Elektrikcilik Kurs Kitabi

NTE NO 1: GVENL
ATLYEDE ALIMA GVENL Bir i yaplrken alma kurallarnn bilinmesi gerekir. Rasgele alma, istenmeyen sonular dourur. lkemizde her yl binlerce i kazas olmakta ve istenmeyen sonular (can, mal, emek ve zaman kayb) ortaya kmaktadr. Bu kitabn hazrlanmasnn amac, renciyi elektrik tesisatl, temel tesviyecilik ilemleri, temel elektronik uygulamalar konularnda bilgi ve beceri sahibi yapmaktr. Bu konularn retimi ve uygulamalarnn yapl srasnda bir ok i gvenlii kuralna uyma zorunluluu vardr. imdi bu kurallar inceleyelim. 1. Atlye ve laboratuar almalaryla ilgili temel kurallar Okul atlyelerinde meslek retimin yan sra i gvenlii, i disiplini gibi eitim konularna da yer verilmektedir. Atlyede uyulmas gereken i gvenlii kurallar unlardr: a. Atlyeye zamannda geliniz, mazeretiniz yoksa kesinlikle ge kalmaynz. nk ge kalan renciler atlyenin alma dzenini bozar, eitimi aksatr. b. Atlyede i nlnz giyiniz ve dmelerini srekli olarak kapal bulundurunuz. nlnn dmelerini aarak alan bir rencinin i kazas yapma riski yksektir. alrken nlk herhangi bir yere taklabilir. Ayrca nln iindeki giysiler daha abuk kirlenir. c. nlnz giydikten sonra sraya geerek retmeninizin yoklama almasn ve o gn yaplacak almalarla ilgili bilgi vermesini bekleyiniz. Yoklamadan sonra yerinize geerken acele davranmaynz. . Atlyede komaynz, barmaynz ve el akas yapmaynz. Yksek grlt, alanlar zerinde ruhsal dengesizliklere yol aar ve dikkati datr. d. Atlye dolabnzdan gerekli malzemeleri alarak alma masanza geiniz. Dolabnz temiz ve dzenli tutunuz. e. almalarnza balamadan nce yapacanz temrin (i) ile ilgili ara gere ve malzemeleri depo nbetisinden salam olarak alnz. f. Atlyede gerekli olan takm, kitap ve defterlerinizi her zaman yannzda bulundurunuz. g. Yapacanz ile ilgili bilgileri nceden reniniz. Anlamadnz konular retmeninize sorunuz. . Enerji altnda (devrede akm varken) kesinlikle almaynz. iniz tamamlandktan sonra retmeninizin denetiminde devreyi altrnz. h. Kendi iinizi kendiniz yapnz. zinsiz olarak baka bir renciye yardm etmeyiniz ve kendi iinize bakasnn karmasna izin vermeyiniz. Baka birinin iini yaptnz zaman aslnda ona ktlk yapm olursunuz. i siz yaptnz iin arkadanzn becerisi gelimez, renme dzeyi dk kalr. . inizi, ilem basamaklarndaki sraya gre yapnz. i. alma srasnda vida, ivi gibi gereleri kesinlikle aznza almaynz. nk dalgnlkla yutma sz konusu olabilir. j. Atlye almalar srasnda herhangi bir kaza ve yaralanma olduunda hemen ilgililere (retmen, teknisyen ve benzeri) haber veriniz. k. Bilmediiniz konularla ilgili ilem yapmaynz. Kullanmasn bilmediiniz aygtlar biliyormu gibi davranmaynz. l. Vidalar asla eki ya da pense ile akmaynz. Vidalamay yapacanz yeri nce bz ya da matkap ile deliniz ve sonra viday uygun ulu bir tornavida ile sknz. HAZ MUSTAFA ERDL-MT AYAZ 1
m. Bozulmu makine ve takmlar retmeninize bildiriniz. Arzal makinelerin i kazalarna neden olabileceini unutmaynz. n. Atlye ara paydosuna (teneffs) zamannda knz ve zamannda iinizin bana dnnz. o. Sizlere bilgi ve beceri kazandrmakla grevli olan retmenlerinize sevgi ve sayg erevesinde kalarak davrannz. . Temizlik ilemleri baladnda nce kendi alma yerinizi temizleyiniz. iniz tamamlanm ve not almsanz temrini skerek ara gereleri depoya salam olarak veriniz. p. Temizlik nbetiniz (greviniz) varsa atlyeyi, salk kurallarna uygun olarak temizleyiniz. r. Temizlik greviniz yoksa nlnz karp elbisenizi giyiniz ve temizliin bitmesini bekleyiniz. s. Verilen paydosla birlikte atlyeden birbirinize saygl olarak knz. 2. kazalarna kar korunma a. (elektrik) kazas nsan yaantsnda yaygn olarak kullanlan elektrik enerjisinin yararlar pek oktur. Gnmzde konutlardan fabrikalara her yerde elektrikli aygtlar kullanyoruz. Elektrik insanlk iin son derece yararl bir enerjidir. Ancak, gvenlik kurallarna uyulmadan kullanldnda ldrc olabilmektedir. te, yanl hareketler sonucu oluan, almay kesintiye uratan ve nceden plnlanmam olaylara elektrik kazas denir. Elektrik kazas, ayn zamanda bir i kazasdr. nsan bedeni elektrik akmn kolayca geirir. Vcuttan geen akmn deeri arttka kalp, beyin gibi organlarn zarar grme dzeyi artar. b. Elektrik kazalarnn baz nedenleri: I. Elektrikli donanmlarn yaps hakknda yeterli bilgi sahibi olmamak, II. Akm geen yerlerin yaltmnn bozulmas, III. Anahtar, fi, priz gibi aksamlarn atlak, krk ya da slak olmas, IV. alanlarn acele ve dikkatsiz davranmas, V. Aydnlatma, stma, temizlik, dzen gibi koullarn kt olmas c. Elektrik arpmas: Elektrik arpmasnn yaratt olumsuz etkiler u unsurlara gre deiir: I. Bedenden geen akmn deeri, II. Dokunulan gerilimin deeri, III. Bedenin akma gsterdii direncin dzeyi, IV. Elektrik akmnn bedenden getii blge, V. Elektrik akmnn bedenden gei sresi, VI. arplma annda baslan zeminin durumu (slak, kuru, nemli ve benzeri) I. Akm deeri: nsan bedeninden geen akmn olumsuz etkileri u ekildedir: 1-8 mA (0,001-0,008 A): Bedende ok etkisi yapar. Hafif sarsnt ve heyecanlanma eklinde alglanr. 15-20 mA (0,015-0,02 A): Bedenden getii blgedeki kaslarda kaslmalar olur. Bu durumda el kaslar istem d kasldndan, tutulan iletkenin braklmamas sz konusu olur. Bu deerdeki akmn edenden gei sresi uzarsa lm olabilir. 50-100 mA (0,05-0,1 A): Bedende ar kaslmalara, solunum glne, sre uzadnda ise lme neden olur.
100-500 mA (0,1-0,5 A): Gei sresine bal olmakla birlikte kesin lme neden olur. II. Gerilim deeri: nsan bedeni zerinde olumsuz etki oluturan gerilim deerleri u ekilde snflandrlabilir: 0-42 volt aras gerilimler: Dk gerilim olarak anlr. nsan bedeni iin tehlikesizdir. Yani bu deerler arasndaki gerilimler bedenden tehlike snrnn altnda akm geiine neden olur. 42-65 volt aras gerilimler: Beden zerinde yaralanmalara neden olabilir. Vcuda uygulanma sresi uzarsa lme yol aar. 65 volt ve zeri gerilimler: 65 voltun zerindeki deerler lmle sonulanan kazalara neden olur. III. Diren deeri: Ohm yasasna gre insan bedeninden geen akmn deeri gerilimle doru, direnle ters orantldr. nsan bedeninin elektrie kar gsterdii diren hesaplamalarda 1000 olarak alnmasna ramen, bedenin eitli blgeleri deiik deerler gsterir. Bu deerler unlardr: Kuru deri (iki el aras) : 100.000 300.000 Nasrl deri (iki el aras) : Yaklak 500.000 Islak deri (iki el aras) : 1000 El ayak aras: 400 600 ki kulak aras: 100 . Elektrik kazalarna kar alnacak nlemler I. Arza blgesine giderken alnan ara gereler tam olmal ve bunlarn salam olmasna dikkat edilmelidir. II. Arza yerine gidildiinde bozulma nedeni renilmelidir. Daha sonra enerji kesilerek gerekli yerlere uyar levhas aslmal ve nlemler alndktan sonra onarma geilmelidir. III. Arzal makinelerin yaps ve almas ile elektrik donanm hakknda bilgi sahibi olunmaldr. IV. alma srasnda ie younlalmal baka eyler dnlmemelidir. V. alrken i nl giyilmelidir. VI. Elektrik arzalar mutlaka elektrik teknisyeni tarafndan onarlmal, yetkili olmayan kiiler mdahale etmemelidir. VII. Elektrik kazalarna kar alnacak nlemler ve ilk yardm ok iyi bilinmelidir. VIII. Atlyede ecza dolab bulundurulmal, ilk yardm gereleri eksiksiz ve kullanlr durumda olmaldr. IX. Hastane, itfaiye ve ilk yardm merkezlerinin telefon numaralarn bildiren levhalar izelge 1.1'de olduu gibi i yerinin eitli ksmlarna aslmaldr. X. plak elle akm tayan hatlara dokunulmamaldr. XI. Islak elle elektrik anahtarlarnn konumu deitirilmemelidir. XII. Enerji altnda onarm yaparken sa el kullanarak allmaldr. d. lk yardm Herhangi bir kazaya maruz kalan kiiye hekim gelinceye ya da hastaneye kaldrlncaya kadar geici bakm ve tedavinin yaplmasna ilk yardm denir. Kaza geiren insana ilk mdahaleyi yapan kiiye ise ilk yardmc denir. lk yardmcnn kaza annda yapmas gereken iler unlardr: lk yardm sratle soukkanlln kaybetmeden yapmaldr.
HAZ MUSTAFA ERDL-MT AYAZ
ebeke gerilimi (anahtar, alter ya da sigortayla) kesilmelidir. Eer bu mmkn deilse yaltkan bir arala (tahta paras, giyim eyas vb.) dokunma yerine vurarak ayrmaldr. Elektrik arpmas sonucu kii oka girdiinden gs ile karn kaslar kaslabilir ve solunum durur. Bu durumda hemen sun' solunum ilemine balamaldr. Sun' (yapay) solunum: Elektrie arplan kii oka girer ve solunum gl olur. Bu ise lme yol aabilir. Kazazedenin oksijensiz kalmasn engellemek iin hemen yapay solunuma balanr. Yapay solunum sayesinde bedene gerekli hava girii olur ve toplardamardaki kan kalbe dner. Solunum durduktan sonra, 2 dakika ierisinde bilin kaybolabilir ve kalp, bunu izleyen 710 dakika ierisinde durur. Bilin kayb srasnda kalp ve nabz atlar hissedilmeyebilir. Kazazedenin beden scakl dmedii, lm morluklar ve deride sertleme belirtileri grlmedii srece yapay solunum uygulanr. Sun' solunum yaplrken ilk nce kazazedenin rahat soluk alabilmesi iin ba geriye doru itilerek boyun ykseltilir. Bu ilem dilin geriye ylarak solunum yolunun tkanmasn nler. I. Azdan aza sun' (yapay) solunumun yapl: Kazazede sert bir zemin zerine srt st yatrlr ve ilk yardmc ba tarafna geer. Bir el kazazedenin boynuna, dier elin ayas alnna yerletirilir. Boyun yukarya doru kaldrlarak nefes yolu alr. Kazazedenin alnndaki el evrilip ba ve iaret parmaklaryla burun delikleri sklarak kapatlr. Dier el ile eneden ekilerek azn almas salanr. Derin bir nefes alnarak hava szmayacak ekilde hastann azna az dayanr ve hava flenir. Daha sonra geri ekilinerek gsn inmesi gzlenir. Dakikada 1520 kez yapay solunum yaptrlr ve solunuma kazazedenin durumuna gre 23 saat devam edilir. Kazazede kendi kendine solunum yapmaya balaynca yan yat pozisyonunda ve enesi gsnden uzaklatrlm olarak tutulmak suretiyle hastaneye sevk yaplr. II. Schafer (efr) yntemi ile sun' solunum: Hasta yzkoyun yatrlarak elleri alnna destek olacak biimde tutulur. Bu srada ba yana evrilerek az ve burnun ak kalmas salanr. lk yardmc, kazazedenin kalas kendi dizleri arasnda kalacak biimde dizleri zerine ker ve topuklarnn zerine oturur. Eller zerinde dorulmak suretiyle kazazedenin kala kemiinin n ksmna basn uygulanr. Diz zerinde yava yava dorulunarak kazazedenin beline basn uygulanr. Bylece yaplan basn akcieri sktrr. Daha sonra oturularak basn kaldrlr. Bu uygulama kazazede kendi kendine nefes almaya balayncaya kadar dakikada 12 kez yaplr.
NTE NO: 2 ELEKTRK BLGS

A. ELEKTRK DEVRES ELEMANLARI VE ETLER Giri rete, sigorta, anahtar, alc ve iletkenden oluan, akmn getii yola elektrik devresi denir. Elektrik devresi, reteten kan akmn sigorta, anahtar, alc ve iletkenden geerek tekrar retece gelmesi iin izledii yoldur.
ekil 2.1. Elektrik devresi a. Devre elemanlar 1. rete (batarya, kaynak): Elektrik devresindeki alclarn alabilmesi iin gerekli olan elektrik enerjisini reten elemandr. rete eitleri unlardr: I. Doru akm kaynaklar (pil, akmlatr, dinamo, gne pili), II. Alternatif akm kaynaklar (alternatr) 2. Alc (yk): Elektrik enerjisini baka enerjilere eviren elemanlara alc denir. rnein; t akm sya, lmba a evirir. 3. letken: rete ve alc arasnda elektrik akmnn dolamn salamak iin bakr, alminyum gibi metallerden yaplan elemandr. Elektrikli alclarn beslenmesinde kullanlan iletkenler rastgele seilmez. rnein konutlardaki priz sortilerinin beslenmesinde en az 2,5 mm2, lmba sortilerinin beslenmesinde ise en az 1,5 mm 2 kesitinde yaltkanl bakr iletkenler kullanlr. b. Yardmc devre elemanlar 1. Anahtar: Devreyi ap kapamaya yarayan aratr. Anahtar aldnda alcya giden akm kesilir ve alcnn almas durur. 2. Sigorta: Elektrik devresini, reteci ve alcy ar akm geilerine kar korumaya yarayan elemandr. Uygulamada buonlu, otomatik, bakl ve benzeri sigortalar kullan lr.
c. Devre eitleri Elektrik devreleri akmn alcdan gei durumuna gre eittir. 1. Ak devre: ekil 2.1'de grld gibi anahtarn ak olduu ve akmn gemedii devredir. Sigortann atmas, iletkenlerin kopmas, ek yerlerinin dememesi de ak devreyi oluturur. 2. Kapal devre: ekil 2.2'de grld gibi devreye kumanda eden anahtar kapalyken akm geer ve alc alr.
ekil 2.2. Kapal devre
ekil 2.3 Ksa devre
3. Ksa devre Anahtar kapalyken herhangi bir arza nedeniyle akm alcya gitmeden devresini ksa yoldan tamamlyorsa bu duruma ksa devre denir. letkenlerin, yaltkan kaplamalarnn zelliini kaybetmesinden tr birbirine demesi de ksa devreyi oluturabilir. Elektrik akm, direncin en kk olduu yerden gemek ister. Ksa devre durumunda devreden yksek akm geer ve sigorta atar. ekil 2.3'te iletkenlerin birbirine demesi sonucu oluan ksa devre gsterilmitir. B. AKIM, GERLM VE DREN a. Akm Alcdan birim zamanda geen elektrik yk (elektron) miktarna akm denir. Bir iletkenden belirli bir zaman iinde ne kadar ok elektron geerse, akm da o oranda iddetli olur. Akm iddetini elektronlarn saysyla gstermek iin ok byk rakamlar kullanmak gerekir. yle ki, 6,25.1018 adet elektron 1 ampere eittir. Bunun gibi byk rakamlar kullanmamak iin Fransz bilgin Ampere (Amper)'in elektrik akmnn kimyasal etkisine dayanarak yapt tanmlama kullanlr. ekil 2.4. Elektrik akmnn iletkenden geii
Bu yaklama gre; 1 amper, gm nitrat eriyiinden 1 saniyede 1,118 miligram gm ayran akm iddetidir. Akm, elektronlarn hareketi sonucu oluur. Ancak, eskiden akmn art (+) ykl paracklar tarafndan tand sanldndan, gnmzde de eski (klsik) teorem kabul edilmektedir. Bir devrede akm, art (+) utan eksi (-) uca doru gider deriz. Ancak gerekte elektrik akm ekil 2.4'de grld gibi eksi (-) utan art (+) uca doru akmaktadr. Elektrik akmnn nedeni gerilim farkdr. Gerilim, iletken maddelerdeki serbest elektronlarn hareket etmesini salayan kuvvet olarak aklanabilir. Akm, ampermetreyle llr ve I ile gsterilir. Akmn birimi amper (A), denklemi, I = V/R [A] eklindedir. Akmn ast katlar pikoamper, nanoamper, mikroamper, miliamper; akmn st katlar ise kiloamper, megaamper, gigaamperdir. b. Gerilim (elektromotor kuvvet, EMK, potansiyel fark) Elektrik akm elektron akndan ibarettir. Elektronlar faydal olacak ekilde hareket ettirmek iin itmek gerekir. Bilindii gibi elektronlar maddelerin iinde bulunan atomlarn etrafnda dnerek hareket etmektedir. Ancak bu dn bir fayda salamaz. Faydal hareket iin metal iinde belli bir ynde ak gereklidir. te elektronlar kendi normal hareketleri dnda, bir ynde srklemek iin gerekli olan kuvvete gerilim (elektromotor kuvvet, EMK) denir. Bir baka tanma gre; bir retecin iki ucu arasndaki potansiyel farka gerilim denir. Yine bir baka tanma gre; bir elektrik devresinde akmn gemesini salayan kuvvete gerilim denir. Gerilim, voltmetreyle llr ve V, U, E ya da e ile gsterilir. Birimi volt (V), denklemi, V = I.R [V] eklinde yazlr. Gerilimin ast katlar pikovolt (pV), nanovolt (nV), mikrovolt (mV), milivolt (mV); gerilimin st katlar kilovolt (kV), megavolt (MV), gigavolt (GV)tur. c. Direnler (rezistans, resistance) Bir elektrik devresine gerilim uygulandnda, alcdan akm gemektedir. Geen akm snrlayan etken ise alcnn direncidir. Bu yaklama gre, elektrik akmnn geiine kar zorluk gsteren elemanlara diren denir. Baka bir anlatmla, devrede elektronlar hareket etmeye baladktan sonra rahat bir ekilde ilerleyemezler. letkenin ve alcnn iinden gemek isteyen elektronlar komu elektronlara ve atomlara arpa arpa ilerlerken srtnmeye maruz kalrlar. te elektronlar ilerlerken oluan srtnmeden doan kar koyma etkisine diren denir. Elektrik enerjisi diren zerinde sya dnerek kaybolur. Direnler, R ya da r ile ifade edilir. Elektrik devresinde diren denklemi, R = V/I, diren birimi ise (ohm)'dur. Direncin ast katlar Pikoohm (p), nanoohm (n), mikroohm (m), miliohm (m); direncin st katlar kiloohm (k), megaohm (M), gigaohm (G)dur. Direnlerin devredeki ilevleri (fonksiyonlar): I. Devreden geen akm snrlayarak ayn deerde tutmak. II. Devrenin besleme gerilimini blerek, yani klterek baka elemanlarn almasna yardmc olmak. III. Hassas yapl devre elemanlarnn ar akma kar korunmasn salamak. IV. Yk (alc) grevi yapmak. V. Is enerjisi elde etmek.
C. DORU VE ALTERNATF AKIMIN TANITILMASI 1. Doru akm (DA, DC, direct current) Dinamo, akmlatr, pil, gne pili gibi kaynaklar tarafndan retilir. Doru akm ekil 2,5'de grld gibi zamana gre yn ve iddet deitirmeden akar. DC akmn frekans yoktur. Doru akm srekli olarak ayn deerde ve ayn ynde akar.
ekil2.5. Doru akmn elektriksel erisi DC reten kaynaklar u ekilde sralanabilir: I. Pil, II. Akmlatr, III. Dinamo, IV. Dorultma devresi, V. Gne pili 2. Alternatif akm (AC, alternative current, AA) Alternatr ad verilen makineler tarafndan retilen elektrik akm eitidir. Bu akm ekil 2.6'da grld gibi zamana gre srekli olarak yn ve iddet deitirir. Alternatrden gelen akm srekli azalp oalr ve ak yn deiir. Alternatrn rettii AC gerilim d devreye ekil 2.7'de grld gibi bilezik ve fra dzeneiyle aktarlr. Alternatrn rettii birim algann saniyeki tekrarlanma (yn ve iddet deitirme) saysna frekans ad verilmektedir. Trkiye'de retilen alternatif akmn frekans 50 Hz'dir. (Hz, hertz eklinde okunur.) ekil 2.6. Alternatif akmn elektriksel
erisi
alabilmek iin bilezikler kullanlr. ekil 2.7. Bobinden AC D. ENERJNN RETMNDEN ABONEYE KADAR OLAN LETM VE DAITIM SSTEM Elektrik enerjisi retildii noktadan harcand yere kadar giderken eitli blmlerden geer. Elektrik enerjisi santral ad verilen byk tesislerde retilir. a. Elektrik enerjisinin retiminde kullanlan santral eitleri 1. Hidroelektrik santraller: Su kaynaklarnn gcnden yararlanarak elektrik enerjisi reten santraldir. Hidroelektrik santrallerde su, gl hlindeki hazne iinde biriktirilir. Biriken su yksek bir noktadan aa drlerek, mekanik enerji elde edilir. Suyun kuvvetiyle elde edilen mekanik enerjiyle alternatr dndrlerek elektrik enerjisi retilir. evreye hi bir zararl atk brakmadan alan hidroelektrik santraller lkemizde daha ok debisi byk rmaklarn uygun yerlerine kurulmaktadr
ekil 2.8. Hidroelektrik santral 2. Termik santraller: Kat, sv ve gaz yaktlarn yaklmasyla ortaya kan sdan yararlanarak elektrik enerjisi reten santrallerdir. Termik santrallerde yaklan kat yakttan elde edilen s, kazan ierisindeki suyu starak basnl buhar retir. Yksek basnl buhar trbin kanatlarna arparak dndrr. Trbin, miline bal alternatr evirerek elektrik enerjisi retir. Termik santraller evreyi ok kirletir. Her ne kadar filtrelerle baca gazlar artlsa da doann dengesini bozan maddelerin atmosfere yaylmas nlenememektedir.
ekil 2.9. Termik santral

3. Dizel motorlu santraller Bu santrallerde dizel yakt motor tarafndan dairesel bir gce dntrlr. Motorun miline bal olan alternatr ise AC elektrik enerjisi retir. Petroln pahal olmas nedeniyle dizel motorlu santrallerin rettii enerjinin birim maliyeti yksek olmaktadr. Bu nedenle yaygn olarak kullanlmazlar. 4. Nkleer santraller Atomun paralanmasyla oluan yksek sdan yararlanarak elektrik enerjisi reten santraldir. Atom reaktrnde yaplan paralamada ortaya kan yksek s, svy str. Isnan svnn scakl ykselir. Sv kapal blmede ve basn altnda olduundan buharlaamaz. Kapal blmedeki scak sv baka bir kazan ierisindeki svy kaynatp basnl buhar retir. Bu aamadan sonraki alma dzeni termik santrallerde olduu gibidir. 5. Dier elektrik santralleri I. Gne santrali, II. Gel git santrali, III. Rzgr santrali, IV. Jeotermal enerji santrali b. Elektrik enerjisinin iletimi ve datm Elektrik santralinde retilen elektrik enerjisinin gerilimi yksektir. (6000 V18000 V) retilen enerji retildii blgede kullanlacaksa, drc trafolar kullanlarak yksek gerilimden kullanm gerilimine (230 V / 400 V) drlr. Elektrik enerjisinin byk bir ksm retildii blgeden uzak blgelere tanarak kullanlr. Bu durumda alternatrden alnan elektrik enerjisinin gerilimi tanamayacak kadar kktr. Konutlar, faz ve ntr olarak 220230 V, i yerleri faz olarak 380400 voltluk elektrik enerjisi alrlar. Kk gerilimle tama yaptmzda mevcut gc aktarrken I = P/U eitliine gre, iletim hattndan byk bir akm gemesi gerekir. Ancak gerilimi ykseltirsek (220.000 V 380.000 V) iletim hattndan geen akm klr.
ekil 3.10. Elektrik enerjisinin retim noktasndan alcya ulancaya kadar getii blmler rnek: 100.000.000 W'lk bir gc nce 10.000 voltla daha sonra 100.000 voltla iletelim. Her iki durumda iletim hattndan geecek olan akm bulalm. zm: P = 100.000.000 W 10
V = 10.000 V I = P/V = 100.000.000/10.000 = 1000 A
V = 100.000 V I = P/V =100.000 000/100.000 = 100 A
Grld gibi, birincisinde 1000 amper, ikincisinde 100 amperlik bir akm tanacaktr. 1000 amperi tayacak iletkenin kalnl 100 amperi tayacak iletkene gre ok kaln ve ar olacandan tayc direk ve izoltrlerin ok byk boyutlu olmas gerekir. te bu nedenle elektrik enerjisi yksek gerilimle tanr. letimde kullanlan gerilim deerleri, 66.000154.000380.000750.000 volttur. Yerleim merkezinin eitli yerlerinde kurulan bina tipi ve direk tipi trafo merkezleriyle gerilim drlerek abonelere datlr. E. VE G BRMLER VE BRBRNE DNM a. in tanm ve birimleri Elektrikte i, birim zamanda enerji harcayarak sonu alma (s, k, manyetik) olarak tanmlanabilir. Elektrikle alan bir alcnn harcad enerji miktar artka, grd i de o oranda artar. Elektrikte i W harfiyle gsterilir. birimi, kilowattsaat (kWh)'tir. Baka bir deyile, devreye bal 1000 watt (1 kilowatt) gcndeki alc, bir saat boyunca alyorsa yapt i 1 kWh'tir. Elektrik alclarnn yapt ii dorudan len aygtlara elektrik sayac denir. Bir fazl (monofaze) sayalar ev ve iyerlerinde kullanlan alclarn yapt ii ler. fazl (trifaze) sayalar ise sanayi tesislerinde kullanlan alclarn yapt ii ler.
ekil 3.11. Bir fazl aktif sayacn i yaps Bir fazl sayalar akm bobini, gerilim bobini, numaratr, alminyum disk ve dililerden oluur. Bu elemann alminyum diski akm ve gerilim bobininin oluturduu manyetik alanlarn etkisiyle dner ve numaratrn saymaya balamasn salar. Alminyum disk 600, 675 ya da 750 devir yaptnda numaratr 1 kWh yazar.
11
Elektrikte i denklemi: = g x zaman [kilowattsaat] W = P.t [kwh] (W: , P: G, t: Zaman) rnek: Gc 10 kW (10.000 W) olan motor 8 saat almtr. Elektriin 1 kWh'i 30.000 TL olduuna gre, a. Yaplan ii. b. Elektrik datm irketine denecek paray bulunuz. zm a. W = P.t = 10.8 = 80 kWh b. denecek para = W.30 000 = 80.30 000 = 2400.000 TL b. Gcn tanm ve birimleri: Elektrik alclarnn birim zaman iinde (saniyede) yaptklar ie g denir. Elektrikte g, alcnn ektii akm ile gerilimin arpmdr. G P ile gsterilir, birimi watttr. Elektrikte g denklemi: G = gerilim x akm, yani, P = V. I [W] Ohm kanunu, akm, gerilim ve diren arasndaki ilikiyi incelemektedir. Bu yasaya gre V = I.R'dir. Bu denklemi g formlnde V'nin yerine koyarsak, P = V.I = I.R.I = I2.R [W] eitlii bulunur. Yine ohm kanununa gre I = V/R'dir. Bunu g denkleminde I'nn yerine koyarsak P = V.I = V.V/R = V2/R [W] eitlii bulunur. Gcn ast katlar pikowatt, nanowatt, mikrowatt, miliwatt; gcn st katlar kilowatt, megawatt, gigawatttr. Elektrik alclarnn gc wattmetre ile dorudan ya da ekil 3.12'de grld gibi ampermetre ve voltmetre yardmyla da llebilir. Ampermetre ve voltmetreyle akm, gerilim deerleri belirlendikten sonra bunlar P=V.I eklinde arplp alcnn gc belirlenebilir. ekil 3.12. Ampermetre ve voltmetreyle g lme devresi rnek: t 220 voltluk ebekeden 4 amper akm ekmektedir. Alcnn gcn bulunuz. zm: P = V.I = 220.4 = 880 W rnek: 24 voltluk gerilimle alan ve 5 amper akm eken alcnn gcn bulunuz. zm: P = V.I = 24.5 = 120 W rnek: Istcnn direnci 100 ohm, devreden ektii akm 3 amperdir. Buna gre alcnn gcn bulunuz.
12
zm: P = I2.R = 32.100 = 9.100 = 900 W rnek: 100 miliamper akm eken mini lmbann direnci 2 kiloohmdur. Lmbann alma gerilimini ve gcn bulunuz. zm: 100 mA = 0,1 A 2 kW = 2000 W V = I.R = 0,1.2000 = 200 W P = V.I = 200.0,1 = 20 W Gcn, beygir gc (BG, HP, PS) cinsinden ifade edilmesi: Elektrikli motorlarn gc watt ya da kilowatt cinsinden verilebildii gibi beygir gc cinsinden de ifade edilebilir. 736 W, 1 beygir gcne eittir. Baka bir deyile 1,36 BG 1 kW'tr. rnek: Gc 4 BG olan motor ka kW tr? zm 1 BG 736 W ise 4 BG x W'tr. x = 4.736 = 2944 W rnek: 220 voltta alan elektrikli motor 2 BG gcndedir. Alcnn ektii akm bulunuz. zm: P = 2 BG = 2.736 = 1472 W P = V.I denkleminden I ekilirse, I = P/V = 1472/220 = 6,69 A olarak bulunur. c. ve gcn birbirine dnmleri: Elektrik alclarnn gcn len aygt wattmetre, alcnn yapt ii len aygt ise sayatr. Wattmetreyle sayacn yaps tamamen ayndr. Tek fark, wattmetrede ibre, sayata sayc (numaratr) bulunmasdr. denklemi: W = P.t G denklemi: P = V.I denkleminde P yerine V.I yazarsak: W = VU.I.t eklinde de ifade edilebilir. rnek: Elektrik sayac 5 saatte 30 kWh yazmtr. Sayaca bal olan alcnn gcn bulunuz. zm: W = P.t denkleminden P'yi ekersek, P = W/t = 30/5 = 6 kW = 6000 W bulunur. rnek: Gc 1 kW (1000 W) olan stc 10 saatte ka kWh enerji harcar? zm: W = P.t = 1.10 = 10 kWh F. BR VE FAZLI ALTERNATF AKIMDA G a. Elektrikli alc eitleri
Elektrik enerjisiyle beslenen alclar uygulanan akm ve gerilime gsterdikleri tepki bakmndan e ayrlrlar. imdi bunlar inceleyelim.
1. Omik zellikli alclar: t, frn, akkor flmanl lmba gibi alclar omik zelliklidir. Bu alclar ekil 3.13'te grld gibi akm ile gerilim arasnda faz fark oluturmazlar. Omik zellikli alclarn gc hesaplanrken doru akmla beslenen devrelerde kullanlan g denklemleri aynen kullanlr. Yani, P = V.I = I2.R = V2/R'dir.
13
ekil 3.13. Omik zellikli alclarda akm ile gerilim arasnda faz farknn olmadn gsteren vektr Faz fark: Elektrikli alclarn akma kar gsterdikleri tepki farkldr. Yani, AC motor ile lmbann alma esas ayn olmadndan bu iki alcnn akma kar tepkisi de farkl olmaktadr. Motorlar devreden ektikleri akmn bir ksmn manyetik alana evirir. te bu manyetik alan ebekeden gelen akmn ak dzenini deitirir. Akkor Flmanl lmbalarda ise alma annda manyetik alan olumadndan ebekeden gelen akmn davranlarnda deiiklik olmaz. Bu nedenle, alclarn ebeke akmna kar yapt etkiden dolay ortaya kan sonulara faz fark denir. zellikle sanayi tesislerinde AC motor ok olduundan buralarda faz fark kavram nemli bir unsur olarak nem kazanr. Fabrikalarda motorlarn oluturduu faz fark kompanzasyon tesisiyle azaltlr. Faz fark ile ilgili hesaplamalar ok geni ve ayrntldr. Bu kitabn amac elektrikle ilgili temel kavramlar pratie dnk olarak anlatmak olduundan faz fark ile ilgili hesaplamalar genie aklanmamtr. 2. ndktif zellikli alclar: AC ile alan motor, trafo, balast, bobin, zil, numaratr, kap otomatii, selenoid valf vb. gibi alclar indktif zelliklidir. Bu alclar ebekeden ektikleri akmn bir ksmn manyetik alana evirir. Ortaya kan manyetik alan ebekeden ekilen akmn karakteristiklerini deitirici etki yapar. Baka bir deyile bobin etrafnda oluan manyetik alann etkisiyle elektrik akm gerilimden 0 ile 90 arasnda geri kalr. ndktif alclarn i yapmak iin harcadklar gce aktif g denir. Bir fazl indktif zellikli AC motorun ebekeden ektii akmn aktif (i yapan) gce dnen blm, P = V.I.Cos [W] denklemiyle bulunur.
ekil 3.14. ndktif zellikli alclarda faz fark Bir fazl indktif zellikli AC motorun ebekeden ektii akmn reaktif (i yapmayan) gce dnen blm Q = V.I.Sin [VAr] denklemiyle hesaplanr. Bir fazl indktif zellikli AC motorun grnr (bileke) gc, S = V.I [VA] denklemiyle belirlenir. 3. Kapasitif zellikli alclar: Kondansatrler kapasitif zelliklidir. Bu alclar nce ebekeden akm ekerek arj olurlar. Ardndan depoladklar akm ebekeye geri verirler. Kondansatrn srekli olarak dolup boalmas akm ile gerilim arasnda 90'lik faz fark olumasna neden olur. Bobinlerden farkl olarak kondansatrlerde akm 90 ileridedir.
14
ekil 3.15. Kapasitif zellikli alclarda faz fark b. Bir fazl alternatif akm ile beslenen alclarda g hesaplamalar Bir fazl alternatif akm ile alan omik zellikli alclarda g, P = V.I = I2.R = V2/R [W] denklemleriyle bulunur. ndktif ve kapasitif zellikli alclarda ekilen akm ile gerilim arasnda bir faz fark ortaya kar. O nedenle indktif ve kapasitif zellikli alclarn glerinin hesaplanmasnda Cos ve Sin deerleri de gz nne alnr. ndktif zellikli bir fazl alclarn aktif gc P = V.I.Cos denklemiyle bulunur. Denklemdeki Cos deerine g katsays (faz fark) denir. G katsays cosinsfimetre (kosinsfimetre) adl l aletiyle llr rnek: Bir fazl asenkron motorun gerilimi 220 volt, akm 5 amper, g kat says 0,9'dur. Motorun aktif, reaktif ve grnr gcn bulunuz. zm: Motorun aktif gc: P = V.I.Cos = 220.5.0,9 = 990 W Cos = 0,9 Sin = 0,43 Motorun reaktif gc: Q = V.I.Sin = 220.5.0,43 = 539 VAr Motorun grnr gc: S = V.I = 220.5 = 1100 VA Aklama 990 W, motor tarafndan kullanlan (ie dntrlen) gtr. 539 VAr, motor tarafndan kullanlamayp boa giden (manyetik alana dnen) gtr. 1100 VA, motorun ebekeden ektii bileke gtr. c. fazl alternatif akm ile beslenen alclarda g hesaplamalar Sanayi tesislerinde kullanlan motor, trafo, kaynak makinesi vb. gibi aygtlar fazl AC ile beslenir. fazl alclarn ebekeden ektikleri g wattmetre ile dorudan belirlenebilecei gibi, akm, gerilim, faz fark deerleri llp hesap yoluyla da bulunabilir. fazl aygtlarn bakm onarmn yapan teknisyenlerin bu alclarn gcn hesaplamay bilmesi gerekir. nk g belli olduu zaman alcnn sigorta, kablo, alter, termik koruyucu gibi donanmlarnn deeri en uygun ekilde belirlenebilir. fazl alclarn aktif, reaktif ve grnr gcn hesaplamada kullanlan denklemler yledir: I. fazl alclarn ebekeden ektikleri aktif (i yapan) gcn bulunmasnda kullanlan denklem: P= .V.I.Cos II. fazl alclarn ebekeden ektikleri reaktif (i yapmayan) gcn bulunmasnda kullanlan denklem: Q = .V.I.Sin III. fazl alclarn ebekeden ektikleri grnr gcn bulunmasnda kullanlan denklem: S = .V.I rnek: fazl motor, 380 voltluk ebekeden 5 amper akm ekmektedir. G katsays 0,8 olan motorun aktif gcn bulunuz. zm: P = V.I.Cos = 1,73.380.5.0,8 = 2629 W
15
NTE NO: 3 LETKEN BALANTILARI

A. TESSATTA KULLANILAN LETKENLER a.Tanm: Elektrik akmn kolayca tayan maddelere iletken denir. Elektrik tesislerinde bakr, alminyum, kalay, gm vb. gibi maddelerden yaplm iletken gereler kullanlr. b. letken eitleri I. plak iletken: Elektriksel bakmdan yaltlmam (izolesiz) iletkendir. Tek telli (damarl) plak iletken: Topraklama ve hava hat tesislerinde kullan lr. Btn iletken tek bir telden oluur. ok telli (damarl) plak iletken: zolatr (yaltkan kaide) zerine yaplan tesislerde kullanlr. Byk kesitli iletkenleri (35 mm2, 150 mm2) ilemek (kesme, bkme, balama) zorlatndan, birden ok tel st ste sarlarak (burularak) ok telli iletken retilmektedir. II. Yaltlm iletken: Bakr ve alminyumdan yaplan plak iletkenin zerinin yaltkan malzemeler kullanlarak izole edilmesiyle retilmektedir. Tek telli (damarl) yaltlm iletken: Bir ya da daha ok plak telin zerinin yaltkan tabakayla kaplanmasyla retilir. Sabit ve hafif (dk akml) iletme koullarnda sva alt ve sva st tesisatta kullanlr. Bir damardaki plak tel saysna gre kendi arasnda ikiye ayrlr: -Tek damarl tek telli yaltlm iletken: 1-6 mm2 kesite kadar yaplan ve tek telden oluan iletkendir. -Tek damarl ok telli yaltlm iletken: leme zorluu (ar icilik) nedeniyle 16 mm2 den byk kesitli iletkenler ok telli yaplarak zerleri yaltkanla kaplanr. ok telli (damarl) yaltlm iletken: Birden ok damar ayr ayr yaltlarak ve ortak bir yaltkan klf ile kaplanarak retilir. Kumanda devrelerinde, i tesisatta nemli yerlerde ve d tesisatta kullanlr. ok damarl yaltlm iletken, damarlarda kullanlan tel saysna gre ikiye ayrlr: -ok damarl tek telli yaltlm iletken, -ok damarl ok telli yaltlm iletken Kablo: Elektrik enerjisini ileten ve iki elektrik ayg tn birbirine balayan, yaltlm, bir ya da birden ok damarn birlemesiyle oluan gerece kablo denir. Kablolarla ilgili temel kavramlar: Damar: Kablonun yaltlm olan iletkenidir. Dairesel kablo: Damar iletkeni kesiti, daire biimli (yuvarlak) olan kablodur. Kesme (sektr) kablo: Damar iletkeni kesiti daire kesmesi biimli olan kablodur. ok damarl kablo: Damar says birden ok olan kablodur. Bireysel siperli kablo: Her damar zerinde metal siper bulunan kablodur. Kr damar: ok damarl kablolarda, damarlar aras boluklar doldurmak ve kabloya uygun bir biim verilmesini kolaylatrmak iin kullanlan, yaltkan malzemeden yaplm ip ya da iplerdir. Dk kesitli iletken: Ntr kesiti, kablo faz iletkeni kesitinden kk olan iletkendir.
16
Konsantrik iletken: Bir damarl kablolarda yaltkan klfn, ok damarl kablolarda ortak klfn zerine gelen, bakr tellerden yaplm, bir rg ya da bakr tel eritlerin oluturduu, kablo boyunca devam eden helisel biimli bir sargdr. Klf: Kabloyu elektriksel bakmdan yaltmak, mekanik ve kimyasal etkilerden korumak amacyla kullanlan, iletkeni, damar ya da damarlar iine alan gmlektir. Yaltkan klf: Damar iletkenini yaltan klftr. Ortak klf: ok damarl kablolarda, damar demetini iine alan ve kabloya istenilen biimi vermeye yarayan klftr. D klf: Kabloyu d etkenlerden koruyan ve kablonun en dnda bulunan klftr. Zrh: Kabloyu mekanik etkilerden koruyan, yass ya da yuvarlak tellerle yaplm rg ya da sargdr. Metal siper: Her damarn ya da ortak klfn zerine gelen, bakr tel ya da eritden yaplm bir sargdr. Elektrik tesisatlarnda kullanlan iletken gereler: Gm: Saf gm, beyaz parlak renkte ve yumuaktr. Elektrik akmn en iyi ileten gere olmasna karn pahal olmas nedeniyle iletken tel olarak kullan lmaz. l aletleri, kontaktr ve alterlerin kontak ksmlarnn yapmnda kullanlr. Bakr: Krmz renkte olan bakr, kolayca bklr, tel ve levha hline getirilebilir. Elektrikilikte daha ok % 99,9 saflkdaki elektrolitik bakr kullanlr. Alminyum: Gm beyaz, mavimtrak renkte yumuak bir metal olan alminyum, daha ok orta ve yksek gerilim hatlarnda, iersine elik tel konularak kullan lr. Demir: Parlak gri renkte yumuak bir metaldir. Elektrik makinelerinin gvde ksmnn yapmnda kullanlr. erisinde bulunan karbonun oranna gre font (dkme demir), yumuak demir ve elik adlarn alr. Sac: Yumuak demirden yaplan saclar, tablo ve pano yapmnda kullanlr. Pltin: Parlak beyaz renkli yumuak bir metaldir ve havada oksitlenmez. Elektrot, kontak, diren ve paratoner (yldrmlk) yapmnda kullanlr. Kurun: Gri, mavimtrak renkte ve mekaniksel direnci az olan kur un, pillerde elektrot olarak, akmltr plkalarnda, yeralt kablolarnda ve lehim retiminde kullanlr. Kalay: Beyaz, sarmtrak renkte ve yumuak olan kalay, sigorta buonlarnn ergiyen tellerinde, akmltr plkalarnda, kondansatr levhalarnn yapmnda, aa direklerin emprenye edilmesinde (rmeye kar dayankl hle getirme) ve lehim retiminde kullan lr. inko: Beyaz, mavimtrak renkte mekaniksel direnci az ve yumuak olan inko, havadan ve sudan etkilenmez. Diren yapmnda, pillerde negatif elektrot olarak, l aletlerinde vb. kullan lr. Krom: Gm beyaz renginde sert ve parlak bir metaldir. Oksitlenmedii ve mknatstan etkilenmedii iin, diren yapmnda ve maden kaplamaclnda kullanlr. Kadmiyum: arj olabilen pillerde vb. kullanlan metaldir. Molibden: Korozyona (anmaya) ve sya dayankl sert bir metaldir. Lmbalarda flman (k yayanksm) tayc olarak kullanlr. Cama kaynak edilebilir. Tungsten: Korozyona kar dayankl sert bir metal olan tungsten, 3410 C gibi yksek ergime derecesi nedeniyle lmba flman, diren teli yapmnda ve elektrikli frnlarda kullanlr. Konstantan: % 40 orannda nikel (Ni), % 60 orannda bakr (Cu) alamdr. Isndnda direnci deimediinden, diren teli yapmnda, l aletlerinde, stclarda vb. kullanlr.
17
Krom-nikel: % 70 Ni, % 30 Cr (nikel-krom) alamdr. Scaklkla direnci az deitiinden, t, ocak ve frn gibi stclarda diren teli olarak kullan lr. Pirin: Bakr-inko alamdr. Oksitlenmedii iin l aletleri, anahtar, alter, srgl reosta gibi aletlerin kontaklarnn yapmnda ve tesisat gerelerinde kullanlr. Civa: Beyaz parlak renkli ve 18-22 C'ta buharlaan sv halde bir metaldir. Elektrii, sy iletme zellii vardr. Buhar zehirlidir. Elektrik aygtlarnda cam tp ierisine konarak kontak yapc olarak kullanlr. Wolfram: 3500 C gibi yksek bir ergime derecesine sahip olduundan lmba flmanlarnn yapmnda vb. kullanlr. Su: Saf su yaltkandr. Su iersine asit-metal tuzlar katlarak iletken hle getirilebilir. Akmlatr, pil ve galvano banyolarnda elektrolit olarak kullan lr. (ehir ebekesindeki su, ierisindeki tuz, mineral vb. maddeler nedeniyle iletken olarak kabul edilebilir.) c. Elektrik tesisatnda kullanlan iletken standartlar Uygulamada kullanlan iletkenler standart kesitlerde retilmektedir. Bunlar, 0,20 0,30 - 0,50 - 0,75 - 1 - 1,5 - 2,5 - 4 - 6 - 10 - 16 - 25 - 35 - 50 - 70 - 95 - 120 - 150 - 185 240 - 300 - 400 - 500 mm2'dir. B. LETKEN BALANTILARI a. letkenlerin kesilmesi Ev tesisatnda kullanlan iletkenler 100 metrelik rulolar hlinde sat lr. letkenlerin kesilmesinde pense, yan keski, kargaburnu, demir testeresi vb. kullan lr. Kullanlacak alet, kesilecek iletkenin cinsine ve apna gre belirlenir. Yani 1,5 mm2 kesitindeki bir iletkeni demir testeresiyle deil pense ya da yan keski ile kesmek daha dorudur.
ekil 3.1. letkenlerin eitli el takmlaryla kesilmesi Pense ve yan keski, ince iletkenlerin kesilmesinde, kerpeten, rgl, bkl kablolarn kesilmesinde, demir testeresi ise, kaln kesitli kablolarn kesilmesinde kullanlr. b. letkenlerin soyulmas tesisatta kullanlan iletkenlerin zeri yaltkan maddeyle kapldr. letkenler eklenecei, bir yere balanaca zaman zerindeki yaltkann soyulmas gerekir. Tek telli iletken ularnn almasnda iletken damarn zedelenmemesine ve ok telli iletkenlerde damar oluturan tellerin kopmamasna dikkat edilir. zeri yaltkan kapl (izoleli) iletkenler, yan keski, ak, kablo soyma pensi vb. ile soyulur.
18
ekil 3.2. letkenlerin eitli el takmlaryla soyulmas c. letkenlerin bklmesi letkenlerin vida ve klemense montajnda u ksmlarnn bklmesi gerekebilir. Bkme ileminde ince iletkenler iin kargaburun, kaln iletkenler iin pense kullanlr. letkenlerin bklmesi srasnda 90'lik dik a ile bklmesine, orta ksmndan iyice sktrlarak dzgn bir ekilde katlanmasna dikkat edilmelidir.
ekil 3.3. letkenlerin bklmesi d. letkenleri ekleme yntemleri tesisatta, kullanlan iletkenin boyu ksa geldiinde ya da dz giden bir hattan enerji almak gerektiinde ekleme yaplr. nce kesitli iletkenler pense ya da kargaburun ile sarlarak, kaln kesitli iletkenler ise klemensle eklenir. Ekleme ileminden sonra ek yerleri, temasn ok iyi olmas iin lehimlenir ve izolebantla yaltlr. letkenleri eklemede kullanlan yntemler unlardr: 1. Dz ek: nce kesitli iletkenlerde ek, pense ve kargaburun kullanlarak yaplr. Dz ekte, ek yeri salam ve sk olmaldr. Gevek yaplan eklerde elektriksel temas kt olur. Bu ise akmn zor gemesine ve ek yerinde s olumasna sebep olur. ok damarl iletkenlerin eklenmesinde damarlarn ksa devre olmamas iin, ek yerlerinin, karlkl gelmemesi salanmaldr (ekil 3.4).
ekil 3.4. Dz ek eitleri 2. T ek: Alak gerilim hava (d) hatlarnda ve i tesisatta, ekme kuvveti az olan yerlerde kullanlr. Hava hatlarda klemens ile T ek yaplrken i tesisatta buat ierisinde yaplr. (T ek yaplrken iletkenler zedelenmemelidir. ekil 3.5.)
ekil 3.5. T ek eitleri
19
3. ift T ek: Dz giden hatlardan iki ayr ynde ek almak gerektiinde yaplr. Tek telli ve ok telli iletkenler eklendikten sonra lehimlenmeli ve yaltlmaldr (ekil 3.6.).
ekil 3.6. ift T ek eitleri 4. zel ek: D tesisatta kaln kesitli iletkenler klemens ve boru ile eklenir alak gerilimli i tesisatlarda ise klemens bulunmad zaman iki iletkenin ayn yere balanmas gerektiinde farekuyruu ve gemeli tip ek yaplr (ekil 3.6.). 5. letkenlerin klemenslerle eklenmesi: letkenler ekil 3.7'de grld gibi klemenslerle de eklenebilir. letkenlerin ular yeterli uzunlukta aldktan sonra klemensin sktrma vidas altna yerletirilir ve vida sklr. Klemensle ek yaplrken, klemens gvdesi dnda plak iletken braklmaz, vidalar iyice sklr.
ekil 3.7. letkenlerin klemens kullanlarak eklenmesi 6. letkenlerin ek yerlerinin yaltlmas: Elektrik tesisatlarnda kullanlan kablolar buatlarda birbirine eklenir. Ek yerlerinin birbirine dememesi iin izolebant kullanlarak yaltm yaplr.
ekil 3.8. letkenlerin yaltlmas
20
NTE NO: 4 AIRMA VE BLDRM TESSATLARI

Elektrik tesisatlar kullanlarak haberleme ileri yaplabilmektedir. Bu blmde dk gerilim zayf akmla alan arma ve bildirim tesisatlar incelenecektir. A. AIRMA VE MALZEMELER BLDRM TESSATLARINDA KULLANILAN
a. Sigorta: Elektrik besleme hatlarn ve aygtlar ar akma kar korumak iin kullanlan devre elemanna sigorta denir. Uygulamada, buonlu, otomatik, bakl, cam, fili ve yksek gerilim sigortalar kullanlr. Sigortalar 4. blmde aklanmtr. b. Zil transformatr: Elektrik akmn ve gerilimini alaltp ykseltmeye yarayan aygta transformatr (trafo) denir. Bir fazl trafolarda primer (birincil) ve sekonder (ikincil) olmak zere iki sarm ince elik saclardan yaplm nve zerine yerletirilmitir. Primere uygulanan alternatif akmn yaratt deiken manyetik alan nve zerinden geerek sekonder sargsn etkiler. (Sekonderin sarmnn iindeki elektronlar hareket ettirir.) Deiken manyetik alana maruz kalan sekonderin k ularnda deiken (AC) gerilim doar. Trafolar elektriin frekansn deitirmez. Sekonderden alnan gerilim ve akmn deeri, sarm says, nvenin boyutu, sarg kesiti gibi elere gre deiir. Trafolar istee gre her g ve gerilim deerinde retilebilir. Seim yaplrken beslenecek alcnn, akm, gerilim deerleri gz nne alnr. rnein zil altrmak iin 220/12 V ve 3-5 W gcnde bir trafo yeterli olur. Gerilimi drmede kullanlan trafolarda primer ince kesitli telden ok sarml, sekonder ise kaln kesitli telden az sarml olur. Devre balants yaplrken trafonun etiketinden balant ular belirlenemiyorsa sarglarn kesitlerine baklr.
primer ekil 4.1. Transformatrn yaps
21
c. Ziller: I. Mekanik zil: Bobin, nve, palet, tokmak, an gibi elemanlarn birlemesinden olumu devre elemandr. Zilin bobin ularna 4-8-12 voltluk gerilim uygulandnda bobin etrafnda bir manyetik alan oluarak nveyi mknatslar. Mknatslanan demir nve, paleti eker ve tokmak ana vurur. Palet ekildii anda ekil 4.2'de grlen A konta aldndan bobinin enerjisi kesilir. Bu durumda demir nve mknatsln kaybederek paleti brakr. Palet normal konumuna dndnde ise A konta tekrar kapanarak bobine yeniden akm verir. Bobine kesik kesik uygulanan akm anda ses oluturur.
ekil 4.2. Mekanik zil II. Elektronik devreli zil Diren, kondansatr, transistr, entegre, hoparlr gibi elemanlar kullanlarak yaplan gerelere elektronik devreli zil denir. Melodili zillerin, kanarya sesi, ding dong, bim bam, mzik, insan sesi gibi sinyaller reten modelleri vardr. ok yaygn olarak kullanlan kanarya sesli ziller snml osilatr devresinden meydana gelmitir. . Buton: Devreyi ap kapamaya yarayan buton, balant ular ve yay dzenekli kontaktan oluur. Normalde (butona baslmadnda) kontak, yay tarafndan yukar itildiinden ak durumdadr ve devreden akm gemez. Butona basldnda kontaklar kapanr ve alc alr. Butondan elimizi ektiimizde ise yay konta iterek akm keser. d. letken: Elektrik akmn kolayca tayan maddelere iletken denir. Elektrik tesislerinde bakr, alminyum, kalay, gm vb. gibi maddelerden yaplm iletken gereler kullanlr. Konutlarda uygulanan arma ve bildirim tesislerinde 0,50-0,75 mm2 kesitinde PVC izoleli bakr iletkenler tercih edilir. Aydnlatma sortilerinde 1,5 mm2, priz sortilerinde ise 2,5 mm2 kesitinde bakr kablolar kullanlr. Elektrik akmn geirmeyen maddelere yaltkan denir. Tesisatlarda, PVC, kauuk, bakalit, porselen, cam, mika, fiber, amyant, kt, presbant gibi maddelerden yaplm yaltkanlar kullanlr. e. Borular: arma ve bildirim tesisleri sva st ya da sva alt tesisat olarak denir. Borular 3 m boyunda ve 14 - 18 - 26 mm apl olarak satlr. Hareketli ya da ok kvrml yerlerde kullanlan spiral borular ise, 9 - 11 - 14 - 18 - 26 mm apndadr. Uygulamada kullanlan boru tipleri unlardr: I. Bergman boru: ksm vernikli kartonla kapl alminyum sacdan yaplm sva st tesisatta kullanlan boru eididir. Yalnzca eski ev tesisatlarnda grlr. II. Peel boru: nce elik sacdan yaplm, paslanmaya kar zel bir madde ile kaplanm boru eididir. Yalnzca eski ev tesisatlarnda grlr.
22
III. PVC boru: PVC (polivinil clorr) maddesinden retilir. Yumuak ve sert olmak zere iki tipte yaplr. Yumuak tipler binann duvarlarna, sert tipler ise hasr (beton) altna denir. IV. Spiral boru: ok kvrml yerlerde kullanlr. PVC'den ya da ince sacdan retilir. f. Kroeler: Sva st tesisatta borular, duvara ya da tavana kroelerle tutturulur. Kroeler, sacdan ya da plstikten yaplr. g. Dirsek: Borularn 90 dn yapmas iin kullanlan geretir. . Muf: Borularn eklenmesinde kullanlan geretir. 14, 18, 26 mm apnda retilir h. Pater: Sva alt tesisatta tavan ve duvara monte edilecek aralarn kolayca vidalanmasn salamak iin kullanlan tahta parasdr. Pater, binann betonu dklmeden nce yaplan boru deme ilemi yaplrken yerletirilir. . Buat: letkenlerin eklendii ve datmlarnn yapld ek kutulardr. Uygulamada yuvarlak ve kare eklindeki buatlar kullanlr. i. Anahtar ve priz kasalar: Sva alt tesisatta anahtar ve prizleri duvarlara monte etmede kullanlan plstik elemandr. j. Klemensler: letkenler daha iyi temas iin klemensler kullanlarak eklenir. Uygulamada kullanlan klemens eitleri unlardr: Sra klemens: Duy, buat, pano, seyyar kablo vb. gibi yerlerde kullanlr. Simit klemens: Buatlarn iine konarak kablo eklemede kullan lr. Ray klemens: Panolarda kablo eklemede kullanlr. Hat klemensi: Elektrik datm direklerinden konutlara ve i yerlerine enerji alrken kullanlr. Lstr klemens: Porselen gvdeli olup scakln yksek olduu ortamlarda kullanlr. k. Kablo pabular: Kaln kesitli ve ok telli iletkenlerin vidalara ok kolayca balanmasn salamak iin kullanlan elemandr. l. Dbel: Elektrik tesisatyla ilgili ara gerelerin beton duvar ve tavana tutturulmas iin vida yoluna yerletirilerek kullanlan plstik elemandr. Uygulamada en ok 6-7-8 numaral dbeller kullanlr. Yksek mekanik dayanm istenen tutturma ilerinde ise elik dbeller kullanlr.
23
B. AIRMA VE BLDRM TESSATLARINDA KULLANILAN SEMBOLLER Zayf akm devreleri izilirken standart semboller kullan lr. Sembollerin anlalr ve ynetmeliklere uygun olmas nemlidir. Rasgele sembol izmek, sembolleri deitirmek uygulayc teknisyenlerin akln kartrabilir. Binalarn elektrik projeleri hazrlanrken izimde kullanlan sembollerin tmnn cetvel hlinde gsterilmesi zorunludur.
24
C. ELEKTRK TESSATLARININ ZM VE ZELLKLER Tesisatn projesi, mimar pln zerine semboller kullanlarak izilir. Tesisat yapacak elektriki projeleri gz nne alarak uygulamay yapar. Elektrik tesisatlar sva st ve sva alt olmak zere iki ekilde yaplr. Elektrik tesisat projeleri aydnger kdna tek hat emas eklinde izilir. Kapal ema olarak da adlandrlan izimde iletkenler bir izgi eklinde gsterilir. Kapal emada tek izginin ka iletkeni temsil ettii, 60 eik ve iletkene kadar iletken saysnca izilen ince izgilerle, iletkenden fazlas iinse, izginin zerine rakamla iletken says yazlarak belirtilir. ekil 4.3 ve ekil 4.4'a baknz.
ekil 4.3. Kapal ema
ekil 4.4. Ak ema D. BR BUTONLA BE ZL TESSATI 1. Bir butonla bir zil tesisat: Bir butonla bir zil tesisat devresi, ak ve kapal ema olmak zere iki ekilden oluur. Bu tesisatta, butona basld srece zil alar (ekil 4.5).
ekil 4.5. Bir butonla bir zil tesisat
25
2. Bir butonla iki zil tesisat: Birbirine paralel bal iki zil ve bir butondan oluan tesisattr. Paralel bal zil says artrlarak bir yerden daha fazla zilin altrlmas salanabilir (ekil 4.6).
ekil 4.6. Bir butonla iki zil tesisat
26
NTE NO: 5 AYDINLATMA TESSATLARI

A. AYDINLATMA ARA VE GERELER 1. Sigortalar:
Alcy besleyen hatlar, cihazlar ar yklenme ve ksa devrelere kar korumada kullanlan elemana sigorta denir. Sigorta devreye seri balanr ve zerinden anma akmndan ok akm getiinde devreyi aar. Sigorta eitleri unlardr:
a. Buonlu sigortalar: Buonlu sigortalar u paralarn birleiminden oluur: I. Gvde, II. Buon, III. Buon, kapa, IV. Viskontak. Buonlu sigortalarn paralarnn zellikleri unlardr: I. Gvde: Sigortann balanaca yere tutturulmasn salayan ksmdr. Gvde u ksmlardan oluur: Dip kontak: ebeke faz ucunun baland ve gvdenin iinde alt tarafta bulunan k smdr. (ekil 5.1'e baknz.) st kontak: Buon kapann tutturulmas iin di almtr. Tesisata giden faz ucu st kontan vidasna balanr. Viskontak: Buon gvdeye takldnda buonun metal bal ucu ile dipkontak arasnda iletkenlii salar. Orta ksm oyuk tip viskontaklar gvdeye istenilmeyen akm deerinde buonun taklmasn nler. ekil 5.1. Buonlu sigorta II. Buon: Akm kesme dzeneinin bulunduu ksmdr. Buonlar, 6 10 16 20 25 35 50 63 80 100 A deerlerinde retilir. Buon u ksmlardan oluur: Buon gvdesi: Telin erimesi annda oluan sya dayanacak ekilde porselenden yaplmtr (ekil 5.2). Buon iletkeni (sigorta teli): Deiik akm deerlerinde retilmi teldir. Kuvars kumu: Eriyen telin oluturduu scakln olumsuz etkisini azaltmak iin kullanlan maddedir(ekil 5.2). Alt ve st kapaklar: Buonun iki ucunda bulunur. Dip kontak ile st kontak arasnda iletimi salamaya yarar (ekil 5.2). Sinyal pulu: Buon iindeki ince telin u ksmna taklr. Telin kopmasyla yayl frlatma dzenei sayesinde pul yerinden frlar. Sinyal pulcuu her akm deeri iin ayr bir renkte boyanmtr (ekil 5.2). ekil 5.2. Buon yaps
27
Buonun ka amperlik olduu sinyal pulcuuna baklarak anlalabilir. Pul renklerinin akm karlklar yledir: Yeil: 6 A, Krmz: 10 A, Gri: 16 A, Mavi: 20 A, Sar: 25 A, Siyah: 35 A, Beyaz: 50 A, Bakr rengi: 63 A Not: Tesisat Ynetmelii'ne gre yamanm ya da zerine tel sarlarak kprlenmi sigortalarn kullanlmas yasaktr. III. Buon kapa: Yaltkan blm porselenden, iletken ksm pirinten yaplan paradr. Buon kapann stnde yuvarlak bir cam bulunur. Cam, sigortann atmas (buon telinin erimesi) annda sinyal pulcuunun frlayarak kiilere zarar vermesini nler. b. Otomatik sigortalar: Alcnn ar akm ekmesi ya da ksa devre annda akm kesen aratr. Bu tip sigortalar termik ve manyetik koruma dzenekli olarak retilmektedir. Termik koruma bimetal esasldr. Devreden ar akm geince bimetal bklerek akm geiini salayan kontaklar aar. Manyetik koruma ise ar akm gemesi durumunda elektromknats hline gelen kaln kesitli bobinin nveyi hareket ettirerek kontaklar atrmas esasna dayanmaktadr. Uygulamada kullanlan otomatik sigortalar L (B) ve G (C) tipi olmak zere iki tipte retilir. L tipi sigortalar aydnlatma ve priz tesislerinde kullanlrken, G tipi sigortalar ise motor koruma devrelerinde kullanlr. L tipi sigortalar ar akm durumunda hemen atar. G tipi modeller ise gecikmeli olarak devreyi aar. Motorlar kalk annda normal akmlarndan bir ka misli deerde ar akm ekerek almaya baladklarndan bu tip alclarda gecikmeli atan otomatik sigortalar tercih edilir. Uygulamada kullanlan otomatik sigortalar 6 10 16 20 25 35 40 45 50 amperlik deerlerde retilmektedir. fazl motorlarn korunmasnda kullanlan otomatik sigortalarn mandallar birbirine akuple edilir. Bu sayede fazn birisinin bal olduu sigorta attnda fazn akm da kesilir. c. Bakl (NH) sigortalar: Sanayi tesislerindeki yksek akml alclarn korunmasnda kullanlan sigorta eididir. Bu sigortalar altlk ve buon olmak zere iki paradan oluur. d. Kk akm (cam) sigortalar: Cam sigortalar radyo, TV, merdiven k otomatii vb. cihazlarn korunmasnda kullanlrlar. e. Fili sigortalar: Fili sigortalar daha ok oto elektrik devrelerinde kullanlrlar. f. Yksek gerilim sigortalar: Yksek gerilim sigortalar trafo merkezlerinde ve santrallerde kullanlr. Boru eklinde olan bu sigortalarn mekanik ve s dayanm dierlerine oranla ok yksektir. 2. Kaak akm koruma rlesi (diferansiyel rle): Kaak akm koruma rlesi alclarn gvdesine 30 mA lik akm kaa olmas hlinde devreyi aan elemandr. Normal alma annda kaak akm koruma rlesinin nvesi zerinde herhangi bir manyetik alan olumaz ve akm trafosunda indklenen gerilim sfrdr. Gvdeye kaak olduunda, iletkenle toprak arasnda gidip gelen akm fark sonucunda eitlik bozulduundan, oluan fark akm sayesinde trafoda (sekonder sarg) bir gerilim indklenir. Bu gerilimden dolay oluan akm devreyi aacak manyetik gce ulat anda rle beslemeyi keser.
28
Kaak akm koruma rleleri elektrikli aygtlar kullanan kiilerin arplmasn nlemek iin kullanlan ok nemli ve yararl bir aygttr. Bu elemann kullanmnda u hususlara dikkat edilmelidir: I. Rleden sonraki tesisatta ntr iletkeni ve topraklama (koruma) iletkeni ayr ayr olmaldr. (Yani toprak hattyla ntr hatt birbirine dememelidir.) II. Ntr iletkeni izoleli olarak ekilmeli, topraklanmamal ve hibir yerde (buat, priz, vb.) toprakla ya da koruma iletkeniyle elektriksel olarak temas etmemelidir. III. Rleyi denemek iin faz ile ntr iletkeni kesinlikle k sa devre edilmemelidir. Kaak akm koruma rlelerinin 300 mA'lik akm kaan alglayarak devre akmn kesen modellerine yangn koruma rlesi denir. 3. Anahtarlar: Elektrik devrelerinde ama ve kapama grevi yapan devre elemanna anahtar denir. Anahtarlarn yapl ekline gre snflandrlmas: I. Sva st anahtar: Sva stne monte edilen anahtardr. II. Sva alt anahtar: Sva ierisinde gml anahtar kasas iine monte edilen anahtardr. III. Etanj (antigron) anahtar: Nemli yer tesislerinde kullanlan anahtardr. Nem, toz, patlayc gaza kar szdrmaz zelliktedir. Anahtarlarn kumanda ekline gre snflandrlmas: I. Tulu anahtarlar: Dmesine elle baslarak kumanda edilen anahtar tipidir. ok yaygndr. II. Dner mandall anahtarlar: Dmesi elle evrilerek kumanda edilen anahtar tipidir. Anahtarlarn ilev bakmndan snflandrlmas: I. Ad (tek kutuplu) anahtar: Bir lmba ya da lmba grubunu yakp sndrmeye yarar. II. Komtatr anahtar: ki ayr lmba ya da lmba grubunu bir yerden ayr ayr yakp sndrmeye yarar. III. Vaviyen anahtar: Bir lmba ya da lmba grubunu iki ayr yerden yakp sndrmeye yarar. 4. Prizler: Elektrikli aygtlarn beslenmesinde kullanlan elemandr. Prizlerin yapl ekline gre snflandrlmas: I. Sva st priz, II. Sva alt priz, III. Etanj (antigron) priz Prizlerin ilev bakmndan snflandrlmas: I. Normal (ad) priz, II. Toprakl priz, 5. Filer: Elektrikli aygtlarn prizden beslenmesi iin kullanlan elemanlardr. Fi eitleri unlardr: I. Erkek fi, IV. Toprakl dii fi, II. Toprakl erkek fi, V. Telefon fii III. Dii fi,
29
6. Uzatma kablolar: Elektrikli aygtlarn besleme kablosunun ksa geldii durumlarda kullanlan aratr 7. Duylar: Lmbann devreye balanmasnda kullanlan elemandr. Duy balanrken anahtardan gelen faz ucunun duyun dip kontana balanmas gerekir. Yapllarna gre duy eitleri unlardr: I. Sngl duy: Sarsntnn fazla olduu yerlerde (tatlar, el fenerleri vb.) kullanlr. Bunlarda, lmbann duya giren ksmnda kntlar vardr. Bu kntlar sayesinda lmba duya ok sk bir ekilde monte edilebilmektedir. II. Vidal duy: Lmba balna ve duyun iine alan dilerin birbirine vidalanarak baland duydur. Sarsntnn olmad tesislerde kullanlr. Kullanld yere gre duy eitleri unlardr: I. Asma (niversal) duy, IV. Bahe duy, II. Tavan duyu, V. Donanmaduyu, III. Duvar duyu, VI. Braol duy Byklklerine gre duy eitleri unlardr: I. Minyonet duy (E-7): Daha ok zayf akm (1,5-12 V) devrelerinde kullanlr. II. Minyon duy (E-14): Zayf akm ve aydnlatma devrelerinde kullanlr. III. Normal duy (E-27): 220 voltluk aydnlatma tesisatlarnda kullanlr. IV. Golyat duy (E-40): 200 W'tan daha byk gl lmbalarn beslenmesinde kullanlr. 8. Rozanslar: Tavana aslarak kullanlan duylarn kablolarla irtibatn salamak iin kullanlan elemandr. 9. Lmbalar: Lmbalarn k yaymas, elektrik akmnn direnci yksek metallerden geerken onu stmas esasna dayanmaktadr. Joule (jl) yasasnda da vurguland gibi iinden akm geen her iletken belli oranda snmaktadr. Bu snma bakrda, gmte, inkoda, tungstende farkl deerlerde olmaktadr. Isnma miktarn belirleyen unsur metalin z direncidir. Aydnlatmada kullanlan lmbalarn eitleri ve zellikleri yledir: a. Akkor flmanl (kzaran telli, enkandesant) lmbalar: Akkor flmanl lmbalar, cam gvde ve yksek direnli flmandan oluur. Bu tip lmbalarn standart g deerleri: 51525406075100150200 W'tr. Akkor flmanl lmbalar rettikleri n azl nedeniyle pek tercih edilmez. b. Floresan lmbalar: ki ucu flmanl cam tp, balast, starter, soket gibi elemanlarn birlemesiyle olumu lmba eididir. Akkor lmbaya gre ok fazla k yaydndan gnmzde en ok tercih edilen lmba trdr. Floresan lmbalarn iyi ynleri unlardr: I. Ik verimi akkor lmbadan yksektir. II. Gz kamatrmaz. III. Az snr. IV. mr uzundur. V. Gn yayar.
30
Floresan lmbalarn olumsuz ynleri unlardr: I. lk maliyeti yksektir. II. Montaj karmaktr. Gnmzde elektronik balastl mini boyutlu, kompakt tip floresan lmbalar da kullanm alanna girmitir. 10. Buat kapaklar: Dairesel ya da kare eklinde olan buat kapaklar plstik ya da ince sacdan yaplr. AYDINLATMA TESSATLARINDA KULLANILAN SEMBOLLER Aydnlatma tesisatlarnda standart semboller kullanlr. Binalarn elektrik projeleri hazrlanrken izimde kullanlan sembollerin tmnn cetvel hlinde gsterilmesi zorunludur.
31
B. AYDINLATMA DEVRELERNN KURULMASI 1. Ad anahtarl lmba tesisat: Bir lmba ya da lmba grubunu yakp sndrmeye yarayan devredir (ekil 5.3).
ekil 5.3. Adi anahtar tesisat 2. Ad anahtar ve priz tesisat Bir linyeden hem lmbay hem de prizi beslemek gerektiinde kullanlan devredir (ekil 5.4). Aydnlatma ve priz tesislerinde lmba ve prizler ayr linyelerden beslenir. Bunun amac prize bal alc sigortay attrdnda lmbalarn snmesinin nne gemektir. Ancak yaplan tesisatta priz says 1-2 adet ise prizler lmbalar besleyen linyeye balanabilir. ekil 5.4. Adi anahtar priz tesisat 3. Dimmer anahtarl lmba tesisat: ekil 5.5'de verilen devre yap olarak ad anahtarl lmba tesisatna benzer. Tek fark, lmbaya kumanda eden anahtarn iinde elektronik akmgerilim kontrol (dimmer) devresinin bulunuyor olmasdr. Uygulamada anahtarl potlu ve dokunmatik tip dimmerler kullanlmaktadr. Potlu olan dimmerler evrildike lmbann k iddeti deiir. Dokunmatik dimmerlere ise dokunduka n ekil 5.5. Dimmer anahtar tesisat iddeti srekli olarak azalp oalr. Dmeye baslnca lmbann k iddeti artmaya balar. Dmeden el ekilmezse n iddeti maksimum olduktan sonra tekrar azalma balar. Dokunmatik dimmerler evirmeli tiplere gre daha pahaldr.
32
4. Komtatr anahtarl tesisat: ekil 5.6'da verilen devre iki ayr lmba ya da lmba grubuna kumanda etmek mmkndr. ile
ekil 5.6. Komtatr anahtar tesisat 5. Vaviyen anahtarl tesisat: ekil 5.7'te verilen devre lmbay iki ayr yerden yakp sndrmede kullanlr.
ekil 5.7. Vaviyen anahtar tesisat 6. Nemli yer malzemesi ile tesisat: Kazan dairesi, atlye, kmes, hamam, depo vb. gibi nem orannn yksek olduu ya da kimyasal gazlarn bulunduu yerlerde nem geirmeyen gereler kullanlarak tesisat yaplr. Nem ve mekanik zorlanmalara dayankl kablolar antigron (NYM) olarak adlandrlr. Nemli yer tesisat yle yaplr: a. letken yolunun izilmesi: Duvar ya da tavana denecek iletken, buat, duy, priz gibi elemanlarn geecei yerler projeye uygun olarak tebeirle iaretlenir. b. Gei yerlerinin almas: Antigron kablonun geecei duvar ve tavan delikleri mur, yankeski, matkap (breyz) gibi takmlar kullanlarak alr. c. Kroelerin tutturulmas: Antigron kablosu duvar ya da tavana plstikten yaplm kroelerle denir. Kroeler plstikten yaplm dbel ve aa vidasyla tutturulur. Dbeller 6, 7, 8, 10... mm apl olarak retilir. Tesisatta kullanlan kablonun kesiti arttka kullanlan dbelin boyutu da bytlr. Kablonun yatay denmesi durumunda kroeler aras mesafe 30-60 cm, dey denmesi durumunda ise 40-60 cm olur. Yan yana giden kablonun ok olduu yerlerde ray tipi antigron kroeleriyle deme yaplarak iilik sresi ksaltlr. d. Kablonun kroeler zerine denmesi: Kroeler monte edildikten sonra kablolar ok dzgn bir ekilde denir. e. Kablo ularnn almas: Antigron kablonun, anahtar, priz, buat, pano gibi yerlerde ekleme ilemi yaplr. Kablonun ularnn almas, ak, yankeski gibi takmlar kullanlarak yaplr.
33
f. Buat, anahtar, priz balantlarnn yaplmas Antigron kablonun buatlardaki eklemeleri simit ya da s ra klemens kullanlarak yaplr. Buat kapaklar nem geirmeyecek ekilde skca kapatlr. Buat, anahtar, priz, pano vb. gibi elemanlara yaplan kablo girilerinde silindirik deliklerden nem, kimyasal madde giriini nlemek iin vida dili rakorlar (alt ksma lstik contalar konularak) sktrlr. 7. Merdiven k otomatii tesisat: ok katl yaplarda merdiven boluunun aydnlatlmasnda ekil 5.8'de verilen ema kullanlr. Devrede herhangi bir butona basldnda merdiven k otomatii cihaznn iindeki rle kontaklarnn konumunu deitirir. Ayarlanan sre sonunda rle kontaklar alr ve lmba sner. Merdiven k otomatikleri mekanik ya da elektronik yapl olarak retilmektedir. Mekanik yapl olanlar sadece eski konutlarda karmza kar. Gnmzde retilen merdiven k otomatiklerinin tamam elektronik devrelidir. Elektronik yapl merdiven k otomatiklerinin yaps, almas ve devreleri endstriyel elektronik kitabnda aklanmtr.
ekil 5.8. Merdiven otomatii tesisat C. FLUORESAN LAMBA TESSATI Floresan lmbalarn devresinde baz elemanlar bulunur. nce bu gereleri inceleyelim. 1. Floresan tp: ekil 5.9'da yaps grlen floresan tpn hava boaltlm iine zel gaz (argon) ile civa doldurularak retilmitir. Lmbann flmanlar tungsten metalindedir. Flmanlar arasndaki bolukta ise syla elektron yaymaya alayan oksit tabakas mevcuttur. Boru eklindeki cam tpn i yzeyine ise floresan madde svanmtr.
ekil 5.9. Fluoresan tp 34
2. Balast: ekil 5.10'da yaps grlen balast ince elik saclardan yaplm nve zerine sarlm bobinden oluan elemandr. Balast, floresan lmbann alabilmesi iin mutlaka kullanlmas gereken bir elemandr. Uygulamada 20 ve 40 W gcndeki balastlar yaygn olarak kullanlmaktadr. Balastlar yaplarna gre ikiye ayrlr: I. Bobinli (klsik) balast II. Elektronik balast Bobinli balastlar 5-10 W gibi ilave bir g tketirler. Elektronik balastlarn g tketimi ise yok denecek kadar azdr. O nedenle elektronik yapl balastlar tercih edilmelidir. Balast seimi yaplrken dikkat edilecek dier nemli husus ise kalitedir. TSE kalite belgesi olmayan balastlar ses yapmakta ve ksa mrl olmaktadr. ekil 5.10. Balast 3. Soketler: Floresan lmbay devreye balamada kullanlan elemanlara soket denir. 4. Starter (balatc): Cam tp ierisine yerletirilmi sya duyarl kontaklar bulunan kk boyutlu elemandr. Bu aygt, floresan lmbann flmanlar snana kadar devrede kalr. Yanmakta olan bir floresan lmbadaki starter kartlsa bile lmba yanmaya devam eder. Starterin cam tp ierisinde bulunan bimetal, uzama kat saylar farkl iki ince metalin birletirilmesiyle retilmitir. Lmba devresine akm uygulandnda bimetalli kontak dzenei kapaldr. Bu sayede starter zerinden akm geii olur. 1-2 saniye iinde snan bimetal kontan almasna neden olur. Starterlerde bimetal dzeneine paralel olarak balanan kk kapasiteli kondansatr bimetalli kontaklarn mrn uzatc etki yapar. Baka bir deyile kondansatr startere gelen parazitik ekil 5.11. Starter (istenmeyen) sinyallerin bozucu etkisini ortadan kaldrr. Floresan lmba devresinin alma ilkesi: ebeke gerilimi lmba devresine uygulandnda, birbirine yakn durumda bulunan starter elektrotlar arasnda ark (atlama) oluur. Bu srada elektrotlar snarak birbirine deer. Starterin kontaklarndan akm gemeye balamasyla flmanlar zerinden akm geerek bunlarn elektron yaymasna ve tp iindeki civann buharlamasna neden olur. Akm, bimetal ve kontak zerinden getiinden, starter ierisindeki gaz ve bimetal souyarak kontaklar aar. Starter devresinin almas ile balastn akm kesilir ve manyetik alannda d olur. Manyetik alandaki d nedeniyle balast bobini zerinde, ebeke geriliminden daha byk bir z indkleme EMKs (yaklak 1000 V) oluur. Yksek gerilim, flmanlar arasnda (daha nce snarak iletken hle gelen lmba i ortam HAZ MUSTAFA ERDL-MT AYAZ 35
zerinden) ark eklinde atlar. Bylece, buharlaan civaya arpan ark eklindeki akm, ultraviyole nlarnn olumasn salar. Ultraviyole nlar ise, cam tpn i yzeyindeki floresan tabakaya arparak lmbann k vermesini salar. Lmbann, tp ierisindeki floresan madde ve gazn cinsine gre deiik renkte k vermeye (yanmaya) balad anda balast gerilimi, 100110 V dolayna drerek ilk anda ateleyici olarak yapt grevi, normal alma annda akm snrlayc olarak devam ettirir. Floresan lmba balantlar: 1. Bir lmbal (1x40 W) flresan lmba tesisat: ekil 5.12de verilen devrenin balants yaplrken balast, starter ve flmanlarn birbirine seri olarak balanmasna dikkat edilmelidir. Uygulamada 18- 20-32-36 ve 40W'lk floresan lmbalar yaygn olarak kullanlmaktadr. Bunlarn hepsinin balants ayndr.
ekil 5.12. Bir lambal fluoresan lamba tesisat 2. ki lmbal floresan lmba tesisat: Uygulamada 2x20 W ya da 2x40 W floresan lmba yaygn olarak kullanlmaktadr. (ekil 5.13)
ekil 5.13. ki lambal fluoresan lamba tesisat D. LNYEL TESSAT YAPIMI Elektrik kurumunun enerji datm noktasndan alnan elektrik enerjisi ana kolon sigortas ve monofaze saya zerinden getikten sonra alclar ve hatlar koruyan sigortalarn bulunduu datm tablosuna gelir. Evlerde tm alclar korumak iin bir tek sigorta kullanlmaz. Ka tane sigorta kullanlaca tesisatta bulunan lmba ve prizlerin saysna gre projeyi izen yetkili kii tarafndan belirlenir. Ortalama bir konutta 3-5 adet sigorta kullan lr. Lmba ve priz linyelerini korumada kullanlan bu elemanlara linye sigortas denir. Linye sigortalarnn akm deeri 620 A arasnda deiir. ekil 5.14te drt linyeli ev tesisatnn ak ve kapal emas verilmitir. 1. Enerjinin eve giri ekilleri: a. Dam direiyle enerji girii: Tek ya da iki katl konutlarn elektrik kurumuna ait direkten enerji almasnda dam direi kullanlr. atya salam bir ekilde tutturulan diree yatay olarak kaynak edilmi 36
4060 cm uzunluundaki profil demire iki adet izolatr tutturulmutur. Yaltkan zellikli izolatrlerin grevi direkten eve gelen kablonun metal aksamlara demesini nlemektir. b. Duvar konsoluyla enerji girii: ki ya da daha fazla katl konutlarda duvara monte edilen demir konsollara taklan izolatrlerle enerji girii yaplr. c. Yeralt kablosuyla enerji girii: ok katl ve ok daireli yaplara enerji girii yapmada tercih edilir.
ekil 5.14. Drt linyeli tesisat 2. Tesisata datm tablosu balants: yerlerinde enerji datm, elektrikli aygtlarn yaknnda bulunan datm tablolarndan yaplr. Uygulamada kullanlan tablolar ekil 4.27'de grld gibi sac ya da plstikten retilir. (Eskiden yaplm tesisatlarda mermer zerine yaplm tablolar da karmza kar.) 3. Sayacn balants: a. Bir fazl elektrik sayac: Elektrik alclarnn yapt ii dorudan len aygtlara elektrik sayac denir. Bir fazl sayalar akm bobini, gerilim bobini, numaratr, alminyum disk ve dililerden oluur. Bu elemann alminyum diski akm ve gerilim bobininin oluturduu manyetik alanlarn etkisiyle dner ve numaratrn saymaya
37
balamasn salar. Alminyum disk, 600, 675 ya da 750 devir yaptnda numaratr 1 kWh yazar. Not: Gnmzde dijital yapl sayalar da kullanma sunulmutur. sayacn iyaps ekil 5.15. Bir fazl aktif b. Elektrik sayacnn devreye balan: Bir fazl sayalarn balants ekil 5.16'da grld gibi ok basittir. Balant srasnda herhangi bir kuku duyulmas hlinde sayacn klemens kapann i ksmna bakmak yeterli olacaktr. nk reticiler balant emasn buraya koymaktadr. Sayacn faz giri ve k ular yanllkla ters balanacak olursa disk geri dner ve numaratrn gsterdii deer azalr. (Not: Baz retici firmalar geri dn engelleyen dzenekli sayalar da yapmaktadr.)
c. Saya ile g lme: Elektrikli alclarn gc en kolay olarak wattmetreyle belirlenir. Bu aygtn olmad durumlarda saya kullanlarak da g lm yaplabilir. Sayalarn etiketlerinde diskin ka devir yapmas durumunda numaratrn 1 kWh yazaca belirtilir. Bu veriden yararlanlarak istenilen alcnn aktif gc bulunabilir. rnek olarak bir tnn g deerini saya ile belirleyelim: Not: Kullandmz sayacn etiketine bakarak 750 devirde 1 kWh yazdn belirledik. ty sayaca baladk ve 1 dakikalk sre iinde diskin 15 devir yaptn bulduk. Bu veriden hareketle diskin 1 saatte yani 60 dakikada ka devir yapaca n bulabiliriz:
ekil 5.16. Bir fazl aktif sayacn balants
tnn, sayacn diskine 1saatte yaptraca devir saysn bulduktan sonra ikinci bir orant ilemi yaparak alcnn gcn bulabiliriz:
1,2 kWh'lk enerji 1,2 kW gcn, yani, 1200 W gcn karl olduuna gre tnn gc 1200 W2tr. Yukarda verilen ilemleri daha abuk yapabilmek iin u orant da kurulabilir:
x.60.750 = 1000.3600.15 x = (1000.3600.15)/(60.750) x = 54000000/45000 = 1200 W 4. Sorti, linye, kolon ve ana kolon kavramlarnn aklanmas: a. Sorti hatt: Buattan alcya kadar olan hatta sorti hatt denir. Aydnlatma ve priz sortisi olmak zere iki eittir. Ik sortisinde kullanlan iletken kesiti en az 1,5 mm2'dir ve lmba ile ona
38
kumanda eden anahtardan oluur. Priz sortisinde kullanlan en kk iletken kesiti ise 2,5 mm2'dir. (ekil 5.17'de D-E arasndaki hat) b. Linye hatt: Datm tablosundan, k ya da priz sortisinin baland en son buata kadar olan hatta linye hatt denir. Linye hatlarnda en az 2,5 mm2 kesitli iletken kullanlr. Linye hatlarna balanan sigortaya linye sigortas denir. Priz linyelerinde 10-16 amperlik, k linyelerinde ise 6 amperlik buon kullanlr. Ik (lmba) linyesine en fazla 9 k sortisi, priz linyesine ise en ok 7 priz sortisi balanabilir. (ekil 5.17'de C-D arasndaki hat) c. Kolon hatt: Sayatan sigorta tablosuna ya da datm tablosuna kadar olan hatlara kolon hatt denir. Evlerde kolon hattnda en az 4 mm2 kesitinde bakr iletken kullanlr. (ekil 5.17'de B-C arasndaki hat) d. Ana kolon hatt: Elektrik kurumunun enerji datm direinden sayaca ya da ana datm tablosuna kadar olan hatta ana kolon hatt denir. Ana kolon hattnda ek olmaz ve kullanlacak bakr iletkenin kesiti en az 6 mm2 olur. Elektrik tesislerinin yapmnda alclardan sayaca kadar olan ksmn yapm ve sorumluluu tesisat yapan elektrikiye aittir. Ana kolon hattnn ebekeye balanmas ve kontrol ise elektrik kurumu yetkilileri tarafndan yaplr. (ekil 5.17'de A-B arasndaki hat)
Ana kolon hatt (A B)
Kolon hatt (B C) Linye (C D) Sorti E) (D
ekil 5.17 Tesisat zerinde sorti, linye, kolon, ana kolon hatlarnn gsterilmesi 5. Tesisatta yaltkanlk kontrol: Elektriki tarafndan yaplan tesisata enerji verme ilemi yaplmadan nce elektrik kurumu yetkilileri baz teknik denetimler yapmakla ykmldr. Kontrol an nda incelenen hususlar unlardr: a. Tesisatn projeye uygunluu, b. Sayacn balantsnn doruluu, c. Topraklamann alp almad, d. Sorti saysnn ynetmelie uygunluu, e. letkenlerin buat, priz ve tablolardaki balantlarnn ynetmeliklere uygunluu, f. Kullanlan iletkenlerin kesitlerinin uygunluu, g. Boru aplarnn uygunluu, h. Anahtar, priz gibi elemanlarn zeminden yksekliinin uygunluu, i. Kaak akm koruma rlesinin alp almad
39
Elektrik tesisatnn yaltm dzeyinin kontrolnn yapl: Elektrik tesisatnn yapmnda kullanlan her trl elemann yaltkanlk dzeyinin ok iyi olmas gerekir. Kt nitelikli, akm kaana yol aan, TSE kalite belgesiz malzemelerle yaplan tesislerde akm kaa, ksa devre gibi olaylarla daha sk karlalr. Tesisat bitirildikten sonra meger adl aygt kullanlarak sistemin yaltkanlk durumunun iyi olup olmad test edilir. Meger ile yaplan lmlerde tesisattan topraa kar bir kaak olup olmadnn belirlenmesi iin megerin bir ucu ekil 5.18de grld gibi topraklama elektroduna dier ucu ise linyelere balanr. Yaplan lmde okunan deerin 220.000 ohmdan yksek olmas gerekir. Topraa kar diren lldkten sonra hatlar arasndaki diren llr. Bu ilemde megerin problarnn her ikisi de linyelere balanarak lm yaplr. Bu ilemde alnan deerinde 220.000 ohmdan yksek olmas gerekir. Eer diren deeri kk kyorsa tesisatta kullanlan yaltkan gerelerin yaltkanlnn kalitesinin dk olduu anlalr.
ekil 5.18 Meger ile tesisatn yaltkanlk kontrolnn yapl Meger kullanlarak yaplan lmlerde, 220 voltluk besleme kesilir. Sigortalar devreden karlr. Anahtarlar kapal konuma alnr. Alclar (lmba, stc, tv, radyo vb.) devre d edilir. Yapnn svalarnn ve betonunun tam kuru olup olmad denetlenir. Not: Tesisatn besleme gerilimi 380 V ise meger ile yaplan lmlerde sistemin direncinin 380.000 ohm ve zeri deerde olmas gerekir. E. TOPRAKLAMA VE SIFIRLAMA Elektrikli alclarn kullanclara zarar vermesini engellemek iin topraklama, sfrlama, yaltma, kk gerilim kullanma gibi yntemler kullan lr. Bu blmde yaygn olarak kullanlan topraklama ve sfrlama hakknda bilgi verilecektir.
40
1. Topraklamann nemi: D gvdesi metal olan aygtlara bir elektrik kaa olduunda cihaza dokunan kii arplr. arplmann iddeti, vcuttan geen akma gre deiir. Metal gvdeli aygtlarn gvdeleri ekil 5.19'da grld gibi topran altna gmlen metal elektroda balandnda ise arplma tehlikesi ortadan kalkar. yle ki; elektrikli aygtn (buzdolab, frn, amar makinesi, motor vb.) gvdesine elektrik kaa olduunda akm hemen yerin altndaki elektroda gider. Metal elektrodun direnci ok az olduundan yksek bir akm geii olur. te bu yksek akm, alcy besleyen linyedeki sigortann atmasn salar. zet olarak unu belirtebiliriz: Topraklama tesisat, metal gvdeli alclarn kullanclar arpmasn engellemek iin yaplr. Evlerde ve sanayi tesislerinde kullanlan metal gvdeli tm cihazlarn topraklama tesisiyle korunmas gerekir. ekil 5.19. Topraklamann yapl 2. Topraklamayla ilgili baz i tesisat ynetmelik maddeleri: Madde 3.a.5: Topraa kar gerilim Orta noktas ya da yldz noktas topraklanm ebekelerde, bir faz iletkeninin bu noktalara kar gerilimidir. Bu deer faz gerilimine eittir. Bunun dndaki btn ebekelerde bir faz iletkeninin topraa demesi durumunda dier faz iletkenleriyle toprak arasnda oluan gerilimdir. Madde 3.a.6: Aktif blmler letme aralarnn normal iletme koullarnda gerilim altnda bulunan iletkenleri ve iletken blmleridir. Madde 3.b.2 Ntr toprak Topraklaycdan yeterince uzak olan ve topraklama tesisinin etki alan dnda kalan yeryz blmdr. Madde 3.b.3: Topraklama iletkeni Topraklanacak bir aygt ya da tesis blmn bir topraklaycya balayan, topran dnda ya da yaltlm olarak topran iine ekilmi iletkendir Madde 3.b.8: Topraklayc Topran altna gml olan ve onunla iletken balants olan iletken paralardr. Madde 3.b.11: Koruma topraklamas Canllar tehlikeli dokunma gerilimlerine kar korumak iin iletme akm devresinde bulunmayan iletken blmn topraklanmasdr. Madde 3.b.11: letme topraklamas letme akm devresinin bir noktasnn, aygtlarn ve tesislerin normal iletilmesi iin topraklanmasdr. Madde 3.b.11: Yldrma kar topraklama Yldrm dmesi sonucu iletme gerei gerilim altnda bulunan iletkenlere atlamalar nlemek iin iletme akm devresine ilikin olmayan iletken blmlerin topraklanmasdr. Madde 14: Koruma topraklamasnn yaplmas gereken ksmlar
41
Konutlarda kullanlan ve canllarn dokunabilecekleri d muhafazalar iletken olan hereit aygtlarn metal gvdeleri, Atlye ve iyerlerindeki her trl motor, Sacdan yaplm datm tablolar, D datmda kullanlan demir direklerdir. 3. Topraklama direncinin llmesi: Elektrik tesisatna yaplan topraklamann direcinin mmkn olduu kadar az olmas istenir. Kt kalite bir topraklama tesisat sigortann atmamasna neden olur. Yaplan bir topraklama tesisatnn diren deeri zel dzenekler kurularak llr. imdi bunlar inceleyelim. Elektrik tesisat yapldktan sonra can gvenlii iin mutlaka koruma topraklamasnn yaplmas gerekir. Topraklama elektrodu yapnn evresindeki nemli topraa gmlr. Konutlarda topraklama elektrodu olarak en ok 0,5 m2 galvanizli sac levha ya da bakr kapl demir ubuk kullanlr. Topraklama yapldktan sonra gerekli korumay yapp yapmadn belirlemenin en doru yolu topraklama direncini len aygt kullanmaktr. Topraklama tesisinin direncinin dk olmas korumann daha iyi olmasn salar. yle ki; topraklama elektrodu kuru, akll, kayalk bir toprak iine gmlrse d gvdesi metal olan bir elektrikli aygta akm kaa olmas durumunda sigorta atmaz. te en tehlikeli durum budur. Kullanc topraklama tesisinin varlna gvenerek metal gvdeli cihaza dokunduunda maalesef arplr. lkemizde meydana gelen elektrik arpmalarnn byk bir blm ne acdr ki topraklamann yanl yaplmas ya da hi yaplmamasndan kaynaklanmaktadr. Topraklama direncinin llmesinde iki yntem kullanlmaktadr. imdi bunlar inceleyelim. 1. Yntem: ekild 5.20'de grld gibi topraa, topraklayc elektrodan itibaren 20'er metre aralkl olarak gerilim elektrodu ve yardmcelektrot aklr. Toprak direncini lmede kullanlan aygt doru olarak balandktan sonra lme yaplr. Yaplan lmde topran direnci 4-11 ohm arasnda kmaldr. Bunun nedenini yle aklayabiliriz: ebeke gerilimi 220 V olduuna gre, faz, toprakl olan aygtn gvdesine dediinde I = V/R denklemine gre bir akm geii olur.
ekil 5.20. Topraklama direncinin llmesinde kullanlan birinci yntemde yaplmas gereken balant I. Topraklama sisteminin direncinin 100 ohm olduunu ve gvdeye deen faz hattndaki linye sigortasnn da 16 A olduunu varsayalm. Bu durumda topraa doru, I = V/R = 220/100 = 2,2 A akm geii olur. Topraa giden akmn deerinin dk olmas sigortay attrmaz. Hatal topraklama sistemi nedeniyle hem enerji kayb olur hem de topraklanm aygt, dokunan kiileri arpar.
42
Not: Hatal topraklama sonucu arplma olduu dorudur. Ancak gnmzde tesisatlarda kullanlmaya balanlan kaak akm koruma rlesi 30 mA'lik akm kaaklarn alglayabildiinden alcnn akm hemen kesilir. II. Topraklama sisteminin direncinin 10 W olduunu ve gvdeye deen faz hattndaki linye sigortasnn da 16 A olduunu varsayalm Bu durumda topraa doru I = V/R = 220/10 = 22 A akm geii olur. Topraa giden akmn deerinin yksek olmas sigortay attrr. Dzgn yaplan topraklama sayesinde metal gvdeli aygtn gvdesine kaak olduu anda sigorta atar. 2. Yntem: Topraklama direncini lmede kullanlan aygtn olmad durumlarda meger kullanlarak da topraklama tesisatnn direnci belirlenebilir. ekil 5.21'deki balant yapldktan sonra, T ile G arasnda yaplan lmle R1 direnci, T ile Y arasnda yaplan lm R2 direnci, G ile Y arasnda yaplan lm R3 direnci bulunur. Alnan deerlerden yola klarak: RT = (R1+R2+R3)/2 [W] denklemiyle topraklama elektrodunun diren deeri bulunur.
ekil 5.21. Topraklama direncinin llmesinde kullanlan ikinci yntemde yaplmas gereken balant 4. Sfrlama: Elektrikli aygtlarn metal blmleriyle ntr iletkeninin birbirine balanmasna sfrlama denir. Topraklamaya gre daha kolay ve ucuz olan sfrlama ynteminde (ekil 5.22), elektrikli aygtta herhangi bir kaak olduunda ksa devre oluur ve sigorta atarak cihazn enerjisini keser. Sfrlamann sakncalar unlardr: I. Binay besleyen ana kolon hattnn kopmas sonucu yeniden balant yaplrken ntr ve faz ular yer deitirebilir. Bu durumda sfrlamayla korunan aygtn gvdesine faz gider, sigorta atmaz. II. Sfrlamayla korunan aygtn besleme kablosunda ntr hatt koptuunda faz alcnn gvdesine gider, sigorta atmaz. yi bir sfrlama iin; I. Ntr hatt ok iyi almaldr. II. alan cihazlar durdurulaca zaman ntr iletkeni, faz iletkenleriyle birlikte almal, yalnzca ntr iletkeni almamaldr.
43
ekil 5.22. Sfrlama
NTE NO: 6 LEHMLEME TEKNKLER

A. LEHM VE LEHMLEME ETLER 1. Lehimin yaps: Kalay ve kurunun belli oranlarda kartrlmasyla retilmi alama lehim denir. Elektronik devre elemanlarnn plket zerinde birbirine balanmasnda en ok, % 60 orannda kalay ve % 40 orannda kurunun kartrlmasyla retilmi lehim kullanlr. Normal scaklkta kat halde bulunan lehim 200350 C'lk scakla maruz kaldnda eriyerek svlar. Gnmzde kullanlan lehimlerin iine pasta (reine) dolgusu yaplmaktadr. Reine, lehimlenecek yerin temizlenmesine yardmc olmaktadr. Lehimin iindeki damarda bulunan reine temizlik iin yetersiz geldii zaman ek olarak pasta kullanlr. Lehim pastas oksit tabakasn yok eder, erimi lehimin kolay yapmasn salar. 2. Havyalar: I. Kalem havya: Elektronik devrelerin montaj ilemlerinde en ok 30 ve 40 W gte kalem havyalar kullanlr. Bunlar tm gn boyunca alsalar dahi bir zarar grmezler. II. Tabanca havya (trafolu havya): Gerilimi dren, akm ykselten kk bir trafo ve lehimleme ucundan oluan bu el takm ksa srede lehim yapma ilerinde kullanlr. Bunlar uzun sreli olarak altrlrsa trafolar arzalanabilir. Havya kullanmnda zen gsterilmesi gereken hususlar unlardr: Havya ile lehimleme ilemi ok abuk yaplmaldr. Uzun sre sya maruz kalan elektronik devre elemanlar bozulur. Havya ucu temiz olmaldr. Kullanlan lehim TSE belgeli olmaldr. Lehimlenecek elemanlar ve yzeyler ok temiz, kfsz olmaldr. Lehim duman sala zararl olduundan solunmamaldr. 3. Lehimleme ilemleri: 1. Lehimlenecek ksmn temizlenmesi: yi lehimleme iin yzeyin, ya, pas, oksit tabakalarndan arndrlmas gerekir. Temizleme ileminde zmpara, tel fra, ak, tiner, lehim pastas kullanlr. 2. Havyann hazrlanmas: Lehimleme ileminde kullanlan havyann ucu kf tabakasndan arndrldktan sonra lehim tabakasyla kaplanr. Lehimlenecek elemanlarn boyutlar gz nne alnarak havya ucu ee ile uygun ekle sokulur.
44
3. Lehimleme ileminin yaplmas: Havyann ucunun yeterli scakla ulamas beklenir. Lehimlenecek yzeyler temizlenir. Kaliteli lehim ve pasta kullanlr. Lehimleme ok abuk yaplr. Lehimleme annda eklenen paralar kesinlikle oynatlmaz. Lehimin duman solunmaz. yi lehim yapma dncesiyle ar lehim harcanmaz. Lehimin donuk, sivri ulu olmamas salanr. Lehim yzeyinin ok parlak olup olmad gzlenir. Parlak grnm lehimin iyi olduunu gsterir. 4. Lehim eitleri: a. Souk lehim: Lehimleme kalitesiz ve donuk bir grnmdedir. Kt malzeme, az stma, elemanlarn kmldamas nedeniyle oluur. Devre istenilen kalitede olmaz. Sarsntlarda souk lehim elektriksel temasn ortadan kalkmasna yol aar (ekil 6.1-b). b. Ar scak lehim: Lehimleme ilemi uzun sre yaplr ya da havya ok scak olursa yine kt lehim olur. c. Kuru lehim: Fazla pasta kullanlmasyla oluur. Lehim blgesi kararr ve elemanlar birbirine iyi yapmaz (ekil 6.1-c). d. Delikli lehim: Kt malzeme kullanlmas sonucu oluur. Lehim blgesinde kk delikler olutuundan iyi temas olmaz (ekil 6.1-d). e. atlam lehim: Scak lehim katlamadan elemanlar hareket ettirilirse atlam, kt temasl lehim oluur (ekil 6.1-e). f. Yetersiz lehim: Az lehim kullanlrsa iyi temas olmaz (ekil 6.1-f). g. Ar lehim: Ar lehim kullanm sonucu yaknda bulunan elemanlarla ve bask devre hatlar arasnda ksa devre oluabilir (ekil 6.1-g). h. Kt lehim: Temiz olmayan blgede kt kaliteli gerelerle yaplan lehim donuk, zayf ve dayanksz olur (ekil 6.1-h). i. Sivri ulu lehim: Havya lehim blgesinden yava ekilirse sivri ulu, dayanksz lehim oluur (ekil 6.1). j. Ksa devre: zensiz iilik sonucu istenmeyen noktalar arasnda lehimleme olabilir. Bu durumda devre yanl alr (ekil 6.1-i).
ekil 6.1. Lehim eitleri Yanma: Uzun sre eleman zerinde tutulan havya, diyod, transistr, kondansatr gibi elemanlar bozar ve plketi eritir (yakar).
45
5. Devre elemanlarnn lehimlenmeye hazrlanmas: Devre elemanlar bakrl plket zerine yerletirilirken u hususlara zen gsterilir: Devre elemannn bacaklar deer kolayca okunabilecek ekilde bklr. Elemanlarn bacak uzunluklarnn eit ve normal gerginlikte olmas salanr. Dikey olarak lehimlenecek elemanlar tam dik olarak yerletirilir.
B. LEHMLEME UYGULAMALARI 1. niversal plket zerine nokta lehimleme yapm: Dzgn lehimleme yapmay renmek iin almalar yaplmaldr. 2. letken ularnn lehimlenmesi (n lehimleme): letkenin lehimlenecek yzeye ok iyi yapmasn salamak iin yaplan ilemdir (ekil 6.2). ekil 6.2. n lehimleme 3. letkenlerin birbirine lehimlenmesi: ok kaliteli ek yaplmak istenirse ek yerleri lehimlenir. Bu sayede zaman iinde bakrn oksitlenmesi sonucu ortaya kan temas zorluu ortadan kalkar (ekil 6.3). ekil 6.3. letkenlerin birbirine lehimlenmesi C. LEHM SKME LEMLER Bozulmu ya da grevini tam yapamayan elemanlar eitli el takmlar kullanlarak yerinden sklr. Skme ilemi iin gereken aygtlar unlardr: a. Lehim emme pompas: Yayl piston dzenei sayesinde erimi lehimi emebilen aratr. Havya ile eritilen lehim paras pompa tarafndan vakumlanr. b. Kompresrl lehim emme pompas: Devre elemanlarnn lehimlerini ok hzl olarak skme amacyla gelitirilmitir. Eriyen lehimi emen vakum, elektrik motoru tarafndan retilir. c. rgl kabloyla lehim skme: rgl (koaksiyel) kablo erimi lehime bastrlrsa scak lehim kablonun zerine yapr. Bu yntem ile lehim skmek pek salkl olmadndan az kullanlr. d. Balonlu lehim emme pompas: Lehim havya ucuyla stlnca balon sklp braklrsa erimi lehim balon iine ekilmi olur. .
46
Lehimli devre elemanlarnn sklmesi: Sklmek istenen devre elemanlar iin en ok kalem havya ve pistonlu lehim emme pompas kullanlmaktadr. Diren, kondansatr, bobin, diyot, transistor gibi elemanlar plketten skmek son derece kolaydr. Ancak ok ayakl entegrelerin sklmesi titiz alma gerektirir. Entegrenin tm ayaklarndaki lehimler pompayla tam olarak emildikten sonra gvde hafife ekilerek skm yaplr. Plkete girmi olan ayaklarn lehimleri tam olarak sklemiyorsa kaln delikli bir enjektr inesi kullanlarak ayaklarn plketten ayrlmas salanr. (Bu ilem havya ile stlan ayak zerine enjektr inesi geirilerek yaplr.)
NTE NO: 7 LME VE LME TEKNKLER

A. LME Bilinen bir byklkle ayn trden bilinmeyen bir bykln karlatrlmasna lme denir. Uygulamada yaygn olarak, uzunluk, arlk, alan, hacim, hz, zaman, akm, gerilim, diren, g, i vb. gibi deerlerin lm yaplr. 1. lme ve lmenin nemi: lme ilemi, karlatrma, bilgi alma amacyla yaplr. Elektrikli ve elektronik sistemlerde lme ok yaygn olarak kullanlr. Akm, gerilim, diren, g, i, frekans, kazan gibi deerleri lmesini bilmeyen bir teknik elemann onarm ve imalt ilerini yapmas mmkn deildir. 2. l aletlerinin snflandrlmas: a. Primer (birincil, hassas) l aletleri: Bu tip aygtlarn kalitesi yksek olduundan son derece pahaldr. Toleranslar (hata oranlar) % 0,1 - 0,2 arasnda deiir. Bu tip aygtlar, ok hassas cihazlarn retildii fabrikalarda, ARGE (aratrma-gelitirme) laboratuarlarnda, l aleti retim, ayar, tamir iletmelerinde kullanlr. retilen l aletlerinin doru lp lmediini belirlemek iin yaplan ayarlamada kullanlan primer l aletine etalon (ayarlayc) denir b. Sekonder (ikincil, orta kalite) l aletleri: Deerleri lerken tam deeri gsteremezler. Hata oranlar % 0,5 2,5 arasnda deiir. Fiyatlar primer tiplere gre ucuz olduundan uygulamada en ok bunlar kullanlr. 3. Elektrik l aletlerinin tantlmas: Elektriksel byklkleri lmede kullanlan l aletleri eitli zelliklere sahip olacak ekilde retilmektedir. Bunlar snflandracak olursak: a. Gsteren l aletleri: ltkleri bykln o andaki deerini gsterirler. Analog (ibreli) ya da dijital (saysal) yapl olan bu tip aletler, akm, gerilim, diren, g, frekans, kazan, scaklk lme ilemlerinde kullanlr.
47
b. Kaydedici l aletleri: llen bykln deerini izgi, nokta, harf ya da rakam ile kaydeden aygtlardr. Analog (ibreli) ya da dijital (saysal) yapl olan bu aralar, i, titreim, arlk, basn, scaklk, ak kaydetme ilemlerinde kullanlr. c. Toplayan l aletleri: ltkleri byklkleri srekli olarak toplarlar. rnein elektrik sayac, alclarn ektii enerjiyi numaratr dzenei sayesinde srekli olarak toplar. d. Bellekli (hafzal) l aletleri: Elektronikteki gelimeler sayesinde retilmi ok ilevli aygtlardr. Uygulamada birok modeli bulunan ve pahal olan bu tip aygtlar genelde dijital yapl olup, profesyonel kullanclar tarafndan tercih edilmektedir.
4. Yaygn olarak kullanlan elektrik l aletleri hakknda temel bilgiler: a. Ampermetre: Devredeki alcnn ektii akmn deerini gstermeye yarayan aygttr. Ampermetre devreye seri olarak balanr. Analog ya da dijital yapl olarak retilen ampermetrelerin DC, AC ya da DC+AC akm lebilen eitleri vardr. b. Voltmetre: Elektrik devresinin ya da ebekeye bal alcnn gerilim deerini lmeye yarayan aygttr. Devreye paralel olarak balanan voltmetreler, analog ve dijital yap l olarak retilmektedir. c. Wattmetre: Alclarn gcn lmeye yarayan aygttr. Bu aletlerin iinde akm ve gerilim bobini bulunur. Akm bobini alcya seri balanrken, gerilim bobini paralel olarak balanr. d. Saya: Yaps wattmetreye benzer. Tek fark, ibre yerine dnen disk ve numaratr kullanlm olmasdr. e. AVOmetre: Akm, gerilim, diren deerlerini tek bir cihaz ile lmek amacyla retilmitir. Analog ve dijital yapl modelleri vardr. f. Frekansmetre: Alternatif akmn saniyedeki titreim saysn lmeye yarayan aratr. g. Osilaskop: Akm, gerilim, frekans, faz fark gibi elektriksel deerleri ekrannda gstererek lme yapan aygttr. zellikle TV, video, kamera vb. gibi cihazlar n bakm, onarm ve retimi ile ilgili srelerde ok nemli bir yardmcdr. h. LCRmetre: ndktans, kapasite ve diren deerini lmede kullanlan aygttr. zellikle, TV, video onarm ilerinde arzal kondansatr ve bobinlerin belirlenmesinde kullanlan LCRmetreler ok yararl olmaktadr. i. Pensampermetre: Alcnn akmn kablo balants yapmadan lebilen aygttr. zellikle fabrikalarda fazl motorlarn akm deerlerini lerken byk kolaylk salar. B. AKIM LMEK Akm, ampermetre ile llr. Sembol I, birimi amperdir. Amper, ksaca A ile gsterilir. Akmn ast katlar; pikoamper (pA), nanoamper (nA), mikroamper (mA), miliamper (mA)ve akmn st katlar; kiloamper (kA), megaamper (MA), gigaamper (GA)
48
ekil 7.1. Ampermetrenin akm llecek alcya seri olarak balan. 1. Analog ampermetrenin lme ilkesi: Kaln kesitli ve az sarml bobinden geen akm, bobin etrafnda manyetik alan yaratr. Bobinin manyetik alanyla gvde iindeki doal mknatsn alan birbirini iterek ibrenin sapmasn salar. 2. Ampermetreyi devreye balama ve akm lme: Ampermetre akmn llecei devrede alcya seri olarak balanr. Yanllkla paralel balama yaplrsa devrenin sigortas atar ya da ampermetre bozulur. Akm lme ilemi yaplrken rasgele ampermetre kullanlmaz. Devredeki alcnn gc, akm, gerilimin cinsi ve aygtn lme snr gz nne alnr. 3. Ampermetrenin lme alannn geniletilmesi: Byk akmlar lmek iin retilen l aletlerinin fiyat, boyutlar, arl fazla olur. te yandan lme hassasiyetini salamak gleir. te bu nedenle, 1 - 5 -10 A vb. gibi deerleri lebilecek ekilde retilmi bir ampermetreyle 50 - 100 - 500 A gibi yksek akm deerlerini lmek mmkndr. Kk deerli akmlar lmek iin retilmi bir ampermetreyle yksek akmlar lmek iin iki yntem vardr: I. Paralel diren (nt) kullanlarak akm lme: Ampermetrenin ularna paralel olarak uygun deerli bir diren balayarak aygtn lme snrn ykseltmek mmkndr. lme snr artrlacak bir ampermetreye balanmas gereken direncin bulunmasnda kullanlan denklem:
Denklemde, R = nt direncin deeri, Ra = Ampermetrenin i direnci, Ia = Ampermetreden geen akm, I = Devreden geen toplam akm, i = nt direnten geen akmdr.
ekil 7.2. nt direncin ampermetreye balanmas.
rnek: En fazla 5 amper lebilen bir ampermetreyle 50 amperlik bir akm llecektir. Kullanlan ampermetrenin i direnci hassas bir ohmmetreyle belirlenmi ve 0,2 ohm olarak bulunmutur. Ampermetrenin lme snrn 50 ampere ykseltmek iin paralel balanmas gereken direncin deerini hesaplaynz. Verilenler: Ra = 0,2 Q Ia=5A I = 50 A R = ? zm:
49
II. Akm trafosu kullanarak akm lme: Az akm eken sanayi tesislerinde ampermetreler ebekeye dorudan balanr. Akmn 50 amperden fazla olduu tesislerde ise akm trafosu ad verilen aygtlar kullanlarak akm llr. yle ki; akm trafosunun primer sargs faz iletkenine seri balanr. Trafonun sekonder sarm ularna ise 5 amperlik kk bir ampermetre balanr. Primer sargsndan geen akmn oluturduu manyetik alan sekonder sargsnda kk deerli bir akm oluturur. 200/5 amperlik akm trafosunda sekondere bal ampermetre 3 amperi gsteriyorsa primerden 120 amperin getii anlalr. Akm trafosu: Yksek deerli akmlar 5 A dzeyine indirerek lm kolayl salayan aygttr. Primer kaln kesitli telden az sipirli, sekonder ise ince kesitli telden ok sipirlidir. Uygulamada 50/5 - 60/5 - 75/5 -100/5 -150/5 - 200/5 A deerindeki akm trafolar yaygn olarak kullanlmaktadr. Not 1: Akm trafolarnn sekonder sarglarnn bir ucunun mutlaka topraklanmas gerekir. Not 2: Akm trafosuyla yalnzca AC akmlarn lm ekil 7.3. Akm yaplabilir. Trafosunun balants. C. GERLM LMEK Elektrik akm elektron akndan ibarettir. Elektronlar yararl olacak ekilde hareket ettirmek iin itmek gerekir. Bilindii gibi elektronlar maddelerin iinde bulunan atomlarn etrafnda dnerek hareket etmektedir. Ancak bu dn bir yarar salamaz. Faydal hareket iin metal iinde belli bir ynde ak gereklidir. te elektronlar kendi normal hareketleri dnda, bir ynde srklemek iin gerekli olan kuvvete gerilim (elektromotor kuvvet, EMK) denir. Gerilim, voltmetreyle llr ve V, U, E ya da e ile gsterilir. Birimi volt (V), denklemi: V = I.R [V] eklindedir. Gerilimin dier tanmlar: Tanm 1: Bir retecin iki ucu arasndaki potansiyel farka gerilim denir. Tanm 2: Bir elektrik devresinde akmn gemesini salayan kuvvete gerilim denir. Gerilimin ast katlar; Pikovolt (pV), nanovolt (nV), |aikrovolt (M-V), milivolt (mV) ve gerilimin st katlar; Kilovolt (kV), megavolt (MV), gigavolt (GV). rnekler 200 mV ka volttur? : 0,2 V 1 kV ka volttur? : 1000 V I. Voltmetrenin lme ilkesi: Gerilim, voltmetre alcya paralel balanarak llr. Uygulamada analog ve dijital yapl olmak zere iki tip voltmetre kullanlmaktadr. Analog voltmetrelerin iinde ince kesitli, ok sarml yksek direnli bir bobin vardr. Paralel balanarak kullanlmas gereken voltmetre yanllkla seri balanrsa aygt yanl bir deer gsterir ve alc almaz. Dijital yapl voltmetelerin yapsnda ise display, src entegre, analog/dijital evirici entegre vb. gibi elektronik devre elemanlar bulunur. II. Voltmetreyi devreye balama ve gerilim lme: Voltmetreyle gerilim lm yaplaca zaman aygtn lme snr, gerilimin tr gibi unsurlar gz nne alnmaldr.
50
ekil 7.4. Voltmetreyle gerilim lme. III. Voltmetrenin lme alannn geniletilmesi: Kk gerilimleri lmek iin retilmi bir voltmetreye seri diren eklenerek lme snrn ykseltmek mmkndr. Seri balanacak direncin deerini belirlemede kullanlan denklem:
Denklemde, R: n direncin deeri, Rv: Voltmetrenin i direnci, V: Devreye uygulanan gerilim, ekil 7.5. n direncin Vv: Voltmetrenin bobininin zerinde den gerilimdir. voltmetreye balan rnek: lme snr 10 V olan bir voltmetrenin bobininin direnci 2000 ohmdur. Bu voltmetreyle 380 voltluk bir ebekede lm yaplmak istenmektedir. Alete seri olarak balanmas gereken direncin deerini bulunuz. Verilenler: Rv = 2000 , V=380V, zm:
Hesaplanarak bulunan n diren balandktan sonra, voltmetre skalas (kadran) yeniden taksimatlandrlr (blntlenir). Kk gerilimleri lmek iin yaplm olan voltmetre ile byk gerilimleri lmede kullanlan ikinci yol gerilim trafosu kullanma yntemidir. Gerilim trafosu: Yksek deerli gerilimleri 100 V dzeyine indirerek lm kolayl salayan aygttr. Not 1: Gerilim trafolarnn sekonder sarglarnn bir ucunun mutlaka topraklanmas gerekir. Not 2: Gerilim trafosu yalnzca alternatif akm devrelerinde kullanlabilir. ekil 7.6. Gerilim trafosunun balants. D. DREN LMEK Bir elektrik devresine gerilim uygulandnda, alcdan akm gemektedir. Geen akm snrlayan etken ise alcnn direncidir. Bu yaklama gre, elektrik akmnn geiine kar zorluk gsteren elemanlara diren denir. Elektrik enerjisi diren zerinde sya dnerek kaybolur. Direnci yle de tanmlayabiliriz: 1 mm2 kesitinde, 106,3 cm boyunda civa silindirin 0C'daki direncine 1 ohm () denir. Baka bir anlatmla, devrede elektronlar hareket etmeye baladktan sonra rahat bir ekilde ilerleyemezler. letkenin ve alcnn iinden gemek isteyen elektronlar komu
51
elektronlara ve atomlara arpa arpa ilerlerken srtnmeye maruz kalrlar. te elektronlar ilerlerken oluan srtnmeden doan kar koyma etkisine diren denir. Elektrik devresinde kullanlan iletkenin boyu ksa ve kesiti kaln ise bu elemann dolaan akma gsterdii diren ok az olur. Ancak kullanlan iletken uzun ve ince ise akmn geiine gsterilen zorluk (diren) artar Direncin sembol R, denklemi, R = V/I, birimi ise (ohm)'dur. Diren birimlerinin ast katlar; Pikoohm (p), nanoohm (n), mikroohm (.), miliohm (m) ve diren birimlerinin st katlar; Kiloohm (k), megaohm (M), gigaohm (G)dr. 1. Ohmmetrenin lme ilkesi: Direncin deeri en kolay ekilde ohmmetreyle llr. Ohmmetrenin kademe komtatr en kk deere (xl) ayarlanr ve llen diren deeri okunur. Skalada bir deer okunamyorsa, komtatr kademeleri artrlr (x10 , x100 , x1 k, x10 k gibi). llen deer gstergede okunurken kademe komtatrnn gsterdii arpan gz nne alnr. rnein x1k kademesindeyken skalada 22 grlrse, diren deeri 22x1k = 22.000 olacaktr.
Uygulamada kullanlan analog ohmmetrelerin eitleri I. Seri ohmmetreler: Dner ereveli miliampermetre, pil ve ayarl direncin birleiminden olumutur. lme yapmak iin nce A-B ular birbirine dedirildikten sonra Rs potuyla ayarlama yaplp ibrenin sfr gstermesi salanr. Daha sonra llecek diren A-B ularna dedirilir ve diren deerleriyle blntlenmi gstergeden deer okunur. II. Paralel ohmmetreler: Kk deerli direnlerin llmesi iin yaplm bu tip ohmmetreler, dner ereveli miliampermetre, pil ve ayarl direnten oluur. Paralel tip ohmmetrelerde kk deerler skalann ba tarafnda (solda) byk deerler ise sada bulunur. Paralel ohmmetreyle lm yaparken nce S anahtar kapatlr. Pot (Rs) ile ayar yaplarak ibrenin en byk deeri gstermesi salanr. Daha sonra deeri belirlenecek diren, miliampermetreye paralel balanarak lm yaplr. llecek diren paralel balandnda aletten geecek akmn bir ksm direnten geer ve ibre maksimum deerden kk bir deer gsterir. Not 1: Paralel tip ohmmetreyle lme ilemi bittiinde S anahtar almaldr. Bu yaplmazsa pil abuk biter. Not 2: Paralel tip ohmmetreler uygulamada yaygn olarak kullanlmaz. 2. Ohmmetreyle diren lme: Ohmmetreyle lm yaplrken diren kesinlikle gerilim kaynana bal olmamaldr. Kk boyutlu direnler llrken problar dirence dedirildiinde parmaklar direncin her iki ucuna ayn anda dedirilmemelidir. Kullanlan ohmmetrenin pilinin eski olup olmad kontrol edilmelidir. nk zayflam pil ile yaplan lm pek salkl olmaz. Ohmmetre ile lm yapmaya balamadan nce ibrenin 0 deerini gstermesi salanmaldr.
52
retici kurumun nerisi gz nne alnarak uygun pozisyonda tutularak lm yaplmaldr.
3. Ohmmetrenin lme alannn geniletilmesi ve kademeli ohmmetreler: Uygulamada kullanlan analog ya da dijital tip ohmmetrelerin eitli diren deerlerini kolayca lebilmesi iin sabit direnler kullanlarak lme alan geniletilebilmektedir. 4. Ampermetre ve voltmetre yardmyla diren lme: Diren deeri llecek alc devreye balanr. Ampermetreden akm deeri, voltmetreden gerilim deeri okunduktan sonra, R=V/I denklemi kullanlarak diren hesaplanr. I. Ampermetreyi ne balayarak diren lme: ekil 7.7'de verilen balant ynteminde ampermetre alcnn ektii akmn yan sra voltmetreden geen akm da ler. te bu nedenle llen akm sadece alcnn akm olmamaktadr. Alnan deerlere gre yaplan hesaplamada diren deeri daha kk bulunur. Eer llen diren 1 kiloohmdan fazla bir deere sahipse yaplan lmde sonu hatal kar. O nedenle ampermetrenin nde olduu balant sadece 1 k'dan kk deerli direnlerin deerinin lmnde kullanlr. ekil 7.7. Ampermetreyi ne balayarak diren lme. II. Ampermetreyi sona balayarak diren lme: ekil 7.8'de verilen balant ynteminde voltmetre alcnn ve ampermetrenin zerinde den gerilimi birlikte lmektedir. Eer alcnn direnci ampermetrenin direncine gre ok byk olursa alc zerindeki gerilime gre, ampermetrenin zerinde den gerilim nemsiz kalr ve dikkate alnmaz (ihmal edilir). Bu durumda alcnn direnci ok doru olarak bulunur.
53
Ancak ampermetrenin i direnci alcnn direncine yakn bir dzeyde ise sonular hatal kar. O nedenle ampermetrenin sonda olduu diren lme dzenekleri 1 kiloohmdan byk deerli direnlerin llmesinde kullanlr. Not: Dijital yapl ampermetre ve voltmetrelerin yaygnlamasyla birlikte ampermetrenin nde ya da sonda olmas sonu zerinde etkili olmaz olmutur. O nedenle yukarda anlatlan iki yntemle diren lme uygulama alanndan kalkmtr. ekil 7.8. Ampermetreyi sona balayarak diren lme.
E. WATTMETRE LE G LMEK Elektrik alclarnn gc wattmetre ile dorudan llebilir. Wattmetrenin iinde ekil 7.9'da grld gibi akm ve gerilim bobini bulunur. Kaln kesitli az sarml akm bobini alcya seri balanrken, ince kesitli ok sarml gerilim bobini paralel olarak balanr. ekil 7.9. Wattmetrenin i yaps. Wattmetrenin 4 adet balant terminali (ucu) vardr. V ile iaretlenmi gerilim bobini ular alcya paralel balanrken, I ile iaretlenmi akm bobini ular alcya seri olarak balanr. Elektrik alclarnn yapt ii dorudan lmek iin ekil 7.10da i yaps verilen elektrik sayalar kullanlr.
ekil 7.10. Wattmetrenin iyaps. Bir fazl (monofaze) aktif sayalar ev ve i yerlerinde kullanlan alclarn yapt ii ler. fazl (trifaze) aktif sayalar ise sanayi tesislerinde kullanlan alclarn yapt ii ler. Bir fazl aktif sayalar ekil 7.10'da grld gibi akm bobini, gerilim bobini, numaratr, alminyum disk ve dililerden oluur.
54
Sayacn alminyum diski akm ve gerilim bobininin oluturduu manyetik alanlarn etkisiyle dner ve numaratrn saymaya balamasn salar. Alminyum disk sayacn markasna gre 600, 675 ya da 750 devir yaptnda numaratr 1 kWh yazar. Not: Gnmzde dijital elektronik devreli sayalar da retilmektedir. ekil 7.11. Bir fazl aktif sayacn devreye balant emas.
NTE 8: OTOMATK KUMANDA TEKNKLER

A. ASENKRON MOTORLAR 1- Motorun Tantlmas: Giri: Elektrik enerjisini, mekanik enerjiye dntren makineye motor denir. Stator sarglarnda oluan dner manyetik alann, dnme hz ile rotorun dnme hz ayn olmayan motorlara asenkron motor ad verilir. Asenkron motorlar ucuz olmas, bakmnn daha az olmas, eitli fazda yaplmalar, ok kk ve ok byk gte imal edilebilmeleri ve son yllarda gelien teknoloji sayesinde devir saylar da, frekans deitirilerek ayarlanabildii iin endstride en ok kullanlan motorlardr. fazl asenkron motorlarn genel yaplar:
Asenkron motorlar genel olarak ksmdan meydana gelir a. Stator, b. Rotor, c. Gvde ve kapaklar. a.Stator: Manyetik alann meydana geldii ksmdr. Asenkron motorun duran ksmn oluturur. 0,4- 0,8 mm kalnlnda bir taraf silisyumlu saclarn zel kalplarda oluklar alarak preslenmesiyle imal edilir (ekil 1.1). b.Rotor: Asenkron motorun dnen ksmna denir. Genel olarak iki tipte yaplr. Sincap kafesli rotor ( ksa devreli rotor ) Bilezikli rotor ( sargl rotor )
2- Motor Etiketinin ncelenmesi: Her motor zerinde genellikle alminyumdan yaplm, motor hakkndaki bilgileri veren motor etiketleri bulunur. ekil 1.2 Motor etiketleri Burada yazlan bilgileri srasyla aklayalm: GAMAK TP: GM 132526 1. GAMAK: Motoru imal eden firmann ad 2. TP = GM 132526 : Motorla ilgili fabrikasyon bilgiler 3~ACM0T0R Nr: 1065179 HAZ MUSTAFA ERDL-MT AYAZ 55 A 380 V 14,8 A
10 HP 2880 d/d O 2-985 7,5 kW z K1 B cos ip: 0,9 50 Hz B3 P 44 O
3.3 fazl A.C. Motor: Motorun altrlmas gereken akm eidi ve faz says 4. A : Motorun balant ekli 5.380 V : Motorun bu balantda alma gerilimi 6.14,8A:Motor tam yknde yklendii zaman ekecei akm (Nominal akm). 7.10 HP: Motordan alnabilecek nominal g. 7,5 KW olarak da yazlabilir. 8. Cos = 0,9 : Motor normal ykle yklendii zaman motorun g katsays (Akm ile gerilim arasndaki faz farknn kosins deeri). 9.2880 min'' veya 2880 d/dk veya 2880 rpm: Motor tam ykle yklendiinde rotor devir says 10. 50 Hz.: Motorun alma frekans 11.2 - 985: Motorun retildii ay ve yl Motor tip kodlarnn aklanmas: GM: Gamak marka 3 fazl ksa devre rotorlu asenkron motor. 200 : Tabandan mil eksenine ykseklik. L : Gvde uzunluu ( K: Ksa, M: Orta, L: Uzun ) b : Stator paket boyu ( a: Ksa, b: Uzun)
3-Klemens baglant kutusu incelenmesi: fazl asenkron motorlarda stator sarglar motor ierisinde deiik ekillerde balandktan sonra, motor dna genellikle alt u kartlr.Sarg giri ve k ularnn motor dna kartld blme klemens balant kutusu denir. Kutu ierisinde alt utan oluan klemens bulunur ve sarg giri-k ular bu klemense balant yaplr Klemensin ucuna sarg giri ular, dier ucuna da sarg k ular balanr. Bilindii gibi fazl asenkron motorlarda sarg ular, L, Faz iin....................Giri Ucu : U1f k Ucu : U2 L2 Faz iin....................Giri Ucu : Vr k Ucu : V2 L3 Faz iin ....................Giri Ucu :Wr k Ucu : W2 harfleri ile belirtilir. Klemens ularna giri ular soldan saa doru U1 - V1 - W1 sras ile, k ular ise W2 - U2 - V2 sras ile balanr. k ular W2 - U2 - V2 sras yerine U2 - V2 - W2 sras ile balanrsa, motorun yldz almas durumunda bir sorun olmaz. Ancak motorun gen balanmas durumunda her fazn giri ve k ular balant kprleri tarafndan ksa devre edildiinden, sarglardan akm gemez ve motor almaz. (ekil 8.1.).
Doru balant
Yanl balant
Doru balant
56
ekil 8.1. Klemens balantlar 4-Yldz balants ve zellii: Stator sarglarnn giri ular olan U- V-W 'ye faz (RST) gerilim uygulanp, sarglarn k ular olan Z-X-Y ksa devre edilirse, bu balantya Yldz Balant denir (ekil 8.2.). Yldz balant A eklinde gsterilir.
ekil 8.2. Yldz Balant (A) Ayn ekilde yldz balant, sarglarn ZXY ularna ebeke gerilimi uygulanp UVW ular ksa devre edilerek de yaplabilir. Bu durum, motorun almasnda herhangi bir deiiklik meydana getirmez. Yldz balantda sarglar arasnda 120 faz fark olduundan, hat gerilimi faz geriliminin V3 katdr. Bu durum, faz gerilimi hat geriliminin 1 / -J3 ' eklinde de belirtilir. Dier yandan faz gerilimi, hat geriliminin %58 ' idir denilebilir (380 .0,58 = 220 V). Hat akm ise faz akmna eittir.
5-gen balant ve zellikleri:
Motor klemensi zerindeki birinci fazn k ucu ikinci fazn giri ucu ile, ikinci fazn k ucu nc fazn giri ucu ile, nc fazn k ucu da birinci fazn giri ucu ile balanrsa, bu ekildeki balantya gen Balant denir. Klemens balant kutusu konusunda ularn karlkl gelmemesi gerektii sylenmiti. Ularn karlkl gelmesi, yldz balant durumunda sorun karmamasna ramen gen balant durumunda sakncaldr. nk ema 1.4-a 'da da grld gibi u balantlar pirin kprlerle yaplrken U-X, V - Y, W - Z ular birletirilirce, sarg ular ksa devre edilir ve birer ular bo brakldndan herhangi bir akm geii olmaz ve motor almaz. Bu nedenle ular UVW, ZXY sras ile balanr ve pirin kprlerle UZ ,VX , WY ular ksa devre edilir. gen balant A eklinde sembolize edilir. Bu balantda hat akm faz akmnn J3 katdr. Bu orana, faz akm hat akmnn 1/V3 ' de denilebilir. Ayn zamanda faz akm, hat akmnn %58'idir. gen balantda hat gerilimi faz gerilimine eittir.
57
ekil 8.3. a) Yanl balant, b) Doru balant
ema 8.4. gen Balant ( A ) Motor etiketinde A380 V yazan motorlar gen balanr. Motor etiketinde 220/380 volt yazmas, bir faz sargsna yldz almas durumunda 220 volt, gen almas durumunda ise 380 volt uygulandn belirtir. 6-Devir ynnn deitirilmesi: 3 fazl asenkron motorlarda dn yn ok nemlidir. nk motorun dn yn, motorun altrd makinenin de dn ynn deitirir. Motorun ters dnmesi makinenin hatal almasna neden olur. Bu da eitli zararlara yol aabilir.
Motor devir ynn deitirme ihtiyac eitli sebeplerden ortaya kabilir. rnein, motora gelen fazlarn yer deitirmesi ve motorun ters dnmesi, motorun sklp yeniden balanmas ve ters dnmesi bu sebeplerden bazlardr. Motorun devir ynn deitirmek iin motora uygulanan R-S-T fazlarndan herhangi ikisinin yer deitirmesi gereklidir. nc faz ise sabit kalr. ki fazn kendi arasnda yer deitirmesi, stator sarglarnda meydana gelen dner manyetik alann da ynn deitirir. Dolaysyla rotor dn yn de deiir. Fazlardan nn birden yer deitirmesi durumunda ise devir ynnde deime olmaz (ekil 8.5).
M o to r s a a M o to r s o la M o to r s o l a M o to r s o l a ekile8.5. 3 fazl asenkron motorlardandevir ynn deitirme dn r dner dner d er B. MOTOR KORUMA RLELER VE SGORTALAR: Asenkron motorlarn aada aklanan nedenlerden dolay normal ekmesi gereken akmlarnn zerinde akm ekmesi durumunda, motorun devre d kalmas istenir. Aksi 58
taktirde stator sarglar yanabilir, motor devresindeki iletkenler zarar grebilir. Bu zararlarn meydana gelmemesi iin motor devrelerinde ar akm rleleri ve sigortalar kullanlr. Asenkron motorlarn ebekeden ar akm ekmesinin nedenleri: 1. Motorun srekli olarak dk gerilimle almas 2. Motor milinin herhangi bir nedenle skmas 3. ebeke frekansnn sk sk dalgalanmas 4. Motorun ok sk olarak durdurulup altrlmas 5. Motorun iki faza kalmas. Bunun sebepleri ise: a.ebekeden gelen gerilimin fazlarndan birinin kesilmesi b.Faz sigortalarndan birisinin atmas c Kontaktr kontaklarndan birisinin zelliini kaybetmesi ve akm iletmemesi d. fazn akmn tayan iletkenlerden birinin kopmas 6. Soutma sisteminden oluan arzalar. 7. Motor kayplarnn fazla olmas. 8. Motor balant eklinin yanl yaplmas (gen almas gerekirken yldz altrlmas) 9. Motorun srekli olarak ar ykte altrlmas 10. Motorlarda yol verme sresinin ve frenleme sresinin uzun tutulmas 11. Statorda faz sarg direnlerinin eit olmamas (sarglar arasnda ksa devre ya da spir saylarnn eit sarlmamas)
1-A.A. rleleri: Ar akmlarn elektrik motorlarna verecei zararlar nlemek iin kullanlan elemanlara, ar akm rlesi ad verilir. Elektrik devrelerinde kullanlan sigortalar da koruma grevi yaparlar. alma karakteristikleri nedeniyle sigortalar elektrik motorlarn koruyamazlar.Yalnz hatlar korurlar. Ar akm rleleri motorlara seri olarak balanrlar.Yani bir ar akm rlesinden, motorun ebekeden ektii akm geer. alma annda motor akm ksa bir sre iin normal deerinin zerine karsa, bu ar akm motora zarar vermez. Ar akmn motordan srekli olarak gemesi, motor iin saknca yaratr. nk uzun sre geen ar akm, motorun scaklk derecesini ykseltir ve ekil 8.6.Ar akm rlesi motoru yakar. Bu nedenle ksa sreli ar akmlarda ar akm rlesinin alp motoru devreden karmamas gerekir. Motorun yol alma annda ksa sre ektii ar akm, bu duruma rnek olarak gsterilebilir. Byle geici durumlarda rlenin almas, geciktirici bir elemanla nlenir. Herhangi bir nedenle motor fazla akm ektiinde, ayn akm ar akm rlesinden de geeceinden, ar akm rlesinin konta alr. Alan kontak, motor kontaktrnn enerjisini keser. Bylece motor devreden kar ve yanmaktan korunmu olur. zerinden geen fazla akm nedeniyle atan bir ar akm rlesi, rle zerinde bulunan butona elle HAZ MUSTAFA ERDL-MT AYAZ 59
basarak kurulur. Yalnz ar akm rlesini kurmadan nce rlenin atmasna neden olan arzay gidermek gerekir. Btn i tezgahlarnda kullanlan ar akm rleleri elle kurulurlar. Baz ev tipi aygtlarda rnein buz dolaplarnda kullanlan ar akm rleleri, devrenin almasndan bir sre sonra otomatik olarak normal konumuna dnerler. Yani bu ar akm rleleri kendi kendilerine kurulurlar. Baz ar akm rleleri de zerlerinde bulunan bir vida aracl ile hem otomatik ve hem de elle kurma konumuna dntrlebilirler. Bir fazl alternatif akm veya doru akm motor devrelerinde, ar akm rlesi yalnz bir iletken zerine konur. fazl motor devrelerinde genellikle her faz iin bir ar akm rlesi kullanlr. Bazen de yalnz iki fazn zerine bir ar akm rlesi konur. G devresinde kullanlan ar akm rleleri daha ok bir konta kumanda ederler. Bazen de her ar akm rlesinin ayr bir konta olur. Ar akm rleleri manyetik ve termik olmak zere iki ksma ayrlrlar. Manyetik Ar Akm Rlesi: Motor akmnn manyetik etkisiyle alan ar akm rlelerine, manyetik ar akm rlesi ad verilir. Bir manyetik ar akm rlesi elektromknats, kontak ve geciktirici eleman olmak zere ksmdan oluur. Elektromknatsn bobini g devresinde motora seri olarak balanr. Yani bobinden motorun akm geer. Ar akm rlesinin normalde kapal konta kumanda devresinin giriine konur. Bu kontak aldnda, kumanda devresinin akm kesilir ve motor durur. Ksa sreli ar akmlarda, rnein motorun yol alma annda ektii akmda,rlenin alp konta amas, ya dolu silindir iinde hareket eden bir pistonla nlenir. Ar akm rlesinin bobininden normal deerinin zerinde bir akm getiinde, bobin demir nveyi yukarya doru eker. Silindir iinde bulunan piston nedeniyle, demir nvenin hareketi yava olur. Bu nedenle ar akm rlesinin konta hemen alamaz. Eer bobinden geen ar akm normal deerine dmezse, bir sre sonra kontak alr. Yani ya dolu silindir iinde hareket eden pistondan oluan geciktirici eleman, ksa sreli ar akmlarda, ar akm rlesinin almasn engeller. Manyetik ar akm rlelerinde akm ayar, demir nvenin bobine gre olan durumunu deitirmekle yaplr. rnein bobin sabit tutulup demir nve aaya kaydrlrsa, ar akm rlesinin devreyi ama akm bym olur. Devrelerde yandaki ekilde gsterilirler. Manyetik Ar Akm Rlelerinin Motor Devrelerinde Kullanlmas : Manyetik ar akm rleleri fazl motor devrelerine genellikle ekildeki gibi balanrlar. Bu balantda faz zerine konan manyetik ar akm rlesi, bir kapal konta kumanda eder. alma devam ederken, motor herhangi bir nedenle uzun sre ar akm ekerse, manyetik ar akm rlesinin kapal konta alr. alan kontaktr ve motor devreden kar.Bylece motor yanmaktan korunmu olur.
60
ekil 8.7. Ar akm rlesinin devreye balants. Termik Ar Akm Rlesi: Motor akmnn yaratt snn etkisiyle alan ar akm rlelerine, termik ar akm rlesi ad verilir. Termik ar akm rlelerinin endirekt stmal, direk stmal ve ergiyici alaml olmak zere eidi vardr. Termik ar akm rleleri devrelerde, yandaki ekilde gsterilirler. Endirekt Istmal: ekilde endirekt stmal termik ar akm rlesinin yaps, grn ve sembol verilmitir. Endirekt stmal termik ar akm rlesi stc, bimetal ve kontak olmak zere ksmdan oluur. Istc motora seri olarak balanr. Yani stcdan motor akm geer.Motora zarar verecek deerde bir akm srekli olarak stcdan geerse, meydana gelen s bimetali saa doru bker. Bimetal kapal olan konta aar. Alan kontak kontaktr ve dolaysyla motoru devreden karr.Bylece motor yanmaktan korunmu olur. Motor akm ksa bir sre iin normal deerinin zerine karsa, stcdan geen bu akm bimetali stacak frsat bulamaz. Bu nedenle bimetal bklmez ve kontak almaz.Motor iin saknca yaratmayan bu gibi durumlarda, snn bimetale iletilmesindeki gecikme, ar akm rlesinin almasn engeller. ekil 8.8. Endirekt stmal A.A.rlesi
Direkt Istmal: Endirekt stmal termik ar akm rlelerinin akm deerleri bydke, stc telin ve bimetalin lleri de byr. Byk akmlar iin yaplacak endirekt stmal termik ar akm rleleri kullanl ve ekonomik olmaz. Bu nedenle akm iddeti byk olan termik ar akm rleleri alttaki ekilde grld gibi direkt stmal olarak yaplrlar. ekil 8.9. Direkt stmal A.A.rlesi Direkt stmal termik ar akm rlelerinde stc eleman bulunmaz. Motor akm bimetal zerinden geer. Bimetalin bklmesine ve kontan almasna neden olan s, bimetalin iinde doar. ok byk akmlar iin yaplacak direkt stmal termik ar akm rleleri de ayn nedenlerle kullanl ve ekonomik olmaz. Termik ar akm rlesi bu durumda bir akm trafosuyla veya nt direnle beraber kullanlr. Gerek akm trafosu ve gerekse nt diren termik ar akm rlesinin alma akmn yani kapasitesini bytr. Direkt ve endirekt stmal termik ar akm rleleri eitli akm iddetleti iin yaplrlar. Her termik ar akm rlesi iki akm deeri arasnda alr. Ar akm rlesi, zerinde bulunan bir ayar vidasyla arzulanan motor akmna ayarlanr.
61
Ergiyici Alaml: ekilde yaps verilen ergiyici alaml termik ar akm rlesi, stc, kk bir tp ve kontak bloundan oluur. Istc elemann sard tbn iinde, serbeste dnebilen baka bir tp daha vardr. ki tbn arasnda dk scaklkta ergiyen bir alam bulunur. Ergiyici alam normal durumda iki tb birbirine balar. Termik ar akm rlesinin stcs motor devresine, normalde kapal konta kumanda devresine seri olarak balanr. Herhangi bir nedenle motor ar akm ekerse, stcdan geen bu akm tpteki alam ergitir. Yay nedeniyle iteki tp ve dili dner.Normalde kapal kontak alr. Alan kontak, kontaktr ve motoru devreden kartr. Motor durunca stcdan akm gemez. Tpleri birletiren alam ksa bir sre iinde donar. Ergiyici alaml termik ar akm rleleri eitli akm deerlerinde yaplrlar. Bu ar akm rlelerinde akm ayar yaplmaz.
ekil 8.10. Ergiyici alaml A.A.rlesi. Termik Ar Akm Rlelerinin Motor Devrelerinde Kullanm: Termik ar akm rleleri fazl motor devrelerinde genellikle alttaki ekildeki gibi balanrlar. Bu balantda her faz zerine bir termik ar akm rlesi konur. termik ar akm rlesi bir kapal konta kumanda eder. Motor alrken herhangi bir nedenle uzun sre akm ekerse, termik ar akm rlesinin kapal konta alr. alan kontaktr ve motor devreden kar. Bylece motor yanmaktan korunmu olur. 2-Termistr : Scaklk ile direnci deien elektronik elemana termistr denir. Her trl maddenin direnci scaklkla deiir. Ancak bu deiim termistrlerde ok fazla olur. ki eit termistr vardr. Bunlar: PTC ( pozitif katsayl) termistrler: Isndka direnci artar. NTC ( negatif katsayl) termistrler: Isndka direnci azalr. Termistrler, bu zelliklerinden dolay elektronik devrelerde kullanld gibi motor koruma devrelerinde de kullanlmaktadrlar. Yaps mercimek eklinde seramik ierisine yerletirilmi yar iletken elemandan ibarettir. Termistrn normal ama scakl, korunmak istenen motorun stator sarglarnn izolasyon snfna gre seilir. Tablo 8.1 Termistr dereceleri ve kodlar DERECE RENK DERECE RENK 60 70 80 90 100 110 120 Beyaz-gri Beyaz kahverengi Beyaz-Beyaz Yeil-Yeil Krmz-Krmz KahverengiGri-Gri 130 140 145 150 155 160 170 Mavi-Mavi Beyaz siyah Beyaz-Siyah Siyah-Siyah Mavi Siyah Mavi-Krmz Beyaz-Yeil
62
Tablo 8.2 Motor izolasyon snflar izolasyon Snflan A B E F H hbar 100 120 110 145 170 Ama 110 130 120 155 180 Motor sarglarnn herhangi bir nedenle fazla snmasndan dolay sarglarn zarar grmesini nlemek amacyla statorun her faz sargsnn iine termistrler yerletirilir. Sarg ss normalden fazla olduu zaman termistrn direnci artar, buna bal olan rlenin enerjisi kesilir ve rlenin normalde kapal konta alr, rlenin konta motoru altran kontaktrn enerjisini keser. Ar akm rleleri motorlarn dzenli almalar durumunda normal olarak koruma yapar. Ancak alma ve durma sklnn artmas veya alma periyotlarnn ok deiik olmas durumunda ar akm rlesi koruma yapmayabilir. Bu gibi durumlarda termistrl koruma ile stator scakl direkt llerek fazla snmada stator sarglar yanmaktan korunur. Ayrca termistr korumas soutma sisteminin arzalanmas durumunda da motor devresini aarak tam koruma salar. Baz firmalar hem termistrl hem de faz korumal rleyi birlikte imal etmektedirler (ekil 8.11). Fonksiyon 3- Faz Koruma (Kesilme) Rleleri: Endstride kullanlan 3 fazl elektrik motorlarnn, bir faznn herhangi bir nedenle kesilmesi durumunda motorun iki faza kalmas sonucu devresindeki ar akm rlesi devreyi aarak motoru korur. Ancak ar akm rleleri, faz kesilme rleleri kadar duyarl almazlar. Bu nedenle motor devrelerine ayrca faz koruma rleleri konur. Faz koruma rlelerinin balca grevi vardr. a. Motorun bir faznn kesilerek, iki faza kalmas durumunda devreyi aar. b. Her faz da mevcut olduu halde, fazlardan birisinin normal geriliminin %20 altna dmesi veya %20 ykselmesi durumunda devreyi aar. c. Faz kesilme rlesinin termistr nitesine, motor sarglarna yerletirilen PTC
termistrn ularnn balanmas sonucu, motor sarg ssnn 110 C nin zerine kmas durumunda devreyi aar ve motoru yanmaktan kurtarr.
63
ekil 8.11. Termistrl faz kesilme rlesi ve devreye balanmas. 4- Ar ve Dk Gerilim Rleleri: 3 fazl asenkron motorlar %10'luk gerilim deimelerinde normal alrlar. Ancak gerilim daha fazla der yada ykselirse gerilime bal olarak moment de deceinden fazla akm ekerler. Fazla akm ekmeleri ise motor sarglarnn snmasna ve bu durumun uzun sre srmesi ise motor sarglarnn yanmasna neden olur. te bu nedenle motor devrelerinde an ve dk gerilim rleleri kullanlr. Bu rleler ayrca ar ve dk gerilimden etkilenen elektronik kumanda elemanlarnn ve kompanzasyon sistemlerinin korunmasnda kullanlrlar. Cihaz dorudan ebekeye balanarak zerindeki ayar dmesinden gerilimin alt veya st snr ayarlanr. ebeke geriliminin bu snrlar amas durumunda rle hzla devreyi aar. Gerilim normale dndnde rle kedisini resetler (kurar). 5-Vidal sigortalar (Ergiyen telli, buonlu sigortalar): Vidal sigortalarn kullanm alanlar, otomatik sigortalarn gelimesiyle azalmtr. Bir vidal sigorta paradan oluur. a.. Gvde: Porselenden yaplmtr. Sigortay kullanma yerine monte etmede kullanlr. nemli paras vardr. Dip Kontak : Gvdenin alt ksmnda bulunur. Bakr veya pirinten yaplr. Dip kontaa mutlaka faz ucu balanmaldr. Vis Kontak : Dip kontak zerinde bulunur. Bakr veya pirinten yaplr. Buon ile dip kontak arasndaki iletkenlii salar. eitli byklkte yaplrlar. st Kontak : Dip kontan yapld metalden yaplmtr. Buon kapa ile temas salamak iin di almtr. zerindeki vidaya tesise giden faz ucu balanr. b. Buon : Almacn ektii akm sigortann buon ksmndan geer. Be ksmdan oluur. Buon iletkeni: Buonun ierisinde bulunur. Ar akmlarda eriyecek ekilde yaplm eriyen iletkendir. ki eitte yaplrlar. 1. abuk eriyen telli 2. Ge eriyen telli Buon gvdesi: Buon iletkeninin erimesi srasnda meydana gelecek arkn, dinamik ve termik etkilerine dayankl porselenden yaplmtr. Saf kuvartz kumu: Buon iletkeninin erimesi srasnda meydana gelecek arkn souyarak snmesini salar. Alt ve st kapaklar: yzeylerine buon iletkeni balanmtr. Gvdede bulunan dip kontak ile st kontak arasnda iletimi salar. Sinyal pulcuu: Buon iletkeninin eriyip erimediini (sigortann atp atmadn) gsterir. Her akm deeri iin standart bir renktedir. Sigorta attnda pul yerinden der.
Elektrik i tesisat ynetmeliine gre, buonlara tel sarma ve eklemek suretiyle kullanlmas yasaktr.
c. Buon kapa: Buonlar, buon kapann i ksmnda bulunan yuvaya oturtularak gvdeye skca vidalanr. Vidal sigortalar 200 A'ya kadar imal edilmekte ancak 100 A'dan byk akm deerleri iin ok kullanlmamaktadr. Tablo 8.3. sigortalarn standart gvde, buon akm ve sinyal pulcuu rengi Gvde No: Gvde Akm Buon Akm Sinyal Pulcuu Rengi:
64
&-27 E-27 E-27 E-27 E-27 E-33 E-33 E-33 R, %" R %" R"
25 25 25 25 25 63 63 63 100 100 200
6 10 16 20 25 35 50 63 80 100 200
Yeil Krmz Gri Mavi Sar Siyah Beyaz Bakr rengi Gm rengi Krmz Krmz
6-.Anahtarl tip otomatik sigortalar: Elektromekanik sanayiindeki teknolojik gelimeler hem sigorta hem de alter grevi yapabilen anahtarl tip otomatik sigortalan insanln hizmetine sunmutur. Otomatik sigortalar kullanm kolayl ve yksek koruma zelliinden dolay konutlarda ve sanayide geni bir yelpazede kullanlmaktadr. retici firmalara gre K otomat, W otomat ve L otomat olarak isimlendirilen anahtarl tip otomatik sigortalar alma karakteristii bakmndan iki eitte imal edilmektedirler. a. L karakteristik tipli otomatik sigortalar: Manyetik sistemli ksa devre koruyucusu, nominal akmnn 3,5-5 katna kadar olan deerlerde gecikmesiz olarak devreyi aarlar. 6-10-16-20-25-32-40 A nominal akm deerlerinde imal edilirler. Gecikmesiz olduklarndan kumanda, aydnlatma ve priz devrelerinde kullanlrlar. b. G karakteristik tipli otomatik sigortalar: Manyetik sistemli ksa devre koruyucusu, nominal akmnn 7-10 katma kadar olan deerlerde gecikmeli olarak devreyi aarlar. 0,5-1-1,6-2,4-6-10-16-20-25-32-40-45-50 A nominal akm deerlerinde imal edilirler. Gecikmeli olarak devreyi atklarndan motor devrelerinde, floresan, cva, sodyum buharl lamba devrelerinde kullanlrlar. K otomatlar 1 ve 3 fazl devrelerde kullanlrlar. 3 fazl otomatlar birbirlerine mekanik olarak balandklarndan bir faz sigortasnn devreyi amas durumunda birden devreyi aar. Sigortay tekrar kurmak iin sigorta anahtar iyice aaya indirilip sonra yukarya kaldrlmaldr. 7.Bakl ( NH ) Sigortalar: Vidalanabilen kapal sigortalar en fazla 200 A'ya kadar yaplabilir ve 100 A5ya kadar kullanlmaktadr. Bu nedenle 50 A' dan byk akmlar kesmek iin NH tipi sigortalar kullanlr. NH tipi sigortalarn buonlar sigorta altl zerindeki kontaklar arasna basnla sokulacak ekilde tespit edilen bak gibi kontak paralan ile tehiz edilerek yaplmtr. Vidal sigortalarn buonlarnda olduu gibi bu sigortalarn buonlarnda da eriyen telin, eriyip erimediini gsteren renkli pullar vardr. Bakl sigortalar iki ana-paradan meydana gelmitir. Bunlar: l.Sigorta altl, 2.Sigorta buonu, ayrca buon deitirmek iin ellik denilen ve bakalitten yaplan sigorta pensi de NH sigortann harici ksm olarak anlabilir. Bakl sigortalar be boyda imal edilmektedir Tablo 8.4 Sigorta boylar ve amperajlar
BOY NH00 ( Sfr boy) NH01 (Bir boy)
BUON AKIMI (A)
6-160 35-160 65
ALTLIK AKIMI (A) 160 160
250 80-250 400 100-400 630 315-630 Bakl sigortalarn alter gibi (yk ayrc) kullanlan eitleri de vardr. Bu ayrclar 3 fazl olarak yaplrlar. 6 amperden 630 ampere kadar drt deiik boyda imal edilmektekidir. . 10 amperlik bir motor kalkndktan sonra herhangi bir nedenle 12-13 amper ekmesi durumunda sigorta atmaz ve motoru yanmaktan koruyamaz. Bu durumda motor koruma elemanlar ( an akm rlesi, termistr, faz koruma rlesi gibi) sigortadan sonra mutlaka kullanlmaldr. Motor devrelerinde sigorta ve termik kullanmnn amalarn zetleyecek olursak; a.Termik rle devredeki motorun sarglarn, kablolar ve kontaktr kontaklarn ar akmn zararlarndan korur. b.Sigorta ise kendisinden sonra gelen motoru, kablolar, termik rleyi, kontaktr kontaklarn ksa devre akmlarnn zararlarna kar korur.
NH02 (ki boy) NH03 ( boy ) NH04 (Drt boy)
8. Motor Devresine Sigorta ve Termik Seimi: Motor devrelerinde kullanlan kontaktr, termik ve sigorta seimini yaparken u hususlar gz nne alnmaldr: Ar akm rlesi motorun yol almasna izin verecek ekilde tembel (gecikmeli) olmaldr. Sigorta, ar akm rlesini ksa devre annda yanmaktan ve paralanmaktan korumaldr. An akm rlesinin kesemeyecei fazla akmlarda sigorta devreyi amaldr. Sigorta amperaj motorun yol almasna engel olmayacak ekilde gecikmeli (tembel) olanlarndan seilmelidir. Ksa devre annda sigorta, kontaktr kontaklarn ve bobinini korumaldr.
C. KUMANDA DEVRE ELEMANLARI TANITILMASI: 1- Paket alterler: Bir eksen etrafnda dndrlebilen st ste dizilmi bir ok dilimden oluan ve ok konumlu olan alterlere paket alter denir. Genellikle kk gl elektrikli cihazlarn kumandasnda kullanlr. Kumanda devrelerinde butonlarn yerine de kullanlabilir. Gnmzde karmak motor kumanda devrelerinde (Yldz/gen yol verme, devir yn deitirme, gibi ) sakncalar nedeniyle kullanm alann kaybetmitir. Ancak kk gl kaynak makinelerinde, elektrikli sobalarda kademeli alter olarak, voltmetre komtatrlerinde ve tablolarda ama kapama alteri olarak kullanlmaktadr. Yaps ve almas: Paket alterler bakalit maddeden yaplm disk eklindeki dilimler zerine, dndrldnde kontaklarn pozisyonu deiecek ekilde tmsekler ve ukurlar alm paralarn arka arkaya paketlenmesinden meydana gelmitir. Disk says artrlarak paket alterin konum says artrlabilir. Bylece karmak kumanda devrelerinde kullanlabilir.
66
. ekil 8.12. Paket alterlerin yaps
a c.
ekil 8.12' de konumlu bir paket alterin diskindeki girinti, kntlar ve diskler dndrldnde konumlarna gre kontaklarn ald durum grlmektedir. ekil 8.12a'da paket alter 0 konumunda iken 3-4 no'lu kontak ukura geldiinden kapal durumda 1-2 ve 5-6 no'lu kontaklar ise diskin tmsek ksmna geldiinden aktr. Paket alter 1 konumuna ok ynnde evrildiinde 3-4 no'lu kontak diskin tmsek yerine geldiinden ak, 1-2 ve 5-6 no'lu kontaklar diskin ukur yerine geldiinden kapaldr (ekil 8.12b). Paket alterlerin konumlan deitike kontaklarnn aldklar durum ekil 8.13 deki gibi sembolize edilir ve diyagramlarla gsterilir. Diyagramda paket alterin, kontak says, kontaklarn alp kapanmalar ve konumlan hakknda btn bilgiler sembollerle gsterilir. Diyagramn sol st kesinde bulunan (0,1,2) rakamlar alterin konumlu olduunu gsterir. Bu ksmn altnda bulunan satrlar, alterin konumlar iin, sanda bulunan stunlar ise alterin kontaklar iin kullanlr. Konumun yazld satr ile kontan gsterildii stunun kesitii kare ierisi ya bo braklr ya da X iareti konulur. Kare bo ise alterin o konumunda ilgili kontan ak, X iareti var ise o konumda ilgili kontan kapal olduu anlalr. X iaretleri arasndaki izgi, alterin 1 konumundan 2 konumuna geerken kontan hi almadn gsterir. Konumlar arasndaki X iaretleri arasnda izgi yok ise ilgili kontak, alterin konum deiiminde nce alp sonra kapanmaktadr. Diyagramda 1 ve 2 konumlan arasna konan oktan ise bu paket alterin yayl olduu, 2 konumuna evrilip braklrsa 2 konumunda beklemeden yay nedeniyle 1 konumuna geri dnecei anlalr. Paket alterlerin balant emalar ise ekil 8.13' deki gibi yaplr. Bu emada alter 0 konumunda iken 3-4 no'lu kapal kontak kapal olduundan yalnzca L2 lambas yanar. 1 konumunda 3-4 no'lu kontak ak 1-2 ve 5-6 no'lu kontaklar kapandndan L2 lambas sner, L ve L3 lambas yanar. alter 2 konumuna evrildiinde her kontakta kapal olduundan lambalarn birden yanar. 1-2 no'lu kontak alterin 1 konumundan 2 konumuna geerken almayacandan L lambas gei annda snmez. Dier lambalar gei annda nce sner sonra tekrar yanar. nk gei annda kontaklar alp tekrar kapanmtr. alter 2 konumuna getirilip serbest braklrsa o konumda kalmaz. 1 konumuna otomatik olarak geri dner. Bunu da 2 konumu ile 1 konumu arasna konan ok sembolize etmektedir.
67
ekil 8.13. Paket alter diyagram ve emas.

Paket alterlerin stnlkleri: Paket alterler ucuzdur. Montaj kolay ve basittir. Paket alterlerin sakncalar: Devrelerine motor koruma rleleri balanamaz. Uzaktan kumanda ( birden fazla merkezden kumanda) yaplamaz. Frenleme devrelerinde kullanlamaz. Zaman ayarl devrelerde kullanlamaz. Enerji gidip geldiinde alter kapal kaldndan motor kendiliinden alr. Paket alterlerin sakncalar stnlklerine gre daha fazla olduundan motor devrelerinde pek kullanlmazlar. 2-Butonlar:
Otomatik kumanda devrelerinde rle ve kontaktr bobinlerini altran veya durduran elemanlara buton ad verilir. Butonlar yaplarna gre ekilde imal edilmektedir. Bunlar: Durdurma (stop), balatma (Start) ve iki yollu (Jog) butonlardr. alma ekillerine gre ise butonlar ikiye ayrlrlar. Bunlarda: Ani temasl butonlar ve kalc tip butonlardr. Ani temasl butonlara basp elimizi ektiimiz zaman tekrar eski haline dner. Kalc tip butonlarda ise butona bastmz zaman ylece kalr, eski haline dnmez. Eski haline dnmesi iin yanndaki dier butona basmak gerekir. Yani kalc tip butonlarda start ile stop arasnda mekaniki bir balant vardr. Ani temasl butonlardan, durdurma butonu normalde kapaldr, basld zaman alr. Balatma butonu normalde aktr, basld zaman kapanr. ift yollu butonda ise hem stop hem de start butonu vardr. Basldnda stop ksm alr, start ksm kapanr. Butonlar ierisinde, ilgili motorun alp almadn gsteren sinyal lambalar bulunabilir. 3- Sinyal Lambalar: Bir kumanda elemannn veya bir kumanda devresinin alp almadn gsteren elemana sinyal lambas denir. eitli renklerde ve gerilimlerde yaplrlar. 220 voltta alanlar olduu gibi 36 voltta alanlar da vardr. Bu gerilimlerin dnda deiik gerilimlerde de yaplabilirler. Genellikle yeil sinyal lambas kumanda devresinin altn, sar lamba durduunu gsterir. Krmz lamba ar akm rlesinin devreyi atn gsterir. Sinyal lambalarnn kumanda devrelerinde nemli bir yeri vardr. Byk fabrikalarda makinelerin ileyiini bu lambalarla takip etmek mmkndr. Ana panoda her motora ait bir sinyal lambas bulunur. Herhangi bir aksaklkta hangi motorun arzaland, sinyal lambas ile kolayca anlalabilir. 4- Snr Anahtarlar: Hareketli makinelerde bir hareketi durdurup baka bir hareketi balatan ve makinenin hareketli bir paras tarafndan kumanda edilen elemanlara, snr anahtarlar denir. Snr anahtarlar pimli ve makaral olmak zere mekaniki olarak iki ekilde yaplrlar. Makinenin hareketli paras zerine taklabildii gibi sabit yerine de taklabilir. Makinenin hareketli ksm snr anahtarnn zerine geldiinde snr anahtarnn kontaklar durum deitirir, ya cihaz durdurur ya da baka bir hareketin balamasn salar.
68
Mekaniki hareketle alan snr anahtarlarndan baka manyetik olarak alan snr anahtarlar da vardr. Manyetik snr anahtarlar sabit mknats ve kontak ksm olmak zere iki ksmdan oluur. Kontak ksmnn paralarndan biri manyetik maddeden yaplr. Makine eleman hareket ederken snr anahtarnn kontak ksm ile sabit mknats kar karya geldiinde mknats kontan manyetik parasn kendine doru ekeceinden kontaklar durum deitirir. Bu snr anahtarlarna sensr, insiyatr veya yaklam anahtar da denilmektedir. 5-Zaman rleleri: Bobini enerjilendikten veya bobininin enerjisi kesildikten belirli bir sre sonra kontaklar durum deitiren rlelere, zaman rlesi denir. alma ekillerine gre dz ve ters zaman rlesi olmak zere iki ekilde yaplrlar. Dz zaman rlesinde, bobin enerjilendikten bir sre sonra kontaklar durum deitirir. Ters zaman rlelerinde ise rle bobininin enerjisi kesildikten bir sre sonra kontaklar durum deitirir. Gerek dz gerekse ters zaman rlelerinde aynen kontaktr ve rlelerde olduu gibi normalde ak ve normalde kapal kontaklar bulunabilir. Zaman rlesinin bobini enerjilendiinde bu kontaklar ani olarak durum deitirir. Yap bakmndan zaman rleleri ok eitli olarak yaplmaktadr. Ancak en ok kullanlanlar motorlu ve elektronik zaman rleleridir. a. Pistonlu zaman rleleri: Zaman gecikmesi bir pistonla salanan zaman rlelerine pistonlu zaman rlesi denir. Dz ve ters zaman rlesi olarak kullanlabilir. ekil 8.14a. daki dz zaman rlesinin bobini enerjilendiinde nve paleti kendine doru eker ve 1-2 ve 3-4 no'lu kontaklar ani olarak konum deitirirler. Palete bal olan yay pistonu yukarya doru eker, ancak pistonun hareketi, B boluundaki hava veya yan C kanal ve D delii yolu ile A boluuna gemesinde karlat diren nedeniyle yava olur. Bu nedenle 5-6, 7-8 no'lu kontaklarn durum deitirmesi gecikmeli olarak olur. Bu gecikme D deliinin bykl ile alakaldr. Zaman ayar ise o dmeden yaplr. Dz zaman rlesinin bobin enerjisi kesildiinde nve paleti ani olarak brakr. Piston zerinde bulunan E klepesi alr ve piston hzla eski durumunu alr. Bu durumda kontaklarn tamam ani olarak konum deitirir. ekil 8.14bdeki ters zaman rlesinde ise farkllk sadece E klepesinin durumunun deimesidir. Zaman rlesinin bobini enerjilendiinde kontaklar hzla konum deitirir. Bobin enerjisi kesildiinde 1-2, 3-4 no'lu kontaklar ani konum deitirir. 5-6, 7-8 no'lu kontaklar ise gecikmeli olarak durum deitirirler.
69
ekil 8.14. Pistonlu dz ve ters zaman rlesi. b. Motorlu zaman rleleri: Zaman gecikmesi bir motorla salanan zaman rlelerine motorlu zaman rlesi denir. Her almada ayn gecikmeyi elde etmek iin motor olarak senkron motor kullanlr. Senkron motorun devir says bir dili grubu ile uygun deere drlr. ekil 8.15de grld gibi zaman rlesinin motoru enerjilendiinde motor dilisi ok ynnde dner ve A dilisini de ok yava olarak ok ynnde dndrr. A dilisinin zerinde bulunan P pimi bir sre sonra kontak ubuuna vurur. Kontak ubuu S sabitleme noktas etrafnda dner ve kontaklar gecikmeli olarak durum deitirir. Senkron motorun enerjisi kesildiinde, bir yay P pimini balang durumuna getirir ve kontaklar ani olarak eski haline geri dner. Motorlu zaman rleleri dz zaman rlesi olarak yaplrlar. ok uzun zaman gecikmesi salanabilir. A dilisinin miline birden fazla eksantrik para taklrsa ve bu paalarn karsna da ayn sayda kontak konulursa zaman rlesinin kulluma alan geniletilmi olur. Bu tip zaman rlelerine program rlesi denir.
ekil 8.15 Motorlu zaman rlesinin yaps ve sembolleri.
c. Elektronik zaman rleleri: Zaman gecikmesi elektronik devre elemanlar ile salanan zaman rlelerine, elektronik zaman rlesi denir. Gnmzde en ok kullanlan zaman rlesi eididir. Dz ve ters zaman rlesi olarak imal edilirler. Elektronik zaman rlelerinde kontaklarn ak ya da kapal olduunu gsteren k yayan diyot (led) bulunur. Rle enerjilendiinde krmz led yanar, bir sre sonra kontaklar durum deitirdiinde yeil led yanar. Otomatik kumanda devrelerinde yukarda saylan zaman rlelerinden baka: d. Termik zaman rleleri e. Doru akm zaman rleleri f. Termistrl zaman rleleri g. Program alterleri h. Flar zaman rlesi gibi zaman rleleri de kullanlmaktadr. 6- Kontaktr ve rleler: a- Rleler: Ufak gteki elektromanyetik anahtarlara rle ad verilir. Rleler elektromknats, palet ve kontaklar olmak zere ksmdan oluur. Elektromknats, demir nve ve zerine sarlm bobinden meydana gelir. Rle bobinleri hem doru ve hem de alternatif akmda alr. Bobin doru akma balanacak ise demir nve bir paradan yaplr.
70
Demir nvenin n yzne plastikten yaplm bir pul konur. Bu pul, bobin akm kesildikten sonra artk mknatsyet nedeniyle paletin demir nveye yapk kalmasn nler. Bobini alternatif akma balanacak rlelerin demir nveleri sac paketinden yaplr. Demir nvenin n yznde alan oyua bakrdan yaplm bir halka geirilir. Bu bakr halka konmazsa alternatif alan nedeniyle palet titreim yapar. Kontaklar alp kapanr ve rle grltl alr. Rlelerde bir veya daha fazla sayda normalde ak ve normalde kapal kontak bulunur. Kontaklarn alp kapanmalarn, rlenin paleti salar. Bobin enerjilendiinde, palet ekilir. Normalde kapal kontaklar alr, normalde ak kontaklar kapanr. Rlenin paletine balanm olan bir yay kontaklarn normal konumda kalmalarn salar. Kontaklarn yapmlarnda gm, tungsten, palladyum metalleri ve bunlarn alamlar kullanlr.
ekil 8.16. Rle alma prensibi. stteki ekilde verilen rlenin bobinine bir gerilim uygulandnda rle enerjilenir ve paletini eker. Palet zerinde bulunan (1-3) nolu kontak alr ve (1-2) nolu kontak kapanr. Bobinin akm kesildiinde, rle zerinde bulunan yay, paletin demir nveden uzaklamasn salar. Bu durumda kapanm olan (1-2) nolu kontak alr, alm olan (1-3) nolu kontak kapanr. Rleler alttaki ekilde sembolize edilir.
b- Kontaktrler: Byk gteki elektromanyetik anahtarlara kontaktr ad verilir. Rlelerde olduu gibi kontaktrler de elektromknats, palet ve kontaklar olmak zere ksmdan oluur. Kontaktrler, bir ve fazl motor, stc, kaynak makinesi, trafo vb. alclarn otomatik olarak kumanda edilmesinde kullanlr. Bu elemanlarn bobinlerinin gerilimleri DC ya da AC olarak 24 - 48 - 220 - 380 volt olabilmektedir.
ekil 8.17. Kontaktr bobini ve kontaklar. ekilde verilen kontaktrn bobinine bir gerilim uygulandnda kontaktr enerjilenir ve paletini eker. Palet zerinde bulunan (5-6) nolu kontak ve (7-8) nolu kontak alr. (1-2) nolu kontak ve (3-4) nolu kontak kapanr. Bobinin akm kesildiinde, kontaktr zerinde bulunan yay, paletin demir nveden uzaklamasn salar. Bu durumda
71
kapanm olan (1-2) nolu kontak ve (3-4) nolu kontak alr. Alm olan (5-6) nolu kontak ve (7-8) nolu kontak kapanr. 7- Kumanda Kablolar ve Kablo Seimi: Otomatik kumanda devrelerinde kullanlan kablolar, g devrelerinde kullanlan kablolar ve kumanda, l ve kontrol devrelerinde kullanlan kablolar eklinde iki ksmda incelenir. G devrelerinde genel olarak N tipi, F tipi ve Y tipi kablolar kullanlr. Kumanda, l ve kontrol devrelerinde se VDE-0245 Alman normuna gre retilen standart lkumanda-kontrol kablolar ve yaa dayankl olarak yaplan VDE-0250 normuna uygun zel d klfl l-kumanda-kontrol kablolar kullanlmaktadr {ekil 1.30). 1- Standart l-kumanda-kontrol kablolar: Kullanm alanlar ve yaplar bakmndan 4 eitte imal edilmektedir. Bunlar: a. NLSY ve NLSCY tipi kablolar: Bakr iletkenli ok telli, renk kodlu, PVC d klfl kablolardr. NLSCY tipi kablolar kalayl bakr rg ekranl olduklarndan elektromanyetik d tesirlerden korunmas gerekli yerlerde kullanlr. NLSY kablolar, kuru, nemli, slak, yksek mekaniki zorlamann olmad dahili yerlerde kullanlr. 0,5 - 0,75 -11.5 mm2 kesitlerinde imal edilirler. b.LSPYY ve LSPYCY tipi kumanda kablolar: Bakr iletkenli ok telli, renk kodlu damarl, her bir ift damar burulu, PVC yahtkanh kablolardr. Dahili her ortamda kullanlr. Gne nlarnn olmad harici yerlerde de kullanlr. Dardan gelebilecek elektromanyetik etkilere kar bakr rgl olarak yaplmtr. 0,14-0,25-0,5-0,75 ve lmm kesitlerinde imal edilirler. c.PYCM tipi kumanda kablolar: Bakr iletkenli, tek telli, renk kodlu damarl, alminyum astarl ve PVC yahtkanh kablolardr. Her trl dahili ortamlarda sva altnda ve sva stnde kullanlr. 0,6 ve 0,8mm2 kesitlerinde imal edilir. d.PYCYM-B tipi kumanda kablolar: Bakr iletkenli tek telli, renk kodlu damarl, alminyum ekranl, PVC d klfl kablolardr. Modern yangn ihbar sistemlerinde sinyal tamak iin zel yapya sahiptirler. 2- Yaa dayankl zel d klfl kumanda kablolar: Bu tip kablolar, kullanm alanlar ve yaplar bakmndan ik eittir. a.NYSLY tipi kumanda kablolar: Bakr iletkenli, ince ok telli, kalay kapl, bakr rg ekranl, PVC yaltkan, klflar rutubete, kat ve sv yalara, kimyevi maddelere dayankldr. ok esnektir. Kumanda cihazlarnn ve makinelerin balantsnda, orta dereceli mekaniki zorlamalarn olduu yerlerde kullanlr. 0,75-1-1,5-2,5-mm2 kesitlerinde imal edilirler. b.NYSLYCY tipi kumanda kablolar: Bakr iletkenli ince ok telli, sk dokunmu, kalay kapl, bakr rg ekranl, PVC yaltkan kablolardr. Kat, sv, yalara ve kimyevi maddelere dayankldr. Orta dereceli mekaniki zorlamalarn bulunduu, dardan gelebilecek muhtemel elektromanyetik alan etkilerine kar koruma istenen yerlerde kullanlr. 0,75-1-1,5 ve 2,5mm2 kesitlerinde imal edilirler. l-kumanda ve kontrol kablolar kullanlrken cihaz terminallerine lehimlenerek veya kablo pabucu taklarak irtibatlandrlr. D. KUMANDA DEVRE SEMBOLLER: Otomatik kumanda devreleri izilirken, kumanda devre elemanlarnn resimleri yerine o elemanlarn sembolleri kullanlr. Otomatik kumanda devrelerinin iziminde her lke kendine gre deiik sembolleri standartlatrmtr.
72
lkemizde kullanlan makineler daha ok Almanya ve Amerika'dan ithal edildiinden, makinelerin projeleri bu lkelerin normlarna gre izilmi olarak gelmektedir. Bu standartlarn dnda TSE ve RUS standartlarna gre izilmi az da olsa kumanda devreleri lkemizde kullanlmaktadr. yi bir teknik elemann, kumanda devre emalarn okuyabilmesi ve devreyi kurabilmesi iin btn lkelere ait normlar ok iyi ekilde renmesi gerekir.
73
74
75
E. KUMANDA DEVRE EMALARI VE UYGULAMALARI 1- Devre emalarnn izimine Ait Genel Bilgi: Otomatik kumanda devreleri ksmda izilir. G devresi izimi Kumanda devresi izimi Sinyal devresi izimi ema iziminde devre elemanlar enerjisiz, sistem ise almazken gsterilir. Mekaniki balants olan elemanlar ise kesik izgi ile gsterilir. Amerikan normlarnda izim yaplrken soldan saa doru (yatay olarak) izim yaplr. Alman normlarnda izim yaplrken ise yukardan aaya doru (dikey olarak) izim yaplr. ok basit devrelerde g, kumanda ve sinyal devresi bir btn halinde izilebilir. Bu tr emalara komplike devre emalar denir. Karmak devrelerde akm yolu takibi zor olduu iin g devresi ayr kumanda ve sinyal devresi birlikte izilir. Bir otomatik kumanda devresini tasarlarken ncelikle alcnn (motorun) nasl almas isteniyor ise g devresi izilir. Daha sonra g devresine gre kumanda ve sinyal devresi tasarlanarak izilir. Devreyi tasarlarken izim yapmak Amerikan normlarnda daha kolaydr. Buna karlk Alman normlarnda izilmi emay uygulamak daha kolaydr. a. Kumanda devresinin izimi: Otomatik kumanda devrelerinde butonlar, kontaktrler, rleler, koruma rleleri ve zaman rleleri gibi kumanda devre elemanlarnn bulunduu devreye kumanda devresi denir. Bu devreden geen akm kumanda elemanlarnn ektii akm olduundan ok kk deerdedir. Bu nedenle kumanda devrelerinde kullanlan elemanlar kk akm tayacak ekilde seilirler, kontaktrn yardmc kontaklar kullanlr. Kumanda devresi izilirken R' den Mp' ye doru akm takip edilerek nce seri devre daha sonra devrenin zelliine gre paralel izimler yaplr. Uygulamada da ayn yol izlenir.. ekil 8.18'de grld gibi R fazndan gelen akm sigortaya daha sonra an akm rlesinin normalde kapal kontana, buradan getikten sonra stop butonuna, stop butonuda normalde kapal olduundan start butonuna gelir. Start butonuna bastmz zaman akm, kontaktr bobinine gelir ve kontaktr bobininin dier ucundan ntr ( Mp )' den devresini tamamlar. M kontaktrnn bobini enerjilenir.
ekil 8.18. Kumanda ve sinyal devresi izimi
76
Paletini eken M kontaktrne ait ak kontaklar kapanr, kapal kontaklar alr. Bylece start butonuna paralel bal olan normalde ak M konta kapanr, start butonundan elimizi eksek dahi akn, yolunu M konta zerinden tamamlayacandan kontaktr bobini srekli olarak enerjili kalr. Bu grevinden dolay M kontana mhrleme konta ad verilir. b. Sinyal devresi izimi: Motorun alp almadn, almama sebebini anlayabilmek iin otomatik kumanda devrelerinde sinyal devreleri kullanlr. Genelde sar lamba motorun durduunu, yeil lamba altn, krmz lamba ise ar akm rlesinin devreyi atn ifade eder. Sinyal devresi kumanda devresine paralel olarak, ayn devre zerine izilir. ekil 1.31' de grld gibi R fazndan gelen akm M kontaktrnn normalde kapal kontana oradan da sar lambaya ve k ntre balanr. Kontaktr enerjisizken lamba devresi tamamlandndan sar lamba yanar. Yine R fazndan gelen akm M kontaktrnn normalde ak kontana gelir. Kontaa seri balanan yeil lamba yanmaz. nk kontaktr bobini enerjisizdir. Start butonuna bastmzda kontaktr bobini enerjileneceinden kontaklar durum deitirir. Bunun sonucunda san lamba devresindeki kontak alr ve lamba sner. Yeil lamba devresindeki ak kontak kapanr ve bu lamba yanar. Herhangi bir nedenle an akm rlesi kapal kontan aarsa bu kez de krmz lambaya seri balanan ar akm rlesinin normalde ak konta kapanacandan krmz lamba yanar. Lambalarn yank veya snk olmas bizi grsel olarak motor hakknda bilgilendirir. Kumanda ve sinyal devrelerinde kontaktrn yardmc ( kumanda ) kontaklar kullanlr. c-G devresi izimi: G devresi, otomatik kumanda devrelerinde motorun veya alclarn baland devredir. Bu devrede kontaktrn ana (g, kuvvet ) kontaklar kullanlr. nk kontaklardan geen akm ykn ektii akmdr ve yksektir. G devresi hem Alman hem de Amerikan normlarna gre dikey olarak izilir. Devre zerinde her faza ait sigortalar, kontaktrn normalde ak g kontaklar ve ar akm rlesi ile alc ( motor ) bulunur. Start butonuna basldnda kontaktr bobini enerji ilenir ve ak kontaklarn kapatr. Dolaysyla R-S-T fazlan, motorun U-V-W ularna geldiinden motor alr. 2-emalarda Tantma aretleri: Otomatik kumanda devre emalarnda devre elemanlar Tablo 1.8" de belirtilen harflerle tantlmaktadr:
KUMANDA ELEMANI ADI: ALMAN NORMU AMERKAN NORMU (T.S.E.Dikey ema) (T.S.E.Yatay ema) Kontaktr C M, A Yardmc kontaktr Rle, d B, R ,TR, ZR Zaman rlesi Sigorta Ar akm rlesi ee OL, AA Sinyal lambas H L Durdurma Butonu b,0 Stop, D.B Balatma Butonu b2,I Start, B.B Kontaklar Kendini altran elemann iareti ile ayndr
Tablo 8.5. emalarda tantma iaretleri
77
Genel olarak btn emalarda devrede kullanlan iaretlerin anlamlar devrenin altnda aklanr. 3- Motorun Kesik almas:
ekil 8.19. 3 fazl asenkron motorun kesik almasna ait kumanda, sinyal ve g devresi. Devrenin almas: Start butonuna basldnda kontaktr bobini enerjileneceinden kontaktrn normalde ak kontaklar kapanr ve sinyal devresinde L lambas sner L2 lambas yanar. G devresinde motor alr. Start butonundan elimizi ektiimizde kontaktr bobininin enerjisi kesileceinden motor durur, L2 lambas sner L lambas yanar. 4. Motorun Bir Ynde Srekli almas: En ok uygulanan kumanda devrelerinden birisidir. Kesik altrma devresindeki b2 butonuna, C kontaktrnn normalde ak konta paralel balandnda srekli altrma devresi elde edilir. Balatma butonuna balanan bu kontaa mhrleme konta denir. ema 8.20'deki b2 balatma butonuna basldnda C kontaktr enerjilenir ve kumanda devresindeki C kontan kapatr. Balatma butonundan elimizi ektiimizde, buton kontaklar alr ve daha nce buton zerinden geen kontaktr akm bu kez, kapanan C konta zerinden geer. Bylece kesintisiz olarak kontaktr almaya devam eder. Ayn anda g devresindeki C kontaklar da kapandndan motor almaya balar. Motorun almas, durdurma butonuna baslncaya kadar devam eder. b1 durdurma
78
butonuna basldnda kontaktrn enerjisi kesildiinden, kumanda ve g devresindeki C kontaklar alr ve motor durur.
ekil 8.20. Motorun bir ynde srekli altrlmas a) TSE normu b) Amerikan normu 5- Motorun ki Kumanda Merkezli Srekli almas: Otomatik kumanda devrelerinin en nemli zelliklerinden birisi, birden fazla merkezden motorun altrlp durdurulabilmesidir. Bunun iin her merkezde start-stop buton grubu bulunur. Kumanda merkezlerinde bulunan stop butonlar birbirine seri, start butonlan ise birbirine paralel balanr. ekil 8.21'deki devrede ister I. merkezdeki start butonuna baslsn isterse II. merkezdeki start butonuna baslsn kontaktr bobini enerjilenir ve motor alr. Motoru durdurmak iin de her iki merkezdeki stop butonu kullanlabilir.
ekil 8.21. 3 fazl asenkron HAZ MUSTAFA ERDL-MT AYAZ
motorun iki kumanda merkezli altrlmas. 79
6- Enversr paket alterin devre emas ve balants: Enversr kelimesi motorun devir ynnn deitirilmesi demektir. 3 fazl asenkron motorun devir ynnn deimesi iin bir faz sabit dier iki fazn yer deitirmesi gerekir. Bu deitirme esnasnda fazlar birbiri ile karlamamaldr. Bunu salamak iin zel paket alterler imal edilmektedir. Ancak gnmzde paket alterler, sakncalarndan dolay kk gl motor devrelerinde kullanlmaktadr ya da hi kullanlmamaktadr (ekil 8.22).
ekil 8.22. 3 fazl asenkron motorun enversr paket alterle devir ynnn deitirilmesi. 7- Kilitleme devreleri: a-Buton kilitlemeli: ki yollu (Jog) butonlar ile buton emniyeti salanr. leri ile geri altrma butonlarnn stop ve start ksmlar birbirine seri olarak balanr. Bu ekilde ileri altrma butonu, geri altrmann stop butonu gibi, geri altrma butonu ise ileri altrmann stop butonu gibi grev yapar. Bylece ileri altrma butonuna basldnda geri altrmay salayan kontaktr bobininin enerjisi kesileceinden emniyet salanm olur (ekil 8.23).
ekil 8.23. 3 fazl asenkron motorun buton emniyetli devir ynnn deitirilmesine ait kumanda, sinyal ve g devresi.
80
b.Elektriksel kilitlemeli ( kontak emniyetli) devir yn deitirme: Bu emniyet sistemi, adndan da anlalaca zere kontaklarla salanmaktadr. leri altrma start butonu devresine seri olarak geri altrma kontaktrnn normalde kapal konta, geri altrma start butonuna seri olarak da ileri altrma kontaktrnn normalde kapal konta konur. Bu ekilde motor ileri alrken, geri kontaktrne seri balanan ileri kontaktrnn normalde kapal konta alacandan geri butonuna baslsa dahi kontaktr bobini enerjilenemez. Bylece emniyet salanm olur. Ayn durum motoru geri altrrken de sz konusudur (ekil 8.24). Yukarda anlatlan emniyet sistemleri ayn anda her ikisi birlikte ayn devreye uygulanabilir.
ekil 8.24. 3 fazl asenkron motorun kontak emniyetli devir ynnn deitirilmesine ait kumanda, sinyal ve g devresi. c-Mekaniksel kilitlemeli: Kumanda devrelerinde mekanik kilitleme, ekilde grld gibi kontaktr bobinlerini birbirine balayan kesik izgilerle gsterilir.ki kontaktrn paletleri bir eksen etrafnda dnebilen bir ubukla birbirine balanrsa, bu balantya mekanik kilitleme ad verilir.Mekanik kilitlemeli kontaktrlerde her iki kontaktre ait kontaklar ayn anda kapanamazlar. Bu nedenle mekanik kilitlemeli devrelerde bir ksa devre meydana gelmez. Hatta ksa devre nedeniyle bir kontaktrn kontaklar kaynamsa, dier kontaktr enerjilendiinde birbirine yapm olan kontaklar aar.
ekil 8.25. Mekaniksel kilitleme kumanda devresi.

81
Eer yapm kontaklar aamazsa, kendi kontaklarn kapayamaz. Bylece her iki kontaktre ait kontaklarn beraberce kapal kalmalar ve bir ksa devreye neden olmalar nlenmi olur. Bu zellik mekanik kilitlemenin en byk stnldr. Mekanik kilitleme genellikle doru akmda alan kontaktrlerde kullanlr. Sakncal olduu halde mekanik kilitlemenin alternatif akmda alan kontaktrlerde de kullanld grlr. 9-ki ynde snr anahtar ile altrlmas: Vargel, talama, freze gibi i tezgahlarnda ve otomatik kaplarda, hareketli ksmn hareketi snf anahtarlar ile kontrol edilir. rnein kapy ama butonuna basldnda motor bir ynde dnerek kapya kumanda eder ve kap yeteri kadar aldnda snr anahtar sayesinde otomatik olarak durur. Kapy tekrar kapatmak iin kapama butonuna baslr. Motor bu kez ters ynde dner. Kap kapannca snr anahtar sayesinde motor yine otomatik olarak durur.
ekil 8.26. 3 fazl asenkron motorun iki ynde snr anahtar ile almasna ait kumanda, sinyal ve g devresi. 10-Motorun zaman ayarl altrlmas ve durmas: Baz otomatik kumanda devrelerinde motorun bir sre alp sonra otomatik olarak durmas veya bir motor alrken durup, bir mddet sonra tekrar almas istenebilir. Bu gibi devreler zaman rleleri kullanlarak yaplabilir (ekil 8.27).
R
Mp R S T
ekil 8.27. 3 fazl asenkron motorun zaman ayarl olarak almas ve durmasna ait kumanda ve g devresi.
82
11- Problem Halinde Deiik Uygulamalar: 1.3 fazl bir asenkron motor iki ayr yerden kumanda edilecek, kesik ve srekli olarak altrlacaktr. Rleli kesik ve srekli altrmada kullanlan kumanda devresinden yararlanarak gerekli kumanda, sinyal ve g devresinin emasn izip almasn yaznz. 2.3 fazl iki asenkron motora ait kumanda ve g devresinin emasn aadaki istekleri cevaplandrarak iziniz. a.Start butonuna basldnda yalnz birinci motor alacaktr. b.Stop butonuna basldnda birinci motor duracak, ikinci motor almaya balayacak, bir sre altktan sonra kendi kendine duracaktr. 3.3 fazl asenkron motor bir start ve bir stop butonu kullanlarak u ekilde altrlacaktr. Start butonuna basldnda birinci motor alacak, bir sre sonra ikinci motor da alacaktr. kinci motor 40 sn sonra duracak, ikinci motor durduunda nc motor almaya balayacak, nc motor da 20 sn sonra duracaktr. Gerekli kumanda ve g devresini iziniz. F. MOTORLARDA KALKI AKIMINI DRME: 1- Kalk Akmnn ebeke zerindeki Etkisi: Asenkron motorlarn almaya baladklar ilk anda ektikleri akma kalk akm, yol alma akm veya kalknma akm denir. Motorun yol alma akm, gcne ve kutup saysna bal olmakla beraber anma (nominal, tam yk altnda alma) akmnn yaklak 3-6 katdr. Bu akm ksa sreli olduundan motor sarglarnda s artna sebep olmaz. Kk gl motorlarda da bu akm dikkate alnmaz. Ancak 2 - 4 kutuplu motorlarda 4 KW, 6 kutuplu motorlarda 3 KW, 8 kutuplu motorlarda 2,2 KW ve daha gl motorlarda, motorlarn direkt yol almalar esnasnda ebekeden ektikleri yol alma akmlar, ebekede byk gerilim dmlerine neden olur. Bu durum ebekede dalgalanma ve motor sarglarnda snmalara neden olur. ebekedeki bu dalgalanma ayn hattan beslenen dier alclar da etkiler. Bu nedenle byk gl motorlarn kalknma annda, ebekede meydana getirecei gerilim dalgalanmalarn nlemek iin deiik yntemler uygulanmaktadr. 2- Kalk Akmn Azaltma Yntemleri: Asenkron motorlarn kalk akmn azaltmak iin kullanlan yntemler unlardr. a.Dk gerilimle yol verme: Dk gerilimle yol verme yntemi almaya bota balayan motorlarda kullanlr. nk ykl kalknan bir motora, kalknma annda dk gerilim uygulandnda motor, yk karlamak iin ebekeden daha fazla akm eker ve kalknamaz. Ama kalk akmn azaltmak olduundan ykl motorlara dk gerilim yntemi ile yol verilemez. Dk gerilimle yol verme yntemleri: 1. Yldz/gen yol verme 2. Oto trafosu ile yol verme 3. Kademeli n direnle yol verme b.Rotoru sargl ( bilezikli ) asenkron motorlara kademeli direnle yol verme: Bu yntem ykl kalkman motorlarda kullanlr. Kademeli diren rotor sarglarna seri olarak balanr.
83
3- Yldz /gen Yol vermenin nemi: Yldz / gen yol verme yntemi, en kolay ve en ekonomik yol alma akmn drme yntemi olduundan sanayide ok kullanlmaktadr. Dier yntemlerde motorun gcne gre oto trafosu ve n diren seimi yaplmas gerekirken yol vermede bunlar sz konusu deildir. 3 fazl asenkron motorlarda balama, ebekenin fazlar aras geriliminin, motorun faz gerilimine eit olduu 5 KW ve daha byk gteki motorlarda uygulanr. Uygulama u ekilde yaplr: Motor sarglarnn U-V-W ve X-Y-Z ular hibir kprleme ve balant yaplmadan klemens tablosuna karlr. balant kontaktrdeki kontaklar vastasyla kprlenerek oluur. Bir ebekede A alacak 3 fazl bir motor, yol alma esnasnda A balanrsa faz bobinleri kat daha az bir gerilimle alr yani 220 V ile alr. Hat akm da kat azalr. Sonuta yol alma akm 3 kat azalr. Bunu formlle izah edecek olursak : Motorun balanmas durumunda bir faz sargsna 220V gerilim der. olur. Motorun balanmas durumunda ise bir faz sargsna 380 V gerilim der. olur. Motorun almas annda ebeke gerilimi ayn olduundan da ve gerilim kat az olduundan akm da ayn oranda azalr Buna gre olur. Grld gibi motorun almas
durumunda ebekeden 1/3 orannda daha az akm ekilir. yol vermede, nce balanan motor dk gerilimle yol almaya balar. Yol almann uygun bir annda motorun faz sarglar arasndaki balant alr sonra motorun sarglan olarak balanr. Bylece motor normal geriliminde almaya devam eder. 4Yol Vermede alma Sresinin nemi: yol vermede motorun yldzdan gene gei sresi olduka nemlidir. Bu srenin belirlenmesi iin motor direk balanarak yksz durumda altrlr ve kalknma akmnn, normal alma akmna d sresi bir ampermetre ve kronometre ile belirlenir. te belirlenen bu sre yol vermede, motorun balantda alma sresidir. Pratik olarak motor normal devrine getii anda balantya da gemelidir. Bu da 8-10 sn civarndadr. Eer bu sre ksa tutulursa motor tam devrini alamayacandan direk bal gibi kalknr ve ebekeden an akm eker yol vermenin de bir anlam kalmaz. Sre uzun tutulursa bu kez motor 1/3 momentle altndan,, yk kaldramaz ve devir saysnda dme olur ' e geerken de darbe eklinde ani akm art olur. 5Yol Vermede Termik, Sigorta ve Kontaktr Seimi:
Termik an akm rleleri motor sarglarna seri olarak balandndan genellikle hat akmnn getii yere deil de faz akmnn getii yere balanr. Bu sayede seilecek termiin akm snrlan daha kk seilir ve ekonomik olur. balamada faz akmlar, hat akmnn olduundan motorun normal akmnn 0,58 ile arplmasyla
kan sonuca gre belirlenir. Termik seimi de faz akmna gre yaplr ve ayar da faz
84
akmna gre ayarlanr. Yani motorun nominal (etiketinde yazlan) akmnn 0,58 ile arplmasyla, termiin akm ayar belirlenir. yol verilen motorlarda sigorta seimi gecikmeli tip sigortalardan yaplr ve motorun anma (etiketinde yazl) akmnn 2 kat deerindeki ilk standart deerden seilir. Daha nce belirttiimiz gibi motorlar, direkt yol vermede kalknma annda anma akmlarnn 3 - 6 kat akm ekerler. Ancak yol vermede, kalknma annda akm 3 kat azaldndan sigorta motorun anma akmnn 3-6 kat deerinde seilmez. Yaklak 2.Ih deerinde seilir. Kontaktr seiminde de, termik seiminde olduu gibi motorun faz anma akmlarnn bir st standart deerine gre seim yaplr. nk kontaklardan geecek akm motorun faz akmlardr, hat akmlar deildir. Eer ekonomiklik dnlmez ise kontaktr seiminde daha byk akmlar tayabilecek kontaktrler seilebilir. Bylece kontaktrn mr daha uzun olur. 6-Paket tip yldz/gen alterin incelenmesi: Paket tip alterler, devrelerinde ar akm rlesi kullanlamamas ve dan ne geite srenin alteri altran kiiye gre deiebilmesi nedeni ile gnmzde kullanm alan yok denilecek kadar azalmtr. ekil 8.28'de motorlara yol veren paket alterin diyagram ve balant emas grlmektedir. Paket alter 0 konumunda iken motor sarglar enerjisizdir. A konumuna getirildiinde motorun U-V-W ularna R-S-T fazlar gelmekte X-Y-Z ular ise ksa devre olmaktadr. Bylece alma gerekleir. Paket alter konumuna getirildiinde kontaklarn durumuna gre akm takip edilirse R-S-T fazlarnn motorun U-V-W ularna geldii ve U ile Z, V ile X, W ile Y ularnn ksa devre olduu grlr. Bylece motor almaya gemi olur. 7-emasnn izimi ve uygulanmas:
ekil 8.28. 3 fazl asenkron motorlara paket alterlerle yol verme devresi.
85
8- Otomatik alter emasnn izilmesi: Otomatik alter emasnn izimi ok deiik ekillerde olabilmektedir. Bu farkllklar zaman rlesinin kapal ve ak kontaklarnn birbirinden bamsz olmasndan ve dan e geite akmn kesintisiz olmas istendiindendir. En ok kullanlan ve ekonomik olan devre emas ekil 8.29'da grlmektedir.
ekil 8.29. 3 fazl asenkron motorlara otomatik yol vermeye ait Amerikan sembollerine gre izilmi kumanda ve g devresi. 9-Oto trafosu ile yol vermenin incelenmesi: Motorlarn dk gerilimle balatlmasnda gerekli olan dk gerilim, bir oto transformatrnden de salanabilir. Kumanda devrelerinde bir, iki veya daha ok kademeli oto transformatrleri kullanlr. Oto transformatrlerinin sarglar dk gerilimin alnmas iin kullanld gibi, yol vermede reaktr gibi de kullanlabilirler. Oto transformatryle yaplan yol verme devreleri daha pahalya mal olduu halde, daha randmanl alrlar. Oto trafolar primer ve sekonderi ayn sarg olan (tek sargl) transformatrlerdir. Yandaki ekilde g devresinin nasl olduu grlmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken husus "Yaltm" trafosuyla, "Yaltml" trafonun farkl eyler olmasdr. Yaltm trafosunda primerin sekondere oran olan a katsays 1'dir. Yaltml trafo ise primer-sekonder arasnda fiziksel balant olmayan trafo demektir. Temel prensip motor sargsna uygulanan gerilimin azaltlmas yoluyla motorun ektii yol alma akmnn azaltlmasdr. Ih: Hattan, ekilen, akm Im: Motorun,ektii,akm Zm: Motorun,sargs Itip: Tip gc akm Im=Ih+Itip a = U1 / U2 = Im / Ih Motor sargsna dorudan U1 ebeke gerilimi uygulanrsa motor ebekeden, nominal akmn kd kat kadar (Im=In.kd) akm ekecektir. Motor sargsna U2 gerilimi
86
uygulannca motorun ekecei akm, gerilimdeki azalma orannda olacaktr ve Im = (U2 / U1).In.kd eklinde bir hesaplamayla bulunur. Hattan ekilen akm Ih = Im / a = (1 / a) . (U2 / U1) . In . kd eitliinden de u sonuca varlr; Ih = (1 / a2) . In . kd = Ih = /U2 / U1)2 . In . kd 10-Oto trafosu ile yol verme emas izilmesi ve uygulanmas: rnek 1 : Nominal akm 10A olan bir asenkron motor, ebekeye dorudan balandnda 50A akm ekmektedir. Bu motora %50 ve %65 kademelerindeki oto trafosuyla yol verildiinde ebekeden ekilecek akm ve motor akmn bulunuz. Im = In.kd 50=10.kd kd=5 %50iin; Im=(U2/U1).In.kd=(50/100).10.5=25A Ih = (U2/U1)2 . In . kd = 12,5 A Itip = Im - Ih = 25 - 12,5 = 12,5A %65,iin; Im=0,65.10.5=32,5A Ih = (U2 / U1)2 . In. Kd = 21,125A Itip = 32,5 - 21,125 = 11,375A ekilde, soruda istenen almay gerekletiren devre grlmektedir. Balatma butonuna basldnda A kontaktr enerjilenir ve A konta mhrleme yapar. Bylece reaktans zerinden enerji geii balar. ZR1'in gecikmeli alan konta zerinden B de enerjilendii iin en fazla %50 kapasiteye ulalmasna izin vardr. Bu esnada ZR1 zaman rlesi aktif hale gelir ve saymaya balar.
ekil 8.30. Oto trafosuyla yol verme. Belirli bir sre sonra (rnein 3sn olsun) ZR1'in gecikmeli alan konta alarak B kontaktrnn enerjisi kesilir, ayn anda ZR1'in gecikmeli kapanan konta da kapanarak C'ye ve ZR2'ye enerji gitmesi salanr. Bylece %65 kapasiteye ulamaya imkan tannr. ZR2 rlesi saymay bitirdiinde (o da 3sn olsun) ZR2 konta kapanarak D kontaktrn enerjiler ve devrenin en stndeki D konta alarak A,B ve C zerine enerji gidii kesilir. Alt kesimdeki D konta kapanr ve devre durdurma butonuyla durdurulana
87
kadar bu kontak zerinden geerek almay tam kapasiteyle srdrr. Grld gibi aama aama oto trafosu devreden karlr ve tam kapasite almaya doru gei yaplr. rnek 2 : ekilde fazl bir asenkron motora bir kademeli oto tranformatryle yol vermede kullanlan bir balant emas verilmitir. Byle bir oto tranformatryle motora yol verirken, g devresinde ilk nce (S) kontaklar kapanr. Kapanan (S) kontaklar fazl oto transformatrn yldz olarak ebekeye balar. Transformatrn %65 lik gerilimli orta ularna bal olan motor, dk gerilimle yol almaya balar. Bir sre sonra (S) kontaklar alr ve oto tranformatr ebekeden ayrlr. Sonra (M) kontaklar kapanr. Motor normal ebeke gerilimine balanr. Bu devrede ilk nce (S) kontaklarnn almas, sonra (M) kontaklarnn kapanmas gerekir. Aksi halde oto transformatrnn st yar sarglar ksa devre olur.Bu sarglardan geen yksek deerli akmlar, transformatrn yanmasna neden olur.
ekil 8.31. Oto trafosuyla yol verme. ekilde verilen devrede balatma butonuna basldnda, (ZR) zaman rlesi enerjilenir. Ani alan (ZR) konta balatma butonunu mhrler ve srekli almay salar. (ZR) zaman rlesiyle birlikte (S) kontaktr de enerjilenir. G devresinde (S) kontaklar kapanr ve motor dk gerilimle yol almaya balar. Bir sre sonra (ZR) zaman rlesinin kapal konta alr ve ak konta kapanr. Bylece (S) kontaktr devreden kar, (M) kontaktr enerjilenir. G devresinde (S) kontaklar alr. Oto transformatr devreden ayrlr. (M) kontaklar kapanr ve motor normal ebeke gerilimine balanr.Motorunu normal gerilimde almas durdurma butonuna baslncaya kadar devam eder. (S) ve (M) kontaktrlerinin ayn anda beraberce almalar, bu iki kontaktr arasnda yaplan elektriksel kilitleme ile nlenir. 11-Direnle yol vermenin incelenmesi: 3 fazl asenkron motorlara direnle yol vermeden ama motorun yol alma annda motora uygulanan gerilimin bir ksmnn diren zerinde dmesini salamak ve motor sarglarna dk gerilim uygulayarak motorun ekecei akm azaltmaktr. Motor kalkndktan sonra direnler devre d braklarak motorun normal gerilim ve akmnda almas salanr. Direnle yol vermede bir kademeli diren kullanlabildii gibi iki veya daha fazla kademeli diren de kullanlabilir. Daha ok kademe kullanlmasnn sebebi motoru daha dk gerilimle kalkndrarak akmn da iyice azaltmaktr.
88
12-Direnle yol verme emasnn izilmesi ve uygulanmas: 3 fazl asenkron motora iki kademeli direnle yol verme emas:
ekil 8.32. 3 fazl asenkron motorlara kademeli direnle yol vermeye ait Alman sembollerine gre izilmi kumanda ve g devresi. 13-Rotoru sargl motora yol vermenin incelenmesi: Rotoru sargl asenkron motorlarn kalk momenti, sincap kafesli asenkron motorlarn kalk momentinden daha yksektir. Bu nedenle rotoru sargl asenkron motorlara yk altnda yol verilebilir. Asansrlerde genelde bu tip motorlar kullanlr. Bu yntemde kalknma akmn drmek iin rotor sarglarna kademeli direnler seri olarak balanr. Bylece hem kalknma momenti maksimum olur, hem de dk akmla kalknma salanr. Motora direkt ebeke gerilimi uygulanr. 14-Rotoru sargl motora yol verme emasnn izilmesi ve uygulanmas: Rotoru sargl motorlara iki kademeli direnle yol verme emas:
ekil 8.33. Rotoru sargl asenkron motorlara kademeli direnle yol vermeye ait Alman sembollerine gre izilmi kumanda ve g devresi.
89
G. MOTORUN FRENLENMES: 1-Frenlemenin nemi ve eitleri: Otomatik kumanda devrelerinde alan motorlar durdurmak iin stop butonuna basld zaman motor aniden durmaz. Dnme ataleti ile bir mddet daha dnmeye devam eder. Seri retim yapan makinelerde motorlarn durmas beklenirse zaman kaybna ve dolays ile ekonomik kayplara neden olunur. Seri retim aksar. kazalar meydana gelebilir. te bu olumsuz almalar ortadan kaldrmak in stop butonuna basldnda motorun hemen durmas iin frenleme sistemleri gelitirilmitir. Gnmzde kullanlan frenleme sistemleri: Balatal frenleme Dinamik frenleme Ani durdurma sistemleridir. 2- Balatal Frenlemenin Tantlmas:
Motor kasna iki tarafndaki balatalar ile sktrlarak durdurulursa bu frenlemeye balatal frenleme denir. Balatalar harekete geiren sistem aynen aralarda bulunan frenleme sistemi gibidir. Tek fark aralarda balatalar, mekanik olarak (ayakla) harekete geerken motorlarda otomatik olarak harekete geer. ekil 8.34. Motorlarn balatal frenleme ile frenlenmesine ait Alman sembollerine gre izilmi kumanda devresi ekil 8.34' deki devrede motor almaz durumda iken frenleme bobini enerjisizdir ve balatalar kasna skma vaziyetindedir. Motoru altrmak iin start butonuna basldnda frenleme bobini doru akmla enerjilenir ve nveyi aaya doru eker. Nvenin aaya ekilmesi ile frenleme dzenei de mekanik olarak balatalar motor kasnandan ayrr ve motor mili dnmeye balar. Motoru durdurmak iin stop butonuna basldnda frenleme bobininin de enerjisi kesileceinden nve hzla normal yerine dner. Frenleme dzenei balatalarn motor kasnan skmasn salar ve motor ok ksa srede durur. Bu sistem genellikle kk gl motorlarda uygulanr. Balatal frenleme sistemleri motorlarla beraber imal edilirler.
90
3- Dinamik Frenlemenin Tantlmas: Motorlar ksa srede durdurmak iin stop butonuna basldnda motor sarglarna doru akm uygulanarak yaplan frenleme sistemine dinamik frenleme denir. Motorlar dinamik frenleme ile durdururken stator sarglarna uygulanmas gereken gerilim deeri nemlidir. Bu gerilim, motor gcne ve stator sarglarndan geecek akma gre deiir. Eer frenleme gerilimine dikkat edilmezse stator sarglan yanabilir. Dier yandan sarglara uygulanan gerilim arttka frenleme sresi ksalr. Gerilim azaldka frenleme sresi uzar. Bu nedenle dinamik frenlemede gerekli doru gerilim deeri her motor iin ayr ayr hesaplanarak tespit edilir.
Frenlemenin olumas u ekilde gerekleir:
Stop butonuna basldnda motorun enerjisi kesilir ve motor kendi ataleti ile dnmeye devam eder. Bu srada stator sarglarna doru bir gerilim uygulannca stator sarglarnda dzgn ve sabit bir manyetik alan meydana gelir. Dnmekte olan rotor ubuklarnda bir EMK indklenir. Rotor ksa devre ubuklarnda dolaan ksa devre akmlarndan dolay rotorda N-S kutuplan oluur. Rotor kutuplan ile statorda meydana gelen kutuplar birbirlerini etkileyerek rotoru ksa srede durdurur. a.Dinamik frenleme geriliminin hesaplanmas: Motor yldz bal ise: Stator sarglarnn toplam omik direnci,
Dinamik frenlemede kullanlacak doru akm kaynann gc ise: formlnden hesap edilir. Formllerde geen;
91
380V, 8A., . = 0.83, 2850 50hz. olan fazl asenkron motorun bir faz sargsnn omik direnci 4 olarak llmtr. Motora uygulanacak doru gerilim deerini ve DA kaynann gcn bulunuz. Motor ayn akmda bal olursa, motora uygulanacak doru gerilimi bulunuz?
RNEK: Etiket deerleri 4 KW,
b. Buton kontroll dinamik frenleme devre emas:
Sekil 8.35. 3 fazl asenkron motorlarn buton kontroll olarak dinamik frenlenmesine ait Amerikan sembollerine gre izilmi kumanda ve g devresi. c. Dz ve ters zaman rleli dinamik frenleme devresi: Zaman rlesi ile motor sarglarna uygulanan DA' nn sresi yani dinamik frenleme sresi otomatik olarak kontrol edilir. Dz zaman rleli dinamik frenleme devresi: Devrenin almas: Motor alr vaziyette iken durdurmak iin stop butonuna basldnda DF kontaktr ve ZR zaman rlesi enerjilenir. Motor sarglarna doru gerilim uygulanr. Bir mddet sonra zaman rlesi normalde kapal kontan aarak kendisinin ve DF Kontaktrnn enerjisini keser. Bylece motorun frenleme sresi zaman rlesinin ayar ile sabitlenir. (ekil 8.36)
92
ekil 8.36. 3 fazl asenkron motorlarn dz zaman rlesi ile dinamik frenlenmesine ait Amerikan sembollerine gre izilmi kumanda ve g devresi. Ters zaman rleli dinamik frenleme devresi: Bilindii gibi ters zaman rlesinde, rle bobinin enerjisi kesildikten bir sre sonra kontaklar konum deitirir. ekil 8.37'de ters zaman rlesi ile kurulmu dinamik frenleme devresi grlmektedir. Devrenin almas: Motor alr vaziyette iken stop butonuna basldnda M kontaktrnn ve ters zaman rlesinin enerjisi kesilir ve motor ebekeden ayrlr. Ayn zamanda DF kontaktr enerjilenerek motor sarglarna doru akm kaynandan, doru gerilim uygulanr ve dinamik frenleme gerekleir. Zaman rlesinin normalde ak konta, enerjisi kesildikten bir mddet sonra alarak dinamik frenleme durdurulur.
ekil 8.37. 3 fazl asenkron motorlarnn ters zaman rlesi ile dinamik frenlenmesine ait Amerikan sembollerine gre izilmi kumanda ve g devresi. d-ki ynde alan motorun dinamik frenleme devre emas izimi ve uygulamas: Motoru iki ynde altrma devresine dz zaman rlesi ile dinamik frenleme devresi eklenerek bu devre oluturulur. Devre dz zaman rlesi ile yaplabildii gibi ters zaman rlesi ile de yaplabilir. Devir yn deitirme devresi de kontak emniyetli olabildii gibi buton emniyetli de olabilir (ekil 8.38).
93
ekil 8.38. ki ynde alan 3 fazl asenkron motorlarn dz zaman rlesi ile dinamik frenlenmesine ait Amerikan sembollerine gre izilmi kumanda ve g devresi. 4- Ani Durdurma Anahtarnn Tantlmas: 3 fazl asenkron motorlarda ani durdurma yapmak iin motorun akm kesilerek ters ynde dnecek ekilde yeniden gerilim uygulanr. G devresi motorlarn devir ynn deitirme devresinde olduu gibidir. Motor ileri ynde normal almasn srdrrken stop butonuna basldnda I kontaktrnn enerjisi kesilir ve kontaklarm aar, ayni anda F kontaktr enerjilenir ve kontaklarn kapatr. G devresinde de motora uygulanan iki fazn yeri deitiinden stator sarglarnda ters ynde bir manyetik alan meydana gelir ve motor ters ynde dnmek ister. Motorun devri tam sfr olduunda ani durdurma anahtar devreyi otomatik olarak aarak motorun ani frenlenmesini salar (ekil 8.39).
ekil 8.39. 3 fazl asenkron motorlarn ani durdurma anahtar ile frenlenmesine ait Amerikan sembollerine gre izilmi kumanda ve g devresi. Ani durdurma anahtar motor mili zerindedir. Motor normal alrken kapal konumdadr. Motor ters ynde dnmeye balayaca anda alarak motorun ters ynde dnmesini engeller. Motoru iki ynde altrma devresine dz zaman rlesi ile dinamik frenleme devresi eklenerek bu devre oluturulur. Devre dz zaman rlesi ile yaplabildii gibi ters zaman rlesi ile de yaplabilir. Devir yn deitirme devresi de kontak emniyetli olabildii gibi buton emniyetli de olabilir (ekil 8.38).
94
Motorlarda ani durdurma yapmak iin motorun akm kesilerek ters ynde dnecek ekilde yeniden gerilim uygulanr. G devresi motorlarn devir ynn deitirme devresinde olduu gibidir. Motor ileri ynde normal almasn srdrrken stop butonuna basldnda I kontaktrnn enerjisi kesilir ve kontaklarm aar, ayni anda F kontaktr enerjilenir ve kontaklarn kapatr. G devresinde de motora uygulanan iki fazn yeri deitiinden stator sarglarnda ters ynde bir manyetik alan meydana gelir ve motor ters ynde dnmek ister. Motorun devri tam sfr olduunda ani durdurma anahtar devreyi otomatik olarak aarak motorun ani frenlenmesini salar (ekil 8.39). Ani durdurma anahtar motor mili zerindedir. Motor normal alrken kapal konumdadr. Motor ters ynde dnmeye balayaca anda alarak motorun ters ynde dnmesini engeller.
95
NTE 9: KOMPANZASYON SSTEMLER

KOMPANZASYON UYGULAMARI 1- Kompanzasyonun nemi: Bilindii gibi alternatif akn, aktif ve reaktif bileenlerden meydana gelmektedir. Aktif bileen motorlarda mekanik gc, stclarda scakl, lambalarda ise aydnlatma gcn meydana getirir. Reaktif bileen ise bobinli (manyetik) alclarda manyetik aknn meydana gelmesi iin harcanr. Aktif akmn meydana getirdii gce aktif ( wattl ) g, reaktif akmn meydana getirdii gce reaktif (kr) g ve bu glerin bilekesine ( vektriyel toplamna) ise grnr (zahiri) g denir.
a. AAnn akm vektr.
b. AAnn g vektr.
ekil 9.1. AAnn akm ve g vektr. ekil 1.54.b' deki g vektrnde; Aktif g : P = U. I. cos..........................(W) Reaktif g : Q = U.I.sin...........................(VAR) Grnr g : S = U. I...................................(VA) Elde edilir. (Formller bir faz iindir.) Gler arasndaki ilikiyi formlize edersek; eklinde olur. G vektrndeki aktif g (P) ile grnr g (S) arasndaki ann cosinsne g katsays (cos) denir. Reaktif g (Q) ne kadar byk olursa cos kk, dolaysyla grnr g (S)' de byk olur. Bu da ebekeden daha fazla g ekmek yani akm ekmek demektir. te reaktif gcn azaltlp g katsays (cos)' nin ykseltilmesi ilemine kompanzasyon (g katsaysn dzeltme) denir. Reaktif gcn de iki bileeni vardr. Bunlar: Manyetik alann oluumu iin bobinlerin harcad endktif reaktif g (QL) ve kapasitif reaktif g (Qc)' tr. Reaktif gcn bu bileenleri vektriyel olarak birbirinin tam tersi yndedir. Toplam reaktif g Q = QL - Qc veya Q = Qc - QL eklinde hesaplanr. Qc' nin QL' den byk olmas cos' nin kapasitif zellikte olmas, QL' nin Qc' den byk olmas ise cos' nin endktif zellikte olmas demektir. G katsaysn dzeltmek iin devreye endktif reaktif gcn ztt olan kapasitif reaktif yk eklenir. Yani devreye kondansatrler balanr. Kompanzasyon yaplm (kondansatr balanm) devrenin g vektr diyagram u ekilde izilir (ekil 9.2).
96
ekil 9.2. Kompanzasyon yaplm devrenin g vektr diyagram. Vektr diyagramnda grld gibi kondansatr balanmadan nceki cos1 deeri daha kk ve grnr g (S) dana byktr. Kondansatr eklendiinde ise cos2 byyerek grnr g (S2) azalmtr. Bu da ebekeden daha az g ve akm ekmek demektir. Ayn zamanda elektrik enerjisi cretinden de kr demektir. 2- Kompanzasyon un Faydalar: G katsaysnn dzeltilmesi hem elektrik enerjisini retenler hem de tketenler bakmndan ok faydaldr. Bu nedenle kompanzasyon, konut beslemelerinde elektrik datm firmalar tarafndan yaplrken orta ve byk boy iletmelerde, iletme sahibi tararndan yaplmas zorunlu hale getirilmitir. Kompanzasyonun faydalarn u ekilde maddeleyebiliriz: a. retici ynnden: 1. Alternatr ve transformatrlerin gc daha kk tutulur. 2. letkenler daha az akm tayacandan ince kesitte seilir. 3. retim, iletim ve datm tesislerinde kapasite ve verim ykselir. 4. Datm hatlarnda kayplar ve gerilim dm azalr. 5. Ayn iletim hattndan daha fazla aktif enerji iletilir. 6. Enerjinin retim ve sat maliyeti azalr. b. Tketici ynnden: 1. Besleme transformatr, kumanda, kontrol ve koruma elemanlar daha kk deerlerde seilir. 2. letkenler daha ince kesitte seilir. 3. Besleme transformatrnn ve tesisin kapasitesi ile verimi ykselir. 4. ebekeden daha az reaktif enerji ekilir. 5. Kayplar ve gerilim dm azalr. 6. Harcanan enerji azalacandan enerji creti de azalr. 3- 3 Fazl Motorlarda G Katsaysn Dzeltmek in Devreye Balanacak Gerekli Kondansatr Gcnn Hesab: Pratik olarak motora balanacak kondansatr gc u ekilde hesaplanr: Motorun bo alma akm llerek tespit edildikten sonra; Qc = V3 .Uh .Ihb.0,9.10-3................KVAR forml ile hesaplanr. Formldeki: Qc = Motora balanacak kondansatr gc (KVAR) Ihb = Motorun bo almadaki hat akm (A) Uh = Motora uygulanan hat gerilimi (V)' dir. Ancak byk iletmelerde tm motorlarn bo alma akm tek tek bulunamayacandan ve cos'nin yeni deerinin ne olaca tam olarak bilinemediinden bu yntem pek kullanlmaz. Bu nedenle byk iletmeler iin u yntem takip edilir: Gereken kondansatr gcnn tayini iin tesisin cos'sinin ve kurulu aktif gcnn bilinmesi gerekmektedir.
97
Eer tesiste reaktif saya var ise elektrik faturalarndan ortalama cos bulunabilir. Pratik olarak gnn eitli zamanlarnda birka gn sreyle lm yapmak ortalama cos'nin tayini iin yeterlidir. Tesisin kurulu aktif gc ise tesisteki tm almalarn (motorlar, aydnlatma elemanlar, stclar vb. gibi) etiketleri zerinde yazlan gler toplanarak belirlenir. Bundan sonra g vektr izilerek aadaki formller elde edilir ve bu formllerden yararlanlarak gerekli kondansatr gc hesaplanr.
ekil 9.3. Kompanzasyon yaplm devrenin g vektr diyagram. ekil 9.3te verilen vektr diyagramnda llen cos deeri ve ulalmak istenen cos deerinin alar 1 ve 2 olsun. Buna gre; tan1 = tan2= QL P QL QL = P.tan1
Q = P.tancp2 P QC = OL - Q = P.tan1 - P.tan2 = P.(tan1 - tan2) olarak bulunur. QC = P.(tan1 - tan2) rnek: Tesisin kurulu aktif gc 60 KW ve cos = 0,707 ise cos deerini 0,95' e karmak iin gerekli kondansatr gcn hesaplaynz? zm: cos1 = 0,707 ise 1 = 45 ve tan1 = 1 cos2 = 0,95 ise 2 = 18 ve tan2 = 0,32 Qc = P .(tan1 - tan2) Qc = 60.( 10,32) Qc = 40,8 KVAR olarak bulunur. 4- Kompanzasyon Devre emasnn izilmesi: Alternatif akmla alan devrelerde 3 eit kompanzasyon ( g katsaysn dzeltme) uygulama ekli vardr. Bunlar: a. Tek tek kompanzasyon: Floresan lamba, motor gibi almalarn tek tek kompanze edilmesidir. Her alcya kondansatr paralel olarak balanr. Maliyeti yksek olduundan gnmzde pek kullanlmamaktadr. Genellikle Floresan lamba, cva buharl ve sodyum buharl lambalarda uygulanr. Floresan lambann g katsays cos = 0,55tir. cos'yi 0,95 1 arasna ykseltmek iin gerekli kondansatr gc tablo 9.1den bulunabilir (ekil ekil 9.4. Tek tek kompanzasyon 9.4). prensip emas.
98
Tablo 9.1. Fluoresan lambaya gre kondansatr gleri. b. Grup kompanzasyonu: Almalar ile kondansatrlerin ayn alter ya da kontaktrlerle altrp durdurulmasyla yaplan kompanzasyondur. Gruplandrlan alclar iin ayr ayr kondansatr hesab yaplr. Bu ekilde kompanzasyon da gnmzde pek kullanlmamaktadr (ekil 9.5).
ekil 9.5. Grup kompanzasyonu prensip emas. c. Merkezi kompanzasyon: Gnmzde en ok kullanlan kompanzasyon eklidir. Atlye, fabrika gibi yerlerde ve mahalleleri besleyen datm trafolarnda bu sistem kullanlmaktadr. Merkezi kompanzasyonda iletmede bulunan almalarn (alr durumdaki) ihtiyac kadar kondansatr grubu devreye alnr. Kondansatr gruplarn devreye alma ilemi elle veya otomatik olarak yaplabilir. Bu i iin eitli firmalarca reaktif g kontrol rleleri imal edilmektedir. 357 kademeli reaktif g kontrol rleleri her an cos'yi 0,95'te sabit tutmak iin otomatik olarak kondansatr gruplarm devreye alr veya karr. ekil 9.7'de 357 kademeli ENTES marka RG-Reaktif g kontrol rlesinin ve kondansatrlerin devreye balant emas verilmitir. Merkezi sistemde kompanzasyon nitesi enerji besleme hattnn ana giriine konulur ve rle ekranndan kompanzasyon takip edilir. Rlenin ayarlan ve kondansatr gruplarnn dzenlenmesi ile ilgili bilgiler rleyi imal eden firmalarca hazrlanan kataloglarda aklanr. Bu kataloglar rle ile birlikte ekil 9.6. Merkezi kompanzasyon satlr. prensip emas.
ekil 9.7. Reaktif g kontrol rlesinin devreye balant emas.

99
NTE 10: ENERJ LETM VE DAITIMI

A. FLE (SEHM-SARKMA) Tanm: Elektrik enerjisinin, hava hatlaryla iletim ve datmnda iletkenler, direkler tarafndan tanr. Bu tama ileminde iletkenler, direkler aras mesafeye, sya ve kendi arlklarna bal olarak sarkma yaparlar.
a. E ykseklikli direklerde
b. Ykseklik fark olan direklerde
ekil 10.1. Fle 'in ematik olarak gsterilii (e ykseklikli direklerde). Bu bilgilerin nda, fle'i (sehimi) yle tanmlayabiliriz; iletkenlerin tutturulduu iki ask noktas (izolatrler)arasnda dz bir izgi olduu varsaylrsa, bu izgi ile iletkenlerin en fazla sarkma yapt nokta aras mesafeye, fle denir. Fle, sehim sarkma - salg - ok ve bel gibi adlarla da anlr. Eer, iletkenleri tayan direkler ayn ykseklikte ise en byk sarkma, iki direk aras mesafenin tam ortasnda olur (ekil 10.1a). Eer, iletkenleri tayan direkler arasnda ykseklik (kot) fark varsa, bu nokta alakta olan diree yakn olur (ekil 10.1b).
*Yaltlm hava hatt kablolar kullanldnda bu ykseklik deerleri 0,5 m azaltlacaktr *Bu deerler 21 Kasm 1978 tarih ve 26466 sayl resmi gazetede yaymlanarak yrrle giren "Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii "Madde 44 izelge 6'dan alnmtr.
Tablo 10.1. Hava hatt iletkenlerinin zerinden getikleri yerlere olan en kk dey uzaklklar.
100
B. HAVA HATTI LETKENLERNN ETLER Elektrik enerjisini, direkler zerinde tayan hatta hava hatt veya havai hat, kullanlan iletkenlere ise hava hatt iletkenleri denir. Hava hatt iletkenlerinin seiminde aranlan baz zellikler vardr. Bunlar; 1. letkenlik, 2. Mekanik dayanm, 3. Termik dayanm, 4. letken ap, 5. Sehim(fle), 6. zgl arlk, 7. Titreim eilimi. 1. letkenlik: Havai hatlarda kullanlacak iletken malzemenin, ok iyi iletkenlie (geirgenlie) sahip olmas gerekir. nk iletim srasnda hatlardaki g kaybnn en az olmas istenir. Eer, iletkenlii yksek olan malzemeden yaplan iletkenler kullanlr ise hatlardaki g kayb da o nispette az olur. Bakrn iletkenliini %100 kabul edersek, ayn bykle sahip alminyumun iletkenlii % 61'dir. 2. Mekanik Dayanm: Hava hatt iletkenleri daima d etkilere ve bunlarn neden olduu yklere maruz kalrlar. Hava hatlarna gelebilecek ykler (kar, buz, rzgar) ve kendi arl, iletken tarafndan gvenli bir ekilde tanabilmelidir. Bu tamada iletkenin, gerilme kuvvetini de tayabilecek bir elastikiyete sahip olmas gerekir. 3. Termik Dayanm: Hava hatt iletkenleri, gerek atmosferik gerekse ksa devrelerde oluan akmlardan ve alma akmlarndan dolay snrlar. Isnmadan dolay mekanik dayanmlar azalr. letkenin bu saylan nedenlerle oluan s artlarnda, emniyetli bir almaya elverili olmas gerekir. letkenleri s dayanmlar bakmndan yle sralayabiliriz; elikalminyum, bronz, aldrey, bakr ve alminyum. 4. letken ap: Bakra gre daha az iletkenlie sahip olan iletkenlerin ap, daha byk olur. ap bydnde, iletkene gelen buz yk, rzgar yk ve gerilme kuvveti daha byk olur. Bu durum, iletkenin mekanik dayanmn olumsuz etkiler. Mekanik dayanmn azalmas, zellikle kar ya fazla olan blgelerde, iletkenlerin kopmasna ve ksa devrelere neden olmaktadr. letken apnn bymesinin faydas da yok deildir. ap byk iletkenlerde korona kayb az olur. 5. Sehim (fle): Her iletkenin ayn uzaklktaki sehimi farkldr. Bir hava hatt iletkeni, zerinden getii yerin zelliine gre belli bir mesafeden fazla yere yakn olmamaldr. Sehim Miktarn Etkileyen Faktrler: - iletkenin kullanld buz yk blgesi - letkenden ekilecek akm - Direkler aras mesafe - letkenin cinsi
101
6. zgl Arlk: letkeni mekanik dayanm ynnden etkileyen en nemli faktrlerden Biri de, iletkenin arldr. letken arlnn az olmas istenir. Bu yzden havai hatlarda, zgl arl az olan ama iletkenlii de ok zayf olmayan iletkenler tercih edilir. 7. Titreim Eilimi: Enerji nakil hatlar, srekli rzgara maruz kalr. Rzgar esmesi, buzlarn aniden koparak dmesi veya ar kularn konup kalkmalar, havai hatlarda titreim meydana getirir. Bu titreim uzun bir sre, hatlarn bir saz teli gibi titremesine neden olur. Byk titreimler hatlarn kopmasna neden olabilir. Bu bakmdan seilen iletkenin malzeme younluu da gz nne alnmaldr. Hava hatt iletkenleri, yapld malzemenin cinsine ve imal edili ekline gre ikiye ayrlr. a. mal Edili ekline Gre letken eitleri: 1. Masif iletkenler, 2. Masif rgl iletkenler, \ 3. Ortas bo rgl iletkenler, 4. Demet eklindeki iletkenler. 1. Masif letkenler: i dolu olarak tek cins malzemeden 10 mm2 kesite kadar yaplan iletkenlerdir. Baz zel durumlarda kesit 16 mm2ye kadar kmakta, bazen de ii elik d bakr olarak yaplmaktadr.
ekil 10.2. Masif iletken eitleri. 2. Masif rgl letkenler: Masif iletkenlerin kesitleri bytldnde montajda, tamada ve kangal haline getirilmelerinde problemler kmaktadr. Bunu nlemek iin masif rgl iletkenler yaplmtr. Ayn veya ayr cins iletkenlerin birbiri zerine sarlmasyla elde edilir. letkenin mekanik dayanmn artrmak iin, kesit ve kullanlaca yere gre iine elik" teller yerletirilir. rgl iletkenlerde katlar, birbirinin tersi ynde sarlr (ekil 10.3).
ekil 10.3. Masif rgl iletkenler ve kat yaplar.
102
3. Ortas Bo rgl iletkenler: Yksek ve ok yksek gerilimli enerji iletiminde meydana gelen korona (kaak) kayplarn azaltmak iin iletken ap bytlr. Genellikle, ayn cins iletkenlerin birbirlerine sarlmas ile elde edilir.
ekil 10.4. Ortas bo rgl iletkenler. rgl iletkenlerde Damar Saysnn Bulunmas: rgl iletkenleri damarlar meydana getirir. Damar says kat adedine ve katlan oluturan damarlarn ayn apta olup olmadna baldr. rgl iletkenlerin damar saylan 3x* + 3x + 1 formlyle bulunur. Formlde (x) kat adedini gsterir. rnek: Kat adedi 3 olan rgl iletkenin damar says: 3x2 + 3x + 1 formlnden, 3.32 + 3.3 +1 = 37 adet bulunur. 4. Demet eklindeki letkenler: Hatlarda meydana gelen korona kayplarnn yannda dier kayplar da en aza indirmek iin, fazlara ait iletkenler iki veya daha fazla sayda yaplabilir. letkenler arasnda belli bir mesafe olmaldr b. Yapld Malzemenin Cinsine Gre iletken eitleri: 1. Bakr iletkenler, 2. Alminyum iletkenler, 3. Alminyum - elik iletkenler, 4. Bakr zrhl - elik iletkenler, 5. Bronz iletkenler, 6. Aldrey iletkenler. 1. Bakr letkenler: Hem elektriki geirgenlii yksek, hem de mukavemeti (mekaniki dayanm) iyi olan iletkendir. Bakrn mukavemetini arttrmak iin souk haddeden geirilir. Bu ilemde bakrn mekaniki dayanm %50'ye kadar artmakta, fakat iletkenlii %2,5 azalmaktadr. Hava hatlarnda kullanlan bakrn 20C'deki zgl direnci 0,017691 mm2/m, zgl iletkenlii 56m/mm2, zgl arl 8,89 gr/cm3 ve en yksek ekme kuvveti 19kg/mm2'dir. Bakr iletkenler, hava ile temas ettiklerinde yzeylerinde zamanla koyu renkli oksit tabaka meydana gelir. Meydana gelen oksit tabaka, alminyum iletkenlerdeki oksitlerin aksine, iletkendir. Meydana gelen bu tabaka, s alveriinin daha hzl olmasn salamaktadr. Bakr iletkenli hava hatlar, kimyasal madde reten tesislerin zerinden mmknse geirilmemelidir. nk bacalardan kan gazlar, bakr iletkenin mukavemetini azaltmaktadr. Eer, hat mutlaka bu gibi yerlerden geecek ise; iletkenlere koruyucu maddeler srlmelidir. 2. Alminyum iletkenler:
103
Hava hatlarnda kullanlan bakr iletkenlerden sonra gelen en iyi iletkendir. Saf alminyum ok yumuak olduundan dayanmn arttrmak iin demir, silisyum, inko ve bakr gibi maddeler katlr. Ancak bunlarn karmdaki oran %0,5'i amaz. Ayn akmda, s kayplarn muhafaza edebilmek iin kullanlan iletken kesiti bakrdan % 61 daha fazladr. Ancak, alminyum iletkenin ayn kesitteki arl bakrn yars kadardr. 20 C'de zgl arl 2,703 gr/cm3, zgl iletkenlii 35 m/mm2, zgl direnci 0,028277 mm2/m'dir. En yksek ekme kuvveti ise 8 kg/mm2'dir. Alminyum iletkenlerin mekaniki dayanmlar bakra gre daha az olduundan, uzun menzilli direklerde sehimleri, bakra gre fazladr. Bu durum, direk boylarnn uzun seilmesine neden olmaktadr. 3. Alminyum - elik letkenler: Alminyum iletkenlerin dayanmn arttrmak iin, alminyum iletkenin merkezine elik tel konularak yaplan iletkendir. Alminyum -elik iletkenlerin kesitleri bakr iletkenlere gre daha byktr. Bu da korona kayplarn azaltmaktadr. Fakat merkezde bulunan elik tel etrafnda oluan manyetik alann oluturduu mknatslanma, kayplara neden olmaktadr. 4. Aldrey iletkenler: Tam alminyum iletkenlerin sakncalarn gidermek iin gelitirilmi iletkenlerdir. % 98,7 alminyum %0,5 magnezyum %0,5 silisyum ve %0,3 demir bileiminden meydana gelmitir. rgl aldrey iletkenlerin kopma gerilmesi 3133 kg/mm2 olup, saf alminyum iletkenlere gre %75 daha fazladr. zgl direnci 0,0333 mm2/m ve zgl iletkenlii 30m/mm2)dir. Mukavemeti fazla olmasna ramen iletkenlii alminyuma gre %15 daha az, bakra gre de %87 daha azdr. Mukavemetin nem kazand iletim hatlarnda, alminyum iletkenler yerine kullanlr. 5. Bakr Zrhl elik iletkenler: Uzun aklkl direkler aras iletimde kullanlan iletkenlerdir(nehir gemesi, sarp kayalkl yerler vb.). elik teller bakr bir tabaka ile kaplanr ve rlerek bu tip iletkenler elde edilir. Bu iletkenlerin gerilme kuvveti bakra gre ok fazla olmasna karn, iletkenlii dktr. letkenlii bakrn 0,35 katdr. Eer byk akm tama kapasitesi gerekiyorsa, bakr kapl elik teller arasna bakr teller de sarlr. 6. Bronz letkenler: Bakr, silisyum ve kalay karmndan elde edilen iletkenlerdir. Mekaniki dayanmlar bakra gre fazla olmasna ramen, iletkenlik asndan ktdr. Ayrca, krlgan olduundan montajnda byk zen ister. 7. Galvanizli elik letkenler: Mekaniki dayanmlar ok yksek olan bu iletkenler, uzun menzillerde ve koruma teli olarak kullanlrlar. Kesitleri kktr. C. DREK ETLER 1. Kullan Yerlerine Gre eitleri ve Kullanm Yerleri: a. Normal tayc direkler (T) b. Kede tayc direkler (KT) c. Normal durdurucu direkler (D) d. Kede durdurucu direkler (KD) e. Son (nihayet) direkler (N) f. Datm (Branman) direkler (B) g. Geit direkleri (G)
104
a. Normal Tayc Direkler (T): Enerji nakil hattnn, dorusal olarak getii yerlerde, iletkenlikleri tamak iin kullanlan direklerdir. letkenler izolatrlere bir ba ile balanr.
ekil 10.5. Normal tayc direk. b. Kede Tayc Direkler (KT): Dorusal olarak giden hattn, yn deitirdii yerlerde (kk sapmalarda) kullanlan direklerdir. letkenler izolatrlere tayc ba ile balanr.
ekil 10.6. Kede tayc direk. c. Normal Durdurucu Direkler (D) : Enerji nakil hatlarnn dorusal olarak getii yerlerde, hatlara gelen kuvvetleri daha iyi karlayabilmek iin kullanlan direklerdir. Enerji nakil hatlarnda, genel olarak 7 tayc direkten sonra 1 durdurucu direk kullanlmas uygundur. letkenler izolatrlere her iki ynde de durdurucu ba ile balanr.
ekil 10.7. Normal durdurucu direk. d. Kede Durdurucu Direkler (KD) : Dz dorultuda giden hattn, byk sapmalarnda kullanlan direklerdir. letkenler izolatrlere nihayet ba veya durdurucu ba ile balanr.
ekil 10.8. Kede durdurucu direk. e. Son (Nihayet) Direkler (N) : Enerji nakil hatlarnn balang ve bitiminde kullanlan direklerdir. letkenler nihayet ba ile balanr.
ekil 10.9. Son (nihayet) direk. f. Datm (Branman) Direkler (B) : Enerji hatlarnn kollara ayrld yerlerde kullanlan direklerdir. zerlerinde ayrc bulunabilir. g. Geit Direkleri (G): Geit mesafesi uzun, nehir, boaz, kanal, karayolu gibi yerlerden geilerde (atlamalarda) kullanlan direklerdir. rnein; stanbul Boaz atlamas (1600 m), Mesina Boaz atlamas (talya, 3646 m). HAZ MUSTAFA ERDL-MT AYAZ 105
2. Yaplarna (yapldklar malzeme) Gre eitleri: a. Aa direkler, b. Beton direkler, b. 1. Vibre beton (VBA) direkler, b.2. Santrifj beton (SBA) direkler. c. Demir direkler, c. 1. Boyal-kaynakl demir direkler, c.2. Galvaniz-cvatal demir direkler. a. Aa Direkler: 35 kV'ye kadar olan gerilimlerin tanmasnda kullanlan, ine yaprakl (am, kknar, ard ve ladin) aalarn kesildikten sonra tornalanmasyla elde edilen direklerdir. Aa direkler ak havada kullanldklarndan, srekli olarak d etkilere (kar, yamur v.b.) ve aaca zarar veren haerelerin etkilerine maruz kalrlar. Bu etkilerin direi rtmesini nlemek iin, direk kullanlmadan nce ilalamaya tabi tutulur. Aa direklerin temeline kesinlikle beton dklmez. Ta ve toprakla temel sktrlarak direk dikilir. Eer temele beton dklr ise diree gelen tepe kuvvetlerinde direk, ankastre (temel st noktas) noktasndan krlabilir. Ayrca direin dibi zamanla ryebilir. Bunu nlemek iin enjeksiyonla direk diplerine (temele) ilalama yaplmaldr. Eer direk temeline beton dklrse, direin temelini bir miktar amak ve ilalamak mmkn olmaz. Aa direkler, normal tayc ve kede tayc direk olarak kullanlrlar. Yamur ve kar sularnn diree zarar vermesini ksmen de olsa nlemek iin, direk tepesi 45 derece al olarak kesilir. Standart aa direk boylan: 8-8,5-9-9,5-10-10,5-11-11,5-12-12,5-1313,5 m'dir. Aa direkler zerinde iletkenlerin tanmas iin, izolatrler dorudan diree taklabilir veya direkler zerine monte edilen konsollara sabitlenen izolatr yardmyla tanr. Aa direkler zerinde, yerden 2,5 m ykseklikte, 16x8 cm ebatnda direk numarasn gsteren levha ile erden 3 m ykseklikte, 16x28 cm ebatnda lm tehlikesi levhas bulunur. Bu levhalar direin en kolay grnen ksmna monte edilir. Aa Direklerin Avantajlar - Ucuzdur, - Hafif olduundan, tanmas kolaydr, - Boyama masraflar yoktur, - Kaak akmlara kar gvenlidir, - Sklerek baka yerlerde kullanlabilir. Aa Direklerin Dezavantajlar - 35 kV'nin stndeki gerilimlerde kullanlamaz, - D etkilere kar fazla dayankl deildir, - mrleri uzun deildir, - Tepe kuvvetlerine dayanmlar azdr. b. Beton Direkler: imento, kum, su ve akln uygun oranlarda karlatrlmasyla elde edilen beton ile, yksek dayanml elik tel ve halatlar kullanarak, titreim (vibrasyon) veya santrifj (savurma) yntemleriyle yaplan direklerdir. Direin mr, kullanlan betona baldr. Yaplabilen en stn beton, santrifj betondur. Direin tepe kuvvetlerine dayanm, iinde kullanlan elik tellere baldr. Doa artlarndan pek etkilenmeyen beton direkler, dairesel kesitli ve konik ekilde yaplrlar. Beton direklerde kullanlan, izolatrlerin monte edildii traversler de betondan yaplmtr. Beton direin temeline ta, toprak v.b. maddeler konmamal, sadece beton kullanlmaldr. Beton direkler tepe kuvvetine gre,
106
250 kg'den 3500 kg'ye kadar yaplabilmektedir. Boylar 8 m'den 26 m'ye, aplan ise 50 cm'ye kadar konik, bu aptan sonra ise silindirik ekilde yaplmaktadr. Genellikle orta ve alak gerilimlerde kullanlr. Ayrca yol aydnlatmalarnda da ska kullanlmaktadr. Direk zerine ablonla direk numaras ve lm levhas iareti yaplr. Orta ve alak gerilimde kullanlan santrifj beton direkler tepe kuvvetleri ynnden; 1-1,5-2-2,5-3-3,5-4-5-6-7-8-9-10-11-12-13-14-15-16-17-18-19-20-21-22-2324-25-26-27-2.8-29-30-31-32-33-34-35 ve 36 olmak zere toplam 39 deiik tipte imal edilmektedir. Bu rakamlar hem direk tipini, hem de direk tepe kuvvetinin % 1 'ini gstermektedir.rnein; 9 tipi direk denilince, tepe kuvveti 9x100 = 900 kg olan direk anlalr. Beton Direklerin Avantajlar - Uzun mrldr, Bakmlar kolaydr, - Tepe kuvvetleri byktr, - Atmosferik olaylardan fazla etkilenmez, - eitli amalar iin kullanlabilir, - Kaak akmlara kar gvenlidir. Beton Direklerin Dezavantajlar - Knlgan olduundan, tanrken dikkatli olunmaldr, - Ar olduundan, tanmas zordur, Montaj zorluklan vardr. c. Demir Direkler: Her trl gerilim kademesinde kullanlabilen, demr-elikten yaplm direklerdir. Direkler iki ekilde yaplr. 1. Boyal-kaynakl direkler: Genellikle orta ve alak gerilimde kullanlr. 2. Galvanizli-civatal demir direkler : Yksek ve ok yksek gerilimlerde ve kimyasal etkilere maruz kalnan yerlerde kullanlr. Demir direkler, uzun mrl olmalar ve tepe kuvvetlerinin her trl ihtiyaca cevap verebilecek kapasitede olmas nedeniyle tercih edilirler, Yaplarnda I, U ve L eklinde profiller kullanlr.
I Tipi
U Tipi
L Tipi
ekil 10.10 Demir direklerde kullanlan profil eitleri. Demir direklerin temellerine kesinlikle, ta, kum ve toprak doldurulmamal, sadece beton kullanlmaldr. zellikle yksek gerilim iin kullanlan demir direk temelleri ok dikkatli yaplmaldr. nk temeldeki kk bir eim, yukarda bariz olarak direin bir yana doru eimli olmasna neden olur. Alak gerilim ebekelerinde, A ve kafes tipi demir direkler kullanlmaktadr. A Tipi Direkler: 8I-10I-12I-6,5I-8U-10U-vel2U veya 8Ik-12Ik-6,5Uk-8UklOUk ve 12Uk olarak adlandrlrlar. Buradaki I ve U, A tipi direk yapmnda kullanlan profilin eklini, rakamlar profilin yksekliini, harfi se ksa boylu direkleri ifade eder.
ekil 10.11. A Tipi direk
107
Kafes Tipi Direkler: L tipi profillerden yaplan kafes direklerde, direin hem alt, hem de st ksm kare tekil edecek ekilde dizayn edilir. Kafes tipi direkler, hafif ve ar kafes direkler olarak kiye ayrlr. Kafes tipi direkler Klk-K2k-K3k-K4k-K5k ve K1-K2-K3-K4-K5 olarak numaralandrlr. Burada; K harfi direin kafes tipinde olduunu, k harfi direin ksa boylu olduunu, 1-2-3-4-5 rakamlar ise direin tepe kuvvetinin mukavemetini (dayanm) gsterir. rnein; rakam 3 ise tepe kuvveti 3x1000=3000 kg'ye dayanabilir. ekil 10.12. Kafes tipi direk 3. Tadklar Devre Saysna Gre Direk eitleri a. Tek Devreli Direkler : Sadece bir alternatif akm devresi iletkenlerini tayan direklerdir.
ekil 10.13. Tek devreli direkler. b. ok Devreli Direkler : ki ve daha fazla alternatif akm iletkenlerini tayan direklerdir.
ekil 10.14. ok devreli direkler. 4. Kullandklar Hattn Gerilimine Gre Direk eitleri: a. Alak gerilim direkleri, b. Orta gerilim direkleri, c. Yksek ve ok yksek gerilim direkleri.
108
ekil 10.15. Orta ve yksek gerilimde kullanlan demir direkler. Demir Direklerin Avantajlar - Tepe kuvvetleri byktr, - mrleri uzundur, Onarmlar kolaydr, - Tanmalar ve montajlar kolaydr. Demir Direklerin Dezavantajlar - Maliyeti yksektir, - Rutubet etkisine kar boyanmaldr, - Kaak akmlara kar ok gvenli deildir. D. DREK BAI DONANIMLARI Elektrik enerjisinin direkler vastasyla tanmasnda, direkler zerinde baz donanmlara ihtiya vardr. Bunlar; - Traversler - zolatrler - Korkuluklar - Damperler - Camper 1. Traversler ve Grevleri : Enerji nakil hatlarnda kullanlan iletkenleri birbirinden ve direkten, belli bir mesafede tutmaya ve tamaya yarayan, beton veya demirden yaplan elemanlardr. Travers seiminde baz unsurlarn gz nnde bulundurulmas gerekir. Bu hususlar; a. letken says, b. letkenin gerilme kuvveti ve arl, c. zolatr ve direk tipi, d. letme gerilimi, e. Tesisin kurulu yeri. Traversler kullanld diree gre isimlendirilirler. 1.Tayc Travers : Tayc direklerde kullanlan traverslerdir. letkenler izolatrlere tayc ba ile balanr. 2.Durdurucu Travers : Tayc traverslere balanan iletkenlerin daha gergin durmas iin kullanlan traverslerdir. letkenler izolatre durdurucu ba ile balanr. 3.Ke Traversleri : Hatlarn yn deitirdii yerlerde kullanlan traverslerdir. letkenler tayc ba ile balanr.
109
4.Son (Nihayet) Traversi : Hava hatlarnn, balang ve biti noktalarndaki direklerde kullanlan traverslerdir.letkenler izolatre durdurucu ba ile balanr. 5.Branman (Kol) Traversi : Havai hatlarn kollara ayrld yerdeki direklerde kullanlan traverslerdir. Yapld malzemenin cinsine gre travers eitleri ; 1. Beton traversler (beton direklerde), 2. Demir-elik traversler (demir direklerde). 2. zolatrler ve Grevleri: Enerji nakil hatlarn ve baralar, tespit edildikleri yerden yaltan ve tayan elemanlara izolatr denir. zolatrler, elektrik akmna kar byk diren gsteren, scak ve souk hava artlarna dayankl malzemeler olan, porselen ve camdan imal edilirler. Bunlara ilaveten, epoksi reineli izolatrler de yaplmakta; ancak maliyeti yksek olduundan pek kullanlmamaktadr. zolatrlerin, iletkenlere gelebilecek ykleri emniyetli bir ekilde tayabilmeleri iin mekaniki dayanmlarnn da iyi olmas gerekir. Yapld Malzemenin Cinsine Gre zolatr eitleri a Porselen izolatrler, b. Cam izolatrler, c. Epoksi reineli izolatrler. a. Porselen zolatrler Isl ve mekaniki dayanmlarnn yksek olmasndan dolay, ok eskiden beri kullanlan izolatrlerdir. Sert porselenden yaplan izolatrlerin yap maddeleri; % 50 kaolin, % 25 feldspat ve % 25 kuvars'r. zolatrn dielektrik dayanmn artrmak iin, ince bir sr (porselen) tabakasyla kaplanarak yzeyinin przsz (deliksiz) olmas salanr. Yzeyin przsz olmas, kirlenen izolatrlerin yamur sularyla, kolayca temizlenmesine yardmc olur. Porselenin dielektrik dayanm (60-70 kV/cm) cama gre daha azdr. b. Cam zolatrler Yapm malzemesi cam olan izolatrlerdir. Dielektrik dayanmlarnn (140 kV / cm) porselene gre daha fazla, maliyetlerinin ise ucuz olmas, kullanm alanlarn artrmtr. Saydam olduklarndan krk ve atlaklar kolayca grlebilir. Ortam ssnn deimelerinde zerlerinde nem toplamalar atlamalara neden olur. Bu istenmeyen bir durumdur. c. Epoksi Reineli zolatrler Mekaniki dayanm ok iyi olan bu izolatrler, pahal olmalar nedeniyle zel durumlar haricinde imdilik kullanlmamaktadr. Porselen zolatrlerle Cam zolatrlerin Karlatrlmas: - Cam izolatrler effaf olduundan, atlama ve krlmalarn tespiti daha kolaydr, porselen izolatrlerde daha zordur. - Cam izolatrlerin termik genlemeleri, porselen izolatrlere gre daha kk olduundan, ortam ssnn deimesinde, fiziki zarar grme olasl azdr. - Cam, geiren bir madde olduundan, gne nda daha az snr, porselen izolatr daha ok snr, - Cam zolatrler, porselen izolatrlere gre, hem daha ucuz, hem de dielektrik dayanm daha yksektir. - Nem, cam izolatr zerinde, porselene gre daha abuk younlar. Bu da cam izolatr zerinde pisliklerin toplanmasna ve kaak akmlara neden olur. Tad letkenin Gerilimine Gre zolatr eitleri
110
a. Alak gerilim izolatrleri, b. Orta gerilim izolatrleri, c. Yksek ve ok yksek gerilim izolatrleri. Kullanma Yerlerine Gre zolatr eitleri a. Mesnet izolatrler, b. Zincir izolatrler, c. Geit izolatrler. 3. Korkuluklar ve Grevleri: Korkuluklar demir direklerde kullanlr. nsanlarn ve trmanma zelliine sahip canllarn, direklere kmalarn nlemek in kullanlan, metalden yaplm elamanlardr. Korkuluklarn ebatlar ve tipleri kullanlaca diree gre deiiklikler gsterir. 4. Damper (amortisr) ve Grevi: Enerji nakil hatlar eitli nedenlerle titreim yaparlar, Bunlar; ar kularn konmas ve havalanmas anndaki titreimler , kar ve buzlarn krlarak dklmesinden kaynaklanan titreimler ile rzgarn neden olduu titreimlerdir. Bu titreimler, letkenlerin arlndan dolay izolatrlere binen yk bir ka kat daha artrarak, kopmalarna neden olabilir. te bu titreimlerin etkisini a2altmak iin, izolatrlere yakn yere monte edilen elemanlara damper denir. Ak arazilerden, byk vadilerden, nehir ve boaz atlamalarndan geen iletim hatlarnda Stockbndge damperler kullanlr. - Direkler aras mesafe a<200m ise; bir taraftaki direkte 1 adet, - Direkler aras mesafe 200m<a<500m ise; her iki taraftaki direklere birer adet, - Direkler aras mesafe 500m<a<1500m ise; her iki taraftaki direkte ikier adet damper kullanlr.
ekil 10.16. Damperlerin hat zerindeki konumlar ve saylar. 5. Camper (gevek irtibat) ve Grevi: Burdurucu direklerde, ayrc monte edilmi direklerde ve saplama hatalarda, direk zerinde enerji nakil hatlarnn giri ve kn birletiren iletkenlere camper denir. Camper iin kullanlacak iletken kesiti, birletirecei hattn kesitiyle ayn olmaldr. Balant iin genellikle klemens kullanlr.
111
NTE 11: ELEKTRK MESLEK RESM

A- TESSAT PLNININ ZMNDE UYULMASI GEREKL KONULAR ELEKTRK PROJELER UYGULAMA STANDARTLARI 1. Elektrik ve elektronik i tesisat uygulama projeleri, yrrlkte bulunan kanun, ynetmelik ve EMO (Elektrik Mhendisleri Odas) proje standartlarna uygun olarak hazrlanacaktr. 2. Projelerde kullanlacak tm malzemelerin zorunlu standartlara uygun olaca ve uygulama projelerinin yapmnda; a. Bayndrlk ve skan Bakanl Mimarlk ve Mhendislik Hizmetleri artnamesi, b. Elektrik Tesisleri Ynetmelii, c. Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii, d. Asansr Ynetmelii, e. Elektrik Tesislerinde Topraklamalar Ynetmelii, f. Bayndrlk ve skan Bakanl Elektrik Mhendislii Proje Dzenleme Esaslar, g. TEDA Elektrik Enerji Tesisleri Proje Ynetmelii, h. EMO Transformatr Merkezleri Yapmnda Dikkat Edilecek Esaslar, i. Anma Gerilimleri 1 kV'un zerinde Olan Kuvvetli Akm Tesislerinin Kurulmas iin Ynetmelik, j. Elektrik Datm Tesisleri Genel Teknik artnamesi, k. Elektrik Tesisleri Kabul Ynetmelii, l. Elektrik Tesislerinde Emniyet Ynetmelii, m. TSE Paratoner Ynetmelii, n. TSE Yangn Ynetmelii, o. EMO Yksek Yaplar Ynetmelii, p. EMO Ortak Anten TV / R ve Kablo TV / R Datm Tesisat Ynetmelii, q. Trk Telekom A.. Bina i Telefon Tesisat Teknik artnamesi, r. Dier zel sistemlere ilikin ulusal ve uluslararas standartlara uyulacaktr. 3. Projeler, imar ynetmeliine uygun onaya sunulacak, mimar proje leklerinde hazrlanacak, lek proje dzenlemesine uygun deilse, bytlebilecek veya aklayc detaylar verilecektir. 4. Proje lekleri, mimar plnlara uygun olacak ve en azndan aadaki leklere uyulacaktr. Vaziyet Plnlan : 1/1000 Kat Plnlar: 1/50 Ayrntlar: 1/20 5. Projelerde EMO tarafndan belirlenen semboller kullanlacaktr. Liste d sembol kullanldnda mutlaka aklama listesi verilecektir.
112
6. Projelerde mimar plnlar 0,2 mm, kuvvetli akm kolon hatlar 0.6 mm, linyeler 0.4 - 0.5 mm, zayf akm hatlar 0,2 - 0,3 mm, kalnlkta izgi ile izilecek, eer autocad ile izim yaplmam ise btn yazlarda ablon kullanlacaktr. 7. Kat plnlarnda, birbirinin ayn olan katlar iin tek pln verilebilecektir. Ancak normal kat giri katn ayn olsa bile ayr izilecektir. Simetrik blmler tam olarak gsterilecektir. 8. Kat plnlar zerinde iletken kesitleri ve saylar ile boru aplar belirtilecektir. Aklamalar ksmnda standart boru aplar ve iinden geebilecek iletken kesitlerinin belirtilmesi durumunda, ayrca boru aplarnn belirtilmesine gerek yoktur. 9. Betonarme kirilerin yanna zorunlu kalnmadka buat ve ek kutusu konulmayacaktr. 10. zellikle baca, kolon, aft ve klk gibi mimar ayrntlar projede belirtilecek, baca ve baca evresinden tesisat geirilmeyecektir. Banyo ve mutfak gibi blmlerdeki yerleim kat plnlarnda gsterilmeli ve slak hacimlerde kullanlacak buat ve anahtarlar slak hacim dnda olmaldr. Zorunlu durumlarda, zel szdrmazl salanm buat ve ek kurulan kullanlacaktr. 11. Bir buata en ok 4 balant ucu gelebilecek, bu say aldnda kare buat veya ek kutusu konulacaktr. 12. Projelerde kullanlan tm elemanlarn yerleri tam olarak belirtilecek ve en azndan aadaki standartlara uyulacaktr; a. Anahtarlar, 110 cm yukarda, b. Prizler, zeminden 40 cm yukarda, c. Aplikler, zeminden 190 cm yukarda, d. Tablolar, zeminden 200 cm yukarda, e. Buatlar, zeminden 220 cm yukarda, f. Yukardaki elemanlar, kaplardan 30 cm, duvar birleim noktalarndan ve pencerelerden 50 cm uzakta olacaktr. 13. Projelerde, kullanlan tm pano ve datm kutular, zel harf ve yazlarla kodlandrlacaktr. 14. Projelerde, yatay plnlar yannda her sistem iin ayr ayr tek hat emalar verilecektir. 15. Projeler hazrlanrken, i mimar tasarma ve mekanik tesisat yerleimine dikkat edilecektir. 16. Tesisatn ne ekilde yaplaca, evrenin zelliine uygun bir koruma snfnda yaplacaktr. 17. Konut projelerinde, kuvvetli ve zayf akm ayn pafta zerinde gsterilebilir. Ancak kapsaml yaplarda zayf akm ve kuvvetli akm projeleri ayr paftalara izilecektir. 18. Projelerde iletken renk kodlan aadaki ekilde belirtilmek zorundadr; a. fazl sistemlerde, koruma iletkeni yeil bantl - sar, ntr iletkeni ak mavi, faz iletkenleri TSE standartlarna uygun olarak R - gri, S - siyah, T - kahverengi seilecektir. b. fazl sistemin devam durumundaki bir fazl sistemde, faz iletkeni gri veya kahverengi seilecektir. c. zel durumlarda ise, kullanlan iletken renkleri tanmlanacaktr. 19. Basit yaplar dndaki 200 m2den byk yaplarda, yangn ihbar sistemi projelendirilecektir. 20. Kat tablolar giriinde, 30 mA eik korumal kaak akm koruma rlesi kullanlacaktr. Ana tablodaysa 300 mA eik korumal kaak akm koruma rlesi kullanlacaktr. Kesme kapasitesi imalt snrn at durumlarda, ana tablo ykleri blnerek 300 mA eik korumal kaak akm koruma rlesi kullanlacaktr.
113
21. Saya tablolar, katlarda ayn mahalde ve bir arada olacaktr. Bina genel kullanmna ynelik ayr bir saya ve saya tablosu olacak, ortak amal kullanlan tm tesisat bu tablodan beslenecektir. Projelerde saya panosu detay verilecektir. 22. Bina ana beslenme hattnn kesiti ve cinsi, yaklak uzunluu, beslenecei direk no'su gibi bilgiler projede belirtilecektir. 23. Ortak atl ve birden fazla girii olan binalar bir noktadan beslenecektir. 24. Yap balant hatt kesiti, gerilim dm ve akm younluu kontrol yaplarak saptanacaktr. Ancak, konutlar iin bu kesit bakr iletken olmas durumunda en az 6 mm2, alminyum iletken olmas durumunda ise, en az 10 mm2 olmaldr. 25. Aydnlatma ve priz linyeleri ayr ayr olacaktr. Kolon linye hatlar, tablolardan k srasna uygun olarak numaralandrlacak ve uzun hatlarda linye numaralar yanna beslendikleri tablo kodu da yazlacaktr. 26. Aydnlatma ve priz linyeleri ile priz sortileri en az 2,5 mm2 kesitinde bakr iletkenle tesis edilecektir. Btn prizler, toprak hatl olacaktr. Banyolarda en az iki (amar makinesi ve elektrikli ofben gcne uygun), mutfaktaysa en az bamsz priz linyesi (bulak makinesi, elektrikli frn ve elektrikli su stcs gcne uygun) olacaktr. Prizlerin kullanma amac ve gleri belirtilecek, kullanma amac belli olmayan priz gleri bir fazl priz iin en az 300 watt, fazl priz iin en az 600 watt kabul edilecektir. Priz linyelerne en ok yedi priz balanabilecek, ancak priz gleri toplam 2000 VA'i geemeyecektir. 27. Projelerde, "Proje ve Teknik Uygulama Sorumlusu" ve yap ile dier bilgilerin bulunduu kapak, vaziyet pln, semboller listesi, aklamalar, tablo ykleme cetvelleri, gerilim dm ile akm ynnden kesitlerin incelenmesi, aydnlatma hesaplar, tablo almlar, kolon emalar, saya panosu detay, keifler ve gereke raporunu kapsayacaktr. 28. yerleri ve atlyelerde, aydnlatma iin birden fazla- floresan kullanlan blmlerde, kamama olaynn en az dzeye indirilmesi iin fazl besleme yaplmaldr. 29. Kompanzasyon yaplmayan tesislerde, gaz dearjl lmbalarn (floresan, sodyum ve cva buharl v.b.) kullanlmas durumunda, ampul bana gerekli kapasitede kondansatr paralel balanacak veya kondansatrl balast kullanlacaktr. 30. Lmbadan lmbaya gei yaplmas durumunda, gerekesi belirtilecek ve uygun klemensle balant salanacaktr. 31. Tablolarn ykleme cetvelleri, yklerin zelliklerini, sorti cins ve saylarn, linye glerini, sigorta cins ve kesme kapasitelerini ve gerekli dier bilgileri kapsayacaktr. 32. Projelerde, ana besleme, kolon, en uzun ve en ykl linye hatt iin gerilim dm hesab yaplacaktr. letken kesitleri, ayrca akma gre kontrol edilecektir. Ana besleme hatt ve kolon hatlar iin, talep faktrleri dikkate alnacak ve gerilim dm talep faktrne gre hesaplanacaktr. 33. Blmlerin zelliklerine ve kullanm amalarna gre aydnlatma hesab yaplacak, enerji tasarrufu asndan da deerlendirilerek armatrlerin cins ve gleri seilerek kat plnlar zerinde gsterilecektir. Basit yaplar iin, aydnlatmada en az 12 watt/m2 esas alnacaktr. 34. Kolon hatlarnn katlar arasndaki ini ve k noktalan, ak olarak belirtilecektir. 35. Kolon emas, mimar kat saysna uygun olarak izilecek, tablolarn isimleri, gleri, sigorta ve alter anma deerleri, ana tablodan itibaren kolon hatt uzunluu, kesiti, cinsi ile ana tabloda hangi faza bal olduu, saya anma akmlar belirtilecektir. 36. Tablolarn giri ve klarnda yk ak ynne gre nce alter, sonra sigorta kullanlacaktr. a. alterlerin hareketli kontaklar, ak durumda ve enerjisiz olacaktr. b. Kat tablolar ana kesicisi, faz - ntr kesmeli olacaktr. c. Kalorifer dairesinde aydnlatma ve kuvvet tesisat tam olarak gsterilecektir.
114
d. Hidrofor motoru, anma gc ve kumanda ekli projede gsterilecektir. 37. Telefon tesisat projeleri, Trk Telekom A.. Bina ii Telefon Tesisat Teknik artnamesi'ne uygun olarak hazrlanacaktr. Bu projelerde aadaki noktalara dikkat edilecektir; 38. Bina giriine, binadaki toplam telefon sortisine yetecek kapasitede ve % 20 yedek hat balantsna uygun bina telefon datm kutusu (BTDK) konulacaktr. BTDK ile d telefon balants iin bina kna kadar iinde klavuz tel olan bo boru braklacaktr. Konutlarda en az iki, iyerlerinde en az adet telefon sortisi olacaktr. Kat telefon datm kutusu (KTDK) ile BTDK arasna ekilecek kablo, kattaki toplam telefon sortisi saysnn % 20 fazlas kapasitede olacaktr. KTDK, o kattaki toplam telefon sortisi saysndan % 20 fazla telefon sortisi balantsna uygun olacaktr. 39. Yap ii TV / R tesisat projeleri, "EMO Ortak Anten TV / R ve Kablo TV / R Tesisat Ynetmelii" ne uygun olarak hazrlanacaktr. Bu projelerde aadaki noktalara dikkat edilecektir; Tesisat bamsz abonelendirmeye uygun olarak, her konuta bamsz hat dnlerek projelendirilecektir. Her konutta en az bir TV / R prizi olacaktr. Konut iinde birden fazla TV / R prizi olmas durumunda, konut iinde datc (tapoff) kullanlacaktr. Bina giriinde TT 'nin balant yapmas iin, bina kablo TV balant kutusu konulacaktr. Bu kutu ile d kablo TV balants iin, bina kna kadar iinde klavuz tel olan bo boru braklacaktr. Bu kutu, binadaki toplam abonelere yetecek sayda ka ve % 20 yedek kapasiteye sahip olacaktr. ok aboneli ve ok katl binalarda, bina ana giriindeki datm kutusu dnda katlarda da ayn zellikte ara datm kutular kullanlacaktr. 1. Dier zayf akm projeleri yaplrken, ilgili ulusal (varsa) ve uluslararas standartlara uyulacaktr. 2. Projelerde tm malzemeler, en az TSE Belgesi'ne sahip olacaktr ifadesi yazlacak ve projeye aadaki yasa ve ynetmeliklere uyulaca ifadesi eklenecektir; a. 66 ve 85 sayl KHK ve 7303 sayl yasa ile deiik 6235 sayl TMMOB Yasas, b. 3194 sayl mar Yasas, c. 5846 sayl Fikir ve Sanat Eserleri Yasas, d. 3458 sayl Mhendislik ve Mimarlk Hakkndaki Yasa, e. EMO tz ve ilgili ynetmelikleri. B- TESSATTA KULLANILAN KABLOLARIN KESTLER, BORU APLARI VE SGORTA SEM 1- LETKEN KESTLER Elektrik i tesisleri ynetmelii madde 52'ye gre deiik hatlarda kullanlacak en kk bakr iletken kesitleri aadaki gibidir. Sorti hatt (k) 1,5mm2 Sorti hatt (priz) 2,5mm2 Linye hatt 2,5mm2 Kolon hatt 4mm2 Ana kolon hatt 6mm2 Tesisin yerine ve gcne gre ana kolon ve kolon hatlarnda daha byk kesitler kullanlr. tesisatta iletken kesitinin akma gre seilmesi pratik ve en doru yoldur. Bu seimde saptanan kesitin uygunluu, gerilim dm hesab ile kontrol edilir.
115
116
Tablo 11.1-Yaltlm iletkenlerde kullanlan harf ve anlamlar.
Tablo 11.2-Alak gerilim tesisatlarnda kullanlan baz iletkenler. 2- BORU APLARI Kullanlacak borunun ap, iinden geirilecek iletken says ve kesitine gre seilir. tesisatta her linye iin ayr bir boru kullanlr. Tesisatta kullanlacak borunun cinsi ise, tesisatn yaplaca yere gre belirlenir. Tesisat yapmnda; bergman, peel, PVC, gaz borular (talpanzer, elik) ve spiral borular kullanlr. Bergman borular sva st, dierleri sva alt tesisat borulardr. Bu borularn retildikleri aplar aadaki gibidir: Bergman 9-11-13,5-16-23-29-36-48 mm elik veya talpanzer 11-13,5-16-21-29-36-42 mm HAZ MUSTAFA ERDL-MT AYAZ 117
Peel Spiral (Bklgen) PVC
8-14-18-26-37 mm 11-13,5-16-21-29-36-48 mm 8-14-18-26-37 mm
Tablo 11.3- Borulardan geirilecek iletken saylar. 3- SGORTA SEM Aydnlatma tesislerinin giriine konan otomatik kofre sigortasndan sonra, ana kolon hatt bana yangn korumal kaak akm rlesi, saya giriine mhrl 32 A'lik kofre sigortas ve kaak akm rlesi konulur. Aydnlatma panolarnda priz linyeleri iin 16 A aydnlatma linyeleri iin 10 A ve zil devreleri iin 6 A'lik sigortalar kullanlr. Bu deerler kullanlabilecek en az deerlerdir. Tesisatn ektii akma gre daha byk sigorta deerleri seilmelidir. Aydnlatma tesislerinde sigorta tespit edilmeden nce, linye gc belirlenerek, linyenin ektii akm hesaplanr. Hesaplanan bu akmn bir st deeri olan sigorta akm cetvellerden seilir. Ana kolon sigortas tesisin ana kolon hattn koruma amaldr. Ana kolon sigortas seilirken bu hattn ekebilecei en ok akmn altndaki ilk sigorta standard seilir.
118
Tablo 11.4- iletken kesitlerine gre sigorta akmlar. tesisatta kullanlan sigorta ve koruma elemanlarn ksaca tanyalm: a-Buonlu Sigortalar: Gvde, gvde kapa, buon ve buon kapandan oluur. Kullanld yere gre duvar, tablo, kofre, apkal ve kolon sigortas olarak 5 ekilde retilir. Buon akmlar yledir: 6-10-16-20-25-35-50-63-80-100-125-160-200 A. b-Otomatik Sigortalar (W Otomat): Bal bulunduu devreyi tam otomatik (termik-manyetik) olarak koruyan bir alterdir. ki karakterde retilir: L (B) Hat Tipi (Hzl, gecikmesiz): Hat koruma zelliine sahiptir ve an olarak devreyi aar. Aydnlatma, priz ve kumanda devrelerinin korunmasnda kullanlr. G (C) Cihaz Tipi (Yava, gecikmeli): Cihaz koruma zelliine sahiptir ve gecikmeli olarak devreyi aar. Motor, transformatrlerin, elektrikli cihazlarn ar yklere ve ksa devrelere kar korunmasnda kullanlr. Ksa devrede devreyi an aarlarken, ar akmlarda ise gecikmeli aarlar. zellikle motorlarn kalknma annda ektikleri ksa sreli akmlardan etkilenmezler.
Tablo 11.5- Otomatik sigorta akm standartlar
119
c-Bakl (NH) Sigortalar: Kablo, alter, pano, tablo vb. birok cihaz ve tesisleri ar akmlardan korurlar. Normal ksa sreli ar akmlarda devreyi hemen amazlar. Fakat ksa devre akmnda devreyi gecikmesiz aarlar. Gvde ve buondan oluan bakl sigortalarn buonlar zel sigorta pensi ile taklp sklrler. 00-0-1-2-3-4 olmak zere alt boyda retilen bakl sigortalarn akm standartlar yledir: 6-10-16-20-2532-35-40-50-63-80-100-125-160-200-250-315-400-500-630-800-1000-1250-1600 A. d-Kaak Akm Koruma (Diferansiyel) Rlesi: En nemli ve kapsaml koruma nlemlerinden biri de kaak akm alterleridir. Bunlar, insanlarn dokunabilecei iletken veya gvdelerdeki sakncal gerilimleri nler. Bu amala duyarl bir kaak akm koruma rlesi kullanlrsa, iki koruma elde edilir. Birincisi, arza durumlarnda ortaya kan, gerilim altndaki iletken paralara insan ve hayvanlarn dorudan dokunarak oluabilecek lm tehlikesini nler. kincisi, elektrik arzalarndan kaynaklanan yangn tehlikesini ortadan kaldrr. Bu cihazlar ayrca, kalc bir yaltkanlk kontroln de salarlar. Gerilimden bamsz ve elektromanyetik prensibe gre alan bu rleler iki ekilde retilirler: a)Hayat Koruma: 30 mA'e duyarl kaak akm koruma rleleri. Tm diferansiyel rleler hatal/kaak akm tarafndan amaldr. Prensip olarak, hattaki akmn vektryel toplam sfra eit olmaldr. Eer hatta hatal bir deer oluursa, buna sebep cihaza giren ve kan akmlarn farkl olmasdr. Fazdan giden akmn tamam, ntr hattndan da dnmelidir. Eer fazdan geen akmn 30 mA kadarlk bir ksm geri dnmyorsa (rnein, bir canl zerinden veya cihaz gvdesinden topraa akyorsa), hatt aarak koruma salar. Aradaki fark diferansiyel rlenin ama snrna ulatnda devreyi otomatik olarak keser. Kaak akm koruma rlesi kullanlrken gz nne alnacak konular: 1-Tm tesisat koruma rlesinden gemelidir. 2-Ntr hatt izoleli olmaldr. Topraktan yaltlmaldr. 3-Korunacak cihazlarn yaltm tam olmaldr. 4-Uygun koruma akm seilmelidir. 5-Tesis iletmeye alnmadan nce test butonu yardmyla koruma rlesi ve devresi denenmelidir. b)Yangn Koruma: 300 mA'e duyarl kaak akm koruma rleleri. Kaak akm deeri 300 mA'e ulatnda, elektrik arknn oluturduu sdan dolay yangn tehlikesi olumaya balar. Bu sebeple yangn koruma rleleri canllar kaak akmdan korumak iin deil, hatt koruyarak yangn tehlikesini nlemek iin kullanlr. Kaak akm koruma rleleri 1 fazl iki kutuplu ve 3 fazl drt kutuplu olarak retilirler. Anma hata akm hayat korumada 30 mA yangn korumada 300 mA'dir. Gerilimleri 240/400 V olan rlelerin anma akmlar yledir : 2-6-10-16-20-25-32-40-5063-80-125 A (baz deerler her markada olmayabilir).
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130

Elektrikcilik Kurs Kitabi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Elektrikcilik Kurs Kitabi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

NTE NO 1: GVENL

NTE NO: 2 ELEKTRK BLGS

HAZ MUSTAFA ERDL-MT AYAZ

ekil 2.2. Kapal devre

ekil 2.3 Ksa devre

HAZ MUSTAFA ERDL-MT AYAZ

ekil 2.9. Termik santral

V = 10.000 V I = P/V = 100.000.000/10.000 = 1000 A

V = 100.000 V I = P/V =100.000 000/100.000 = 100 A

HAZ MUSTAFA ERDL-MT AYAZ

NTE NO: 3 LETKEN BALANTILARI

ekil 3.5. T ek eitleri

HAZ MUSTAFA ERDL-MT AYAZ

ekil 3.8. letkenlerin yaltlmas

NTE NO: 4 AIRMA VE BLDRM TESSATLARI

primer ekil 4.1. Transformatrn yaps

HAZ MUSTAFA ERDL-MT AYAZ

ekil 4.3. Kapal ema

ekil 4.5. Bir butonla bir zil tesisat

HAZ MUSTAFA ERDL-MT AYAZ

ekil 4.6. Bir butonla iki zil tesisat

NTE NO: 5 AYDINLATMA TESSATLARI

HAZ MUSTAFA ERDL-MT AYAZ

ekil 5.9. Fluoresan tp 34

HAZ MUSTAFA ERDL-MT AYAZ

ekil 5.16. Bir fazl aktif sayacn balants

Ana kolon hatt (A B)

Kolon hatt (B C) Linye (C D) Sorti E) (D

ekil 5.22. Sfrlama

NTE NO: 6 LEHMLEME TEKNKLER

HAZ MUSTAFA ERDL-MT AYAZ

NTE NO: 7 LME VE LME TEKNKLER

HAZ MUSTAFA ERDL-MT AYAZ

ekil 7.2. nt direncin ampermetreye balanmas.

HAZ MUSTAFA ERDL-MT AYAZ

retici kurumun nerisi gz nne alnarak uygun pozisyonda tutularak lm yaplmaldr.

HAZ MUSTAFA ERDL-MT AYAZ

NTE 8: OTOMATK KUMANDA TEKNKLER

HAZ MUSTAFA ERDL-MT AYAZ

ekil 8.3. a) Yanl balant, b) Doru balant

HAZ MUSTAFA ERDL-MT AYAZ

HAZ MUSTAFA ERDL-MT AYAZ

25 25 25 25 25 63 63 63 100 100 200

BUON AKIMI (A)

ALTLIK AKIMI (A) 160 160

NH02 (ki boy) NH03 ( boy ) NH04 (Drt boy)

. ekil 8.12. Paket alterlerin yaps

HAZ MUSTAFA ERDL-MT AYAZ

ekil 8.13. Paket alter diyagram ve emas.

HAZ MUSTAFA ERDL-MT AYAZ

ekil 8.15 Motorlu zaman rlesinin yaps ve sembolleri.

HAZ MUSTAFA ERDL-MT AYAZ

HAZ MUSTAFA ERDL-MT AYAZ

ekil 8.18. Kumanda ve sinyal devresi izimi

Tablo 8.5. emalarda tantma iaretleri

HAZ MUSTAFA ERDL-MT AYAZ

ekil 8.21. 3 fazl asenkron HAZ MUSTAFA ERDL-MT AYAZ

motorun iki kumanda merkezli altrlmas. 79

ekil 8.25. Mekaniksel kilitleme kumanda devresi.

HAZ MUSTAFA ERDL-MT AYAZ

HAZ MUSTAFA ERDL-MT AYAZ

HAZ MUSTAFA ERDL-MT AYAZ

RNEK: Etiket deerleri 4 KW,