1 ELEKTRK YKLER VE ZELLKLER Elektrik ykleri ve kuvvetlerinin varln gstermek iin birka basit deney yaplabilir.

rnein sanz taradktan sonra, taran kat paralarn ektiini greceksiniz. ekim kuvveti ou kez kat paralarn drmeyecek kadar kuvvetlidir. Srtlm cam veya lastik gibi baka maddelerle de ayn olay gzlenebilir. Bir baka basit deney, iirilmi bir balonun ynle ovulmasdr. Bu durumda balon odann duvar veya tavannda saatlerce yapk kalabilir. Byle davranan cisimlerin elektriklenmi veya elektrikle yklenmi olduklar sylenir. Bir takm sistematik deneylerle, Benjamin Franklinin (1706-1790) art ve eksi adlar verdii iki eit elektrik yknn varl bulunabilir. Bunu gstermek zere, krke srtldkten sonra metal olmayan bir iple aslm sert bir lastik ubuu gz nne alalm. pee srtlm bir cam ubuk lastik ubua yaklatrldnda, lastik ubuk cam ubua doru ekilir. te yandan, ykl iki lastik ubuk birbirlerine yaklatrldklarnda aralarndaki kuvvet itici olacaktr. Bu gzlemden lastik ve camn, farkl iki elektriklenme durumunda bulunduklar grlmektedir. Bu gzlemlere dayanarak, ayn yklerin birbirlerini ittikleri, farkl yklerin birbirlerini ektikleri sonucuna varrz. Franklinin nerisi benimsenerek cam ubuktaki elektrik ykne art, lastik ubuktakine eksi denilir. Bu nedenle ykl bir lastik ubuk tarafndan ekilen (veya ykl bir cam ubuk tarafndan itilen) ykl herhangi bir cisim art ykl olmaldr. Bunun tersine, ykl bir lastik ubuk tarafndan itilen (veya ykl bir cam ubuk tarafndan ekilen) ykl herhangi bir cisim eksi yke sahiptir. Franklinin elektrik modelinin bir baka nemli yan, elektrik yknn daima korunmu olmasdr. Yani bir cisim dierine srtldnde yk olumaz. Elektriklenme durumu ykn bir cisimden dierine gemesiyle meydana gelir. Bylece, cisimlerden biri bir miktar eksi yk, dieri ayn miktar art yk kazanr. rnein bir cam ubuk ipee srtldnde, ipek, cam ubuktaki art yke eit miktarda eksi yk kazanr. Atom yaps hakkndaki bugnk bilgilerimize gre, srtnmeyle camdan ipee geenlerin eksi ykl elektronlar olduunu bilmekteyiz. Benzer biimde, lastik krke srtldnde, elektronlar krkten lastie geerek lastie net bir eksi yk, krke de net bir art yk kazandrrlar. Bu durumu ntr, yklenmemi maddede, art ykler (atom ekirdeklerindeki protonlar) kadar eksi yklerin de (elektronlar) bulunduu gerei ile uyuur. Robert Millikan (1868-1953), 1909da, elektrik yknn, daima, bir temel e yk biriminin tam katlar halinde bulunduunu kefetti. Modern ifadeyle, q yknn

2 kuantumlanm olduu sylenir. Yani, elektrik yk kesitli paketlerden oluur. Buna gre N tam say olmak zere, q = Ne yazlabilir. Ayn dnemde yaplan baka deneyler, elektronun e ykne, protonun ise buna eit fakat zt iarette +e ykne sahip olduunu gstermitir. Ntron gibi baz temel paracklarn yk bulunmaz.

Ntr bir atomda protonlar kadar elektronlar bulunmaldr. Coulomb kendi buluu olan burulma terazisini kullanarak, ykl cisimler arasndaki elektrik kuvvetlerini nicel olarak lt. Coulomb, bu aygt kullanarak ykl iki kk kre arasndaki elektrik kuvvetinin, F 1/r2 eklinde, aralarndaki uzakln karesiyle ters orantl olduunu dorulad. Elektrik yklerinin zelliklerini zetleyecek olursak; 1) Doada iki tr yk bulunmaktadr. Benzer olanlar birbirlerini iterler, farkl olanlar ise birbirlerini ekerler. 2) Ykler arasndaki kuvvet, aralarndaki uzakln karesiyle ters orantl olarak deiir. 3) Yk korunumludur. 4) Yk kuantumludur.

LETKENLER VE YALITKANLAR Maddeler, elektrik ykn iletme yeteneklerine gre snflandrlrlar. letkenler, elektrik yklerinin olduka serbest hareket ettikleri maddelerdir. Buna karn yaltkanlar, elektrik yklerinin kolayca tanamad ortamlardr.

3 Cam, lastik gibi maddeler yaltkan snfna girerler. Bu maddeler srtlerek yklendiklerinde, yalnzca srtnen blgeleri yklenir ve bu yk maddenin dier taraflarna geemez. Buna karn, bakr, alminyum ve gm gibi maddeler iyi iletkenlerdir. Bu maddelerin kk bir blgesi yklenildiinde, yk iletkenin btn yzeyine hemen dalr. Bir bakr ubuu elinizde tutarak yn veya krke srerseniz onun bir kk kat parasn ekmediini grrsnz. Buna gre metalin yklenemeyeceini dnrz. te yandan, bakr ubuu yaltkan bir sapla tutarak srttmzde abuk yklenerek kat parasn ekecektir. Bunun aklamas, birinci durumda, srtmeyle oluan elektrik yklerinin bakrdan vcudunuza oradan da topraa hemen gemesiyle yaplr. kinci durumda, yaltkan sap ykn topraa akmasn nler. Yar iletkenler, elektriksel zellikleri yaltkanlarla iletkenler arasnda bir yerde bulunan nc bir madde snfdr. Silisyum ve germanyum, eitli elektronik aygtlarn retiminde devaml kullanlan yariletkenlere birer rnektir. Yariletkenlerin elektriksel zellikleri, malzemelere istenilen miktarlarda belli yabanc atomlar katlarak bu zelliklerin byklk mertebesinde deitirilebilir. Bir iletken, iletken bir tel veya bakr boruyla topraa balanrsa, toprakland sylenir. O zaman toprak, elektronlarn kolayca gidebilecei sonsuz bir yer olarak dnlebilir. Bunu gz nnde tutarak bir iletkenin indksiyon denilen bir ilemle nasl yklenebileceini anlayabilirsiniz. ndksiyonu anlamak iin, topraktan yaltlm iletken
A

ntr (yklenmemi) bir kre yaknna eksi ykl lastik bir ubuk yaklatralm. Yani toprakla hibir balants olmasn (A). Krenin eksi ykl ubua yakn olan blgesi art yk fazlal kazanrken, uzak olan blgesi ayn miktarda eksi yk fazlal kazanacaktr (yani, krenin ubua yakn olan ksmndaki elektronlar krenin br yanna geeceklerdir.). Kre iletken bir telle topraa balanarak ayn deney yaplrsa (B) iletkenden baz elektronlar topraa iletilecektir. Toprak balantl tel kaldrlnca (C) iletken krede indksiyonla art bir

yk fazlal oluacaktr. Son olarak, lastik ubuk kreden uzaklatrldnda (D), indksiyonla oluan art yk topraklanmam krede kalacaktr. Unutmayalm ki benzer

4 ykler arasndaki itme kuvvetlerinden dolay krede kalan yk, kre yzeyine dzgn olarak dalacaktr. Bu ilem srasnda elektriklenmemi lastik ubuk eksi yknden hibir kayba uramamtr. u halde, indksiyonla yklenmede cisimler arasnda temasn olmamas gerektiini gryoruz. Bu, iki cismin temasn gerektiren srtme ile elektrik yklemesi (yani iletimle elektrik yklemesi) yaplmasndan farkldr. letkenlerdeki atom veya molekllerin indksiyonla ounda, art elektrik ve eksi

yklemesinin benzeri, yaltkanlarda da grlr. Ntr merkezleri akrlar. Oysa, ykl bir cismin etkisinde, bu yk merkezleri hafife kayarak molekln bir yannn dierinden daha art yklenmesine yol aarlar. Bu olaya Kutuplanma ad verilir. Molekllerdeki yklerin bu ekilde yeniden dzenlenii, yandaki ekilde grld gibi, yaltkann yzeyinde bir indksiyon yk oluturur. Bu dncelerin altnda, sanza srttnz taran ntr kat paralarn neden ektiini veya elbisenize srttnz balonun ntr bir duvara niin yapt aklanabilir.

COULOMB KANUNU Coulomb 1785 de, ykl, durgun iki parack arasndaki temel elektrik kuvvet yasasn ortaya koydu. Coulomb, hem pozitif hemde negatif ykl ktlelerle deneyler yaparak, elektrik kuvvetinin daima, ykler arasndaki uzakln karesiyle ters orantl olduunu gsterdi. Deneyler, bir elektrik kuvvetinin aadaki zellikleri olduunu gstermitir:

5 1) Kuvvet, paracklar birletiren doru boyunca ynelmi olup aralarndaki (r) uzaklnn karesiyle ters orantldr. 2) Kuvvet, paracklardaki q1 ve q2 yklerinin arpm ile doru orantldr. 3) Kuvvet, ykler zt iaretli olduunda ekici, ayn iaretli olduunda itici zellik gsterirler. Bu gzlemlere dayanarak, ykl iki parack arasndaki elektrik kuvvetinin bykln

q1 q 2 r2

F = sabit

q1 q 2 r2

eklinde ifade edebiliriz. Buradaki sabite Coulomb sabiti ad verilir ve k ile gsterilir. Coulomb, deneyleriyle r nin ssnn, yzde birka belirsizlikle 2 olduunu gsterebildi. Modern deneylerle s 109 basamanda bir kesinlikle 2 olarak verilmitir. k sabitinin deeri birim sistemine baldr. SI birimler sisteminde yk birimi coulombdur (C). Coulomb, akm birimi amper (A) cinsinden tanmlanr. Akm ise yk ak hzn belirtir. Bir teldeki akm 1 A ise, telin bir noktasndan 1 s de geen yk miktar 1 C dur. SI birim sistemindeki k sabitinin deeri k = 8,9875 x 109 N.m2/C2 k sabiti; olup deeri; buda k = 9,0 x 109 N.m2/C2 dir.

k = 1 / 40 olarak da yazlabilir. Buradaki 0 uzayn elektriksel geirgenlii

0 = 8,8542 x 10-12C2/N.m2 dir.

Doada bilinen en kk yk birimi, elektron veya protonda bulunan yktr. Bir elektron veya protondaki ykn bykl

e = 1,60219 x 10-19 C
Buna gre 1 C yk, 6,3 x 1018 elektron ykne denktir. u ana kadar, bilinen tm maddelerdeki temel paracklarn, e kadar veya bu miktarn tam katlar kadar yk tadklar bulunmutur. Bu yzden e yk miktar, doada bulunan en kk yk veya yk kuantumu olarak bilinir.

6 Deneyler elektriksel kuvvetin baka ilgin bir zelliini daha gsterir; yani bir ok ykn birbirleri zerine uyguladklar kuvvetler toplanabilir zellik gsterir. rnein, iki yk bir nc yke yaklatrlrsa, yklerin her ikisi de ayr ayr Coulomb yasasna gre, nc yk zerinde kuvvet olutururlar. nc ykn zerinde oluan toplam kuvvet, bu iki kuvvetin vektrel toplamna eittir. Bu zellie, Coulomb kuvvet yasasnn st-ste gelme ilkesi denir.

ELEKTRK ALANI Uzayda bir noktadaki elektrik alan, o noktaya konulan q0 deneme ykne etkiyen elektrik kuvveti cinsinden tanmlanabilir. Daha kesin bir ifade ile; uzayda bir noktadaki E elektrik alan vektr, o noktaya konulan art bir deneme ykne etkiyen F elektrik kuvvetinin q0 deneme ykne blm olarak tanmlanr; E F / q0 E, deneme yknce oluturulmayp deneme ykne dardan etkiyen bir alandr. E vektrnn SI sistemindeki birimi coulomb bana newtondur (N/C). F nin art bir deneme ykne etkidiini varsaydmzdan E, F dorultusundadr. Buna gre, durgun bir deneme yk bir noktaya konulduunda elektrik kuvvet etkisi de kalrsa, o noktada bir elektrik alan vardr denir. Bir noktadaki elektrik alan bir kez bilindikten sonra, o noktaya konulan herhangi bir paraca etkiyen kuvvet yukardaki eitlikten bulunur.

7 NOKTA YKN ELEKTRK ALANI Genellikle bir iyon veya atomik lekteki baz teki ykl paracklarn oluturduu elektrik alan ile ilgileniriz. Bunlar nokta yklermi gibi ele alrz. Normal koullarda, ykl bir kre bile nokta yk gibi davranr. +q r P x E

ekildeki P noktasnda oluan elektrik alan bulmak isteyelim. q yk nedeniyle oluan elektrik alannn nsal olarak darya doru ynelecei bilinmektedir. Dolaysyla P deki E nin yn ekilde gsterildii gibi olacaktr. P noktasna bir q deneme yknn konulduunu dnrsek, Coulomb yasasna gre verilen yke etkiyen kuvvet

F =k

qqD r2

ile verilir. Bu ifadeyi qd ye blersek, F/qd elektrik alann iddetini verir:

F q =k 2 qd r
olur. Buradan da bir nokta yk iin

E=k

q r2

yazlr. q pozitif ise, elektrik alnn yn nsal olarak darya doru, q negatif ise ieriye dorudur. ELEKTRK AKISI Elektrik aks, bir yzeyden geen elektrik alan izgilerinin saysnn bir lsdr. Kapal yzey iinde net bir yk bulunduunda, yzeyden geen alan izgilerinin net says bu net ykle orantldr. Birim yzlmden geen alan izgilerinin saysnn, elektrik alann byklyle orantldr. Bu nedenle, A

8 yzlmnden geen alan izgilerinin says EA ile orantldr. Elektrik alan iddeti E ile alana dik A yzlmnn arpmna elektrik aks denir. = EA Birimi SI de N.m2/C dir. Gznne alnacak yzey alana dik deilse, yzeyden geen alan izgilerinin says (veya ak) yukardaki eitlikten daha az olmaldr. Normali, dzgn elektrik alanyla as yapan A yzlml yzeyden geen alan izgilerinin says, alana dik A' izdm yzlmnden geenlerinkine eittir. Bu iki yzlm arasnda A' = A cos bantsnn olduu grlr. A dan ve A' den geen aklar eit olduundan istenilen ak iin = EA cos sonucu karlr. Bu sonutan, bir yzeyden geen aknn, yzeyin alana dik olmas (yani yzey normalinin alana paralel olmas = 900) durumunda ise sfr olduu grlr. Yzeyden geen toplam aky, btn elemanlarn katksn toplayarak buluruz. Yzey elemanlarnn yzlmleri sfra yaklatnda saylar sonsuza ulaacandan, toplam yerine integral alnr. Buna gre elektrik aksnn genel tanm yledir.

lim Ei.Ai = E .dA

Ai0
yzey

Genelde nin deeri, hem elektrik alannn desenine, hem de alnan yzeye baldr. Yzeye girenden ok kan alan izgisi varsa, net ak artdr. Yzeyden kandan daha ok alan izgisi yzeye giriyorsa net ak eksidir.

sembol, kapal bir yzey zerinden alnan

integrali gstermek zere, kapal bir yzeyden geen c net aksn

c = E.dA = En dA
eklinde yazabiliriz. Burada En, elektrik alann yzeye dik bileeni olup, c alt indisi kapal bir yzeyi gstermektedir.

9 GAUSS YASASI 1) Elektrik alan izgileri, bir pozitif ykten kar ve bir negatif ykte sonlanr. 2) Elektrik alann en iddetli olduu yerler, alan

izgilerinin youn olduu yerlerdir. 3) Bir alan iindeki pozitif yke etkiyen kuvvet, o noktadaki alan yn boyunca ynelir. Bir negatif yke etkiyen kuvvet ise, alanla zt ynelir. Kapal bir yzeyden geen net elektrik aksyla, yzey tarafndan sarlan yk arasndaki genel bant Gauss Kanunu olarak bilinir. Bu bantnn elektrostatik alanlarn incelenmesinde byk nemi vardr.

r yarapl bir krenin merkezinde bulunan bir pozitif nokta yk dnrsek. Coulomb yasasndan, bu kre yzeyinde her yerde elektrik alan byklnn E = kq/r2 olduunu biliyoruz. Bundan baka alan izgileri, ap dorultusunda dar dorudur ve bu nedenle yzeye her noktada diktirler. Yani E, her noktada Ai yzlml yzey elemann temsil eden Ai paraleldir. Bu nedenle; E. Ai = En . Ai = EAi vektrne

c = E.dA = En dA eitliinden Gauss yzeyinden geen net aknn E, yzey

zerinde sabit ve E=kq/r2 deerine sahip olduu iin

c = E n .dA = E.dA = E dA
Gauss yzeyi iin

ile verildiini buluruz. Bundan baka kresel bir

dA = A = 4r

(krenin yzey alan).

Bu nedenle gauss yzeyinden geen net ak

10

c =

kq (4r 2 ) = 4kq 2 r

k= 1/40 olduu iin

c =

eklinde yazlabilir. r den bamsz olan bu sonutan , kresel bir gauss

yzeyinden geen net aknn, yzey iindeki q ykyle orantl olduunu anlarz. Aknn yaraptan bamsz oluu, Coulomb yasasna gre elektrik alannn uzakla ters-kare eklinde bal olmasnn bir sonucudur. Yani, E, 1/r2 eklinde deiirken, kre yzeyinin alan r2 eklinde deiir. Bunlarn birlikte etkisiyle ak r den bamsz olur. Birok ykn elektrik alannn, yklerin elektrik alannn vektrel toplam olduunu syleyen st ste binme ilkesinden yaralanarak birok nokta yk veya srekli yk dalm genel hale geniletirsek. Yani, herhangi kapal bir yzeyden geen aky

E.dA = ( E

+ E 2 + E3 ).dA

eklinde ifade edebiliriz. Burada E, yzeyin

herhangi bir noktasndaki toplam elektrik alan, E1 E2 E3 ise her bir ykn o noktadaki elektrik alanlardr. Herhangi kapal bir yzeyden geen net elektrik aks sadece o yzey iindeki yklere baldr. ekilde yer alan S, S ve S yzeylerinden geen net aklar srasyla q1/ 0 (q2+q3)/ 0 ve sfrdr. Gauss yasasna gre herhangi bir kapal yzeyden geen net ak;

c = E.dA =

qi

ile verilir. Burada qi gauss

yzeyi iindeki net yk, E, de gauss yzeyinin herhangi bir noktasndaki elektrik alann gstermektedir. Bunu ifade edersek; gauss kanununa gre, herhangi bir kapal gauss yzeyinden geen net elektrik aks, yzey iindeki ykn 0 a blmne eittir.

11 GAUSS KANUNUN YKL YALITKANLARA UYGULANMASI KRESEL SMETR Yandaki ekildeki gibi, ii bo, yarap R olan yzeye toplam +Q yknn dzgn olarak dald bir kreyi ele alalm. Krenin dndaki herhangi bir A noktasnda, simetri zelliinden ileri gelen ve A noktasndaki pozitif deneme ykne etkiyen kuvvetin nsal dorultuya dik olan bileenleri birbirlerini yok edecektir. Dolaysyla deneme ykne etkiyen kuvvetin yn E nin yn ile ayn ve krenin merkezinden darya dorudur. Simetri ayrca, krenin merkezinden ayn r mesafesindeki btn noktalarn zde olduklarn syler. Gauss yzeyi olarak r yarapl (A dan geen) bir kreyi seersek (yeil renkte alan) unlar sylenebilir. 1) Gauss yzeyi zerindeki btn noktalarda, ayn byklkte, deerinin ne olduunu henz bilmediimiz, E elektrik alan vardr. 2) E, btn noktalarda gauss yzeyine diktir ve kre merkezinden nsal olarak dar dorudur. Bu bilgiler, Gauss yasasnn sol tarafn hesaplamay olanakl klar:

( EA) = E A = E ( A

kre

) = E (4r 2 )

Gauss yasasnn sa tarafndaki toplam ii bo kre zerindeki toplam Q ykn gsterir. Bylece Gauss yasasndan E bulunabilir:

E=

Q 4 0 r 2

rR

Buda kresel bir yk dalmnn dnda veya zerindeki btn yk krenin merkezinde farzedildiinde oluan elektrik alan ile ayn olduunu gsterir. Kredeki yk Q

12 olsa idi, yine ayn sonucu elde ederdik. Farkl olan tek ey, E nin ynnn radyal olarak ieriye doru olmas olurdu. imdi Gauss yzeyini ekil-b deki gibi, krenin iinde olan bir yzey (r < R) olarak seelim. Ayn simetri kurallar uygulanrsa, Gauss yasasnn sol taraf yine E(4r2) olur. Fakat, krenin bo olduunu en bata varsaydmz iin seilen yzey, herhangi bir yk sarmadndan (ykler gerek krenin yzeyindedir), bu durumda Gauss Yasas
E(4r2) = 0

r < R haline gelir bunun anlam;

E = 0 Ykl, bo krenin iindeki btn noktalarda alan sfrdr.

ekil c ve d de noktasal Q ykn ayn ykl krenin merkezine yerletirdik. Bylece daha nce uyguladmz btn kresel simetri zellikleri de uygulanabilir. Daha nce setiimiz ayn Gauss yzeylerini ele alrsak, bu durumda dtaki Gauss yzeyi herhangi bir net yk sarmaz, fakat ierdeki yzey Q ykn sarar. Buradan ekil - c ve d deki yk dalmn oluturduu alan derhal
rR 0 E= Q rR 4 0 r 2 sonucunu verir.
SLNDRK SMETR

Yandaki ekilde grld gibi bir doru izgi boyunca dzgn dalm yk (pozitif veya negatif) durumunu ele alalm. Bu tr ykler izgisel yk younluu (uzunluk bana yk) eklinde karakterize edilir. Doruya dik ve r kadar uzakta bir A noktas seeriz. Yklerin zerinde bulunduu dorunun iki ynde sonsuz uzunlukta olmas durumunda, baz basit simetri zellikleri kullanlabilir. A noktasndaki bir pozitif deneme ykne etkiyen kuvvetin doruya paralel bileeni, farkl ksmlardaki yklerin oluturaca alanlar nedeniyle, eklin b ksmnda gsterildii gibi birbirlerini yok ederler. qd ye etkiyen kuvvet ve dolaysyla da E nin yn, yklerin pozitif veya negatif olmalarna bal olarak ya

13 da radyal olarak dar ya da ieriye doru olacaktr. Yine, simetriye gre, ayn r uzunluunda bulunan btn noktalar zde olacaklarndan bu noktalardaki E deerinin de ayn olmas gerektii sonucu karlabilir. Bu tr noktalar, merkezinden yk dorusu geen bir silindir yzeyinin zerindeki noktalar olarak ele alnr. Gauss Yasasn bu tr bir yk dalmna uygularsak, eklin a ksmnda yeil renkle gsterilen yarap r, uzunluu L olan ksa silindir gauss yzeyi olarak seilebilir. Simetri zellikleri kullanlarak aadaki sonulara ulalabilir. 1) Silindirin taban yzeylerinde E nin dik bileenleri yoktur. Bu yzeyler iin

E (A) = 0 olur.
2)

( EA) = E (2rL) silindirin yanal yzleri

3) Silindir tarafndan sarlan toplam yk, Q= L kadardr. Gauss Yasas, sonsuz uzunluktaki dzgn izgisel yk dalmnn oluturduu elektrik alan E=

2 0 r

olarak verilir. Eer yk yarap R olan silindirik bir kabuk zerinde dalm olsayd, gauss yzeyi olarak bu kabuun iinde ve dnda bir yzey seilerek, kresel yk dalmnda yapld gibi E yi hesaplamak mmkn olurdu.
DZLEMSEL SMETR

ekildeki sonsuz dzlemsel yzey zerinde dzgn olarak dalan yk sisteminin inceleyebiliriz. Buradaki sonsuz ile, yzeyin ok yakn kastedilir. Yani yzeyden olan x uzakl, yzeyin boyutlarna kyasla ok kk varsaylr. Ayrca, yzeyi kenarlarndan uzakta alnr. Yzey zerindeki ykn, yzey alan bana dzgn bir yk younluuna sahip olduunda varsaylr. Bu yk younluu (yunanca sigma) ile gsterilir ve metre kare bana coulomb olarak llr. Yine, yzeyden x uzaklkta bir pozitif deneme yknn bulunduunu ve bu yke etkiyen kuvvetin yzeye paralel bileenlerinin birbirlerini yok ettiklerini syleyebiliriz. Yukardaki yzeyde her kk yk miktar (veya qd ye gre, sada) kadar aada da ayn miktar yk (veya solda) vardr. bu ykler birbirlerinin etkilerini yok ederler. Fakat yzeyden

14 ieriye veya darya doru olan bu dik bileen birbirlerini yok etmez. Ayrca, sonsuz byklkteki yzeyden ayn uzaklkta bulunan btn noktalar zdetir. Simetri avantajlarn salayan uygun bir gauss yzeyi ekil 16,24 de gsterilmitir. Bu yzey, A kesit alanna sahip, ekseni ykl yzeye dik olan bir silindirdir. Buradan, u sonular kar; 1) E nin silindirik yzeyin yanal alanna dik olacak ekilde herhangi bir bileeni yoktur. Bu nedenle yzeyin bu paras iin

EA = 0 dr.

2) E, silindirin taban alanna tamamen diktir ve bu yzey alan boyunca sahip deere sahiptir. O halde tabanlarda

( EA) = 2( EA) deerini alr.

3) Gauss yzeyinin sard yk A ya eittir. Bir yzey zerinde dzgn olarak dalan ykten dolay oluan elektrik alan iin Gauss Yasas aadaki sonucu verir. E=

2 0

bu sonucun, x konumuna bal olmadna dikkat ediniz. Yzeyin oluturduu alan, dzlemin kenarlarna yakn olmayan yerler iin yzeye yakn blgelerin her yerinde sabit deere sabittir. Coulomb yasasn dorudan uygulayarak bu sonular bulmann ne kadar zor olduunu burada vurgulamak gerekir. Buna karlk Gauss Yasasnn uygulanmas basittir ve dorudan kullanlabilir.
ELEKTRK ALAN ZGLER

Elektrik alan desenleri gz nnde canlandrmann uygun bir yolu, yn her noktada elektrik alan vektr ile ayn dorultuda olan izgiler izmektir. Elektrik alan izgileri denilen bu izgiler uzayn herhangi bir blgesinde elektrik alanna aadaki biimde baldr. 1) E elektrik alan vektr, elektrik alan izgisine her noktada teettir. 2) Alan izgilerine dik birim yzeyden geen izgilerin says, o blgedeki elektrik alan iddetiyle orantldr. Buna gre, alan izgileri birbirlerine yakn olduunda E byk, uzak olduunda kktr.

15 A yzeyinden geen izgi younluu, B yzeyinden geen younluundan daha byktr. Bu nedenle, A yzeyindeki elektrik alan, B dekinden daha iddetlidir.

Bir nokta ykn elektrik alan izgileri (a) Art (pozitif) bir nokta yk iin alan izgileri ap boyunca dar dorudur. (b) Eksi bir nokta yk iin izgiler ap boyunca ieri dorudur. Elektrik alan izgilerinin izim kurallar; 1) Yk fazlal olduunda, alan izgileri art yklerden kp, eksi yklerde veya sonsuzda son bulmaldr. 2) Bir art ykten ayrlan veya eksi bir yke ulaan alan izgilerinin says yk miktaryla orantldr. 3) ki alan izgisi birbirini kesemez.

Eit ve zt iki nokta ykn (bir elektrik dipol) elektrik alan izgileri, art ykten kp eksi yke ulaan alan izgilerinin says ayndr. Ve ykler arasndaki kuvvetin ekici olduu grlmektedir.

16

ki pozitif nokta ykn elektrik alan izgileri. Burada yklerin miktar eit olduundan her bir ykten ayn sayda alan izgisi kar. Ykler arasndaki elektrik alan izgilerinin dar doru kmas, benzer ykler arasndaki elektrik kuvvetinin itici olduunu gstermektedir.

ELEKTRKSEL POTANSYEL

Yer ekimi kuvvetinin korunumlu olduu bilinmektedir. Coulomb yasas ile verilen elektrostatik kuvvette, evrensel ekim yasas ile ayn formda olduundan, elektrostatik kuvvette korunumludur. Bu nedenle, bu kuvvete bal bir potansiyel enerji fonksiyonu tanmlanabilir. Bir E elektrostatik alan iine bir q0 yk konulduunda, bu deneme yk zerine etki eden elektriksel kuvvet q0E dir. q0E kuvveti, E alan reten eitli yklerin q0 a uygulad bireysel kuvvetlerin vektrel toplamdr. Buradan q0E nin korunumlu olduu anlalr; nk Coulomb kanunu ile verilen bireysel kuvvetler korunumludur. q0E kuvveti tarafndan yaplan i, bir d etken tarafndan yaplan iin negatifine eittir. Dahas, sonsuz kk bir ds yerdeitirmesi iin, deneme yk zerine q0E elektriksel kuvveti tarafndan yaplan i dW = F .ds = q 0 E.ds ile verilir. Tanma gre, korunumlu kuvvet tarafndan yaplan i potansiyel enerjideki dU deiiminin negatifine eittir, bylece dU = q 0 E.ds olur. Deneme yknn A ve B noktalar arasnda yer deitirmesi halinde, potansiyel enerji deiimi;
U = U B U A = q 0 E.ds
A B

Potansiyel enerji deiimi

17 ile verilir. -q0 yknn A dan B ye gittii yol boyunca alnr ve adna yol integrali veya izgi integrali denir. q0E korunumlu olduundan, bu integral A ve B noktalar arasnda alnan yola bal deildir.

MUTLAK POTANSYEL

Gravitasyonel (ktle-ekimi) potansiyel enerji, bir masa stne, yere veya bir binann atsna gre llebilir. Benzer olarak elektriksel potansiyel enerji problemlerinde, sfr enerjili konumun seimi duruma gre yaplr. Elektrik devre teorisinde, bir tel topraa balanr. Bu nokta sfr potansiyel enerji olarak alnr. ou kez, elektriksel potansiyel iin farkl bir sfr noktas alnr. Atom ve molekllerde olduu gibi, noktasal yklerle ilgilenirken bu ykten sonsuz uzaktaki bir noktann sfr potansiyelde alnmas uygundur. Byle bir durumda, belirli bir r uzaklktaki potansiyele, bu noktadaki mutlak potansiyel ad verilir. Bir noktadaki mutlak potansiyelden bahsederken, o nokta ile sonsuzdaki bir nokta arasndaki potansiyel farkndan sz ediyoruz demektir. ekildeki +q yknn mutlak potansiyeline bakacak olursak, Bir pozitif +qD deneme ykn r = dan r = r ye (q dan olan uzaklk) farkn getirmek iin yaplan ii hesaplamalyz. Bunun hesab E sabit olmadndan bulmak kadar kolay deildir. kq deien bir kuvvetin yapt imdi 1/r2 ile q D r ii hesaplamalyz. Bunu, W ( dan r ye) = Burada k Coulomb sabitidir. Bu i ifadesini qD ye blerek, q yknn mutlak potansiyelini bulabiliriz. potansiyel

Vmut =

W ( r ) kq = qD r

bu ifade bir negatif yk iinde geerlidir.

18
Bir pozitif q yknden r kadar uzaklktaki Vmut pozitiftir. q iinde tm r uzaklklarnda Vmut negatiftir.

POTANSYEL FARKI

A ve B noktalar arasndaki potansiyel fark VB VA potansiyel fark, potansiyel enerji deiiminin q0 deneme ykne blm olarak tanmlanr.
B UB U A = E.ds VB V A = q0 A

Potansiyel fark, hibir suretle potansiyel enerji ile kartrlmamaldr. Potansiyel fark, potansiyel enerji ile orantldr ve U= q0V eitliinde grld gibi birbirine baldr. Potansiyel enerji skaler bir byklk olduundan, elektriksel potansiyelde skaler bir byklktr. Dzgn bir elektrik alan iinde bulunan herhangi iki nokta arasndaki potansiyel farkna bakacak olursak; Potansiyel fark, bu iki nokta arasndaki yoldan bamszdr; yani, bir deneme ykn btn yollar boyunca A noktasndan B noktasna gtrmek iin yaplan i ayndr. x ekseni boyunca ynelmi dzgn bir elektrik alan gz nne alalm. Elektrik alan izgilerine paralel d uzakl ile birbirinden ayrlm olan A ve B gibi iki nokta arasndaki potansiyel fark;

V B V A = V = E.ds = E cos 0 ds = Eds Dzgn bir E alanndaki potansiyel fark

0 A A A

elde ederiz. E sabit olduundan integral iaretinin dna karldnda V = E ds = Ed olur.

A B

Bu ifadedeki eksi iareti, B noktasnn A noktasndan daha dk potansiyelde olmasndan kaynaklanr. Yani VB<VAdr.

19
RETELER

ki nokta arasna bir potansiyel uygulamann en basit yolu, bu iki noktay bir retece (pil veya ak) balamaktr. Birou kimyasal maddelerden yaplan birok rete vardr. Otomobillerde kullanlan kurunlu akler, kimyasal reaksiyonla enerji retir. Kimyasal pillerin yannda, baka trde retelerde vardr. Gne pilleri buna rnek verilebilir. Fakat yapl biimleri farkl olsa da btn pillerin amac enerji retmektir. Her basit rete, iki metal uca (kutup ba) sahiptir ve bunlarla retece balanr. Potansiyel diye adlandrlan kavramda, bu iki u arasndaki potansiyel farkdr. Bu fark, normal bir pil iin 1,5 Volt iken, araba aklerinde 12 Volttur. Bu retecin iki ucuna balanan telleri iki metal levhaya ekil 12 deki gibi balaynca, negatif kutuptan B levhasna elektron ak olur ve bu levha negatif yklenir. Bu elektronlarn kayna, elektron eksiklii nedeniyle pozitif ykl olan A levhasdr. Bu tarzda bir rete, yk pompalayan bir sistem olarak tanmlanabilir. Kutuplar arasndaki potansiyel fark, pilden bir yk akm olup olmamasna baldr. Yk ak yokken bu potansiyel farkna, pilin elektromotor kuvvet (emk) denir. Yksz levhalar tellerle pile balandnda, ok ksa srede, pil levhalara yk gnderir. Daha sonra yk ak durur ve elektrostatik bir durum oluur. Bu nedenle C kutbundan A noktasna kadar olan, tel ve levha ayn potansiyeldedir. Benzer ekilde, 1,5 V potansiyelde olan D kutbu, C den daha dk potansiyeldedir. Fakat B plakas ile ayn potansiyeldedir. A plakas pozitif ykl olduundan daha yksek potansiyeldedir. Bu nedenle A ve B arasndaki potansiyel fark 1,5 Volttur. Bundan u sonuca ulaabiliriz; Bir retecin ularna tellerle bal iki levha arasndaki potansiyel fark, retecin kutuplar arasndaki potansiyel farkna eittir.

20
ELEKTRONVOLT

Bildiimiz gibi, enerjinin SI birim sistemindeki birimi Jouledr. Atom ve nkleer fizikte, ok sk kullanlan bir birimi de renmemiz gerekir. Bu birim, elektronun bir voltluk bir potansiyel farknda kazanaca enerji ile tanmlanr:
Bir elektronvolt (eV), +e yknn 1 voltluk bir potansiyel fark altnda hareket etmesi iin gerekli enerjidir.

Elektronvoltun joulee balln u ekilde gsterebiliriz.: q ykl bir cismin V potansiyel fark altnda serbeste hareket etmesi iin gerekli olan kinetik enerji aadaki gibidir: KE (J) = -PE = q(C) V(V) eV un yukardaki tanmndan KE (eV) = q (e birimi ile) V(V) KEnin bu iki ifadesini kyaslarsak
KE (eV ) = KE ( J ) q (e birimi ile) q (C )

1e = 1,602 X 10-19 C olduundan

KE (eV ) =

KE ( J ) 1,602 X 10 19

1 eV = 1,6 X 10-19 J bulunur. Atom ve nkleer fizikte, bir taneciin yk, elektronun yknn tam katlar kadardr. Dolays ile bunlarn e birimleri ile llen ykleri enin bir veya kk tamsay katlar olur. Bir proton 1000V luk bir potansiyel farknda serbeste hareket ederse Kinetik Enerjisi; KE = (1e) (1000V) = 1000 eV olur. Benzer olarak 3e ykl bir tanecik 1000V ta hareket ederse enerjisi 3 X 1000 = 3000 eV olur. eV, SI birim sistemindeki denklemlerde yer almamasna karn, atom ve nkleer fizikteki, elemanter tanecikler iin olduka kullanldr.

21 Kaynaklar: 1- BUECHE, F., JERDE, D., (ev. Ed. Kemal OLAKOLU) 2000 Fizik lkeleri I-II, Palme Yaynclk, Ankara 2 - SERWAY, Raymond A. (ev. Ed. Kemal OLAKOLU), 1996 Fen ve Mhendislikler in Fizik, Palme Yaynclk, Ankara 3 - PSSC (Fiziksel Bilimler nceleme Komitesi), 1982 Fizik, Milli Eitim Basmevi, stanbul