FREZECLK

BLME AYGITLARI: Tanm : Freze tezgahlarnda, silindirik yzeyler zerinde bulunan kanallar, profiller, izgiler ve gereken iaretlerin yaplmas ile, dili arklar, freze aklar, raybalar ve vidalarn ilenmesinde blme teorilerinden yararlanlarak eitli blmeler yaplr. Bu blmeleri yapabilmek iin baz aralara (aygtlara) gerek vardr. Makineyi oluturan makine paralar iinde birok daire kesitli paralar vardr. Bu paralarn aln ve evrelerinde birok ilemlerin yaplmalar, seri olarak hatasz retilmeleri iin bu aparatlardan yararlanlr. Silindirik kesitli para yzeylerinde bulunan blme ilemlerini yapan aralarn, alma prensipleri bakmndan birbirlerinden byk farklar yoktur. Bunlar , zerlerine balanan iin konumuna ve ilemin eidine gre yatay ve dey olarak kullanlrlar. Genel olarak ; A. Basit Blme Aparatlar B. niversal Blme Aparatlardr. Basit blme aparatlar ile, yaplar bakmndan belirli saylardaki blmeler yaplabilir. niversal olanlar ise daha eitli ve her trl blme ilemlerine uygundur.

ekil 39:Basit dey blme aparat

ekil 40: niversal blme aparat

Blme ilemlerinin snflandrlmas 1. evresel Blme ( Eit ve eit olmayan farkl aralklarda ) 2. Yzeysel Blme ( Dorusal Blme ), (Kremayerler, Modl, Milimetrik, n l sistemi iinde yaplan eit aralklar ) Olmak zere iki ana ksmda incelenir. evresel Blme: Daire kesitli i paralar evresine yaplan bu ilem, be ksmda incelenir. 1. 2. 3. 4. 5. Direkt Blme ( Basit aracsz blme ) Endirekt Blme ( Aracl blme ) Yedirmeli Blme ( Diferansiyel blme) Asal Blme Eit Aralkta Olmayan Blme

Direkt Blme: Bu blme ilemini yapmakta kullanlan aparatlar , iin nemine ve ileme uygun konumda , pratik olarak ayarlanabilmek amacyla; 1) Yatay blme aparat 2) Dey blme aparat 3) Divizrle basit blme aparat , biiminde retilirler. Dolaysyla para, ilenme ekline, hangisi uygunsa ona balanr. Burada kullanlan aparatlarn basit oluu, ilemlerin pratik olarak yaplabilmesindendir, adna Basit Aracsz Blme ilemi ve aparat da denir. Aygt; basit bir gvde, fener mili, eit aralkta blnm kertikli veya delikli disk (plaka) ile i paralarn balama aralarndan ibarettir. Aparatn eksen konumuna gre i paralar yatay veya dikey olarak balanabilir. Kertikli veya delikli disk, aygtn miline tespit edilir. gvdede ise, bu entik veya delikleri sabitleyecek biimde, bir pim bulunur. Bu pim kk bir kolla idare edilerek, kertiklere veya deliklere skca boluksuz bir ekilde oturur. Dolaysyla bu aygtlar ile belirli sayda evresel blme ilemleri yaplr. Makine retiminde sk kullanlan baz saylardan; evrede 2 , 3 , 4 , 6 , 8 , 12 ve 24 blm bulunan i paralarndan, cvata balar, somunlar, anahtar azlar, boru birletirme flanlarnn delikleri v.s gibi iler seri olarak yaplr. Blme ileminin yaplabilmesi iin; pimle diskin iaretleri arasnda bant bulunmas gerekir. Yaplacak blm disk zerinde atlatlacak iarete baldr. Bu say olarak ; K Z Forml ile hesaplanr. Bu formlde; T = Atlatlacak delik says, K = Kertikli veya delikli diskteki kertik veya delik says, Z = Yaplmak istenilen blnt. Genel olarak diskte 24 aralk bulunur. Yaplacak blmler 24n alt katlarna ve kendisine gre olabilir. Ancak baz disklerde 16, 18, 30, 36, 42, ve 60 blm bulunabilir. Bunlar zel ilere aittir ve yaplacak blm saysna gre deiir. rnek : Bir aracsz blme aparat ile alt ke cvata balar ilenecektir. Blme aygtndaki diskte bulunan iaret 24 olduuna gre, her yzn ilenebilmesi iin atlatlacak aralk saysn bulunuz. zm : Verilenler K 24 4aralk T= = = Z 6 atlatlacak K = 24

T=

Z=6 T=? Zamandan tasarruf ve ok sayda blme aparat yapmndan kanmak amacyla Endirekt Blme aparatlarnn fener millerine de bu Basit aparat diskleri balanarak Divizr basit blme aparat gibi, yatay ve dey konumda kullanma olana salanmtr. Baz divizrlerin fener millerine, balanan aynalarn flanlar delinerek iaretlenmitir. Dolaysyla divizr iindeki Sonsuz vida ve ark sistemi balants dardan bir kol yardmyla kesilerek, basit blme sistemine dntrlp kullanlmaktadr. Bylece basit ilemlerde divizrn tm paralarnn kullanlarak anmas ve ypranmas nlenmi olur. Endirekt Blme evresel blme ilemleri; yani blm saylar her zaman Direkt Blme ilemine uyacak blm saylarnda yaplmayabilirler. Bunlar yapabilmek (blebilmek) iin kullanlan aparatlara niversal Blme Aparat veya Divizr de denir. niversal blme aparatlarnda, blme ilemleri delikli ayna yardmyla yaplr. Bunun temelini Sonsuz vida ve ark sistemi oluturur. Sonsuz vida ve arknn oranna, blme aparatnda evirme oran denir. evirme oranlar geliigzel olmazlar. Makine endstrisinde 1/40, 1/60, 1/80 ile dner tablalarda , 1/90 ve 1/120 oranlardr. rnein : 1/40 evirme orannda; 1 rakam sonsuz vidann az saysn, 40 rakam ise, arknn di saysdr. Sonsuz vidann bal olduu evirme kolunun bir turu, sonsuz vida arkna dolaysyla aygtn fener miline ( i mili ) krkta bir ( 1/40 ) devir yaptrr. Sonsuz vida 40 defa dndrlrse aygt mili bir defa dner. Bu aklanan bilgiler nda; evirme oran 1/40 olan bir divizrde , bir parann evresini 10 eit paraya blmek iin, evirme kolunun her blmde 40/10= 4 defa dndrlecei basit olarak bulunur. yalnz blmeler her zaman yukardaki rnekte olduu gibi tam saylarda olmazlar. rnein: Bir silindirin evresini 12 eit paraya blmek gerekirse; Blme oran 1/40 olan bir divizrde : 4 0 4 1 = 3 = 3 1 1 2 2 3 Bulunan bu deerde; evirme kolu 3 tam tur ve bir turun 1/3 kadar kesirli olarak dnecektir. Ancak bu blme ilemi dnld gibi pek mmkn deildir. Kesirli ksm evirmek kolay olmaz. te bu gibi durumlarda Delikli ayna adn verdiimiz ve zerinde eit aralklarda delinmi eitli sayda delikler bulunan disklerden yaralanlr. Delikli aynalarn zerindeki delik saylar freze tezgahlarna gre deiik olabilmektedir. Bizim atlyelerimizde kullanlan frezelerin divizrlerinde kullanlan delikli ayna delik saylar aadadr. ALCERA FREZE 1.AYNA: 15-16-17-18-19-20 2.AYNA: 21-23-27-29-31-33 3.AYNA: 37-39-41-43-47-49 TOS FREZE I.Delikli ayna..................1. Yz : 15-16-17-18-19-20

2. Yz : 21-23-27-29-31-33 II. Delikli ayna............ 59-62-66 Bu blme ileminde aadaki forml kullanlr. T= K Z 1.Yz : 24-25-28-30-34-37-38-39-41-42-43 2.Yz : 46-47-49-51-53-54-58-

Bu formlde ; T: Divizrn evirme koluna attrlacak tam tur says veya atlatlacak delik says ( evirme kolunun dnme miktar ) K: Divizrn Sonsuz vida karlk dilisi di says (40) veya evirme oran ( 1/40 ) Z: Yaplmak istenilen blnty ifade eder. rnek 1 : evirme oran 1/40 olan bir divizrde , 16 blm yapabilmek iin evirme kolu ne kadar dndrlmelidir. zm : T= = K = 4 1 2 8 1 0 Z 6 6 Verilenler: K = 40 Z = 16 T=?

16 delikli aynada 2 tam tur attrlacak 8 delik atlatlacak rnek 2: Sonsuz vida dilisinin di says 40 olan bir divizrde di says 56 olan bir dili arkn kanallarn amak iin , evirme kolunu dndrme miktarn bulunuz . zm : T= = K = 5 = 4 3 5 x 7x 4 0 5 Z 6 7 7 9 16 T=? 49 delikli aynada 35 delik atlatlacak Yedirmeli Blme : Direkt ve endirekt blme metotlaryla yaplamayan blmleri , ounlukla 50den byk asal saylar , endirekt blmenin geniletilmi ekli olan Yedirmeli Blme sistemi ile yapmak mmkndr. Bu blme sistemine Diferansiyel blme ad da verilir. Bu sistem; yapacamz blmeyi elimizdeki mevcut delikli aynalarn delik saylar yeterli olmad zaman kullanrz. Divizrde iki tane mil vardr. Bunlardan birincisi divizrn fener milinin arkasna taklan mildir. Bu mile Divizr Kuyruk Mili denir.( Verilenler: K = 40 Z =

D.K.M ) Dieri ise divizrn delikli aynasnn evirme koluna bal olarak alan ve onunla beraber dnen mildir. Buna da Delikli Ayna Kuyruk Mili denir. ( D.A.K.M ) Bu sistemde; yapacamz blmeyi eldeki mevcut delikli aynalarn, delik saylar yeterli olmad zaman buna yardmc bir say alnr. Divizr kuyruk mili evirme kolu araclyla fazla veya az evrilir. Bu fark kadar dnme miktar , delikli aynaya dili arklarla iletilir. Delikli ayna zerinde yaplmas mmkn olmayan blmler , az veya ok dnme fark , delikli aynann ileri geri hareketleriyle yedirilerek evirme kolu asl blme iin dndrlm olur. Bu ilem ise, hesaplamayla bulunan dili arklarn ait olduklar mile taklmasyla salanr. Z K ( Z3 1 Z) = Z 2 Z3 Taklacak dili arklar yukardaki forml ile hesaplanr. Bu formlde ; Z1 = Divizr kuyruk miline ( D.K.M ) taklacak dili ark ( eviren ) Z2 = Delikli ayna kuyruk miline ( D.A.K.M ) taklacak dili ark ( evrilen ) Z = Yaplacak blm says Z3 = Seilen yardmc blm says K = Divizr sonsuz vida karlk dilisi di says ( 40 ) K Z3 evirme miktar hesabnda yaplacak blm says olarak seilen yardmc blm says kullanlr. T= Frezelerdeki mevcut dili ark takmnn di saylar ALCERA freze : 24(2)-30-32-35-36-40(2)-45-50-55(2)-60-65-70-80(2)-100-120-127 TOS freze : 24(2)-25-28(2)-30-32-36-40(2)-48-49-56(2)-60-6466-68-72-76-78-80(2)-84-86-88-90-96-100-120-127

rnek1: Sonsuz vida karlk dilisi di says 40 olan bir divizrde 127 dili bir dili ark yapabilmek iin yedirmeli blme ilemini yapnz. Z3 =120 seiniz. zm : Verilenler K = 40 , Z = 127 , Z3 =120 Z 1 Z 2 Z K ( Z3 Z) Z3 40 ( 120 127 ) 120 40 .(7) 120 28 0 = =12 0

56 24

5 6 1 = Z 2 4 2

Dili arklar bulunur. Bu ekilde iki dili ark bulunmasna ikili ark donanm hesab denir. Bulunan dili arklarda iaretin ( - ) negatif olmas , Z3 yardmc saynn kk alnmasndan dolaydr ve bu durumda delikli ayna ile evirme kolu birbirinin tersi ynnde dner.
Z1

( D . K .M )

V a s a t(A r a ) D ili Z2 ( D .A . K .M )

ekil 41: Dililerin takl emas

ekilde dili arklarn yerlerine takllar gsterilmektedir. Burada kullanlan vasat (ara ) dilisi Z1 ve Z2 dililerini kavuturmak ve aynayla kolun dnme ynn ayn ynl dnmesini salamak iin kullanlmtr. Ancak baz durumlarda divizrn yapsna gre bir veya iki vasat dili kullanlabilir. evirme kolu hesab ise ; 1x1 1 40 1 1 T K = = = = 12 3x1 3 Z 0 1 3 33 delikli aynada 11 delik atlatlacak Hesaplamada da grlecei gibi evirme kolu hesab setiimiz dili saysna (120)gre yaplmaktadr. Bu durumda 120 dili amamz gerekir. Fakat hesapladmz ve divizr kuyruk miline ve delikli ayna kuyruk miline taktmz dili arklar sayesinde evirme kolunu her dndrdmzde dili arklar sayesinde olmas gerenden fazla dnerek sonuta 127 dili yaplmasn salar. Yani aradaki fark yedirilmi olur. rnek2: Sonsuz vida karlk dilisi di says 40 olan bir divizrde 71 dili yedirmeli blme yntemiyle yaplacaktr. Yardmc saynn 72 alnarak blmenin yaplabilmesi iin a) Drtl ark donanm hesabn yapnz b) evirme kolu hesabn yapnz c) arklarn takl emasn izerek gsteriniz. zm: Verilenler: K = 40 Z , Z = 71 , Z3 = 72 4 = 1 = (8).5x2. = 40x2

= K ( Z3 - =

40 ( 72 - 71 =

1 Z 2

Z) Z3

) 72

0 7 2

0 1 8

(12) (8).6x3. (12)

4 48x36

40 ( D .K . M )

48

24 A R A M L

(D .A . K .M ) 36

ekil 42: Dililerin takl emas

ekilde grld gibi dili arklar Paraol yardmyla srasyla taklr. (Gerekirse vasat dili taklabilir.).Bu ilemde delikli ayna dn ynnn evirme kolu dn ynne gre hangi ynde dnmesi gerei belirtilmelidir. NOT: Yedirmeli blme yntemindeki ark donanm hesaplamasnda seilen yardmc say kk alnd zaman delikli ayna evirme kolunun TERS ynnde dndrlr. Yardmc say byk alnd zaman ikisi de AYNI yne dndrlr. evirme kolu hesab ise ; 40 5x3 15 T K = = = = Z 72 9x3 27 27 delikli aynada 15 delik atlatlacak Asal Blme:( Farkl Blmler) Genellikle blmler aras a deerlerinden gidilerek yaplan bu ileme Asal Blme veya admlar farkl olacandan Farkl Blme de denir. K x T = 360o Bu formlde; T = evirme koluna attrlacak tam tur says veya atlatlacak delik says K = Sonsuz vida karlk dilisi di says (40) = ki blnt arasndaki a deeri veya yaplmak istenilen a blnts. 360o = Daireni evresinin a olarak deeri

rnek : Sonsuz vida karlk dilisi di says 40 olan bir divizrde evresinde 30 o derecelik a bulunan , 4 kanal aabilmek iin evirme kolu ne kadar dndrlmelidir? zm: Verilenler: K = 40 , Kx Z 40x3 0 360 = 30o 3x 1 30 6 8 = =3 =3 9x 5 9 6 4

T =

120 36

54 delikli aynada 3 tam tur attrlacak ve 18 delik atlatlacaktr. Eit aralkta olmayan blme: Bu ekilde blmelere, raybalarn yapmnda rastlanr. Raybalar, delik yzeylerinin hassas olarak ilenmesinde kesici olarak kullanlr. Delik yzeylerinin temiz olmas iin, rayba kanallar ounlukla ift sayda ve biri dierinden farkl olarak yaplrlar. Blme hesabnda, raybann btn kanallar iin delikli aynann ayn delik saysndan yararlanlmas dnlmelidir. Ancak evirme kolu aralk miktarlar her kanal iin ayr ayr bulunur ve sra takip edilerek alr. Raybalar iin kullanlan, genel blm saylar ile bu blmler iin eit olmayan ( ) merkez alar standartlatrlm ve deerleri izelgelerde gsterilmitir. D SAYISI HER DTEK MERKEZ AI ( DERECE VE DAKKA OLARAK ) 1 2 3 4 5 6 7 8 6 58 60 62 8 42 44 46 48 10 33 34.33 36 37.30 39 12 27.32 28.30 29.30 30.30 31.30 32.30 14 23.30 24.25 25 25.45 26.30 27.15 28 16 20 21 21.30 22.30 23 23.30 24 24.30
izelge 4: Rayba yapmnda kullanlan blm says ve merkez a deerleri

rnek : Sonsuz vida karlk dilisi di says 40 olan bir divizrde sekiz dili bir raybann yaplabilmesi iin divizr evirme kolu hesabn yapnz. Raybann dilerinin merkez alar izelgeden alnmtr. 1= 42 , 2= 44 , 3 = 46 , 4 = 48 zm : Verilenler :

K = 40 1= 42 Geriye kalan 4 di de yeterlidir.

2= 44 , 3 = 46 , 4 = 48 (izelgeden) sra ile ayn alardadr. Bu nedenle , 4 diin hesaplanmas

1. di iin evirme kolu hesab T = Kx Z 40x4 2 360 168 36 42 9 6x 3 6 6 =4 =3 9x 5 6 4

54 delikli aynada 4 tam tur attrlacak ve 36 delik atlatlacaktr. 2.di iin evirme kolu hesab T = Kx Z 40x4 4 360 176 36 8x 4 44 6 8 = =4 =4 9x 5 9 6 4

54 delikli aynada 4 tam tur attrlacak ve 48 delik atlatlacaktr. 3.di iin evirme kolu hesab T = Kx Z 40x4 6 360 184 36 46 9 1x 6 6 =5 =5 9x 5 6 4

54 delikli aynada 5 tam tur attrlacak ve 6 delik atlatlacaktr. 4.di iin evirme kolu hesab T = Kx Z 40x4 8 360 192 36 3x 1 48 6 8 = =5 =5 9x 5 9 6 4

54 delikli aynada 5 tam tur attrlacak ve 18 delik atlatlacaktr. DORUSAL BLME VE KREMAYER DL AMAK Freze tezgah tablasna balanan i paralar zerine yzeysel (dorusal) olarak blme yapmak mmkndr. Bu tr blntlere rnek olarak cetvel ve kremayer dilileri gsterebiliriz. Dorudan doruya mengeneye veya tezgah tablasna balanan i paralarnn zerine ekilde dorusal blme yaplabilir.

1. Blntl tambur aracl ile, ( Mikrometrik bilezik ) 2. zel aparat ile, 3. Divizr ile. Mikrometrik bileziklerle cetvel blnts yapmak: Cetvel blntlerini yapabilmek iin freze tezgahna, uygun olarak hazrlanm bir torna kalemi veya zel bir izici u balanr. Kaem veya u , freze tezgahna zel olarak hazrlanm bir kater veya flanlar ile yahut ta malafa bilezikleri yardmyla balanr. Mikrometrik bileziklerden de uygun ilerlemeler verilerek, istenilen cetvel blnts elde edilir.

Divizrle dorusal blme: Dorusal blmeler yapabilmek iin divizrlerden yararlanlr. Divizr kuyruk mili ile tabla mili arasna dililer taklarak istenilen dorusal blntler yaplabilir. Dorusal blme ileminde aadaki forml kullanlr. evire Z n 1 t.K evrile = Z = T . n 2 Ht Bu formlde; Z1= Divizr kuyruk miline taklacak dili ark di says (eviren) Z2= Frezenin tabla miline taklacak dili ark di says (evrilen) t = stenilen blm aral ( adm ) K = Sonsuz vida karlk dilisi di says ( 40 ) T = evirme koluna yaptrlacak devir says Ht = Tezgah tabla mili adm rnek 1 :Freze tezgahnn tabla mili adm 6 mm. olan bir freze tezgahnda 1er mm aralklarla bir cetvel blnts yapabilmek iin gerekli dili arklar hesaplaynz ve arklarn takllarn ekil izerek gsteriniz. evirme koluna 2 devir yaptrlacaktr. zm : Verilenler: K = 40 , t = 1 mm. Z 1 Z 2 t.K T.H , T = 2 devir. 1 x 40 2x6 , Ht = 6 mm. 80 24

40 x (2) 12 x (2)

8 0

D .K .M

V A S A T D L

24 T A B L A M L

ekil 43: Dililerin takl emas

rnek 2: Tabla mili adm 5 mm. olan bir freze tezgahnda 1/16 lsnde cetvel yapabilmek iin gerekli dili arklar hesaplaynz ve arklarn takl emasn izerek gsteriniz. evirme kolu bir devir dndrlecektir.

zm: Verilenler: K = 40 , t = 1/16

Z
1

Ht = 5 mm
x

T = 1 devir

Z
2

t.K T.H

25,4/16 40 2x5

25,4 x (5) . 25,4 x 40 . 127 x 25,4 x 40 40 (2) 80 = = = = 2 x 16 x 5 8 x 20 (5) . 8 x 20 . (2) 40 x 40

127 D V Z R K U Y R U K M L

80 40 A R A M L

T A B L A M L 40

ekil 44: Dililerin takl emas

Kremayer Dililer: Dzlem bir yzey zerine modl profilinde alan sonsuz saydaki dililere Kremayer dili denir. Kremayer dililer birok yerlerde kullanlr. rnein; birok i tezgahnda, vinlerin ileri geri hareketlerinde, baz kumanda mekanizmalarnda kremayer dililerden

yararlanlr.

ekil 45: Kremayer dililer

Kremayer dililer bir dili ark ile birlikte alrlar. Dz dili arklarla alanlara dz dili kremayer dililer, helis dili arklarla alanlara helis dili kremayerler denir. Aadaki ekilde bir kremayerin elemanlar grlmektedir.

ekil 46:Kremayer dili elemanlar

Elemanlarn hesaplanmas: Modl: m = t/ Adm: t = m . Di derinlii: h = 2,167 . m h1 = m h2 = 1,167 . m

Di st derinlii: Di dibi derinlii:

ark donanm hesab:

evire Z n t.K 1 evrile = Z = 2 n T . Ht izelge 5: Kremayer dili formlleri

rnek: Tabla mili adm 6 mm. olan bir freze tezgahnda modl 2 olan bir kremayeri amak iin kremayerin elemanlarn ve ark donanm hesabn yapnz. evirme koluna 4 devir yaptrlacaktr. Divizrn sonsuz vida karlk dilisi di says 40 tr. zm: Verilenler: K = 40 , m = 2 , Ht = 6 mm. , T = 4 devir t = m . = 2 . 3,14 = 6,28 mm. h = 2,167 . m = 2,167 . 2 = 4,334 mm. h1 = m = 2 mm. h2 = 1,167 . m = 1,167 . 2 = 2,334 mm.
2 . = 2 t = m . m 7 (22/7) x 2 x = 22 x 2 x = 22 x 20 40 = 40 4x6 7x4x6 7x6

ark donanm hesab

(4) . 22 x 20 . = (4) = 88 x 80 (4) . 7 x 6 . (4) 28 x 24

Z
1 2

= t.K T.H

88 D V Z R K U Y R U K M L

80 28 A R A M L

T A B L A M L 24

ekil 47: Dililerin takl emas

Kremayer dili amak iin ilem sras: 1. Freze tezgahnn malafasna modl freze aks yatay konumda balanr. 2. paras tezgahn tablasna hareketi ynnde balanr. 3. ark donanm hesab sonucunda bulunan dili arklar paraol yardmyla divizrn kuyruk mili ile tabla mili arasna balanr. 4. Freze aks i paras zerine sfrlanr. 5. lk nce i paras zerine izler meydana getirilerek adm kontrol edilir. 6. Daha sonra uygun tala derinlii verilerek diler sra ile alr. Not: Kremayer dili aarken modl freze aks takmndan 134ve~(sonsuz) diliyi aan 8 numaral modl freze aks seilir.

Modl Frezesinin 1 Numaras Alacak Di 12 Says 13

2 14 16

3 17 20

4 21 25

5 26 34

6 35 54

7 55 134

8 135 ~

izelge 6: Modl freze takmndaki modl numaralar ve aacaklar di says

DZ DL ARK AMAK Dz dili arklar ve kullanlma yerleri: Silindirin evresi zerinde , eksenine paralel dorultuda , eit aralkl ve uygun profildeki girinti ve kntlarn meydana getirilmesi ile dz dili arklar elde edilir. Eksenleri birbirine paralel olan dz dili arklar bir milden dier bir mile hareket iletiminde kullanlrlar. Byk dz dililere ark , kk dz dililere de pinyon dili ad verilir. Dz dili arklar iki ekilde birbirleriyle alrlar

1. Dtan alan dz dili arklar

ekil 48: Dtan alan dz dili ark

2. ten alan dz dili arklar

ekil 49: ten alan dz dili ark

Dz dili arkn elemanlar ve hesaplanmas:

ekil 50: Dz dili ark elemanlar

Modl Adm Blm dairesi ap

: m = t/ : : t=m. Do = m . Z Da = Do + 2.m veya Da = m ( Z + 2 ) Df = Do 2,33 . m veya Df = m ( Z 2,33 ) h = 2,167 . m h1 = m h2 = 1,167 .m a = Do1 + Do2 / 2 veya a = m .( Z1 + Z2 )/2 b = Az yk gelenlerde
ok yk gelenlerde 6.....8m 8.....12m

Di st dairesi ap : Di dibi dairesi ap : Di derinlii Di st derinlii Di dibi derinlii Eksenler aras Di genilii : : : : :

izelge 7: Dz dili ark formlleri

rnek 1 : Modl 2 ve di says 48 olan bir dz dili ark yapabilmek iin gerekli hesaplamalar yapnz. zm : Verilenler : m= 2 , Z = 48

t = m . = 2 . 3,14 = 6,28 mm.

Do = m .Z = 2 . 48 = 96 mm Da = m ( Z + 2 ) = 2 ( 48 + 2 ) = 100 mm. Df = m ( Z 2,33 ) = 2 ( 48 2,33 ) = 91,34 mm h = 2,167 . m = 2,167 . 2 = 4,334 mm h1 = m = 2 mm. h2 = 1,167 . m = 1,167 . 2 = 2,334 mm 1 40 5x3 5 T K = = = = 1 Z 48 6x3 8 18 delikli aynada 15 delik atlatlacak rnek 2: Birbirini eviren iki dz dilinin eksenler aras 160 mm. eviren dilinin di st ap 190 mm. di says 74 olduuna gre ; a) Bu dililerin modln , b) evrilen dilinin di saysn , c) evrilen dilinin blm dairesi apn , d) evrilen dilinin di st apn. Bulunuz. zm : Verilenler: a = 160 mm. , Z1 = 74 , Da1 = 190 mm.

a) Da1 = m ( Z1 + 2 ) formlnden m = Da1 / ( Z1 + 2 ) = 190 / 74 + 2 = 2,5 modl. b) a = m ( Z1 + Z2 ) / 2 formlnden Z2 = ( 2 . a / m ) Z1 = ( 2 . 160 / 2,5 ) 74 = 54 c) Do2 = m . Z2 = 2,5 . 54 = 135 mm. d) Da2 = m ( Z2 + 2 ) = 2,5 ( 54 + 2 ) = 140 mm. Freze tezgahnda dz dili amak iin ilem sras: 1. Dili tasla ; di st ap ve dili geniliine gre tornada bir malafa yardmyla tornalanr. 2. Divizr ve karlk puntas frezenin tablasna balanr. 3. Aaca di saysna gre seilen modl freze aks; delik apndaki bir malafa zerine taklr.

4. Modl freze aks i paras balanmadan nce punta ucuna yaklatrlarak eksen ayar yaplmaldr. Eksenlemeyi iyi gzleyebilmek iin tablaya beyaz bir kat koyup bakmak dorudur. 5. Dili tasla divizrn aynas ve karlk puntas arasna skca balanr. 6. Tezgah uygun devir saysna ayarlanr. 7. Dilinin di saysna gre evirme kolu hesab yaplr. Bulunan deerlerde divizr makas , istenilen delik aralna ayarlanr. evirme kolu uygun delik saysna getirilerek tespit edilir. evirme kolunun dnme yn alan di kanallarn grebilecek ynde olmaldr. Diliyi amaya balamadan nce birka tur bota dndrlerek dili sistemindeki boluklar alnmaldr. Blme ilemine baladktan sonra evirme kolu kesinlikle geriye evrilmemelidir. Eer evirme kolu yayl pimin konaca delik azda olsa geirilmise bile evirme kolu ters ynde eyrek veya yarm tur dndrlerek boluklar alnmal ve tekrar uygun ynde dndrlmelidir. 8. Modl freze aks i parasnn zerine bir kat yardmyla sfrlanr. 9. Uygun di derinlii verilerek dili almaya balanr. ( Di derinlii bir veya birka defada verilebilir. ) 10. ki di boluu alarak bir di dolusu elde edilir. Bu diin uygunluu modl kumpas veya mevcut aletlerle kontrol edilir ve varsa eksiklikler tamamlanarak dilerin almasna devam edilir. 11. Diler tamamlandnda tezgahtan alnr , temizlendikten sonra malafa presinde mil ve dili zedelenmeden dikkatlice karlr. Not: Blme srasnda iin titreimlerden dolay geveyebilecei unutulmamal. Her evirmeden sonra divizr fener mili sklmaldr. ( evirmeden nce amay unutmamaldr.)

ekil 51: Modl freze aksnn punta eksenine ayarlanmas

ekil 52: Modl freze aksnn i parasna gre sfrlanmas

HELSEL OLUK ( KANAL ) VE HELS DL AMAK Helisel oluklarn tanm ve kullanlma alanlar: a) Dik kenarlarndan biri silindir evresine eit olan bir dik genin , silindir zerine sarlmas ile , hipotensn meydana getirdii eri Helis erisidir. b) Ekseni etrafnda sabit bir hzla dnen silindirin evresi zerindeki bir noktann , silindir eksenine paralel olarak deimeyen bir hzla ilerlemesi sonucu meydana gelen eriye de Helis erisi denir. Makinelerde , helisel oluklarn almas bu esasa dayanlarak yaplr. Helisel oluklara rnek olarak Helis dililer , Matkap ular , Helis Raybalar , eitli profildeki Vidalar gsterilebilir. Helisel kanallar daha sistemli renebilmek iin frezeleme ilemini iki ksmda incelemek daha doru olur. 1. Kk adml helisel kanallar. ( Milimetre , Parmak , Modl cinsinden vida v.b. helisel oluklar ) 2. Byk adml helisel kanallar. (Helis dililer , Helisel oluklar ve eitli ya kanallar) Kk adml helisel kanallar: Genel olarak milimetrik , parmak ve modl cinsinden adma sahip olan kk adml dnel makine elemanlarna uygulanr. Byle bir kk admda kullanlan isim ve semboller aadaki ekilde verilmitir.

ekil 53: Helis ve elemanlar

Bir dik genin silindir zerine sarlmasyla hipotensn silindir zerinde oluturduu izgisel yol helis erisini oluturur. Helis erisindeki sembollerin anlamlar unlardr. a= Helis erisi b= Dik gende hipotens H= Helis adm ( Helisi izen noktann bir dnte eksen boyunca ilerleme miktarna helis adm denir.) d= Silindirin ap = Silindirin evresi ( . d ) = Helis as ( Helisin bir dik gen tarafndan oluturulduu dnlecek olursa, hipotens ile taban arasndaki aya veya helis adm karsndaki aya Halis as denir.) = Helis ayar as ( Bu a, adm ile hipotens arasnda kalan adr. Ayrca helis ile i ekseninin yapt a olarak da tanmlanabilir. Helis dilinin almasnda, tezgah tablasna veya bala verilecek a bu adr. ( 90o - ) )

ekil 54:Kk adml helislerin frezede alrken divizr ve tablann konumu

Kk adml helislerin frezede yaplabilmesi iin , divizrn sonsuz vidas arkndan kurtarlr. Frezenin tabla miline Z dilisi , divizrn kuyruk malafasna da Z 1 dilisi taklarak tabla milinin dndrlmesi ile tabla zerindeki i paras ilerleme hareketi , Z ve Z1 dilileri yardmyla da ekseni etrafnda dnme hareketi alr. parasnn her devirde ald yol , helis adm kadar olur. Taklacak olan Z ve Z1 dililerinin hesaplanmas aadaki forml yardmyla yaplr. evire Z n = evrile Z = Ht H

n Bu formlde ;

Z= Tabla miline taklacak dili says, Z1= Divizrn kuyruk malafasna taklacak dili says, Ht= Frezenin tabla mili adm, H= Helis adm veya yaplacak vidann adm rnek 1 : Tabla mili adm 8 mm. olan bir freze tezgahnda 12 mm adml bir helisel kanal alacaktr. Taklacak dili arklar bulunuz. zm : Verilenler Ht = 8 mm. , H = 12 mm evire Z n 1 Ht 8 = evrile = Z = n 2 H 12

32 = 48

32 dilisi eviren arktr ve tabla miline taklr. 48 dilisi evrilen arktr ve kuyruk malafasna taklr. rnek 2 : Tabla mili adm parmakta 6 di olan bir freze tezgahnda 4 mm. adml bir helisel kanal aabilmek iin gereken arklar bulunuz. zm : Verilenler Ht = Parmakta 6 di (1/6) , H = 4 mm. 25, 4 6 = 4 25,4 = = 6 x 4 25,4 5 24 x 5 x 12 7 = 12 0

Z Z 1 =

Ht H

Frezede vida kanal bir parmak freze aks ile alyorsa; kesici kendi ekseni etrafnda dndnden eim asnn verilmesine gerek yoktur. nk parmak freze ap byklnde bir kanal amaktadr. aknn altnda da dnerek ilerleyen i parasna da bu kanal alr. Vidalar genellikle Testere freze aklar veya Kanal freze aklar ile alrlar. Bu gibi durumlarda eim as mutlaka tezgahn tablasna veya bala verilmelidir. Helis ayar as 45oden kk olduu zaman freze aks malafaya veya niversal bala balanr. Eer eim as tablaya verilecekse; tabla , alann yz tezgaha dnk iken sa helisler iin sol el ile , sol helisler iin sa el ile itilerek eim as verilir. Vida veya helisel kanal aarken nemli olan iin divizrdeki dn ynn kartrmamaktr. Kural olarak aadaki gibi dnlr.

Sa Helis; Divizr kuyruk milini , gs seviyesinde tutarak tabla milini evirirken , divizr bizden uzaklayor ve i paras saat ibresi ynnde dnyorsa , alacak kanal sa helis ynldr. Sol Helis; Divizr bizden uzaklarken i paras saat ibresi ynnde dnyorsa , alan kanal sol helis ynldr. Bu ynlerin salanabilmesi iin taklan dii arklarn arsna bir veya iki vasat ark taklr. Frezelerde vidalarn almas: Freze tezgahlarnda , vida profilne uygun freze aks bulunan her vida , seri olarak alabilir. Torna tezgahlarnda sk sk kalem bileme ve bunun sonucu her balamada hata yapma olasl fazla olabileceinden , freze tezgahlarnda vida ekme ok daha hassas ve ekonomik olur. Dolaysyla kare vidalar , trapez vidalar ve sonsuz vidalarn almas kolaydr. Ancak iyi ayarlama ve ak seimi uygun olmamsa vida profili bozuk olabilir. Bunu nlemek , hatay azaltmak iin freze aksnn ap kk seilir. Byk adml helislerin almas: Byk adml helisler amak iin , i paras divizre balanr, divizrn sonsuz vidas da arkna kavratlr. Tezgahn tabla miline Z dilisi , delikli ayna kuyruk malafasna da Z 1 dilisi taklr. ( ekilde grld gibi ) Tabla mili evrildii zaman hareket ; Z dilisinden srasyla ara dililere ve Z1 dilisine , Z1 dilisinden de delikli ayna konik dililerine , oradan da delikli aynaya ular. Delikli aynadan yayl pim ve evirme kolu araclyla sonsuz vidaya geer. Sonrada sonsuz vida arkna ve sonsuz vida arknn miline balanm olan i parasna iletilmi olur. Sonsuz vida arknn di says , K = 40 ise , Z = Z1 tabla mili 40 defa dndnde , i paras bir devir yapar. Tabla mili 40 defa dndnde tablann alm olduu yol ise , 40 . Ht kadardr ki bu i paras zerindeki H = 40 . Ht helis erisinin admdr. Z dilisi, Z1 dilisinin iki kat ( Z = 2 . Z1 ) alnarak Z dilisi bir devir dndrlrse, Z1 dilisi iki devir dner . bylece Z dilisi, 40/2 = 20 devir dnd zaman , i paras bir devir dnm olur. Z = Z1 iin H = 40 . Ht Z = 2 . Z1 iin H = 40/2 . Ht Bu formllerden ; Z Z =2 ,
1

40 . Ht =2 H

Bu eitliklerin sa taraflar birbirine eit olduu iin sol taraflar da birbirine eit olur. Z = 40 .

Ht Z
1

H Forml bulunur. Bu formlde; Z = Tezgahn tabla miline taklacak dili saysn, Z1 = Delikli ayna kuyruk miline taklacak dili saysn, 40 = Divizrn sonsuz vida karlk diisi di saysn, Ht = Tezgahn tabla mili admn, H = Helis admn ifade eder. Buradaki helis adm aadaki forml ile hesaplanr. H = . D . tg Bu formlde ;

H = Helis admn, D = helisel kanaln alaca parann apn, tg = Helis asnn tanjantn, = 3,14 veya 22/7 rnek: ap 200 mm. olan bir silindir zerine helis as 40o olan bir helisel kanal alacaktr. Helis adm ile taklacak arklar hesaplaynz. Tabla mili adm 8 mm. dir. zm : Verilenler: D = 200 mm. , = 40o , Ht = 8 mm. 80 24 40 78 x x

H = . D . tg = 3,14 . 200 . tg 40o = 628 . 0,83 = 521,24 = ~ 520 mm 32 (20) 4 x 8 Z 40 . Ht 40 . 8 0 32 (3) = = 52 = = (20) 2 x 26 = Z = 1 H 520 0 52 (3)

80 dilisi tezgah tabla kiline, 40 ve 24 dilisi ara mile, 78 dilisi de delikli ayna kuyruk miline taklr.

ekil 55: Byk adml helisel kanallar frezede aarken helis ayar asnn tablaya verilmesi

Helis ayar as 45o den kk olduu zaman freze aks malafaya veya niversal bala balanr. Tabla , kk admlarda olduu gibi , sa helis iin sol el , sol helis iin sa el ile itilerek evrilir. Ancak , helis ayar as 45oden byk olduu zaman , tabla 45oden fazla evrilemedii iin freze aks niversal bala balanr. Bu durumda balk helis ayar as kadar evrilir. Baln evrilme yn kk admllarn aksine , sa helisler iin sa , sol helisler iin sol el ile evrilmelidir. Not: Bu evirmelerde ama , freze aksnn helis dorultusuna gre ayarlanmasdr.

ekil 56: Byk adml helisel kanallar frezede alrken helis ayar asnn bala verilmesi

Tabla evirme as 35o~ 40onin stne kt zaman , kk apl i paralarnda frdnd ve divizr aynas malafaya veya niversal bala arpar. Dolaysyla iin yaplmas mmkn olmaz. Bu gibi durumlarda freze aks niversal bala balanr. Kesme i parasnn st tarafndan deil , yan tarafndan olur. ( ekilde grld gibi) Bu ilemde freze aksnn eksen ayar , i parasnn yatay eksenine gre yaplr.

Helis dili arklar: Tanm ve kullanld yerler: Byk kuvvetlerin iletilmesinde ve glerin tanmasnda genellikle helis dililer kullanlr. Bu dililer dz dililerin aksine , silindir evresindeki di profilleri eksen dorultusuna gre eik olan dililerdir. Helis dililerin retiminde , dz dililer gibi eksenlerinin paralel olma art toktur. Dolaysyla hem paralel millerde hem de eksenleri ayn dzlemde olmayan millerde kullanlrlar. Bunun iin kullanm alanlar oktur. Eksenlerinin deiik konumda olmalar makine retiminde , deiik ilerde kullanlmasn salamaktadr. Helis dililerin dier dili sistemlerine gre tercih edilmelerinin amac , di kavramalarn yava , dzgn olmas nedeniyle yksek hzlarda dnmeye uygun olmas ve sessiz alarak g ve kuvvetleri zorlanmadan iletmi olmalardr.

ekil 57: Helis dili ifti

ekil 58: Ok ( avu ) dilisi

Helis dililerin birbirleriyle alma konumlar: Eksenleri birbirini kesmeyen dzlemler iinde takldklar millerin durumuna gre ekilde birbirleriyle alrlar. 1. Eksenleri paralel olan millerde, 2. Eksenleri dikey olan millerde , 3. Eksenleri birbirini herhangi bir a ile kesen aykr millerde. Eksenleri paralel olan millerde: Bu dili arklar helis ayar alar 1 ve 2 birbirine eit olur. ekilde grlen dililerin mil eksenleri paraleldir. Bu durumda olan dililerin helis alar birbirine eit fakat ters yndedir. Birisi da helis ynl ise dieri sol helis ynldr. Bu dililerin helis alar 15o ile 20o dereceye kadar seilirler. Birbirleri zerinde yuvarlanarak altklarndan a byk seilirse , eksenleri dorultusunda itme kuvveti Eksenel Kuvvet oalarak dilerin abuk bozulmasna neden olur.

ekil 59: Eksenleri paralel olan millerde helis dililerin konumu

Eksenleri dikey olan millerde: Eksenleri dikey konumda olan bu dililere , birbiri ile dik alan dililer denir. 1 + 2 = 9 0 dir. Dilerin helisleri ayn ynldr. Bir sa helis ise dieri de sa helistir. ekilde byle bir dili ifti grlmektedir.

ekil 60: Eksenleri dikey olan millerde helis dililerin konumu

Eksenleri birbirini herhangi bir a ile kesen aykr millerde: a) 1 < > 2 ise helisler ayn ynldr. Aadaki ekildedir ve
1

dr ve

ekil 61: Eksenleri birbirini herhangi bir ada kesen aykr millerde helis dililerin konumu

b) < 1 > 2 ise aadaki ekildedir ve birbiri ile ters ynldr. = Eksenler arasndaki adr.

dr ve helisler

ekil 62: Eksenleri birbirini herhangi bir ada kesen aykr millerde helis dililerin konumu

Helis dili elemanlar : Normal adm: Helis eimine dik olarak llen admdr ve ( tn ) ile gsterilir. Helis as: Helis ile taban arasndaki adr ve ( ) ile gsterilir. Helis ayar as: Helis asn 90o ye tamamlayan veya adm ile helis arasnda kalan adr ve ( ) ile gsterilir. Aln adm: Dilinin alnndaki blm dairesi zerinden llen adm olup ( ts ) ile gsterilir. Normal modl: ( mn ) ile gsterilen bu modl dilinin almasnda ve hesaplanmasnda verilen modldr. Aln modl: ( ms ) ile gsterilir ve blm dairesi hesaplamasnda kullanlr. Blm dairesi ap: ( Do ) ile gsterilen bu ap dili arklarn birbirleriyle alrken birbirlerine dedii aptr. Di dibi ap: Di diplerinden geen aptr ve ( Df ) ile gsterilir. Di st ap: Di stlerinden geen aptr ve ( Da ) ile gsterilir. Di says: Dilinin zerindeki di saysn ifade eder ve ( Z ) ile gsterilir. Sanal di says: ( Zi ) ile gsterilen bu di says hesaplanr ve ayrca hesaplama sonucu bulunan bu di saysna gre modl freze aks numaras seilir. Di ykseklii: ( h ) ile gsterilir ve di dibi ap ile di st ap arasnda kalan ldr. Di st ykseklii: ( h1 ) ile gsterilir ve di st ap ile blm dairesi ap arasnda kalan ldr.

Di dibi ykseklii: ( h2 ) ile gsterilir ve di dibi ap ile blm dairesi ap arasnda kalan ldr. Di genilii: ( b ) ile gsterilir. Helis adm: ( H ) ile gsterilir ve silindirin evresine alan helisel dilerin bir tur sonunda ayn noktaya geldiinde ald yolu ifade eder.

ekil 63: Helis dili elemanlar

Helis ayar as Normal adm Aln adm Normal modl Aln modl Blm dairesi ap Di st ap Di dibi ap Di ykseklii Helis adm Di says deal di says Eksenler aras

cos = mn / ms tn = . mn ts = . ms mn = tn / ms = ts / Do = ms . Z Da = Do + 2.mn Df = Do 2,33 . mn h = 2,167 . mn

cos = tn / ts tn = ts . cos ts = tn / cos mn = ms . cos ms = mn / cos Do = mn . Z / cos

tn = cos / . Do .

ts = . mn / cos mn = Do . cos / ms = Do / Z Do = Z . tn / . cos

Da = ms .(Z+2. cos ) Df = ms .(Z-2,33. cos ) h = 2,167 . mt . cos Do. . = a = (Z1+Z2) / 2. cos . Do / tan

. H = . Do. tan(90- = cotg ) = Do Z = Do / ms cos / mn Zi = Z / cos3 a = Do1 + Do2 / 2

a = ms .(Z1 + Z2 ) / 2

mn.

Dili genilii

b = 3 . tn

b = 10 . mn

izelge 8: Helis dili formlleri

rnek : Z = 25 , = 30o , mn = 2 ve helisi sa olan helisel dili arkn tabla mili adm 6 mm olan bir niversal freze tezgahnda yaplabilmesi iin gerekli hesaplamalar yapnz. zm : Verilenler: Z = 25 , = 30o , mn = 2 , K = 40 , cos30 = 0,866

ms = mn / cos = 2 / cos 30o = 2 / 0,866 = 2,309 Do = ms . Z = 2,309 . 25 = 57,725 mm. Da = Do + 2.mn = 57,725 . 2.2 = 61,725 mm. Df = Do 2,33 . mn = 57,725 2,33.2 =57,725 4,66 = 53,065 mm. tn = . mn = 3,14 . 2 = 6,28 mm. b = 3 . tn = 3 . 6,28 = 18,84 mm. =
Z Z
1

. Do. cotg
40 Ht H 40 . =

= 3,14 . 57,725 . cotg 30o = 181,256 . 1,732 = 313,936 mm.

40 . 6 315 16 21 (12) 4 x4 48 (10) 40 = = = (12) 3 x 7 36 3x7 (10) 70 4x4 x x

T K

1 5 = = 1 2 25 Z 5

25 delikli aynada 1 tam tur attrlacak 15 delik atlatlacaktr. Zi = Z / cos3 = 25 / cos330 = 25 / 0,8663 = 25 / 0,650 = 38,46 bulunan bu deere gre modl freze aks takmndan 6 numaral freze aks numaras seilir. Helisel dili arklarn niversal freze tezgahnda alabilmesi iin ilem sras: 1. Verilen deerlere gre gerekli hesaplamalar yaplr. 2. Dili tasla bir malafaya taklarak hesaplanan di st ap ve di geniliine gre tornalanr. 3. Malafa miline takl olan dili tasla divizr ve punta arasna ayna punta veya iki punta arasna balanr. 4. ki punta arasna balanan dili taslann salgs komparatr ile kontrol edilir.

5. deal di saysna gre seilen modl aks kesme ynne uygun olarak freze malafasna taklr. 6. Freze malafasna taklan modl aks dilinin eksenine gre punta ucuna ayarlanr. Bu ilem; a. Eer helis ayar as tezgahn tablasna( masaya ) verilecekse , ak puntaya eksenlendikten sonra dndrlmelidir. b. Eer helis ayar as bala verilecekse , a nce bala verilir. Sonra freze aks punta ucuna veya dili zerinde eksenlenir. Bu ilem srasnda ak ile dili arasna beyaz kat konulursa daha iyi gzlem yaplr. c. En hassas eksenleme , a masaya veya bala verildikten sonra , dilinin en st noktasna ak teet konumda dedirilerek orada , kk bir elips yzey (1 2 mm2 lik) meydana getirilir. Bu durum dikkatlice gzlenerek aknn bu elipsin tam ortasna getirilmesine allarak, ak punta ve dili eksenlenmi olur. 7. Hesaplama sonucu bulunan dili arklar Tezgahn tabla mili ile divizr mili arasna taklr. 8. Dili ark di saysna gre bulunan delikli ayna says divizre taklarak delikli ayna dzenlenir.( Helis dili aarken delikli aynann divizr mili ile birlikte dnebilmesi iin delikli ayna tespit cvatas gevetilmelidir.) 9. Helis ayar as helis ynne gre tezgah tablasna veya bala verilir. 10. Tezgah altrlarak i paras akya yaklatrlr, dediinde mikrometrik bilezik sfrlanr. 11. Dileri bir veya iki pasoda aacak ekilde ( kaba ve ince tala ) tala derinlii verilir. Birinci di alr. kinci di amak iin tabla baa alnmadan nce tabla aaya indirilir. (Modl aks tabla indirilmeden geri alnrsa vidadaki boluktan dolay ak at kanaln kenarlarndan tala kaldrr ve dilinin profili bozulur.) 12. kinci di iin tabla tekrar yukar kaldrlr ve evirme kolundan uygun evirme yaplarak ikinci di alr. Bu ekilde dier diler de srasyla alr ve dili ama ilemi tamamlanr.