İslam Düşüncesinde Tercüme Faaliyetleri Hermeneutik Ve Bibliyografik Bir Katkı

..
lahiyat Fakltesi Dergisi Gz 2010/ 1(2) 249-288
slam Dncesinde Tercme Faaliyetleri: Hermeneutik ve Bibliyografik Bir Katk
Mehmet ULUKTK
zet- Bu makalede slam dncesinin oluumunda ok nemli yeri olan tercme faaliyetleriyle ilgili tarihsel ve sosyo-kltrel balam gz nne serilmi ve konunun imdiye kadar dorudan ele alnamayan baz ynleri zerinde durulmutur. zellikle tercme faaliyetleriyle ilgili dil-dnce / dildnya gr ilikileriyle ilgili olarak hermeneutik balamda bir takm analizler yaplmtr. Bu analizlerin amac slam dncesinin entelektel kaynaklaryla ilgili daha salkl tasavvurlar gelitirebilmeye katkda bulunmaktr. Son olarak konuyla ilgili ulaabildiimiz kadaryla Trke, Arapa ve ngilizceden oluan bir bibliyografya verilerek konunun pek ok yn gsterilmeye allmtr. Anahtar kelimeler- Tercme hareketleri, Kltrel etkileimler, Dil-dnce ilikisi, Dil-dnya gr ilikisi, Hermeneutik yaklam. Abstract- Translation movements in Islamic thought: Hermeneutical and Bibliographic Approach- This article unfurls the historical and socio-cultural context that translation has had very important role in the development of Islamic thought by focusing on some issues which have not been directly addressed. In particular, some analyses related to translation activities of language-thought/language word view were conducted in a hermeneutic context. The purpose of these analyses is to contribute to the development of healthier vision of intellectual sources of Islamic thought. Lastly, a great many aspects of the translation subject were attempted to display by the inclusion of a bibliography as far as we are able to acquire in Turkish, Arabic and English. Key words: Translation movements, Cultural interaction, Language-thought relationship, the Relationship between language and world view, Hermeneutical approach.
nsanolunun tarihsellii ya da kendimiz olmak iin bakalarna muhta myz? ada Sosyal Bilimler Felsefesi adl kitabnda Brian Fay, toplumsal yaamn temel birimlerinin kapal-devre zde bamsz ve ayr varlklar olduu tezine hcrecilik (atomism)
adn verir. Buna gre her birimiz bunu her
Ar. Gr. Mu Alparslan n. Fen-Edebiyat Fak. Felsefe Blm, ulukutuk27@hotmail.com
250 Mehmet Uluktk
toplum, kltr, medeniyet, dnya gr diye de anlayabiliriz- sadece kendimize ak olan esiz bilin durumlarn yayoruz. Bundan dolay bir mahremiyet duvar bizi birbirimizden ayryor. Dahas, her birimiz, kendi iinde inanlar ve arzular temelinde eylemlerini ynlendirme gcn barndran esiz kiilikleriz. Zira her insan teki benliklerden ayr bir benliktir. 1 Bu anlayn doal bir sonucu olarak btn toplumsal fenomenler ve zellikle de btn kurumlarn ileyiinin kayna daima bireylerin karar, eylem, tutum, v.s.leri olduu dnlr. Bunlarn
2
szde
topluluklar
balamnda
aklanmasyla asla tatmin olunmaz. Hcreciliin bu yaklam sonucunda ortaya yle bir soru kyor; Kendimiz olmak iin bakalarna muhta myz? slam dncesinin ilahi ynne pek ok klasik ve ada slam dnr ve aratrmaclar tarafndan vazgeilmez bir nem verilse de onun slam toplumlarnn tarihsel tecrbelerinden akp gelen bir kltr ve medeniyetin rn olduunu, normatif vahiyle tarihsel olgularn diyalektii olduunu da unutmamak gerektiini ve dolaysyla hcrecilik gibi etrafna mahremiyet duvar rm kapal bir devre olamayacann da farknda olunmas gerekir. nsanln tarihi tecrbesine baktmzda bilim, felsefe ve kltrler araclyla insann gemi, bugn ve gelecek arasndaki sz konusu ilikiyi kurmaya alt grlr. Gnmzde, karlkl ilikiler ve etkileimler a her trl bilginin toplanmasn temin edebilmektedir. Bilindii gibi medeniyet, biriken ve miras braklan irfandr; hem srekli hem de deiken olan bnyesinde barndrr; kltrel birikimleri ayn anda hem ihra hem de ithal edebilir.3 Bunun nemli yollarndan biri de tercme hareketlerinden geer. 4
Fay, Brian, ada Sosyal Bilimler Felsefesi, ev. smail Trkmen, Ayrnt Yay. stanbul, 2001, s. 50. 2 Popper, Karl, Ak Toplum ve Dmanlar, ev. Mete Tunay, Remzi Kitapevi, stanbul, 1994. s. 105. 3Ayrntl bilgi iin bkz., Fernand Braudel, Maddi Medeniyet ve Kapitalizm, ev. Mustafa zel, stanbul, 1991, s. 15. 4Bilinebildii kadaryla ilk tercme hareketi Yakn douda, M. . 2000 yllarnda Smer belgelerinin Akad diline evrilmesiyle balamtr, dolaysyla tercme hareketleri geleneinin temelleri bu dneme kadar uzanmaktadr. Bkz., D. Gutas, Yunanca Dnce Arapa Kltr: Badatta Yunanca-Arapa eviri Hareketi ve Erken Abbasi Toplumu, ev. Ltfi imek, stanbul, 2003, s. 31; Ramazan een, slm Dnyasndaki Tercme Faaliyetlerine Umum Bir Bak, TED, VII/3-4, stanbul, 1979, 3-29; Fernand Braudel, Uygarlklarn Grameri, ev. M. Ali Klbay, mge Yay. Ankara. 2001, s. 103-127; Bekir Karla, slamda
1
slam Dncesinde Tercme Faaliyetleri 251
Eer atomistik/hcreci bir perspektiften bakmyorsak tarih boyunca kltrler ve medeniyetler arasnda karlkl etkileme, etkilenme ve etkileim trnden ilikiler olduu rahatlkla anlayabiliriz. slam medeniyeti iin de durum dier medeniyetlerden farkl deildir. nsanlk tarihi boyunca byk kltr intikali ile karlayoruz. Bunlardan birincisi, M.. VI-IV. yzyllar arasnda Bat Asya kylar ile Ege adalarnda gereklemitir. Pythogorestan Platona kadar pek ok Grek dnr Antik Msr, Mezopotamya, Hind ve ran dncelerini yakndan tanma imkn bulmular ve bunlar kendi lkelerine tayarak yeni ve zgn bir Grek dncesi meydana getirmilerdir. kincisi, VIII. asrn balarndan itibaren ad geen antik dncelerden arda kalan malzemeler ile Grek dncesinin ana rnlerinden hemen hemen hepsinin Arapaya tercme edilmesiyle gereklemi olan geitir. nc byk kltr geii de XI. asrdan balayp XIII. asrn sonlarna kadar devam eden Arapadan Latince ve branice bata olmak zere teki mahalli bir takm dillere yaplan tercmelerle gereklemitir.5 Fetihlerle snrlarn genileten Mslmanlar dier medeniyetlerle karlama frsat buldular. Buradaki milletlerle ve onlarn dnsel ve bilimsel dnyalaryla tantlar. Medreselerden bazlar fetihten nce vard ve varlklarn srdrmeye devam ettiler. Baz medreseler de fetihlerden sonra dodu.6 Bu medreseler Urfa ve Nusaybin medreseleri, Cndiapur, skenderiye, Antakya, Harran ve Badat medreseleridir. 7 Mslmanlar Hindistan ve Maveraunnehir blgesinin fethi ile eski Hind bilimine dair eserleri Arapaya evirmeye baladlar ve Antik dncenin rnlerini sadece Grek metinleriyle tanmakla kalmadlar ayn zamanda
Tercme Hareketleri, Uluslararas slam Dncesi Konferans-2, st. 1997, s. 84-97; Macit Fahri, slam Felsefesi Tarihi, ev. Kasm Turhan, klim Yay. stanbul, 1992, s. 11-41; M. emseddin Gnaltay, Antik Felsefenin slam Dnyasna Girii -Giri Yollar ve ekilleri-, Sad. rfan Bayn, stanbul, 2001, s. 61-76. 5 Bekir Karla, slamda Tercme Hareketleri, II. Uluslaras slam Dncesi Konferans, stanbul, 25-27 Nisan 1997, .B.B.K..D.B.Y., s. 84. 6 Y. Kumeyr, slam Felsefesinin Kaynaklar, ev. Fahrettin Olguner, Dergh Yay, stanbul, 1992, s. 121. 7 Bu medreseler hakknda zet bilgi iin bkz. Y. Kumeyr, a.g.e, s. 122-34; Mehmet Bayraktar, slam Felsefesine Giri, T.D.V. Yay, Ankara, 1998, s. 32-6; Bekir Karla, a.g.m. s. 85-93.
252 Mehmet Uluktk
Sryanice, Kptce, Farsa ve Hinte araclyla da bu kltrn deiik versiyonlarn tanyp ortak bilim ve kltr dili olan Arapaya aktardlar. 8 Bu kltr aktarmnda Sryaniler nemli rol oynamtr. skenderiye ve Antakyadan aldklar Yunan kltrn dou blgelerinde yayan ve bu kltr Urfa, Nusaybin, Harran medreselerine getirenler de Sryanilerdir.9 Arap limleri Sryaniceyi en eski dil olarak kabul ederler. Sryanlerin tercme faaliyetleri, Arap-Fars ilmine faydal olmutur. VIII. yzyldan X. yzyla kadar Yunanca eserleri gerek eski Sryanca metinlerden gerekse kendi dzelttikleri ve ksmen de yeniden tertip ettikleri nshalarndan Arapaya nakledenler Sryanler olmutur.10 slm dini Bat Asyada doduunda, fikr bir uyan ile edebiyattaki stnl dnda belirli okullar ve kurumlar olmayan, mimariden ve bilimden yoksun bir kltr saylrd. slam vahyinin nazil olduu Arabistan yarmadas, gerek kltrel bakmndan, gerekse medeniyet bakmndan dier pek ok toplumlar gibi nispeten iine kapank, kapal bir toplumdu. Dnce hayatlar ahsi mahedeler ve hakimane darb- mesellerden ibaret, ilim hayat ise basit tecrbelerden te gememekteydi.11 Bunun iindir Arap yarmadasnda slamdan nce dnya apnda bir dnce hareketinin varlndan sz edilememitir. Babilin mitolojisi, Yunann teolojisi ve Msrn kozmogonisi apnda derin perspektif ortaya koyduklarna rastlanmamtr. 12 Dier yandan Araplar elde ettikleri kltrel bilgileri ou zaman yine bizzat baka Araplar renmitir.
Bekir Karla, a.g.m., s. 85. T.J. De Boer, slamda Felsefe Tarihi, ev. Yaar Kutluay, Anka Yaynlar, stanbul, 2001, s. 312. 10 T.J. De Boer, a.g.e., s. 38. 11Konuyla ilgili olarak slam ncesi Araplarn sosyo-kltrel, antropolojik, linguistik, ekonomik ve dnce dzeylerini geni bir biimde ele alan u almalara baklabilir. Neet aatay, slam ncesi Arap Tarihi ve Cahiliyye a, A...F. Yay. Ankara, 1982, s. 82152; Ignace Goldziher, Klasik Arap Literatr, ev. A. Yksel, R.Er, Ankara, 1993, s. 16-34; Mahmut kr el-Alasi, Bulugul-Ereb fi Marifeti Ahvaliil-Arab, Thk. M.Behet el-Eser, Kahire, 1924; Toshihiko Izutsu, Kuranda Dini ve Ahlak Kavramlar, ev. Selahattin Ayaz, Pnar Yay. stanbul, 1997; evki Dayt, Tarihul-Edebil-Arab /Asrul-Cahliyye, Kahire, 1960, Elbr Ebn, Edebul-lugatil-rmiyye, Beyrut, 1996. 12 Hitti, Philip K. Siyasi ve Kltrel slam Tarihi, ev. Salih Tu, stanbul, 1995, I/s. 145.
8 9
O dnemde Bat Asyada iki gl devlet, Sasn devleti ile Bizans bulunmaktayd. Bunlar, slm devletine tekilatlanma rnei oldular. Sekizinci yzyl devlet tekltnda rnllar o denli etkiliydi ki, Abbs ynetiminin ortaya knda rnllarn byk pay olduu sylenir. 13 Yahudi ve Hristiyan ilhiyat da, slm kltrnn faydaland kaynaklar arasnda yer almaktadr. Bunlarn dnda, Bat Asyada yaygn bir kltr olan Hellenism ikliminde, zellikle Srynlerin ban ektii okullar bulunmaktayd. Emevler devrinde Srynler olduka etkiliydi;14 dnemin bakenti am'da devletin st dzey brokratlarnn ou, ya Yunanca konuan Srynlerden ya da Yunanca bilen Araplardan oluuyordu.15 slmn douundan nce, Eskia Yunan kltr Srynlerin nclnde dou Akdeniz havzasna serpilmi eitli okullar hlinde yaatlmaktayd. Bu okullar, daha ziyde Msr ve Mezopotamya blgelerinde toplanmtr. Ancak, Mezopotamya blgesi, yalnzca Yunan kltrn deil, Smer kltrn de ihtiv etmektedir. Ayrca M.. 1500lere dein uzanan Hinduizm ve Zerdtlk, hatt uzaktan tems kurulan in dah, slm dnyasn etkileyen gl kltrler arasnda bulunmaktadr. slamiyetle birlikte Araplarn dnce hayat deimi, hayatn ritmi birden hzlanmtr.16 Zira slam vahyi, ahlaki ve sosyal bir dstur anlamyla yalnzca bir din (religion) vaz etmekle kalmam ayn zamanda dnyann byk
Bernard Lewis, The Arabs in History,, Oxford University Press, Oxford, 1993, s. 85. Ayrnl bilgi iin bkz. Atiyye, George N., el-Eserus-Suryn fil-haytil-fikriyye velilmiyye fi bildi-m, Bildu-m fil-ahdil-Bayzent: 4.Uluslararas am Blgesi Tarihi Sempozyumu I. Oturum Bildirileri, Amman, 1986, s. 166. 15 Ayrntl bilgi iin bkz. Sihm el-Furayh, es-Suryn ve devruhum f naklis-sekfetilYnniyye ilel-Arabiyye Havliyyt Kulliyetil- db, Cmiat Ayn ems, c. 23, say 2, 19941995, s. 64. 16 Araplarda slamn gelmesiyle birlikte yaanan zihniyet devrimini ve bu devrimin dilde meydana getirdii semantik deiimi grmek iin bkz. Izutsu, Kuranda Dini ve Ahlaki Kavramlar, s. 15-55. Mehmet Yolcu, Kurannn Zihniyeti Deitirmesi, Denge Yay. st. 2005. s. 247-270. slam muhitinde tercme hareketlerinin younlamasnn en nemli sebepleri arasnda balangta toplumun seviyesinin gerilii ve daha sonra toplumda meydane gelen kltrel bir takm deiimlerle ihtiyacn fazlal nemli rol oynamtr. Bunun dnda Kurann hem evren hem de insann gemii ve bu yolla elde ettii tecrbeler zerinde mmini dnme ve aratrmaya ynelten emirleri de etkili olmutur. Konuyla ilgili Ayetler iin bkz. Al-i mran, 3/191-192; Yunus, 10/5-6, 101; Rad, 13/3-4; aiye, 88/17-20; Ankebut, 29/20. Ayrca bkz. M. W. Davies, slami Antropolojinin Oluturulmas, ev. T. Doukargn, st, 1991, s. 138; Hseyin Atay, slm Felsefesinin Douuna Dair, AFD., Ankara,1966, Say: XIV, s.175-187.
13 14
254 Mehmet Uluktk
bir kesimini ve bu kesim iinde yaayanlarn zihinlerini de deitirmitir. 17 Dolaysyla slam ilimlerin douu ve sonraki gelimeler, slam vahyinin ruhu ve onun insanlarn zihnini, eylemlerini ve evresini, bunlarn yan sra ilimlerin oluup gelimelerini salayan medeniyeti
18
kalba
sokma
davran
kavranmakszn anlalamayacak konulardr.
Gerekten de balangta lgat
anlamyla mm olan, daha ziyade szl gelenee yaslanan bir kltr havzasnn insanlarna ne olmutur da iki ya da yzyl iinde yazl gelenee dayal bir kltrel ve kurumsal dinamizmi yakalamay baarm ve ksa srede felsefe ve dolaysyla bilimde insanln retmenleri olmulardr? Eer sz konusu olan slam felsefesi yahut drul-slamda gelien felsefe gelenei ise bu gelimede birincil faktrn,el-Kitb olarak Kuran olduu sylenmelidir. Zira Kuran- Kerim, -Rosenthalin de sarahatle belirttii gibi- el-ilm kavramn slam medeniyetinin ta yreine yerletirmi olan bir kitaptr. 19
Tercme faaliyetleri nasl bir ihtiyala hangi ortamda dodu? Veya Tercme faaliyetlerinin tarihsel ortamnn hermeneutik boyutlar Bu balamda tercme faaliyetlerinin sosyal zemininde, ekirdeini vahyin ve hadislerdeki retilerin oluturduu kltr ierisinde yetien merakl ve aratrmac insan tipinin nemli bir pay vardr. slm dnyasnda kltr, "db" anlamndadr; db ise, edbin yetimesini salayan kltrn deerler ve inanlar manzmesi ierisinde yerlemi renme ve davran mfredtdr. Bylece edb, Yunan Eskiandan in'e dein gemi alardan o gnlere gelen btn kltrleri bir btnlk ierisinde anlayan kimsedir. slm dnyasnda kltr, Avrupa'dan farkl olarak dinin bir rndr. Mslman dnr, deer ve inan farkllklarn idrk edebilecek olgunlua getiren, slm kltrnn ilkeleridir. Ancak her medeniyette kltr ile din arasndaki iliki byle deildir. slm medeniyetinde din, kltr ekillendirmiken;
Nasr, Seyyid Hseyin, slam ve lim: slam Medeniyetinde Akli limlerin Tarihi ve Esaslar, ev, lhan Kutluer, nsan Yay. stanbul, 1989, s.3. 18 Nasr, Seyyid Hseyin, slam ve lim, s.4. 19 Rosenthal, Franz, Knowledge Triumphant, Leiden 1970, s. 20, 22, 32. Rosenthalin bu eseri bilgi ve bilim kavramnn din deerler sistemi iindeki yerini ve eitli slam entelektel gelenekleri iinde kazand zengin anlamlar bir kez daha kavramak isteyen okuyucu iin ayrntl veriler sunmaktadr.
17
Hristiyan Batda, kltr dini ekillendirmitir.20 Avrupada tercme, XII. yzylda burjuva snfnn nclyle balamken; slm dnyasndaki tercme hareketi, halfelerin yansra sivil ve asker erkn, tccarlar ve eitli okullar tarafndan desteklenmitir.21 Bu, belirli bir zmrenin inisiyatifiyle yrtlm bir faliyet olmayp, Abbs devri toplumunun siys, ilm ve itim kesimlerinin efkr- ummiyesine mutbk olarak meydana gelmitir. 22 Bu da onun geni bir etki alanna sahip olmasnn nedenlerinden biridir. Bu balamda ilk dnem Mslmanlar slamn onlara verdii dinamizm sayesinde ok ksa denilebilecek bir zaman diliminde Atlantikden in Seddine kadar,
Frb, Kitbu Ari ehli'l-medneti'l-fzla, tah. Elbr Nasr Ndir, Beyrut, 1991, s. 136-137; James Montgomery, Review, Religion and Culture in Medieval Islam, ed. R.G. Hovannisian, G. Sabagh, Cambridge, Cambridge University Press, 1996, Journal of Islamic Studies, Mays 2001, c. XII, say: 2, s. 182-184, s. 182-183. Tah ve Fiey, tercme faaliyetinin, aydn zihniyetli baz halfeler tarafndan gerekletirildiini iddi etmilerdir S. Tah, "et-Ta'rb ve kibru'lmuarribn, Sumer, 1976, c. XXXII, s. 339-389; Sihm el-Furayh, es-Suryn ve devruhum f naklis-sekfetil-Ynniyye ilel-Arabiyye Havliyyt Kulliyetil- db, Cmiat Ayn ems, c. 23, say 2, 1994-1995, s. 64. Btn bunlar zikretmemizin nedeni; slm dnysnda tercmelerin balamasnn, devlet ynetimi zerinde etkili olan belirli bir aznln yahut aydn fikirli birka halfenin rn olduunun iddi edilmesidir. Bu iddidaki metodik hat, Avrupa aydnlanma ideolojisinin, slm medeniyetinin kendisine zg parametrelerine tatbik edilmesinden kaynaklanmtr. Avrupa Aydnlanma ideolojisinin temelinde, burjuva snfnn oluumu yatmaktadr. Burjuva, kendi sosyo-kltrel konumunu tayn etmek iin, klasik ve yaygn olarak bilinen kilise retilerinden farkl bir bilince ulamak arzusuyla, Onikinci yzylda Arapcadan Latinceye tercme hareketini balatmtr. Bkz. Gutas, Yunanca Dnce Arapa Kltr, s. 15-16. 21 Bilim ve felsefe tarihindeki belli bal paradigmatik deiiklik srelerinde tercme hareketleri, vazgeilmez etkenler arasnda yer alr. Bekir Karla tercme faaliyetlerini dneme ayrarak inceler. Birincisi, M.. VI. ve IV. yzyllarda Hind, ran, Eski Msr, Smer, Babil, Fenike ve Mezopotamya medeniyetlerinin verilerini alp sentezlemek suretiyle oluturulan kadim Grek felsefesidir. kincisi, M. VIII-X. yzyllar arasnda younlaan slam tercme hareketleri ve ncs de, XII-XIII. yzyllarda spanya ve Sicilyada kurulan tercme okullar yoluyla slam Felsefesinin Ortaada Avrupann ortak ilim ve kltr dili olan Latinceye aktarlmasdr. Bkz., B. Karla, bn Sina Felsefesinin Bat Felsefesine Etkileri Uluslararas bn Sina Sempozyumu, Ankara, 117-20 Aralk 1983, bildiriler Haz.. M. Cumhur, O. Doan, Ankara, 1984, s.433. H. Z. lken ise bu evreleri eski Yunan uyan Anadolu, Fenike, Msr Trk-Uygur uyan Hind, ran ve Nasturi, slam uyan Yunan, Nasturi ve Hind, Bat uyan ise slam, yani Trk, Arap, Acem ve Yahudi tercmeleriyle mmkn olduu ynndeki gryle be blmde inceler. Bkz., H.Z. lken, Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, stanbul 1935, s. 19; tercme hareketleri iin ayrca bkz., Muhammed kbal, slamda Dini Dncenin Yeniden Douu, stanbul, 1984, s. 177. 22 Trker, Sadk, slm Dncesinin Geliiminde Tercme Faliyetlerinin Rol, Kutadgubilig Felsefe-Bilim Aratrmalar Dergisi, Say:3, s.228.
20
256 Mehmet Uluktk
Mezopotamya, Msr, Asur, Babil, Grek, ran ve Hint gibi tarihleri ok eskilere uzanan kadim medeniyetlerin beikleriyle tanmlardr. Bu tanklk, onlarda tantklar medeniyetlerin sorunlaryla yzlemeleri gibi bir durumu da beraberinde getirmitir Hulafa-i Raidin dneminde (632-660), fetihlerin sonucu olarak ortaya kan durum karsnda, sosyal, siyasal sorunlar, ncelikle zlmesi gereken sorunlar olduundan, bu dnemde Mslmanlarn yabanc kltrlerle kayda deer bir dnce al verii ve dnsel etkileim yaadklarn sylemek mmkn deildir. Hatta Hz. Peygamber dnemindeki yapy aynen muhafaza etmek iin son derece hassas hareket ettikleri de ayrca dikkat ekmektedir. Bu sebeple yabanc kltrlerle ilikilerinde ihtiyatl davranmlardr. 23 Mslmanlar ilk nceleri, slamn kendi kendine yeterliliinden hareket ederek bu kltr ve medeniyetlerle ili dl olmak istememilerdir. Fakat ksa bir bocalamadan sonra ister istemez o kltr ve medeniyetlerle temasa gemek zorunda kalmtr.24 Zira toplumsal adan bylesi bir durum kanlmazd. Bu zorunluluun bir sonucu olarak fetihlerle snrlarn genileten Mslmanlar dier medeniyetlerle karlama frsat buldular. Buradaki milletlerle ve onlarn dnsel ve bilimsel dnyalaryla tantlar. Bu fikir balantsnda medreseler nemli rol stlenmitirler. Medreselerden bazlar fetihten nce vard ve varlklarn srdrmeye devam ettiler. Baz medreseler de fetihlerden sonra dodu.25 Bu medreseler Urfa ve Nusaybin medreseleri, Cndiapur, skenderiye, Antakya, Harran ve Badat medreseleridir. 26 Buralarda yaatlan kltrlere ait eserler tercme edilmeye baland. Mslmanlar ayrca Hindistan ve Maveraun-nehir blgesinin fethi ile eski Hind bilimine dair eserleri Arapaya evirmeye altlar. Mslmanlar, Antik
Behiy, Muhammed, slam Dncesinin lahi Yn, ev. Sabri Hizmetli, Fecr Yay. Ankara, 1992, s. 65; ayrca bkz. 212-350. 24 Arslan, Ahmet, slam Felsefesi zerine, Vadi Yay. Ankara, 1999, s.315-316. slamn ve dolaysyla Mslmanlarn geleneksel olarak kendilerini grleriyle ilgili olarak ayrca bkz. W. Montgomery Watt, slam Hareketler ve Modernlik, ev. Turan Ko, z Yay. stanbul, 1996. s. 29-37. 25 Kumeyr Y., slam Felsefesinin Kaynaklar, ev. Fahrettin Olguner, Dergh Yay, stanbul, 1992, s. 121. 26 Bu medreseler hakknda zet bilgi iin bkz. Y. Kumeyr, a.g.e, s. 122-34; Mehmet Bayraktar, slam Felsefesine Giri, T.D.V. Yaynlar, Ankara 1998, s. 32-6; Bekir Karla, slamda Tercme Hareketleri, II. Uluslaras slam Dncesi Konferans, stanbul, 25-27 Nisan 1997, s. 85-93.
23
dncenin rnlerini sadece Grek metinleriyle tanmakla kalmamlar ayn zamanda Sryanice, Kptce, Farsa ve Hinte araclyla da bu kltrn deiik versiyonlarn tanyp ortak bilim ve kltr dili olan Arapaya aktarmlardr.27 Bu kltr aktarmnda Sryaniler nemli rol oynamtr. skenderiye ve Antakyadan aldklar Yunan kltrn dou blgelerinde yayan Urfa, Nusaybin, Harran gibi medreselere getirenler de Sryanilerdir. 28 Arap limleri Sryaniceyi en eski dil olarak kabul ettiler. Sryanlerin tercme faaliyetleri, Arap-Fars ilmine faydal olmutur. VIII. yzyldan X. yzyla kadar Yunanca eserleri gerek eski Sryanice metinlerden gerekse kendi dzelttikleri ve ksmen de yeniden tertip ettikleri nshalarndan Arapaya nakledenler Sryanler olmutur.29 Emeviler dnemi (660-750) ise, am, Basra ve Kufe gibi nemli ehirlerde, herkesin nnde, Yunan felsefelerinden, Aristo mantndan ve beeri bilimlerden bahseden eitli inanlarn din adamlaryla ve farkl inan gruplarla Mslmanlar arasnda teolojik tartmalarn olduu dnemdir. Szl olarak ilk etkileim bu dnemde balam, ksa zamanda bunun etkileri, yeni doan kelam okullaryla kendini gstermitir. Bu dnemdeki en nemli gelime iktidar umudunu yitiren gen ehzade Halid b. Yezidin balatt tercme almalardr.30 Bu tercme hareketinde Halid b. Yezid Msrdan gelen ve Yunancaya vakf olan baz insanlara tp, kimya ve astrolojiyle ilgili kitaplar tercme ettirir. Yine bu dnemde Abdulmelik b. Mervan (685-705) ve Velid B. Abdulmelik (705-715) tarafndan Farsa ve Greke baz iir kitaplarnn Arapaya31 evrilmesi de nemli bir gelimedir. Emeviler dneminde yaplan
Bekir Karla, a.g.m. s. 85. T.J. De Boer, slamda Felsefe Tarihi, ev. Yaar Kutluay, Anka Yay, stanbul, 2001, s. 31-2. 29 T.J. De Boer, a.g.e., s. 38. 30 Yunancadan Arapaya baz astroloji ve kimya eserlerinin evrilmesini salad iddia edilen bilim merakls Emevi prensi Hlid bin Yezd bin Muviye el-Emevnin (.85/704) yapt ve destekledii almalar, Yunancadan Arapaya bilimsel nitelikli ilk eviri rnekleri olarak gsterilmektedir; bkz. bnun-Nedm, el-Fihrist, Haz, brhm Ramazn, Beyrut 1997, s.300); ancak ilgili haberlerin tutarszlna Gutas iaret etmektedir, bkz. Dimitri Gutas, Yunanca Dnce Arapa Kltr, s. 34. 31 Belazuri, Ahmet b. Yahya, Futuhul-Buldan, ev. Mustafa Fayda, Ankara, 1987, s. 691-693. Emevlerle birlikte balayan tercme faliyetleri, Sekizinci yzyln balarnda Abbs ynetimiyle birlikte, bir Tercme hareketi hline gelmitir. bn'n-Nedm, sistematik ve
27 28
258 Mehmet Uluktk
eviriler felsef kayglardan te, daha ok pratik ihtiyalarn karlanmasna ynelikti. Bundan dolay tp, astronomi ve kimya ilimleri ile ilgili metinler bu dnemde arlktayd. Bir yandan hkmdarn yabanc ilim adamlarn saraya daveti, dier yandan Mslmanlarn bu ilimleri renme merak ve yabanc bilim adamlarnn bu ilimlere ait daha nce Sryanice, Yunanca, hatta Kptice ve dier dillerde yazlm olan eserleri Arapaya evirmeleriyle slam dnyasnda giderek hzlanacak olan bir bilimsel faaliyet balamtr.32 nceleri tercme konular snrl iken zellikle Mansur (753-775) dneminde Hint, Yunan, in, ran, medeniyetlerine ait ilmi, edebi, felsefi, metafizik, astroloji, aritmetik, geometri, astronomi, mzik teorisi, etik, fizik, zooloji, botanik, farmakoloji, veterinerlik, tp, askerlik sanat, hikmetli szler, hatta ahin terbiyeciliine varncaya kadar hemen hemen her konuda pek ok eser slam entelektel evrelerinin hizmetine sunulmutur. Urfa, Nusaybin, Harran ve Cndiapur Medreseleri araclyla daha geni evrelere de yaylma imkn bulan tercme ile elde edilen birikimin, slam dnyasnda byk deiiklikler meydana getirilmesi de kanlmazd. Hatta bu birikim zaman ierisinde Gney Avrupa ve spanya yoluyla Avrupann hizmetine de sunulacak ve Rnesansn domasna nemli lde etki edecektir.33 Ama Emevi
kurumsal anlamdaki eviri faliyetlerinin balangcn efsnev bir hikyeye dayandrmaktadr. Hikyeye gre Abbs halfesi Memn, bir gece rysnda Aristoteles'i grr. Ona, gzel olan nedir? diye sorar; filozof akla gre gzel olandr cevbn verir. Sonra nedir? diye soran halfe, dine gre gzel olandr ve nihyet nc olarak "halka gre gzel olandr" cevbn alr. Bu ry zerine halfe, Bizans kralna bir mektup yazarak, Roma devletinin Hristiyanl kabl ediinden beri, stanbul'a gn uzaklkta kraliyet mahzenlerinde kilitli tutulan kadm eserleri talep eder. Daha sonra halfe Memn, ileride Beyt'l-Hikme'nin kurucular arasnda yer alacak olan Haccc b. Matar, Huneyn b. shk, Kosta b. Luk el-Baalbek ve bn'l-Btrk nclnde bir heyeti stanbul'a gnderir. Heyettekiler setikleri kitaplar alarak Badat'a geri dnerler. Halfe felsefe, mantk, geometri, aritmetik, astronomi, tp ve msik ile ilgili bu eserlerin derhal Arapaya evrilmesini emreder. Bylece sistematik ve kurumsal anlamda tercmeler balar. Bkz. bn'n-Nedm, el- Fihrist, s. 301. Ayrca bkz. Eyp Tanrverdi, Arap Kltrnde eviri almalar ve Huneyn B. shak Ekol, Divan Disiplinleraras Aratrmalar Dergisi, Say:23. 2007/2. 32 Mehmet Bayraktar, a.g.e. s. 28. 33 bn. Nedim, el- Fihrist, Beyrut 1994, s. 302; bn Ebi Usaybia, Uyunul Enba fi Tabakatl Etbba, Beyrut., s. 183; Hseyin Gazi Yurdaydn, slam Tarihi Dersleri, Ankara, 1982, s. 42; T. J. De Boer, slamda Felsefe Tarihi, ev. Yaar Kutluay, AF, Yay. 1960, s. 31; B. Karla, slam Dncesinin Bat Dncesine Etkileri, Litera Yay. st. 2004, s. 211; Dimitri Gutas, Yunanca Dnce Arapa Kltr, s. 15, 18, 121-133; D. L. Oleary, slam Dncesi ve Tarihteki Yeri, ev.
idarecilerinin Arap milliyetilii etrafnda dnen politikalar, doal olarak yabanc unsurlarn iktidarna mani olduundan, olmas gereken kltrel etkileim ve yaknlama ok yetersiz kalmtr.34 Bununla birlikte bu dnem daha sonra geliecek olan ilmi ve felsefi hareketin ivme kazanaca bir dnem olacaktr. Bu balamda, Mslmanlarla dier inan gruplar arasnda teolojik konularda sren tartmalar ve sosyo-kltrel yaknlamalar daha sonra Beytl-Hikmede kurumsallaacak olan tercme ilmi/felsef hareket iin hazrlk ortam oluturmutur35 denilebilir. Bunun iindir ki buradaki tercme faaliyetinin Perikles Atinas, talyan Rnesans veya 16. ve 17. yzyl bilimsel devrimiyle ayn kategoride yer aldnn, insanlk tarihi iin ayn derecede nemli olduunun, bu yzden byle kabul edilmesi ve tarihsel bilincimize de bu ekilde kaydedilmesi gerektiinin dnlmesi gereklidir.36 Abbasilerin iktidara geliiyle Mslmanlar Mezopotamya, Msr, AsurBabil, Grek ve Hint medeniyetlerinin dnsel ve bilimsel rnlerinden istifade etmeye ynelmilerdir.37 Mslmanlar kendi medeniyetlerini olutururken baka medeniyetlerin dnsel, bilimsel ve kltrel birikimlerine kaytsz kalmalar dnlemezdi. Abbasiler dneminde kurulan Beytl-Hikme, medeniyetler aras tercme faaliyetlerinin kurumsallat bir mekn olduu ayn zamanda yksek seviyeli bilimsel ve dnsel aratrmalar yaplmtr. 38 Bunlarn sonucunda Beytl-Hikme, tarihi srecin ve insanln mevcut
Hseyin Yurdaydn-Yaar Kutluay, A...F. Yay. Ankara, 1959, s.112; O. Leaman, Ortaa slam Felsefesine Giri, ev. Turan Ko, Rey Yay. Kayseri, 1992, s. 4. 34 Konuyla ilgili ayrntl bilgi iin bkz. sylemez, Mahfuz ve dierleri Komisyon, Emeviler Dnemi Bilim, Kltr ve Sanat Hayat, Pozitif Matbaaclk, Ankara, 2003. s. 15-55. 35 Kaya, Mahmut, Beytl-Hikme, D..A., VI/ stanbul, 1992, s. 88-90, Ayrca bkz. Remziye Muhammed el-Atrakc, Beytl-Hikme el-Badadi ve eseruhu fl-haraketil-ilmiyye, elMerrihul-Arabi, XIV, Badad, 1980, 317-355. Muhammad Hozien The Introduction of Greek Philosophy in the Muslim World Journal of Islamic Philosophy (2005):119127 Bekir Karlaa, slam Dncesini Etkileyen Sosyo-politik, Kltrel ve Ekonomik Nedenler, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say: 3, stanbul, 1995. s. 179-204. H.Dursun Yldz, Tercme Faaliyetleri, DGBT., III, s. 462. Hilmi Ziya lken, Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, stanbul, 1997.s. 28. 36 Gutas, Dimitri, Yunanca Dnce Arapa Kltr, ev. Ltf imek, Kitap Yay, stanbul, 2003, s. 20. 37 Hocaolu, smail, Abbasi Devri eviri almalar, Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, c. XXXVII, say 1-2, Ankara, 1995, 453-463. 38 Nc et-Tikrt, ntiklul-felsefetil-Ynniyye ilel-Arabiyye, el-Mevrid,c.4, say 4,1975,7276
260 Mehmet Uluktk
birikimlerinden yararlanma dncesinin kurumsallam vechesi olarak ortaya kmtr.39 Ancak Beytl-Hikmenin nemi bununla snrl kalmamtr, bilakis buradaki ilmi ve kltrel faaliyetler daha sonraki slam yzyllarda byk yanklar intikali neticesinde uyandrmtr. Yunan felsefesi, ran, Hint, Mezopotamya ve Msr gibi kkl geleneklerin dncesine Mslmanlarn entelektel muhitinde yepyeni bir dnem almtr. Bu kurum ilk dnem kltr tarihinde meydana gelen deimelerde merkezi rol oynadna inanlan olaylarn getii nemli bir mekndr. slam kltr ve medeniyetinin geliim izgisi dikkatle incelendii zaman slam felsefesi ve bilimi alanndaki ilk ve zgn almalarn bu dnemde ne srlr. lim teriminin sistematik ilm disiplin haline gelii, slam dnyasnda ilimler taksimi yapma ihtiyac ile birlikte olmutur. Bu ihtiyac douran ise Mslman entelektellerin din bilgisi dnda baka bilimlerin olduunu fark etmesi olmutur. Grek-Hellenistik, Faris-Hind ve Sabi kltr havzalarnn slam ncesi oluturduu ilm ve felsef birikim fetihler ardndan kltrel corafyann gelimesiyle birlikte Mslmanlar iin ulalabilir hale gelmi ve ciddi bir ilgiye mahzar olmutur. slam gelmeden nce yeniden gelime ynnde bir dinamizm belirtisi gstermeyen bu birikim, slamn geliinden ksa bir sre sonra bizzat siyasi otoritenin ve aristokrat ilgi, finansman ve himayesiyle Arapaya aktarlmtr. Artk Eflatunun nemli Diyaloglar, Aristonun Politika hari tm eserleri, Plotinus ve Proclusa ait baz teolojik metinler, felsefe tarihleri tp, astronomi ve corafyada Batlamyus, fizik ve mekanikte Arimedes ve Heronun eserleri, Hint matematiinin klasikleri olan Siddhantalar, siyaset ve ahlak felsefesine dair Panatantra Masallar (Kelile ve Dimme) Hdyname, yinnme, Cvidn Hired gibi eserler Arapada ve
39
Muhammed Abid el-Cabiri, tercme hareketiyle ilgili farkl bir yne dikkat ekmek isteyerek unlar belirtir: Abbasi dneminde zellikle Memun dneminde yaplan tercme faaliyeti yalnzca kltrel geliimin gerektirdii saf, tarafsz, masum bir durum deildi. Aksine Abbasilerin zt grlere kar kurduu genel stratejinin nemli bir blmyd. Bu kar glerin banda sosyal ve siyasi ata iflas ettikten sonra ideolojik hamleye karar veren Fars aristokrasisi bulunmaktadr., Felsef Mirasmz ve Biz, ev. Sait Aykut, Kitapevi Yay. st. 2000, s. 41; Cabir bir baka kitabnda tercme hareketinin ok bilinmeyen baka bir ynnn de olduunu iddia eder. Ona gre Abbasiler dneminde Memunun genel politikas irfani/hermentik/gnostik eilime kar burhan/rasyonel perspektifi esas alan bir yaklamdayd. Tercme hareketleri de bu yaklamn/tepkinin bilimsel muhalefet yann oluturuyordu. bkz. Arap Aklnn Oluumu, ev. brahim Akbaba, z Yay. stanbul, 1997, s. 95, 370.
Mslmanlarn ktphanesindedir. Halife Memun tarafndan kurulan BeytlHikme, sadece bir tercme brosu deil, bir akademi ve ktphane olarak da alm, bir tarafta sz konusu birikim Arapaya aktarlrken dier tarafta bilimsel aratrmalar yrtlmtr.40 Bu tercme faaliyetinin sadece o zamana kadar deil, modern zamanlara kadar emsali grlmedik nitelik ve nicelikte olduu dnlmektedir.
Mslmanlar Beytl-Hikmede ne yapt? Tercme faaliyetinin hermeneutik boyutlar Hermeneutik ilk dnemlerinde, ister klasik felsef hermeneutik ve isterse kutsal metin hermeneutii olsun, daima dilsel tercmelerle ilgilenmitir. Tercme fenomeni hermeneutiin kalbidir. Tercme esnasnda kii, gramer, tarih ve dier aralardan istifade ile metnin manasn bir araya getirmeye ve antik bir metnin ifresini zmeye ynelmekle kar karya gelir. Ancak daha nce de sylediimiz gibi bu aralar herhangi bir dilsel metinde ve hatta kendi dilimizde yazlm bir metin ile karlama annda kullanlan faktrlerin formlletirilmesiyle ayndr. Daima iki dnya mevcuttur, metnin dnyas, ve buna bal olarak da birisini dierine tercme etmesi iin Hermese ihtiya vardr.41 Bunun iindir ki tercme faaliyetleri mutlaka hermeneutik bir kritie/analize tabi tutulmaldr. Bu balamda tercme faaliyetlerinin iki dnya arasnda meydana gelen bir etkileim olma zelliine vurgu yapan ve tercme faaliyetlerinin hermeneutik ynne dikkatlerimizi ekmesi asndan nemli grdmz Toshihiko Izutsunun konuyla ilgili tespitleriyle balamak yararl olacaktr. Izutsu, slam dncesinde mevcut dnce ekollerinin vokabularlerini Kuran merkezli oluturduklarn yalnz slam felsefesinin buna bir istisna tekil ettiini belirterek u nemli bir tespitte bulunur:
Kutluer, lhan, lim ve Hikmetin Aydnlnda, z Yay. st. 2001, s. 237. Ayrca Bkz. Hugh Kenndy, slamn lk Drt Asrnda Entelektel Hayat, ev. Mahmut eviker, slamda Entelektel Gelenekler, z Yay. stanbul, 2005, s. 31-45. 41 Palmer, Richard E. Hermentik, ev. brahim Grener, Anka Yay. stanbul, 2003, s. 62
40
262 Mehmet Uluktk
Filozoflarn byk bir ksm, kendi vokobularilerini mukaddes kitabn linguistik otoritesi dnda yaratmak istiyorlard.42 Yalnz felsefe Arapa ve onun dnya gryle ilgisi olmayan tamamen yabanc bir kavram sistemidir. slam lemine dardan girmitir. Dardan gelen bu yabanc kavram ann ihtiyalarn karlayabilmek iin Arapadaki kavram ann yeniden tekilatlanmas gerekir, zira Arapa dnya grne pek yabanc olan yeni kavramlar gelmitir. Mslman aydnlar ilk defa yeni kavramlar rendiler ve bunlar Arapada ifade edecek uygun kelimeler aramak zorunda kaldlar. Fakat kavramlar yabanc olduu iin dnce ile onu ifade eden dil arasnda her yerde uyumazlklar meydana geldi. Yunan felsefesinden tek bir anahtar kelime dahi Arapada tam karln bulamad. Yunan felsefesinin Romen dnyasnda Latinceye nakledildii zaman da ayn durum olmutu. iero, Yunan dncesinin Latincede ifade edilemediinden, ne kadar zengin de olsa Latincenin, soyut felsefi dnceleri ifadeye yetmediinden yaknr. Arapa ile mukayese edilirse Yunanca ile Latince arasndaki mesafe, hem kltr hem de dil bakmndan azd. imdi Arapa, tamamen farkl bir kltr alannda yetimi, arkasnda uzun bir tarihi gemi olan, birok bakmlardan byk apta kendisine zt yabanc bir dncenin sadmesini yenmek zorunda kalmt.43
Izutsunun tespitleri gerekten de nemlidir. Ancak ortaya nemli bir problem/sorun kmtr; zellikle Yunan felsefesinden tek bir anahtar kelime dahi Arapada tam karln bulamad tespiti doruysa Beytl-Hikme ats altnda
Izutsu, Toshihiko, Kuranda Allah ve nsan, ev. Sleyman Ate, Yeni Ufuklar Neriyat. stanbul, ty. s. 79. Tercme faaliyetini Arap ve Yunan kltrlerinin karlamas ve bilimsel gelimelerin mevcut toplumun dine bak zerindeki etkisiyle ilgili olarak bkz. Condordet, nsan Zekasnn lerlemeleri zerine Tarihi Bir Tablo Tasla, ev. Ouz Peltek, stanbul, 1990, I/110-112. 43 Izutsu, Kuranda Allah ve nsan, s. 80. Mesela konuyla ilgili olarak Muhammed el-Behiyin tercme faaliyetlerinin ne kadar problemli bir ekilde meydana geldiini anlatt ifadeleri bu balamda zikredilmeye deerdir: Mtercimler ounluu teknik verilerden yoksun olmalarna ramen bu iletiim yani tercme ve nakil yolu gerekleti. Mtercimler genellikle teknik kavramlardan ve terimlerden habersizdiler. nk ounlukla katiplik grevi yapanlar, mantk, ilahiyat ve ahlak felsefesinin mtercimleriydi< Teknik bilgileri olmad iin ilahiyata ilikin kimi konular anlatmakta zorluk ekiyorlard. Ayn ekilde baz filozoflara dayandrlan bir takm pedagojik, ahlaki ve felsefi konular anlamyorlard. Bu durumda mtercim anlalmas g olan konuyu, ya atlayp geiyordu ya da baka bir filozofun szn onun yerine koyuyor yahut atlayp getii szn n taraf ile ona eklenen sz arasndaki boluun kendine gre ama dnce kltrnn ve ruhi fikri mezhebinin yol gstericiliinde rahatlkla dolduruyordu. Muhammed el-Behiy, slam Dncesinin lahi Yn, s. 177-178.
42
yaplan tercme faaliyeti ne derece salkl gerekleti sorusunu sormak gerekir. Izutsunun bu soruya cevab, konuyla ilgili tespitlerinin derinlii gz nne getirildiinde insan adeta d krklna uratacak boyuttadr:
Arapa kltr dili olup olmadnn kesin imtihann verecekti Neticede Arap dilinde ok nemli bir vokabulari dodu. Yar effaf (semi transparensy) diyeceim semantik bir prensibe dayal bir fikir sistemi. Arapann, alacak derecede zengin bir kelime hazinesine sahip olduunu ve mevcut kelimelerden doal bir biimde yeni kelimeler retmeye ok msait olmutur. Arapann bu durumu, filozoflar iin Yunancadaki felsef terimlerin anlamlarn aa yukar karlayacak Arapa kelimeler bulmay kolaylatrd. Onlarn btn yaptklar, Arapa kelimeleri izafi anlamlarndan syrmak, tarif vastasyla Yunancadaki lfz manalar bu kelimelere kazandrmakt.44
Doal olarak Izutsunun burada cevabn vermedii/veremedii baz sorular ortaya kmaktadr. Mesela mtercimler evirdikleri kitaplarn anlam dnyas karsnda kendi dillerindeki anlam dnyas arasnda nasl bir iliki kurmulard? Bir baka dildeki kelimelerin tek tek kelime anlamlarn bilmeleri genel olarak metnin ve onlarn melliflerinin ne sylemek istediklerini de anladklar anlamna gelir mi? Bir baka dildeki bir terimi dillerine tercme etmeye alrken, terimin o dil iinde ifade ettii kavram tam anlamyla ifade edecek bir terim bulamadklarnda ne yapmlard? Bir baka problem olarak dillerin kavramsal yaplar arasndaki farklar tercmeyi her durumda olanakl klar m? Tercme yaparken kendi dilimizde ya da tercme edilen dilde farknda olmadan kavramsal sapmalara yol aar m? Bunun sonucunda tercme baz durumlarda hem dilde hem de o dili konuan insanlarn dncelerinde bir tr asimilasyona neden olur mu? Bir fikrin veya teorinin tercme edilebilirlii o fikrin yahut teorinin ortaya kmasn salayan sorun ve
44
Izutsu, Kuranda Allah ve nsan, s. 81. Bu balamda hvanus-Safann nemli tespitlerini de aktarmakta fayda var: Kuran, Tevrat ve ncilin inmesinden nce gelen bu hkim ve filozoflarn keskin zeka ve deruni grleriyle psikolojik eylerden bahsetmi olmalar sonrakileri de felsefe kitaplar yazlmasna sevk etti. Yalnz onlar kitaplarnda fazlaca ayrntya girdikleri iin ve bir dilden dier dile manalarn ve melliflerinin maksatlarn anlamayan kimseler evirdikleri iin bu kitaplar okuyuculara manalar zlmeyecek ve melliflerinin maksatlar anlalmayacak kadar tayir ve tahrif edildiler. hvanus-Safa, Resail, Kahire, 1306, I/32-33.
264 Mehmet Uluktk
zihniyetin de tercme edilebilirliini gsterir mi? Bu soru listesini daha da uzatmak mmkn. Ancak bugn slam dncesinin entelektel kaynaklar olarak Kurann Mslmanlara vermi olduu ruh ve dinamizmden sonra zellikle Beytl-Hikme ve orda tercme edilen felsefi kitaplardan bahsediliyorsa bu sorularla hesaplamak gerekmektedir. Bir dilin kavramlarnn dier bir dilden teknik/gramatik bir iki ilemle dier bir dile tercme edilecei iddias dilleri ve kavramlar ait olduu tarihsellikten ve toplumsallndan syrmak demektir. nk nsanlar kelimeler ve bunlarn meydana getirdii bir kavramlar rgs iinde dnr. Alglamann hatta en basit alglamann bile basit bir olay olmad psikoloji kitaplarndaki rneklerden anlalmaktadr. Dnyada meydana gelen olaylarn anlalmas ve ifade edilmesi kelimelerle ekillenen kavramsal yaplar iinde olmaktadr. Birbirinden farkl kavramsal yaplar, en genel anlamda birbirinden farkl lisanlar demektir. Lisanlar birbirinden farkl kavram yaplarna sahip insanlarn olaylarn alglama ekilleri ve lleri de birbirinden farkl olacaktr.45 Yukardaki sorular Izutsunun tespitleriyle karlatrdmzda Izutsu gerekten de byk bir eliki iindedir. nk hem Yunancann ve Arapann tamamen farkl dnya grleri ve buna paralel olarak da farkl vokabulari olduunu dolaysyla da Yunancadaki tek bir felsef kavramn dahi Arapada tam karln bulamad tespitinde bulunacaksnz hem de bu sorundan basit bir dilbilimsel teknik ve yntemlerle syrlabildiklerini iddia edeceksiniz. Bu nerden bakarsanz baknz tamamen bir elikidir. Zira dil sosyal gerekliin klavuzudur. nsanlar ise gerekte, yalnzca nesnel bir dnyada yaamazlar; insanlar daha ok toplumlarn ifade ortam olan dil iinde yaarlar. nsann gereklie, bir dili kullanmakszn tam anlamyla adapte olabileceini, dilin sadece spesifik komnikasyon ve dnme problemlerinin zmnde kullanlan bir ara olduunu dnmek bir illzyondur. Reel dnyann en temel gereklerden birisi byk oranda bilinsiz de olsa bir grubun, topluluun dil alkanlklar zerine ina edildiidir. Farkl toplumlarn yaadklar dnyalar yalnzca farkl ekillerde etkilenmi ayn dnya deil, farkl ekilde etkilenmi farkl dnyalar olduu iin ayn sosyal
45
Kocaba, akir, Fizik ve Gereklik-Bilim Felsefesine Kavramsal Bir Yaklam-Kre Yay. stanbul, 2001, s.1.
gerekliin temsilin saylabilecek, birbirine yeterli lde benzer iki dil gsterilemez ki46 Buna gre tercme faaliyetlerini ilerinde bir dnya tayan iki dil dnyasnn buluma zemini olarak grmek gerekmektedir. Zira tercme bir yaratma etkinlii, baka bir iklimde, baka bir ada doan dncenin kendi topramzda dirilmesidir.47 Byk tarihsel dnm (transformation) srelerinin arka bahesinde (background) byk tercme hareketleri vardr. Tercme nispeten bizi homojen kendi entelektel dnyamzdan kurtarr ve dncede kozmopoliteye aar. Kozmopoliteye almak, farkl dncelere ve bak alarna, sylemeye bile gerek yoktur ki, baka dillere ve dnya grlerine almaktr.48 Zira dil kendisini kullananlar iin, ayn zamanda iinde bir dnya gr tar. Byk tercme faaliyetlerinin gerekletii anlarda tercme edilen diller arasnda Tonybeeci anlamda 49 bir meydan okuma-cevap verme sreci yaanr. Bu balamda Arap kltr ve dili Yunanca dnce ve bilimin meydan okumas karsnda cevap verebilmi miydi? O dnemin sosyokltrel dnyas iince yetien mtercimler kendi zihinlerinde hi problem olarak grlmemi konular kendi dillerinde ifade edebilmiler miydi gerekten? Dili, iletiim ve bildiriimde basit/matematiksel bir ara olarak grdmzde byle bir problemden sz konusu bile edilemez, ki imdiye kadar problem olarak grlmemesi, dilin basit bir ara/alet olarak grldnn de gstergesi saylabilir. Ancak dil, paradoksal bir biimde dile getirilmesi mmkn olmayan, kendisinde gramerin ve tek tek kelimelerin anlamlarndan ok daha fazla eyi iinde barndran bir yapdr. 50 Nasl ki sosyolojik anlamda, toplum tek tek insanlarn saysal toplamndan farkl bir ey ise, dil de iinde barndrd kelimelerin szlk anlamlarndan baka bir eydir. Dili gerek toplumlarn gerekse de kavramlarn aynas olarak grmekle kalmayp, gereklikle dil arasnda sk bir ba kurarak, hem gerekliin
Carrol, U.B, (ed) Language Thought and Reality: Selected Writing Of Benjamin, s. 101. Meri, Cemil, Bu lke, letiim Yay. stanbul, 2003. 117. 48 Arslan, Hsamettin, nsan Bilimlerine Prolegomena, Paradigma Yay. stanbul, 2002. s.3. 49 Tonybee, Arnold, Tarih Bilinci, ev. Murat Belge, Bate Kltr Yay. stanbul, 2000, s. 45-75. 50 Porzig, Walter, Dil Denen Mucize, ev. Vural lk, Kltr Bakanl Yay. Ankara, 1985, s. 226.
46 47
266 Mehmet Uluktk
algland ekliyle dile getirildiini ve hem de dilin gereklii etkilediini ne sren dilbilimsel grelilik ilkesi Sapir-Whorf Hipotezine gre bir toplumun ya da kltrn dilinin o toplumun bireylerinin gereklii alglama ve davran tarzlar zerinde dorudan ve belirleyici bir etkisi vardr. Yine Sapir-Whorf Hipotezi dnyayla ilgili kavramsallatrma ve kategorizasyonlarn kiinin ana dilinin ihtiva ettii yap tarafndan belirlendii, farkl ana dillerin ya da gramerlerin farkl dnya grlerine yol at savunur.51 Dil-dnce ve kltr ilikisi konusunda nl slam filozofu Frb, mant dncenin grameri, grameri ise dilin mant olarak tanmlarken aslnda bir yandan akla dayal dncenin evrenselliine vurgu yapmak te yandan da dilin kltrel zgnlne dikkat ekmek istemiti. Dnce bir i konuma olarak insan trnn asgar ya da azam mtereki saylabilirdi; ancak d konuma olarak dil her ulusta farkl bir gramere dayal yaplar olarak kavranmalyd. Dolaysyla evrensel kavramlara ulama konusunda sezgilerimiz ne kadar atak sramalar yapyor olursa olsun sonuta bu kavramlar belli bir kltrn dilindeki kelimelerle ifade edilecek, birbirine belli bir dilin sentaks iinde balanacak, kavramlar anlamn o dile zg arm imknlar ve semantik yaplar iinde kazanm olacakt. Buna gre en basit duygusal tepkilerimizden en soyut kavramlarmza kadar her ey inan ve zihniyet dnyamzda ekillenen kltre zg dil formlar iinde sese, sze ve ifadeye brnmektedir. Dolaysyla varlk ve olu karsnda yaadmz duyu, duygu, sezgi, inan veya akl planndaki tm alglama deneyimlerimiz bu dile zg formlar iinde aktarlabilir olmaktadr. Netice itibariyle inan-kltr, szdnce ve dil-kltr balamnda yaanabilecek herhangi bir doruluk ve anlam yahut iletiim ve aktarm sorunu olarak karmza kacaktr. 52 Dier yandan insanlar bir tarihsellik ve gelenek iinde hayatlarn anlar ve anlamlandrrlar. Tarihselliin ve gelenekselliin etkisinin grlebilecei en nemli somut gsterge ise dildir. Modern dncede felsefi hermeneutiin kurucular olarak bilinen Gadamer ve Heidegger bize srarla dilin gelenek iin bir kaynak ve iletiim/anlama/diyalog ortam olduunu salk verirler.
51 52
Cevizci, Ahmet, Paradigma Felsefe Szl, Paradigma Yay. stanbul, 2000, s. 990-991. Kutluer, lhan, Yitirilmi Hikmeti Ararken, z Yay. stanbul, 2011, s.244. Ayrca baknz; Frb, Mantkta Kullanlan Lafzlar: nceleme ve eviri, ev. Sadk Trker, Kutadgubilig Felsefe-Bilim Aratrmalar, stanbul, 2002, say 2, s. 93-178,
Gadamere gre gelenek kendisini dil ierisinde gizler,53 dil ise su gibi bir ortamdr. Heidegger ve Gadamere gre dil, tarih ve varlktan her birisi, sadece birbiriyle ilikili deil, ayn zamanda birbiriyle kaynam durumdadr. yle ki varln dilsellii ayn zamanda onun ontolojisi -varla gelii- ve kendisinin tarihselliinin ortamdr. Varlk, bize gelenekten gelen bir mesaj olup srekli yeniden yorumlanmas gereken mazidir.54 Varla geli tarihte ve tarihe ait bir olgudur ve tarihselliin dinamikleri vastasyla ynetilir.55 Bunun iin dili basit bir ara/alet olarak grmek, tercme denilen olguyu da bir anaktan deiik biimdeki bir baka anaa sv dkercesine bir ifadeyi baka bir ifadeye dkme eklinde anlamak mmkn deildir. Zira dil, bilincin dnyayla ilikiye girdii aralardan biri deildir. Her ikisi de ayn zamanda ayrt edici lde insani olan iaret/gsterge ile aletin yannda bir nc enstrman temsil etmez. Dil hibir suretle yalnzca bir alet/ara deildir. uras bir gerektir ki, enstrmanda ustalkta kastedilen, kullanldktan sonra bir kenara frlattmz aletin doasna sahiptir. Bir dilin kelimeleri sz konusu olduunda durum byle deildir. Bir dilin kullanmlar azmzda hazr bekleyen ve kullanmlarna mteakip, kullanma hazr beklettiimiz genel kelimeler stokuna tekrar yerletirdiimiz eyler deildir. Bu benzerlik kurma tarz yanltr; nk biz kendimizi dnya karsnda bilin olarak bulmayz ve sanld gibi kendimizi bir anlama aracn izleyerek bir szszlk kelimesizlik durumunda kavramayz. Aksine kendimizle ve dnyayla ilgili bilgimizin btn iinde kendimizin olan dil tarafndan zaten nceden ierilmi-kuatlm durumdayzdr. Konumay renerek byr, insanlarn bilgisiyle ve son tahlilde kendimizin bilgisiyle tehiz edilmi hale geliriz. Konumay renmek, her naslsa zaten ainas olduumuz bir dnyay tasarlamak iin gerekli nceden mevcut bir arac kullanmay renmek demek olmayp, dnyann kendisiyle ainalk kurmamz,
Uluktk, Mehmet, Varln Evi Olarak Dilden Dilin Evi Olarak Gelenee: Gadamerin Hermeneutiinde Dil-Gelenek likisi zerine , Hece Edebiyat Dergisi, Yl:13, Say: 148, s.60 54 Snyner, John R., Modernliin Sonu Hakknda, Gianna Vattimo, Modernliin SonuPostmodern Kltrde Nihilizm ve Hermenutik, ev. ehabettin Yaln, z Yay, stanbul, 1999, s.50. Yahya Kemalin Kk mazide olan atiyim msralar bu gerei en gzel biimiyle ifade eder. 55 Palmer, Hermentik, s. 232.
53
268 Mehmet Uluktk
dnyann ve onunla yzyze gelme tarzmzn bilgisiyle donanmamz demektir56. Dil, bireyler tarafndan oluturulmu olmasna ramen bireystdr, bizden ncedir, bizi ekillendirir ve bize bir dnme biimi sunar. Bir dili konuan, o dilin dnme biimine de alr. En baarl ve tutarl dnme biimi ise anadilin sunduu dnme biimidir. Bu bakmdan dil bizden nce bizim iin baarlm bir dnme olarak karmza kar 57 Dil, bize bir dnme biimi sunuyorsa, bu dnme biimi ayn zamanda bir dnya gr de dile getiriyor demektir. nk dilin, bir sanat eseri gibi, bir fizik yn, bir ruhsal yn ve bir de anlam yn vardr. Sesler dilin fizik yn, seslerin alglanmalar, yaanmalar ruhsal yn, ruhsal yne bal olarak zaman ve mekn aan yn ise dilin anlam yndr 58. Dilin dnya gr, onun anlam ynnde ortaya kar. Hatta bir bireyin kulland kelimeler ve bu kelimelerin delalet ettii anlamlar o bireyin bile ruh durumunu, ahsiyetini ve dnya grn aa vurur. Dil, zne ile nesneyi canl bir ekilde kaynatrmak suretiyle znenin ruh durumlarn belli etmesine imkn verir. Bir dilin dnya gr, o dilin dnya yorumu olduuna gre dnya o dille, o dilde kurulmu, dzenlenmi, o dili konuanlarn diline brnm bir biimdedir de. Dnya, her dilde farkl tarzlarda dile geldiine ve kurulduuna gre her dil de dnyay kendi tarznca dzenlediine gre, genel anlamda dil, dnya kavray olmaktadr. 59 Bunun iin her mtercim iki dilin dnya kavray arasnda kendi ana dilinin dnya kavrayn nceler. Gadamer ifadeleriyle sylemek istersek; mtercim kendisini nceleyen bir linguistik metne sahiptir, yani szsel ya da yazl olarak sylenmi bir eye sahiptir ve kendi diline tercme etmesi gereken ey de budur. O arada duran eyle snrldr ve yabanc bir dilde sylenmi bulunan eyi, kendisini onu tekrar dile getiren biri haline getirmeksizin, kolaylkla kendi diline dntremez. Fakat bu, onun kendisi, yabanc bir dilde sylenen eye tekabl eden snrsz bir sylenen eyler uzayna amas gerektii
Gadamer, Hans-Georg, insan ve Dil, nsan Bilimlerine Prolegomena, Der-ev. Hsamettin Arslan, Paradigma Yay. stanbul, 2002, 67-68 57 Gkberk, Macit, Deien Dnya Deien Dil, Yap Kredi Yay. stanbul, 1997, s. 71 58 Gkberk, Macit, Deien Dnya Deien Dil, s. 68 59 Uygur, Mermi, Dilin Gc, Yap Kredi Yay. stanbul, 1997, s. 86.
56
anlamna gelir. Bunun ne kadar zor bir ey olduunu herkes bilir. Tercmenin yabanc bir dilde sylenen eyi nasl sathiletirdiini bilir. Yabanc bir dilde sylenen ey, bir dzeyde, kelimenin anlam ve tercmenin cmle biimi o dilden alnan orijinaline uyacak ekilde yanstlr, fakat tercmenin, tabiri caizse, hibir mekan yoktur. Orijinalinin (yani orijinal dilde sylenen eyin) kendi anlam alannda ina edildii bir nc boyuttan mahrumdur. Bu her tercmenin nndeki ortadan kaldrlamaz engeldir. Hibir tercme orijinalinin yerini tutamaz. Sathi ekilde yanstlm orijinal iddiann, orijinalindeki anlaml arka bahenin veya satr aralarnn (dnya kavraylar/dnya grleri) byk blm tanamayaca iin, tercmede ok daha kolay anlalabilir olmas gerektii ne srlebilir. Tercmenin baard bir basit anlama indirgemenin, bu yzden, kolaylatraca dnlr. Fakat bu tez (Izutsunun tezi belki de budur) yanltr. Hibir tercme orijinali kadar anlalabilir olamaz. Sylenen eyin kapsaml anlam daima bir anlama istikametindedir, yalnzca orijinal syleyite dile gelir ve btn mteakip syleyi ve dile getirililerde buharlar. Bu yzden mtercimin grevi asla sylenen eyi kopya etmek deil, tersine, sylenen eyi kendi syleyii istikametinde srkleyebilmesi iin, kendisini sylenen ey istikametine (yani onun anlam iine) yerletirmek olmaldr60. Gadamer bu durumu bir baka yerde farkl bir ifadeyle yle izah eder: Harfi harfine dile getirmek gerekirse, bu konutuumuz kelimelerden yararlanma sorunu deildir. Biz ne kadar kelimeleri kullanyorsak da bu kullanm, belirli aleti canmz istedii zaman kullandmz anlamda bir kullanma deildir. Kelimelerin bizatihi kendileri, onlar kullanma sokacamz biricik yolu buyururlar. nsan buna doru kullanm diye atfta bulunurkullanma bal bulunmayan, aksine bizim ona bal bulunduumuz bir ey, nk bizim onu ihlal etmemize izin verilmez. 61 Tarihten gnmze tercmeden telife yol kar m? Yabanc kltrlere ait eserlerin Kuran dili olan Arapaya tercme edilmesi, kendiliinde felsefi ve dini terminoloji arasnda bir anlam kprsnn kurulmas sonucunu getirmitir. Tercme sreciyle birlikte zellikle Kuran terminolojisindeki ilim, hikmet, akletme, tefekkr gibi
60 61
Gadamer, nsan ve Dil, s.72 Gadamer, Hegels Dialectic: Five Hermeneutik Studies, Trans. P. Christopher Smith, New Haven, Yale University Pres, 1976, s. 93.
270 Mehmet Uluktk
entelektel etkinliin kendisini ve mmkn verimlerini ifade eden terimler, kk anlamlarn da koruyacak ekilde anlam genilemesine uram ve giderek felsefi armlara neden olmutur. Kuran vahyi, vahyin yorumuna ait bilgiler, fkh ve hadis bilgisi, ksaca dini bilgi anlamna el-ilim terimi deiik felsefi disiplinlerin varl ve sistematik btnl hakknda belirli bir bilince ulamann ardndan insan aklna dayal ilimler iin de kullanlmaya balanmtr. lim teriminin oulu olan ulmun sz konusu sistematik btnl gsterecek ekilde kullanlmaya balanmas da bu dneme karlk gelmektedir. Daha nce dini bilgiler ve malumat anlamnda kullanlan ulm terimi, felsefi bak asnn edinilmesinin ardndan tek tek ilmi disiplinleri ve ilimler tasnifini ifade etmek zere kullanlr olmutur. nl akli ilimler (elulmul-akliyye) teriminin felsefi disiplinler sistemini ifade etmek zere bn Sinada itibaren Mslman dnyada ok yaygn biimde kullanlm olmas bu gelimenin sreklilik arz eden bir yansmasndan ibarettir. Ayn ekilde Grekede bilgelik sevgisi anlamna gelen phila-sophia teriminin Arapada karlanrken (Hubbul-hikme, mahabbetl-hikme) hikmet teriminin kullanlmas, felsefe ile hikmet, filozof ile hakim(oulu hkema) terimleri arasnda bir eanmlln domasna yol am bir ok metinde hkema dendiinde genellikle filozoflar kastedilmitir. Bu terimlerin btn literatre egemen olmas, yeni anlamlaryla din bilginlerinin metinlerinde bile kullanlmas felsefi etkinliin slamn klasik andaki artc etkisini yanstmaktadr. Bugn Trkede kullandmz ve klasik eserlerde daha yaygn bir biimde tercih edilen felsefe terimi, Greke phila-sophiann Arap hanerine uyarlanm eklinden ibarettir. Dolaysyla filozof terimi de Greke phila-sophiadan gelmektedir ve kelime Arapada feylesfa (oulu felsife) dnmtr.62 Ayn ekilde Mslman filozoflar kendi felsef faaliyetlerini
insanolunun hakikati ve onun doru bilgisini aratrmaya ynelik olarak insanln balangtan itibaren nesiller boyunca kesintisiz bir ekilde srdrmekte olduu bir aba olarak grmektedir ki bunun nih hedefi marifetullahdr. Felsef bilgi ve hakikatin bu lemuml ve lmsz boyutu mslman filozoflar iin en cazip ynn oluturmaktayd. Zira onlar kendilerini bu erefli gelenein kendi zamanlarndaki temsilcileri olarak grmekte ve bu meyandaki faaliyetlerinin Kuran- Kerimdeki hikmet
62
Kutluer, lhan, Felsefe, slama Giri-Evrensel Mesajlar, Diyanet leri Bakanl Yay. Ankara, 2008, s. 156.
mefhumunun dhilinde olduunu dnmekteydiler. stelik bu hikmete ulama faaliyetinin Hz. Peygamber tarafndan mminin bir yitiini bulma gayreti olarak tavsif edildiini ve onu elde etmede mmkn ve meru olan her trl yolun denenmesini tevik ettiini zikretmekteydiler. Yoksa onlar felsefe yapmay babo bir zihin gayreti veya sadece kuru bir fikir jimnastii olarak grmemekteydiler. Aksine, Kind gibi, erken dnem Mslman filozoflar iin felsefe, Kuran hikmete tekabl eden ve ilim-amel birliktelii gerektiren bir faaliyet idi ki o bunu bilgi sz konusu olduu kadaryla geree ulamak, amel sz konusu olduu kadaryla da hakkyla amel etmek eklinde tarif ediyordu63 Yine tercme almalarnn, ilkin dnemin siys rejiminin himyesi altnda yrtlmesi, pei sra Beyt'l-Hikme'nin ats altnda kurumlamas, tercme almalarnn yan mahslleri olarak eitli yntemlerin gelitirilmesini salamtr. Dier yandan tercme almalarnn, bilimsel terminoloji sorununun gelimesinde nemli bir pay vardr. nk baka lisndan bir lafzn, hem lgat hem de teknik anlam bakmndan Arapa ile karlanmas, slm dnyasnda yeni bir almayd. Tercmelerin anlam essl yahut kelimekelime yntemleriyle yaplmas ve daha nceki tercmelerin, orijinal eserlerdeki anlamlar daha iyi ifde etmek zere tekrar yaplmas, terminoloji sorununu yaygnlatrmtr.64 Eskiadan tercme edilen eserler arasnda slm dncesini en derinden etkileyen disiplinler arasnda, mantn ayr bir yeri bulunmaktadr.65 yle ki, mantk, doru dnme ve kesin bilgi yntemi olarak, felsefeden ayr grlmtr. 66 slm dncesinde Sekizinci yzyln balarnda tercmelerle birlikte ortaya kan mantk almalar, Osmanl dncesinin sonlarna dein gelierek bir mantk gelenei teekkl etmi ve binlerle ifde edilebilen bir mantk literatr olumutur. Bunun balca
Yaman, Hikmet, Mikt- Nbvvetten Hikmetin Be Stununa: slam Felsefe Tarihinin Mhiyeti ve Din Muhtevas zerine Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 51:1(2010), s. 210. 64 Chamy, Gerard, el-kliyyetu'l-luaviyye fi'l-felsefeti'l-Arabiyye, Beyrut, 1984, s. 25; Franz Rosenthal, Knowledge Triumphant, Leiden, 1970, s. 196-203. 65 Medkr, brhm, L'organon d'Aristote dans le Monde Arabe, Paris, Libraire Philosophique J. Vrin, 1934, s. 1.den aktaran Sadk Trker, a.g.m. s. 230. 66Rosenthal, The Classical Heritage in Islam, s. 74. Mesela Gazali filozoflara ynelik Tehaflfelasife adl bir reddiye yazsa da, mantn doru dnmenin vazgeilmez bir neme sahip olduunu bata Makasidul-felasife ve Miyarul-ilm adl kitabnda srarla altn izmitir.
63
272 Mehmet Uluktk
nedenlerinden biri, Frb ve onun ekillendirdii slm mantk okulu mensplarnn, Aristoteles mantn, Arap dilbilimi ve usl- fkhn sorunlaryla birlikte ele almalar zikredilebilir. Dil ve yntem sorunlar, slm dncesinin en zgn alanlarndan birini oluturmaktadr. Manta karsav olarak balayan genel geer bir yntem aray, Dokuzuncu yzyldan balayarak Onsekizinci yzyla kadar gelien bir metodoloji literatrn vcda getirmitir.67 Felsefenin ounlukla kmlatif (biriken/biriktirilen) bir bilim olarak olutuu bilinir. Bu bilimde velev ki onlarn grlerini kabul etmese bile, her felsefe ve filozof, varln kendinden nceki felsefelere ve filozoflara borludur. Zaten slam filozoflarnn bu konuda hibir ekinceleri olmamtr. Kindi, nereden gelirse gelsin, isterse bize uzak ve muhalif milletlerden gelsin, gerein gzelliini benimsemekten ve ona sahip olmaktan utanmamalyz. nk gerei arayan iin gerekten daha deerli bir ey yoktur. O halde gerei eksik grmek ve onu syleyeni ve getireni kmsemek yakk almaz. Hi kimse gerei kmsemez, tersine herkes ondan eref duyar 68 diyerek baka kltrler karsnda ne kadar nyargsz ve zgven iinde olduunu aka belirtmitir. Kald ki bir eylem biimi olarak felsefe yapmak srekli olduu gibi, felsefe yapma sonucunda ortaya kan bir rn olarak felsefe de sreklidir. Bu sreklilik sadece yeni felsefeler ortaya koymak suretiyle kendini gstermez; ayn zamanda daha nce retilmi felsefeleri yeniden retmek ve hatta onlar tekrar etmek eklinde de kendini gsterir. Fakat bu balamda tekrar etmeki taklit etmekten ayrtrmak gerekmektedir. Zira burada tekrar, daha nce belli bir filozof tarafndan yrnm olan yolun baka bir filozof tarafndan bizzat yeniden yrnmesi anlamna gelmektedir. Dolaysyla bir filozof, baka bir filozof tarafndan ortaya konulann aynsna veya benzerine sahip olsa da, o
Frb, Mantkta Kullanlan Lafzlar: nceleme ve eviri, s. 100. Ayrca bkz. Hasan Ayk, Felsefi Kavramlarn Olumasnda Farabnin Rol Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2005/1-2, cilt: IV, say: 7-8, ss. 77-94. Nitekim Ahmet Emin Tedvin asrnda slami limlere Yunan Kltrnn etkisiyle ilgili unlar ifade eder: Yunan kltr slam ilimlerin tedvni aamasnda ilimlere ekil ve ierik asndan etkisini gstermitir. ekil ynnden en byk etkiyi mantk ilm yapm dil ve edebiyatta olduu gibi btn ilimleri ekil ynyle etkilemitir. Dilde, kys, burhn, cedel, safsata, hitbet ve iir konularna nem verilmitir. Sbeveyhi (180/796)nin el-Kitb adl eserinde mantktan yararland grlr. Kelimeyi isim, fiil ve harf eklinde e ayrarak; bunlar ksm ksm aklamtr. Ahmed Emn, Duhal-slm, C.I, s. 291. 68 Kindi, Felsefi Risaleler, ev. Mahmut. Kaya, z Yay. stanbul, 1994, s. 4.
67
rnlerin bizzat kendisi, kendi felsefe yapma eylemi sonucunda ortaya kardndan bu rnn gerek bir felsefi rn olmasn engelleyici hibir husus sz konusu deildir. Oysa bunun aksine taklit, felsefe yapmann balangc ile felsefi rn arasndaki yolu bizzat kat etmeksizin bir filozofun rnlerine baka bir kiinin ortak olmas demektir ki, bu durumda felsefenin bir srekliliinden deil, bu srekliliin dnda kalan bir durumdan sz edilebilir ancak. Demek ki felsefenin srekliliini salayan ana zellik, rnn kendisinden ziyade bu rnn elde edili biimidir.69 Mesela bu balamda antik Yunan felsef mirasnn erken dnem Mslman filozoflar tarafndan nasl tevrs ve tasavvur edildii konusuna son derece nem arz etmektedir. Zira bu entelektel gelenein pek ok tarih ahsiyeti ve onlarn retileri nebev gelenekle irtibatlandrlmtr. Felsefe tarihi hakknda malumatlar ieren slm kaynaklar, Empedokles, Pisagor, Sokrat, Eflatun ve Aristoyu hikmetin be stunu (esnul-ikmetil-amse) diye isimlendirmekte ve onlarn retilerinin nihayette nebev kaynakl (miktun-nubuvve) olduunu sylemektedirler. Bu balamda onlarn tarih referans ahsiyetleri arasnda Hz. Lokman ve Hz. Davud ortaya kmaktadr. Mesela, bu kaynaklar felsefe tarihinin yukarda ad geen be nemli ahsiyeti iin de hakm sfatn kullanmakta; Sokrat zhid, Eflatunu ilh diye tavsif etmektedirler. Ayn ekilde, Eflatun ve Aristonun devaml bir surette Allah hakknda konutuklarn ve Ona kulluk ve ibadet etmenin zaruretinden bahsettiklerini nakletmektedirler. Buna paralel olarak slm kaynaklar antik Yunan filozoflarnn felsef faaliyetten maksatlarnn din merkezli olduunu kaydetmekte, aslnda bu filozoflarn varln hakikatinin ve temel unsurlarnn bilgisine (mebde/mebdiul-mevcdt ellet aleahllh) ulamaktan baka bir gayeleri olmadn belirtmektedirler. Felsefe tarihinin gerek veya sonradan uydurulma olsun bu eit din bir tarih alt yapy ihtiva etmesi felsefenin mslman zihin ve muhitlerde yer bulmasn olduka kolaylatrmtr. nk onlara gre hakkyla yaplan bir felsefe faaliyeti, nebev gelenein bu dnyev
69
Alper, mer Mahir, Felsefenin Doas, Metropol Yay. stanbul, 2006, s.21.
274 Mehmet Uluktk
artlardaki yorumundan baka bir ey deildi ve bu balamda Kuran- Kerimdeki hikmete tekabul ediyordu.70 Her salkl medeniyet geliirken baka medeniyetlerle temasa geer. Alnmas gerekeni onlardan alr, yeniden retir ve yeni zgn ekilleriyle kendine mal eder. Byle bir zmleme srecindeki salk art, intikal ve taklit aamasnn mutlaklamasna izin vermeyen bir tahkik aamasnn makul sre iinde balatlabilmesidir. slam felsefe gelenei hi bir zaman gizleme gerei duymad bir intikal ve taklit dnemi ardndan zgnle ynelen bir tahkik aamasna ulaabilmitir. slam felsefesinin Hellenistik felsefenin Arapa bir versiyonu olduu ididas artk gnmzde daha fazla tartma grmektedir. slam felsefe geleneinin medeniyetler aras alverite ok doal karlanmas gereken sreklilik ve otorite fikrinin muhafaza edilii yannda, slam medeniyetinin dinanizmini ve kendine gvenini temsil edecek tarzda zgnle ulama ve otoriteyi ama fikrinin tatmin ediliine de ak seik bir rnek tekil ettii belirtilmelidir. te bu rneklik, Bat medeniyetiyle ilm ve fikr (ve tabi siyas-kltrel) olarak temasa gemi olan mslman lkelerin bu maceray ne lde esenlik istikmetinde yaadklar yahut esenlie gtrc bir mnsebetin hangi ruh ve zihn tavrlarla mmkn olabilecei hususuna k tuttuunu dnyoruz. Kuran merkezli ve bu yzden de ilim merkezli bir medeniyetin kltrel corafyasnn genilemesiyle Grek, Hellenistik, Bizans, Fars, Sbi, Bbil, Hristiyan, Yahudi ve hatt Hint kltr havzalaryla nasl mnasebete girdii, muhtemel meydan okumalara nasl mukabele ettii, bu havzalarda biriken ilm ve fikr miras nasl bir keif ve teekkl mantyla devirdii ve btn bu karmak srelerde zkimlik ve zgvenini nasl yitirmediini renmenin, herhalde kltr deimelerine dair gnmz meselelerine k tutmak asndan bir anlam vardr. 71 slm dncesinde grdmz anlamyla tercme, kltrn metafizik dokusu, "kurumlar" ile "ifdeler" geninde teekkl ettiinden, tercme yoluyla aktarlan eyin, bir ifdeden ziyde, onun ait olduu metafizik dokunun baz paralar ve biimleri olduunu kolayca anlayabiliriz. Bunlar, metnin cmlelerinde basite ifde edilmi eyler olmayp; ilkin Eskia, daha
Yaman, Hikmet, Mikt- Nbvvetten Hikmetin Be Stununa: slam Felsefe Tarihinin Mhiyeti ve Din Muhtevas zerine, s. 199. 71Kutluer, lhan, Yitirilmi Hikmeti Ararken: slam Felsefesinin Gnmzdeki Anlam, Divan lmi Aratrmalar Dergisi, 2001/1, s.96-97.
70
sonra slm dnys, nihyet Yenia Avrupas tarafndan tevrs edilerek, onlar bir tek tarih srecin paralar hline getiren unsrlardr. Bu tarih sreci balatansa, bir fikr uyan yahut en azndan bir uyan talebidir. Tercme, bu uyana hizmet edecek ekilde ynetilen bir olay olup, basit bir bilme ve renme merknn rn deildir. Sz konusu talep, son derece karmak fakat birbirini tamamlayan faliyetler btnn ynlendiren bir irde olmaktan da hl deildir.72 Bu toplumsal ruh anlalmadan da anlalmas mmkn deildir. Sonu olarak Fasl dnr Muhammed Abid el-Cabirinin de belirttii gibi slam felsefesinin, gerek slam medeniyetinin ayrlmaz bir paras olarak, gerekse Bat felsefesinin gelimesinde nemli bir basama oluturmas bakmndan evrensel kltr iindeki nemi teslim edilmelidir. Eer beer dncesinin birliine ve genel oluum kanunlarna inanyorsak slam dncesinin eitli safhalar ve kaynaklaryla genel insanlk dncesine balanmas bir zorunluluktur. slam felsefi dncesinin Yunan yahut baka bir felsefi dnceyle balantl klnmas, kesitii veya paralel dt yerlerin izah edilmesi, iktibas ve tesir trlerinin tek tek incelenmesi, bunlarn sebepleri ve nasl meydana geldii hususunda kafa yorulmas, bu abalarn hepsi de faydal ve gereklidir. Yunan felsefesi slam felsefesini anlamak iin zaruridir, ama slam felsefesinin hibir yn, filozoflarn irdeledii temel sorunlardan hibiri, ayn zamanda doduklar genel dnce problematiki erevesinden ele alnmadka kesinlikle anlalamayacaktr.73 Bugn pek ok dnsel ve bilimsel problemlerimizin altnda byk oranda tarihte yaadmz nemli entelektel tecrbeleri/dnemleri/dnm noktalarn yeterince tahlil ve tenkit edememek yatmaktadr. SLAM DNCESNDE TERCME FAALYETLER VE LGL K, YER VE PROBLEMLERLE LGL TRKE-ARAPA-NGLZCE BBLYOGRAFYA Makalemizin bu blmnde slam dncesindeki tercme
faaliyetleriyle ilgili Trke, Arapa ve ngilizce ansiklopedi maddesi, makale,

72 73
Trker, Sadk, slm Dncesinin Geliiminde Tercme Faliyetlerinin Rol, s. 324. Cabiri, Muhammed Abid, Felsef Mirasmz ve Biz, ev. Sait Aykut, Kitapevi Yay. st. 2000, s. 69-70.
276 Mehmet Uluktk
bildiri, kitap ve tezlerin bir dkmn yapmaya altk. Bu yapmaktaki maksadmz yalnzca slam dncesine etkileriyle deil, genel olarak dnya bilim tarihi asndan ok nemli bulduumuz tercme faaliyetleriyle ilgili, ileri ve derin almalar yapmak isteyen aratrmaclara konunun pek ok ynn gstermeye almaktr. Bu sayede genelde dnya bilim tarihiyle zelde ise slam dncesinin oluumunda nemli bir yere sahip olan tercme faaliyetleri daha iyi anlalabilir ve yorumlanabilirse bu makale amacna ulam olacaktr.
TRKE BBLYOGRAFYA74 ARSLAN, Ahmet, slam Felsefesi zerine, Vadi Yay. Ank, 1999. ARSLAN, Hsamettin, nsan Bilimlerine Prolegomena, Paradigma Yay., stanbul, 2002. ATAY, Hseyin, slm Felsefesinin Douuna Dair, AFD., Ankara, 1966, Say: XIV, s.175-187. AYDIN, Ayten, Cbir ibn Hayn, I. Uluslararas Katlml Bilim Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, 28-30 Nisan 2006, 2006, cilt: I, say: , s. 322329. AYDIN-Cengiz, Glseren Batlamyus, DA, C.V. stanbul, 1992. AYDINLI, Osman, Sryani Bilginlerin eviri Faaliyeti ve Mutezil Dnceye Etkisi, Hitit ..F.D., 2007/1, s. 6-11. AYDINLI, Osman, slam Dncesinde Aklileme Sreci Mutezilenin Oluumu ve Ebul-Huzeyl Allaf, Ankara Okulu Yay, Ankara, 2001. AYIK, Hasan, Felsefi Kavramlarn Olumasnda Farabnin Rol Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2005/12, cilt: IV, say: 7-8, s. 77-94. BALCIZADE, Tahir Harimi, Tarihi Medeniyette Ktphaneler, Balkesir-1931. BAMMAT, Haydar, Garb Medeniyetinin Kuruluunda Mslmanlarn Rol, ev. Ali Muhammed meri-Avni lhan, Buhara Yaynlar, stanbul 1975. BAYRAKDAR, Mehmet, slm Dncesi: Etkilenmesi ve Etkisi, slmiyt 7:2, 2004. BAYRAKDAR, Mehmet, slam Felsefesine Giri, TDV Yay. Ankara1997. BEHY, Muhammed, slam Dncesinin lahi Yn, ev. Sabri Hizmetli, Fecr Yay. Ankara, 1992.
74
ngilizce, Arapa veya herhangi gibi bir dilden Trkeye evrilmi olan kitap veya makaleleri de Trke bibliyografya ksmna aldk.
BLGE, M.L. lk slam medreseleri, Doktora tezi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm Osmanl Messeseleri ve Medeniyeti Tarihi Krss, 1974. BRCAN, Hasan Hseyin, slam Felsefesi ve Antik Yunan Dncesi Karlamann Keyfiyeti-, slmiyt, 2004, cilt: VII, say: 2 *Karlama 2: slam ve Helenistik Kltr zel says+, s. 75-90. BOER, T. J., De slamda Felsefe Tarihi, ev. Yaar Kutluay, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi, Yay. Ankara, 1960. BOZKURT, Nahide, Halife Memun Dnemi ve slam Kltr Tarihindeki Yeri, Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora tezi, Ankara 1991. BOZKURT, Nahide, Hrnrred, DA., XVI/258-261. BOZKURT, Nahide, Mansr, DA., XXVIII/5-6. BRAUDEL, Fernand, stanbul, 1991. Maddi Medeniyet ve Kapitalizm, ev. Mustafa zel,
BRAUDEL, Fernand, Uygarlklarn Grameri, ev. M. Ali Klbay, mge Yay. Ankara, 2001. C.A.KADIR, skenderiye Ve Sryani Dncesi, ev: Kasm Turhan, (M.M.erif, slm Dncesi Tarihi iinde, Trke basknn editr: Mustafa Armaan, nsan Yay., stanbul, 1990. CABR, Muhammed, Abid, Arap Aklnn Oluumu, ev. brahim Akbaba, z Yay. stanbul, 1997. CABR, Muhammed, Abid, Felsef Mirasmz ve Biz, ev. Sait Aykut, Kitapevi Yay. stanbul, 2000. CEYHAN, Abdullah, slam Medeniyet Tarihinde Kitap, Ktphane ve Akbetleri le lgili Ksa Bir Tahlil, D.D., 23/4, Ankara 1987. CHAN, Ahmet Kamil, slm Felsefesinin Oluumunda Urfa Okulu ve Sryaniler, Harran niversitesinin Bilimsel Temelleri Harranl Bilim Adamlar, Kayseri 1995. CORBN, Henry, slm Felsefesi Tarihi -Balangtan bn Rdn lmne-, letiim Yay, stanbul, 1994. ETNKAYA, Bayram Ali, Halife Memunun Putperest (Sabi) Veziri Sbit b. Kurra, Somuncu Baba (Aylk-Kltr-Edebiyat ve Aratrma Dergisi), say: 70, Austos 2006. ETNKAYA, Bayram Ali, Hikmetin slm Corafyasndaki Yolculuu, Somuncu Baba (Aylk-Kltr-Edebiyat ve Aratrma Dergisi), say: 64, ubat 2006.
278 Mehmet Uluktk
ETNKAYA, Bayram Ali, slm Bilginlerinin Bilim Dnyasna Kazandrdklarndan Kesitler-I, Somuncu Baba (Aylk-Kltr-Edebiyat ve Aratrma Dergisi), say: 57, Temmuz 2005. ETNKAYA, Bayram Ali, slm Bilginlerinin Bilim Dnyasna Kazandrdklarndan Kesitler-II, Somuncu Baba (Aylk-Kltr-Edebiyat ve Aratrma Dergisi), say: 58, Austos 2005. ETNKAYA, Bayram Ali, slm Felsefesinin lk nclar Urfal ve Harranl Mtercimler, I. Uluslararas Katlml Bilim Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu (28-30 Nisan 2006) anlurfa 2006. ETNKAYA, Bayram Ali, slmda Bilim, Somuncu Baba (Aylk-KltrEdebiyat ve Aratrma Dergisi), say: 56, Haziran 2005. ETNKAYA, Bayram Ali, Yitik Bilgi Felsefe ve Hikmet, Somuncu Baba (AylkKltr-Edebiyat ve Aratrma Dergisi), say: 63, Ocak 2006. DANMEND, smail Hmi, Garb Menbna Gre Garb Medeniyetinin Menb Olan slm Medeniyeti, Yamur Yay, stanbul.ty. DEMR, Remzi, Osmanllarda Bilimsel Dncenin Yaps, Epos Yay, Ankara, 2001. DEMRC, Mustafa, Helen Dn Kaynaklarnn Arapaya evirisi ve Sryaniler, Sryaniler ve Sryanilik I-IV, Edit: A. Tan-E. Tanrverdi- C. Seyfeli. C. II, s. Ankara, 2005. DEMRC, Mustafa, Antik Yunan Kitaplarnn Abbasiler Badatna Yolculuu, slmiyt, 2004, cilt: VII, say: 2 *Karlama 2: slam ve Helenistik Kltr zel says+, s. 43-60. DEMRC, Mustafa, Helen Bilim ve Felsefesinin slam Dnyasna ntikalinde / Tercmesinde Harranl Sbilerin Rol, I. Uluslararas Katlml Bilim Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, 28-30 Nisan 2006, 2006, cilt: I, say: , s. 200-214. DEMRC, Mustafa, Beytl-Hikme: Kuruluu, leyii ve Etkileri, nsan Yay. stanbul, 1995. DORU, Nesim, slam Felsefesinin Kaynaklarndan Biri Olarak Harrran Akademsi ve Sryani Felsefesi, I. Uluslararas Katlml Bilim Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, 28-30 Nisan 2006, 2006, cilt: II, say: , s. 8191. DURMU, smail, bnl-Mukaff, DA, XXI, stanbul 2001. ENDRESS, Gerhard, Klasik slam Dncesinde Yunan Mant Savunucular ile Arap Nahivcileri Arasndaki Tartmalar, ev. Mehmet irin kar, EKEV Akademi Dergisi - Sosyal Bilimler -, 2002, cilt: VI, say: 11, s. 205-216.
EN-NEAR, Ali Sami, slmda Felsefi Dncenin Douu, ev. Osman Tun, stanbul 1999. ERDEM, Gazi, Me.mun Dneminde lmi Hayat, Uluda niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Bursa, 1997. ERUNSAL, smail, slm Medeniyetinde Ktphaneler, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c.XIV, a Yaynlar, stanbul 1992, s.211-309. EYM, Ahmet, Harrandan Modern Bilime Bir Kpr: el-Battani, I. Uluslararas Katlml Bilim Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, 2830 Nisan 2006, 2006, cilt: I, say: , s. 332-339. FAHR, Macit, slam Felsefesi Tarihi, ev. Kasm Turhan, klim Yay. stanbul, 1992. GIBB, Hamilton, A.R., slm Medeniyeti zerine almalar, eviren: K. Durak-A. zkk-H. Ycesoy-K. Dnmez, Endls Yay, stanbul 1991. GOLDZHER, Ignace, Klasik Arap Literatr, ev. A. Yksel, R.Er, Ankara, 1993. GKKAYA, Ali, slamda Tercme Faaliyetleri ve Mutezilenin Douuna Tesiri, Ankara niversitesi, lahiyat Fakltesi, Ankara, L.T., Ktp.Nu.: Y.10139. GRUNEBAUM, VON G.E., slm Medeniyetinin Kaynaklar, ev. lhan Kutluer, slm Tarihi Kltr ve Medeniyeti, c. IV, Kitabevi, stanbul, 1997, s. 15-59. GUTAS, Dimitri, Yunanca Dnce Arapa Kltr, Badatta Yunanca-Arapa eviri Hareketi ve Erken Abbasi Toplumu, ev. Ltfi imek, Kitap Yay. stanbul, 2003. GNALTAY, M. emseddin, Antik Felsefenin slam Dnyasna Girii Yollar ve ekilleri-, Sadeletiren rfan Bayn, stanbul, 2001, s. 6176. -Giri
GNALTAY, emsettin. Kadim Felsefe slam Alemine Nasl ve Hangi Yol ile Girdi Darl-Funun lahiyat Fak. Dergisi, C.II, s. 210-220. HAKM, Muhammed Rza, slm Bilim Tarihi, eviren: Hseyin Arslan, nsan Yay, stanbul, 1999. HAMDULLAH, Muahammed, slam Messeseleri Tarihi, ev. . Sreyya Srma, Atatrk niversitesi Yay, Erzurum, 1975. HAMDULLAH, Muahammed, slam Messeselerine Giri, ev. . Sreyya Srma, Bir Yay, stanbul, 1984. HASIRCI, Nazm, Mantk Biliminin slam Dnyasna Geisinde Harran Okulunun nemi, I. Uluslararas Katlml Bilim Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, 28-30 Nisan 2006, 2006, cilt: II, say: , s. 149-156. HASIRCI, Nazm, Mantk Biliminin slam Dnyasna Geisinde Harran Okulunun nemi, Dicle niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2006, cilt: VIII, say: 2, s. 283-292.
280 Mehmet Uluktk
HTT, Philip K. Siyasi ve Kltrel slam Tarihi, ev. Salih Tu, st. 1995. HOCAOLU, smail, Abbasi Devri eviri almalar, Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, c. XXXVII, say 1-2, Ankara, 1995, 453-463. HOLT, P.M.-K.S. LAMPTON-B. LEWIS, slam Tarihi ve Kltr Medeniyeti, I-IV, Kitabevi Yay, stanbul 1997. BRAHM, Fazl Halil, Emeviler Dneminde Tercme Faaliyetleri ve lm Gelimelerin nc Hareketleri, eviren: Ahmet Aslan, Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2001, cilt: VII, say: 1, s. 169-195. HVANUS-SAFA, Resail, Kahire, 1306. KBAL, Muhammed, slamda Dini Dncenin Yeniden Douu, stanbul, 1984. ZMRL smail Hakk, -slamda lk Tercme, stanbul, 1919. ZMRL, smail Hakk, slam Mtefekkirleri ile Garb Mtefekkirleri Arasnda Mukayese, (Notlar lavesi ile Sadeletiren: Sleyman Hayri Bolay), Ankara1977. ZMRL, smail Hakk, slmda Felsefe Cereyanlar, haz: A. zalp, stanbul, 1995. KAHYA, Esin - Ayten AYDIN, Huneyn B. shak, I. Uluslararas Katlml Bilim Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, 28-30 Nisan 2006, 2006, cilt: I, say: , s. 439-445. KARAKO, Mahmut, Msbet limde Mslman Alimler, K.B.Y., Ankara,1991. KARLIAA, Bekir, slam Dncesini Etkileyen Sosyo-politik, Kltrel ve Ekonomik Nedenler, M.. F. Dergisi, Say: 3, st. 1995. s. 179-204. KARLIA, Bekir, Grek Dncesinin slm Dnyasna Girii, slm, Gelenek ve Yenileme (slm, Tradition and Change, The 1 st International Kutlu Doum Haftas Symposium), Uluslararas Kutlu Doum lm Toplants, SAM, stanbul 1996, s. 45-54. KARLIA, Bekir, slamda Tercme Hareketleri, Uluslararas slam Dncesi Konferans-2, stanbul. 1997, s. 84-97. KARLIA, Bekir, slm Kaynaklar ve Filozoflar Inda Pythagoras ve Presokratik Filozoflar, Doktora tezi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, stanbul, 1980. KASAR, Veysel, Harran Okulu Etkisiyle Felsefeden Kelama Gei Srecinde Kindinin Rol, I. Uluslararas Katlml Bilim Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, 28-30 Nisan 2006, anlurfa, 2006, cilt: II, say: , s. 361-370 KAYA, Mahmut, Beytl-Hikme, D..A, VI, stanbul, 1992. KAYA, Mahmut, slam Kaynaklar Inda Aristoteles ve Felsefesi, stanbul, 1983. KAYACIK, Ahmet, Badat Okulu ve slm Dncesindeki Yeri, stanbul, 2004. KEKLK, N., slam Mantk Tarihi ve Farabi Mant, stanbul, 1969-1970,
KELE, Ahmet, Harran Hermetizminin slami limlere Etkisi, I. Uluslararas Katlml Bilim Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, 28-30 Nisan 2006, 2006, cilt: II, say: , s. 197-214 KELE, Ahmet, Muhammed bid el-Cbir ve Arap Aklnn Oluumunda Hermetizmin Rol, I. Uluslararas Katlml Bilim Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, 28-30 Nisan 2006, 2006, cilt: II, say: , s. 157-166. KENNDY, Hugh, slamn lk Drt Asrnda Entelektel Hayat, ev. Mahmut eviker, slamda Entelektel Gelenekler, z Yay. st, 2005, s. 31-45. KETTN, M. Ali, "slm limleri'nin Geliimine Toplu Bir Bak", slam Bilim Tartmalar, Der: Mustafa Armaan, stanbul, 1998. KHRAS, Ziad, Beytl-Hikmenin lmi Mevkisi ve Harranl Alimlerin BeytlHikmenin Gelimesindeki Rol, eviren Mahmut Polat, I. Uluslararas Katlml Bilim Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, 28-30 Nisan 2006, 2006, cilt: I, say: , s. 194-199 KILI, Cevdet, Pythagoras ve Yeni Platoncu Felsefelerin Harran Okuluna Tesirleri, I. Uluslararas Katlml Bilim Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, 28-30 Nisan 2006, s. 164-175 KILI, Mahmut Erol, slm Kaynaklar Inda Hermes ve Hermetik Dnce, Yksek Lisans tezi, stanbul: Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 1989. KND, Felsefi Risaleler, ev. Mahmut. Kaya, z Yay. stanbul, 1994. KUMEYR, Yuhanna, slam Felsefesinin Kaynaklar, ev. Fahrettin Olguner, stanbul,1992. KUTLUER, lhan, Felsefe, slama Giri-Evrensel Mesajlar, Diyanet leri Bakanl Yay. Ankara, 2008. KUTLUER, lhan, bnl- Mukaff, DA, XXI, stanbul, 2001, KUTLUER, lhan, Yitirilmi Hikmeti Ararken: slam Felsefesinin Gnmzdeki Anlam, Divan lmi Aratrmalar Dergisi, 2001/1, s.96-97. KUTLUER, lhan, Hasan Katipolu, Huneyn b. shak, DA. XIX, stanbul, 2001. KUTLUER, lhan, lim ve Hikmetin Aydnlnda, z Yay. stanbul, 2001. KUTLUER, lhan, slmn Klasik anda Felsefe Tasavvuru, z Yay, stanbul,1996. KUTLUER, lhan, Yitirilmi Hikmeti Ararken, z Yay. stanbul, 2011. LEAMAN, O. Ortaa slam Felsefesine Giri, ev. Turan Ko, Rey Yay. Kayseri, 1992.
282 Mehmet Uluktk
MACT, Muhittin, Medeniyetlerin Kimlik ve Kendilik Oluturma Srelerinde eviri Faaliyetlerinin Psiko-Sosyal Rol, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2003/2, say: 25, s. 79-102. NASR, Seyyid Hseyin, slam ve lim: slam Medeniyetinde Akli limlerin Tarihi ve Esaslar, ev, lhan Kutluer, nsan Yay. stanbul, 1989. ONAY, Hamdi, slam Filozoflarnda Felsefi Terimlerin Tercmesi ve Deerlendirilmesi (Kindi, Harezmi, bn Sina ve Gazali), Erciyes niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Kayseri-1991,Y.L.T. ONAY, Hamdi, slam Dncesinde Tercme Hareketleri ve Medreseler, Huzur Mat. Malatya, 2010. ONAY, Hamdi, slam Felsefesinin Oluumunda skenderiye Akademisinin Rol, New World Science Akademy, Cilt:6, Say:1, Elaz, 2011. MER, Faruk: Abbasilerin Siyas Emellerinin Tarihi Kkleri, ev. Cem Zorlu, Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002, Bahar, say 13, s. 193210. RS, Mehmet, Abbasilerde lim ve Tercmeler, Ankara niversitesi, lahiyat Fakltesi, Ankara, L.T., Ktp.Nu.: Y.15731. ZDEN, mer, slam Dncesinin Bilim ve Felsefenin Gelimesindeki Rol, Felsefe Dnyas, 1997\24, Ankara, 1998. ZDOAN, M. Akif, Abbsiler Dnemi Tercme Faaliyetlerinin Arap Edebiyatna Etkisi, Nsha: arkiyat Aratrmalar Dergisi, 2005, cilt: V, say: 16, s. 35-50. RONAN, Colin A., Bilim Tarihi- Dnya Kltrlerinde Bilimin Tarihi ve Gelimesi, ev:Ekmeleddin hsanolu, Feza Gnergun, II. bask, Ankara, 2003. SARIKAVAK, Kazm, Sabit B. Kurrann slam Bilim ve Felsefesinin Oluumundaki Yeri ve nemi, I. Uluslararas Katlml Bilim Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, 28-30 Nisan 2006, 2006, cilt: I, say: , s. 379384 SARIKAVAK, Kazm, Dnce Tarihinde Urfa ve Harran, Ankara, 1997. SYLEMEZ, Mahfuz ve dierleri Komisyon, Emeviler Dnemi Bilim, Kltr ve Sanat Hayat, Pozitif Matbaaclk, Ankara, 2003. SYLEMEZ, Mahfuz, Bilimin Yitik ehri Cndiapur, Ankara, 2003. EEN, Ramazan, lk Tercme Faaliyetlerine Umm Bir Bak, slm Tetkikleri Enstits Dergisi, c. VII, cz. 3-4, stanbul, 1979. ULUL, Cevher, Felsefenin slam Dnyasna Geiinde Harran Mektebinin Yeri ve nemi, I. Uluslararas Katlml Bilim Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, 28-30 Nisan 2006, 2006, cilt: II, say: , s. 120-135.
TANRIVERD, Eyp, Arap Kltrnde eviri almalar ve Huneyn B. shak Ekol, Divan Disiplinleraras Aratrmalar Dergisi, /2, Say:23. stanbul, 2007. TANRIVERD, Eyp, Yunanca-Arapa eviri Srecinde Harran Okulu, I. Uluslararas Katlml Bilim Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, 2830 Nisan 2006, 2006, cilt: I, say: , s. 176-185. TEKN, Ali, slam Dnyasndaki Tercme Hareketlerinin Sebepleri ya da Memunun Ryasn Tabir Etmek, lim Yayma Vakf Blteni, Say:2, s.30-35. stanbul, Haziran, 2007. TOKTA, Fatih, Yunanl Filozoflarn Grleri zerine Risle, Din Bilimleri Akademik Aratrma Dergisi, *www.dinbilimleri.com+, 2002, cilt: II, say: 2, s. 171194. TONYBEE, Arnold, Tarih Bilinci, ev. Murat Belge, Bate Kltr Yay. stanbul, 2000. TRKER, Sadk, slm Dncesinin Geliiminde Tercme Faliyetlerinin Rol, Kutadgubilig Felsefe-Bilim Aratrmalar Dergisi, Say:3, s.228-248. ULUDA, Sleyman, slm Dncesinin Yaps, Dergh Yaynlar, stanbul, 1994. UYANIK, Mevlt, slam Bilgi Felsefesinde Duyusuz ve Dolaysz Kavrama ve Antik Yunan Felsefesindeki Temelleri, slmiyt, 2004, cilt: VII, say: 2 *Karlama 2: slam ve Helenistik Kltr zel says+, s. 103-111. LKEN, Hilmi Ziya, slm Felsefesi Kaynaklar ve Etkileri, stanbul, 1993. LKEN, Hilmi Ziya, slam Medeniyetinde Tercmeler ve Tesirleri, stanbul, 1947. LKEN, Hilmi Ziya, Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, stanbul, 1997. WATT, W. Montgomery, slm Dncesinin Teekkl Devri, ev. E. Ruhi Flal, stanbul, 1998. YAMAN, Hikmet, Mikt- Nbvvetten Hikmetin Be Stununa: slam Felsefe Tarihinin Mhiyeti ve Din Muhtevas zerine Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 51:1(2010), s. 195-212. YAZICIOLU, Sait, slam Dncesinin Tarihsel Geliimi, Aka Yay, Ankara, 2001. ZEYDAN, Corci, slam Medeniyeti Tarihi, I-IV, ev. Zeki Megmiz, dal Neriyat, stanbul, 1973. ARAPA BBLYOGRAFYA ABBAS, hsan, Melmhun Ynniyye, el-Messesetl-Arabiyye, Beyrut, 1977.
284 Mehmet Uluktk
ABDULFETTAH Ganime, Sabit b. Kura, Mevsuatu almul-fikril-slm, takd.: M. Hamdi ed-DR, Abdlaziz, el-Asrul-Abbsiyyul-Evvel, Badat, 1945. ADDAY ir, Medreset un-Nusaybin, Matbaat ul-Katolikiyya lil-Abail Yesuiyin, Beyrut, 1905. ATYYE, George N., el-Eserus-Suryn fil-haytil-fikriyye vel-ilmiyye fi bildi-m, Bildu-m fil-ahdil-Bayzent: 4.Uluslararas am Blgesi Tarihi Sempozyumu I. Oturum Bildirileri, Amman 1986, s. 166. CHAMY, Gerard, el-kliyyetu'l-luaviyye fi'l-felsefeti'l-Arabiyye, Beyrut, 1984. EDD r (Addai Scher): Medresetu Nisibn e-ehre, Beyrut 1905 el-ATRAKC, Remziye Muhammed Beytl-Hikme el-Badadi ve eseruhu flharaketil-ilmiyye, el-Merrihul-Arabi, XIV, Badad, 1980, 317-355. El-ABBD, Nfi Tevfk, Medrisul-mudunil-rkiyye hrice Badd filasril-Abbsiyyi, el-Mevrid, c. 9, say 2, 1980, s. 27-38. EL-CEVAD, Muhammed Huneyn b. shak, Mevsuatu almul-fikril-slm, takd. M. Hamdi Zakzuk, Kahire, 2004, c. III, ss. 312314; El-FURAYH, Sihm, es-Suryn ve devruhum f naklis-sekfetil-Ynniyye ilel Arabiyye Havliyyt Kulliyetil- db, Cmiat Ayn ems, c. 23, say 2,19941995. EFRAM Kiryakus, el-Kaddis Efram es-Sryani, Menurat un-Nur, 1988. HUSN Hasan 'Abdu'l-Wahhab, Warakat 'ani'l-Hadarati'l-'Arabiyyati Ifrikiyyati't-Tnisiyya, Maktabatu'l- Manar, Tnis 1965, BN EB USAYBA, Uyunul Enba fi Tabakatl Etbba, Beyrut, 1996. BNUN-NEDM, el-Fihrist, Haz, brhm Ramazn, Beyrut, 1997. KRAUS, Paul, et-Tercimul-Aristotalis el-Mensbetu il bnlMukaff,Tursul-Yunn fil-Hadratul-slmiyye iinde, Derleyen: Abdurrahman Bedev, Kahira 1980, s.101-120. MAKS Meyerhof, Minel-skenderiyye ilel-Badd, et-Turasul-yunn fi hadretil-islamiyye MEDKUR, Abdulhamid, el-Haccac b. Matar, Mevsuatu almul-fikril-slm, takd.: M. Hamdi Zakzuk, Kahire, 2004, c. III, s. 248. MEYERHOF, Max, Minel-skenderiye il Badat, etTursl-Yunn filHadratil-slmiyye iinde ev: Ahmet Bedev, IV. bask, Beyrut 1980. MOR Grigorius Yuhanna brahim, el-Merakiz es-Sekafiyya Fi Biladi Ma Beyn en-Nahrayn, Al-Hikma, say: 11, 1996, MOR gnatius Aphram I Barsaum, Al-Lulu Al-Manthur Fi Tarihi Al-Ulum ve AlAdab es-Suryaniyya, Bar Habraeus Verlag, Holland, 1987, bi
MURD Kmil-M.H. el-Bekr, Trhul-edebis-Suryn: min neetih ilelfethilslm, Msr 1949, M. MUHAMMED, M.: el-Mutercimn ven-nakale anil-Frisiyye ilelArabiyye fil-kurnil-islmiyyetil-l, Mecelletuddirstil-edebiyye, III-IV, Beyrut 1965-1966, 194-243. MUHAMMED, Mhir Abdulkdir: Huneyn bin shk el-asruzzeheb lit-tercume, Beyrut (1987). MUNZIR el-Bekr: Mushemetul-Arab fit-tursil-Ynniyyi kablel-slm, elMevrid, c. 8, say 2, 1979, s. 85-90. NC et-Tikrt, ntiklul-felsefetil-Ynniyye ilel-Arabiyye, el-Mevrid,c.4, say 4,1975,72-76. NEAR, A. Sami, Menahicl-Bahs inde Mtefekiril-slam, skenderiye, 1947 PHILIP De Tarrazi, Asr us-Suryan ez-Zehebi, 3. Bask, Halep, 1991 SHM el-Furayh, es-Suryn ve devruhum f naklis-sekfetil-Ynniyye ilelArabiyye Havliyyt Kulliyetil- db, Cmiat Ayn ems, c. 23, say 2, 19941995, SHK, Huneyn b., Risletu Huneyn bin shk il Al bin Yahy, Dirst ve nuss fil-felsefe vel-ulm indel-Arab, Abdurrahmn Bedev (ed.), Beyrut 1981, s. 149-179. NGLZCE BBLYOGRAFYA ADAMSON, Peter, The Arabic Plotinus: A Philosophical Study of the Theology of Aristotle, London, Duckworth, 2002. AFF, Ebul-l, The Influence of Hermetic Literature on Moslem Thought, Bull. SOAS. No. 13, London, 1951. BERGGREN, J.L. Islamic Acquisition of the Foreign Sciences: A Cultural Perspective. Tradition, Transmission, Transformation. Eds. F. Jamil Ragep, Sally P. Ragep, and Steven Livesey. Leiden: E.J. Brill, 1996. COOPERSON, Michael D., Classical Arabic Biography: The Heirs of the Prophets in the Age of al-Mamn Cambridge: Cambridge University Press, 2000. COOPERSON, Michael, The Makers of Islam: Al-Mamn Oxford: Oneworld, 2005. EVANS, R. (1994) Translating Past Cultures? in The Medieval Translator (Vol 4),Exeter: University of Exeter Press.
286 Mehmet Uluktk
GRUNEBAUM, Gustave E. Von, Islam and Hellenism, Scientia (Rivista di Scienza) 1950, c.85, p.7-21. GRUNEBAUM, Gustave E. Von, Islam and medieval Hellenism: social and cultural perspectives. Edited, by Dunning S. Wilson. (Collected Studies Series.) [xiii, 420] pp. London: Variorum Reprints, 1976. GRANT, Edward. The Foundations of Modern Science in the Middle Ages: Their Religious, Institutional, and Intellectual Contexts. Cambridge: Cambridge University Press, 1996. GUSEPPE Gabrieli, Hunayn Ibn Ishq, ISIS, c.VI, nr. 3 1924. GUTAS, Dimitri, Avicennas Eastern (Oriental) Philosophy. Nature, Contents, Transmission, Arabic Sciencesand Philosophy, 10 (2000), pp. 159180. HOZEN, Muhammad, The Introduction of Greek Philosophy in the Muslim World Journal of Islamic Philosophy (2005): p.119127 HOGENDIJK, Jan P. Transmission, Transformation, and Originality: The Relation of Arabic to Greek Geometry. Tradition, Transmission, Transformation. Eds. F. Jamil Ragep, Sally P. Ragep, and Steven Livesey. Leiden: E.J. Brill, 1996. GOODMAN, L.E. Translation of Greek Materials into Arabic, Religion, Learning, and the Abbasid Period. KHEIANDISH, Elaheh. The Arabic Version of Euclidean Optics: Transformations as Linguistic Problems in Transmission. Tradition, Transmission, Transformation.Eds. F. Jamil Ragep, Sally P. Ragep, and Steven Livesey. Leiden: E.J. Brill, 1996. KHRAS, Ziad, Bayt Al-Hikmah (The House of Wisdom) Is A Centre of Intellectual Radiation, And the Role of Harran Scholars in Its Flourishment, I. Uluslararas Katlml Bilim Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, 2830 Nisan 2006, 2006, cilt: I, say: , s. 186-193 LEVS, Bernard The Arabs in History, , Oxford University Press, Oxford 1993. LE STRANGE, G. (Guy): Baghdad During the Abbasid Caliphate :From Contemporary Arabic and Persian Sources, Greenwood Press,1983. MNGANA, A. Encyclopaedia of Philosophical and Natural Sciences as Taught in Baghdad About A.D. 817 or Book of Treasures by Job of Edessa, Cambridge: W. Heffer and Sons, 1935. MONTGOMERY, James E., Al-Ghz' and Hellenizing Philosophy, in The Libraries of the Neoplatonists. Proceedings of the Meeting of the European Science Foundation Network Late Antiquity and Arabic Thought: Patterns in the Constitution of European Culture, Strasbourg, March 1214, 2004, ed. Cristina DAncona Costa. Philoso-phia Antiqua, vol. 107 (Leiden and boston: Brill, 2007),
MEYERHOF (1931): Max Meyerhof, Science and Medicine, The Legacy of Islam (Hazrlayan: Thomas Arnold), London 1931, p. 311-355. MEYERHOF (1937): Max Meyerhof, On the Transmission of Greek and Indian Science to the Arabs, Islamic Culture, XI (Haydarabad 1937), p. 17-29. MEYERHOF, Max, New light on Hunain Ibn Ishq and his period, ISIS, c. VIII, nr. 4 (Ekim 1926), p. 685-724 OLEARY, De Lacy, How Grek Science Passed to the Arabs, Routledge & Kegan Paul Ltd., London 1964. on Islam: Essays Written in Honor of Martin B. Dickson, Professor of Persian Studies, Princeton University Salt Lake City: University of Utah Press, 1990. OMAR, Mohd Nasr b., Christian Translators in Medieval slmic Baghdad: The Life And Works of Yahya bn Adi, The slmic Quarterly, vol: XXXIX/1, London, 1995, p.167-81. PETERS, F. E., Aristotle and The Arabs: The Aristotelian Tradition in Islm, New York 1968. PETERS, Francis E., Hermes and Harran: The Roots of Arabic-Islamic Occultism, in Intellectual Studies. PUIG, Josep. The Transmission and Reception of Arabic Philosophy in Christian Spain (until 1200). The Introduction of Arabic Philosophy into Europe. Eds. Charles E. Butterworth and Blake Andre Kessel. Leiden: E.J. Brill, 1994 RESCHER, N., Studies in The History of Arabic Logic, Pittsburgh, 1963. RESCHER, Nicholas, The Development of Arabic Logic, London, 1964. ROSENTHAL, Franz, Ishq b. Hunayns Trh al-Atbb, Oriens, VII/1, Leiden 1954, p. 55-80. ROSENTHAL, Franz, Greek philosophy in the Arab world : a collection of essays, Gower Pub. Co., 1914. SABRA, Abdelhamid. I. The Appropriation and Subsequent Naturalization of Greek Science in Medieval Islam: A Preliminary Statement, History of Science 25 (1987): p. 236237. SABRA, Abdelhamid. I. "Situating Arabic Science: Locality versus Essence," Isis, 87, pp. 654-670 (reprinted in Michael H. Shank, ed., The Scientific Enterprise in Antiquity and the Middle Ages. Chicago: University of Chicago Press, 2000, pp. 215-31). SABRA, Abdelhamid. I., Science and Philosophy in Medieval Islamic Theology: The Evidence of the Fourteenth Century, in Zeitschrift fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, 9 (1994), p. 142;
288 Mehmet Uluktk
SALAMA-Carr, M,Training Translators, ,in The Linguist, London:Institute of Linguists. 1991, pp. 90-91. SHUKRI B. Abed, Aristotelian Logic and the Arabic Language in Alfarabi Albany: Suny, 1991. SALAMA-Carr, M. Medieval translators into Arabic Scribes or Interpreters in Gaddis Rose (ed.) Beyond the Western Tradition: Translation Perspectives XI 2000, Binghampton: New York State University, (2000) pp 99-105. SALAMA-Carr, M. Translation as seen by Al-Jahiz and by Hunayn Ibn Ishaq observer versus practitioner in D. A. Agius & I. Netton (eds), Across the Mediterranean Frontiers: Trade, Politics and Religion 650-1450, Brussels: Brepols, (1997) pp 385-393. SHAYEGAN, Yegne, The Transmission of Greek Philosophy to the slmic World, History of slmic Philosophy, ed. Seyyed Hossein Nasr ve Oliver Leaman, Routledge, Londra-Newyork, 1996, p. 40-51. SABRA, A. I., Situating Arabic Science: Locality versus Essence, Isis 87 (1996): 645670. WALZER, Richard, Greek into Arabic: Essays on Islamic Philosophy. (Oriental Studies, 1.) [vi], 256 pp. Oxford: Bruno Cassirer, 1962. WALZER, Richard, Arabic transmission of Greek thought to medieval Europe. Bulletin of the John Rylands Library. 29. . (1945-46). pp. 160-183. WESSER, Ursula, Thabit ibn Quraas Epitome of Galens Book on SevenMonth Chldren, Studies in History of Medicine, C.VI/1 (Newyork 1982) p. 67-75 YCESOY, Hayrettin, Translation as Self-Consciousness: Ancient Sciences, Antediluvian Wisdom, and the Abbasid Translation Movement, Journal of World History, Dec2009, Vol. 20 Issue 4, p 523-557, 35p.

İslam Düşüncesinde Tercüme Faaliyetleri Hermeneutik Ve Bibliyografik Bir Katkı

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

İslam Düşüncesinde Tercüme Faaliyetleri Hermeneutik Ve Bibliyografik Bir Katkı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

..

lahiyat Fakltesi Dergisi Gz 2010/ 1(2) 249-288

slam Dncesinde Tercme Faaliyetleri: Hermeneutik ve Bibliyografik Bir Katk

adn verir. Buna gre her birimiz bunu her

Ar. Gr. Mu Alparslan n. Fen-Edebiyat Fak. Felsefe Blm, ulukutuk27@hotmail.com

250 Mehmet Uluktk

slam Dncesinde Tercme Faaliyetleri 251

252 Mehmet Uluktk

slam Dncesinde Tercme Faaliyetleri 253

254 Mehmet Uluktk

kavranmakszn anlalamayacak konulardr.

Gerekten de balangta lgat

slam Dncesinde Tercme Faaliyetleri 255

256 Mehmet Uluktk

slam Dncesinde Tercme Faaliyetleri 257

258 Mehmet Uluktk

slam Dncesinde Tercme Faaliyetleri 259

260 Mehmet Uluktk

slam Dncesinde Tercme Faaliyetleri 261

262 Mehmet Uluktk

slam Dncesinde Tercme Faaliyetleri 263

264 Mehmet Uluktk

slam Dncesinde Tercme Faaliyetleri 265

266 Mehmet Uluktk

slam Dncesinde Tercme Faaliyetleri 267

268 Mehmet Uluktk

slam Dncesinde Tercme Faaliyetleri 269

270 Mehmet Uluktk

slam Dncesinde Tercme Faaliyetleri 271

272 Mehmet Uluktk

slam Dncesinde Tercme Faaliyetleri 273

274 Mehmet Uluktk

slam Dncesinde Tercme Faaliyetleri 275

faaliyetleriyle ilgili Trke, Arapa ve ngilizce ansiklopedi maddesi, makale,

276 Mehmet Uluktk

slam Dncesinde Tercme Faaliyetleri 277

278 Mehmet Uluktk

slam Dncesinde Tercme Faaliyetleri 279

280 Mehmet Uluktk

slam Dncesinde Tercme Faaliyetleri 281

282 Mehmet Uluktk

slam Dncesinde Tercme Faaliyetleri 283

284 Mehmet Uluktk

slam Dncesinde Tercme Faaliyetleri 285

286 Mehmet Uluktk

slam Dncesinde Tercme Faaliyetleri 287

288 Mehmet Uluktk

You might also like