SOSYAL B L MLER Y l:2003 Cilt:1 Say :1

Celal Bayar niversitesi S.B.E. MAN SA

Emevi Devlet Otoritesinin Tesisinde Haccac B. Yusuf Es-Sakaf'nin Fonksiyoner Rol

r. Grv. Sebahattin EL K
Celal Bayar niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, Manisa

ZET Hz. Osman' n ehid edilmesiyle, slam Dnyas nda siyas istikrar bozulmu tu. Cemel, S ffin ve Kerbela olaylar yla slam alemi adeta bir yang n yerine dnm t. Emeviler devlet otoritesini sa lamak iin nihayet uygun adam bulmu lard : Hacca b. Yusuf es-Safak. Ac mas z ki ili i, sert yntemleri ile Haccac, Irak ve Horasan'da ok kan dkmesine kar l k O, lkede siyas istikrar sa lad . Ac mas zl ndan dolay tarihe "Zalim" lakab yla geti. Anahtar kelimeler: Haccac, Abdlmelik, bn Zbeyr, Kufe, Basra, Emeviler.

The Functional Role Of Haccac bin Yusuf-Sakaf In The Establishment Of The Authority Of State Of Umayyad
ABSTRACT With Hz. Osman had become witness, the political distillation had discomfitured in slam world.With Cemel,S ff n and Kerbela evens slam World became like a fire place.Emevis had found fitting human for becoming government authority well:Haccac b. Yusuf es-Sakafi. Haccac was a cruel man and he mathed political distillation altough he had sheeded blood very much with his hard methods in Hicaz,Irak,Horasan.Because his cruel personality,his nick-name had become Cruel in history. Key Words: Haccac, Abdlmelik, bn Zbeyr, Kfe, Basra, Emevis.

I. Giri Hz. Peygamber in Medine ye hicret etmesiyle Mslmanlar yeni bir dnemin kap s n aralam lard r. Mekke de bir cemaat grntsnde olan Mslmanlar, Medine ye hicret ile devletle me srecinde ilk ad m atm oluyorlard . Hz. Muhammed in hem Peygamber, hem devlet ba kan olarak geirdi i 10 y ll k Medine hayat , slam tarihi iin mstesna bir devirdir. Bu dnemde organizeli bir devlet te kilat ndan bahsetmek pek mmkn olmasa da, bir devletin temel niteliklerinin filizlenmeye ba lad n syleyebiliriz1. Hz. Ebubekir dneminde bu filizlenme daha sistematik hale getirilmi , Hz. mer le beraber gelen fetihler neticesinde slam hakimiyetinin geni bir co rafyaya yay lmas yla, organizeli bir devlet yap s ka n lmaz olmu tur. Devlet yap s , Hz. mer dneminde ciddi bir ekilde kurumsalla maya ba lam t 2. Bu
1

Mehmet elik, slam Tarihinde Dinin Politikaya Alet Edilmesinin lk rnekleri , F.. Sosyal Bilimler Dergisi X/I, Elaz 2000, 30 v.d. 2 Geni bilgi iin bkz. Mehmet elik, Hulefa-i Ra idin Dneminde Beyt l-Mal ( Kurumla mas , Geli mesi ve leyi i ), F.. Tarih Sempozyumu Bildirileri, Elaz 1993.

19

S. elik/Emevi Devlet Otoritesinin Tesisinde Haccac b. Yusuf es-Sakaf nin Fonksiyoner Rol

sre Hz. Osman dneminde de devam etti. Hz. Osman n hilafetinin ikinci dneminde3, devlet kurumlar nda gzle grlr bir ailev kadrola maya ahit olmaktay z. meyye o ullar n n ba ta valilikler olmak zere, devletin nemli birimlerinde kilit noktalar i gal etmeleri ve buna ilaveten ho nutsuzluk yaratan kt ynetimleri, slam dnyas nda bir kaosun kmas na sebep oldu4. Bu kaosun bymesi Hz. Osman n hayat na mal oldu5. Hz. Ali nin halife olmas ile bu s k nt lar n sona erece i d nlrken, ne yaz k ki slam dnyas ndaki bu yang n alevlenerek daha da bym tr. Yeni Halife nin daha ilk gnlerinde, henz bir Emev - Ha im eki mesi ba lamam ken Hz. Ai e nin nderli inde bir alkant meydana geldi6. Bunun neticesinde tarihte Cemel Vakas olarak bilinen hadisede binlerce Mslman birbirinin kan n dkt7. Hz. Ali, devleti anar iye srkleyen bu tehlikeyi bertaraf ettikten sonra, esas byk tehlike olan am blgesi valisi Muaviye ye yneldi. Ancak 20 y ld r bu blgenin valili ini yapan Muaviye, yeterli devlet tecrbesine sahipti ve Hz. Ali ye kar haz rl kl yd . Sonunda bu eki me S ffin Sava ile neticelendi (m.657) ve bu sava on binlerce Mslman n kan n n akmas na neden oldu8. Hz. Ali Muaviye mcadelesi ile alkalanan slam aleminin ynetimi, Hz. Ali nin ehit edilmesi9 ve Hz. Hasan n da Hilafetten feragat etmesi neticesinde10 Emev ailesinin eline geti. II. Haccac' n Devlet Hizmetine Giri ine Kadar slam Aleminin Genel Durumu Hz. Ali nin vefat , o lu Hz. Hasan n da hilafetten ekilmesi zerine Muaviye Kuds te halifeli ini ilan etti.11 Sahabe de art k bu paralanman n son bulmas iin O na biat edince, bir sre slam dnyas nda bar havas esti. Ancak Muaviye nin nnde iki nemli engel daha vard . Bu engellerden biri, O'nun

3 4

Toplam 12 y l sren Halifeli inin son 6 y l . Bkz. Ebu Cafer Muhammed b. Cerir et-Taberi, Tarih-i Taberi III ( ev. M. Emino lu ), stanbul 1983, v.d. ; zzeddin Ebu l-Hasan Ali b. Muhammed bn l-Esir, el-Kamil fi t-Tarih II, (ev. A. zayd n-A. A raka), stanbul 1985, 300 v.d. ; Mevlana ibli, Asr- Saadet V ( ev. . R. Do rul ), stanbul 1978, 10 v.d. ; Muhammed Ebu Zehra, slamda Siyas, tikad ve F kh Mezhepler Tarihi ( ev. H. Karakaya K. Aytekin ) stanbul 1993, 15 v.d. ; Robert Matran, slamin Yay l Tarihi ( ev. . Kayao lu ), Ankara 1981, 97. ; rfan Aycan, Saltanata Giden Yolda Muaviye b. Ebi Sfyan, Ankara 1990, 99 v.d. ; Ahmet Akbulut, Sahabe Devri Siyasi Hadiselerin ekillendi i Kelam Meseleleri, Ankara 1988, 145. 5 Taberi, III, 163 v.d. ; bn l-Esir , III, 186 v.d. ; mer R za Do rul, Byk slam Tarihi AsrSaadet V, Eser Ne riyat, stanbul 1978, 419. 6 Taberi, II, 170, v.d. ; bn l-Esir, III, 211 v.d. 7 M. Said Hatipo lu Hilafetin Kurey ili i A.. .F. Dergisi XXIII, Ankara 1978, 195. 8 bn l-Esir, III, 321. ; Seyyid Radiy, Nehc l-Bela a ( Hz. A. Glp narl ), stanbul 1990, 83. 9 Taberi, III, 214 v.d. ; Ne et a atay, Ba lang tan Abbasilere Kadar slam Tarihi, T.T.K. Bas mevi, Ankara 1993, 411. 10 Ethem Ruhi F lal , Hz. Hasan ve Hseyin Dnemleri A.: :F: Dergisi XXVI, Ankara 1983, 356 v.d. ; a atay, 413.; Hseyin Algl, slam Tarihi II, Gonca Yay nlar , stanbul 1987, 554. 11 M.G.S. Hodgson, slam n Serveni Bir Dnya Medeniyetinde Bilin ve Tarih, z Yay nc l k, stanbul 1995, 157. ; bn l Esir, III, 412.157

20

Sosyal Bilimler 1/1 (2003) s. 19-35

iktidar n hazmedemeyen ve Ehl-i Beyt e sempati duyan, ia 12 ad verilen byk bir kitle, bir di eri ise her iki tarafa da cephe alan Haricilerdi13. Muaviye, devletin sars lan siyasal istikrar n yeniden tesis etmek iin h zl bir al ma ierisine girdi. Mu ire b. u be yi Kfe valili ine atayarak14 O'nun siyasi dehas ve nfuzu sayesinde Hz. Ali taraftarlar n ve Haricileri kontrol alt nda tutmas n bildi. Amr b. As a M s r valili ini vererek iktidar n bat dan gelecek tehlikelere kar sa lama alm oldu. Mervan b. Hakem i Medine valisi yaparak Ensar ve Muhacir in muhalefetini nlemek istedi. Ayr ca, Hz. Ali dneminden itibaren ran da vali olan ve kuvvetli bir nfuza sahip bulunan Ziyad b. Ebih i15 baz kimselerin Ebu Sfyan n O nun babas oldu unu itiraf etti ine ahitlik etmelerini delil gstererek karde i olarak ilan etti16. Ziyad n yetkilerini art rarak Basra valili ini devam ettirdi17. Bylece O, muhaliflerinin en yo un oldu u bu blgelerde kendi iktidar n kendisinden fazla savunacak gl ve kudretli kimseleri nemli merkezlere yerle tirmi oldu. Muaviye, bir yandan i istikrar sa lamaya al rken, bir yandan da fetih hareketlerine devam etti. Kuzey Afrika zerine dzenlenen seferlerde Kartaca ya kadar gidildi. slam donanmas bu dnemde daha gl hale getirildi. Rodos Adas fethedilip, Sicilya k y lar na, hatta Anadolu zerine dzenlenen seferler ile stanbul surlar na kadar gidildi18. Trkistan zerine yap lan seferlere de byk nem verilmi tir. Horasan eyalet yap ld , merkezi Merv olmak zere Herat, Tus, Ni apur ve Belh e garnizonlar kurularak asker fetihlere haz r tutulmak zere buraya ordular yerle tirildi. Ziyad ve ondan sonra o lu Ubeydullah n kontrolnde Sicistan ve Maverau n-nehr fethedilmi , Buhara ve Semerkant vergiye ba lanm t . Muaviye'nin vefat ndan sonra (680) yerine, daha nceden veliaht olarak ilan etti i o lu Yezid geti19. Bu durum slam aleminin, Suriye hari her taraf nda ho nutsuzlukla kar land . zellikle Hz. Hseyin ve Abdullah ibn-i Zbeyr20 evresinde bu ho nutsuzluk, organize bir muhalefet hareketine dn t. Hz.

12

Muhammed Ebu Zehra, mam afii, (ev; Osman Keskio lu), Emel Yay nc l k, Ankara 1987, 87-89. 13 Fazlu r-Rahman, slam, (ev. Mehmet Da - Mehmet Ayd n), Seluk Yay nlar , Ankara 1981, 211 v.d. ; Hasan, 72,79. 14 bn l Esir, III, 478. 15 Ziyad b. Ebih: Annesinin ad Smeyyedir. Babas n n ad bilinmedi i iin O na " babas n n o lu manas na gelen ibn-i Ebihi denilmi tir. 16 brahim Sar am, Emev-Ha im li kileri slam ncesinden Abbasilere Kadar, T.D.V. yay nlar , Ankara 1997, 239. ; Hasan, 56-60. 17 bn l Esir, III, 454. 18 C.E. Boswort, slam Devletleri Tarihi, (ev. E. Meril-M. p irli), O uz yay., stanbul 1980, 2-3. 19 Hasan brahim Hasan, Siyasi-Dini-Kltrel-Sosyal slam Tarihi II, Kay han Yay nlar , 2. Bask , stanbul 1985, 56-60. ; bn l Esir, III, 503 v.d. 20 Abdullah bn-i Zbeyr; A ere-i Mbe ere den Zbeyr b. Avvam n o ludur. Annesi Hz. Ebubekir in byk k z Esma d r. Geni bilgi iin Bkz. Ahmet Kurucan-Zht Mercan, A ere-i Mbe ere; Cennetle Mjdelenen On Sahabi, Feza Yay nc l k, stanbul 2001, 351-363.

21

S. elik/Emevi Devlet Otoritesinin Tesisinde Haccac b. Yusuf es-Sakaf nin Fonksiyoner Rol

Hseyin'in muhalefeti Kerbela'da bir facia ile neticelendi21. Yezid, Medine'deki muhalefeti bast rmak iin Mslim b. Ukbe'yi Mekke'deki muhalefeti bast rmak iin ise Husayn b. Numayr' grevlendirdi. Ancak kesin neticeyi alamadan ld.22 Yezid in lmnden sonra am da o lu II.Muaviye ye biat edildi. am n haricindeki tm Hicaz, Irak, Yemen ve Horasan blgesinde de ibn-i Zbeyr e biat edildi. K sa bir sre sonra II. Muaviye kendi iste i ile hilafetten ayr ld n ilan etti. Bunun zerine Emeviler, bykleri olarak kabul ettikleri Mervan b. Hakem e biat ederek onu Halife setiler.23 Mervan yeniden Suriye de hakimiyeti sa lad . Haccac ve babas sayesinde M s r'daki Sakiflilerden de biat alarak hilafetini glendirdi24. Medine ve Irak zerine ordular gnderdi. Medine ye gnderilen ordu Abdullah b. Zbeyr kuvvetleri taraf ndan bozguna u rat ld . Irak zerine gnderilen birlikler ise, yolda Mervan' n lm haberini al nca geri dndler. Mervan, Nisan 685 te lnce yerine byk o lu Abdulmelik geti25. Abdulmelik ilk i olarak Ubeydullah b. Ziyad komutas nda bir ordu haz rlayarak Irak zerine gnderdi. Bu ordu yolda Hz. Hseyin in ehadetinde kendisini sulayarak Emeviler den intikam almak iin yola km olan Tevvabun ad verilen bir grup ile kar la t . am ordusu kendilerine direnen bu muttaki insanlar ac mas zca k l tan geirdi26. Bu s rada Muhtar b. Ebi Ubeyd es-Sakafi Kfe deki iilerin ba na geerek buraya hakim olmu tu27. Hz. Ali nin torunlar ad na dzenledi i sahte mektuplarla Malik b. E ter in o lu brahim ve tabiun ulemas ndan mam abi nin deste ini arkas na alarak szde Ehl-i Beyt ad na kendisine biat almaya ba lam t . Abdullah ibn-i Zbeyr den Kfe valili ini talep etmi , Ancak bu iste inin reddedilmesi zerine isyan kararak Kfe yi zorla ele geirmi ti.28 Abdullah ibn-i Zbeyr, Irak ta gittike glenen Muhtar tehlikesini ortadan kald rmak iin karde i Mus ab Basra valili ine atad . Mus ab ordusu ile Kufe zerine yrd. Burada yap lan sava ta Muhtar' n kuvvetlerini bozguna u ratt , Muhtar da yakalayarak idam ettirdi.29 Bu s rada am da ise Abdulmelik, bn. Zbeyr ile Muhtar aras ndaki sava memnuniyetle izleyerek, rakiplerinin g kaybetmesini bekliyor ve harekete gemek iin f rsat kolluyordu. Nitekim 689 da Hariciler ile u ra maktan
21

Subhi es-Salih, slam Mezhebleri ve Messeseleri, (ev. brahim Sarm ), stanbul 1983, 204. ; "Hulefa-i Ra idin Dnemi ve Emeviler", Do u tan Gnmze Byk slam Tarihi, II, Ed; Hakk Dursun Y ld z, a Yay nlar , stanbul 1992, 322 v.d. ; Sar am, 307-332. ; W. Montgomery Watt, slam D ncesinin Te ekkl Devri, (ev. Ethem Ruhi F lal ), Umran yay., Ankara 1981, 49. 22 Y ld z, 329-332. 23 rfan Aycan, Haccac b.Yusuf es-Sakaf , TDV A XIV, stanbul 1996, 427. 24 Aycan, TDV A XIV, 427. ; Laura Veccia Vagleri, Ra it Halifeler ve Emevi Halifeleri slam Tarihi Kltr ve Medeniyeti I, (ev. lhan Kutluer), Hikmet Yay nlar , stanbul 1998, 96 v.d. 25 hsan Sreyya S rma, Emeviler Dnemi Hilafetten Saltanata, 2. Bask , Beyan Yay nlar , stanbul 1990, 61. 26 Ahmet A raka, Emeviler Dneminde K yamlar, afak Yay nlar , 2. Bask , stanbul 1994, 139-149. ; a atay 446. 27 Hasan, 88-89. ; W. M. Watt, 53. 28 Y ld z, 340-343 29 A raka 154-181

22

Sosyal Bilimler 1/1 (2003) s. 19-35

epeyce zay flam olan Mus ab n zerine yrd ve onu ma lup etti. Bu zaferden sonra Abdulmelik, Kfe ve Basra ya giderek bu blgelerin biat n ald 30. III. Haccac b. Yusuf es-Sakafi'nin Devlet Hizmetine Giri i Sakif Kabilesi ile meyyeo ullar aras nda Cahiliyye Dnemine 31 dayanan bir dostluk ba vard . Bu mnasebetle bu kabilenin ekseriyeti Emeviler e a ka taraf olmu ve onlara biat etmi lerdi. Muaviye den sonra tm Arabistan n Abdullah b. Zbeyr e halife olarak biat etmesi zerine Sakiflilerin o u O na biat etmeyerek Taif ten ayr ld lar. Haccac ve babas da 683 y l nda aileleri ile birlikte Taif ten ayr larak Suriye ye gidip D ma k ehrine yerle tiler. Burada Emeviler ile yak n dostane ili kiler ierisine girdiler. 684 y l nda II. Muaviye nin halifelikten kendi arzusu ile ayr lmas zerine, Ubeydullah b. Ziyad n nerisi ile Mervan b. Hakem e biat edilmesi hususu gndeme geldi. Haccac ve babas da Ubeydullah n yan nda yer ald lar ve Mervan b. Hakem e biat edilmesinde etkin rol oynad lar. Mervan halife seilince onlar Hicaz a gnderdi i orduya dahil etti32. Bylece Haccac, devlet hizmetine resmen girmi oldu. Haccac' n, Mervan dneminde pek de ba ar l say labilecek bir hizmeti grlmemektedir. O, esas hretini Abdulmelik dneminde yakalayacakt r. Emevi devlet otoritesini kuran komutan olarak tarihe geen Haccac, iki s fat yla hat rlanm t r. Bunlardan birisi ok kan dkmesinden dolay kendisine "Zalim" di eri ise Emeviler'e a r sadakatinden dolay "kpek yavrusu" anlam na gelen "Kleyb" dir33. Abdulmelik grn te her ne kadar a ktan muhalefeti Hicaz d nda sindirmi grnyor ise de, slam alemi iten ie kayn yordu. Irak'ta Harici tehlikesi tam olarak ortadan kald r lmam t . Horasan ve Do u eyaletlerinde de istikrar yoktu. Abdulmelik, imdi art k istedi i komutana kavu mu tu. Haccac' n ac mas zl , kararl l ve takipili i Abdulmelik'e mit vermi ti. Art k bu siyasi blnm l e bir son verilmesi ka n lmazd . e Hicaz blgesinden ba lan lmas na karar verildi. a- Haccac' n Hicaz blgesinde Siyasi stikrar Sa lamas Hicaz blgesi Abdulmelik'e kar Abdullah b. Zbeyr'e biat etmi ti. Bu siyasi ikili i ortadan kald rmak zere, Haccac 692 y l nda bn-i Zbeyr zerine gnderildi. Haccac emrindeki 3.000 askerle nce kendi kabilesinin bulundu u Taif ehrine gitti. Buradan takviye askerler alarak ordusunu Mekke zerine gnderdi. Haccac n ordusu Arafat mevkiinde ibn-i Zbeyr in kuvvetleriyle kar la t ve onlar yendi. Bunun zerine bn-i Zbeyr kuvvetlerini Mekke ye ekerek burada gl bir savunma kurdu. Haccac, Halife den Mekke ye sald rmak zere izin ve takviye kuvvet istedi. Gelen takviye birliklerle Haccac n ordusu 40.000'e ula t . Bu s rada hac mevsimiydi. Haccac, Kabe ye gidip tavafta
30 31

Y ld z, 344-347. Cahiliyye dnemi ile slamiyyet ten nceki Araplar n inan ve ya ant tarz kastedilmektedir. 32 rfan Aycan, Haccac TDV A XIV, stanbul 1996, 427-428. 33 Aycan, TDV A XIV, 428.

23

S. elik/Emevi Devlet Otoritesinin Tesisinde Haccac b. Yusuf es-Sakaf nin Fonksiyoner Rol

bulunmay ve bn-i Zbeyr ile gr erek O'nu Abdulmelik e biata davet etmeyi d nyordu. Ancak bn-i Zbeyr O'nun Mekke ye girmesine dahi izin vermedi. Bunun zerine Haccac, Hac mevsimi olmas na ra men Kubeys Da zerine manc n klar kurarak Mekke yi ta a tutmaya ba lad .34 Haccac 40.000 askeriyle ehri d ar dan tamamen muhasara alt na ald iin, buraya d ar dan hibir yard m ve g da giremiyordu. Muhasara uzay nca ellerinde bulunan yiyecek tkenmi ve insanlar al k s k nt s ekmeye ba lam lard . Sava n uzamas yznden 10.000 ki i bn-i Zbeyr den ayr larak Haccac dan eman dilemek zere Mekke yi terk ettiler; bunlar n ierisinde bn-i Zbeyr in o ullar ve akrabalar da vard 35. 1 Ekim 692 gn, bn-i Zbeyr askerleriyle Haccac n kuvvetlerine sald rarak onlar geri pskrtt. Ancak gc gn getike tkeniyordu. bn-i Zbeyr yan ndaki bir avu adam yla onlara kar lnceye kadar kahramanca sava t , sonunda yzne isabet eden bir ta ile kanlar iinde yere d t ve am askerleri taraf ndan ba kesilerek vcudundan ayr ld 36. Haccac, ibn-i Zbeyr in kellesini am a Abdulmelik e gnderdi. Bedenini de herkesin grece i bir yere asarak halka korku sald 37. Mekke halk ndan ihtilafs z Abdulmelik e biat ald . Kabe yi ta lardan temizleterek onar m ve bak m n yapt rd . bn-i Zbeyr in yapt eklemeleri y kt rarak Kbe yi eski haline getirdi38. Halife Abdulmelik, bn-i Zbeyr isyan n kesin bir ekilde ortadan kald ran Haccac taltif ederek O'na Hicaz (Mekke Medine Taif), Yemame ve Yemen in valili ini verdi. Bundan sonra Haccac k sa srede tm Arap kabilelerinden Abdulmelik in halifeli i ad na biat ald . Bylece slam lkesi s n rlar ierisinde umumun biat tamamlanm oldu. Art k bu blgede hi kimse Haccac a kar muhalefet etmeye cesaret edemedi. O nun sayesinde Arabistan da tam bir Emevi hakimiyeti kurulmu oldu.39 b. Haccac' n Harici Tehlikesini Bertaraf Ederek Irak Blgesinde Siyasi stikrar Sa lamas Haccac' n bn-i Zbeyr'i ortadan kald rarak Hicaz blgesinde istikrar sa lamas , halk n am'a biat n kabul ettirmesi, halife Abdulmelik'i sevindirmi ti. Basra ve Kfe de faaliyette bulunan Hariciler, Muaviye nin halifeli i zaman nda Kfe valisi olan Mu ire b. u be ve halefi Ziyad b. Ebih in etkili mcadelesi ile bir sre sindirilmi lerse de onlar n lmnden sonra, Muhtar dneminde meydan bo bularak silahl faaliyetlerini art rm lard . Daha sonra bu blgeleri Muhtar n
34

Ahmet Cevdet Pa a, K sas- Enbiya ve Tevarih-i Hulefa I, Bedir Yay nevi, stanbul 1986, 684690. ; Vagleri, 97. ; a atay, 448. ; S rma, 62-63. 35 Hasan, 103. 36 brahim Canan, Ktb- Sitte Muhtasar ve Tercme erhi XII, Aka yay., Ankara 1991,543. 37 S rma, 63. 38 mam Muhammed b. Muhammed b. Sleyman er-Rdan, Byk Hadis Klliyat Cem ulFevaid Min Cami il-Usul ve Mecma iz-Zevaid II, (tercme: Naim Erdo an), z Yay nc l k, stanbul 1996, 171-172. 39 Y d z, 344-347.

24

Sosyal Bilimler 1/1 (2003) s. 19-35

elinden alan Mus ab b. Zbeyr onlar n zerine Mhelleb b. Ebi Sfra y gndermi ti. Ancak Emeviler in bn-i Zbeyr ile u ra malar sebebiyle Hariciler ile sava nda Mhelleb e destek olunamam ve gc gittike zay flayan Mhelleb in ordusu seri ma lubiyetler almaya ba lam t . Bunun zerine de halife Abdulmelik ten acil destek kuvvetleri istemek zorunda kalm t . Halife y llard r bir trl n al namayan bu silahl muhalif hareketin mutlaka ortadan kald r lmas gerekti ini biliyordu. Hicaz'daki ba ar lar n gz nne alan Halife, bu sorunu halletmek zere Haccac' Irak valili ine tayin etti. Haccac hemen eski vilayet merkezinin bulundu u Medine ye dnd. Burada 12.000 ki ilik bir svari birli i haz rlayarak derhal yola kt 40. Haccac' n Hicaz'da yapt klar , Kfe'de duyulmu tu. Onun vali olarak buraya atanmas , ama ve gayenin ne oldu u sorusu, herkesin kafas nda cevab n bulmu tu. Haccac Kfe'ye gelir gelmez halk camide toplayarak onlara siyasi istikrar sa lamak, fitne ve fesad bitirmek, Halife'ye kay ts z arts z biat sa lamak iin buraya atand mesaj n sert bir dille verdi41. Haccac Kfe'de istikrar sa lad ktan sonra hi vakit kaybetmeden Harici meselesine e ildi. Kfe ve Basra halk ndan olu an bir ordu haz rlayarak Abdurrahman b. Mihnef komutas nda Mhelleb in yan nda Haricilerle sava mak zere yola kard . Haccac taarruzdan nce bizzat karargaha gelerek orduyu tefti etti. Mhelleb ve Abdurrahman a gerekli talimatlar verdi42. 694 y l Aral k ay nda Mhelleb, Hariciler in en geni kolu olan Ezarika zerine byk bir taarruz ba latt . Katar y b. Fucae komutas ndaki Hariciler, bu sald r ya kar fazla direnemeyerek Kzerun a ekildiler. Bu mcadelenin ilk safhas nda Abdurrahman hayat n kaybetti. Ancak Mhelleb orduyu toparlayarak Haricileri bozguna u ratmay ba ard . Bylece Ezarika kolu kertilmi , taraftarlar tekrar bir araya gelemeyecek ekilde da t lm oldu. Mhelleb in bu ba ar s zerine Haccac, O nun Horasan valili ine atanmas n sa lad .43 Fars ve Kirman daki sald r lardan sa kurtulan Hariciler, Nusaybin deki Temim kabilesinin reisi, Salih b. Mserrih in etraf nda toplanmaya ba lad lar. Hariciler in, Necdiyye koluna komuta eden ve olduka cesur bir sava olan ebib b. Yezid b. Nuaym da bu ittifaka kat ld . 31 May s 695 te Salih ve ebib, Emeviler e kar el-Cezire de isyan ba latt lar. Nusaybin ve Sincar ele geirerek Devlet mallar na el koydular. Blge valisi olan Halife nin karde i Muhammed b. Mervan, isyanc lar zerine bir ordu gnderdiyse de ba ar s z oldu. Hariciler in Irak a yneldi ini duyan Haccac, onlar n zerine, Attab b. Verka komutas nda 4.000 ki ilik bir ordu gnderdi. 3 Eyll 695 te yap lan sava ta Hariciler in lideri Salih b. Mserreh ldrld. Bunun zerine komutay ebib alarak Musul a do ru ekildi44.

40 41

Boyuna a, 327 Vagleri, 98. ; Fayda, 347-350. 42 A raka, 222 43 Hasan, 64 44 G.Levi Della Vida, Hariciler , A V/1, MEB Yay nlar , Eski ehir 1997, 232-236.

25

S. elik/Emevi Devlet Otoritesinin Tesisinde Haccac b. Yusuf es-Sakaf nin Fonksiyoner Rol

ebib daha sonra adamlar yla, Nehrevan a geldi. Burada zerine gnderilen iki ayr kuvveti bozguna u ratt . Yenilgiyi hazmedemeyen Haccac, hemen Cezl b. Said komutas nda 4.000 ki ilik bir orduyu ebib in zerine gnderdi, ancak istenilen ba ar sa lanamad . Haccac, bu sefer Said b. Mcalid i taze kuvvetlerle ebib zerine gnderdi. Ancak bu kez de bir ba ar elde edilemedi. Kar lar nda ciddi bir kuvvet grmeyen Hariciler, Kfe ye do ru yneldiler. Bunu haber alan Haccac, Sveyb komutas nda 2.000 ki ilik bir orduyu ebib i durdurmak iin gnderdi. ebib, F rat nehrinin kar taraf na geerek bu orduyu atlatmay ba ard ve bir sre lde izini kaybettirdi45. Haccac, O nun geri dnd n d nmeye ba lam t ki, ebib ve adamlar aniden Basra ya gitmi olan Haccac n yoklu undan istifade ederek Kfe ye girdiler46. ehirde terr estirmeye ba lad lar. Kendilerine kar kan pek ok ki iyi ldrdkten sonra Kfe den k p gittiler. Bu bask n ve terr, Haccac Irak l lar n gznde kk d rm t47. Bu olaydan sonra Kfe askerinden ba ar elde edemeyece ini anlayan Haccac, Abdumelik e haber gndererek ondan takviye kuvvetler istedi. Haccac, takviye olarak gelen am askerlerini Abdurrahman b. E as komutas nda ebib zerine gnderdi. Abdurrahman n ihtiyatl ilerlemesine k zan Haccac, komutay Osman b. Kattan a devretti. Osman ebib e ula maya muvaffak olduysa da bu i onun hayat na mal oldu. ebib, bu orduyu da 20 Mart 696 da Havaya rma evresinde bozguna u ratt 48. Bu ba ar lardan sonra ebib bir kez daha Kfe zerine yrd. Haccac, tm kuvvetlerini bir araya toplayarak ba lar na Attab b. Verka y atad ve ebib in zerine gnderdi. ebib bir yolunu bulup Attab ldrmeyi ba ard . Ancak Attab n yerine geen o lu, intikam ate iyle ikinci bir cephe aarak Hariciler in zerine yrynce ebib, Kirman a ekilmek zorunda kald . Haccac, O nun pe inden Sfyan b. Ebred komutas nda bir ordu gnderdi. ebib i takip eden Sfyan, Hariciler i Dceyl Nehri 49 k y s nda s k t rd . Burada gn boyunca iddetli bir arp ma oldu. Gece olunca, gvenlik a s ndan nehrin kar s na gemek isteyen ebib, asma kpr zerinde at n n rkp ahlanmas yla suya d t, zerindeki silah ve a rl klar yznden nehrin sular nda bo ulmaktan kurtulamad 50. ebib in lm ile Hariciler in Sufriyye kolu da kertilmi oldu51. Haccac, Harici belas ndan kurtuldum derken, bu sefer Mutarr f b. Mu ire belas ile kar la t . Mutarr f b. Mu ire, eski Kfe valisi Mu ire b. u be nin o lu olup, d nce olarak babas na pek benzemiyordu ve Hariciler e daha yak nd . 696 y l nda ebib b. Yezid b. Nuaym liderli indeki Hariciler in isyan esnas nda
45 46

Hasan, 64. H. Lammens, Haccac , A V/I, MEB Yay nlar , stanbul 1997, 18. 47 A raka, 227 48 Julius Wellhausen, slamiyetin lk Devrinde Din Siyas muhalefet partileri, ev. Fikret I ltan, TTK Bas mevi, Ankara 1989, 69-70. 49 A raka bu nehrin ad n Ahvaz Nehri olarak vermektedir. 50 Taberi nin kaydetti i bir rivayete gre; ebib, kendisini sevmeyen Hariciler in kpr haltlar n kesmesi zerine suya d p bo ulmu tu. Bkz. Tarih-i Taberi II, 975. ; Lammens, 18. 51 A raka, 233-235

26

Sosyal Bilimler 1/1 (2003) s. 19-35

Medain valisi olarak grev yap yordu. ebib in Medain e do ru yrmesi zerine, O nunla arp may p ehri terketmi ti52. Buradan Hariciler e haber yollayarak yle demi ti: Madem ki siz, mazlumlar n hakk n almak iin yola kt n z, o halde Abdulmelik i Halifelik ten hal edip, Haccac da valilikten def edin! Hilafet i ini Hz. mer in yapt gibi, ura ya gtrmek zere bana biat edin! . Ancak, Hariciler ebib e gnlden biat ettikleri iin, Mutarr f n bu teklifini babul etmediler. Bundan sonra O da ebib e biat etmeyi kendisine yak t ramad ve nce Cibal53 taraf na ekildi, burada kendisini bir sre unutturduktan sonra, buradan da Kum ve Ka an blgelerine giderek bu yerleri ele geirdi. Mutarr f; Hilafet i ini ura ya havale etmek gerekir. ddias ile Emevi Hilafetini gayr- me ru say yordu. ebib in lmyle ba s z kalan Hariciler bu kez de O nun etraf nda toplanmaya ba lad lar54. Haccac, Mutarr f n zerine Rey ehrinde bulunan 6,000 ki ilik bir orduyu gnderdi. Hariciler bu ordu kar s nda bozguna u rad , Mutarr f ile birlikte pek o u k l tan geirilerek ldrld. Bundan sonra art k Hariciler, Emeviler in son dnemlerine kadar bir araya gelip isyan edemediler55. c- Haccac' n Horasan ve Yresinde Siyas stikrar Sa lamas Haccac, Harici tehlikesini bertaraf edip, Irak ve evresinde istikrar sa lad ktan sonra, ynn Horasan'a evirdi. Zaten, Mhelleb i Horasan valili ine tayin ettirmekle bir y l nceden bu konudaki d ncelerini fiiliyata dkm t. Mhelleb e fetih haz rl klar na ba lamas n emretti. Sonra; Kfe, Basra, Medain ve Ahvaz yollar n n birle ti i noktada, son derece mstahkem bir ehir in a etmeye ba lad . Burada, Vas t ad n verdi i bir garnizon kenti kurdurarak, iine e itli asker k lalar yapt rd . Buraya ba ta Suriyeli askerlerin bir nevi mstahkem karargah olmak zere, daha pek ok asker toplayarak yerle tirdi56. Gl bir ordu haz rlayarak Ubeydullah b. Ebi Bekr komutas nda Trkistan zerine sefere gnderdi. Bu s rada Orta Asya da, inliler taraf ndan I. Gktrk Devletine 630 y l nda son verilmi ti. 680 y l nda tken de yeniden kurulan II. Gktrk Devleti devaml olarak inliler ile sava halindeydi. Trkistan ve Afganistan da Gktrklere mensup Yabgu, Takin, Tarhan, Tudun, Af in, h id nvanlar n ta yan mahalli bey ve hkmdarlar Arap ordular na kar topraklar n savunmaya al yordu57. Ubeydullah komutas ndaki slam ordusu, bugnk Afganistan topraklar zerinde hkm sren Trk hkmdar Rutbil in kuvvetlerini yenerek
52 53

Wellhausen, 70. Cibal: Arapada Da manas na gelen cebel kelimesinin o ulu olup, da l k blge anlam na gelmektedir. Burada ran da bir blgenin ad olarak kullan lm t r. 54 Cevdet Pa a, 684. 55 Cevdet Pa a, 686-690. Lammens, 18. 56 Hseyin Algl, slam Tarihi IV, Gonca Yay nlar , stanbul 1987, 13-28. ; Lammens, 19. 57 Osman Turan, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi I, 6. Bask , Bo azii yay nlar , stanbul 1993, 136-137. ; Altan Deliorman, Tarih I, Bayrak Yay nlar , stanbul 1994, 68-69.

27

S. elik/Emevi Devlet Otoritesinin Tesisinde Haccac b. Yusuf es-Sakaf nin Fonksiyoner Rol

Maverau n-nehir e kadar ilerlemeye muvaffak oldu.58 Sicistan ele geiren Ubeydullah, Rutbil i vergiye ba lad ve o y l iin ilerlemeyi yeterli bularak burada ordusuna karargah kurdu. Ancak daha sonra Rutbil, di er Trk beylerinden de destek alarak Ubeydullah zerine ani bir bask n yapt . Gafil avlad Ubeydullah ve slam askerlerinin o unu k l tan geirdi i gibi stratejik nemi olan yerleri de geri ald 59. Bu hezimet haberini alan Haccac, derhal Abdurrahman b. Muhammed b. E as el-kind komutas nda 40.000 ki ilik bir orduyu Maverau n-nehr zerine gnderdi. Abdurrahman, Rutbil in kuvvetlerini arka arkaya yenerek Ubeydullah n kaybetti i stratejik nemi haiz yerleri geri ald . Buradan daha ileriye giderek pek ok yeri de fethetmeye muvaffak oldu. Sonra gerekli tedbirleri al p, Rutbil ile anla ma yaparak O nu vergiye ba lad . Bu y l iin bu blgeleri elde tutmay uygun bularak, daha fazla ilerlemeyece ini Haccac a bir mektup ile bildirdi60. ca. Abdurrahman b. Muhammed b. E as n syan ve stikrar n Bozulmas Bir mddet sonra, bu asker harekat hususunda Abdurrahman ile Haccac aras nda ihtilaf kt , Abdurrahman Haccac' n emirlerini dinlememeye ba lad ve gerginlik d manl a dn t. Haccac Abdurrahman'a a r hakaretler ieren mektuplar gnderdi61. Abdurrahman, bu hakaret ieren mektuplar zerine komutanlar n toplayarak onlar n fikirlerini sordu. Askerlerinden tam destek al nca da geri dnerek Haccac zerine yrmeye karar verdi. nce Rutbil ile bir sald rmazl k anla mas yapt , sonra s n r gvenli i iin gerekli say da asker b rakarak ordusunun ba nda Irak zerine yrd. Yolda di er askeri birlikler de bu isyana i tirak etmek zere O na kat ld lar. Abdurrahman ve adamlar art k hedef olarak sadece Haccac grmeyip, tm Emev iktidar n ortadan kald rmaktan bahsetmeye ba lam lard 62. Abdurrahman ordusunun ba nda Irak'a kadar ilerledi. syanc lar n glenerek Basra yak nlar na gelmesi zerine Haccac, Basra n n d na ekilip, burada ordusunu sava dzenine soktu, hendekler kazd rarak savunma tedbirleri ald . Bununla da yetinmeyerek Halife den takviye kuvvetler istedi. Abdurrahman, Haccac n bo altt Basra ya girdi. Bask lardan usanan halk O nu bir kurtar c gibi kar lad . Basra n n ileri gelen kimseleri ile fakihler ve ilim adamlar da bu isyana gnll olarak kat ld lar. Bunlar n aras nda; Hz. mer zaman nda Basra y fetheden Sa d b. Ebi Vakkas n o lu Muhammed, tabiin dneminin nl
58 59

Y ld z, 354-355 Zekeriyya Kitap , Orta Asya da slamiyet in Yay l ve Trkler, Dizgi evi 4. Bask , Konya 1998, 115. 60 Zekeriya Kitap , Yeni slam Tarihi ve Trkistan I, 2. Bask , Bo azii Yay nlar , stanbul 1991, 219. ; Fayda, 355. 61 Boyuna a,323. 62 Y ld z, 356. ; a atay, 456.

28

Sosyal Bilimler 1/1 (2003) s. 19-35

fakihlerinden Said b. Cbeyr ve Basra n n en nemli ilim adamlar ndan olan mam abi de vard 63. Ancak, Abdurrahman Basra c var nda yenilince nce Kfe'ye buradan da Deyru'l-Cemacim denilen yere ekildi. Burada da Haccac' n kuvvetlerine yenilmekten kurtulamayarak Horasan'a kadar geri ekildi64. Ancak burada da Haccac' n takibinden kurtulamay nca son are olarak Trk hakan Rutbil'e s nmak zorunda kald . Ancak Rutbil, Haccac' n bask s na dayanamad ve Abdurrahman' Haccac'a teslim etti. Abdurrahman isyan n n bedelini hayat yla dedi65. Abdurrahman el-E as isyan nda ele geen esirlere Haccac ok kt muamele etti ve onlar Kfir olmakla itham etti. nk onlar Halife ye ve Ulu lEmre kar gelmekle asl nda Allah a kar gelmi lerdi. Halife ise Allah n yeryzndeki vekili idi. Haccac, mahpuslardan Kfir olduklar n itiraf ettikleri takdirde serbest kalacaklar n vaadetti. Bunu reddedenleri ise ac mas zca ldrtt66. cb. Haccac' n Siyasi stikrar Sa lamak in Ulemay Sindirmesi Yukar da da de indi imiz gibi, Abdurrahman' n hareketi nceleri sadece Haccac'a kar idi ve strateji a s ndan fikir ayr l ndan kaynaklan yordu. Ancak bu asker hareket, daha sonra Emevi ynetimine yneldi ve d nce plan nda ynetimin gayr- me ru oldu u, Hilafet'in Ehl-i Beyt'e ait oldu u fikri noktas nda odakla t . Siyas ve asker ki ili e ait stratejik ihtilaf, bir anda Hilafet messesine yneldi. Din ve siyas mlahazalarla beslenen bu fikir, uleman n i in ierisine girmesine sebep oldu. Ulema, bu d ncenin fikr temelini olu turunca, bu harekete halk da dahil oldu. Haccac, Abdurrahman' n liderli inde bu hareketi bast rma a u ra rken, i in bu ynn farketti. Bu nedenle asker a dan isyan tamamen bast r lmas na ve Abdurrahman' n ortadan kald r lmas na ra men, Haccac konuyu kapatmad . Bu harekete destek veren ulemay takibe ald . Bu isyanda halk n bu harekete kat l m n sa layan iki isim ne km t . Bu alimlerden biri, mam abi b. urahbil di eri ise Said b. Cbeyr idi67. mam a bi b. urahbil, Tabiun dneminin ileri gelen fakih ve muhaddis alimlerinden idi. Hilafet in, Ehl-i Beyt in hakk oldu unu savunuyordu. Hz. Hseyin in Kufe ye gnderdi i Mslim b. Akil i desteklemi ti. Daha sonra Muhtar b. Ebi Ubeyd es-Sakaf nin Kfe de O na gelerek Muhammed b. ElHanefiyye ad na dzenlenen mektuplar gstermesi zerine nce Muhtar a inanarak O nu desteklemi , sonra O nun yalanc oldu unu anlayarak ondan yz evirmi ti. Emev ynetimine ba ndan beri kar olmu ve Abdurrahman b. E as n isyan nda Ehl-i Kurra 68 ya yle seslenmi ti: Ey m minler!
63 64

A raka, 246. A raka, 249. 65 Kitap , Yeni slam Tarihi ve Trkistan I, 218 v.d. ; A raka, 254. 66 Watt, 101. 67 Algl, 11-15. 68 Ehl-i Kurra: Kur an haf zlar olup, ya ant lar n kur an hkmlerine gre srdren muttaki insanlard .

29

S. elik/Emevi Devlet Otoritesinin Tesisinde Haccac b. Yusuf es-Sakaf nin Fonksiyoner Rol

Haccac la ve Emevlerle sava n z. Bu konuda hi teredddnz olmas n. Size yemin ederim ki, yeryznde bunlardan ok zulm yapan, verdikleri hkmlerde daha fazla haks zl k eden hibir topluluk bilmiyorum. 69 Bu konu mas ndan sonra talebeleri ve pek ok ki i ile birlikte Haccac a kar sava mak zere Abdurrahman n yan nda yer alm t . Ancak Deyru lCemacim deki hezimetten sonra bir sre gizlenmi , daha sonra Haccac n; Kuteybe b. Mslim in yan nda cihada gideceklere eman verilmi tir. eklindeki ilan zerine mam a bi bir taraftan Haccac n zulmnden kurtulmak ve bir yandan da bu kar k ortamdan kamak iin, cihad n yap ld blgeye gitmeyi tercih ederek Rey ehrine Kuteybe nin yan na gitmi ti. Haccac, bunu haber al nca Kuteybe ye bir mektup yazarak derhal O nu kendisine gndermesini istedi. Kuteybe de bu emre uyarak O nu Vas t a gnderdi. Haccac, mam abi'ye pi manl n itiraf etti i takdirde O'nu affedeci ini syledi. abi'de itirafta bulununca, ilimden ba ka bir eyle u ra mamas art yla serbest b rak ld . mam abi de inzivaya ekilerek bir daha siyasi olaylarda yer almad 70. Abdurrahman' n isyan nda, ok nemli rol oynayan Ulemadan Said b. Cbeyr ise, tabiin ulemas ndan olup f k h ve edebiyat alan nda me hur bir alim idi71. Emevi hilafetini me ru saym yor, idarecilerini zalim olmakla tavsif ediyordu. Abdurrahman n, Haccac a kar olan isyan nda o da talebeleri ile birlikte O nun yan nda yer alarak sava a kat lm t . Sava tan sonra O, Haccac n eline d memek iin teslim olmam , bir sre kendisini gizlemeyi ba arm , sonra da sfahan a kaarak orada ya amaya ba lam t . Haccac, bunu haber al nca, sfahan valisine bir mektup yazarak O nu tutuklay p kendisine gndermesini emretti. Bunu haber alan Said buradan kaarak nce Azerbaycan a, oradan da gizli bir ekilde Mekke ye kadar geldi. Mekke de bir sre kendini gizlemeyi ba ard . Cemaate kat lm yor, ilim meclislerinde bulunmuyor, kendini d dnyadan soyutlam bir dervi gibi hayat n srdrmeye al yordu72. Ancak Said in tm abalar bo una oldu. nk Haccac her tarafa yollad muhbirleri sayesinde nerede ne olup bitti ini k sa zamanda haber al yordu. Mekke valisi Halid, Haccac n emri zerine Said i ve di er muhalifleri tutuklad . Onlar zincirlerle birbirlerine ba layarak Vas t a gnderdi73. Said, Vas t a Haccac n huzuruna getirilince Haccac O na birok hakarette bulundu, elindeki kam s ile yzne vurdu ve cellada O nun boynunu vurmas n emretti. Said, Haccac n hakaretlerine cevap vermedi, zincirli ellerini aarak yle dua etti: Yarabbi, bu adam beni katlettikten sonra hi kimseye musallat etme! nsanlar O nun errinden koru. 74 Said'in hunharca ehit edilmesi ulemay sindirdi. Irak'ta istikrar sa lanm t , s ra do uya gelmi ti.
69 70

A raka, 247 A raka, 251-253. 71 Subhi es-Salih, Hadis limleri ve Hadis Ist lahlar , (Mtercim: M. Ya ar Kandemir), Gaye Matbaac l k 3. Bask , Ankara 1981, 328. 72 A raka, 255-260. 73 Cevdet Pa a, 708 74 A raka, 259

30

Sosyal Bilimler 1/1 (2003) s. 19-35

cc. Haccac' n Trkistan ve Hindistan'a Ynelik Fetih Hareketlerini Organize etmesi Abdurrahman' n Horasan yresinde sebep oldu u isyan ve bunun sonucunda bozulan siyasi istikrar yeniden tesis etmek iin Haccac, Trkistan'a gnderilmek zere yeni bir ordu te ekkl ettirmeye ba lad . Daha nce Abdurrahman n saflar na kat lan isyanc lar bu orduya gnll olarak girdikleri takdirde affedece ini syledi. Bunun zerine Haccac n zulmnden korkan Basra ve Kfe halk n n o u bu orduya gnll olarak kat ld lar. mam abi de gnll olarak bu orduya kat lanlar aras nda idi. Haccac, haz rlad bu byk orduyu Kuteybe b. Mslim komutas nda Trkistan zerine gnderdi. Kuteybe, Orta Asya n n ilerine girerek; Buhara, Semerkant, Ta kent ve Fergana y ele geirip in seddine kadar ilerlemeye muvaffak oldu75. Haccac, Kuteybe nin bu ba ar lar n devaml olarak takviye kuvvetlerle destekliyordu. Hatta, in imparatorluk saray na sefaret elileri gndererek in liler ile Trkler in muhtemel i birli ini nledi76. Trkistan da fetih hareketleri ba ar yla devam ederken s radan bir olay Haccac' n dikkatini Hindistan'a evirmesine neden oldu. Sind hkmdar Dhir bir Mslman gemisini zapt ederek iinde bulunanlar esir alm t . Haccac O'ndan esirlerin iadesini istedi. Dhir'den red cevab al nca Sind zerine bir ordu haz rlay p gndermeye karar verdi77. 706 y l nda Haccac, ye eni Muhammed b. Kas m es-Sakaf'yi Sind valili ine tayin ederek, bu blgenin fethiyle grevlendirdi. Emrine 6.000 Suriyeli asker ile birlikte di er yard mc kuvvetlerden te ekkl eden bir ordu verdi. Karayoluyla Mukran'a gelen Muhammed, buradan hareket ederek Kannazbur ve Armail ehirlerini fethetti. Oradan deniz sahilinde bulunan el-Daybul ehrini muhasara alt na ald . Di er taraftan Haccac' n deniz yoluyla gnderdi i donanma da el-Daybul'u denizden ku att . Sa lam surlarla evrilmi olan bu ehir uzun bir muhasaradan sonra ele geirildi. Bundan sonra sahil blgesindeki ehirleri zapteden slam kuvvetleri. gemilerden kurduklar bir kpr ile ndus Nehri zerinden kar ya getiler. Ravar yak nlar nda Sind Kral Dhir ile kar la arak O nu bozguna u ratt lar. Kral ise l olarak ele geirilmi ti. Art k nnde bir engel kalmayan slam ordular , Mutan ve Pencap blgeleri de dahil olmak zere tm Sind blgesini fethettiler78. d. Haccac n Islahat al malar Haccac, yukar da s ralad m z askeri faaliyetlerin yan s ra, sorumlu oldu u blgenin ilmi, din, ekonomik ve sosyal geli imi iin de bir dizi slahat al malar nda bulunmu tur. O nun tarihe geen en nemli icraat , Arapa ya vak f olmayan di er Mslmanlar n Kur an- Kerim i hatas z okumalar n
75 76

Algl,11-15 Boyuna a, 325 77 Mevlana eyh M. . Panipeti, 888. 78 D.Hakk Y ld z, "Velid I.", A XIII, MEB Yay., Eski ehir 1997, 294.

31

S. elik/Emevi Devlet Otoritesinin Tesisinde Haccac b. Yusuf es-Sakaf nin Fonksiyoner Rol

sa lamak iin yapt al malar d r. Hz. Ebubekir ve Hz. Osman zamanlar nda kitap haline getirilen Kur an, harflerin noktas z olmas ve harekelerinin bulunmamas sebebiyle, ancak Arapa y ok iyi bilenler taraf ndan do ru okunabiliyordu79. Haccac, Ziyad b. Ebih dneminden itibaren yap lmas d nlen ancak tamamlanamayan Kur an- Kerimin harekelenmesi al malar iin, devrin en nl alimlerinden mte ekkil bir heyet toplad . Bu heyetin ba kanl na Nasr b. As m atad 80. Nasr b. As m Haccac n emri zerine, birbirine benzeyen harflerin ay rt edilebilmesi iin bunlar n alt ve stlerine tek veya ift nokta koyma usuln icad etti. Bu heyetin di er bir alimi ise Ata b.Yesar idi. Bu zat, Abdurrahman b. El- E as n isyan na da kat lm t . ancak yine de Haccac, ilim ve takvas na hrmeten O nu affederek bu heyete dahil etmi ti. Ata, Kur an daki sure, ayet, kelime ve harfleri bir bir sayarak harekeleme ve belli bir dzene gre yerle tirmede nemli katk lar olmu tu. Bu heyetin en mmtaz ahsiyeti hi phesiz a n n islam ilimlerdeki en byk alimi, Hasan el-Basr idi. O, Haccac n iste i zerine bu heyete kat lm , Kur an n harekelenmesinin tamamlanmas nda nemli katk lar olmu tur. Hasan el-Basr i ini byk bir ciddiyetle yapt gibi Haccac a da sadakatle ba l kalm t r. O, el-E as isyan n desteklemedi i gibi, talebelerini ve evresindeki insanlar da bu isyana kat lmaktan al koymu tur81. Haccac, sava lardan fakirle mi olan halk n durumunu dzeltmek ve onlar siyasetten uzak tutmak iin de bir dizi tedbirler ald . Bunlardan en nemlisi tar m alan nda yapt al malard r. O, a a F rat ile Dicle nehirlerinin aras nda byk bir su kanal yapt rd 82. Bu kanal zerinde pek ok tali kanallar daha at rd . Eskimi su kanallar n tamir ettirdi. Tar m alan nda istihsalin artmas iin, Umman daki Ezd kabilesinden iftilikte uzman olan kimseler getirtti. Muhtelif vilayetlerden verimi yksek bitki ve tohumlar temin etti. Kyden ehre g yasaklayarak tar m alan nda insan kayna n en st dzeyde tutmay ba ard . Ayr ca es-Saul Haccaciye ad verilen bir sistem ile hububat al m sat m nda tek tip l kullan lmas n sa layarak kar kl k ve su-i istimalleri nledi83. Haccac, ayr ca pek ok yeni yollar am , cami, hastane, medrese, imarethane gibi sosyal ve kltrel yerler in a ettirmi tir. Haccac n bunlarla beraber Emevi Devleti nin ekonomisinde devrim say labilecek en nemli icraat ilk Arap paras n bast rm olmas d r. O zamana kadar slam topraklar zerinde Bizans alt n (dinar) ve Sasan gm sikkesi (dirhem) kullan lmaktayd . Her ne kadar Muaviye I zaman nda gm ve bak r sikkeler bas lm ise de bunlar Bizans ve Sasan tarz nda oldu undan

79 80

Y ld z, DGB T II, 354. Aycan TDV A XIV, 428. 81 Watt, 93-94, 134-135. 82 Y ld z, DGB T II, 378. 83 Aycan TDV A XIV, 428.

32

Sosyal Bilimler 1/1 (2003) s. 19-35

Mslmanlar taraf ndan tasvip edilmemi 84 ve tedavlden kald r lmak zorunda kalm t . Haccac bast rd sikkelerin zerine Bismillah el-Haccac baz lar n n zerine ise Allahu ahad, Allahu s-Samed ibarelerini yazd rm t . lk olarak Haccac ile ba layan Arap para bas m i lemi zerine, Halife Abdulmelik in tm slam Alemi iin para bast rmaya karar vermesi ile hayata geirilmi oldu. slam paralar n bas m , Emevi Devletinin ekonomisinin canlanmas na ve istikrara kavu mas na vesile oldu85. Ayr ca Haccac n, Arapa y resmi dil olarak kullanma ve yayg nla t rma hususundaki al malar ndan da bahsetmek gerekir. O, Halife Abdulmelik ten muvafakat alarak Arapa y resm i lemlerde zorunlu hale getirdi. O zamana kadar am daki divan kay tlar Rumca, Kfe ve Horasan dakiler ise Farsa tutulmaktayd . Haccac eldeki mevcut tm defterleri de Arapa ya tercme ettirdi. Devlet dairelerinde al an pek ok ranl n n da i ine son vererek yerine Arap kkenli olanlar yerle tirdi. Ayn i lemleri bir sre sonra Abdulmelik in ba kent am da uygulad n ve bir Arap milliyetili inin t rmand r ld n gryoruz. Bu al malardan ba ka Haccac, Berid (posta) te kilat na da el att . Burada gerekli dzenlemeler ve yenilikler yapt . Bu te kilat n kadro, vas ta, ara ve gere say lar n art rarak geli tirdi. Bu te kilat zellikle bir hafiye te kilat haline getirdi. Bylelikle sorumlu oldu u blgenin neresinde bir isyan faaliyeti olsa hemen haberdar olarak gerekli tedbirleri zaman nda almaya muvaffak oldu86. IV. Haccac n lm VII. yzy l n ba lar na gelindi inde, Emev hnedn Haccac sayesinde tm slam dnyas nda siyasi istikrar sa lam t . Bu istikrar hi phesiz g ve ac mas zl k ile sa lanm t . Muhalefet tamamen yok edilmemi , ancak yeralt na ekilmi ti87. 714 y l na girildi inde Haccac 5488 ya na gelmi ti. O, olgunluk a n ya ad gibi, devlet ynetim tecrbesiyle de en birikimli a na eri mi ti. Ancak srekli sava ve mcadele ierisinde geirdi i y llar O nun sa l n bozmaya ba lam t . Doktorlar mide kanseri te hisi koymu lard . Nihayet Temmuz 714 y l nda kendi kurdu u Vas t ehrinde, arkas nda byk bir nefret seli b rakarak, hayata gzlerini yumdu89. Ard ndan mal, mlk ve para olarak hemen hibir ey b rakmad 90.
84

Muaviye zaman nda bas lan alt n ve gm sikkeler, Bizans dinarlar n n birer kopyas idiler ve zerlerinde ha i areti vard . 85 Y ld z, DGB T II, 379. ; Aycan, TDV A XIV, 428. 86 Y ld z, DGB T II, 379-380. 87 Sar am, 332-333. 88 N. a atay, Haccac n ld nde 52 ya nda oldu unu belirtmektedir. Bkz. a atay, 458. Baz kaynaklarda Haccac n 53 ve 54 ya nda ld zikredilmektedir. Esasen bu farkl l n Hicr ve Milad tarihlerin farkl l ndan da kaynaklanm oldu unu d nmekteyiz. 89 H. Lammens, A V/1, 20. ; Fayda, 354. 90 Haccac , Byk Larousse X, nterpress Yay., stanbul 1992, 4903-4903.

33

S. elik/Emevi Devlet Otoritesinin Tesisinde Haccac b. Yusuf es-Sakaf nin Fonksiyoner Rol

Haccac n hastal ve lm hakk nda kaynaklarda efsanev ve subjektif bilgiler bulunmaktad r. Bunlar burada sz konusu etmeyi uygun bulmuyoruz. Zira bu al man n hedefi Haccac n zel hayat de ildir. Biz bu al mam zda O nun devlet otoritesini sa lamas nda oynad fonksiyoner rol konu edindik. Ancak, Emev ynetiminin O nun cesedini gizlice nehir yata na gmmeleri ve zerinden su geirmeleri91 halkta olu an nefretin, naa na kar tepkilerinden ekindiklerine delil oldu unu syleyebiliriz. V. Sonu Hz. Osman' n ehadetiyle bozulan siyasi istikrar, Hz. Ali ile din bir mahiyet alarak t rmanm t . Cemel ve S ffin sava lar nda on binlerce Mslman hayat n kaybetmi , bu siyasi olaylar mmeti fikr ve din a dan da blm t. Bu dnemde zellikle siyas-din mezheplerin ortaya kmaya ba lad klar n gryoruz. Muaviye ile devlet dzeni yeniden sa lanmas na ra men, Yezid dneminde meydana gelen Kerbela olay , Medine ve Mekke gibi kutsal ehirlerin muhasara edilerek tahribata u rat lmas , zellikle Irak ve Hicaz'da Emev ynetimine kar bir fke seli uyand rm t . Siyas ve din alkant lar ierisinde fkeli ve da n k bir manzara serdeden slam Alemi, istikrar ancak Abdulmelik dneminde yakalayabilmi tir. Bilim adamlar n n da zerinde ittifak ettikleri gibi slam Devleti, kurumsal olarak Abdulmelik dneminde bir ereveye oturtulabilmi tir. Bu ortam n haz rlanmas da hi phesiz devletin iteki siyas ve din istikrar yakalamas yla mmkn olabilmi tir.

Devletin bu dnemde siyas istikrar yakalamas nda en byk fonksiyoner i levi, hi phesiz Haccac gerekle tirmi tir. Yntem olarak ok sert ve ac mas z davranm , ok kan dkm ve tarihe "zalim" nvan yla gemi tir. Ancak, devletin siyas btnl n sa lamadaki kararl l ve bu a dan hizmeti, maalesef takip etti i ac mas z yntemlerden dolay hep gz ard edilegelmi tir.
KAYNAKA: A IRAKA, Ahmet, Emeviler Dneminde K yamlar, afak Yay., 2. bask , st. 1994. AHMET CEVDET PA A, K sas- Enbiya ve Tevarih-i Hulefa I, Bedir Yay., st. 1986. AKBULUT, Ahmet, Sahabe Devri Siyasi Hadiselerin ekillendi i Kelam Meseleleri, Ankara 1988. ALGL, Hseyin, slam Tarihi II, Gonca Yay., st. 1987. ALGL, Hseyin, slam Tarihi IV, Gonca Yay., st. 1987. AYCAN, rfan, Saltanata Giden Yolda Muaviye b. Ebi Sfyan, Ankara 1990. AYCAN, rfan, Haccac TDV A XIV, st. 1996. BOSWORT, C.E. slam Devletleri Tarihi, (ev. E. Meril M. pirli), O uz Yay., st. 1980. BOYUNA A, A. Y lmaz, Hz. Muhammed in Tebli inden Gnmze slam Tarihi, Akabe Yay.,Samsun 1993. CANAN, brahim, Ktb- Sitte Muhtasar ve Tercme erhi XII, Aka yay., Ankara 1991. A ATAY, Ne et, Ba lang tan Abbasilere Kadar slam Tarihi, T.T.K. Bas mevi, Ankara 1993.
91

Aycan, TDV A XIV, 427.

34

Sosyal Bilimler 1/1 (2003) s. 19-35

EL K, Mehmet, " slam Tarihinde Dinin Politikaya Alet Edilmesinin lk rnekleri" F rat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi X, Say I, Elaz 2000. DEL ORMAN, Altan, Tarih I, Bayrak Yay., st. 1994. EBU CAFER MUHAMMED B. CER R ET-TABER , Tarih-i Taberi III, (ev. M. Emino lu) st. 1983. ER-RDAN, mam Muhammed b. Muhammed b. Sleyman, Byk Hadis Klliyat Cem ulFevaid Min Camii l-Usul ve Mecmai z-Zevaid II, (terc: N. Erdo an), z Yay., st. 1996. FAZLU R-RAHMAN, slam (ev. Mehmet Da -Mehmet Ayd n), Seluk Yay., Ankara 1981. FI LALI ETHEM RUH, Hz. Hasan ve Hseyin Dnemleri A..: .F.Dergisi XXVI, Ankara 1983. Haccac , Byk Larousse X, nterpress Yay., st. 1992. HASAN, H. brahim, Siyasi-Dini-Kltrel-Sosyal slam Tarihi II, Kay han yay., 2. Bask , st.1985. HAT PO LU, M.Said, Hilafetin Kurey ili i A..: .F. Dergis XXIII, Ankara 1978. H TT , Philip K., Siyas ve Kltrel slam Tarihi I, (ev. Salih Tu ), Bo azii Yay., st. 1989. HODGSON, M.G.S., slam n Serveni Bir Dnya Medeniyetinde Bilin Ve Tarih I, z Yay., st.1995. "Hulefa-i Ra idin Dnemi ve Emeviler", DGB T II, (ed. Dursun Hakk Y ld z) a Yay., st. 1992. ZZEDD N EBU L- HASAN AL B. MUHAMMED BN L ES R, el-Kamil fi t-Tarih II (ev. A. zayd n-A. A raka), st. 1985. K TAPI, Zekeriyya, Orta Asya'da slamiyetin Yay l ve Trkler, Konya 1998. K TAPI, Zekeriyya, Yeni slam Tarihi ve Trkistan I, 2. Bask , Bo azii Yay., st. 1991. KURUCAN, Ahmet-Zht Mercan, A ere-i Mbe ere; Cennetle Mjdelenen On Sahabi, Feza Yay., st. 2001. LAMMENS, H. Haccac , A V/1, MEB Yay., st. 1997. MATRAN, Robert, slam n Yay l Tarihi (ev. . Kayao lu), Ankara 1981. MEVLANA EYH MUHAMMED SMA L PAN PET , slam Tarihi (ev. Ali Genceli), Toker Yay., st. 1971. MEVLANA BL , Asr- Saadet V (ev. . R. Do rul), st. 1978. MUHAMMED EBU ZEHRA, mam afii (ev. O. Keskio lu), Emem Yay., Ankara 1987. MUHAMMED EBU ZEHRA, slamda Siyasi, tikadi ve F khi Mezhepler Tarihi (ev. H. Karakaya-K. Aytekin ), st. 1993. RAD Y, Seyyid, Nehc l-Bela a (haz. A. Glp narl ), st. 1990. SARIAM, brahim, Emev-Ha im li kileri slam ncesinden Abbasilere Kadar, T.D.V. yay., Ankara 1997. SIRMA, hsan Sreyya, Emeviler Dnemi Hilafetten Saltanata, 2. Bask , Beyan Yay., st. 1990. Subhi es-Salih, Hadis limleri ve Hadis Ist lahlar , (Mtercim: M. Ya ar Kandemir), Gaye Matbaac l k 3. Bask , Ankara 1981. SUPH , es-Salih, slam Mezhepleri ve Messeseleri (ev. . Sarm ), Bir Yay., st. 1983. TURAN, Osman, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi I, 6. Bask , Bo azii Yay., st. 1993. VAGLER , Laura Veccia, Ra it Halifeler ve Emevi Halifeleri , slam Tarihi Kltr ve Medeniyeti I (ev. . Kutluer ), Hikmet Yay., st. 1998. V DA, g. Levi Della, Hariciler , A V/1, MEB Yay., Eski ehir 1997. WATT, W. Montgomery, slam D ncesinin Te ekkl Devri, (ev. E. R. F lal ), Umran Yay., Ankara 1981 WELLHAUSEN, Julius, slamiyetin lk Devrinde Din-Siyas Muhalefet Partileri, (ev. F. I ltan), TTK Bas., Ankara 1989 YILDIZ, D. Hakk "Velid I.", A XIII, MEB Yay., Eski ehir 1997.

35