TOZ METALURJS (T/M)

Mhendislik tozlarnn karakterizasyonu Metalsel tozlarn retimi Geleneksel presleme ve sinterleme Alternatif presleme ve sinterleme teknikleri T/M iin malzemeler ve rnler Toz metalurjisinde tasarm kurallar

Toz Metalurjisi (T/M)

Paralarn metal tozlarndan imal edildii metal ileme teknolojisi Geleneksel T/M imalat sras olarak, tozlar istenen ekle preslenir ve daha sonra, sert, rijit bir ktle halinde balanmak zere sinterlenir Presleme imal edilecek para iin zel olarak tasarlanm zmba ve kalp kullanarak pres tipi bir makinede gerekletirilir Sinterleme metalin erime scaklnn altndaki bir scaklkta yaplr

Toz Metalurjisi Niin nemlidir?

T/M paralar sonraki talal ilemelere ihtiyac ortadan kaldracak olan, son ekil veya son ekle yakn olarak seri retilebilir T/M ilemi ok az malzeme ziyan eder balang tozunun yaklak % 97si mamule dntrlr T/M paralar gzenekli metal paralar imal etmek iin belirli bir gzeneklilik seviyesinde yaplabilir rnekler: filtreler, ya-emdirilen yataklar ve dililer

T/Mnin nemini Gsteren Dier Nedenler

Dier yntemlerle ilenmesi zor baz metaller toz metalurjisiyle ekillendirilebilir rnek: Ampullerdeki Tungsten filamentler T/M ile yaplr T/M ile yaplan belirli alam kombinasyonlar ve sermetler, baka bir yntemle imal edilemez T/M, boyut kontrol bakmndan ou dkm ynteminden daha stndr T/M imalat yntemleri ekonomik retim iin otomatize edilebilir
3 4

T/M lemenin Snrllklar ve Zayf Ynleri

Yksek takm ve ekipman maliyetleri Metal tozlar pahaldr Metal tozlarnn depolama ve nakliyle ilgili problemler rnekler: zamanla bozulma, belirli metallerde yangn hasar Metal tozlarnn presleme srasnda kalp iinde paralel olarak akmamas nedeniyle para geometrisinde snrlamalar Para boyunca younluktaki deiimler, zellikle karmak geometriler iin bir sorun olabilir

T/M Para Malzemeleri

En byk tonajl malzemeler demir, elik ve alminyumdur Dier T/M metalleri olarak bakr, nikel ve molibden ve tungsten gibi refrakter metaller saylabilir Tungsten karbr gibi metal karbrler de toz metalurjisinde olduka fazla miktarda tketilmektedir

Mhendislik Tozlar
Bir toz, ok ince blnm taneli kat olarak tanmlanabilir Mhendislik tozlar, metaller ve seramiklerdir Mhendislik tozlarnn geometrik zellikleri: Parack boyutu ve dalm Parack ekli ve i yaps Yzey alan
ekil 16.1 - Toz metalurjisi paralara rnekler ( Dorst America, Inc.in izniyle)
7 8

Parack Boyutunun lm
En yaygn yntemler, farkl zgara boyutlarnda elekler kullanr Izgara numaras elein dorusal 1 ini bana delik saysn gsterir 200 olan bir zgara numaras dorusal in bana 200 delik olduu anlamna gelir Izgara kare eklinde olduundan, her iki ynde de ayn numara olur ve in bana toplam delik says 2002 = 40,000 dir. Daha yksek zgara numaras, daha kk parack boyutu anlamna gelir
9 Izgaradan geemeyen parack boyutu Izgaradan geebilen parack boyutu

ekil 16.2 - Parack boyutunun belirlenmesi iin zgara elei

10

Paracklar Aras Srtnme ve Ak Karakteristikleri

Kresel Yuvarlak Silindirik Sngerimsi

Prizmatik

Yass

Kbik

Taneli

Paracklar arasndaki srtnme, bir tozun ak kolayln ve paket skln etkiler Paracklar aras srtnmenin yaygn bir testi, bir toz kmesinin dar bir huniden dklrken oluturduu ylma asdr.

ekil 16.3 - Toz metalurjisindeki muhtemel (ideal) parack ekillerinin trleri

11

12

Gzlemler
Huni

Toz kmesi

Ylma as

Daha kk parack boyutlar genel olarak daha byk srtnme ve daha dik alar gsterir Kresel ekiller en dk paracklararas srtnmeye sahiptir ekil kreselden saptka, paracklararas srtnme de artma eilimine girer

ekil 16.4 - Dar bir huniden dklen toz kmesinin ylma asyla gsterilen paracklar aras srtnme. Byk alar, byk paracklar aras srtnmeyi gsterir.

13

14

Parack Younluunun lmleri

Gerek younluk malzemenin gerek hacminin younluu Tozlarn kat bir ktle haline eritilmesi durumundaki malzeme younluu Ktle younluu tozlarn dkldkten sonra gevek durumdaki younluu Paracklar arasndaki gzenekler nedeniyle ktle younluu gerek younluktan daha dktr

Paketleme Faktr = Ktle Younluu / Gerek Younluk

Gevek tozlarn tipik deerleri 0,5 ve 0,7 arasndadr Eer farkl toz boyutlar varsa, daha kk olan tozlar daha byk olanlarn ara boluklarna yerleerek havann uzaklamasn salar ve daha yksek paketleme faktrne neden olur Paketleme, tozlar titretirerek, daha sk yerlemelerinin salanmasyla arttrlabilir. Sktrma srasnda uygulanan basn, tozlar yeniden dzenleyerek ve paracklar deforme ederek tozlarn paketlenmesini arttrr
15 16

Gzeneklilik
Tozlarn iindeki gzenek hacminin (bo yerler) ktle hacmine oran Prensip olarak, Gzeneklilik + Paketleme faktr = 1.0 Bu durum, paracklarn bazlarnda kapal gzeneklerin muhtemel varl nedeniyle karmaklar Eer i gzenek hacimleri yukardaki gzeneklilie eklenirse, eitlik tam olur

Kimyasal Bileimi ve Yzey Filmleri

Metalsel tozlar aadaki gibi snflandrlr Elemanter bir saf metalin varl n-alamlanm her bir parack bir alamdr Muhtemel yzey filmleri arasnda, oksitler, silikatlar, absorbe edilmi organik malzemeler ve nem bulunur Kural olarak, bu filmlerin, ekillendirme ileminden nce uzaklatrlmalar gerekir

17

18

Metalsel Tozlarn retimi

Genel olarak metalsel tozlarn reticileri, bunlardan T/M paralar yapan firmalarla ayn deildir Teorik olarak herhangi bir metal, toz haline dntrlebilir Metalsel tozlarn retildii temel yntem: 1. Atomizasyon 2. Kimyasal 3. Elektrolitiktir Ek olarak, mekanik yntemler yerine gre toz boyutlarn kltmekte kullanlmaktadr

Gaz Atomizasyon Yntemi

Yksek hzl gaz jeti, erimi metali aadan emen (sifon) ve bir kap iine pskrten bir genleme nozulu iinden akar Damlacklar toz halinde katlar
Toplama kamaras Nozul Gaz Sifon Metal tozlar Erimi metal Sprey

ekil 16.5 (a) gaz atomizasyon yntemi

19

20

Erimi metal Erimi metal

Su Gaz Gaz

Su

Su jeti Toplama odas Toplama odas Metal tozlar Su Metal tozlar

ekil 16.5 (b) dier bir gaz atomizasyon yntemi

21

ekil 16.5 (c) su atomizasyonu

22

Erimi metal

Metal tozlar

Dnen disk

Toplama odas Tahrik mili

ekil 16.6 - Demir pentakarbonilin ayrtrlmasyla retilen demir tozlar; parack boyutlar 0.25 - 3.0 mikron arasndadr (GAF Chemicals Corporationn izniyle)

ekil 16.5 (d) dnen disk ile savurma atomizasyon yntemi

23 24

Geleneksel Presleme ve Sinterleme

Metalsel tozlar retildikten sonra, geleneksel T/M sras aamadan oluur: 1. Tozlarn tlmesi ve kartrlmas 2. Sktrma istenen para ekline presleme 3. Sinterleme paracklarn kat hal ban salamak ve parann dayanmn arttrmak iin erime scaklnn altna stma Ek olarak, bazen boyutsal doruluu iyiletirmek, younluu arttrmak ve dier nedenlerle ikincil ilemler uygulanr
tme
st zmba Kalp Alt zmba

ekil 16.7 - Geleneksel toz metalurjisi retim sras: (1) tme, (2) sktrma, ve (3) sinterleme; (a) paracklarn durumunu (b) retim srasnda ilemi ve/veya paray gstermektedir
25 26

Tozlarn tlmesi ve Kartrlmas

Sktrma ve sinterlemede baarl sonular iin, balang tozlar homojen olmaldr tme ayn kimyasal bileimde ancak farkl parack boyutlarndaki tozlar birbirine benzetilir Farkl parack boyutlar ou kez gzeneklilii azaltmak iin tlr Kartrma farkl kimyasal bileimdeki tozlar birbiriyle kartrlr T/M teknolojisi, deiik metallerin, dier yntemlerle imal edilmeleri ok zor hatta olanaksz olan alamlarla karmasn salar
27

Sktrma
Tozlar istenen ekle dntrmek iin yksek basn uygulama Geleneksel sktrma yntemi, zt ynl zmbalarn tozlar bir kalp iinde sktrd preslemedir Sktrldktan sonraki para slak sktrma olarak adlandrlr; buradaki slak terimi, henz yeterince sktrlmam anlamndadr Sktrldnda parann slak dayanm, tamak iin yeterli ancak sinterlemeden sonraki deerinden ok uzaktr
28

st zmba Tozlar Besleyici

Vida

Bak

Kalp Alt zmba

(a) (a)

(b) (b)

ekil 16.8 - Deiik tme ve kartrma makinalar: (a) dnen tambur, (b) dnen ift koni; (c) vidal mikser; ve (d) bakl mikser

ekil 16.9 - T/Mde presleme: (1) kalbn otomatik besleyici tarafndan tozla doldurulmas; (2) presleme srasnda alt ve st zmbalarn ilk ve (3) son durumlar, ve (4) parann karlmas
29 30

Gerek younluk

Younluk

Sktrma basnc

ekil 16.10 - (a) Sktrma srasnda uygulanan basncn etkisi (1) doldurmadan sonraki gevek tozlar; (2) yeniden paketleme; ve (3) paracklarn deformasyonu; ve (b) tozlarn younluunun, basnca bal olarak deiimi. Buradaki sralama, ekil 16.9daki (1), (2) ve (3) aamalarna kar gelmektedir.

ekil 16.11 - Toz metalurjisi paralarn sktrmak iin bir 450 kN (50-ton) hidrolik pres. Bu pres, karmak T/M paralarn imal etmek iin oklu seviyeleri altrma kapasitesine sahiptir (Dorst America, Inc.in izniyle).

31

32

Sinterleme
Metalsel paracklarn dayanmn ve sertliini arttrmak iin ba oluturma sl ilemi Genellikle metalin erime scaklnn % 70i ve % 90 arasnda yaplr (mutlak scaklk cinsinden) Aratrmaclar arasndaki ortak kanya gre sinterlemenin birincil derecede etkin kuvveti, yzey enerjisinin azaltlmasdr Sinterleme srasnda, gzenek boyutlar azaldndan, parada bzlme oluur

Noktasal ba oluumu

Boyunlar

Gzenekler

Tane snrlar

Gzenek

ekil 16.12 - Mikroskopik lekte sinterleme: (1) parack balar, temas noktalarnda balar; (2) temas noktalar boyun halinde byr; (3) paracklar arasndaki gzenekler, boyut olarak klr; ve (4) boyun oluan blgelerde tane snrlar oluur

33

34

Frn scakl (srekli izgi) Para scakl (kesikli izgi)

Younlatrma ve Boyutlandrma
Sinterlenmi parann younluunu arttrmak, doruluunu iyiletirmek veya ilave ekil vermek iin ikincil ilemler uygulanr Yeniden presleme sinterlenmi paray, younluunu arttrmak ve zelliklerini iyiletirmek iin kapal bir kalpta presleme Boyutlandrma sinterlenmi bir parann boyutsal doruluunu arttrmak iin presleme Kabartma sinterlenmi bir para zerinde yzeyindeki ayrntlar glendirmek iin presleme Talal ileme di, kenar delikleri veya dier ayrntlar gibi preslemeyle oluturulamayan geometrik zelliklerin kazandrlmas
35 36

Scaklk

n stma

Sinterleme

soutma

Zaman

Sinterleme n stma Engel Soutma Boylamasna ak ileminde srekli konveyr band

ekil 16.13 - (a) Sinterlemede tipik sl ilem evrimi; ve (b) Bir srekli sinterleme frnnn ematik enkesiti

Emprenye ve Gzenek Doldurma

Gzeneklilik, T/M teknolojisinin ayrlmaz ve doal bir karakteristiidir Bulunan gzenekleri ya, polimer veya metalle doldurarak zel mamuller oluturulabilir ki kategori: 1. Emprenye 2. nfiltrasyon

Emprenye lemi
Sinterlenmi bir T/M parann gzeneklerine, ya veya baka bir sv emdirilmesini tanmlayan terim Yaygn mamuller, ya emdirilmi yataklar, dililer ve benzer paralardr Alternatif bir uygulama, paralara polimer reine emdirilerek, gzenek boluklarnn sv formda doldurulmas ve katlatktan sonra basn altnda szdrmazlk zelliine sahip bir para elde edilmesidir

37

38

nfiltrasyon
T/M parann gzeneklerinin erimi bir metalle doldurulmas ilemi Dolgu metalinin erime scakl, T/M parannkinin altnda olmaldr Sinterlenmi para ile temas halindeki dolgu metalinin stlmasn ve dolgunun kapiler etkiyle gzeneklere dolmasn ierir Oluan yap, greceli olarak gzeneksizdir ve infiltre edilmi para daha niform bir gzeneklilie sahip olup tokluu ve dayanm artmtr
39

Alternatif Presleme ve Sinterleme Teknikleri

Geleneksel pres ve sinter sras, toz metalurjisinde en yaygn kullanlan ekillendirme teknolojisidir T/M paralar iin ilave yntemler unlardr: zostatik presleme (Souk=CIP ve Scak=HIP) Toz enjeksiyon kalplama Toz haddeleme, Ekstrzyon ve Dvme Kombine presleme ve sinterleme
Scak presleme Kvlcm sinterleme

Sv faz sinterleme (Erime scaklklar farkl iki tr tozun kartrlmas ve tozlardan birinin eritilmesi)
40

Basnl kap

Kat maa (pim)

Basnl sv

.... . . .. ...

Besleme hunisi (toz) Sktrma rulolar Sinterleme frn Souk haddeleme rulolar Yeniden sinterleme frn

Lastik kalp

arj (toz)

Islak erit

ekil 16.14 - Souk izostatik presleme (1) tozlar esnek bir kalp iine yerletirilir; (2) tozlar sktrmak iin kalba doru hidrostatik basn uygulanr; ve (3) basn kaldrlr ve para karlr
41

ekil 16.15 - Toz haddeleme: (1) tozlar, bir slak erit oluturmak zere sktrma rulolar arasndan beslenir; (2) sinterlenir; (3) souk haddelenir; ve (4) tekrar sinterlenir
42

T/M in Malzeme ve rnler

T/M iin hammaddeler, dier metal ilemeler iin kullanlanlardan daha pahaldr; nk metali toz haline getirmek iin ilave enerji gerekir Bu nedenle, T/M ancak belirli uygulama alanlar iin rekabetidir Toz metalurjisine en uygun grnen malzemeler ve rnler nelerdir?

T/M Malzemeleri Elemanter Tozlar

Parack halindeki bir saf metal Yksek safln nemli olduu yerlerde kullanlr Yaygn elemanter tozlar: Demir Alminyum Bakrdr Elemanter tozlar, geleneksel yntemlerle formlasyonu zor olan zel alamlar elde etmek zere dier metal tozlaryla da kartrlmaktadr rnek: takm elikleri

43

44

T/M Malzemeleri n-alaml Tozlar

Her bir parack, istenen kimyasal bileime sahip bir alamdr Elemanter tozlarn kartrlmasyla formle edilemeyen alamlar iin kullanlr Yaygn n-alaml tozlar: Paslanmaz elikler Belirli bakr alamlar Yksek hz elii

T/M rnler
Dililer, yataklar, sprockets, tespit elemanlar, elektrik kontaklar, kesici takmlar ve deiik makine paralar T/Mnin stnlkleri: paralar son eklinde veya son ekline yakn oluturulabilirler T/M ileminden sonra hi veya ok az ilave ilem gerektirirler Byk miktarlarda retileceklerinde, dililer ve yataklar T/M iin idealdir zira: Geometri iki boyutlu olarak belirlenir Parada yalama iin rezervuar olarak hizmet verecek gzeneklilie ihtiya vardr
46

45

T/M Paralarn Snflandrma Sistemi

Metal Tozlar Endstrileri Federasyonu (MPIF), toz metalurjisi para tasarm iin geleneksel preslemedeki zorluk seviyesine gre drt snf tanmlar Bu snflandrma, geleneksel T/M ilemeyle ulalabilecek ekil snrlamalarnn bazlarn gsterdiinden faydaldr

Presleme yn

Presleme yn

ekil 16.16 - T/M paralarn drt snf (yandan grnleriyle; enkesitleri daireseldir): (a) Snf I - tek ynde preslenen basit ince ekiller; (b) Snf II - iki ynde presleme gerektiren basit ancak kaln ekiller; (c) Snf III - iki ynde preslenen iki kalnlk seviyesi; ve (d) Snf IV - her bir seviyenin ayr kontrol edilmesi gereken, iki ynde preslenen farkl kalnlk seviyeleri
47 48

T/M Paralar iin Tasarm Klavuzlar - I

lem ekonomisi, ekipman ve zel takmlarn maliyetinin karlanabilmesi iin genellikle byk miktarlar gerektirir Minimum para says olarak 10,000 birim nerilir T/M, paralarda kontroll gzenek seviyesi oluturma kapasitesi bakmndan rakipsizdir % 50ye yakn gzeneklilik mmkndr T/M, her trl metal veya alam kullanarak retim yapabilir - dier yntemlerle retilmeleri olanaksz deilse bile, zor olabilecek malzemeler
49

T/M Paralar iin Tasarm Klavuzlar - II

Para geometrisi, preslemeden sonra kalptan karlabilmelidir Bu genel olarak parann, kademeli olanlara izin verilmesine ramen, dikey veya dikeye yakn kenarlar sahip olmas gerektii anlamna gelir Para kenarndaki delik veya entik gibi tasarm zelliklerinden kanlmaldr karma srasnda sorun olmayacandan, dikey entiklere ve deliklere izin verilebilir Dikey delikler tm enkesitte olmaldr; aksi halde zel ilem yapmadan oluturulmasnda zorluk kar
50

Presleme yn

T/M Paralar iin Tasarm Klavuzlar - III

Vida dileri, T/M ile oluturulamaz; eer gerekiyorsa, para iinden tala kaldrarak oluturulmaldr Pah krma ve ke yuvarlatmalar (radysler) T/M presleme ile mmkndr; ancak alar ok darsa, zmba rijitlii bakmndan sorunlar kabilir Delikler arasnda veya bir delik ile d cidar arasndaki kalnlk en az 1,5 mm olmaldr En dk tavsiye edilen delik ap 1,5 mmdir

Yan delik

entik

ekil 16.17 - T/Mde kanlmas gereken para zellikleri: parann karlmasn olanakszlatran yan delikler ve (b) yan entikler

51

52

Presleme yn Dar a Minimum

radys

Presleme yn

Basn yn Yarm delik Tam delik Tavsiye edilmez Kademeli delik

D ke radys

Radys

Tercih edilir

nerilir

Kenar entii

Tavsiye edilmez

Tercih edilir

ekil 16.18 - T/Mde izin verilen para zellikleri: (a) dikey delik, yarm ve tam; (b) dikey kademeli delik; ve (c) dikey ynde kenar entii. Bu zellikler, parann karlmasna izin verir.
53

ekil 16.19 - Pah krmalar ve ke radysleri yaplabilir ancak kesin kurallara uyulmaldr: (a) dar alardan kannz; (b) zmba rijitlii iin geni alar tercih edilir; (c) i radysler istenebilir; (d) zmba kenarda krlabileceinden dolay tm evrede ke radyslerinden kannz; (e) problem, radyslerle pah krmalar birletirilerek zlmtr
54

stten grn Minimum cidar kalnl

Kesit grn

ekil 16.20 - Tavsiye edilen minimum cidar kalnlklar 1,5 mmyi amamaldr: (a) delikler arasndaki grn; veya (b) bir delik ile bir d cidar arasndaki grn.
55