Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Sayfa:

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Deerli Trke sevdallar,

N S Z

Bu klavuz, Trkenin ilk yazl belgelerinde kullanlan Orhun (Gktrk) yazsn, Trkiye TRKlerine basit dzeyde retebilmek amacyla hazrlanmtr. Klavuzdan yararlanarak, Gktrkler dnemi ve Gktrke hakknda genel anlamda bilgi edinebilir; Gktrk alfabesindeki harflerin yazm ve kullanm zelliklerini kavrayarak Gktrk yazsn renebilirsiniz. Bir yaz sistemini derinlemesine retmek iin bu klavuz yetersiz kalacaktr. nk burada Gktrk yazs, olduka basit dzeyde anlatlmaktadr. Bu klavuz yardmyla Gktrke zerinde yapacanz almalar sonucunda, Trk ulusuna ait tek milli alfabe olan Gktrk alfabesini ve yazsn Orhun Yaztlar'n talar zerinden okuyabilecek dzeyde renebilir; Gktrk harfli yaztlar hakknda genel bilgi sahibi olabilir ve bugn kullandmz Trkiye Trkesini Orhun yazsna uyarlayabilirsiniz. Bu klavuz hakkndaki grlerinizi ve varsa yanllarmz e-posta yoluyla bize bildirirseniz, almamzn iyiletirilmesinde bize katk salam olursunuz. Kutlu dileimiz, Trk genlerinin Trk dilinin kklerine kadar uzanabilmesi ve oradan alaca k ile bilinlenmesidir. Klavuzun hazrlanmasnda beni ynlendiren ve eksiklerini gidermemde sonsuz desteini esirgemeyerek bu almann ortaya kmasnda en az benim kadar emei bulunan deerli hocam Yrd. Do. Dr. Ercan ALKAYA'ya teekkr ederim. Bu alma, acunun drt yanna dalm yce TRK budununa armaandr. Kutlu bolsun!

Yavuz TANYER
letiim: bilgi@bilgicik.com

Sayfa: 1

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Gktrk Tarihi Hakknda

Gktrkler, 500'l yllarda Avarlar'a bal olarak yaayan ve bir ksm Aina nderliinde Altaylar'n gneyine g eden birka Trk topluluunun birlemesinden meydana gelmitir. Bu bilgi hem in kaynaklar hem de Bozkurt Efsanesi gibi szl Trk kaynaklarnca desteklenmektedir. Bumn, 534 ylnda balarnda bulunduu Trk topluluunu geniletip glendirmek iin Tabga devletiyle iliki kurmu ve 542 ylnda in'e sefer dzenlemitir. Bu srada Bumn, Juan Juanlar olarak bilinen Avarlarlar'a kar ayaklanan Tlisler'in isyann bastrarak 50.000 kiiyi kendine balamtr. Avar hkmdar ile Bumn arasnda kan bir anlamazlk nedeniyle, Gktrkler 552 ylnda Avarlar'a kar bamszlklarn ilan etmiler ve bir bahar baskn ile Juan Juanlar' ortadan kaldrmlardr. Bumn, tken'de Gktrkler'in kaan olduunu duyurmu; fakat ayn yl vefat etmitir. Bumn Kaan'dan sonra devletin dousunu Bumn'n olu Mukan; batsn ise kardei stemi ynetmeye balamtr. Bu dnemde Gktrk devletinin en parlak devirleri yaanmtr. stemi Yabgu nce Sasaniler'le, daha sonra da Bizans ile ittifak kurmak istemitir. 572 ylnda Mukan Kaan; 576 ylnda ise stemi Yabgu vefat etmitir. Mukan Kaan'dan sonra Dou Gktrk Kaanl'nn bana Tapar Kaan; stemi Yabgu'dan sonra Bat Gktrk Kaanl'nn bana ise stemi'nin olu Tardu gemitir. Dou Gktrkleri inlilerle mcadele etmi, bir sre onlar vergiye balamlardr. Fakat 630 ylnda trl in entrikalar yznden onlara yenilmi ve in egemenliinde yaamaya balamtr. Bat Gktrkleri de in, Bizans ve Sassaniler'le mcadele etmi ve 659 ylnda in egemenliine girmitir. in egemenliine nce giren Dou Gktrk Kaanl'na bal Trkler, in tutsaklnda yaamaya dayanamamlardr. 639 ylnda Krad adl bir Trk kahraman, yetitirdii 40 eriyle birlikte in Saray'n basm ve yzlerce inliyi ldrmtr. in prensini yakalamaya ok yaknken, dardan gelen in birliklerine daha fazla dayanamayp sarayn ahrndan aldklar atlarla Vey Irma'na doru kamaya alan Trk yiitleri, evrede devriye in birliklerini geemeyerek umaa varmlardr. Bu ihtilal hareketi, baarya ulamadan sonulanm; fakat in'de yaayan binlerce tutsak TRK'n yreine bamszlk lksn salmaya yetmitir. 682 ylnda Kutlu Kaan nderliinde tken'e gelen ve burada yeniden il kurmaya alan Gktrkler'den bir topluluk, zaman iinde glenmi ve bamszln ilan etmitir. l'i derleyip toplad iin Kutlu Kaan, lteri adn almtr. lteri'in kaanlk dneminin sonlarna doru, in'deki Bat Gktrkleri de bamszlklarna kavumulardr. lteri Kaan'dan sonra kinci Gktrk Devleti'nin bana geen Kapgan Kaan, in mparatoriesi'ne art koarak in'deki Trklerin iadesini salam, Bat ve Dou Kk Trklerini birletirmi; Uygur, Krgz, ik, Basml, Karluk gibi birok Trk boyunu da kaanla balayarak Trk birliini kurmu; drt bir yana saysz seferler dzenleyip ordular gndererek balya ba edirmi, dizliye diz ktrmtr. Kapgan Kaan'dan sonra yaanan ksa bir gei dneminden sonra; Bilge Kaan ve Kl Tigin'in devleti birlikte ynettikleri, 716 - 734 yllarn kapsayan parlak bir dnem balamtr. Bilge Tonyukuk'un vezir olduu bu dnemde, in zerinde mutlak egemenlik salanm ve in'deki btn Trkler getirilerek Trk birlii salamlatrlmtr. Orhun Yaztlar, kinci Gktrk Devleti'nin bu dneminde dikilmitir ve yazl metinlerden takip edebildiimiz Trk tarihinin ilk sayfalar, bu kutlu belgelerle gnmze kadar ulamtr.

Sayfa: 2

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Gktrk Harfli Yaztlar

Gktrk harfli yaztlar iinde en ok bilinen ve zerinde en ok aratrma yaplanlar Kktrk beng talardr. Kktrk beng talarnn byk ounluu Orhun Irma evresinde bulunmaktadr. Bunun iin bu yaztlara, Orhun Yaztlar da denilmektedir. Orhun Yaztlar denildiinde akla genellikle Kl Tigin, Bilge Kaan ve Tonyukuk yaztlar gelmektedir. nk bu yazt, geni ierie sahiptir ve nemli bilgiler vermektedir. Aada Gktrk harfli btn yaztlar listelenmitir.

Kktrk Yazl Metinleri

1- Kktrk Beng Talar 2- Uygur Bitigleri 3- Yenisey Yaztlar 4- Dier Yaztlar
- Moolistandaki Dier Yaztlar - Dalk Altay Cumhuriyetindeki Yaztlar - Krgzistandaki Yaztlar - Trkistandaki Yaztlar - Kuzey Kafkasya Yaztlar - Krm, Balkanlar ve Macaristanda Bulunan Yaztlar - Sekel Yazt
,

Kktrk Beng Talar

1- oyren (oyr) / (687 - 692) 2- Hoytu Tamir / (717 - 720) 3- ngin (bara Tamgan Tarkan) (719 - 720) 4- he Huuto (Kl or) / (723 - 725) 5- he Aete (Altun Tamgan Tarkan) / (724) 6- Bayn okto (Tonyukuk) / (716 - 734) 7- Birinci Orhun (Kl Tigin) / (732) 8- kinci Orhun (Bilge Kaan) / (735) 9- he Nur / (730) 10- Hangiday

Kktrk yazl metinleri iinde tarihi bilinen ve bugne ulaan en eski Trk yazt oyr yaztdr. Bir Kktrk erinin lteri'e katldn anlatan bu yazt, 687 - 692 yllar arasnda dikilmitir ve 6 satrdan olumaktadr. Son yllarda Moolistan'da Birinci Gktrk Kaanl dnemine ait 581 ylnda yazlm Bugut Yazt bulunmutur. Bu yazt oyr yaztndan daha eski tarihte yazlm olmasna ramen Trke deil, Sodcadr. Orhun Yaztlar iinde daha fazla nem tayan byk yazt hakknda ksa bilgiler: Kaan olmasnda ve devletin kuvvetlenmesinde birinci derecede rol oynam bulunan kahraman kardeine kar Bilge Kaann duyduu minnet duygularnn ifadesi olan bu yazt, 732 ylnda Bilge Kaan tarafndan kardei adna diktirilmitir. Kktrklerin birinci dnemdeki evket devrini, daha sonra nasl zayflayp in'e tutsak olduklarn, in esaretinden kurtulularn ve nihayet Kl Tigin'in kahramanlklarla dolu hayatn anlatr. Kl Tigin, lteri Kaan'n olu ve Bilge Kaan'n kardeidir. Amcas Kapgan Kaan'n lmnden sonra tahta aabeyini oturtmak iin Kapgan Kaan'n oullaryla mcadele eden Kl Tigin, aabeyiyle birlikte Byk Okyanus'tan Afganistan'daki Demir Kap'ya; Tibet'ten Sibirya'ya kadar uzanan geni corafyada birok kavim zerine 20'den fazla akn dzenlemi, Trk tarihinin en byk kahramanlarndan biridir. Bilge Kaan, 71 satrdan oluan Kl Tigin Yazt'n yeeni Yollug Tigin'e yazdrmtr. Olaylar Bilge Kaan tarafndan anlatlmtr. Kl Tigin bidesi, kaplumbaa eklindeki oyuk bir kaide tana oturtulmutur ve yazt bu kaidenin yanna devrilmi bir ekilde bulunmutur. zellikle devrik vaziyette rzgra maruz kalan ksmlarnda tahribat ve silintiler olmutur. Ykseklii 3,75 metredir. tina ile yontulmu, bir eit kire ta veya saf olmayan mermerdendir. Yukarya doru biraz daralmaktadr. Drt cephelidir. bidenin st kemer eklinde bitmektedir ve yukar ksmda be kenarl olmaktadr. Dou cephesinin stnde kaann iareti vardr. Bat cephesi byk bir ince kitabe ile kapldr. Dier cephesi Trke kitabelerle doludur.

1. Kl Tigin Yazt:

Sayfa: 3

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

2. Bilge Kaan Yazt: Bilge Kaan'n lmnden bir yl sonra (735) olu
tarafndan Kl Tigin Yazt'nn bir kilometre uzana diktirilmitir. Bu yazt devrilmi ve paralanmtr. Bunun iin dier yaztlara gre daha fazla tahribata uramtr. Bu yaztta da yine Bilge Kaan konumaktadr. Bu yaztn byk ounluu, Kl Tigin Yazt'yla ayndr. Yalnzca Kl Tigin'in olmad zamanlarda geen olaylar farkldr. lteri Kaan'n olu, Kapgan Kaan'n yeeni, Tonyukuk'un damad ve Kl Tigin'in aabeyi olan Bilge Kaan; 19 yl adlk, 19 yl da kaanlk yapm olan byk bir devlet adamdr. Trk tarihinin en byk hkmdarlarndan biri ve Trk hitabet sanatnn ilk byk ismidir. Trk edebiyatnn ilk isimleri olan Tonyukuk hatra trnn, Bilge Kaan ise hitabet trnn ilk rneklerini vermitir. Yaztn geni olan dou yznde 41 satrlk; daha dar olan kuzey ve gney yzlerinde ise 15'er satrlk Trke metin bulunmaktadr. Bu abidenin de bat yznde kk bir ince metin varsa da, bu blm byk lde tahribata uradndan metnin pek az okunabilmitir.

3. Tonyukuk Yazt: Bu yazt, lteri Kaan'n isyanna itirak eden ve o gnden

Bilge Kaan devrine kadar devlet idaresinin ba yardmcs olarak kalan byk Trk devlet adam ve bakumandan Tonyukuk'un ihtiyarlk dneminde, bizzat kendisi tarafndan diktirilmitir. Abidede konuan kii Tonyukuk'tur. Tonyukuk Yazt, devrilmemi dikili ve drt cepheli iki ayr tatan olumaktadr. Birinci ve daha byk olan tata 35, ikinci tata ise 27 satr bulunmaktadr. Bu abidenin yazlar, Kl Tigin ve Bilge Kaan yaztlarndakinden daha zensiz ve okunakszdr. kinci ta, birinciye gre daha ok ypranmtr. Bu yaztn ne zaman dikildii kesin olarak belli olmamakla birlikte, Bilge Kaan'In hkmdarlk yapt 716 - 734 yllar arasnda dikildii dnlmektedir. Yaztta Tonyukuk, Trk edebiyatnda hatra trnn ilk byk eserini ortaya koymutur. Gktrk yazl metinler iinden, Orhun Yaztlar denildiinde akla ilk gelen byk beng ta hakknda bilgiler verdikten sonra, dier Kktrk beng talar hakknda ksaca bilgi verebiliriz: oyren (oyr) / (687 692): Tarihi bilinen ve bugne kadar ulaan en eski Trk yaztdr. Bir Kktrk erinin lterie katldn anlatan 6 satrlk bir yazttr. Konu asndan olduka basittir; fakat ilk yazt olmas bakmndan ok nemlidir. Hoytu Tamir / (717 720): Hoytu Tamir blgesinde bulunduu iin kendi blgesinin adn almtr. Dier yaztlardan fark; ta zerine kaznarak deil, kayalar zerine boyanarak oluturulmasdr. 34 paradan oluur. Metinlerde, Kl orun Trgilerle savamas anlatlr. ngin / (719 - 720): 19 satrdan oluur. Bilge Ibara Tamgan Tarkan adl bir beyin Trk Ulusu iin nasl altklar anlatlr. Yaztta, kaana ballk fikri ilenmitir. he Huotu (Kl or) / (723 - 725): 29 satrdan olumaktadr. Kl orun savalardaki yiitliklerini anlatmaktadr. he Aete (Altun Tamgan Tarkan) / (724); he Nr / (730) ve Hangiday adl birka satrlk metinden oluan kk yazt da, Kktrk Beng Talar arasnda bulunmaktadr.

Sayfa: 4

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Orhun Yaztlar'nn Bulunuu ve Yaplan almalar

13. yyda Tarih-i Cihangay yazan lhanl tarihisi Alaeddin Ata Melik Cveyni Kktrk yazl metinlerini grmtr. Cveyninin grd yazl kayalar, Uygur bitiglerinden Karabalsagun yaztlardr. nl tarihi bni Arabah da Kktrk harflerinden bahseder ve Ben grdm, 41 harf var. der. Batda Yenisey Yaztlarndan ilk bahseden Romen Seyyah Nicolaie Gavriloyi Milescudur. 1721in sonlarnda Gney Sibiryada, Yenisey Irmann ve kollarnn sulad Abakan blgesinde gen bir doktor (Almanyal bilgin D. G. Messerchimidt) ve gen bir subay (sveli J. P. Tabbert) bahsettii talar grmler ve Yenisey Yaztlarndan nc Uybat ve Yenisey - Tes Yaztn kefetmilerdir. Bu bilgilerin neredilmesi Bat bilim dnyasnn dikkatini ekmitir. Bunun zerine aratrmalar balam ve Avrupal bilginler bu yazlarn kimlere ait olduu konusunda tahminler yapmaya balamlardr. Kimi bu yazlarn Prusyallara, kimi skitlere, kimi Yunan ve Romanllara ait olduunu savunmutur. Bu arada ilmi seferler dzenlenmi, yeni talar kefedilmitir. 1889 ylnda Nikolay M. Yadrintsev, Moolistanda aratrmalar yaparken daha sonradan Kl Tigine ait olduu anlalan beng ta bulmutur. Yadrintsev Bilge Kaana ait abide ile Ongin Beng Tan da kefetmitir. Bu srada baka bir aratrmac 1893te Hoytu Tamir yaztlarn bulmutur. Tonyukuk beng ta ise, 1897de botaniki Yelizaveta Klements tarafndan kefedilmitir. Kl Tigin ve Bilge Kaan Beng Talarnn bulunuu, yazy zmeye alan bilginlere yeni ufuklar amtr. nk bu talar hacimlilerdi ve bat cephelerinde ince metin bulunuyordu. ince metinler okununca abidelerin Kktrklere ait olduu anlalmtr. Sonraki srete Wilhelm Radloff ve Danimarkal dil bilimci Wilhelm Thomsen arasnda bu esrarl yazlarn kefi konusunda yar balamtr. Wilhelm Thomsen uzun aratrma ve incelemeler yaptktan sonra yaztlardaki satrlarn sadan sola sralandn zm; nl seslerle dier baz harfleri kefetmi ve arkas orap sk gibi gelmitir. Esrarl harflerin srrn zen Danimarkal dil bilimci W. Thomsen, 25 Kasm 1893te, bu tatan abidelerin Trklere ait olduunu tm dnyaya duyurmutur. Wilhelm Radloff 40 Yenisey, 10 Hoytu Tamir ve 6 Moolistan olmak zere, toplam 56 yazt ilk okuyan, ilk tercme eden, szlklerini ve gramerini yapan bir ncdr. Fakat Radloff hazrlad ilk almay yaymlamakta acele ettii iin, bu almas okuma yanllaryla doludur. Thomsen'in Radloff'tan iki yl sonra yaymlad alma ok daha baarl olduundan, bu eser Trklk bilimi alannda daha yaygn kullanlan bir kaynak olmutur.

Sayfa: 5

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Trkiyede Kktrk Yaztlarn ilk tantan bilim adam Necip Asm olduu gibi, Orhun Abideleri'ni ilk defa neretme erefi de ona aittir. Msterikler Kongresinde Ahmet Mithat Efendi, Thomseni tanmtr. Ahmet Mithat, Thomsen'den ald mehur kitabn nshasn Necip Asma vermitir. Necip Asm da 1897de Pek Eski Trk Yazs adyla lkemizde Kktrk harfleri ve abideleri hakknda ilk kitab yaymlamtr. emseddin Sami, Orhun Abidelerini bizde neretmeye teebbs eden ilk kiidir. Kktrk Beng Talarnn ksmen de olsa ilk tercmesi Ahmet Hikmet Mftolu'na aittir ve Gnl Hanm adl bir roman ierisinde yer alr. M. Fuat Kprl Trk Edebiyat Tarihi adl eserinde antlardan bahsedip, deerlendirmeler yapmtr. Trkiyede beng talar konusunu Eski Trk Yaztlar adl eserinde en geni lde ileyen byk tarihi Hseyin Namk Orkundur. 1943te Nihal ATSIZ, Trk Edebiyat Tarihi adl eserinde Tonyukuk ve Kl Tigin beng talarnn bugnk Trkeye evrilmi ekillerini vermitir. lk basks 1970te neredilen Muharrem Erginin Orhun Abideleri adl eseri byk beng tan yeni okunu ve tercmelerini iermektedir. imdi Muharrem Erginin talebelerinden Osman Fikri Sertkaya bir kuyumcu titizlii ile abideler zerinde almaktadr. Orhun Yaztlar ve Orhun Trkesi Grameri gibi eserlerle yaztlar hakknda ok kapsaml almalar yapan nemli isim Talat Tekindir. 1985 ylnda Byk Trk Klasikleri dizisinin 1. cildinde Bengta Edebiyat balyla Ahmet Bican Ercilasun da, Tonyukuk ve Kl Tigin antlarnn yeni bir aktarmn vermi, antlar zellikle edebi ynden deerlendirmitir. 1990 ylndan itibaren Kktrk Antlar zerindeki almalar, Trkiyede byk bir ivme kazanmtr. Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanlna bal olarak kurulan Trk birlii ve Kalknma Ajans (TKA), Kktrk Antlar konusuna byk nem vermitir. Trk Dil Kurumunca balatlan projelerle de Kktrk Antlar konusunda ilerlemeler kaydedilmitir. Tonyukuk Klliyesi ile Bilge Kaan - Kl Tigin Klliyelerinde, 1988de inasna balanan koruma ve mze binalar 1990da TKA tarafndan teslim alnmtr. Bugn Amerikadan Japonyaya kadar btn dnya Trkologlar, hemen hemen her dilde heyecanla beng talar aratrmaktadr. bideler zerinde yaplan almalar sonucunda, 6 tanesi byk olan Orhun harfli yeni kitbeler ve metinler bulunmu, neirler birbirini kovalamtr. Son zamanlarda Orhun Irma vadisinde yaplan arkeolojik aratrmalar da hz kazanm ve burada yzlerce heykel, balbal, eitli eserler ve ehir harabeleri bulunmutur. Bu alanda yaplan almalarn adlar bile, bir kitap tekil edecek kadar genitir. Gerekten de Orhun bidelerini, bugn Trkiye'den binlerce kilometre uzakta eski Trk yurdunda, bugnk Moolistan'da Trkln ehadet parmaklar olarak ykselen bu mbarek talar kana kana okumak, her kelimesi zerinde derin derin dnmek, resimlerini hu iinde seyrederek ruhu ykamak, her Trk iin mill ibadettir.

Sayfa: 6

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Gktrk (Orhun) Yazs Hakknda

Trklerin bilinen ilk yazl kaynaklar olan Orhun Yaztlar'nda kullanlan Gktrk Yazs, 7. yzyla kadar ilenerek temellendirilmi ve bu dnemden sonra yazl kaynaklarda kullanlr olmutur. Orhun yazsnn Gktrkler dneminde olutuu sylense de, Gktrk Yaztlar'nda kullanlan yaz dili zerinde yaplan dil bilimsel aratrmalar, Trk yaz dilinin Gktrklerden ok daha nceye kadar uzandn gstermektedir. Bir yaz dilinin, Orhun Abideleri'ndeki olgunlua ulaabilmesi iin, uzun yllar boyunca ilenmesi gerekmektedir. Bu durum gz nne alndnda, Orhun yaz dilinin en eski dnemlerinin milattan nceye kadar uzandn syleyebiliriz. Trk yaz dilini belgelerle takip edebildiimiz 7. yzyldan sonraki dnemde, Orhun yazs 5-6 yzyl boyunca Trklerin yaad geni corafyada kullanlmtr. Karahanllar dneminde Uygurlarn oluturduu yeni alfabenin yaygnlamaya balamasyla, Gktrk yazs braklmtr. Bu yaznn en gzel rneklerini bulduumuz Orhun Yaztlar, bin yldan fazla sre boyunca kendini koruyarak bugnlere ulam olsa da, ancak 19. yzyln ortalarnda kefedilmitir. Gktrk alfabesindeki harfler, doadaki nesnelerden hareketle oluturulmutur. Bu zelliiyle Orhun alfabesinin, Gktrklerden binlerce yl nce yaayan TRKlerin oluturduklar bir resim yazsnn devam olduu sylenebilir. nk harflerin ou, doadaki veya insan tasavvurundaki nesnelere benzemektedir. Sz gelimi, "O" harfi, aa doru bakan bir oku gstermektedir. Bu harfin alfabedeki karl da, "ok - uk" biimindedir. Bu konu ilerleyen sayfalarda ayrntl olarak ilenecektir. Gktrk yazsndaki harfler, genellikle dikey ve yatay izgilerden olumaktadr. nk Gktrkler, genellikle harfleri sert yzeylere kazyarak yazy oluturuyorlard. Bir bakma ivi yazs zellii gsteren Orhun yazs, ilkel yntemlerle talara kaznd hlde olduka estetik bir grnme sahiptir. Gktrk yazs, genellikle keskin izgilere sahip olmakla birlikte, kat zerine aktarlnca (Irk Bitig gibi) tarihi sre ierisinde daha yumuak izgilerden olumaya balamtr. Gktrk yazs, bugnk Trk yazsna tam ters biimde sadan sola doru yazlmaktadr. Alfabede toplam 38 harf bulunmaktadr. Bu harflerin 30 tanesi sessiz, 4 tanesi sesli, 4 tanesi de ift seslidir. imdi Orhun Trkesinin gramerini ve szck bilgisini bir yana brakarak, Gktrk yazsn renmeye harfleri tanmayla balayabiliriz.

Sayfa: 7

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Gktrk alfabesindeki 38 harf, aadaki tabloda toplu hlde gsterilmitir. Bu tablo, Orhun yazsn renirken, zellikle nszlerin kalnlk - incelik durumlarn anmsamak amacyla ska kullanlacaktr.

Sayfa: 8

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Gktrk alfabesinde 30 tane nsz harf bulunmaktadr. Bu harflerin 20 tanesi "kalnlk - incelik" durumuna gre deimektedir. Geriye kalan 10 harfin de, 5 tanesi btn nllerle kullanlan harflerden; 5 tanesi ise ift nsz karlayan harflerden olumaktadr. Kalnlk - incelik uyumuna gre deien nszlerin kullanm, u ekildedir: Gktrk alfabesinde nszlerin kalnlk - incelik uyumu, gnmzdeki byk nl uyumu ile balantldr. Eer bir szcn ilk hecesinde "kaln" bir nl var ise, yazda o hecedeki nszn "kaln" biimi kullanlr. Eer ilk hecedeki nl "ince" ise, o hecede kullanlan nszn de "ince" biimi kullanlr. rnein "budun" szc Gktrk yazs ile "NDuB" biiminde yazlmaktadr. Dikkat edilirse "budun" szcnn ilk hecesinde "u" nls bulunmaktadr. "U" sesi kaln bir nl olduu iin, onunla ayn hecede bulunan "b" sesinin de "kaln" biiminin (B) kullanlmas gerekmektedir. Uyumu baka bir rnek ile aklayalm: "Tigin" szc Eski Trkede "ngit" biiminde yazlmaktadr. Bu szcn ilk hecesinde bir ince nl olan "i" nls bulunmaktadr. Bunun iin o hecedeki "t" nsznn de "ince" biimi olan "t" harfi kullanlmaldr. imdi Eski Trkedeki nszlerde grlen kalnlk - incelik uyumunu bir genelleme yaparak tanmlayalm: Eer bir szcn ilk hecesinde "kaln" nl (a, , o, u) varsa, o hecedeki nsz de "kaln"; eer ilk hecede "ince" nl (e, i, , ) varsa o hecedeki nsz de "ince" biimiyle kullanlmaldr. Elbette bu kural, yalnzca kalnlk - incelik uyumuna dahil olan 20 nsz iin geerlidir. Zira "m" sesini karlayan "m" harfinin kaln veya ince biimi yoktur. Btn nllerle kullanlan nszler, iinde ", m, p, , z" seslerinin bulunduu herhangi bir szcn iinde kullanlabilirler. rnein ressam anlamna gelen "bedizi" szcndeki "" sesini karlayan harfi ve z sesini karlayan z harfi, kendisinden sonraki ve nceki nlnn kaln veya ince oluundan bamsz olarak "izdb" biiminde kullanlmaktadr. Ayn ekilde bugn "gm" biiminde kullanlan "km" szcnn "mk" biimindeki yazmnda "m" sesini karlayan "m" harfi ile "" sesini karlayan "" harfinin nllerin durumundan bamsz olarak kullanldklar grlebilir. Kalnlk - incelik uyumuna gre deien nszlerin ve btn nllerle kullanlanlarn dnda, ift nszden oluan "" [ny], "U" [ld - lt], "I" [n], "P" [nt] ve "" [ng] harfleri bulunmaktadr. Bu I P harfler, iinde bu ift nszlerden bulunan szcklerde kullanlrlar. rnein "erin" szcn, sondaki "n" sesini, "I" harfiyle karlayarak "Ir " biiminde yazabiliriz. Bu szc "nr" I Ir biiminde de yazmay dnebiliriz; fakat burada "n" sesi iin "n " ve "" harflerini kullanmak yerine, tek "I" harfini kullanmak daha mantkl ve kurall olacaktr.

Sayfa: 9

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Gktrk alfabesindeki nsz harfleri ve kullanmlarn grdkten sonra, nllerin nasl kullanldklarna bakabiliriz. Gktrk alfabesinde toplam 4 tane nl vardr. Bugn Trkede kullandmz 8 nl, Gktrk alfabesinde 4 harf ile gsterilmektedir. "A" ve "E" nllerini "e" harfi; "I" ve "" nllerini "i" harfi; "O" ve "U" nllerini "o" harfi; "" ve "" nllerini ise "" harfi gstermektedir. Yandaki tablonun en altnda grdnz sonuncu harf ise, "kapal e" () sesini belirtmek iin kullanlan "E" harfidir. Bu harf, Orhun Yaztlar'nda gememekle birlikte Yenisey Yaztlar'nda birka szckte kullanld iin, Gktrk yazsndaki nller arasnda sralanmtr. Gktrk alfabesinde nllerin says olduka azdr; fakat bu nszlerin okluuyla telafi edilmitir ve bu durum yazda genellikle soruna yol amamaktadr. Tabloda grlen ilk iki nl harf olan a [a, e] ve [, i], szckler iindeki nszlerin kalnlk incelik durumlarna gre rahatlkla ayrt edilebilmektedir. nk bu harflerin kullanld szck, eer kaln nszlerle yazlmsa, kaln olan nly; ince nllerle yazlmsa, ince olan nly sememiz gerekmektedir. rnein: "tara" szc "aRT" biiminde yazlmaktadr. Szcn yazmna dikkat edilirse, bata "kaln" bir nszn kullanld grlecektir. Bu bize, kaln nszden sonra gelecek nllerin de kaln biiminin kullanlacana iaret etmektedir. Szcn sonundaki "e" nls, "a" ve "e" seslerini karlamaktadr. Bu durumda szck kaln nszlerden olutuu iin, sondaki nlnn de "a" sesini karladn anlayabiliriz. Farkl bir rnee bakacak olursak: "bilig" szcn, Orhun yazsyla "glib" biiminde yazarz. Szcn sa bataki ilk harfine bakacak olursak, "b" harfinin "ince" biiminin kullanldn grrz. Bu bize, bu harften sonra gelecek nlnn de "ince" olacan dndrmelidir. Sondaki harf, yine "g" harfinin "ince" biimidir. Demek ki tezimiz doru yrmekte ve bir szcn ilk hecesinde hangi trden nsz varsa, sonra gelenler de o trden olmaktadr. O hlde, iki ince nszn arasnda kalan ve "I" ile "" seslerini karlayan "i" nlsnn, "ince" biimi olan i sesini sememiz gerekmektedir. lk iki sesli harfi, kalnlk - incelie gre okumak olduka kolaydr. Fakat u [o, u] ve [, ] nllerini bu biimde okumak olanakszdr. nk bu iki harfin karlad iki ses de, kaln veya incedir. yle ki: "u" harfinin karlad iki nl de "kaln"dr. Bu durumda nszlerin durumlarna bakarak "u" harfinin karlad seslerden birini sememiz olanakszdr. rnein: "bung" szc, "uB" biiminde yazlmaktadr. Szcn sandaki ilk harften balarsak, "b" harfinin "kaln" biiminin kullanldn grrz. Bu durumda ortadaki nl de "kaln" olmak zorundadr. Fakat "u" harfinin karlad "o" ve "u" nllerinin ikisi de "kaln" olduu iin, hangisini seeceimizi bilemeyiz. Bu durumda bu szc "bong" olarak da okuyabiliriz; "bung" olarak da... Bylesi szcklerin okunmas, genellikle sorunlu olmutur. Baz Trklk bilimcilerin "Kl-Tigin" biiminde okuduklar ad, bazlar "Kl-Tigin"; bazlarnn Tonyukuk diye okuduklar ad, bazlar Tunyukuk diye okumulardr. Gktrkedeki a ile e nllerini birbirinden ayran dzenli yapnn, u ile o veya ile nllerini birbirinden ayramaynn nedeni, bu nllerin sesletimi (telaffuzu) arasndaki farkn hissedilmeyecek kadar az olmasyla aklanabilir. Bunun iin byle szckleri okurken, anlaml olduunu dndnz en doru biimiyle seslendirmemiz gerekmektedir.

Sayfa: 10

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Gktrk Yazsnda Yazm (ml)

Gktrk yazs, olduka dzenli ve gelimi bir yapya sahiptir. Szcklerin oluturulmas, kullanlacak harflerin sralann dzenleyen belli uyumlarla sistemli hle getirilmitir. Gktrk yazsna sistemli bir yap kazandran belli bal yazm kurallar, aada maddeler hlinde sralanmtr.

1.

Szck sonundaki nller, her durumda gsterilmek zorundadr. rnein "bu kadar" anlamndaki "buna" szc, "eIuB" biiminde yazlmaktadr. Szcn son sesini karlayan "e" harfi, genellikle ilk hecelerde yazlmasa da son hecede kullanlmak zorundadr. Bu durum btn nllerde geerlidir. imrgy (yigirmi), elrib (birle), gd (edg), aPuB (bunta) ve irt (Tengri) szcklerinde, son sesi karlayan tm harflerin kullanld grlmektedir.

2. lk ve orta hecede "e" harfinin karlad "a - e" nls genellikle kullanlmaz. Bunun nedeni,
kullanlan nsz harflerin ounun zaten a veya e sesini ieriyor olmasdr. rnein "Tengri" szc Eski Trkede "irt" biiminde yazlmaktadr. Bu szcn ilk hecesinde bir ince nl olan "e" nls bulunduu hlde, bu nl yazda gsterilmemektedir. Bu durum, " t" nlsnn "ince" okutmas nedeniyle karkla neden olmamaktadr. NoTL (altun), Ymu (Umay), NoTL Ymu NGq (kagan), nm (men)... gibi rneklerde de ilk veya orta hecede bulunan a - e NGq nm nllerinin gsterilmediini grebiliriz. Baz szcklerde ilk veya orta hecedeki a nlsnn gsterildiini grebiliriz. Bu yazm, bu szcklerdeki a nlsnn uzun olduunu gsterir. rnein; isim anlamna gelen Ta (t) szcyle duvar anlamna gelen maT (tm) szcklerinde T harfinin at - ta sesini karlamasna ramen, uzun nly belirtmek iin a harfinin de kullanld grlmektedir.

3. Bir szcn art arda gelen iki hecesinde ayn nl varsa, bunlarn yalnzca bir tanesi (genellikle
ilk hecedeki) gsterilir. rnein "n" szc "n" biiminde yazlmaktadr. Burada ilk

hecedeki "" nlsn karlayan "" harfi, ikinci hecede de olmasna ramen yazda gsterilmemitir. Ayn ekilde "Tigin" adnn "ngit" biimindeki yazmnda da hem ilk hecede hem de ikinci hecede "i" nls bulunmasna ramen, "i" nlsn karlayan "i" harfi yalnzca ilk hecede kullanlmtr. Bu kuraln istisnalar bulunmakla birlikte, genel kullanm byledir. mPlQ (klntm) rneinde de bu kullanm grlmektedir.

Sayfa: 11

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

4. inde hem nsz hem de nl sesi barndran ift sesli "Q", "c", "OK" ve "" harfleri kullanld zaman, yanlarndaki nller yazlmaz. Eer yazlmsa, burada uzun nl olduunu dnmek gerekir. Krt (Trk) szcnde harfi k sesini karlad iin, yeniden harfini kullanmaya gerek kalmamtr. QLB (balk) rneinde de bu kullanm grebiliriz.
lk hecenin dz nlsnden sonra gelen yuvarlak nller, genellikle gsterilir. NuTL (altun) ve mtrlk (kelrtm) szcklerinde a ve e dz nllerinden sonra gelen u ve yuvarlak nllerinin gsterildiini grebiliriz.

5.

6.

lk hecedeki yuvarlak nllerden sonra gelen dz nller de genellikle gsterilir. TLGo (oglt) ve gis (sig) szcklerinde, o ve yuvarlak nllerinden sonra gelen ve dz nllerinin yazld grlmektedir. lk hecedeki yuvarlak nlden sonra gelen yuvarlak nller, genellikle gsterilmez. NuDB (bodun) ve lk (kngl) szcklerinde, ilk hecedeki o ve yuvarlak nllerinden sonra gelen u ve yuvarlak nllerinin yazlmad grlmektedir. nce nllerle birlikte kullanlan "s" [s] harfinin, bazen "" [] harfi yerine kullanld grlmektedir. Bunun tam tersi olarak "" [] harfinin, "s" [s] harfi yerine kullanld da grlmektedir. srtli (lteri), RSY (yaar) ve isik (kii) szcklerinde sesinin s harfiyle karland grlmektedir. Bir szckte ok, uk, ko, ku sesini karlayan O harfi ile u [o, u] nls yanyana kullanlmsa, bu kullanmn uzun nly gsterdiini anlamak gerekir. eDOPuO (kndukta), poO (kp), TuO (kt) ve YTuO (ktay) szcklerinde, ilk hecedeki nlnn uzun olduunu grebiliriz.

7.

8.

9.

10.

Bir szck iindeki ikiz veya benzer nszler, tek harfle gsterilebilir. rnein aQLB (balkka) ve GluY (Yollug) szcklerinde ikiz nszler, tek harfle gsterilmitir.

11.

Gktrk yazsnda szckleri veya szck gruplarn ayrmak iin, bugnk yazda kullandmz biimde "boluk" brakmak yerine, "iki nokta" (:) kullanlmtr. Her szckten veya : szck grubundan sonra iki nokta konularak, yaznn okunmas kolaylatrlmak istenmitir. Bugn iin bu, olduka zahmetli ve gereksiz bir abadr. Fakat o dnemde, sert yzeyler zerine kaznan szckleri ayrmada, iki nokta kullanlmas anlamldr. Ayrca yaztlarda kullanlan iki nokta (:) imi : (tamgas), Gktrk yazsndaki tek noktalama iaretidir. Bu noktalama iaretinin rnek kullanm yledir: mdtib : ngitGLuY : nigtib : NGq : eglib (Bilge Kaan bitigin Yollu Tigin bitidim.)

Sayfa: 12

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Yazm Kurallaryla lgili Altrmalar

Gktrk yazsnda nl - nsz harflerin kullanmlarn dzenleyen yazm kurallaryla ilgili rendiklerinizi pekitirmek amacyla, aada rnek rnek szckleri inceleyebilirsiniz.
"zGo zGo" zGo "NGq NGq" NGq

: Ouz : Kaan Edg

"NuATq" : Katun NuA q "NqRAT" : Tarkan NqRA "NuTL : Altun NuTL" NuTL "NDuB : Bodun NDuB" NDuB "glib : Bilig glib" glib "uB : Bung uB" uB "ymu : Umay ymu" ymu "ngy : Yign ngy" ngy "lk : Kngl lk" lk "qRB : Bark qRB" qRB "gtib : Bitig gtib" gtib "zks : Sekiz zks" zks "qzY : Yazk qzY" qzY "LY : Yal LY" LY "rmt : Temir rmt" rmt "zBY : Yabz zBY" zBY "elrib : Birle elrib" elrib "nyit : Tiyin nyit" nyit "gl : lg gl" gl "k : k k" k : Ya

"nt : tken nt" nt "srtli srtli" srtli "qLBY qLBY" qLBY "s s" s "irt irt" irt "ngit ngit" ngit "GDY GDY" GDY

"OOKKuAT" : Tonyukuk OOK

: lteri

"AT : gb Beng Ta A gb": : Krgaru

"gd : gd" gd

: Yablak : Sngk : Tengri : Tigin

"uRGRuO uRGRuO" uRGRuO "qmLuI : qmLuI" qmLuI "glmdk : glmdk" glmdk "kmnk : kmnk" kmnk "qmNqS : qmNqS" qmNqS

"qR : Irak qR" qR "OD : OD" OD

Anulamak Kedimli knmek Saknmak Toktmak

Iduk

"OY : Yok OY" OY "y : y" y

: Yada : Toru

"gt : Teg gt" gt "T : Ta T" T "LY : LY" LY

"GRoT GRoT" GRoT "OTR OTR" OTR

"qmTOT : qmTOT" qmTOT "kmtib : kmtib" kmtib "qmNGzq qmNGzq" qmNGzq

: Artuk : Kergek

Bitimek : Kazganmak : Ua barmak

Yl

"kgrk kgrk" kgrk "zdb zdb" zdb

"Y : Ya Y" Y "trt : Trt trt" trt "D : ad D" D "ib : ib" ib "zit : zit" zit "n " n

: Bediz Buna : Yigirmi

"qmRB : eu qmRB eu" "kmrtr : kmrtr" kmrtr "qmqLRY qmqLRY" qmqLRY "qmRLu : qmRLu" qmRLu

"aIuB : aIuB" aIuB "imrgy imrgy" imrgy

Ertrmek

: Yarlkamak Olurmak Skrtmek Ykntrmek Szlemek

Bi Tiz

"zqRQ : Krkz zqRQ" zqRQ "zquT : Tokuz zquT" zquT "zSNuT : Tonsuz zSNuT" zSNuT "qLBY : Yablak qLBY" qLBY "zPk zPk" zPk

"kmtrks : kmtrks" kmtrks "kmrPky : kmrPky" kmrPky "kmlzs : kmlzs" kmlzs "qmDu qmDu" qmDu "kmtg kmtg" kmtg

: Neng

"nt " : Tn nt "Tu " : Ot Tu "BuS " : Sub BuS "YB " : YB

: Kntz

: Udmak : gitmek Klnmak

"GLNoT : Tonlu GLNoT" GLNoT "G : gany G" G "LuB : LuB" LuB "GBT : GBT" GBT

Bay

"qmNlQ : qmNlQ" qmNlQ "kmnt kmnt" kmnt

"gy " : Yig gy "poO " poO "zB " : zB

"GY GY" GY

Bulung Tabga

: tnmek : Ygrtmek Yeltrmek

: Kp Baz

"ersk : Kisre ersk" ersk Balk

"kmtrgy kmtrgy" kmtrgy

"QKLB : QK B"

"NqRT : Tarkan NqRT" NqRT

"kmrtly : kmrtly" kmrtly

Sayfa: 13

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Gktrkenin Ses zellikleri

Bugnk Trkiye Trkesinde bulunan c, f, , h, j, v sesleri Gktrkede olmad hlde; lnl Trkiye Trkesinde bulunmayp farkl Trk lehelerinde yaayan ve sesleri Gktrkede bulunmaktadr. Gktrkedeki nllerin tamam, bir szcn her yerinde bulunabili. nszlerin tamam szcklerin iinde ve sonunda bulunabiliyorken; szck banda yalnzca belirli nszler bulunabilmektedir. b, , k, o, s, t, y sesleri, bi, ab, kii, kaan, sgt, ta ve yagz rneklerinde grld zere szck banda kullanlabilmektedir. Bu nszlerin dnda kalan d, g, , l, m, n, , , p, r, , z nszleri, birka istisna dnda szck banda bulunmamaktadr. Kktrkenin genel ses zelliklerini maddeler hlinde yle sralayabiliriz:

1. Asl uzunluklar korunur: , t (ad), bka (boa), tm (duvar) Gktrk yazsnda bu uzunluklar
gsteren kesin bir yazm kural bulunmamaktadr. Fakat genellikle szck banda kullanlmayan baz seslerin, zellikle belirtildii szcklerde uzun nl olduu anlalmaktadr.

2. Szck bandaki kler korunur: ke- (gemek), kel- (gelmek), kl (gl), k (g) 3. Szck bandaki tler korunur: tag (da), temir (demir), tod- (doymak), trt (drt) 4. Szck ii ve sonundaki bler korunur: eb (ev), ebir- (evirmek), kab- (kavumak) 5. Btn ler korunur: ab (avu), buna (bunca), oak (ocak), uuz (ucuz) 6. Hece ve szck sonlarndaki g ve lar korunur: ag- (amak), beg (bey), olan (olan) 7. kinci ve daha sonraki hecelerin bandaki g ve lar korunur: edg (iyi), kazgan-
(kazanmak), tabgan (tavan)

8. Btn dler korunur: adak (ayak), adgr (aygr), adrl- (ayrlmak), bod (boy) 9. lk hecedeki iler korunur: bir- (vermek), bi (be), it- (etmek), yir (yer) Bugn Trkiye
Trkesinde e olan baz ilk hece ilerinin, Kktrkede i deil (kapal e) olduu da dnlmektedir.

10. Trkiye Trkesinde v ile balayan szck, Kktrkede b ile balar: bar (var), bar-
(varmak), bir- (vermek)

11. Bol- (olmak) fiilinde b sesi korunmaktadr. 12. Gktrkede byk nl uyumuna byk lde uyulmaktadr: bedizet- (ssletmek),
balgg (baly), sglg (mzrakl), balkdak (ehirdeki), yoryur (yrr)

13. Gktrkede kk nl uyumu ok gl deildir. altun (altn), e (ata) gibi szckler,

kurala uymazlar. Baz yardmc nller ve eklerdeki nller dzlk - yuvarlaklk uyumuna uyar: bigil-i-m (aklm), kz--m (gzm), ba-lg (bal), lr-tm (ldrdm)

Sayfa: 14

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Gktrkenin Biim zellikleri

YAPIM EKLER
simden sim Yapma Ekleri
+: Meslek ve urama isimleri yapar. Bu ekin cli ve yuvarlak biimleri yoktur: yir+i (klavuz), yag+ (sava), sgt+ (alayc) +lXg: Sahip olma bildirir: ba+lg (bal), tiz+lig (dizli), at+lg (atl), ton+lug (elbiseli) +sXz: Sahip olmama bildirir: yol+suz, keig+siz (geitsiz), bu+suz (kedersiz) +GI: Aitlik bildirir: re+ki (ndeki), buluda+k (kedeki), tagda+k (dadaki) (X)n: Saylarda sralama bildirir: +n (nc), trt+n (drdnc)

simden Fiil Yapma Ekleri

+lA-: ba+la-, s+le- (akn etmek) Bu ekin n-, -, t- fiilden fiil yapma ekleriyle geniletilmi biimleri de vardr: sz+le-, s+let-, kan+lan- +(A)d-: Olma bildiren fiiller yapar: kul+ad- (kul olmak), k+ed- (cariye olmak) +Ik-: i+ik- (ieri girmek, tbi olmak), ta+k- (dar kmak, tutsaklktan kurtulmak) +sIrA-: +szlamak anlamnda fiiller yapar: il+sire- (devletsizlemek), urug+srat-

Fiilden sim Yapma Ekleri

-(X)g: bil-ig (bilgi), l-g (l), tir-ig (diri), biti-g (yaz) -(X)m: l-m, ked-im (giyim), bat-m -(X): k- (ok), teg-i (deme) -(X)n: t-n (rica), bulga-n (karklk)

Fiilden Fiil Yapma Ekleri

-d-: Pekitirme ilevindedir. ko-d- (koymak), -d- (gndermek), to-d- (doymak) -(X)l-: Edilgen at ekidir: ad()r-rl- (ayrlmak), tir-il- (dirilmek) -(X)n-: Dnl at ekidir: kl-n-, tut-un-, kubra-n- (toplanmak), seb-in- (sevinmek) -(X)-: te at ekidir: kab-- (kavumak), gle-- (danmak) -Ur-: Ettirgen at ekidir; dz biimleri yoktur: l-r- (ldrmek), teg-tir- (dedirmek) -tUr-: Ettirgen at ekidir; dz biimleri yoktur: ag-tur- (ykseltmek) -(X)t-: Ettirgen at ekidir; nl ve r ile biten fiillerin dnda da kullanlabilir: yor-t- (yrtmek), sle-t- (akn etmek), yagu-t- (yaklatrmak)

Sayfa: 15

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

SM EKM EKLER
okluk Ekleri: Gktrkede dzenli okluk eki yoktur. Trkede belirlilik - belirsizlik kategorisi
olmad iin nesneler belirli bir nesne olarak adlandrlmam; nesnenin tr adlandrlmtr. rnein ga (aa) denildii zaman, belirli bir aa katedilmemi; aa tr adlandrlmtr. Bu nedenle dilin balangcnda okluk ekine gerek duyulmamtr. Bunun yannda sadece insan belirten szcklerde kullanlan u okluk ekleri vardr: +lAr: beg+ler, konuy+lar (hanm sultanlar), g+ler (analar) +An: og(u)l+an, er+en (erler) +(X)t: og(u)l+t (oullar), tarkat (tarkanlar), ylpagu+t (alpagular, yiitler) +gUn: ini+y+gn (kk kardeler), kelin+gn (gelinler)

yelik Ekleri: Gktrkede iyelik ekleri bugnk gibidir. Ses bakmndan tek fark, ikinci
ahslardaki sesin di deil, damak 'si olmasdr. Ayrca okluk eki olmad iin, nc oul ahs iyelik eki yoktur: +(X)m: z+m (kendim), kut+um (talihim), ka+m (babam), g+m (annem) +(X): og(u)l+u, kan+ (hann), sk+ (kemiin) +(s)I: sab+ (sz), ag+s (hediyesi), yag+s (dman) +(X)mXz: ka+mz (babamz), ei+miz (amcamz), il+imiz (devletimiz) +(X)Xz: oglan+z, taygun+uuz (oullarnz)

Hal Ekleri:
lgi Hli Eki: nszle biten szcklerden sonra +I biimindedir: ben+i (benim), biz+i (bizim) nlyle biten szcklerden sonra +nI biimindedir: Bayrku+n Ykleme Hli Eki: yelik eki almam isimlerden sonra +(X)g biimindedir: bodun+ug (ulusu), kii+g (kiiyi) yelik eklerinden sonra +(I)n biimindedir: sabm+n (szm), kan+n (hnn) aret ve ahs zamirlerinden sonra +nI biimindedir: bu+n, biz+ni Ynelme Hli Eki: Gktrkede ynelme hli eki +kA biimindedir: yaz+ka (ovaya), taluy+ka (denize) nc ahs iyelik ekinden sonra +a biimdedir: yiri+e, sab+a Teklik 1. ve 2. ahs iyelik eklerinden sonra ounlukla +A biimindedir: Trkm+e, ebi+e Bulunma - kma Hli Eki: Gktrkede kma hli iin ayr bir ek yoktur. +DA hem bulunma, hem kma hlini karlar: teri+de (gkte), yir+de (yerde), y+da (ormandan) Eitlik Hli Eki: +A biimindedir: gibi, gre, kadar anlamlarn verir: ot+a (ate gibi) Vasta Hli Eki: Gktrkede vasta hli eki +(X)ndr. ile, olarak anlamlarn verir: ok+un (ok ile), sg+n (mzrak ile), er+in (erle), sab+n (szle) Yn Hli Eki: Gktrkede iki yn eki vardr: Birincisi -gArU ekidir: il-ger (ileriye, douya), kur-garu (batya), yr-garu (kuzeye), yir-ger (yere), eb+ger (eve) kincisi +rA ekidir: i+re (ieri), ta+ra (dar), +re (ne doru) Soru Eki: Kktrkede soru iin iki edat kullanlr: Birincisi mu edatdr: bar mu? (var m?), kagan mu? kincisi gU edatdr: bar gu?, begler g?

Sayfa: 16

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

FL EKM EKLER
ahs Ekleri: Gktrkede iki trl ahs eki vardr: 1. Bilinen gemi zaman ve -sIk ekiyle yaplan gelecek zamanda kullanlan ahs ekleri:
-m, ~-g, -, -mXz, - Xz ~ -gXz, - Bu ekler iyelik eklerinden geldii iin, iyelik ekleriyle ayndr.

2. Geni ve gelecek zamanlarda kullanlan ahs ekleri: men, sen, , biz, siz,
Bunlar da ahs zamirlerinden geldii iin, ahs zamirleriyle ayndr.

Kipler:
Bilinen Gemi Zaman: 1. ve 2. ahslarda -DX; 3. ahsta -DI ekiyle kurulur. l, n, r ile biten fiil tabanlarndan sonra ekin -tli, dier durumlarda -dli biimi kullanlr: tidim (dedim), birtim (verdim), sakntm (dndm), tntm (arz ettim), iikdi (tbi oldun) renilen Gemi Zaman: -mI ekiyle kurulan renilen gemi zamann beng talarda sadece 3. ahsna rastlanr: timi(demi), glemi (danm), skrmi (ktrm) Geni - imdiki Zaman: Gktrkede geni ve imdiki zaman ayrlmamtr. Bu kip szn geliine gre bazen geni, bazen imdiki zamanla Trkiye Trkesine aktarlr. Olumlu geni zaman eki -Ar ve -Ur; olumsuz geni zaman eki -mAzdr. Olumlu geni zaman eki yerine bazen -Ir eki de kullanlr. Ayrca bu ekin ne zaman -Ar ne zaman -Ur olaca da kesin bir kurala bal deildir: birr men (veririm, veriyorum), kazganur men (kazanrm, kazanyorum), bilir siz (bilirsiniz, biliyorsunuz), krr (grr, gryor), korkur biz (korkarz, korkuyoruz) Gelecek Zaman: Gktrkede gelecek zaman iki trl kurulur. Birincisi -DAI ekiyle kurulur: ltei sen (leceksin), olurta sen (oturacaksn) Olumsuz ekimde bu ek -I biimindedir: yarama (yaramayacak) Dier eke gre daha az kullanlan ikinci ekim -sIk ekiyle kurulur: lsiki (leceksin) Emir Kipi: Emir kipinde her ahs ayr bir ekle gsterilir. 1. Tekilde -(A)yIn; 2. tekilde -; 3. tekilde -zU(n); 1. oulda -(A)lIm; 2. oulda -(X); 3. oulda -zU(n) eki kullanlr. Teklik 2. ahsta ek kullanlmaz; fiil taban dorudan doruya teklik 2. ahs emri ifade eder: tegeyin (ulaaym), tla (dinle), barzun (gitsin), kabalm (kavualm), bar (gidin)

Birleik ekim: Kktrkede birleik ekimin hikye ve rivayet ekilleri vardr. Hikye, er-
fiilinin bilinen gemi zamanyla, rivayet er- fiilinin renilen gemi zamanyla yaplr. Er-, i- fiilinin Gktrkedeki asl biimidir. Hikye: bolm erti (olmutu), tegmi erti (demiti), kelrr ertim (getirdim), bayur ertimiz (balyorduk), kalta ertigiz (kalacaktnz) Rivayet: yoryur ermi (yryormu), yagutur ermi (yaklatrrm), olurur ermi (oturuyormu), yortmaz ermi (yrtmezmi)

Sayfa: 17

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

SIFAT-FLLER
-mI: kalm (kalm olan), konm tiyin (konmu diye), tutm yir (tuttuu yer) -dUk: barduk yir (gidilmi yer), birtk n (verdii iin), yarlkaduk (buyurduu) -(X)gmA: uduzugma (sevk eden), keligme (gelen), krgme (tbi olan) -(X)r ~ -Ar: krr kz (gren gz), bilir bilig (bilen akl) -mAz: bilig bilmez kii (bilgi bilmez kii), krmez teg (grmez gibi) -sIk: udskm (uyuyasm), olurskm (oturasm), tutskn (tutacan) -DaI: kelteimiz (gelecek olanmz), ltei bodun (lecek ulus)

ZARF-FLLER
-A: aa (aarak), kee (geerek), sre (srerek), bintre (bindirerek) -(y)U: yiy (yiyerek), tutunu (tutunarak), yabulu (yuvarlanarak), l (lerek) -(X)p: kodup (koyup), eidip (iitip), olurup (oturup), slep (asker sevk edip) -(X)pAn: olurupan (oturup), kelipen (gelip), slepen (asker sevk edip) -mAtI(n): udmat (uyumadan), olurmat (oturmadan), saknmat (dnmeden) -yIn: bulmayn (bulmayp), tiyin (diye) -sAr: Gktrkede art kipi henz olumamtr. -sAr eki ahslara balanmadan kullanlan bir zarf-fiil ekidir. bir todsar (bir doysan), ol yirger barsar (o yere varsan) -gAlI: klngal (klnal), olurgal (otural), lgeli (lmek iin) -DUkdA: klntukda (klndnda, yaratld zaman), olurtukda (oturduu zaman)

BRLEK FLLER
Kktrkede birleik fiiller, aada sraland ekilde iki yolla yaplr:

1. sim + yardmc fiil: Geisiz fiiller iin bol-; geili fiiller iin kl- yardmc fiili
kullanlr. kul bol- (kul olmak), k bol- (cariye olmak), baz kl- (tbi klmak)

2. Fiil + zarf fiil eki + tasvir fiili:

- Fiil + -A~-I/-U + bir-: Kesinlik bildirir. Ver- tasvir fiili Trkiye Trkesinde tezlik bildirir. Gktrkede tezlik deil, kesinlik bildirir: Tuta birmi (tutmutur), al birmi (alm) - Fiil + -I/-U + u-: Yeterlik bildirir: kim artat uda erti (kim bozabilecek idi), itini yaratunu umaduk yana iikmi (tekiltlanmad iin tekrar tbi olmu) - Fiil + -U + d-: Oluun, hareketin tamamlandn bildirir: gnu dm (elden karm), yitr dm (kaybetmi) - Fiil + -A ~-U~(X)p + bar-: Oluun, hareketin tamamlandn bildirir: ua barm (uup gitmi, vefat etmi), yokadu barr ermi (yok olup gidermi)

SM CMLES
Gktrkede isim cmlesi iki ekilde kurulur. Birincisinde cmlenin sonuna dorudan isim soylu bir szck getirilir: Bilge Tonyukuk men. (Ben Bilge Tonyukuk'um.) kincisinde er- fiili kullanlr: Tabga kagan yagmz erti. (in milleti dmanmz idi.)

Sayfa: 18

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Gktrk Yazsnda Saylar

Orhun Yaztlar'nda saylar, yaz ile belirtilmitir. Szck dzeyinde kalan bu saylarn, rakamla yazl kaynaklarda bulunmamaktadr. Gktrkede ya rakam tamgalar bulunmamaktadr ya da yazl kaynaklarda gemedii iin (gl olaslk) bilinmemektedir. Eski Trkede saylar, bir, eki, , trt, bi, alt, yiti, sekiz, tokuz, on diye telaffuz edilir. Yaztlarda saylarn kullanld bir blm, yledir:

Yukardaki rnek metinde, Eski Trkede yiti yigirmi olarak okunan saynn, bugnk Trkede on yediye karlk geldiini grebiliriz. Gktrk yazsnda saylarn yazmyla ilgili kurallar, yle sralayabiliriz:

1- Herhangi bir onluk saydan (10, 30, 50 gibi) nce, herhangi bir birlik say (1, 4, 6 gibi) gelirse; onluk saydan bir tane drlr ve onluktan nce gelen say ona eklenir. rnein bi otuz saysnda, bi birlik says otuz onluk saysndan nce geldii iin, otuz onluundan bir tane drp, elde edilen yirmi saysnn zerine be birliini ekliyoruz. Bylece bi otuz saysn, yirmi be biiminde gnmz say sistemine aktaryoruz. 2- Herhangi bir onluk saydan sonra, artuk (bugnk art gibi) balacn takip eden bir birlik say
gelirse; onluk saynn zerine birlik say dorudan eklenir. rnein yigirmi artuk yiti saysn, yirmi yedi biiminde gnmz say sistemine aktarabiliriz.

3- Gktrk yazsndaki yzlk ve binlik saylar, gnmzdeki gibidir. Bi yz says, bugnk

be yz saysyla ayndr. Ayn ekilde bin says da gnmzdeki gibidir. imdi renmeyi pekitirmek iin birka rnek verelim: bir toksan [81]; otuz artuk eki [32]; alt yz artuk trt krk [634]; bin yiti yz artuk bi yigirmi [3715]; trt yz artuk sekiz elli [448]

Sayfa: 19

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Gktrk Alfabesinin Kkeni

Gktrk alfabesindeki harfler dikkatle incelendii zaman, Trklerin gnlk yaamda kulland nesnelerin yazdaki hli gibi olduu anlalabilir. zellikle "O" (ok) ve "Y" (yay) gibi, benzetilen Y nesneleri hem grsel olarak hem de ses asndan birebir karlayan bu harfler, Gktrk alfabesinin TRKlere ait olduunu da kantlamaya yeterlidir. nk harflerin grnts ile karladklar ses arasndaki benzerlikler, zerinde durmaya deecek kadar nemlidir. Bir benzerlik, rastlant olarak kabul edilebilir. ki benzerlik, tesadf olarak nitelendirilebilir. Fakat aada sralanan 11 benzerlik (fazlas da var), bunun bir tesadf olmadn sylemeye yeterlidir. Harflerin gnlk yaamdaki nesnelerden hareketle olumu olmalar, Gktrk alfabesinin bir "resim yazs" (hiyeroglif) oluturan harflerin devam olabilecei konusunda da bizi dndrmektedir. imdi ksaca, o harfleri inceleyelim: HARF AIKLAMA

nce nllerle kullanlan "b" sesini karlayan bu harf, Trkler iin "ev" nitelii tayan bir otaa (adra) benzemektedir. Eski Trkede szck sonlarndaki "b" sesleri, sonraki dnemlerde genellikle "v" sesine dnmtr. "Eb" szcnn de "ev" biimine dntn dnrsek, bu harfin "ev" (adr, ota) [EB - BE] nesnesinden hareketle olutuduu sylenebilir. Kaln nllerle kullanlan "g" sesini karlayan bu harf, ayakta duran bir kiinin iki baca arasnda kalan boluu andrmaktadr. Divan-u Lgati't TRK'te "a" szc, "ki bacak arasndaki boluk." biiminde tanmlanmaktadr. Bugn de pantolonlarn veya benzer giysilerin iki bacak arasndaki birleme yerine "a" [AG - GA] denmektedir. te bu harfin de, "a"dan hareketle olutuu sylenebilir. nce nllerle kullanlan "n" sesini karlayan bu harf, iki basamaktan oluan bir merdivene benzemektedir. Merdiven, "inme" eylemini gerekletirdiimiz bir aratr. Bugn "in-" biiminde kullandmz eylem, Eski Trkede "en-" biimindedir. te bu harfin, "en-" eyleminden hareketle olutuu sylenebilir. [EN - NE] nce nllerle kullanlan "r" sesini karlayan bu harf, ayakta duran bir askere benzemektedir. Asker szcnn Eski Trkedeki karl, "er"dir. Bu harfin de, "er" grntsnden hareketle olutuu sylenebilir.

[ER - RE]

Kaln nllerle kullanlan "s" sesini karlayan bu harf, aslm bir cismi andrmaktadr. Sa yana doru uzayan ksm, nesnenin bal olduu cismi; sol yandan aa doru gelen ksm ise, aslm bir nesneyi andrmaktadr. Bu harfin [AS - SA] oluumunun da, "as-" eylemine dayand sylenebilir.

Sayfa: 20

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

HARF

AIKLAMA

Kaln nllerle kullanlan "t" sesini karlayan bu harf, Trklerin gnlk yaantsnda olduka nemli yeri olan "at"a veya eski Trk inancnda kutsal olduuna inanlan "da"a benzemektedir. Harfin tepesindeki yukar bakan ok, bir atn ban veya dan doruunu andrmaktadr. Bu harfin, "at" szcnn [AT - TA] birebir harflemesinden veya Eski Trkede "ta" biiminde kullanlan "da" szcnn ilk iki sesinin alnmasyla olutuu sylenebilir. Kaln nllerle kullanlan "y" sesini karlayan bu harf, Trk sava sanatnn vazgeilmez paralarndan biri olan "yay"a benzemektedir. Bir yayn, gerilmemi hlini andran bu harfin, "yay" szcnn ilk iki sesinin alnmasyla olutuu [AY - YA] sylenebilir. Btn nllerle birlikte kullanlabilen ve "p" sesini karlayan bu harf, bir ipi andrmaktadr. Bu harfin, "ip" szcnden hareketle olutuu sylenebilir. [P] Kaln nllerle kullanlan "k" sesini karlayan bu harf, Trk sava sanatnn temelindeki yayn tamamlaycs olan "ok"tur. Aralarnda benzerlik kurduumuz nesneye tpatp benzeyen bu harf, dorudan "ok" nesnesinin adn [OK - KU] karlamaktadr. Bu harfin "ok" adndan hareketle olutuunu syleyebiliriz. ift sesli bir nsz olan ve tm nllerle birlikte kullanlabilen bu harf, Trk tresinde bir sz zerinde karar klmak, yemin etmek amacyla yaplan bir trende kullanlan kaba (tasa) benzemektedir. Eski Trkede, bugn de kullanlan "ant imek" deyimi bulunmaktadr. Bir konu zerine sz verecek (yemin edecek) Trkler, "ant" ad verilen bir kabn iine biraz kmz koyar, o kmza da "ant iecek" tm kiiler bileklerini keserek bir damla kan aktrlarm. Daha sonra o karmdan, kiiler bir yudum ier ve bylece szleri zerine "ant imi" (yemin etmi, anda olmu) olurlarm. te "ant" kabndaki "nt" sesini karlayan bu harfin, bu nesneden hareketle olutuu sylenebilir.

[NT]

nce nllerle kullanlan "s" sesini karlayan bu harf, Gktrkler dnemindeki Trk budununun en nemli sava aletlerinden biri olan "sng"ye benzemektedir. nce ve uzun bir nesne olan sng, Gktrk alfabesine de bu biimde yansmtr. Sng szcnn banda bulunan "s" sesinin, bu harfin [ES - SE] oluumunda etkili olduunu syleyebiliriz. Yukarda Gktrk alfabesindeki harflerin Trk yaantsyla ne dzeyde i ie olduu apak grlyorken, bir alfabe yaratma iini Trk ulusuna yaktrmak istemeyen batl bilim adamlar Orhun alfabesini Sod, Pehlevi, ran, Aram veya dorudan Sami kaynakl gibi kabul etmilerdir. Batda Gktrk yazsn runik yaz diye nitelendiren dil bilimciler, bu yaznn Slav kkenli olduunu bile kantlama yoluna gitmilerdir. Fakat bu tezlerin tamam, doru temellerden yoksun olmalar nedeniyle rmtr. Biz yukardaki aklamalarn ve bir bakma tamga zellii tayan harfler ile Gktrkler'in gnlk yaantsnda nemli yer tutan nesneler arasnda kurulan ilgilerin, Gktrk alfabesinin Trkler tarafndan yaratldn kantlamaya yeterli olduunu dnyoruz.

Sayfa: 21

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Gktrkenin Sz Varl
Trkenin bilinen ilk yazl kaynaklar olan Orhun Yaztlar, Trk dilinin yan belirlemede hareket noktamz oluturan nemli belgelerdir. Yaztlarda kullanlan dil, Trkenin beng talardan ok daha nce bir yaz diline sahip olduunu gstermektedir. nk abidelerdeki yaz dili, dzenli bir yapya ve ciddi bir sz varlna sahiptir. Orhun Yaztlar iinde nemli kabul edilen byk beng ta olan Kl Tigin, Bilge Kaan ve Tonyukuk yaztlarnda geen szck says 6.000'e yakn olmakla birlikte; farkl szcklerin says 840'tr. Bu 840 farkl szcn 147 tanesi yer, kavim, kii ve at isimleridir. Bu zel adlar da karrsak, byk yaztta tekrarlanmayan szck saysnn 693 olduunu syleyebiliriz. Gktrk Yaztlar, ok snrl konular hakknda bize bilgi vermektedir. Yaztlarda genellikle askerlikle ilgili olaylarn anlatlmas, snrl bir sz varlnn kullanlmasn zorunlu klmtr. Bunun iin yaztlarda belirlediimiz yaklak 700 kelimelik bir sz varl, kukusuz ki o dnemki Gktrkenin btn sz varln gstermemektedir. nk Morris Swadesh adl dil bilimcinin, insan dillerinin en temel szckleri olarak belirledii 100 szcn 36 tanesi bile, Gktrkede bulunduu hlde yaztlarda gememektedir. Morris Swadesh'in 100 temel kelime listesindeki ben, ayak, kan, sa, bulut, ta, ate, byk, iyi, otur-, uyu-, ldr- gibi 64 szck, Orhun Yaztlar'nda gemektedir. Gz, kulak, dil ve boaz iin szcklere sahip olan bir dilin, burun, az, di ve trnak iin hibir szce sahip olmayabileceini dnmek, elbette yanltr. Bu szckler Trk dilinin sz varl iinde bulunduu hlde, yaztlarda anlatlan olaylarda gerek duyulmad iin kullanlmamtr. Yaztlardaki sz varl gelerini, u balklar altnda aklayabiliriz:

1. Soyut Kavramlardaki Zenginlik: Yaztlarda Gktrkler andaki Trk yaantsn betimleyen

somut kavramlarn yannda, Trk ulusunun sevincini ve skntlarn yanstan soyut kavramlarn kullanldn da grebiliriz. rnein karklk ve kargaa durumunu anlatmak iin, yaztlarda bulgak, bulganve kamag szckleri kullanlmtr. Beg (ebedi), lgeli (lml, fani) ve erdem (fazilet) gibi szckler de, yaztlarda kullanlan soyut kavramlara rnektir.

2. E anlamllk:

Bir dilin yabanc dillerden etkilenmeyen sz varl iinde, btnyle ayn anlama gelen birden fazla szcn bulunamayaca, dil biliminde benimsenen bir ilkedir. Bugn gndermek ve yollamak gibi btnyle eanlaml gibi grnen szcklerin Eski Trkedeki kullanmlarna baktmzda, bu iki szcn aslnda ayr anlamlar karladn grrz. Bugn e anlaml olarak kullanlan bu szcklerin anlamlar, zaman iinde birbirine yaknlat iin bugn btnyle e anlaml olarak grlmektedir. Yaztlarda eksiksiz, tmyle anlamna gelen tketi ve kalsz szckleri ile sevinmek kavramn karlayan girmek ve sebinmek szckleri kullanlmtr. Bu durum, bu szcklerin beng talarn yazld tarihten ok daha nceki bir dnemde ayr anlamlar ieriyorken, Orhun Yaztlar'nn yazld dneme gelinceye kadar anlamlarnn yaknlatn dndrmektedir.

Sayfa: 22

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

3. ok Anlamllk: Herhangi bir dilde, bir szcn birden ok anlam karlayabilmesi iin, uzun
sre iinde deiik konulardaki yazlar ile bilim ve sanat yaptlarnda yer almas ve bylece ilenmesi gerekmektedir. Yaztlarda geen ag szc, temelde ipekli kuma anlamna gelmektedir. Fakat zaman iinde bu szck, hediye, mal, hazine anlamlarn da yklenmitir. gl, sab ve kiig gibi szcklerde de, ok anlamllk gze arpmaktadr.

4. leri geler: Bu kavram, bilinen en eski yazl metinlerimizde, bir szcn belirgin hldeki
kk tek bana gemedii hlde, bu kkten tremi olduu kabul edilen szckleri karlamak iin kullanlmaktadr. rnein yaztlarda kabul etmek, uygun grmek anlamnda kullanlan taplamak szcnn kk olarak kabul edebileceimiz tap szc, ancak yaztlardan daha sonraki yazl metinlerde istek, rza, g gibi anlamlarla karmza kmaktadr.

5. kilemeler: Yaztlarda anlatm gl ve etkili klarak gzelletirmek iin e, yakn ya da kart

anlaml ikilemeler ska kullanlmtr. Ask tosk (alk tokluk), ark tirki (kervan kafile), eb bark (ev bark), i k (i g), iin tan (iini dn) ve tnli knli (geceli gndzl), yaztlardaki sz varlnn ikilemeler asndan ne kadar zengin olduunu gstermektedir.

6. Deyimler: Orhun Yaztlar'nn dili, deyimler asndan da olduka zengindir. Adak kamat-
(gerek anlamda aya burkmak, mecaz anlamda artp yanl hareket etmek), at ksi yok bol- (ad san yok olmak), ot sub kl- (ate ile su gibi birbirine dman etmek) ve ua bar- (uup gitmek, lmek) gibi deyimler, yaztlardaki anlatm gl ve etkili klmak iin kullanlmtr.

7. Ataszleri:

Orhun Yaztlar'nda Bilge Kaan, Trk ulusuna atasz niteliindeki u cmleyle seslenmektedir: Trk bodun tokurkak sen; ask tosk mez sen, bir todsar ask mez sen. (Ey Trk milleti, sen ok tok gzlsn; alk tokluk dnmezsin, bir doyarsan bir daha al dnmezsin.) Bu ifade, Trk ulusunun yaam anlay zerinde yaplm bir zmleme olduu gibi, ayn zamanda buduna kar yaplm bir uyardr. Trk ulusunun ezeli dmanlar olan inlilere kar Trk budununun nasl bir tutum ierisinde olmas gerektii de yine atasz niteliindeki cmlelerle ifade edilmitir.

8. Edebi Sanatlar: Orhun Yaztlar'nda kullanlan dil incelendiinde, hitabet sanatnn baskn
biimde kendisini hissettirdii grlmektedir. Bilge Kaan'n Kl Tigin Yazt'nda; Ey TRK Ulusu! stte mavi gk kmedike, altta yaz yer delinmedike, senin ilini ve treni kim bozabilir? ifadesiyle seslenii, anlam boyutunda estetik ve ahengin gelimi olduunu gstermektedir. Bunun yan sra yaztlarda benzetme sanat; Kangm kaan ssi bri teg ermi, yas kony teg ermi. (Babam hakann askerleri kurt gibi, dmanlar da koyun gibiymi.); Trgi kaan ssi Boluda ota bora kelti. (Trgi kaannn ordusu Bolu'dan ate gibi, bora gibi zerimize geldi.) cmlelerinde grld zere ska kullanlmtr.

9. Koutluk:

Orhun Yaztlar'nda kullanlan dilin tipik bir zellii olan koutluk, eit geli birimlerden oluan cmle paralarn ifade etmektedir. ze kk Tengri, asra yaz yer veya gany bodunu bay kltm, az bodunu k kltm. gibi ifadelerde grld zere, eit geli birimlerle koutluk salanarak anlatm gl ve etkili klnmtr. Yukarda sralanan maddeler altnda verilen bilgiler, yaztlar dneminde Trkenin gelimi bir yaz ve yazn diline sahip olduunu gstermeye yeterlidir. Bunun iin Trk dilinin yalnzca konuma dili olarak kullanld dnemi, yaztlardan en aa 2000 yl ncesinde dnmek gerekmektedir.

Sayfa: 23

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Orhun Yaztlar Hakknda Yazlanlar

Trk adnn, Trk milletinin isminin getii ilk Trke metin. lk Trk tarihi. Talar zerine yazlm tarih. Trk devlet adamlarnn millete hesap vermesi, milletle hesaplamas. Devlet ve milletin karlkl vazifeleri. Trk nizamnn, Trk tresinin, Trk medeniyetinin, yksek Trk kltrnn byk vesikas. Trk askeri dehasnn, Trk askerlik sana-tnn esaslar. Trk gururun ilhi ykseklii. Trk feragat ve faziletinin byk rnei. Trk itimai hayatnn ulvi tablosu. Trk edebiyatnn ilk aheseri. Trk hitabet sanatnn eriilmez aheseri. Hkmdarne eda ve ihtiaml hitap tarz. Yaln ve keskin slbun artc numunesi. Trk milliyetiliinin temel kitab. Bir kavmi bir millet yapabilecek eser. Asrlar iinden mill istikameti aydnlatan k. Trk dilinin mbarek kayna. Trk yaz dilinin ilk, fakat harikulade ilek rnei. Trk yaz dilinin balangcn mildn ilk asrlarna kartan delil. Trk ordusunun kuruluunu en az 1250 sene teye gtren vesika. Trkln en byk iftihar vesilesi olan eser. nsanlk leminin sosyal muhteva bakmndan en manal mezar talar. Dnyann bugn belki de en byk meselesi olan in hakknda 1250 sene evvelki Trk ikaz. vs. vs. Muharrem ERGN, Orhun Abideleri, Boazii Yaynlar, s. XIV, stanbul, 2005

slp baz yerlerde biraz kuru, muttarit, hatta ekseriyetle 'tahkiye'de drst bir mantk tertibinden mahrumdur. Lkin buna ramen, baz paralarda eda o kadar canl ve ahenkli, o kadar samim ve derin tahassllere mkestir ki, ite buralarda ok kuvvetli 'maer bir lirizm', 'destan bir ruh' kendini kuvvetle hissettiriyor; burada, hatta alelde nakil ve hikyenin fevkinde 'bedi bir gaye' de takip edilmektedir: Ksa lkin kat' ve vzh cmleler, tasvirlerinde sahtelikten tamamen uzak sade ve kuvvetli bir ifade, birbiriyle ahenktar bir surette telif edilmi fiiller, arada ifadeyi yeknesaklktan kurtarmak iin fiillerin deitirilmesi, tekrarlar, hlsa btn bu gibi beyan incelikleri, bu kitabeleri alelde bir lisan ve tarih vesikas eklinden kurtaryor... Gktrkenin bu kadar muntazam ve gzel, imls mazbut bir nesir lisan olabilmesi iin, herhlde uzun tekml devirleri geirdii muhakkaktr. Fuat KPRL, Trk Edebiyat Tarihi, 1928

Cmlelerin bazan ksa, bazan uzun oluu; mnya kuvvet vermek iin bazan ayn kelimenin birbirine yakn yerlerde tekrarlanmas, yani bir nevi 'tekrir' sanat yaplmas; bazan ise aksine olarak, mns birbirine yakn kelimelerin ayn cmlede veya birbiri ardnca gelen cmlelerde kullanlmas bu yazta olduka yksek bir edeb deer verdirmektedir. Yulu Tigin bu yaztta Bilge Kaan azndan Trk milletine hitap ederken ne kadar lirik ve romantik ise tarih vak'alar anlatmakta da o kadar realisttir. Bu yazlarda yalan, mbalega, bouna nme yoktur. Trk milletinin btn ahlk safiyeti, btn deerleri ve kusurlar apak gze arpmaktadr. Nihal ATSIZ, Trk Edebiyat Tarihi, rfan Yaynevi, s. 121, 1997, stanbul

Orhon Yaztlar yalnzca siyas ve asker olaylarn olu srasyla hikye edildii kuru bir harp tarihi deildir. Tam tersine, bu yaztlarn zellikle Bilge Kaan'n beylerine ve halkna seslendii ve onlar inlilerin entrikalarna ve anayurdu brakp uzak diyarlara gitmelerinin douraca felketlere kar uyard blmleri son derece etkili bir anlatm gcne ve gzelliine sahiptir. Bu bakmdan Orhon Yaztlar'nn Trkenin en eski ve en gzel hitabet rnekleri olduu sylenebilir. Talat TEKN, Orhon Yaztlar, Yldz Dil ve Edebiyat, s. 15, 2003, stanbul

Sayfa: 24

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Gktrk Yazsyla rnek Metinler

Gktrk yazsnda harfler, saylar ve yazm kurallar ile ilgili rendiklerimizi pekitirmek amacyla, aadaki Orhun Yaztlar'ndan birka rnek metin zerinde altrma yapmanz yararl olacaktr. Metinler hem Orkun alfabesiyle hem de Latin alfabesiyle verilmi, gnmz Trkesine aktarm da en altta gsterilmitir.

Sayfa: 25

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Sayfa: 26

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Sayfa: 27

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Sayfa: 28

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Sayfa: 29

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Sayfa: 30

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Szlk
alkaltun ana anulaapa artuk asz balk bark bay baz bediz bedizi beng bilig birle bitibitig bodun bulug buna bung ay ei edg erin ertrduk gar rak igitillig ilsirebitirmek, tamamlamak, bitmek, tkenmek, sona ermek altn yle, ylece, yle, ylece, byle, bylece, o kadar, ok, bedava, karlksz takdim etmek, arzetmek, sunmak ecdat, byk baba fazla, ziyade, artk yemeksiz, a ehir, amur, balk, bataklk ev, mezar, trbe, abide zengin yabanc, tbi resim, heykel, nak, ekil, ss ressam, nakka ebed, daim, sonsuz bilgi, fikir, dnce, zek ile yazmak yaz, yazma, kitabe, kitap budun, ulus, millet, kavim taraf, yan bunca, bu kadar, byle keder, sknt, dert, zahmet, eziyet, minnet yoksul, fakir amca, aabey iyi olacak, olmal, tabi, elbette, -dr / -dir erdirmek, yaptrmak mukaddes, kutlu, mbarek ar, deerli, nemli, hrmetli uzak beslemek, bakmak, yetitirmek, bytmek, ilgilenmek illi, vatanl, lkeli, devletli ilsizlemek, devletsizlemek, ilini kaybetmek, esaret altna girmek

Sayfa: 31

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

ini kagan kaganlg kagansratkang kap kazgankedimli kelrkergek bolklnKrkz kisre kony kop kgmen kngl kurgaru kut kutay k kntz men neng olurot g gz kntnsaknsgt skrsub sig

kk karde hakan, hkmdar, kaan bamsz, mstakil, kaan olan kaanszlatrmak, esaret altna almak baba, peder kap kazanmak, toplamak, biriktirmek, zapdetmek, ele geirmek, fethetmek giyimli, giyim kuam olan, zrhl getirmek yok olmak, lmek, vefat etmek yaratlmak, yaplmak, meydana gelmek Krgz sonra, ondan sonra koyun ok, hep, pek, tamamen Kgmen Da, orman, Sayan Da gnl, kalp, yrek, i, fikir, dnce, akl, anlay, arzu, lk bat, batya doru devlet, ikbal, saadet, baht, talih ipek, ipekli ses, n, an, hret, san gndz ben nesne, ey, mal, eya; h,, asla oturmak, tahta oturmak, kaan olmak ate anne, vey anne rmak, nehir, deniz piman olmak, eseflenmek, hayflanmak, kendine gelmek, zlmek arz etmek, rica etmek, dilek dilemek dnmek, dnceye dalmak, endielenmek, dnp tanmak, yas tutmak alama, feryat figan etmek, szlamak, matem diz ktrmek, dize getirmek su, nehir tatl, lezzetli

Sayfa: 32

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

slesngk sngad antung Tabga teg Tengri tigin tirgrtiyin tiz toktonsuz toru toruk tr tn ua barudUmay n k lg yabz yablak yada yag yarlkayal yeltry yig yo ygrt-

ordu sevk etmek, akn dzenlemek, sefere kmak kemik snglemek, mzraklamak, arpmak, savamak, harp etmek Trk devletinin bat ksmnn bakan, yabgu antung Ovas in, inli gibi Gk, Tanr, ilh, Allah, Gk Tanrs Kaan'n oullarna verilen unvan, prens yaatmak, diriltmek, canlandrmak diye, diyerek diz vurmak, dvmek, arpmak, dokumak, sokmak, batrmak, tokmaklamak, yontmak elbisesiz, plak doru, doru rengi zayf, bitkin, takatsiz, kuvvetsiz tre, kanun, nizam, rf ve adet, grenek, dzen, devlet nizam gece vefat etmek, lmek, kergek bolmak uyumak bir Tanra ad iin, dolay, yznden ok, fazla ksmet, pay, nasip, ans yavuz, fena, kt, perian kt, fena, perian yaya dman buyurmak, ltfetmek, balamak, esirgemek, korumak yeil koturmak orman, ormanlk da iyi natem, yas, l yemei, cenaze treni koturmak, aktmak

Sayfa: 33

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Kaynaka

1- ERGN, Muharrem, "Orhun Abideleri", Boazii Yaynlar, stanbul, 2005 2- ERCLASUN, Ahmet Bican, "Trk Dili Tarihi", Aka Yaynlar, Ankara, 2005 3- ALYILMAZ, Cengiz, "Orhun Yaztlarnn Bugnk Durumu", Kurmay Yaynlar, Ankara, 2005 4- TEKN, Talat, "Orhon Yaztlar", TDK Yaynlar, Ankara, 2006 5- TEKN, Talat, Orhon Yaztlar, Yldz - Dil ve Edebiyat, stanbul, 2003 6- GABAIN, A. Von, "Eski Trkenin Grameri", TDK Yaynlar, Ankara, 2003 7- ATSIZ, Hseyin Nihal, Trk Edebiyat Tarihi, rfan Yaynevi, stanbul, 1997 8- EMRE, Ahmet Cevat, Trk Lehelerinin Mukayeseli Grameri, stanbul, 1949 9- AKSAN, Doan, Trkiye Trkesinin Dn, Bugn, Yarn, Bilgi Yaynevi Ankara, 2005

TRK Ulusu'nun Gktrkler gibi acunu titretebilecek gce kavumas iin, ltfen bu klavuzu evrenizdekilerle paylan.

Hazrlayan ve Sunan

Yavuz TANYER
letiim: bilgi@bilgicik.com

Sayfa: 34