Alloh (J.J.) mustagniyatun anha-ozlariga hech ehtiyoj bolmaganlar mustagraq-shongigan, botgan; ma`naviy bir vaziyatga shongigan; bir narsaga shongigan Mustaid-iste`dodi bolgan, qobiliyatli, uygoq, tushunadigan, aqlli mustaqim-togri, istiqomatli; egri bolmagan, tik; hiylasiz, toza mustamid-madad istagan, yordam soragan mustamir-davomli mustanid-bir biriga tayangan, bir narsaning ustiga qoyilgan; tayangan, ishongan; bir dalili, shohidi bolgan mustatir-yashirilgan, saqlangan, oralgan mustahsan-yaxshi va gozal korilgan, yoqtirilgan; dinimizning yoqtirgan narsalarining har biri musta`jal-tez qilinishi kerak bolgan mutaaddid-kop sonli, kopgina, turli-tuman, farqli mutaallim-achingan, alamli va gamli bolgan mutaassib-fanat, qattiq ushlash mutabaid-bir-biridan uzoq bolgan, uzoqlashgan mutabayin-bir-biriga uymagan, bir-biridan boshqa, bir-biriga zid bolgan mutabassim-tabassum etgan, yengil va latif tarz ila kulgan, kulimsiragan mutabahhir-ilmi dengiz kabi chuqur bolgan, buyuk olim bolgan, alloma mutavajjih-yuzlangan, boqqan mutavoze-gururli bolmagan, kamtarin, oz faqirligini bilgan

38
mutavotir-yolgon ustuda birlashishlari aqlan mumkin bolmagan bir jamoatning naql etgani xabar mutagayyir-bir-biriga zid bolgan mutadarrij-daraja-daraja oldinlangan, harakat etgan mutadohil-bir-biri ichiga kirgan mutazalliona-zalil bolib, kamtarinona, ozining hechligini biladigan suratda, nuqson va ojizligini tushunib Mutazammin-tazammum etgan, ichiga olgan; ustiga olgan mutakallim-gapirgan, nutq soylagan; *(gram.) birinchi shaxs Mutakallimi Azaliy-azaldan beri gapirish sifatiga sohib bolgan Janobi Haq mutakallimi a`zam-eng buyuk sozlovchi mutakallimi vahda-oz nomidan gapirgan (men) mutakallimi maalgayr-jamoat nomidan gapiruvchi, boshqalar nomidan gapiruvchi mutakallimiyn-kalomchilar, kalom ilmi ila shugullanadiganlar, dinning asos ishonchlarini ochiqlash va isbot etish ilmi ila shugullanadiganlar mutakarrir-takrorlangan mutalazziz-lazzat olganidan xushnud bolgan, lazzat tuygan mutanavvi`-turli-tuman, muxtalif, har xil mutanohiy-chekli, oxiri keladigan, chegaralangan, oxiri aniq bolgan mutasavvif-tasavvuf ila shugullangan, tariqatchi bolgan Mutasavviyut-tarafayn-ikki tarafning bir-biriga teng bolishi mutasallib-soglom, metin, qattiqlashgan Mutasarrif-bir ishni oz istagiga kora idora etgan, bir molning sohibi, tasarruf haqqi va salohiyati bolgan Mutasarrifi Aliym-hamma narsani bilib, yonaltirib qollagan Alloh (J.J.) Mutasarrifi Ziyshon-shonli idorachi, mashhur va sharafli bolgan tasarrufchi Mutasarrifi Qodiyr-har narsada istagani kabi tasarruf eta olgan va har narsaga kuchi yetgan Alloh Mutasarrifi Qodiyri Rahiym-har narsada istagani kabi tasarruf eta olgan va har narsaga

Sozlar
kuchi yetgan, mutlaq marhamat sohibi bolgan Alloh (J.J.) Mutasarrifi Hakiym-har narsani hikmat ila yaratgan va har narsada istagani kabi tasarruf etgan Alloh mutasonid-bir-biriga tayanib quvvat olgan, quvvatli e`timod ila bir-biriga bogliq bolgan mutafakkirona-chuqur va diqqatli oylab, mutafakkirga yarashadigan suratda mutafannin-bilimli, fan odami, fan ilmlarini bilgan, olim, aniq fanlar bilan mashgul bolgan mutafarriq-qism-qism, boshqa boshqa, tarqoq, farqli mutafovit-bir-biridan farqli; zamon jihatidan birbiridan boshqa mutahakkim-tahakkum etgan mutaharrik-harakatga otgan, qimirlagan, ornida turmasdan harakat qilgan mutaxolif-bir-biriga muxolif bolgan, bir-biriga uymagan mutashabehot-bir-biriga oxshash bolganlar;*fiqh-Qur`on va hadislardagi ma`nosi ochiq bolmasdan, majoziy ma`nolar toshigan ifodalar mutashabih-bir-biriga oxshagan, Qur`on va hadislardagi ma`nosi ochiq bolmasdan majoziy ma`nolar toshigan ifodalar mutashakkir-shukr etib, shukr etmoq surati ila mutashakkirona-shukr etib, shukr etmoq surati ila mutayaqqiz-uygoq, uygongan, kozi ochiq bolgan mutaqoti`-qarshilikli kesishgan, bir-birini kesgan mute-itoatli, tarbiyali, isyon etmagan mutlaq-erkin; qat`iy, shubhasiz; aslo bir shartga bogliq bolmagan, yolgiz mutlaq Ilohiy Rububiyat-hamma narsaning ilohi va ma`budi bolgan Allohning tarbiya etuvchiligi mutlaq kufr-hech bir iymoniy hukmi bolmaslik, dinga oid hech bir haqiqatni, Allohning borligiga oid hech bir dalilni qabul qilmaslik; ehsoni va Allohning inoyatlariga qarshi shukr etmasdan fe`lan va qovlan inkor etmoq mutlaq rububiyat-hamma narsani qamragan va idorasi ostiga olgan Allohning rububiyati Mutlaq Sulton-hokimiyati cheksiz sulton bolgan Alloh muttafiqan alayh-ustida birlashilgan masala

39
Mufazzil-fazilatlantirgan, yaxshilik qilgan, evazsiz ne`mat bergan Alloh mufarrah-zerikishdan, xafagarchilikdan qutulgan, xursand mufassal-tafsilli, izohli mufassalan-keng tafsilotli mufassir-tafsir etgan, izoh etgan, tushuna olgan ma`noni aytgan va yozgan; Qur`oni Karimni tafsir eta olmoq salohiyatiga ega bolgan, olim, fozil va valiy quvvatiga (Janobi Haqning yordamiga mazhar bolgan quvvat) ega zot mufassiri a`zam-eng buyuk mufassir mufassiri Qur`on-Qur`onni tafsir etgan mufattish-taftish etuvchi, tadqiq qiluvchi, tekshiruvchi, nazoratchi mufozala-bir-biridan ustun bolish, birining boshqasidan ustunligi; fazilatli bolishda raqobat etmoq muftaris-parchalovchi, yirtuvchi Muxbir-xabar bergan, xabarchi, xabar toplagan muxbiri sodiq-Paygambarimiz Hz.Muhammadning (S.A.V.) bir ismlari, boshqa paygambarlarga ham aytiladi, chunki hammalari sodiq, soglom, togri xabarlarni insonlarga yetkazganlar, ozlariga bildirilganni aynan bildirganlar, insonlarni togrilikka, saodatga, haqqa, haqiqatga, iymonga da`vat etganlar muxlis-xolis bolgan, ixlosni qozonmoq uchun gayrat korsatgan, samimiy va e`tiqodi togri bolgan, har holi ichdan va riyosiz bolgan muxlisan-xolis ravishda, muxlis ravishda muxobara-xabarlashmoq, qarshilikli bir-biriga xabar bermoq muxolafat-qabulsizlik, qarshi turish, zid ketmoq, ziddiyat, muvofiq bolmaslik muxolif-bir-biriga oxshamagan, bir-biriga zid bolgan muxorrib-yiqitgan, xarob etgan, buzgan, parishon etgan muxotob-tinglovchi, ikkinchi shaxs muxotobi mahzun-mahzun, xafa muxotob muxotobi Samadoniya-hech bir narsaga muhtoj bolmagan Janobi Haqning muxotobi muxtalif-har xil muxtasar-oz, qisqa, uzun bolmagan; qisqartirilgan Muxtor-erkin bolgan, istaganini qilib qilmaslikda erkin va hur bolgan, istaganini istagani kabi

Sozlar
qilishda hur va erkin bolgan; * qishloq va mahallalarning saylov ila boshqaruvga kelgan idorachisi mushabahot-oxshamoq Mushavvash-qorishiq, betartib mushavviqona-shavq bermoq surati ila, tashviq etib, sevdirib Musharri`-shariat quruvchisi, shariat qonunini maydonga keltirgan mushahhas-aniq, aniqlangan, koz ila koriladigan aniq shakl va xususiyatda bolgan mushkulkusho-tushunilishi qiyin bolgan mushokala-i jinsiya-qarindoshlik, yaqinlik mushokalat-shaklda bir bolish va uygunlik, oxshash; jinsiyat birligi; (*adabiyot) birining aytgan bir sozni boshqasining ozgina avvalgi ma`noga zid bolib qollanilishi mushohada-kormoq, tomosha qilmoq, koz ila kormoq Mushohada Ahli-malaklar, qabr va oxirat olami kabi iymon asoslarini ozlari kozlari ila korgan avliyolar mushohadot -koz bilan korilgan narsalar, kashf ila korilganlar mushohid-shohid bolgan, korgan, tomosha qilgan mushrik-Allohga sherik qabul qilgan, Allohdan boshqasiga ibodat etgan mushtarak-birlikda, birga qollanilgan Mushtariy-Yupiter planetasi; xaridor; istakli, orzuli mushfiq-shafqat ila sevgan, achingan, marhamatli mu`tamid-e`timod etgan, ishongan Mugis-yordam bergan, yordamga yugurgan, madad beruvchi ma`nosida Allohning bir ismi muglaq-yopiq, tushunilishi qiyin muqaddam-zamon va makon jihati ila avvalroq bolgan; qiymatli, ustun muqaddar-tayin qilingan; qismat, qadar, miqdori tayin va taqdir qilingan bolgan; yoqtirilgan; yozilgan bolgan; *(adabiyot) yozilgan bolmagani holda sozning kelishidan tushunilgan, lafzan zikr etilmasdan, ma`nan murod etilgani tushunilgan muqaddarot-taqdir qilinganlar, qadar Muqaddir Ismi-Allohning "butun maxluqotning hamma narsasini olchab taqdir etgan" ma`nosidagi ismi

40
muqarrabiyn-Allohga yaqin bolganlar muqarrar-aniq va shubhasiz qabul qilingan muqattatot-kesilgan narsalar; qisqartmalar; turli gazal va qasidalardan tanlangan baytlar; har biri bir kalimaga dalolat etgan harflar; Qur`oni Karimda ba`zi suralarning boshlarida bolgan kesik-kesik ikkisi uchovi birlashgan yoki alohidaalohida yozilgan harflar. Alif lom mim, Yo sin kabi bular Ilohiy bir kalit soz bolib ma`nosini Paygambarimiz (S.A.V.) va uning vorislari bilar muqim-qolgan, erlashgan, otirgan.* oyoqda turgan muqobala-qarshilik, qarshilamoq, mujodala, qarshilashtirmoq, qarshilikli qilingan ish, qarshilikli qilingan oqish; masjidda Qur`onni oqib xalqqa tinglattirmoq, yuz yuzga bolmoq muqobara-qabul etmaslikda bilib turib qaysarilik etmoq, oz xatosini qarshisidagi togriligini bilgani holda togrini qabul etmasdan qat`iyatla turmoq. * ozini katta kormoq muqobil-qarshi taraf, badal muqovamatsuz-chidab bolmaydigan, qarshi qoyib bolmaydigan Muqoddir-hamma narsaning qiymatini bichib, unga kora vujud bergan Janobi Haq muqolama-qarshilikli sozlashish, gaplashish muqorrabiyn-iymon va ibodat ila Allohga ma`nan yaqin bolganlar muqtadir-iqtodorli, kuchli, quvvatli, ishga kuchi yetgan muhabbati zotiya-Zoti Ilohiyaga muhabbat muhabbatulloh-Janobi Haqqa qarshi tuyilgan ixlosli sevgi muhaddisini muhaddasun-Alloh (J.J.) tarafidan ozlariga ilhom kelgan hadis olimlari Muhazzab-isloh etilgan, tartiblangan, tozalangan muhaqqaq-aniq, togri muhaqqiq-tadqiq etuvchi haq olimi, haqiqat olimi, haqiqatlarga haqqi ila voqif va tahqiq ahli bolgan buyuk Islom olimi muhaqqiqiyn-haqiqatni topib maydonga chiqarganlar; ich yuzini qidirib topgan buyuk Islom olimlari va valiylari, haqiqatni qidirgan, haq olimlari muhaqqiqiyni avliyo-Vadud ismiga mazhar bolib Allohning muhabbati ila ozidan ketgan avliyolar

Sozlar
Muhammad-ul Amin-"ishonchli Muhammad" ma`nosida Paygambarimizga mushriklar tarafidan berilgan bir ism muhdis-hodisaga sabab bolgan, yangi bir narsa ortaga chiqargan muhib-sevgan muhit-ihota etgan, qamragan; *atrof; *katta dengiz, okean; *(majoziy ma`no) buyuk olim Muhyi-hayot bergan, jonlantirgan, tiriltirgan Muhyiddin Arab (Q.S.)-hijriy 560-638 yillarida yashaganlar, Ispaniya Andalus Umaviylar davlatida tugilganlar, buyuk bir olim va avliyodirlar Muhyiddin Arabiy-hijriy 560-638 yillarida yashaganlar, Ispaniya Andalus Umaviylar davlatida tugilganlar, buyuk bir olim va avliyodirlar muhmal-qiymat berilmagan, qaralmagan; ma`nosiz va bosh soz, jumla, keyinga qoldirilgan; boshalgan; *(adabiyot) nuqtasiz harf, nuqtasiz harf ila yozilgan bolgan; abjadda: nuqtasiz harflarning hisobi ila chiqqan tarix muhovara-suhbat muhokama-da`vo uchun ikki tarafning mahkamaga murojaat etishi; ikki tarafni tinglab hukm bermoq; oylamoq; zehn ila tadqiq qilmoq; qaror bermoq uchun yaxshilab oylamoq muhriq-yoqqan, yoquvchi; juda ogrituvchi Muhsin-ehson etgan, yaxshilik etgan, karim, saxiy; Allohni korayotganday Unga ibodat etgan; qullariga kop ehsonda bolgan ma`nosida Allohning bir ismi muhtaram-qiymatli va sharafli kishi, hurmat korgan mo`jiza-i Ahmadiya (S.A.V.)Hz.Muhammadning (S.A.V.) mo`jizasi mo`jiza-i kubro-eng katta mo`jiza mo`jiza-i qudrat-qudrat mo`jizasi mo`jizakor-mo`jizali, mo`jiza holida, boshqalarini ojiz qoldirgan mo`jiznamo-mo`jiza korsatgan Mo`jizoti Anbiyo-Paygambarlar (A.S.) mo`jizalari mo`jizoti Ahmadiya-Hz.Muhammadning (S.A.V.) mo`jizalari mo`jizoti san`ati Rabboniya-hamma narsani tarbiya etgan Allohning san`at mo`jizalari mo`mini qalbi xushyor-qalbi uygoq mo`min

41
Mo`tazila mazhabi-Vosil Ibn Ota ismli birisining Hasan Basriyning (R.A.) talabasi ekan ba`zi mavzularda e`tiroz etib ayrilib ochgan yoli; Qur`onning bildirgan va Paygambarimizning (S.A.V.) korsatgan yolni har tomondan ta`qib etgan Ahli sunnat yolidan e`tiqod ila aloqador besh asosiy mavzuda ayrilgandir, bular: 1- Katta gunohni qilgan iymon va kufr orasida qolar; 2Allohning (J.J.) oziga oid eng muhim sifati Qadim sifati bolib boshqa yoqdir; 3- Qul oz harakatlarini va ishlarini ozi qilar, Allohning (J.J.) bunda bir hissasi yoqdir; 4- Alloh (J.J.) mo`minni mukofotlantirishga va kofirni jazolantirishga majburdir; 5- Yaxshilik va yomonlik aql yoli ila bilinar va namoyon bolar deb qabul etib togri yoldan ogganlar mo`jizakor-mo`jiza korsatgan naaroti ra`diya-chaqmoq na`ralari nabiy-xabar keltirgan, Paygambar, yangi bir kitob yoki shariat ila kelmasdan ozidan avvalgi Rasulning keltirgan kitob va shariatini davom ettirgan Paygambar nabotot-nabotlar, osimliklar navi bani Odam-inson, Odam ogillari navi navi bashar-insonlar Navi vohid-birgina shaxs navi inson-inson navi navi insoniy-inson navi navlarning rabbi-har navning, jinsning, turning oz rabbi bor deya e`tiqod qilgan mushrik falsafa navm-uyqu, tush navoz-erkalatuvchi navozu namoz-kongilni zavqlantirgan namoz, ibodat navomus-nomuslar, qonunlar, shariatlar navrozi sultoniy-rasmiy bahor bayrami najmi soqib-qorongilikni yorib otgan porloq yulduz nazar-andoz-koz otmoq, koz otgan, qaragan, nazar etgan nazargoh-qaraladigan joy, korinish joyi nazari ahamiyat-eng muhim bir boqish nazari Ahmadiy-Hz.Muhammadning (S.A.V.) nazari nazari balogat-gozal ifodalar ila qarash, balig bolishi jihatidan nazari daqoiq-oshina-nozikliklarni bilgan boqish, ibrat nazari

Sozlar
nazari diqqat-diqqatli qarash nazari insoniy-insonning nazari nazari marhamat-marhamatli nazar nazari paygambar-paygambarning nazari nazari hurmat-hurmatli nazar nazari shar`iy-Islomiy nazar Nazzami kavn-koinotga nizom bergan Alloh nazm-qator, tartib; qofiyali, vaznli soz, she`r; Qur`on oyatlari nazmiy jazolat-Qur`ondagi kalima va harflarning garoyib bir ohang va munosabat ila nazm va tartibidagi jazolat nakizayn-qarama-qarshi ikki zid narsa namozu niyoz-namoz va duo Namrud-zolim va gaddor bolib tanilgan va Allohga isyon va kufr ila ozini katta tutgan bir qirol bolib, Hz.Ibrohim (A.S.) zamonida yashagan, uni otashga otgan, faqat Hz.Ibrohim (A.S.) mo`jiza bolib yonmasdan xalos bolgan. Namrudning xususiyatlarini toshigan kishilarga ham bu nom berilar namuna-i misol-ornak nasim-yoqimli, yengil va latif esgan shamol nass-ochiqlik, aniqlik, ta`vilga ehtimoli bolmagan soz yoki dalil; Qur`oni Hakim yoki Hadisi Sharifda bir ish yoki masala haqida bolgan ochiqlik va bu shaklda ochiq bolgan kalom yoki oyat, aqida natija-i kalom-sozning qisqasi Natija-i Marom-goya bolgan va istanilgan natija, borilmoq istanilgan yakun natija-i xilqat-yaratilish natijasi nafar-bir kishi, askar nafasi Rahmon-yaratilganlariga cheksiz shafqat va marhamat ila muomala qilgan Allohning baxsh etgan nafasi nafrin-la`nat, badduo nafs-ozi, jon, kishi; * gunohlarga etuvchi hislar, oxirini oylamasdan va dinning qoidalariga e`tibor bermasdan har turli gunohlarga itaruvchi tuygular va istaklar nafsi amal-amalning ozi nafsi ammora-yomon istak va fikrlarni uygotib qilishga quvvatli shaklda majburlagan nafs nafsi jismoniy-badanning ozginasi nafsi zavol-kelib ketuvchi bolgan, olimli bolgan nafs nafsi sarkash-isyon etgan nafs

42
nafsi haqiqat-haqiqatning ozginasi nafsparvar-nafsini sevgan nafsu jism-nafs va jism nafs-ul amr-haqiqatning ozi, ishning haqiqati, ishning asli nashvu namo-osmoq va rivojlanmoq nashr-tarqalmoq, yoyilmoq nash`a-sevinch nash`ayi uxro-oxiratda qaytadan tiriltirish nash`at-maydonga kelmoq, vujudga kelmoq, chiqmoq nagamoti amvoj-tolqinlar nagmalari, ovozlari nagmalar-gozal ovozlar Naqqosh-naqsh qilgan, devor naqshlarini qilgan usta, bezash ustasi Naqqoshi Azaliy-avvali bolmagan, har narsani eng gozal shaklda naqsh etgan, ishlagan Alloh (J.J.) Naqqoshi Aliym-hamma narsani bilgan va hamma narsani naqshli yaratgan Alloh (J.J.) Naqqoshi Zuljalol-buyuklik sohibi va hamma narsani naqshli va ziynatli yaratgan Alloh (J.J.) naql-bir narsani boshqa bir yerga etmoq, toshimoq, yer almashtirmoq; tushuntirmoq, eshitgan bir narsasini boshqasiga hikoya qilmoq, rivoyat etmoq; bir tildan boshqa bir tilga ogirmoq; yirtiq koylakni yamamoq naqshi a`zam-eng buyuk naqsh naqshi bayon-soz ila naqsh etar kabi tilga keltirmoq, tushuntirishning naqshli bolishi naqshi vahdat-birlik naqshi Naqshi kilki-bir qalam yoki qamishning uchi ila qilingan naqsh naqshi Naqqoshi Azal-zamon va makon ila chegaralangan bolmagan Janobi Haqning naqshi, zeb berilgan yozuvi nahiy-ta`qiq nahnu-biz nahor-oydinlik ne`matdida-ne`mat korgan, ne`matga qovushgan nido-i hojat-ehtiyoj tili, ehtiyoj chaqiruvi niyoz-yolvormoq, duo niyozdor-duo etgan, yolvorgan niyozi istimdodkorona-marhamat istab duo va yolvorish, marhamat tilagida bolar shaklda duo va yolvorish

Sozlar
niyozi istirhomkorona-marhamat istab duo va yolvorish, marhamat tilagida bolar shaklda duo va yolvorish nizomi ahsan-gozal va mukammal tartib nizomi kavn-mavjudotning, koinotning nizomi, tartibi nikmat-shiddatli jazo nim-shaffof-yarim shaffof niom-ne`matlar, yaxshiliklar, yeydiganlar, hidoyatlar nisbati vataniy-vatan bogi nisbati Rabboniya-Allohga bogliqlik, qalb yoli ila Allohga bolgan yaqinlik nisyon-unutmoq nifoq-munofiqlik, ikki yuzlamachilik, buzgunchilik nodira-i hikmat-hikmat nodirasi, goya va foydalarni kozlab qilingan oxshashi oz topilgan asar nodira-i xilqat-juda kam uchraydigan yaratilish asari nozil-tushmoq, pastga tushmoq nozim-nizomlagan, tartiblagan nozir-nazar etgan, qaragan; bir idoraning yoki doiraning ishlariga qaragan eng katta ma`mur, bir ishning idorasiga ma`mur rais nozir-bir narsaga oxshamoq uchun qilingan narsa, teng, ornak; oxshagan nozira-bir narsaga oxshamoq uchun qilingan narsa, teng, ornak, oxshagan; *(adabiyot) bir shoirning she`riga boshqa bir shoir tarafidan ayni vazn va qofiyada qilingan oxshatma noziri umumiy-butun yer yuziga nazorat etgan, qaragan Hz.Mikoilning bir ismi Noqis-nuqson, kamchilik noma-i nurini hikmat-hikmatning nurli nomasi, Allohning (J.J.) hikmatining nurli maktubi, Allohning (J.J.) hikmat nuri ila yozgan kitobi nomashru`-mashru` bolmagan, shariat xorijida bolgan; qonunsiz; gunoh bolgan narsalar nomus-qonunlar, shariatlar nor-olov, Jahannam notiq-sozlagan, bayon etgan noshizolik-erdan ustun kelishga urinish nubuvvat-paygambarlik nubuvvati Ahmadiya (S.A.V.)paygambarimizning (S.A.V.) paygambarligi nuva-i imtisol-asl ila bogliq nujum-yulduzlar

43
nujumi osmoniy-kokdagi yulduzlar nujumparast-yulduzga siginganlar nuzul-tushmoq, pastga tushmoq nuzuli rahmat-rahmatning tushishi, yomgirning yogishi nuzhatgoh-sayr joyi, aylanish joyi nukta-nozik va chuqur ma`no nur-afshon-atrofni oydinlatgan, nur sochgan, ishiq bergan nuri azaliy-azaliy Zot bolgan Allohga tayangan va koinotni oydinlatgan nur Nuri Aql-aqlning nuri nuri vahdat-Alloh birligining nuri, fikriy oydinligi nur-i jamol-gozal oydinlik, nur nuri iymon-iymondan kelgan nur, oydinlik, porloqlik nuri iymoniy-iymondan kelgan nur, oydinlik, porloqlik nuri Ilohiy-Alloh bergan nur nuri munavvar-nurlangan nur nuri munbasit-kengaygan, tarqalgan nur nuri osmoniy-kok nuri Nuri tavhid-tavhid nuri, Allohning birligini quyosh kabi korsatgan nuri fikr-fikr oydinligi nuri hayot-hayotning nurli yuzi nuri Haq-Haq nuri, Alloh (J.J.) nuri nuri hidoyat-togri, haq va haqiqat va iymon yolining nuri nuriston-nurli olam nurli olam-oxirat Nur-ul Anvor-nurlarning nuri, nur sochgan, nur sohibi bolgan Alloh nurun ala nur-yanada a`lo, yanada yaxshi; nur ustiga nur nusus-aniq va ochiq hukmlar, aniq va ochiq amr va ma`nolar nutfa-toza va sof suv; maniy; toshigan, tokilgan suv; dengiz nufuz-sozi otmoq Nosh-ichgan, ichuvchi; shirin sharbat kabi ichiladigan narsa; zavq va safo nosha-shod va sevinchli, xursand bolgan nuqta-i istimdod-yordam istash nuqtasi, insonning qalbidagi cheksiz istak va orzularning amalga oshirilishiga bolgan ehtiyoj nuqta-i istinod-tayanch nuqtasi

Sozlar
nuqta-i muzlim-qorongu nuqta, bilinmagan nuqta Nuqta-i nazar-korish, bir navi fikr obdast-tahorat obi kavsar-kavsar hayot suvi (abadiy hayotga sabab bolgan hayot suvi), kavsar latofati obi laziz-laziz, shirin suv obi rahmat-rahmat suvi obi hayot-hayot suvi(moddiy va ma`naviy hayot uchun kerak bolgan har narsa) obid-ibodat etgan, zohid, kop ibodat etgan obidi musabbih-musabbih obid ovozi pur-noz-juda nozli ovoz ovozu niyoz-baland ovoz ila yolvorish Ovrupazada-Ovrupadan tugilgan, Ovrupa ta`siri ila bolgan, Ovrupalini taqlid etgan Od va Samud qavmlari-Solih va Hud paygambarlarning qavmi odatulloh-Allohning (J.J.) odati, Allohning (J.J.) koinotni va borliqlarning harakat va yaratilishlarini tartiblagan qonunlari oddiyot-har zamon sodir bolgan garoyib va bittadan qudrat mo`jizasi bolmoq ila barobar, insonlar organib qolganliklaridan qiymati bilinmagan hodisalar; qiymatsiz narsalar Odil-adolat etgan, Allohning amrlarini nuqsonsiz tatbiq etgan, togri, togrilik korsatgan, adolat sohibi; har zamon adolat ila hukm etgan Alloh Odili Bilhaq-haqqi ila va adolat ila ish korgan Alloh Odili Mutlaq-hamma narsaning haqqini bergan zulmdan munazzah bolgan va cheksiz adolat sohibi bolgan Alloh (J.J.) Odili Rahiym-adolat va rahmati ila har ishni qilgan Alloh Odili Hakiym-hikmat va adolat ila ish korib tasarruf etgan oyot-oyatlar; Janobi Haqning sifat va qudrati haqida koringan oshkora dalillar, burhonlar; manzillar, makonlar Oyna-i insoniy-insonning oynasi oyna-i Samad-Allohning Samad ismining tajalliy etgan yeri oyna-i Samadoniy-Samad oynasi, Allohning hech bir narsaga muhtoj bolmasligi va hamma narsaning unga muhtoj bolishini korsatgan oyna

44
oyna-i Subhoniya-kamchiliklardan uzoq bolgan Janobi Haqning ism va sifatlarini korsatgan oynalar oyna-i havo-havo oynasiga oyna-i Haq-Janobi Haqni korsatgan oyna olami arvoh-ruhlar olami, ruhlarning va ruhoniylarning bolgan olami olami arz-dunyo olami olami Arziya-dunyo olamlari olami asgar-eng kichik olam; inson olami barzoh-barzoh olami, qabr olami olami vujud-vujud olami Olami Jismoniy-modda olami, borliq dunyosi olami ziyo-ziyo olami olami ziyodor-ziyodor olam olami insoniyat-insoniyat olami Olami Islom-Islom dunyosi, Islom millatlari Olami Islomiy-Islom dunyosi, Islom millatlari olami Islomiyat-Islomiyat olami olami kufr-kufr olami olami misol-tushda korilgan olam, dunyoda mavjud bolgan butun ashyo va maydonga kelgan butun ishlarning aynisi ila tartib etilgan va hosil bolgan bir tarzi yoki olami ruhoniyning bir navi olami misoliy-tush olamiga oxshagan olami nur-nur olami, oxirat olami nuri anvor-olam nurining nuri olami oxirat-oxirat olami olami sagir-kichik olam, inson badani olami shahodat-shahodat olami, bu dunyo, Janobi Haqning oyatlariga va amrlariga iymon keltirganlarning, haqqa, haqiqatga shahodatda bolganlari va Allohga itoat va ibodat ila vazifador bolganlari dunyo olami Olam-ul guyub-gayb olamlari, korinmagan olamlar olamshumul-butun olamni va jahonni ichiga olgan olat-bir ishda yoki bir san`atda qollaniladigan vosita, bir uskunani vujudga keltirgan va ishlashiga yordam bergan parchalardan har biri; sabab, vasila olati lavh-oyin-kulgi vositalari olimona-olimlarga yarashadigan suratda, bilganlarga yarashadigan shaklda olud-"qoshilgan, aralashgan" ma`nosida kelgan qoshimacha soz

Sozlar
omi-avom bolgan, johil tabaqasidan bolgan, xalq tabaqasidan bolgan omiyona-oddiy ravishda, johillarga oxshab omonati kubro-buyuk omonat, Alloh (J.J.) tarafidan berilgan cheklangan qobiliyat va san`at olchovlari ila Allohning (J.J.) chegarasiz va cheksiz sifat va ismlarini anglamoq va tanimoq vazifasi va majburiyati on ba-on-borgancha, asta-asta, zamon otishi bilan oni sayyola-kelib ketuvchi oz bir on oniy-bir onda, hamon; kamolga yetishgan orif-bilgan, voqif, Haqqni haqqi ila bilgan Orifi Billoh-murshid, avliyo, Haqning nuri ila Janobi Haqni bilgan; olamni, hodisalarni Ilohiy fayz va ilm ila korgan valiy orifi munavvar-nurlangan va maslagining mutaxassisi bolgan va aqli ila barobar qalbi ham nurlangan olim, Orifi Billoh osiy-isyon etgan, amrlarga itoat etmagan; gunoh qilgan; mashru` idorani tanimasdan bosh kotargan otashpora-i zako-keskin zako, otash parchasi kabi zako ofoqiy-koinot va ichidagi hodisalarga oid, nafsning xorijidagi olamga doir; qiymatsiz sozlar va masalalar (ob`yektiv) ofoqiy sayr- Allohni (J.J.) tanish va bilish uchun koinotning keng maydonlarida borliqlar ustida qilingan ma`naviy sayr va yurish oshiyon-xona, uy oyat-asar; hech kim inkor etolmaydigan ochiq dalil, nishon, alomat, ishora; manzil, makon; Qur`oni Hakimdagi har bir jumla, ma`nan uygonishga, ogoh bolishga sabab bolgan hodisa oyati bayyinot-ochiqlovchi va isbotlovchi oyatlar, ochiq dalillar ila isbotlagan oyatlar oyati jalila-azim va yuksak ma`nolarni ichiga olgan oyat oyati karima-sharafli oyat, Qur`oni Karimning har bir jumlasi oyati kubro-eng buyuk oyat oyati rahmat-rahmat oyati parastish-juda kop sevgi va hurmat korsatmoq, juda katta sevgi va hurmat his qilmoq parvozu pardoz-muvozanali uchish, ikki qanot ila uchmoq

45
pardadori dasti qudrat-ilohiy qudrat qolining qarshisidagi pardalik Podshohi Azaliy-zamon va makon ila qaytli bolmagan saltanat sohibi bolgan Janobi Haq Podshohi Bemisol-oxshovsiz podshoh Podshohi Zuljalol-cheksiz hashamat va buyuklik sohibi bir podshoh bolgan Alloh Podshohi Ruhoniy-gayb olamiga nufuz etgan kop nuroniyat qozongan podshoh, diniy bir xizmat ila Alloh tarafidan vazifalantirilgan paygambar yoki valiy podshoh popiris-sigaret pur-amvot-juda kop olik, jasad tola puranvor-juda nurli, juda porloq, nurlar tola purvasvas nafs-kop vasvasali nafs, kop shubhalanuvchi nafs pur-jamol-juda gozal pur-kamol-toliq kamolga yetgan pur-niyoziy-yolvorib, niyoz etib purshasha`a-juda shasha`ali Rab-tarbiya etgan, toydirgan, yetishtirgan, sohib; * hamma narsaning sohibi va tarbiya etuvchisi, boqib yetishtiruvchisi bolgan Alloh (J.J) Rab Ismi-Allohning (J.J.) hamma narsaning sohibi va tarbiyachisi bolgan ma`nosida kelgan ismi Rabbi Azim-cheksiz buyuklik sohibi va hamma narsani tarbiya etgan Alloh Rabbi A`lo-har narsadan yuksak bolgan Alloh Rabbi Zuljalol-jalol sohibi va hamma narsani tarbiya etgan Alloh (J.J.) Rabbi Kariym-cheksiz ikrom va ehson sohibi, hamma narsani idora va tarbiya etgan Alloh Rabbi Rahiym-cheksiz marhamat va shafqat sohibi, hamma narsani idora va tarbiya etgan Alloh Rabbi Hakiym-cheksiz hikmat sohibi, har narsani hikmat ila qilgan, marhamat va shafqat ila idora qilgan Alloh Rabboniy iltifotlar daftari-cheksiz marhamat sohibi bolgan Allohning iltifotlarini ichiga olgan daftar, Qur`on rabboniy inoyat-Rabboniy yordam Rabboniy Tasarrufot-hamma narsani tarbiya etgan Allohning idorasi va ishlatishi Rabboniy tuygu-abadiy olamdan va abadiy va azaliy bolgan Allohdan (J.J.) boshqasiga rozi

Sozlar
bolmagan juda nozik va juda quvvatli va butun tuygularning sultoni bolgan bir tuygu Rabbul Olamiyn-butun olamlarning Rabbi, har olamni togridan togriga Rububiyati ila ta`lim, tarbiya, tadbir va idora etgan Janobi Haq Ravnaqdor-ziynatli, koz oluvchi bir porloqlik va gozallikda, yaxshi, xush, latif ravobiti kavniy-koinot ila bolgan boglar ravobiti nizom-tartibli, muntazam bogliliklar Ravon-oqib ketmoq, yolchilik, ketish rajih-ustun bolgan, qiymatli, fazilatli va e`tibori ortiq bolgan rajm-toshboron qilmoq, tosh ila insonni oldirmoq; otilgan tosh; qabrga toshdan nishon qoymoq; shaytonlar ustiga otilgan yulduzlar; quvmoq, haydamoq, tark etmoq; qiyos etmoq razzoq-butun yaratilganlarning rizqini bergan va ehtiyojlarini ta`minlagan Alloh Razzoqi Kariym-butun maxluqotga munosib rizq bergan va ortiq ikrom sohibi bolgan Alloh (J.J.) Razzoqi Rahiym-cheksiz marhamat va shafqat sohibi, butun maxluqotga munosib rizq bergan Alloh Razzoqi Haqiqiy-hamma narsaning oziga munosib rizqini haqiqiy bergan Alloh Razzoqiyat-har maxluqqa munosib rizqini beruvchi bolmoq razzoqona-rizq berganga, razzoqqa yarashadigan suratda raisi anvar-eng nurli rais raiyat-bir hukmdor idorasida bolganlar, birining idorasiga bogliq bolganlar, davlatning idorasidagi umum insonlar raiyatparvar podshoh-idora etgan xalqiga yaxshi qaragan, yaxshi idora etgan; insonlarning ehtiyojini ta`min etgan, ularning yaxshiligini sevgan va ular uchun yaxshilik istagan Rayiha-xush, chiroyli hid ramzi nizom-nizom ishorati ramzi qudrat-Ilohiy qudratni korsatgan ishoralar ramzu noz-razm va noz rasad-kuzatmoq Rasul-Alloh tarafidan yangi bir kitob ila va yangi bir din ila yuborilgan paygambar rafiq-dostlik, barobarlik Rafiqa-i hayot-hayot dosti, jufti halol raqibona haqiqat-boshqarish haqiqati raqiq-nozik marhamat va shafqat sohibi bolgan

46
raqraqa-suv tokmoq; suv kelib ketishi; porlamoq; suvning oqishi rahbari akmal-eng mukammal rahbar, yol korsatuvchi rahva-Aktsent bilan oqilganida ovozning oqishini tosmagan va chiqish ornidan ta`sirlanishi zaif bolgan harflar. Bular : Dot, zi, zol, gayn, ze, vov, e, fe, ha, se, he, shin, hi, sod, sin, alif harflaridir Rahiym-rahmat etuvchi, marhamat aylagan, rahm etuvchi, muhofaza etgan, kechiruvchi, rahmat va marhamat sohibi, shafqat etgan Rahiymi Zoti Zuljalol-nihoyatsiz rahmat va qudrat sohibi bolgan Alloh Rahiymi Zuljamol-gozallik sohibi, yaratganliklariga nisbatan cheksiz shafqat va marhamatli bolgan Alloh (J.J.) Rahiymi Kariym-juda marhamatli va ikromi mol bolgan Alloh (J.J.) Rahiymi Mutlaq-cheksiz marhamatli bolgan Alloh (J.J.), cheksiz darajada achinuvchi va shafqatli bolgan Alloh (J.J.) Rahiymi Sarmadiy-abadiy marhamat sohibi bolgan Alloh Rahiymi Hakiym-nihoyatsiz hikmatlar ila rahmat va barakasini ehson etgan Alloh rahiymona-juda ham marhamatli zotga uygun faoliyat Rahimiyat-Allohning cheksiz shafqat va marhamati rahmat-marhamat, achinmoq, shafqat etmoq, ehson etmoq;* majoziy ma`no-yomgir rahmat manzumasi-Alloh (J.J.) marhamatining bir she`r kabi gozal, olchovli, tartibli va ma`noli asari Rahmatan-rahmat bolib, marhamat bolib Rahmatan lil-olamin-"olamlarga rahmat bolgan" ma`nosida Paygambarimizning (S.A.V.) bir unvoni rahmati Zuljalol-buyuklik va hashamat sohibi bolgan Allohning marhamat va shafqat ila muomalalari Rahmati Ilohiya-Allohning cheksiz rahmati rahmati omma-hamma narsani qamragan rahmat Rahmati Rahmon-yaratganlariga cheksiz shafqat va marhamat ila muomala qilgan Allohning rahmati

Sozlar
rahmati Rahmon jozibasi-hamma narsani rahmat va lutfi ila bir-biriga boglagan, tortgan Ilohiy qonun Rahmon-butun yaratilganlarga rizqlarini bergan, har on butun maxluqot haqida xayr va rahmat iroda etgan, butun maxluqotiga hisobsiz ne`matlar bergan; nizom va adolat sohibi Rahmon Rahmati-yaratilganlarga cheksiz shafqat va marhamat ila muomala etgan Allohning rahmati Rahmoni Zuljalol-cheksiz hashamat va buyuklik sohibi va har narsaga marhamat etib munosib rizqini bergan Alloh Rahmoni Zuljamol-cheksiz gozallik sohibi va hamma narsaga marhamat qilib munosib rizqini bergan Alloh Rahmoni Zulkamol-cheksiz kamol sohibi va hamma narsaga marhamat etib munosib rizqini bergan Alloh (J.J.) Rahmoni Rahiym-juda achinuvchi va shafqatli bolib son sanoqsiz ne`matlarning sohibi va beruvchisi bolgan Alloh (J.J.) Rahmoniy abadiy iltifotlar-cheksiz marhamat sohibi bolgan Allohning abadiy lutf, ehson va iltifotlari Rahmoniy shahar-butun borliqlarning ehtiyojlarining qondirilgan Janobi Haqqa oid shahar Rahmonirrahiym-cheksiz marhamat sohibi, har maxluqqa munosib rizq bergan va yaratganlariga qarshi juda shafqat etgan Alloh Rahmoniyat muhri-Allohning "juda marhamatli va hamma narsaning munosib rizqini berish" ma`nosidagi sifatini korsatgan muhr ra`no-yaxshi, chiroyli, latif reshha-qatra, namlik, ter ribo-sudxorlik ribhi tijorat-tijorat foydasi riyozat-nafsni sindirmoq, foniy narsalardan nafsini tortib qanoat ichida yashamoq; bir xastalik yoki nafsini tarbiya maqsadi ila kop ovqatlanish va ichishni tark etib foydali fikrlar ila, ibodat va ilm ila mashgul bolmoq, kam ozuqlanib yashamoq rizo-mamnunlik, xushlik, rozi bolmoq; istak, orzu, oz istagi rizo-i Ilohiy-Allohning roziligi riqqat-achinmoq, yumshoqlik risola-maktub; bir ilmga doir yozilgan kichik kitob; xabar yubormoq; elchining etgan maktubi,

47
noma; *(fiqh) bir kishining sozini yoki amrini boshqa birisiga risolat-birisini bir vazifa ila bir yerga yubormoq; Paygambarlik, buyuk kitob ila kelgan paygambarlik; elchilik Risolat va Tanzil Bobi-kitob tushirish va paygambarlik eshigi Risolati Ahmadiya-Hz.Muhammadning (S.A.V.) paygambarliklari risolati Muhammadiya-Hz.Muhammadning (S.A.V.) paygambarligi, unga Ilohiy kitobning yuborilishi rihlat-otmoq, kochmoq, olmoq robia-soatdagi solisaning oltmishdan biri Robian-tortinchi bolib robita-boglagan, birlashtirgan; munosabat, aloqa, bogliqlik, yaqinlik, ikki narsani bir-biriga boglagan tartib; nafsini dunyodan man etib oxiratga, Allohga (J.J.) boglanmoq; tartib, usul robita-i asos-birlashtirgan asoslar, birlashtiruvchi asoslar robita-i diniy-din bogi roz-yashirin sir romanvoriy-roman kabi xayoliy bola olgan, haqiqat ila aloqasi bolmagan yoki oz bolgan Rofiziy-tashlagan, qurollardan va nizomlardan ayrilgan. Shia guruhlaridan bolib Hz.Abu Bakr va Hz. Umarni qabul etmagan, haq mazhabdan ayrilgan, namozsiz, e`tiqodi buzuq kimsa Roqiyb-doimo korib boshqargan Alloh (J.J.) rububiyat-Allohning (J.J.) tarbiyachilik sifati, Allohning(J.J.) hamma narsaning sohibi, ehtiyojlarini qondiradigan va tarbiyakunandasi bolgani rububiyat arshi-Allohning (J.J.) hamma narsaning tarbiyachisi va sohibi bolganini korsatgan eng yuksak maqom; tarbiya etuvchilikning yuksak maqomi, rububiyat saltanatining tasarrufida bolgan muxtalif doiralardagi xususiy va yuksak maqom Rububiyat va Saltanat Bobi-tarbiya etuvchilik va sultonlik eshigi Rububiyat Jamoli-Allohning butun maxluqotni idora, tadbir va tarbiya etuvchiligining gozalligi rububiyat saltanati-Allohning koinotni tarbiya va idora etgan saltanati, hokimiyati rububiyat sha`ni-Allohning (J.J.) hamma narsaning sohib va tarbiyachisi bolishining ishi

Sozlar
Rububiyati Iloh-Allohning tarbiya etuvchiligi, tarbiya va tasarrufi Ilohiy rububiyati omma-hamma narsani tarbiya etuvchilik, butun borliqlarni ichiga olgan tarbiya etuvchilik rukn-asos; quvvat; bir narsaning eng kop soglom bolgan tarafi yoki burchagi yoki asosi; bir jamoatning peshqadami; obroyli, quvvatli va ahamiyatli kishi rukni Islom-Islomning bir asosi rukni metin-metin rukn rumuz-ishoralar, ramzlar, nozik nuktalar, ma`nosi yashirin bolgan ishoralar Rustami Sistoniy-Sharq adabiyotida quvvat va jasorat timsoli bolib bilingan Eronli bir qahramon rutba-martaba, maqom rutba-i qobiliyat-qobiliyatning darajasi ru`yat-kormoq, idora etmoq, koz ila yoki qalb kozi ila kormoq; aql ila mushohada darajasida bilmoq, idrok etmoq, tafakkur etmoq, oylamoq; qidirmoq ru`yati jamoli Ilohiy-Alloh gozalligining korinishi ru`yati jamolulloh-Allohning jamolini kormoq ru`yati Ilohiya-Allohning jamolini kormoq ruhi iymon-iymon ruhi ruhi Islom-Islomning ruhi Ruhi Muhammadiya-valiylar qalblaridan yanada latif, maloika jismlaridan yanada hafif va porlagan yulduzlardan yanada zarif Me`roj sohibi bolgan Hz.Muhammadning (S.A.V.) ruhi yoki ruhoniyati ruhi nuroniy-nuroniy va oydinlatilgan bir ruh ruhi ruh-ruhning ruhi, hayoti ruhi fitriy-yaratilishga uygun ruh ruhoniy-jism bolmasdan koz ila korilmagan jin va maloika kabi bir maxluq, ruhga oid, ruhdan maydonga kelgan, malak; modda ila aloqador bolmagan, ma`naviy, ruh olamiga mansub bolgan ruhoniyat-yolgiz ruhdan iborat bolgan narsaning holi, olgan bir kishining davom etayotgan ruhiy quvvati, ruhoniylik sababi vohid-yagona sabab sababi zuhuri iqtidor musbat-musbat bolgan ish va ijrootni maydonga chiqargan sabablar sababi istimrori zamon-zamon charxining turmasdan aylanish sababi sabia-soatdagi sodisaning oltmishdan biri

48
sabot-davom etmoq, qarorli bolmoq sabru taqsim-mantiqda bir isbot metodi, bir mavzuda korsatilgan har xil sabablarni bir-bir tadqiq qilib olib tashlash ila haqiqiy sababni topish yoli savad-qoracha, uzoqdan qoracha shaklida koringan gavjumlik; aksar insonlar; shahar, qishloq savoli vohid-yagona savol savti vujud-vujud, borliq ovozi Sadaqta-"togri aytding, sodiqsan" ma`nosida qarshisidagiga aytiladigan soz Sadaqta va bil haqqi nataqta-"togri aytding va haqni gapirding" ma`nosida aytilar sadaf-chiganoq Sadd-togon sajda-i hayrat-hayrat sajdasi, yaratilganlardagi garoyiblarni korib hayratga tushib Allohga qilingan sajda sajiya-xarakter, axloq holati sail-sorovchi; tilanchi; faqir; istagan; oqqan saili misoliy-xayol doirasida va misoliy soragan saiqa-chaqmoq, olim; samodan kelgan shiddatli ovoz; chorlab eltuvchi oltinchi his Saiqi Hakiym-har narsani bir hikmat ila chorlagan Alloh sayyol-oquvchi narsa, suv kabi suyuq bolib oqqan, yer almashtirgan har narsa sayyola-oquvchi narsa, kop oqqan suv; yer almashtirgan har narsa sayyor-bir yerda turmasdan yer almashtirgan, sobit va davomli bolmagan sayyora-bir yerda turmasdan yer almashtirgan; planeta; karvon; avtomobil sayyid-xojayin; Hz.Muhammadning (S.A.V.) naslidan bolgan, uning izidan ketgan; toza va fazilat sohibi Musulmon zot; Rasuli Akram (S.A.V.) harkasning imomi, buyugi, peshqadami bolganidan oziga ham shu Sayyidi Kariym-ikrom va ehson sohibi va hamma narsaning xojayini bolgan Alloh Sayyid-ul Mursalin-yuborilgan Paygambarlarning Afandisi bolgan Hz.Muhammad (S.A.V.) sayli koinot-koinotning doimiy bolib almashinish, kengayish va ozgarish, bir hadaf va maqsadga togri chorlanish holi

Sozlar
sayri suluk-(tasavvufiy ma`no) ta`qib etiladigan usul, bir tarbiya yoliga kirib davom etmoq, tariqatda davom etmoq sayron-kezmoq sayru tanazzuh-rohatlanish va xursandchilik uchun kezmoq va sayr etmoq sakam-xastalik, buzuqlik sakarot-ozidan ketmoq, jon berar holat Sakkokiy-adabiyotda juda buyuk bir Islom olimi (Hijriy: 555-626). salaf-eskidan bolgan; orniga otilgan; oldinda bolmoq; eski odam Salafi Solihiyn-otmishdagi solih muslmonlar, Islomning ilk davrlaridagi tanlangan muslmonlar; ilk davrdagi uch toifaga berilgan ismdir, bular Sahobalar, tobe`inlar (sahobalarning yolidan borganlar) va taba-i tobe`inlar (tobe`inlarning orqasidan borganlar) salim-soglom, nuqsonsiz Salobat-matonat; soglomlik; muqaddas narsalarni himoya qilish xususida jasorat, matonat va sabot kabi sifatlar ila vasflanmoq salosat-anglatishdagi osonlik va rohatlik; ochiq, oquvchi, oson va uygun anglatish salosati lison-tilning oquvchiligi salotu salom-Paygambar afandimiz uchun qilingan rahmat va salomat duosi saloh-bir narsaning eng yaxshi holi; rohatlik, sulh, yaxshilashmoq, tuzalmoq, yaxshilik; dinga bolgan bogliqlik; har xayrni jamlagan fazilatlarning toplanishidan hosil bolgan yuksak bir sifat salsabil-Jannatdagi bir buloq yoki daryoning ismi; *(majoziy ma`no) shirin, latif, laziz suv Saltanati zotiya-zotning lozimi bolgan va hech ayrilmagan saltanat saltanati omma-i Subhoniya-har turli nuqsonliklardan uzoq va kamchiliksiz bolgan Allohning (J.J.) har narsasini qamragan chegarasiz hokimiyat va idora kuchi Saltanati Rububiyat-Allohning koinotni tarbiya va idora etgan saltanati, hokimiyati saltanati uzmo-juda buyuk saltanat, eng buyuk idora va hokimiyat kuchi Samad-hamma narsa oziga muhtoj bolgani holda Ozi hech bir narsaga muhtoj bolmagan Alloh

49
Samadiyat-ozining hech bir narsaga muhtoj bolmasdan, hamma narsaning doimo unga muhtoj bolishi samadiyat imzosi-Allohning "hamma narsa Oziga muhtoj bolib Ozi hech narsaga muhtoj bolmaslik" ma`nosidagi sifatining imzosi Samadiyat muhri-Janobi Haqning hech bir narsaga muhtoj bolmasdan, har narsaning oziga muhtoj bolishining muhri Samadiyat oynasi-hech bir narsaga muhtoj bolmagan Allohga har narsaning muhtoj bolish oynasi Samadoniy-Samad bolgan Allohga oid, Ozining hech bir narsaga muhtoj bolmasdan hamma narsaning davomli muhtoj bolgan Allohga (J.J.) oid Samadoniy kitob-Ozi hech narsaga muhtoj bolmagani holda hamma narsaning Oziga muhtoj bolgan Allohning yaratgan va bir kitob kabi ma`nolar ifoda etgan dunyo, koinot Samadoniy maktublar-hamma narsa oziga muhtoj bolgani holda Ozi hech bir narsaga muhtoj bolmagan Allohga oid va har biri bittadan maktub kabi ma`nolar ifoda etgan yaratilganlar Samadoniy qudrat-hamma narsa Oziga muhtoj bolgani holda Ozi hech bir narsaga muhtoj bolmagan Allohning qudrati Samadoniy hikmat kitobi-Ozi hech narsaga muhtoj bolmagani holda hamma narsa Oziga muhtoj bolgan Allohning yaratgan va hikmatli bir kitob kabi ma`nolar ifoda etgan koinot samadoniyat-hamma narsa oziga muhtoj bolgani holda Allohning hech narsaga muhtoj bolmasligi samara-meva, natija Samara-i sa`y-ishlashning mevasi samarot-mevalar, foydalar, manfaatlar samina-soatdagi sabianing oltmishdan biri Sami`-eshitguvchi; (fiqh)Allohning (J.J.) insonlar kabi zamonga, asbobga muhtoj bolmasdan hamma narsani eshitishi va sezishi (Uning eshitib sezmaydigan hech narsa yoqdir) sami`i basir-eshitgan va korgan Alloh Sami`-i Mutlaq-hamma narsani eshitgan Alloh sami`ona-eshitib samoviy-kok ila aloqali, samoga doir; inson asari bolmagan, vahiy ila kelgan bolgan

Sozlar
samoviy vahiy-basharning oylab qilishga imkon bolmagan, Alloh (J.J.) tarafidan malak vositasi ila Paygambarga yuborilgan vahiy samovot-osmonlar samo-i Qur`on-Qur`on samosi sam`-eshitmoq, quloq ila tinglamoq Sana-yil sanaviy-yillik sanad-quvvatli bola oladigan soz; tayana olinadigan narsa; shartnoma, vasiqa sanokorona-sanokorlik ila, maqtab, madh etganga yarashadigan shaklda san`ati Ilohiy-Ilohiy san`atlar, Janobi Haqning yaratganlaridagi san`at San`ati Ilohiya-Ilohiy san`atlar, Janobi Haqning san`at asarlari san`ati lisoni-gapirish san`ati, til san`ati Saodat Asri-Hz.Paygambarimizning (S.A.V.) paygambar bolib dunyoda bolgan davr saodati abadiy-buyuk va abadiy saodat, oxirat saodati saodati ajila-hamon korilgan saodat saodati darayn-ikki dunyo saodati saodati uzmo-eng buyuk saodat, eng buyuk xursandchilik Saodati hayot-hayotdagi xursandchilik sar zokir-boshda keladigan zikr etuvchi sarbasar-boshdan boshga sarbasti-erkinlik sarvar-rais, sayyid, bosh sarvat-mol, mulk, boylik Sarvati insoniya-insonlarning sarvati sarihan-ochiqchasiga sarihiy-ochiq sarkash-osiy, isyon etgan sarmad-doimiy, abadiy, davomli; uzun kecha sarmadiy-doimiy, abadiy, davomli sarmadiyat-abadiylik, cheksizlik saroiri Ilohiy-Ilohiy sirlar sarosar-boshdan oxirigacha, butun, hammasini, kulliyan sarohat-ochiqlik, zohir sarrof-javharchi sarsam-yengiltak sarf ilmi-morfologiya sarfiyot-sarf etilgan, xarajat sarfiroz-boshi tik

50
sarxush-mast sas-ovoz satvat-ezuvchi quvvat sathiy-yuzaki safina-kema safina-i Rabboniya-Rabga oid kema, Allohning yaratganlarini toshigan kema, Yer kurrasi uchun qollanilgan bir ifoda safih-safohatga tushgan, molini oylamasdan xarajat qilgan safih madaniyat-zavq va oyin kulgiga chorlovchi madaniyat, yolgiz nafsi va havasi uchun keraksiz yerga pul sarflashga sabab bolgan madaniyat safihona-Islom diniga zid zavq va kayf-safo hayotiga tushkun shaklda safo-kongil rohatligi safolat-faqirlik, yoqchillik safohat-gunoh bolgan kayf va safoga tushkunlik, dinning man qilgan zavq va lazzatlar ila hayot otqazmoq safohat ahli-haq yolidan oggan sahofatchilar safohatkorona-keraksiz joyga sarf etadigan safsata-yolgon, uydirma; zohiran togri, haqiqatda xato va yolgon bolgan qiyos Sa`di Taftazoniy-Sadaddin-i Taftazoniy (Hijriy:722-792, Milodiy:1322-1389) Xuroson taraflarida Taftazonda tugilgan, qiymatli asarlari ila Islom diniga xizmat etgan juda buyuk bir Islom olimi sa`y-gayrat, ishlamoq, harakat qilmoq; jur`at qilmoq Sa`yi halol-halol ishlar, halol daromad sa`yu amal-ishlab gayrat etmoq sayaron-aylanish, harakat etish, kezish saqar-jahannamning bir ismi saqim-xasta, soglom bolmagan; xato saqf-tom, tovon, osmon, kok yuzi sahargoh-sahar vaqti, sahar vaqtiga oid sahif-oylamasdan harajat qilgan, safohatga tushgan Sahifa-i samo-kok sahifasi Sahoba-i Guzin-mumtoz va mashhur sahoba sahoba-i kirom-saxiy va sharaf sohibi bolgan Sahobalar sahro-i hail-qorqinch chol, qorquv va dahshat bergan yer sahf-xato sehrboz-sehr qilgan; juda aldatuvchi

Sozlar
sibga-i Rahmoniy-Rahmoniy boyoqlar ila qilingan ilohiy naqshlar siddiqiyn-dinga togrilik ustida samimiy bogliq bolganlar, siddiq bolganlar, Hz.Abu Bakr (R.A.) kabi bolganlar va uning izini ta`qib etganlar, Alloh yolining sadoqatda eng oldin bolganlari siddiqiyat-togrilik sidq-togrilik sidqi jononiy-qalblarning sodiq bolishi, sadoqatli qalblar Sidra-daraxtga tashbeh ila oxshatilgan, yettinchi qavat osmondagi bir maqom ismi Sidrat-ul Muntaho-yaratganlarining ilmining va amalining ozida nihoyat topib, ichida bolganimiz modda olami bolgan kavn olamini chegaralagan bir ishora; yettinchi qavat osmonda bolgani rivoyat etilgan va Paygambarimizning (S.A.V.) yetishgan eng songgi maqom siyoq-soz kelishi, ifoda tarzi; uslub, tarz; ruhning chiqishi Siyosati madaniy-madaniy siyosat siyosati hozira-hozirgi dunyoviy siyosat sijoat-qushlarning chugurlashlari siyla-i rahm-xesh-aqrabolarni ziyorat etmoq, ular bilan bordi-keldi qilmoq siyrat-axloq, insonning ma`naviy holati sikka-i i`joz-mo`jizalik muhri sikka-i shar`iy-shariatning muhri, tamgasi silla-ta`zir, shapaloq silsila-bir-biriga boglangan, zanjir, zanjir kabi birbiriga birlashgan bolgan; avlod; ketma ket kelgan narsalarning hosil bolgan qatori siri azim-buyuk sir, koinotdagi Ilohiy nizomning siri Siri nizomi olam-olam nizomining siri siri tavhid-Alloh birligining siri siri tanosulot-kopaymoq siri Siri taovun-yordamlashmoq siri siri tasonud-tayanish siri siri tashri`y-shar`iy qonunlarning siri siri xilqat-yaratilish siri siri hasan-gozallikning siri siri hikmat-foyda va goyaning siri sirkat-ogrilik siroj-Quyosh, qandil Siroji Haqiqat-haqiqat oydinligi

51
Sirot Koprigi-Jannatga keta olish uchun harkasning ustidan otishga majbur bolgan va Jahannam ustida qurilgan koprik Siroti mustaqim-eng togri yol, Islomiyat yoli, Haq yoli, Alloh rozi boladigan eng togri yol; Paygambarlarning, avliyo va solihlarning, siddiqiynlarning ketgan yollari Sirran tanavvarot-yashirin va sir pardasi ostida porlamoq, oydinlatmoq Sifati iroda-Janobi Haqning amr va irodasini bildirgan, korsatgan hol va kayfiyat Sifati kalom-gapirish sifati sifati muqaddasa-muqaddas sifatlar Sifati Qudsiya-Allohning muqaddas, toza va yuksak sifatlari; ojizlik, kamchilik va nuqsonliklardan uzoq, yaratilganlarning vasflaridan uzoq va ularga oxshamagan muqaddas sifat siyar-Paygambarimizning (S.A.V.) hayoti, axloqi va yashash tarzi bolgan, uning goyasi va insoniyatni irshod etgan maslagidan bahs etgan kitob siga-fe`lning chekimidan kelgan shakllardan har biri sigari sahifa-sahifaning kichikligi Sigori nafs-nafsning kichikligi, kishining kichikligi va qiymatsizligi, axloq buzuqligi soati tariq-misol-tariq tuxumi kabi bir soat Sobiiyun-yulduzlarga siginganlar sobiqa-i haq-haqiqatning ustun qiymati sobiqan-bundan oldin, avval sobit-turgan, ornida turib harakat qilmagan sodiq-togri, haqiqatli, sadoqatli sodiq muxbir-Paygambarimiz Hz.Muhammadning (S.A.V.) bir ismi, boshqa paygambarlarga ham aytilar. Chunki hammalari sodiq, soglom, togri xabarlarni insonlarga yetkazganlar, ozlariga bildirilganlarni aynan bildirganlar, insonlarni togrilikka, haqqa, haqiqatga, iymonga da`vat etgandirlar sodiq shohid-togri sozli shohid Sodiq-ul Va`d-il Kariym-va`dasida sodiq bolgan Karim, bergan sozini bajargan cheksiz ikrom va lutf, saxiylik va ehson sohibi Alloh (J.J.) sodisa-soatdagi hamisaning oltmishdan biri sokin-harakatsiz, oz holida, bir yerda otirgan, qarorli solik-din yolida ketganlar

Sozlar
solis-salosatli, fasih (ochiq va gozal sozlagan) va balig bolgan solisa-soniyaning oltmishdan biri Solisan-uchinchidan solihat-dinga uygun yaxshi ishlar Sone`-san`atkor yaratuvchi, san`atli shaklda yaratgan Sone`i Aliym-hamma narsani bilgan va hamma narsani san`at ila yaratgan Alloh Sone`i Basir-hamma narsani haqqi ila korgan va hamma narsani san`at ila yaratgan Alloh Sone`i Vohid-bir bolgan va hamma narsani san`at ila yaratgan Alloh (J.J.) Sone`i Ziyshon-shon sohibi va hamma narsani san`at ila yaratgan Alloh (J.J.) Sone`i Zuljalol-songsiz buyuklik va yuksaklik sohibi san`atkor yaratuvchi Sone`i Zuljaloli Val Ikrom-cheksiz buyuklik va ikrom sohibi, hamma narsani san`at ila yaratgan Alloh Sone`i Zuljamol-cheksiz gozallik sohibi va hamma narsani san`at ila qilgan Alloh Sone`i Zulkamol-cheksiz kamol sohibi va hamma narsani san`at ila yaratgan Alloh Sone`i Kariym-cheksiz ikrom va ehson sohibi, hamma narsani san`atli yaratgan Alloh Sone`i Koinot-koinotni mukammal bir san`at ila yaratgan Alloh Sone`i Kulli Shay-hamma narsani san`atli qilgan Alloh Sone`i mavjudot-butun mavjudotni san`at ila yaratgan Alloh Sone`i Muqaddas-har turli kamchilik va nuqsondan munazzah bolgan Yaratuvchi Sone`i Muhtasham-har narsani muhtasham bir san`at ila yaratgan Alloh Sone`i Mo`jiznamo-mo`jiza korsatib san`atli yaratgan Janobi Haq Sone`i Olam-olamni san`at ila yaratgan Alloh Sone`i Rahiym-cheksiz marhamat sohibi va har narsani san`at ila yaratgan Alloh Sone`i Qodiyr-hamma narsaga kuchi yetgan cheksiz kuch sohibi san`atkor yaratuvchi Sone`i Qodiyri Zuljalol-buyuklik va cheksiz qudrat sohibi, hamma narsani san`atli yaratgan Alloh Sone`i Hakiym-hikmat sohibi bolgan Yaratuvchi; Alloh (J.J.)

52
Sone`i Hakiymi Zuljalol-har narsani bir izzat, haybat va hikmat ila yaratib, san`at ila bezatgan Alloh Soniyan-ikkinchidan, ikkinchi darajada sopqon toshi-uchiga tosh oralgan arqon yoki tasma (aylantirib uloqtirib tashlanadigan narsa) Sofist-borliqni inkor etgan falsafachi, har narsani va ozlarini inkor etib hech bir narsa yoqdir deganlar Sofiya-toza, bezalgan va toza; buzuq bolmagan soha-i uqbo-i fardom-ertaning, oqibatning maydoni, mavqei Sohibi Jalol va Jamol-jalol va jamol sifatlarining sohibi bolgan Alloh Sohibi Zuljalol-cheksiz hashamat va buyuklik sohibi bolgan Alloh (J.J.) sohibi kalom-soz sohibi Sohibi Koinot-koinotning sohibi bolgan Alloh sohibi martaba-i xalifa-i arziya-yer yuzida xalifalik martabasiga sohib, inson ogli Sohibi Me`roj-Me`rojga chiqishga noil bolgan Paygambarimiz (S.A.V.) Sohibi Olam-butun koinotning sohibi bolgan Alloh spiritizm-Islom dinining asoslaridan tashqarida oliklar bilan xabarlashishining bola olishini oldga surgan xato e`tiqod subut-sobitlik Subhanalloh-Janobi Haqning maxluqoti va asarlari qarshisida sezilgan hayrat va taajjubni ifoda etmoq uchun aytilar, Janobi Haqning zotida, sifatida va ishlarida butun kamchiliklardan munazzahiyatini ifoda etar subhi qiyomat-qiyomatdan keyingi tong Subhonalloh-Alloh har turli kamchilik va nuqsonlardan uzoqdir Subhoniy azaliy xitob-kamchilik va ojizlikdan pok bolgan Allohning jin va insga bir xitobi bolgan Qur`on Subhoniy rububiyat-nuqson va kamchilikdan munazzah bolgan Allohning (J.J.) rububiyati Subhoniy tanbeh-nuqson va kamchilikdan uzoq bolgan Allohning tanbehlari Subhoniy umumiy saltanat-har turli kamchilik va nuqsondan uzoq bolgan Allohning har narsada hukm etgan sultonligi Subhoniy xitoblar-kamchilik va ojizlikdan pok bolgan Allohning xitoblari

Sozlar
suvaydo-i qalb-qalbning ortasida bor bolgani qabul etilgan qora nuqta sudur-chiqmoq, maydonga kelmoq suzgich-filtr Sui zon-yomon oylovga sohib bolmoq, boshqasining harakatini yomon deb oylamoq sui ixtiyor-irodani yomonlikda ishlatmoq sui mizoj-tabiat, axloq yomonligi sukut-gapirmaslik, jim otirish; tushmoq, yuqoridan pastga qarab tushmoq; qiymatini yoqotmoq, buzilmoq; mavh bolmoq; axloq jihatidan tushmoq; katta bir vazifadan ayrilmoq; bolaning nuqsonli yoki olik bolib tugilishi Sultoni Azal-avvali va oxiri bolmagan va hukm etgan Alloh Sultoni Azal va Abad-borligining boshlanishi va oxiri bolmagan qudrat va hokimiyat sohibi bolgan Alloh (J.J.) Sultoni Azaliy-borligining boshlangichi bolmagan va hamma narsani idora etgan Alloh (J.J.) Sultoni Ziyshon-shonli podshoh Alloh (J.J.) sultoni zifunun-fanlarni bilgan, ilm va fan sohibi Sultoni Zuljalol-cheksiz buyuklik sohibi Alloh (J.J.) Sultoni Sarmadiy-cheksiz hayot sohibi va hamma narsani idora etgan Alloh Sulton-ul Avliyo-butun valiylarning raisi va sultoni bolgan Hz.Muhammad (S.A.V.) suluk-kirib tomosha qilmoq; *ma`naviy taraqqiy etib yuksalmoq sundus-ipakdan toqilgan gazlama turi sunnat-qonun, yol, odat; gozal va yaxshi odat; Paygambar Alayhissalotu Vassalamning sozi, amri, holi. Musulmonlarning ergashishida va quloq solishida moddiy va ma`naviy juda kop fazilat bolgan, tatbiqida muhim savoblar, tarkida muhim zararlar bolgan Islomiy amrlar. Sunnatga Farzi Nabaviy ham aytilar sunnati doimiy-tugamagan, davomli va togri ishlagan qonun sunuhoti qalbiya-qalbda tugilgan ma`nolar sun`-qilmoq; asar, qilingan ish; ta`sir; chiroyli ish qilmoq sun`iy horiqolar-insonlar qilgan garoyib asbob va jihozlar Sura-i Ixlos-Ixlos surasi

53
surati Dihya-ichi kabi tashqi korinishi ila ham anchagina chiroyli bolgan bir sahobaning surati Surati xizmat-xizmat shakli, tarzi suriy-suratga oid, korinishla aloqador, haqiqiy bolmagan, jiddiy va samimiy bolmagan surur-sevinch sur`at-tezlik Sur`ati harakat-tez aylanish, tez harakat Sufyon-musulmonlarni aldatib dindan uzoqlashtirishga va Islom dinini buzishga uringan va aldatmoq ila ish qilgan dinsiz va munofiq bir hukmdor Sufyon Ibn Uyayna-hijriy 107-198, milodiy 726814 yillar orasida yashagan. Ikkinchi darajadan tobe`indir, aslida Kufali bolgani holda Makka-i Mukarramada qolgan. Hadisda, tafsirda va xususan hadisi shariflarni tafsir etishda chuqur bir ilmi bordir. Yetti mingga yaqin hadis rivoyat etgandir sufliy-past, oddiy sufliy olam-dunyo olami, shahodat olami, insonlar olami sufliyat-pastlik, oddiylik Suhufi Ibrohim-Ibrohim (A.S.) paygambarga Alloh (J.J.) yuborgan 20 sahifalik kichik kitobcha sol-chap tomon soniq-xira taaddud-kopaymoq, birdan ortiq bolmoq taaddudi anbiyo-paygambarlarning kopayishi taayyun-maydonga chiqmoq, ma`lum bolmoq, ortaga chiqmoq Taayyunoti e`tiboriya-Alloh nazdida va ilmi doirasida bir narsaning bor bolib hanuz shaklan ortaga chiqmagan bolishi taaqqul-xotirlamoq taalluq-bogliqlik, munosabat, aloqali bolish, oid bolish; dunyo aloqasi; sevmoq taammul-chuqur fikrlamoq taarruz-zidlik, mujodala, dushmanga hujum etmoq taarruf-qarshilikli tushunish, tanishish; bir narsani harkasning bilishi; ozini hunarlari ila tanittirmoq Taassub-bir narsaga yoki bir kishiga tarafdor bolmoq; din jihatidan ortiq salobatli bolmoq; oz dinini juda ustun kormoq; bir tushuncha, bir ishonchga kor korona boglanib undan boshqasini oylamaslik holi taassubi mazhab-mazhab yoki guruh taassubi

Sozlar
taassurot-qaygular, gamlar taassuf-afsuslanmoq, nadomat qilmoq tabaddul-ozgarmoq, boshqalashmoq, birbirining orniga otmoq tabaqa-i avom-xalqdan ilmu irfoni kam bolganlarning tabaqasi Tabaqa-i havas-yashash jihatidan boy yoki ilm jihatidan ustun bolgan ijtimoiy sinf tabaqot-tabaqalar, qavatlar, guruhlar, darajalar tabaqoti bashar-bashar tabaqalari tabarri-aloqasiz bolmoq, yuz ogirmoq, uzoq turmoq; toza bolmoq tabdil-ozgartirmoq Tabiat Ilmlari-fizika, ximiya, botanika fanlari kabi Tabiati arz-yerning yaratilishi Tabiati insoniy-insonning fitrati, tabiati tabiiyun-tabiatchilar, naturalistlar, "hamma narsani tabiat qiladi" deb, Allohdan ma`nan uzoqlashganlar tablig-bildirmoq, yetkazmoq taboudi ajib-ajib bir uzoqlashmoq, garib bir zidlashmoq tavaddud-asta-asta ozini sevdirmoq, dostlik etmoq; Janobi Haqning turli va lazzatli ne`matlar berib insonlarga ozini sevdirishi tavajjuh-yuzlanmoq, qaytmoq, yonalish;* aloqa korsatmoq; sevgi, aloqa tavajjuhi Ilohiy-Allohning sevgisi va aloqasi tavakkuli shar`iy-shariatning hukmlariga taslim bolmoq tavassu`-kengayish, yoyilish tavahhum-vahimaga tushmoq, yoq bolgan narsani bor deb oylab umidsizlikka va qorquvga tushmoq tavahhush-qorqmoq, qochmoq; xoli, tanho va ishsiz bolmoq tavbih-yomonlamoq, yuziga qarshi yomon soz aytmoq tavjih-qaytarmoq, yonaltirmoq; tafsir etmoq; birisini bir tarafga yubormoq; rutba bermoq tavzi`-har kasga taqsim etib tarqatmoq, tarqatmoq tavlid-bolani tugar ekan olmoq; *(majoziy ma`no) sabab bolmoq, vujudga keltirmoq; tarbiyalamoq tavozu`-kamtarlik tavotur-quvvatli xabar, yolgon ehtimoli bolmagan quvvatli xabar, togri sozli bir

54
jamoatga tayangan va yolgon bolishi imkonsiz bolgan soglom xabar tavsif-vasflantirmoq tavfiq-Janobi Haqning quliga yordam etishi, muvofiq qilmoq tavfiqi Ilohiy-Janobi Haqning insonni togri yolga lutfi ila chorlashi tavhid-birlik, birgina Allohdan (J.J.) boshqa iloh bolmasligiga ishonmoq tavhid ahli-Janobi Haqning birligini bilib ishongan va faqat bir Allohga boglanib ibodat etgan kishi tavhid burhoni-Allohning (J.J.) birligini korsatgan dalil tavhidi jaloliy-jalol ismiga doir tavhid tavhidi jome`-tavhidni jam etuvchi tavhidi ilohiy-Allohning birligiga iymon va undan boshqa iloh bolmaganini tasdiq etmoq Tavhidi Rububiyat-Janobi Haqning koinotning tarbiya, tadbir va idorasida bir bolganini, yordamchi va sherigining bolmaganini qabul etmoq Tavhidi Qayyumiyat-butun ashyo va koinotni oyoqda tutgan va idora etgan Ilohiy qudratning bir bolishi tavhidi sarmadiy-sarmadiyatga oid tavhid tavhidi uluhiyat-Allohning birligini korsatgan dalillar tavhidi shuhud-koringan har narsadan Allohning (J.J.) birligini va sherigi bolmaganini kormoq tagayyur-ozgarish, almashinish tagyir-almashtirmoq, buzmoq tagoful-qasdan ozini gofil korsatmoq Tadalli-tavozu` korsatmoq, nozlanmoq, pastga tushmoq, egilmoq tadanniyot-pastga tushish tadanniy-past tushmoq, yanada yomon darajaga tushmoq tadorik-qolga kiritmoq, hozirlamoq tadofu`-bir-birini daf etmoq, mudofaa etmoq tadoxul-ichma-ich bolmoq, bir-biri ichiga kirmoq, yigilib qolmoq, qorishmoq tado`iy-bir narsani xotirga keltirmoq, bir narsaning boshqa narsani xotiraga keltirishi, yiqilib xarob bolmoq, bir-birini bir ish uchun da`vat etmoq

Sozlar
tado`iyi afkor-bir firkning (tushunchaning) boshqa fikrni (tushunchani) xotirga keltirishi tadrijan-oz-ozdan, kam-kam tadrijiy-asta-asta oldinga borish ila aloqali, daraja-daraja oldinga ketish ila aloqali tajazzi-parchalarga ayrilmoq va bolinmoq tajalliyoti jaloliya-i Subhoniya-nuqson va kamchilikdan pok bolgan Allohning jalol va buyukligining korinishlari Tajalli-i jalol-Allohning Jalol ismining tajalliysi Tajalli-i jamoliya-Janobi Haqning gozalligigiga oid ism va sifatlarining tajalliysi tajalli-i kubro-i adl-u hikmat-Ilohiy adolat va Ilohiy hikmatning har jihat ila tajalliy etishi tajalliy-korinmoq, bilinmoq; *ilohiy qudratning maydonga chiqishi, korinishi; Haq nurining ta`siri ila qulning qalbida haqiqatning bilinishi Tajalliyi vase`-keng ma`nodagi tajalliy, korinish Tajalliyi Vahdat-birlik tajalliylari, tavhid muhrlari tajalliyi iqtidor-kuch, quvvat tajalliysi tajalliyi qudrat-Janobi Haqning qudratining tajalliysi tajarrud-yechilmoq, yalangoch bolmoq; oilali bolmaslik; *(tasavvufiy ma`no) masivodan aloqasini kesib, Allohga yuzlanib, ibodat va toat ila mashgul bolmoq; iymon va Islomiyatga mujohidona va fidokorona bir tarzda xizmat ila mashgul bolmoq; har narsadan xoli bolmoq tajassum-jismlashmoq, korinadigan holga kelmoq tajassus-josuslik tajovub-ozaro hamkorlik, qarshilikli javob bermoq tajovuz-haddini oshmoq, soz yoki harakat ila oldin ketmoq; qarshi harakat qilmoq; hujum tajozub-bir-biriga qarshi sezilgan yaqinlik; tortmoq tajriba-i qat`iya-qat`iy tajriba tajriba-i kufron-takror ila qilingan nonkorliklar tajridi mutlaq-tom bir yolgizlik, hech kishi bilan korishmaslik; hujra hibsi, bir kishilik qamoq tazallul-xor bolmoq, zillat, nochorlik tazammum -ichiga olmoq Tazammun-ichiga olmoq; kafil bolmoq tazarru-oz nuqsonlarini bilib kibrdan voz kechib kamtarlik ila yolvormoq tazgoh-toqish uskunasi, dastgoh tazyin-bezamoq, ziynatlantirmoq

55
tazyinot-bezashlar, ziynatlashlar tazyif-pastga urmoq, haqorat, kamsitish Tazkir-eslatmoq, xotirlatmoq; vazifani yoki Janobi Haqning amrlarini xotirlatmoq Tazkiri Musallamot-haqiqat bolgan, oshkora bilingan narsalarni xotirlatmoq, takror etmoq tazohur-maydonga chiqmoq, bilinmoq, korinmoq, korinish; bir-birini muhofaza qilmoq; bir-biriga yordam bermoq tayyora-samalyot tayron-uchmoq takabbur-kibrlanmoq takallumi zotiy-oziga ozi rivojlangan takalluf-majburiy harakatlar, sun`iy harakatlar takammul-kamolga togri ketmoq, mukammallashmoq takbih-yomonlamoq, yoqtirmaslik, yomon bolganini bildiradigan soz aytmoq takvir-aylana qilish, orash; toplash, jam bolish; boshga salla orash takzib-yolgonlamoq taklif doirasi-vazifa doirasi, qullarning qilish ila vazifador bolgan amr va ta`qiqlar doirasi takomil-komillashmoq, yetishishmoq takfir-kofir demoq, kofir bolganini aytmoq, inkorchilik ila ayblamoq Talabi Ru`yat-korishni istamoq, Hz. Musoning (A.S.) Janobi Haqni kormoq istashi Talazzuz-zavqlanmoq talveh-tushuntirish, kinoyali aytish talziz-lazzatlantirmoq, lazzat bermoq talotum-urushmoq, toqnashmoq taltif-iltifot etmoq, bir yaxshilik qilib konglini kotarmoq, yumshatmoq talqini diniy-diniy dars va ogit bermoq talqih-qoshilish, changlanish tamakkun-makon olmoq, yerlashmoq tamalluk-oziga mol etmoq tamassul-aks etib korinadigan holatga kelmoq, aks etib korinmoq, aks etmoq tamayuli mizoj-tarafdorlik tuygusi, tarafgirlik tabiati tamim-umumiylashtirmoq Tamosul-bir-biriga qarshi bolmoq, ziddi ila bor bolmoq tamsil-bir narsaning aynisini yoki mislini qilmoq, oxshatmoq, ornak, namuna soz tamsiliy qiyos-tamsil tarzida qilingan qiyoslash

Sozlar
tanavvu-i munis-sevimli bolishning turliligigi tanavvu-i sherayi`-shariatlarning turli bolishi tanavvur-nurlanmoq, oydinlanmoq; bir narsa haqida ma`lumot sohibi bolmoq; munir va munavvar bolmoq, oydin bolmoq tanazzul-tushmoq, ozini tushurmoq tanazzuloti kalomiya-sozning muxotoblarning saviyalariga uygun bolib kelishi va chuqur haqiqatlarning tushunilishi oson-oson ifodalar ila ochiqlanishi tanazzuh-har turli nuqsonlardan uzoq bolmoq; uzoqlashmoq; kezmoq, sayr etmoq tanasuxvoriy-ruhning bir boshqa vujudga otgani e`tiqodi kabi (botil bir e`tiqod) tanvim-uxlatmoq, gipnozlamoq tanvin-kalimaning oxirini "an", "in", "un" deya oqimoq tanvini tankiriy-kalimaning noaniqligini korsatgan tanvin ishorati tanvir-nurlantirmoq, oydinlatmoq, ishiqlantirmoq Tanzil-bir narsaning bir miqdorini chiqarmoq; tushirmoq, tushirilmoq, tushirilgan, pastga tushmoq; Qur`oni Karimning vahiy vositasi ila Paygambarimizga (S.A.V.) tushirilishi, kam-kam tushirilishi (birdan tushirishga inzol, bolak-bolak tushirilishga ham tanzil aytilar) tanzim-tartiblamoq tanzir-oxshatmoq; bir yozuvning shakl va ma`no jihatidan oxshashini yozmoq tanzih-ayb va nuqsonlardan uzoq sanamoq, har turli kamchiliklardan va qusurlardan uzoq tutmoq tankir-bilinmaydigan holga keltirmoq Tanozu`-urushmoq, bir-biriga husumat etmoq, nizo etmoq tanosi-unutgan korinmoq, unutmoq, ozini unutgan kabi korsatmoq tanosil-kopaymoq, nasl yetishtirmoq tanosub-uygunlik, mutanosiblik, moslik tanosuh-olganlarning ruhlarining boshqa bir jasadda yangidan dunyoga kelishi va buning cheksizga qadar takrorlanishi shaklidagi aslsiz va uydirma bir e`tiqod, Eski Misrda mumyalangan jasadlarning boshqa bir ruh ila yangidan hayot boshlashi shaklidagi botil e`tiqod, Ruhlarning badan almashtirishi botil e`tiqodi taovun-yordamlashmoq, bir-biriga yordam bermoq taoruf-tanishmoq, bir-birini tanimoq

56
Tarajjuh-ustun bolmoq, bir tarafga mayl etmoq Tarajjuh bila murajjih-bir narsaning oz zotida boshqa narsaga qarshi bir ustunlik vasfi bolmagani holda hech sababsiz ustun bolishiki, bunday bir hol imkonsizdir, maholdir tarakkub-birlashmoq, qorishmoq, bir narsaning bir qancha parchalardan maydonga kelishi tarannum-gozal-gozal anglatmoq, musiqalashtirmoq Tarannumoti havo-havoning gozal va ohangli ovozlar chiqarishi tarassud-nazorat Tarattubi natija-natija bolib ortaga chiqmoq Taraffuh-tokinlik va rohatlik ichida yashamoq tarashshuh-sizmoq, oqmoq, sochilmoq Tarbiya-i vohida-bir tarbiya tard-quvmoq taryoq-hamon shifo beruvchi kuchli dori tarjih-ustun tutmoq, bir narsani ikkinchisidan afzal bilmoq va ustun tutmoq Tarjih bila murajjih-hech bir ustunlik sababi yoq ekan bir-biriga teng ikki narsadan birisini ikkinchisidan ustun tutmoq tarzi bayon-bayon tarzi Tarzi Nazar-qarash tarzi tarzi tazkiri-xotirlatmoq, tushuntirmoq tarzi tarzi hozir-hozirgi usul, hozirgi tarz, hozirgi shakl tariq-yol, tarz, usul; vosita, maslak; bir maqsadga noil bolmoq uchun ijrosi lozim bolgan xusus yoki bu xususlarning hay`ati majmuasi tariqat-yol, ma`naviy yol; usul, tarz tariqi zulmoniy-qorongulik yoli tariqi iymon-iymon yoli tarixcha-i hayot-biografiya, hayot tarixi, bir kishi yoki borliqning bor bolishidan olimiga qadar otqazgan hodisalar toplami tarki siloh-taslim bolmoq, qolidagi qurolni tashamoq Tartibi mabodi-bir ish uchun boshlangichda kerakli shartlarning orniga keltirilishi tartibi maxluqot-maxluqotning farqli qiymatlarda, faqat mukammal bir tartiblash ila yaratilishi targib-shavqlantirmoq, umidlantirmoq, ragbat berdirmoq, istaklantirmoq tarhib-qorqitish, kop qorqitish tasavvuri zavol-yoqligini tasavvur etmoq tasallub-qattiqlashmoq

Sozlar
tasalsul-zanjirlanish, bir-biriga bogliqlik, silsila paydo etmoq; ulashtirmoq tasannu`-sun`iylik tasarruf-idora ila qollamoq, sarf etmoq, idora etmoq, sohiblik, ishlatmoq haqqi tasarrufi azim-buyuk tasarruf, ijroot Tasarrufi Qudrat-Janobi Haqning har narsada Oz qudrati ila tasarruf etishi tasarrufi hikmat-hikmatning tasarrufi tasattur-avratlarni berkitish tasbehi rahmat-rahmat tasbehi tasbehot-Janobi Haqni (J.J.) sifatiga loyiq ifodalar ila yod etishlar tasbehoti jazba-ado-tortuvchi bolgan tasbehot tasbeh-fashon-juda kop tasbeh etgan tasbit-soglom bolib yerlashtirmoq, yaxshilab yerlashtirmoq; * bir narsaning aslini aniq qilib organmoq va topmoq tasviri haqiqat-haqiqatning tasviri, haqiqatning tarif etilishi, ifodasi, tushuntirilishi Tasdiqi hashr-olgandan song ikkinchi tirilishni qabul va tasdiq etmoq tasia-saminaning oltmishdan biri taslimiy qabul-togriligiga ishonib qabul etmoq tasodum-urushmoq, toqnashmoq tasonud-birdamlik, mustahkam birlik, jipslik, birbiriga tayanmoq tasonudi Islom-Islomiyatdan kelgan tayanish tasrih-aniqlamoq, ochiq-ochiq tushuntirmoq, zohir va ayon qilmoq tashil-hosil etmoq; ilm organmoq yoki orgatmoq uchun harakat qilmoq; oshkora qilmoq tashilot-osonlashtirmoq, qiyinchiliklarni ketkazmoq tashir-amr ostiga olmoq, itoat ettirmoq, tizginlamoq; *sehrlamoq tashiri Rabboniy-Allohning maxluqlarni insonga xizmat ettirishi tatavul-uzun bolmoq; zulm etmoq; bir-biriga muxoliflik, kibr qilmoq; uymaslik tafarruot-bir narsaning butun nozikliklari, tafsilotlari tafviz-birisiga qoldirmoq, ishini Allohga (J.J.) havola etmoq tafovut-farqlilik, farqli farqli bolmoq, ayriliq tafovutli-bir-biridan farqli tafrit-normal holdan past bolmoq; ifrotning aksi

57
tafsil-ochiqlamoq, sharh va bayon qilmoq, izoh etmoq tafsilan-batafsil tafsir ahli-mufassirlar, Qur`onni tafsir etganlar, Qur`onning kalima va jumlalarini, ma`no va haqiqatlarini izoh va isbot etganlar tafsiri sharif-yuksak va qiymatli tafsir tafsiri Qur`on-Qur`on tafsiri taftishchi-tadqiq va tahqiq ila kamchilik va yaxshi tomonlarni korib tushungan va kerakli joylarga bildirgan taxayyul- xayolga keltirmoq, xayolda jonlantirmoq, fikr qurmoq Taxdid-chegaralamoq taxrib-yiqitmoq, buzmoq Taxribi madaniyat-madaniyatning qilgan yiqitishi taxribot-yiqitishlar, buzishlar tashabbuhu bil-Vojib-"Janobi Haqqa oxshamoq" ma`nosidagi falsafiy ifoda tashakkuroti Rahmoniya-Rahmon bolgan Allohga tashakkurlar tashahhus-shaxslanish, aniqlanish, ta`rif etila olar holga kelmoq, anglata olar va aniqlata oladigan vaziyatga kelmoq tashahhusi vajhiy-yuzga oid shakllanish, siymoning shakllanishi tashahhusot-shaxslanishlar, anglata va ta`rif eta oladigan holga kelishlar tashahhusoti vajhiya-yuzning, siymoning aniqlanishi, yuzlarning kishilarga kora aniqlangan va bir-biridan farqlaydigan shakl olishi tashahhusoti muvaqqata-otkinchi bolgan korinish, shakl va yashash tashahhusoti e`tiboriya-e`tiboriy aniqlanishlar tashbeh-oxshatish Tashkili jumla-jumlaning tashkili tashri`-yolni ochiq va keng qilmoq; shariatga isnod va nisbat qilmoq; qonun va`z qilmoq; Paygambarimizning (S.A.V.) shariatga doir amr etishi; hovuzga suv keltirmoq Tashri`iy-shariat ila, qonun ila, qonun qilish ila aloqali, qonunga doir tashhir-koz ongiga qoymoq, korsatmoq ta`vil-bir sozdan goya etilmish bolishi mumkin bolgan ma`no, bundan qasd etilgan ma`no bu bola olar deb qilingan tushuntirish, bu ma`no

Sozlar
bundan qasd etilgan bolishi mumkindir va bolishi mumkin demak ta`dili arkon-namozni shartlariga va qoidalariga toliq amal qilib va haqqini berib qilmoq Ta`liqot-bir asarni izoh qilmoq uchun chetiga yozilgan yoki alohida asar bolib tayyorlangan ma`lumotlar; Badiuzzamon Hazratlarining Mantiq Ilmi haqida ta`lif etgan bir asarning ismi Ta`limi Nazariyot-nazariy bilimlarni organmoq ta`lif-asar yozmoq ta`lifot-yozilgan asarlar, kitoblar ta`mim-umumiylashtirish, hammaga yeshittirish Ta`nisi azhan-tushunishni osonlashtirmoq, zehnlarni orgatmoq, zehnlarni erkalamoq ta`rif-bir narsani aniq nuqtalar va ishoralar ila nozikdan nozik tushuntirib bildirmoq, tanitmoq; bir moddani butuni ila bir ibora holida tushuntirmoq ta`siroti xorijiy-xorijdan kelgan ta`sirlar ta`til-tanaffus; kesmoq; ziynatsiz qilmoq; Allohning sifatlarini inkor etgan falsafachilarning maslagi ta`hir-kechiktirmoq taqaddus-muqaddas bolmoq taqarrur-qarorlashmoq, yerlashmoq taqviniy-yaratishga, taqvinga oid, taqvin ila aloqali taqviniy amrlar-koinotdagi borliqlarning yaratilish va harakatlari ila bogliq amrlar (qonunlar) taqviniy oyatlar-Allohni (J.J.) tanitgan, borligiga va birligiga dalil bolgan yaratilgan asarlar Taqviniy Shariat-Janobi Haqning koinotda qoygan yaratilish qonunlari taqviya-quvvatlantirmoq taqvo-butun gunohlardan ozini saqlamoq, dinning man etganidan yoki harom bolganiga shubhasi bolgan narsalardan chekinmoq taqdis-Allohning (J.J.) har turli nuqsonlardan uzoq va kamchiliksiz bolganini bildirmoq, aytmoq taqyidot-qayd va shartga boglashlar taqobul-zidlik taqovus-qavslashmoq, bukilmoq, egilmoq; qavs shakliga kirmoq taqorub-bir-biriga yaqinlashmoq, bir-biriga yaqin kelmoq taqriban-taxminan taqrir-bildirmoq, anglatmoq, aytmoq, yaxshi ifoda etmoq; *qarorlashtirmoq, yerlashtirmoq

58
tahabbub-sevgi korsatmoq, bir kishini dost qabul qilmoq tahayyuz-yer tutmoq, yer olmoq tahaqquq-ortaga chiqmoq, togriligi maydonga chiqmoq, dalil va isbot etilmoq, sobit va haqiqat bolgani oshkora bolmoq tahakkum-zoravonlik, diktatorlik tahakkumiy-ma`nosiz iddio; dalilsiz, isbotsiz haqlilik da`vo etmoq tahallul-mudohala etmoq, oraga kirmoq, qoshilmoq; buzilmoq tahalluli burudat-muzning erishi tahammul-yuklanmoq; sabr etmoq; kotarmoq taharriyot-qidiruv Tahassus-yaxshi bir xabar eshtib mamnun bolmoq, qalban va ruhan hislanmoq, his etmoq tahdid-qorqitmoq tahdidkor-qorqituvchi tahiyyot-salomlar, duolar, hayot hadiyalari tahiyya-salomlar, duolar; * mulk, baqo va davomlik; * namozda ikkinchi va tortinchi rakatdan song oqiladigan attahiyot duosi; * mulk va malikiyat tahyij-hayajonlantirmoq, joshtirmoq; oyoqqa turgizmoq tahqiq-organish, qidiruv, ich yuzini organish tahqiq ahli -tadqiqchi buyuk din olimlari, iymon haqiqatlarini va Islom qoidalarini dalillar ila bilgan buyuk din olimlari tahqiqiy iymon-qidiruv, dalil va isbotga tayangan va mavjud soglom iymon, Allohning (J.J.) borligi va birligi ila aloqador har bir narsadagi dalillardan foydalanib qozonilgan tebranmas quvvatli iymon tahqiqot-qidiruvlar, organib chiqishlar tahqir-xor kormoq, kichik kormoq, kamsitmoq, pastga urmoq tahmid-hamd etmoq, shukr etmoq tahmidot-hamdlar va shukrlar tahmidoti Rabboniya-bizni idora va tarbiya etgan Allohga qilingan hamdu sanolar tahrik-harakatlanmoq tahrir-yozmoq, yozilmoq, qayd etmoq; hurriyatga qovushtiirmoq tahsin-yoqtirmoq, gozal topmoq tahsin irodasi-gozallashtirish orzu va irodasi tahsinot-gozallashtirishlar, bezatishlar, yoqtirishlar, olqishlar

Sozlar
tahsis-ayirmoq, maxsus qilib ayirmoq, togrilamoq taxti rayosat-idora osti Tahtiyat-pastki taraf, pastda bolish tahshidot-toplanishlar, yigilishlar, bir narsa ustida ortiqcha gapirib toxtalish temir-sabot-temir kabi chidamli Tersi-i ihtizozi-qimirlashlarni, chalqanishlarni toxtatmoq tibyon-ochiq ifoda ila bayon etmoq, ochiqlamoq; mashhur bir Qur`on tafsirining oti tilsim-yashirin sir; harkasning bilib yecholmagan yashirin narsa; favqulodda quvvat va ta`siri bolgan narsa; xazinaning topilishiga mone` bolgan mavhum narsa tilsimi mushkulkusho-ochilishi va tushunilishi qiyin bolgan Ilohiy yashirin ma`nolarni, haqiqatlarni ochgan tilsim (yashirin sir) Tinnin-katta ilon, ajdarho tinnineyn-ikki ilon, ikki ilonga oxshatilgan Quyosh va Oy trayektoriyasining faraziy qavslari tiryoq-hamon shifo beruvchi kuchli dori tobeiy-boshqasiga ergashgan toifa-i niso-xotinlar toifasi tolib-istagan, istakli tolibi haqiqat-haqiqatni qidirgan, haqiqatga tolib bolgan tolih-baxt, qadar; qismat; foydasiz, ishga yaramaydigan totli-shirin togut-insonlarni Allohga (J.J.) qarshi isyonga chorlagan, isyonkor, har botil ma`bud, shayton, Islomdan oldin Ka`badagi sanamlardan birining oti tubo-qanday xush, qanday yaxshi, har narsaning yaxshisi va afzali; yaxshilik, gozallik, baxt; Jannatda bolgan va ildizi koklarda va shoxlari pastda bolgan daraxt ismi; juda porloq va sof bogan; saodat, xayr, davlat Tuboi Jannat-ildizi koklarda va shoxlari pastda bolgan Jannat daraxti tubo-i xilqat-yaratilish daraxti (dunyoda va oxiratdagi yaratilgan va yaratiladigan koringan va korinmaydigan butun borliqlar dunyosi) tugyon ahli-Allohga isyon etgan, vahshiy kishilar Turi Sino-Muso (A.S.) paygambarning Allohning kalomiga noil bolgan, Arabistonda Suvaysh va Akoba qoltigi orasidagi bir yer va tog ismi

59
tushi sodiqa-maqbul va mo`tabar kishilarning korgan va korganlari kabi dunyoda haqiqatlari koringan sodiq tush ubudiyat-qullik, Allohga (J.J.) qullik qilmoq, Allohning (J.J.) amrlariga va ta`qiqlariga rioya etmoq ubudiyati kulliya-butun yaratilganlarning ibodatlarini ichiga olgan umumiy va keng qullik Uvaysi Qaraniy-Paygambarimizning (S.A.V.) zamonlarida yashagani holda korishmagan, faqat har tarafdan bogliqligini korsatgan va Paygambarimizning (S.A.V.) maqtovlarini qozongan juda buyuk bir valiy, Siffin urushida Hz.Alining (R.A.) qoshiniga qoshilgan va shahid etilgandir (Hj.37). ujb-qilgan amalga ishonmoq ujrat-haq uzlat-yolgizlik uyquolud vaziyat-uxlaydigan bir vaziyat ulamo-olimlar, Usmoniylar davrida yuksak ilm va fiqh olimlari Ulamo-i botin-Qur`onning harkascha bilinmagan ma`nolarining va yashirin ilmlarining olimlari ulviy-yuksak, buyuk ulviya-yuksak bir qiymatda ulviyat-yuksaklik, uluglik Ulviyati xitob-xitobdagi yuksaklik ulu-l azm-buyuklik sohiblari, ustun axloq sohibi juda buyuk zotlar ulul amr-musulmonlarni shariat qoidalariga asosan idora etgan Ulum-ilmlar ulumi badia-yoqtirilgan va taqdir etilgan juda yangi va gozal ilmlar ulumi Ilohiy-Ilohiy ilmlar ulumi kavniya-koinot ilmi, yaratilish ila aloqador ilmlar, tabiat ilmlari ulumi koinot-koinot ilmlari uluhiyat-ilohlik, Allohning (J.J.) ibodat etiladigan vasfi, Allohning (J.J.) koinotdagi butun borliqlarni amr va idorasi ostiga olib oziga qullik ettirishi uluhiyat saltanati-koinotda hamma narsani amri va idorasi ostiga olib oziga qullik ettirish kuchi va hokimiyati ulfat-organmoq, birisi ila munosabatda bolmoq, konikish, ahboblik, dostlik, korishmoq ummati azima-buyuk ummat

Sozlar
ummiy-onasidan tugilganday qolgan va tahsil kormagan, maktab va madrasada oqimagan kishi, yozuv yozishni bilmagan (ummiy ila johilning ortasida farq bordir, ummiy yolgiz oqib yozishni bilmaydi, johil esa oqib yozishni bilsa ham hech narsani bilmagan kishidir) umumiy kulliy amrlar-Janobi Allohning har yerga va har narsaga nufuz etgan bir-biriga bogliq va bir-birini keraktirgan buyuk amrlari umumiy tasammu-hammaning bir sozni birbiridan eshitishi umumiyati rububiyat-Janobi Haqning hamma narsani idora va tarbiya etishi Umuri kavniya-yaratilish ila aloqador ishlar, koinot ila va yaratilgan borliqlar ila aloqador ishlar unvoni a`zam-eng buyuk unvon uningni ochir-ovozingni ochir unsiyat-dostlik, konikish unsuriyat-irqchilik uslubi badi`-i pur-ma`oniy-kop ma`noli va garoyib bir uslub ussul asos-eng muhim va soglom asos, asl asos Ustozi Azaliy-borligining boshlangichi bolmagan va butun ilmlarning orgatuvchisi bolgan Alloh Ustozi Kull-hamma narsani toliq bilgan ustoz ustuni iymon-iymonning ustuni ustuni olmos-olmos kabi bir ustun usul ilmi-dalillardan hukm qanday chiqarilganini orgatgan ilm usuli din-Kalom ilmi, Allohning zot va sifatlaridan, paygambarlik, oxirat va ishonch ila bogliq boshqa masalalardan Islom asoslari doirasida bahs etgan ilm usuli din ahli-kalom olimlari, mutakallimlar, Allohning zot va sifatlaridan, paygambarlik, oxirat va ishonch ila bogliq boshqa masalalardan Islomiy asoslar doirasida bahs etgan olimlar usuli kalomiya-hikmat va mantiq asoslari ila iymon va Islomiyatning togriligi va haqqoniyatidan bahs ettgan ilmning usuli, metodi usuli fiqh-fiqh ilmiga oid bilimlarning asosi bolgan bir ilmdir usuli fiqh ahli-usuli fiqh olimlari, diniy bir hukmning fiqhiy dalillardan qanday chiqarilganini bilgan olimlar ufuqiy-ufuqqa oid, gorizont shaklida

60
uxroviy-oxiratga oid uxuvvat-qardoshlik, dostlik uxuvvati iymoniy-iymondan kelgan qardoshlik uqda-i hayotiya-hayot tuguni, hayot bergan manba Uquli ashara-On aql, Qur`on korsatgan yoldan ozgan bir qism faylasuflarning Allohdan (J.J.) tashqari koklarning va yerlarning idorachisi deya qabul etib on aql degan ma`naviy kuch sohibi uydirma borliqlari, bu tushuncha Allohga (J.J.) sherik keltirmoqdir Uhudi Tavhid-Uhud togida Tavhidga doir berilgan ahdlar favqiyat-ustunlik favqulodda-mustasno va yuksak bir suratda, xususiy suratda, odatdan tashqari fazl-iymon, saxiylik, ehson, karam, ilm, ma`rifat, ustunlik, hunar, inoyat; ortmoq fazli Rahmon-Janobi Allohning Rahmoniyati ila mol rizq ehson etishi fazo-i latif-gozal kok olami fazoyi koinot-koinot fazosi Fayyozi Mutlaq-mutlaq va cheksiz fayz va tokinlik sohibi bolgan Alloh fayzi tajalliy-tajalliyning fayz va barakasi fayzi Qur`on-Qur`onning fayzi, Qur`on bergan ilhom Falillahilhamd-hamd Allohga maxsusdir falokati moziy-moziydagi falokatlar, otgan musibatlar fan ahli-fan bilimlari ila shugullanganlar Fanni Bayon Ma`oni-balogat ilmining, ya`ni adabiyotning haqiqat, tashbeh, istiora, majoz, kinoya qismlaridan baxs etgan ilm shoxidir fano-yoqlik, yoq bolmoq; otkinchi dunyo fano-i nafs-nafsning olimi, nafsga golib kelmoq Faol-un Lima Yurid-"Qayyumiyatning siri ila va doimiy faoliyati ila har on istaganini istagani kabi qilar" ma`nosida bir oyat farangi-Ovrupaga oid, garb ila bogliq, Ovrupa tillari va yomonligi fard-bir, yagona; oxshashi bolmagan; *kishi, shaxs, individ Fardi Samad-har narsa Oziga muhtoj bolgani holda Ozi hech bir narsaga muhtoj bolmagan fard, Alloh fardi favqulodda-favqulodda bolgan bir fard fardoniyat-yolgizlik, yagonalik, birlik

Sozlar
faryodu fizor-yuksak ovoz ila baqirib hayqirmoq, yordam istamoq farj-tashqi tanosil a`zosi farzi kifoya-i jihod-musulmonlarning hammasi bolmasdan, ammo bir qismining muhaqqaq qilishi kerak bolgan va bu shaklda farz bolgan jihod farzi mahol-bolishi imkonsiz bolib, bor kabi qabul etilgan; bolmaydigan narsani bolgan kabi oylamoq Farmoni A`zam-eng buyuk farmon, eng buyuk yozuvli amr farmoni jalil-Janobi Haqning yuksaklardan kelgan farmoni faroh-sevinch farsh-yer, dunyo, zamin far`iy-ikkinchi darajada bolgan, asosga oid bolmagan far`iy masalalar-asosga oid bolmasdan tafsilotlarga doir bolgan masalalar fasih-ochiq va tushuniladigan, tartibli va gozal fasohat-ochiq, togri va gozal soz soylamoq fath-ochmoq, boshlamoq; zabt etmoq, qolga kirgizmoq, zafar, nusrat, foydali narsalarni qolga kirgizmoq uchun yollar ochmoq Faxri Rasul-Rasululloh bolgan Hz.Muhammad (S.A.V.) Faxri Risolat-paygambarlik muassasining faxrlanish sababi bolgan Paygambarimiz (S.A.V.) faqd-ul ahbob-ahbobsizlik, dostsizlik faqr-faqirlik fe`liy duo-istanilgan bir narsaning royobga chiqishi uchun lozim kelgan shartlarga va sabablarga tashabbus etmoq fizor-ovozli yiglamoq fizori istimdotkorona-yordam istar shaklda yiglab yolvorib yiglash fikr ahli-tafakkur sohiblari, fikrlashga ahamiyat berganlar, amal va ibodatdan ziyoda ilm va fikrga e`tibor berganlar firdavs-Jannat, Jannatning oltinchi qavati; boston firdavsi ma`naviy-ma`naviy jannat firoq-ayriliq Firoq-ul ahbob-dostlardan ayrilmoq, ahboblarning ayriligi

61
fir`avn-Misrda yashagan va Hz.Musoga (A.S.) ishonmagan, u ila urushgan va Allohga isyon etib ilohlik da`vo etgan hukmdor, fir`avn kabi ilohlik da`vo etganlarga ham bu ism berilar fir`avniyat-Fir`avn kabi bolish, isyonkorlik ila Allohni tanimaslik, qaysarlik ila isyon etib xalqni buzuq yollarga, zalolatga va dinsizlikka chorlashga harakat qilmoq fisq-gunoh, haqdan ayrilmoq; *fiqh-Allohning amrlarini tark va Unga isyon etmoq va togri yoldan chiqmoq, bundaylarga shariat tilida fosiq aytilar fiston-xotinlarning bellaridan pastlarida kiyganlari keng va uzun koylak fitrat-tabiat, yaratilish, xilqat fitrat jamiiyati-yaratilish nuqtai nazaridan hamma narsa ila aloqador va juda kop xususiyatli va kop narsaga muhtoj bolmoq fitratan-yaratilishdan, yaratilish jihatidan fitrati zishuur-idrok sohibining fitrati fitriy-tugilishdan, yaratilishdan, fitratga oid, hayot qonunlariga uygun fitriy ajal-har maxluqning yaratilish e`tibori ila Janobi Alloh (J.J.) tarafidan tayin qilingan ortacha umri; biologik umr Fitriy Shariat -Allohning (J.J.) yaratilish dunyosida qoygan qonunlar, koinotda butun borliqlarning harakatlarini va hodisalarni tartiblagan Allohning qoygan (J.J.) qonunlar tartibi fitriy ehtiyoj-yaratilishdan kelgan ehtiyoj, insonning yeb-ichishga ehtiyoj sezishi kabi fojir-haqdan ayrilgan, haroma va gunohga shongigan yomon inson, gunoh qilgan foil-ish qilgan, fe`lni ishlagan Foili Zuljalol-cheksiz jalol va fe`l sohibi bolgan Alloh foili muxtor-istagan shaklida erkin bolib ish qilgan (Alloh (J.J.)) Foili Hakiym-butun hikmat fe`llarining sohibi bolgan Alloh foniy-otkinchi fosiq-gunohkor, haq yolidan xorij bolgan, Allohning amrlariga qarshi zid harakat qilgan, katta gunohni qilgan yoki kichik gunoh qilishda bardavom bolgan Fosiqi mahrum-gunoh qilishga tayyor bolgani holda fursat topolmagan fotin-ul asr-asrning eng aqllisi va zakovatlisi

Sozlar
Fotir-oxshashi bolmagan narsani yaratgan, garoyib ustun san`ati ila yaratgan, yaratuvchi Alloh (J.J.) Fotiri Aliym-har narsani bilgan va har narsani oxshovsiz suratda yaratgan Alloh Fotiri Bemisol-garoyib ustun va mislsiz san`atlar ila har narsani oxshovsiz yaratgan Alloh Fotiri Zuljalol-cheksiz buyuklik sohibi va oxshashi bolmagan narsalarni yaratgan Alloh (J.J.) Fotiri Zuljamol-cheksiz gozallik sohibi va hamma narsani oxshovsiz yaratgan Alloh (J.J.) Fotiri Kariym-kop lutf va karami ila yaratgan Alloh Fotiri Kariymi Zuljamol-yaratgan har narsasiga bir gozallik ikrom etgan Alloh Fotiri Rahiym-cheksiz marhamat sohibi va hamma narsani oxshovsiz suratda yaratgan Alloh Fotiri Rahmon-juda marhamatli va oxshovsiz yaratgtan Alloh Fotiri Hakiym-songsiz hikmat sohibi bolgan yaratuvchi Alloh, har narsani foydali va goyali qilgan Alloh Fotiri Hakiymi Zuljamol-gozallik sohibi, hamma narsani foydali, hikmatli va yoqdan yaratgan Alloh Fotih-ochgan, fath etgan, zabt etgan; eshiklarni salomatlik ila ochgan Janobi Haq fotiha-bir narsaning boshlangichi, ibtidosi; Qur`oni Karimning birinchi surasi fuzuliyona-behuda, keraksiz fuzuliy-haddan ortiq bekorga aytilgan soz, ishga yaramagan, behuda; ahmoq, vazifasidan xorij keraksiz narsaga tashabbus etgan fununi akvan-koinotga doir fanlar Furqon-Qur`onning bir ismi Furqoni Jalilushshon-shoni yuksak bolgan Qur`on futur-sustlik, loqaydlik futuhot-fathlar, zafarlar xabari vohid-bir manbadan kelgan xabar xabari mavt-olim xabari xavfulloh-Allohdan qorqish xayoli mahol-bolishi mumkin bolmagan xayol xayoliy shon-xayoliy bolib kattalashtirilgan shon va shuxrat xazayon-yomon sozlar, sovuq hazillar

62
xayr-halol ish; foydali, nurli va savobli amal; ibodat, adolat, ehson, mol kabi ne`mat Xayri Mutlaq-har tomoni ila xayrli bolgan, cheksiz va chegarasiz yaxshilik xayru sharr-yaxshilik va yomonlik xalita-i dimoq-aqldagi muxtalif masala va fikrlar, miyadagi turli, aralash ma`lumotlar xalifa-oldingining orniga otgan; *(fiqh) Ilohiy, ya`ni shar`iy hukmlarning tatbiq va ijrosi uchun Paygambarga (S.A.V.) vakil bolgan zot, Imom, Imomati kubro xalifa-i Arz-Yerning xalifasi xalifa-i zamin-yer yuzining xalifasi xalq-yaratmoq, ijod etmoq xalqa-i zikr-tasavvvufda zikr paytida doira shaklida otirmoq xalqa-i kubro-eng buyuk doira xalqi azdod-bir-biriga zid hollarni bir narsada yaratmoq, masalan: bir zarrada ham itaruvchi, ham tortuvchi quvvatning bolishini yaratmoq Xalloq-yaratgan, har narsani xalq etgan, Qodiyri Zuljalol, Alloh Taolo Hazratlari (J.J.) Xalloqi Bemisol-har narsani oxshovsiz va mislsiz bir goya ila yaratgan Alloh Xalloqi Koinot-koinotni yoqdan bor etgan Alloh Xalloqi Lamyazal-abadiyan bor bolgan Yaratuvchi Xalloqi Rahiym-yaratganlariga marhamat va shafqat ila qaragan Xalloqiyat-yaratuvchilik xaloskori Islom-Islomning qutqaruvchisi Xarkul burji-yulduzlar sistemasining biriga berilgan ism xarobiyat-yiqilish, parchalanib tarqalish, zillat va faqirlik ichida xat-chegara, chiziq, hudud; yozuv, qol yozuvi; noma, maktub; yoshlarda endi chiqqan moylov yoki soqol; kemalarning harakatdagi istiqomati; barmoqning on ikkidan biri bolgan bir olchov; farmon, buyruq, podshoh amri; *(geometriya) faqat uzunligi bolgan xatib-xitob etgan, soz soylagan, jamoatga qarshi gozal soz soylagan kishi; masjidda musulmonlarga diniy nasihatlar va gozal sozlar ila xitob etgan vazifador zot xatibi Rabboniy-ozini idora va tarbiya qilgan Rabning xatibi Xato-i aksariyat-aksariyat xatosi, kamchiligi

Sozlar
xizmati Qur`oniya-Qur`on xizmati xiyla-ancha, kop xilvat-yolgizlik xilqat-yaratilish xilof-qarshi, zid, qarshi qoymoq, ziddiyat xil`ati vujud-vujud koylagi, ruhning ichida bolgan tan koylagi, jasad xitob-soz soylamoq, jamoatga yoki bir kishiga qarata soz soylamoq xitobi Yazdoniy-Allohning xitobi xodimi Qur`on-Qur`onning xizmatkori Xoliq-yoqdan yaratgan, Yaratuvchi, Alloh (J.J.) Xoliq Taolo-hamma narsani yoqdan bor etgan Alloh Xoliqi Zuljalol-cheksiz buyuklik va hashamat sohibi bolgan yoqdan yaratgan Alloh Xoliqi Zulkamol-cheksiz kamol sohibi va har narsani yoqdan bor etgan Alloh Xoliqi Kariym-har maxluqning hojatini kutmagan yeridan tokin-sochin yuborgan Janobi Haq Xoliqi Koinot-koinotning yaratuvchisi Xoliqi Kulli Shay -hamma narsaning yaratuvchisi bolgan Alloh Xoliqi Lamyazal-abadiyan bor bolgan va har narsani yoqdan bor etgan Alloh Xoliqi Mavt va Hayot-olim va hayotni yaratgan Xoliqi Olam-olamning yaratuvchisi Xoliqi Rahiym-cheksiz marhamat va shafqat sohibi, hamma narsani yoqdan yaratgan Alloh (J.J.) Xoliqi Hakiym-har borliqni aniq bir goya va foydalar ila yaratgan Alloh Xoliqiyat-yaratuvchilik, xalq etuvchilik, ijod va taqdir xolisan-xolis ravishda xona-i davvor-aylanadigan xona xona-i jism-bir uyga oxshagan vujud xosiyat-xususiy foyda, quvvat va manfaat, ta`sir, kayfiyat xossa-i mumtoz-ustun xususiyat Xotami devoni nubuvvat-Paygambarlik devonining muhri bolgan Paygambarimiz (S.A.V.), paygambarlik ila vazifalantirilganlarning oxirgisi va bitiruvchisi Xotam-ul Anbiyo-paygambarlarning oxirgilari bolgan Hz.Muhammad (S.A.V.) xudandish-ozini oylaydigan, ozi uchun gam yegan, boshqasining ishiga yaramagan

63
xudbin-oz lazzat va manfaatini ta`qib etgan, anoniyatli, kibrli xudgam-oz kayfini oylagan, ozini yoqtirgan Xudo-Janobi Haq xudobin-haqni va haqiqatni korgan, Janobi Haqni tanigan xudoparast-Allohga ibodat etgan, dindor Xulf-ul Va`id-soz berilgan jazoni qilmaslik xurofot-uydirma, botil ishonch, yolgon hikoya xusroni Islom-Islomning xusroni, xasrati, zarari, ziyoni, yoqotishi Xusumat-dushmanlik, zididyat, da`vochi bolmoq xususiyat-ahboblik, yaqinlik; xususiylik xusuf-oy tutilishi xutba-i azaliy-azaliy xutba, Qur`oni Karim xutba-i Arabiya-arabcha oqilgan xutba xutba-i shirin-shirin xutba xushiga yoqadigan-tabiga otiradigan xushu-sevgi ila qorishiq qorquv; yuksak va haybatli bir huzurda sezilgan kamtarinlik xoja-muallim, afandi, mo`tabar va buyuk zot charxi saodat-saodat charxi chashma-i rahmat-rahmat chashmasi chashmi dil arbobi-basirat sohibi, qalb kozi ila korganlar chekirdak-urug chechak-gul Chin-Xitoy chovush-serjant chun-kabi,*chunki shabih-oxshash shabobat-yoshlik shavq-angiz-shavq beruvchi istak, sevinch tola orzu shavqi maaliy-yuksak fikrlarning shavqi shavqi nafsoniy-nafsning xushiga yoqqan, harakatlantirgan narsalar shavqi sa`y-ishlash shavqi shavqi taqlid-taqlid qilish, oxshashini qilish orzusi shavqi Tanziliy-Qur`oni Karimning ilk oldingi ma`nosi ila Sahobalarga bergan shavq va ishtiyoq; Qur`oni Karimning tanzil martabasidagi ma`nosining bergan shavqi, Ilohiy bir maqomdan tushishning bergan shavqi Shaddod-Eskidan Yamandan chiqib Allohga isyon etgan Od qavmining podshohi bolib,

Sozlar
gazabi Ilohiy ila tarafdorlari bilan yerning tubiga kirib garq bolganlar shadida-harakatsiz bolib oqilishida nafas oqishini toliq tosgan harflar. Bular : Alif, be, jim, dol, te, qof, kof, te harflaridir. shajar-daraxt shajara-i a`zam-buyuk yaratilish daraxti shajara-i nuroniya-porloq va shaffof daraxt, Tubo daraxti kabi shajara-i samoviy-samoviy daraxt shajara-i tubo-Jannatdagi Tubo daraxti Shajara-i xilqat-yaratilish daraxti, koinot shaiqa-shavqli, havasli, shavq beruvchi shaytoniy pesha-shaytonning yoli, shaytonga oid mashguliyat shayxulislom-Usmonli Davlatida din ishlarining eng yuksak vazifadori shak-shubha shaqqi Qamar-Oyning ikkiga bolinishi (Paygambarimizning (S.A.V.) mo`jizasi bolib barmoq ishorasi ila Oyning ikkiga bolinishi) shaqovat-har turli yomonlik ichida bolmoq, balo va siqintilarga tushmoq shamm-hidlamoq Shamma-hidlash tuygusi, burun Shams-Quyosh, Oftob Shamsi Azal va Abad-butun zamonlarni va makonlarni ismlari ila oydinlatgan, zamon va makon ila ham qaydli bolmagan Janobi Haq Shamsi Azaliy-azaliy Quyosh, azaliy Quyosh kabi bolgan Alloh (J.J.), borligining boshlangichi bolmagan Alloh (J.J.) Shamsi Ahadiyat-har narsaning butun bolib Allohni korsatish quyoshi shamsi Jamol-har borliq ustidagi gozallikning quyoshi bolgan Janobi Haq Shamsi Mo`jizbayon-mo`jizali bayon tarzi quyosh kabi porlagan Shamsi Nubuvvat-paygambarlik quyoshi Shamsi Sarmad-"Abadiy Quyosh" ma`nosida bolgan bu ta`bir hamma narsani nurlantirgan Alloh uchun tashbehan qollanilar Shamsi Sarmadiy-Vojib-ul Vujud va abadiyan bor bolgan, hamma narsani nurlantirgan Alloh (J.J.) haqida tasbehan aytilgan bir ta`birdir shamsi qudrat-qudrat quyoshi Shamsi Hidoyat-hidoyat Quyoshi (Hz.Muhammadning (S.A.V.) bir ismlari

64
Shams-ush Shumus-quyoshlar quyoshi, eng katta quyosh Shamsushshumus-Quyoshlarning Quyoshi shar-yomon ish, yomonlik; urush; Allohga isyon, amrlariga uymaslik, zid harakat qilmoq; yomon odam, yomonlik qilgan odam; yanada yomon, eng yomon shariat-togri yol, haq din yoli; katta va keng yol; nur, oydinlik, ishiq; Qur`oni Karim va Hazrati Paygambar Alayhissalotu Vassalamning tarif etgan va bildirgan yoli. Alloh (J.J.) tarafidan Paygambar Alayhissalotu Vassalam vositasi ila va`z va tablig qilingan hukmlarni ichiga olgan Ilohiy qonunlarning hay`ati majmuasi Shariat tadvini-diniy masalalarning toplanishi, bir oraga keltirilib tartib etilishi Shariati Ahmadiya (S.A.V)-Paygambarimizning (S.A.V.) haq din yoli, Islom Shariati Ilohiy-Ilohiy shariat shariati kubro-Allohning tabiatga qoygan buyuk qonuni shariati mashhura-bilingan Islom shariati Shariati Fitriya-Allohning (J.J.) yaratilish dunyosida qoygan qonunlar, koinotda butun borliqlarning harakatlarini va hodisalarni tartiblagan Allohning qoygan (J.J.) qonunlar tartibi. Shariati Garra-porloq va nurli shariat, Islomiyat shariq-chiqqan; porlagan sharr-yomonlik sharri hazin-qaygu va gamni hosil qilgan yomonlik sharti avval-birinchi shart sharti vujudi kull-lozim bolgan hamma narsaning bolishi sharti ila Sharh-ul Mavoqif-kalom ilmining peshqadam olimlaridan bolgan Sayyid SHarifi Jurjoniyning muhim bir asari Sharh-ul Maqosid-kalom ilmining muhim olimlaridan Saadaddini Taftazoniyning eng muhim asari Shar`-amr va ta`qiq kabi hukmlarni va`z etmoq; bir ishni boshlamoq; shongimoq; kirmoq; korsatmoq; Janobi Haqning amri; oyat, hadis va ijmo`i ummat ila faqihlarning qiyosi ila sobit bolgan dinning asoslari, shariat shar`i anvor-eng nurli qonun va nizom, eng ziyoda saodatga, salomatga, amniyatga vasila bolgan shariat

Sozlar
shar`i Ahmadiy-Paygambarimiz (S.A.V.) sohibi bolgan din, Islom Shar`i Islom-Islom shariati, Islomiy hukmlarga, e`tiqodlarga toliq uygun qonun shar`i taqviniy-taqviniy shariat, Allohning (J.J.) koinotdagi qonunlari, koinotdagi butun borliqlarning harakatlarini va hodisalarni tartiblagan Allohning (J.J.) qonunlar tartibi shatahot-ma`naviy sarxushlik (ozidan ketmoq) paytida aytilgan olchovsiz sozlar Shafiq-juda shafqatli, marhamatli, achingan shaffofiyat-shaffof bolmoq shahamat-aql va zako ila barobar bolgan yigitlik, qahramonlik, jur`at, bahodirlik; tez tushunadigan bolmoq shahboz-yigit, qahramon shahbozi advor-parvoz-har davrga hukm etgan va qanot ochgan Qur`on shahbozu shahnoz-qahramonlik va gozallik Shahvat-angiz-shahvat uygotgan, shahvat tuygusini harakatga keltirgan Shahvoniy-shahvat ila bogliq, shahvatga oid; shavhatga juda berilgan kishi shahdi shahodat-iymonning, shahodatning bergan saodati, shirinligi va huzuri; shahodat asali shahiq-yuksak, katta tog shahm-pora-ich yogining bir parchasi shahodat-shohidlik; bir narsaning togriligiga ishonmoq; dalolat; alomat, ishora, iz; Alloh (J.J.) roziligi yolida hayotini fido etmoq, din uchun urushdan shahidlik shahodat olami-besh tuygu organimiz ila ocha olganimiz dunyo shahodatmaob-qaytib shahodat etmoq Shahomati iymoniya-iymondan kelgan zakovat va qahramonlik shahri be-lazoiz-lazzatdan mahrum shahar shahri pur-amvot-oliklar shahri, oliklar ila tola shahar Shahroniya-i Rahmon-Rahmon bolgan Allohning jonlantirgan shahri Shaxsi vohid-bir shaxs shaxsiya-shaxsga maxsus, shaxsga oid, kishi ila, shaxs ila aloqali shashaa-i madaniy-madaniy joshqilar, madaniyatga oid porloq havaslar sha`n-ish, yangi bolgan hol; hol; hodisa shiddati ihota-orab ichiga olishning shiddati

65
Shikamparvar-haddan ortiq yeyishni oylaydigan shiori roz-sirlarning shiori, sirni yashintirgan parda, ishora ship-tovon shirk-eng katta gunoh bolgan Allohga sherik qabul qilmoq, Allohdan umidini kesib boshqasidan madad kutmoq shirk-olud-shirk qoshilgan shiforason-shifoga erishgan, kasallikni yaxshilagan shish jihat-olti tomon, olti taraf shovqinxona-i inson-insonlarning shovqin etgan makoni shokir-Allohga (J.J.) shukr etgan, holidan mamnuniyatini bildirgan shokirona-shukr etib, shukr etmoq surati ila shomil-ichiga olgan, qoplagan, ozida saqlagan, orab olgan Shofiy-shifo bergan, xastani yaxshilagan, xastaga shifo bergan (Alloh J.J.);* yetar, kifoya Shohidi Azaliy -Azaliy shohid, boshlanishi bolmagan cheksiz zamondan beri hamma narsani har on korgan va bilgan Alloh (J.J.). shohidi sodiq-sodiq shohid, togri sozli shohid shu ikki jome` oyat-oyatda otgan anfusiy va ofoqiy oyatlar qasd etilmoqda shua-ishiq manbaidan uzangan ishiq nurlari shukron-yaxshilikni bilmoq, minnatdorlik, shukr etmoq holi shumul-ichiga olmoq, oramoq shumuli tasarrufot-tasarruflarning hamma narsani qoplashi shumus-shamslar, quyoshlar Shuoot-i barika-i iymon-iymon porloqligining ishiqlari shuun-ishlar, fe`llar shuuni zotiya-zotidan tashqari oylanmagan va zotining keragi bolgan iste`dod va qobiliyat shuunot-ishlar, hodisalar, kayfiyatlar, hollar; amrlar, qasdlar shuunoti sayyola-oquvchi va bir holda turmagan ishlar, juda tez oqqan va tez harakatli bolgan ishlar va hodisalar shuur-idrok, vijdon; nafsning ma`noga yetishish ilk martabalaridir shuurkorona-idrokli ravishda shuhud-shohid bolmoq, kormoq

Sozlar
shuhud va ishhod nazari-ham ozi kormoq, ham da boshqasiga korsatish boqishi; ozining va boshqasining kozi ila kormoq shuhud martabasi-korish darajasi shuhud nazari-shohidlarning, shahodat etganlarning korishi va tadqiq etishi shuhudi kavniya-yaratilish ila birlikda bor bolgan korish qobiliyati shuhudi qalbiy-qalb ila kormoq, kashf etmoq shuhudiy-kashfga va korishga doir, korina oladiganga oid va mansub shu`la-ot, olov, otash olovi shu`la fashon-ishiq, nur sochgan shu`la-i mohiyat-mohiyatning shu`lasi, ichdagi oydinlik shu`la-fashon-ishiq, nur sochgan EDDAI-"ma`lum bir duochi, duochingiz, xayringizni istagan" ma`nosida imzo ornida yozilgan bir ta`bir ekl-ovqat yemoq enam-xalq, butun yaratilgan borliqlar efir-butun koinotda bor bolib, har tarafni qoplagan latif jism; elektr, yoruglik va haroratning tarqalishiga vosita boladigan modda; korinmaydigan, ammo mavjudligi barcha ahli ilm tarafidan qabul qilingan latif, yupqa, elastiksimon oquvchi jism ehson-yaxshilik, lutf; saxiylik qilmoq; Allohni korayotganday ibodat etmoq; chiroyli bilmoq Ehsoni Ilohiy-Allohdan kelgan yaxshilik, Allohning lutfi ehtimolot-ehtimollar ehtimoloti kasira-bir qancha ehtimollar e`timod-tayanmoq, ishonmoq yumurta-tuxum yutm-yetim, yolgiz otasiz qolmoq (inson) yavm-kunlik, kunga oid yavmi fasl-insonlarning qism-qism ayrilgani va da`volarining hal etilgani qiyomat kuni Yajuj va Majuj-qisqa boyli bolishlari aytilgan va Qur`oni Karimda bahsi otgan va atrofni fitna va anarxistlik ila bogadigan bir qavmning ismi yaqazo-uygoq, idrokli va diqqatli bir vaziyatda yakvujudi vahdoniy-birgina vujud, birlik holida yaqiyn-hech bir shaklda shubha etilmaydigan darajada aniq bolgan ilm, bilim yaqiynan-aniq va shubhasiz bolib, hech shubhasiz bolib

66
yaqiyni shuhudiy-korayotganday ishonmoq, shahodat etmoq yaqiniy-aniq va shubhasiz ilm ila bogliq yakto-bir, yagona, tengsiz yamini bayzo-nurli va porloq sozlar yamini yumni iymon-iymonning barakot, quvvat va saodati ya`s-umidsizlik oqqa-1kg 282gr olaska-sasigan gosht, olik hayvon On aql-Qur`on korsatgan yoldan ozgan bir qism faylasuflarning Allohdan (J.J.) tashqari koklarning va yerlarning idorachisi deya qabul etib on aql deganlari ma`naviy kuch sohibi bolgan uydirma borliqlar, bu tushuncha Allohga (J.J.) sherik keltirmoqdir qabza-qilich kabi narsalarning tutadigan joyi, poya; qol, panja; bir hovuch narsa qabza-i rububiyat-Janobi Haqning idora va tarbiya qoli qabih-chirkin, yomon qabl-al vujud-kelmasdan oldin qabohat-yomonlik, chirkinlik, gunoh qabuli qiyos-oylana oladigan, olchana oladigan, qabul etila oladigan Qabuli Tafriq-ayrilishi mumkin Qaviyi Mutlaq-cheksiz va chegarasiz quvvat sohibi bolgan Alloh qavl-aytilgan soz, soz jumlasi; e`tiqod; tarif; ilhom qavsi mavhuma-mavhum, xayoliy qavs qadar-Janobi Haqning koinotda bolgan va boladigan har narsaning vasflarini va xossalarini va boshqa kelajagini va otmishini azaldan bilib, lavhi mahfuzida taqdiri va yozishi; Taqdiri Ilohiy; azaliy qismat; tole`; baxt qadiym-boshlangichi bolmagan, uzun zamondan beri bolgan; eski zamon; avvali bilinmagan hol va kayfiyat; borligining boshlangichi bolmagan Alloh Qadiymi Boqiy-borligining boshlangichi bolmagan va cheksiz hayot sohibi bolgan Qadiymi Lamyazal-hech bir zamon yoq bolmagan va borligining boshlangichi bolmagan Alloh (J.J.) qadrshunos-qadr va qiymat bilgan qazo-noxos bolgan musibat, kutilmagan balo; vaqtida oqilmagan namozni keyin oqish; Alloh

Sozlar
taqdirining va amrining sodir bolishi; hokimlik, hokimning hukmi; istamasdan qilingan zarar; hukm; bir narsani bir-biriga lozim qilmoq; bayon qilmoq; ahdini bajarmoq; ado etmoq; olim; *(razmiy lugat) shariat hokimi bolgan Qozi hukumatining hududi bolgan mamlakat; *(fiqh) insonlar orasida sodir bolgan da`vo va xusumatni shar`iy hukmlar doirasida hal etmoq qazo-i Ilohiy-Alloh taqdirining va amrining bajarilishi qaydi asorat-asirlik bogi qaydi haysiyat-mohiyat va xususiyat Qayyum-hech bir narsaga muhtoj bolmasdan azaliy va abadiy bolib bor bolgan va borliqlarni har narsasi ila bor etib har on borliqda tutgan Alloh (J.J.) Qayyumi Boqiy-cheksiz hayot sohibi bolgan va hamma narsani oyoqda tutgan Alloh Qayyumi Sarmadiy-boshlanish va oxiri bolmasdan har zamon bor bolgan va hamma narsani oyoqda tutgan cheksiz hayot sohibi Alloh qalami qudrat-qudrat qalami, ya`ni qalam ma`noga moddiy vujud bergani kabi qudrat ham aynan ilmiy vujudga xorijiy vujud berar qalb ahli-qalbi uygoq, basirati ziyoda bolgan, kongil ahli, ma`naviyatga kop qiymat bergan zot qalqala-tajvidda oqirkan harflarning ustida birdan toxtab harfni maxrajidan chiqarib chiqarmasdan toxtamoq surati ila bu harflarni takror oqimoq. Bular kof, te, be, jim, dol Qamar-Oy Qamarvoriy-Oy kabi qardosh-aka-uka qariybi mustaqim-togri va soglomlikka eng yaqin qarina-bilinmagan bir narsaning tushunilishiga yaragan ishora, tushunilishi qiyin bolgan xususning haq va haqiqatiga doir juz`iy dalil bolgan narsa, ishora qasdiy-istab, qasd etib, niyat ila bilib turib qilmoq qasida-on besh baytdan kam bolmagan, baytlari qofiyali bolgan, buyuk kishilarni yoki har qanday bir narsani madhu-sano etgan, maqtagan she`r shakli. Buyuk zotlarni va yanada koproq Janobi Haqni yoki Paygambarni (S.A.V.) madh etgan she`r qasr-toshdan yasalgan kichik saroy; qisqartirmoq; bir ishda tamballik etmoq; nuqsonlashtirmoq qasri oliy-oliy bolgan qasr, saroy

67
qasri xayol-xayol qasri, xayol dunyosi qatliom-bir yerda bir onda kop kishining oldirilishi, harkasni qilichdan otkazish qat`iy hads-aniq va shubhasiz bolib oniydan haqiqatni sezmoq Qahhor-Golibi Mutlaq va har on qahr etishga iqtidorli bolgan Alloh (J.J.) Qaxxori Zuljalol-buyuklik sohibi va har narsaga har zamon mutlaq golib kelgan Alloh qiyom-oyoqda turmoq, oyoqqa turmoq; isyon; olimdan song takror tirilmoq; bir ishni boshlamoq, davom etmoq; jonlanmoq; qiyomat kuni (ma`nosiga ham kelar) qiyomat-dunyoning yiqilib xarob bolishi, hamma narsaning mavh bolishi, dunyoning oxiri va mahshar maydoniga butun insonlarning tirilib toplanadigan vaqti; *(majoziy ma`no) katta balo qiyomati kubro-eng buyuk qiyomat qili zulmatdor-qoralagan, katta va keng haqiqatning oldini yopgan bir qil qiroat-oqimoq; oqish kitobi; *(fiqh) namozda Qur`oni Karimdan bir miqdor oqimoq qiroat fani-oqish darsi, oqishning turli usullarini orgatgan ilm yonalishi Qobi Qavsayn-imkon va vujub ortasida bir maqom, Hz.Muhammadning (S.A.V.) Me`rojga chiqishi ila borgan oxirgi nuqta, butun yaratilganlarni orqasiga olib Yaratgan ila musharraf va muxotob bolgan maqomi; ikki yoy uzoqligidagi masofa qobil-qabul etgan, bolishi mumkin bolgan, iste`dodli, mumkin bolgan, oldinda bolgan qobiliyati tavassu`-kengayish, yoyilish qobiliyati qobiliyati xayr-yaxshilik qobiliyati qobiliyati sharr-yomonlik qilish qobiliyati qobus-qorqinchli tush qovlan-soylamoq surati ila Qovli navala sisabin-Ashobi kiromning qahramonliklaridan bahs etgan tort yuz baytlik uzun bir qasidadir, zuhd va taqvosi ila tanilgan Mullo Oga as-Zibariy tarafidan Kurdcha qalamga olgandir Qodiyr-Muqoddir, qudrati mutlaq bolgan va har xususga muqtadir bolgan; nihoyatsiz qudrat sohibi (Alloh (J.J.) Qodiyri Azaliy-har narsaga kuchi yetgan va borligining avvali bolmagan Alloh

Sozlar
Qodiyri Azaliyi Zuljalol-buyuklik sohibi, har narsaga kuchi yetgan va borligining avvali bolmagan Alloh Qodiyri Aliym-hamma narsani bilgan va hamma narsaga kuchi yetgan Alloh Qodiyri Aliymi Mutlaq-har narsani bilgan va cheksiz qudrat sohibi bolgan Alloh Qodiyri Zuljalol-buyuklik sohibi va har narsaga kuchi yetgan Alloh (J.J.) Qodiyri Zulkamol-har turli qusur va nuqsonliklardan uzoq va cheksiz ustunliklarning sohibi va har narsada qudrati (kuchi) yetgan Alloh (J.J.) Qodiyri Kariym-cheksiz ikrom va ehson sohibi, har narsaga kuchi yetgan Alloh Qodiyri Kulli Shay-hamma narsaga kuchi yetgan cheksiz qudrat sohibi bolgan Alloh (J.J.) Qodiyri Loyazal-hech yoq bolmagan va hamma narsaga qudrati yetgan Alloh Qodiyri Mutlaq-qudrati mutlaq bolgan va hamma narsaga kuchi yetgan, cheksiz qudrat sohibi Alloh Qodiyri Rahiym-juda marhamatli va cheksiz qudrat sohibi Alloh (J.J.) Qodiyri Qayyum-boshlangich, oxir va yangidan bolish kabi hollardan munazzah va azaldan abadga qoim, doim va bor bolgan va har narsaga kuchi yetgan Alloh Qodiyri Hakiym-hamma narsani hikmat ila yaratgan va har narsaga qudrati yetgan Alloh (J.J.) Qoziyul Hojat-butun ehtiyojlarni bajo keltirgan Hakiym Alloh (J.J.) Qoziyul Hojat-butun ehtiyojlarni orniga keltirgan Hakiym Alloh qozonch-daromad qol lisoni-soz ila tushuntirilgan ma`no, sozlashish tili qoliy-soz ila aloqali, soz ila qomati qiymat-qiymatining martabasi, ma`naviy buyuklik qomati himmat-himmatning darajasi qonuni mashiat-tirikchilik qonuni qorovuli iymon-iymon qorovuli qubh-chirkinlik, yomonlik quvva-quvvat, kuch; salohiyat, iqtidor; fikr, niyat; his, tuygu, malaka; qobiliyat

68
quvva-i gazabiya-istanilmagan va zararli koringan narsalardan chekinmoq, saqlanmoq va qarshi qoymoq kuchi va tuygusi quvva-i dafia-zararli narsalarni man etish va ulardan saqlanish hissi, itarish quvvati quvva-i joziba-tortish quvvati, insonda bolgan va foydali narsalarni tortgan tuygu quvvai zoiqa-tam sezish tuygusi quvva-i zoiqa-tildagi ta`m sezish tuygusi Quvva-i Insoniya-insondagi tuygular quvva-i muvallida-tuguvchi quvvat, maydonga keltiruvchi quvvat, kopayish qobiliyati quvva-i musavvira-Janobi Haqning izni va qonuni ila moddiyotning shakl va suratini olish qobiliyati Quvva-i Sariya-korinmagan ruhoniy borliqlar, malaklarning xato bir shaklda ifodalanishi quvva-i xayoliya-xayol qilish qobiliyati quvva-i shahaviya-har xil ehtiyojlarni qolga kiritmoq va zavqli va foydali narsalarni qolga kirgizmoq tuygusi quvva-i shahaviya va gazabiya-shahvat va gazab tuygusi quvva-i qudsiya-avliyo quvvati, Janobi Haqning yordamiga mazhar bolgan quvvat, iymon va Qur`on haqiqatlarini goyat nozik va chuqur bir farosat va zako ila tushuna olish quvvati quvva-i hofiza-eslash qobiliyati quvvati iymon-iymon quvvati quvvatparastlik-quvvatni sevmoq, quvvatga tayanmoq va ishonmoq qudrat qalami-ya`ni qalam ma`noga moddiy vujud bergani kabi qudrat ham aynan ilmiy vujudga xorijiy vujud (moddiy borliq, jismoniy narsalar) berar Qudrat taalluq joyi-qudrati Ilohiyning yer va markaziga tayangan, Ilohiy qudratning markazidan chiqqan qudrati azaliya-borligining boshlangichi bolmagan Allohning qudrati qudrati zotiya-shaxsan ozidan bolgan kuch, qudrat; Allohning zotidan bolgan qudrati Qudrati Zuljalol-cheksiz jalol sohibi bolgan Allohning qudrati qudrati Ilohiy-Allohning qudrati qudrati olam-shumul-butun dunyoni aloqador etgan, dunyoni qoplagan va har erda tanilgan qudrat

Sozlar
qudrati Samadoniya-hamma narsa Oziga muhtoj bolgani holda Ozi hech bir narsaga muhtoj bolmagan Allohning qudrati qudrati Fotira-hamma narsani oxshovsiz suratda yoqdan yaratgan Allohning qudrati qudrati Xoliq-hamma narsani yoqdan yaratgan yuksak Allohning qudrati qudsiya-muqaddaslik, azizlik qudsiyat-muqaddaslik, azizlik; tozalik, poklik qurbiyat-yaqinlik qozonmoq, yaqinlik, bir narsaga oz gayrati ila yaqinlashmoq Qur`on-Alloh (J.J.) tarafidan Hz.Muhammad Alayhissalotu Vassalamga Jabroil Alayhissalom vositasi ila (ya`ni vahiy ila) yuborilgan va bashariyatning butun saodat dasturlarini ichiga olgan eng muqaddas va eng songgi samoviy kitobdir. Din va dunyoning nizomini eng yaxshi shaklda bildirar, koinotning nima uchun va qanday yaratilganini va hikmatlarini bayon etar. Bekorchilik va daydilikdan qutqarib ibodat va toatga, amniyat va nizomga va saodatga chorlar va insonning abadiy salomatiga vasila bolar; lugaviy ma`nosiga kora Qur`on tilovat, oqimoq, jamlangan va qoshilgan, oqilgan ma`nolarini ifodalaydi. Furqon, Zikr, Hudo, Xitob, Kitob, Mushaf, Nur, Najm, Mav`iza, Aziz, Burhon kabi ellik beshta ismlar ila nomlanadi Qur`on muhit dengizi-katta bir okeanga oxshagan cheksiz ilm xazinasi bolgan Qur`on Qur`oni Azimi Koinot-buyuk bir Qur`on kabi chuqur ma`nolar ifoda etgan koinot Qur`oni Azimushshon-shoni yuksak Qur`on Qur`oni Azhar-porloq va ishiq sochgan Qur`on Qur`oni Akbari Olam-buyuk bir Qur`on kabi chuqur ma`nolar ifoda etgan koinot Qur`oni Mubiyn-haq va haqiqatni ochiqlagan Qur`on Qur`oni Mubin-Haq va haqiqatni ochiqlagan Qur`on Qur`oni Murshid-haq yolni korsatgan Qur`on Qur`oni Mo`jiz-Bayon-bayon va ifodasi mo`jiza bolgan Qur`on Qur`oni Mo`jiz-ul Bayon-tushuntirish tarzi mo`jiza bolgan Qur`on Qur`oni xatibi mo`jiz-bayon-bayon va xitobi mo`jiza bolgan Qur`on Qur`oni Hakiymi Mo`jiz-ul Bayon-ifoda va tushuntirishlari mo`jiza bolgan va har bir

69
jumlasida bir qancha foyda va goyalar bolgan Qur`on qusur-nuqson, kamchilik qut-yashatadigan ozuqa, rizq; quvvatlantirmoq qutb-haq tariqatlarning raislari, shoxlari qutbi a`zam-eng buyuk qutb, zamonning eng buyuk valiysi qutbi iymon-iymonning bir rukni, asosi Qomondoni Aqdas-muqaddas qomondon qomondoni a`zam-eng buyuk qomondon gaddor-achinmaydigan, xoin va zolim gadr-xoinlik, vafosizlik, marhamatsizlik, muomalada aldatmoq gazabi Ilohiy-Allohning gazabi, balo, musibat gayb olami-besh tuygu organimiz ila his etilib bilinmagan dunyo gaybiyona-korinmas bir shaklda gaybiyi osmoniy-kok yuzining bilinmagan tomonlari gayr-boshqa, boshqasi, begona gayri zaruriy-zaruriy va majburiy bolmagan gayri mashru`-halol bolmagan, dinga zid gamgama-hayqirmoq, urushadiganlarning baqiruvi Ganiyi Alalitloq-Janobi Haq, hamma narsaga sohib va hech kimga hech bir jihat ila ehtiyoji bolmagan ganiy Ganiyi Mutlaq-cheksiz boyliklarning sohibi va hech bir narsaga muhtoj bolmagan Alloh (J.J.) Ganiyyi Kariym-cheksiz saxovat va boylik sohibi bolgan Alloh (J.J.) Ganiyyi Rahiym-cheksiz marhamat va boylik sohibi bolgan Alloh ganimat-urushda dushmandan olingan mol; ishlamasdan qolga otgan mol garib-hayrat beruvchi; gurbatda bolgan, hech kimsasiz garobat-gariblik garoyib-imkonlarning ustida bolgan narsa, hayrat uygotgan, hayronlik bergan; buyuk va korilmagan asar, korilmagan darajada qiymatli garoyib badoat-korilmagan darajada yangilik, ustunlik va ajiblik gasb-bir narsani egasining roziligi bolmasdan olmoq Gasbu garat-gasb va talonchilik gaflat ahli-gaflatda bolganlar, gofillar gaflatpesha-gaflat ichida

Sozlar
Goyoti irshod-irshod etish goyalari, oydinlatish maqsadlari goziy-din yolida urushgan, jihodda yaralangan yoki urushgan kishi, urushda qoshinning boshiga otgan qomondon, muzaffar bolgan va urushdan sog qaytgan goliya-galayon etgan; qiymatidan juda qimmat; mushk va ambardan qilingan mashhur hid; xush hidli qiymatli modda goya-i xayol-xayolda tasavvur etilgan va unga borilishi istanilgan goya va maqsad, ideal gurub-botmoq habib-sevilgan, sevgili, sevgan, dost Habibi Akram-Allohning sevgilisi bolgan Hz.Muhammad (S.A.V.) Habibi Haqiqiy-haqiqiy sevilishga loyiq bolgan Alloh habo-foydasiz, bosh, isrof havas-tuygular; *toplamning yuksak qismi, boylar, ilm sohiblari; *xususiyatlar havasot-orzu va nafsoniy istaklar; bosh, botil va gunohli narsalarga doir bolgan istaklar, havaslar Havasoti sehrboz-har turli hiylalar ila havaslarni erkalatmoq havl-kuch, quvvat; yil, sana; bir holdan boshqa holga otmoq; hiyla havo-bosh istak, havas, zararli va gunohga eltguvchi havas havo-i nasim-yengil va xush esgan shamol, ertalabki havo, toza havo havoyi nafs-nafsning kelib ketguvchi istaklari, nafsning zararli va gunoh bolgan orzulari havoparastona-faqat noshar`iy lazzat va havasining orqasidan bolmoq had-hudud, chiziq, chegara; salohiyat; daraja, song daraja, muntaho hadar-befoyda ketmoq, yoq joyga foydasiz ketgan, olimga ketgan hadaf-nishon nuqtasi, borilmoq istanilgan goya Hadafi qasdi-hadaf va maqsad Hads-uzun oylash va dalilga ehtiyoj qolmasdan hosil bolgan ilm, oniy va togri idrok, dalildan natijaga tez bormoq hadsan-tez va togri anglash ila Hayoti Ribo-foizchilikning hayot topishi hazajot-yomgir ovozi hazinona-gamli, achinish uygotadigan korinishda

70
hazf-oradan chiqarmoq, yoq etmoq, mavh etmoq Hay-tirik, jonli, sog; haqiqiy hayot sohibi bolgan Alloh; bir narsani jamlamoq va noil bolmoq hayvoni foniyi zoil-yoq bolib zoil bolib ketgan hayvon hayvon-misol-hayvon kabi Hayyi Azaliy-avvali bolmagan va hayot sohibi bolgan Alloh Hayyi Boqiy-cheksiz hayot sohibi bolgan Alloh hayyi mayyit-olik holdagi jonli; *(majoziy ma`no) hech bir narsaga yaramagan, haqiqiy vazifalarini qilmagan inson hayyi murtabit-hayotga bogliq, hayot ila boglangan Hayyi Qayyum-mavjudligi va hayoti ozidan bolgan va mavjudligi uchun hech bir sababga ehtiyoji bolmagan Alloh (J.J.) Hayyi Qayyumi Azaliy-borligi va hayoti ozidan bolgan, borligi hech bir sababga ehtiyoji bolmagan va borligining avvali bolmagan Alloh hayratkor-hayron qolgan, hayron bolgan hayratnamo-hayrat korsatgan, hayrat bergan hayratolud-hayrat qoshilgan hayratfazo-hayrat beruvchi hayrat-fazo-hayrat bergan, hayratni ortirgan haysiyat-e`tibor, sharaf, qiymat, daraja hayti samoviy-samoviy bolgan bog hay`ati majmua-bir narsaning tafsilotlariga va juzlariga qaralmasdan butunining korsatgan hol va manzara Hakam-haqli va haqsizni ajratuvchi kishi; Haqli va haqsizni ajratgan Alloh Hakiym-koinotda va butun borliqlarda eng oson shaklni va eng qisqa yolni va eng foydali korinishni bergan va borliqlarni tartibli va foydali shaklda chalkashtirmasdan birlikda idora etgan Alloh (J.J.) Hakiymi Azaliy-borligining boshlanishi bolmagan va hamma narsani hikmat ila yaratgan Alloh (J.J.) Hakiymi Zuljalol-cheksiz buyuklik sohibi va hamma narsani hikmat ila yaratgan Alloh Hakiymi Zuljamol-cheksiz gozallik sohibi va hamma narsani hikmat ila yaratgan Alloh Hakiymi Zulkamol-nuqsonsiz ustun sifatlarning sohibi bolgan va hamma narsani goyalar ila va foydalar ila tartiblagan Alloh (J.J.)

Sozlar
Hakiymi Loyazal-hech yoq bolmagan va har narsani hikmat ila yaratgan Alloh Hakiymi Mudabbir-har narsani idora va tarbiya qilgan hikmat sohibi bolgan Alloh Hakiymi Mutlaq-cheksiz hikmat sohibi va hamma narsani goyali va foydali yaratgan Alloh (J.J.) Hakiymi Rahiym-juda marhamatli va shafqatli bolgan va hamma narsada goyalar va foydalar kozlagan Alloh (J.J.) Hakiymi Qodiyr-cheksiz kuch sohibi va hamma narsani hikmat ila yaratgan Alloh hakiymona-hikmatli ravishda, Hakiym bolganga yarashadigan suratda hakim-hikmat ila vasflangan bolgan va mavjudotning haqiqatiga voqif bolgan; har narsani bir maqsadga uygun va hikmat ila yoqdan bor qilgan Alloh; tabib, shifokor Hakimona-hikmatli ravishda, Hakim bolganga yarashadigan shaklda halil-samimiy dost, sodiq dost halovat-shirinlik hamala-i arsh-Arshning toshuvchisi, Allohning (J.J.) butun ismlarining eng ustun darajada ozlarini korsatganlari eng yuksak olamning vazifadorlari (malaklar) hamala-i mumtasil-mas`uliyatni ustiga olgan hamasat-yaratilishdan bolgan jasorat, bahodirlik, jasurlik, qahramonlik, yigitlik hamjins-bir xil jinsdan bolgan hamza-alif yoki alif orniga qollanilgan ishora. Alif, vov, yo, he ustiga qoyiladigan va "a" deya oqitgan ishora; barmoq ila siqmoq, turtmoq hamisa-soatdagi robianing oltmishdan biri hamiyat-gayrat; nomusdan kelgan gayrat ila gazablanmoq yoki uyalmoq; muqaddas narsalarni va millatning haqlarini, nomusni himoyalamoq xususida korsatilgan gayrat. Iymon va Islomiyatni va Hz.Paygambarning (S.A.V.) Sunnati Saniyasini va din va mujohada qardoshlarini muhofaza va mudofaa etmoq gayrati Hanifan Musliman-musulmon va hanif (Islomiyatdan avval Allohning birligiga ishongan va Hz.Ibrohimning (A.S.) dinidan bolganlarning vasfi) Hannon-juda marhamatli bolgan Alloh Hannoni Mannon-marhamat va ehsoni kop bolgan Alloh

71
haraka-Qur`on harflarini bir-biriga birlashtirib oqilishini ta`minlagan va "a,i,u" ovozlarini bergan ishoralar; *harakat Harakoti ajrom-kok jismlarining harakati harb-urush harbiy-dor-ul harbda bolgan va muslim bolmagan kishi, orada kelishuv qilinmagan dushman; urushga mansub va aloqador harju fasod-fitna va fasod harju-marj-aralash-quralash, chalkash harom-halol bolmagan, Islomiyatcha va dincha man etilgan narsalar va amallar; Allohning izn bermagan, ta`qiqlagan narsalari, halolning ziddi bolgan narsa harf ilmi olimlari-Qur`onning bir harfidan bir sahifa qadar sirlar topganliklarini aytgan va da`volarini u fanning ahliga isbot etganlar harfiy ma`no-bir narsaning ozini emas, boshqasini tanitib bildirgan ma`nosi, ozidan boshqasini korsatgan ma`no harfiya-ozi mustaqil bir ma`nosi va ta`siri bolmagani holda, oz jinsidan bir todaning ichida bolgan vaqti faqat bir vazifa bajargan narsalarga aytilar hasan-chiroyli, husnli, gozallik; gozal bolmoq hasana-yaxshilik, xayrli amal, Alloh roziligiga juda uygun ish hasanot-gozalliklar, yaxshi amallar, yaxshiliklar Hasbiy-bepul, Alloh rizoligi uchun hasmi beomon-marhamatni bilmagan dushman hasmi tabiat-ilon-ilon tabiatli dushman hasorat-zarar, ziyon, zalolatga tushmoq hasr-qisqartirmoq, faqat bir narsaga maxsus qilmoq, bir narsa uchun vaqf etmoq hasri muhabbat-muhabbatni bermoq, butun sevgini bir narsada toplamoq hassos-ota sezgir hasf-tutilmoq, ishigi sonmoq, korinmas holga kelmoq hatif-ovozi eshitiladigan faqat ozi korinmaydigan jin toifasida bir borliq hatlamoq-otmoq, otish Hafiyz-hifz etgan, muhofaza etgan, Allohning bir ismi Hafiyzi Rahiym-cheksiz marhamat sohibi va hamma narsani himoya qilgan Alloh Hafiyzi Hakiym-har narsani hikmat ila yaratgan va har narsani muhofaza etgan Alloh

Sozlar
hafiyzona-saqlab, yozuv va suratlarini olib hafif-yengil Hashamat va Sarmadiyat Bobi-cheksizlik va buyuklik eshigi hashmatnamo-hashamat korsatgan hashr-qaytadan tirilish, dunyodan olim ila ayrilganlarning oxiratda Alloh (J.J.) tarafidan takror tiriltirib toplashi Hashri A`zam-eng buyuk hashr, oxiratda butun olganlarning birdan barobar tiriltirilib toplanishlari Haq-togri, haqiqat, vojib va lozim bolgan, adolat, harkasning halol bolgan salohiyati, iqtidori, bir narsa ustidagi malikiyati; har narsani haqqi ila yaratgan, borligi haq bolgan va har haqning sohibi bolgan Alloh; da`vo; haqiqatga uygunlik; hissa; munosib; din, Islomiyat; Qur`on; sodir bolishi vojib, shubhasiz bolgan; qiyomat; qiladiganini yolgonsiz qilgan kishi; musibat haq ahli-iymon, Islomiyat va Haq yolida bolgan, Haq mazhabda bolgan, Haqqa, haqiqatga vosil bolgan Haq Ismi-borligi haq bolgan va har haqning sohibi bolgan Allohning bir ismidir Haq Subhanahu va Taolo-shoni yuksak, nuqson va kamchiliklardan pok bolgan Janobi Haq haqiqat ahli-Islomiyatning va Qur`onning bildirgan haqiqatlarni qabul etib yashaganlar haqiqat-ado-haqiqatli haqiqatbin-haqiqatni korgan, haqiqatni tushungan, haqiqatga ishongan haqiqati Islomiya-Islomiyat haqiqati haqiqati Muhammadiya (S.A.V.)Paygambarimiz (S.A.V.) mohiyatining haqqoniyati haqiqati xorijiya-koz bilan korina oladigan haqiqat; xorijga, maydonga chiqmoq haqiqat-mador-togrilik sababi, haqiqat vasilasi haqiqatparast-Haqni va haqiqatni sevgan, haqiqatga ishongan, haqiqat oshigi haqir-kichik, ahamiyatsiz, qiymatsiz Haqq Ismi-borligi haq bolgan va har haqning sohibi bolgan Allohning bir ismidir haqqalyaqiyn-hech bir shubhaga yer bermas aniqlikda, yashab sinab anglamoq darajasidagi bir aniqlik ila haq-namo-haqni korsatgan

72
haqoiq-haqiqatlar Haqoiqi nisbiya-nisbatga, olchovga kora bolgan haqiqatlar haqoiqi shariat-shariatning hukm va haqiqatlari Haqoiqi gaybiya-gayb olami, korinmagan olamlarning haqiqatlari haqparastlik-togrilikdan ayrilmagan, togrilikni jiddiy va samimiy sevgan haqparastona-togrilikdan va haqdan ayrilmasdan haqandish-haqni oylagan, haqni izlagan, togrilik uchun andisha etgan Hech andar hech-hech ichida hech, yoqlik ichida yoqlik, cheksiz yoqlik hibsi munfarid-bir kishilik qamoq kamerasi hiddat-gazab hidoyat ahli-hidoyatda va togri yolda bolganlar; hidoyatga erishgan kishilar hidoyat-ado-hidoyatga sabab bolgan, hidoyat beruvchi hidoyat-baxsh-hidoyat bagishlagan, hidoyat bergan hidoyati Qur`oniy-Qur`on korsatgan togri yol hidoyati Furqoniy-Qur`on korsatgan togri yol hidoyati shar`iy-togrilikni korsatgan din, Islom hidoyati, Islomning togri yoli hijo harflari-Alifbe ketma-ketligiga kora tizilgan harflar; sozlardagi harflarga alohida ovoz qoshgan alif, vov, he, e harflari Hikmat va Adolat Bobi-hikmat va adolat eshigi hikmat manzumasining qasidasi-Janobi Haqning hikmatlarini madh etgan she`r hikmati Ilohiy-Allohning hikmati hikmati insoniya-insonlarning kashflari hikmati omma-hamma narsa aloqador bolgan Ilohiy goya, hamma narsani qonun va nizomiga itoat ettirgan umumiy foydalar; yaratilishdagi, koinotdagi umumiy va Ilohiy goya hikmati Rabboniy-narsalarning yaratilishidagi ilohiy va rabboniy goya hikmat-namo-hikmatli hikmatfashon-hikmat yoygan hikoyat-hikoyalar hikoyati ayoni-koz ila koringan xabarlar, hikoyalar himmat-qalbning butun quvvati ila Janobi Haqqa va boshqa muqaddas narsalarga yonalishi, qalb istagi ila korsatilgan jiddiy gayrat; Alloh nazdida

Sozlar
maqbul va muborak bir kishining ma`naviy yordami ila birovni himoya qilishi, yordam qilishi; lutf, yordam himmati azima-buyuk himmat himmati Paygambar-Paygambar himmati hirqat-yonmoq Hirs-ochkozlik; qattiq istak, orzu hissi aliym-juda aziyatli tuygu hissi qalb-al vuqu`-sodir bolmasdan avval his etiladigan tuygu, oldindan sezish tuygusi hissi sadis-oltinchi his hissi ulviy-yuksak tuygu hissi huznu gamdor-gamli bir huzn sohibi qilgan tuygu, dardli siqinti tuygusi hissiyot-tuygular, hislar hissiyoti ulviya-yuksak hislar, yuksak tuygular hifz-muhofaza Hifz va Hofiziyat Bobi-Janobi Haqning hamma narsani muhofaza etib vujudini davom ettirishi bahsi hodis-yangi, keyin paydo bolgan narsa, ozgargan hodisa-i vohid-birgina hodisa hodisa-i Muhammadiya (S.A.V.)Hz.Muhammadning (S.A.V.) paygambarligi va mo`jizalari hodisot-hodisalar, yangi bolgan narsalar hodisoti ahkom-qonuniy hodisalar hojati fitriy-yaratilishdan kelgan ehtiyoj hojot-hojatlar, ehtiyojlar Hokimi Bilhaq-hamma narsani toliq ma`noda idorasi ostiga olgan Alloh (J.J.) Hokimi Ziyshon-shon va sharaf sohibi bolgan hukmdor Hokimi Zuljalol-jalol sohibi va hamma narsaga hukm etgan Alloh Hokimi Mutlaq-cheksiz hikmat sohibi va har narsani goyali va foydali yaratgan Alloh hokimi odil-adolat ila hukm etgan Hokimi Hakiym-har narsada son sanoqsiz foydalar va goyalar kozlab amr va idorasi ostiga olgan Alloh (J.J.) Hokimi Hafiyz-har narsaga hukm etgan va hamma narsani muhofaza qilgan Alloh hol lisoni-hol tili, bir narsaning korinishi ila bir ma`no ifoda etishi Holati talaqqiy-nozil bolish, tushirilish sabablari homid-hamd etgan, shukr etgan

73
homiyi majhul-bilinmagan qoriqlovchi horiqo-imkonlarning ustida bolgan narsa, hayrat uygotgan, hayronlik bergan; buyuk va korilmagan asar, korilmagan darajada qiymatli horiqo-i zamoni-zamonning horiqosi, tengsiz bolgani horiqo-i san`ati xoliqona-yaratuvchining ishi bolgan san`at ajoyiboti horiqopesha-garoyib ishlar qilgan horiquloda-favqulodda, oddiy narsalarning xorijida bolgan narsa, asar hosili bilmasdar-haqiqiy muassirdan hosil bolgan fe`ldir, oz sabab va shartlaridan maydonga kelgan narsa (masalan, bir narsani urmoq masdardir, u urishdan hosil bolgan ovoz chiqishi hosili bilmasdardir) hofiza-xotira, zehnda saqlamoq Hofiza-i Kubro-eng buyuk hofiza Hofizi Aliym-baqo uchun lozim bolgan lavhalarga foniylarning ma`nolarini qayd etib saqlagan, hifz etgan Alloh Hofizi Zuljalol-buyuklik sohibi, katta-kichik hamma narsani qayd etib saqlagan Janobi Haq hofiziyat-muhofaza etuvchilik; Janobi Haqning butun tuxum va uruglarda bolgani kabi, butun maxluqotning boshiga keladigan vaziyatlarni va boshidan otganlarni muhofaza etuvchi sifati, Janobi Haqning muhofaza etuvchiligi hofiziyat qonuni-Allohning butun koinotda mavjud bolgan muhofaza etuvchilik qonuni hubbi nafs-nafsini sevish huva-u ma`nosida korsatish olmoshidir Huva Haqqun-u ham haqdir, u ham bir haqdir Huval Ahsan-faqat va yolgiz eng chiroyli Udir Huval Hasan-faqat u gozaldir Huval Haqqu-haq faqatgina Udir huviyat-asl, mohiyat, birisining kimligi, kim bolgani, ildizi, asosi va nima bolgani; Janobi Haqning borliq sifati; hudus-yangidan maydonga kelmoq, keyin paydo bolmoq, yoq ekan vujudga kelmoq xudfurush-ozini yoqtirishga harakat qilgan, maqtanchoq xudfurushlik-ozini yoqtirishga harakat qilgan, maqtanchoq hujayrot-hujayralar Hujjat-ul Islom-Islomning bir hujjat va dalili bolgan Imom Gazoliy

Sozlar
hujra-i insoniy-inson hujrasi huzni yetimiy-yetimona huzn huzni mushtoqona-mushtoqona huzn huzni Qur`oniy-Qur`on bergan yuksak huzn huzu-kamtarin bolmoq, Allohning azamatini dalol va jamolini, buyukligini oylashdan maydonga kelgan insondagi huzur va hushu holi huzun-gamli bolmoq huzur-hozirda (koz ongida) bolmoq; maqom sohibi bir zotning ongi; * Allohning (J.J.) har on nazoratida bolganini his etmoq va anglamoq, ma`naviy yaqinlik maqomi; * kongil rohatligi huzuri Nabaviy-paygambarning huzuri hukamo-olimlar, kop bilmli kishilar hukmi Yazdoniy-Ilohiy hukm hurriyati hayvoniy-hayvonchasiga erkinlik, hayvonlarga yarashgan bir erkinlik Husayn Jisriy-(hi.1261-1327) siriyaning buyuk olimlaridandir, Paygambarimiz (S.A.V.) nasllaridandir, eng muhim asari Risola-i Hamidiyadir

74
husn-gozallik, yaxshilik, mukammallik; jamol ila kamol husni aloqa-gozal aloqa husni bizzot-ozi shaxsan gozal bolgan husni bilgayr-natijalari jihati ila gozal bolgan husni zon-bir kishining yoki bir hodisaning yaxshiligi haqida vijdoniy va yaxshi qanoat; yaxshi fikrda bolib, yaxshi bolishini oylamoq husni zotiy-gozalligi xorijiy bir sabab ila bolmasdan ozidan bolgan husni kamol-gozal komillik husni mujarrad-moddaga bogliq bolmagan gozallik, ma`naviy gozallik, xorijda moddiy vujudi bolmagan, faqat aqlan koriladigan husn va zehnan anglashilgan gozallik; ozi gozal bolgan narsa (vujud, hayot, iymon kabi) husni xayr-gozal yaxshilik husni xulq-axloq gozalligi, gozal axloq