Yonetim Org. Kongresi

17.
ULUSAL YNETMVEORGANZASYON KONGRES BLDRLERKTABI
YaynaHazrlayanlar Prof.Dr.merTORLAK Yrd.Do.Dr.ErkanERDEMR Yrd.Do.Dr.zlemUZUN Yrd.Do.Dr.StkORBACIOLU Dzenleyen ESKEHROSMANGAZNVERSTES KTSADVEDARBLMLERFAKLTES LETMEBLM 2123MAYIS2009 ESKEHR
EskiehirOsmangaziniversitesiYaynlarNo:162 Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Eskiehir Osmangazi niversitesine aittir.Btnhaklarsakldr. Kitabn tm ya da blm/blmleri Eskiehir Osmangazi niversitesinin yazl izni olmadan elektronik, optik, mekanik ya da dier yollarla baslamaz, oaltlamazvedatlamaz. Copyright2009byEskisehirOsmangaziUniversity.Allrightsreserved. No part of this book may be printed, reproduced or distributed by any electronical, optical, mechanical or other means without the written permissionofEskisehirOsmangaziUniversity. KapakDzeni: CemalettinYILDIZ TasarmDizgi: ErkanERDEMR ISBN 9789757936640 1.Bask KahramanNeriyatOfsetSan.Tic.Ltd.ti.(SertifikaNo:12084) YzylMah.MatbaaclarCad.AtahanNo:34K:4 Baclar/stanbul(0212)6290001 2009
III
KONGREMZEKATKILARINDANDOLAYI ANASPONSOR
TRKYEBANKASIA..
DESTEKLEYENKURULULAR
T.C.MERKEZBANKASIA.. SARARA..
VE BLDRKTABIBASIMILEKONGREANTALARINA DESTEKLERNDENTR
T.C.ZRAATBANKASIA..ne

TEEKKREDERZ

IV

SUNU
Ynetimve organizasyon, insanlk tarihiboyuncahayatn merkezindeyer alanko nular arasndadr. nsanlardan oluan kurum ve topluluklarn ynetime ve organi zasyonaherzamanihtiyacolmutur.Kaynaklarnetkinveverimlikullanm,karma ann nlenmesi, kurumsal ve toplumsal ilerlemenin salanmas, hayat kalitesinin iyiletirilmesi gibi ok sayda gelime, ynetim ve organizasyon konularnn gnn artlarnaihtiyaverecekekildeuyarlanmasylammkngrnmektedir. letmecilik alanndaki gelimeler ve iletmecilik biliminin lkemizdeki yaklak 60 yllk serveni iinde ynetim ve organizasyon konularndaki gelimelerin artan ivmeyle devam ettii bir gerektir. Bu kapsamda ulusal ve uluslararas birikimin paylald platformlarn da gelitiini grmek memnuniyet vericidir. Ulusal yne tim ve organizasyon kongrelerinin bu adan ok nemli bir ilevi yerine getirdii aktr. Dzenlivetitizalmalarnvebilgibirikimininpaylaldakademikbirortamola rak ynetim ve organizasyon kongrelerinin gemiten bugne tanmasnda hi phesiz kongrelerin oluumu ve geliimini salayan ve destekleyen alann yetkin akademisyenleri ile kongreleri dzenleyen kii ve kurulularn katklarn anmadan gemek olamaz. Bu kapsamda, niversitemiz letme Blm tarafndan dzen lenmekte olan 17. Ulusal Ynetim ve Organizasyon Kongresine gelinceye kadarki 16kongrenindzenlenmesindeemeigeentmkiivekurulularsaygylaanmay birborolarakbelirtmekisterim. Kongrelerbilgivebirikimlerinpaylaldortamlarsunmayanndaalandaalanla rnsosyaletkileimleriningerekletiizamandilimiolarakdaoldukanemlidir.Bu kongrededeynetimveorganizasyonalanndaalanakademisyenvearatrmac larn bu paylam en st dzeyde gerekletireceklerini ve bunu Eskiehirde ve niversitemizde yapacak olmalarn memnuniyetle karladm ifade etmek iste rim.BuvesileilekongrekatlmclarnEskiehirde,EskiehirOsmangaziniversite sinde konuk etmek bizleri hem mutlu etmekte hem de heyecanlandrmaktadr. Kongreninbaarlgemesivealanakatksalamasndiliyorum. Kongrenin bugnlere gelmesini salayan ve halen hayatta olmayanlara rahmet diliyor,danmakuruluyeliiyapmaksuretiylealandaalanlararehberlikedenle rekranlarmsunuyorum.Kongrebildirilerinindeerlendirilmesindedeerlikatk larn sunan deerlendirme kurulu yelerine, deerli almalarn paylaan akade misyen ve aratrmaclara da teekkr ediyorum. Kongrenin dzenlenmesindeki youn aba ve gayretlerinden tr, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dekan ve letmeBlmBakanbataolmakzere,kongresekreterliivekongredzenleme kuruluyesiarkadalarmkutluyor,kongreninbaarlgemesinidiliyorum. Prof.Dr.FazlTEKN Rektr
VI

SUNU
VII
letmecilik alannda gelien alt alanlar ve bilim dallarnn lkemizde yapt sra mannsonyllardaartarakdevamettiivebuaradaynetimveorganizasyonalan nndanemlimesafelerkatettiigrlmektedir.Alandakigelimeleraynzamanda uygulamaclaranemliipularvermektedir.Gerekletirilenalmalarbiryandan alandaki sorunlarn tespitine bir yandan da sorunlarn zmne ilikin nerilerin ortayakonmasnakatksalamaktadr. Akademikhayatnbilgivebirikimlerininpaylaldennemliortamlardanbiride kongrelerdir.Bugn17.sigerekletirilmekteolanUlusalYnetimveOrganizasyon Kongreleri de bu adan ok nemli bir rol stlenmitir. Bu kongrede de nemli paylamvekatklarngerekleeceinehikukumyoktur. Ynetim ve Organizasyon Kongrelerinin bugne kadar ulamasnda emei geen ok deerli hocalarmza sayg ve kranlarm ifade ediyor, aramzdan ayrlm olanlarrahmetleanmakistiyorum. Bukongreningerekletirilmesidezveriliabavealmalarlaolmutur.Kongreye almalarn gndermek suretiyle deerli birikimlerini paylaan akademisyenlere, bu almalar titizlikle deerlendiren deerlendirme kurulu yelerine ve kongre danmakurulunateekkrlerimisunuyorum.Kongrenindzenlenmesindesponsor lukdestekleriniesirgemeyentmdestekleyenkurulularaveyneticilerinekran larm ifade ediyorum. Kongrenin gerekletirilmesindeki youn aba ve gayretle rinden tr, letme Blm Bakanlmza ve kongre dzenleme kurulu yesi arkadalarmateekkrediyorum.Kongreninbaarlgemesiennemlidileimiz dir. Prof.Dr.merAdilATASOY Dekan
VIII

NSZ
IX
rgtlenmeihtiyacinsanlktarihikadareskidir.Toplulukhalindeyaamak,birlikte olmak ve beraber i yapmak, ynetenynetilen ilikisini kanlmaz klmaktadr. Toplumsalhayatnsrdrlebilirliiilerinyaplmasnvebubalamdaynetimve organizasyonabalarngerektirmektedir.Karamalolsunolmasntmorganizas yonlardabuabalaraihtiya vardr.Toplumlarn,kurumlarnveiletmelerinyne timi ve organizasyonuna ilikin alma alanlarna ilikin akademik birikimler siste matikolarakyeniolmaklabirlikte,aslndaynetimvergtlenmeabalarnninsan lktarihikadareskileregittiinisylemekyanlolmaz. Akademikbirdisiplinolarakynetimveorganizasyongiderekartanldenemli almalarnyapld,uygulamayadnk soruntespitiyanndazmnerilerinin getirildiibiralanolmakyannda,bilimselbirikimleringelitiiveuygulamayayn verdiibiralanolarakdailevinisrdrmektedir.Bakabirdeyile,budisiplinuygu lamadan hz almakta ve ayn zamanda uygulamaya yn vermeye almaktadr. Aslndacevaparanantemelsorunun,kaynakvekabiliyetlerinetkiliveverimlikulla nlmas olduunu sylemek mmkndr. Bu balamda, stratejik bak asnn ha kim olduu, rgt ii tutum ve davranlarn nemsendii, insan kaynaklar bak asylaalanlaraynelikpolitikalarngelitirildiivebtnbunlarlabirliktergt kuramnailikinbirikimlerinarttngzlemlemek,hiphesizsevindiricigelime lerdir. UlusalYnetimve OrganizasyonKongreleri,yukarda sralanan ana konubalklar erevesinde son yllarda artan ilgi ve katklarla akademik etki gcn oaltarak srdrenbirorganizasyonadnmektedir.Alannsaygnisimleribuynylekendi rgtlenme ve ynetim srelerini de aslnda baaryla ynetmi olmaktadrlar. Dier bir deyile, bu kongreler de verimlilik ve etkililii esas almak suretiyle, hem dahafazlahemdedahakaliteliktlarlakendiynetimveorganizasyonunusala mabecerisinifazlasylagstermektedir.17.siyaplmaktaolanbukongreilebirlikte kurumsallamaadnanemlimesafeleralnddaayrcaifadeedilmelidir. Bu kongrenin dzenlenmesinde gemi kongre birikimlerinden ve zellikle de 16. UlusalYnetimveOrganizasyonKongresinidzenleyenstanbulKltrniversitesi kongredzenlemeekibindenvezellikledekongrednembakanProf.Dr.Sayn Tamer Koelin birikim ve deneyimlerinden yararlanlmtr. Desteklerinden tr kendilerineteekkretmeyibirborolarakgryorum.Kongrenindzenlenmesiyle ilgiliheraamadahertrldesteklerinibizlerdenesirgemeyenbataniversitemiz RektrProf.Dr.SaynFazlTekinolmakzere,FakltemizDekanProf.Dr.mer AdilAtasoyaverektrlkvedekanlkpersonelimizeteekkrediyorum.Kongrenin maddi adan desteklenmesi konusunda katklarn esirgemeyen tm destekleyen kurulularileyneticilerinekranlarmsunuyorum. Kongreleringrnmeyenkahramanlarnaisebinlerceteekkrler;bataoktitizve gayretlialmalarndantrkongresekreteriErkanErdemire,kongredzenleme kuruluyelerizlemUzun,Stkorbacolu,UmutKo,MuhammetAliTiltay,Tuba
X
Yiyit, Hasan Baaran veSami Tekdemire. Kongrealmalarnda gnll destekle rindentrProf.Dr.DenizTacyadateekkrediyorum. Elinizdeki17.UlusalYnetimveOrganizasyonKongresiBildirilerKitab,oldukatitiz veyounbiralmasonucundahazrlanmtr.Kitabnhazrlanmasndakiemekler, elbetteiindekibildirilerlebirliktebiranlamifadeetmektedir.Emekverilmial malarn kongreye gnderen ve bildiri olarak sunnmak suretiyle bu kitabn ortaya kmasnnaslmimarlarolanbildirisahiplerinedeteekkretmektenmemnuniyet duyuyorum. Kongre Bildiriler Kitabnn ynetim ve organizasyon disiplini bata ol makzeretmakademikcamiaveuygulamaclarayararlolmasdileklerimlesayg larsunuyorum. Prof.Dr.merTORLAK letmeBlmBakanve KongreDnemBakan
XI
YNETMVEORGANZASYONKONGRELERTARHES
1.YNETMVEORGANZASYONKONGRES Tarih 2022Mays1993 DzenleyenKurum stanbul niversitesi letme Fakltesi ve Boazii ni versitesi DnemBakan Prof.Dr.TamerKOEL,Prof.Dr.BehllSDKEN Yer SilivriPamukbankEitimTesisleri SunulanBildiriSays 37(Yaymlanmad) 2.YNETMVEORGANZASYONKONGRES Tarih 1618Mays1994 DzenleyenKurum DokuzEyllniversitesiletmeFakltesi DnemBakan Prof.Dr.CeyhanALDEMR Yer KuadasPineBayHoldingOtel SunulanBildiriSays 38 3.YNETMVEORGANZASYONKONGRES Tarih 2931Mays1995 DzenleyenKurum TletmeFakltesiletmeMhendisliiBlm DnemBakan Prof.Dr.SelimeSEZGN Yer stanbulTSosyalTesisleri SunulanBildiriSays 84(Yaymlanmad) 4.YNETMVEORGANZASYONKONGRES Tarih 2931Mays1996 DzenleyenKurum ODTBFletmeBlm DnemBakan Prof.Dr.MuhanSOYSAL Yer AnkaraODTBF SunulanBildiriSays 19 5.YNETMVEORGANZASYONKONGRES Tarih 2931Mays1997 DzenleyenKurum BakentniversitesiBFletmeBlm DnemBakan Prof.Dr.SelamiSARGUT Yer KzlcahamamPatalyaoteli SunulanBildiriSays 41(Yaymlanmad) 6.YNETMVEORGANZASYONKONGRES Tarih 2123Mays1998 DzenleyenKurum Anadoluniversitesi DnemBakan Prof.Dr.anZALP Yer EskiehirYunusEmreKampusu SunulanBildiriSays 31(Yaymland)
XII
7.YNETMVEORGANZASYONKONGRES Tarih 2729Mays1999 DzenleyenKurum stanbulBilginiversitesi DnemBakan Prof.Dr.BeyzaFURMAN Yer stanbulBilginiversitesiKampusu SunulanBildiriSays 45(Yaymlanmad) 8.YNETMVEORGANZASYONKONGRES Tarih 2527Mays2000 DzenleyenKurum ErciyesniversitesiBF DnemBakan Prof.Dr.MminERTRK Yer KapadokyaDedemanOteli SunulanBildiriSays 62(Yaymland) 9.YNETMVEORGANZASYONKONGRES Tarih 2426Mays2001 DzenleyenKurum stanbulniversitesiletmeFakltesi DnemBakan Prof.Dr.HayriLGEN Yer SilivriKlassisOtel SunulanBildiriSays 72(Yaymland) 10.YNETMVEORGANZASYONKONGRES Tarih 2325Mays2002 DzenleyenKurum AkdenizniversitesiBF DnemBakan Prof.Dr.FulyaSARVAN Yer AntalyaDedemanOtel SunulanBildiriSays 79(Yaymland) 11.YNETMVEORGANZASYONKONGRES Tarih 2224Mays2003 DzenleyenKurum AfyonKocatepeniversitesiBF DnemBakan Prof.Dr.anZALP Yer AfyonkbalOtel SunulanBildiriSays 88(Yaymland) 12.YNETMVEORGANZASYONKONGRES Tarih 2729Mays2004 DzenleyenKurum UludaniversitesiBFletmeBlm DnemBakan Prof.Dr.ZeyyatSABUNCUOLU Yer BursaKervansarayTermalOtel SunulanBildiriSays 96(Yaymland)

13.YNETMVEORGANZASYONKONGRES Tarih 1215Mays2005 DzenleyenKurum Marmaraniversitesi DnemBakan Prof.Dr.UurYOZGAT Yer stanbulDedemanOtel SunulanBildiriSays 85(Yaymland) 14.YNETMVEORGANZASYONKONGRES Tarih 2527Mays2006 DzenleyenKurum Atatrkniversitesi DnemBakan Prof.Dr.DursunBNGL Yer ErzurumPalanOtel SunulanBildiriSays 103(Yaymland) 15.YNETMVEORGANZASYONKONGRES Tarih 2527Mays2007 DzenleyenKurum Sakaryaniversitesi DnemBakan Prof.Dr.GltekinYILDIZ Yer KartepeGrenParkOtel SunulanBildiriSays 122(Yaymland) 16.YNETMVEORGANZASYONKONGRES Tarih 1618Mays2008 DzenleyenKurum stanbulKltrniversitesi DnemBakan Prof.Dr.TamerKOEL Yer AntalyaKervansarayLaraOtel SunulanBildiriSays 141(Yaymland) 17.YNETMVEORGANZASYONKONGRES Tarih 2123Mays2009 DzenleyenKurum EskiehirOsmangaziniversitesiBFletmeBlm DnemBakan Prof.Dr.merTORLAK Yer EskiehirAnemonOtel SunulanBildiriSays 130(Yaymland)
XIII
XIV

XV
KURULLAR
KONGREDANIMAKURULU Prof.Dr.CeyhanALDEMR.............................DokuzEyllniversitesi Prof.Dr.mitBERKMAN................................Bilkentniversitesi Prof.Dr.DursunBNGL................................Gaziniversitesi Prof.Dr.TamerKOEL....................................stanbulKltrniversitesi Prof.Dr.HseyinLEBLEBC............................UniversityofIlionisUC Prof.Dr.anZALP(E)..................................Anadoluniversitesi Prof.Dr.ZeyyatSABUNCUOLU.....................Uludaniversitesi Prof.Dr.A.SelamiSARGUT.............................Bakentniversitesi Prof.Dr.FulyaSARVAN...................................Akdenizniversitesi Prof.Dr.AlaattinTLEYLOLU........................OrtaDouTeknikniversitesi Prof.Dr.BehllSDKEN.................................Sabancniversitesi Prof.Dr.EnginYILDIRIM..................................Sakaryaniversitesi Prof.Dr.UurYOZGAT....................................Marmaraniversitesi BLDRNDEERLEMEKURULU rgtTeorisi Prof.Dr.EnginYldrm Do.Dr.NazlWasti rgtselDavran Prof.Dr.Enverzkalp Prof.Dr.mrzmen Prof.Dr.MahmutPaksoy StratejikYnetim Prof.Dr.UurYozgat Prof.Dr.MehmetBarca nsanKaynaklarYnetimi Prof.Dr.ZeyyatSabuncuolu Prof.Dr.CavideUyargil
XVI
KONGREYRTMEKURULU DnemBakan Prof.Dr.merTorlak KongreSekreteri Yrd.Do.Dr.ErkanErdemir YrtmeKuruluyeleri Yrd.Do.Dr.zlemUzun Yrd.Do.Dr.Stkorbacolu r.Gr.HasanBaaran r.Gr.SamiTekdemir Ar.Gr.Dr.UmutKo Ar.Gr.M.AliTiltay Ar.Gr.TubaYiyit
XVII
NDEKLER
SUNU..V SUNU...VII NSZ.IX ULUSALYNETMVEORGANZASYONKONGRELERTARHES...XI 17.ULUSALYNETMVEORGANZASYONKONGRESKURULLARI....XV NDEKLERXVII 1.Oturum LojistikletmelerindeTeknolojiKullanmnnrgtselBallaEtkileri A.ZaferACAR .............................................................................................................. 1 EngellenmeDuygusu:ZincirveBamszOtelletmesialanlarArasndakiFark llkzerineBirAratrma MelekYILDIZ,SerpilKOCAMAN................................................................................. 10 grenlerinDedikoduyananmaDzeyleriveDedikodununAmalarnalikin Alglamalar:rgtselveBireyselDeikenlerAsndanBirnceleme A.AsumanAKDOAN,SelenOFLAZERMRAP,AyeCNGZ .................................. 17 2.Oturum TrkiyedensanKaynaklarYnetimininAlan:KYDersKitaplarzerindenBir Tartma RecaiCOKUN ........................................................................................................... 28 nsanKaynaklarYnetimiUygulamavePolitikalarndaFarkllamalaralikin KltrelBirHaritalamaalmas SmeyraAlpaslanDANIMAN,zlemBALABAN ...................................................... 32 YabancYaznBamlOlmazerineBirTartma:TrkergtselBallk YaznnnGenelProfili BilinTAK,B.AydemFTOLU,DuyguACAR,AylinBARICI................................ 39 3.Oturum TrkzelSektrYneticilerininatmalarzmedeKullandklarStillerveBu StillerinzYeterlilikAlglamasylalikisi AhmetTARAKI,HarunKAYA.................................................................................... 46 KiiselDeerlerinKiilerarasatmaYnetimBiimlerizerindekiEtkisi OzanNadirALAKAVUKLAR,YaseminARBAK............................................................. 52 LiselerdeGrevYapanYneticiveretmenlerinKiilerarasatmazme EilimininBelirlenmesineYnelikBirAratrma:Edirnelirnei AslhanBLBL,A.SinanNSAR,NecdetST ......................................................... 58 4.Oturum YerelPiyasalardaGiriimselNiyetlerinOrtayak:NiyetlerinGeliimindeBirey selzgemiinRolveanakkaleliBigalesindeYaplanBirAratrma AliAKDEMR,MuratKASIMOLU,RamazanUYGUN .............................................. 65
XVIII
Giriimcimi,Giriimcilikmi?GiriimcilikalmalarndaBireyinYceltilmesi rsanRGE,Mjdelen.YENER,SinemAYKOL,C.ItrG ................................. 72 DeiimYnetimindeCEOlarnStratejikDilKullanm SabaGamzeORAL.................................................................................................... 77 5.Oturum okulusluirketlerdePolitikaTransferi:TrkiyedekiAmerikanirketlerininc retlendirmeSistemleri KadireZeynepSAYIM ............................................................................................... 86 okulusluletmelerinGelimekteOlanlkelereGirilerindeBenimsedikleriSa hiplikStratejileri:KurumsalBirBakAs TlayLHAN............................................................................................................... 90 YnetimKuruluzelliklerininUluslararaslamaPerformanszerindekiEtkisi NisanSELEKLERGKEN,zlemYILDIRIMKTEM................................................. 94 6.Oturum almaYaamndarenilmiGllkveStresiileBaakmadaRolnBe lirlemeyeYnelikBirAratrma zlemAKIR............................................................................................................ 100 alanlarnGvencesiAlgsnnBelirleyicileriveGvencesindenMemnuniye tinOrganizasyonelBallk,StresivetenAyrlmaEilimineEtkisizerineYap lanBirAratrma zerkDIIN,A.SinanNSAR.................................................................................. 106 TurizmletmelerindealanlarnDuygusalEmekDzeyiveDuygusalEmein alanlarnTutumlarnaEtkileri TubaPALA,MustafaTEPEC.................................................................................. 113 selveDsaldllerinDuygusalBallkzerindekiEtkisi:zmirliveevresin dekiKOB'lerdeBirAratrma arBULUT,OsmanULHA,MelihTTNCOLU,ErsoyAKSOY ....................... 120 7.Oturum BireyselPerformansYnetimiSistemininKurulmasndaKarlalanSorunlara YnelikKocaeliBlgesiSanayiletmelerindeNitelBirAratrma NihatERDOMU,OkanENELDR ........................................................................ 130 PerformansDeerlendirmeSistemininHukukvensanKaynaklarYnetimiPers pektifindenDeerlendirilmesi EnginBaZTRK,GnenDEMR...................................................................... 135 PerformansnnArtrlmasndaAdaletveMotivasyonunRol:BankaclkSekt rndeBirModelAratrmas merTURUN......................................................................................................... 141 YetkinliklerinPerformanszerindekiEtkilerininBelirlenmesinelikinBirAratr ma AyeOyaZELK,FulyaAYDINLI .......................................................................... 149
XIX
8.Oturum AlglananrgtselAdaletilergtselVatandalkDavranArasndakilikinin OtelletmelerirneklemindeBirAnalizi AdemT,MetinKAPLAN,DurduMehmetBKES ............................................ 158 TurizmletmelerindealanMuhasebePersonelininrgtselAdaletAlglamala rveAdaletTrlerininPerformanszerindekiEtkilerininncelenmesi SalihaBaakERDN ............................................................................................... 165 grenlerinEtkileimAdaletiAlglarnnrgtselBallklarzerindekiEtkisinin ncelenmesi:anakkalelindeFaaliyetGsterenOtelletmelerindeBirAratrma OyaAYTEMZSEYMEN,GkselKemalGRGN,brahimGRTLOLU,MuratAKSU171 TrkiyevePolonya'daTurizmSektralanlarnnrgtselAdaletvergtsel BallkAlglarnnKarlatrlmas AliYAYLI,SerdarP.............................................................................................. 181 9.Oturum ModelleriveDenizTaksiVakaAnalizi AyglDNMEZ,MinaZEVREN ............................................................................. 190 ArenasndakiGerekler:YneticilerinKullandklarStratejikAralar nanZALP,SenemBESLER,lkeORU................................................................... 197 BirDevreFaktrOlarakKreselIsnmaKonusundargtlerinAlgSeviyeleri veStratejikPlanlarnaEtkileri AhmetERKU,EnginOKUN................................................................................. 204 KurumsalSosyalSorumluluaYnVerenYnetimTeorileriAsndanTrklet melerininKurumsalSosyalSorumlulukAnlay LaleTZNER,BurcuzgeZASLAN .................................................................... 212 10.Oturum EitimEtkinliininlmneYnelikBirAratrma:EitimAlanaGreEtkin OlanrgtindeEtkinmi? ZeyyatSABUNCUOLU,BilinTAK,UmutEROLU................................................. 218 nsanKaynaklarGelitirmedeWebTabanlEitimUygulamalar:BankaveSigorta SektrlerindeBirDeerlendirme MuhammetAliTLTAY............................................................................................. 222 nsanKaynaklarYnetimiUygulamalarnnBilgiYnetimiStratejilerizerine Etkileri HseyinYILMAZ....................................................................................................... 230 Bilgiilerininrgte,LidereveeBallklarnEtkileyenFaktrler LaleGMLOLU,ZahideKARAKTAPOLUAYGN......................................... 238 11.Oturum KreselKriziDeerlendirmedeUmutsuzlukveDepresyonunEtkilerinincelemeye YnelikBirSahaalmas NihalSTTEMZ,ElvanYILDIRIMOKUTAN,zlemBALABAN............................... 248
XX
alanlarnRuhsalveFizikselSalklarveYneticilerinCinsiyeti:BankaclkSek trrnei MahmutZDEVECOLU,CemileELK,MahmutAKIN,FatmaNCE .................... 256 Doyumu,YaamDoyumuilePsikolojikyiOlmaArasndakilikideEkonomik KrizAlgsnnDzenleyiciRol CananMUTERENGL,GkeiekCEYHUN ....................................................... 263 12.Oturum TurizmSektrndekiKadnYneticilerinCamTavanSendromuAsndanDeer lendirilmesi:AntalyadaBulunanKonaklamaletmelerindeYaplanBirAratrma AhmetAKTA,SedenALGR,FundaCENGZ .......................................................... 270 almaYaamndaKadnveErkekYneticilerinCamTavanSendromunalikin TutumlarnnKarlatrlmas RfatRAZ................................................................................................................. 277 AlglananCinsiyetAyrmclnnSonularveKonuylalgiliAmpirikBirAratrma MeltemONAY.......................................................................................................... 285 13.Oturum TrkiyedeOtantikLiderlikzerineBirKeifalmas idemASARKAYAMEM,GayeKARAAYAYDIN,HayatKABASAKAL,Behice ERTENSARAER.................................................................................................... 294 zLiderlik(KendiKendineLiderlik)leiTrkeFormununUyarlamaalmas AkifTABAK,Dr.nsalSIRI,TolgaTRKZ............................................................ 303 TrkrgtlerindeBireylerarasGvenlikisizerineBirleknerisi FerdaERDEM,JansetZENAYTEMUR................................................................... 310 14.Oturum KaybolmuGiriimselFrsatlarnGiriimciTrleriEksenindeYerelBalamdaAnali zi:anakkaleliBigalesindeYaplanBirAratrma RamazanUYGUN,MuratKASIMOLU.................................................................... 314 KurumsalGiriimcilikvePerformanslikisi AhmetMuratF,DilekETNDAMAR .................................................................... 320 SahipOlduklarletmeTrlerineGreKadnGiriimcilerinAralarndakiFarkllk larnAnalizEdilmesi SevgiGNLLOLU,saPOLU,AtlTAER.................................................... 326 15.Oturum DMAICPUKOyaKar:TrkiyedeYnetimModalarnnSylemselEtkileimive YaylmDinamikleri MehmetEREK........................................................................................................ 334 KurumsalYnetimKodlarnnYaylm:AdaptasyonuSalayanFaktrlerzerine BirAratrma KaderTANAHN .................................................................................................... 337
XXI
CMMIYazlmKaliteSreleriUygulamalarnnTrkSavunmaSanayiFirmalar ArasndaYaygnlamas:KurumsalcBirDeerlendirme UygarKARADENZ,DenizALTIN ............................................................................. 341 16.Oturum KOBlerinSatDepartmanlarndaPirimlicretSistemlerininUygulanmasve PazarPayDeiimlerizerindekiEtkileri M.MesutDEMREL ................................................................................................. 348 cretYnetimiSistemiveSreci:BirModelnerisi AhmetCevatACAR .................................................................................................. 353 alanDavranlarnnAnalizindecretsizGnllFazlaMesaiKavramzerine AmpirikBiralma merLVVARN,LebrizTOSUNERFIKES ............................................................... 359 17.Oturum EitimKurumlarndaLiderlikTarzlarvergtKltrnnPerformanszerindeki Etkisi evkiZGENER,GltenKILI .................................................................................. 368 LideryeArasndakiEtkileiminPsikolojikSzlemehlaliilergtselVatandalk likisizerindekiDzenleyiciRol AlevKATRNL,GlemATABAY,GoncaGNAY,BurcuGNERANGARLI............. 376 LideryeEtkileiminin/DeiimininYenilikiPerformans,GrevPerformans veBalamsalPerformanszerindekiEtkisininBelirlenmesi A.AsumanAKDOAN,AyeCNGZ,SelenOFLAZERMRAP ................................. 379 18.Oturum YenilikSrecindeKarlalanEngellerinYorumlaycYapsalModellemeilence lenmesi mrYaarSAATIOLU,mrNeczanTMURCANDAYZMEN........................ 388 Alglama,YeterlikvePerformansNirengisiyle,KalDeryesiKuruluYneticileri ninYenileime(novasyon)Bak AliAKDEMR,TlayGZEL,HsniyeFIRATMEK................................................. 392 StratejiGelitirmeSrelerininYenilikilikzerindekiEtkisi brahimPINAR,RfatKAMAAK,FsunBULUTLAR ................................................. 399 19.Oturum LojistikServisSalayclarveMterileriArasndakilikiler:TKADyelerize rindeBirAratrma brahimPINAR,CerenEKNC .................................................................................. 406 RekabetAvantajYaratmadaLojistikYeteneklerinRolveletmePerformansna Etkileri ZaferACAR,CemalZEHR ........................................................................................ 411 TrkiyedekiHavayoluYolcuTamairketlerininRekabetStratejileriniEtkileyen Faktrler zzetKILIN,MehmetAkifNC,YunusEmreTAGT ........................................... 419
XXII
20.Oturum YnetimBilgisininAktarmndaUluslararasBalantlar:TaylorveFayolunTrki yeyeGelii BehllSDKEN,JansetZENAYTEMUR ............................................................... 426 TrkiyeyeTaylorizminGirii:ncMakalelerinAnalizi uayyipALI,EnginYILDIRIM................................................................................ 428 BilimselYnetimYaklamnaPsikanalitikBak:TaylorOkumas SerhatSOYEKERC,RamazanERTURGUT ............................................................ 433 21.Oturum tenAyrlmaMlakatlarvergtselHafzalikisi:MlakatHafzaKaybnnler mi? DuyguKIZILDA ...................................................................................................... 440 Gitmekmi,Kalmakm?:BeYldzlOtelgrenlerininrgtteKalmaNiyetini EtkileyenFaktrler KvanNELMEN,DuyguUYGUR,IkU.ZEYTNOLU ............................................. 447 KurumdanAyrlmaNiyetiniEtkileyenUnsurlar:eBallkveKurumlazdele me FsunBULUTLAR,ElaNLERZ ............................................................................ 454 22.Oturum nsanKaynaklarnGlendirmeUygulamalarnnalanlarnBaarGdsze rineEtkisi:BankaalanlarzerineUygulama HasanTUTAR,MehmetALTINZ ............................................................................ 462 PersonelGlendirmeveAlglananKontrolnrgtselBallkzerindekiEtkisi: KltrlerarasBirAratrma evkiZGENER,YalkmALLANAZOROV .................................................................. 470 YnetimUygulamalarvePerformansArasndakilikidePsikolojikGlendirme ninAraDeikenOlarakRol:KuramsalBirTartma TlayBOZKURT ....................................................................................................... 478 23.Oturum alanlarnrgtleriveMesleklerineAidiyetGelitirmelerininSonular:Grgl Biralma BilinTAK,B.AydemFTOLU,EvrenTOPUZ..................................................... 488 rgtselDavrantaYeniBirBoyut:Pozitif(Olumlu)rgtselDavranYaklam veKonular EnverZKALP .......................................................................................................... 491 JohariPenceresivezdeleme HalisDEMR,TarhanOKAN ..................................................................................... 498
XXIII
24.Oturum ebekelikileriBilgilemGiriimcilerineNeYararSalar?PazarYenilikOdakl lnveebekelikilerininPerformansilelikisi DilekZAMANTILINAYIR,CarstenBAUMGARTH...................................................... 508 TrkPlastikSektrndeStratejikYnlPazarYnlOlmaBoyutlarnalikinBir Aratrma EnginDenizER,mrNeczanTMURCANDAYZMEN, PnarSRALZER ................................................................................................... 514 GdaPerakendeSektrndeRekabetinYapsStratejikBiimlemeler ErenDURMUARICI ................................................................................................ 518 25.Oturum TrkiyedeProfesyonelTiyatroTopluluklar:KltrelBirEndstrideGeliimve Deiim zgeCAN,BehllSDKEN .................................................................................... 526 zelveDevletHastaneleriAltPoplsyonlarnnEtkileimi:YounlukBamll Yaklam BoraAKSU ............................................................................................................... 532 BankasnnTrkSistemindekiRol:TarihselBirAnaliz AdnanBIAKSIZ,krZEN ................................................................................. 536 26.Oturum BirPozitifPsikolojiKavramOlarakeGnldenAdanma(WorkEngagement)ve nsanKaynaklarAsndannemi EsraAtillaBAL ......................................................................................................... 546 koliklikvergtselBallk:BankaclkSektrndeKarlatrmalBirAratrma SerkanBAYRAKTAROLU,RanaZENKUTANS,DzhemilyaDOSALYEVA ............. 553 yerindePsikolojikYldrma(Mobbing)Olgusu:Erzurum'dalaMmessilleri zerindeBirAratrma MustafaBTE ......................................................................................................... 559 MuhasebeMeslekMensuplarndaTkenmilieNedenOlanFaktrleriBelirleme yeYnelikBirAratrma MehmetKALI,OyaAYTEMZSEYMEN ................................................................... 562 27.Oturum Kontrol,GvenvergtselAdaletinalanlarnPerformansvetenAyrlma NiyetineEtkilerininKsmiEnKkKarelerYntemiileModellenmesi merTURUN,AliTRKYILMAZ,MehmetKABAK.................................................. 570 letiim,GvenvergteBallkzerineBirAratrma NurdanZARALLIKMRCOLU,TunaUSLU..................................................... 578 rgtselGvenilergtselBallkArasndakilikininncelenmesi:Otomotiv YanSanayialanlarnaYnelikBirAratrma M.HalitYILDIRIM,YavuzDEMREL ......................................................................... 585
XXIV
rgtklimi,rgtselVatandalkDavranvePerformansArasndakilikile rinncelenmesi:BirAratrma HlyaGNDZEKMECELOLU,zlemKELE ..................................................... 590 28.Oturum rgtselYapzelliklerininnsanKaynaklarYnetimininBaarsnaEtkileri HseyinYILMAZ....................................................................................................... 598 nsanKaynaklarUygulamalarnnletmelerinnovasyonPerformanslarzerin dekiEtkisi MahmutZDEVECOLU,zgrDEMRTA,OnurNL....................................... 600 rgtselrenmeninalanYaratclnaEtkisi(SO500deYerAlanDemir elik,OtomotivveTekstilSektrlerindekiletmelerdeBirAratrma) UurYOZGAT,F.ObenR .................................................................................... 609 BilgiToplumundaEsnekalmaModellerininUygulanmasveOrganizasyonYap larnaEtkileri MuhteemBARAN,AslBEYHANACAR,BurcuzgeZASLAN .............................. 619 29.Oturum StratejiYaylmDzeylerineGreirketPerformanslarFarkllkGsterirmi?: TekstilFirmalarzerineBirAratrma MehmetAliKSEOLU,MehmetBARCA,KemalKARAYORMUK ........................... 628 GelecekOdakllkEilimininYneticilerveKurumsalPerformanszerineEtkisi BirolBUMN,A.KadirVAROLU,SalihAKYREK,AdnanBIAKSIZ ........................ 638 TrkiyeSanayiletmeleriElitlerininStratejiGelitirmeYetkinliklerininletme StratejisiTrneveletmePerformansnaEtkisi MehmetBARCA,SerkanDRLK............................................................................... 645 Etik,KurumsaltibarveKurumsalPerformanslikisiniBelirlemeyeYneliklk500 letmeindeYaplmBirAratrma HalilSAYLI,VeyselACA,DuyguKIZILDA,zlemYAARUURLU ....................... 654 30.Oturum rgtselAlannDnmvergtYaplarnaEtkisi:TrkiyedeTelevizyon letmeleri NihatERDOMU,SevimKOER ........................................................................... 661 TrkiyedeBirrgtselFormOlanzelOrtaretimOkullarnnKurumsallamas MehmetAKAR....................................................................................................... 668 YnetimAlanndaTrkiyedekiAkademisyenlerinUluslararasYaynPerformans: 20002006DnemineBirBak EdaAKSOY,RahanETREZ,BaakZMEC........................................................... 675 FarklKurumsalMantklarnTrkYksekretimKurumlarndakiktisat,let meciveSiyasetBilimcilerinYaynPerformanszerindekiEtkisi,20002008 etinNDER,RanaKASAPOLUNDER ............................................................... 682
XXV
31.Oturum rgtlerdePsikolojikKontrathlalleriveSinizmlikisi:45YldzlOtelletmeleri zerineBirAratrma uleAYDINTKELTRK,NilferAHNPERN,BerrinGZEL .............................. 686 AdaletsizlikAlgsSinisizmiTetiklermi?:BirrnekOlay RanazenKUTANS,EmineETNEL ...................................................................... 691 grenSessizliininKaynaOlarakLiderlikDavranvergtselAdaletAlgs KorhanKARACAOLU,AyeCNGZ...................................................................... 698 32.Oturum KariyerYnetimiilergtselBallkArasndakilikininAnalizineYnelikBir Grglalma M.SadkNCL,AdnanAKIN,hsanYKSEL.......................................................... 708 YenidenYerletirmeDanmanl(Outplacement)ProgramnaKatlanKiilerinve letmeYneticilerininBuProgramlalgiliDnceleriniBelirlemeyeYnelikKar latrmalBirAratrma SerkanBAYRAKTAROLU,SevdiyeERSOY,LaleMUSTAFAYEVA ............................ 714 BulmakvePersonelBulmakAmacileKiiselTemaslarnKullanlmas CemTANOVA,DoanNLCAN............................................................................ 721 33.Oturum NepotizmTatminilikisi:AileletmelerindeBirnceleme TuncerASUNAKUTLU,UmutAVCI........................................................................... 728 AileirketlerindeNepotizm:TrabzonlindeFaaliyetGsterenAileirketlerinde NepotizmUygulamasnnTespitineYnelikBirAratrma MustafaBTE ......................................................................................................... 735 FarkllklarnYnetimi:nsanKaynaklarYneticilerininFarkllkAlgszerineBir OdakGrupalmas GlerTOZKOPARAN,idemVATANSEVER ........................................................... 740 34.Oturum TrkiyedekiTeknoparklarnniversitelerilelikileri zgecanKOAK,zgeCAN..................................................................................... 748 niversitelerinrgtselEtkinliklerininlm:NitelikliBirlekabas merLtfiANTALYALI,lkerH.ARIKI .................................................................. 754 letmeStratejileriileEnformasyonSistemStratejileriArasndakiUyum(Stratejik Uyum)uKolaylatranveZorlatranFaktrlerinBelirlenmesi RabiaBatoZEL,BeykanZEL .............................................................................. 762 35.Oturum YerlivethalYnetimUygulamalarnnMerulatrlmasndaMerkezevreFarkl lamas:BirModelvelkBulgular krZEN ............................................................................................................. 770
XXVI
deolojiYnetimTekniklerilikisineYnelikTartmalardaBirsinequanon OlarakBalam:KoulBamldeolojiklemeTezi MehmetEymenERYILMAZ...................................................................................... 777 KurumsalDiskurunRasyonelTemelleri:YeniKurumsalKuramBalamndaRas yonaliteTartmas BelksZKARA,KerimZCAN................................................................................ 783 36.Oturum KiilerarasatmazmeYaklamlarndaKontrolOdannRol H.NejatBASIM,FatihETN,CemHarunMEYDAN ................................................ 792 KiilikveDemografikDeikenlerKapsamndaTrkTipiMzakereTarzArayve KltrelBalamdaBirDeerlendirme AhmetERKU,smailTOKMAK................................................................................ 799 rgtselAdaletAlgsrgtselVatandalkDavranlikisindeTatmininin AraclkRol H.NejatBASIM,HarunEEN ................................................................................ 806 37.Oturum DuygulanmnAhlakiKararlarzerindekiEtkisi UlaAKAR,EbruGNL,PnarSralZER,EnginDenizER .............................. 814 alanlarnYasal,EtikOlmayanveHatalUygulamalarBildirme(Whistleblowing) EilimiGstermelerininNedenleri:okKltrlGrglBiralma BilinTAK,NilgnSARP,AhmetDVLEL.................................................................. 820 Yahudi,HristiyanveslamGeleneklerindeAhlaknaBak:KarlatrmalBir Yaklam HsnKAPU,MeryemAYBAS................................................................................. 823 38.Oturum YneticiHemirelerinHemirelikHizmetleriPersoneliniYnetirkenYaadklar KYlikinSorunlarveBuSorunlaraKarAlnannlemler BirenKAHRAMAN,lkBAYKAL............................................................................ 832 letmelerinnsanKaynaklarndaAraElemanOlarakYerAlacakOlanMeslekYk sekokulurencilerininZamanYnetimiBecerileriileAkademikBaarPuanlar ArasndakilikizerineBirAratrma A.HalukPINAR ........................................................................................................ 838 HastaneYneticilerininZamanYnetimiKonusundakiGrlerininDeerlendi rilmesi BirsenSAY,NuralBEKROLU ................................................................................. 846 39.Oturum StratejikYnetimAlanndakialmalarnYenidenSnflandrlmas MehmetBARCA....................................................................................................... 854 RekabetKuruluYounlamaKararlarnnktisatOkullarBalamndazmlen mesi SevdaYaarCOKUN .............................................................................................. 858
XXVII
EletirelStratejikYnetimalmalarnnEkseni:KuramveUygulamayaYnelik EletirilerzerineBirDeerlendirme MahmutHIZIROLU,EsraDL,M.AbdlmetinDNER .......................................... 866 40.Oturum DorulaycFaktrAnaliziyleOrtamnaYnelikStresilmekzereBirlek Gelitirmealmas:OrtamStresleinin(OS)GvenirlikveGeerlilii ArkunTATAR ........................................................................................................... 874 YneticininAstnaDuyduuGven:BirlekGelitirmealmas MelekBRSEL,GlerSLAMOLU,DenizBR....................................................... 881 PolitikYetiEnvanterininTrkiyedeTestEdilmesi SalimATAY .............................................................................................................. 889
XXVIII

17.UlusalYnetimveOrganizasyonKongresi2123Mays2009EskiehirOsmangaziniversitesiletmeBlm
1.Oturum

LojistikletmelerindeTeknolojiKullanmnnrgtselBallaEtkileri A.ZaferACAR EngellenmeDuygusu:ZincirveBamszOtelletmesialanlarArasn dakiFarkllkzerineBirAratrma MelekYILDIZ,SerpilKOCAMAN grenlerinDedikoduyananmaDzeyleriveDedikodununAmalarna likinAlglamalar:rgtselveBireyselDeikenlerAsndanBirncele me A.AsumanAKDOAN,SelenOFLAZERMRAP,AyeCNGZ
LOJSTKLETMELERNDETEKNOLOJKULLANIMININRGTSEL BALILIAETKLER
A.ZaferACAR Okanni.MYOLojistikProgram zafer.acar@okan.edu.tr
ZET Aratrmalarrgtselballyksekolanalanlarndkdzeydeballolanlarakyaslagrevvehedefleri gerekletirmede daha fazla aba harcadn gstermektedir. Dier taraftan, iinde bulunduumuz bilgi ve teknoloji anda; birey, firma ve uluslarn g ve hkimiyeti onlarn teknoloji seviyeleri ile llmektedir. Bu kapsamdailetmelerbirokteknolojiyatrmndabulunmaktadr.Ancakbuyatrmlarherzamanbeklenenolumlu sonular salayamamaktadr. Hatta yeni teknoloji yatrmlar mevcut alanlar arasnda tedirginlie, uyum glklerinevedolaysylargtselballkseviyelerindedlerenedenolabilmektedir.Bualmadateknoloji kullanmyounluununalanlarnrgtselballkdzeyivelojistikhizmetperformanszerindekietkileri,emek younalmaartlarndanteknolojiyounalmakoullarnahzlbirdnmgeirmekteolanlojistikiletme leriileretimiletmelerininlojistikdepartmanlarndantoplananverileranalizedilerekteorikveampirikbirpers pektiftenincelenmektedir. AnahtarKelimeler:rgtselballk;teknoloji;lojistik;lojistikperformans;alanaratrmas.
1.GR Herrgtdeieni veevreartlarndayelerininrgtselballnsalamakveartr makistemektedir.nkbugnniyaam;dkigvenlii,younteknolojikullanm vestresnedeniylegittikedahazorartlariermektedir.Bunakarlkolarakrgtselba ll yksek alanlar problem reten deil, problem zen insanlar halinednmekte dirler(SaveryveSyme,1996). rgtsel balln iten ayrlma, ie ge kalma, devamszlk (Brooke ve Price, 1989; Gellatly, 1995; Sagie, 1998), i gc devir orann drme (Jaros, 1997; Laabs, 1997) ve performans(FriedveFerris,1987;HackmanveOldhan,1976)gibinemlibireyselver gtsel sonular bulunmaktadr (Ceylan ve enyz, 2003). Yaplan almalarda rgtsel ballk;ilikinindoas(Grusky,1996),alanlarasadakat(Kanter,1968;Kimvd.,1996), bireyinvergtnhedeflerininbirleimi(Hallvd.,1970),rgtebalanarakkimlikbulma (Porter vd., 1974; Romzek, 1989; Sheldon, 1971) ve rgt adna hatr saylr gayret sarf etmeyehazrolmakvergtnyesiolarakkalmayakuvvetliarzu(Balaji,1992;Mowday vd.,1979)olarakokfarklekillerdetanmlanmtr.Bualmalarnbirzetiolarakrgt selball,alannrgteolanball,altrgtnhedeflerinibenimsemesiveo rgtiindekivarlnsrdrmeyiistemesidireklindetanmlayabiliriz(Meyervd.,1993). Dolaysylargtselballk,alannrgtekarolansadakattutumuvealtrgtn baarlolabilmesiiingsterdiiilgidir(BaysalvePaksoy,1999). Aratrmalarrgtselballyksekolanalanlarngrevvehedeflerigerekletirmede daha fazla aba harcadn gstermektedir (Fried ve Ferris, 1987; Hackman ve Oldhan, 1976; Meyer vd., 1993;Mowdayvd.,1982; Steers,1977).Bu tr alanlarrgtte daha uzun sre kalmakta ve rgt ile olumlu bir iliki yrtmektedirler (Jaros, 1997; Laabs, 1997).Dahadanemlisirgtlerinisahiplenebilmektedirler.Dkballolanalanlar ise ilerine kendilerini yrekten verememekte ve kendilerini rgt misyonuna adayama maktadrlar(OberholsterveTaylor,1999).Sonuolarakdayeterincebaarlolamamakta drlar. Diertaraftanbirrgtnbaarsnnbireyselynsadecealanlarnnballkseviyele rinedeilonlarndeienevreselartlarauygunyeteneklerinedebaldr.Son1520yl
ierisindergtlerinihtiyaduyduuyetenekleryeniteknolojilerinveotomasyonunneti cesinde byk bir deiime uramtr. Bilgi teknolojilerinin gelimesine ve teknolojinin nemininartmasna(DAveni,1994:98103)paralelolarakbirey,firmaveuluslarngve hkimiyetionlarnteknolojiseviyeleriilellrolmayabalamtr(LinveHuang,2008). retimmakinelerinde,retimyntemlerinde,rnlerdeyenilikyaratmay;buyenilikler de, retimi artrmay, verimlilii ykseltmeyi, yani rekabet stnl ve kar artrmay salayananahtarbirkavramolanteknoloji,eldeitirebilmesivebedelikarlndapazar daneldeedilebilmesinedeniylegnmzdebirmalolarakdagrlmektedir.Ancaktekno lojiyeeriim,kendibana,kullancyateknolojizerindebirhkimiyetkurmaktanvetek nolojik ilerlemeyi salamaktan okuzaktr (Radosevic,1999; Khalil 2000).Teknoloji akta rmn,teknolojininretildiivekullanldyerdenuyarlamaveuygulamayoluylabakabir yereaktarmolaraktanmlarkengzdenkarlmamasgerekenbirnoktamakineylebirlik tegelensosyalvekltrelelerindetransferidir.Dolaysyla,teknolojitransferi,yalnzca bilgininvericidenalcyaaktarldbasitbiraktarmdante;szkonusuteknolojininkulla nma ynelik uyarlamalar ile zmsenmesini gerektiren bir sretir. Teknoloji transferi, transferedilenteknolojitamamylaanlalmadanveszkonusuteknolojidenyararlanma ya balanmadan tamamlanm saylmaz (Chen 1996). Fiziksel aktarm gerekletirildikten sonrateknolojininkullanmauyarlanmasilebambakabiryeniliksreciortayakmakta dr. Bu aama olas hatal uygulamalar, skartalar ve kazalarn da tesinde sosyal ierii nedeniyleoldukasanclbirsretir.Busrete,teknolojininsalayacarekabetavanta jndanyararlanabilmekiinedinilenteknolojininzmsemesiyadaiselletirilmesinemli olduukadarzorluvekarmakbirkavramolarakkarmzakmaktadr. Teknoloji edinimi ve iselletirilmesi iletme iinde yeni teknolojiler zerine yaplan yaz lm,donanmyenileme,kalifiyeigcalmavemevcutigcneeitimvermegibiyatrm lardaierenbirdnmdr(Binnendijk;2002).Budnm,operasyonelverimlilikve etkinlii arttrrken, maliyetlerde d salayaca dolaysyla iletme performansnda olumluetkileryaratmasgerekmektedir.Ancakteknolojikdnmeuygunolarakrgt lerdekiyenidenyaplanma,yaratclkvesrelerinrenilmesinedayanmaktavealan larndahafazlasorumlulukalmalarngerektirmektedir(Nijhof,vd.,1998).Busorumluluk ykrgtierisindekiteknolojikullanmyounluunungsterdiiartveyeniteknoloji uygulamalarilebirleincealanlarzerindestresyaratmaktahattayeniteknolojiyeolan uzaklklarna, renme glklerine ya da ilerini kolaylatrp kolaylatrmamasna bal olarakrgtselballklarnolumsuzolaraketkileyebilmektedir. Bu aamada gelien teknolojinin yannda ynetim metotlarnda da yaanan gelimelerle bugnn yneticileri; i yerinde eitim, kariyer gelitirme, i zenginletirme, tevikler ve katlmc ynetim gibi alanlar zerinde kullanabilecekleri bir ok motivasyon gerecine sahiptirler.Ancakbuncayeniveteknikvemotivasyonaracnaramenalanlarnball nsalamakyinedeyneticileriinenzorluuraalanlarndanbirisidir. Bu ereve ierisinde bu almann amac iletmelerde teknoloji kullanm younluunun alanlarnrgtselballkseviyelerineolanetkileriilealanlarnrgtselballkdzey lerinin lojistik hizmet performansna etkilerini ortaya koymaktr. Bu ama dorultusunda emek youn alma artlarndan teknoloji youn alma koullarna hzl bir dnm geirmekteolanlojistikiletmeleriileretimiletmelerininlojistikdepartmanlarzerinde bir anket uygulamas yaplmtr. Mteakiben, anket uygulamasndan elde edilen veriler aratrma sorunsaln ifade ettiimiz hipotezler dorultusunda test edilmitir. Elde edilen sonulardan lojistik alanlarnn mevcut rgtsel ballk durumuna ait tespitler ortaya konarakuygulamayadnknerilerdebulunulmutur.
2.METODOLOJ 2.1.Kavramsalereve Literatre dayanarak rgtsel ball kuvvetli alanlarn iletmelerin performansna olumlukatklaryapmasbeklenmektedir.Konuyuaratrmakapsammzaaldmzlojistik iletmeler asndan deerlendirdiimizde rgtsel performansn en temel belirleyicisi lojistikhizmetperformanslaralanndakihzlar,maliyetetkinliklerivemteribeklentileri negreesneklikleridir.Dolaysylargtselballkseviyesiyksekalanlardanoluanbir lojistik iletmesinde alanlarn ballklarnn performanslarna olumlu ynde yansmas sonucundailetmelerininlojistikperformansnndaolumluyndeetkilenmesibeklenmek tedir.Dolaysyla; Hipotez 1: letme alanlarnn rgtsel ballk seviyesinin iletmelerin lojistik perfor manszerindedorudanvepozitifynletkisivardr. 21.yynbalarndanitibarenkreselpazarlardakirekabetteknolojitarafndandahaiddet li hale getirilmitir (Ireland ve Hitt, 2000: 231233). Bu youn ve deiken rekabet orta mndatedarikzincirinihatasziletebilmek,mteribeklentilerinehzlacevapverebilmek vemalsunumunusratlegerekletirebilmekiinlojistikhizmetalanndahertrldona nmda, yazlmda ve bilgi ve iletiim sistemlerinde yeni teknoloji rnlerin kullanlmas operasyonel verimlilik ve etkinlii artrrken, maliyetlerde d salamakta, dolaysyla iletmelerinlojistikperformanszerindedeolumluetkilerortayakoymasbeklenmekte dir.Bubeklentidorultusunda; Hipotez 2: letmelerde yeni teknoloji ediniminde salanan gelime iletmenin lojistik performanszerindedorudanvepozitifynletkisiolmaldr. letmeiindeyeniteknolojilereyatrmyaplmasnniletmeperformansnaolumluetkide bulunmasbeklenirkendiertaraftanbilinennadirolumsuzynlerindenbirisiolarakilet menineskialanlararasndaiinikaybetmekorkusuyaratmasveteknolojikdnmn yaratt stres saylabilir. Bu nedenle iletmelerin kullandklar teknolojinin younluunu artrmalaryadayeniteknolojiyatrmlarnagitmeleriyeniteknolojilereuyumsalayama dklarveiselletiremediklerisrecemevcutalanlarzerindegelecekkaygsveadap tasyon glkleri yaratabilmektedir. Bu olumsuzluu gidererek yeni teknolojileri daha etkinolarakkullanmakmaksadylayeniteknolojiediniminineitliinsankaynaklaryne timi (KY) uygulamalar devreye sokularak iselletirmesinin lojistik performans zerinde olumluetkilerortayakoymasbeklenmektedir.Dolaysyla; Hipotez3:letmelerceiselletirmeuygulamalarylabirlikteedinilenteknolojilerinlojistik performanszerindedorudanvepozitifynletkisiolmaldr. Genelolarakrgtselballkdzeyiniartrmadafaydalaralar(Ulrich,1997)veelledo kunulan kuvvetli programlar (Ogilvie, 1986) olarak deerlendirilen KY uygulamalarnn ifade ettiimiz olumsuzluklaryenmedenemlietkileri olmas beklenmektedir.eitliKY uygulamalararasndanzellikleeitimfaaliyetlerisadecealanlargelitirmezveonlarn beceri ve kabiliyetlerini artrmaz, ayn zamanda i tatminlerini ve rgte ballklarn da artrr. nceki almalarda ok ynl eitim faaliyetlerine nem veren kurulularda al anlarn rgtsel ballk seviyesinin artt tespit edilmitir (Harel ve Tzafrir, 1999; KallebergveMoody,1994;Laabs,1997;McEvoy,1997).Dolaysylateknolojikyeniliklerin ilkbataalanlarzerindeolumsuzetkileryaratsadasreklieitimuygulamalarveuy gunpersonelseimiileiletmeyeadapteedilmesininsonutamevcutalanlarnrgtsel ballk dzeyini ykseltmesi beklenmektedir. Genellikle dk eitim seviyeli personel istihdamnnfazlaolduulojistiksektrndekonudahadahassasiyetkazanmaktadr.Do laysyla;
Hipotez4:Eitimfaaliyetleriileiselletirilerekedinilenteknolojininlojistiksektralan larnnrgtselballkdzeyizerinedorudanvepozitifynletkisiolmaldr. 2.2.lekler Aratrmamzdakullanacamzleklergncelveuluslararasalandagenelkabulgrm kaynaklar arasnda literatr aratrmas yaplarak alanlarna uygun olarak daha nceki almalardakullanlmvegeerlikvegvenilirliklerionaylanmanketsorulararasndan ortaknoktalartespitedilerekoluturulmutur. alanlarnrgtselballkdzeyininllmesindeAllenveMeyer(1990,1996)tarafn dan yaplan rgtsel ballk snflandrmasna uygun olarak gelitirilen her biri alt dei kendenoluanboyutlurgtselballklei(AllenveMeyer,1990;Meyervd.,1993) kullanlmtr. letmelerdeteknolojiedinim,kullanmveiselletirilmesidzeyininllmesindeSriram vd.(1997)tarafndangelitirilenveBenito(2007)testedilenteknolojikullanmleinden istifade edilerek, lojistik iletmelerin zgn yapsna gre yeni sorular ilave edilmesiyle oluturulanondeikenlibirlekkullanlmtr. Lojistik performans ise literatrde farkl bilim insanlar (bkz. (Morash vd., 1996; Fawcett vd., 1997; Lynch vd., 2000; Lu ve Yang, 2006) tarafndan kullanlan lojistik performans leklerindekiortaknoktalardanistifadeedilerek,belirlenenmteriyednklojistikhiz metlerilelojistikmaliyet,verimlilikvesratdeikenleriniierenonikideikenlibirlek ilellmtr. 2.3.rneklemveVerilerinToplanmas Hipotezlerimizin test edilmesi maksadyla stanbulda konulu lojistik hizmet salayan iletmelerileretimiletmelerininlojistikdepartmanlarndakialanlarzerindetesadfi rneklemmetoduylaanketuygulamasyaplmtr.Aratrmakapsamna alnan100ilet meden anketimize cevap vermeyi kabul eden 89 iletmenin tamamyla yz yze anket uygulamassonucunda541adetanketeldeedilmitir. rneklemimizioluturanalanlarn%68ierkek,%32sikadndr.Lisemezunu%45iken lisandzeyindeeitimesahipolanlarnoran%33dr.Katlmclarnyardanfazlas(%52) 30 ya ve altndakilerden olumakta olup sonra gelen byk ounluk %31 ile 3040 ya aralndakialanlardanolumaktadr.Ayrcakatlmclarn%59ualan,%24ialtdzey, %11iortadzeyve%6sstdzeyyneticilerdenolumaktadr.Buverilerrneklemimi zingen,ortadzeydeeitimlivedinamikbirkitleyitemsilettiinigstermektedir. 2.4.lekGeerliliiveGvenilirlii Anketformundayeralandeikenlerinbirounungeerlilikvegvenilirliklerincekia lmalardatestedilmiolsadahitekrarlekgvenilirlikanalizlerinetabitutulmutur.Bu maksatlancelikleCronbachalfadeerinebaklm;tmlekiin0,909,rgtselballk leiiin0,862,teknolojikullanmveadaptasyonleiiin0,916velojistikperformans lei iin 0,886 olarak tespit edilmi ve hibir deikene ait deerin leine ait deeri amadgrlmtr.Ardndanherbirdeikeniindeikenlerarasdzeltilmikorelas yon katsays (corrected interitem correlation) ve oklu korelasyonlarn karesi (squared multiplecorrelation)deerlerinebaklmvetmdeikenlerin0,500denyksekdeerler aldgrlmtr. Mteakiben yaplan keifsel faktr analizi neticesinde faktrler arasnda apraz ykleme yapan deikenler lek dna kartlmtr. Tekrar uygulanan faktr analizi sonularna grearatrmakapsamnaaldmztmboyutlarbeklenenfaktrelyaplaraayrlmlardr. Aklanan toplam varyans kmlatif olarak %60,491 ve tm deikenlerin faktr ykleri 0,5820,838arasndabulunmutur.DahasonralekyapsMaximumLikelihoodkestirimi
kullanlarakuygulanandorulaycfaktranaliziprosedrerevesindemodelinuygunlu u literatrde nerilen uyum indisleri ile deerlendirilmitir. Dorulayc faktr analizi sonularnagreleklerinmodeluyumindislerikabuledilebilirdzeydetespitedilmitir (bkz.Tablo1). Tablo1.DorulaycFaktrAnaliziSonularnagrelekUyumndisleri GFI NFI IFI CFI rgtselBallk 3boyut 18dei ,833 ,806 ,833 ,802 ken 2boyut, TeknolojiEdinim 10dei ,921 ,934 ,944 ,944 veselletirilmesi ken 1boyut, LojistikPerfor 10dei ,926 ,889 ,905 ,905 mans ken 2.5.AratrmaSorunsalnnzmlenmesi Aratrmasorunsalnnzmlenmesiiinmodelimizdeyeralanfaktrlerarasndakikar lklilikileriincelediimizkorelasyonanalizisonucundaaratrmamodelindekibamsz deikenin hem birbirleriyle hem de lojistik performans baml deikeniyle arasnda pozitifveiftynlbirilikiolduu(<0.001)tespitedilmitir(bkz.Tablo2).Deikenler arasndakienkuvvetliiliki(r:,663;p<0,01)teknolojiedinimiveteknolojiiselletirilmesi faktrleriarasndagrlmektedir.Bubulgukeifselfaktranalizisonucueldeettiimizbu iki faktrn aratrma sorunsalnda dikkate aldmz teknoloji kullanm faktrn iki alt boyutuolarakbirletikleriniakagstermektedir. Tablo2.KorelasyonAnaliziSonular 1 2 3 4 5 6 DuygusalBallk 1 DevamllkBall ,124 1 NormatifBallk ,389 ,460 1 TeknolojiEdinimi ,261 ,224 ,384 1 Teknoloji ,203 ,262 ,308 ,663 1 selletirilmesi LojistikPerformans ,163 ,254 ,235 ,405 ,396 1 Deikenlerinaraskarlkltmilikilerp<0.01dzeyindeanlamldr. Aratrmamodelindeyeralanfaktrlerinkarlklilikileriniincelemeyimteakiphipotez lerimizde ngrdmz dorusal ilikiler regresyon analizleri ile test edilmitir. Analiz sonularnagre; alanlarnduygusalballkvenormatifballkdzeylerindekiartniletmelerinlojis tikperformansnadorudanvepozitifynletkileriolduunadairH1a(B:,089;p<0,05) veH1c(B:,170;p<0,001)hipotezleridesteklenmitir. letmelerde yeni teknoloji edinim ve kullanmnn lojistik performans zerinde doru dan ve pozitif ynl etkisi arasndaki dorudan ilikileri sorguladmz H2 hipotezi (B: ,405;p<0,001)desteklenmitir.
selletirmefaaliyetleriiledesteklenerekedinilenyeniteknolojileriniletmelerinlojistik
performans zerinde dorudan ve pozitif ynl etkilerini tespit edilerek H3a (B: ,255; p<0,001)veH3b(B:,227;p<0,001)hipotezleridesteklenmitir. Birbirleriylekuvvetlikorelasyon(r:,663;p<0,01)iindeolmalarnaveherbirininlojistik performanszerineolumluvepozitifyndeetkileribulunmasnaramen,ortaketkileri nintestedilmesiesnasndateknolojiedinimininlojistikperformanszerineolanetkisi nin nispeten azald dolaysylateknolojininiselletirilmesininteknolojiediniminin lo jistikperformanszerineolanetkilerindeksmiaradeiken(BaronveKenny,1986)et kisigsterdiitespitedilmitir(bkz.ekil1).
r=,663** B1=,405*** B2=,255*** Teknolojinin selletirilmesi B=,227***
Teknoloji Edinimi
Lojistik Performans
ekil1.TeknolojiselletirilmesininTeknolojiEdinimiileLojistikPerformanslikisindeAra DeikenEtkisi letmelerdeeitimfaaliyetleriiledesteklenerekiselletirilenyeniteknolojiediniminin alanlarnrgtselballkdzeyizerindekiortaketkilerinisorguladmzH4hipote zininregresyonsonularTablo3dedir. Tablo3.TeknolojininEdinimveselletirilmesininrgtselBallkzerindekiOrtak Etkileri DuygusalBallk DevamllkBall NormatifBallk T p B t P B T p Teknoloji Edi ,226 4,064 0,000 ,089 1,611 0,108 ,321 6,059 0,000 nimi Teknolojinin ,054 0,966 0,335 ,203 3,665 0,000 ,095 1,802 0,072 selletirilmesi H4bdesteklenmemi H4cdesteklenmitir. H4adesteklenmitir. tir. Bubulgularagreiselletirmefaaliyetleriyledesteklenerekedinilenteknolojininduygusal ve normatif ballk zerine etkileri olduu tespit edilmitir. Ayn ballk bileenlerinin lojistik performans zerine olumlu ve pozitif etkilerinin olduunun tespit edilmi olmas manidardr. 3.SONUVEDEERLENDRME rgtselballyksekalanlarndahayksekperformansortayakoyduklarnntespiti zerinelojistikiletmelerindekialanlarnyksekrgtselballklarlojistikperformans zerinedorudanvepozitifynletkileriolmasbeklenmektedir.Yaplananalizlernetice sindeiletmealanlarnnduygusalvenormatifballkseviyesindekiartniletmelerin lojistik performans zerinde dorudan ve pozitif ynl etkisi olduu, ancak duygusal ve devamllkballnnlojistikperformanszerinedorudanetkileriolmadtespitedilmi tir.Bubulgubeklentilerimizletamolarakrtmemeklebirliktedevamballnnkiisel tatmin, iyerinde mutluluk ve eitli normatif etkenler karsnda ortaya kan duygular dndakalangeneldealternatifeksikliinedayalbirballkekliolmasnedeniyle,butip birballasahipalanlarniletmeiindekalsalardahiiletmeninperformansnaolumlu birkatkyapmadklarngstermektedir.
Literatredayanaraklojistikalanndayeniteknolojiedinimivebuteknolojilerinuygulama ya koyulmas iletmelerin lojistik performans zerinde dorudan ve pozitif ynl etkileri olmasbeklenmektedir.Aratrmamzdadateknolojiedinimininiletmeninlojistikperfor manszerindedorudanvepozitifynletkisiolduutespitedilmitir.Bubulguyailave olarak teknoloji ediniminin alanlar tehdit eden olumsuzluklarn bertaraf edebilmek uygulanan teknoloji iselletirilme faaliyetlerinin teknoloji edinimi ile performans arasn dakiilikidebiraradeikenolduutespitedilmitir.Bylecebeklentilerimizeuygunola rak,edinilenteknolojinineitlieitimveinsankaynaklaruygulamalarneticesindeisel letirilmesininlojistikperformanszerindedahaetkilisonularortayakoyabileceiispat lanmtr. Dier taraftaniletmetarafndanedinilen teknolojilerineitim faaliyetleriile desteklene rek alanlar tarafndan iselletirilmesinin lojistik sektr alanlarnn duygusal ve nor matifballklarzerinedorudanvepozitifynletkisiolduutespitedilmitir.Bubulgu yeni teknolojiediniminin genel olarak alanlar tarafndan bir tehdit olarakgrlmesine ramen iselletirme faaliyetleriyle birlikte desteklendiinde; lojistik sektrnde rnn depoda kolay bulunmas, sevkiyat halindeki rnn yerinin bilinmesi, hatal gnderilerin engellenmesigibistresyaratanfaktrleriortadankaldrmas,alanlarnbedenselykle rinihafifletmesiveiselletirmefaaliyetlerinikendikiiseleitimseviyelerineiletmetara fndan takviye yapld eklinde alglamalar nedenleriyle duygusal ve normatif ballk dzeyleriniartrdeklindeyorumlanmtr. Aratrmaevrenierevesindeyaplananalizleredayanaraklojistikiletmelerininynetici lerineyeniteknolojiuygulamalarnteknolojilerintmalanlartarafndaniselletirilme sinisalayacakeitimveeitliinsankaynaklaruygulamalarylabirlikteyapmalarntavsi ye etmekteyiz. Bylece hem alanlarnn iletmeye yeni teknolojiler kazandrlmasyla ortayakacaktedirginliklerinibertarafedebileceklerihemdeteknolojiedinimindenbek ledikleriperformansdahayksekseviyedealabilecekleriningrlmektedir. KAYNAKA
Allen,N.J.veJ.P.Meyer(1990),TheMeasurementandAntecedentsofAffective,Continuanceand NormativeCommitmenttotheOrganization,JournalofOccupationalPsychology,63(1),118. Allen,N. J. veJ.P.Meyer(1996),Affective, Continuance,andNormativeCommitment totheOr ganization:AnExaminationofConstructValidity,JournalofVocationalBehavior,49,25276. Baron,R.M.veD.A.Kenny(1986),TheModeratormediatorVariableDistinctioninSocialPsycho logicalResearch:Conceptual,StrategicandStatisticalConsiderations,JournalofPersonalityand SocialPsychology,51(6),117382. Baysal,A.C.veM.Paksoy(1999),MesleevergteBallnokYnlncelenmesindeMeyer Al1enModeli,.letmeFakltesiDergisi,28(1),715. Benito,J.G(2007),InformationTechnologyInvestmentandOperationalPerformanceinPurchas ing,IndustrialManagement&DataSystems,107(2),20128. Ceylan,A.veP.B.enyz(2003),rgtselDestekAlgsveDahilOlmaDlanmaAlgsnnrgtsel BallaEtkisi:SigortaSektrndeBirAratrma,YnetimDergisi,Yl:14,Say:44,5762. Hall, D. T., B. Schneider ve H.T. Nygren (1970), Personal Factors in Organizational Identification, AdministrativeScienceQuarterly,15,17690. HarelG.H.veS.S.Tzafrir(1999),TheEffectofHumanResourceManagementPracticesonthePer ceptionofOrganizationalandMarketPerformanceoftheFirm,HumanResourceManagement, 38(3),185200. Lin, T. C. ve C. C. Huang (2008), Understanding Knowledge Management System Usage Antece dents:AnIntegrationofSocialCognitiveTheoryandTaskTechnologyFit,Information&Man agement,45(6),41017.
Meyer, J. P., N. J. Allen, ve C. A. Smith (1993), Commitment to Organization's and Occupations: Extension and Test of a Three Component Conceptualization, Journal of Applied Psychology, 78(4),53851. Morash,E.A.,C.L.M.Droge,veS.K.Vickery(1996),StrategicLogisticsCapabilitiesforCompetitive AdvantageandFirmSuccess,JournalofBusinessLogistics,17(l),122. Mowday,R.T.,R.M.Steers,veL.W.Porter(1979),TheMeasurementofOrganizationalCommit ment,JournalofVocationalBehavior,14,22427. Mowday, R.T., L. W. Porter, ve R. M. Steers (1982), Employee Organization Linkages, New York: AcademicPress. Oberholster,F.R.veL.W.Taylor(1999),SpiritualExperienceandtheOrganizationalCommitment ofCollegeFacu1ty,Info,2(1),5778. Ogilvie, J. R. (1986), The Role of Human Resource Management Practices in Predicting Organiza tionalCommitment,Groups&OrganizationalStudies,11(4),33559. Porter,L.W,R.M.Steers,R.T.Mowday,veP.V.Boulian(1974),OrganizationalCommitment,Job SatisfactionandTurnoveramongPsychiatricTechnicians,JournalofAppliedPsychology,59(5), 6039. Sagie,A.(1998),EmployeeAbsenteeism,OrganizationalCommitmentandJobSatisfaction:Another Look,JournalofVocationalBehavior,52,15671. Savery,L.K.veP.D.Syme(1996),OrganizationalCommitmentandHospital,PharmacistsJournalof ManagementDevelopment,15(1),1422. Ulrich, D. (1997), Measuring Human Resources: An Overview of Practice and a Prescription for Results,HumanResourceManagement,36,30320.
10
ENGELLENMEDUYGUSU:ZNCRveBAIMSIZOTELLETMES ALIANLARIARASINDAKFARKLILIKZERNEBRARATIRMA
MelekYILDIZ Akdenizniversitesi SosyalBilimlerEnstits YksekLisansrencisi ms_yildiz@ymail.com
ZET Engellenmebiramacngereklemesiiinbireyinyneldiidorultudabirengelinbulunmasnedeniyleihtiyacn karlanamamasdurumunadenir.Engellenmeyibalatandurum,ihtiyacnkarlanmamasyadaertelenmesidir. htiyac karlanmayan birey ise hayal krkl ile birlikte engellenme hisseder. alma hayatnda bu duygu i tatmini asndan byk nem tamaktadr. Hizmet sektrnde alanlarn psikolojik durumlarnn mteri memnuniyetiniberaberindegetirdiidnlrsebunemkonaklamailetmeleriasndandahadaartmaktadr. Bualmannamac;genelolarakengellenmekavramnaklayarakrgtlerdehangikoullardaengellenmenin ortayaktn, alanlarnengellenmedurumunda nelerhissettiklerivenetrtepkilerverdikleriniortaya koy makvebuduygununitatmininenaslyansdnaratrmaktr. AnahtarKelimeler:engellenme,saldrganlk,zinciroteliletmeleri,bamszoteliletmeleri,alanlar
SerpilKOCAMAN Akdenizniversitesi AlanyaMeslekYksekokulu retimGrevlisi skocaman@akdeniz.edu.tr
1. GR Gnmzn deien dnyasnda, iletmeler kendilerini srekli gelitirme abas ierisine girmektedir.Biriletmeninbutryeniliklere,ilerlemelerehzlauyumsalamasdatekno lojiden ok alanlarnn performansyla ilgilidir. Bu nedenle, alanlar artk iletmelerin varlndevamettirenennemliunsurhalinegelmitirvencelikinsankaynannmoti vasyonuna, geliimine verilmitir. Bu sre ierisinde alanlarn duygular da nem ka zanmaktadr.Personelineolumluduygularhissettireniletmelerinverimliliidahayksek olurken,olumsuzduygularvereniletmelerdehuzursuziortamvedolaysylatatminsizlik fazlasylagrlmektedir. Olumsuz duygular ise; bireyin hem gnlk hayatn hem de i hayatn etkileyen nemli faktrlerdenbiridir.Kiilerinmotivasyonlar,baarlariortamndakendilerininaslhisset tikleriyleilikilidir.yerindenskntduyan,stresaltndaalanbirpersonelinverimlilii dkolacandanrgteball,itatminidedkolacaktr.Engellenmeduygusuda iyerindeyaananolumsuzduygulardanbiridirveiletmelerasndanbyksorunlarayol aabilmektedir.Bualmada,iyerindehemiverenhemdealanlariinolumsuzsonu lardouranengellenmeduygusukonuedilmitir. 2. LiteratrTaramas rgt aktivitelerinin alanlar iin engel oluturduklar ounlukla kabul edilmektedir. Yinedeokazkiiiyerindeengellenmedeneyimlerinenasltepkiverebileceinibilmekte dir.Engellenmeileilgiligeniapldeneyselalmalaryaplmolmasnaramen,rgtsel dzene gre yaplm ok az almaya rastlanmaktadr. Bu ktlk engellenmeye verilen tepkilerin sistematik olarak incelenmesindeki glklerden kaynaklanmaktadr (Storm, Spector,1987,s.227).
11
Trkiyedeihayatndaengellenmekavramnilkkez1990ylndaJaleMinibaincelemi tir.Miniba,bualmadadksosyoekonomikvekltreldzeyli evrelerdebulunan, g artlarda eitim yapan ilkokullar ile artlar dahaiyi olan,yksek sosyoekonomik ve kltrel dzeyli ailelerin ocuklarnn gittii zel okullarda grev yapan retmenlerin i tatminidzeyleriarasndakifarklararatrmtr.Bualmannsonucundaise;itatmini yksekolankiilerindahaazengellenmeyemaruzkaldklargrlmveyksekengellen medeneyimiolankiilerdebutepkileriniyadaryneltmekteyadabudurumdankendi lerinisuladklarortayakmtr.(Miniba,1990,s.2). JaleMinibanalmasdndayerliliteratrdebakaalmayarastlanmamtr.Yabanc literatrdeise;rgtdzeyindeengellenmekonusunuPaulSpectoralmtr.1975yln da Relationships of organizational frustration with reported behavioral reactions of employees adl makalesinde rgtsel engellenme konusunu incelemi ve bu kavramn baz tepkisel davranlarla (saldrganlk, sabotaj, ekilme vb.) olan ilikisini aratrm ve sonucundaikidurumarasndanemliderecedeyksekbirilikibulmutur.Aynalmay 1987ylndaStormsilebirlikteyenidenalmtr.Busreierisinde1978ylndargtsel engellenme konusunu kavramsal boyutta incelemi ve bir model oluturmutur. 1997 ylnda AntiSocial Behavior in the Workplace adl kitapta Spectora ait The role of frustration in antisocial behavior at work adl blm yer almaktadr. Bu almasnda iyerindekiantisosyalbirdavran olarakengellenmeninrol,nedenleriveengellenmeye kar gelitirilen tepkileri incelemitir. Son olarak 1999 ylnda A model of work frustrationaggressionadlalmasylaiyerindeengellenmesaldrganlkilikisiniincele mivebirmodelgelitirmitir. Spectorunyansrargtierisindeengellenmeduygusunuinceleyenbirdieralmada KeenanveNewtonaaittir.KeenanveNewtonengellenmeilestres,iklim,psikolojikger ginlikarasndakiilikiyiincelemitir.Bualmannsonucunagre;iselkayglar,itatmin sizlii,gizlidmanlk,rolatmas,rgtseliklimgibideikenlerinengellenmeyitetikle dii ortaya kmtr. Yine, etkileri kontrol altna alndnda dahi engellenmenin fkesel tepkilervegizlidmanlklarlailgiliolduugrlmtr(Keenan,Newton,1984,s.57). Heacox ise, 2005 ylnda yapm olduu almada rgtsel karakteristiklerle engellenme kavram arasndaki ilikiyi incelemitir. Buna gre; rol belirsizlii, rol atmas, ile ilgili kstlamalarengellenmenindzeyinietkilemektedir. Spector, 1978 ylnda rgtsel engellenmeyi hedeflere katlmn veya hedefi korumann engellenmesiolaraktanmlamtr.Butanmetkilivedavransaltepkileriynetenuyarc koullaranlamnagelmektedir.Dieraratrmaclariseengellenmeyiduygusalveyabelir gindavransaltepkilerolarakgrmektedir(Storms,Spector,1987,s.227). 3. rgtselEngellenmeKavram Engellenme kavram ilk kez Sigmund Freud tarafndan hedeflere d engeller ve tatmini engelleyen i engeller olarak tanmlamtr. Trexlere gre ise engellenme bir duygudan okbirgerektir(Shorkey,Crocker,1981,s.376). Birrgttealanbireyiinenbelirginengelterfietmeyibeklerken,nnnkesilmesidir. Belli bir zaman kstlamas ile alan, bu zaman snr iinde bir ii bitirmesi beklenen ve iinibuzamansnriindebitirmesiniengelleyentmaksaklklarengellenmekaynadr. Butrbirengellenmeilekarlaanbirey,tipikengellenmetepkilerigstermeklebirlikte, engellenmeyiuzunsreliyaadndaciddisorunlarladakarlaabilmektedir.rgtiinde ayndzeydebulunanveayniiyapanalanlararasndayaananrekabetvekskanlk da bireylerin engellenme ile karlamalarna neden olur. Bireyler, birbirlerinin kaliteli i
12
yapmasn engelleyebilir, hedeflerine ulamada nlerine engel koyabilirler (Gmtekin, zgemiz,2005,s.278). tatminsizlii,motivasyonyetersizlii,rgtiiilikilerinyetersizliigibinedenlerleengel lenmeoluabilir.Ancak,buradaesasnedeninhayalkrklolduundanbahsedilmektedir. Hayalkrklyaayanbireylerinnasldavranacaklarhemkiininhemdergtnzellikle rine baldr. Baz bireyler geri ekilme davran sergilerken, bazlar saldrganlaabilir (zdeveciolu,Aksoy,2005,s.99) 3.1. rgtlerdeEngellenmeKaynaklar eitliivedkaynaklarbireyinyadagrubunhedeflerinibaarmasnaengelolabilir.D engellersosyalyadayasalbariyerler,dierinsanlarndavranlargibifizikselevreyiierir. engeller ise bireyin kendindeki bilgi, beceri, fiziksel yetersizlik gibi eksikliklerdir (Shorkey,Crocker,1981,s.376). Walter Eaton (1952, s. 62)n yapm olduu almaya gre alanlar engellenmesine nedenolanfaktrlerylesralanmaktadr: leilgilibelirsizlikler leilgilimateryallerineksiklii Terfialmasnnengellenmesi tanmeksiklii leilgilideienteknolojivekoullarauyumsalanamamas Toplumiindeiinizoleedilmesi eolanekonomikgvensizlik Peter ve OConnor (1980,s.394) ise engellenmeye neden olan sekiz rgtsel bask alan belirlemitir.Bunagre(a)ileilgilibilgiler,(b)araveekipmanlar,(c)materyalvegere ler,(d)bteseldestek,(e)gereklihizmetlervedierlerininyardm,(f)grevehazrlanma, (g)zamanyeterlilii,(h)ievresialanlariinbirerengelleyiciolabilmektedir. alannengellenmeyebalolaraksaldrgandavranlarsergilemesineyolaanrgtsel faktrlerincelendiindede,ileilgilikonulardauyuamama(rn.,alandan,kendisinden daha alt pozisyondaki bir baka alann yapabilecei/yapmas gereken bir ii yapmasn istemek), performanstan dolay eletiriler alma (rn., performansn belirlenen retim standartlarnaulamamolmasndandolayyarglamak),yneticininuygunolmayanbirta km davranlar (rn., alann dinsel ya da etnik kkenine ynelik yarglayc ifadelerde bulunmak),kurumunynetimpolitikavesreleri(rn.,alannmaanahacizkonulma s)vedisiplinleilgilisrelerdeuyuamama(rn.,fazlamesaiyekaldsradayorgunluu nundaetkisiyleuykuyadaldiiniinigeciktirmekzorundakalanalanakendinisavun mahakktannmamasvehattaiinesonverilmesi)gibifaktrlerinalanlarnyneticile rine ynelik saldrgan davranlarda bulunmalarna yol aan faktrlerden olduklar grl mtr(AllenveLucero,1998,s.234). Chen ve Spectorn (1992,s.180) yapt aratrmada ise, alann rol belirsizliinin, rol atmasnn,kiilerarasatmalarnveiyerinezgortamsal/durumsalfaktrlerin(en gellenme,fkevestresgibi)eitlisaldrgandavranlarla(sabotaj,kiilerarassaldrganlk, dmanlkveikyetler),hrszlklaveitenayrlmaeilimigibietmenlerleyakndanilikili olduugrlmtr.(NeumanveBaron,1997,s.39).KeenanveNewtoniseiyerindestre se neden olan etmenlerin ayn zamanda birer engelleyici olarak dnlebileceini sa vunmaktadr(Keenan,Newton,1984,s.57).
13
3.2. EngellenmeningrenvergtAsndanSonular Engellenmenin gerek bireysel gerekse rgtsel kaynaklar, sonular itibariyle mutlaka almayaamnayansmaktadr.Engellenmeyaayanbireylerkendilerine,iarkadalarna vergtekarbirtakmtepkilerdebulunarakrgtierisindektbirortamyaratmakta drlar. Genelolarak engellenmeninrgtsel sonulardk motivasyon,performans d kl,dkitatmini,igrendevirhznnykselmesi,tkenmilik,yabanclamaek lindedir. 3.2.1. Engellenmenin Performansa Etkisi: Amaladklar hedeflerinde dk kontrol ol duunu hisseden alanlar hedefe ulamak iin gerekliii yapmalar pek mmkn olma maktadr.Ayrcagemitegiriimleribaarszlklasonulananvegeriyednkolumlubir bakolmayanalanlarengellenmedeneyimiyaamaktadrvebualanlarekstrayap lacakbiriinzamankaybolduunudnmektedirler.grenlerbudavranlarnkararl lk, belirlilik ve odakllk boyutlarna dayal olan atf teorisine gre aklayarak manta brndrmeye almaktadrlar. Baarszlklarn kararllk (bu olay uzun zaman sonra sonulanacak),genelynelim(Budurumbenimhayatmetkileyecek.)veiselodakllk(Bu durumdanbensuluyum.)ileaklayankiilerengellendiklerinihissetmeleriolasdrvebu durumda uratklar ii ve performans drmeye eilimlidirler (Kennedy, Anderson, 2002,s.549). 3.2.2. Engellenmenin tatmine Etkisi: tatmini, i artlarnn (iin kendisi, ynetimin tutumu)yadaiteneldeedilensonularn(cret,igvenlii)kiiselbirdeerlendirmesi dir. tatmini, bireyin normlar, deerler, beklentiler sisteminden geerek ilenen i ve i koullarnailikinalglarnakargelitirdiiiseltepkilerdenolumaktadrBuanlamda,i tatmini,alanlarniveiinsaladklarnailikinbiralgsvebualgyakarlkolarakver dii duygusal cevaptr. tatmini genellikle alann i ortamndaki deneyimlerinin onun zerindebraktolumluetkiolarakdnlr.Kiiiindengereklitatminibuluyorsaiine veiortamnakarolumlubirtutumasahipolacaktr(ekmeceliolu,2005,s.28). tatminsizliigenelliklekiininiindenmemnunolmasnsalayacakkiiselihtiyalarnn karlanmamas durumunda ortaya kmaktadr. Aratrmalar iinde yksek engellenme dzeyine sahip kiilerin dk i tatmini eiliminde olduklarn gstermektedir (Stewart, 2007,s.228). 3.2.3. Motivasyona Etkisi: Bireylerin motive olabilmeleri iin ncelikle rgt ierisindeki birtakm ihtiyalarnn (cret, gvenlik, takdir edilme vb.) karlanmas gerekmektedir. nkihtiyalarkarlanmayanbireylerkendileriniengellenmihissederlervebunedenle demotivasyonlardktr. 3.2.4.grenDevirHznaEtkisi:gcdevri,engellenmedurumuiinhemnedenhem desonuolmaktadr.Bireylerinrgtierisindeyaamolduklarengellenmedeneyimleri ileitenayrlmaarasndabykbirilikibulunmaktadr(Spector,1978,s.825). 3.2.5.TkenmilikEtkisi:Bakainsanlarayardmvehizmetetmekiinalmayabalam olankii,insanlar,sistemi,olumsuzalmakoullarndeitirmeninnekadarzorolduu nuanlar.Younbirengellenmilikduygusuyaar.Bunoktada3yoldanbiriseilmektedir. Bunlar;uyumlusavunmavebaakmastratejilerinihareketegeirme,uyumsuzsavunma larvebaakmastratejileriiletkenmiliiilerletme,durumdankendiniekmeveyaka nmadr(Kamaz,2005,s.30).Tkenmilikduygusu,okuzunsre,okyounbirekilde bir amac gerekletirmek zere alldnda ortaya kan yorgunluk ve engellenme du rumusonucuoluur.(Alessandra,1988,s.46). 3.2.6. Yabanclama Etkisi: sgrenin alt kuruma ya da rgte kar bir tepkisidir. Geneldebukavramidoyumsuzluu,toplumsaluyumsuzlukvemoraleksikliininyansra
14
igrenin alt kuruma kar duygusal tepkisi olarak aklanmaktadr. rgtlerine ve/veyaiarkadalarnaynelikolarakyabanclaanigrenlerinitenayrlmaolaslklar nn daha yksek olduu ne srlmektedir (Skmen, 2005,s.6). Yabanclama ve engel lenmedurumurgtierindebenzernedenlerdenortayakmaktadr.Bunedenlergtle ilgili ihtiyalar karlanmam, hedeflerinin nnde engeller olan kiiler bir sre sonra rgteyabanclaabilir. 4. YNTEM 4.1. Evrenverneklem:Aratrmannevreninikonaklamaendstrisi,almaevreniniotel isletmeleri olutururken rneklem kapsamn ise Belek blgesinde faaliyet gsteren be yldzloteliletmelerioluturmaktadr.BualmadaAntalyaKltrveTurizmlMdrl nn 2007 yl verilerine gre Belek blgesinde 36 adet 5 yldzl otel bulunmakta, bu otellerin 27 adedi bir zincire bal iken 9 adedi de bamsz otel iletmesi olarak faaliyet gstermektedir. almada zincir oteller ile bamsz otellerde alanlarn engellenme dzeyleriasndanfarkllkolupolmadntespitetmekamalandndanblgedeenfazla oteli olan 2 zincir iletmesi belirlenmi ve biri aratrmaya katlmay kabul etmitir. Bu zincirinBelekblgesinde4adetotelibulunmaktadr.Anketalmasksezonundauygu landndan 9 adet bamsz otelin 7si faaliyettedir. Bu aamada ise tabakal rneklem yntemiile4otelseilmitir.Toplamda850adetanketdatlm.Bunlarn737adedigeri dnmtr.Geridnoran%86,6olarakgereklemitir. 4.2. VeriToplamaYntemi:BelekBlgesineynelikyrtlenaratrmadaveritoplama yntemiolarakanketformlarndanyararlanlmtr.Ankettekatlmclarnaltklarilet medeengellenmelerinenedenolanetmenler,engellenmedzeyleri,tepkileriveitatmin lerinilmeyeyneliksorularsorulmutur. Anket almas Suzy Fox ve Paul Spector (1999)n A model of workfrustration aggressionadlalmalarndanalnmtr.Anketformu4blmdenolumaktadr.Birinci blmde,iyerindeengellenmeyenedenolanetmenlerinyeralddurumsalbasklei yer almaktadr. kinci blmde engellenme dzeyini belirlemeye ynelik sorular, nc blmde ise retkenlik kart i davranlar lei bulunmaktadr. Son blmde ise i tatminisorularyeralmaktadr. almada elde edilen verilerin deerlendirilmesinde sosyal bilimler iin gelitirilmi olan SPSS11.0(StatisticalProgramforSocialScience)paketprogramkullanlmtr. SONU alan insanlar sosyal ve ekonomik ihtiyalarn tatmin ederken, duygusal olarak da do yumaulamaabasierisinegirmektedirler.ortamlarndaalanbireylerdegenelola rak n plana kan duygusal ihtiyalar arasnda; aktivite arzusu, iletiim, baarma, fark edilme, takm halinde alma, ait olma, karara katlm, dllendirilme, yeteneklerinin nemsenmesi ve yetkilendirilme yer almaktadr. Bireylerin bulunduklar rgtlere ve r gtlerdeki iliki biimlerine ynelik tutumlar ile beklentileri arasnda pozitif bir iliki sz konusudur. rgt yneticilerinin igrenlerin ilgi, ihtiya ve beklentilerini dikkate almas, igrenlerin rgte kar olan duygusal ballklarnn artmasna ve onlarn duygularnn ynetilmesinekatksalamaktadr(Tremen,ankaya,2008,s41). Bualmada,zincirvebamszotelalanlarnnengellenmedzeyleri,itatmini,tepki lerini belirlememek ve iki grup arasnda farkllk olup olmad yaplan analizler sonucu ortayakoyulmutur. Bunagre,zincirotelalanlariinunlarsylenebilir: Zincir otel alanlar iin rgt ierinde en ok durumsal bask yaratan konu de partmannbtesinindkolmasnedeniyleileriniyapmalarnnengellenmesidir.
15
Zincirotelalanlarnnyaklak%6skesinlikleengellendiinidnrken,%22si ksmen engellenmekte, % 24 kararsz iken, % 30u ksmen engellenme deneyimi yaamamtr. Kesinlikle engellenmediini dnen alanlarn oran ise % 18dir. Budurumdabuzinciriletmealanlarnnyaklak%30uenazbirkereengellen medeneyimiyaamtr. Zincirotelalanlaritatminiasndandeerlendirildiinde,bugruptakialanla rnyaklak%50sinintatminiyksektir. retkenlikkartidavranlarleinegrezinciroteliletmesialanlar%8lik biroranlaenskciddiolarakiibrakmaydnmektedir. Bamszotelalanlarnnsonulariseuekildedir: Bamszoteliletmesindealanlarenfazla%7sidurumsalbaskhissederken,% 27sikesinliklebylebirdurumalglamamaktadr. Katlmclarnsadece%5ikesinlikleengellendiinialglamaktadr. tatminiasndanalanlarn%30utatminsizken,%47siiindenve iyerinden memnundur. Bamsz otelalanlarnn sadece%1i retkenlik kart i davranlarnhergn yapmaktadr. Sonuolarakengellenmeheriletmedeyaanmasmuhtemelbirdurumdur.Yneticive alanlarn karlkl olarak beklenti ve ihtiyalarn bilmesi, optimum dzeyde bunlarn karlanmasnsalamasileengellenmeninminimumadrlmesimmkndr. kigrubunbirbirindenfarklolanzellikleriiseuekildedir: Durumsalbaskyaratanetmenlerasndanincelendiindefarkllklarngenelolarak kaynaklarnyetersizliiveiletmepolitikalarndankaynaklandgrlmektedir. Engellenmeasndangruplarkarlatrldndatekbiryargdafarkllkbulunmak tadr.Zincirotelalanlarengellerinilebirlikteortayaktndnmektedirler. Zincir otel alanlarnn i tatmin oran bamsz otel alanlarna gre daha yk sektir. retkenlik kart i davranlarna gre gruplar arasnda ok az bir farkllk grl mektedir.Bufarkllktaretimekarsapknlklailgilidir.Zincirotelalanlarnn verdiiyantlarasndanbuboyutlailgilifarkszkonusudur. KAYNAKA
Allen,R.E.veM.A.Lucero(1998),SubordinateAggressionagainstManagers:EmpiricalAnalysesof Published Arbitration Decisions, The International Journal of Conflict Management, 9(3), 234 257. Chen, P.Y.veP.E.Spector(1992),RelationshipsofWorkStressorswithAggression,Withdrawal, Theft and Substance Use: An Exploratory Study, Journal of Occupational and Organizational Psychology,65,177184. ekmeceliolu H. (2005), rgt kliminin Tatmini ve ten Ayrlma Niyeti zerindeki Etkisi: Bir Aratrma,C..ktisadivedariBilimlerDergisi,6(2),2339 EatonW.(1952),HypothesesRelatingtoWorkerFrustration,JournalofSocialPsychology,35(1), 5968. Fox S. ve P. Spector (1999), A Model of Work FrustrationAggression, Journal of Organizational Behavior,20(6),915931 GmtekinG.veA.ztemiz(2005),rgtlerdeStresinVerimlilikvePerformanslaEtkileimi,C.. SosyalBilimlerDergisi,27(1),109120. Keenan A., ve T. J. Newton (1984), Frustration in Organizations: Relationships to Role Stress, Cli mate,andPsychologicalStrain,JournalofOccupationalPsychology,57,5765.
16
McCollKennedyJ.veR.Anderson(2002),ImpactofLeadershipStyleandEmotionsonSubordinate Performance,TheLeadershipQuarterly,13,545559. MinibaJ.(1990),zelveDevletlkokullarndaGrevYapanretmenlerinTatminiDzeyiveBu Dzeyin Frustrasyon Karsnda Gsterilen Tepki Tipi ve Agresyon Yn le likisi, Yaynlan mamYksekLisansTezi,stanbulniversitesi,SosyalBilimlerEnstits,stanbul. NeumanJ.H.veR.A.Baron(1998),WorkplaceViolenceandWorkplaceAggression:EvidenceCon cerningSpecificForms,PotentialCauses,andPreferredTargets,JournalofManagement,24(3), 391419. zdeveciolu M. ve M. Aksoy (2005), Organizasyonlarda Sabotaj: Trleri, Amalar, Hedefleri ve Ynetimi,C..ktisadivedariBilimlerDergisi,6(1),95109. PetersL.H.veE.J.OConnor(1980),SituationalConstraintsandWorkOutcomes:TheInfluencesof aFrequentlyOverlookedConstruct,AcademyofManagementReview,5(3),391397. ShorkeyC.T.veS.B.Crocker(1981),FrustrationTheory:ASourceofUnifyingConceptsforGeneral istPractice,SocialWork,26(5),374379. SkmenA.(2005),KonaklamaletmeleriYneticilerininStresNedenlerininBelirlenmesindeCinsi yetFaktr:AdanadaAmpirikBirAratrma,EkonomikveSosyalAratrmalarDergisi,1,127. SpectorP.E.(1988),OrganizationalFrustration:AModelandReviewofTheLiterature,Personnel Psychology,31,815828. StewartS.M.(2007),AnIntegrativeFrameworkofWorkplaceStressandAggression,TheBusiness Review,Cambridge,8(1),223233. Storms P. L. ve P. E. Spector (1987), Relationships of Organizational Frustration with Reported BehaviouralReactions:TheModeratingEffectofLocusofControl,JournalofOccupationalPsy chology,60,227234. TremenF.ve.ankaya(2008),YnetimdeEtkiliBirYaklam:DuyguYnetimi,KuramsalEitim bilimDergisi,1(1),3347
17
GRENLERNDEDKODUYANANMADZEYLERVEDEDKODUNUN AMALARINALKNALGILAMALARI:RGTSELVEBREYSEL DEKENLERAISINDANBRNCELEME

A.AsumanAKDOAN Erciyesniversitesi, ..B.F.,letmeBlm akdogana@erciyes.edu.tr SelenOFLAZERMRAP Erciyesniversitesi, ..B.F.,letmeBlm oflazer@erciyes.edu.tr AyeCNGZ Nevehirniversitesi, ..B.F.,letmeBlm acingoz@nevsehir.edu.tr
ZET Dedikodu bireylerin bilgi alveriinde kullandklar informal yntemlerden birisidir ve insann olduu her yerde karlalabilen, karmak bir olgudur. Bu almada rgtlerde dedikodu kavram teorik olarak incelenmi ve Kayserilinderetim,salkvebankaclksektralanlarzerindeuygulamalbiraratrmagerekletirilmi tir.Aratrmannamacigrenlerindedikoduyainanmadzeylerivededikodununamalarnailikinalglamalar nn rgtsel ve bireysel deikenlere gre farkllk gsterip gstermediinin incelenmesidir. Aratrmann sonu cunda igrenlerin dedikoduya ilikin alglamalarnda sektrel anlamda nemli farkllklar olmad, dedikoduya inanmadzeylerinindkolduu,dedikodunundahaoketkilemevesamimiyetkurmakamalolarakgerek letirildiinidndklerivededikoduyapankiininpolitikdavrandgrndeolduklartespitedilmitir. AnahtarKelimeler:rgtlerdededikodu,nformalletiim
1.KAVRAMSALEREVE Birkiidendierinebilgiaktarmannpekokyolumevcuttur.zelliklergtseldzeydebu aktarmn biimselletirilmesi ve kontrol edilmesi konusunda youn aba gsterilmekle birlikle, bu srete informal iletiimin rol olduka nemlidir. Dedikodu bireylerin bilgi alveriinde kullandklar informal yntemlerden birisidir ve insann olduu her yerde karlalabilen,karmakbirolgudur.eitlidinivekltrelbasklarnonuyoketmeaba snakarndedikoduvarlnyzyllardrsrdrmektedir. Dedikoduenbasittanmylabirkiidendierbirkiiye,oradabulunmayanncbirkii ve/veya olayile ilgiliolarak bilgi aktarlmasdr. En azndan kiinin srece dhilolmas nedeniylededikodusosyalbiraktiviteolarakelealnabilir.Dedikodu,dedikoduyuyapanile dinleyen arasnda bir ba oluturur. Ayrca hakknda konuulan nc kii ile kurulan ilikiler zerinde de etkilidir (Wittek ve Wielers, 1998). Oxford szl (www.askoxford.com) dedikoduyu bireyler veya sosyal olaylar hakknda yaplan informal sohbet,geliigzelvezgrceyaplankonumaolaraktanmlamaktadr.Dedikodu,sosyal bilginindeiimigibigenelbirtanmdan,ortamdabulunmayanbirkiihakkndakonumak gibi kstlandrlm bir tanma kadar geni bir kapsam ierisinde deerlendirilmektedir (WaddingtonveFletcher,2005).Tanmlarnbuekildefarkllamolmasnnnedeni,farkl disiplinlerin dedikodu kavramn farkl ekilde ele almalarndan kaynaklanmaktadr. Konu psikoloji, sosyoloji ve antropoloji alanlarnda sklkla incelenmi, konunun nclleri ve sonularortayakonulmayaallmtr.Grld zerefarkldisiplinlerekonuolabilen dierpekokolgugibidedikodunundabuokluyaklamabalolarak,ortaktanmya plmaskonusundaskntlaryaanmaktadr. nsanyaamndanemlibiryeriolanveeitlidisiplinlerinfarklbakalarileeleald dedikodununrgtselortamdakivarlinkredilemez.Dedikodununrgtselyaamdaki nemi ilk kez Noon ve Delbridge (1993) tarafndan ifade edilmi ve rgtsel dedikodu kavramnesrlmtr;yazarlarrgtalanndaalanaratrmaclarn,rgtnsosyal ileyiindeoldukanemarzedenbukonuyualmaalanlarnadhiletmemeleriniele
18
tirmilerdir.Ayrcargtseldedikodununrgte,yneticilerevealanlaraolanetkilerive dedikodununilikiliolduudierkonularndahasistematikbirekildeincelenmesigerekti inibelirtmilerdir.Bubalamda,rgtlerdededikoduileilgiliolarakyaplanalmalarn pekouteorikdzeydekalmtrvesnrlsaydauygulamalaratrma(LeblebiciveYldz, 2008;Waddington,2005;WaddingtonveFletcher,2005;Berkos,2003;WittekveWielers, 1998)yaplmtr. grenlerinbiimseliletiimkanallardndakalanpekokkonudakonutuklarbilinmek le birlikte rgtlerde dedikodu kavramnn yaznda yeterince incelenmemi olmasnn en nemlinedeni,dedikodununrgtlerdegerekleendierdavranveaktivitelerinaksine effafolmayanbiryapyasahipolmasdr.rgtlerdeinformalyapnnnemiaratrmac lartarafndansklklavurgulanmasnarameniletmelerinbuinformalyapyynetmekve aktifbirekildekontroletmekkonusuileyeterinceilgilenmedikleridenemlibirgerektir. Builgisizliinnedenideinformalyapnnsahipolduukanallarnbiimselolmay,fazlaca esnek olmas ve ortadan kaldrma abalarna kar koyan yapsndan kaynaklanmaktadr (Michelson ve Mouly, 2007). Dedikodunun yaylma ortam(Organizational Grapevine) olarakdaadlandrlanbuyap,rgtyelerininbiimselkurallaragerekduymadaniletiim kurabildikleriortamifadeetmektedirvedolaysilededikodununyaylmasiinenuygun ortamdr. Her ne kadar bu informal iletiim ortamnn rgtlerde sadece yanl bilginin tanmasnaimknsaladgryaygnolsada,aslndabukanaldaaktarlanbilgilerin pekounundoruolduukantlanmtr.Elbettekirgtlerde,zellikleyneticilertara fndaninformaliletiimortamndadorubilgininaktarlmastercihedilirancak,styne timinsadeceihtiyaduyulduundabilgivermesivebunundndaalanlarayeterlibilgi aktarmnn salanmamasgibi baz etkenler nedeniyle zaman zaman yanl bilgi aktarm dagereklemektedir(DowdveDavidhizar,1997).rgtselmekanizmalarnolmasgerek tiigibiilememesibukonudadoacakskntlarnderecesiniartracaktr. Bu noktada, rgt iinde etkin ve uyumlu alma ortam yaratmak isteyen yneticiler rgttekibuinformaliletiimortamngzardetmemelivebuortamrgtiinyararlbir ekilde iler hale getirmelidirler. Bunun iin yaplmas gerekenler ksaca informal iletiim ortamnn gzardedilmemesi ancak gerekenden fazlada nemsenmemesi, buortamda yaylanbilgilerindoruluununihtiyatlaincelenmesiveburadangelenbilgilerintedbirlibir ekilde kullanlmas ve bu kanaln dier rgtsel iletiim kanallarna alternatif bir kanal haline getirilmemesieklindezetlenebilir(DowdveDavidhizar,1997).Dedikodununya ylmaortamolmasnedeniyleinformaliletiimortamnniyiynetilmesidedikodukonu sundadoacakskntlardaazaltacaktr. Benzerekilde,dedikoduileilgilisklklakarlalanyaklamdedikodununktbirey olduuveolumsuzsonulardourduuyaklamdr.Dedikodunungerekolmayanbilgiler ierdii, alanlarn i yapmak yerine dedikodu yapt dolays ile hem bireyin hem de rgtnperformansndrdeklindegenelbirgrszkonusudur.Bubakasile bakldndayneticilerededikodununortadankaldrlmasnsalayacaknlemleralmalar nerilmektedir.Ancaksonyllardakabulgrenyaklam,rgtnsosyalbirsistemolduu noktasndan hareketle dedikodunun ortadan kaldrlmasnn mmkn olmadnn kabul edilmesi ve dedikodunun aslnda iyi ynetilirse rgt iin fayda salayacak iyi bir ey olduudur.(NoonveDelbridge,1993;DowdveDavidhizar,1997;WittekveWielers,1998; JohnsonveIndvik,2003;MichelsonveMouly,2004).Dolaysilergtiiniyibiriletiim ortam salayp, bu ortam olumsuz bilgilerden arndrmak isteyen yneticiler, dedikodu nunrgtlerefaydasalayacakbirtakmfonksiyonlarolduugereinigzardetmemeli vebusreciiyiynetebilmekiinnlemleralmaldrlar.
19
Rosnow(2001)dedikodununfonksiyonlarnbilgi,etkivesamimiyetolarakifadeetmitir. Dedikodunun birinci fonksiyonu olarak bilgi edinme fonksiyonu, bireylerin bakalar ve toplumhakkndabilgiedinmeihtiyacnkarlamasnifadeetmektedir.rneinrgtlerde bireyler i arkadalarnn ald terfiler, dller veya iten karlanlar ile ilgili olarak bilgi edinmek iin dedikodu yapmaktadrlar. Grld zere evresel koullar/risklerin ak olmad,rgtselkurallarvebilgilerinkesinekildeortayakonulmaddurumlardadedi kodunun en st seviyeye kt ifade edilebilir. Dedikodunun ikinci fonksiyonu ise dier insanlarnhareketlerizerindekontrololanakazanmakanlamnagelenetkilemefonksi yonudur.rneinbirynetici(anlatc),ilerlemekaydetmesigerekenbiralan(dinleyici) ile iinde ok baarl bir alan hakknda konuabilir. Bu tr bir dedikodu, dinleyicinin davrann etkileyebilir nk ynetici informal olarak alanla, ondan beklentileri hak kndakonumaktadr.Davransaladanbakldndaetkilemefonksiyonu,konuankiinin sylediklerinin dinleyicinin davranlarn deitirmesi durumunda nem kazanr. Dediko dunun nc fonksiyonu samimiyettir. Bu fonksiyon dedikodunun bireyler arasnda arkadalkilikisininkurulmasveyaortakdeerleresahipbirgrubagirmekgibisosyalle meamacylagerekletirilebildiiniifadeetmektedir.Davransaladanbakldndadedi kodunun samimiyet boyutu konuaniledinleyiciarasndaki paylalanortakgemiive ortakzellikleriifadeetmektedir(HoumanfarveJohnson,2003).Ayrcargtlerdebireyler zaman geirmek amacyla bakalar hakknda dedikodu yapabilmektedirler. Bu durumda dedikodunun elenme amac n plana kmaktadr. Elenme amacyla dedikodu yapmak bireylerin stresli i ortamnda rahatlamalarn salad iin fayda salayabilmektedir (Berkos,2003).zetle,dedikodurgtasndanolumluyadaolumsuzsonulardourabi lecek bir takm fonksiyonlara sahiptir. Bu fonksiyonlarn etkin bir ekilde kullanlabilmesi isergtierisindededikodununynetilmesiiinuygunbirortamsalanmasnabaldr. Dedikoduiledieriletiimekilleriarasndafarkolduugibi,dedikodunundakendiiinde farkl kategorileri vardr. Literatrde dedikoduyu bu ekilde kategorize edebilmek iin boyutuna dikkat ekilmitir. Bunlar ierik, gvenilirlik ve ile ilgili olma dzeyidir. erik dedikodununierdiibilgininolumluveyaolumsuzolmasileilgilidir.Gvenilirlikdediko dununierdiibilginindoruvekesinolmadzeyiniifadeetmektedir.leilgiliolmadzeyi isededikodununierdiibilgininiperformans,kariyerprogramlar,dierrgtyeleriile ilikilerveiyerindekigeneldavranlargibiileilgilikonularkapsamasnifadeetmektedir (KurlandvePelled,2000).Dolaysilededikoduyubtnboyutlarileelealmakveynetici lerindedikodudanfaydalanabileceigereinigzdenkarmamakgerekir. Dedikodu bireylerin stresinin azalmasna, ihtiya duyduklar bilgiyi hzl bir ekilde temin edebilmelerine, duygularn,deerlerinvegrlerinpaylalmasna, deneyimlerin aktarl masnavebuekildesosyalihtiyalarngidermelerineimknsalar.Ayrcargttedaya nma ortamnn salanmas, balln artmas, problemlerin zmne katk salamas, deiimeuyumsalamadaalternatifyollarortayakarmas,yneticilerinduyurmakiste dikleri bilgilerinksasredeaktarlmasgibirgtseladandapekokfaydasalayabilir (DowdveDavidhizar,1997;MichelsonveMouly,2004).Dedikoduzelliklegruplarnolu umu, dzenlenmesi ve devamllnn salanmas asndan hayati nem tamaktadr (NoonveDelbridge,1993).Ancakbusreiyibirekildeynetilmezisergttegrupla ma, st ynetimin kontrol gcn kaybetmesi, olumlu imajn ortadan kalkmas, yanl bilginin aktarlmas, zaman kayb, moral bozukluu gibi olumsuz sonular ortaya kabilir (MichelsonveMouly,2004).Biryneticibiryandadedikodununolumlufonksiyonlarndan yararlanacak ekilde devam ettirilmesini salarken, dier yandan olumsuz dedikoduyu ortadan kaldrmakisteyebilir.Ancakbuikisinibiraradagerekletirmekkolaydeildirve
20
busreciynetirkenhatayapmakmmkndr.rneinyneticipozitifetkiyesahipfakat doru olmayan bir dedikodunun yaylmasna izin verip vermeyecei konusunda yanl kararlaralabilir.Butrbirdedikodununyaylmasnaizinvermekaslndaetikadandoru deildir(DowdveDavidhizar,1997).Bukonudayazndaeitlinerilersunulmuolmakla beraber dedikodukonusunda yaplanalmalarnazlnedeniyle sunulan neriler snrl kalmaktadr. Mevcutbazalmalardadedikodununnclleriolarakya,cinsiyet,eitim,grev,bireyin hiyerarik pozisyonu gibi bireysel unsurlar incelenmi ve bu faktrlerin dedikodu ile ilgili olmadtespitedilmitir(Waddington,2005;WaddingtonveFletcher,2005,Michelsonve Mouly,2004).Ancakbukonudayaplmalmasaysnnoldukasnrlolduunusyle mekmmkndr.Ayrca,rgtleilgilibirtakmfaktrlerinbusrezerindeetkiliolduu davurgulanmaktadr.rneinkamuzelsektrfarkllklar,hastanelerindedikoduyadaha akrgtlerolduu,iletiimsreci,alanlarargtamalarnnbenimsetilipbenimseti lemedii gibi hususlarn dedikodu srecinde etkili olduu belirtilmektedir (Waddington, 2005; Waddington ve Fletcher, 2005; Michelson ve Mouly, 2004; Baker ve Jones, 1996; NoonveDelbridge,1993).Trkiyedeisergtlerdededikoduileilgiliolaraksnrlsayda almayaplm,bukapsamdayaplanalmalarnpekoundada(Solmaz,2004,Erolu 2005, Solmaz 2006) rgtlerde sylenti kavramnn zerinde durulmutur. Leblebici ve Yldz(2008)nalmasrgtselyaamdadedikoduyuigrenlerdzeyindeinceleyenilk almaolarakdeerlendirilebilir.Buaratrmaiseigrenlerinrgtselvebireyseldei kenlerbalamndadedikoduyunaslalgladklar,dedikoduyainanmadzeylerivedediko dunun altndayatan nedenleredairgrlerininincelenmesi amacyla gerekletirilmitir veyaznabuadankatksalayacadnlmektedir. 2.ARATIRMANINYNTEM 2.1.AratrmannAmac Buaratrmannamacigrenlerindedikodu,dedikoduyainanmadzeylerivededikodu nunamalarnailikinalglamalarnnrgtselvebireyseldeikenleregrefarkllkgste ripgstermediiniincelemektir. 2.2. AratrmannYntemi grenlerin dedikodu ile ilgili alglamalarn lebilmek amacyla anket tekniine dayal nicelbiraratrmagerekletirilmitir.BuaratrmadaBerkos(2003)tarafndangelitiril mi olan rgtlerde Dedikodu lei kullanlmtr. lek ankete katlanlara, hayali iki kiinin, ayn iyerinde alt varsaylan hayali baka iki kii hakknda i ile ilgili olarak dedikodu yaptklar bir rnek zerinde deerlendirme yapmalarn salamaktadr. Bu a lma iin oluturulan dedikodu rnei, Trkiyedeki i yapma kltrne uygun ekilde dzenlenmitirayrcalekTrkeletirilirkendebuhususadikkatedilmitir.rgtlerde Dedikoduleidedikoduyainanmadzeyilei,dedikoduamaleivededikoduyu politik alglama leklerinden olumaktadr. Dedikoduya inanma dzeyi lei, ankete katlankiilerindedikodukaynanainanmalarnailikinalglamalarnlmeyeynelik5li Likertleinegrehazrlanm7sorudanolumaktadr.Dedikoduamalei,bireylerin dedikodunun hangi amala yapldna ilikin alglamalarn lmek amacyla 5li Likert leine grehazrlanm 20 sorudan olumaktadr. Bu lekteki sorular bilgilendirme (5 soru),etkileme(5soru),samimiyetkurma(5soru)veelenme(5soru)amalarnailikin dir.Dedikoduyupolitikalglamaleiise,igrenlerindedikoduyurgtlerdepolitikdav ranlarerevesindealglaypalglamadklarnlmeyeynelikolarak5liLikertleine gre hazrlanm 10 sorudan olumaktadr. leklerin gvenilirlik analizleri yaplm ve
21
CronbachAlfadeeridedikoduyainanmadzeyileiiin0,79,dedikoduamaleiiin 0,86vededikoduyupolitikalglamaleiiin0,84kmtr. 2.3.Aratrmannrneklemi Aratrmannrneklemi,retimvehizmetsektr(bankaclkvesalksektr)alanlar olarak tespit edilmitir. Bylece hem retim sektrile hizmet sektr alanlarn hem dehizmetsektrnkendiiindefarkluzmanlkalanlardorultusundadedikoduyualg lamadzeyleriasndanincelemeolanadomutur. retimsektrnde,KayseriOrganizeSanayiblgesindeyeralanvefarklsektrlerdefaali yetgstermekteolansanayiiletmelerindealanidaripersonelveiileraratrmakap samna alnmtr. Aratrmaya katlmay kabul eden 8 iletmeye 300 adet anket formu datlmtr.BuiletmelerKayseriOrganizeSanayinitemsiledecekbyklktefarklsek trlerdeniletmelerdir.Geriyednenanketsays136olmutur.Hizmetsektrolarakise banka ve hastane alanlar aratrmaya dhil edilmitir. Bunun nedeni yaznda zellikle hastanelerin dedikoduya daha ak rgtler olduklarnn belirtilmesidir (Waddington ve Fletcher,2005;DowdveDavidhizar,1997).BuamalayineKayserilindealmayakatl maykabuleden10Bankaubesinde200bankaalannave5zelsalkkurumunda300 zelsalksektralannaanketformudatlmtr.Bankaalanlarndadatlanan ketlerden108si,salksektralanlarnadatlananketlerdenise190geri dnm tr.Toplamdadatlananketsays800,geriyednenanketsays434adettir.Anketler den16suygunekildeyantlanmadiinanalizkapsamnaalnmamvetoplamda418 anket(geridnoranyaklak%52dir)analizetabitutulmutur. 2.4.AratrmannBulgular 2.4.1.Demografikzellikler Aratrmayakatlanigrenlerin136s(%29,7)retimsektr,293(%70,2)hizmetsek tr alandr. Hizmet sektr alanlarnn ise 187si (%44,8) salk sektr, 107si (%25,4)isebankaclksektralandr.Yantlayanlarn231i(%55,4)kadn,178i(%42,7) iseerkektir.Anketekatlanlarnyaortalamas29,5durve20yavealtalansays13 (%3,1),2130yaarasndaolanlarnsays255(%61,2),3140yaarasndaolanlarnsays 122(%29,3),41yavestndeolanlarnsaysise20(%4,8)dir. Toplamalmasreleri252kii(%60,4)05,85kii(%20,4)610yl,61kii(14,6)iinise 10vezeridir.Mevcutiyerlerindealmasrelerinebakldndaise320kiinin(%76,7) 05 yldr, 55 kiinin (%13,2) 610 yldr, 26 kiinin ise (%6,2) 10 yldan uzun sredir ayn iyerindealmaktaolduklarortayakmtr. Anketekatlanlarn28i(%6,7)ilkokulveortaokul,147si(%35,3)lise,88i(%21,1)ykse kokul,140(%33,6)niversitesi,11iise(%2,6)lisansstdzeydeeitimalmtr. Grevdalmnabakldndaiseanketeyantverenlerin32sinin(%7,7)ynetici,102sinin (%24,5) idari personel, 43nn (%10,3) teknik personel, 118inin (%28,3) ii, 116snn (%27,8)isesalkpersoneliolduugrlmektedir. 2.4.2.Grupistatistikleri Ankete yant veren igrenlerin dedikoduya inanma dzeyi, dedikodunun hangi amala yapldna ilikin alglama dzeyi ve dedikodunun politik olarak alglanmasna ilikinver dikleriyantlarnortalamalarTablo1degrlmektedir.
22
Tablo1.Dedikoduyainanmadzeyi,dedikodununamacvededikodununpolitikolarakalglanmas nailikinortalamalar Ortalama Std.Sapma nanma dzeyi 2,48 ,78825 Bilgilendirme Etkileme amac amac 2,70 3,23 ,98185 ,76662 Samimiyet amac 3,04 ,92667 Elenme amac 2,32 1,03288 Politik Alglama 3,17 ,67473
Tablo1degrldzereanketekatlanigrenlerindedikoduyainanmadzeylerid ktr.Dedikodununamalarasndanortalamalarabakldndadedikodunundahaok etkilemevesamimiyetkurmaamacylayaplddnlmektedir.grenlerindedikodu nunbilgilendirmeamacveelenmeamacylayapldnailikinalglamadktr.Bunun yanndadedikodununpolitikolarakalglandgrlmektedir.alanlardedikoduyuyapan kiininpolitikdavranmaktaolduugrndedirler. Anketekatlanlaradedikoduyubalatankiininhangidzeydeigrenolabileceivecinsi yetineyneliktahminleridesorulmutur.Analizsonucukatlmclarn%37,9udedikoduyu balatankiininerkekolabileceinibelirtirken%55,5ikadnolabileceiniifadeetmi tir. Cevaplayclarn yaklak %6s bu soruyu cevapsz brakmtr. Katlmclarn % 54,8i dedikoduyubalatankiininkendileriileaynpozisyondabirkiiolduunudnrken, %8,1stdzeyyneticiolduunuifadeetmitir. Ayrcaalanlara,kendilerinianketformundasunulanrnekolayilezdeletiripzde letirmedikleriveburneigerekibulupbulmadklarsorulmutur.Katlmclarnyakla k%54budedikodurneinigerekibulmaktadr.Ancakkatlmclarnounluu(yak lak%60)kendilerinihikyeylezdeletirmediklerinibelirtmilerdir. Dedikoduyainanmadzeyi,dedikodununhangiamalayapldnailikinalglama dzeyi vededikodununpolitikamalayaplpyaplmadnailikinalglamalarnsektrelvebirey seldeikenler(cinsiyet,ya,eitimdzeyi,grev,toplamalmasresiveuankiiye rindealmasresi)itibariiledeiipdeimediinintespitedilebilmesiiinAnovaanali ziylegruplararasfarkllklarnanlamlolupolmadincelenmitir.Analizsonucundaarala rnda farkllk olduu tespit edilen deikenlere ilikin olarak elde edilen sonular Tablo 2desunulmutur. Sektrel anlamda retim sektr, bankaclk sektr ve salk sektr dedikoduya inanama dzeyi, dedikodunun amalarna ilikin alglamalar (bilgilendirme, etkileme, samimiyetveelenmeamac)vededikodununpolitikolarakalglanmasasndanin celendiinde etkileme amac (F=8,140, sig=,000), ve samimiyet amac (F=9,486, sig=,000)asndangruplararasndafarkllkolduutespitedilmitir.Bankaclksekt r alanlar dedikodunun etkileme ve samimiyet kurma amacyla yapldna daha yksekorandakatlrken,salksektralanlarbukonulardaendkortalamaya sahipolarakgrupolarakortayakmtr. Cinsiyet asndan bakldnda deikenler asndan gruplar arasnda farkllk tespit edilememitir.
Tablo2.Gruplararasndaanlamlfarkllkolandeikenlerinortalamalar SEKTR retim Salk Banka TOPLAM ALIMA SRES 05Yl 610Yl 10Yldanok ETM lkokul Ortaokul Lise Yksekokul niversite Lisansst Etkileme Amac 3,28 3,08 3,44 Samimiyet Amac 3,18 2,83 3,26 YA 20YaveAlt 2130Ya 3140Ya 41Yavest UANK YERNDE ALIMA SRES 05Yl 610Yl 10Yldanok GREV Ynetici dariPersonel TeknikPersonel i SalkPersoneli SamimiyetAmac 3,19 3,02 3,17 2,56
23
nanma Dzeyi 2,60 2,31 2,23
Politik Alglama 3,11 3,15 3,38
Elenme Amac 2,29 2,22 2,94 Etkileme Amac 3,35 3,44 3,41 3,24 2,97
Politik Alglama 3,14 3,19 3,53 Samimiyet Amac 3,37 3,26 2,86 3,06 2,81
SamimiyetAmac 2,90 2,92 2,32 2,20 2,81
Ya itibaryla dedikodunun samimiyet amacyla yapldna ilikin alglamada farkllk (F=2,784,sig=,041)tespitedilmitir.Bunagrezelikle41yavestolarakenbyk yagrubunadhilolanalanlar,dedikodununsamimiyetkurmakamacylayapld nadahadkorandakatlmaktadrlar. grenlerin toplam alma sresine gre dedikoduya inanma dzeyi (F=8,396,sig=,000)vededikodununpolitikolarakalglanmadzeyi(F=3,873,sig=,022) asndanfarkllkvardr.hayatnnierisindedahauzunsredirbulunanalanlarn dedikoduya inanma dzeylerinin daha dk, dedikodunun politik amalarla gerek letirildiineilikinalglamalarnnisedahayksekolduugrlmektedir. grenlerinuankiiyerindealmasresiitibaryladedikodununelenmeamacyla yaplmas (F=5,088, sig=,007) ve dedikodunun politik olarak alglanmas (F=4,093, sig=,017)asndanfarkllkvardr.Mevcutiyerindedahauzunsrediralanlardedi kodunun daha ok elenme amacyla yapldn dnrken, ayn zamanda dediko dununpolitikamalayapldnailikinalglamalarnndahayksekolduugrlmek tedir.Berkos(2003)alma sresi arttkabireylerin rgttekiortamdahaiyialgla dklarvekiileridahaiyitanyorhalegelmiolmalarnedeniylepolitikalglamannar
24
tacanifadeetmektedir.Bualmadaeldeedilensonulardabugrleuyumgs termektedir. Eitimdzeyinegresadecededikodununsamimiyetkurmakamacylayapldnaili kin alglamalar (F=2,819, sig=0,25) asndan farklla rastlanmtr. lkokul, ortaokul velisedzeyindeeitimalanalanlardedikodununsamimiyetkurmakamacylaya pldnadahayksekorandakatlriken,yksekokulvelisansdzeyindeeitimalan larbukonuyadahadkdzeydekatlmaktadrlarancak,lisansstdzeydeeitim alanlarn dedikodunun samimiyet kurmak amacyla yapldna katlma oranlar daha yksektir. Grevfarkllklaritibarylaisededikodununetkilemeamacyla(F=6,328,sig=,000)ve samimiyetamacyla(F=4,834,sig=,001)yapldnailikinalglamalardafarkllkvardr. dari ve teknik personel dedikodunun etkileme amacyla yapldna daha yksek orandakatlriken,salkpersonelibukonuyadahadkdzeydekatlmaktadr.De dikodununsamimiyetkurmakamacylayapldnayneticilerdahayksekorandaka tlriken,yinesalkpersonelininbuhususakatlmadzeyidahadktr. 3. SONUVEDEERLENDRME Bu aratrmadan elde edilen sonular deerlendirildiinde zellikle baz hususlar dikkat ekmektedir. ncelikle aratrmaya katlan alanlarn dedikoduya inanma dzeylerinin dkolduuhususudikkatekicidir.Budurum,enazndandedikodununolumsuzetkile rinin ortaya kmas ihtimalini snrlandrmas asndan, rgtler adna anlaml bir sonu olarakdeerlendirilebilir. kinciolarak,dedikodununamalarnailikinalglamalarasndanbakldndaalanlarn dedikodununbilgilendirmeamacndanok,etkilemevesamimiyetkurmaamacileyapl dgrnesahipolduklargrlmektedir.Ayrca,aratrmayakatlanyneticilerindedi kodunun bilgilendirme amacyla yapldna, dier grevdeki alanlardan daha dk dzeyde katld analiz sonucunda ortaya kmtr. Bu sonu yneticilerin dedikodunun rgtlerdeortadankaldrlamayacakbirolguolduuancak,eeriyiynetilirisergta sndanfaydayaratacakbirsrehalinegetirilebileceivezellikleyneticilerinistedikleri bilgilerialanlarabusrevastasilehzlbirekildeaktarabileceklerigereininfarknda olmadklarn gstermektedir. Bu adan zellikle yneticileri bu konuda bilgilendirecek almalarnartmasnnnemivurgulanmaldr. Analizsonularasndandikkatekicibirdierhusus,salksektralanlarnnankete verdikleri yantlar ile ilgilidir. Yaznda salk sektrnn dedikoduya daha ak ortamlar olduu ve salk sektr alanlarnn iyerinde daha fazla oranda dedikodu yaptklar belirtilmesine karn, elde edilen sonular, bu aratrmann rneklemini oluturan salk sektr alanlarnn dedikoduya inanma ve dedikoduyu politik alglama asndan dier sektr alanlarndan farkllk gstermediklerini ortaya koymutur. Dedikodunun hangi amala yapldna ilikin sorulara ise salk sektr alanlarnn verdii yantlar, dier sektralanlarnnverdikleriyantlarnortalamalarndandahadkdzeydekalmakta dr.Bunagrealanlarnalglamalarasndanaratrmakapsamndayeralanalanlar deerlendirildiinde, salk sektr alanlarnn anlaml bir farkllk gstermedii, ancak dedikodunun varlna ilikin yaplacak almalarla bu sonucun desteklenmesi gerektii belirtilebilir. Bualmaasndandiernemlibirkonuisededikodununpolitikolarakalglanmasdr. Anketekatlanigrenlerdedikoduyuyapankiininpolitikamalarolduunu,yanikiinin rgtnvergttekidierkiileriniyiliindentekendiamalarngerekletirebilmekiin
25
dedikodu yapt dncesine sahip olduu ortaya kmtr. Bu sonu yine yneticilerin dedikodusrecininynetebilmeleriadnaanlamldr.Yneticilerigrenlerinzihnindekibu alglamayazaltmakiinzellikleinformaliletiimortamgibidedikoduyuetkileyenrgt selsreleriiyiynetmelivebualglamannazalmasnsalayacaknlemleralmaldrlar. Sonuolarak,birbalangalmaseklindeelealnanbualmadaneldeedilenveriler, rgtlerdededikodualglamasileilgilinemlisonularvermivebukonuileilgiligenelbir tabloortayakoymutur.rgtlerdededikodukavramileilgiliolarakyaplacakalmalarla bukonunungelitirilmesiyaznanemlikatklarsalayacaktr. KAYNAKA
Baker,J.S.veM.A.Jones(1996),ThePoisonGrapevine:HowDestructiveAreGossipandRumorin theWorkplace?,HumanResourceDevelopmentQuarterly,7(1),7586. Berkos,K.M.(2003),TheEffectsofMessageDirectionandSexDifferencesontheInterpretationof WorkplaceGossip,GraduateFacultyoftheLouisianaStateUniversityandAgriculturalandMe chanicalCollege,(YaynlanmamDoktoraTezi). Dowd,S.B.,R.Davidhizar,veL.P.Dowd(1997),RumorsandGossip:AGuidefortheHealthCare Supervisor,TheHealthCareSupervisor,16(1),6570. Erolu, E. (2005), Yneticilerin Dedikodu ve Sylentiye Ynelik Davran Biimlerinin Belirlenmesi (Arfor Tama Hizmetleri A..de Bir Uygulama), KrgzistanTrkiye Manas niversitesi Sosyal BilimlerDergisi,13,203218. Houmanfar,R.veR.Johnson(2003),OrganizationalImplicationsofGossipandRumor,Journalof OrganizationalBehaviourManagement,23(2/3),117138. Johnson, P. R ve J. Indvik (2003), The Virtual Water Cooler: Gossip As Constructive/Destructive Communication in the Workplace, Proceedings of the Academy of Organizational Culture, CommunicationsandConflict,7(1),2530. Kurland,N.veL.H.Pelled(2000),PassingtheWord:TowardAModelofGossip andPowerinthe
Workplace,AcademyofManagementReview,25(2),428438.
Leblebici,D.N.veH.H.Yldz(2008),rgtselYaamdaDedikodununAlglanveArasall,16. UlusalYnetimveOrganizasyonKongresiBildirilerKitab,335339. Michelson,G.veS.Mouly(2000),RumourandGossipinOrganisations:AConceptualStudy,Man agementDecision,38(5),339346. Michelson,G.veS.Mouly(2002),YouDidntHearItFromUsBut:TowardsanUnderstandingof RumourandGossipinOrganisations,AustralianJournalofManagement,27,SpecialIssue,57 65. Michelson,G.veS.Mouly(2004),DoLooseLipsSinkShips?:TheMeaning,AntecedentsandConse quencesofRumourandGossipinOrganizations,CorporateCommunications,9(3),189201. Noon,M.veR.Delbridge(1993),NewsFromBehindMyHand:GossipinOrganizations,Organiza tionStudies,14(1),2336. Solmaz, B. (2004), Kurumsal Sylenti ve Dedikodu: Trkiyedeki letmeler zerinde Bir Uygulama, Konya:TabletYaynlar. Solmaz, B. (2006), Sylenti ve Dedikodu Ynetimi, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi,16,563575. Waddington,K.(2005),UsingDiariestoExploretheCharacteristicsofWorkRelatedGossip:Meth odological Considerations From Explaratory Multimethod Research, Journal of Occupational andOrganizationalPsychology,78,221236. Waddington, K. ve C. Fletcher (2005), Gossip and Emotion in Nursing and Healthcare Organiza tions,JournalofHealthOrganizationandManagement,19(4/5),378394. Wittek,R.veR.Wielers(1998),GossipinOrganizations,Computational&MathematicalOrganiza tion,4(2),189204.
26

27
2.Oturum
TrkiyedensanKaynaklarYnetimininAlan:KYDersKitaplarzerin denBirTartma RecaiCOKUN nsanKaynaklarYnetimiUygulamavePolitikalarndaFarkllamalara likinKltrelBirHaritalamaalmas SmeyraAlpaslanDANIMAN,zlemBALABAN YabancYaznBamlOlmazerineBirTartma:TrkergtselBa llkYaznnnGenelProfili BilinTAK,B.AydemFTOLU,DuyguACAR,AylinBARICI

28
TRKYEDENSANKAYNAKLARIYNETMNNALANI1:KYDERS KTAPLARIZERNDENBRTARTIMA
RecaiCOKUN Sakaryaniversitesi BF,letmeBlm coskun@sakarya.edu.tr AratrmannArkaplanveSorunsal Dier birok lkede olduu gibi lkemizde de nsan Kaynaklar Ynetimi, henz yeni bir alanolmassebebiylebazeksiklikvebelirsizliklerlekarkaryadr.Genolmaktankay naklananbubelirsizliklerbirdisiplinolarakKYnindomasnengellemekteveyagecik tirmektedir.Bubelirsizlikvesavruklukdoalolarakhemderskitaplarnayansmaktahem debirldederskitaplarndankaynaklanmaktadr.Derskitaplarnnbiralanngeliimin deoynadkritikroldikkatealndndabunlardeiiktartmalarakonuedilmesigerei akaortayakmaktadr. KYalanndakiderskitaplarzerindeyaplanbirnalmasonucundautespitlerdensz etmekmmkndr: 1 KY,hempoplerhemdeakademikdnyadaokfazlayansmabulmaktadr.Buda bualandaoksaydapoplervederskitabnnyazlmassonucunudourmaktadr. Bununsonucundaierikolarakokfarklkitaplarnhepsininadnnaynolmasgibi birgarabetindomasdr.AdetaherkesKYuzmanolmapotansiyelinitamaktadr. 2 KYkitaplarnnvarlksebepleriniortayakoymakiinPersonelYnetimiilearasn damesafekoymaalmalarzelliklebundan810ylncebaslmkitaplardaok belirgin olarak grlmektedir. Ancak bugn bile bu mesafenin henz tam olarak netletiinisylemekmmkndeildir.DahasStratejikKYkavramdagndeme getirilmesinekarniitamolarakdoldurulamamtr. 3 Ynetimkitaplarndaevirikokusu,dieralanlaragrearbasmaktadr.Verilen rneklerveelealnankonulargenellikleTrkiyebalamilertkdeildir. 4 Ynetim Organizasyonve StratejikYnetim ile karlatrldnda teorik tartma larasndanoldukayavanbirgrnmsergilemektedir. AratrmayaKonuEdilecekKitaplarnBelirlenmeSreci Yukarda sz edilen boyutlar itibariyle seilmi nsan Kaynaklar Ynetimi kitaplar ele alnacakveincelenecektir. Bukitaplarnbelirlenmesindebirdenokbask yapm olma lt dikkate alnacaktr. Bu lt, incelenen kitaplarda rastlanan hata ve eksikliklerin giderilmesiansadnabelirlenmitir. Bu lt erevesinde nternet kitap siteleri (kitapyurdu.com, internetkitap.com) ve k tphanelertaranm;KYalanndaMeslekYksekOkullarnhedefleyen(rneinYlmazer veErolu,2008),idnyasveuygulayclaraynelikolan(rnein,Barutugil,2004),Ka muYnetimiarlklolan(rneinCanman,2000),hemkamuhemdezelkesimibirlik te ele alan (rnein, Can ve Kavuncuba, 2005), nihayet lisans, lisansst renciler ile
Buradadisiplinyerinedahagevekbirtanmlamaolanalankavramtercihedilmitir.Ziradisiplindendi inde anlan bilimsel konuda belli bir teorik ve metodolojik olgunlua ulalm olmas kastedilmektedir. Trki yedeKYiinbunusylemenin,enazndanderskitaplardikkatealndnda,henzerkenolduugrlmektedir.
29
uygulayclarhedefleyen(Uyargilvedi.,2008)okgenibirKYkitapyelpazesininolduu grlmtr.Bukitaplarnelemeyetabitutulmuveenazikincibaskyyapmolmak ltnkarlayanlararatrmayadahiledilmitir.BunlaraekolarakArgonveEren(2004) teorikaltyapyavurgular;Barutugilin(2004)konununStratejikboyutununekarma s ve enturann (2007) KYni Ynetsel ve rgtsel Adan ele almas nedeniyle dier kitaplardanfarkllatklargrlmvebunedenlearatrmayadahiledilmilerdir.Busre sonucundaulalabilenveincelenenkitaplarunlardr: ArgonveEren,2004 nsanKaynaklarYnetimi,1.Bask,Nobel Barutugil,2004 StratejiknsanKaynaklarYnetimi,1.Bask,Kariyer. Bayraktarolu,2006 nsanKaynaklarYnetimi,2.Bask,Sakarya. Bingl,2003 nsanKaynaklarYnetimi,5.Bask,Beta. Can, ve Kavuncuba, KamuvezelKesimlerdensanKaynaklarYnetimi,5.Bas 2005 k,Siyasal. Canman,2000 nsanKaynaklarYnetimi,2.Bask,Yarg. Fndk,2001 nsanKaynaklarYnetimi,3.Bask,Alfa. zgen,ztrkveYaln, nsanKaynaklarYnetimi,2.Bask,Nobel. 2005 Sabuncuolu,2008 nsanKaynaklarYnetimiUygulamal,3.Bask,Alfa. enturan,(der.)2007 Ynetsel ve rgtsel Adan nsan Kaynaklar Ynetimi, 1. Bask,Beta. Uyargilvedi.,2008 nsanKaynaklarYnetimi,3.Bask,Beta. Yksel,2000 nsanKaynaklarYnetimi,2.Bask,Gazi. Bukitaplaraekolarak,AvrupaveABDdezellikleletmeprogramlarndaokutulanCascio (1989),Mabeyvedi.(1998),Beardwellvedi.(2004),Bratton,veGold(1999),Stredwick, (2005)veTorrington(2005)karlatrmayapmakgerektiindebavurulankitaplarolmu tur. AratrmannKatks AratrmannKYalannnbirdisiplinednmesinekatkyapmakbakmndanteorik;ders kitaplarnn eletirel bir yaklamla incelenmeleri sonucunda kalitelerinin artrlmas y nndekatkyapmakbakmndanisepratiksonularnnolumashedeflenmektedir. AratrmannnBulgular 1 Alannokyeniolduuhenzadnndahitamoturmamolmasndangrlmek tedir.KitaplardabirazdazorlamabirekildepersonelynetimiileKYarasnda farkolduuvurgulanmaktaamabuvurguherhangibirteorikdayanakladeilen fazla iki stunlu karlatrmal bir tablo ile ifade edilmektedir. Aslnda kitaplar PersonelYnetimindennsanKaynaklarYnetiminegeerkenieriktenziya de ad deitirmilerdir.Burada birparadoks yatmaktadr. Akademisyenleruygu layclarnpersoneldepartmannnadninsankaynaklareklindedeitirme lerini genellikle tabela deiiklii olarak nitelendirirken ders kitaplarndaki ad deiikliinin de bunun pek tesine geemedii sylenebilir. Kitaplarn genelde nsanKaynaklareklindeadlandrlmalarnakarnyabancyaynlarnsanKay nanitelendirmesinibenimsemektedirler.Budanotedilmesigerekenbirayrnt olarakgzearpmaktadr.Dahas,PersonelYnetimiileKYarasndakifarktam
30
olaraksindiremedenStratejiknsanKaynaklaraamasndagemegiriimlerine ahitolunmaktadr. 2 nsankaynaklarnailikinenskrastlanannitelendirmeendeerlivarlk/kaynak olmaktadr.Buradatambirbasmakalplkgrlmektedir.rnekolarak:Birr gtnyeganestnl,endeerlivarlolanigrenlere(Bingls.V.)nsan kaynaklarendeerli...rekabetunsurudur(enturan,s.V).Englsilahsosyal atomolarakniteleneninsankaynadr.(Sabuncuolu,III).iletmelerinsahip olduklarennemlikaynaklardanbirisi,hattaennemlisiinsankaynadr.(z genvedi.,s.I). 3 eviri sorunu: Kitaplarda nemli derecede eviri sorunu grlmektedir. Latin Amerikadaikltrnanlatanbirkitaptanalnt: atalarspanyolveHintlikarmolanLatiniilerekonomikvepolitikadanenkt durumdakiyerliHintlilerBolivya,Peru,Guantemaladndakiyerlihintlinfusun(vur gulartarafmzdanyapld).Yabancdilbilmemekbiraypdeilelbetteamaeksikdilbilgi siyleeviriyapmakvebunukitapolarakyaynlamak?eviribozukluunabirrnekdaha: rnein; maliyet drme dier bir ifade ile maliyet liderlii stratejisi daha ksa vadeli odaklanan,nispetentahminedilebilen,kiiselaktiviteyiieren,kalitektmiktarvesonu ileilgilenen,dkriskalandavranlarilebudavranlargeneliletmestratejisiilebtn letirenetkinliicesaretlendirecekkstitasarmlar,belirliitanmlarvekariyeryollar, performans ynelimli ksa vadeli sonular, rekabet kararlarn kullanlacak Pazar pay d zeylerini yakndan izleme, daha dk dzeyde alan eitimi ve geliimini ieren insan kaynaklarstratejilerinigerektirir. Yukardaki alntlarn kime ait olduklar kasten belirtilmemitir. nk bu trden eviri giriimlerinesadeceKalanndadeilheralandarastlanmasnsadecektevirisorunu olarakdeerlendirmekyeterlideildir.Zirabudurumrencininvebykihtimallere tim elemannnzihinde karl olmayankavram veifadelerle bilimsel kisve altndace bellemesigibibirgarabetidourmaktadr.BununbirsonrakiaamasiseTrkakademis yenleringndemininABDfirmalarnn sorunlarn tartmakiledoluolmasdr.Oyzden rnekolaylarverneklerhepShell,IBM,CocaColaileilgilidir.yleki:Floridadakiyada Calforniadaki Walt Disney Wordu ziyaret ettiimizde 1000 farkl tipte ii yapan 25.000denfazlainsanbulmannnekadarkarmakolduunudnn(Yazmhatalar orijinaldir.) 4 Teori Sorunu: nsznde bu kitap, insan kaynaklar ynetimi alannda teori ile pratii uygun oranlarda sentez ederek (Can ve Kavuncuba, s.i) eklinde bir ifadebulunmasnaramenkitabniindekilerksmndateori/kuram,yaklam, okulgibiifadelersadecegdlemevenderlikblmlerindeyerbulabilmekte dir.Budurumkitaplarnoununortakzelliidir.OysaKalanndagenibirokul ve yaklamlar yelpazesi olduunu Argon ve Eren (bl. IV) ortaya koymaktadrlar. ZatenArgonveErneDndaKokullarnadeinenbakabirkitabadarastlanma mtr. 5 Atfvekaynakasorunu,tahminedileninokdahatesindebirvahametgster mektedir. Bu konu mutlaka daha sk gndeme getirilmeli ve tartmalara konu edilmelidir.
KAYNAKA
31
Argon,T.veEren,A.(2004),nsanKaynaklarYnetimi,NobelYaynDatm Barutugil,.(2004),StratejiknsanKaynaklarYnetimi,KariyerYaynlar/YnetimDizisi. Bayraktarolu,S.(2004),nsanKaynaklarYnetimi,SakaryaKitapevi. Beardwell,I.,Holden,H.veClaydon,T.(derleyenler)(2004),HumanResourceManagementACon temporaryIntroduction,4.ed.PrenticeHall. Bingl,D.(2003)nsanKaynaklarYnetimi,Beta. Bratton,J.VeGold,J.(1999),HumanResourceManagement:TheoryandPractice,2.ed.Mcmillan. Can,H.,Akgn,A.veKavuncuba,.(2003),KamuvezelKesimdensanKaynaklarYnetimi, Ankara:SiyasalKitapevi Cascio,W.F.(1989),ManagingHumanResources,2.Ed.McGrawHill. Fndk,.(1999),nsanKaynaklarYnetimi,AlfaYaynlar. Mabey,C.,Salaman,G.veStorey,J.(1998),HumanResourceManagementAStrategicIntroduction, 2.Ed.Blackwell. zgen,H.,ztrk,A.veYaln,A.(2005),nsanKaynaklarYnetimi,Ankara:NobelKitapevi. Sabuncuolu,Z.(2008),nsanKaynaklarYnetimi,YazarnKendisi. Stredwick,J.(2005),AnIntroductiontoHumanResourceManagement,Elsevier. enturan,.(2008),YnetselvergtselAdannsanKaynaklarYnetimi,stanbul:BetaYaynlar. Torrington,D.,Hall,L.veTaylor,S.(2005),HumanResourceManagement,6.Ed.PearsonEducation Limited. Ylmazer, A. ve Erolu, C. (2008), Meslek Yksekokullar in nsan Kaynaklar Ynetimi, Ankara: SekinYaynlar. Yksel,.(2005),nsanKaynaklarYnetimi,Ankara:GaziYaynevi.
32
NSANKAYNAKLARIYNETMUYGULAMAVEPOLTKALARINDA FARKLILAMALARALKNKLTRELBRHARTALAMAALIMASI
SmeyraALPASLANDANIMAN Doktorarencisi,Sakaryaniversitesi, SosyalBilimlerEnstits Aratrmac,OhioStateUniversity,Fisher CollegeofBusiness(USA) danisman_2@fisher.osu.edu
ZET Bualmada;insankaynaklarynetimi(KY)ilekltrarasndakiiliki,lkelerinsahipolduukltrelzellikler balamnda ekillenen KY politika ve uygulamalarna ilikin olarak daha nce gerekletirilmi ampirik ve kav ramsalalmalaragredeerlendirilmesivegenibirresimiindebtnclolarakgzlemlenmesihedeflenmitir. Buadanktasalbirkategorizasyonlaelealnarakgenelbirperspektiflekltrelanadurularnvelkelerbaznda dahaspesifiktercihlerinKYpolitikaveuygulamalarasndannelerolduubiraratrmakapsamndaelealnma yaallmtr.Buaratrmannbalcakstlar,ktalarbalamndaelealnmasrecindektalarntmnnduru munuyanstacakaratrmalarntamamnaulalmamas,bunedenlebellilkelerindurumunuyanstanalmalar zerinden hareket edilmi olmas ve ulalmas gereken dier lkenin de eklenmesiyle daha derinlemesine bir kavramsalanalizeihtiyaduyuyorolmaseklindedir.almaAmerika,AvrupaveAsyaktalarileABD,Kanada, Avustralya,Norve,sve,Finlandiya,Hollanda,spanya,Trkiye,Japonya,in,GneyKoreveTayvanilesnrldr. GelecekalmalardageniletilmesivegelitirilmesiylednyaapndabirKYkltrharitasoluturulmashedef lenmektedir. AnahtarKelimeler:nsankaynaklarynetimi,kltr,Amerika,AvrupaveAsya
zlemBALABAN Uzman,Sakaryaniversitesi,..B.F. adiguzel@sakarya.edu.tr
1.GR Bualmailekavramsalvefikirselbirincelemeileinsankaynaklaruygulamavepolitikala rna, kltrn etkisi sonucu oluan farkl KY uygulama ve politikalarna ilikin makro bir tablo oluturulmas amalanmtr. Birokampirik aratrmaya gre, ynetselvergtsel birokelementgibiKYuygulamavepolitikalardakltreletkileraltndaekillenmekteve yerel nitelikler kazanamamaktadr. Menei Amerika olan KY dier lkelere ve ktalara yayldkakltrelrenklerinetkisialtndafarkluygulamabiimlerineveuyarlamatercihle rinegreyaplanmtr.Ampirikalmalardestekleyicikavramsalveeletirelaratrmalar istikametindedegrlyorkiKYgenelanlamdaglobalbirolguikenktalara,lkelereve sahip olduklar kltrlere gre yerelleebilmektedir. lkelerin tarihi gemileri, dilleri, dinleri, sosyolojik yaplanma biimleri, deerleri ve ideolojileri gibi karakteristikler KYne farklsuretlerkazandrmaktadr.Koulsalfaktrler,rgtyapsnbelirlerken;kltr,alter natifuygulamalararasndakiseeneinbelirlenmesinisalamaktadr.Nesorusunacevap verirkenKYevrenselkabulgrmektedir,NaslsorusunacevapverirkenKYyerel(Aycan vedi.,2007)kabuledilmektedir. 2.NSANKAYNAKLARIYNETMVEKLTR Kltr szc Latince culturadan gelir. Cultura ina etmek, ilemek, sslemek, bak mak anlamlarna gelen colereden tretilmitir (Wikipedia, 2008). Sosyolojik olarak, bir topluma veya halk topluluuna zg dnce ve sanat eserlerinin btn o toplumun kltrdr. nsan kltr retir ve biriktirir. Son aamada ortaya simgeler evreni olarak ifadeedilebilecekbiryapkar.Buevreninbireyieitmeilevivardrvebunedenlekltr insan ilikisinde bu evreninrolgz ard edilemeyecekdzeydedir (Sargut, 2001). Kken itibariyle ncelikle antropologlarca kullanlan kltr herhangi bir insan grubu tarafndan paylalananlamlarolarak,neyiniyi,neyinkt,neyindoru,neyinyanlolduunubelir
33
ten ve grup yeleri iin uygun davran ve dnce tarznn ne olduunu belirleyen bir sistemolaraktanmlanabilmektedir(Yldrm,2005). Aycan ve arkadalarna (1999) gre ynetsel anlamda kompleks yaplar ynetebilmenin yoluive devreselfaktrleriiyibilmektengemektedir.rgtnialmakltrn bilmenin yan sra kltrel evreye ilikin olarak da kltrel boyutlardan da haberdar ol mak gerekmektedir. Bu nedenle Aycan (2005) birok kltr boyutu ile KY uygulama ve politikalararasndakiilikiyianalizetmitir.ByleliklekltrelboyutlarnKYuygulamalar zerindekitesiritespitedilmeyeallmtr.Kltrelboyutlarvebuboyutlarnnitelikleri ninrgtlerietkileyenelementlerolduutespitedilmitir(LeeveYu,2004).Kltreldei imlerdegerekfarkllamadangereksedeentegrasyondanszedilsin,kltreldinamikler birok rgtsel olguyu etkileri altnda brakacak gtedir (Saffold, 1988). Farkl lkelerde farkl kltrler mnasebetiyle farkl noktalara odaklanmak, farkl uygulama ve sonulara neden olmaktadr. Bu da farkl kltrel nosyonlardan oluan farkl KY politikalar dour maktadr (Jackson, 2002). Bu nedenle KY uygulamalar ile lke kltr arasnda ilikiyi anlamak KY uygulamalarve politikalar asndan olduka nemlidir. Bunun temel daya na uygulamalar kltrn temel dayanaklarna uyarlamak ve adapte etmektir. Teorik yaklamlarnvekavramsaltartmalarnyansraampirikuygulamalardabubakasn desteklemektedir(Raghuramvedi.,2001). TeorikvepratikKYmodelleriherhangibirkltrelbalamdagelitirildiktensonrabirdier lkeyekltreluyumluluukonusundagzdengeirilmedenaktarlamazveuygulanamaz (Claus, 2003).Bu nedenlebir lkedekiinsankaynaklaruygulamalarilekltr arasndaki ilikininiyitanmlanmasoldukabyknemarzetmektedir.nkbutanmlamadoru yapldldedorupolitikaveuygulamalargelitirilebilirveuyarlanabilir(Raghuramve di.,2001).Birokynetselvergtselteori,sosyalvergtselbalamdainsankaynaklar uygulamalarn etkileyen faktrleri aklamaya almaktadr. te yandan bu teorilerin hibiri ak tartmalarla KY uygulamalarnda kltrn rolne tam anlamyla aklk geti rememektedir (Aycan ve di.,2007). Tayepin (1998) yapt aratrmada KY ile kltrn etkileimbiimineilikiselbiraklkgetirilmektedir.nsankaynaklarynetimipolitikave uygulamalarnn4anadinamiktenetkilendiininvurgulandmodeldeikiisel,ikidedsal olgu mevcuttur. sel iki olgu rgt kltr ile rgtn birimleri arasndaki ilikilerdir. ki dsalolgudanbirincisikltr,politikveekonomikparametreleriken,ikincisiteknolojikve almahayatartlarolmaktadr.KYvekltrleilikiliiseldeikenrgtkltr,dsal parametredekltrelyapdr.KltrveKYilikisindetoplumsalzellikler,normlar,kabul lervegeleneklerdevreyegirmektedir. Bu alma balamnda KYnin kken lkesi olan Amerika, daha sonra transfer edildii ktalar olan Avrupa ve Asya bazl deerlendirmeler yaplmas amalanmtr. Avustralya ktas anglo kltr kapsamnda olduuiin ksaca Amerika ktasnadahilolarakelealn mtr.nkkltrelbalamdaveKYuygulamalarilepolitikalarnailikinolarakABDile Kanadayabenzediieitliaratrmalardaifadeedilmitir.KuzeyAfrikalkeleri,Araplke leri, Rusya, Gney Amerika ve Hindistan gibi lkeler kapsamnda KY ve kltr ilikisine dnkolarakelealnmaratrmalaraulalmashalindebualmageniletilecekvede rinletirilecektir.almabuhaliylesadece13lkebazndaholistikbirdeerlendirmeyeve eitlinermelereulamayhedeflemektedir.Elealnanktalargelimivegelimekteolan lkelerzerindeyaplmolanampirikvekavramsalalmalardolaysylatercihedilmitir. Amerika, Avrupa ve Asya ktalar balamnda ABD, Kanada, Avustralya, spanya, Norve, sve, Finlandiya, Trkiye, Hollanda, Gney Kore, in, Japonya ve Tayvan gibi lkelerde yaplmaratrmalarailikinbilgilerderlenerekbtnclbirresimgrlmeyeallmtr.
34
KY ve kltr ilikisine dair yaplan almalardan aratrmaclar tarafndan ulalanlar ba zndailgilideerlendirmegerekletirilmitir. 3.AMERKADANSANKAYNAKLARIYNETMUYGULAMAVEPOLTKALARI AmerikaktasbalamndadeerlendirilenKanadaveABDkltrelboyutlarolangmesa fesi, bireysellik, erillik ve belirsizlikten kanma balamnda birbirlerine olduka yakn so nularvermektedirler(Hofstede,1980,2009).BununyansraeitlikltrveKYalma larABDveKanadaybirbirlerinebenzeruygulamavetercihleriynndenele alarakde erlendirmitir. Gney Amerikadaki lkeler balamnda da KY ve kltr ilikisine dnk almalar gerekletirilmesi ve bu almalara ulalmas halinde ktann btnne ilikin bir deerlendirme yaplabilecektir. Ancak ABD, Kanada ve Avustralya ortak anglo kltr balamnda olmalarndan dolay benzer KY uygulama ve politikalar grmek mmkn olmaktadr. KY kavram ncelikle ABDde domu ve gelitirilmitir. Daha sonra kltrel olarak kendisine en yakn lkeden en uzak olana doru bir yaylma eilimi gstermitir. Amerikan KY modelleri bu durum nedeniyle dnya genelinde yaygnlk ve baskn olma zelliigstermektedir(Claus,2003).ncebukavramdnyayayaylmsonraonunlailgili fikriler transfer olmutur. Buna ramen dnyada tek renk KY uygulama ve politikalar grmek imkanszdr. eitli dinamik ve parametrelerin etkisiyle farkllam ve lkelere greekillenmiKYuygulamavepolitikalargrlmektedir. ABDdeKYpolitikaveuygulamalartamamenfirmayaodaklanr.BunedenleABDdei letmecilii d engellerden bamsz kl mesaj bir ilke niteliinde benimsenmektedir (Brewster,2007).BudurumAmerikayKYerevelerinidahagenitutmalarbalamnda AvrupaveAsyadanfarkllatrantemelfaktrlerdenbiridir.ABDKYpolitikaveuygulama larna ilikin ekoln fonksiyonel balamda incelemek gerekirse bireyselliin, yetkinliin, eitdeerlendirmeninvegelenekselsendikaynetimetkileimininvarlgrlrken,terfi vecrettealanlarnyeterliliklerinegredeerlendirildiianlalmaktadr.Sosyalyardm veprimdesteklerindeherkeseeitdzeydedavranlmaktadr.Performansdeerlendirme kriterlerine gre kesinve net kriterlerden sz edilmektedir. dllendirme bireyselbazda gerekletirilmektedir. Eitimde teknik eitime ncelik verilirken, hatalarn var olmas durumundaiesonverilmektedir.stihdamasndanrgtselveekonomikdarboazlarda alanlarn iten kartldklar ve alan saysnda belli oranlarda azaltmaya gidildii g rlmektedir(Sumi,1998).AnglokltrdiyeifadeedilenABD,KanadaveAvustralyagibi lkelerdekiteminveseimanlayndabelirginleenzelliklerkontroltemelliKY,profes yonel KY uzmanl, yasal dzenlemelerden etkilenme, az merkeziyetilik,ie alm mla katlar,teknikbeceri,ideneyimi,ksasureliistihdam,kesinperformanskriterleriveyk sek yetenekeklindeifadeedilmektedir.ABD de enok altizilen ve vurgulanan KYdi namikleriolarakiealmmlakatlar,teknikbeceriveideneyimioldukanemlidir(Hou vedi.,2002).AvustralyakltreladanveKYuygulamalarbalamndaABDyeolduka yaknzelliklersergilediindenbukategoriyedahildir. 4.AVRUPADANSANKAYNAKLARIYNETMUYGULAMAVEPOLTKALARI Hofstedenin (1980, 2009)kltrelboyutlar almas kapsamnda Avrupa lkelerining mesafesi, bireysellik, erillik ve belirsizlikten kanma gibi boyutlar asndan aralarnda nemlifarkllklarolduubelirlenmektedir.KuzeyAvrupalkelerindenNorvevesveg mesafesi,bireysellikveerillikboyutlarndanbirbirlerineyaknskorlarierirken,belirsizlik tenkanmaboyutundaNorvesveinikikatdahayksekdzeydebelirsizliktenkanma eiliminesahiptir.AyrcaFinlandiyannbuherikilkeyegreerillikdzeyiokdahayk sekgrlmektedir.Hollandabireyselliegrehepsindendahayksekbiroranvermekte dir.spanyagmesafesivebelirsizliktenkanmaboyutlarndadierlerinegreenyksek
35
grnrken,bireyselliktedeendkskoruvermektedir.Trkiyeiseboyutlarbalamnda KuzeyveGneyAvrupayagrebambakasonularasahiptir.Belirsizliktenkanmaboyu tundaspanyaileayniken,erilliktespanyadandahayksek,bireysellikteokdahadk vegmesafesinde hepsinden dahayksek oranlarasahipolduugrlmektedir.Ronen veShenkara(1985)greAvrupadaKuzeyAvrupa,Germanik,AngloveLatinAvrupaolarak tanmlanankltrelkmeleryeralmaktadr.AvrupadaClarkandMallory(1996)yagre temelkriteregrekmelervefarkluygulamasnflarolumaktadr.Bukriterlerklt relvecorafiyaknlk,dilvedinolaraktanmlanmtr.Avrupallarinsankaynaklaruzman larnagrediergeleneklerdenaktarlankopyauygulamalaryerinekltrneadapteola bilmiyaplaradikkatekmekvebyleuygulamalaraodaklanmakistemektedir.Avrupada KYneilikinbaktakltrnnemidedeerlendirilerekerevedahagenitutulmakta dr(Brewster,2007). AvrupannkendisinezgbirIKYanlaynnolupolmadokasorulmubirsorudur.K uzmanlarnagreAvrupayahastekbirKYanlayndanszetmeninoldukagolduu ifadeedilmektedir.Avrupadalkelerarasndabellikonulardanemlibenzerliklervarken nemli farkllklar da ierildiinin gz ard edilmemesi gerektiinin alt izilmektedir. Kta ierisinde farkl lkelerde ya da lke gruplarnda farkl politika ve uygulamalarn olduu belirtilmektedir. Birbirinden olduka farkl kltrlere ev sahiplii yapt dnlen Avru pada bu nedenle tek bir KY yaklamnn varlndan sz edilememektedir. Avrupadaki KYuygulamavepolitikalarndabirbirlerindenfarklKYuygulamavepolitikalarnnoluma nedenleriolarakulusal,rgtselveblgeselnedenlerinvarlndanszedilmektedir.Ulu salnedenlereilikinboyutuniindekltrelzellikleryeralmaktadr.rgtnhangilke devehangiblgedeolduu(kuzeygneyvedoubat)farkllamasntetikleyennedenler olarakdeerlendirilmektedir(Claus,2003). 5.ASYADANSANKAYNAKLARIYNETMUYGULAMAVEPOLTKALARI Asyaoldukakompleksyapdabirktadr.GneyAsyaileuzakdoulkeleriarasndaklt relfarkllamalarmevcuttur.AsyalkeleriarasndaelealnanGneyKore,in,Japonyave Tayvan asnda kltrel boyutlara (Hofstede; 1980,2009) ilikin bir karlatrma yapld ndaaralarndakinemlifarkllklarnetolarakgrlebilmektedir.inbulkeleriindeg mesafesienykseklkeolarakgrlrken,Japonyabireyselliindierlkeleregredaha yksekolduulkedir.GneyKore,inveTayvanbireysellikdzeyioldukadkveskor olarak birbirlerine okyakndurumlarsergileyen lkelerdir.Yine Japonya da erillik dier Asya lkelerineoranlaokdahayksektir.inbelirsizliktenkanmaoranendklke olurken,JaponyaveGneyKorebelirsizliktenkanmaeilimleriykseklkelerarasnda dr. Asyann geneli iin tpk Avrupaya ilikin yaplan deerlendirme eklinde tek bir KY perspektifindenszetmekimkanszgrlmektedir.ylekiAsyaAvrupayagreekonomik gelimiliiokdahadklkelerdenolumaktadr.BudaKYuygulamavepolitikalarnn bu iki ktaya gre dzeylerini farkllatrmaktadr. Asya kltr denildiinde Japonya ve Tayvandikkatekenlkelerarasndayeralmaktadr.DoukltrleriolanJaponyaveTay vanda(Houvedi.,2002)aileiletmeciliiveeitimtemelliKY,mrboyuistihdam,yeni mezun aday,eitilebilirlikvegeliebilirlik,teknikolmayanbeceri,teknikbecerigereksini minde rakiplerden temin, kltrel uyum, sosyal kriterler gibi personel alm politikalar grlmektedir. Japonya ve Tayvan arasnda benzerlikler bulunduu gibi kesin farkllklar grmek de mmkndr. Tayvanda rnein teknik beceri eksiklii nedeniyle, deneyimli alan istihdam rakiplerden personel temin etmekle uygulanmaktadr. Japonyada ise byk firmalar iin bu durum bir tabudur. Ortak noktalar Japon ve Tayvan firmalarnda aileiletmeciliioldukamerkezibirroltamasdr.
36
JaponKYuygulamalarnagreiseterfivecrettebireylerinkdeminemarzetmektedir. Sosyalyardmveprimherkesiinkapsamlbiimdeuygulanmaktadr.Performansdeer lendirmekriterlerisosyalbalamdabelirlenirken,dllendirmekollektivistbireilimgs termektedir. Eitim ve gelitirme almalarnda teknik ve sosyal alanlar kapsayacak d zeyde yksek nitelikli eitim gerekli grlmektedir. Kriz gibi kritik dnemlerde istihdama devameilimigstermekhedeflenmektedir.rgtiindeyneticisaduyusununetkisive igrenibirsendikagibisavunabilmergtiinedardanmdahalefrsattanmamakta dr (Sumi, 1998). alann yeterlilii ve potansiyeli mr boyu istihdam sistemine bal olarakuzunbirsreboyuncasrekliizlenir.alanlarseimdeJaponfirmalarncanem arzedenbirkriterderenebilmeveeitilebilmeyeteneidir.KoreveJaponirketlerinde buanlamdaksmibenzerliklergrlmektedir.zellikledeneyimlialanistihdametmek ten te yeni mezun olanlarn tercih edilmesi sz konusudur (Hou ve di.,2002). Gney Asyadakiyerelrgtlerincelendiindeyneticilerinoldukagelenekselolduklarvekendi yolveyntemlerinegrehareketetmedesrarcolduklargrlmektedir.zelliklekatlm cKYuygulamalarndanuzakolduklartespitedilmektedir.Yerelhedefkitlelerineodakla narak geleneksel ilikiler ve kltr temelli geliim ve deiim odakl olduklar ifade edil mektedir.GneyAsyannKYstilininotokratikeilimlerdeoldukcayksekbiroranasahip olduu dnlmektedir. KY pratiklerinde Gney Asyal yneticilerin olduka dk d zeydekatlmdolduklartespitedilmitir(MiahveBird,2007). indekiKYuygulamavepolitikalarndabirSovyetyaklamolandemirpirinmlei (ironricebowl)1960lyllarakadaretkinolmubiryaklamdr.Bumodelegrergtler alanlarnasadececretdemeklekalmamalaynzamandaonlarakalacakevimkanlar, sosyalvesalksigortalar,igvenlii,uzunvadeliistidamsalamagibiimkanlarsunmay dagerektirmektedir.Ekonominindahadagelimesiyle1980liyllardaininalmagc nedahabykimkanlarsalanmashedeflenmitir.Ancakininoufirmaszamanlabu sovyet yaklamndan uzaklamtr (Verbung ve di.,1999). Hou ve arkadalarna (2002) gre gnmzde inde Kuzey Amerika ve Asya karm uygulamalara rastlanmaktadr. inde KY uygulama ve pratikleri incelendiinde Anglo ve dou kltrlerine gre sentez yapdabireilimgsterdiigzlemlenmektedir.inilebatlkelerikarlatrmasndaIKY politikaveuygulamalarndakifarkllamalarnbalcanedenlerininteknolojivekltroldu u dnlmektedir. te yandan otorite, rasyonellik, hiyerari ve disiplin KY politika ve uygulamalarininbirksmnoldukayksekdzeydeetkileyenolgulararasndadr(Verbung vedi.,1999). 6.DEERLENDRME BualmadagenelbirbakasylakltrKYetkileimliolarakKYuygulamavepolitika larnagenelbalamdabaklmashedeflenmitir.Amerikaasndayaplandeerlendirme de anglo kltr kapsamnda birbirlerine yakn KY uygulama ve pratikleri grlmtr. Avrupa balamnda yaplan deerlendirme Avrupann kendisi iinde farkllaan kltr kmeleri nedeniyle birbirinden farkl KY uygulama ve politikalar eiliminde olduunu gstermektedir.Ekonomik anlamdagelimi lkelerin ktas olan Avrupabu anlamdabir birlerindenokbykfarklariermeyenlkelereevsahipliiyapthaldedil,dinvecora fi yaknln neden olduu kltrelpaylamlar asndan farkl KY anlaylarna sahip g rlmektedir.AvrupannkendisinehasbirKYyaklamnnolmadynndebirdnce ninvarlndanszedilmektedir.AsyagerekAmerikagereksedeAvrupadankarakteristik olarak nemli farkllklar iermektedir. Bir nevi u lkelerin ktas olarak ifade edilecek nitelikteolanAsyaktasekonomikanlamdabirbirlerindenokfarkldzeylerdeolanlke lere ev sahiplii yapmaktadr. te yandan Asya lkeleri corafi konumlar itibariyle de
37
birbirlerinden olduka farkl kltrleri iermektedir. Bu balamda Asya lkelerinin KY uygulamavepolitikalarnndabirbirlerindenfarkllatklarsylenebilir.Buaratrma,KY ve kltr ilikisini ele alm almalardan ulalabilenler baz alnarak gerekletirilmitir. Ayrca bu nitelikteki almalarn tmne ulalamadndan aratrma eitli genilik ve derinlikkstlariermektedir.Lakinulalanlarzerindenbirdeerlendirmeveenazndan makroperspektiftebirtabloortayakarlmashedeflenmitir.Byleliktedahakapsamlve daha belirgin KY almalarnn kltrel renkler balamnda ele alnmasnn gerekliliinin altnnizilmesiistenmektedir.DnyagenelindekltrelfarkllklarbalamndaKYharitas karlmasvebununuygulamavepolitikalaranaslyansdnngrlmesigelecekalma lar iin yaplabilecek nerilerden biridir. Ayrca KY ile kltre ilikin almalarn genile tilmesiveokfarklkltrlerdeanalizedilmesinerilirkenaynzamandafonksiyonlarba zndaspesifikolarakdeerlendirilmesiningerekliliinindealtizilmektedir. KAYNAKA
Aycan, Z. (2005), The Interplay Between Cultural and Institutional Contingencies in Human Re sourceManagementPractices,Int.J.ofHumanResourceManagement,16(7),10831119. Aycan,Z.,A.AlHamadi,A.Davis,veP.Budhwar(2007),CulturalOrientationsandPreferencesfor HRMPoliciesandPractices:TheCaseofOman,Int.J.OfHumanResourceManagement,18(1). Aycan,Z.,R.N.Kanungo,veJ.B.Sinha(1999),OrganizationalCultureandHumanResourceMan agementPractices,TheModelofCultureFit,JournalofCrossCulturalPsychology,30(4),501 526 Brewster,C.(2007),ComparativeHRM:EuropeanViewsandPerspectives,TheInternationalJour nalofHRM,18(5). Clark,T.veG.Mallory(1996),TheCulturalRelativityofHumanResourceManagement:IsTherea UniversalModel?Ed.T.Clark,EuropeanHumanResourceManagement,Oxford:BlackwellPub lishersLtd.,133. Claus L. (2003), Similarities and Differences in Human Resource Management in the European Union,ThunderbirdInternationalBusinessReview,45(6),729755. Hofstede, G. (1980), Culture's Consequences: International Differences in Workrelated Values, NewburyPark,CA:Sage. Hofstede,G.(2009),http://www.geerthofstede.com/,(Eriim:07.01.2009). Huo,Y.P.,H.J.Huang,veN.K.Napier(2002),DivergenceorConvergence:ACrossNationalCom parisonofPersonnelSelectionPractices,HRM,41(1). Jackson,T.(2002),TheManagementofPeopleAcrossCultures:ValuingPeopleDifferently,HRM, 41(4). Lee,S.K.J.veK.Yu(2004),CorporateCultureandOrganizationalPerformance,JournalofMana gerialPsychology,19(4). Miah,M.K.veA.Bird(2007),TheImpactofCultureonHRMStylesandFirmPerformance:Evidence From Japanese Parents, Japanese Subsidiaries/Joint Ventures and South Asian Local Compa nies,TheInternationalJournalofHumanResourceManagement,18(5),908923. Raghuram,S.,M.London,veH.H.Larsen(2001),FlexibleEmploymentPracticesinEurope:Country VersusCulture,InternationalJournalofHRM,12(5). Ronen, S. ve O. Shenkar (1985), Clustering Countries on Attitudinal Dimensions: A Review and Synthesis,AcademyofManagementJournal,September,43554. Saffold, G. S. (1988), Culture Traits, Strenght and Organizational Performance: Moving Beyond StrongCulture,TheAcademyofManagementReview,13(4). Sargut,S.(2001),KltrlerarasFarkllamaveYnetim,Ankara:mgeKitapevi. Sumi, A. (1998), Japanese Industrial Transplants in the United States: Organizational Practices and RelationsofPower,Routledge.
38
Tayep,M.(1998),TransferofHRMPracticesAcrossCultures:AnAmericanCompanyinScotland, TheInternationalJournalofHRM. Verburg,R.M.,P.J.D.Drenth,P.L.Koopman,J.J.VanMuijen,veZ.Wang(1999),ManagingHu manResourcesAcrossCultures:AComparativeAnalysisofPracticesinIndustrialEnterprisesin ChinaandtheNetherlands,TheInternationalJournalofHumanResourceManagement,10(3). Wikipedia(2008),http://tr.wikipedia.org/wiki/K%C3%BClt%C3%BCr,(Eriim:03.04.2008). Yldrm,E.(2005),rgutKltrilensanKaynaklarYnetimiArasndakilikizerineKsaBirNot, Ed.AknKeser,almaYaamndaDnmlerrgtselBak,Ankara:NobelYaynDatm.
39
YABANCIYAZINBAIMLIOLMAZERNEBRTARTIMA: TRKERGTSELBALILIKYAZINININGENELPROFL
BilinTAK Uludaniversitesi,BF, letmeBlm btak@uludag.edu.tr DuyguACAR Uludaniversitesi, SosyalBilimlerEnstits duyguacar@uludag.edu.tr
ZET Bu almada Trke yaznda yer alan rgtsel ball konu edinen grgl almalarn genel profilini ortaya koymakamalanmaktadr.Bukapsamda20022009yllararasndaynetimorganizasyonkongrekitaplarndave internette tam metin olarak yaymlanan 59 grgl alma zerinde bir aratrma yrtlmtr. Yrtlen incelemelersonucundargtselballnnclleri,ardllarveilikiliolduudierdeikenlerortayakonulmuve eldeedilenbulgularyabancyazndakitespitlerlekarlatrlmtr. AnahtarKelimeler:rgtselballk,Trkergtselballkyazn.
B.AydemFTOLU Uludaniversitesi, BF,letmeBlm aydemaydemir@uludag.edu.tr AylinBARICI Uludaniversitesi, BF,letmeBlm aylin.bagrici@hotmail.com
1.GR Bu almada Trke rgtsel Ballk yaznnn ama, yntem ve bulgu asndan genel profili incelenmektedir. Bu kapsamda ayrca sz konusu yaznn aratrmann problemi, hipotetik modeli, lm arac, allan rneklem vb. asndan ne lde zgn olduu deerlendirilmektedir.Trkergtselballkalmalarbirbtnolarakdahanceince lenmemitir.59almadaneldeedilenbulgularama,yntemvebulguasndanTrke yazndahangialanlardaodaklanldnyabancyaznilekarlatrmalolarakortayakoy maktadr. Bylece, Trk aratrmaclarn ne lde zgn aratrma problemi retmi ol duklartespitedilmivegelecekaratrmalariinnerilerretilmitir. 2.YNTEM almada nitelikselaratrma tekniinden yararlanarakTrkergtsel Ballk yaznnn ama,yntem,bulguasndangenelprofiliincelenmitir.Bulgularyabancrgtselbal lkyaznnailikinmetaanalizalmalarilekarlatrlarakyorumlanmtr. Aratrmabiryaznincelemesinedayanmaktadr.Bukapsamda20022009yllararasnda tammetinolarakyaymlanan59grglalmaaratrmannrnekleminedahiledilmitir. Szkonusuaratrmalar; a. 20022009yllararasndaUlusalYnetimveOrganizasyonKongreleribildirikitap larndayaynlananvebalndargtselballkifadesigeenaratrmalar, b. nternettearamamotorugoogleaanahtarszckolarakrgtselballkgi rildiindeulalantammetin(pdf.Dosyas)almalardanolumaktadr. Ulalanyaynlarbualmannikinciyazarnndenetimindesonikiyazartarafndanbir birlerinden bamsz olarak aada belirtilen unsurlar asndan ayr ayr incelenmitir. Bunlar: a. Aratrmasorusu(lar)/hipotez(ler)i/nermeleri, b. Kullanlandeikenler, c. Kullanlanlekler, d. Veritoplananrneklemler,
40
e. Bulgulardr. Aratrmanntasarmaamasndabelirtilenunsurlarierenbirveritoplamatablosutasar lanm ve yazn incelemesi sonular aratrmaclar tarafndan bu tablolar zerinde zet lenmitir.Dahasonratablolarkarlatrlarakolaskavramayadaincelemehatalarenaza indirgenmeyeallmtr. 3.SONUVETARTIMA Aratrma bulgular Trke yaznda rgtsel ballk kavramn lmek zere Meyer ve dierleri(1991)tarafndangelitirilenboyutlurgtselballkleinintercihedildiini gstermektedir. Aratrmalarn tmnde sz konusu lein farkl rneklemler zerinde yrtlengeerlilikvegvenirlilikanalizisonularnnistatistikolarakkabuledilebilird zeyde olduunu grlmektedir. ncelenen almalarn ounluunda rgtsel ballk ile bireylerin demografik zellikleri arasnda istatistiki olarak anlaml ilikiler tespit edileme meklebirliktebazalmalardapozitifveanlamlilikilerbulunduugzlenmitir.Bukap samdadeneklerindemografikzeliklerininrgtlerineilikinolarakgelitirdikleriballk larn farkl ekillerde etkilediini, dolaysyla demografik deikenler ile rgtsel ballk arasndakiilikileritanmlamadabirgenellemeyapmannpekmmknolmadnsyleni lebilir. Sz konusu bulgu yaznda yer alan iki temel meta analizde de vurgulanmaktadr (MathieuveZajac1990:177179;Meyervd.2002).alanlarnbireyselzelliklerikapsa mndaincelenenpozisyon,pozisyonkdemi,rgtselkdemvemeslekikdemdeikenleri ileilgiliolarakanlamlilikilertespitedilemeyenalmalarnyansrapozitifynlilikiler tespitedilenalmalardaolduugrlmtr.cretdeikeniilergtselballkarasn daisepozitifynlilikitespitedilenalmalarnolmasyanndaanlamlilikitespitedi lemeyen almalarnda da var olmas bir genelleme yaplmasn engellemitir. Bireysel baargdsile ilgili olarakise rgtselballnduygusalvenormatif ballkboyutla rndapozitif,devamllkballboyutundanegatifynlilikilerinolduutespitedilmitir. MathiueveZajacn(1990)rgtselballnnclolaraktanmladieilikindeiken lerilergtselballkarasndakiilikiler,aratrmayakonuedinilenalmabulgularnda taranmtr.Bualmalardayetenekeitliliideikeninrgtselballnsadeceduygu salballkboyutuileincelendiivetespitedilenilikilerinfarkllatgzlenmitir.Grev otonomisideikeniilergtselballkarasndaiseduygusalvenormatifballkboyutla rnda pozitif, devamllkball boyutunda negatif ilikilerin olduu saptanmtr. ncele melerdeayrcaMathiueveZajacnalmalarndaizelliiolaraktanmlananzorluklarve iinkapsamilergtselballkilikisininTrkeyazndaincelenmediibunakarnTrk aratrmaclarn geribildirim, stratejik oryantasyon, iin nemi, alma alan seiminde zgriradekullanm,iebadamlk,igvencesialgsdeikenlerigibifaktrlerlergt sel ballk arasnda pozitif ynl ilikiler tespit ettikleri bulgusuna ulalmtr. Ayrca i gl vei gerilimi deikenlerinideinceleyen Trk aratrmaclarn bu deikenler ile rgtsel ballk arasnda negatif ynl ilikiler tespit ettikleri grlmtr. Mathiue ve ZajactanfarklolarakTrkaratrmaclarnsektrdeikeninideincelediklerivebulunan ilikilerin farkllat tespit edilmitir. Analizde yer alan almalarda incelenen deiken lerden psikolojik glendirme, katlmc i iklimi, yaratc davran ile ilgili olarak pozitif ynlilikilertespitedilirken,sosyopolitikdestek,kaynaklaravebilgiyeeriimileilgiliola rakiseanlamlilikilertespitedilememitir.rgtselballkileroleilikindeerlerkapsa mndaincelenenrolstresideikenininsadeceduygusalballkvenormatifballkboyut laryla incelendii ve bulunan ilikilerin negatif ynl olduu grlmtr. Rol belirsizlii deikeniileilgiliolarakiseduygusalballkboyutundanegatif,devamllkballboyu tunda pozitif ilikiler tespit edilirken, normatif ballk boyutunda ise anlaml iliki tespit
41
edilemediigrlmtr.Rolatmasverolfazlaldeikenleriniiseanalizedahilolan almalarda incelenmedii saptanmtr. Trk aratrmaclarn grup/lider ilikilerini grup birliktelii,grevdebamszlk,lideriletiimi,lidertutumuvekatlmalliderlikdeikenleri ileincelemediiancakrgtselballkilekarizmatikliderlik,etkileimciliderlik,dnm cliderlik,lideryedeiimivelideryeetkileimideikenleriarasndakiilikileriltk leri gzlenmitir. rgtsel zelliklerin bireylerin altklar rgtlere ballklarn nasl etkileyeceinitespitetmeyeynelikincelemelerdergtseletiin,rgtselcesaretlendir menin, rgtlerin bireylere salad eitim olanaklarnn ve rgt kltrnn bireylerin rgtselballklarnolumluekildeetkilediitespitedilmitir.Ayrcaincelenealmalar da datmsal adalet, uygulama adaleti, prosedrel adalet, rgtsel adalet, ilem adaleti, rgtsel gven deikenleri ile rgtsel ballk arasndaki ilikilerin lld ve pozitif ynl ilikilerin tespit edildii grlmtr. Yrtlen incelemelerde ayrca Mathuie ve Zajacnalmasndargtzelliiolaraktanmlananrgtleivemerkezlemederece siilergtselballkarasndakipozitifilikinin(1990:180)Trkeyazndasorgulanmad bulgusunaulalmtr.almadaayrcargtselballkileilikiliolduudnlendei kenlerdeincelenmitir.Bukapsamdaigrenmotivasyonubalamndaiekatlmmesleki veiballilergtselballkarasndapozitifynlilikilerinolduutespitedilmitir. stresideikeniileilgiliolarakiseanlamlbirilikiyerastlanmamtr.rgtselballkilei tatminiarasndakiilikileriortayakoymakamacylayrtlenincelemelerdeise,rgtsel balln, genel, isel ve dsal i tatmini ile yaam ve ykselmeden tatminden olumlu ekildeetkilendiitespitedilmitir.Ancakyrtlenalmalardayabancyazndaitatmi nibalamndasorgulananalandan,yneticiden,crettenveiinkendisindentatminile rgtselballkarasndakiolasilikilerinsorgulanmadbulgusunaulalmtr.Aratrma kapsamnda elde edilen bir dier ilgin bulgu ise Trk aratrmaclarn yabanc yaznda rgtsel ballk ile ilikili olduu varsaylmayan rgtsel gven, alglanan maduriyet, dmanlk, engelleme davran ve iddet gibi deikenlerle rgtsel ballk arasndaki ilikiyi sorgulam olmalar ve sz konusu deikenler ile ters ynl ve istatistiki olarak anlamlilikilertespitetmeleridir.Bubulgurgtselballkyazniinbirfarkllk,biryeni likgetirmektedir.ncelenenbakabirdeikenolaraksosyaletkileiminisergtselbal lnsadecedevamllkballboyutuylaanalizealndvesonuolarakpozitifynliliki tespit edildii grlmtr. rgtsel balln rgtler acsndan salad kazanmlar ortayakoymakamacylayrtlenincelemelerdeyabancyazndatespitedilenbulgularla benzersonularaulalmtr.(MathuieveZajac1990:184185;Meyervd.2002)Bukap samda rgtsel balln rgtsel vatandalk davran gelitirdii, bireylerin i perfor mansnartrdbulgusunaulalmtr.AratrmakapsamndaincelenenalmalardaTrk aratrmaclarnprotestanietii,sendikaball,alglananialternatifi,iaramaniyeti vedevamszlkdeikenleriniincelenmediitespitedilmitir. KAYNAKA
Becker,H.S.(1960),"NotesontheConceptofCommitment",AmericanJournalofSociology,66,32 40. BeckerT.E.,BillingsR.S,EvelethD.M.,GilbertN.L.,(1996),FociandBasesofEmployeeCommit ment:ImplicationsforJobPerformance,TheAcademyofManagementJournal,9(2). Becker,T.E,R.SBilings,(1993),ProfilesOfCommitment:AnEmpiricalTest,JournalOoOrganiza tionalBehavior,14(2),177190 Buchanan II Bruce (1974), Bulding Organizational Commitment: The Socialization of Managers in WorkOrganizations,AdministrativeScienceQuarterly,19(4).
42
Caldwell,D.F.,J.AChatman,C.Oreilly(1990),BuildingOrganizationalCommitment:AMultiFirm Study,JournalofOccupationalPsychology,63,245261. Chatman, J. A. (1989), Improving Interactional Organizational Research : A Model of Person OrganizationalFit,TheAcademyofManagementReview,14(3),333349. Dessler, G. (1993), Winning Commitment, How to Build and Keep a Competitive Workforce, New York:McgrawHillInc, DubinR.,ChampouxJ.E,PorterL.W.(1975),CentralLifeInterestandOrganizationalCommitment ofBlueColorandClericalWorkers,AdministrativeScienceQuarterly,20. Hall D. T, Scheinder B. , Nygren H. T. (1970), Personal Factors in Organizational Identification, AdministrativeScienceQuarterly,15. HrebiniakL.G.,AluttoJ.A.(1972),PersonelandRoleRelatedFactorsintheDevelopmentofOrgan izationalCommitment,AdministrativeScienceQuarterly,17(4). HuntS.,MorganR.,(1994),OrganizationalCommitment:OneofManayCommitmentsorKeyMe diatingConstruct,AcademyofManagementJournal,37(6). Marsh,R.M.,H.Mannari(1977),OrganizationalCommitmentAndTurnover:APredictionStudy, AdministrativeScienceQuarterly,22(1),5775. Mathieu,J.E.,DennisM.Z.(1990),AReviewandMetaAnaysisoftheAntecedent,Correlatesand ConsequencesofOrganizationalCommitment,PsychologicalBulletin,108(2),177181. Mayer,R.C,F.DSchoorman(1992),PredictingParticipationandProductionOutcamesThrougha TwoDimensionalModelofOrganizationalCommitment,AcademyofManagementJournal,35, 671684 Meyer J. P., Allen N. J. (1991), Concept Redundancy in Organizational of Organizational Commit ment,HumanResourceManagementReview,1(1). MeyerJ.P.,AllenN.J.,GellatlyI.R.(1990),AffectiveandContinounceCommitmenttotheOrgani zations:EvaluationofMeasuresandAnalysisofConcurrentandTimeLaggedRelations,Journal ofAppliedPsychology,75(6). MeyerJ.P.,IrvingG.,AllenN.J.(1998),ExaminationoftheCombinedEffectsofWorkValuesand EarlyWorkExperiencesonOrganizationalCommitment,JournalofOrganizationalBehavior,19. Meyer J. P., N. J. Allen (1991), A ThreeComponent Conceptualization of Organizational Commit ment,HumanResourceManagementReview,1(1),6189. Meyer J. P., S. V. Paunonen, I. R. Gellatly, R. D. Goffin, and D. N. Jackson (1989), Organizational CommitmentandJobPerformanceIt'stheNatureoftheCommitmentthatCounts,Journalof AppliedPsychology,741,152156 MeyerJ.P.,T.E.Becker,C.Vandenberghe(2004),EmployeeCommitmentandMotivation:ACon ceptualAnalysisandIntegrativeModel,JournalofAppliedPsychology,89(6),9911007. Meyer,J.P.,Allen,N.J.Simith,C.A(1993),ommitmenttoOrganizationsandOccupations:Exten sionandTestofaThree ComponentConceptualization,JournalofAppliedPsychology,78(4), 538551. Meyer,J.P.,Allen,N.J.(1984),TestingtheSideBedTheoryofOrganizationalCommitment:Some MethodologicalConsiderations,JournalofAppliedPsychology,69,372378. Meyer,J.P.,D.J.Stanley,L,Herscovitch,L.Topolnytsky(2002),Affective,ContinuousandNorma tive Commitment to the Organization: A MetaAnalysis of Antecedents, Correlates and Conse quences,JournalOfVocationalBehavior,61,2052. Meyer,J.P.,G.Irving,N.J.Allen(1998),ExaminationoftheCombinedEffectsofWorkValuesand EarlyWorkExperiencesonOrganizationalCommitment,JournalofOrganizationalBehavior,19, 2952. Meyer, J. P., L. Herscovitch, (2001), Commitment in the Workplace Toward a General Model, HumanResourceManagementReview,11. Meyer, J. P., N. Allen (1988), Links Between Work Experiences and Organizational Commitment DuringtheFirstYearofEmployment:ALongitudinalAnaysis,JournalofOccupationalPsychol ogy,61(3),195209.
43
Meyer,J.P.,N.J.Allen,C.A.Smith(1993),CommitmenttoOrganizationsandOccupations:Exten sion and Test of a ThreeComponent Conceptualization, Journal of Applied Psychology, 78(4), 538551. Meyer, J. P.,N.J. Allen(1991), TheThree Component Conceptualization ofOrganizationalCom mitment,HumanResourceManagementReview,1(1),619. Meyer,J.P.,N.J.Allen(1997),CommitmentinWorkplace,TheoryResearchandApplication,Califor nia:SagePublication. Meyer,J.P.,N.J.Allen,I.R.Gellatly(1990),AffectiveandContinounceCommitmenttotheOrgani zations:EvaluationofMeasuresandAnalysisofConcurrentandTimeLaggedRelations,Journal ofAppliedPsychology,75(6),710720. Meyer,J.P.,P.G.Irving,N.J.Allen(1998),ExaminationoftheCombinedEffectofWorkValuesand EarlyWorkExperiencesonOrganizationalCommitment,JournalofOrganizationalBehavior,19, 2952. Meyer,J.P.,T.E.Becker,R.VanDick(2006),SocialIdentitiesandCommitmentatWork:Towardan IntegrativeModel,JournalofOrganizationalBehavior,27,665683. Mowday,R.T.,R.MSteers,L.W.Porter(1979),TheMeasurementofOrganizationalCommitment, TheJournalofVocationalBehavior,14,223247. OReillyIII,CharlesA.,J.Chatman,D.F.Caldwell(1991),PeopleandOrganizationalCulture:APro file Comparison Approach to Assessing PersonOrganizational Fit, Academy of Management Journal,34(3),487516 OReillyIII,Charles,J.Chatman(1986),OrganizationalCommitmentandPsychologicalAttachment: TheEffectsofCompliance,Identification and Internalization on ProsocialBehavior, Journal of AppliedPsychology,71(3),492499. OReilly, Charles A., D. F. Caldwell (1981), The Commitment and Job Tenure of New Employees: SomeEvidenceofPostdecisionalJustification,AdministrativeScienceQuarterly,26,597616. Oliver, N. (1990), Rewards, Investments, Alternatives and Organizational Commitment: Empirical EvidenceandTheoreticalDevelopment,JournalofOccupationalPsychology,63(1),1931. PenleyE.L., GouldS.(1988),EtzionisModel of Organizational Involvment:APerspectiveforUn derstandingCommitmenttoOrganizations,JournalofOrganizationalBehavior,9,4359. Porter L. W., Steers R. M., Mowday R. T., Boulian P. V. (1974), Organizational Commitment, Job SatisfactionandTurnoverAmongPsychiatricTechnicians,JournalofAppliedPsychology,59(5). Reichers,A.E.(1985),AReviewandReconceptualizationofOrganizationalCommitment,Academy ofManagementReview,10(3),465476. Reichers, A. E. (1986), Conflict and Organizational Commitments, Journal of Applied Psychology, 71(3),508514. Rietzer, G., H. M Trice (1969), An Empirical Study of Howard Beckers Side Bet Theory, Social Forces,47,475479 RitzerG.,TriceH.OnTheProblemofClarifyingCommitmentTheory,SocialForces,48(4),530533. Schwepker,C.H.(2001)EthicalClimatesRelationshiptoJobSatisfaction,OrganizationalCommit mentandTurnoverIntentionintheSalesforce,JournalOfBusinessResearch,54. ShapiroJ.,MorrowP.C,RichardsonR.,DunnS.(2002),UsingProfitSharingtoEnhanceEmployee Attitudes: A Longitudinal Examination of the Effects on Trust and Commitment, Human Re sourceManagement,41(4). SheldonM.E.(1971),InvestmentsandInvolvementsasMechanismsProducingCommitmenttothe Organization,AdministrativeScienceQuarterly,16(2). SteersR.AntecedentandOutcomesofOrganizationalCommitment,AdministrativeScienceQuar terly,22(1),197. Stebbins,R.A.(1970),OnMisunderstandingtheConceptofCommitment:ATheoreticalClarifica tion,SocialForces,48(4),526529. Stevens,J.M.,J.M.Beyer,H.M.Trice(1978),AssessingPersonel,Role,andOrganizationalPredic torsofManagerialCommitment,TheAcademyofManagementJournal,21(3),380396.
44
Wienner, Y. (1982), Commitment in Organization: A Normative View, Academy Of Management Review7,418428.
45
3.Oturum
TrkzelSektrYneticilerininatmalarzmedeKullandklarStiller veBuStillerinzYeterlilikAlglamasylalikisi AhmetTARAKI,HarunKAYA KiiselDeerlerinKiilerarasatmaYnetimBiimlerizerindekiEtkisi OzanNadirALAKAVUKLAR,YaseminARBAK LiselerdeGrevYapanYneticiveretmenlerinKiilerarasatma zmeEilimininBelirlenmesineYnelikBirAratrma:Edirnelirnei AslhanBLBL,A.SinanNSAR,NecdetST
46
TRKZELSEKTRYNETCLERNNATIMALARIZMEDE KULLANDIKLARISTLLERVEBUSTLLERNZYETERLLKALGILAMASIYLA LKS

AhmetTARAKI Balkesirniversitesi BandrmaBFletmeBlm ahmet_tarakci@hotmail.com
ZET BualmannamacTrkzelsektr yneticilerininatmaynetimisrasndakullandklarstillerinibelirlemek ve bu stillerin zellikle zyeterlilik alglamasndan nasl etkilendiini saptamaktr. almada Trk zel sektr yneticilerinin literatrde yaygn olarak kullanlan atma ynetim sitilleri olan kanma, uzlama, hkmetme, btnletirmevednvermedavranlarnn hangilerinihangiartlar altndakullanmaktaolduklar;bustillerin atmadurumundauygulanmasyneticilerinzyeterliliklerine,demografikzelliklerine,eitimveitecrbele rinegrefarkllkgsteripgstermediiirdelenmektedir.Trkiyeninenbyk1000irketinden88firmaynetici lerineuygulanananketsonularnagreTrkyneticilerininzyeterlilikleriarttkaatmalardahaokbtn letirme yoluyla zmledikleri; yneticilerin z yeterlilikleri azaldka atmalar daha ok kanma yoluyla zmledikleri;yneticilerinzyeterlilikleriazaldkaatmalardahaokdnvermeyoluylazmlemedikleri; yneticilerinzyeterlilikdzeylerinin,hkmetme yoluyla atmalarzmlemesitilinikullanmaihtimalinietki lemedii; yneticilerin z yeterlilikleriyle atmalar uzlama yoluyla zmlemeleri arasnda pozitif bir iliki olmadyaplanregresyonanalizlerindenanlalmtr. AnahtarKelimeler:atmalarnzmlenmesi,zyeterlilik,demografikzellikler,Trkfirmalar.
HarunKAYA Balkesirniversitesi BandrmaBFletmeBlm hkaya@balikesir.edu.tr
1.GR atma ve uyumazlk sosyal yaamn bir gereidir. Ynetim yaznnda 20. yzyln ilk eyreindengnmzedek(zellikleson50ylda)zerindedurulanvetartlanbirkonu duratmalarnzmlenmesi. Bireyler arasnda,grupiindevegruplar arasnda ortaya kabilenatmalarkanlmazbirolgudurveherzamandaolumsuzsonulardourmaz. atmalarolumluhalegetirebilmekiinatmalardakullanlansitilleriniyibilinmesi,bu stillerdenhangisininnedenkullanldnnortayakonulmasatmayatarafolanlarasaysz yararlar salayacaktr. nk, kendinden emin, yeteneklerinin yeterli olduu duygusuna yada kansna sahip insanlarn atma ynetiminde kullanacaklar stiller, kendi zyeterliliinden tam emin olmayan kiilere gre farkllk gsterebilecektir. Bireyin kendi yeterliliininaslalgladnlmekveatmaynetimsisteminibelirlemek,atmasre ciniedilginveolumsuzbirdurumdankararak,taraflarcaynetilenolumlubirsrehaline getirmeyeyardmcolacaktr.Bubalamda,almannaslamacTrkzelsektrynetici lerininatmaynetimisrasndakullandklarstillerinibelirlemekvebustillerinzyeterli likalglamasndannasletkilendiinisaptamaktr.Dahaspesifikolarak,buaratrmadau temel sorulara yant aranmaya allmtr: Trk zel sektr yneticilerinin literatrde yaygn olarak kullanlan atma ynetim sitilleri olan kanma, uzlama, hkmetme, b tnletirmevednvermedavranlarnnhangilerinidahafazlaveyadahaazkullanmak tadrlar? Bu stillerin atma durumunda uygulanmas yneticilerin zyeterliliklerine, de mografikzelliklerine,eitimveitecrbelerinegrefarkllkgstermektemidir? 2.LTERATRNCELEMES 2.1.atmaYnetimi atma kavram belki de insanlk tarihi kadar eskidir. nsanlarn bulunduu her ortamda eitliseviyelerdeatmaolmaskanlmazdr.Fakat,atmannynetilebilecekbirolgu
47
olarak bilimsel almalarla ortaya konulmas 1920lerden sonra Mary Parker Follettin abalaryla mmkn olmutur (Follett,1940). Follett, atmay olumsuz ve kanlmas gerekenbirolguolarakdeerlendirenve1920liyllarahakimolanTaylornnclkettii BilimselYnetimyaklamnntersine;rgtselverimlilikveetkililikasndanatmann yaratcetkisiolduunuzerineyounlamtr. TingToomey(1985:72)atmayikiveyadahafazlatarafnbirbirineuyumsuzamalar, ihtiyalar, istekleri, deerleri ve/veya davranlarndan kaynaklanan, kiinin kendi iinde ve/veyakiilerarasyaananyounuyumsuzluk(gerilimveyadmanlk)olaraktanmla mtr. Rahim (2002: 207) ise atmay uyumazlk, anlamazlk ve farkllktan dolay, sosyal varlklar (birey, grup, rgt vb.) iinde veya arasnda ortaya kan karlkl sre olarak tanmlamaktadr. Rahim (1992, 2002) atmann bir yada birden fazla toplumsal yadabireyseltarafarasndaaadakidurumlardanbiriilekarlaldndaortayakabile ceinibelirtmitir: Birtarafilgivegereksinimleriileuyumayanalmalaraynlendirilirse, Bir taraf, karsndaki; tercihlerini yerine getirmek istemesine ramen kendi tercihlerini savunmayadevamedervebundantatminolursa, Birtarafnkarlklolarakistenen,azbulunurkaynatalepettii,veherkesinisteklerinin tamolaraktatminedilemediidurumlarda, Birtarafdavranlarnnynetimindegzearpantutum,deer,yetenekveamalarasa hipse, ancak bunlar bakalarnn tutum, deer, yetenek ve amalarn dlayacak ekilde alglanyorsa, kitarafmterekeylemlerszkonusuolduundaksmenayrcalkldavransaltercihlere sahiplerse, kitarafgrevveaktivitelerinyerinegetirilmesindebirbirindenbamsziseatmaortaya kar. Follet(1940)atmailebaakmannyolunubuldu:hkmetme(domination),uzlama (compromising) ve btnletirme (integration). Follet ayrca, organizasyonlar ierisinde atmailemcadeleetmeninkanma(avoidance)vebastrma/rtbasetme(suppression) gibifarklyollarolduunuortayakoydu. Folletin iki boyutlu l atma ynetimi yaklam, Blake ve Mouton (1964) tarafndan geneikiboyutlufakat5farklatmaynetimiyaklamnadnmtr.Boyutlar;insanla raynelik ilgiveretimeynelikilgi,atmaynetimiyaklamlarise;zorlama,gerie kilme,yattrma,paylamaveproblemzmedir.ThomasveKilman(1974)atmayne timine yaklamdaki iki farkl boyutu ibirlii yapmak (bakalarnn nceliklerini tatmin etmeye almak) ve iddiac olmak (kendi nceliklerini tatmin etmeye almak) olarak tespit etmi, atma ynetimi yaklamlarn ise uygun gsterme (accommodation), ka nma (avoiding), ibirlii etme (collaboration), rekabet etme (competition) ve uzlama (comprimise) olarak belirlemitir. Rahim (1983), Blake ve Mouton (1964) ve Thomas ve Kilman (1974)n yapt almalara atfta bulunarak, izelgeyi bakalarna kar ilgi ve kendinekarilgiboyutlaryla5farklatmaynetimibalamndaaklamayaalm tr. Rahim (1983)in atma ynetimi yaklamlar kanma (avoiding), uzlama (compromising), hkmetme (dominating), btnletirme (integrating) ve dn vermedir (obliging). 2.2.zyeterlilik zyeterlilik kavram Albert Bandura tarafndan, Sosyal Bili Teorisi kapsamnda incelen mitir.Gl bir bireysel yeterlilikduygusunundaha salkl olma,daha yksekbaar ve dahayeterlisosyalbtnlemeileilikiliolduubulunmutur(Bandura,1997).Bukavram
48
okul baars, emosyonel bozukluklar, mental ve fiziksel salk, kariyer seimi ve sosyo politik deiim gibi pek ok farkl alanda kullanlabilmektedir (Otacolu, 2008). z yeterlilik Bandura (1997) tarafndan bireyin belli bir performans gstermek iin gerekli etkinlikleriorganizeedip,baarlolarakyapmakapasitesihakkndakendineilikinyargs olarak tanmlanmtr. Zimmerman(1995)ise zyeterlii, bireyin bir iigerekletirebil me,baarabilmeyeteneikonusundakiyarglarolaraktanmlamtr.Bandura(1997)z yeterlilik sahibi bireylerin; kendisine yneltilen grevleri yapma, daha byk hedefler belirlemevebunlarhayatageirme,baarszlktanabukkurtulmavezyeterliliksahibi olmayaninsanlaragredahastratejikdnmezelliklerinesahipolduklarnilerisrmek tedir. zyeterlilikverilenitekibellibirgreviyerinegetirebilmekiinbireyinkendiyetenekle rineolaninancnifadeeder.zyeterlilikinanlar,bireylerindncesreleriniveduy gusal tepkilerini de etkilemektedir. Yksek zyeterlilik, zor grevlerde ve faaliyetlerde daha sakin duygular yaratlmasna imkan tanr. Tam tersine, dk zyeterlilie sahip bireyleriseyapacaklaralmalarngerekteolduundandahazorolduunainanrlar.Bu dnce, kaygy ve stresi arttrr ve kiinin sorunu en iyi ekilde zebilmesi iin ihtiya duyduu bak asn daraltr. Bu nedenle zyeterlilik inanc bireyin baar dzeyini ok gl bir ekilde etkilemektedir.Bu yaklam,kendi kendini dorulayan bir kehanete d nmektedir. Yksek zyeterlilik, bireyin performansnn ykselmesine, performansn artmasdakendineolaninancnartmasna;veyatamtersibirdngiledkzyeterlilik baarszla,odadahaazgvenvemoralesahipolmayagtrmektedir(Pajares,2002). 3.ARATIRMANINYNTEM Aratrma metodolojisi olarak kalitatif (nitel) ve kantitatif (nicel) yntemlerin her ikisi de kullanlmtr.Kalitatifboyuttaaratrmannamacylailgiliolarakderinmemsinebirlitera tr taramas ve incelemesi yaplmtr. Ardndan, kantitatif bilgi toplamada kullanlacak olan anket literatre dayanarak hazrlanmtr. Anket blmden olumaktadr: Birinci blmde yneticilerin bireysel ve demografik zelliklerini belirlemeye ynelik seenekli sorularbulunmaktadr.kinciblmdeyneticilerinatmazmestillerinikullanmade recelerinilmekiinRahim(1983)tarafndangelitirilen28maddelikrgtselatma lei II ( II) yer almaktadr. Bu lek, Niederauer (2006) tarafndanTrkeye ev rilmiveTrkiyedekiniversitelerdealanstdzeyyneticilereuygulanmtr.nc blmde yneticilerin zyeterlilik alglamalarn lmek iin Sherer ve dierleri (1982) tarafndan gelitirilen 12 maddelik Genel zyeterlilik lei (GY) kullanlmtr. GYnin Trkeye tercmesi, akademik almalar yapan iki kii tarafndan gerekleti rilmitir. AynkiilerceTrketercmengilizceye,dahasonradatekrarTrkeyeevril miveanlamkaymasnnolmadgrlmtr.IIveGYndekullanlanifadelerin derecelendirilmesiKesinlikleKatlyorumveKesinlikleKatlmyorumeklinde5liLikert leikullanlarakyaplmtr.Toplamda49adetanketsorusudzenlenmitir. stanbul Sanayi Odas (SO) tarafndan bykllklerine gre 2006 ylnn ilk 1000 irketi almaevreniolarakkabuledilmitir.Veritoplamasrecindearaolaraktemeldenternet zerinden anket dzenleme tercih edilmitir. Anketler SOdan temin edilen elektronik posta adreslerine yollanm, SOlistesindebulunmayan Elektronik posta adreslerineweb sayfalarndanulalmayaallmtr. Ayrca,ilk1000debulunan irketlere, eitim,insan kaynaklar ve yazlm konusunda hizmet gtren farkl danmanlk irketinden kiisel giriimlerileilk1000irkettealanbazyneticiisimleriveelektronikadresveritaban alnmtr. Bu kiilere ismen elektronik posta gnderilerek ankete katlmalar istenmitir. nternetadreslerineulalamayanvegnderilenelektronikpostalarngeridndirket
49
lere mektupla ulalmtr. Dolaysyla, evrende yer alan her elemann rnekte yer alma ansvardrvebuansherelemaniineittir.Bunedendendolayrneklemseimiolasl a dayal rneklemlerden Basit Tesadfi rnekleme yoluyla(Altunk,vd., 2005) gerek letirilmitir. Verilerin toplanmas Mays 2008 ve Eyll 2008 tarihleri arasnda gereklemi olup farkl firmalardan 88 ynetici aratrmaya katlmtr. Aratrma anketi byk oranda sanal a zerindenyapldndan,oklugndermelervetelefonileikazlararamengeridnoran yzde 9 olarak gereklemitir. Elde edilen verilerin ve SPSS programyla varyans analizi, regresyonanalizivedieranalizleriyaplarakhipotezlertestedilipsonularaklanmtr. 4.SONUVENERLER Aratrmayakatlan88kiinin%16skadn,%84erkektir.Dierbirifadeilearatrmaya katlanounlukerkeklerdenolumaktadr.Aratrmayakatlanlarn%2si2030yanda, %39u3140yanda,%344150ve%25i51yavezerindedir.Dierbirifadeyleara trmayakatlanounlukortayayavezerindedir.Aratrmayakatlanlarn%6sbekar, %91inevli,%3iseeindenayrlmtr.Dierbirifadeilearatrmayakatlanounluk evlidir.Aratrmayakatlanlarn%1ilisevealt,%69universite,%27siykseklisansve % 2si doktora mezunudur. Dier bir ifade ile aratrmaya katlanlarn tamamna yakn yksekrenimgrmbireylerdenolumaktadr.Aratrmayakatlanlarn%5iCEO,%1i ynetim kurulu yesi, % 8i genel mdr, % 65i mdr, 22si ise dier unvanlara sahip yneticilerdir.Aratrmayakatlanlarn%15i15yl,%23610yl,%30u1115ylve %33 16 yl ve zeri alma srelerine yada i tecrbelerine sahiptir. Dier bir ifade ile aratrmayakatlanlarnounluualmayaamndadeneyimliyneticilerdir.Aratrma ya katlanlarn% 47si, atma ynetimi konusunda kurs yada seminere katlm, %53 ise katlmamtr. Aratrmaya katlanlarn % 3 yabanc dil bilmemekte, % 76s 1 dil, % 17si2dil,ve%3ise3vezerindeyabancdilbilmektedirler.Aratrmayakatlanlarn% 76s02yl,%10u35yl,%8i610yl,%5,7siise11ylvezerindebirsreyleyurtd ndayaamtr. KatlmclarnzyeterlilikveatmadzeyineilikinortalamalarTablo1degrlmekte dir.Tablo1dekiverilerdenkatlmclarnarlklolarakbtnletirmestiliniizledikleri,bu stratejiyi uzlamastilininizlediivebuikistratejininenfazlakullanlanstratejilerolduu anlalmaktadr. Ayn tabloda, dn verme ve hkmetme stili katlmclar tarafndan orta dzeydekabulgrrken,kanmastilininenaltdzeydekabulgrenstildurumundaoldu ugrlmektedir.Yineayntablodakatlmclarzyeterlilikdzeylerinideortannzerin degrmektedirler. Tablo1.atmavezyeterlilikDzeyinelikinBulgular N Minimum Maksimum Ortalama Std.Sapma Btnletirme 88 1,86 5,00 4,3084 ,47449 dnVerme 88 1,67 4,67 3,1080 ,47143 Hkmetme 88 2,20 5,00 3,3591 ,64552 Kanma 88 1,17 4,00 2,4280 ,61161 Uzlama 88 2,00 5,00 3,9583 ,68334 zYeterlilik 88 2,92 5,00 4,1638 ,43116
50
Yneticilerinzyeterlilikdzeylerininatmastiliseimineetkilerineilikinsonular: Yneticilerinzyeterlilikleriileatmalarbtnletirmeyoluylazmlemeleriarasnda istatistikseladanp<0.05dzeyindeanlamlbirilikiolduuortayakonulmutur.Yneti cilerinzyeterlilikleriarttkaatmalardahaokbtnletirmeyoluylazmleyecekle ri sonucuna ulalmtr. Yneticilerin zyeterlilikleriyle atmalar dn verme yoluyla zmlemeleri arasnda negatif bir iliki yoktur. Yneticilerin zyeterlilikleri azaldka atmalardahaokdnvermeyoluylazmlememektedirler.zyeterliliiyksekolan yneticilerin hkmetme yoluyla atmalar zmleme sitilini kullanmalar arasnda p < 0.05dzeyindeanlamlbirilikininolmadortayakonulmutur.Yneticilerinzyeterlilik dzeylerinin, hkmetme yoluyla atmalar zmleme sitilini kullanma ihtimalini etkile medii sonucuna varlmtr. Yneticilerin z yeterlilikleri ile atmalar kanma yoluyla zmlemeleriarasndaistatistikselolarakp<0.05dzeyindeanlamlbirilikiortayako nulmutur. Yneticilerin z yeterlilikleri azaldka atmalar daha ok kanma yoluyla zmleyecekleri sonucuna ulalmtr. Yneticilerin z yeterlilikleriyle atmalar uzla mayoluylazmlemeleriarasndapozitifbirilikiolmadyaplanregresyonanalizinden anlalmtr. Yneticiler z yeterlilikleriarttkaatmalardaha okuzlamayoluyla zmlememektedirler. Yneticilerinzyeterlilikdzeylerivekullandklaratmastilinindemografikzelliklerine balolarakdeiimineilikinsonular: Yneticilerinhkmetmestilinikullanmadurumuileyneticilikpozisyonuarasndap<0.05 dzeyindeistatistikselolarakanlamlbirilikiortayakonulmutur.Ayrcahkmetmestilini Ynetim Kurulu yelerinin dier yneticilere oranla daha ok benimsedikleri sonucuna ulalmtr.Yneticilerinhkmetmeveuzlamastilinikullanmadurumuileyneticiolarak almasresiarasndap<0.05dzeyindeanlamlbirilikininolduuortayakonulmutur. Yneticilerindnvermestilinikullanmadurumuilebildikleriyabancdilsaysarasndap <0.05dzeyindeistatistikselbirilikininvarlortayakonulmutur.dnvermestili d ndakiatmaynetimstillerivezyeterlilikdzeyiilebilinenyabancdilsaysarasnda kiilikiiseistatistikselolarakanlamldeildir. Yneticilerin z yeterlilik alglamalarnnve atma ynetim stilleri ile yalar, eitim d zeyleri,kursakatlmadurumlarveyabancbirlkedekalmadurumlararasndaistatistik seladananlamlbirilikibulunmamtr.Dierbirifadeileyneticilerinzyeterlilikalg lamalarnnveatmaynetimstillerindenyalar,eitimdzeyleri,kursakatlmadurum larveyabancbirlkedekalmadurumlarbamszdr. BualmadaliteratrdeokyaygnolarakkullanlanatmastillerindenRahimin(1983) drtboyutluatmastili(btnletirme,dnverme,kanmaveuzlama)kullanlmtr. Yine zyeterlilikle ilgili olarak pek ok lekten Sherer ve dierlerinin (1982) boyutlu (inisiyatifsahibi,gayretlivesrarc)leininbualmaiinenuygunolduudnlm tr. Aratrma, atma ynetimini etkileyebilecek ok farkl etmenlerden sadece zyeterlilikalglamasn,demografikzellikleri,eitimveitecrbesinianalizetabitutmak tadr. Kukusuz herhangibiratma ynetim stilininseilmesinin altnda zyeterlilik,de mografikzellikler,eitimveitecrbesininyanndakiilikzellikleri,kltreletkilergibi baka faktrler de etkili olabilir. Aratrmann yrtlmesini gletirecei dncesiyle bakafaktrleraratrmayadahiledilmemitir.almakapsamnasadecezelsektrdeki yneticilerdahiledilmiolupkamukesimindeyeralanlarkapsamdbraklmtr. Literatrdegelimilkemenelifirmalarnyneticilerininatmalarzmlemeyntem lerikonusundapekokaratrmavebilgimevcutolmasnaramengenelolarakgelimek te olan lke yneticileri hakknda ve zellikle de Trk yneticilerin atmalar zme bi
51
imleri konusunda bilgi ve aratrmalar ok snrldr. Dolaysyla, bu alma literatrdeki boluun doldurulmasna katkda bulunmaktadr. Ayrca, aratrmaclar bu almann sonularndan yaralanarak ve kstlarn aarak daha kapsaml bir alma yapabilirler. dnyasndakiyneticileraratrmasonularndanyaralanarakkendiirketlerindeatma lar daha etkin ynetebilirler. Dier bir ifadeyle, atma ynetimi stillerinin belirlenmesi yneticilerebiraynatutarak,atmagibizorlaycbirdurumdakikenditutumunubilmesi veihtiyacnagredeitirmesisonucunudourabilir. KAYNAKA
Altunk,R.,Cokun,R.,Bayraktar,S.veYldrm,E.(2005),SosyalBilimlerdeAratrmaYntemleri SPSSUygulamal,4.Bask,Adapazar:SakaryaYaynveDatm. Bandura,A.(1997),SelfEfficacy:TheExerciseofControl,NewYork:Freeman,Barbuto. Blake,R.R.MoutonJ.S.(1964),TheManagerialGrid,Houston,Texas:GulfPublishing. Follet, M. P. (1940), Constructive Conflict Ed. H.C: Metcalf & L.Urwick, Dynamic Administration: TheCollectedPapersofMaryParkerFollet,NewYork:Harper&Row(OriginallyPuplished1926), 3039. Niederauer,S.(2006),niversitestDzeyYneticilerininKiilikTiplerivergtselatmazme Stilleri,YaynlanmamDoktoraTezi.DokuzEyllniversitesi,zmir. Otacolu, S. G. (2007), Mzik retmenlii Okul Deneyimi I Uygulamalarna Katlan retmen Adaylarnn z EtkililikYeterlilik Dzeylerinin ncelenmesi, C.. Sosyal Bilimler Dergisi. 32(1), 163170 Pajares, M. F. (2002), Overview of Social Cognitive Theory and of SelfEfficacy, http://www.emory.edu/educaton/mfp/eff.html,Eriim:21.12.2008. Rahim,M.A.(1983),RahimOrganizationalConflictInventories:ProfessionalManual,PaloAlto,CA: ConsultingPsychologistPress. Rahim,M.A.(1992),ManagingConflictinOrganizations,Wesport,CT:Praeger. Rahim,M.A.(2002),TowardaTheoryofManagingOrganizitionalConflict,TheInternotionalJour nalofConflictManagement,13,206235. Sherer,M.Maddux,J.E.,Mercandante,B.,PrenticeDunn,S.,Jacobs,B.,Rogers,R.(1982),TheSelf EfficacyScale:ConstructionandValidation,PsychologicalReports,51,663671. TingToomey, S. (1985), Toward a Theory of Conflict and Culture in Communication, Ed. W. B. Gudykunst,L.P.Stewart,andS.TingToomey,CultureandOrganizationalProcesses,Thousand Oaks,CA,72. Thomas, K. W. ve Kilmann, R. H. (1974). ThomasKilmann Conflict Mode Instrument, Tuxedo, NY: XicomInc. Zimmerman,B.J.(1995),SelfEfficacyandEducationalDevelopment,Ed.A.Bandura,SelfEfficacy inChangingSocities,NewYork:CambridgeUniversityPress.
52
KSELDEERLERNKLERARASIATIMAYNETMBMLER ZERNDEKETKS
OzanNadirAlakavuklar DokuzEyllniversitesi letmeFakltesi letmeBlm ozan.alakavuklar@deu.edu.tr
ZET Bireyleri birbirilerinden farkl klan en temel zelliklerin banda yaamlar boyunca edinmi olduklar deerler gelmektedir. Bireyler sahip olduklar bu deerlere bal olarak eitli davranlar gelitirmektedirler. Gelitirilen davranlariindeatmaynetimbiimleridesaylabilir.Bubalamdabireyleryaadklaratmalarkarsnda atmayzmesrecindebelirlidavranlargelitirirkenkiiseldeerlerindeetkisindekalmaktadrlar.Bual madaKozanveErginin(1999)gerekletirmiolduklaralmadaaynkltriindekideerfarkllklarnlmek amacylaTriandistarafndanifadeedilenkuramsalereveninkullanlmasnadairnermelerindenyolaklmtr. almada INDCOL lei (Singelis vd, 1995) ile Rahimin rgtsel atma EnvanteriII (Rahim, 1992) lei kullanlarak417kiilikbirrneklemzerindekiiseldeerlerinatmaynetimbiimizerindekietkisideerlen dirilmitir.Eldeedilenilkbulgularbireycilikvetoplulukulukgibikiiseldeerlerinfarklatmaynetimbiimle rineynverdiinigstermektedir. AnahtarKelimeler:atmaynetimi,kiiseldeerler.
YaseminArbak DokuzEyllniversitesi letmeFakltesi letmeBlm yasemin.arbak@deu.edu.tr
1.GR nsanlarn bir araya geldii her noktada atma kanlmazdr (Nicotera, 1993). zellikle yzyzeiletiiminbasknolduuvefarkldzeylerdeninsanlarnbiraradaaltrgt lerde kiileraras atma ynetimi kritik neme sahiptir.Bu nemi erevesindeyaklak 30yldandahauzunbirgemiesahipkiilerarasatmayaznatmazmbiimlerini belirleyenpekokdeikeninetkisiniirdelemitir.Budeikenleriindedorudanbireyile ilgiliolanpekokfarkldeikenbulunmaktadr.WallveCallister(1995)atmannneden lerialtndabireyselkarakteristiklerileilgiliolarakkiilik,deerler,amalar,pozisyonaolan ballk,stresikzgnlkvezerklikbeklentisigibibalklarayervermitir. Buzelliklerinatmannkaynaolmasyanndaatmannzmbiimlerine deetkisi sz konusudur.Buadankiiselatmalarnentemelfaktrleriolarakkiiseldeerlerin ayrca incelenmesi atmann, aktrleri tarafndan nasl zmlenecei ile ilgili de fikir vermektedir.KozanveErgin(1999)almalarndaSchwartzn(1992;1994)deerlerle inikullanarakatmazmbiimlerinedeerlerinneekildeetkiedeceiniaratrm tr. Bu almada ise benzer bir yaklamla deerler atma ynetimi biimi ilikisi Triandisin(1995)kuramsalerevesigznnealnarakgelitirilenINCOLleikullanla rakirdelenmektedir.KozanveErgininde(1999)almalarndabelirttiizerebulein deerleratmaynetimbiimiilikilerinindahaiyianlalmasnakatlsalayacang rlmektedir.Bualmannayrca,AlakavuklarveArbak(2007)tarafndandahanceger ekletirilmi olan, ahlaki ikilemler ve atma ynetim biimleri arasndaki ilikiyi incele yenaratrmayafarklbirgrgldesteksalanmasdahedeflenmektedir.Yazarlaralma larndatoplulukulukveyabireycilikeilimlerininyksekolduukiilerdeatmaynetim biimlerininfarklolabileceininesrmektevebuilikilerinfarklbalamlardatestedil mesiningerekliliinivurgulamaktadrlar.Yazarlaragre,ahlakiikilemlerindekkenlerinde kiisel deerler olduundan hareketle kiisel deerlerahlaki eilimleratma ynetim
53
biimleri ilikilerin bir arada sorgulanmas atma ynetimin ahlaki eilimler ilikisini dahaaklanabilirklacaktr. 2.BREYSELDEERLER Deerler bireylerin duygusal ve davransal tepkileri zerinde nemli bir etkiye sahiptir (Locke,1976;Rokeach,1973).Bualmadadatemelolarakdeerlerindavranbiimlerini belirlediivarsaymzerindenhareketedilmektedir.Ravlin(1995)deerleri,kiininnasl davranmasgerektiikonusundabireyiniselletirilmiinanceklindetanmlamaktadrBu balamdadeerlerbireyinnasldavranmakistediiniyadaarzuladnortayakoymaktan okbireyinihtiyalarntatminetmekiinsosyalanlamdakabuledilebilirdavranlarhak knda iselletirilmi yorumlar da ifade etmektedir (Kluckhohn, 1951; Rokeach, 1973; Williams, 1968, 1979). Deerler bu bak asyla kltrden bamsz olarak deerlendiri lemezler (Kluckhohn, 1951).Zira bireyin bir olay karsndaki davran sosyalbeklentileri tarafndan ekillenmi deerlerinin bir fonksiyonudur. Budurum atma yaayan bireyin atmayalglayndan,atmaynetimbiiminedeinpekokfarklsrecindedeayn etkiyigsterecektir. 3.ATIMAYNETM rgtte kiileraras atma en basit anlamyla iki taraf arasndaki uyumazlk, srtme, kar kma veya anlamazlk olarak tanmlanmaktadr. Thomas (1992) ise atmay; iki taraftan birisinin, nem verdii bir ey hakknda olumsuz olarak etkilenmesinin, ya da etkilenmekzereoluunun,diertaraftarafndanalglanmasilebalayanbirsreolarak tanmlamaktadr.Busreciynetebilmekamacylabireylerfarkldavranlar(stiller,biim ler, eilimler) ortaya koymaktadrlar. Bu kapsamda kiileraras atma ynetimi ile ilgili olarak farkl aratrmaclar eitli yaklamlar nermilerdir (Rahim ve Bonoma, 1979; Rubin,PruittveKim,1994;Thomas,1992).BuaratrmaclararasndanRahim(1983;1992) ortaya koyduu durumsal bak as erevesinde be farkl atma zm yntemi ta nmlamaktadr.KendineOdaklveDierlerineOdakleksenlerierevesindesnflandrlan buyntemlersrasyla,ibirlii,uyma,gkullanma,kanmaveuzlamadr(ekil1).bir lii ynteminde taraflarn karlkl ihtiyalar nemsenir. Bu erevede taraflar arasnda ortaklk,bilgialverii,aklkveprobleminortakzmszkonusudur.Uymadavran nnsergilendiiatmaortamlarnda,kartarafnisteklerinintatminedilmesinemlidir. Bunedenlefarkllklarnvurgulanmasszkonusudeildirvebireyinkendineilikinbeklen tileri dktr. atmann g kullanarak zmlenmeye alld ortamlarda kazan kaybet durumu geerlidir. Bu yntemde bireyin kendi ihtiyalarnn tahmin edilmesine ilikin beklentileri yksek, kar tarafn beklentilerine ilikin ilgi ise dktr. atma zm yntemi olarak kanma davrannn tercih edildii koullarda her iki tarafn da a tmasonucundanemlibirkazanmbeklentisiyoktur.Taraflaratmaygrmemezlikten gelirler ve mmknse problem ertelenir. Uzlama davranlarnn sergilendii atma durumlarnda ise her iki tarafn da kazanmlarndan karlkl dn vererek uzlamas sz konusudur.Tavizvermeolarakdadeerlendirilebilir.
54
KendineOdakl Yksek Yksek birlii Dk
DierlerineOdakl
Uyma
Uzlama Dk
Gkullanma
Kanma
ekil1:atmaYnetimBiimleri
Kaynak:Rahim,M.A.(1983),s.369.
4.KSELDEERLERVEATIMAYNETMBMLKS Bu almann amac Kozan ve Erginin (1999) almalarnda gerekletirilen yaklama benzer bir ekilde deerler atma zm yntemleri ilikilerini irdelemektir. Ancak bu almada yazarlarn gerekletirdii almadan farkl olarak Schwartzn (1992; 1994) deerlerleideil,Triandisin(1995)kuramsalerevesigznnealnarakgelitirilen INCOLleikullanlmaktadr.Buleindeerleratmaynetimbiimiilikilerinindaha iyianlalmasnakatlsalayacangrlmektedir. FishbeinveAjzene(1975)gredavranlarbireylerindeervetutumlarnnbirsonucudur. atma karsnda bireyler de atma ynetim biimlerine gerek eilim gerekse de bir davran olarak bavurmaktadrlar. Bu durumda kiilerin tadklar deerler, atmann kaynaolmannyannda,bireylerinaynzamandaatmaynetimbiimlerinideekillen dirmektedir. Belli bir atma durumunu deerlendirirkenbirey kendi znel dncesinin beslendiideerlerigznnealarakbellibiryargya(tutuma)varmaktavebunabalbir davran (atma ynetim biimi) ortaya koymaktadr. Ksacas kiilerin sahip olduklar deerleronlarnatmaynetimbiimlerinietkilemektedir. Bireylerin iinde yaadklar kltr de bu deerler zerinde nemli etkiye sahiptir. Belirli davran kalplar kltr tarafndan ekillendirilmekte ve kltrel deerler ile bireysel de erleretkileimegirerekeitlidavranlarnkkeninioluturmaktadrlar.atmayyne tebilmek adna ortaya konan davranlarn bu adan deerlerden bamsz olmayaca dnlmektedir. Deerleri anlayabilmek ve kltrel balamdaki farkllamalar grebilmek amacyla ok farkl almalar yrtlmtr. Kltrleraras boyutta Hofstede (1980), GLOBE almas Housevd.(1994),TrompeenarsveHampdenTurner(1998),Schwartz(1992)gibiaratr maclarnalmasyanndazellikleaynkltriindededeerlerinfarkllaabileceiifade edilmektedir.rnein Schwartz (1992) kltrel deerleri ayn kltr iindede llebile ceini ve kltrleraras farkllklar yannda bireysel farkllklarn da deerler kapsamnda ortayakarlabileceinibelirtmitir.KozanveErgin(1999)buyndebiralmayapmlar veSchwartzaekolarakTriandis(1995)tarafndanortayakonankavramsalereveninde deerlerveatmailikisinianlamakasndanyararlolacansavunmulardr.Trandise
55
(1995)gredeerlerdrtfarklboyutta(yataytoplulukuluk,yataybireycilik,dikeytoplu lukuluk, dikey bireycilik) ele alnabilir ve ayn zamanda ayn kltr iinde bireyler farkl deerlere sahip olabilirler. Yazara gre yatay bireycilik kltrel deeri hiyerarik farkllk zerinde durmazken zgnl, bamszl ve kendine gveni ne karmaktadr. Dikey bireycilik sz konusu olduunda ise bamsz olma yannda rekabeti olma, en iyi olarak hiyeraride ste kma istei vurgulanmaktadr. Bunlara ek olarak yatay toplulukuluk kltreldeeribelirlibirgrupileyaknolmay,empatiyi,sosyalolmayveibirliiniifade ederken; dikey toplulukuluk bal olunan grup iin dn vermeyi, i grup uyumunu, i grupnormlarnasaygyveotoriteyeuymayifadeetmektedir. Kiileraras bir atma sz konusu olduundabu drt farkl kiiselkltrel deerinat mannkiminleyaanddagzetilerekbireyinatmaynetimbiiminietkileyeceivar saylmaktadr. Bireycilik zelliklerine sahip olan kiilerin g kullanma ynetim biimini kullanacaklarvarsaylabilir.Bamszlnadknbireykartarafnbeklentilerineokda nem vermeyerek g kullanmay tercih ederken, rekabeti bir yapya sahip olan ve hiyerarikolaraksttebulunanbireyingkullanmaderecesidedahabelirginolacaktr. Benzerbirekildeibirliinenemverenveempatikurabilenbireyleryaananbiratma durumunda atmay ynetme biimi olarak her iki tarafn da beklentilerini karlayabil mek amacyla ibirliini tercih edebileceklerdir. zellikle igrup kapsamnda aileyi gz nne aldmzdaisebireyigruptan birisiyleyaad kiisel biratmadaigrupuyu muna nem verdii iin kar tarafn beklentilerine uyma davran sergileyebilecektir. Bunagrealmadatestedeceimizhipotezleraadakigibiifadeedilebilir. H1: Dikey bireycilik eilimi yksek olan bireyler yatay bireycilik eilimine sahip olanbireylereoranladahayksekdzeydegkullanmabiiminitercihetmekte dirler. H2: Yatay toplulukuluk deerleri yksek olan bireyler ibirlii ynetim biimini dahayksekorandakullanmaktadrlar. H3:Dikeytoplulukulukdeerineolaneilimidahabelirginolanbireylerkarta rafauymaveyakanmagibiatmaynetimbiimlerinitercihedeceklerdir. Bu hipotezlere ek olarakatmann kiminle yaand, atmaya3. bir kiinindahil olup olmad,yaptrmgcasndantaraflarnnekonumdaolduuvetmbudeikenlerin atmaynetimbiimineetkisidealmakapsamndaincelenmektedir. 5.YNTEM Aratrmada bireylerin bireycilik ve toplulukuluk deerlerini lmek amacyla Singelis ve arkadalar(1995)tarafndangelitirilenveTrkiyedeWastiveErdil(baskda)tarafndan geerlenenINDCOLleikullanlmtr.37adetnermedenoluanlekdrtfarklklt rel deeri (yatay bireycilik, dikey bireycilik, yatay toplulukuluk, dikey toplulukuluk) l mektedir. Bireylerin atma ynetim biimlerini lmek amacyla 28 nermeden oluan, bebiimilen,dahanceTrkiyedeKozanveErgin(1999)tarafndandakullanlanve Trkede de geerli saylan Rahimin rgtsel atma Ynetimi EnvanteriII (Rahim, 1983, 1992) lei kullanlmtr. atma ynetimi ile ilgili envanter sorulmadan nce rneklemi oluturan rencilerden yaadklar bir atmay dnmeleri ve atma ile ilgili nermeleri bu atmay deerlendirerek cevap vermeleri istenmitir. Ayn zamanda atma envanteri haricinde atmann yaand kiinin cinsiyeti, ya, aileden veya aile dndanbirisiolupolmadsorulmuolupaststilikisiniveigrupayrmngrebilmek amacylayaptrmgcasndankonumudasorulmutur.Bunlaraekolarakherikilek deya,cinsiyet,almadeneyimigibidemografikbazsorularlabirliktetoplam417lisans rencisineuygulanmtr.
56
6.SONUveNERLER Gerekletirilenilkincelemesonucundaatmayaanan kiinin kendisindenkk oldu unu ifade eden 28 (%6,7) ve atma yaad kiinin zerinde yaptrm gc olduunu ifadeeden47kii(%11.3)oransalolarakrnekleminokkkbirkesiminioluturduklar gerekesiyle rneklemden karlmtr. Sonu olarak aratrmann rneklemi toplam 342 kiidenolumaktadr. Yaplanregresyonanalizlerisonucunda; H1 hipoteziile ilgili olarakgerekletirilenstepwiseregresyon analizi sonucunda dikey bireyciliin (Beta=.307, t=4.025, p.001) yksek g kullanma biimini an laml ekilde aklayabildii, ancak yatay bireyciliin (Beta=.11, t=1.813, p=.071) g kullanma biimini aklamakta yetersiz kald grlmektedir (AdjR2=.53, F=16.202,p.001) H2 hipotezi ile ilgili olarak yatay toplulukuluk skoru ykseldike atma zm yntemi olarak ibirlii biimini (AdjR2=.012, F=4.65, p.05) kullanma eiliminin artt grlmektedir. Bu adan H2 hipotezi dorulanmtr. Buna ek olarak uz lamabiiminin(AdjR2=.020,F=6.27,p.01)deyataytoplulukulukeiliminesa hipkiilercetercihedildiigrlmektedir. H3 hipotezi ile ilgili olarak dikey toplulukuluk skoru ykseldike atma zm yntemi olarak kanma (AdjR2=.046, F=14.678, p.001) ve uyma (AdjR2=.016, F=5.06, p.05) biimlerini kullanma eiliminin artt ortaya kmtr. Bu sonuca gredeH3hipotezidorulanmaktadr. Tm bu sonulara ek olarakyaplan analizler sonucunda cinsiyet farkllklar, 3.kiinin a tmasrecinedahilolmas,atmayaanankiininailedenolupolmamasatmazm biimlerineetkiedebilmektedir.rnein,yataybireycilikskoruarttka kadnlarnerkeklereoranlaatmazmyntemiolarakgkullanmaeiliminin dahafazlaolduu(R2=.012,F=3.829,p.05); 3.kiinindahilolmadatmalarda,kanmabiiminikullanmaeilimininazal d,birdierdeyileyataybireycilikkanmabiimikullanmaeimiarasndaters yndebirilikininbulunduu,3.Kiinindahilolduukoullardaiseyataybireyci likkanma biimi ilikisinin varlndan sz edilemeyecei (R2=.019, F=5,919, p.05); aileiikiilerleolanatmalarda,ailedndaolankiilereoranlaatmazm yntemi olarak g kullanma biimine eilimin daha fazla olduu (R2=.014, F=4.281,p.05)grlmektedir. Genelolarakbakldndabireyseldeerlerinatmaynetimbiimineetkisiolduuaka grlmeklebirlikteatmayaanankii,atmayaanankiininkonumu,yaveaileden olup olmad gibi faktrler atma ynetim biimini farkllatrmaktadr. atmann nemlibirkaynaolmasyanndadeerleralmadandagrlebileceigibiatmay netim biimini de etkilemekte ve bireylerin atmay ele al biimlerini belirlemektedir. atmann zm ile ilgili olarak deerlerin de gz nne alnmas ve farkl deerlere sahipbireylerinfarklzmyollarntercihedebileceklerininbilinmesiyaananatmala rnzmileilgiliolarakdahasalkldeerlendirmelerinyaplmasnsalayacaktr. almann kstlar ele alndnda rneklemin tek bir fakltede yer alan rencilerden olumasveburencilerindahaokkendilerindenbykkiilerleatmayaamolma larkstlarolarakifadeedilebilir.
KAYNAKA
57
Alakavuklar, O. N. ve Y. Arbak (2007), Interpersonal Conflict Handling Styles: The Role of Ethical Approaches, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Ensitts, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. Fishbein,M.veI.Ajzen(1975),Belief,Attitude,IntentionandBehavior:AnIntroductiontoTheory andResearch,Boston:AddisonWesley. Hofstede, G. (1980), Cultures Consequences: International Differences in Workrelated Values, BeverlyHills:CA:Sage. House,R.,P.Hanges,M.Javidan,P.DorfmanveV.Gupta(2004),Culture,LeadershipandOrganiza tions:TheGlobeStudyof62Societies,SagePublications. Kluckhohn,C.(1951),ValuesandValueOrientationsintheTheoryofAction,Ed.T.ParsonsveE. Shils,TowardaGeneralTheoryofAction,Cambridge:HarvardUniversityPres,388433, Kozan,M.K.veC.Ergin(1999),ThenfluenceofIntraculturalDifferencesonConflictManagement Practices,TheInternationalJournalofConflictManagement,10(3),249267. Locke,E.A.(1976),TheNatureandConsequencesofJobSatisfaction,Ed.M.D.Dunnette,Hand bookofIndustrialandOrganizationalPsychology,Chicago:RandMcNally,12971349. Nicotera, A. M. (1993), Beyond Two Dimensions. A Grounded Theory Model of Conflicthandling Behavior,ManagementCommunicationQuarterly,6(3),282306. Rahim,M.A.veT.V.Bonoma(1979),ManagingOrganizationalConflict:AModelforDiagnosisand ntervention,PsychologicalReports,44,13231344. Rahim, M. A. (1983), A Measures of Styles of Handling Interpersonal Conflict, The Academy of ManagementJournal,26(2),368376. Rahim,M.A.(1992),ManagingConflictinOrganizations,USA:PraegerPublishers. Ravlin, E. C. (1995), Values, Ed. N. Nicholson, The Blacwell Encyclopedic Dictionary of Organiza tionalBehavior,Oxford,England:BlackwellPublishers,598599. Rokeach,M.(1973),TheNatureofHumanValues,NewYork:FreePress. Rubin,J.Z.,D.G.Pruitt,veS.H.Kim(1994),SocialConflictEscalation,Stalemate,andSettlement, USA:McGrawHill. Schwartz,S.H.(1992),UniversalsintheContentandStructureofValues:TheoreticalAdvancesand EmpiricalTestin20Countries,Ed.M.Zanna,AdvancesinExperimentalSocialPsychology,Cali fornia:AcademicPres,25,165. Schwartz,S.H.(1994),BeyondIndividualism/Collectivism:NewCulturalDimensionsofValues,Ed. U.Kim,H.C.Triandis,C.Kagitcibasi,S.Chol,veG.Yoon,IndividualismandCollectivism:Theory, Method,andApplications,ThousandOaks:Sage,85119. Singelis,T.M,H.C.Triandis,D.S.Bhawuk,veM.J.Gelfand(1995),HorizontalandVerticalDimen sions of Individualism and Collectivism: A Theoretical and Measurement Refinement, Cross CulturalResearch,29(3),240275. Thomas,K.W.(1992),ConflictandNegotiationProcessesinOrganizations,Ed.L.M.HoughveM.D. Dunnette,HandbookofIndustrialandOrganizationalPsychology,PaloAlto,CA:ConsultingPsy chologstsPres,651717. Triandis,H.C.(1995),IndividualismandCollectivism,Boulder,CO:WestviewPress. Trompeenars,F.veC.HampdenTurner(1998),RidingtheWavesofCulture:UnderstandingCultural DiversityinGlobalBusiness,NewYork:McGrawHill. Wall,J.A.veR.R.Callister(1995),ConflictandItsManagement,JournalofManagement,21(3), 515558. Wasti,S.A.veS.E.Erdil(Baskda),BireycilikVeToplulukulukDeerlerininllmesi:BenlikKurgusu (SelfConstrualScale;SCS)veINDCOLleklerininTrkeGeerlemesi. Williams, R. M., Jr. (1968), The Concept of Values, Ed. D. Sills, International Encyclopedia of the SocialSciences,NewYork:McMillan,283287. Williams,R.M.,Jr.(1979),ChangeandStabilityinValuesandValueSystems:ASociologocialPer spective,Ed.M.Rokeach,UnderstandingHumanValues,NewYork:FreePres,1546.
58
LSELERDEGREVYAPANYNETCVERETMENLERNKLERARASI ATIMAZMEELMNNBELRLENMESNEYNELKBRARATIRMA: EDRNELRNE

AslhanBLBL TrakyaniversitesiS.B.E. letmeYksekLisans rencisi SinanNSAR Trakyaniversitesi..B.F. letmeBlm, sinanunsar@yahoo.com NecdetST TrakyaniversitesiT.F. BiyoistatistikBlm, necdetsut@yahoo.com
ZET atmakavramrgtseldavranveinsankaynaklarynetimininnemlikavramlarndanbirisidir.letmelerde salkl bir ynetim srecinin gereklemesi iyi bir atma ynetimine baldr. atmann birden fazla eidi vardr. Bu almada kiileraras atma kavram irdelenmitir. atmann nemi, trleri, olumlu ve olumsuz ynleri belirtilmi ve atma zm yollar zerinde durulmutur. Edirne ilinde liselerde grev yapan mdr, mdryardmcsveretmenlerinkiilerarasatmazmeyaklamlarvebecerileriyaplanbiraratrmayla tespitedilmeyeallmtr.Lisemdr,mdryardmcsveretmenlerinkiilerarasatmazmedurumlar 5 alt boyut asndan deerlendirilmi ve elde edilen bulgular analiz edilerek yorumlanm ve sonular tablolar araclylaaklanmtr. Anahtarkelimeler:atma,retmen,ynetim,kiilerarasatma,grup.
1.GR nsansosyalvepsikolojikbirvarlktr.Dolaysyladavranlarhemsosyalortamlardanhem depsikolojikdurumundanetkilenmektedir.Sosyalynvepsikolojikalardansalklbirey toplumavealtkurumlaradahayararlolmaktadr.evresiyleolumlubiriletiimkura bilenvesrdrebilenbireysosyalveihayatnyaanabilirhalegetirecektir.Ynetima sndankiilerarasatmalarnemlibirdurumdur.Butratmalarzelliklebireybazn dakiininveriminivemotivasyonunudrebilir.Bualmadabireylerarasatmaz mekonusuirdelenmi,liseyneticisiveretmenlerininkiilerarasatmazmebeceri leriyaplanbirampirikaratrmaylaincelenmianalizedilerekdeerlendirilmitir. 2.ATIMAKAVRAMI nsan,hayatsresincedeiikinsanlarladiyalogkuransosyalbirvarlktr.Budiyalogsre sincekiilerarasndaeitlinedenleryzndenatmalaryaanmaktadr.atmainsan hayatnn ve etkileiminin deimez bir unsurudur. Kiiler yaadklar srece iyerinde, evde, caddede, broda ve okulda atma yaayabilir (Arslan,2005:38). atma, k ne denlerininfarkloluumu,deiiktrlerivesreciasndanzortanmlananbirkavramdr. atmanntemelindekiininattbireyi,ekibi,fikriveyadurumukabuletmemesiyada butrolgularnbirksmileekimesiyatar.atmaykiininyaadsosyalortamiinde istemediidurumlarlakarkaryakalmasvebirneticeiinzorlanmasdurumundager ekletirdii eylem, vard duygusal durum olarak tanmlanabilir (Erdoan, 1996:145). atma rol veya hayat rolleri arasnda atma, kiinin belli bir alandaki rol setindeki yeliiiledieralandakirolsetindekibirdieryeliininatmasylailgilirolbasksolarak datanmlanabilir(Keser,2006:219). 3.ATIMANINNEM atma, iletmelerin verimlilii ve etkililiine olan katksndan dolay nemlidir. Bu katk olumlu veya olumsuz olabilir. Burada nemli olan husus mevcut probleme getirilen yeni zmn iletmenin tamamna fayda salayp salayamaddr. Eer rgtte atma mevcutdeilsebirdurgunlukszkonusudur.Byleoluncaverimlilikoldukadebilir.Bu
59
ortamdasraredenyneticiler,rgtselatmaydkyaamaurunailetmenindina mikyapsnolumsuzyndeetkileyerekverimliliinazalmasna nedenolurlar.atmann yksek dzeyde olduu durumlarda ise kaos yaanabilir (zer,2008:133). Ayrca baz a tmatrlerininhematmayyaayankiilerhemdebukiileriniindealtklarformal sistemler asndan olduka faydal olduu gz ard edilmemelidir (Tekarslan v.d. 2000:240).Kiininbulunduuyerdeatmamutlakaolacaktr.atmayasgariyeindirmek iingerekliortamhazrlamakyneticiningrevidir.atmayaratanunsurlardanbiriura acak, megul olacak ve alacak bir eyi olmayan personelin birbirleriyle uramasdr. Burada nemliolannoktakurumlardaalanherkesinuraacagerekbiriiolmaldr (zgren,2000:129130) 4.ATIMANINTRLER rgtselatmannbiroktrbulunmaktadr.Bunlaraadabelirtilerekaklanmtr. 1. Kiinin kendi iindeki atmas: Bu atma trnde yaklamayaklama, kanma kanmaveyaklamakanmaolmakzere3tipatmabiimindenszedilebilir(zkalp veKrel,1999:212). 2.Kiilerarasatma:Buatmadaikiyadadahafazlabireydeiikkonulardaanlamaz ladmektedirler.Bununennemlisebebibireylerinulamakistedikleriamalarn,uy guladklar metotlarn ve sahip olduklar bilgilerin ve deer yarglarnn farkl olmasdr (Koel,2005:667).Kurumiindealanpersonelinkendilerinezgtutum,deer,inan,ve davranlar vardr. Bu faktrler arasndaki uyumsuzluk atmalara yol aabilmektedir (BaykalveKovanc,2008:23).Bazenikikiininkarakteriuyumazvekiilikleriatr.Ayrca iletiim baarszlklar ve alglamafarkllklarndan da atmalar geliebilir (Newstromve Davis,2002:262). 3. Birey ve Grup Arasndaki atmalar: Bu atmalar gruplarn kendi norm ve ilkelerini yelerine kabullendirmek iin alanlar zerinde uyguladklar basklar sonucu oluan atmalardr.Grubunnormlarnbenimsemeyenyadakendiamalarnatersgrengrupla atmaiinegirerler.Ayrcagrubunbelirlediiretimhedefininaltndakalanveyastne kanyelerincezalandrlmassonucuatmalaryaanabilir(Krelv.d.,2004:141). 4. Gruplararas atma: in yapl srasnda grevleri birbirine bal olan, konumlar , gleriveayrcalklarbirbirindenfarkllaangruplararasndadahaokmeydanagelir.Bir grup,diergrubunamalarna,deerlerine,rgtselvetoplumsalkonumuna,yetkilerine mdahaleedipzararvermeyebaladndavegrubunzerindebirgeldeetmeyegiriti inde atma balam olur. Bir grubun yelerinin gruba ball arttka ve grup baka gruplarla yarmaya kalktka atma trmanmaya ve artmaya balar. Gruplar arasnda gerekleen atmann temelinde kt kaynaklarn paylalamamas gelir (Baa ran,2004:328). 5. GrupSosyal sitem atmas: Bu atma trnde bireygrup atmasn anmsatan biimdebirsosyalveyaformalsistemiindekigrubun,osistemindeer,ilke,ama,kural ya da dlceza sistemleriyle ters dmesi ya da sistem tarafndan kendilerine hakszlk yapldynndekidncelerivebununsonucuoluanatmaszkonusudur(Tekarslan v.d.,2000:260). 5.RGTSELATIMANINOLUMSUZYNLER atmannbazolumsuzynleriaadaifadeedilmitir(Tekarslanv.d.2000:300); 1.atmadmanlkduygularnaveagresifdavranlaranedenolabilir 2.atmaalanlarnmoralinietkileyerekiveriminidrebilir 3.atmalariletiimigeciktirebiliryadabilginingnderilmesinisabotebileettirebilir.
60
4. atma atan taraflarn kendi amalarn iletmenin amalarndan stn grmesine nedenolabilir 6.ATIMALARINZMLENMES atmalar kurumlarda doal bir sorun olarak kabul edilebilir. Bylece dier sorunlarda olduugibiatmanndazmekavuturulmasgerekmektedir.atmalarnzmlen mesineynelikolarakbirdenfazlazmmevcuttur.BlakeveMoutontarafndangeliti rilen ynetimsel zgara modeli atmada bireysel ve kltrel farklar deerlendirmekte akafaydaldr(Goldstein,1999:1804). atmaynetiminde,ennemlibasamakatmannsebeplerinindorutanmlanmasdr. atmayadorutehiskonulmadzamaneniyizmnerisiuygulansabilesonuba arsz olacaktr. Kurumlarda oluan atmalara doru tehis koyabilmek iin atmann bykln, niteliini, atanlarn yapsn, atma zmede kullanlan yntemleri ve baardurumlarnbilmekgerekir(TopaloluveAvc,2008:78). Johnson ve Johnsona gre, bireyler kiileraras atma yaadnda be deiik zm yolundan birini benimseyebilirler. Sz konusu zm yollar; g kullanma, uzlama, yzleme yattrmave geri ekilmedir. zm yollarndan hangisinin seilecei ise amacnveilikininneminebaldr.atmayaayanbireylerinvarmakvegerekletir mekistedikleriikiunsurvardr.Birincisi,atmayayolaankendiamalarngerekletir me arzusu, ikincisi ise atma yaanlan kii veya kiilerle etkileimi srdrme isteidir (Arslan,2005:4445). 7.ARATIRMA 7.1.Sorunsal:nsan,yaamsresincezelveihayatndafarklinsanlarladiyalogkuran sosyalbirvarlktr.Budiyalogsresincekiilerarasndaeitlinedenleryzndenatma laryaanmaktadr.atmainsanhayatnnveetkileiminindeimezbirunsurudur.Kiiler yaadklarsreceiyerinde,evde,caddede,brodaveokuldaatmayaayabilir.eitli trleriolanatmannzmyollardafarklolacaktr.Buaratrmaliselerdegrevyapan mdr,mdryardmcsveretmenlerinkiilerarasatmazmebecerileriveatma durumlarnayaklambiimlerinaslsorusunayantvermekzeretasarlanmtr 7.2.Yntemi:Aratrmaanketyntemikullanlarakgerekletirilmitir.Anketinuyguland ana ktleyi, Trkiyede eitim sektrndeki liselerde grev yapan mdr, mdr yar dmclar ve retmenler oluturmaktadr. rneklemini ise Edirne ilinde grev yapan retmenveyneticileroluturmutur.Anket18lisedekiyneticilereveretmenleresoru lantoplam15soruveyneltilen75ifadedenolumaktadr.Uygulanananketlerde,denek lerin sosyodemografik bilgilerini belirlemeye ynelik sorularn yan sra kiileraras at may len ve Susan B. Goldstein tarafndan gelitirilen ve Trkeye uyarlamas Cokun Arslantarafndanyaplanve75adetifadedenoluanKiilerarasatmazmelei kullanlmtr.Liselerenceden300adetanketdatlmveeitlinedenlerdendolay207 anket deerlendirmeye alnmtr. Deneklerden alnan cevaplar toplanarak bilgisayar or tamnaaktarlmvebirtakmistatistikseltekniklerileyorumlamalaryaplmtr. 7.3.Katks:Kiilerarasatmadaikiyadadahafazlabireydeiikkonulardaanlamazla dmektedirler.Bununennemlisebeplerindenbirisibireylerinulamakistedikleriama larn,uyguladklarmetotlarnvesahipolduklarbilgilerinvedeeryarglarnnfarklolma sdr.Kurumiindealanpersonelinkendilerinezgtutum,deer,inan,vedavranlar vardr. Bu faktrler arasndaki uyumsuzluk atmalara yol aabilmektedir. Bu atmalar rekabetiierdiindengruplarnvekurumlarndinamikliinisalarkenztlamalaryaratt iin kiileraras iliki ve etkileimi azaltr. Kiileraras atmalar karkoca, retmen renci, iiiveren, stast ve anneocuk v.b. zerinde grlebilir. atma kavram ve
61
sreci, i hayatnda baary, verimlilii ve etkinlii dorudan etkileyen bir faktr olup, kiilerarasatmayaratanfaktrlerincedenbelirleyipgereklinlemlerinvezmyol larnn bulunmas hem alanlarn alma yaamnn kalitesinin artrlmas hem de iye rindekiolumluatmosferinoluturulmasasndannemtamaktadr.Dolaysylakurum lardaalanpersonelinkiilerarasatmadzeylerinibelirlemek,atmasrecindeduy gularnneekildeifadeettikleriveatmalarnzmeyeyneliknasldavranlargster diklerinibelirlemekbualmanngerekletirmekistediihedefvekatklardr. 7.4. Kapsam: Aratrmada kullanlan Kiileraras atma zme lei; yzleme, zel/genel davran, duygusal ifade,yaklama/kanma ve kendini ama olarak isimlendirilen5altboyuttanmeydanagelmektedir.Heraltboyut15maddeiermekteve lek toplam 75 maddeden olumaktadr. lekte kesinlikle katlyorumdan, kesinlikle katlmyoruma uzanan 7li likert tipi ifadeler bulunmaktadr. Her alt boyut eitli sosyo demografikdeikenlerasndandeerlendirilmitir.Ayrcamdr,mdryardmclarve retmenlerasndandaaltboyutlaranalizedilmitir.Btnbuistatistikseltestleringer ekletirilmesindeSPSSforWindows11.5.0programndanyararlanlmtr.Ayrcattesti, Oneway ANOVA, MannWhitney U, KruskalWallis H, Tek Grup KolmogorovSmirnov ve Scheffe, Tukey, Dunnet testleri kullanlmtr. Alt boyut dzeyinde verilerin analizi test edilmesi iin parametrikve nonparametriktestlerden yararlanlmtr.P<0.05 istatistiksel anlamllksnrolarakkabuledilmitir.Aratrmasorusueitlisosyodemografikdeiken lervemdr,mdryardmclarveretmenlerasndandeerlendirilmitir. 7.5.BulgularveYorum Aratrmayakatlanmdr,mdryardmcsveretmenlerinsosyodemografikzellikle rine bakldnda; mdrlerin %92.95inin erkek, %71inin bayan, mdr yardmclarnn %71ininerkek%28,6snnbayan,retmenlerinise%57,6snnerkek%41ininbayanlar danolutuugrlmektedir.Eitimdzeyiolarakmdrlerin%78,6s,mdryardmcla rnn %85,7si ve retmenlerin de % 80,8i lisans mezunudur. Dier sosyo demografik deikenlere ait say ve yzdeler Yaplan aratrma sonucu mdr yardmclarnn ret menlere gre yzleme alt boyut puan ortalamalar daha yksek bulunmutur (F=3,451 P=0,034).Fdeeriolan3.451etekabledenanlamllkdzeyi0,034olduundanyzleme altboyutuasndananlamlbirfarkllkvardr(P<0,05).Mdryardmclarnnmdrve retmenleregreyzyzedahaokatmaiinegirdikleriveyaadklargrlmektedir. Mdryardmclarnnatmayaadkiilerleyzyzegelipsorunlarnirdeleyebildikleri, tartabildiklerivedorudanatmayzmeyeynelikdavranlargsterdiklerisylene bilir. Erkekretmenlerinzel/geneldavranpuanlarkadnlaragredahayksekkmtr(t= 2, 039 P= 0,043). Dolaysyla retmenlerin cinsiyetlerine gre zel/genel davran alt boyutu asndan anlaml bir farkllk vardr (P<0,05). Erkek retmenlerin bayan ret menlere gre zel/genel davran asndan daha ok atma yaadklar sylenebilir. Erkek retmenlerin zel davranlarn genel davran haline getirdikleri grlmektedir. Yanierkekretmenleringenelortamlarda,zelortamlardaolduugibirahatbiratma davran gsterebilmektedir. Kadn retmenlerin ise genel ortamlarda zel ortamlarda olduu kadarrahatbiratmadavrangsteremediklerianlalmtr.Mdrvemdr yardmclarnncinsiyetlerinegreanlamlbirfarkkmamtr. Lisemdrlerininyalarileduygusalifadealtboyutlararasndapozitifyndeanlamlbir iliki saptanmtr.(rs= 0,574;p=0,032). Lise mdrlerinin yalar arttka duygusal ifade alt boyutu puannn artt tespit edildi (P<0,05). Yani lise mdrlerinin yalar arttka duygusalifadealtboyutuasndandahaokatmayaadklarveatmazmeeilim
62
lerinin artt belirlenmitir. Burada yan artmas atma zme becerisini arttran bir faktr olarak deerlendirilebilir. Lise mdrlerinin yalar arttka duygularn da dnk olarakdahaokifadeettiklerivedorudanatmayzmeyeynelikdavranlargster diklerisylenebilir.Oysabudurummdryardmclarveretmenlerasndansylene mez. te yandan lise mdrlerinin yalar ile yzleme, zel/genel davran, yaklama kanmavekendiniamaaltboyutlararasndaanlamlbirilikibulunmamtr(p>0.05) retmenlerin yalar ile duygusal ifade alt boyutlar arasnda negatif ynde anlaml bir ilikisaptand(rs=0,182;p=0.017).retmenlerinyalararttkaduygusalifadealtbo yutupuannnazaldtespitedildi(P<0,05).retmenlerinyalandkaatmayladahaaz baakabildiklerinisylenebilir.retmenlerinyalandkaduygularndadnkolarak dahaazifadeettiklerigrlmektedir.retmenlerinyalarileyzleme,zel/geneldav ran,yaklamakanmavekendiniamaaltboyutlararasndaanlamlbirilikibulunma mtr(p>0.05) Evsahibiolmayanretmenlerinduygusalifade,yzlemevekendiniamaaltboyutpu anlar evi olanlara gre daha yksek kmtr (t= 2, 108 P= 0,037, t=3.214 P=0,002, t= 2,462p=0,015).Byleceeviolmayanretmenlerineviolanlaragreduygusalifade,yz lemevekendiniamaaltboyutlarasndananlamlbirfarkllkvardr(P<0,05).Eviolma yanretmenlerineviolanlaragredahafazlaatmayaadklarbelirlenmitir.Eviolma yan retmenlerin atma yaad kiilerle yz yze gelip sorunlarn irdeleyebildikleri, duygularn da dnk olarak daha ok ifade ettikleri, atmalar zmek iin iletiime nem verdikleri dolaysyla dorudanatmayzmeye ynelik davranlar gsterdikleri sylenebilir. Oysa ayn durum evi olan retmenler iin sylenemez. Evi olmayan ret menlerin kendilerini gvencede hissetmemeleri ve ekonomik anlamda belli bir sabit kira giderlerininolmasatmayarttrandierbirunsurolarakdeerlendirilebilir. retmenlerin atma alt boyut lek skorlar ile alma yllar (kdem) korelasyon (Speerman)katsaylararasndaanlamlbirfarkllkvardr(rs=0,150;P=0,049).almayl asndan kdemli olan retmenlerin duygusal ifade alt boyutu puannn artt tespit edildi(P<0,05).Hizmetylokolanlisemdrlerininduygusalifadealtboyutuasndan daha rahatolduklartespit edildi.Buradahizmetylnn artmas atma zmeyiarttran birfaktrolarakdeerlendirilebilir.Hizmetylokolanyanikdemliolanlisemdrlerinin duygularnrahatveakbirekildedilegetirdiklerivedorudanatmayzmeyeyne lik davranlar gsterdikleri sylenebilir. Lise mdrlerinin alma yllar ile yzleme, zel/geneldavran,yaklamakanmavekendiniamaaltboyutlararasndaanlamlbir ilikibulunmamtr(p>0.05) 8.SONUveNERLER Lise yneticileriveretmenlerineynelikolarakyaplanbualmasonucu;mdryar dmclarnnatmayaadkiilerleyzyzegelipsorunlarnirdeleyebildikleri,tartabil diklerivedorudanatmayzmeyeynelikdavranlargsterdikleri,erkekretmen leringenelortamlarda,zelortamlardaolduugibirahatbiratmadavrangsterebil dikleri,kadnretmenlerinisegenelortamlardazelortamlardaolduukadarrahatbir atma davran gsteremedikleri, lise mdrlerinin yalar arttka duygusal ifade alt boyutuasndandaharahatolduklarveatmazmeeilimlerininartt,retmenle rinyalandkaatmayladahaazbaakabildikleri,retmenlerinyalandkaduygula rndadnkolarakdahaazifadeettikleri,eviolmayanretmenlerinatmayaad kiilerleyzyzegelipsorunlarnirdeleyebildikleri,duygularndadnkolarakdahaok ifade ettikleri, atmalar zmek iin iletiime nem verdikleri dolaysyla dorudan a tmayzmeyeynelikdavranlargsterdikleri,kardesaysokolanmdrlerinduy
63
gularn da dnk olarak daha ok belirttikleri ve dorudan atmay zmeye ynelik davranlargsterdikleri,evlilikyleskiolanmdrlerinduygularndaharahatveakbir ekilde ifade ettikleri ve dorudan atmay zmeye ynelik davranlar gsterdikleri, gelirdzeyiyksekolanmdrleringenelortamlarda,zelortamlardaolduukadarrahat biratmadavrangsterebildiivemeslekhayatndauzunyllargrevyapanretmen lerin duygusal ifade alt boyutu asndan daha rahat olduklar tespit edilmitir. Yaplacak bakasektralmalarylaatmaveolassonulardeerlendirilebilir. KAYNAKA
Arslan,C.(2005),KiilerarasatmazmeveProblemzmeYaklamlarnnYklememeKarma klasndanncelenmesi,SelukniversitesiSosyalBilimlerEnstitsYaynlanmamDokto raTezi. Baaran,.E.(2004),YnetimdensanlikileriYnetselDavran,stanbul:NobelYayn. Baykal,K.veKovanc,A.(2008),YneticiveAstlarArasndakiAnlamazlklarnzmneYnelikBir Aratrma.HavaclkveUzayTeknolojileriDergisi,3(3),23. Erdoan,.(1996),letmeYnetimindergtselDavran,stanbul:AvcolBasmYayn. Goldstein,S.B.(1999),ConstructionandValidationofaConflictCommunicationScale,Journalof AppliedSocialPsychology,29(9),1804. zgren,A..(2000),Yaamnda100Kanguru,Ynetim,LiderlikveYaam.stanbul:Academy plusYaynevi. Keser,A.(2006),almaYaamndaMotivasyon,stanbul:AlfaAkademiBasmYayn. Krel,.,Kayaolu,A.veGkdaR.(2004),SosyalPsikoloji,Eskiehir:AnadoluniversitesiYayn. Koel,T.(2005),letmeYneticilii.stanbul:ArkanBasmYaynDatmLtd.ti. Newstrom, J. W. ve Davis, K. (2002), Organizational Behavior, Human Behavior at Work. USA: McGrawHillIrwin. zerM.A.(2008),21.YzyldaYnetimveYneticiler.Ankara:NobelYaynDatm. zkalp,E.veKrel,.(1999),rgtselDavran.Eskiehir:AnadoluniversitesiYaynlar. Tekarslan,E.,Kln,T.,encan,H.veBaysalA.C.(2000),DavrannSosyalPsikolojisi,stanbul:.. letmeFakltesiYayn. Topalolu,C.veAvc,U.(2008),atma,NedenleriveYnetimi:OtelletmelerindeYneticiBak AsylaBirnceleme,SleymanDemirelniversitesi..B.F.Dergisi,13(2)78.
64

4.Oturum
YerelPiyasalardaGiriimselNiyetlerinOrtayak:NiyetlerinGeliimin deBireyselzgemiinRolveanakkaleliBigalesindeYaplanBir Aratrma AliAKDEMR,MuratKASIMOLU,RamazanUYGUN Giriimcimi,Giriimcilikmi?GiriimcilikalmalarndaBireyinYceltil mesi rsanRGE,Mjdelen.YENER,SinemAYKOL,C.ItrG DeiimYnetimindeCEOlarnStratejikDilKullanm SabaGamzeORAL

65
YERELPYASALARDAGRMSELNYETLERNORTAYAIKII:NYETLERN GELMNDEBREYSELZGEMNROLVEANAKKALELBGA LESNDEYAPILANBRARATIRMA

AliAKDEMR anakkaleOnsekizMart niversitesi,Biga..B.F. letmeBlm aliakdemir@comu.edu.tr MuratKASIMOLU anakkaleOnsekizMart niversitesi,Biga..B.F. letmeBlm mkasimoglu@comu.edu.tr
RamazanUYGUN anakkaleOnsekizMart niversitesi,Biga..B.F. letmeBlm kahramanuygun@gmail.com

ZET Giriimcilik davrann aklamaya ynelik gelitirilen giriimsel niyet modelleri, davrannn geliimini inan, tutum,niyet,davranerevesindeaklamaktadr.Davranaynelikniyetlerinoluumundaalglananistenilirlik vealglananyaplabilirliktutumlarroloynamaktadr.Ancakbututumlarnoluumundabireyselzgemiolarak adlandrlanideneyimi,rolmodelleri,kiilikzelliklerigibifaktrlerinetkileiminasldr?Aratrmannkapsamn anakkaleblgesinintemelekonomikalanlarndanbiriolanBigailesindekigiriimcileroluturmaktadr.Gerek letirilen her mlakat ayr bir vaka olarak deerlendirilerek nitel veri analizi erevesinde bireylerin ifadelerine dayanlarakgiriimseldavrannortayakndakifaktrleranalizedilmitir.almannsonucundayerelpiyasa lardagiriimseldavranlarnoluumunusalayanfaktrleringeneleilimlerinedayanlarakgiriimcilersnfland rlmtr. AnahtarKelimeler:Giriimcilik,davransalniyetmodelleri,yerelpiyasalar.
1.GR Giriimcilikalanndaortayakonanyksekyaynmiktarnaramenhenzgenelolarakka bul edilmi bir giriimcilik teorisi (Bull ve Willard, 1995; Gartner, 2001) ve aratrmaclar arasnda fenomenin doas hakknda bir gr birlii bulunmamaktadr (Hoy ve Verser, 1994;Hornaday,1992;Gartner,1989).Giriimcilikalanndabirokaratrmabenzerkoul lara sahip olan bireylerden birinin firma kurma davran sergilerken, dierlerinin niin bunu tercih etmedii sorusunu sorarak giriimcilerin kiilik zelliklerine odaklanmtr (Gartner,1988).Giriimciyi,hemyneticilerdenhemdetoplumdanayrtedenkiilikzel liklerinin tespit edilmeye allmas 1970 ve 1980li yllarda tercih edilen bir aratrma konusuolmutur(Morrisvd.,1994).Gemiteyaplangiriimcikiilikvebunadayalolarak giriimciliksrecindeyeralangiriimcikiiliinakaayrtedilmesiaratrmalarnnbaa rszl;giriimcilikaratrmalariindedoldurulmaybekleyenbirboluasebepolmutur (Mitchell vd., 2002). Bu aratrmalar karlatrma yaplamayan rnek ktleleri, gzlem lenmi zelliklerin giriimsel deneyimden kaynaklanm olma ihtimali gibi tanmdan ve metodolojiden kaynaklanan problemlere sahiptir ve bu nedenle de bulgularn yorumla makgtr(LowveMacMillan,1988).Buaratrmalardanortayakantartmalbulguve karmlar dikkati kiilik zelliklerinin incelenmesinden, srecin incelenmesine doru kay drmtr(Morrisvd.,1994). 1.YERELPYASALARDAGRMCLKDAVRANIIVETEORKALTYAPI Yerel piyasada faaliyette bulunan giriimcilerin kendilerine zg bir biimde frsatlar ta nmladklargrlmektedir.Buerevedezellikleyereldzeydekigiriimcilikdeerlerinin
66
ortayakonmasakademikadanbykbirnemtamaktadr.Yereldzeydebudeerle rinanlalmashemulusaldzeydehemdeuluslararasalandaiolanaklarnnveibirlii frsatlarnndaharasyonelbirbiimdedeerlendirilmesinefrsatverecektir.Bununlabirlik teyereldzeydekizenginbilgibirikiminindeortayakonmasnsalayacaktr.Giriimcilikle ilgili olarakgelitirilenmodellerglobaldzeyde olduu iin zellikle yereldzeydekibilgi birikimini aklamada ve deerlendirmede gvenilirlik ve geerlilik asndan sorun olu turmaktadr.Butrbiralmaakademikadandasalklbirbiimdebilgiyapsnaula maolanaverdiindenaratrmasrecinivesonularndahabilimsel(gvenilirvegeer li) analiz etme frsat vermektedir. Bu erevede giriimcilerin frsatlar tanmlamalarna ilikinkonuileilgiliortodoksbilgiyekapsamlbirbiimdedayanlarakyereldzeydekiolgu lardeerlendirilmeyeallmaktadr.Giriimcilikmodellerindeneldeedilendeikenlerin yereldzeydekigiriimciliiaklamadakullanlmaszellikleevrenselgiriimcilikliterat rnefarklveorijinalbilgilerinaktarmnafrsatsalayacaktr. Demografikaratrmalarerevesinderolmodellerivegiriimciliinortayakmasarasn dabirbalantkurulmu;bireyinideneyimidegiriimcilieolanilgiyietkileyenbirfaktr olarak belirtilmitir (Kolvereid, 1996). Giriimciler ou zaman anne ya da babann kendi iinde alt bir aileden gelmekte olduklarn belirtmilerdir. Bylece, grlmektedir ki ailevi rol modelleri, ileriye ynelik giriimsel davranlar tevik etmektedir (Dyer ve Handler,1994). Gemiaratrmasonularoktartmalgrnsedekiilikzelliiolarakkontrolodakllk, giriimsel niyetlerin geliimine katkda bulunduu lde giriimcilik davrannn gelii minderolalabilmektedir.Kontrolodakllnyaps;ivedkontrolodanasahipbireyler arasndakigenelbirinanfarkllnadayanmaktadr.kontrolodaklbireyler,eldeettikle risonularnyadakaderlerininkendidenetimlerialtndaolduunainanrken;dkontrol odaklbireylereldeettiklerisonularyadakaderlerinidsalfaktrlerebalamaktadrlar (Marsh ve Richards, 1987; Boone vd., 1996; Zuckerman ve Gerbasi, 1977; Mitchell vd., 1975;BiondoveMacdonald,1971;PinesveJulian,1972).Kontrolodakllkbireylerin,ken di davranlarndan m yoksa ans, kader gibi kuvvetler tarafndan m oluturulduu y nndealglamafarkllklarnnortayakonmasnsalamaktadr(BordenveHendrick,1973). Biliselyaklam;bireylerindnd,sylediiyadagerekletirdiiherfaaliyetin,zihin sel sreler tarafndan etkilendiini belirtmektedir (Baron, 2004). Giriimcilie bilisel bir yaklam;giriimcilerin,iletmelerinikurmakvebytmekiingerekliolankaynaklar,yeni rnyadahizmetleritehisedipgelitirmelerineyardmedenncedenedinilmibirbirin denbamszenformasyonbirimlerinibirarayagetirmelerinibasitletirenzihinselmodel leri,naslkullandklarileilgilidir.Giriimselbili;bireylerinfrsatlardeerlendirmek,karar almak ve giriim yaratmak iin kullandklar bilgi yaplardr (Mitchell vd., 2002). Bilisel yaklam, giriim balatma kararna; objektif gerekliklerden ziyade bireylerin alglarnn ynverdiinigstermektedir(Simonvd.,1999). Niyet,planldavranimaetmektedir.Bakabir ifadeile;bir bireyinorganizasyonyarat mayaniyetlenmesibudavrantarznaynelikplanyapmayabalamasanlamnagelmek tedir (Hmieleski ve Corbett, 2006). Bu erevede niyet, bireyin belirli bir ama ya da bu amac gerekletirebilme yntemlerine kar dikkatini, deneyimini ve davranlarn yn lendirenzihinselbirdurumdur(BirdveJelinek,1988). Giriimcilikdavrannaklamayaynelikgelitirilengiriimselniyetmodelleri,davran nn geliimini inan, tutum, niyet, davran erevesinde aklamaktadr. Bu balamda niyetler davran ortaya kmadan haber veren ncllerdir. Davrana ynelik niyetlerin oluumunda alglanan istenilirlik ve alglanan yaplabilirlik tutumlar rol oynamaktadr.
67
Ancak bu tutumlarn oluumunda bireysel z gemi olarak adlandrlan i deneyimi, rol modelleri, kiilik zellikleri gibi faktrlerin etkileimi nasl gereklemektedir? Giriimcilik davranna bir sre olarak bakldnda giriimcilerin belirli bir altyapya sahip olduklar grlmektedir.Bualtyapideneyimleri,rolmodelleri,kiilikzellikleri,eitimolarakbelir tilebilir. Giriimsel davrana ynelik niyetlerin geliiminde bireysel zgemi olarak bu altyaptutumlaretkileyerekikurmayadadeviralmakararnetkilemektedir. 2.AMPRKALIMANINMODEL Bu almada literatrde giriimcilerin frsatlar alglamalar ve deerlendirmeleri ile ilgili aratrmalaraodaklanarakkonuileilgilitemelboyutlarincelenmidahasonradabupara metreler erevesinde yerel giriimciler incelenmitir. Aratrma da bireysel zgemiin rolelealnmvetanmlananfrsatlaradayanarakgiriimcilerinfirmakurmayadadevir almadavranlarnnaltndayatangiriimselniyetlerinoluumunaetkiedenfaktrlerde rinlemesineincelenerekbufaktrlerinnelerolduuvehangibireyselyadaevreselfaktr lerinetkisiyleoluturulduuvetetiklendiizerindedurulmutur. 2.1.rnekleminYaps Aratrma Biga ilesi ile snrlandrlarak bu ekoloji ierisinde yer alan giriimciler dikkate alnmtr.AyrcaBiga,anakkalenindierblgelerinegregreceliolarakgiriimciret medeveyaratmadadahastnniteliklibiryerdir.Bustnlkiletmelerinsaysna,blge iindeki dominant olan giriimcilerin kkenine bakldnda grlmektedir. Bu erevede zellikleBigaTicaretveSanayiOdasnakaytlgiriimcilerdikkatealnarakbunlarnortaya k, geliimi, giriimcilik modelleri aratrma kapsam iersinde deerlendirilmeye aln mtr.BigaTicaretveSanayiOdasnakaytlgiriimcilerarasndan26salmakapsamn dadeerlendirilmitir.rneklemedahiledilengiriimcilerkendifaaliyetalanlarndanc lk yapm giriimcilerdir. rneklemin tespitinde amal rnekleme yntemi kullanlarak olguveolaylarnkefedilmesindebuynteminolaslktemellirneklemsemeyntemine gre sahip olduu stnlkten yararlanmak hedeflenmitir. Olaslk temelli rnekleme temsiliyetisalamayoluylaevrenegeerligenellemeleryapmakonusundanemliavantaj larsalarkenamalrneklemezenginbilgiyapsnasahipdurumlarnderinlemesineal lmasnaimkansalamaktadr. 2.2.VeriAnalizi Gerekletirilenhermlakatayrbirvakaolarakdeerlendirilereknitelverianaliziere vesindebireylerinifadelerinedayanlarakgiriimseldavrannortayakndakifaktrler analizedilmitir.almannsonucundayerelpiyasalardagiriimseldavranlarnoluumu nu salayan faktrlerin genel eilimleri ortaya konmu ve bu eilimlere dayanlarak giri imcilersnflandrlmtr. 3.BULGULAR Aratrmadaeldeedilenverilerinanalizierevesindeideneyimi,rolmodelleriveikont rolodakllngiriimcilerlegerekletirilenderinlemesinemlakatlardakiifadeleredayan larakgiriimselniyetlerinortayaknaolanetkileriaadakigibidir: Bireyselzgemikapsamndadeerlendirilenideneyimi,zetkinliiglendirerekalg lanan fizibiliteyi olumluynde etkilemekte ve ayn zamanda giriimcilik davran ile ilgili niyetideolumluyndeetkilemektedir.ncelenen26Vakadan24ndedeneyimkazanlan sektrilegiriimdebulunulansektrayndr. nerme 1: Deneyim zetkinlii glendirmekte, artan zetkinlik alglanan yaplabilirlii olumlu ynde etkileyerek giriimsel niyetin oluumunu ve giriimsel davrann sergilen mesineyolamaktadr.
68
Aile ve i evresi giriimci olmak isteyenler iin rol modelleri olarak nemli bir konuma sahiptir. Baarl bir rol rneinin varl giriimci abalarn tevik etmektedir (Brockhaus and Horwitz, 1986). ncelenen 26 Vakadan 19unda giriimciyi etkileyen rol modeli giri imcininileridegiriimcilikfaaliyetleriniicraedeceisektrdebulunmaktadr.Giriimciler bu rol modellerinin faaliyette bulunduu sektrlerde firmalarn kurmular ya da devir almlardr.Burolmodellerizetkinlikzerindenalglananyaplabilirliiolumlubirbiim de etkilemilerdir. Alt adet vakada ise ailede giriimci rol modeli bulunmaktadr. Ancak giriimci bu rol modelinin bulunduu sektrn dn da bir i kurmutur. Bir vakada her hangibirrolmodelinerastlanmamtr. nerme2:Giriimcirolmodelininbulunduusektrdegiriimbalatmyadadeviralm iserolmodelinceliklezetkinliiglendirmekte,artanzetkinlikalglananyaplabilirlii olumlu ynde etkileyerek giriimsel niyetin oluumunu ve giriimsel davrann sergilen mesinenedenolmaktadr. nerme3:Giriimcirolmodelininfaaliyettebulunduusektrndndagiriimbalatm sarolmodelinceliklealglananistekliliiolumluyndeetkileyerekgiriimselniyetinolu umunuvegiriimseldavrannsergilenmesinenedenolmaktadr. Giriimciler genellikle nlerine kan ok ciddi engelleri grememektedirler (Krueger ve Brazeal, 1994) nk kontrol algsnn yanlsamas yeni bir giriim balatma ile ilgili risk seviyesinindkalglanmasnanedenolmaktadr(Simonvd.,1999). nerme4:Kiilikzelliiolarakikontrolodakllkkontrolalgsnnyanlsamasnartrmak ta, kontrol algsnn yanlsamas da ncelikle niyetin bileenlerinden tetikleyici ya da hz landrc faktrlerle karlaldndaetkileimegirerek bireyingiriimsel davran sergile meyeynelikniyetinioluumunuglendirmektedir. 4.ARATIRMANINGENELDEERLENDRLMESSONUVETARTIMA almadaincelenen26giriimci,giriimcilikkariyerinebalamalarnynlendirenfaktrle rinanalizisonucundadominantfaktrlerintespitiiletemeldefarkltreayrlmtr.ekil 1,Bigablgesindeyerelgiriimciliinortayakngstermektedir.ekilde7farklblge bulunmaktadr.BlgeI,giriimcilikkariyerlerineailelerindeniletmedeviralarakbalayan bireylerinbulunduualandr.BlgeII,meslekustasyanndadeneyimkazanarakaynmes lektegiriimbalatanlarnbulunduualandr. BlgeIII,ailedeniletmedeviralmayadameslekustasyanndayetimeyerinencelikle evredenedinilenenformasyonayadaformaleitimsisteminedayanarakgiriimbalatan bireylerinbulunduualandr.BlgeIVisehemailedeniletmedeviralanhemdemeslek ustasyanndayetiengiriimcilerinitelemektedir.BlgeV,hemblgeIIninhemdeblge IIIntemsilettiinitelikleritayangiriimcilerinbulunduualandr.BlgeVIailelerinden iletmedeviralanveaynzamandaenformasyonadayanarakgiriimbalatangiriimcileri nitelemektedir.SonolarakblgeVIIisehertipindeniteliklerinesahipolangiriimcileri gsterenkarmabiralandr. TipIailegeleneininvebabamesleinindevamettirilmesidncesiyleiletmeleribaba larndan devir alan giriimcileri nitelemektedir. Bu giriimciler devir eksenliler biiminde adlandrlmtr.ekildeblgeIdebulunangiriimcilersadecedeviralanlardr,bugiriimci leriletmedekkyatanitibarendeneyimkazanmlardrverolmodelleridebabalardr. Tip II de ise giriimciler ncelikle bir ustann yannda pimekte, meslekle ilgili deneyim kazanmakta ve sonra kendi giriimlerini balatmaktadrlar. Bu giriimciler profesyoneller biiminde adlandrlmtr. ekilde blge IIde bulunan giriimciler sadece profesyonel giriimcilerdir.Rolmodelleriustalardrveustalarileaynsektrdegiriimbalatmlardr.
69
TipIveIIninkesiimalanndaiseblgeIVvardr.Bunedenleherikitipolojininniteliklerine desahiptir. ekilI.BigaBlgesindeYerelGiriimciTipolojisi

TipI Devir Eksenliler
I.Blge Vaka 3,6,7,9,11, 15,18,19,21, 24,25
IV Vaka 16 VII V Vaka 12,13, 14,22
VI
II.Blge Vaka 5,8,23,26
III.Blge Vaka1,2,4, 20,10,17
TipII Profesyoneller
TipIII Enformasyon Eksenliler
TipIIIteiseherhangibirdeviralmayadaustarakilikisibulunmamaktayadancelie sahip olmamaktadr. Bu giriimcilerin giriimsel davranlarn ynlendiren temel faktr enformasyondur. Bu giriimciler enformasyon eksenliler olarak adlandrlmlardr. ekil 1deblgeIIItebulunangiriimcilersadeceenformasyonmerkezligiriimcilerdir.Bubl
70
gededeneyimbaskndeildir.Giriimseldavranlarevredeneldeedilenenformasyonile sergilenmitir. TipIIveIIInkesitiiyerdeblgeVbulunmaktadr.Bublgedegiriimseldavrannolu umunda alglanan istenilirlik ve yaplabilirlik arasnda ncelik yoktur. Tam bir etkileim tespitedilmitir. Buanalizlebirliktehernekadarliteratrdedavranaynelikniyetlerinoluumundancl lerin kendi aralarndaki etkileimi ak olmamakla birlikte bulgulara dayanlarak alglanan yaplabilirlikveistenilirliktutumlararasndahangisinindahabasknolduutespitedilme yeallmtr. KAYNAKA
Baron, R. A. (2004), The Cognitive Perspective a Valuable Tool for Answering Entrepreneurships BasicWhy Question,JournalofBusinessVenturing,19,221239. Biondo,J.veA.P.MacdonaldJr.(1971),InternalexternalLocusofControlandResponsetoInflu enceAttempts,JournalofPersonality,39,407419. Bird,B.veM.Jelinek(1988),TheOperationofEntrepreneurialIntentions,EntrepreneurshipThe oryandPractice,13(2),2129. Boone, C., D. B. Brabander ve A. V. Witteloostuijn (1996), CEO Locus of Control and Small Firm Performance: An Integrative Framework and Empirical Test, Journal of Management Studies, 33,667699. Borden, R. VeC.Hendrick(1973),InternalexternalLocus of Controland SelfperceptionTheory, JournalofPersonality,41,3241. Brockhaus,R.H.veP.S.Horwitz(1986),ThePsychologyoftheEntrepreneur,Ed.D.L.SextonveR. W. Smilor, The Art and The Science of Entrepreneurship, Cambridge Massachusetts: Ballinger PublishingCompany,2548. Bull, I. ve G. Willard (1995), Towards a Theory of Entrepreneurship, Ed. I. Bull, T. Howard ve G. Willard,EntrepreneurshipPerspectivesonTheoryBuilding,England:ElsevierScience,116. Dyer, G. W. ve W. Handler (1994), Entrepreneurship and Family Business: Exploring the Connec tions,EntrepreneurshipTheoryandPractice,19(1),7183. Gartner,W.B.(1988),WhoisanEntrepreneur?istheWrongQuestion,AmericanJournalofSmall Business,12(4),1132. Gartner,W.B.(1989),SomeSuggestionsforResearchonEntrepreneurialTraitsandCharacteristics, EntrepreneurshipTheoryandPractice,14(1),2737. Gartner, W. B. (2001), Is There an Elephant in Entrepreneurship? Blind Assumptions in Theory Development,EntrepreneurshipTheoryandPractice,25(4),2739. Hmieleski,K.M.veA.C.Corbett(2006),ProclivityforImprovisationasaPredictorofEntrepreneu rialIntentions,JournalofSmallBusinessManagement,44(1),4563. Hornaday,R.W.(1992),ThinkingaboutEntrepreneurshipaFuzzySetApproach,JournalofSmall BusinessManagement,30(4),1223. Hoy,F.veT.G.Verser(1994),EmergingBusiness,EmergingFieldEntrepreneurshipandtheFamily Firm,EntrepreneurshipTheoryandPractice,19(1),923. Kolvereid,L.(1996),PredictionofEmploymentStatusChoiceIntentions,Entrepreneurship:Theory andPractice,21(1),47 Krueger,N.F.Jr.VeD.V.Brazeal(1994),EntrepreneurialPotentialandPotentialEntrepreneurs, Entrepreneurship:TheoryandPractice,18(3),91104. Low, M. B. ve I. C. Macmillan (1988), Entrepreneurship Past Research and Future Challenges, JournalofManagement,14,139161. Marsh, H. W. ve G. E. Richards (1986), The Multidimensionality of the Rotter ie Scale Its Higher order Structure: An Application of Confirmatory Factor Analysis, Multivariate Behavioral Re search,22(1),3969.
71
Mitchell,T.R.,C.M.SmyserveS.E.Weed(1975),LocusofControl:SupervisionandWorkSatisfac tion,AcademyofManagementJournal,18,623631. Mitchell, R. K., L. Busenitz, T. Lant, P. P. McDougall, E. A. Morse ve B. J. Smith (2002), Toward a TheoryofEntrepreneurialCognitionRethinkingthePeopleSideofEntrepreneurshipResearch, EntrepreneurshipTheoryandPractice,27(2),93104. Morris, M. H., P. S. Lewis ve D. L. Sexton (1994), Reconceptualizing Entrepreneurship an Input outputPerspective,S.A.M.AdvancedManagementJournal,59(1),2131. Pines, H. A. ve J. W. Julian (1972), Effects of Task and Social Demands on Locus of Control Differ encesinInformationProcessing,JournalofPersonality,40,407416. Simon, M., S.M. Houghton ve K. Aquino (1999), Cognitive Biases, Risk Perception, and Venture FormationHowIndividualsDecidetoStartCompanies,JournalofBusinessVenturing,15,113 134. Zuckerman,M.veK.C.Gerbasi(1977),BeliefinInternalControlorBeliefinaJustWorld:TheUse andMisuseoftheieScaleinPredictionofAttitudesandBehavior,JournalofPsychology,45, 356378.
72
GRMCM,GRMCLKM? GRMCLKALIMALARINDABREYNYCELTLMES
rsanrge Bilkentniversitesi letmeFakltesi orsan@bilkent.edu.tr SinemAykol Marmaraniversitesi,BF, ngilizceletmeBlm sergun@marmara.edu.tr
ZET almamz, giriimcilik yaznnda son zamanlarda sklkla tartlan ve bireymerkezli giriimcilik almalarnn nedenolduusavlanankuramsaltkanmannTrkgiriimcilikaratrmalarbalamndaneldegeerliolduu nuanlamaveortayakoymayhedeflemitir.Buamalasononylda(19992008)gerekletirilenUlusalYnetim veOrganizasyonKongreleri'ndesunulangiriimcilikalmalarnitelikselierikvesylemanaliziyoluylaincelen mitir.BulgularmzTrkgiriimcilikaratrmalarnntemelolarak"bireyselzellikler"kuramsalsnrlariindeyer aldnvebuyneliminyceltilenbirkategoriolarakgiriimcilerifazlasylaciddiyealan,ancakgiriimcilietemel oluturan davran ve sreleri anlamaya ve aklamaya ynelik dier kuramsal almlar dlayan bir nitelik tadn gstermektedir. almamz, Trk giriimcilik yaznn sadece bireye deil, ayn zamanda srece de odaklanandahagenibirtemeleoturtmayayardmcolabileceknerilergelitirmeyiamalamtr. Anahtarkelimeler:Giriimcilik,giriimci,sre,birey.
Mjdelen.Yener Marmaraniversitesi,BF, ngilizceletmeBlm mjdelenyener@marmara.edu.tr C.ItrG Bilkentniversitesi letmeFakltesi itirgogus@bilkent.edu.tr
Sonyllardagiriimcilik,rgtveynetimalmalarierisindegiderekartanldepop laritekazananbirakademikaratrmasahasolarakortayakmaktadr.Bugeliimeparalel olarak,giriimcilikaratrmalarnnsnrlarnverotasnbelirlemeyevebuaratrmasahas iinde olumaya balayan egemen paradigmatik ynelimi saptamaya ynelik almalara daskarastlanrolmutur(rnein,DavidssonveWiklund,2001;Gartner,2001;Hjorthve Steyaert, 2004; Low, 2001; Low ve MacMillan, 1988; Sarasvathy, 2001; Shane ve Venkataraman,2000;SteyaertveHjorth,2003).Bualmalarnda,biraratrmasahas olarak giriimciliin temel olarak psikoloji ve ekonomi disiplinlerinden beslendii grl mektedir.Genelhatlarylabudurum,giriimcilikalmalarnnanaaratrmasorunsalnn 'giriimci birey pazar frsat' ekseninde olumas sonucunu dourmutur. Bu erevede 'giriimci birey', pazar frsatlarn dierlerine kyasla erken farkedebilen ve bu farkndal etkin bir ekilde deer yaratmna dntrme becerisine sahip bir sosyal aktr olarak karmzakmaktadr. DavidssonveWiklund(2001)tarafndangerekletirilentaramayagre,'birey'dzeyinde gerekletirilen aratrmalar giriimcilik yaznna egemen durumda bulunmaktadr. Yazar lar, bu durumun giriimcilik yaznnda geleneksel analiz birimlerinin halen byk lde geerli olduunu gstermekte olduunu belirtmekle beraber, birey dzeyinde yrtlen almalarnsadeceduraanbireyselzelliklerzerinedeil,ancak'yeniiletmeyaratm' (Davidsson ve Wiklund, 2001; Gartner, 1985; Low ve MacMillan, 1998; Venkataraman, 1997)olarakkabulgrengiriimciuygulamavesrelerzerineodaklanmasgerektiine dikkat ekmektedirler. Benzer ekilde dier birok aratrmac (Gartner, 1988, 2006; Ogbor, 2000; rge, 2007; Steayert, 2007), salt bireysel zelliklere odaklanm giriimcilik almalarnn yaznda bir tr kuramsal tkanmaya neden olacana iaret etmektedirler.
73
Bunagre,giriimcilikalmalarnngiriimcialmalarnadorudnm,biraratrma sahasolarakgiriimciliin,giriimcibireyleriveonlarn'stn'nitelikleriniyceltendarbir sylemselerevedekonumlanmasnanedenolacaktr.Dahas,aratrmalenslerininsade cebireyselzelliklerzerineyounlamas,giriimciliinzenginvedinamiksreciniglge leyerek,busrecibiraratrmasorunsalolarakodakdnaitecektir. Buerevedealmamz,giriimcilikyaznndasonzamanlardasklklatartlanvebirey merkezligiriimcilikalmalarnaynelikolarakyukardadilegetirilenkaygveeletirileri, Trk giriimcilik yazn balamnda deerlendirmeyi amalamaktadr. Bir dier ifadeyle almamz,yukardabahsigeenkuramsaltkanmannTrkgiriimcilikaratrmalarba lamndaneldegeerliolduunuanlamaveortayakoymayhedeflemektedir. AratrmannYntemi Yukardaverilenamadorultusundaalmamzsononylda(19992008)gerekletirilen Ulusal Ynetim ve Organizasyon Kongrelerinde sunulan giriimcilik almalarnn detayl birincelemesizerinekuruludur.Buincelemeiseaadaverilentemelaamadager ekletirilmitir. lkaamada,almayyrtendrtaratrmacbirbirlerindenayrolarakalmanngrgl tabannoluturankongrekitaplarntaramvealmayakonuolantariharalndagiri imcilikzerineyaynlanmolankuramsalvegrglbildirileribelirlemilerdir.Busrete ncelikle balnda giriim, giriimci ve/veya giriimcilik kelimeleri geen bildiriler belirlenmitir.Drtaratrmacnntaramasonularbirarayagetirildiindetoplam30bildi ridenoluanbirgrglkmeortayakmtr.Bubildirileraratrmaclartarafndanince lendiinde seilen 30 alma arasnda giriimcilii halen faaliyette bulunan iletmelerin kurumsal uygulamalar (kurumsal giriimcilik) perspektifinden incelemi 10 bildiri olduu saptanmtr.Aratrmamznzerineodaklandmikrodzeyvegiriblmndegiriim cilieynelikolarakverdiimiz"yeniiletmeyaratm"tanmnedeniylekurumsalgiriimci liiinceleyenbubildileraratrmakapsamndankartlm,analizegeriyekalan20bildiri iledevamedilmitir. kinci aamada bu 20 bildiri almay yrten drt aratrmac tarafndan detayl bir n okumasrecinesokulmutur.Busrendabildiriler,nitelikselierikvesylemanalizi yoluyla kapsaml bir ekilde yorumsal olarak incelenmitir. Bu amala almay yrten aratrmaclaraadasralanankriterlerikapsayangenelbiryorumsalereveoluturmu larvebuerevedorultusundaanalizibirbirlerindenayrolarakgerekletirmilerdir. Analizin yorumsal erevesini oluturan birinci grup kriter, bildirilerin trn (grgl / kuramsal), statsn (zet / tam metin) ve yntemini(niceliksel / niteliksel / oklu yn tem)saptamayaynelikolmutur.kincigrupyorumsalkriteriseherbildirininamacnve bildiri yazar(lar)nn okuyucuya giriimcilie ynelik olarak iletme kaygs tadklar ana mesajbelirlemeyihedeflemitir.Yorumsalereveyioluturanncgrupkriter,bildiri metinlerinin kuramsal, analitik ve lmsel/betimsel odak noktalarn ortaya karmay amalamtr. Analize yn veren drdnc grup kriter ise bildiri metinlerde giriimci ve giriimcilieynelikolarakortayakonulankavramsalereveleriortayakarmayaynelik olup, yine bu kavramsal erevelerin lm ve betimleme amacyla ne tr operasyonel tanmlar yoluyla kullanldn anlamay amalamtr. Yorumsal analiz son olarak bildiri metinleriningiriimciyadagiriimciliianla(t)mayaynelikolarakbavurduubelirginya dartkmetaforvebenzeimlerle,kartlkveztlklarbelirlemeyihedeflemitir. Aratrmannncvesonaamasndaisearatrmaclarnbireyselolarakgerekletirdik leriyorumsalanalizbulgularkarlatrlmvebirletirilmitir.Birletirilenbulgularnince
74
lenmesi sonucunda, aratrmamzn sorunsal erevesinde ortaya kan ortak kalp ve temalarbelirlenmitir.Bugenelbulgularbirsonrakiblmdetartlmtr. AratrmaBulgular 19992008 yllar arasnda yaynlanan Ulusal Ynetim ve Organizasyon Kongreleri Bildiri Kitaplar'ndayeralangiriimcilikbildirilerininbykbirounluu,'birey'itemelanalizve lmbirimiolarakalmlardr.Birbakadeyile'birey',giriimciliinanlalmasiinbelir lenentemelknoktasolarakkarmzakmaktadr.Bubulgudahancededeinildii gibibireyinenyaygnanalizbirimiolarakalndndnyagiriimcilikyaznileparallelik gstermektedir. Analizekonuolanalmalarnbiroubireydzeyindegerekletirilmiolmaklakalmam, ayn zamanda bu bu almalarn temel kaygs ve odak sahas da ounlukla 'bireysel zellikler'lesnrlkalmtr.Birdierifadeylebirokalmasadeceanalizekonuolanbi reylerin zelliklerini (demografik, algsal ve tutumsal) ortaya koyma kaygs gtmektedir. Enakveskrastlananhaliylebukaygkendiniaratrmayakonuolanbireylerin"profilini karma"gayesiylegstermektedir. Giriimciliin byk oranda sadece bireysel zellikler yoluyla tanmlanyor olmas ve bu zelliklerinprofilinikarmaarzusu,giriimciliin(ksmenkaltsal,ksmendegeliimedaya l) bir tr 'ipotansiyel' olduuvarsaymnyanstmaktadr.Giriimciliinorijinine ynelik iddianeolursaolsun(kibuiddiabirokalmadasadecertkbirekildeyerbulmutur), birokbildirinintadnclhedef'giriimcibirey'ile'giriimciolmayanbirey'arasndaki farklar pheye yer brakmayacak ekilde belirlemektir. Ancak baz aratrmalarda, bu farklaryaratanunsurlarbelirlemekvebufarkllnyineounluklaalgvetutumdzeyle rindeyarattsonularincelemekamalanmtr.Bukartlkzelindegiriimciler,eylem ve balamdan bamsz olarak toplumun geri kalanndan belirgin bir ekilde farkllam, sekinveayrcalklbirzmreolarakkarmzakmaktadrlar. Butemelvarsaymkendinibildirilerdekullanlanegemendildedeakagstermektedir. Bukullanmlargznnealndnda"giriimci"ve"giriimcilik"kelimeleriarasndakifark oklukla bir sfat/isim farkll dzeyinde gzlemlenmektedir. Daha ak bir ifadeyle "gi riimci" belirli zellikler tayan bireylere yaktrlan bir sfat iken, "giriimcilik" bu zel likleritamadurumunuisimlendirmektekullanlmtr. Esasen,'fiil/eylem'inbildirilerdekiegemendildendlanmolmas"giriimcilikeylemi"nin bildirilerin analitik ya da lmsel odaklar iine herhangi bir ekilde yer bulmam ol masndan kaynaklanmaktadr. Bir baka ifadeyle, birka alma darda tutulduunda bildiriler,giriimcilikeylemizerineherhangibirsaptamayadakarmdabulunmamlar, giriimcilik davranlarn gzard etmiler ve giriimci sre ve uygulamalar konusunda btnyle sessiz kalmlardr. Baz almalar giriimcilik eylemine ynelik kavramsal erevelerdenhareketediyorgrnmekleberaber,buvurgusadeceszdekalm;alma larn amalar, analitik erevesi ve operasyonel stratejisi balamnda bu k noktalar tmyle grnmez klnmtr. Bu erevede, pazar dinamikleri; pazar frsatlarnn doas vebufrsatlarnfarkedilmesi;frsatfarkndalnniyaratmvizyonunadnm;kaynak temini; ve iletme kurma yoluyla srdrlebilir deer yaratm gibi giriimciliin zn oluturandavranvesrelertmylearatrmalarnkapsamdndakalmtr. zetle, incelenen almalar balamnda giriimcilik sreci ve giriimci uygulama ve pra tikler,parltlolduuna(yadaolmasgerektiine)inanlan"giriimcibirey"karsndaikinci plandayeralacakldedahiyerbulamamtr.Trkgiriimcilikyazn,enazndanUlusal Ynetim ve Organizasyon Kongresi bildirileri ele alndnda, bireyde balamakta ve yine bireydesonbulmaktadr.
75
TartmaveSonu Yukardazetlenenbulgularelealndnda,almamzaknoktasoluturanvebirok giriimcilik aratrmacs tarafndandile getirilen kuramsal tkanma riskinin (Davidsson ve Wiklund,2001;Gartner,1988;LowveMacMillan,1988;Ogbor,2000;rge,2007;Steay ert,2007)Trkgiriimcilikalmalariindebykldegeerliolduusylenebilir.Bir dier deyile, Ulusal Ynetim ve Organizasyon Kongresi bildirilerinden hareketle Trk gi riimcilik aratrmalarnn temel olarak "bireysel zellikler" kuramsal snrlar iinde yer ald grlmektedir. Bu ynelim,yceltilen bir kategori olarak giriimcileri fazlasyla cid diye alan, ancak giriimciliin zengin doasn ve dinamiklerini anlamaya ynelik dier kuramsalalmlartmyledlayanbirnitelikgstermektedir. Bulgularmzdanhareketle,budurumanedenolduunainandmzbazunsurlariseyle zetlenebilir. Birinciolarak,incelenenbirokbildiribelirginbirkuramsalarkaplanayaslanmamaktaveya giriimcilik zerine yrtlen kuramsal tartmalara katkda bulunma amac tamamak tadr. Bir baka ifadeyle incelenen almalar, byk oranda grgl hedefler ortaya koy makta (rnein,profil karma) ve bu hedefleri belirgin bir kuramsal ereve ile ilikilen dirmemektedir.almalarngiriimcilikalanndasregelenakademikdiyaloglardankopuk olmas, zellikle son yirmi yldr bu alanda merkezi konuma gelen davransal ve sre yaklamlarnnneredeysetmylegzardedilmesinenedenolmutur. kinciolarakbildirilerdegzlemlenenbirbakaunsurgiriimciye/giriimcilie ynelik ola rak sunulan kavramsal tanmlar ile lm/betimleme amacyla gelitirilen operasyonel tanmlar arasndaki kopukluktur. Baz almalarn giriimcilie ynelik dile getirdii ve davransal izler tayan kavramlandrmalar, operasyonel dzlemde oklukla yitirilmi ve lm/betimleme kiisel zellikler dzeyine indirgenmitir. Esasnda bu durum dnyada yrtlen giriimcilik aratrmalar iin de temel bir kayg noktas oluturmakta (rnein, Bygrave, 2007), giriimcilik aratrmalarnda amalar, kuramsal altyap,rneklemve yn tembalamndatutarszlklaradikkatekilerekyaplanaratrmalargerektengiriimcilii miaratyorsorususklklagndemegetirilmektedir. ncolarak,almalardagiriimcigenellikleiinsanveKOBsahipleriilezdeletiril mitir.Budagerekzamanlikurmasrecininortayakarlmasnaveanlalmasnaengel olabilecekbirrneklemsorunudur(Davidsson,2008).Halihazrdakurulmuolaniletmele rin sahip/yneticileri veya i insanlarna ynelik yaplan giriimcilik almalar yaznda giriimsrecinedairbilgibirikimioluturmaktayeterliolmayacaktr. Drdnc olarak, almalarn ok byk bir oran niceliksel yntemler kullanmlardr. Yntem seimi tek bana bir eletiri noktas oluturmamakla beraber, nicel yntem kul lanmyukardasralananunsurlarlabirletiindegiriimcilikgibikarmakvedevingenbir sreci anlamakta yetersiz kalmaktadr. zellikle incelenen almalarn birounun tek zamanl anket almalar olduu gznne alnrsa, yntemin giriimcilik fenomenini zmlemesrecinedayattkstlardahadaanlalrolacaktr. Sonu olarak, kapsam gznne alndnda aratrmamz giriimcilik zerine Trkiye'de yrtlenalmalaragiriimcilikyaznndasregelengnceltartmalarndagenelbir geribildirimdebulunmavebireymerkezliaratrmalaraynelikgetirdiieletirelyaklam yoluylagiriimcilikalmalarnaynverentemelvarsaymlarsorguyaamailevitamak tadr.Yukardakisaptamalarnda,Trkgiriimcilikaratrmalarnngloballektegitgi deolgunlaangiriimcilikkuramlaryladahaskvedorudanbirdiyalogagirmesi;giriimci likfenomeninianlamaabalarnliteratrdezerindefikirbirliineulalm'yeniiletme yaratm' srecine odaklamas; bu sreci aratrmak amacyla uygun rneklem ve saha
76
almas frsatlarnn belirlenmesi; ve aratrma portfylerine giriimcilii daha derinden vekapsamlanlamayaolanaktanyacakboylamsalalmalarvenitelaratrmalareklemesi nerilmektedir.Bunerilerin,Trkgiriimcilikyaznnsadecebireyedeil,aynzamanda srecedeodaklanandahagenibirentelekteltemeleoturtmayayardmcolacad nlmektedir. KAYNAKA
Bygrave, W. D. (2007), The Entrepreneurship Paradigm (I) Revisited, In Handbook Of Qualitative ResearchMethodsinEntrepreneurship,Cheltenham:EdwardElgar,1748. Davidsson,P.(2008),TheEntrepreneurshipResearchChallenge.EdwardElgar,Cheltenham. Davidsson, P. ve Wiklund, J. (2001), Levels of Analysis in Entrepreneurship Research: Current Re search Practiceand Suggestions for The Future, Entrepreneurship Theory andPractice, 25(4), 8199. Garther,W.B.(1985),AConceptualFrameworkforDescribingThePhenomenondfNewVenture Creation,AcademyofManagementReview,10(4),696706. Garther,W.B.(1988),WhoIsAnEntrepreneur?IsTheWrongQuestion,AmericanJournalofSmall Business,12(4),1132. Gartner, W. B. (2001), Is There An Elephant in Entrepreneurship? Blind Assumptions in Theory Development,EntrepreneurshipTheoryandPractice,25(4),2739. Hjorth,D.veSteyaert,C.(2004),NarrativeandDiscursiveApproachesinEntrepreneurship,Edward ElgarPublishing. Low,M.B. (2001), The AdolescenceofEntrepreneurshipResearch:SpecificationofPurpose,En trepreneurshipTheoryandPractice,25(4),1725. Low, M. B. ve MacMillan, I. C. (1988), Entrepreneurship: Past Research and Future Challenges, JournalofManagement,14(2),139161. Ogbor O. J. (2000), Mythicizing and Reification in Entrepreneurial Discourse: IdeologyCritique of EntrepreneurialStudies,JournalofManagementStudies,37(5),605635. rge,.(2007),EntrepreneurshipAsRepresentationalProcess:'Delivering(To)AMarket',Paper presentedattheICSBWorldConference,Turku,Finland. Sarasvathy, S. D. (2001), Causation and Effectuation: toward A Theoretical Shift from Economic InevitabilitytoEntrepreneurialContingency,AcademyofManagementReview,26,243263. Shane, S. ve Venkataraman, S. (2000), The Promise of Entrepreneurship As A Field of Research, AcademyofManagementReview,25(1),217226. Steyaert,C.(2007),'Entrepreneuring'AsAConceptualAttractor?AReviewofProcessTheoriesin 20YearsofEntrepreneurshipStudies,EntrepreneurshipandRegionalDevelopment,19(6),453 477. Steyaert,C.veHjorth,D.(2003),NewMovementsinEntrepreneurship,EdwardElgarPublishing. Venkataraman, S. (1997), The Distinctive Domain of Entrepreneurship Research: An Editors Per spective, Eds. J. Katz & R. Brockhaus, Advances in Entrepreneurship, Firm Emergence, And Growth,Greenwich,CT:JAIPres,3,119138.
77
DEMYNETMNDECEOLARINSTRATEJKDLKULLANIMI
SabaGamzeORAL Galatasarayniversitesi SosyalBilimlerEnstits MedyaveletiimalmalarBlm gamze.derinkok@turk.net
ZET Gngetikedahakarmakvealkantlhalegelen21.yzylnkreseldnyasnda,sosyal,ekonomikveteknolo jikalanlardayaananhzlgelimelerveyeniliklerrekabeti,rekabetdedeiimitetiklemektedir.Organizasyonlar, hzl deiimlerin yaand bu yzylda srdrlebilirlik ve karl bymeyi salamak amacyla gncel kalmak zorundadrlar. Bu balamda, deiim ynetimi ve deiimi ynetecek olan liderlerin gnmz irketlerinin en nceliklikonusuhalinegeldiisylenebilir.Buaratrmailekurumsaldnyadakiliderlerindeiimynetimindeki stratejik bak alar diyalog analizi erevesinde incelenmitir. Deiimin en bandaki CEOlarn bu deiim sreci iersinde farkl bir iletiim stratejisi uygulayabilmesi iin srece uygun nasl bir dil kullandklar ve hangi kelimelerisetiklerinemkazanmaktadr. AnahtarKelimeler:Deiimynetimi,deiimlideriolarakceo(chiefexecutiveofficer),liderlikiletiimi,liderlik dili,deiimynetimidili.
1.Sorunsal Hzl gelimelerin ve yeniliklerin yaand 21.yzylda, deiim srecinde ortaya kan belirsizlikvebubelirsizlietepkiolarakortayakandirencinynetilmesi,srdrlebilirlik vekarlbymehedefiolankurumsalirketlerindeiimynetiminiennceliklikonular arasna almalarn zorunlu klmtr. Bu zorlu sre, karlalan engelleri baaryla amak iinorganizasyonunenstpozisyonundayeralanyneticisivelideriolanCEOyani,Chief Executive Officerlarna birok sorumluluk yklemektedir. Yeni yzyln kurumsal dnya sndaCEOlarnenilkyetkinliinindeiimiynetmesiolduusylenebilir.Deiimyne timinde liderinrolneyounlaanalmalarincelendiinde,liderinsahip olmas gereken ennemliynetimbecerisiolarakiletiimbecerisininirdelendiigzlemlenmitir.Deiim geirenorganizasyonlarda,CEOnunalanlarnailhamvermek,gvensalamakvedirenci enazseviyeyeindirmekiinetkinbiriletiimstratejisikullanmasgerektiivarsaylmakta dr.Bualandakialmalarincelendiindearlklolaraketkiliiletiimstratejilerikonular na odaklanld grlebilir. Dilin, iletiimin yegne arac olduu gereinden yola kt mzda, organizasyonlarn deiim sreci paradigmasn da yanstabilecek en etkin ara olduunuvarsayabiliriz.Bualmannamac,organizasyonunenstkonumundakiyneti cisiolanCEOlarndeiimsreciiersindezelbirdilkullanmaolaslnnaratrlmasve bu sre iin gelitirdikleri bak alarnn hangi kelimeler ile anlamlandrldn ortaya koymaktr. 2.Yntemi Teorikaltyap,DeiimYnetimi,Liderlikveletiimalanlarnnherbirininayrolarakince lenmesi,bualanlarileilgilikavramlarnvebukavramlartanmlayankelimelerinbelirlen mesi ile oluturulmutur. Teorik altyapda ortaya kan kavram ve kelimeler ile Trk CEOlarn ifadeleri ve bak alar, alann kavramlarn ieren sekiz konu erevesinde karlatrlmvedeerlendirilmitir.Bahsedilensekizkonubaluekildesralanmtr: 21.yzylnalmaortam,Deiiminiticigleri,Kreselleme,Geleceinvizyonu,Baarl deiimynetiminintanmlanmas,Deiimediren,GeleceinLiderleri,Deiimynetimi dili.BugnekadaryaplmolanakademikalmalarveeitlibasndakanCEOhaberleri taramasyapldnda,saltdeiimynetimidilinidorudantehisedebilmeninenuygun
78
ynteminin CEOlar ile yz yze grme yapmak olduu saptanmtr. Ayrca, en tepe konumdaki yneticilere ulamann zor olduu gerei gz nnde bulundurulduunda, kstl sayda kiiye ulama ihtimali diyalog analizinin bu aratrma iin en uygun yntem olduunu desteklemektedir. ncelikle, kurumsal irketlerde deiimi yneten liderlerin, drtanadeiimprogramndan(Beer,2003)herhangibirinedhilolupolmadklararat rlmtr.Bunagre;kurumlarnyapsaldeiim(irketevlilii,konsolidasyon,vb.),maliyet kstlamas(btekesintileri,elemanazaltlmas,vb),ilevseltasarm(iyapbiimlerinin yeniden tanmlanmas, tasarlanmas,yeni sistemlerinoluturulmas,vb)ve son olarakda kltrel deiim (deerlerin tanmlamasnda deiim, irket vizyonunun deiimi, organi zasyonamalarnntasarm,vb)olmakzeredrtprogramdanherhangibiriniveyabirden fazlasnynetmiolmalarartaranmtr.GrmeyaplacakolanTrkCEOlarnbudrt programdanbiriyadabirkanynettiibilgisibasnveidnyasndakitakiplersonucun danetletirilmitir.Aratrmarneklemizelsektrdefaaliyetgsterenulusalveyauluslar arasyediirketinCEOChiefExecutiveOfficerve/veyaGenelMdrunvannasahip organizasyonunenstkonumundayeralanTrkyneticilerindenolumutur.Derinleme sine grme esnasnda CEOlara onadetsoru sorulmu,busorularn cevaplaryukarda bahsigeensekizkonubalaltndadeerlendirilmiveincelenmitir.Grmeleresna sndanotveseskaydalnmtr.Grmelerdeyneticilerindeiimynetimikonusunda kibakalarzmlenmi,diyaloganaliziiledeiimsrecindezelbirdilkullanpkul lanmadklar,srecihangikelimelerileifadeettikleriaratrlmtr. 3.Katks Lideriletiimiynetimbilimiasndanherzamannemlibiranlamtamtr.Ancakbug nekadaryaplanalmalarincelendiindekurumsalliderinarlklolarakiletiimstrateji lerine odaklanld bilinmektedir. Kreselleme ile birok alanda olduu gibi ynetim ve liderlik alanlarndada hzldeiimler yaanmaktadr, dolaysyla deiim ynetimi,yne timbilimininennemliaratrmaalanlarndanbirihalinegelmitir.Bubalamda,organi zasyonlardannceliderlerininbakalarnndeimesigerekliliiortayakmtrnk, liderinbakasorganizasyonunyeniynnnharitasolacaktr.Bubakasnnorgani zasyonunherkademesineetkietmesiiindeiimynetimiveiletiimstratejilerininte sinde kurumsal liderin kulland kelimeleri titizlik ile semesi nem kazanmaktadr. Bu alma,deiimannkurumsalliderlerininyeniartlaralanlarnabenimsetmekiin iletiimlerininaslyaplandrdklarn,deienbakalarnkullandklardilenaslyansttk larn ve bunun iin hangi kelimeleri setiklerini gstermesi asndan stratejik ynetim alanndayenibiralmkazandrabilir. 4.Kapsam Aratrmada yz yze derinlemesine grme yntemiyle Trkiyedeki ulusal ve uluslar aras zel sektrde alan ve en st konumda bulunan yneticileri olan CEO Chief Executive Officer veya Genel Mdrlerinin deien dnya vedeiim ynetimi ile ilgili bakalarnnzmlenmesiamalanmtr.Bubakalarteorikaltyapileoluturulan on adet soruya verilen cevaplarerevesinde elde edilmitir.Diyaloganaliziile cevaplar dakideiimvedeiimynetimiileilgilikelimelerzmlenmi,teorikaltyapydestekle yen noktalar ve CEOlarn ortak bak alar, hangi kelimelerin titizlikle seilmi olduu deerlendirilmitir. 5.Sonu CEOlarileyaplanderinlemesinegrmelerdenkanbakalarnn,teorikaltyapdayer alanDeiimYnetimi,Liderlikveletiimkavramlarilebykldeparalelolduugz lemlenmi ayrca, bu bak alarnn anlamlandrlmasnda gelecekteki organizasyon ve
79
ynetimanlayileilgilibirokngrnndeortayaktsaptanmtr.Enncelikliola rak,CEOlardeiiminsadecebuyzylaaitolanbirolguolmadn,dahancekidnemle rinde deiim sreleriyaadn, ancak 21.yzylndierdnemlerden ok farkl olarak deiimi hzlyaadn ve artlarn srekli yenilendiini nemle vurgulamlardr. Bu g rlerisklkladinamikkelimesinikullanarakifadeetmilerdir.Deiimindinamizmkeli mesi ile anlamlandrlmasnn arkasnda piyasa koullarn dorudan etkileyen mte ri/satnalanreten/satandenkleminplanakarlmtr.CEOlar21.yzylnbirnceki yzylagredahahzldeiimsrelerindengemesini,dahatalepkrvedahaazsadk olanmteri/tketicilerinortayakmasnabalamaktadrlar.CEOlarendstrinintketi ciyi etkilemesi grnn aksine (Baudrillard, 2000) kreselleme ile ortaya kan yeni evre koullarnn tketicinin sadakatini belirleyen ana faktr olduunu belirtmilerdir. ylekibirokendstrinintketicikelimesininardndakiinsanfaktrnyenidenkefet mek zorunda kaldklarn veirket vizyonve hedeflerinde tketici tanmlamasnnyerini insankelimesininaldnsylemilerdir.CEOlarbudeiiminiticigciinikianatema zerindeyounlamlardr,bunlar;KresellemeveBilgiTeknolojileri.Herikitemann altbalklariseTablo1dekikelimelerileifadeedilmitir. Tablo1.DeiiminticiGlerininTanmlanmas Kreselleme BilgiTeknolojileri DoununBatileentegrasyonu Internet G Bilgiyekolayeriim KltrFarkll Hz KltrEmperyalizmi Tablo1deKresellemealttanmlamalarolanDoununBatileentegrasyonuveG kresellemeninsosyal,KltrFarkllveKltrEmperyalizmikltrelfaktrleriniifade etmektedir. Kresellemenin ekonomik getirileri srasyla piyasa ve alkantl piyasa koullartanmlamalarileanlamlandrlmtr.BuradanCEOlarngelecektekipiyasakoul larnnduraanolmayacanngrdklerinianlayabiliriz.Bungrveifadelereekolarak, kresellemenin anlamlandrlmasnda CEOlarn bak alarnda ikilem saptanmtr; bu ikileminCEOlarnticariveinsanibakalarnnakmasnnsonucuolduuvarsaylmak tadr fakat bu varsaymn olasl zerinde durulmamtr. Ancak, bu ikilemin, CEOlarn 21.yzyldabak alarnninsanifaktrler dorultusunda deieceinin iyi bir gstergesi olduunusyleyebiliriz;organizasyonlarnverimliliininartktoplamkalitevebenzerisis temlerin baars ile deil, insan faktrne verilen deer ile dorudan balantl olaca ngrlmektedir.CEOlarnetkinbirdeiimynetimianlayzerine;Aratrmalaragre (Cummings ve Worley, 2001), etkin bir deiim ynetimi iin; alanlarn motivasyonu, vizyonyaratlmas,politikdesteksalanmas,geisrecininiyiplanlanmasvedeiimin devamlliinsreklibilgilendirmeveyeteneklerindoruanalizininsalanmasgerektii belirtilmitir.GrmeyaplanCEOlarnverdiklericevaparatrmalardakansonularile benzerlikgsterdiigzlemlenmitir.Bunagreetkinbirdeiimynetimiiindrttanm ortaya kmaktadr: Vizyon, Planlama, Motivasyon ve letiim. Vizyon kelimesi alt ta nmlamailetamamlanmaktadr:HedeflerinVerilmesi,DeiimhtiyacnnGsterilmesive Aklk.ButanmlamalarTablo1debelirtilenkelimelerinbtnlndeifadeedilmitir.
80
Tablo2.VizyonKelimesininDeiimYnetimindekiAltTanmlamalar Hedef Varoluamalar,nsanclama,Amalaraulat racakaralaraltakoyabilmek,Agresif Deiimihtiyac Dinamikbirortam,Arkadangelenlerinokfarkl olmas,effaflk,Dahaazbrokrasidahayaln organizasyon,Nesildeiimi,Alanalmas:rn vehizmetekolayulam,Tketimtoplumunun bymesi,Yeniyaratcarzndouu,Kazanmak iinhznartmas,MarkayaklamndanTketici yaklamnagei,Devrimniteliindekigelime ler,novasyon,Bilgiyesahipolabilmeningc, lkelerindentaanirketlerinoluturduubask Aklk iletiimdendiletiimegei,Geribildirim dngsoluturulmal,Netaktarm,Herkesin anlayacabirdildeformlasyongelitirmek, Samimiyet Deiim ynetiminde planlamann rol, Aksiyon Plan, Esnek Planlama ve Resmet me/Haritaizmealttanmlamalarileanlatlmtr.Esnekkelimesineredeysehertanm lamannaltndayeralm,hattagrmeyaplantmCEOlarbaarlbirdeiimiinsre cinheraamasnda,tmstratejilerde,aksiyonplanlarndaesnekolmannneminidefalar catekrarlamlardr.Resmetme/HaritaizmetanmlamasndaCEOlarDeiiminsahiple nilmesi iin resmetme, Neden iletiiminin grselletirilmesi, zlecek problemin farkndalnn yaratlmas, Olayn iersine almak, Gstergeler gibi kelimeler ile detay landrmlardr.MotivasyonunsalanmasiinEkipSadakati/EkibinDeiimiBenimseme si,ounluunKabul/Onay/KabullenmeyiSalamaveHeraamadaekibintaahhtna mesininalnmastanmlamalarverilmitir.CEOlardeiiminhayatageebilmesiiinal anlarnmotivasyonununyksektutulmasnnartolduunu,motivasyonunsalanmasn ise sadakat, sahiplenme, ounluun kabul, her kademeden onay gibi tanmlar ile ifadeetmilerdir.AyrcaCEOlaretkinbirdeiimynetiminde,alanlarnounluunun deiim nedenlerini benimsemelerinin sreci kolaylatran en nemli faktr olduuna dikkat ekmilerdir. Deiim nedenlerinin benimsetilmesini ise dorudan etkili iletiim stratejilerinebalamlardr.Etkiniletiimstratejisiiinanatemaortayakmtr,bun lar; nsanlar deiime balamak, nanrlk ve gven yaratmak ve Mesaj. Bu ana tema Tablo3dekikelimelerveifadelerileanlambulmutur. Tablo3.EtkinletiimTemalar nsanlardeiimebalamak Aynaykendimizetutmak:Deiimkiidenbalar, Deiimikiiyeindirgemek,ortakpaydayaba lamak nanrlkvegvenyaratmak Walkthetalkyanikonutuungibidavran, yzyzeiletiim Mesaj Feedback/Geribildirimdngsyaratmak, Dokunabilinenmesaj
81
CEOlar Deiim srecinde yaanan direncin en az seviyeye indirgenmesi iin iletiimin neminedikkatekmilerdir.Direnciamakiinsk,akkanvesreklibiriletiimstra tejisi olmas gerektii ifade edilmitir. Geri bildirimin deiim ynetimi iletiiminin en nemli faktr olduu belirtilmitir. Grmelerde dikkatimizi eken en nemli husus neredeysetmCEOlarnbaztanmlamalarngilizceolarakifadeetmeleridir,zelliklegeri bildirim kelimesi tm CEOlar tarafndan sadece ngilizce olarak sylenmitir. ngilizce kelimekullanmn,bykolaslklaidnyasnngayriresmidiliolarakkabuledilmesinden dolay olduu tahmin edilmektedir ancak bu konu zerinde herhangi bir aratrma al maya dhil edilmemitir. ngilizce kelime kullanmlarnn yan sra meczi ifadeler de CEOlartarafndanzellikledirencinliderinmdahalesiileazaltlmaskonusundakullanl mtr.(BaknzTablo4) Tablo4.LiderveDiren Lider Diren Gemininkaptan Dalgayakardmeninkontrolnsk skyatutmak,nezamandmenikraca nbilmek Orkestraefi Zorbirsenfoniyiyneten,sreleritakip edenbirorkestraefigibi CEOlara geleceinlideriile ilgili sorulan sorularda iki ana kelime ortayakmtr, bunlar VizyonerveEsnekkelimeleridir.BukelimelerTablo5dekiifadelerileaktarlmtr. Tablo5.GeleceinLiderleri Vizyoner Esnek ngr inoluumunaynveren StratejikDnen Kurumsalvekltrelsonulardeiti rebilen OutofboxMindset/Kalplarnd Turnaroundleader/Eilimidnt nakandnceyaps renlider Trend/Gelimeleritakipedebilen Dnceaamasndanuygulamaya geebilenyetenekteveherikisiarasn dakidengeyisalayabileceklider Gelecekteyaayabilen GeleceinliderleriiledeiimliderlerininzellikleriarasndaCEOlartarafndanbir ayrm yaplp yaplmad konusu aratrldnda CEOlarn her ikisini birbirinden ayrmadn, geleceinhzaolduuvebuhzandaalkantlarndahayounyaanacandolay syladageleceinliderlerininaslndadeiimliderleriolacanvurguladlar.Budorultuda deiimliderlerininzellikleriningeleceinliderlerininzellikleriileparalelolduunusy leyebiliriz.AyrcaCEOlar,deiimliderleriningiriimci,kolayuyumsalayabilen,takm oyuncusu,stratejikdnen,bilgili,teknolojiyehkimliderlerolmasgerektiinidier zelliklereekolarakifadeettiler.KendilerineenbeendiinizCEOkim?sorususoruldu undaSteveJobstmCEOlartarafndanilkolaraktelaffuzedilenCEOolduugrlm tr. Steve Jobsun CEOlar tarafndan en beenilen zellikleri giriimcilik, yaratclk, inovatif,takmoyuncusuvevizyonerolaraksralanmtr.BubalamdaSteveJobsiin kullanlan tanmlamalardan hareket ile baarl bir deiim liderinin nasl olmas gerektii
82
bekelimeiersindezetlenmitir.Deiimynetimindeetkiniletiimstratejilerininnasl kurgulanmas gerektii Tablo 6da ifade edilen kelimeler ve bu stratejinin nasl hayata geirileceinianlataneylemlerbirbirinebalanmtr. Tablo6.DeiimYnetimindeEtkinletiimStratejisi letiimStratejisi Eylemler Nedensorusununnetletirilmesi Yzyzegrmeler Deiimihtiyacnnanlatlmas zelbirterminolojikullanmak Rasyonel,Ak,Dorudan,effaf, Feedback/Geribildirimvermek Samimi Bakurarak Sembolvesimgelerilealmak Tutarl,Srekli Kontrollvcuddilikullanmak CEOlariletiimstratejilerinieylemegeirirkengventelkinedenbirstilsergilenmesi ge rektiini, otoriter ve karizmatik lider tipinden uzak, samimi bir lider olunmas gerektii konusundafikirbirliioluturdular.Deiimsrecindeyaananbelirsizlikvebubelirsizlie tepkiolarakortayakandirencinkurumsalliderinsamimiyetiveakiletiimiilealabile ceininneminedikkatektiler.BudnemlerdeBizkelimesinisklklakullanmannaidi yetvebenimsemeduygularntetiklediidolaysylastdzeyyneticilerinkonumalarn da bu frsatlariyideerlendirmelerigerektiiortaya kmtr. Ayrca, Size inanyorum, Baknarkadalarsiziniinbazeylerdeiyigidiyor,Takmarkadalarm,bugnekadar iyiilerkardnzyenihedeflerinizidebaaracanzainanyorumgibisylemlerinCEOlar tarafndan telaffuz edilmesi, eyleme ynelten dilin znde bir birlik olmann nemini ve frsatlarnbubirliksayesindeortayakarlacannanlamnakagrebiliriz. 6.neriler Bualma,deiimynetimindekurumsalrgtlerinenstkonumundayeralanCEOlarn sreiersindekullandklardilinbakalarnnaslyansttnelealmtr.Ayrcaliderin kullanddilvesetiikelimelerindeiimynetimindebaarydorudanetkileyebilecei varsaymaratrlmtr.TrkiyedeplanldeiimgeirenherCEOilegrmefrsatyaka lamannzorolmasnedeniylebualmaazsaydarneklemilegerekletirilmitirdolay sylaliderlerindeiimynetimiterminolojisiniksmenyanstmaktadr.Globalkriziledei iminhzkazanacanvedeiimynetenTrkCEOlarnsaysnnartacandnrsek, bu aratrmann rneklemi geniletildiinde daha dikkat ekici sonular elde etmemizi salayacaktr. KAYNAKA
Amernic,J.,Craig,R.J.(2006),CEOSpeak,TheLanguageofCorporateLeadership,Canada:McGill QueensUniversityPress. Baudrillard,J.(2000),TketimToplumu,stanbul:AyrntYaynevi. Beer,M.(2003),ManagingChangeandTransition,Boston:HarvardBusinessReviewPublishing. Boonstra,J.J.(2004),DynamicsofOrganizationalChangeandLeraning,Amsterdam:JohnWiley& Sons,Ltd. rd Burnes,B.(2000),ManagingChange:AStrategicApproachtoOraganizationalDynamics,3 Edition, Essex:PearsonEducationLtd. Can,H.,Aan,.,Aydn,E.M.(2006),rgtselDavran,Istanbul:ArkanBasmYaymDatm. Clegg,S.R.,Hardy,C.,Nord,W.R.(1997),HandbookofOrganizationStudies,London:SagePublica tions.
83
Cummings,T.G.,Worley,C.G.(2001),OrganizationDevelopmentandChange,SeventhEdition,CA: SouthWesternCollege Publishing. DAprix,R.(1996),CommunicatingforChange,CA:TheJosseyBassmanagementSeries. Doan,S.(2007),VizyonaDayalLiderlik,Istanbul:KareYaynlar. Denning,S.(2007),TheSecretLanguageofLeadership,CA:JosseyBassAWileyImprint. Kotter,J.P.(2005),ChangeLeadership,LeadershipExcellence,Dec.,(22/12),3. Kotter, J. P. Sclesinger, L. A., (2008), Choosing Strategies for Change, Boston, Harvard Business Review,Jul.Aug.,130139. Mai,R., Akerson, A. (2003), The Leader as Communicator, NY: American Management Association Books. st Marquardt,M.J.,BERGER,N.O.(2000),GlobalLeadersforthe21 Century,NewYork:StateUniver sityofNewYorkPress. McLuhan,M.,Powers,B.R.(1989),TheGlobalVillage:TransformationsinWorldLifeandMediain st the21 Century,NewYork:OxfordUniversityPress. Tannenbaum, R., Massarik, F. (1957), Leadership: A Frame of Reference, Management Science, Oct.,(4/1),119. Zaleznik,A.(1987),ManagersandLeaders:AreTheyDifferent?,JournalofNursingAdministration, Jul.,(11/7),2531.
84
85
5.Oturum
okulusluirketlerdePolitikaTransferi:TrkiyedekiAmerikanirketlerinincretlen dirmeSistemleri KadireZeynepSAYIM okulusluletmelerinGelimekteOlanlkelereGirilerindeBenimsedikleriSahiplik Stratejileri:KurumsalBirBakAs TlayLHAN YnetimKuruluzelliklerininUluslararaslamaPerformanszerindekiEtkisi NisanSELEKLERGKEN,zlemYILDIRIMKTEM
86
OKULUSLURKETLERDEPOLTKATRANSFER:TRKYEDEKAMERKAN RKETLERNNCRETLENDRMESSTEMLER
KadireZeynepSAYIM Bilkentniversitesi letmeFakltesi,Ankara kzeynep@bilkent.edu.tr
ZET Bualmada,TrkiyedefaaliyetgsterenABDkkenliirketlerdegelitirilenrnekolaylaryntemiyleokuluslu irketlerincretlendirmepolitikalaraktarmaratrlmtr.irketlerinstdzeyyneticileriyleyaplanyaryap landrlmderinlikligrmelerdeneldeedilenbulgular,kkenlkeolanABDdegelitirilencretlendirmepoliti kalarnn,gelimekteolanevresel(periferik)birAvrupalkesiolanTrkiyeyesorunsuzaktarmnaiaretetmek tedir. Aratrlan okuluslu irketlerin kken lkesinin gl stnlk etkilerinin ve yerel yneticilerin (ve Trk Amerikan ortak yatrm irketlerdeki Trk ortaklarn) en gelimi ve modern olarak algladklar, dolaysyla Trkiyede uygulamak iin istekli olduklar eitli insan kaynaklar politika ve sistemlerini irketlerine ek melerininennemliaklaycunsurlarolduusavunulmaktadr. AnahtarKelimeler:Politikaaktarm,okulusluirketler,ekmevestnlketkileri,Trkiye.
1.GR Bu aratrmada okuluslu irketlerin ynetim politikalarnn farkl lkelere aktarm ince lenmitir. Bu amala dnyann en gl ve baskn (dominant) lkelerinden biri olan ABD kkenliirketlerin,Avrupannevresel(periferik)lkelerindenbirikabuledilenevsahibi lke Trkiyede uyguladklar cretlendirme politikalar aratrlmtr. Aratrmann ana sorunsal, ynetim politikalarnn farkl lkelere aktarmn etkileyen unsurlar yerinde ve derinlemesineinceleyerekfarklseviyelerdekietkenlerinneminianlayabilmektir.Ynetim politika ve sistemlerinin snrlar tesi entegrasyonu okuluslu irketlerin uluslararas ile yilerinikontroledebilmekiinkullandklarennemlimekanizmalardanbirinioluturmak tadr.Buamala,insankaynaklardahilhertrlynetimpolitikavesistemlerinistandart latrmakistemektedirler.zellikleAmerikankkenliokulusluirketlerinmerkezdegeli tirdikleriynetimpolitikalarndierlkelerdekiirketlerinezorlayarakaktarmayaaltk larbilinmektedir.Genelolarakitme(push)olarakbilinenbuaktarmnuygulamadapek oksorunayolataratrmasonularylatespitedilmitir.Trkiyedeyaplanbuaratr madaisetersinebulgulareldeedilmitir:yerelyneticilerin(veTrkAmerikanortakyat rmirketlerdekiTrkortaklarn)engelimivemodernolarakalgladklar,dolaysylada Trkiyede uygulamak iin istekli olduklar eitli insan kaynaklar politika ve sistemlerini irketlerine ekmeleri (pull) sonucu Amerikan merkezlerinde gelitirilen cretlendirme politikalarnn Trkiyeye sorunsuz ve kolay aktarldna ynelik kuvvetli bulgular elde edilmitir. Ynetim politikalarnn aktarm konusunda yaplan aratrmalarn ounluu ABD, AB lkeleri ve Japonyadan mteekkil l Grup (The Triad) olarak adlandrlan lkelerde yaplmaktadr.inveHindistangibigelimekteolanlkelerdeyaplan aratrmalardaol maklaberaberevresellkeleraratrmalardahenzhakettikleriilgiyigrememektedir. AslndaAlmondvedierlerinin(2006)debelirttiigibi,bilhassadorudansermayeyatrm larndangitgidedahafazlapayalmayabalayanvegelimekteolandierlkelerdeyapla cak, okuluslu irketlerin farkl i sistemlerinde nasl davrandklarn anlamaya yardmc olacakaratrmalaraihtiyavardr.rneinzellikleyeniAByesiolanveolmayaalan,
87
TrkiyegibievreselAvrupalkeleri,iindengetikleribuhzldeiimsonucufarkllan isistemleriyle,ynetimpolitikaveuygulamalarnnfarklulusalsistemlerarasndakiakta rmnincelemekiinhenzyeterincekefedilmemi mecralarolarakkarmza kmakta dr.Butrlkelerdeitmeveekmeetkileriokdahaaklklklaincelenebilir.Dolaysyla Trkiyedeyaplanbuaratrmannyaznabuyndenemlikatklarsalayabileceiumul maktadr. 2.OKULUSLURKETLERVEYNETMSELPOLTKALARINAKTARIMI Ynetimsel politika aktarm farkl seviyelerde pek ok unsur tarafndan etkilenmektedir. Ancakbualandakiyazndakapsamlbirkuramsalmodelerevesindeyaplanaratrmalar henzaznlktadr.Edwardsvedierlerinin(2007)nesrdklerigibi,eitliolasetkenle rinsadecebirseviyede(rnein,irketdzeyinde)elealndalmalarlaokkarmakbir yaps olduu kabul edilen uluslararas politika aktarmnn etkin bir ekilde anlalmas mmkn grnmemektedir. eitli kuramlarn birletirilmesiyle gelitirilen ve seviyeli birkuramsalmodelerevesindeyaplanbuaratrmannsonularnndakapsamlolaca savunulmaktadr. Gelitirilen bu modelin en st seviyesinde, ev sahibi ve konuk lke i sistemlerininetkilerielealnrken(SmithveMeiksins,1995;Kostova,1999;Whitley,1999; HallveSoskice,2001;Amable,2003;DjelicveQuack,2003;ElgerveSmith,2006)enaltta eitli rgtsel unsurlarn olasetkilerigznnealnmtr(rnein, BartlettveGhoshal, 1998; RosenzweigveNohria, 1994;ShenkarveZeira,1987;YuenveKee,1993). Aradaki dzeydeise,lkevergtseletkenlerdenayrvebamszalabildiisavunulansektrve sektre ait etkenler kuramsal modele entegre edilmitir (rnein, Rsnen ve Whipp, 1992;Hollingsworth,Schmitter,veStreeck,1994). 3.YNTEM Bubildiridesunulacakalma,Trkiyedefarklsektrlerdefaaliyetgsteren18Amerikan sermayeli okuluslu irkette yaplan geni apl bir almann parasdr. almann ta mamndarnekokulusluirketlerinhereitinsankaynaklarynetimipolitikaveuygu lamalarnnaktarmaratrlmken,bubildiridesadeceyneticivebeyazyakalalanlar iinkullanlancretpolitikalarnnevsahibilkedenkonuklkeyeaktarmkonusunaodak lanlmtr.SektrlerininveTrkiyepazarnnndegelenirketleriarasndaneitlikuram salkriterleregreseilenvegrmeleryaplanbuirketlerden7tanesidetaylrnekolay olarakgelitirilmitir(Tablo1).Buirketlerdeinsankaynaklarvedieralanlardanstd zeyyneticilerle,TrkAmerikanortaklolanirketlerde,TrkortakolanholdinglerinK Direktrleriyle; sendikal i ilikilerinin sz konusu olduu irketlerde st dzey sendika yneticileriyle; mmkn olduunda dier st dzey yneticileriyle ve Trkiyede grev yapmaktaolanyabanc(expatriate)yneticilerletoplam79adetgrmeaslveritoplama yntemiolarakkullanlmtr.Ortalama2saatsrenbugrmelerdeyaryaplandrlm biryaklamuygulanm;hermlkattakullanlanstandartbirgrmeprotokolnnyan sra, irkette ne kan konulara gre gerektiinde farkl sorular yneltilmitir. Yaplan grmeler,grmecilerdenizinalnarakkaydedilmi,dahasonrabirebirzmlenmive grmecilerinbilgisineveonaynasunulmutur.Onayalnpgereklidzeltmeleryapldk tansonramlkatmetinleriQSRNVivonicelverianalizprogramkullanlarakkodlanmtr. Mlkatlaraekolarak,sahaalmassrasndatutulanayrntlgzlemnotlar,irketlerden alnan ve dier kaynaklardan elde edilen (rnein, irketlerin halka ak Internet siteleri, gazete,dergivekitaplardageenhabervehikyeleri,vb.)belgelerdeekveriolarakkulla nlmtr.
88
Tablo1.rnekOlayirketleri
irket Sektr Ortaklk yaps Trk Amerikan ortakl (eitoranl) %100 Amerikan lkeye giri ekli Varolan irkete ortaklk lkeye giriyl 1959 / 1997 Trk Ortak Holding1 Amerikan Ortak USAuto1 alan says 8,008
1.AutoCO1
Otomotiv (Ticariara retimve sat) Hzlsatan tketicirn leri(paketlen miyiyecek) Hzlsatan tketicirn leri(ttn rnleri) Tbbirnler (hastane rnleri)
2.FMCG1
Varolan irkete ortaklk Yeni yatrm
1988
USFMCG1
510
3.FMCG2
4. PharmaCO1
Trk Amerikan ortakl (ounluk Amerikan) Trk Amerikan ortakl (eitoranl) Trk Amerikan ortakl (ounluk Amerikan) %100 Amerikan %100 Amerikan
1990
Holding2
USFMCG2
1,600
Varolan irkete ortaklk
1994
Holding3
USHealth1
554
5.TexCO
Tekstil/hazr giyim
Yeni yatrm
1992
4 farkl Trk ortak
USClothing
660
6.FinCO 7.HotelCO
Finans(Banka clk) Turizm(Otelci lik)
Yeni yatrm Yeni yatrm
1975 1993
USFinance USHotel
2,249 260
4.BULGULARveTARTIMA Aratrmann sonularna gre, cretlendirme ynetimi politikalarnn baskn lkeden ekme etkilerinin szkonusu olduu evresel lkeye aktarmnn sorunsuz ve yumuak bir ekilde olabilecei vurgulanmaktadr. Makro seviyedeki en nemli dier etkenin ise uluslararas politika aktarmna asgari yasal ve dier kurumsal snrlandrmalar getiren ev sahibilkeolanTrkiyeningeikenvemsamahakrisistemiolduuiddiaedilmekte dir.Evsahibilkeisisteminin,yabancpolitikalarnaktarmnyumuakbirgeilesala yanbuetkisineekolarak,igcpiyasasndamevcutyksekvasflveiyieitimliigcnn kstlarzasahipolmaszelliiyleiseolumlubirekillendiricietkiyaptsavunulmaktadr. AratrlanAmerikanirketlerininihtiyalarolanbutrigcndahakolaylklairketleri ne ekip ierde tutabilmek iin merkezlerinde gelitirdikleri karmak cretlendirme sis temleriniTrkiyeyeaktarmazorunluluuhissetmektedirler.rnekolayirketlerinincret ve yan faydalarn yerel artlara uyarlamak gerei duyduklar ok az rnee rastlanrken sektreletkenlerinbelirginbiretkisibulunamamtr.rgtselseviyedeennemlietkiye sahip olduu gzlenen etkenler ise rnek olay irketlerinin ya ve bykl olmutur. Ortaklkyapsndankaynaklananfarkllklararastlanmamtr:eitoranlveinsankaynakla rnn Trk ortak tarafndan ynetildii irketlerde de dier rnek olay irketlerindekilere okbenzer, birebir ayn denilebilecek politika ve uygulamalar olduugrlmtr. Hatta
89
rneinPharmaCOdekiuygulamalarnAmerikanortakolanUSPharmannzellikleTrki yenin bal olduu blgedeki irketlerindeki politika ve uygulamalardan ok ileride ve gelimiolduubublgedensorumluinsankaynaklaryneticisivedahanceaynblge dekiikiirkettealmolanyabanc(expatriate)yneticitarafndanvurgulanmtr. KAYNAKA
Almond, P., M. MullerCamen, D. Collings ve J. Quintanilla (2006), Pay and Performance, Ed. P. Almond ve A. Ferner, American Multinationals in Europe: Managing Employment Relations acrossNationalBorders.Oxford:OUP,11945. Amable,B.(2003),TheDiversityofModernCapitalism.Oxford:OUP. Bartlett,C.A.veS.Ghoshal(1998),ManagingAcrossBorders.TheTransnationalSolution.Boston: HarvardBusinessSchoolPress. Djelic, M.L., ve S. Quack (2003), Conclusion: Globalization as a Double Process of Institutional ChangeandInstitutionBuilding,Ed.M.L.DjelicveS.Quack,GlobalizationandInstitutions:Re definingtheRulesoftheEconomicGame.Cheltenham:EdwardElger,30233. Elger,T.veC.Smith(2006),TheorizingtheRoleoftheInternationalSubsidiary:Transplants,Hybrids andBrachPlantsRevisited,Ed.A.Ferner,J.QuintanillaveC.SnchezRunde,Multinationals,In stitutions and the Construction of Transnational Practices: Convergence and Diversity in the GlobalEconomy.Londra:PalgraveMacmillan,5385. Edwards,T.,T.CollingveA.Ferner(2007),ConceptualApproachestotheTransferofEmployment PracticesinMultinationalCompanies:AnIntegratedApproach,HumanResourceManagement Journal,17(3),201217. Hall,P.veD.Soskice(2001),AnIntroductiontoVarietiesofCapitalism,Ed.P.HallveD.Soskice, VarietiesofCapitalism.TheInstitutionalFoundationsofComparativeAdvantage.Oxford:OUP, 168. Hollingsworth, J. R., ve R. Boyer (1997), Coordination of Economic Actors and Social Systems of Production,Ed.J.R.HollingsworthveR.Boyer,ContemporaryCapitalism.TheEmbeddedness ofInstitutions.Cambridge:CambridgeUP,148. Rsnen,K.veR.Whipp(1992),NationalBusiness:ASectorPerspective,Ed.R.Whitley,European BusinessSystems:FirmsandMarketsinTheirNationalContexts.Londra:Sage,4660. Rosenzweig,P.M.,veN.Nohria(1994),InfluencesonHumanResourceManagementPracticesin MultinationalCorporations,JournalofInternationalBusiness,25(2),229251. Shenkar, O. ve Y. Zeira (1987), Human Resources Management in International Joint Ventures: DirectionsforResearch,AcademyofManagementReview,12(3),546557. Smith,C.veP.Meiksins(1995),System,SocietyandDominanceEffectsinCrossNationalOrganisa tionalAnalysis,Work,EmploymentandSociety,9(2),241267. Whitley, R. (1999), Divergent Capitalisms: The Social Structuring and Change of Business Systems. Oxford:OUP. Yuen, E. ve H. T. Kee (1993), Headquarters, HostCulture and Organisational Influences on HRM PoliciesandPractices,ManagementInternationalReview,33(4),361383.
90
OKULUSLULETMELERNGELMEKTEOLANLKELEREGRLERNDE BENMSEDKLERSAHPLKSTRATEJLER:KURUMSALBRBAKIAISI
TlayLHAN KaradenizTeknikniversitesi ..B.F.letmeBlm tulayco@ktu.edu.tr
ZET alma,Scottun (1995)gelitirdiidzenleyici, normatif vebiliselkurumsal evresnflandrmasndan hareket ederek, ev sahibi ve kken lke arasndaki kurumsal farkllklarn okuluslu iletmelerin (U) giri stratejilerini nasletkilediiniortayakoymayamalamaktadr.kincilverileredayalolarakgerekletirilenlogitanalizisonu largenelolarakdeerlendirildiinde,evsahibivekkenlkearasndakinormatifvebiliselkurumsalmesafenin Ulerin giri stratejileri zerinde etkili olduu grlmektedir. Bununla birlikte, dzenleyici kurumsal mesafe ile giri stratejisi arasnda anlaml bir ilikinin olmad ortaya kmaktadr. alma sonular, gelimekte olan bir lkede yabanc yatrmn mlkiyet kompozisyonunu belirleyici faktrlerin, bilisel ve normatif kurumsal evre kadar,yatrmnkuruludnemine,byklneveticariaklabalolduunuortayakoymaktadr. AnahtarKelimeler:Kurumsalmesafe,giristratejisi,uluslararasortakgiriim,tamsahiplik,Trkiye.
1.GR Kurumsal teori, hayatta kalabilmeleri iin rgtlerin kurumsal evrelerinin kurallarna ve inansistemlerineuymakzorundaolduklarnilerisrmektedir(Scott,1995;DiMaggioand Powell, 1983; Meyer and Rowan, 1977). Dolaysyla farkl lkelerde faaliyette bulunan Uler,iselvedsalmeruluusalamakiin,herbirikendinezgkurumsalevrelere sahipbulkelerdekarlatoklukurumsalevreleriezamanlolarakynetmekzorun dadrlar (Kostova ve dierleri, 2008; Kostova ve Roth, 2002; Kostova ve Zaheer, 1999; Dacinvedierleri,1997;Deephouse,1996;Scott,1995).Ulerinkarkaryakaldbu kurumsalebiimlilikbasklar,enetkinstratejileriveyaplarbelirlemedeUleriinkarar vericibirrolesahipolmaktadr(Peng,2003;XuveShenkar,2002;Oliver,1991).Bual madada,kurumsalmesafebasklarnnUleringelimekteolanlkeleregirilerindebe nimsedikleri stratejileri (sahiplik yaps dzeyinde) nasl etkiledii, eitli isel ve dsal kontroldeikenlerigznnealnarakincelenmeyeallmaktadr. lgililiteratrdekisnrlsaydakialmadaokulusluiletmeleringiristratejilerigenellikle kltrelteoribakasylaelealnmaktadr(KogutveSingh,1988;BarkemaveVermulen, 1997;ParkveUngson,1997;Erramilli,1996;Erramillivd.,1997;HennartveLarimo,1998). Kurumsal mesafe kavram ise son dnemlerde ele alnmaya balanan bir konu olmasna karnbualandakiaratrmalarnyeterlidzeydeolduunuifadeetmekmmkndeildir. BilhassakurumsalmesafeninUleringelimekteolanekonomileregirilerindebenimse dikleristratejilerzerindekietkisinielealanampirikalmasaysoldukaazdr.Bual mauluslararasiletmecilikboyundakurumsalteoriyeodaklanarakbuboluudoldurmaya katkdabulunmayummaktadr. 2.ARATIRMATASARIMI 2.1.Aratrmannrneklemi Hemalmannamacvedeikenlerinieriidikkatealndndadahaanlamlsonuve receihemdetesadfivesistematikhatalarengellemekdncesiylearatrmarnekle mi,kastlrneklemeyntemikullanarakbelirlenmitir.alma19952003yllararasnda Yabanc Sermaye Dernei(YASED)veri tabannakaytl,yabancortan mlkiyetoran % 10 100 arasnda deien dorudan yabanc yatrmlardan olumaktadr. Literatrdeki
91
mevcutalmalarda%10dandahaazsahiplikdzeyiportfyyatrm ve%90dan fazla olan yatrm ise tam sahiplik olarak kabul edilmektedir (Demirba ve dierleri, 2009; Larimo,2004;TatoluveGlaister,1998;Ramu,1997;Chowdhury,1992;Beamish,1988). Bu alma kapsamnda da yabanc sahiplik oran % 10dan daha az olan yatrmlar ele alnmamakta,%90danfazlaolanlarisetamsahiplikolarakdeerlendirilmektedir. 2.2.Aratrmanndeikenleri Deikenler Tanmlar Eldeedilenyerler. Baml Yabancortanmlki %1049 Aznlkpayadayalortakgiriim deiken yetoran %5050 Eitpayadayalortakgiriim %5189 ounlukpayadayalortakgiriim %90=< Tamsahiplik Bamsz deikenleri Dzenleyici Uninevsahibive HeritageFoundationveWallStreetJournaltara kkenlkesiarasndaki fndangelitirilenEconomicFreedomIndex mesafe snrlamalar,kanunlar (2009)verilerindenyararlanlarak6altindisile vekurallardzeyindeki deerlendirilmektedir:zgrl,ticarizgr benzerlikveyafarkllk lk,finansalzgrlk,ynetimhacmi,parasal lardr zgrlk,yatrmzgl,finansalzgrlk, mlkiyethaklar,yolsuzlukzgrl,igc zgrl Housevealmaarkadalar(2004)tarafndan Uninevsahibive Normatif kkenlkesiarasndaki gerekletirilenGLOBEprojesikltrelboyutlar: mesafe hemuygulamahemde ToplulukulukI,toplulukulukII,belirsizlikten kanma,geleceeynelikolma,gmesafesi, deerboyutundaki kltrelmesafe insaniyaklam,performansaynelikolma,cinsi yetleraraseitlik,kendibakasnnekar ma. Biliselme safe Uninevsahibive DnyaBankastarafndangerekletirilen kkenlkesiarasndaki KnowledgeforDevelopment(K4D)Knowledge biliselbenzerliklerve EconomyIndexinalmaiinuygunolanverileri farkllklar kullanld:Buluuluk(toplamlisanscreti,pa tentbavurularveonaylananpatentmiktar, bilimselveteknikdergimakaleleri);eitim(eri kinokumayazmaoran,ortaretimkayd,yk sekokulkayd) Kontrol Kuruludnemi Kukladeikeni(2001krizincesiveyasonras) deikenleri Faaliyettebulunulan Kobrinin(1991)endstrisnflandrmas endstri DnyaBankassnflandrmas Yabancortanlke DnyaBankasverileri YASED kkeniningelimilik dzeyi Kkenlkeninticari
92
akl Yabancyatrmnser mayemiktar

i
Mesafeler
D =
formulasyonuilehesaplanmtr.Herboyutiinstandardizeedilmideerlerkullanlmtr (Ionascu,MeyerveErstein,2004;KogutveSingh,1988). 2.3.AratrmaYnetimi almannveriyapsnaveamacnauygunolduuiinLogisticRegresyonanalizyntemi kullanlmtr. alma kapsamnda 4 ana model gelitirilmitir. Bu modellerde srasyla aznlkpayadayalortakgiriimtamsahiplik,eitlikpayadayalortakgiriimtamsahip lik, ounluk paya dayal ortak giriim tam sahiplik ve tm ortak giriim tam sahiplik kyaslamasyaplarakgiristratejileridetaylbirbiimdeanalizedilmeyeallmtr. 3.ARATIRMASONULARI YaplanLogitAnalizisonular,beklentileridesteklerynde,evsahibivekkenlkearasn dakibiliselvenormatifkurumsalmesafeninbykolmasdurumundaUleringiristra tejisiolarakbiryerelortakileortakgiriimolumalarndanziyadetamyatrmtercihettik leriniortayakoymaktadr.Biliselvenormatifkurumsalevrefarkllklarnnbykolduu koullarda Uler zellikle aznlk paya dayal ortak giriimlerden ziyade tam sahipliyat rmlarbenimsemektedirler.Dzenleyicimesafeboyutuisesadeceaznlkpayadayalortak giriimekartamsahipliitercihetmedzeyindeetkiliolmaktadr.Ulerineitlikyada ounlukpayadayalortakgiriimstratejisinibenimsemenoktasndaiseevsahibivek ken lke arasndaki dzenleyici mesafenin herhangi bir etkisine rastlanamamtr. Bu du rumun dzenleyici kurumsal evrenin normatif ve bilisel kurumsal evreye kyasla daha ak olarak grlebilmesinden ve yorumu gerektirmemesinden kaynaklanabilecei d nlmektedir. Dier bir ifadeyle dzenleyici kurumsal evre farkllklar daha yzeysel ve objektifolduuiinUlertarafndandahakolayzlebilmektevebufarkllklarladaha rahatbirbiimdeuyumsalanabilmektedir.DolaysyladzenleyicimesafeUleringirite benimsedikleristratejilerzerindeetkiliolmamaktadr. Ulerin giri stratejilerini kontrol deikenlerinden zellikle dorudan yabanc yatrmn kurulu dnemi, toplam sermaye miktar ve kken lkenin ticari akl etkilemektedir. 2001 kriz dnemi ncesi kurulan firmalar genellikle aznlk paya dayal yabanc ortakl tercihederlerkenkrizsonrasdnemde,artanyabancyatrmnparalelinde,Ulerortak giriimekyaslatamsahipliibenimsemektedirler.Uninkkenlkesindekidaakln fazlaolmasdaonlarnortakgiriimekyaslatamsahipliitercihetmelerineyolamakta dr.DaaklkdeikeniayrcaUnineitlikpayadayalortakgiriimyadatamsahiplii tercihetmelerinietkileyentekboyutolarakortayakmaktadr.Yatrmntoplamsermaye miktarileUnintamsahipliitercihetmesiarasndaisetersynlbirkorelasyonbulun maktadr. Yatrmn sermaye miktar artka tam sahiplie kyasla aznlk ya da ounluk payadayalortakgiriimoluturmaytercihettikleriortayakmaktadr. KAYNAKA
i
( I i , host I i , origin ) 2 Vi
Barkema, H. G. ve Vermeulen (1997), What Differences in The Cultural Backgrounds of Partners Are DetrimentalforInternationalJointVentures?,Journalof InternationalBusinessStudies,28(4),845 864. Beamish,P.W.(1988),Multinationaljointventuresindevelopingcountries,NewYork:Routledge. Chowdhury,J.(1992),PerformanceofInternationalJointVenturesandWhollyOwnedForeignSubsidiar ies,ManagementInternationalReview,32(2),115133.
93
Dacin,M.T.,Oliver,C.veRoy,J.(2007),TheLegitimacyofStrategicAlliances:AnInstitutionalPerspec tives,StrategicManagementJournal,28,169187. Deephouse,D.L.(1996),DoesIsomorphismLegitimate?,AcademyofManagementJournal,39(4),1024 1039. Demirba,M.,Tatolu,E.vGlaister,K.W.(2009),EquityBasedEntryModesofEmergingCountryMultina tionals:LessonsfromTurkey,JournalofWorldBusiness,inpress. DiMaggio, P. J. ve Powell, W. W. (1991), Introduction, Eds. W. W. Powell ve P. J. DiMagio, The new institutionalisminorganizationalanalysis,ikago:UniversityofChicagoPress,138. Erramilli, M. K. (1996), Nationality ve Subsidiary Ownership Patterns in Multinational Corporations, JournalofInternationalBusinessStudies,27(2),225248. Erramilli, M. K., Agarwal, S. ve Kim, S. (1997), Are FirmSpecific Advantages LocationSpecific Too?, JournalofInternationalBusinessStudies,28(4),735757. Hennart, J. F. ve Larimo, J. (1998), The Impact of Culture on The Strategy of Multinational Enterprises: DoesNationalOriginAffectOwnershipDecisions?,JournalofInternationalBusinessStudies,29(3), 515538. House,R.J.,Hanges,P.J.,Javidan,M.,Dorfman,P.W.,veGupta,V.(2004),Culture,Leadership,andOr ganizations:TheGLOBEStudyof62Societies,London:SagePublications. Ionascu,D.,Meyer,K.E.,veErstein,S.(2004),InstitutionalDistanceandInternationalBusinessStrategies inEmergingEconomies,WillimDavidsonInstituWorkingPaperNumber728,TeUniversityofMichi ganBusinessSchool. Knowledge for Development (K4D) Knowledge Economy Index (KEI), http://info.worldbank.org/ etools/kam2/KAM_page5.asp Kobrin, S. (1991), An Empirical Analysis of The Determinants of Global Integration, Strategic Manage mentJournal,12,1731. Kobrin, S. (1991), An Empirical Analysis of the Determinants of Global Integration, Strategic Manage mentJournal,12,1731. Kogut, B. ve Singh, H. (1988), The Effect of National Culture on The Choice of Entry Mode, Journal of InternationalBusinessStudies,19(3),411432. Kostova,T.veRoth,K.(2002),AdaptationOfAnOrganizationalPracticeBySubsidiariesOfMultinational Corporations:InstitutionalAndRelationalEffects,AcademyofManagementJornal,45(1),215233. Kostova,T.,veZaheer,S.(1999),OrganizationalLegitimacyunderConditionsofComplexly:TheCaseof TheMultinationalEnterprise,AcademyofManagementReview,24(1),6481. Kostova,T.,Roth,K.veDacin,M.T.(2008),InstitutionalTheoryinTheStudyofMultinationalCorpora tions:ACritiqueandNewDirection,AcademyofMnagamentJournal,33(4),9941006. Larimo, J. (2003), International Joint Venture Strategies And Performance in Asian Countries, [www document] http://blake.montclair.edu/~cipconf/conference/DATA/Theme2/UK1.pdf, Montclair State University,CaseStudyID:630(eriim12.12.2004),290307. Meyer, J. W. ve Rowan, B. (1977), Institutionalized Organizations: Formal Structure As Myth and Cere mony,AmericanJournalofSociology,83,340363. Oliver, C. (1991), Strategic Responses to Institutional Processes, Academy of Management Review, 16(1),145179. Park,S.H.veUngson,G.R.(1997),TheEffectofNationalCulture,OrganizationalComplimentarily,and Economic Motivation on Joint Venture Dissolution, Academy of Management Journal, 40 (2), 279 307. Peng, M. W. (2003), Institutional Transitions and Strategic Choices, Academy of Management Review, 28(2),275296. Ramu,S.S.(1997),Internationaljointventures,WheelerPublishing:NewDelhi. Scott,R.(1995),Institutionsandorganizations,ThousandOaks,CA:Sage. Tatoglu,E.veGlaister,K.W.(1998),PerformanceofInternationalJointVenturesinTurkey:Perspectives ofWesternFirmsandTurkishFirms,InternationalBusinessReview,7,635656. TheEconomicFreedomIndex(2009),http://www.heritage.com Xu,D.veShenkar,O.(2002),InstitutionalDistanceandTheMultinationalEnterprise,AcademyofMan agementJournal,27(4),608618. YabancSermayeDernei(YASED),http://www.yased.org.tr
94
YNETMKURULUZELLKLERNN ULUSLARARASILAMAPERFORMANSIZERNDEKETKS
NisanSELEKLERGKEN Boaziiniversitesi UluslararasTicaretBlm goksenn@boun.edu.tr
ZET Bualmaynetimkuruluyesizelliklerininholdinglerebalirketlerinuluslararaslamaperformanszerin deki etkisini incelemektedir. almann teorik erevesini kaynak tabanl yaklam oluturmaktadr. Ynetim kurullar irketlerin insan kaynaklarnn bir blmn oluturduu iin ynetim kurulu yelerinin demografik zelliklerininuluslararaslamaperformansnetkileyeceingrlmektedir.Buetki,eitlidemografikzelliklerin, ynetim kurulu yelerinin hizmet ve kaynak salama grevlerini yerine getirme becerilerini ekillendirmesinden kaynaklanmaktadr. Alt holdinge bal halka ak irketler almann rneklemini oluturmaktadr. Ynetim kurullarndaya,eitimdzeyiveyurtdtecrbesiyksekyelerbulunanvedahaokaileyesiolanirketlerin uluslararaslamaperformansnnyurtdndayatrmyapmakriteriasndandierirketleregredahabaarl olduugzlenmitir.Ancakynetimkuruluyesizelliklerininirketinihracatvecorafieitlenmesizerindebir etkisibulunmamaktadr. Anahtar Kelimeler: ynetim kurullar , ynetim kurulu yesi zellikleri, uluslararaslama perfromans, irket gruplar,Trkiye.
zlemYILDIRIMKTEM Boaziiniversitesi UluslararasTicaretBlm ozlem.yildirim1@boun.edu.tr
1.GR Bualmannamacbirirketinynetimkuruluyelerininkiiselzelliklerinin,oirketin uluslararaslamaperformanslar zerindeki etkisiniincelemektir.Kurumsalynetimyaz nnda, ynetim kurulularnn finansal performans zerindeki etkisini inceleyen pek ok almabulunmaktadr(rn.Bonnvd.,2004;TianveLau,2001;Daltonvd.,1998).Ayrca uluslararasiidaresiyaznda,yneticilerinkiiselzelliklerininuluslararaslamaperfor mans zerindeki etkisini inceleyen almalar asndan zengindir (rn. Loane vd., 2007; Hutchinsonvd.,2006;Leonidouvd.,1998).Ancakynetimkuruluyelerininkiiselzellik leri ile uluslararaslama performans arasndaki iliki, nemi kabul edilmekle birlikte (CastaniasveHelfat,2001;Shermanvd.,1998),skaallanbirkonuolmamtr(istisnai olarak:Shermanvd.,1998).Dolaysylabualma,yazndakibueksikliigidermeyeyne likkatkyapmayamalamaktadr. Ykselmekte olan piyasalar, ynetim kurulu yelerinin kiisel zellikleri ile uluslararaslama performans arasndaki ilikiyi incelemek iin uygun bir evre olutur maktadr.Bulkelerdesklklarastlananrgtselform,ailesahipliivekontrolndekiir ket gruplardr (Guilln, 2001). Ynetim kurullar, ailelerin irketler grubunu oluturan firmalar kontrol altnda tutmak ve aralarnda koordinasyon salamak iin kullandklar mekanizmalardanbiridir(Lins,2003).Bunedenle,ynetimkurullarirketileilgilistratejik kararlarnalnmasndaaktifroloynamaktadr(TsuiAuchveLee,2003).1980lerdenitiba ren daha ak ekonomik sistemlere gei yapan gelimekte olan lkelerin irketleri iin uluslararaslama da stratejik bir karar nitelii kazanmtr (Toulan, 2002). Ykselmekte olanpiyasalarnincelenmekistenenilikiasndanuygunbirortamoluturmasnedeniyle, almannTrkiyedeyaplmasbiravantajoluturmaktadr.
95
2.TEORKEREVEVEHPOTEZLER almannteorikerevesinikaynakdayanaklbakas(Barney,1991)oluturmaktadr. Ancak uluslararas i idaresi ve kurumsal ynetim yaznlar da yer yer almaya k tut maktadr.Kaynakdayanaklbakasnagre,birirketinrekabetetmegcilekontrol altndaolankaynaklarnnitelikleriarasndanemlibirilikivardr;deerli,seyrekrastlanan ve taklit ve ikame edilmesi zor kaynaklar, bir irketin rekabet gcn arttrmaktadr (Barney, 1991; Wernerfert, 1984). Kaynak dayanakl bak as, irketlerin uluslararaslama baarsnn fiziksel, rgtselveinsanikaynaklarn, kresel alandareka bet gc yaratacak ekilde kullanmasna bal olduunu savunur (Graves ve Thomas, 2006).Ynetimkuruluyelerideirketlerinfaydalanabileceiinsankaynaklararasndayer alr.Bunedenle,ynetimkuruluyelerininirketeyapabileceklerikatknnderecesinibelir leyen kiisel zellikleri de, irketin uluslararaslama performansn etkileyebilir. Bu al madaynetimkuruluyelerininuluslararaslamaperformansnetkileyebilecekdrtzel lii zerinde durulmaktadr:eitim, yurt d deneyimi, ya ve irketler grubunu kontrol altndatutanaileninbiryesiolupolmamas. Bu zelliklerinseiminde uluslararas i idaresi yaznndan faydalanlmtr. Uluslararas i idaresi yaznnda st dzey yneticilerinin bu tip zelliklerinin uluslararaslama perfor manszerindeetkiliolduuynndeyaygnbirkanvardr(Loanevd.,2007;Hutchinson vd., 2006; Leonidou et vd., 1998). Ynetim kurulu yeleri, zellikle aile irketlerinde, st dzeyyneticilergibiirketiinnemlikararlarnverilmesinderoloynadklariinonlarn bu zelliklerinin de irketin uluslararaslama performansn etkileyecei dnlmtr. Eitimseviyesiyksek,yurtddeneyimiolan,genveirketlergrubunukontrolaltnda tutan aileden olan ynetim kurulu yelerinin, irketin uluslararaslamas performansn ykseltecei ngrlmektedir. Zira, bu zelliklerin, kurumsal ynetim yaznnda ynetim kurullarna biilen kontrol, servis ve kaynak edinme(Muth ve Donaldson, 1998; Johnson vd., 1996; Zahra ve Pearce, 1989) grevlerinden son ikisinin yerine getirilmesine katk yapacadnlmektedir. 2.1.Eitim Eitim,birkiininbilgisini,problemzmeveyenieylerrenmeyeteneklerini,disiplinve zgveniniarttrmaktadr(HatchveDyer,2004;Westheadvd,2001).Buzelliklerynetim kurulu yelerine verilen servis grevinin de daha iyi yaplmasna yardmc olabilir. Ayrca ZouveStanin(1998)50eskialmazerineyaptmetaanalitikdeerlendirmedeyne ticilerin eitim dzeyinin uluslararaslama performansn arttrdn gstermektedir. Bu nedenlerdentr; H1:Uluslararaslamaperformansdahayksekolanirketlerinynetimkuruluyelerinin eitimdzeyleridahayksekolacaktr. 2.2.Yurtddeneyimi nsankaynaklarnnyurtddeneyimi,birirketiintaklitedilmesigbirkaynakolarak grlebilir(Barneyvd.,2001).Yurtdndaalmaveeitimnedenleriylekazanlandene yim,birkiininuluslararaspazarlardakitehditveimkanlardandahafazlahaberdarolmas n (Hutchinson vd., 2006), yurt d pazarlar daha iyi anlamasn (Leonidou et al., 1998; Bloodgood vd., 1996) ve uluslararas balantlar kurma potansiyelini arttrmaktadr (Leonidou vd., 1998). Bu zellikler ise bir ynetim kurulu yesinin hem hizmet hem de kaynaksalamagrevlerinidahaiyiyerinegetirmesinekatkdabulunacaktr.Bunedenler dentr;
96
H2:Uluslararaslamaperformansdahayksekolanirketlerinynetimkurullarndayurt ddeneyimiolandahafazlasaydayebulunacaktr. 2.3.Ya Yazndagenyaileakfikirlilik,riskalmaeilimivedeiimebakarasndaolumluiliki bulunmutur(HerrmannveDatta,2006;Leonidouvd.,1998;Reid,1981).Buzelliklerde birynetimkuruluyesinindpazarlaraolumlubakmaolaslnarttrabilir.Dieryandan Toulan (2002) bir firmann rekabet stnl kazanmak iin ihtiyaduyduu kaynaklarn zamaniindefarkllkgsterebileceininesrer.Toulane(2002)greakpazarekono misinegei,bazkaynaklarnneminiazaltrken,bazlarnndaneminiarttrabilir.Dola ysyla,akpazarekonomisiiledahaerkentanangennesillerin,akpazarekonomisin debaarlolmaygerektirenyeteneklerigelitirmesi,ilikilerikurmasvedolaysylahizmet vekaynaksalamagrevlerinidahiyiyerinegetirmesimmkndr.Bunedenlerdent r; H3: Uluslararaslama performans daha yksek olan irketlerin ynetim kurullarnn ya ortalamasdahadkolacaktr. 2.4.Aileyelii irketin kontroln elinde tutan ailenin yelerinin irket hakknda daha fazla bilgi sahibi olmas (Sharma, 2004; Zahra, 2003), irketi gelecek nesillere tayacak bir miras olarak grmeleriveidnyasndakisaygnlklarvenleri(AndersonveReeb,2003)gerekservis gereksekaynaksalamagrevleriniyerinegetirmelerineyardmcolacaktr.Aileyelerinin devlet ile iliki kurma ve srdrmede baarlar, zellikle devletin nemini koruduu ge gelimekteolanlkelerdeirketiinbyknemarzetmektedir.Bunedenlerdentr; H4: Uluslararaslamaperformansdaha yksekolan irketlerin ynetim kurullarnda aile yelerinintemsilorandahayksekolacaktr. 3.YNTEM 3.1.rneklemveVeriToplama almannrneklemini2006ylitibariylealtbykirketgrubunabalvestanbulMen kul Kymetler Borsasnda (MKB) hisseleri el deitiren 48 irket oluturmaktadr. Bu alt irket grubunun ortak zellikleri en az be farkl sektrde faaliyet gstermeleri ve en az drtirketlerininMKBdekoteedilmesidir.Veri,rneklemdekiirketgruplarnnveirket lerinfaaliyetraporlarndan,MKBninirketyllklarndanveinternettekieitlikaynaklar dantoplanmtr.Gerekliolandurumlardairketlerileiletiimegeilmitir. 3.2.Deikenler,lmleriveAnalizYntemi almannbamldeikeniolanuluslararaslamaperformans,irketinihracathacminin tmsatlarnaoran,yurtdndakibalirketlerininsaysvekafarkllkedebalirketi olduu ile llmtr. Ynetim kurulu yelerinin eitimdzeyleri,yurtddeneyimleri, yalarveirketlergrubunukontrolaltndatutanailedenolupolmamalarisealmann bamszdeikelerinioluturmaktadr.Eitimdzeyikategorikbirdegikenolup,niversi te,ykseklisansvedoktoraderecelerinigznnealmaktadr.Yurtddeneyimiisekukla deikenilellmtr.Eebirynetimkuruluyesiyurtdndaeitimalmveyaa lmisekukladeiken1olarakkodlanmtr.Ya,2006ylndanynetimkuruluyesi nindoumylkarlarakhesaplanmtr.Sonolarak,aileyeliidekukladeikenilel lmtr.Ynetimkuruluyesi,irketlergrubunukontrolaltndatutanaileninbiryesi ise,deiken1olarakkodlanmtr.Dahasonrayadeikenininortalamas,dierdei kenlerindeynetimkuruluiindekioranhesaplanmtr.statistikselanalizolarakMann WhitleyveKruskallWallistestlerikullanlmtr.
97
4.SONU Aratrmadaki hipotezler, uluslararaslama performansnn yurt dnda yatrm yapma kriteri asndan byk oranda desteklenmitir. Ynetim kurullarnda daha eitimli, yurt dtecrbeliveyalyebulunduranveaileyesifazlaolanirketlerinyurtdyatrmla rnn istatistiksel olarak dier irketlerden daha fazla olduu bulunmutur. Bu bulgular, uluslararaslamaperformansnnihracatyzdesiveyabancyatrmncorafieitlenmesi ltleri asndan istatistiksel olarak desteklenmemitir. Bu tutarszln sebebi baml deikenler olan ihracat yzdesi, yurt d yatrm ve corafi eitlenmenin uluslararaslamaperformansnnfarklaamalarnlyorolmasileaklanabilir.Bundan sonrakialmalarynetimkuruluyelerinindeiimeaklkveesneklikgibifarklzellik lerini ele alabilir, bamsz kk ve orta byklkteki irketleri inceleyebilir ve uluslararaslamaperformansiinfarklltlerkullanabilir. KAYNAKA
Anderson,R.C.&Reeb,D.M.(2003),FoundingFamilyOwnershipandFirmPerformance:Evidence FromS&P500,TheJournalofFinance,58,13011325. Barney,J.(1991),FirmResourcesandSustainedCompetitiveAdvantage,JournalofManagement, 17(1),99120. Barney, J., Wright, M., & Ketchen, D. J. (2001), The ResourceBased View of The Firm: Ten Years After1991,JournalofManagement,27,625641. Bloodgood, J. M., Sapienza, H. J., & Almeida, J. G. (1996), The Internationalization of New High Potential U.S. Ventures: Antecedents and Outcomes, Entrepreneurship: Theory and Practice, 20,6176. Bonn, I, Yoshikawa, T. & Phan, P. P. (2004), Effects of Board Structure on Firm Performance: A ComparisonbetweenJapanandAustralia,AsianBusinessandManagement,3,105125. Castanias,R.P.&Helfat,C.E.(2001),TheManagerialRentsModel:TheoryandEmpiricalAnalysis, JournalofManagement,27(6),66178. Dalton,D.R.,Daily,C.M.,Ellstrand,A.B.&Johnson,J.L.(1998),MetaAnalyticReviewsofBoard Composition,LeadershipStructure,andFinancialPerformance,StrategicManagementJournal, 19(3),269290. Graves,C.&Thomas,J.(2006),InternationalizationofAustralianFamilyBusinesses:AManagerial CapabilitiesPerspective,FamilyBusinessReview,19,207224. Guilln,M.F.(2001),Thelimitsofgovernance:globalizationandorganizationalchangeinArgentina, SouthKorea,andSpain,Princeton:PrincetonUniversityPress. Hatch,N.W.&Dyer,J.H.(2004),HumanCapitalandLearningasaSourceofSustainableCompeti tiveAdvantage,StrategicManagementJournal,25,11551178. Herrmann, P. & Datta, D. (2006), CEO Experiences: Effects on The Choice of FDI Entry Model, JournalofManagementStudies,43,755778. Hutchinson,K.,Quinn,B.&Alexander,N.,(2006),TheRoleofManagementCharacteristicsinThe InternationalisationofSmes:EvidencefromTheUKRetailSector,JournalofSmallBusinessand EnterpriseDevelopment,13(4),513534. Johnson, J. L., Daily, C. M. & Ellstrand, A. E. (1996), Boards of Directors: A Review and Research Agenda,JournalofManagement,22(3),409438. Leonidou,L.C.,Katsikeas,C.S.&Piercy,N.F.(1998),IdentifyingManagerialInfluencesonExport ing:PastResearchandFutureDirections,JournalofInternationalMarketing,6(2),74102. Lins,K.V.(2003),EquityOwnershipandFirmValueinEmergingMarkets,JournalofFinancialand QuantitativeAnalysis,38,159184.
98
Loane,S.,Bell,J.D.&McNaughton,R.(2007),ACrossNationalStudyonTheImpactofManage ment Teams on The Rapid Internationalization of Small Firms, Journal of World Business, 42, 489504. Muth, M. M. and Donaldson, L. (1998), Stewardship Theory and Board Structure: A Contingency Approach,CorporateGovernance:AnInternationalReview,6(1),528. Reid, S. D. (1981), The DecisionMaker and Export Entry and Expansion, Journal of International BusinessStudies,12,101112. Sharma,P.(2004),AnOverviewofTheFieldofFamilyBusinessStudies:CurrentStatusandDirec tionsforTheFuture,FamilyBusinessReview,17,136. Sherman, H., Kashlak, R. & Joshi, M. P. (1998), Inside Board Members, Regulatory Change and Internationalization: The Case of The U.S. Telecommunications Industry, International Journal ofOrganizationalAnalysis,6(1),3249. Tian,J.&Lau,C.M.(2001),BoardComposition,LeadershipStructureandPerformanceinChinese ShareholdingCompanies,AsiaPacificJournalofManagement,18(2),245263. Toulan,O.N.(2002),AResourcePerspectiveonInternationalizationResponsestoMarketLiberali zation,EmergingMarketsReview,3,5168. TsuiAuch,L.S.&Lee,Y.(2003),TheStateMatters:ManagementModelsofSingaporeanChinese andKoreanBusinessGroups,OrganizationStudies,24,507534. Wernerfelt,B.(1984),AResourceBasedViewofTheFirm,StrategicManagementJournal,5,171 180. Westhead,P.,Wright,M.,&Ubaaran,D.(2001),TheInternationalizationofNewandSmallFirms: AResourceBasedView,JournalofBusinessVenturing,16,333358. Zahra, S. A. & Pearce, J.A. (1989), Boards of Directors and Corporate Financial Performance: A ReviewandIntegrativeModel,JournalofManagement,15(2),291334. Zahra,S.A.(2003),InternationalExpansionofU.S.ManufacturingFamilyBusinesses:TheEffectof OwnershipandInvolvement,JournalofBusinessVenturing,18,495512. Zou,S.&Stan,S.(1998),TheDeterminantsofExportPerformance:AReviewofTheEmpiricalLit eratureBetween1987and1997,InternationalMarketingReview,15,333356.
99
6.Oturum
almaYaamndarenilmiGllkveStresiileBaakmadaRo lnBelirlemeyeYnelikBirAratrma zlemAKIR alanlarnGvencesiAlgsnnBelirleyicileriveGvencesinden MemnuniyetinOrganizasyonelBallk,StresivetenAyrlmaEilimine EtkisizerineYaplanBirAratrma zerkDIIN,A.SinanNSAR TurizmletmelerindealanlarnDuygusalEmekDzeyiveDuygusal EmeinalanlarnTutumlarnaEtkileri TubaPALA,MustafaTEPEC selveDsaldllerinDuygusalBallkzerindekiEtkisi:zmirlive evresindekiKOB'lerdeBirAratrma arBULUT,OsmanULHA,MelihTTNCOLU,ErsoyAKSOY

100
ALIMAYAAMINDARENLMGLLKVESTRESLEBAA IKMADAROLNBELRLEMEYEYNELKBRARATIRMA
zlemAKIR DokuzEyllniversitesi,BF, almaEkonomisiveEndstrilikileriBlm ozlem.cakir@deu.edu.tr
ZET
renilmigllk,eitliyaamalanlarndakarlalanzorluk,gerilimvesorunlarakar bireylerindayankllkgcnvemcadelebiiminiortayakoyanbirkiiselzelliktir.al ma yaam bireylerin ekonomik, sosyal, psikolojik ve kltrel ihtiyalarn karlamalarna olanaksalayanynleriileyaamdoyumununnemlibirparasdr.Bununlabirlikte,zor lukvesorunlarladolubiryaamalandr.Bireylerinstreskaynaklarnnnemlibirblmi yaamnda yer almaktadr. stresi bireylerin rgtsel ortamda iin niteliinden, alma koullarndan,almailikilerininniteliindenkaynaklanabilmektevealanlarpsikolojik vefizyolojikalardanetkileyereksalklarzerindeolumsuzetkilerenedenolabilmektedir. Ancakherbireyinstresekarmcadelevedirenmegcndekifarkllnedeniylestresten etkilenme dzeyidefarkldr.renilmigllkdebufarkyaratankiiselzelliklerden biri olarak deerlendirilmektedir. Bu alma, renilmi gllk ve i stresi faktrleri arasndakiilikilereynelikamprikbiraratrmannsonularnkapsamaktadr.Eldeedilen bulgularrenilmigllkileistresivesebepolduusalksorunlararasndakiolum suzilikiyeynelikhipotezleridesteklemitir. AnahtarKelimeler:renilmigllk,istresi,streslebaakma. 1.Sorunsal:Gerilim,gerginlikvezorlanmayierenstreskavram,alglananevreselteh ditlerebireyinfizikselveruhsaltepkivermebiimiolarakifadeedilir.rgtselstresolarak da ifade edileni stresi,iin srdrlmesi,grevlerinyerine getirilmesi, cret ve alma koullarnailikinbeklentilerinkarlanmas,iyerindekiilerarasilikilerinnitelii,iinve iyerinin gelecei, i gvencesi, sosyal gvence, sosyal destek mekanizmalarnn ilerlii, alannfizikselvepsikolojiksalgibipekokkonuileyakndanilgilidir.Ancakyaanan stresin bireyler zerindeki etkileri farkllklar gsterebilmektedir. Bu farkll yaratan un surlar temelde i ve iyerine ilikin ortamsal farkllklar ile bireyin kiisel zelliklerinden kaynaklanmaktadr. renilmi gllk, stresli yaam olaylar ve sorunlarla etkin bir ekilde baa kmada bireyeyardmcolanbelirlitutumlarierenkiiselbirzelliktir.Baakma,bireyinken disiiinstresoluturanolayyadaetkenlerekardirenmesivebudurumlarakardayan maamacylagsterdiibilisel,duygusalvedavransaltepkilerintmolaraktanmlana bilir (Aargn v.d., 2005: 22). Rosenbaum (1980), kiilerin isel tepkileri dzenlemede kullandklar davransal ve bilisel beceriler repertuarn renilmi gllk olarak ta nmlamaktadr. renilmi gllk teorisine gre gllk dzeyi yksek olan bireyler stresinperformanslarzerindekiolumsuzetkilerinienazaindirebilirvestreslidurumlarda gllk dzeyi zayf olanlara gre daha baarl olabilirler, ayn zamanda bu kimseler, olumsuzduygularnkontroletmektedahaiyiolduklargibi,stresliolaylarlabaakmada dadahabaarldrlar(Rosenbaum,1980:110).Kavramndrttemelzkontrolbecerisini
101
iermektedir(Rosenbaum,1980:109121).Bunlara)duygusalvefizyolojiktepkilerikont rol altnaalabilmekamacylabililerinvezynergelerinkullanlmas,b)problemzme becerilerininuygulanmas,c)hemendoyumisteinierteleyebilmeved)bireyiniselolay larnkendisinindzenleyebileceinedairolangenelinancdr.renilmigllkbeceri lerinesahipolmakbireylerernein;olumsuzduygularlabaakmada,ktalkanlklar dankurtulmada,salklyaamdiyetlerininuygulanmasnda,skcfakatyaplmaszorunlu grevlerin bitirilmesindeve gnlkyaamda karlarnakan dier engellerin stesinden gelmelerinde yardmc olan bir zellik olarak karmza kmaktadr. renilmi gllk dzeyi yksek bireyler zorluklarla karlatklarnda, zorluklara kar inat ve srarl olup mcadele etmekte ve amalarn gerekletirmek iin daha fazla aba harcamaktadrlar. Dahaazglbireylerise,mcadeleyibrakmayaeilimliolmaktavekarlatklaryenilgi ya da g durumunun sorumluluunu yeteneksiz olularna balayarak yenilgiyi kabul etmektedirler(KennettveKeefer,2006:442). Buaratrmabireylerinrenilmigllkdzeylerininyaananistresivesonularze rindenaslbiretkiyesahipolduunusaptamakamacylatasarlanmtr. Aratrmanntemelhipotezi; H:renilmigllkdzeyiyksekolanbireylerdeistresininyaratacaolumsuzetki lerdahadktr. Butemelhipotezdorultusundagelitirilenalthipotezleraadakigibidir: H1:stresiilerenilmigllkdzeyiarasndaolumsuzbirilikivardr. H2:renilmigllkdzeyiilesalkyaknmalararasndaolumsuzbirilikivardr. 2. Yntemi: Aratrma anket teknii ile gerekletirilmitir. Veri toplama sreci otomotiv sektrndefaaliyetgsterenbirfirmadansanKaynaklarBirimiibirliiilemavivebeyaz yakal alanlara anket uygulanarak 2009 yl Ocak ve ubat aylarnda tamamlanmtr. Aratrmayakatlan132kiiden8ikadn,123erkektir,birkiicinsiyetinibelirtmemitir. rneklemin%84evli,%39,42531ya,%30,7si3238yave%17si3945yaaraln daolup,lisevedengiokulmezunuoran%49,6ve%16slisansderecesindeeitimalm tr.Ortaokulveilkokulmezunuorantoplam%32dir.13ylaralndakdemesahipolan larnoran%48,1,49ylaralndakdemesahipolanlarnoran%38,2iken10yldanfazla kdeme sahip olanlarn oran %13,8dir. rneklemin %38,2si beyaz yakal, %61,8i mavi yakalpersoneldir. Aratrmada kullanlan anket formu, i stresi lei ile renilmi gllk lei ve de mografik deikenlere ilikin sorular iermektedir. renilmi gllk dzeyinin belir lenmesiamacyla,Rosenbaum(1980)tarafndangelitirilenveDa(1991)tarafndanTrk eyeuyarlanarakgeerlikalmasyaplanrenilmiGllkleikullanlmtr. stresinin boyutlar ve sonularnn belirlenmesi amacyla iseTrk (1997) tarafndanTrk eyeevrilerekgeerlilikalmasyaplanVOSDleindenyararlanlmtr.Stresfak trlerilei,herbirstresriinaltmodllerdenolumaktadr.renilmigllkle iningvenilirlikkatsays0,77;ariykmodlnngvenilirlikkatsays0,73;rolbelir sizliimodlnn0,70;rolatmasmodlnn0,75;efdestekeksikliimodlnn0,76; arkadadestekeksikliimodlnn0,65vediermodlleringvenilirlikkatsaylar0,65ile 0,80arasndaoluptmleklerortaveyksekdzeydegvenilirbulunmutur. 3.Katks:Eldeedilenverilernda,istresiilebireyselvergtselbaakmayollarn dan biri olarak renilmi gllk dzeyleri arasndaki iliki tespit edilecek, bylelikle i stresinin, alanlarn verim ve performanslar zerinde olumsuz etkilerinin azaltlarak kurumsal etkinlie katk salayacak nlem ve uygulamalar konusunda yneticiler ve al
102
anlariinnerilergelitirilecektir.Bunerilerierisinderenilmigllkdzeylerinin naslgelitirilebileceikonusunayerverilecektir. 4.Kapsam:lkemizderetmenler(DnmezveGen,2006)vesivilsavunmaalanlar (Bayam vd., 2002) dnda herhangi bir alanda renilmi gllk aratrmasna rastlan mamtr. Dolaysyla renilmi glln alma yaamnda ele alnd almalarn Trke literatr asndan yetersiz olduu dnlmektedir. Aratrma, personelin re nilmigllkdzeylerinin,istresifaktrlerinebalolarakortayakanstresdzeylerini neekildeetkilediinisaptamayayneliktir. 5. Bulgular: Elde edilen bulgular 1) stresi faktrleri ve renilmi gllk dzeylerine ilikinbetimleyici,2)renilmigllkveistresidzeyleriarasndakikorelatifbulgular olarakikibalkaltndadeerlendirilmitir. StresiFaktrleriverenilmiGllkDzeylerinelikinBetimleyiciBulgular StresFaktrlerileinegredzeyibelirlenmeyeallanstresrlerilerenilmigl lkdzeyinineitimdurumunagreortalamalarTablo1desunulmutur.Eitimdurumu renilmigllkleanlamlbirilikiyesahipdeildir.Bunagrepersonelineitimdze yinin,renilmigllkdzeylerizerindeherhangibiretkisiyoktur.renilmigl lkortalamas enyksek gruplisansst eitimdzeyindekilerdir. statistiksel adanan lamlbirfarkolmamaklabirlikteeitimseviyesidtkerenilmigllkdzeyininde azaldsaptanmtr. Stresfaktrleriiindeiseeitimdzeyiiinbandanksasreliineayrlamamastres rndefarkyaratmtr.Bunagrelisansvelisanssteitimdzeyinesahipolanlarnstres skorortalamas(2,83),lisevealteitimdzeyindendahadktr,enyksekstresskoru nasahipolangrupilkokulmezunlardr(4,35).Bufarkaynzamandamaviyakalvebeyaz yakalpersoneldeikenindedegzearpmaktadr.Lisevealteitimdzeyindekiperso nelmaviyakalyaniretimhattndaalanpersoneldirveiinbandanksasrelerlede olsaayrlmaimknnasahipdeildir. Ya, kdem, cinsiyet ve stat deikenleri stres faktrleri ve renilmi gllk dzeyi asndan fark yaratmamtr. Medeni durum da renilmi gllk dzeyinde etkili bir deiken olmamakla birlikte, stresrler ierisinde ar i yknde evli olanlarve olma yanlar arasnda fark olduu tespit edilmitir (F=8,896; p<0,05). Buna gre evli olanlarn ariykstresrpuanortalamas(3,51)bekrolanlarnkinden(3,01)dahayksektir. Ar i yk ve sorumluluk stres dzeylerinde fark yaratan deiken mavi yakal ve beyaz yakal personel statleridir. Mavi yakal personelin ar i yk skor ortalamas (3,27; F=8,050; p=0,05), beyaz yakal personelin ortalamasndan (3,09) daha yksek iken sorumluluk tan kaynaklanan stres dzeyi beyaz yakal personelde daha yksektir (F=4,97;p<0,05). Tablo1.EitimDurumunaGreStresiFaktrleriverenilmiGllk
lekler Ariyk Rolbelirsizlii Rolatmas EitimDurumu Lisans Lisans/ Liseve Orta st nlisans Dengi okul StresFaktrleri 3,59 2,25 2,55 3,31 2,01 2,61 3,21 2,23 2,46 3,12 2,41 2,25 lkokulToplam F P
3,11 2,05 2,45
0,796 0,530 0,953 2,19 0,436 0,543 2,49 0,705 3,20
le ilgili karar srecine katlmada eksiklik ingerekliliineinanmadaeksiklik Gelecekbelirsizlii bandanayrlamama 2,00 1,33 2,16 2,83 2,40 1,39 2,90 3,92 2,54 1,59 3,14 4,07 2,57 1,55 2,90 4,35 2,65 1,18 3,40 4,25 2,43
103
0,361 0,836 1,598 1,40 0,179 1,724 2,90 0,149 0,653 3,08 0,06 0,246 0,912 0,133 2,18 0,970 2,61 2,58
Sosyaldeikenler efdestekeksiklii Arkadadestekeksiklii 2,25 2,00 2,76 2,19 2,66 2,24 2,76 2,28 2,64 2,19
Psikolojikgerginlikler doyumEksiklii konusundakayglanma Salkyaknmalar renilmiGllk 2,55 2,00 2,18 134,33 2,82 1,88 1,61 132,52 2,60 2,27 1,78 126,06 1,580 0,184 0,922 2,28 2,18 2,12 0,453 0,768 1,74 1,83 1,82 0,548 0,972 125,55 124,86 128,6 0,426 2,46 2,48
StresiFaktrleriverenilmiGllkDzeylerinelikinKorelatifBulgular Bireylerin renilmi gllk dzeyleri ile yaanan i stresi ve sonularna ilikin olarak gelitirilen hipotezlerin yordanmas amacyla korelasyon analizi yaplmtr. renilmi gllk ile stres faktrleri arasndaki korelasyon katsaylar Tablo2de grlmektedir. renilmigllnanlamlveolumsuzolarakilikilibulunduudeikenlerrolbelir sizlii(r=,23,p<0,01),igereklerineinanmama(r=,23,p<0,01)vesalksorunlar(r=,21, p<0,05)olmutur.kideikenarasndaolumsuzilikinintespitedilmiolmas,renilmi gllyksekolanbireylerinrolbelirsizliindendahaazetkilendiklerini,igereklerine olaninankonusundadahaazsorunyaadklarnvenihayetrenilmiglldk olanlara gre daha az salk sorunlar yaadklarn gstermektedir. Dier stresrler ile renilmigllkarasndaanlamlbirilikisaptanamamtr.Bubulgularagrestresi ile renilmi gllk dzeyi arasnda olumsuz bir iliki vardr (H1) hipotezi ksmen desteklenmi, renilmi gllk dzeyi ile salk yaknmalar arasnda olumsuz bir ilikivardr(H2)hipotezisalksorunlarverenilmigllkarasndakidkancak anlaml ve negatif ynl korelasyon sonucunda desteklenmitir. Buna gre aratrmann, renilmigllkdzeyiyksekolanbireylerdeistresininyaratacaolumsuzetkiler dahadktrbiimindekitemelhipotezibuaratrmakapsamndaeldeedilenbulgular dorultusundabykldedesteklenmitir.
104
Tablo2.StresiFaktrleriverenilmiGllkDzeylerinelikinKorelasyonKatsaylar
Deikenler 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
1renilmi Gllk 2ArYk 3Rolbelirsizlii 4Sorumluluk 5Rolatmas 6efDestek Eksiklii 7Ark.Destek Eksiklii 8Bandan Ayrlamama 9Kararlara Katlamama 10Gerekl. nanmama 11Gelecek Belirsizlii 12Doyumsuzluu 13SalkSorunlar
1 0,1 ,23** ,12 ,06 ,11 ,15 ,14 ,08 ,23** ,12 ,09 ,21*
1 ,28 ,07 ,62** ,29** ,23** ,23 ,08 ,06 ,15 ,05 ,23**
1 ,53** ,04 ,37** ,39** ,10 ,22* ,31** ,16 ,02 ,09
1 ,12 ,38** ,39** ,04 ,20** ,34** ,18** ,01 ,19
1 ,37** ,32** 0,9 ,02 ,19* ,17* ,12 ,40**
1 ,74** ,23** ,38** ,35** ,53** ,15 ,21*
1 ,15 ,34** ,35** ,36** ,23** ,32**
1 ,23** ,02 ,13 ,16 ,13
1 ,33** ,33** ,05 ,03
1 ,36** ,19 ,27**
1 ,04 ,19*
1 ,12
p<0,005,p<0,001 Stresrlerin kendi aralarndaki ilikilerde ilgin bulgular elde edilmitir. Tablo2de grl dgibiariykverolatmasarasndaoldukayksekveanlamlbirilikisz konusudur (r=,62; p<0,01),. Buna gre alanlarn i ykleri arttka yaadklar rol at masdaykselmektedir.Bubulgubirbiriyleuyumluolmayanveokmiktardaiibirarada gerekletirmekzorundakaldklarnaiaretetmektedir.Ariyknnilikiliolduudier ikideikenef(r=29;p<0,01)vearkadadestekeksikliidir(r=,23;p<0,01).Arkadades tekeksikliiileefdestekeksikliiarasndakiyksekveanlamliliki(r=,74;p<0,01)ilkamir veiarkadalarileilikileringenellikleaynyndegelitiinigsterenbirsonutur.lkamir ileiyiilikilersosyaldestekmekanizmalarnnglenmesine,iarkadalararasndadaiyi ilikileringelimesineolanaksalayanbiretkiyaratabilmektedir.Kararlarakatlamamaile efdestekeksikliivearkadadestekeksikliiarasndakiilikiortadzeydeveanlamldr. Sosyaldestekazaldkaalanlarkararlardadahaazetkiliolabilmektedir.Gelecekbelirsiz liinin iliki olduu deikenler korelasyon katsaysna gre srasyla ef destek eksiklii (r=,53; p<0,01), arkada destek eksiklii (r=,36; p<0,01), i gereklerine (r=,36; p<0,01) inanmamavekararlarakatlamamadr(r=,33;p<0,01). Stresrlervesalksorunlararasndakiilikilerincelendiindesrasylarolatmas(r=,40; p<0,01),arkadadestekeksiklii(r=,32;p<0,01),igereklerineinanmama(r=,27;p<0,01), ar i yk (r=,23; p<0,01), ef destek eksiklii (r=,21; p<0,01) ve gelecek belirsizliinin (r=,19;p<0,05),salksorunlarylaanlamlilikiyesahipolduugrlmektedir.Bunagre salk sorunlar, rol atmas arttka, sosyal destek azaldka, i yk gelecek belirsizlii arttkastresebalsalksorunlarndaartgrlmektedir. 6.Sonuveneriler Bualmakapsamndabetimleyicibulgularnrenilmigllkasndanortayakoydu u sonu, eitim, ya, cinsiyet, kdem, medeni durum ve personel stats ile renilmi gllk arasnda anlaml bir ilikinin saptanmam olmasdr. Ancak baz stres faktrleri asndandemografikdeikenlerleilikilersaptanmtr.Bunlareitimdzeyiarttkai
105
bandan ksasrelerle ayrlamama stresrnde skor ortalamasykselmektedir. Liseve alteitimdzeyindekipersonelmaviyakalyaniretimhattndaalanpersoneldirveiin bandanksasrelerledeolsaayrlmaimknnasahipdeildir.Ariykvesorumlu lukstresdzeylerindefarkyaratandeikenmaviyakalvebeyazyakalpersonelstatle ridir.Maviyakalpersonelinariykbakmndanyaadstres,beyazyakalpersonel dendahayksekikensorumluluktankaynaklananstresdzeyibeyazyakalpersonelde dahayksektir. Bireylerinrenilmigllkdzeylerininyaananistresivesonularzerindenaslbir etkiyesahipolduunusaptamakamacylatasarlananbuaratrmadaeldeedilenbulgular aratrmann renilmi gllk dzeyi yksek olan bireylerde i stresinin yarataca olumsuzetkilerdahadktr.temelhipotezinidesteklemitir. ortamndastresiazaltmakamacylayaplanidariveinsanilikilerineyneliktmuygu lama ve dzenlemelere ramen i stresi tamamen yok edilebilecek bir olgu deildir. Ayrca belirli dzeyde stresin varl i performansn ve verimi artrc etkiler de yapabil mektedir. Bunedenle rgtlerdebireylerin i stresininolumsuz sonularndandaha etki lenmesinisalamakvestreslebaakmadaalanlarnpsikolojikyndenglendirilmesi, stresinetkinynetimiasndanoldukanemlidir.renilmigllkdzeyininyksel tilmesi,alanlarnmaruzkaldstresinolumsuzetkilerindendahaazetkilenmevestresi ynetebilme becerisi de artacaktr. Sonu olarak renilmi gllk olgusu strese daya nklolabilmekonusundagelitirilebilecekbirkiilikzelliiolarakdeerlendirilebilir. KAYNAKA
AargnM.Y.,L.Beirolu,.K.Kran,.A.zerveH.Kara(2005),COPE(BaakmaTutumlarn Deerlendirmelei):PsikometrikzelliklerelikinBirnalmaAnadoluPsikiyatriDergisi, 6,221226. BayamG.,T.Okay,N.Dilbaz,ve.Akgz(2002),SivilSavunmaBirliialanlarndaKayg,Umut suzlukVerenilmiGllkDzeyleriVePostTravmatikStresBozukluuSkl,KrizDergisi, 10(1),110. Da.(1991),RosenbaumunrenilmiGllkleininniversiterencileriinGvenilirlii veGeerlilii,TrkPsikiyatriDergisi,2(4),269274. DnmezB.veG.Gen,(2006),GenelLiselerdekiOkulYneticisiVeretmenlerinrenilmiG llkDzeylerinelikinAlglar,EitimFakltesiDergisi,7(12),Gz,4160. KennettD.J.veK.Keefer(2006),ImpactofLearnedResourcefulnessandTheoriesofIntelligenceon Academic Achievement of University Students: An Integrated Approach Educational Psychol ogy,,26(3),441457. Rosenbaum, M. (1980), A Schedule For Assessing SelfControl Behaviors: Preliminary Findings, BehavioralTherapy,11,109121. Trk M. (1997), Bir rgtsel Stres Anketinin (VosD) Trkiyeye Uyarlanmas, Seri retim, Srekli retimTeknolojileriileHizmetSektrndeUygulanmas,zmir:Egeniversitesi,TpFakltesi, HalkSalAnabilimDalUzmanlkTezi.
106
ALIANLARINGVENCESALGISININBELRLEYCLERVE GVENCESNDENMEMNUNYETNORGANZASYONELBALILIK,STRES VETENAYRILMAELMNEETKSZERNEYAPILANBRARATIRMA

zerkDIIN TrakyaniversitesiS.B.E. letmeYksekLisansMezunu
ZET Gnmzde i gvencesi, birok alan asndan cret beklentisinden daha nemli bir konu haline gelmitir. alanlarnn beklentilerine nem veren organizasyonlarn etkinlik ve verimlilik dzeyinde nemli kazanmlar salayacadikkatealndnda,igvencesikonusunagerekenneminverilmesiilenemlisonulareldeedilebi leceidnlmektedir.Bualmannamac,alanlarnigvencesindenmemnuniyetlerininrgtselballkla r,istresleriveitenayrlma eilimlerineetkilerininincelenmesidir.Aratrmaverileri,gdasektrnde faaliyet gsterenbiriletmedeneldeedilmitir.Yaplananalizleregre,alanlarniveigvencelerindenmemnuniyet leri ile; rgtsel ballklar arasnda pozitif, i stresi ve iten ayrlma eilimleri arasnda negatif ynl bir iliki saptanmtr. Ayrca, alanlarn i gvencesi alglarnda; istihdam biimleri, sendikal gvenceleri ve yalar asndanfarkllklartespitedilmitir. AnahtarKelimeler:gvencesi,rgtselballk,istresi,itenayrlma,organizasyon.
SinanNSAR Trakyaniversitesi..B.F. letmeBlm sinanunsar@yahoo.com
1.GR Gnmzde kreselleme ve artan rekabet nedeniyle deien sosyoekonomik koullara ayak uydurabilmek amacyla organizasyonlar; klme ve yeniden yaplanma ile birlikte, esnekalmadzenlemeleri,zelletirme,dkaynakkullanmvetaeronuygulamalarna ynelmilerdir. Bunun neticesinde, gemite organizasyonlar ile alanlar arasnda var olanpsikolojikszlemeortadankalkm,ekirdekigcdnda,alanlarasalanani gvencesi garantisi sona ermitir. Ayrca, ekonomik durgunluk ve krizler, iyerlerinin ka panmasna,isizliinartmasna,alanlarn;stat vecretkayplarna, artanperformans basksna ve isizlik tehlikesine maruz kalmalarna neden olmutur. Tm bu gelimeler; belirsizlikleriarttrm,igvencesialanlarasndanhayatibirkonuhalinegelmitir.Bu almadaalanlarnigvencesineilikinmemnuniyetlerinin;organizasyonelballa,i stresineveitenayrlmaeilimineolanetkileriniincelemektemelamacoluturmutur.Bu balamda,alanlarnmevcutilerindekiigvencesialglarilegelecektekiistihdamdu rumlarn nasl algladklar birbirinden farkl olarak deerlendirilmi ve alanlarn istih dam biimleri, sendikal gvenceleri ve ya gibi faktrler erevesinde i gvencesi alg farkllklarortayakonulmayaallmtr. 2.GVENCESKAVRAMI gvencesikavram,1980lerdenbuyanayaygnbirekildearatrmakonusuolmutur. nkigvencesi,birokAvrupalkesiveAmerikadayaananiyerikapanmalar,irket lerinyenidenyaplandrmasrelerivegeiciiszlemelerdekiartgibitemeldeiiklik lerden kaynaklanan olduka yaygn sosyal bir olgu haline gelmitir (De Witte, 2005:1). Bunun sonucunda i gvencesi, 1980li yllarn bandan itibaren, zerinde sistemli bir ekilde allmaya balanlan bir kavram olarak karmza kmaktadr (nder ve Wasti, 2002:27). GreenhalghveRosenblatt(1984),igvencesikavramnnzenlibirtanmnyapanveayn zamanda kavramn baz kurumsal ktlarn aklayan ilk aratrmaclar arasndadrlar.
107
GreenhalghveRosenblattigvencesizliini,tehditaltndakibiriin,arzuedilendevaml lsalamakiinalglanangszlkolaraktanmlamlardr.Bunakarn,Probst(2002) igvencesini,alanniininmevcutekliyledevamllnailikinalgsolaraktanmla maktadr(Probst,2003:451).Literatrdekibuvediertanmlarnortaknoktas,igven cesininhereydennceznelbiralglamaolduudur.Aynnesneldurumdadahi(irketin aldisiparilerininazalmasv.b.gibi)alanlar,igvencesizliinifarklekildealglaya bilmekteveyinefarklekillerdetepkilergsterebilmektedirler(DeWitte,2005:2). Gnmzde gerek kamu gerekse zel sektr organizasyonlarnda giderek artan ekilde grlenklme,yenidenyaplanmaveorganizasyoneldeiimilebirlikteesnekalma dzenlemeleri i gvencesini nemle zerinde durulmas gereken konulardan biri haline getirmitir.Ekonomikkrizlersonucukapananiyerlerininsaysveitenkarmalarartm, pek ok alan isiz kalrken, pek ou da, isizlik tehlikesi ve i gvencesizlii ile kar karya kalmtr. zelletirme ve taeron uygulamalar da alanlarda i gvencesizlii sorunununderinlemesindenemlietmenlerolmutur(akr,2007:117). Hartley ve arkadalarna gre i gvencesizlii; alanlarn hissettikleri gvence duygusu ile istedii dzey arasndaki uyumsuzluktur. Davy ve arkadalarna gre ise, i gvencesi, biralanniininsrekliliihakkndakibeklentisidir(zyaman,2007:3). Van Vuuren (1990) i gvencesizliini, bir kiinin iinin varln srdrmek iin hissettii kaygolaraktanmlarken3bileeninidetanmlamtr.Birincibileennesnelbirdeneyim alg,ikincisigelecekhakkndabelirsizlik,ncsdeiininsrekliliihakkndakaygolarak tanmlanmtr(zyaman,2007:3). 3.GVENCESZLALGISININBELRLEYCLER Klandermansv.d.,i gvencesizlii belirleyicileriniiki bileen altndaincelemektedir. Buna gre i gvencesizlii, birinin alglad iini kaybetme olasl ile alglad iini kaybetme iddetininfonksiyonudur.Alglananolaslvealglananiddetiveya ikisinide etkileyen tm etkenler,artlarveyadurumlarigvencesizliiniarttrabilmektedir(Seer,2007:208). 4.GVENCESZLNNSONULARI gvencesi algsnn birey ve organizasyon asndan ciddi sonular dourduu, yaplan aratrmalardaigvencesizliialgsnn,ileilgilibiroktutumvedavranlailikilibulun duu grlmektedir (saolu, 2004:13). gvencesizliinin sonular, bireylerin i gven cesizlii karsnda verdikleri tepkilerden olumaktadr. Bu tepkilerin ortaya kard so nular,bireyselveorganizasyonelsonulareklindeelealnabileceigibi,ksadnemlive uzundnemlisonularolarakdadeerlendirilebilir..Bireyseladankiininsalnazarar verenveidoyumunudrenetkilerdouranigvencesizlii,organizasyonadanal anlarn organizasyonlarna olumsuz tutumlar sergilemelerine, organizasyonda kalma konusundaisteksizlieve performansdne neden olmaktadr. gvencesizlii ilet melerdekietkisindendahaok,alanlarnsalklar,tutumvedavranlarzerindebelir ginetkilerortayakardbelirtilmitir(akr,2007:128). 5.ARATIRMA 5.1.Sorunsal:Ekonomikdurgunlukvekrizler,iyerlerininkapanmasna,isizliinartmas na,alanlarn;statvecretkayplarna,artanperformansbasksnaveisizliktehlikesi ne maruz kalmalarna neden olmaktadr. Tm bu gelimeler; i hayatnda belirsizlikleri arttrm, i gvencesi alanlar asndan hayati bir konu haline gelmitir. Bu almada alanlarn i gvencesine ilikin memnuniyetlerinin; organizasyonel balla, i stresine veitenayrlmaeilimineolanetkilerinaslolmaktadr?sorusunayantvermekzereta sarlanmtr.Bubalamda,alanlarnmevcutilerindekiigvencesialglarilegelecek teki istihdam durumlarn nasl algladklar birbirinden farkl olarak deerlendirilmi ve
108
alanlarn istihdam biimleri, sendikal gvenceleri ve ya gibi faktrler erevesinde i gvencesialgfarkllklarnedirsorusunayantvermekzeretasarlanmtr 5.2.Yntemi:Aratrmaanketyntemikullanlarakgerekletirilmitir.Anketinuyguland anaktleyi,TrkiyedegdasektrndefaaliyetgsterenveSOtarafndangerekletiri len Trkiyenin 500 Byk Sanayi Kuruluu2007 deerlendirmesinde belirledii ilk 500 irket ierisinde, ilk 100de bulunan bir kurumun retim iletmesinde alanlar olutur maktadr.Anketinuygulanddnemdeiletmebnyesindetoplamalansaysyaklak olarak 550dir. Anket, 350 adet olarak oaltlarak, letme Mdrlne gnderilmitir. Anket formlar ii, memur, ef, teknik eleman, usta, veznedar ve kalifiye eleman stat sndeki alanlara elden datlm ve daha sonra kapal zarf iinde geri dnm sa lanmtr. alanlarca teslim edilen zarflarn almas neticesinde; datlan 350 adet an ketten277sideerlendirilmeyealnmtr.alanlarnanketsorularnaverdiklericevaplar bilgisayar ortamna aktarlm ve SPSSPaket Programkullanlarak gereklianalizvede erlendirmeleryaplmtr. 5.3. Katks: Bu almada, i gvencesi, imdiye kadar ihmal edildii grlen sosyal ve psikolojik boyutlar ile ele alnarak, alanlar ve iletmeler bakmndan ortaya kard sonularzerindedurulmutur.Bukapsamda,alanlarnigvencesimemnuniyetlerinin; organizasyonelballklar,istresleriveitenayrlmaeilimlerizerindekietkilerininorta yakonulmasilenemlisonularaulalabileceivebudorultuda nemliyararlarsala yabileceini ve elde edilen sonularn iletmelerde nasl kullanlabileceini belirlemek bu almanngerekletirmekistediihedefvekatklardr. 5.4.Kapsam:alanlarnigvencesineilikinmemnuniyetlerinin;organizasyonelbal lklar, i stresleri ve iten ayrlma eilimleri zerindeki etkisini analiz etmek almann amacn oluturmaktadr. alanlarn istihdam biimleri, sendikal gvenceleri, alma sreleri,ipozisyonlarvedemografikzellikleri(cinsiyet,ya,medenidurum,eitimdu rumu, gelir dzeyi, v.b.) temelinde i gvencesi alg farkllklarnn ortaya konulmasna allmtr. Aratrmada kullanlan anket ana blmden olumutur. Anketin birinci blmnde; alanlarn sosyodemografik zelliklerini ortaya karmay hedefleyen on sekizsoruyeralmtr.Anketformununikincivencblmndeise;Memnuniyeti lekleri,GvencesiEndeksi(JobSecurityIndexJSI)veGvencesiMemnuniyetile i(JobSecuritySatisfactionJSS,OrganizasyonelBallklei,Stresilei,tenAyrl ma Eilimi lei kullanlmtr (Toker, 2007:9697, Polat, 2005:99 ve 154155, Efeolu, 2006:70,152,enyz,2003:42ve115,nderveWasti,2002:32,ekmeceliolu,2005:28). Bubalamdaalanlarnilerinden,iarkadalarndanveamirlerindenmemnuniyetleri,i gvencesialglar,igvencesindenmemnuniyetleri,organizasyonelballklar,istresleri ve iten ayrlma eilimleri tanmlayc istatistikler yardmyla zetlenmi, daha sonra, sz konusu deikenler arasndaki ilikiler aratrma modeli dorultusunda oluturulan hipo tezlerkullanlarakp<0,05dzeyinde,istatistikselolaraksnanmtr.AratrmasorusuDai miveGeiciKadrodaalanlar,SendikalveSendikaszalanlar,alanlarnYaGrupla r,igvencesimemnuniyeti,imemnuniyeti,istresiasndandeerlendirilmitir. 6.BULGULARVEYORUM Aratrmayakatlanrneklemgrubununsosyodemografikzelliklerinebakldnda;cinsi yetbakmndan%80ninerkek,%20sininbayan,istihdamekliasndan%87sinindaimi, %13nn ise geici kadroda grev yapt, sendika yelii olarak %73nn sendikal, %27sini ise sendikasz olduu belirlenmitir. Konuyla ilgili olarak aratrma sonucu elde edilenbulgulariseaadabelirtilmitir.
109
6.1.GvencesiAlgsnnBelirleyicilerinelikinBulgular alanlarnigvencesialglarnnbelirleyicilerineynelikolarakaratrmamodelidorul tusundaoluturulanhipotezlerinsnanmasylaaadakisonularaulalmtr. 6.2.DaimiveGeiciKadrodaalanlarnGvencesiAlgsnalikinBulgular Daimi kadrolu alanlarn i gvencesi algs ile geici kadroda alanlarn i gvencesi algs arasnda anlaml bir farkllk vardr. Daimi kadroda alanlarn i gvencesi algs, geicikadrodaalanveistihdamgarantisibulunmayanalanlaraoranladahayksek tir hipotezi, ttesti yardmyla yaplan snanmas sonucu p<0.05 olduu iin anlaml bu lunmuvekabuledilmitir.Geiciveyabelirlisreliiakdiilealanlar,szlemelerigerei, igvencelerininbulunmadnbilmektedirler.Bunedenlegeicikadrodaalanlarn,daimi kadrodaalanlaragre,dahadkdzeydeigvencesialglamalardoalkabuledilmeli dir. 6.3.SendikalveSendikaszalanlarnGvencesiAlgsnalikinBulgular Daimikadrolusendikalalanlarnigvencesialgsiledaimikadrolusendikaszalan larn i gvencesi algs arasnda anlaml bir farkllk vardr. Sendika yesi alanlarn i gvencesi algs,sendikayesiolmayanvekapsamdolarakadlandrlandaimikadrolu personelegredahayksektir.hipotezittestiyardmylasnanmvehipotezdeyeralan deikenler arasndaki ilikinin p<0,01 dzeyinde istatistiksel olarak anlaml olduu anla lmtr.Sendikayelii,alanlarnigvencesialglarzerindeetkiliolabileceidn len bir etkendir. Aratrmann yapld iyerinde alanlarn %80inden fazlasnn ye olduklarglbirsendikannvarldikkatealndnda,buyndekurulanhipotezinkabul edilmesininbeklenilenbirsonuolduusylenebilir. 6.4.alanlarnYaGruplartibariyleGvencesiAlgFarkllklarnaAitBulgular alanlarnyagruplaritibariyleigvencesinialglamadzeyleriarasndaanlamlfark llklarvardrhipotezivaryansanaliziyardmylasnanmvehipotezdeyeralandeiken ler arasndaki ilikinin p<0,05 dzeyinde istatistiksel olarak anlaml olduu bulunmutur. Mohrun(2000)yaptaratrmada,yaveigvencesizliialgsarasndaglveolumlu birilikitespitedilmitir.Bunagre,yalalanlargenlerekyasladahafazlaigvence sizlii algs hissetmektedir (z, 2008:157). Aratrma yaplan iletmede bahsedilen ara trmanntersibirsonucaulalmtr.letmede,yagruplaritibariyleartanbirigvencesi algsmevcuttur.Yaveigvencesialgfarkllklararasndabuikiztsonucun;aratrma yaplan iletmenin yaps, kltrel deerler, rneklemin sosyo demografik zellikleri, v.b. faktrlerinayrntlolarakortayakonulmasileanlalabileceidnlmektedir. 6.5.veGvencesindenMemnuniyetinSonularnalikinBulgular alanlarniveigvencesindenmemnuniyetlerininorganizasyonelballklar,istres leriveitenayrlmaeilimineetkisineynelikolarakaratrmamodelidorultusundaolu turulanhipotezlerinsnanmasylaaadakisonularaulalmtr. 6.6.GvencesiMemnuniyetiveOrganizasyonelBallkArasndakilikiyeAitBulgu lar gvencesi memnuniyeti ile organizasyonel ballk arasnda anlaml bir iliki vardr. alanlarnigvencelerindenmemnuniyetleri,organizasyonelballklarnpozitifynde etkiler hipotezi varyans analizi yardmyla snanm ve hipotezde yer alan deikenler arasndaki ilikinin p<0,05 dzeyinde istatistiksel olarak anlaml olduu grlmtr. Ashford, Lee ve Bobko (1989), alglanan i gvencesizliinin artmasnn, organizasyonel ballnazalmasileilikiliolduunu;RosenblattveRuvio(1996),yksekigvencesizli inin dk organizasyonel balla yol atn; Chirumbolo ve Hellgren (2003), organizasyonelballnigvencesizliiileolumsuzyndebirilikisininolduunubelirt
110
mektedirler (Seer, 2008:291). Aratrma sonucu bu kapsamda elde edilen bulgular, organizasyonelballkliteratrndesteklerniteliktedir. 6.7.GvencesiMemnuniyetiveStresiArasndakilikiyeAitBulgular gvencesimemnuniyetiileistresiarasndanegatifynlbirilikivardr.alanlarni gvencelerindenmemnuniyetleriarttkaistresleriazalrken,igvencelerindenmemnu niyetleriazaldkaistresleriartarhipoteziregresyonanaliziyardmylasnanmvehipo tezdeyeralandeikenlerarasndakiilikininp<0,05dzeyindeistatistikselolarakanlaml olduu belirlenmitir.gvencesizlii,literatrdestresyaratcbirfaktrolarakelealn maktadr.DnyaSalkrgtileUluslararasalmargtnnortakbirraporunda,i ileilgilimuhtemelstresnedenleriarasndakariyergelitirmebalaltndaigvencesizli ine yer verilmektedir (Seer, 2008:273). Aratrma sonucunda elde edilen bu sonu, i gvencesizliinstresyaratcbirfaktrolduunudorulamaktadr. 6.8.GvencesiMemnuniyetivetenAyrlmaEilimiArasndakilikiyeAitBulgular gvencesimemnuniyetiileitenayrlmaeilimiarasndanegatifynlbirilikivardr. alanlarn igvencelerindenmemnuniyetleri arttkaitenayrlma eilimleriazalrken, i gvencelerinden memnuniyetleri azaldka iten ayrlma eilimleri artar hipotezi reg resyon analizi yardmyla snanm ve hipotezde yer alan deikenler arasndaki ilikinin p<0,05 dzeyinde istatistiksel olarak anlaml olduu bulunmutur. Kingin (2000) aratr masnda,igvencesizliialgsorannnartmasyla,alanlarniaramadavranndada art olduu tespit edilmitir (z, 2008:163). stihdam sreklilii hakknda kayg duyan alanlarn daha gvenceli kariyer olanaklarna sahip olacaklar yeni bir i aramalar son derece doaldr. Bu bakmdan, aratrma sonucunda elde edilen bu sonu, literatr de desteklerniteliktedir. 6.9.MemnuniyetileOrganizasyonelBallkArasndakilikiyeAitBulgular memnuniyetiileorganizasyonelballkarasndaanlamlbirilikivardr.alanlarni memnuniyetleri (i, amir ve birlikte allan insanlardan memnuniyet), organizasyonel ballklarnpozitifyndeetkilerhipoteziregresyonanaliziyardmylasnanmdeiken lerarasndakiilikininp<0,05dzeyindeistatistikselolarakanlamlolduuanlalmaktadr. memnuniyetigenelolarak,alanlarniindenveiortamndanhazduymasdr.alan larniveiyaamnailikinolumluyadaolumsuzduygularnn,organizasyonaballklar ndaaynyndeetkilemesibeklenilenbirsonuolmaldr.Nitekimyaplanaratrmasonu cundada; imemnuniyetiileorganizasyonballkarasnda aynyndevegl biriliki olduuhipotezikabuledilmitir. 6.10.MemnuniyetileStresiArasndakilikiyeAitBulgular memnuniyetiileistresiarasndanegatifynlbirilikivardr.alanlarnimemnuni yetleri(i,amirvebirlikteallaninsanlardanmemnuniyet)arttkaistresleriazalrken, imemnuniyetleriazaldkaistresleriartarhipoteziregresyonanaliziyardmylasnan m ve hipotezde yer alan deikenler arasndaki ilikinin p<0,05 dzeyinde istatistiksel olarakanlamlolduuanlalmaktadr.Literatrdeimemnuniyetininartmasileistresi ninazaldnortayakoyanalmalararastlanlmaktadr.Budurum;alanniyilikhalinin doalbiryansmasdr. 6.11.MemnuniyetiletenAyrlmaEilimiArasndakilikiyeAitBulgular memnuniyetiileitenayrlmaeilimiarasndanegatifynlbirilikivardr.alanlarn i memnuniyetleri (i, amir ve birlikte allan insanlardan memnuniyet) arttka iten ayrlmaeilimleriazalrken,imemnuniyetleriazaldkaitenayrlmaniyetleriartarhipo tezi regresyon analizi yardmyla snanm ve hipotezde yer alan deikenler arasndaki ilikinin p<0,05 dzeyinde istatistiksel olarak anlaml olduu anlalmaktadr. inden
111
memnun olmayan bir alann, yeni bir i imkann aratrmas son derece doaldr. Bu bakmdan, aratrma sonucunda elde edilen bu bulgu, beklenilen bir sonu olmutur ve literatrdedesteklerniteliktedir. 7.SONUveNERLER Aratrmasonucunda;alanlarnigvencelerindenmemnuniyetlerinin,mevcutileriile ilgiliolarakalgladklarigvencelerindendahadkolduugrlmtr.Bakabirde yile,alanlarmevcutilerindehissettiklerigvendendahadkbirigvencesimem nuniyetine sahiptirler. alanlarn i gvencesi alglarnn belirleyicilerine ynelik olarak oluturulan hipotezlerin test edilmesi neticesinde; daimi ve geici kadroda alanlarn (istihdamekli),sendikalvesendikaszalanlarn(sendikalgvence)vebelliyagrupla rnda alanlarn i gvencesi alglarnda anlaml farkllklar olduu tespit edilmi ve bu ynde oluturulan hipotezler kabul edilmitir. Aratrma modeli dorultusunda i ve i gvencesi memnuniyetinin sonularna ynelik olarak oluturulan hipotezlerin tamam kabul edilmitir. Kabul edilen aratrma hipotezlerine gre; alanlarn i gvencesinden memnuniyetiileorganizasyonballklararasndaanlamlvepozitifyndebirilikiolduu belirlenmitir. Bu alma baka sektrlerde de uygulanarak dier sektr alanlarnn konuylailgilidurumuortayakonabilir. KAYNAKA
akr, . (2007), ini Kaybetme Kaygs: Gvencesizlii, alma ve Toplum, 1, 117140, http://www.calismatoplum.org/sayi12/Cakir.pdf,Eriim:15.12.2007. ekmeceliolu,H.G.(2005),rgtklimininTatminivetenAyrlmaNiyetizerindekiEtkisi:Bir Aratrma, Cumhuriyet niversitesi ..B.F. Dergisi, 6(2), 2339, http://www.cumhuriyet.edu.tr/edergi/makale/1220.pdf,Eriim:26.01.2008. De Witte, H. (2005), Job Insecurity: Review of the International Literature on Definitions, Preva lence,AntecedentsandConsequences,JournalofIndustrialPsychology,31(4),16. Efeolu,.E.(2006),AileYaamatmasnnStresi,DoyumuvergtselBallkzerindeki Etkileri: la Sektrnde Bir Aratrma, Adana: ukurova nv. Sosyal Bilimler Enst. letme AnabilimDalDoktoraTezi. saolu,F.G.(2004),zelSektralanlarndaGvencesizliininzYeterlikvePerformansle likisi, Ankara: Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Psikoloji Anabilim Dal Yksek LisansTezi, nder,.veWasti,S.A.(2002),GvencesiEndeksiveGvencesiMemnuniyetilei:Gvenir likveGeerlikAnalizi,YnetimAratrmalarDergisi,2(1),2347. z, G. . (2008), zel Sektr alanlarnda Gvencesizliinin z Yeterlik ve Performans ile likisi,Ed.TarkSolmu,vezelYaamaPsikolojikBaklar,1.Bask,stanbul:EpsilonYayn clk,s.149176. zyaman, F. B. (2007), Hemirelerde Gvencesi Algs ve Anksiyete ve Depresyon Dzeylerine Etkisi,zmir:DokuzEyllnv.SalkBilimleriEnst.iSalDoktoraTezi. Polat, . (2005), Mesleergte Ballk ve Tatmini le ten Ayrlma likisi ve Hemireler z erinde Bir Aratrma, stanbul: stanbul nv. Sosyal Bilimler Enst. letme Anabilim Dal nsan KaynaklarYnetimiBilimDalDoktoraTezi. Probst, T. M. (2003), Development and Validation of the Job Security Index and the Job Security SatisfactionScale:AClassicalTestTheoryandIRT,Approach,JournalofOccupationalandOr ganizationalPsychology,76,451467. Seer, B. (2007), Kariyer Sermayesi ve stihdam Edilebilirliin Gvencesizlii zerindeki Etkisi, zmir:DokuzEyllnv.SosyalBilimlerEnst.almaEkonomisiveEndstrilikileriAnabilimDal DoktoraTezi. Seer,B.(2008),PsikolojikBoyutuylaGvencesizlii:Trleri,BaakmaSreci,Belirleyicilerive Sonular,vezelYaamaPsikolojikBaklar,1.Bask,stanbul:EpsilonYaynclk.
112
enyz, P. B. (2003), rgtsel Balla Etki Eden Faktrler ve rgtsel Ballk ile ten Ayrlma EilimilikisizerineBirAratrma,Gebze:GebzeYksekTeknolojiEnst.SosyalBilimlerEnst. letmeAnabilimDalDoktoraTezi. Toker, B. (2007), Demografik Deikenlerin Tatminine Etkileri: zmirdeki Be ve Drt Yldzl Otellere Ynelik Bir Uygulama, Dou niversitesi Dergisi, 8(1), 92107, http://www1.dogus.edu.tr/dogustru/journal/cilt_8_sayi_1/M00175.pdf,Eriim:30.03.2008.
113
TURZMLETMELERNDEALIANLARINDUYGUSALEMEKDZEYVE DUYGUSALEMENALIANLARINTUTUMLARINAETKLER
TubaPALA DokuzEyllniversitesi letmeFakltesi TurizmletmeciliiBlm tugba_pala@mynet.com
ZET Bu alma ile Trkiyede turizm iletmelerinde alanlarn duygusal emek dzeylerini ve boyutlarn lebilmek iinTurizmletmelerindeDuygusalEmeklei(HELS)(ChuveMurrmann,2006),Trkeyeuyarlanarakalan larn duygusal emek dzeyleri ve boyutlar ortaya karlmaya allmtr. Akdeniz blgesinde 5 otel iletmesi bnyesinde,174alandantoplananverilerleyaplanfaktranalizisonucundaTrkiyedeturizmiletmelerinde duygusal emei oluturan boyutlar; (1) derin davran, (2) yzeysel davran olarak bulunmutur. Dorulayc faktr analizi derin davran ve yzeysel davran olarak isimlendirilen iki faktrl zmn uygun olduunu gstermektedir.Bufaktrlerinherikisinindeortalamas1den7yeLikerttipileegreortadeerolan4ten anlamlolarakyksekbulunmutur(x=5,82vex=5,83).Turizmiletmelerininemekyounvemteriodaklolma gibigenelzelliklerindendolaybubeklenenbirsonutur.Ayrca,duygusalemekboyutlarnnitekalmaniyetive itatminizerineetkileriincelenmitir.Turizmiletmelerindealanlarnderindavransergilemeleriitatminini veitekalmaniyetleriniarttrmaktayzeyseldavransergilemeleriise,sadeceitekalmaniyetleriniarttrmakta dr.Bulunanbusonular,hizmetsektrndealanyneticileriinalanlarniealm,ieveiyerlerineuyumu, itatminlerininveitekalmaniyetlerininarttrlmas,iletmekarllvemterimemnuniyetiiinnemlidir. AnahtarKelimeler:Duygusalemek,derindavran,yzeyseldavran,turizm,itatmini,itekalmaniyeti.
MustafaTEPEC CelalBayarniversitesi UygulamalBilimlerYksekokulu mtepeci@yahoo.com
GR Hizmetsektrnnekonomidekipaynnbymesiilebirliktehizmetileriningereiolan yzyzeetkiniletiimindepaybymektedir.Fabrikalardaiilerelbecerilerivefiziksel gleriiiniealnrkenhizmetsektrndealanlarise,mteriileilgilenmekvemteri yekarsamimidavranlarsergilemekiiniealnmaktadrlar(ChuveMurrmann,2006). Hizmetsektrndekialanlara,mterimemnuniyetininsalanmasgerekliliibirfelsefe olarak benimsetilmekte, glmsemenin hizmet sunumuna mutlaka elik etmesi gerektii vurgulanmaktadr(ChuveMurrmann,2006;DeadrickveMcAfee,2001;KrumlveGeddes, 2000). Mteri tarafndan sergilenen bu mutluluk ifadesi, birok rgt tarafndan iin nemli bir paras olarak ifade edilir. Genelde hizmet sektrnde, zelde de konaklama sektrnde, samimi olmak ve insanlara kar ho tavrlar sergilemek, alanlarn rne kattklarekdeerolaraknitelendirilir.Birokynetici,alanlarnmterilerescakdav ranmasnnmterimemnuniyetiniveballnarttrdndnmektedir.Baziletme ler,alanlarnduygusalifadelerinibelirlikurallarerevesindedzenleyerekalandav ran haline dntrmeyi amalamaktadr (Chu ve Murrmann, 2006; Deadrick ve McAfee,2001;KurmlveGeddes,2000;AnatveSutton,1987;DiefendorffveGosserand, 2005). Duygusalynetimin,kurulularnvealanlarnbaarsiinnemiortadaiken,alanla rn duygusal ifadelerini nasl denetim altnda tuttuklarn detayl bir ekilde anlamak ge rekmektedir (Beal vd., 2006). Hochschildin (1983) aratrmalarndan bu yana, duygusal emekleilgilialmalarsonyllardaartgstermektedir.Duygusalemeinteorikgeliimi, uak mrettebat, fastfood alanlar, spermarket kasiyerleri gibi hizmet alanlar ile
114
ilgili almalar ile balamtr. Son yllarda aratrmaclar, hemireler, banka veznedarlar veniversiteyneticileritarafndansunulanduygusalemeindoasnveboyutlarnl mek iin daha sistematik ve nicel yaklamlar kullanmaktadr. Duygusal emein geliim srecinde, bilgilerin biriktirilmesi yolu ile duygusal emein teorik yapsn oluturabilmek iin, aratrmaclar turizm sektrnde alan davranlarn incelemilerdir. Henz birka grglalma,aratrmalarsonucundaeldeedilenbilgilerinzenginliinidesteklemekiin, turizm sektrndeki alanlardan nitel kantlar toplayabilmitir. (Chu ve Murrmann, 2006).Duygusalemekkavram,literatreyenigirenbirkavramolmaklaberaber,lkemiz de duygusal emekleilgiligrgl aratrmalaraokazrastlanmaktadr. Ayrca,Trkiyede turizm sektrnde emek harcayan alanlar ve yneticiler duygusal emek konusunda herhangibirbilgiyesahipolmamaklaberaberbukavramnnemininfarkndadeildirler. Bualmannamac;Trkiyedeturizmiletmelerindealanlarnduygusalemekdzeyve boyutlarnortayakarmak,alanodaklduygusalemekboyutlarnnitekalmaniyetive itatminizerindekietkileriniincelemektir.Trkiyedeturizmiletmeciliialanndailkkez veriyedayalyaplacakolan,turizmsektrndealanlarnharcadklarduygusalemekile ilgiliolanbualmannsonularliteratrekatksalayarakyeniaratrmalarayolgste rebilecektir. Ayrca, uyarlama almas yaplarak gelitirilen Turizm letmeleri Duygusal Emekleiileturizmvehizmetsektrndekullanlabilecekbirlekgelitirilmitir.Geli tirilenbulek,duygusalemeinboyutlarnlmekiinyaplacakolangelecekaratrma lardadakullanlabilecektir. 1.DUYGUSALEMEKKAVRAMI Duygusalemek,rgtselliteratrdeiortamlarndakiduygularndenetiminikapsayanbir dizikurguyutanmlamakiinkullanlanterimdir.Duygusalemekkavramgenellikle,ilet melerinduygusalemekgerektirenilerde,ifadeedilmesiniistediiduygulardenetlemesi olaraktanmlanr.(Bealvedi.,2006).Duygusalemekliteratr,mterihizmetleriniodak alarak durum ve zamana kar, alanlarn mteriler ile olan ilikilerinde pozitif ilikiler kurabilmeleriiinduygularnkontroledilmesiileilgilenir(BrotheridgeveGrandey,2002). Goffman (1959), rgtler tarafndan belirlenen, alanlarda bulunmas istenen uygun davranlar gzlemleyen ilk aratrmacdr. Goffmandan etkilenen Hochschild (1983), rgt tarafndan belirlenen alanlarda bulunmas istenen uygun davranlar Ynetilen Kalp: nsan Duygularnn Ticarilemesi adl kitabnda duygusal emek olarak tanmlamtr (KrumlveGeddes,2000).Hochschild(1983),duygusalemei,hizmetinsahne,alanlarn aktr,mterilerindeizleyiciolaraknitelendirildiibiroyunolarakgrmektedir(Deadrick veMcAfee,2001)veduygusalemei,herkestarafndangzlenebilenmimikselvebeden sel gsterimlerde bulunmak iin duygularn ynetilmesi; cretle satlan, bu nedenle de deitirilebilen bir deer olarak tanmlamaktadr (Chu ve Murrmann, 2006). Baka bir deyile duygusal emein amac, mteriye kendini iyi hissettirmek (sat ilerindeki gibi mterinin mutlu olmas gereken ilerde) ya da kt hissettirmektir (gardiyanlk ve polis memurluugibiilerde)(SteinbergveFigart,1999). AshforthveHumphrey(1993),duygusalemei,hizmetsresincergttarafndanistenilen duygularn mteriye yanstlmas (davranlara dklmesi) olarak tanmlamaktadr. Hochschild den farkl olarak gzlenebilen davranlar zerinde durmakta, davranlarn altnda yatan gzlenemeyen duygular ile pek fazla ilgilenmemektedirler. Bunun nedeni, hizmet kalitesinin, alann gzlenen davranlar ile deerlendirilebilecei dncesinde olmalardr(z,2007). MorrisveFeldman(1997),duygusalemeirgtngsterilmesiniistediiduygularsergi lemek iin gsterdikleri bireysel aba, planlama ve kontrol olarak tanmlamaktadrlar.
115
Morris ve Feldman nn da duygusal emei aklarken nemle zerinde durduklar konu, istenilenduygularngsterilmesindeortayakoyulanabadr(KrumlveGeddes,2000). alanlarn duygularn ticariletirmelerinin ite tatmini ve ite kalma niyeti zerinde so nulardouracadnmektedir.AncakWharton(1989)almasnda,duygusalemein itatminizerindeolumsuzbiretkiyeyolatnbulamamtr(SteinbergveFigart,1999). Duygusal emein iten kalma niyetine etkileri alann, duygusal emek boyutuna gre deimektedir. Aratrmalar, yzeysel davran ve ite kalma niyeti arasndaki ilikinin olumsuzolduunugsterirkenderindavranileitekalmaniyetiarasndakiilikininpozitif olduunugstermektedir.Bununnedeniderindavrantaalanniselduygularndei tirmesiveduygusaluyumsuzlukyaamamasdr.Oysaki,yzeyseldavrantaalankendi hissettiklerindenfarklduygularsergilemekteveduygusaluyumsuzlukyaamaktadr.(z, 2007). Yaplanbutanmlarndaduygusalemekkavram,iletmelerinmterimemnuniyetini salamakamacilealanlardan,kendiduygularyerineiletmeningsterilmesiniistedii duygular sergilemesi olarak tanmlanabilir. alanlar hangi durumda olursa olsun ilet meninistediibellibalduygularmterilereyanstmakzorundadr.alanlar,iletmenin sergilemelerini istedikleri duygular farkl ekillerde dzenleyerek yanstrlar. Duygusal emeinfarklekillerdemteriyeyanstlmasduygusalemekboyutlarnnortayakmas nanedenolmaktadr(BrotheridgeveGrandey,2002). 2.DUYGUSALEMEKBOYUTLARI Sonyllardayaplangrglalmalarda,duygusalemeini odaklyaklamolarakyada alan odakl yaklam olarak kavramsallatrld gzlenmektedir (Brotherdige ve Grandey,2002;Diefendorff,CroyleveGrosserand,2005). 2.1.alanOdaklYaklam Duygusalemektanmlargenellikle,iteuygundavranlarngsterilmesi,alanlarnhis settikleri duygular gizlemesi ya da taklit etmesi veya gsterilmesi istenilenduygular ya amaya almalar eklinde kavramsallatrlmaktadr. nk birok i, pozitif duygularn gsterilmesi gereklilii ile ilgili ayn genel beklentilere sahiptir (Diefendorff, Croyle ve Grosserand, 2005; Brotherdige ve Grandey, 2002; Kruml ve Geddes, 2000; Deadrick ve McAfee,2001). lk olarak Hochschild in (1983), duygusal ynetim perspektifi, duygusal emek harcayan alanlar, sergiledikleri davrana gre temellendirerek snflandrmaktadr. Hochschild, zorla kabul ettirilen durumlara ve uyulmas gereken kurallara gre, duygular kontrol et meninneminiortayakoymaktadr.Dgrnndeitirmeyevedavranlarndaiste nilenduyguyusergilemeyeabagsterenalanlar,yzeyseldavransergilemiolmakta dr.alanlar,zorlakabulettirilenbirdurumdadgrnndeitirmektendahafazla sn yaparak kendi iindeki duygular deitirebilirler. Goffman (1995), yzeysel davran kavramna ek olarak derin davran kavramn eklemitir. Tiyatro direktr Stanislovski (1965),tarafndantantlankavramdaaktrler,rolleriningerektirdiigibiduygularnger ektendeitirerekbetimlerler.Bunedenlealanlarduygularnndurumauygunolmad n hissettikleri zaman, istenilen duygu ifadesini sergileyebilmek iin eitimlerini ya da gemi deneyimlerini kullanarak uygun duyguyu anmsayarak ifade edebilmektedirler (KrumlveGeddes,2000). Ashforth veHumphrey(1993),derindavrantayzeyseldavranagre,dahafazlaaba harcandn ne srer.nk hissedilmesigereken duyguyugerektenhissetmeyeal mak iin o duyguyu dnmek, hayal etmek, daha nceki deneyimleri hatrlamak gerek mektedir.
116
2.2.OdaklYaklam odaklyaklamelealanaratrmalar,duygusalemeksonularileilgilikarksonular eldeetmilerdir.Literatrdeiingerektirdiiduygularnyounluu,duygusalemekskl, eitliliivesresiiletkenmilikgibinegatifbireyselktlararasndapozitifbirilikioldu u ileri srlse de, duygusal talepleri olan birok iin bireyleri ok farkl etkiledii grl mektedir(Luivedierleri,2004). 3.ARATIRMANINYNTEM Bu alma ile turizm iletmelerinde alanlarn duygusal emek dzeyleri ve duygusal emeinalanodaklboyutlarllmeyeallmaktadr.Duygusalemeinalanodakl boyutlarnnllmeyeallmasnnnedeni;turizmiletmelerindealanlarniierisin deduygusalemekgstermepotansiyelininvarlntespitetmektir.Duygusalemekdze yiniveduygusalemekboyutlarnbelirlemekvebuboyutlarnitatminiveitekalmaniye tizerindekietkileriniortayakarmakamacilelmearacolarakanketkullanlmtr. Bu almadaki ankette kullanlan lek, turizm iletmelerinde duygusal emei lmek amacyla ChuveMurrmann(2006)tarafndangelitirilenTurizmletmelerindeDuygusal Emek lm Arac (HELS; Hospitality Emotional Labour Scale), Brotheridge ve Lee (2003)nin alan odakl yaklam ile duygusal emei lmek iin gelitirdii Duygusal Emek lm Arac (ELS; Emotional Labour Scale)nn turizm sektr iin gelitirilip daha gvenilir hale getirilmesi ile oluturulmutur. Genel i tatminini lmek iin Cammann (1983)den uyarlanm olan maddeli Global Tatmin lei kullanlmtr. te kalma niyetinilmekiinise,OReilly(1991)denuyarlanmolanmaddeliteKalmaNiyeti leikullanlmtr. 3.1.AklaycFaktrAnalizi Trkiyedeturizmiletmelerindealanlardantoplananverilerletemelbileenleryntemi vevarimaxdntrmesinegrefaktranaliziyaplarakalanlarnduygusalemekboyut lar ortaya karlmaya allmtr. Duygusal emek boyutlarn lmek iin oluturulan (HELS) ilk 19 maddenin faktr analizi yapldnda, ilk olarak toplam varyansn %64 n alayanaltboyutlubiryapkmtr.Ancakdkyklenmedeerine(<.40)sahipolan veaprazyklenen6maddeanalizdbraklarakkalan12maddeileyaplanfaktranalizi sonucundatoplamvaryansn%50siniaklayananlaml2faktrortayakmtr.Bunlar; Faktr(1)DerinDavran,dieriise,Faktr(2)YzeyselDavrantr.Buikifaktrnherbiri bir araya toplanan maddeler erevesinde isimlendirilmitir. KaiserMeyerOlkin (KMO) rneklemyeterlilii.823(p<.00)verininfaktranalizineuygunluunugstermektedir. TurizmletmelerindeDuygusalEmekleinde(Faktr1)DerinDavranboyututoplam varyansn en yksek ksmn (% 35.46) aklamaktadr. Derin davran boyutu, duygusal emek sarf ederken gsterilmesi gereken duygular gerekten hissetmeye almay veya gerekhislerinsergilendiiniifadeeden6maddedenolumuturveturizmiletmelerinde duygusal emek boyutlar arasnda derin davrann nemini gstermektedir. Duygusal Emek leinde 6 maddeden oluan (Faktr 2) Yzeysel Davran boyutu toplam varyansn%14.82siniaklamaktadr.Bufaktrdeiletmeninsergilenmesiniistediiduy gularn, gerekten hissedilmeyen sahte duygular, sergilemeyi ifade eden 6 maddeden olumuturveduygusalemekboyutlararasndayzeyseldavrannneminibelirtmekte dir. Faktrlerin gvenilirlik (i tutarllk) katsaylar Cronbachs Alfa ile hesaplanmtr. Bu katsaylar,.851ve.710olupfaktrlerinitutarllklarnsaladklarngstermektedir. Turizmiletmelerindeduygusalemeioluturanfaktrboyutlarincelendiindeikifaktr boyutunun ortalamas, 1 7 Likert leine gre orta deer 4ten anlaml olarak yksek kmtr. Faktr boyutlar yksek ortalama deerden de doru sralandnda (1)
117
YzeyselDavran(X=5.83;t=96.13,p<.01),(2)DerinDavran(X=5.82;t=81.02,p< .01)eklindedir.kifaktrboyutununortalamasda4nzerindevebirbirineeitgrn mektedir.Turizmiletmelerindealanlarhemderindavranvehemdeyzeyseldavra nkullanarakduygusalemekgstermektedirler. Tablo1.DuygusalEmekBoyutlar

Faktrler Faktr1:DerinDavran(DeepActing) Mterileregsterdiimolumluduygular (tavrlar)gerektenhissettiklerimlertr. imiiyiyapabilmekiingstermemgere kenduygulargerektenhissederim. Mteriilikilerindeolumsuzduygularm gstermemekonusundabaarlymdr. almayabalarkengeneldekendime bugngzelbirgnolacakderim. almayabalarkeniimdekarlaacam gzellikleridnrm. Mterilerleilikilerimdegstermemgere ken(olumlu)duygularherseferindeyaa mayaalrm. Faktr2:YzeyselDavran(SurfaceActing) Mterimemnuniyetiiingerektenhis setmesemdenumaradanhogrnmeye alrm. imingerektirdiiolumluduygularyans tabilmekiinsahteyzifadeleritaknrm. Mterilereyansttm(ho)duygular gerektenhissetmediimduygulardr. alrkengerekhislerimiyanstmayacak ekildefarkl(olumlu)davranabilirim. Mterilerleolanilikilerimdealdatciyi tavrlarsergileyebilirim. Mterilereyanstmamgereken(olumlu) duygularsergileyebilmekiingerekten hissettiklerimisergileyebilirim. Faktr Ykleri .610 .735 .739 .726 .838 .804 zdeer 4.255 Aklanan Varyans 35.459 Cronbach Alpha .851
.622 .678 .492 .726 .585 .651
1.779
14.821
.710
Notlar: Varimax Rotasyonlu Temel Bileenler Faktr Analizi. KMO rneklem Yeterlilii=.823, Bartletts Test of Sphericity:p<.000(ChiSquare662,005,df=66).Toplamvaryans:50,280
3.2.DorulaycFaktrAnalizi Turizm iletmeleri alanlarndan toplanan verilere LISREL kullanlarak dorulayc faktr analiziuygulanmtr.Duygusalemekboyutlarnlmeyealanmaddelerinderindavra n ve yzeysel davran olarak isimlendirilen 2 faktrlzmn uygun olaca belirlen mitir. Dorulayc faktr analizi kapsamnda iki faktrl yapnn uyum iyilii endeksi (goodness of fit index) (GFI = 0.91) .90nn zerinde bulunduundan rneklemden elde edilen verilerin iki faktrl yapya uygun olduu grlmektedir. Tahminin ortalama kk hatasnn(rootmeansquareerorofaproximation)mutlakbiruyumindeksidir.Budeerin 0.050.08arsndaolmas(RMSEA=0,07)vekarlatrmaluyumindeksinin(comparative fitindex)(CFI=.96)olmasverilerinkabuledilebilirbiruyumuolduunubelirtmektedir.
118
3.3.RegresyonAnalizi Kontroldeikenlerinvealanodaklyaklamnduygusalemekboyutlarnnveiodakl yaklamn duygusal emek boyutlarnn i tatmini ve iten kalma niyeti zerine etkilerini ortayakarmakamacylaregresyonanaliziyaplmtr. Tablo3.KontrolDeikenler,OdaklYaklamvealanOdaklYaklamBoyutlarnn TatminiveteKalmaNiyetizerineEtkilerininRegresyonAnalizi teKalmaNiyetiTatmini DeiimDeiim BetaRRFtestBetaRRFtest alanodaklduygusalemek,159,0312,756,161,0534,70** Derindavran,270,270* Yzeyseldavran,048,209* *p<.05,**p<.01 Buanalizegre,alanodaklduygusalemekboyutlar,itekalmaniyetinianlamlolarak aklamamaktaancakitatmininin%16snanlamlolarakaklamaktadr.Aklamadaen ok etkili olan deiken Derin Davran ( Beta = .27, p<.05) boyutudur. Aklamada etkili olanbirdierdeikeniseYzeyselDavran(Beta=.20,p<.05)faktrdr. SONU Turizm letmelerinde Duygusal Emek lei (HELS)nin Trke uyarlama almas sonu cunda elde edilen lek ile turizm iletmelerinde alanlarn duygusal emek boyutlar yzeyseldavranvederindavranolarakbulunmutur.Bufaktrlerinherikisinindeorta lamas 1den7ye Likerttipileegre orta deer olan 4ten anlamlolarak yksekbu lunmutur. Her iki boyutun da ortalama deerden farkllklar hemen hemen ayndr. Tu rizm iletmelerinde alanlar mteriye hizmet sunarkenhem derin davran ve hem de yzeyseldavransergilemektedirler.Turizmiletmelerininemekyounvemteriodakl olmagibigenelzelliklerindendolaybeklenenbirsonutur.Duygusalemekboyutlarnn itekalmaniyetiveitatminizerineetkileriincelenmitir.Turizmiletmelerindealan larnderindavransergilemeleriitatmininiveitekalmaniyetleriniarttrmaktayzeysel davran sergilemeleri ise sadece ite kalma niyetlerini arttrmaktadr. Derin davranta alan,gstermesigerekenduyguyugerektenhissettiiiinitatminiveitekalmaniyeti artmaktadr.Yzeyseldavrantaise,alanhissettiklerindenfarkldavranlarsergilerken duygusal uyumsuzluk yaamaktadr. Bu nedenle yzeysel davrann i tatminini ve ite kalma niyetini olumsuz ynde etkileyecei dnlrken, yzeysel davrann i tatmini zerindeolumlubiretkisiolmadancakitekalmaniyetiniarttrdbulunmutur. Turizmiletmelerindealanlarnharcadklarduygusalemekdzeyiveboyutlarmteri ye verdikleri hizmet kalitesini ve iletme verimliliini etkilemektedir. letme yneticileri, zellikle insan kaynaklar yneticileri, tarafndan alanlarn harcadklar duygusal emek dzeyi ve boyutlarnn anlalmas, ie alm srasnda uygun kiinin seilmesi asndan olduka nemlidir.Personeldevirhznnyksekolduusektrlerde(turizmsektrgibi) uygunieuyguninsannyerletirilmesiitatmininiveitekalmaniyetiniykselteceinden duygusalemeksergilenmesigerekenilere,buzelliktekikiilerinyerletirilmesinigerekli klmaktadr. Turizm iletmelerinde alanlarnn oluturduu evrenden daha fazla sayda
119
alandantoplanacakolanveriler,dahadoruvegenellenebilirsonularverecektir.lek maddeleri,Trkiyedeturizmiletmelerindevarolanfarklzelliklerigznndebulundu rarak oaltlabilir. Duygusalemekdzeyive boyutlarnlmeyi amalayan geerlilii ve gvenilirliisnanmTurizmletmeleriDuygusalEmekleihizmetsektrndebulunan dier meslek gruplarna da uygulanarak bu meslek gruplarn karlatrld bir alma yaplabilir. KAYNAKA
Anat,R.veSutton,R.I.(1987),ExpressionofEmotionasPartofTheWorkRole,AcademyofMan agementReview,12,2337. Ashforth,B.E.veHumphrey,R.H.(1993),EmotionalLaborinServiceRolesThenfluenceofden tity,AcademyofManagementReview,18,88115. Beal, D. J., Trougakos, J. P., Weiss, H. M. ve Gren, S. G. (2006), Episodic Processes in Emotional Labor:PerceptionsofAffectiveDeliveryandRegulationStrategies,JournalofAppliedPsychol ogy,91,10531065. Brotheridge, C. M. Ve Lee, R. T. (2003), Devolopment and Validation of the Emotional Labour Scale,JournalofOccupationalandOrganizationalPsychologicalSociety,76,365379. Brotheridge, C. M. ve Grandey, A. A. (2002), Emotional Labor and Burnout: Comparing Two Per spectivesOfPeopleWork,JournalofVocationalBehavior,60,1739. Chu, K. H. ve Murrmann, S. K. (2006), Devolepment and Validation of the Hospitality Emotional LaborScale,TourismManagement,27,11811191. DeadrickD.L.VeMcafeeR.B.(2001),ServiceWithaSmileLegalandEmotionalssues,Journalof QualityManagement,6,99110. Diefendorff, J. M. Ve Gosserand, R. H. (2005), Emotional Display Rules and Emotional Labor: The ModeratingRoleofCommitment,JournalofAppliedPsychology,90,12561264. Diefendorff,J.M.,Croyle,M.H.veGosserand,R.H.(2005),TheDimensionalityandAntecedentsof EmotionalLaborStrategies,JournalofVocationalBehavior,66,339357. Kruml, S. M. ve Geddes, D. (2000), Exploring the Dimensions of Emotional Labor: Hochschilds Work,ManagementCommunicationQuarterly,14,849. Lui, Y., Perrewe P. L., Hochwarter W. A. ve Kacmar C. J. (2004), Dispositional Antecedents and ConsequencesofEmotionalLaboratWork,JournalofLeadershipandOrganizationStudies,10, 1225. z, C. S. ve Man, F. (2007), alan Bedeninin Den Son Kalesi: Duygular ar Merkezi al anlarnnDuygusalEmekSreleri,YnetimSanatinde,15.UlusalYnetimveOrganizasyon Kongresi,Sakarya,624632. z,E..(2007),DuygusalEmekDavranlarnnalanlarnSonularnaEtkisi,stanbul:Beta. Steinberg,J.R.veFigart,D.M.(1999),EmotinalLaborSinceTheManagedHeart,Annals,Aapss, 561,825.
120
SELVEDISALDLLERNDUYGUSALBALILIKZERNDEKETKS: ZMRLVEEVRESNDEKKOBLERDEBRARATIRMA
arBULUT Yaarniversitesi,ktisadivedariBilim lerFakltesi,UluslararasTicaretve FinansmanBlm cagri.bulut@yasar.edu.tr MelihTTNCOLU Yaarniversitesi,ktisadivedariBilim lerFakltesi,letmeBlm melih.tutuncuoglu@student.yasar.edu.tr OsmanULHA Yaarniversitesi,ktisadivedariBi limlerFakltesi,TurizmveOtelletme ciliiBlm osman.culha@yasar.edu.tr ErsoyAKSOY Yaarniversitesi,ktisadivedariBi limlerFakltesi,letmeBlm ersoy.aksoy@student.yasar.edu.tr
ZET Hizmetkalitesininvemterimemnuniyetinintemelbelirleyicisiolaninsankaynann,iletmeyegelmeveilet meamalarnakatksalamakonusundaglbiristekduymasheriletmeninarzuladbirdurumdur.Arzula nanbudurumungereklemesinisalayanfaktrlerdenbelkideennemlisiigrenleresalanandlsistemleri dir. Bu almada, zmir blgesinde faaliyet gsteren KOBlerde iletme ii dl (isel ve dsal) sisteminin igrenlerin kurumlarna olan ball zerindeki muhtemel etkileri aratrlmtr. Saha almas sonucunda, zmiriliveevresindefaaliyetgsteren90kkveortabyklktekiimalatiletmesinden301alandan,yz yzeanketyntemikullanlarakeldeedilmitir.Eldeedilenverilerdorultusundaaratrmahipotezleri,EQS5.01 istatistikselpaketprogramyardmylayapsaleitlikmodellemesiyletestedilmitir.Sonuta,iseldllerinduy gusalballkzerindekietkisininanlamlvepozitifyndeolduu,dsaldlsistemininiseiseldllerlebirlikte kullanldndaduygusalballkzerindeanlamletkisininbulunmadbulgularnaulalmtr. AnahtarKelimler:seldller,dsaldller,duygusalballk
1.GR nsankaynandanetkinveverimlibirekildeyararlanlmasiingerekliolandlsistemi, iletmeler iin yaamsal bir neme sahiptir. Bu sistem, igrenlerin motive edilmesinde, amalananverimlilieulalmasndaveyeniliklerinarttrlmasndanemlibirynetselara olarak grlmektedir (Gupta ve Singhal, 1993). Ayrca, etkin bir dl sistemiyle motive olan igrenlerin imalat ve hizmet kalitesine de byk lde etkisi bulunmaktadr (Kuratko, 2007). grenlere salanan dller, igrenlerin duygusal balln artrmada nemlibiretkenolduudnlmektedir.Nitekimdahancekiyaplanalmalarn(Aube vd.,2007;ConwayveMonks,2008)budnceyidesteklernitelikteolduugrlmekte dir.Budnce dorultusunda almamzdadl sistemi,isel ve dsalbiimde alnm olup, her iki karakterdeki dl sisteminin duygusal ballk zerindeki tek tek ve birlikte etkilerininnaslvehangidzeylerdeolduklararatrmamzntemelsorularnoluturmak tadr.Busorularcevaplandrmakamacylazmiriliveevresindefaaliyetgsterenimalat iletmelerinden elde ettiimiz veriler nda isel ve dsal dllerin duygusal ballk zerindekietkisiaratrlmtr.almamzdrtblmdenolumaktadr.Buksagirib lmndensonra,ikinciblmdeduygusalballk,iselvedsaldllervebunlararasn dakiilikilertartlarakaratrmamodelisunulmutur.ncblmalmamznuygu lamasn ve elde edilen saha verilerinin analizlerini kapsamaktadr. Drdnc ve son b lmdeisearatrmamznbulgulartartlmvegelecekaratrmalariinnerilerdebulu nulmutur.
121
2.LTERATRTARAMASIVEHPOTEZLER 2.1.DuygusalBallk grenlerinrgtlerineduygusalolarakbalanmalar,rgtleriilezdelemeleri,rgt lerine gnlden katlmalar ve rgtte bulunmaktan byk mutluluk duymalar ile ilgili duygu, dnce ve davranlarnn toplam duygusal ball ifade etmektedir (Allen ve Meyer,1990).Bakabirtanmagreiseduygusalballkigrenlerinkurumsalhedeflere yksek dzeyde balanmalar ve enerjilerini kurumlarnn amalar dorultusunda sarf etmelerianlamnagelmektedir(Portervd.,1974).rgtamalarnayksekdzeydebal olan, bu ynde olumlu tutum sergileyen igrenler,ilerine gelmeveiletme amalarna katk salama konusunda gl bir istek duymakta, rgt yararna gnlden aba sarf etmektevergtdeerleriilekendideerleriarasndaglbirbakurmaktadr(Steers, 1977). Sonu olarak duygusal ballk, igrenlerin kurumlarna kalben balanmalar, ku rumlarilezdelemeleri,kurumsalhedefveamalaragnldenkatlmalarvekurumla rndabulunmaktanbykmutlulukduymalaranlamnagelmektedir. 2.2.dlSistemi dlsistemi,igrenlerinmotiveedilmesinde,iletmelerinamaladverimliliinsalan masnda, yeniliklerin arttrlmasnda ve karlln srdrlebilirliinde nemli bir ynetsel araolarakkabuledilmektedir(GuptaveSinghal,1993).Dorubirekildetasarlanmdl sistemiigrenlerinmoraliniykseltenveilerinekatlmncesaretlendirenglbirara tr(Cissell,1987).letmelerdealanlarasunulandller(1)isel(intrinsic)ve(2)dsal (extrinsic)olarakikiyeayrlmaktadr(Flamholtx,1979;RobinsveJudge,2009).seldl ler, rgt iinde dier yeler tarafndan tannma, onlar etkileme, stlerden takdir alma gibizelliklepsikolojikihtiyavebeklentilerintatminedilmesineynelikeldeedilendl lerdir.Dsaldlleriseprim,promosyon,statvekariyergvencesigibidahaokkiinin hayatnsrdrmekzereihtiyaduyduu,geleceinigarantiyealmaveparakarlolan maddi dllerdir (Lawler ve Porter, 1967). Mottaz (1989) almasnda isel dlleri, g revdeki zerklik derecesi, grevin nem derecesi, greve katlm derecesi alt balklar altnda,dsaldlleriise,cret,tevikfrsatlar,ekdemeler,efdestei,alanarkada desteialtbalklaraltndaincelemitir.LawlervePortera(1967)gre,herikidlsiste minindeigreninmemnuniyetizerindepozitifbiretkisibulunmaktadr. 2.3.dlSistemininDuygusalBallaEtkileri rgtselballkbykbirorandai dllerininveyatrmlarnbirfonksiyonudur(Farrell andRusbult,1981).Literatrdedlsistemiilergtselballkarasndakiilikilerincelen diindeigrenleresalanandllerinigrenlerinrgtselballnarttrmadabykbir etken olduu (Boon ve Arumugam, 2006) ayrca, dl sisteminin boyutlarnn, Allen ve Meyer tarafndan gelitirilen rgtsel balln her boyutuyla (duygusal, devam ve normatif)daeitlidzeylerdeilikilerininbulunduueitlialmalardaortayakarlm tr(Mottaz,1989;Aubevd.,2007;ConwayveMonks,2008).Ancak,rgtselballara trmaya ynelik en uygun yaklamn, igrenlerin iletmeleriyle kurduklar duygusal ba irdelemek olduundan (Buchanan, 1974; Mowday vd.., 1979; Porter vd., 1974) bu al mada dl sistemleri ile duygusal ballk arasnda yaplan almalar incelenmi, igrenleri destekleyici dl sistemlerinin yneticiler tarafndan uygulanmasnn igrenlerin duygusal balln arttrd tespit edilmitir (Aube vd., 2007). Conway ve Monksun(2008)yapmolduklaralmadayukardabelirtilenetkiyidesteklernitelikte dir.nsankaynaklarynetimiuygulamalar(igreniniealnmas, performansdeerlen dirme, dller ve faydalar, eitim, kariyer geliimi vb.) ile ilgili memnuniyet ve ballk arasndakiolumluiliki,ikiveyadahafazlabireyinkarlklfaydaeldeetmekiinbiraraya
122
gelmeleri(Robinsonvd.,1994)olaraktanmlananSosyalDeiimTeorisi(SocialExchange Theory)tarafndanaklanabilmektedir(YuveEgri,2005).Dierbirifadeileigren,emek vedierkatklarnrgttarafndansalanacakdl,cret,primvedierolumlusonular la deitirmek isterler (Grbz, 2007). Yaplan almalarda daha ok, dllerin isel ve dsal boyutlarnn davransal ballk ile ilikisinin incelendii (Conway ve Monksun, 2008;Mottaz,1989),dlsistemlerininiselvedsalboyutlarnnayrayrduygusalbal lk zerindeki etkisinin incelenmedii belirlenmitir. Bu sebeple almamzda, dsal ve iseldllerinayrayrbirebirduygusalballkileilikilerinincelemesiveduygusalbal lkzerindekibirlikteetkilerininortayakarlmasamacyla,dahanceeldeedilenbulgu larvekuramndaaadakihipotezlertestedilmitir. H1:seldllerigrenlerinkurumlarnaolanduygusalballklarnarttrr. H2:Dsaldllerigrenlerinkurumlarnaolanduygusalballklarnarttrr. 3.YNTEMVEMETODOLOJI 3.1VeriToplamaSreci Bu saha almasnn verileri, zmir ili ve evresinde faaliyet gsteren 90 kk ve orta byklktekiimalatiletmesindealan301katlmcdan,yzyzeankettekniikullanla rak elde edilmitir. Bylece her bir firmadan tek yantlayc hatasn en aza indirgemek amacylabirdenokkiiyeulalmtr.Aratrmaverilerinintoplanmasiin,rastgelesei lenbuKOBlerinyneticileriileiletiimegeilipalmayakatlmalarkonusundagrme talep edilmitir. Aratrma hakknda yneticilere, almamzn bilimsel nitelikte olduu, dolaysylagizlilikesaslarnagrefirmavekatlmclarnnisimlerininkullanlmayacako nularndabilgiverilmivearatrmaverilerinintmkatlmclarnortalamalarylaincelene ceivesonularnkendilerinesunulacabelirtilmitir. 3.2.Katlmclarndemografikzellikleri Aratrmamzakatlanlarn%75ibay,%25isahipyneticiveyailetmeorta,%19uorta kademeynetici,%27simaviyakalvegeriyekalanalanisebeyazyakaldr.letmedeki ortalama alma sreleri 7 yldr. Deneklerin ortalama ya 34tr. Ayrca alanlarn %19uilkveortaokul,%26.5ilise,%52siniversitevegeriyekalanlarykseklisansdere cesinesahiptir. 3.3.AratrmaleklerivelmAnalizleri Duygusal balln lmnde Allen ve Meyer (1990)in rgtsel ballk boyutlarnn l mndekulland6sorulukleialnm,2sorufaktryapsnauymadiinanalizd braklmtr.Bununyanndadlsistemiileilgililiteratrderinlemesinetarandktansonra gerek isel gerekse dsal dllerin lm ile ilgili yeni birer lek hazrlanmtr. Tm leklerdebirdenfazladeiken(soru)kullanlmolupkatlmclarnbudeikenlerebir denbeekadarbirdeeratamasndaLikerttipieitaralkllmekli(interval)kullanl mtr. Likert tipi leklerde en kk deer kesinlikle katlmyorum ve en byk deer kesinliklekatlyorumalgsnadenkgelmektedir. leklere ait geerlilikve gvenilirlilik analizleri, saha aratrmasndan elde edilen veriler ile gerekletirilmitir. lk nce varimax rotasyon kullanlarak keifsel faktr analizi yapl m,faktryapsnauygunolmayanikiadetduygusalballksorusuanalizdbrakldktan sonra, faktrlyapeldeedilmitir.Herbirfaktreait deikenlerinilgilifaktre gre varimaksrotasyonyntemiileayrttespitedilmibyleceayrmageerliliininolduu daanlalmtr.Herbiryapyaaitdeikenlerbiraradatekrartemelbileenleranaliziile test edilmi, bu sefer deikenlerin bir arada kald gzlemlenmi bu da leklerin tek boyutlulukgeerliliini(unidimensionality)ortayakoymutur.Bubulgununzerineher yapyaaitCronbachalfalekgvenilirlikskorlarhesaplanm,bufaktreaitiselg
123
venilirlikdeerlerininbeklenen.70deerininzerindeolduutespitedilmitir(bkzTablo 1). Tablo1.AratrmaDeikenlerineAitOrtalama,StandartSapmaveAlphaTestDeerleri ileKorelasyonDeerleri 2 3 Ort. S.S. Alpha 1 AratrmaDeikenleri 1.Iseldl 3,89 ,813 ,70 1 2.Daldl 3,77 1,392 ,88 ,70 1 ,54 ,38 1 leklerinsaflatrmasreciveyapsalgeerliliklerinintestiinEQS5.01istatistikselpaket programyardmylateyitedici(confirmatory)faktranalizprosedryrtlmtr.Test edilen yapsal model olduka tatmin edici sonular ortaya koymutur [X2(70)=114,138; GFI=,96; CFI=,99; NFI=,96]. Ayrca her bir deikenin ilgili faktrne istatistiksel olarak anlaml yklenmesi aratrmada kullanlan leklerin yaknsama geerliliine (convergent validity) sahip olduklarn ortaya koymutur. Deikenlere ait faktr ykleri ekteki anket sorularilebirliktesunulmutur. 3.4.HipotezTestleri Hipoteztestlerindeyapsaldenklikmodellemesianalizindenfaydalanlmtr(ekil1).By lece;aratrmahipotezlerihemleklerinyapsalkalitesinintestihemdehipotezlerintest edildiimodeluygunlukgstergeleriiledeerlendirmeyealnmtr.Bugstergelerfaktr yaplarn ve iddia edilen modeli destekler nitelikte bulunmutur [X2(101)=374,15; GFI=,87; CFI=,91;NFI=,88]. sel dllerin duygusal ballk zerindeki etkisinin anlaml ve pozitif ynde olduu (:0,54;p<0,01)bulgusubirincihipotezimizidesteklenmi,ancakdsaldllerinduygusal ballkzerindeanlamletkisininbulunamamasikincihipotezimizireddedilmesineneden olmutur. Tablo.1deki korelasyon analizi bulgularndan da grld zere her iki dl deikeniarasndakibirebirilikioldukaanlamldr(r:,61;p<0,01). 3.DuygusalBallk 3,74 ,906 ,90
124
ekil1.AratrmaModelininYapsalDenklikModellemesileTestindenEldeEdilenBulgu lar 4.SONULAR 4.1.BulgularnTartlmas Gelimekte olan ekonomilerdeki firma ii dl (isel ve dsal) sistemi faktrnn, firma alanlarnnduygusal ballklar zerindeki etkilerini aratrmay amalayan bu alma da,nceliklefirmaii,iselvedsaldllerilefirmaiiduygusalballkfaktrlerininbire birilikileriincelenmivefaktrlerdenherbirinintekbanauygulanmasnnfirmaiiduy gusalballklailikiliolduusonucunaulalmtr.Korelasyonanalizibulgularnyansra, iki dl sistemi KOBlerde birlikte uygulandnda, iki dl sisteminin duygusal ballk zerindekibireyseletkilerifarkllkarzetmitir.Yapsaldenklikmodellemesibulgularkore lasyonanalizibulgularilebirlikteincelendiinde,dsaldlveduygusalballkarasndaki
125
anlaml olanbirebir iliki (r:0,38vep<,01) bu ilikiningc basitregresyon katsaysna eitolduuvarsaymaltnda,iseldlsistemininetkigc,dsaldlsisteminiglgede brakt anlalmtr. Dier bir ifadeyle, isel dllerin duygusal ballk zerinde ceteris paribus anlaml bir etkisi bulunurken, duygusal ballk zerinde dsal dllerin yanna iseldllerdemodeledahiledildiindedsaldllerinetkisininortadankalktsonucuna ulalmtr. nk igrenlere salanan dsal dllerin igrenin rgtlerine davransal olarakbalanmalarnsalamaktadr.Dierbirifadeyleigren,rgtnkendisinesalad dsal dllerden vazgemenin getirecei maliyetlerden dolay, mecburen rgtlerine balkalmaktadr.Bunedenledavransalballk;rgtnsaladcret,tevikfrsatlar, ek yararlar, alma artlar gibi dsal faktrlerle yakndan ilikisi bulunurken; grevin zerklii,grevinnemivegrevinekiciliigibiiseldllerindavransalballklaokaz birilikisibulunmaktadr(Mottaz,1989).Sonuolarak,grevdekizerklikderecesi,gre vin nem derecesi, greve katlm derecesi gibi isel dllerin, igrenlerin firmalarna duygusalolarakbalanmalarnsalayanbirfaktrolduutespitedilmitir. 4.2.KstlarveAratrmaclaraneriler Busahaalmas,Trkiyeninfarklblgelerindeneldeedilebilecekverilerlegeniletilmesi zamanvemaliyetasndanbirkstortayakoymutur.Bununlabirlikte,homojenbirblge iinde ulalan iletme ve denek says bu kst greceli olarak zayflatmaktadr. Ayrca sadeceimalatiletmelerizerindeyaplanbualmann,hizmetveticaretiletmelerinin degznnealnarakgeniletilebilmesi,bualandakialmalaranemlikatklarsalaya ca dnlmektedir. dl sistemlerinin sadece duygusal ballk zerindeki etkilerinin incelendii bu almada, gelecekte yaplacak almalarda dl sistemlerinin rgtsel ballk trlerinden normatif ve devam ball zerindeki etkilerinin de incelenmesi ve duygusalballkvedlsistemiarasndakiilikiyiteyitetmekvedetaylandrmakiinbl gelervezelliklelkeleraraskltrelfarkllklardikkatealnarakyrtlecekalmalarn aprazdeerlendirilmesikonunungeliiminevebualandateorilerinoluturulmasnafay dalolacaktr. Gelecekalmalarda,firmayneticilerininalanlarnauyguladklardlsistemlerize rinde yapacaklar stratejik neriler ve geliimsel yaklamlar, firma ii duygusal ballk faktrlerininzerindekietkilerinindahakuvvetlibiimdeaklanmasnayardmcolacaktr. Ayrcabufaktrlerelealnarakyrtlecekvakaalmalarkonuyudahadazenginleti rebilecei dnlmektedir. Yntem olarak posta ve internet zerinden veri toplanmas nn,yzyzeanketynteminegredahaazg(zamanvemaliyet)kullanlmasnaolanak salayabilir. KAYNAKA
Allen,N.J.veJ.P.Meyer(1990),TheMeasurementandAntecedentsofAffective,Continuanceto the Aube,C.,V.RousseauveE.M.Morin(2007),PerceivedOrganizationalSupportandOrganizational Commitment:TheModeratingEffectofLocusofControlandWorkAutonomy,JournalofManage rialPsychology,22(5),479495. Boon, K. O. ve V. Arumugam (2006), The influence of Corporate Culture on Organizational Com mitment:CaseStudyofSemiconductorOrganizationsinMalaysia,SunwayAcademicJournal,3, 99115. Buchanan,B.II.(1974),BuildingOrganizationalCommitment:TheSocializationofManagersinWork Organizations,AdministrativeScienceQuarterly,19(4),533546. Cissell, M. J. (1987), Designing Effective Reward Systems, Compensation and Benefits Review, 19(6),4955.
126
Conway, E. ve K. Monks (2008), HR Practices and Commitment to Change: An Employeelevel Analysis,HumanResourceManagementJournal,18(1),7289. Farrell,D.veC.E.Rusbult(1981),ExchangeVariablesAsPredictorsofJobSatisfaction,JobCom mitmentandTurnover:TheImpactsofRewards,Costs,Alternatives,andInvestment,Organiza tionalBehaviorandHumanPerformance,28(1),7895. Flamholtx,E.(1979),OrganizationalControlSystemsasaManagerialTool,CaliforniaManagement Review, 22(2),5059. Gupta,A.K.veA.Singhal(1993),ManagingHumanResourcesforInnovationandCreativity,Re search TechnologyManagement,36(3),4148. Grbz,S.(2007),KamuPersonelinincretTatminSeviyeleriniBelirlemeyeYnelikBirAratrma, ElektronikSosyalBilimlerDergisi,6(21),240260. Lawler,E.A.veL.W.Porter(1967),TheEffectofPerformanceonJobSatisfaction,IndustrialRela tions,A Mottaz,J.C.(1989),AnAnalysisoftheRelationshipBetweenAttitudinalCommitmentandBehav ioral Commitment,TheSociologicalQuarterly,30(1),143158. Mowday,R.T.,R.M.Steers,veL.W.Porter(1979),TheMeasurementofOrganizationalCommit ment JournalofVocationalBehavior,14(2),224247. Porter,L.W.,M.R.Steers,T.R.Mowday,veV.P.Boulian(1974),OrganizationalCommitment,Job Satisfaction, and Turnover Among Psychiatric Technicians, Journal of Applied Psychology, 59(5), 603609. Robinson,L.S.,S.M.KraatzveM.D.Rosseau(1994),ChangingObligationsandthePsychological Contract: AlongitudinalStudy,TheAcademyofManagementJournal,37(1),137152. Robinson,S.P.veT.A.Judge(2009),OrganizationalBehavior,London:PearsonPrenticeHall. Steers, M. R. (1977), Antecedents and Outcomes of Organizational Commitment, Administrative Science Quarterly,22(1),4656. Yu, B. B., ve P. C. Egri, (2005), Human Resource Management Practices and Organizational Com mitment:A Comparison of Chinese Employees in A StateOwned Enterprise and Joint Venture, Asia Pacific JournalofHumanResources,43(3),332360. Organization,JournalofOccupationalPsychology,63(1),118. JournalofEconomyandSociety,7,2028.
EkAratrmaDeikenleriveFaktrYkleri AratrmaDeikenleri DuygusalBallk yeriminsorunlarnkendisorunlarmgibihissederim. yerimdekendimiaileninbirparasolarakhissederim. yerimekarduygusalbirbahissederim. yerimbenimiinzelbiranlamtar. seldlSistemi Baarl alanlar yneticiler tarafndan ahsen tannr ve/veya takdir FaktrYkle ri ,84* ,82* ,87* ,86* ,85*
edilir. Baarlalanlarndevamedenprojelerdefikirvegrlerinedeerveri lir. Baarlalanlarfirmamzdaherkestarafndantannr. Baarlalanlarsonrakiyeniprojelerdencelikliolaraktercihedilir. Nezaretim iimle gsterdiim performans gerekten iyiyse beni takdir eder. Baarlgiriimlerfirmamziindernekalnmaktadr. DsaldlSistemi Baarkazananlaraikramiyeverilir Sreklibaaryaprimverilir Baarlalanlarhzlterfialrlar Aldmdlleryaptmiebaldr imde iyi performans gsterirsem nezaretim ile ilgili sorumluluklarm artrr X2(70)=114,138;GFI=,96;CFI=,99;NFI=,96
127
,85* ,83* ,75* ,68* ,80* ,77* ,79* ,71* ,71* *p<,01
128
129
7.Oturum
BireyselPerformansYnetimiSistemininKurulmasndaKarlalanSo runlaraYnelikKocaeliBlgesiSanayiletmelerindeNitelBirAratrma NihatERDOMU,OkanENELDR PerformansDeerlendirmeSistemininHukukvensanKaynaklarYne timiPerspektifindenDeerlendirilmesi EnginBaZTRK,GnenDEMR PerformansnnArtrlmasndaAdaletveMotivasyonunRol:Bankaclk SektrndeBirModelAratrmas merTURUN YetkinliklerinPerformanszerindekiEtkilerininBelirlenmesinelikinBir Aratrma AyeOyaZELK,FulyaAYDINLI

130
BREYSELPERFORMANSYNETMSSTEMNNKURULMASINDA KARILAILANSORUNLARAYNELKKOCAELBLGESSANAY LETMELERNDENTELBRARATIRMA

NihatERDOMU KocaeliniversitesiBFletmeBlm erdogmus@kocaeli.edu.tr
ZET Bubildirininamac,bireyselperformansynetimisistemininkurulmasndakarlalansorunlarbelirlemektir.Bu alma nitel bir aratrma olup, veri toplama teknii olarak yar yaplandrlm grme teknii kullanlmtr. AratrmaanaktlesiKocaeliBlgesindefaaliyetgsterensanayisektrndekianonimirketlerdenolumutur. rnek kitleye buirketlerden performans ynetimsisteminiuygulayan32 irketamalrneklemeyoluyla dahil edilmitir.Verianalizindeierikanaliziyntemikullanlmtr.erikanalizindetoplananverilerncekavramlat rlm,dahasonraortayakankavramlaragreveriyiaklayantemalarbelirlenmitir.Aratrmasonucundaelde edilentemelbulgular;alanlarnsistemeinanlarnnolmamas,sistemingereksizgrlmesi,deerlendiricilerin tarafl davranmas, hedeflerin belirlenmesinde sorun yaanmas, geri bildirimin olumsuz olduu durumlarda alanlariknaedememevesendikalarnsistemekarolumsuztutumlarolaraksralanabilir. Anahtar Kelimeler: Performans deerleme, performans ynetim sistemi, performans deerleme hatalar, nitel aratrma.
OkanENELDR KocaeliniversitesiKocaeliMYO seneldir@kocaeli.edu.tr
1.GR letmelerin amalarna ulaabilmesi kurumsal performanslarnn artrlmas nemlidir. rgt performansnn artmasnda alanlarn performanslarnn artmas kritik bir role sahiptir. Bireysel performansn bir sistem iinde yrtlmesi iletmenin toplam perfor mansn artrmaktadr. Bunun sonucu iletmelerde son dnemlerde performans ynetim sistemikurmaabalarndabirartgzlemlenmektedir.zellikle2003ylndakaniyasa syla birlikte performans deerleme daha da nemli hale gelmi ve iletmelerde bireysel performans ynetimi sistemi kurma hzlanmtr. Son i yasasnn yrrle girmesiyle birlikte, alanlarn i szlemelerinin sona erdirilmesinde performans ynetim sistemi sonular yasal bir belge nitelii kazanmtr. Bu srete yeni sistem kurma abas iinde olan iletmelerin yannda, mevcut sistemlerini revize etmeye alan iletmelerin de var olduugrlmektedir. Performansynetimsistemininkurulmasveuygulanmasaamalarndakarlalansorun lar ve dikkat edilmesi gereken hususlar hakknda baz almalar mevcuttur. Performans ynetim sisteminin baarsnda, performans ynetim sisteminin benimsenmesinin rol zerinde sklkla durulmaktadr. Sistem kurma srecinde alanlarn grlerini almann; personelinmotivasyonundavedeerlemestandartlarnnkabulndeoldukayararloldu ugrlmtr.Akiletiiminsalanmas,alanlaraeitdavranlmasvegereklieitim lerinverilmesi,sisteminetkinliiniartrmaktadr.Yinedeerlemesistemininiyianlalma snn,sistemihzlbenimsemeyisalayacavurgulanmtr(Roberts,2003:89). PerformansYnetimSistemioluturmasrecindekonulanperformanshedeflerininibirli inidestekleyiciolmasvealanlarnfarklgrleriniyapcekildetartabildiiortamla rnvarlnemlidir.Performansynetimsistemiyledorudanbalantlolarak,alanla rnyneticileriyledostaveverimliekildealtklarortamlardakendilerinigvendehis settikleribulunmutur.Performansynetimsistemininbaarlbirbiimdeuygulanmasn
131
daalanlarlayneticilerarasndakiilikiveibirliiortamnnperformanssisteminiolum luetkilediiifadeedilmitir(TjosvoldveHalco,2001:629). Performans deerlemenin iletmeler iin nemi ve yarar konusunda her kesimde gr birliiolmasnaramen;performansdeerlemeninbirynetimsistemiolarakuygulamada yeteri kadar yaygn olmad grlmektedir. Performans deerlemenin sistematik olarak uygulanmasoldukasorunlubiralandr.Performansynetimisistemikurmaabasiinde olan iletmeler bu konuda sorunlar yaamakta, ou iletme bu sorunlarla baa kmak yerinesistemkurmaktanvazgemektedir.Performansynetimsistemininokazirkette etkinsonularaulatrdbelirtilmitir(MartinveBartol,1998:223).Sistemkuruluunda ortayakansorunlar,bukonuylailgiliaratrmalarnyaplmasnveyaygnlamasnzorun luklmtr.Buyzdenperformansynetimisistemininkurulmasndakarlalansorunla rntespiti,akademikkatksyanndauygulamaclarasndandanemarzetmektedir. 2.ARATIRMANINMETODOLOJS Buaratrmannamac,bireyselperformansynetimsistemininkurulmasndakarlalan sorunlarbelirlemektir.Aratrmannamacnaulaabilmesiiin,uproblemdzeyibelir lenmitir: 1.Bireyselperformansynetimsistemininkurulmasndakarlalansorunlarnelerdir? 2. Performans planlama, performans deerleme ve kurulan sistemin izlenmesi srecinde karlalansorunlarnelerdir? 3. Deerlendiricilerden, alanlardan, rgtten ve iin kendisinden kaynaklanan sorunlar nelerdir? Aratrmann modeli aklayc aratrma modelidir. Aratrmada nitel aratrma yntemi kullanlmtr.Buaratrmaiingerekliveriler,nitelaratrmadaenskkullanlanveritop lama arac olan grme yntemiyle elde edilmitir. Grme trlerinden yar yapland rlmgrmeyntemikullanlmtr.KocaeliBlgesindefaaliyetgsterenanonimirket ler, aratrmann ana ktlesini oluturmaktadr. Kocaeli Sanayi Odasndan alnan 1110 iletmeden oluan ana ktleden 70 tanesinden, aratrma probleminin zmyle ilgili verilerin elde edilecei kanaatine varlmtr. Ana ktleyi temsil edebilecek iletmelerden yetkililer belirlenmitir. Her birine ayr ayr telefon edilerek grme talep edilmi, aratrmannamacaklanm,yzyzegrmeiinyervezamanayrpayramayacaklar sorulmutur. Bunlardan 32 tanesi grmeyi kabul etmitir. Bylece 32 irket amal r neklemeyoluylaseilmivernekktleyioluturmutur.Amalrneklemedearatrmac, kimlerin seilecei konusunda kendi yargsn kullanr ve aratrmann amacna en uygun olanlar,rnekktleierisinealr.Amalrnekleme,zenginveriyesahipolduudnlen durumlarn, derinlemesine allmasna olanak vermektedir. Bu tip nitel aratrmalarda 2025iletmezerindearatrmayapldvesonualndkabuledildiinden32iletme saysaratrmaiinyeterlikabuledilmitir. Farklsektrveiletmelerdeninsankaynaklaryneticileriseilerekrnekktlenintemsil gcnnarttrlmasamalanmtr.Amalrneklemeyntemlerindenbirisi,maksimum eitlilikrneklemesidir.Burneklemeyntemininamac,eitliliisalamakyoluyla,ana ktleyegenellemeyapmakdeil,eitlilikarzedendurumlararasndanetrortaklklarn vebenzerliklerinvarolduunubulmaktr.Buaratrmada,amalrneklemeyntemlerin denikincibiryntemolarak,KolayUlalabilirDurumrneklemesideuygulanmtr.Bu rneklemeyntemiise,aratrmayahzvepratiklikkazandrmaktr.nkbuyntemde, aratrmaiinyaknveeriilmesikolayolanbirimlerveyabireylerrnekktleyealnmak tadr.rnekktleyibelirlerkenulalabilirlik,grlebilirlikvemaksimumeitliliedikkat edilmitir.
132
Bu aratrmada, insan kaynaklar blmlerinin yneticilerine ynelik, yar yaplandrlm grmeklavuzuhazrlanmtr.Aratrmada,akulusorularnenyaygnkullanlantr lerindenbirisiolansnrszolarakyantlanabilirsorularkullanlmtr.Snrszolarakyant lanabilir sorular; yantlayclarn kendilerine karlmadan, zgrce yant vermeleri bekle nen sorulardr. Performans deerleme srecinde, deerlendiriciden kaynaklanan hangi hatalarolduunudnyorsunuz?nlemolaraknelerdnmektesiniz?gibisorularbu trernekolarakverilebilir.Grmelerdeverikayplarnnolumamasiin,katlmclar danizinalnarakseskaytcihazkullanlmtr.Hergrmesonrasndagrmekaytlar, kulaklkyardmyladikkatledinlenmivegrmenotlarbilgisayarortamnakaydedilmitir. Aratrmadakiproblemlerinyantlarnrenebilmekiintoplananverigruplarunlardr. Birincigruptakigerekliveriler;formlarnvedeerlemeninkayldruyguland,hangitr sistemlerinkullanldvesistemlerinkurulmasndakarlalansorunlarnnelerolduuyla ilgilidir. kinci gruptaki gerekli veriler; danmanlardan yararlanma gibi sistem uygulamas nce sindeki hazrlklar, deerleme skl, sonularn kullanm alanlar ve sistemin amalara ulatrmagcyleilgilidir. nc gruptakigerekli veriler; sendikalarn beklentisi, deerleme sonucu salanan geri bildirimler, alanlarn stlerini deerlemedeki rol, kimlerin deerlendirici olduu ve deerlendiricihatalarylailgilidir. Drdncgruptakigerekliveriler;sisteminilkuygulanmasrecindealanlarnyaklam, rgt yapsndan veya kltrnden kaynaklanan gereksinimler, gruplara bak asndan kaynaklanansorunlarveyaetmenininbirsorunolarakgrlmedurumuylailgilidir.Ayr ca,rgtiklimindekieitlilik,politikalarvegrevlerdekifarkllklardankaynaklanansorun larvenegibinlemleralndylailgilidir. Beincigruptakigerekliveriler;itenduyulanbaskdankaynaklanansorunlarakaralnan nlemler,meslekfarkllklarnabaluygundeerlemeformlarnngelitirilmesigereksini mi,sisteminalanlarngdlenmesineetkisive4857saylsoniyasasnn,varsasisteme yneliketkileriyleilgilidir. Veriler,ierikanaliziyntemiyledeerlendirilmitir.erikanalizindetoplananverilernce kavramlatrlm, daha sonra ortaya kan bu kavramlara uygun temalar belirlenmitir. Ayrcaaratrmadaperformansynetimsistemininkurulmasndakarlalansorunlarn,4 deiken asndan iletmelerde farkllk gsterip gstermedii analiz edilmitir. Bunlar; iletmelerinfaaliyettebulunduusanayisektr,iletmebykl,iletmelerdeyabanc sermayedurumuvesendikaolupolmamasdr. 3.BULGULAR Belirlenenproblemdzeylerindekibulgular,aratrmannuygulanmasylaeldeedilmitir. 3.1.BireyselPerformansYnetimSistemininKurulmasndaKarlalanSorunlarHakkn daToplananVerilerinDeerlendirilmesi Performans ynetim sistemin kurulmas srecinde yaanan temel sorunlardan birincisi, alanlarn sisteme inanlarnn olmamas ve sistemin gereksiz grlmesidir. Sistemin kurulmas srecinde yaanan ikinci ncelikli sorun, yanl ve eksik anlama/anlalma ile alanlarndncelerinipaylamaktanekinmesidir.ncnceliklisorunsomuthedef lerverilememesi,szelvesaysalhedeflerinbelirlenmesindeortaksorunlaryaanmasve llemeyen hedeflerle karlalmasdr. Drdnc ncelikli sorun, sistemin ek i yk getirmesidir.Busorun,sisteminuygulanmasndaisteksizlikyaanmas,iyounluklarndan dolaysretekesintilerinolmasnasebepolmaktadr.Dierbirsorungrubuolansistemin
133
ayrntlanlatlmadanuygulamayakonulmassisteminanlamszgrlmesiveyararnnzor anlalmasdr.Bubenzerliinnedeniise,bilinlendirmealmalarnnyetersizliidir. 3.2. Performans Planlama,PerformansDeerleme VeKurulan Sisteminzlenmesi Sre cindeKarlalanSorunlarnDeerlendirilmesi Aratrmada ikinci problem dzeyinde; performans planlama, performans deerleme ve kurulansisteminizlenmesisrecindekarlalansorunlaraynelikverilertoplanmtr. Performans ynetim sistemkurulmasnn en yaygnnedeni; tarafszlk gereksinimi vesis temsahibiolmadr.Sistemkurulmasnndiernedenlerisrasyla;sistemyokluu,iletme nin yeni kurulmas, salkl bir deerleme iin alt yap oluturma amac, bireysel perfor mansn etkin takibinin salanabilmesi, deerlemenin elektronik ortamda yaplabilmesi, yetkinliklerinkullanlabilmesive4857saylsoniyasasdr.Soniyasasnn17.maddesin deki ihtar gibi nedenlerle performans deerleme, dk performans ispat etmenin bir yoluolmutur. Performansplanlamavedeerlemesrelerindeyaanansorunlarndanbirincisi;sendika larnsistemekarolumsuztutumlardr.Dierbirsorun,ounluklazamanbasksnede niyle, ylda bir kez deerleme yaplabilmesidir. Bunun dnda, ara deerlemede perfor mansyksekolanlar,zamalamamalarnedeniylerahatszolmaktadr.Sistemkurulmadan nceiletmelerdegerekletirilenhazrlklarlailgilibirdiersorun,iletmelerdeyetkinlik lerinsaysnnfazlaolmasveyetkinliklerinsnflandrlmamolmasdr. 3.3. Deerlendiricilerden, alanlardan, rgtten Ve in Kendisinden Kaynaklanan SorunlarnDeerlendirilmesi ncproblemdzeyinde;deerlendiricilerden,alanlardan,rgttenveiinkendisin den kaynaklanan sorunlarla ilgili veriler elde edilmitir. Deerlendiricilerden kaynaklanan hatalarla ilgili temel bulgu, tarafsz davranlmamasdr. Astst ilikisinden kaynaklanan sorunlar olabilmektedir. Yakn arkada, kendine yakn alan veya memleketlisi olanlar, daha yksek puanlarla deerlendirilmektedir.Tarafszlsalamakiin, hedeflerin somut olmasnagereivurgulanmaktadr. 4.SONUVENERLER alma sonucundaelde edilentemel bulgular unlardr:alanlarn sistemeinanlarnn olmamas ve sistemin gereksiz olarak grlmesi, hedeflerin belirlenmesinde yaanan so runlar,deerlendiricilerintarafldavranmas,sendikalarnsistemekarolumsuztutumlar, geri bildirimin olumsuz olduu durumlarda alanlar ikna edememe sorunlar balca sorunlar olarak sralanabilir. letmelerde sistem kurulmadan nce gerekletirilen temel hazrlk, alanlara eitim verilmesidir. letmelerin byk ounluunda, yalnzca stler tarafndan ve ylda bir kez performans deerlendirme yaplmaktadr. Ayrca deerleme sonularnn crete yetersiz yansmasndan dolay gdlenme sorunlar yaanmaktadr. alanlar crete etkisinin yetersiz olmas nedeniyle performans deerlemeyi gereksiz grmektedir.Bualgnnnedeni,performansdeerlemenincretleedeergrlmesidir. Performans ynetimi sisteminin kurulmasnda karlalan sorunlara ynelik unlar neri lebilir: Kurulu aamasnda karmak performans ynetimi sistemleri yerine, uygulanmas kolay sistemlerseilmelidir.Performansynetimisisteminingelitirilmesinde,alanlarakatlm olana salanmaldr. nk katlmn olmamas, sisteme ynelik direncin srmesine se bep olabilmektedir. Sistemin anlamsz grlmesi ve yararnn zor anlalmas sorununu amakiin;sistemyeterliayrntdzeyindeanlatlarak,alanlarbilinlendirilmelivedaha sonra uygulamaya konulmaldr. Aksi takdirde fazla mesai ve i yknden kaynaklanan sorunlar nedeniyle, performans deerleme yzeysel olarak uygulanabilmektedir. Perfor
134
mansynetimisisteminingereklilii,alanlarazamanndaaklanmalvesisteminkurul masiingereklisrebelirlenmelidir.Performansynetimisisteminintantlmasyla,uygu lanmasyla ve gelitirilmesiyle ilgili almalar desteklenmelidir. Performans ynetimi sis temikurulmadannce,alanlarabukonudatemeleitimverilmelidir.Performansdl ilikisi,alanlartarafndanakafarkedilmelidir. KAYNAKA
Albanese,R.(1976),Management:TowardAccountabilityForPerformance,3.pr.Illinois:RichardD.Irwin, Inc. Antonioni,D.(1994),Theeffectsoffeedbackaccountabilityonupwardappraisalratings,PersonelPsy chology,47(2),349350. Boyd,N.M.veKyle,K.(2004),ExpandingtheViewofPerformanceAppraisalbyIntroducingSocialJustice Concerns,PublicAdministrationTheoryNetwork,26(3),270272. Cederblom,D.vePemerl,D.E.(2002),FromPerformanceAppraisaltoPerformanceManagement:One AgencysExperiencePublicPersonnelManagement,31(2),131140. Cherrington,D.J.(1995),TheManagementofHumanResource,Fourthedition,NewJersey:PrenticeHall Inc. Davis, B. L. ve Mount, M. K. (1984), Effectiveness of Performance Appraisal Training Using Computer AssistedInstructionandBehaviorModeling,PersonelPsychology,37(3),439442. Dessler,G.(1999),HumanResourceManagement.8th.ed.NewJersey:PrenticeHall. Erdoan,.(1991),letmelerdePersonelSeimiveBaarDeerlendirmeTeknikleri,stanbul:..letme Fak.YaynNo:248. Erdomu,N.(2003),KariyerGelitirme.Ankara:NobelYayn. Feldman, J. (1992), The Case for NonAnalytic Performance Appraisal, Human Resource Management Review,2(1),1012. French,W.L.(1994),HumanResourceManagement,ThirdEdition,HoughtonMifflinCompany. Ghorpade,J.veChen.M.M.(1995),CreatingQualityDrivenPerformanceAppraisalSystem,Academyof ManagementExecutive,9(1),3241. Gk,S.(2006),21.YzyldansanKaynaklarYnetimi,stanbul:BetaBasmYaym. Hitt,M.A.vd.(1979),EffectiveManagement,NewYork:WestPublishing. slamoluA.H.veAltunkR.(2007),SatveSatYnetimi,1.b.,Sakarya:SakaryaYaynclk. Kerlinger, F. N. (1992), (Foundation of Behavioral Research, For a Discussion Of The Criteria of Good HypothesisandoftheValueofHypothesisinGuidingResearch)denAktaranGilbertA.Churchill,Jr., BasicMarketingResearch,2nded.,DrydenPres. Kurtzberg,T.vd.(2005),ElectronicPerformanceAppraisals:TheEffectsofEmailCommunicationonPeer Ratings in Actual and Simulated Environments, Organizational Behavior and Human Decision Proc esses,98,219. Longenecker,C.O.veGoff,S.J.(1992),PerformanceAppraisalEffectiveness:AMatterofPerspective, SamAdvancedManagementJournal,1723. Martin, D. C. ve Bartol, K. M. (1998), Performance appraisal: maintaining system effectiveness, Public PersonnelManagement.27(2),223230. Palmer,M.J.(1993),PerformansDeerlendirmeleri,stanbul:RotaYayn. Roberts,G.E.(2003),EmployeePerformanceAppraisalSystemParticipation:ATechniqueThatWorks, PublicPersonelManagement,32(1),8998. eneldir, O. (2008), Performans Ynetimi Sisteminin Kurulmasnda Karlalan Sorunlara Ynelik Sanayi letmelerinde Nitel Bir Aratrma, Yaynlanmam Doktora Tezi, Kocaeli niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits. Tjosvod, D. ve Halco, J. A. (2001), Performance Appraisal of Managers: Goal Interdependence, Ratings andOutcomes,TheJournalofSocialPsychology,132(5),629639. Uyargil,C.(2008),letmelerdePerformansYnetimiSistemi,2.b.,stanbul:ArkanBasmYaym. Wallance S. ve Fellow H. (1999), Performance Appraisal in Singapore, Thailand and the Philippines: A CulturalPerspective,AustralianJournalofPublicAdministration,58(3),7895.
135
PERFORMANSDEERLENDRMESSTEMNNHUKUKVENSAN KAYNAKLARIYNETMPERSPEKTFNDENDEERLENDRLMES
EnginBaztrk DokuzEyllniv.,letmeFakltesi, letmeBlm,TicaretHukukuABD. engin.ozturk@deu.edu.tr
ZET Aratrmann sorunsal Hukukunun performans deerlendirme srecine olan etkisini ortaya koymak ve nsan KaynaklarYnetimiilehukuksalbalamarasndabtnleikbirbakassunmaktr.BuamalaYargtayHukuk GenelKuruluve9.HukukDairesininyaynlamolduuperformansdeerlendirmeileilgili90kararincelenmive kararlaraen ok konuolan objektiflik kavram farklikiperspektiftenirdelenmitir.Bulgular gstermitir kiper formansdeerlendirmesisteminindierinsankaynaklarfonksiyonlaryladahauyumluolmasgerekmektedir. AnahtarKelimeler:Performansdeerlendirmesistemi,insankaynaklarynetimi,ihukuku,performansynetimi
GnenDEMR DokuzEyllniv.,letmeFakltesi, letmeBlm,TicaretHukukuABD. gonenc.demir@deu.edu.tr
GR Performansdeerlendirmesistemi(PDS)enokgndemdeolaninsankaynaklarkonula rndan biri olup, gnmz irketlerinin hemen hemen hepsinin kulland bir sretir (Meyer,1991;CIPD,2005).Yazndakiaratrmalarincelendiindebukonudapekokara trmann yaplm olduu ve ounun konuyu psikolojik adan ele ald grlmtr (Harris, 1994;Smer,2000).Ancakalmayaamnndeienkoullar,konuyubtnle ik,karmakveokboyutlubirhalegetirmitir(Uyargil,2008a).BuanlamdaPDSyidei ikperspektiflerdenelealanalmalarngerekliliioldukanemkazanmtr. zellikle 4857 sayl Kanununun, i szlemesini sona erdirirken geerli veya hakl bir sebebedayanmazorunluluugetirmesivePDSedayalfesihlerigeerlisebepolarakgs termesi PDSyi yasal anlamda merulatrmtr. Dolaysyla iyi yaplandrlmayan sistem dava srecine tabi olabilmekte ve hem irketler hem de alanlar iin eitli kayplara neden olabilmektedir ve bunlar kmsenmeyecek boyutlarda oluabilmektedir (Boyle, 2001).tebugelimeyle,PDSyenibirperspektifkazanmvezerindeallmasgereken gncelkonulardanbirihalinegelmitir(Uyargil,2008a;Uyargil,2008b). Bubilgilerndaalmannamac,PDSyinsanKaynaklarYnetimi(KY)vehukuka sndaninceleyip,yaynlanmYargtaykararlarnirdeleyerek,sistemitasarlarkenveuygu larken nelere dikkat edilmesi gerektiini saptamaktr. Bylelikle ilk derece mahkemeleri nnde uyumazlklara konu olan performans deerlendirmenin daha detayl anlalmas ileakademikyaznadisiplinlerarasbirkatksalamahedeflenmektedir.Ayrcakonuylailgili irketlerinvealanlarnfarkndalarttrlarakidnyasnadakatkdabulunulabilecektir. HUKUKAISINDANPDS 2003ylnda4857saylKanunuilebirlikteivereniniszlemesinifesihhakknkulla nrkengeerlibirsebebedayanmakuralgetirilmitir.Bununlabirlikteiszlemelerinin sonaerdirilmesindeperformansyetersizliininsondnemlerdeskakullanlmayabalan d anlalmtr. Bu tespit zellikle bu alma kapsamnda incelenmi olan yaynlam Yargtaykararlarndadaakakendinigstermitir.Kanununun18.maddesinde,ii nin performans yetersizlii geerli bir sona erdirme sebebi olarak iinin yetersizlii kapsamnda dzenlenmitir. Ayrca Kanununun 19. maddesinde iinin verimi ifade
136
sinde yer verilmesine karn Yargtay konuya ilikin kararlarnda gncel terminolijiye de uygun olarak performans yetersizlii kavramn kullanmay tercih etmitir. Yargtayn performansyetersizliinedayalolarakverdiitmkararlarTrkiyedekibtnirketlerve alanlariinbalaycdr.Bununsonucuolarakirketlerinperformansyetersizliinedayal itenkarmalarda,alannyetersizlikdurumunukantlamagreviiverenlereverilmitir (Demir,2008).BuaamadayetersizliikantlayabilecekennemlisrePDSolmaktadr. BununlabirliktehukukiilkelervegeerlisebepkavramincelendiindePDSyietkileyebile cek konular saptanmtr (Odaman, 2000, s. 20). Geerli sebep kapsamnda alandan kaynaklanan sebepler ile iin ya da iyerinin gereklerinden kaynaklanabilecek sebepler olmakzereikiayrtemelkonungrlmtr.Ayrcasebepunsurubakmndangeerli likgenikapsamlbirkavramolduuiin,szkonusukavramaobjektifllereuygunbir ierik kazandrlmaya alld ve bu dorultuda baz rnekler 1 verildiidebelirtilmitir(Odaman,2000,s.21). NSANKAYNAKLARIYNETMAISINDANPDS KYasndanPDSileilgilialmalarnodaknoktaspsikolojikyadaortamsalyaplarince lemekolduundanPDSninhukuksalbalamnanlamakiindahafarklbirerevegerek mektedir.rneinGiglionivd.(1981)PDSyihukuksalbalamdadokuzanaetmenereve sindeincelenmitir.AncakbuereveAmerikanHukukununplanaalanKYperspektifini geriplandatutanbirekildebelirlenmitir,bunedenlehemTrkHukukunuhemdeKY perspektifininealacakbirkapsamgerekmektedir. KYperspektifindenPDSyiikialtbalktaincelemekmmkndr;kezaincelenenkitaplarda buikivurgunundikkatealndgrlmtr(Armstrong,2006;Bernardin&Russel,1993; Cascio, 1991; Delpo, 2007; Dessler, 1995; Klatt, Murdick, & Schuster, 1985; Schuler & Jackson, 1996). Bunlardan birincisi sre, ikincisi ise sistemdir. Sre ile ifade edilen ise PDSninbelirlibirzamandilimindebirdiziaktiviteler(grme,geribildirim,dokmantas yon vb.) dngs eklindemeydana geldiidir. Sistemile ifadeedilenperformansdeer lendirmenin dier KY fonksiyonlarnn bir paras olduu ve dier KY paralaryla olan entegrasyonudur. SreBoyutu PDStemelaamadanolumaktadr;birincisiperformansdeerlendirmeninplanlamas, ikincisiperformansynetimininuygulanmas,sonaamadaperformansngzdengeiril mesidir(Armstrong,2006).HernekadarbuaamalardafarkllklarolsadaPDSgenelan lamdaherirkettebulunanbirsretirvehukukibalamdanekanlarbuaamalardaki firmann/yneticinin/alann sorumluluklardr. Bu sorumluluklar erevesinde, birinci aamada alann kabul edecei bir alma plan karlmaya allr, bu esnada herey
Yargtaynbukonudakigruekildezetlenebilir:ininperformansveverimliliksonularnngeerlibir nedene dayanak olabilmesi iin objektif ltlerin belirlenmesi zorunludur. Performans ve verimlilik standartlar iyerinezgolmaldr.Objektiflikltoiyerindeayniiyapanlarnaynkurallarabalolmaseklindeuygu lanmaldr.Performansveverimlilikstandartlargerekivemakulolmaldr.Performansveverimliliksonularna dayal geerli bir nedenin varl iin sreklilik gsteren dk veya dme eilimli sonular olmaldr. Koullara gredeien,sreklilikgstermeyensonulargeerlinedeniinyeterlikabuledilmeyebilir.Ayrcaperformansve verimliliinykseltilmesinednkhedeflereulalamamastekbanageerlinedenolmamaldr,iininkapasite siyksekhedefleriinyeterliiseancakiibuhedefleriingerekengayretigstermiyorsageerlinedenszkonu suolabilir."
1
137
belgelendirilir, kriterleri belirleme ekline ve ortamsal faktrlere dikkat edilir. kinci aa mada anlamaya varlan hedefler kapsamnda dnem boyuncayneticivefirma alana ilgili destekvekaynasalamayaalr.Buaamadakikoluk,geribildirimmekanizmas, eitimprogramlarvb.vebunlarndokmantasyonuoldukanemlidir.Sonaamadad nem sonunda ynetici alann belirlenen performans deerlendirme yntemine gre deerlendirir ve bunlar ile ilgili geribildirim salar ve dokmantasyonu yapar (Barutugil, 2002).Gelenperformansgeribildiriminegrebirsonrakidneminhedefleribelirlenmeye allrveaamalarbirbirinebalanmolur. SistemBoyutu Aslnda performans deerlendirmenin KY asndan ok nemli bir yere sahip olmasnn yanndaokazirketinbukonudabaarlolduueitlialmalarlasaptanmtr(Meyer, 1991;CIPD,2005).AncakPDSileilgilihonutsuzlukolmasnaramenbirokirkettarafn dankullanlmayadevamedilmesininennemlisebeblerindenbirtanesideerlendirmenin ana KY fonksiyonlarna girdi salamasdr (Bernardin & Russel, 1993, s. 378; Billikopf, 2003; Birch, 1981; Buhler, 2005; Yalm, 2005). Dier bir deyile PDS KYnin politikasna, cretmaa birimine, kariyer planlamasna, eitim ve gelitirme birimine, aratrma al malarna bilgi salamaktadr. alanlarn dnem iindeki performansna gre finansal haklarnakavumascretmaaynetimiksmylaentegrasyonaiaretetmektedir.ala nnperformansnagreirketinkiiyihangipozisyonaatayacayadaitenkarpkar mayaca, ksaca kariyer planlamas, PDSden gelen bilgiler sayesinde olmaktadr. Ayrca alanngeliimselhedeflerinigerekletirmekiinkiininhangieitimeyadanetipdes tee ihtiyac olduu, PDSnin eitim ve gelitirme birimine salad ynlendirmelerle ol maktadr.Bununlabirlikteverileneitimlerinyararlolupolmad,koluksistemininfay dalolupolmadvb.irketiiaratrmalardaPDSninsunduuverileroknemlidir.Ayr casondnemde,sisteminKYvizyonununyanndairketinstratejikhedefleriyleveplanla rylaentegrasyonu,irkethedeflerininensomuthallerindenbiriolanPDSninirketgene lindedebtnletirilmesininemliklmaktadr. ARATIRMANINMETODOLOJS TrkiyeCumhuriyetisnrlarierisindeyaplanyarglamalarntemyizindeYargtay9.Hukuk Dairesi ve SosyalGvenlik Hukuku uyumazlklarnnzmnden sorumludur.Yaplan incelemelerdaireningenelliklebirseneierisinde30.000fazlakararverdiinigstermek tedir. Verilen karar saysndaki fazlalk ve eitllik aratrma odann performans deer lendirme srecine dair emsal tekil eden yaynlanm Yargtay kararlar olmasna neden olmutur. Yazn ksmnda belirtilen erevede (sistem ve sre) buyurucu metin tipleri (Yargtaykararlar)kategorizeedilerekirdelenmitir.Aratrmakapsamndaperformans, iinin verimi ve iininyetersizlii szckleri kullanlarak yaplan taramada 117 tane karara ulalmtr ancak bunlardan 27 tanesi almann kapsamnda olmad anlalm ve90tanekararirdelemeyetabiolmutur. BULGULAR Aratrmada incelenen kararlarn hangi PDS boyutuna atfta bulunduu betimleyici bir tabloileifadeedilmitir.(LtfenTablo1eBaknz).rnein,performansdeerlendirmenin kariyerplanlamasylaolanentegrasyonuilgilendirenkararsay14tr.Bukararlarnortak noktalar kararlardaki ortak karmlar ile ifade edilmitir. Dier bir sylem ile 44 tane kararnsistem,46tanekararnisesreileilgiliolduugrlmektedir.Bukararlarn14 kariyer planlama, 14 cretmaa, 13si genel KY politikas, 4 eitim ve gelitirme ile ilgiliolupentegrasyonunneminivurgulamaktadr.Srecedair29kararPDSninplanlama
138
s,17kararisesretekidokmantasyonileilgiliolupherbiraamadayaplmasgereken lerifadeedilmektedir. TARTIMA Performansdeerlendirmeyehukukiolarakbakmannbirkataneanlamvardr.Bunlardan birincisigenelliklehangikonulardayanlyapldnbulmak,ikincisiisehukukibakas nnfarkndaolarakgelecektealnabilecekolankararlarnhangiynedorukayabileceini anlamaktr.YaplanbualmadairketlerinPDSyitasarlarkenaslndasisteminbirparas olma zelliini yadsdklar ortaya kmtr. KY sistemleriyle olan entegrasyon KY bala mnda hukuki kararlarn etkisiyle merulatrmtr. stelik sadece kariyer aamasndaki entegrasyondeilayrcacretmaa,eitimvegelitirme,KYpolitikalarylaentegreolmas gerektii aka vurgulanmtr. Aslna baklrsa Performans Deerlendirme Sistemi hu kukimetinlerdegenelliklePerformansDerecelendirmeileifadeedilmektedirvebusy lemlmevesralamamantnnnegetiibirifadedir.Ancakalnankararlarirdelendi inde performans deerlendirmenin sistem temelli olduu dikkate alnmtr. Bu tarz bir sylemolmasnaramenalnanbutipkararlarbilirkiiraporlarnnoldukaetkiliolduunu gstermektedir. Bununla birlikte PDSninplanlama aamasnda, dier bir deyiilealanve ynetici ara snda anlamaya varlmas istenen hedefler erevesinde eitli skntlarn olduu belir lenmitir. Bu skntlar zellikle objektif kriterlerin olmayndan ve ortamsal ya da kiisel faktrlerindikkatealnmamasndankaynaklandgzlemlenmitir. AyrcaobjektiflikolgusununhemenokkararalnankonuhemdeYargtayHukukGenel Kurulunda gndeme gelmi olmas her iki perspektifin bak asn gerekli klmtr. Bu farklldahanetifadeetmekgerekirse,objektifkriterlerinKYalanndaarlkkazanmas zellikleamalaragreynetim(AGY)ileortayakmvedahaazdeerlendiricihatasna sahipolmas,dahagvenilirolmas,gerekiperformansnaodaklanmasileoldukaayr calklbirkonumagelmitir(Daley,1991).YasaladanbakldndaAGYninobjektifbelir leme ve performans standartlarn gelitirirken kullanlabileceini ve ama belirleme ve deerlendirmelerin mmkn olduunca yazl olmas gerektiini ifade etmitir (Gruner, 1983). Bu anlamda objektif yntemlerin kullanlmas savunulabilir performans deerlen dirmesistemiiindahauygungzkmektedir(Daley,1991). Ancakyaplanaratrmalardaamalaragreynetiminbeklendiikadarfarkllkyaratma ddabulunmutur(Landy&Farr,1980).Ayrcaobjektifyntemleregenelanlamda y neltilendiereletirilerperformanskriterlerininyetersizolmas,hemdavransalhemde durumsalfaktrlerindeerlendirmeyealnmamaseklindeolmuveitebuyetersizlikler yznden sbjektif yntemler ortaya kmtr (Smer, 2000). Bu anlamda performans deerlendirmeyaznndaobjektifilesbjektifkriterlerarasndatartmahepsregelmitir (Bommer, Johnson, Rich, Podsakoff,& Mackenzie, 1995). Halbuki, KY yaznndaki bu iki lem hukuk asndan deontolojik bir ekilde ele alnp alanlara uygulanan performans kriterlerin sbjektif olmas, iverenin alan iten karmas iin kabul edilmemektedir (elik, 2003). Bu nedenle performans deerlendirme yaznndaki hem sbjektif hem de objektif kriterlerin varl hukuksal balamda pek mmkn olmayp objektif kriterlerin kullanlmasndesteklemektedir.
139
Tablo3.Yargtay9.HukukDairesininPDSileilgiliAldKararlarvelgiliOlduuBoyutlar
PDSninBoyutlar Sistem KariyerPlanlamas Sistem cretMaa Sistem GenelKYPolitikas KararSays 14 KararlardakiOrtakkarmlar akdi feshinin performans deerlendirme asndan mutlaka deerlendirilmesi gerekmektedir. Eer i akdinin feshi konusunda performans deerlendirme dndaki ek kriterlerde eitlik varsa, mutlaka performansa gre fesih yaplmaldr. yeri kaytlar performans deerlendirme sistemi iin birincil neme sahiptir. "Eit e Eit cret" kuralna aykr biruygulamayaplmamaldr. inin kendisinden beklenen performans gsterememesi hakl fesih nedeni olarak ngrlmemitir. Personel ynetmeliinde, bu gibi durumlarda iverene fesih hakk tannm olmasnn bir nemi bulunmamaktadr. Byle olunca anlan Personel Ynetmelii hkmne dayanarak yaplanfeshinhaklolaraknitelendirilmesidorudeildir. Belirsiz sreli i akdinin feshi iin yeterli performans gstermeme, kendini gelitirmede ynnde aba sarf etmeme, yeterli katk salamama kstaslarna baklarak kararverilmelidir. Performans koulu getirilecekse ya da performans deerlendirme sistemi uygulanacaksa, istenen kriterler subjektif ya da mulk deil objektif olmaldr. Bu tip problemlerde bilirkiinin saha raporuna ihtiya duyulmaktadr. Saha raporunda standartlar uygunluu, objektifliiesasalnmaktadr. yeri kaytlar performans deerlendirme sistemi iin birincilnemesahiptir,performansdeerlendirmekaytlar veilgilikaytlarolmadsrecealnankararlarhatalolacak, tankifadeleriilesonucagitmekmmkndeildir. Engelli alanlarn durumuna gre zel performans deerlendirilmesi yaplmas gerektedir. Performans standartlarnn salkl belirlenememesi bu sebebe dayal fesihlerigeersizklar.
14
12
Sistem EitimveGelitirme Sre PDSninPlanlamas
27
Sre HerAamadaki Dokmantasyon Sre PDSninPlanlamas
17
SONU almakapsamndaperformansdeerlendirmesisteminehukukileinsankaynaklaryne timi asndanbaklmtr. Bu farklikibak asn aynandakullanarakbirbirlerinihangi temelnoktalardadesteklediklerihanginoktalardafarkllatklarincelenmeyeallmtr. Performans deerlerdirmenin sistemsel zelliinin sadece KY asdan deil de hukuk asndandavurgulanmasalmannennemlibulgularndanbiridir.GnmzdePDSyi sadece bir sre gibi dnp kendi iinde tutarllnngelitirilmesinin yetmediini, bu nunlabirliktedahaentegrehalegetirilmesigerektiininmerulatortayakmtr.Ayr cadavayaenokkonuolansretabanlsorununperformansdeerlendirmekriterlerin dekisbjektiflikveobjektiflikolduuanlalmtr.Bukriterlerinvarl,incelenmesi,geli tirilmesiKYiinnemliikenhukukimetinlerdegenellikleobjektiflikvurgusununnekt grlmektedir. Bu kriterlere olan farkl yaklamlar aslnda KY ve hukuk bak asndaki farklzihniyetlerindeifadesidir. KAYNAKA
CIPD. (2005), Performance Management, Chartered Institute of Personnel and Development: http://www.cipd.co.uk/subjects/perfmangmt/general/_perfmagmt.htm?IsSrchRes=1 (Eriim: 12.06.2008).
140
Armstrong,M.(2006),PerformanceManagement:KeyStrategiesandPracticalGuidelines,London: KoganPage. Barutugil,.(2002),PerformansYnetimi,stanbul:KariyerYaynclk. Bernardin, H. J., & Russel, J. E. (1993), Human Resource Management: An Experiential Approach, London:McGrawHill. Billikopf, G. (2003), Labor Management in Agriculture: Cultivating Personnel Productivity, http://www.cnr.berkeley.edu/ucce50/aglabor/7labor/AgLabor.pdf,(Eriim:12.06.2008). Birch, W. J. (1981), Performance Appraisal: One Company's Experience, Personnel Journal , 60, 456460. Bommer,W.,Johnson,J.,Rich,G.,Podsakoff,P.,&Mackenzie,S.(1995),OnTheInterchangeability ofObjectiveandSubjectiveMeasuresofEmployeePerformance:AMetaAnalysis,OnTheIn terchangeabilityofObjectiveandPersonnelPsychology,48(3),587605. Boyle,M.(2001),PerformanceReviews:PerilousCurvesAhead,Fortune,143(11),187188. Buhler,P.M.(2005),ThePerformanceAppraisalProcess,Supervision,66(11),1416. Cascio,W.F.(1991),AppliedPsychologyinPersonnelManagement,NewJersey:PrenticeHall. elik,N.(2003),HukukuDersleri,stanbul:BetaYaynclk. Daley, D. M. (1991), Great Expectations, or a Tale of Two Systems: Employee Attitudes toward GraphicRatingScalesandMBOBasedPerformanceAppraisal,PublicAdministrationQuarterly, 188209. Delpo,A.(2007),PerformanceAppraisalHandbook,TheLegal&PracticalRulesforManagers,New York:Nolo. Demir,F.(2008),HukukuveUygulamas,zmir:BirleikMatbaaclk. Dessler,G.(1995),HumanResourceManagement,London:PrenticeHall. Giglioni,G.B.,Giglioni,J.B.,&Bryant,J.A.(1981),PerformanceAppraisal:HereComestheJudge, CaliforniaManagementReview,24(2),1423. Gruner,R.(1983),EmploymentDiscriminationinManagementByObjectivesSystems,LaborLaw Journal(Haziran),364370. Harris,M.M.(1994),RaterMotivationinthePerformanceAppraisalContext:ATheoreticalFrame work,JournalofManagement,20(4),737756. Klatt,A.L.,Murdick,R.G.,&Schuster,F.E.(1985),HumanResourceManagement,London:Merrill PublishingCompany. Landy,F.,&Farr,J.(1980),PerformanceRating,PsychologicalBulletin,87,72107. Meyer, H. (1991), A Solution to the Performance Appraisal Feedback Enigma, Academy of Man agementExecutive,5,6876. Odaman,S.(2000),ininHaklSebepleFesihHakk,Ankara:YODEM. Schuler,R.S.,&Jackson,S.E.(1996),HumanResourceManagement;Positioningforthe21stCen tury,NewYork:WestPublishingCompany. Smer,C.(2000),PerformansDeerlendirmesineTarihselBirBakveKltrelBirYaklam,Ed.Z. Aycan,AkademisyenlerveProfesyonellerBakAsylaTrkiyedeYnetim,Liderlik,InsanKay naklarUygulamalar,Ankara:TrkPsikologlarDernei,5790. Uyargil, C. (2008), letmelerde Performans Ynetimi: Performansn Planlanmas Ynetimi Sistemi, stanbul:Arkan. Uyargil,C.(2008),PerformansDeerlendirme,Eds.C.Uyargil,Z.Adal,.D.Ataay,A.C.Acar,A.O. zelik,.Sadullah,nsanKaynaklarYnetimi,stanbul:Beta,243304. Yalm, D. (2005), Neden Performans Deerlendirme, nsan Kaynaklarnda Yeni Eilimler iinde stanbul,Trkiye:HayatYaynclk,5762.
141
PERFORMANSININARTIRILMASINDAADALETVEMOTVASYONUN ROL:BANKACILIKSEKTRNDEBRMODELARATIRMASI
merTURUN KaraHarpOkuluSis.Yn.Bil.Blm oturunc@kho.edu.tr
ZET alanlarnperformanslarnnarttrlmastmorganizasyonlarnzerindenemledurduubiralmaalandr. performansnnarttrlmasndaetkiliolanpekokfaktrbulunmaktadr.Bualmadaprosedradaleti,datm adaletiveetkileimadaletininveiselmotivasyonuniperformansnaetkilerininbirmodelyardmylaincelenmesi esasalnmtr.almadaherbirdeikeninbirbiriileolanilikileriortayakonulanhipotezlervastasileincelen mi ve modelin uyumluluu yapsal eitlik modeli yardmyla analiz edilmitir. Bankaclk sektrnde faaliyet gsterenalanlarnoluturduurneklemzerindeuyumluluktestleriyaplarakmodelinhedefrneklemzerin deki geerliliitartlmtr.almasonucundamodelinuyum indeksleriincelendiindemodelin kabul edilebilir birmodelolduunubelirlenmitir. AnahtarKelimeler:performans,prosedradaleti,datmadaleti,etkileimadaleti,iselmotivasyon.
1.Giri Organizasyonverimliliininarttrlmasndaalanlarnperformanslarnnnemlibiretkisi bulunmaktadr. Gnmzde performans, srekli gelitirilmesi ve ynlendirilmesi gereken birdeikenolarakortayakmaktavedeerlemecileriledeerlenenlerarasndageenbir faaliyetintesindekurumsaletkileimleriyletartlmaktadr(MurphyveCleveland,1995). performanstminsankaynaklarkararlarndaneredeyseennemliroloynamaktadr (Borman,1991;Campbell,1990;LandyveFarr,1983;Motowidlo,2003).Rekabetgcile performansarasndanemlibiretkileimvardr(Krishnanvd.,2002).Organizasyonlarda rekabet gc i performansnn nemli bir gstergesidir (Plotkin, 1987; Wang ve Netemeyer,2002). performansorganizasyonlariinnemlibirkavramdr.alanlarniperformanslarnn arttrlmasnaynelikoksaydaaratrmabulunmaktadr.Ancakoptimumiperformans nn salanmas dinamik pek ok deikenin e zamanl optimizasyonunu gerekli klmakta buhemdeikenlerhemdedierevreselfaktrlerindeiikalmalarlaaratrlmasnve sektrlere gre nerilerin oluturulmasn gerektirmektedir. Bu erevede almann te mel amac, prosedr adaleti, datm adaleti, etkileim adaleti ve isel motivasyonun i performanszerindekietkilerinibirmodelyardmylaortayakoymaktr. 2.TeoriveHipotezlerinGelitirilmesi performansilemotivasyonarasndaoksaydaalmaolmasnarameniperformans ile adalet ilikisine ynelik yeterli sayda alma bulunmamaktadr. Bu erevede gn mzdeiperformansnnarttrlmasndaalanlarnadaletalglarnnnemliolduundan hareketlebirmodeloluturularakbumodelinhedefrneklemzerindegeerliliiveuyu mubelirlenmeyeallmtr.Bumodelkapsamndaliteratrdeyeralaniperformansile dierdeikenlerarasndakiilikilerortayakonularakhipotezleroluturulmutur.Aratr makapsamndayapsaleitlikmodelikurulmuvegizlideikenlerleyolanaliziyaplmtr.
Bubildiridekigrleryazaraaittir,TSKningrleriniyanstmaz.
142
PerformansrgtselAdaletlikisi Prosedr adaleti alanlarn kararlara katlmas balamnda nemli bir yere sahiptir (Thibaut ve Walker 1975; Greenberg ve Folger 1983; Brett ve Goldberg 1983; Lind ve Tyler,1988).Yaplanbirokaratrmadaprosedradaletiiperformansarasndaanlaml ve pozitif bir iliki belirlenmitir (Williams, 1999; Nurse, 2003; Ang vd., 2003; Paese vd., 1988; Greenberg, 1986; Lindquist, 1995; Alexander ve Ruderman; 1987; McFarlin ve Sweeney,1992;LindveTyler,1988;Byrne,2005)Etkileimadaletiiperformansilikisi neynelikolarakliteratrdeyeterlisaydaalmabulunmamasnaramenetkileimada letiileiperformansarasndapozitifveanlamlilikilerolduunubelirleyenkstlsayda aratrmaya da rastlanmaktadr (Williams, 1999; Byrne, 2005). Datm adaleti ile i per formans arasnda pozitif ve anlaml ilikiler olduu farkl almalarda bildirilmitir (Ang vd.,2003;Lindquist,1995,Paesevd.,1988;Greenberg,1986).Nurse(2003)almasnda datmadaletiileiperformansarasndaanlamlbirilikiolmadnbelirlemitir. PerformansveMotivasyonlikisi Bowine (2001) gre endstriyel ve organizasyonel psikoloji perspektifinden motivasyon; insanlarn ilerinde en iyi performans vermelerini salayan gtr. Organizasyonlarda gerek bireysel performansn arttrlmas gerekse rgtsel performansn arttrlmas moti vasyonkavramylayakndanilikilidir(KominisveEmmanuel,2007).KominisveEmmanuel (2007) yaptklar aratrma sonucunda motivasyon ile performans arasnda pozitif ynl ilikibulmulardr.Teas tarafndan i tatmini,motivasyon, rgtsel ballk,rolatmas, rol belirsizlii ve i performans arasndaki ok ynl ilikileri aratrmak iin almalar yaplm ve bu almalar Dubinsky ve Skinner (1984) tarafndan geniletilmitir. Pek ok almaimotivasyonuileiperformansarasndakiilikiyiortayakoymaktadr(Jalajasve Bommer, 1999; Stumpf ve Hartman,1984; Anderson and Oliver 1987; Weitz, Sujan ve Sujan1986;Tyagi,1985) rgtselAdaletileMotivasyonlikisi Gnmzde alanlarn adalet ihtiyalarna olan ilgisi giderek artmaktadr. zellikle al anlarn kararlara katlm konusundaki motivasyonbeklentileri prosedr adaleti alglama dzeyleri ile rtebilmektedir (Leventhal, 1980; Thibaut ve Walker, 1975, 1978). sel motivasyonda nemli bir yere sahip olan duygusal alanda etkileim adaletinin de etkili olduunugsterenanlamlilikilerbelirlenmitir(ChebatveSlusarczyk,2005;Barclayvd., 2005).rgtseladaletilemotivasyonarasndakiilikiyibelirlemeyeynelikyeterlisayda alma bulunmamasna ramen baz almalara rastlanlmaktadr (ZapataPhelan vd, 2009;MiaoveEvens,2007;SteeensmaveVisser,2007). 3.AratrmannYntemi Aratrmannrneklemi AratrmannanaktlesinizelbirbankannAnadoluBlgeMdrlnebalubele rindekialanpersoneloluturmaktadr.Buubelerdetoplam405kiialmaktadr.Ana ktleden%95gvenilirliksnrlarierisinde%5likbirhatapaydikkatealnarakrneklem bykl 196 kii olarak hesap edilmitir (Sekaran, 1992: 253). Bu kapsamda kmelere gre rnekleme yntemiyle tesadfi olarak seilen birimlerde alan toplam 230 kiiye anketuygulamasyaplmasplanlanmtr.Gnderilenanketlerdenuanakadar165igeri dnm, 155 tanesi analiz yapmak iin uygun bulunmutur. Aratrmaya katlanlarn %54,8ikadn(n=85),%45,2si(n=70)erkektir.%3,9u(n=6)lise,%54,8i(n=85)niversite, %41,(n=64)delisanssteitimderecesinesahiptir.%9u(n=14)1824,%48,4(n=75) 2431,%18,7si(n=29)3238ve%23(n=37)de39veyukaryalararasndadr.%4,5i
143
(n=7)1yldanaz,%47,1i(n=73)15ylaras,%12,3(n=19)610ylaras,%20si(n=31) 1115ylarasve%16,1i(n=25)de16veyukarylideneyiminesahiptir. Aratrmannlekleri alanlarn i performansnn arttrlmasnda adalet ve motivasyonun roln belirlemek amacylaaratrmadakullanlanleklereilikinbilgileraadaverilmektedir.Aratrmada oluturulan modelleri ve hipotezleri test etmek amacyla gizli deikenlerle yol analizi yaplmtr.Gizlideikenlerleyolanaliziyapmakiinmodeldekideikenlerinllmesin de kullanlan btn lm aralarnn geerli ve gvenilir olmas gerekmektedir (imek, 2007: 19). Bu amala, aratrmada kullanlan btn leklere ilikin yaplan geerlilik ve gvenirlilikalmalarnailikinsonular,herlekleilgiliblmnsonundaverilmitir. Adaletlekleri:alanlarnprosedr,datmveetkileimadaletialglarnlmekzere Moorman (1991) tarafndan gelitirilen ve Niehoff ve Moorman (1993) tarafndan teyit edilenlekler.Prosedradaletileininyapgeerliliinitestetmekmaksadyladoru laycfaktranaliziyaplmtr.Faktranalizisonucundaverilerinleintekfaktrlyap snauyumsaladvefaktryklerinin.46.77arasndaolduutespitedilmitir.kimadde dkfaktryklerinedeniyleanalizdenkarlmtr.Drtmaddelilektefaktryaplar ,72 ,79 arasnda deimitir. Yaplan gvenirlik analizi sonucunda lein toplam Cronbachalfagvenirlikkatsays.831olarakbulunmutur.Etkileimadaletileininyap geerliliinitestetmekmaksadyladorulaycfaktranaliziyaplmtr.Faktranaliziso nucundaverilerinleintekfaktrlyapsnauyumsaladvefaktryklerinin.73.90 arasnda olduu tespit edilmitir. Yaplan gvenirlik analizi sonucunda lein toplam Cronbachalfagvenirlikkatsays.954olarakbulunmutur.Datmadaletileininyap geerliliinitestetmekmaksadyladorulaycfaktranaliziyaplmtr. Faktranaliziso nucundaverilerinleintekfaktrlyapsnauyumsaladvefaktryklerinin.53.81 arasndaolduutespitedilmitir.Birmaddedkfaktryklerinedeniyleanalizdenka rlmtr.Drtmaddelilektefaktryaplar,73,85arasndadeimitir.Yaplangve nirlikanalizisonucundaleintoplamCronbachalfagvenirlikkatsays.788olarakbu lunmutur. selMotivasyonlei:alanlarnselmotivasyonalglarnlmekzereVallerandve arkadalar tarafndan (1992) tarafndan gelitirilen, Van Yperen ve Hagedoorn (2003) tarafndan kullanlan lein ZapataPhelan ve arkadalar(2009) tarafndan uyarlanm hali kullanlmtr. Dorulayc faktr analizi sonucunda lein tek faktrl yaps doru lanm olup, faktr ykleri .39.98 arasnda deimektedir. Bir madde dk faktr yk nedeniyle analizden karlmtr. maddeli lekte faktr yaplar .78 .99 arasnda deimitir. Gvenirlik analizi sonucunda Cronbach alfa gvenirlik katsays .884 olarak tespitedilmitir. Performans lei: alanlarn i performansnn llmesinde; nce Kirkman ve Rosen(1999),dahasonraise,SiglervePearson(2000)tarafndankullanlaniperformans leikullanlmtr.Yaplandorulaycfaktranalizisonucundaleintekfaktrlyap yasahipolduu,faktryklerinin.38.74arasndadeitiibelirlenmitir.Birmaddedk faktr yk nedeniyle analizden karlmtr. maddeli lekte faktr yaplar .69 .77 arasndadeimitir.leinCronbachalfagvenirlikkatsays.766olaraktespitedilmi tir. Bulgular AratrmasonucundaeldeedilenverilereSPSS16veAmos7.0programndaanalizlerya plmtr.Bukapsamda,ilkaamadakatlmclarnprosedradaleti,datmadaleti,etkile im adaleti, isel motivasyonu ve i performans dzeylerine ilikin elde edilen verilerin
144
ortalamalar, standart sapmalar ve aralarndaki korelasyonlara baklmtr. Analizin ikinci aamasndaiseyapsaleitlikmodeliilekurulanmodeleilikinyolanaliziyaplmtr.Yap lanyolanaliziilealmannhipotezleritestedilirken,mevcutilikileriaklayanenuygun modelin belirlenmesi de amalanmtr. Verilere yaplan analiz sonucunda elde edilen ortalamalar,standartsapmalarvekorelasyondeerleritablo1deverilmektedir. Tablo1.VerilereilikinOrtalama,StandartSapmaveKorelasyonDeerleri Deikenler Ort. S.S. 1 2 3 4 5 1.Prosedradaleti 3.39 .68 1 2.Etkileimadaleti 3.78 .87 .651** 1 3.DatmAdaleti 3.35 .76 .578** .474** 1 4.selmotivasyon 3.89 .84 .434** .392** 593** 1 5.performans 4.26 .50 .253** .053 .187* .215** 1 *p<.05**p<.01 performansnailikinkurulanmodelinilkanalizsonularnagremodelinuyumindeks leriincelendiinde;CFI(ComperativefitindexKarlatrmaluyumindeksi)deerinin.873, TLI (Tucher Lewis indeksi) deerinin .856, NFI ( Normlanm uyum iyilii indeksi) .801, CMIN/DF deerinin 2,382, serbestlik derecesinin (df)=265 ve RMSEA (Root mean square error of approximationKk ortalama kare yaklam hatas) deerinin de 0.095 olduu tespit edilmitir. Modification Indeces (MI) deerlerine gre yaplan dzenlemeler sonu cundaeldeedilensonularekil2desunulmutur.Modelinuyumindeksleriincelendiin de; GFI deerinin .833, AGFI deerinin .784, CFI deerinin .942, TLI deerinin .931, NFI .874, CMIN/DF deerinin 1,721, serbestlik derecesinin (df)=213 ve RMSEA deerinin de 0.068olduutespitedilmitir.Grldgibimodeldeyaplankkdeiimlersonucunda (DAdan2maddekarmvekorelasyonlar)uyumiyiliideerlerindeartlargzlenmitir. Her nekadarRMSEAdeeri beklenilen dzeyde olmasada dier deerleriyiuyumiyilii deerleriverdiiiinmodelinkabuledilebilirolduunusylenebilir.
PA2
PA3
PA4
PA5
PROSEDR ADALET
.50* .00
DA3 DA5 DAITIM ADALET
IP1
IP2
IP3
-.15
.69** .17
SEL MOTVASYON
.12 -.37*
PERFORMANSI
ETKLEM ADALET
M1
M2
M2
EA1
EA2
EA3
EA4
EA5
EA6
EA7
EA8
EA9
*p<.05**p<.01 ekil1.YapsalModelveAnalizSonular
145
Analizsonularinclendiindezellikleprosedradaletininiperformansvedatmada letinin isel motivasyon zerindeki etkileri anlaml olarak belirlenmi olmasna ramen dierdeikenlerdeanlamlsonularaulalamadgzlenmektedir.Modeleilikinhipotez testleritablo2deverilmektedir.Prosedradaletiiperformansnvedatmadaletiisel motivasyonu pozitif ve anlaml olarak etkilemektedir. Datm adaleti i performansn anlamlancaknegatifolaraketkilemektedir.Dieretkileranlamszolarakbelirlenmitir.Bu erevedeH1veH6hipotezlerikabuledilmidierhipotezlerreddedilmitir. 4.TartmaveSonu Bualmaileprosedradaleti,etkileimadaleti,iselmotivasyonveiperformansara sndakiilikiveetkilerincelenmitir.Buamalabankaclksektralanlarzerindebir aratrmayaplm,rgtseladaletinboyutlarolanprosedr,datmveetkileimadaleti nin isel motivasyon ve i performans zerindeki etkileri oluturulan bir model ile ak lanmaya allmtr. Yaplan aratrma ile zellikle gnmzde hizmet sektrnn nc sektrlerindenbirisiolanbankaclksektrneilikinbulgulareldeedilmitir. Aratrmamodelindeyaplanyolanalizi sonucunda; prosedr adaletinin i performansn pozitifveanlamlolaraketkiledii,iselmotivasyonilearasndaanlamlbirilikiolmad belirlenmitir.Bubulgubenzeralmalarlauyumludur(Williams,1999;Nurse,2003;Ang vd., 2003; Paese vd., 1988; Greenberg, 1986; Lindquist, 1995; Alexander ve Ruderman; 1987;McFarlinveSweeney,1992;LindveTyler,1988;ZapataPhelanvd,2009;Miaove Evens, 2007; Steeensma ve Visser, 2007). Etkileim adaletinin i performansna anlaml amanegatifetkisininolduu,iselmotivasyonilearasndaanlamlbirilikiolmadbelir lenmitir. Elde edilen bulgular dier aratrma sonular ile uyumludur (Williams, 1999; Byrne, 2005;ZapataPhelanvd, 2009;Miao veEvens, 2007; Steeensma veVisser, 2007). Datmadaletininiperformansnanlamlolaraketkilememesinerameniselmotivas yonuanlamlvepozitifolaraketkilediibelirlenmitir.Bubulgubenzeralmalarlauyum ludur(Nurse,2003;MiaoveEvens,2007;SteeensmaveVisser,2007).selmotivasyonun iseiperformansnzerindeanlamlbiretkisiolmadbelirlenmitir.Eldeedilenbulgular dieraratrmasonularileuyumludeildir(ZapataPhelanvd,2009;JalajasveBommer, 1999;StumpfveHartman,1984;AndersonveOliver1987;Weitz,Sujan,andSujan1986; Tyagi1985). Birbtnolarakmodelsonucundaeldeedilenbulgular,lisanssteitimalanrenciler zerinde yaplan benzer bir alma ile ksmi lekte uyumlu sonular vermitir. Nitekim ZapatanPhelanvearkadalarnn(2009)tarafndanyaplanalmadaprosedradaletinin isel motivasyonu pozitif ve anlaml olarak etkiledii, i performansn ise anlaml olarak etkilemedii belirlenmitir. almamzda bu etkileimin tam tersi bir etki belirlenmitir. Ayn almada etkileim adaletinin isel motivasyonu ve i performansn anlaml olarak etkilemediibelirlenmitir.almamzdadabenzerbulgulareldeedilmitir.almamzda nemli bir bulgu olarak datm adaletinin iselmotivasyonu anlaml, pozitif ve gl bir ekildeetkilediigrlmtr.Ancakbizimalmamzdanfarklolarakiselmotivasyonun iperformansnzerindepozitifveanlamlbiretkisininolduuveprosedradaletidei keni ile i performans arasnda araclkrol stlendiibelirlenmitir.Bu farklln sektr vekltrfarkllndankaynaklanddnlmektedir.nkTrkiyedebankaclksekt rnde alanlarn motivasyon ve etkileim adaleti alglar farkllaabilmektedir. Yksek eitim seviyesinde ve ekonomik kriz dneminde alanlarn ilikilerden ziyade kariyer olananagtrenkararlaraveprosedrlerekatlmnnperformanstadahanemliolduu veiselmotivasyonunperformanszerindekietkilerininkstlhalegeldiidnlmekte dir.
146
Sonu olarak gnmzn alma yaam sektrlere gre farkllk gsterse de prosedr adaletinin i performans, datm adaletininde isel motivasyon zerinde nemli etkileri bulunmaktadr.Bununyanndasektrdenkaynaklanddeerlendirilenetkileimadaleti niniperformanszerindeanlamlamanegatifetkisidnlmeyedeerbirbulguolarak karmzakmaktadr. Buaratrmannbazsnrllklarbulunmaktadr.Aratrmannyapldsektr,yapitibariy lediersektrlerdenfarkllkgstermektedir.Younalmavestresliiortam,rekabet, srekli ve hzla deien evre artlar, kadn alan saysnn fazlall bu farkllklardan bazlardr. Bu nedenle farkl sektrlerde yaplacak aratrmalardan farkl sonular elde edilebilir.Bununyansraaratrmadakullanlanverilerbankannbellibircorafiblgesin deki alanlarndaneldeedilmitir.Farklcorafiblgelerdekibankaalanlarndanelde edilecekverilerledahaaklaycsonularaulalmasmmknolabilir. Gizlideikenlerleyolanalizi,farklmodellerinvefarkldeikenlerinaynandatestedil mesine imkan tanyan bir yntemdir. Bylece birbirini etkileyen deikenlerin bir btn olarakveaynandadeerlendirilmesimmknolabilmektedir.zelliklergtseldavran gibiinsanfaktrnnsonderecenemliolduubiralanda,karmakfaktrlervedeiken lerarasndakiilikilerinoluturulacakmodellerletestedilmesi,ynetimveinsankaynaklar ynetimiasndandahatatminedicisonularverebilir.Bunedenle,gelecekteynetimve organizasyonalanndayaplacak almalarda buyntemin kullanlmasnndahaok des teklenmesigerektiidnlmektedir. KAYNAKA
Alexander,S.veRudermanM.(1987),TheRoleofProceduralandDistributiveJusticeinOrganiza tionalBehavior,SocialJusticeResearch,1,117198. Anderson,E.,veOliver,R.L.(1987),PerspectivesonBehaviorBasedVersusOutcomeBasedSales forceControlSystems,JournalofMarketing,51,7688. AngS.,Dyne,L.V.veBegleyT.M.,(2003),TheEmploymentRelationshipsofForeignWorkersVer susLocalEmployees:AFieldStudyofOrganizationalJustice,JobSatisfaction,Performanceand Ocb,JournalofOrganizationalBehavior,24,561583. Borman,W.C.(1991),JobBehavior,Performance,andEffectiveness,Ed.M.D.Dunnette,veL.M. Hough,2ndwd.,HandbookofIndustrialandOrganizationalPsychology,2,PaloAlto,Ca:Consult ingPsychologistsPress,271326. Brett, J. M., ve Goldberg, S. B. (1983), MediatorAdvisors: A New ThirdParty Role, Research On NegotiationsinOrganizations,Ed.M.BazermanandR.Lewicki,Greenwich,Ct:JaPress.,8190. Byrne Z. S., (2005), Fairness Reduces the Negative Effects of Organizational Politics On Turnover Intentions, Citizenship Behavior and Job Performance, Journal of Business and Psychology, 20(2). Campbell, J. P. (1990). Modeling The Performance Prediction Problemin Industrial and Organiza tionalPsychology,Ed.,M.D.Dunnette,veL.M.Hough,2nded.,HandbookofIndustrialandOr ganizationalPsychology,1.PaloAlto:ConsultingPsychologistsPress,Inc.,687732. Chebat,J.,veSlusarczyk,W.(2005),HowEmotionsMediateTheEffectsofPerceivedInjusticeOn Loyalty in Service Recover Situations: An Empirical Study, Journal of Business Research, 58, 664673. Cropanzano,R.,veGreenberg,J.(1997),ProgressinOrganizationalJustice:TunnelingThroughThe Maze Ed. Cooper, C. L., and Robertson, I. T., International Review of Industrial and Organiza tionalPsychology,NewYork:Wiley,317372. Dubinsky,A.J.,Skinner,S.J.(1984),ImpactofJobCharacteristicsOnRetailSalespeoplesReactions toTheirJobs,JournalofRetailing,60(2).
147
Greenberg,J.(1986),DeterminantsofPerceivedFairnessofPerformanceEvaluations,Journalof AppliedPsychology,71:342. Greenberg,J.,veFolger,R.(1983),ProceduralJustice,Participation,andTheFciirProcessEffectin GroupsandOrganizations,BasicGroupProcess,Ed.P.Paulus,NewYork:SpringerVerlag,235 256. Jalajas,D.S.veBommer,M.(1999),TheInfluenceofJobMotivationVersusDownsizingonIndivid ualBehavior,HumanResourceDevelopmentQuarterly,10:4. Jex,S.M.(1998),StressandJobPerformance.ThousandOaks,Ca:Sage. Kirkman,B.L.Rosen,B.(1999),BeyondSelfManagement:AntecedentsandConsequencesofTeam Empowerment,AcademyofManagementJournal,42(1)5874. Kominis, G., Emmanuel, C. R., (2007), The ExpectancyValence Theory Revisited: Developing An ExtendedModelofManagerialMotivation,ManagementAccountingResearch,18. Krishnan,B.C.,Netemeyer,R.G.,veBoles,J.s.(2002),SelfEfficacy,Competitiveness,andEffortAs Antecedents of Salesperson Performance. Journal of Personal Selling ve Sales Management, 22(4),285295. Landy, F. J., ve Farr, J. L. (1983), The Measurement of Work Performance. Orlando, Fl: Academic Press. Leventhal,G.S.(1980),WhatShouldBeDoneWithEquityTheory?NewApproachestoTheStudy of Fairnessin Social Relationships Ed. K.Gergen, M. Greenberg, ve R. Willis, Social Exchange: AdvancesinTheoryandResearch,NewYork:PlenumPress,2755. Lind,E.A.veTyler,T.R.(1988),TheSociaiPsychoiogyofProceduraiJmtice.NewYorkandLondon: PlenumPress. Lindquist, T. M. (1995), Fairness As An Antecedent to Participative Budgeting: Examining The Ef fectsofDistributiveJustice,ProceduralJusticeandReferentCognitionsOnSatisfactionandPer formance,JournalofManagementAccountingResearch,7. Mcfarlin,D.B.veSweeney,P.D.(1992),DistributiveandProceduralJusticeAsPredictorsofSatis faction With Personal and Organizational Outcomes, Academy of Management Journai, 35(3) 62637. Miao,C.F.veEvans,K.R.(2007),TheImpactofSalespersonMotivationOnRolePerceptionsand Job PerformanceA Cognitive and Affective Perspective, Journal of Personal Selling ve Sales Management,27,89101. Miceli,M.,veCastelfranchi,C.(2000).NatureandMechanismsofLossofMotivation,Reviewof GeneralPsychology,4. Moorman,R.H.(1991),RelationshipBetweenOrganizationalJusticeandOrganizationalCitizenship Behaviours: Do Faimess Perceptions Influence Employee Citizenship?, Journal of Applied Psy chology,76,84555. Motowidlo,s.J.(2003),JobPerformance,Ed.Borman,D.Ilgen,veR.Klimoski,HandbookofPsy chology:IndustrialandOrganizationalPsychology,12,Hoboken,Nj:JohnWileyandSons,3953. Murphy, K. R. ve Cleveland, J. N. (1995), Understanding Performance Appraisal, Social, Organiza tionalandGoalBasedPerspectives,London:SagePub. Niehoff,B.P.veMoorman,R.H.(1993),JusticeAsAMediatorofTheRelationshipBetweenMeth odsofMonitoringandOrganizationalCitizenshipBehaviors,AcademyofManagementJournal, 36,527556. NurseL.(2005),PerformanceAppraisal,EmployeeDevelopmentandOrganizationalJustice:Explor ingTheLinkages,Int.J.ofHumanResourceManagement16(7),11761194. Paese, P. W., Lind, E. A. ve Kanfer, R. (1988), Procedural Fairness and Work Group Responses to PerformanceEvaluationSystems,SocialJusticeResearch,2(3),193205. Plotkin,H.M.(1987),WhatMakesASuccessfulSalesperson?TrainingandDevelopmentJournal, 5456. Sigler, T. H., Pearson, C.M.(2000),CreatingAn EmpoweringCulture: ExaminingTheRelationship Between Organizational Culture and Perceptions of Empowerment, Journal of Quality Man agement,5,2752.
148
Steensma,H.veVisser,E.(2007),ProceduralJusticeandSupervisorsPersonalPowerBases:Effects onEmployeesPerceptionsofPerformanceAppraisalSessions,Commitment,andMotivation,J. CollectiveNegotiations,31(2),101118 Stumpf, S. A. ve Hartman, K., (1984), Individual Exploration to Organizational Commitment or Withdrawal,AcademyofManagementJournal,27:2. imek,.F.(2007),YapsalEitlikModellemesineGiri:TemellkelerveLisrelUygulamalar,Ankara: Ekinoks. Thibaut,J.,veWalker,L.(1975),ProceduralJustice:APsychologicalAnalysis.Hillsdale,Nj:Erlbaum. Thibaut,J.,veWalker,L.(1978),ATheoryofProcedure,CaliforniaLawReview,66,541566. Tyagi,P.K.(1985),RelativeImportanceofKeyJobDimensionsandLeadershipBehaviorsinMoti vatingSalespersonWorkPerformance,JournalofMarketing,49,7686. Vallerand,R.J.,Pelletier,L.G.,Blais,M.R.,Briere,N.M.,Senecal,C.,veVallieres,E.F.(1992),The Academic Motivation Scale: A Measure of Intrinsic, Extrinsic, and Amotivation in Education, EducationalandPsychologicalMeasurement,52,10031017. VanYperen,N.W.,veHagedoorn,M.(2003),DoHighJobDemandsIncreaseIntrinsicMotivationOr Fatigue Or Both? The Role of Job Control and Job Social Support, Academy of Management Journal,46,339348. Wang,G.,veNetemeyer,R.G.(2002),TheEffectsofJobAutonomy,CustomerDemandingness,and TraitCompetitivenessOnSalespersonLearning,SelfEfficacy,andPerformance,Journalofthe AcademyofMarketingScience,30(3),217228. Weitz, B. A., Harish S. ve Mita Sujan (1986), Knowledge, Motivation, and Adaptive Behavior: A FrameworkforImprovingSellingEffectiveness,JournalofMarketing,50,174191. Williams,S.(1999),TheEffectofDistrbutiveandProseduralFusticeOnPerformance,TheJournal ofPsychology,133(2),183193 ZapataPhelan,C.P.,Colquitt,J.A.,Scott,B.A.VeLivingston,B.,(2009),ProceduralJustice,Interac tionalJustice,andTaskPerformance:TheMediatingRoleofIntrinsicMotivation,Organizational BehaviorandHumanDecisionProcesses108,93105.
149
YETKNLKLERNPERFORMANSZERNDEKETKLERNNBELRLENMESNE LKNBRARATIRMA
AyeOyaZELK stanbulniversitesiletmeFakltesi nsanKaynaklarYnetimiAnabilimDal oyaoz@istanbul.edu.tr
ZET Bu alma, insan kaynaklar ynetiminin (KY) performans ynetimi, K seimi, cret ynetimi gibi ilevlerinde yaygnolarakkullanlanyetkinliklerinbireyselperformanszerindekietkilerininbelirlenmesineilikindir.alma dancelikleyetkinlikkavram,yetkinliklerinKYalanndakikullanmnngeliimiveyetkinliklerinbelirlenmesinde yararlanlanyaklamlarincelenmitir.alma,ayrcareticibirfirmannpazarlamasatveretimblmlerinde alanyneticilerinikapsayanbiraratrmayiermektedir.Aratrmannanaktlesiniszkonusufirmadaalan 76yneticioluturmaktadr.Aratrmadakoluk,mteriodakllk,ticaribakas,iknaetme,iletiimbecerisi, yaratclk,kararverme,planlamaveorganizasyonyeteneivesorumluluudevretmeyetkinliklerinin,yneticile rinperformansdzeylerizerindekietkileriregresyonanaliziaraclyla,sralananyetkinliklerinbirbirleriyleolan ilikileri ise korelasyon analizi araclyla llmtr. Elde edilen bulgularn z olarak, firmalarn yetkinlikleri dorubirbiimdebelirlemelerininveyetkinliklerinbirbtnolarakdikkatealnmasnngereinivurgularnitelikte olduuifadeedilebilir. Anahtarkelimeler:Yetkinlik,Performans,HedeflerleDeerleme.
FulyaAYDINLI stanbulniversitesiletmeFakltesi nsanKaynaklarYnetimiAnabilimDal fulyaa@istanbul.edu.tr
1.GR Gnmzdebiroklkedekamuvezelsektriletmelerindeuygulamaalanolanveilgili literatrde yaygn olarak kullanlanyetkinlik kavram, insan kaynaklar ynetimi(KY)ala nnda ilk kez 1970li yllarda McClelland tarafndan ele alnmtr. McClelland, yetkinlik kavramnbireyseldzeydeincelemive1973ylndayaynlananTestingforcompetence rather than for intelligence adl makalesinde zellikle st dzey pozisyonlarda yksek performanssalamakiinzekatestlerinealternatifolarakyetkinlikdeerlemesiningeliti rilmesi gerektiini ileri srmtr. Buna gre bir i yetkinlii, bireyin iindeki etkin veya stnperformansnsalayanmotiv,zellik,beceri,kendinialglayvesosyalrolgibizel likleridir(Boyatzis,1982,s.21).Dieryandanyetkinlikkavram,sadecebireyselbilgi,bece ri, tutum ve davranlar iermekle snrl olmayp; takmlara, srelere ve rgte ilikin yetenekleri ifade etmekte de kullanlmaktadr. Dolaysyla yetkinlikler; ilgili literatrde bireyselyetkinliklervetemelyetkinliklerolarakdaadlandrlanorganizasyonelyetkin liklerolmakzereikiksmdaincelenmektedir. Yetkinlikkavramnnorganizasyoneldzeydekullanm,1990lyllardayaygnlkkazanm tr.HamelvePrahalad(1994)ntanmlamalarnagretemelyetkinlikler,birirketinreka betiliininkkenindekirnvehizmetlerininaltndayatankendinehasyeteneklerininve teknolojilerininbileimidir.Dierbirdeyiletemelyetkinlikler,birirketindierherhangi birgiriimindenokdahaiyiperformansgsterdiientellekteltabanlhizmetaktiviteleri veyasistemleridir(Quinn,1999). Bu almada bireysel yetkinlikler konusuna odaklanlmaktadr. Bireysel yetkinlikler son yllarda performans ynetimi, K seimi, eitim, kariyer ve cret ynetimi gibi eitli K ilevlerinde yaygn olarak kullanlmaktadr. rnein 2007 ylnda Trkiyede 121 iletme zerinde gerekletirilen bir aratrmann sonularna gre; bu iletmelerin % 67sinde
150
yetkinlikleredayalKuygulamalarbulunmaktadr(Aydnl,2007,s.303).Yetkinlikler,zel liklebankalarda(%77),otellerdeveilairketlerinde(%70)yaygnolarakkullanlmaktadr. Aynaratrmannsonularnagre;yetkinliklerenfazlaperformansynetiminde(%78)ve Kseiminde(%69)kullanlrken,yetkinliklerincretynetimindekullanmdzeyiisenis petendktr(%47). letmeleryetkinlikleredayalKmodellerigelitirirken,nceliklealanlarnnsahipolma sgerekenyetkinlikleribelirlemektedirler.Yetkinliklerinbelirlenmesikonusundailetmele rinyararlanabileceklerieitliyaklamlarbulunmaktadr.Buyaklamlardanbiriolanara trmaya dayal yetkinlik yaklamnda stn performansa sahip olan alanlardan, stn performansvebaarysalayanzellikler,davranvekritikolayrneklerivermeleriiste nir.Buzellik,davranvekritikolaylarnyksekperformansgsterenlerledkperfor mans gsterenleri birbirinden ayrt etmesi gerekir (Briscoe, Hall, 1999). Bu yaklamda yetkinliklerin belirlenmesinde genellikle davransal olay grmelerinden yararlanlr (Boyatzis,1982,s.50).Byleliklestnveortalama/dkperformansgsterenalanlar arasndaki farkllklar tespit edilerek, stn performansl alanlarn istenen sonulara ulamalarnsalayanuygulamalargerekletirmelerineyarayanzellikvebecerileri,yet kinlik olarak belirlenir (Boyatzis, 1982). Yetkinliklerin belirlenmesinde yararlanlan dier yaklamlar; stratejiyedayalvedeerleredayal yaklamlardr.Stratejiye dayal yetkinlik yaklamnda yetkinlikler, iletme stratejileri dorultusunda iletmenin tepe yneticileri tarafndan belirlenir (Uyargil, 2007). Deerlere dayal yetkinlik yaklamnda ise yetkinlik ler; bir tepe ynetici, tepe yneticiler veya K uzmanlar tarafndan rgtsel normlar ve kltreldeerlerdikkatealnaraksaptanr(Briscoe,Hall,1999). Yetkinlikler,son20yldanbuyanagerekuygulamadagerekseilgililiteratrdeyaygnola rakkullanlsada,konuyailikinolarakgerekletirilenampirikaratrmalarnsnrlsayda olduu sylenebilir(Levenson v.d.,2006).Yetkinlik kavramnn ksacabireyinstnper formansn salayan zellikler eklinde tanmlanmasndan hareketle, bireylerin yetkinlik dzeyleri ile performans deerlendirme sonular arasnda iliki aramak, yetkinliklerin etkinliininbelirlenmesiasndannemtamaktadr.Bunedenlearatrmamzdayetkin liklerinbireyselperformanszerindekietkileriincelenmektedir. 2.ARATIRMANINKONUSUVEAMACI Bu aratrmann konusunu, yetkinlik ile performans arasndaki etkileimin incelenmesi oluturmaktadr. Belirtilen konu erevesinde aratrmada; alanlarn, firmann misyon ve vizyonu erevesinde st ynetim tarafndan kabul edilen temel yetkinliklere sahip olmaderecelerininbireyselperformanslarzerindekietkisininsaptanmasamalanmtr. Aratrmannbuanaamacnnyansra,dieramacmz;yetkinliklerarasilikilerebakarak, birbirleriileilgiliolanyetkinliklerisaptamak,byleliklebaarlolmakiinfirmatarafndan bu yetkinliklere bellildesahip olmas istenenbireylerin nelde tutarl biryetkinlik profilisergilediklerinigrmektir. 3.ARATIRMANINNEM Buaratrma,bireyinstnperformansaulamasnsalamasbeklenen(Boyatzis,1982), firmannmisyonuvevizyonuerevesindestynetimtarafndankabulgrenvebilimsel metodlarla tek tek llm olan yetkinliklerin, performans dzeyi ile ne lde ilikili olduununvehangiyetkinlikyadayetkinliklerinperformanszerindenekadaretkilioldu unun belirlenmesi asndan nem tamakta ve aratrma bulgular, insan kaynaklarna ilikineitlikararlardadikkatealnmakzerefirmayneticilerininbilgisinesunulmaktadr. Ayrca,yetkinliklerinbirbirleriileilikisininsaptanmasda,buyetkinliklerdenbirineistenen
151
ldesahipolanyneticinin,dierhangiyetkinlikyadayetkinlikleredesahipolabilece initahminetmekasndannemtamaktadr. 4.ARATIRMANINKAPSAMIveSINIRLARI Buaratrma,reticibirfirmannpazarlamasatveretimblmlerindealanynetici lerikapsamaktadr.Aratrmannanaktlesini,firmadapazarlamasatveretimblm lerindeyneticiolarakalanveyetkinliklerillmolan76kiiolumaktadr.Bubirey lerin sahip olmas gereken temel yetkinlikler, firmann mteri odakl yaklam temeline greyenidenyaplanmasnabalolarakbelirlenmivebusretesadecepazarlamasat ile retim blmlerinde alanlarn temel yetkinlikleri bilimsel yntemlerle llmtr. Bunedenlefirmadaalanlarntmaratrmakapsamnadhiledilememitir.Ayrcabu aratrmada yaplan yetkinlik ve performans lmlerinin gerei yanstt varsaylm, bireysel performans etkileyebilecek yetkinlik haricindeki faktrler ise bu balamda sabit kabuledilmitir. 5.ARATIRMANINDEKENLER Buaratrmada;koluk,mteriodakllk,ticaribakas,iknaetme,iletiim,yaratclk, kararverme,planlamaveorganizeetme,sorumluluudevretmeyetkinlikleriilebireylerin performansdzeyiolmakzeretoplam10deikenyeralmaktadr. 6.ARATIRMAHPOTEZ Aratrmannhipotezleriaadakigibiyaplandrlmtr: H0:Kiininsahipolduuyetkinlikler,performansdzeyinietkilemez. H1:Kiininsahipolduuyetkinlikler,performansdzeyinietkiler. H0:Yneticilerinsahipolduklaryetkinlikler,birbirleriileilikilideildir. H1:Yneticilerinsahipolduklaryetkinlikler,birbirleriileilikilidir. 7.ARATIRMADAKULLANILANSTATSTKTEKNKLER Buaratrmadayetkinliklerinperformanszerindekietkisinisaptayabilmekiin,regresyon analizi;yetkinliklerinbirbirleriileilikilerinisaptamakiinisekorelasyonanalizikullanlm tr. 8.ARATIRMANINBULGULARI 8.1.YetkinliklerinBireyselPerformanszerindekiEtkisininncelenmesi Aratrmamzda9yetkinliin(koluk,mteriodakllk,ticaribakas,iknaetmek,ileti imbecerisi,yaratclk,kararverme,planlamaveorganizasyonyetenei,sorumlulukdev retme), bireylerin performans dzeyleri zerindeki etkileri, regresyon analizi aracl ile llmveaadakibulgulareldeedilmitir: lkolarakbireylerinsahipolduklarkolukyetkinliinin,gsterdikleriperformanszerin de etkili olup olmad aratrlm ve 0,05 anlamllk dzeyinde koluk yetkinliinin per formans zerinde etkisi olmad grlmtr. Ancak anlamllk dzeyinin uygulamada kabuledilen0,1e(Kurtulu,2004,s.96)karlmasdurumundaise,koluunperformans zerindeetkilibirdeikenolduu(sig:0,087)grlmektedir(Sayfasayskstndandolay almadailgilitablolarayerverilememitir).Dolaysylabamldeikenilebamszde iken arasndaki ilikinin derecesini gsteren R deerinin 0,219 olmasndan hareketle koluk ile performans arasndagsz, fakat 0,1anlamllkdzeyindeanlamlbir ilikinin varolduusylenebilir.Dieryandanbamldeikendekideiiminnekadarnnbam szdeikentarafndanaklandngsterenRkaredeeriise(Akgl,evik,2003,s.297), 0,048olarakhesaplanmtr.Bununanlam,bireyselperformanstakideiimlerin%4,8inin kolukyetkinliiileaklanabileceidir.Bkatsaysnabaktmzdaise,0,317olanbudeer bize, koluk yetkinliindeki bir birimlik bir artn, performans zerinde 0,317likbirazal
152
maya sebep olduunu gstermektedir (Akgl, evik, s.335). Dier bir ifade ile, bireylerin kolukyetkinliklerininartmas,iperformanslarnazaltcetkiyesahiptir. kinciolarak,bireylerinmteriodakllkyetkinliinesahipolmaderecelerinin,performans lar zerinde etkili olup olmad aratrlm ve mteri odakl davrann 0,05 anlamllk dzeyindeperformanszerindeetkiliolduu(sig:0,036)grlmtr.Burada0,219olarak hesaplananRdeerinedayanarak,mteriodakldavranileperformansarasndagsz, fakat anlaml bir ilikinin var olduu sylenebilir. lgili R kare deeri, 0,071 olarak hesap lanmtr.Budurumda,bireyselperformanstakideiimlerin%7,1imteriodakllkyet kinlii ile aklanabilecektir.B katsaysna bakldndaise,mteri odakldavrantaki bir birimlik artn, i performansn 0,355 azaltt grlmektedir. Dolaysyla mteri odakl davranma yetkinliinin de, bireylerin i performanslarn azaltc bir etkiye sahip olduu sylenebilir. Aratrmamzdadahasonraalanlarnticaribakasnasahipolmaderecelerinin,birey selperformanslarzerindeetkiliolupolmadanalizedilmiveticaribakasnasahip olma zelliinin 0,05 anlamllk dzeyinde performans zerinde etkili olduu (sig:0,042) grlmtr.Rdeeri0,259olarakhesaplanmveburadadaticaribakasileperfor mansarasndagsz,fakatanlamlbirilikininvarolduusaptanmtr.0,067olarakbelir lenenRkaredeeriisebize,bireyselperformanstakideiimlerin%6,7sininyneticilerin ticaribakasnasahipolmaderecesiileaklanabileceinigstermektedir.Bkatsaysna bakldnda, yneticilerin ticari bak asna sahip olma dzeyindeki bir birimlik artn, performanslarnda0,269lukbirazalmayasebepolduugrlmektedir. Aratrmamzdaelealdmzdieryetkinliklerdenolaniknaetme,iletiimveyaratcln, bireyselperformans zerinde etkili olup olmad tektekanaliz edildiinde,0,05ve0,10 anlamllk dzeylerinde bu yetkinliklerin hibirinin performans zerinde etkisi olmad (srasyla sig:0,497, sig:0,386, sig:0,263) sonucu elde edilmitir. Bu nedenle bu ksmda regresyonanalizisonularnayerverilmemitir. Birsonrakiaamadaise,bireylerinsahipolduklarkararvermeyetkinliinin,performans lar zerinde etkili olup olmad saptanmaya allm, fakat 0,05 anlamllk dzeyinde kararvermeyetkinliininperformanszerindeetkisiolmadgrlmtr.Ancakanlaml lkdzeyinin0,1ekarlmashalinde,kararvermeyetkinliinin,performanszerindeetkili bir deiken olduu (sig:0,068) grlmektedir. Bu durumda 0,233 olarak hesaplanan R deerikararvermeyetkinliininderecesiileperformansarasndagsz,fakat0,1anlaml lkdzeyindeistatistikselolarakanlamlbirilikininvarolduugrlmektedir.Rkaredee riise,0,054olarakhesaplanmtr.Busonucagre,bireyselperformanstakideiimlerin% 5,4kararvermeyetkinliiileaklanmaktadr.Bkatsaysnabaktmzdaise,0,236olan bu deer bize, karar verme yetkinliindeki bir birimlik artn, performans zerinde 0,236lkbirartsaladngstermektedir. Aratrmamzdaki 8. yetkinlik olan planlama ve organize etmenin bireysel performans zerinde etkili olup olmad analiz edildiinde, 0,05 ve 0,1 anlamllk dzeylerinde bu yetkinliinperformanszerindeetkisiolmad(sig:0,416)grlmtr.Benzerbirsonu da sorumluluu devretme yetkinliinin alanlarn performans zerindeki etkisi ince lendiindeortayakmveburadada0,05ve0,1anlamllkdzeyindesorumluluudev retmeyetkinliininperformanszerindeetkisiolmad(sig:0,472)grlmtr. Yukardakiregresyonanalizinde,herbiryetkinliinperformanszerindekietkisiincelenmi vebazartcsonulareldeedilmitir.Mteriodakllkveticaribakasve0,1anlam llkseviyesindedeolsakolukyetkinliklerininperformanszerindekinegatifetkisidn drcdr.Yaplananalizlersonucundaincelenen9yetkinlikarasndasadecekararverme
153
yetkinliinin performans zerinde pozitif etki (0,1 anlamllk seviyesinde) yapt gzlen mitir. Yetkinliklerin performans zerindeki etkisinin tek tek belirlenmesine ilikin olarak elde edilenyukardakisonular,bizebuyetkinliklerinbir aradadeerlendirilerekperformansa etkisininincelenmesinin,yetkinliklerinbirbirleriileilikiliolmasdurumundafarklsonular vereceinidndrmvebunedenlearatrmamznbirsonrakiadmndatmyetkinlik leraynandamodeledhiledilerekyetkinliklerinbirbtnolarakperformanszerindeki etkileri analizedilmitir.Bunagre,tm yetkinliklerindhilolduuregresyonmodelian lamlsonu(sig:0,355)vermemitir.Bakabirdeyile,buyetkinliklerinperformanszerin deetkiliolduunusylemekistatistikselolarakolanakldeildir.Dolaysylailgilitablolarda yeralangstergeleriyorumlamakherhangibiranlamifadeetmemektedir. 8.2.YetkinliklerAraslikilerinncelenmesi Yukardakiregresyonanalizisonularndahaayrntlyorumlamakvefirmatarafndanbu yetkinliklerebellildesahipolmasistenenbireylerinneldetutarlbiryetkinlikprofi lisergilediklerinigrmekamalarylaaratrmamznbuadmndayetkinliklerarasilikiler incelenmektevebirbirleriyleilgiliolanyetkinliklersaptanmaktadr.Byleliklehangiyetkin liklerinbiraradaaltdasaptanmaksuretiyle;gerekiealm,gerekseterfikararlarnda firmayabilgisalanmasdammknolacaktr. Yetkinliklerin birbirleri ile ilikili olup olmad korelasyon analizi ile incelenmi ve buna balolarakaadakibulgulareldeedilmitir: 9yetkinliinherbiri,diertmyetkinliklerleilikilendirildiinde,aralarndaenyksekiliki olanikiyetkinliinmteriodakldavranileticaribakasolduusaptanmtr(0,723, sig:0,01). Bu iliki pozitifveglbiriliki olup buyetkinliklerden biri bir birim artarken, dierin de 0,723 birim artmas anlamna gelmektedir. Baka bir deyile bu sonu bize, aratrmakapsamndakibireylerdenmteriodakldavrandzeyiyksekolanlarn,ticari bak asnn veya ticari bak as yksek olanlarn, mteri odakl davranma dzeyinin yksekolduuanlamnagelmektedir. Aratrmakapsamndakibireylerinplanlamaveorganizeetmekonusundakiyetkinlikleri ilesorumluluudevretmeyetkinleriarasndaksmengl,pozitifveanlamlbirilikinin olduugrlmtr(0,574,sig:0,01).ncolarakise,aratrmakapsamndakibireylerin planlamaveorganizeetmekonusundakiyetkinlikleriilekararvermeyetkinlikleriara snda, orta iddete yakn, pozitif ve anlaml bir ilikinin olduu grlmtr (0,386, sig:0,01). Drdncolarak,bireylerinkararvermeyetkinlikleriilesorumluluu devretmeyetkinlikleriarasnda,ortaiddeteyakn,pozitifveanlamlbirilikininolduu grlmtr (0,343, sig:0,01). Bir dier iliki ise, bireylerin sorumluluu devretme ve ikna etme yetkinlikleri arasnda saptanmtr. Bu iliki de orta iddete yakn, pozitif ve anlaml bir ilikidir (0,338, sig:0,01). Beinci olarak, aratrma kapsamndaki bireylerin planlama ve organize etme konusundaki yetkinlikleri ile mteri odakl davran yet kinlikleri arasnda, orta iddete yakn ve pozitif anlaml bir ilikinin olduu grlmtr (0,332,sig:0,05).Sonolarakise,bireylerinkolukveiletiimkonusundakiyetkinlikleri arasndazayf,fakatpozitifveanlamlbirilikininolduugrlmtr(0,236,sig:0,05). 9.SONU Gnmzde, stn performans salayan zellikler eklinde tanmlanan yetkinliklerin; KYniniealm,terfi,performansdeerleme,cretynetimigibieitlialanlarndayaygn olarak kullanld bilinmektedir. Yaplan aratrmalar zellikle yetkinliklere dayal perfor mans deerleme yaklamnn ksmen ya da btnyle, firmalarn pek ou tarafndan kullanldnortayakoymaktadr.Bunedenle,buaratrmadabireyselyetkinliklerinfirma
154
lar iin gn getike artan nemi karsnda, bireysel performans zerindeki etkilerinin incelenmesigerekligrlmtr. Buradancelikleyetkinlikleringerekiolarakbelirlenmesininvedorullmesininne minivurgulamakgerekir.almamznbandayetkinlikbelirlemedetryaklamoldu undan sz edilmitir. Bunlar; aratrmaya dayal, stratejiye dayal ve deerlere dayal yaklamlardr.Buradaszkonusufirmannyetkinlikleribelirlerkenkullandynteminise, buyaklamlardanhibirinetamolarakuyduusylenemez.nkfirma,mteriodakllk temelinegreyenidenyaplanmakistemivebunagrekendifirmamisyonuvevizyonuna uygunolarakyneticilerdebulunmasnngerekligrdyetkinlikleri,danmanfirmann nerdii ekliyle ve st ynetimin grlerini alarak belirlemitir. Ancak sonu itibariyle bireyselperformanszerindeetkiliolmasgerekenbuyetkinliklerinsadecedrttanesinin etkili olduu, dier be yetkinliin performansa etki etmedii grlmtr. Bundan daha artcolansonuise,performansetkileyenbudrtyetkinliinnn(mteriodakllk, ticaribakasvekoluk)performanszerindenegatif,yaniperformansazaltmaynn deetkiyapmasdr.Aratrmamzdasadecekararvermeyetkinliininperformanszerinde olumlu,yaniperformansarttrcetkiyaptgrlmtr. Busonularbize,yetkinlikve/veyaperformanslmlerininhatalolduunudndrebi lir. Fakat performans lmnn hedeflere gre deerlendirildii ve bireysel performan sn,firmaperformansileilikilendirildiigznnealndnda,performanslmlerinin olabildiincedoruolduunukabuletmekgerekir.Ayrcayetkinliklerinbilimselyntemler le lld de dikkate alndnda, burada da hata paynn dk olmas beklenir. Sz konusulmlerdehatalarolsabile,bunundndaveyabununlaberaberaklagelenbaka birhususda,yetkinlikbelirlemedeizlenenyolunuygunolmaddr.nkfirmayaablon olarak nerilmi ve st ynetim tarafndan kabul grm yetkinlikler, beklenenin aksine firmadakiyneticilerinstnperformansaulamasndaetkiliolamamtr. Yukarda belirtildii gibi, yetkinliklerin bazlarnn bireysel performans zerinde etkili ol mamas, bazlarnn ise performans azaltc etki yapmas, bu firmada yneticilerin stn performansaulamasiingerekliolanyetkinliklerindoruolarakbelirlenememiolmasn dankaynaklanabilir.rnein,mteriodakllk,ticaribakasvekolukyetkinliinintek tekyadabiraradaperformanszerinde olumluetkigsterebilmesi,yneticilerdeita kipilii, takm almas gibi baka yetkinliklerin de bulunmasna bal olabilir. Yani ynetici,buyetkinliklerebakayetkinliklerlebiraradasahipolduundastnperformans gsterebilir. Baka bir ifade ile, mteri odakl davran gsteren bir yneticinin, burada llmeyenitakibiveyabenzeribiryetkinliktenyoksunolmashalinde,performansbu yetkinliktenolumluynde etkilenmeyebilir, hattadebilir.Yada sorumluluudevretme gibibiryetkinliesahipolmak,firmadastnperformansgsterebilmesiasndangerekli biryetkinlikolmayabilir. Nitekimyetkinliklerinbirbirleriileilikilerininincelenmesisonucunda,mteriodakldav ran ile ticari bak as yetkinliinin, olduka gl bir ilikiye sahip olduu gzlenmi, bunungibibakayetkinliklerarasndadaokglolmasadailikilerolduusaptanmtr. Bunun anlam; bireyde bazyetkinliklerinbir arada altdr.Kald ki, tmyetkinliklerin dhil edildii regresyon modelinde, yani bu yetkinliklerin bir arada bireysel performans zerindeki etkisi incelendiinde, anlaml bir sonu elde edilememitir. Yani lmlenen yetkinliklerin performansa istatistiksel olarak nemli saylabilecek bir seviyede etki yap madgrlmtr.Buyetkinliklerebakayetkinliklereklendiindeve/veyabazyetkinlik lerkarldnda,aralarndafarklilikilerveperformanszerindefarkletkilergrlebilir.
155
Buradan yola karak, firmalarn ncelikle stnperformans iin gerekli olan yetkinlikleri doru belirlemesinin ve yetkinliklerin bir btn olarak dnlmesinin nemini vurgula makgerekir.Aksitakdirde,yanlyadaeksikbilgilerlehareketedenfirmalar;zaman,para, insangcgibikaynaklarnboaharcamolacaklarvebuyadabenzeridurumlardanda firmanngenelperformansolumsuzetkilenecektir. KAYNAKA
Akgl, A., evik, O. (2003), statistiksel Analiz Teknikleri: SPSSte letme Ynetimi Uygulamalar, Ankara:EmekOfset. Aydnl,F.(2007),KurumsalTeoriAsndannsanKaynaklarYnetimindeFarkllkVeBenzerliklerVe Konuya likin Bir Aratrma, Yaymlanmam doktora tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler EnstitsletmeAnabilimDalnsanKaynaklarYnetimiBilimDal,stanbul. Boyatzis,R.E.(1982),TheCompetentManager:AModelForEffectivePerformance,NewYork:John Wiley&Sons. Briscoe, J. P., ve Douglas T. H. Autumn (1999), Grooming and Picking Leaders Using Competency Frameworks:DoTheyWork?:AnAlternativeApproachandNewGuidelinesforPractice,Organ izationalDynamics,28(2),3752. Hamel,G.,vePrahalad,C.K.(1994),CompetingForTheFuture,Boston,MA:HarvardBusinessPress. Kurtulu,K.(2004),PazarlamaAratrmalar,Geniletilmi7.Basm,stanbul:LiteratrYaynclk. Lahti, R. K. Fall (1999), Identifying and Integrating Individual Level and Organizational Level Core Competencies,JournalofBusinessandPsychology,14(1),5975. Levenson,A.R.,WimA.V.S.,veCohen,S.G.(2006),MeasuringTheRelationshipbetweenManage rialCompetenciesandPerformance,JournalofManagement,32(3),360380. McClelland, D. C.September(1998),Identifying CompetencieswithBehavioralEventInterviews, PsychologicalScience,9(5),331339. Prahalad,C.K.,veHamelG.(1990),TheCoreCompetenceofTheCorporation,HarvardBusiness Review,68(3),7991. Quinn, J. B. Summer (1999), Strategic Outsourcing: Leveraging Knowledge Capabilities, Sloan ManagementReview,40(4)921. Scarbrough, H. (1998), Path (Ological) Dependency? Core Competencies from An Organizational Perspective,BritishJournalofManagement,9,219232. Uyargil, C. (2008), letmelerde Performans Ynetimi Sistemi: Performansn Planlanmas, Deer lendirilmesiVeGelitirilmesi,2.Bas,stanbul:ArkanBasmYaym.
156

157
8.Oturum
AlglananrgtselAdaletilergtselVatandalkDavranArasndaki likininOtelletmelerirneklemindeBirAnalizi AdemT,MetinKAPLAN,DurduMehmetBKES TurizmletmelerindealanMuhasebePersonelininrgtselAdalet AlglamalarveAdaletTrlerininPerformanszerindekiEtkilerininnce lenmesi SalihaBaakERDN grenlerinEtkileimAdaletiAlglarnnrgtselBallklarzerindeki Etkisininncelenmesi:anakkalelindeFaaliyetGsterenOtelletmele rindeBirAratrma OyaAYTEMZSEYMEN,GkselKemalGRGN,brahimGRTLOLU,Murat AKSU TrkiyevePolonya'daTurizmSektralanlarnnrgtselAdaletve rgtselBallkAlglarnnKarlatrlmas AliYAYLI,SerdarP

158
ALGILANANRGTSELADALETLERGTSELVATANDALIKDAVRANII ARASINDAKLKNNOTELLETMELERRNEKLEMNDEBRANALZ
AdemT Selukniversitesi ogut.adem@gmail.com MetinKAPLAN Nevehirniversitesi kaplan_metin@hotmail.com
ZET Bualmannamac,oteliletmelerirneindealglananrgtseladaletilergtselvatandalkdavran(VD) arasndaki ilikileri analiz etmektir. Aratrma bulgular sonucunda, rgtsel adalet alglamalarnn alt boyutu olan; datm adaleti ile VDnin alt boyutlar olan zgecilik, centilmenlik, vicdanllk ve sivil erdem arasnda pozitifynlveanlamlbirilikiolduu;etkileimadaletiilezgecilik,nezaketvesivilerdemarasndapozitifynl ve anlaml bir iliki olduu tespit edilmitir. Datm adaleti ile nezaket; ilemsel adalet ile VDnin hibir alt boyutu arasnda ve etkileim adaleti ile centilmenlik ve vicdanllk arasnda anlaml bir iliki olmad ortaya konmutur.Ayrca,rgtseladaletalglamalarnn,rgtselvatandalkdavrannetkilediibulgusunaeriilmi tir. AnahtarKavramlar:Alglananrgtseladalet,rgtselvatandalkdavran,oteliletmeleri,rgtkltr.
DurduMehmetBKES Nevehirniversitesi dmbickes@hotmail.com
GR Emekyounretiminvesunumunszkonusuolduuturizmsektrndeoteliletmeleri nin,rekabetistnlksalayabilmelerivevarlklarnuzundnemdesrdrebilmeleriiin rakiplertarafndantaklitedilemeyeninsanunsurunagerekennemivermelerikanlmaz dr.Hizmetsunumununheraamasndadenetiminmmknolmadoteliletmeciliinde, stratejikamalaraulamada,alanlarn,biimseldlsistemitarafndannetbirekilde tanmlanmayanvebirbtnolarakrgtnetkinliiniartran,isteebalbireyseldavra nlar(Akanvd.,2009:95;Organ,1997:86)olaraktanmlananrgtselvatandalkdav ran sergilemeleri, nemi gz ard edilemez bir rol oynamaktadr. alanlarn rgtsel vatandalk davransergilemeleribir takm ncllere balbulunmaktadr(Williams vd., 2002).Buncllerinbanda,alanlarnrgtlerindekiuygulamalarailikinadaletalg lamalar(Aryeevd.,2002:269)biimindetanmlanan,alglananrgtseladaletolgusunun yeraldliteratrdevurgulanmaktadr(ChiaburuveLim,2008;Erkutlu,2008;Blakelyvd., 2005; Arslanta, 2005; Williams vd., 2002; Moorman vd., 1998; Farh vd., 1997; Aquino, 1995; Moorman vd., 1993; Tansky, 1993). Bu erevede aratrmann amac, Nevehir ilindefaaliyetgsteren4ve5yldzloteliletmelerindealanigrenlerin,rgtselada letalglamalarilergtselvatandalkdavranlararasndakiilikilerianalizetmektir.Bu balamda,alglananrgtseladaletilergtselvatandalkdavranarasndakiiliki,tu rizmgibihizmetarlklfarklbirsektrdeincelenmitir. 1.TEORKEREVE TemelleriniAdamsneitlikkuramndanalanrgtseladalet(Schminkevd.,1997),birey lerinrgtlerdekiadaletalgsntanmlamakiinortayakonulanbirkavramolup(Karriker veWilliams,2009:114);datmadaleti,ilemadaletiveetkileimadaleti(Javahar,2002) olmak zere arlkl olarak boyutta incelenmektedir. Datm adaleti, organizasyon tarafndankaynaklarn/dllerindatmnailikinadaletalglamalarnifadeeder(Blakely vd.,2005:261)vektlarnadaletiilealakaldr(Jawahar,2002:813).lemadaleti,karar almada izlenen srelerle ilgili adalet alglamalarn ifade eder (Eskew, 1993: 187;
159
Konovsky,2000:492).BiesveMoag,iletiimidedahiledereketkileimadaletini,kiilera rasndakiiletiimeilikinadaletalglamalarolaraktanmlamlardr(KarrikerveWilliams, 2009:115).Etkileimadaleti,kararvericilerinresmiprosedrlerioluturmasveyaakla masileilgilialglanandavranadaletidir(NiehoffveMoorman,1993:534). rgtsel vatandalk davrannda ise gnlllk esas olup (Pare ve Tremblay, 2007); zgecilik, nezaket, centilmenlik, vicdanllk ve sivil erdem (Niehoff ve Moorman, 1993) olmakzerebeboyuttanolumaktadr.zgecilik,iyerindeyzyzeetkileimgsteren belirli bireylere yardm etmeye ynelik (Barksdale ve Werner, 2001: 146; Konovsky ve Organ, 1996: 255) gnll davranlardr. rnein, ie yeni girenlere, i yk fazla olan veya iegelmeyenalmaarkadalarnavemterilereyardm etmekgibi davranlardr (Yoon ve Suh, 2003: 598). Nezaket, insanlarn i yerinde gsterdikleri jestleri tanmlar (KonovskyveOrgan,1996:255)veorganizasyoniindekiiblmndenkaynaklanankar lklbirbirinebalolanbireylerarasndakiolumluiletiimiifadeetmektedir(zdeveciolu, 2003:121).Centilmenlik,rgtiindebireylerarasndagerginlikyaratacakhertrlolum suzluklar tolere etme anlamna gelip (zdeveciolu, 2003: 122), alanlarn ikayet et mekten,kksorunlarbytmektenkanmalarileilgilidavranlarndanmeydanagelir (YoonveSuh,2003:598).Vicdanllk,organizasyonungerektirdiiminimumrolnzerin deki, istee bal davranlar ifade eder. rnein, gnll olarak ekstra almak, asla kurallarinememek,almazamannisrafetmemekgibidavranlardr(MacKenzievd., 1993: 71). Sivil erdem, organizasyonun yaamna sorumlu bir ekilde katlm ifade eder. rnein, zorunlu olmad halde organizasyona fayda salayacak toplantlara katlma, organizasyondaki deiimlere ayak uydurma, srelerin nasl gelitirilecei ile ilgili olarak nerilersunmakgibidavranlardr(Dimitriades,2007:473). rgtseladalet,zelliklekaynaklarnadildatmnadayanmaktaolup,rgtselvatanda lk davrannn bir belirleyicisidir (Farh vd., 1997). Alglanan rgtsel adalet ile rgtsel vatandalkdavranarasndakiilikileriinceleyenuluslararasalandayaplanaratrma lardan; Chiaburu ve Lim (2008) Birleik Devletlerdeki bir iletmede alan igrenler ve onlarnenyaknyneticilerizerindeyaptklararatrmadaetkileimseladaletilergtsel vatandalk davran arasnda pozitif ynl bir iliki olduunu; Blakely vd., (2005) farkl organizasyonlarda tam zamanl olarak alan igrenler zerinde yapt aratrmada, alglanan rgtsel adalet ilergtsel vatandalk davran arasnda pozitif ynl bir iliki olduunu; Williams vd., (2002) Birleik Devletlerin gneybatsndaki bir ehirde imalat, finans,bilgiteknolojileri,bankavedierendstrilerdealanigrenlerzerindeyaptkla r aratrmada, datm adaleti, biimsel ilem adaleti ve etkileimsel adalet ile rgtsel vatandalk davran niyetleri arasnda anlaml ve pozitif ynl bir iliki olduunu; Moormanvd.,(1998)Midwestdekiaskerihastanedesivilalanlarveyneticilerizerin deyaptklararatrmada,ilemseladaletilergtselvatandalkdavranarasndapozitif ynlbirilikiolduunu;Farhvd.,(1997)Tayvandaenbyk500iletmeninyeleriolan elektronik endstrisindeki 8 iletmedeki yneticiler ve astlar zerinde yaptklar aratr mada, datm ve ilemsel adalet alglamalar ile rgtsel vatandalk davran arasnda pozitifynlbirilikiolduunu;Aquino(1995)MidwesternletmeOkulu,MBAprogram rencilerizerindeyaptaratrmada,kiilerarasadaletalglamalarilergtselvatan dalk davrannn zgecilik boyutu arasnda pozitif ynl bir iliki olduunu; Moorman vd., (1993), TV irketindeki igrenler ve onlarn en yakn yneticileri zerinde yaptklar aratrmada, ilemsel adalet ile rgtsel vatandalk davrannn be boyutu arasnda pozitif ynl bir iliki olduunu; Tansky (1993) sendikasz iiler zerinde yapt aratr madatoplamadaletalglamalarilergtselvatandalkdavrannnzgecilikvevicdanl
160
lk boyutlar arasndapozitifynlveanlamlbir ilikiolduunu tespit etmilerdir. Trki yedeyaplanaratrmalardanise;Erkutlu(2008)10devletniversitesindealanre tim elemanlar zerinde yapt aratrmada, etkileimsel, ilemsel ve datm adaleti ile rgtsel vatandalk davran arasnda pozitif ynl ve anlaml bir iliki olduunu ayrca, rgtselkltrnalanodakllkboyutunun,rgtseladaletvergtselvatandalkdav ranarasndakiilikiyedzenleyicietkidebulunduunu;Arslanta(2005),iletiimved ticaret alannda uzmanlam bir firmada alan beyaz yakallar zerinde yapt aratr mada,alglananadaletilergtselvatandalkdavranarasndaanlamlbirilikiolduu nu,veetkileimadaletiboyutununrgtselvatandalkdavranboyutlarndaniletmeile zdeleme, zgecilik, vicdanllk vealanlar aras uyum zerindeki etkisinin yksek d zeydeolduu,ancakdatmadaletininrgtselvatandalkdavranzerindeanlamlbir etkisiolmadnortayakoymutur. 2.ARATIRMANINMETODU 2.1.rneklem Aratrmannevrenini;Nevehirilindeki4ve5yldzlotellerdenbro,kathizmetlerive yiyecekiecek departmanlarnda alan igrenler oluturmaktadr. l Turizm Mdrl ndenalnanverileregre,aratrmannyaplddnemde,Nevehirilindeondokuzadet 4 ve 5 yldzlotel bulunmaktadr. Ancakbirotelkapal olup, bir otel yneticisiise anket uygulamasn kabul etmemitir. Grmeyi ve anket uygulamasn kabul eden yneticiler ise,personelsayshakkndabilgivermekistememilerdir.Dolaysylarneklemseiminde Kota rnekleme alnmtr. Kota rnekleme, ana ktlenin yelerini tanmlama ihtimalinin olmad,zorolduuveyamasraflolduudurumlardauygulananbirrneklemeyntemi dir. Buyntemdearatrmac, herbirkategoriiin nekadar cevaplayc seeceinekarar vermelidir. Bu seimi yapmada iki olaslk vardr. Birincisi, her bir blm iin eit sayda cevaplaycbelirlemek,ikincisiisektleierisindekioranlaorantlcevaplaycsaysbelir lemektir(Robson,2002:264;Blake,2000:204205).Buerevede,herbirotele10anket olmak zere, toplam 170 anket datlmtr. Geri dnen anket says 106, geri dnm oranise,%62dir. 2.2.VeriToplamaveAnalizTeknikleri Aratrmadaveritoplamayntemiolarakanketkullanlmtr.Anketkapsamnda,alglanan rgtseladalet,rgtselvatandalkdavranvedemografikzelliklerileilgilisorularyer almaktadr. Alglananrgtseladalet,NiehoffveMoorman(1993)tarafndangelitirilenlekkullan larakllmtr.Bulek;datmadaleti(5madde),ilemseladalet(6madde)veetki leimadaleti(9madde)olmakzereboyuttanvetoplam20maddedenolumaktadr. 5lilikerttipilekkullanlmtr(1=Kesinliklekatlmyorum,2=Katlmyorum,3=NeKatl yorumNeKatlmyorum,4=Katlyorum,5=KesinlikleKatlyorum).CronbachsAlphakatsa ylarise;datmadaleti:86.4,ilemseladalet:83.4veetkileimadaleti:94.1dir. rgtsel Vatandalk Davran ise, Podsakoff ve MacKenzie tarafndan gelitirilen lek (NiehoffveMoorman,1993:542)kullanlarakllmtr.Bulek;zgecilik(4madde), nezaket(4madde),centilmenlik(4madde),vicdanllk(4madde)vesivilerdem(4madde) olmakzerebeboyuttanvetoplam20maddedenolumaktadr.5lilikerttipilekkulla nlmtr (1=Kesinlikle katlmyorum,2=Katlmyorum, 3=Ne Katlyorum Ne Katlmyorum, 4=Katlyorum, 5=Kesinlikle Katlyorum). Cronbachs Alpha katsaylar ise; zgecilik: 83.4, nezaket: 84.9 , centilmenlik: 70.0, vicdanllk: 89.6 ve sivil erdem: 88.7dir. Gvenilirlii nemlidzeydedrennermeolmadndan,karlannermebulunmamaktadr.
161
Aratrmann amac dorultusunda gelitirilen hipotezleri test etmek iin, korelasyon ve regresyonanalizlerindenyararlanlmtr. 2.3.AratrmannHipotezleri Aratrmannbamszdeikenleri,alglananrgtseladaletkavramnnaltboyutlarolan, datmadaleti,ilemseladaletveetkileimseladalettir.Bamldeikenleriise,rgtsel vatandalk davrannn alt boyutlar olan zgecilik, nezaket, centilmenlik, vicdanllk ve sivil erdemdir. Otel iletmelerinde alan igrenlerin rgtsel adalet alglamalar ile r gtselvatandalkdavranlararasndakiilikilerianalizetmekamacylaaadakihipotez lerbelirlenmitir. H1:AlglanandatmadaletiileVDnnzgecilikaltboyutuarasndapozitifynlbiriliki vardr. H2:AlglanandatmadaletiileVDnnnezaketaltboyutuarasndapozitifynlbiriliki vardr. H3:AlglanandatmadaletiileVDnncentilmenlikaltboyutuarasndapozitifynlbir ilikivardr. H4: Alglanan datm adaleti ile VDnn vicdanllk alt boyutu arasnda pozitif ynl bir ilikivardr. H5:Alglanandatm adaletiileVDnn sivilerdem altboyutuarasnda pozitifynl bir ilikivardr. H6:AlglananilemseladaletileVDnnzgecilikaltboyutuarasndapozitifynlbiriliki vardr. H7:AlglananilemseladaletileVDnnnezaketaltboyutuarasndapozitifynlbiriliki vardr. H8:AlglananilemseladaletileVDnncentilmenlikaltboyutuarasndapozitifynlbir ilikivardr. H9: Alglanan ilemsel adalet ile VDnn vicdanllk alt boyutu arasnda pozitif ynl bir ilikivardr. H10:AlglananilemseladaletileVDnnsivilerdemaltboyutuarasndapozitifynlbir ilikivardr. H11: Alglanan etkileim adaleti ile VDnn zgecilik alt boyutu arasnda pozitif ynl bir ilikivardr. H12: Alglanan etkileim adaleti ile VDnn nezaket alt boyutu arasnda pozitif ynl bir ilikivardr. H13: Alglananetkileim adaletiile VDnn centilmenlik altboyutu arasnda pozitif ynl birilikivardr. H14:AlglananetkileimadaletiileVDnnvicdanllkaltboyutuarasndapozitifynlbir ilikivardr. H15:AlglananetkileimadaletiileVDnnsivilerdemaltboyutuarasndapozitifynlbir ilikivardr. 3.ARATIRMABULGULARI 3.1.rnekleminzellikleri Aratrmaya katlan igrenlerin; %55.7si 4 yldzl, %44.3 5 yldzl otelde; %33.4 nbro, %31.7si kat hizmetleri, %34.9u yiyecekiecek departmanlarnda almakta; %70.8ierkek,%29.2sikadn;%10.41822 yaaras,%29.2si2327ya aras,%22.6s 2832yaarasve%37.7si33vezeriyagrubunda,%57.5ievli,%42.5ibekar;%20.8i ilkretim,%50.9ulise,%28.3niversitemezunuolup,%47.2siturizmeitiminesahip iken,%52.8iturizmeitimialmamtr.
162
3.2.AratrmaSonular rgtseladaletalglamalarnnaltboyutlarolan;datmadaleti,ilemseladaletveetkile imadaletiile,rgtselvatandalkdavrannn;zgecilik,nezaket,centilmenlik,vicdanl lk ve sivil erdem alt boyutlarna ilikin ortalama, standart sapma, deikenler arasndaki korelasyonkatsaylarvecronbachsalphadeerleriTablo1deverilmitir. Tablo1.Tanmlaycstatistikler,DeikenlerArasndakiKorelasyonlarveCronbachAlfa Deerleri
Mean 1. 2.89 (86.4) Datm Adaleti 2. 2.74 0.90 .47** (83.4) lemsel Adalet 3. 3.02 1.10 .49** .40** Etkile im Adaleti 4. 3.61 0.97 .27** .15 zgeci lik 5. 3.67 1.05 .13 .03 Nezaket 6. 3.61 0.84 .24* .04 Centil menlik 7. 3.68 1.11 .21* .01 Vicdan llk 8. Sivil 3.80 1.05 .30** .10 Erdem **Korelasyon0.01dzeyindeanlamldr(2tailed). *Korelasyon0.05dzeyindeanlamldr(2tailed). Std. Deviation 1.08 1 2 3 4 5 6 7 8
(94.1)
.23*
(83.4)
.25* .17
.59** .58**
(84.9) .55**
(70.0)
.05
.56**
.43**
.57**
(89.6)
.23*
.52**
.42**
.44**
.42**
(88.7)
Tablo 1de grld zere pearson korelasyon analizi sonucunda; otel iletmelerinde alanlarn,datmadaletialglamalarilezgecilik(r=0.27,p<0.01),centilmenlik(r=0.24, p<0.05),vicdanllk(r=0.21,p<0.01)vesivil erdem(r=0.30,p<0.01) arasndapozitifynl veanlamlbirilikiolduutespitedilmitir.BusonularH1,H3,H4veH5idestekleyicinite liktedir. Ancak, datm adaleti alglamalar ile nezaket arasnda anlaml bir korelasyon kmamtr.BubalamdaH2 rededilmitir.lemseladaletalglamalarilezgecilik,neza ket,centilmenlik,vicdanllkvesivilerdemboyutlararasndaanlamlbirilikitespitedile memitir.BusonularagreH6,H7,H8,H9veH10kabuledilmemitir.Dieryandan,etkile im adaleti alglamalarile zgecilik (r=0.23, p<0.05),nezaket (r=0.25, p<0.05)ve siviler dem(r=0.23,p<0.05)arasndapozitifynlveanlamlbirilikiolduuortayakonmutur. Bu sonular H11, H12 ve H15i destekleyici zellik gstermektedir. Buna karn, etkileim adaletialglamalarilecentilmenlikvevicdanllkarasndaanlamlbirilikiolmadgrl mektedir.BubalamdaH13veH14rededilmitir. Ayrca,rgtseladaletalglamalartekbirboyutta,rgtselvatandalkdavrandatekbir boyuttatoplanarak,buikideikenarasndakiilikianalizedildiinde;rgtseladaletalg lamalar ileVD arasnda (r=0.26, p<0.01)pozitifynl ve anlaml bir iliki olduu tespit edilmitir.rgtseladaletalglamalarnn,VDzerindekietkidzeyinibelirlemekamacy la basit regresyonanaliziyrtlmtr.Analizsonular;rgtsel adalet alglamalarnn,
163
rgtsel vatandalk davrann pozitif ynde etkilediini (=0.26, p<0.01) ve belirlilik (determinasyon)katsays(dzeltilmiR2)0.06olarakhesaplanmolup,rgtselvatanda lk davranndaki deiimin %6snn, rgtsel adalet alglamalar tarafndan aklandn gstermektedir. SONU Oteliletmelerindealanigrenlerin,rgtseladaletalglamalarilergtselvatandalk davranlar arasndaki ilikileri analiz etmeyi amalayan bu almada; datm adaleti alglamalar ile zgecilik, centilmenlik, vicdanllk ve sivil erdem arasnda pozitif ynl ve anlamlbirilikiolduutespitedilmitir.Bubulgu,Erkutlu(2008),Williamsvd.,(2002)ve Farh vd., (1997) tarafndan yaplan aratrmalarn sonularyla benzerlik gstermektedir. Ancak,datmadaletialglamalarilenezaketarasndaanlamlbirkorelasyonkmamtr. Benzerekildeilemseladaletalglamalarilezgecilik,nezaket,centilmenlik,vicdanllkve sivil erdemboyutlararasnda da anlaml bir ilikiolmad ortaya konmutur. Dieryan dan,etkileimadaletialglamalarilezgecilik,nezaketvesivilerdemarasndapozitifyn l ve anlaml bir iliki olduu grlmektedir. Bu bulgu, Chiaburu ve Lim (2008), Erkutlu (2008), Arslanta (2005), ve Aquino (1995) aratrmalarnn sonularyla tutarllk gster mektedir.Bunakarn,etkileimadaletialglamalarilecentilmenlikvevicdanllkarasnda anlamlbirilikiolmadortayakonmutur.Toplamadaletalglamalarilergtselvatan dalk davran arasnda da pozitif ynl ve anlaml bir iliki olduu tespit edilmitir. Bu bulgu da, Arslanta (2005) ve Blakely vd.,(2005) aratrma sonularyla benzerlik gster mektedir. Sonu itibariyle, otel iletmelerinde alan igrenlerin rgtsel adalet alglamalarnn, rgtsel vatandalk davran sergilemelerinde etkili bir faktr olduu yadsnamaz bir gerektir.Bubalamda,emekyounretiminszkonusuolduuoteliletmelerinde,en telektelsermayeninnemlibirbileeniolaninsankaynaklarverimliliinioptimaldzey de gerekletirebilmek ve rgtsel vatandalk davrann organizasyonun tamamnda yaygnlatrabilmek iin, otel yneticilerinin ak, nesnel ve adil bir ynetsel sylem ve bununlaparalelbirynetseleylemsergilemeleristratejiknemtamaktadr. leride yaplacak aratrmalar asndan, alglanan rgtsel adalet ile rgtsel vatandalk davranarasndakiilikinindahayaygnbiimdeanalizedilebilmesiiinrnekleminby tlmesi zorunludur. Ayrca, farkl kltrel ortamlardaki ve sektrlerdeki aratrmalarn sonularndadikkatealmakgerekecektir. KAYNAKA
Akan, O. A., Allen, R. S. ve White, C. S. (2009), Equity Sensitivity and Organizational Citizenship BehaviorinATeamEnvironment,SmallGroupResearch,40(1),94112. Aquino,K.(1995),RelationshipsamongPayInequity,PerceptionsofProceduralJustice,andOrgan izationalCitizenship,EmployeeResponsibilitiesandRightsJournal,8(1),2133. Arslanta,C. C.(2005), Alglanan Adaletinrgtsel Vatandalk Davran zerindeki EtkisiniBelir lemeyeYnelikGrglBiralma,AkademikFener,BalkesirniversitesiBandrmaktisadive dariBilimlerFakltesiDergisi,2(4),205218. Aryee, S., Budhwar, P. S. ve Chen, Z. X. (2002), Trust as a Mediator of The Relationship between OrganizationalJusticeandWorkOutcomes:TestofASocialExchangeModel,JournalofOrgan izationalBehavior,23,267285. Barksdale, K. ve Werner, J. M. (2001), Managerial Ratings of inRole Behaviors, Organizational CitizenshipBehaviors,andOverallPerformance:TestingDifferentModelsofTheirRelationship, JournalofBusinessResearch,51,145155. Blake,N.(2000),DesigningSocialResearch,FirstEd.,Oxford,UK.:BlackwellPublishers,
164
Blakely,G.L.,Andrews,M.C.veMoorman,R.H.(2005),TheModeratingEffectsofSensitivityon The Relationship between Organizational Justice and Organizational Citizenship Behaviors, JournalofBusinessandPsychlolgy,20(2),259273. Chiaburu, D. S. ve Lim, A. S. (2008), Manager Trustworthiness or nteractional Justice? Predicting OrganizationalCitizenshipBehaviors,JournalofBusinessEthics,83,453467. Dimitriades, Z. S. (2007), The nfluence of Service Climate and Job nvolvement on Customer Oriented Organizational Citizenship Behavior in Greek Service Organizations: A Survey, Em ployeeRelations,29(5),469491. Erkutlu, H. (2008), rgtsel Vatandalk Davranlar le rgtsel Adalet Kavramlar Arasndaki likidergtKltrnnDzenleyiciRol,16.UlusalYnetimveOrganizasyonKongresiBildiri lerKitab,stanbulKltrniversitesi,1618Mays:224230. Eskew, D. E. (1993), The Role df Organizational Justice en Organizational Citizenship Behavior, EmployeeResponsibilitiesandRightJournal,6(3),185194. Farh,J,Earley,P.C.veLin,S.(1997),ImpetusforAction:ACulturalAnalysisofJusticeandOrganiza tionalCitizenshipBehaviorinChineseSociety,AdministrativeScienceQuarterly,42,412444. Jawahar, I. M. (2002), A Model of Organizational Justice and Workplace Aggression, Journal of Management,28(6),811834. Karriker,J.H.veWilliams,M.L.(2009),OrganizationalJusticeandOrganizationalCitizenshipBehav ior:AMediatedMultifociModel,JournalofManagement,35(1),112135. Konowsky, M. A. (2000), Understanding Procedural Justice and Its Impact on Business Organiza tions,JournalofManagement,26(3),489511. Konovsky, M. A. ve Organ, D. W. (1996), Dispositional and Contextual Determinants of Organiza tionalCitizenshipBehavior,JournalofOrganizationalBehavior.17,253266. MacKenzie, S. B., Podsakoff, P. M. ve Fetter, R. (1993), The Impact of Organizational Citizenship BehavioronEvaluationsofSalespersonPerformance,JournalofMarketing,57,7080. Moorman, R. H., Blakely, G. L. ve Niehoff, B. P. (1998), Does Perceived Organizational Support MediateTheRelationshipbetweenProceduralJusticeandOrganizationalCitizenshipBehavior?, AcademyofManagementJournal,41(3),351357. Moorman, H. M., Niehoff, B. P. ve Organ, D. W. (1993), Treating Employees Fairly and Organiza tionalCitizenshipBehavior:SortingTheEffectsofJobSatisfaction,OrganizationalCommitment, andProceduralJustice,EmployeeResponsibilitiesandRightJournal,6(3),209225. Niehoff,B.P.veMoorman,R.H.(1993),JusticeAsAMediatorofTheRelationshipbetweenMeth odsofMonitoringandOrganizationalCitizenshipBehavior,AcademyofManagementJournal, 36(3),527556. Organ, D. W. (1997), Organizational Citizenship Behavior: Its Construct CleanUp Time, Human Performance,10(2),8597. zdeveciolu, M. (2003), rgtsel Vatandalk Davran le niversite rencilerinin Baz Demo grafik zellikleri Ve Akademik Baarlar Arasndaki likilerin Belirlenmesine Ynelik Bir Aratrma,ErciyesniversitesiktisadivedariBilimlerFakltesiDergisi,20(1),117135. Pare, G. ve Tremblay, M. (2007), The Influence of HighInvolvement Human Resource Practices, ProceduralJustice,OrganizationalCommitment,andCitizenshipBehaviorsonInformationTech nologyProfessionalsTurnoverIntentions,Group&OrganizationManagement,32(3),326357. Robson,C.(2002),RealwordResearch,SecondEd.,Oxford:BlackwellPubl. Schminke,M.,Ambrose,M.L.veNoel,T.W.(1997),TheEffectofEthicalFrameworksonPercep tionsofOrganizationalJustice,AcademyofManagementJournal,40(5),11901207. Tansky, J. W. (1993), Justice and Organizational Citizenship Behavior: What Is The Relationship, EmployeeResponsibilitiesandRightJournal,6(3),195207. Williams,S.,Pitre,R.veZainuba,M.(2002),JusticeandOrganizationalCitizenshipBehaviorInten tions:FairRewardsVersusFairTreatment,TheJournalofSocialPsychology,142(1),3344. Yoon,M.H.veSuh,J.(2003),OrganizationalCitizenshipBehaviorsandServiceQualityasExternal EffectivenessofContactEmployees,JournalofBsinessResearch,56,597611.
165
TURZMLETMELERNDEALIANMUHASEBEPERSONELNNRGTSEL ADALETALGILAMALARIVEADALETTRLERNNPERFORMANS ZERNDEKETKLERNNNCELENMES

SalihaBaakERDN Akdenizniversitesi, TurizmletmeciliiveOtelcilikYksekokulu salihabasak@akdeniz.edu.tr
ZET Emekyounbirsektrolanturizmiletmelerindealanlarnperformanslar;iletmelerinibaaryatamadakien nemlikavramlardanbirtanesinioluturmaktadr.Performanszerindeennemlietkiyiisealanlarnbireysel alglamalar oluturmaktadr. rgtlerde gdleme sre kuramlarndan Adamsn Eitlik Kuram ile balayan rgtselAdaletkavramnntemelindealanlarnkendileriiledieralanlar;kendirgtleriiledierrgtleri karlatrmasvebukonudakibireyselalglamalaryatmaktadr. AnahtarKelimeler:Muhasebepersoneli,rgtseladalet,performans,turizmiletmeleri,itatmini
1. GR Emek youn bir sektr olan turizm sektrnde faaliyet gsteren; geici bir sre iin yer deitirme olaynn dourduu seyahat ve konaklama ihtiyalar ile buna bal dier ihti yalarn tatminine yarayan mal veya hizmetlerin retilmesini ve pazarlanmasn salayan ekonomik birimler (Batman, 1999:5) olarak tanmlanan turizm iletmelerinde igcnn nemi dier sektrlere gre daha fazladr. nk hizmeti satn alan mteri ile hizmeti sunanalanniieyzyzeolduubirsektrdeitatminidkolanalannmteri sine tatmin edici bir dzeyde hizmet sunmas ve mteri tatminini salamas mmkn deildir.Mterilerinyksekbirdzeydetatminolarakkonaklamasveayrlmasiinal anlarn da ilerinden ve iyerlerinden tatmin olmu olmalar gerekmektedir (Aknc, 2002:2). tatmini kiinin alglaryla ilgilidir. rgtsel adalet kavramnn temeli de kiinin alglamalardr. yerinde tatmin olan alann adalet alglamalar da olumlu ynde etki lenmekte;dolaysylasergiledikleriperformansdaoldeiyilemektedir.Emeinyoun luununasladeitirilemeyeceibirsektrolmasitibariyleturizmiletmelerininalanla rnakaradildavranmalaronlarntmiletmelerdeolduugibiturizmiletmelerininde anakuruluamackareldeetmektir.Hedeflenenkaraulalpulalmadsorusununyant ise muhasebe departmannda yaplan almalar sonucu bulunmaktadr. Fark yakalamak adna en byk kozlarnn alanlar olduu turizm iletmelerinde arka planda alan personelinmotivesininyksekolmasiletmeleribaaryatamaktadr.Hizmetyounbir iletmede alanlarn adalet alglamalar da dier iletmelere hatta ayn iletme ierisin deki farkldepartmanlaraoranla farkllk sergileyecektir.Bu triletmelerde ofis eleman olarakalanpersonelgenelliklekendisinedahafarklyaklaldndnmektedir.Alg daki bu seicilik nedeni ile almamzda turizm iletmelerinin grnmeyen kahramanlar olarak adlandrabileceiz muhasebe alanlarnn rgtsel adalet alglamalar ele alnm vebunlarnperformanslarzerindekietkileriincelenmitir. 2. RGTSELADALET,TATMNVEPERFORMANSLKS 2.1. rgtselAdalet Literatrde belirtildii zere rgtsel adalet, yksek dzeyde bir rgt performansna eriilmesi ve alanlarn ile ilgili tutumlar zerinde etkili olmaktadr (Greenberg, 1990;
166
Konovsky veCropanzano,1991;Ballvd.,1994;Ertrk,2003;GrpnarveYahyagil,2007; akar,2008)vegenellikledatmadaleti,prosedradaletiveolarakikialtkavramlaak lanmaktadr. Datm Adaleti hem sosyal hem de rgtsel balamda grev, mal, hizmet, frsat, ce za/dl, rol, stat, cret, terfi vb. her trl kazanmn alanlar arasndaki paylamn konualankavramolarakkarmzakarken;Prosedradaleti,kararlarnalnmasndakul lanlan en nemli ara olan prosedrlerin adaletine ilikin bir kavram ifade etmektedir. Prosedr adaleti, kararlarn adaletini konu alan datm adaletinin aksine bu kararlara neden olan sreleri konu almakta yani alanlarn kararlarn aln ekline gsterdikleri tepkiyiaklamayaalmaktadr(zen,2001).Greenberg(1990)biralmasndabalan gtaayrbirrgtseladalettrolaraknitelendirilenvealanlararasilikilerinniteliini gsteren etkileim adaletinin prosedr adaletini tamamlayan bir unsur olduunu ifade etmi; ayrca prosedr adaletine ilikin alglamalarn, kazanmlarn datmnda veya an lamazlklarn zmnde kullanlan biimsel prosedrlerden baka faktrlerden de etki lendiinibelirtmitir. rgtsel adalet, alglanan adaletin alan davranlar ve rgt almalaryla nemli bir ilikiyesahipolmas;bukonuyailikinpekokfarklyaklamnbulunmasvebuyaklam larinceleyenoksaydaalmayaplmolmasitibariylepekokaratrmayakonuolmu (Irak,2004)birkavramolmaklabirlikte;rgtseladaletileilgiliolarakliteratrdegenelde incelenen, rgtte kararlarn verilmesinde etkili olan srelerin ne kadar adil olduuna ilikin alanlarn alglamasdr. Sre ve dzenlemelerin zelliklerini inceleyen yapsal boyutvebunlarnuygulanmasnda alana nasldavranldnaileilgilikiiler aras bo yutolmakzereikiyeayrlanrgtseladaletalglamas,bazenbirbtnolarakbazende ikiblmhalindeincelenmitir(Ksevd.,2003:6). 2.2. Tatmini tatmini, rgtsel davrana dorudan etkisi nedeniyle endstriyel ve rgtsel psikoloji literatrndenemlibiryeresahiptir.Fakatkonuileilgiliaratrmalarnpekoununierik asndanyetersizolmasveelikilisonularvermesinedeniilegenelgeerbiritatmini tanmhenzoluturulamamtr.Ancakpozitifitutumlarndanbiriolanitatmini,kiinin i ve i artlarna kar gelitirdii bir tutumdur. tatmini, i artlarnn ya da iten elde edilensonularnkiiselbirdeerlendirmesidir.tatmini,idurumunaduygusalbirtepki dir(Weiss,2002:174).Buanlamdaitatmini,alanlarniveiinsaladklarnailikinbir algs ve bu algya karlk olarak verdii duygusal cevaptr (ekmeceliolu, 2005:28). Tanrverdi (2006) ise i tatminini alann i ortamndaki deneyimlerinin onun zerinde braktolumluetkiolarakdnmektevekiininiindengereklitatminibulduuzaman iineveiyerinekarolumlubirtutumsergileyeceiniifadeetmitir.imekvd.(2001)de motive olmu, ilerinden beklediklerini elde etmi alanlarn faaliyetleri sonucunda i huzuravealmazevkineeritiklerinidilegetirmektedirler.tatminiileperformansara snda olumlu bir iliki olmasna karn, son yllarda yaplan aratrmalara dayanarak per formansn i doyumunu etkilediini ileri srmek daha olanakl grlmektedir (Soyer ve Can,2007:25). 2.3. Performans Performans,amacngerekletirilmederecesidir.Biriiyapanbireyin,grubunyadarg tn o i araclyla, hedefe gre nereye ulaabildiini gsterir. Dolaysyla performans, alanngrevindeneyapmasgerektiineilikinbeklentilerle,gerekteneyaptarasn dakiilikininbirfonksiyonudur.alanngrevinigerekletirmekiinyaptherilemve eylembirperformansdavrandr.BormanveMotowidlo(1993)balamsalperformansile
167
grev performans arasnda bir ayrm yapmtr. Grev performans i analizi ile ortaya konanbirieaitanafaaliyetlerinyerinegetirilmesiniifadeedenbirkavramdr.Balamsal performans ise iin bitirilmesine ynelik asl faaliyetlerden ve psikolojik evreye destek salamayifadeeden birkavramdr.Balamsal performans utarz aktiviteleri kapsamak tadr. 1.Asliinbirparasolmasabilefarklgrevaktivitelerininyerinegetirilmesiiin gnllolmak. 2.Kendiiiniyapmangerektiindebunufazladanbirabaileyapmaktasraret mek. 3.Dieralanlarlayardmetmekveonlarlaibirliinegitmek. 4.Organizasyonunkural,ynetmelikveprosedrlerinitakipetmek,uymak. 5.Organizasyonaaitprosedrleridestekleyicitavralmakvedevamnsalamak. Borman veMotowidlonunbelirttiinegre rgtalmalarnn grevvebalamsalper formanslar rgtn etkinliine katk salayan nemli faktrlerdir. Ayrca Motowidlo ve VanScotter(1994)ileBorman,WhiteveDarsey(1995)tecrbeliyneticilerinalanlarn iperformanslarnnlmndealannhergrevperformansneitderecededeerlen dirmeyetabituttuklarngstermitir.Balamsalperformansnalanlarnrgtekatklar veiperformanslarllrkendeerlendirilmesigerekmektedir. Grev performans, iin teknik zyle ilgili davranlar ierirken; balamsal performans, iinteknikzyleilgilidavranlarnsergilendiisosyalvergtselevreninbiimlendirdii etkinliktir. Balamsal performans, formel olarak iin bir paras olmayan faaliyetleri st lenmeyegnllolmak,bakalarnayardmetmekveiarkadalarylaibirliiyapmakgibi davranlar ierir. Hem grev performans hem de balamsal performansnn genel per formansa bamsz katklar sz konusudur ve ayrca aratrmalar kiilik deikenlerinin balamsalperformanslagrevperformansnanazaranokdahayksekkorelasyongster diiniortayakarmtr. 3. ARATIRMA 3.1. AratrmannEvreniverneklem Aratrmamznamacseyahatiletmeleri,konaklamailetmeleri,yemeimeiletmelerive dierturizmiletmeleriolarakdrtanagruptaincelenebilenturizmiletmelerindealan muhasebe personelinin rgtsel adaletalglamalarnn performanslar zerindeki etkileri ninincelenmesidir.BudorultudaaratrmannevreniniAntalyamerkezdeyeralan4ve5 yldzlkonaklamailetmeleriveAgrubuseyahatacentalarndaalanmuhasebepersone li oluturmaktadr. Antalya l Kltr ve Turizm Mdrlnn resmi web sitesinde elde edilen bilgiler dorultusunda 31.12.2008 tarihi ile Antalya il merkezinde 25 adet 4 ve 5 yldzlkonaklamailetmesive271adetAgrubuseyahatacentasnnmerkezibulunmakta dr.Herbiriletmedeadetmuhasebepersonelininaltdnldndearatrma nnevreni888kiiolarakkarmzakmaktadr. Ana ktleden alnan rneklerin, rnek hacminin yeterli byklkte olmas ve ana ktleyi temsiletmegcnnbulunmasasndanyaplananalizdeAnton(1996)tarafndanbelirti lenformldenyararlanlmtr. [2500*N*(1,96)]/[25(N1)]+[200*(1,96)] Genellemeyaplabilmesiiinkaturizmiletmesindencevapalnmasgerektiibuforml ile tespitedilmeyeallmtr.Nninanaktlesays,1,96nnise %95gvenaralnnt tablosu deeri olduu forml 888 saysna uyguladmzda elde edilen rneklem says 268olarakbulunmutur.
168
3.2. AratrmannSnr Aratrma 01.03.31.03.2009 tarihleri arasnda Antalya merkezde yer alan 45 yldzl ko naklamailetmeleriveAgrubuseyahatacentalarnnmerkezofislerindealanmuhasebe personelineuygulanmtr.Aratrmannsadecemuhasebepersonelineuygulanmas,per formansveadaletalglamalarnnaynkaynaktanyanimuhasebepersonelininkendisinden alnmas aratrmann snrlarn oluturmaktadr. Ancak ofis alanlar dzeyinde bir a lmaolmasitibariylegelecekteyaplacakalmalararnektekiledebileceknitelikteve turizm iletmelerinin dier departmanlarnda yaplan aratrmalarla karlatrmalara im kanvermektedir. 3.3. AratrmannYntemi Aratrmayntemiolarakuygulanananketformudrtblmdenolumaktadr.I.blmde rgtseladalet,II.blmdeperformans,III.blmdeitatminileiyeralmakta;IV.ve son blmde ise demografik deikenlere ilikin bilgilere yer verilmitir. rgtsel adalet bamsz deiken, performans baml deiken olarak dikkate alnmtr. tatmini ise aracdeikenolarakdeerlendirilmitir. Anket yardm ile toplanan veriler SPSS 11.0 istatistiksel veri analizi paket programyla analizedilmitir.Demografikdeikenlereaitverilerfrekansveyzdedeerlerikullanla rak deerlendirilmitir. Deikenler arasndaki ilikileri lmek iin korelasyon analizi ya plm;rgtseladaletinperformanszerindeetkiliolupolmadntespitedebilmekiin basit dorusal regresyon analizi uygulanmtr. rgtsel adalet boyutlarnn performans zerindekietkilerinitespitedebilmekiinokluregresyonanaliziyaplmtr. 3.4. AratrmannDeerlendirilmesi rneklemsays268olarakbulunanaratrmamzdahatapaydagznnealnarak300 adetanketuygulanmtr.Bunlardan12tanesieksikkodlamavehataldoldurmagibine denlerledevredbraklmve288adetanketdeerlendirmeyetabiitutulmutur.Ara trmamzakatlanlarn%53.5ikadn;46.5iiseerkektir.Aratrmayakatlanlarnnemlibir ounluu(%65.6s)2530yaaralndadr.Bunusrasyla%17ile3135yaaras,%9.4 ile 25 ya alt ve %8 ile 35 ya st katlmclar takip etmektedir. %46.2sinin evli, %53.8ininisebekarolduuaratrmadadikkatekenbirdiernoktada%51.4lkksmn 10001500TLaralndabircretald;bunu%34ile1000TLninaltndacretalanlarn izlediivearatrmayakatlanlarnsadece%14.6lkksmnn1500TLninzerindebircre tealtdr.%64.2likksmAgrubuseyahatacentasndaalanrneklemin%35.8iise konaklamailetmelerindealmaktadr.bulunduklarturizmiletmelerindealmasre lerinebakldndaisebykbirksmn(%33.3)1ylvedahaksabirsredirayniletme dealtgrlmektedir.Bunusrasyla%29.9ile23yl,25.7ile5yldanfazlave%11.1 ile45ylizlemektedir. Yaplan korelasyon analizleri sonucunda rgtsel adalet algs ile i tatmini; i tatmini ile performansvergtseladaletalgsileperformansaralarnda%95gvenaralereve sinde anlaml ilikiler bulunmutur. Adalet algs yksek olan alanlarn balamsal per formanslarnndaayndorultudaarttgzlemlenmitir. 4. SONU Turizm iletmelerinde alan muhasebe personelinin rgtsel adalet alglamalarnn bir btn olarak deerlendirildii bu almada beklenenin aksine olduka yksek bir adalet alglamas ile karlalmtr. rgtsel adaletin alt balklar altnda deerlendirmelere gidildiindefarklsonularlakarlalmasnnmuhtemelolduudnlmektedir.rgtsel adalet kavramnntemelialanlarnbireyselalglamalardr.Yaplanbu vedahapekok aratrmaalanlarnkimizamanprosedrlerinadilolmasndanoknedenlerinkendileri
169
neadilolarakyanstlmasndailetmelerindeadaletolgusununvarlnainandklarngs termektedir. Bu nedenle turizm iletmelerinde adalet kavramnn ilenmesinden nce alanlarnbunaiknaedilmesigerekmektedir. Turizmiletmelerindeyaananenbyksorunlardanbirihizmetretenbutriletmeler dekipersoneldevirhznnyksekolmasdr.Aratrmadadikkatekenbirnoktadaturizm iletmelerindealanmuhasebepersonelininitatminibeklendiigibidkkmtr.Bu da ayn iletmedeki alma srelerine yansmaktadr. Aratrma yaplrken edinilen gz lemlerdenbirtanesidealtortamdanmemnunolmayanpersonelinalmaktaolduu sre ierisinde yeni i araylar ierisinde bulunmalardr. Aratrmamzda da grld zereuzunsredenberiaynsektrierisindeyeralmalarnaramenpersonelinayntu rizmiletmelerindealmaoranlaroldukadktr.Bunedenleturizmiletmelerindeki personel devir hz gz nne alndnda bu tr iletmelerde alan personelin gven duygusundabireksiklikolmasoldukanormalbirdurumolarakkarmzakmaktadr. rgtsel adalet alglamalarn bir btn olarak deerlendirildii almamzda adalet alg lamalarnngenel olarak performans zerinde olumlu ve pozitif ynl bir iliki sergiledii grlmektedir. Performansn balamsal ve grev performans olarak iki ana alt grupta incelemeye alndnda ise adalet alglamalarn zellikle balamsal performans zerinde oldukaetkiliroloynadgrlmektedir. Aratrmabirebiranketyntemiylegerekletirildiiiinanketinuygulandpersonelden deiik fikirler de alnmtr. Tm bu gr ve analizler sonucunda turizm iletmelerinde alanmuhasebepersonelininrgtseladaletalglamalarnnykseltilebilmesiadnayap labilecekleri; Muhasebepersoneliiledierpersonelarasndafarkolmadnainanmalaradnasunulan imkanlarnaynolmasnnsalanmas; Personelarasndaoluabilecekekimelerinengellenmesi; Personeleyaplanyatrmlarngeridnnntakipedilmesi; Motivasyonunsalanmasvedzeyininkorunmas; efvemdrpozisyonundaalanpersonelileofiselemanlararasndakiilikiseviyesinin korunmas; eklinde zetlemek mmkndr. Bu sayede muhasebe personelinin adalet alglamalarnykseltmekveperformansnarttrlmassalanabilecektir. KAYNAKA
Aknc,Z.(2002),Turizmsektrndeigrenitatmininietkileyenfaktrler:beyldzlkonaklama iletmelerindebiruygulama.,Akdeniz..B.F.,4,125. Ball,G.A.,Trevino,L.K.veSims,H.P.(1994),Justanadunjustpunishment:influencesonsubordi nateperformanceandcitizenship,AcademyofManagementJournal,37,299322. Batman,O.(1999),Oteliletmelerininynetimi,Adapazar:DeiimYaynlar. akar,N.D.(2008),retimsektrndergtselgven,adaletalglarvergtselballkarasndaki ilikilerinincelenmesi,ktisat,letmeveFinans,23(269),110132. ekmeceliolu,H.G.(2005),rgtklimininTatmininivetenAyrlmakNiyetizerindekiEtkisi: BirAratrma,C..ktisadivedariBilimlerDergisi,6(2),2339. Ertrk,A.(2003),rgtseliletiimveadaletalglarnnrgtselkimlikzerindekietkileri,Ynetim AratrmalarDergisi,Eyll,3(2),147170. Greenberg,J.(1990),Organizationaljustice:yesterday,today,andtomorrow,JournalofManage ment,12(2),399432. Grpnar,G.veYahyagil,M.Y.(2007),rgtseladalet,lideryedeiimivergteballkkavram lar arasndaki iliki, XV. Ulusal Ynetim ve Organizasyon Kongresi Bildiri Kitab, 2527 Mays, 296303.
170
Irak, D. U. (2004), rgtsel adalet: ortaya k, kuramsal yaklamlar ve bugnk durumu, Trk PsikolojiYazlar,7(13),2543. Konovsky,M.A.veCropanzo,R.(1991),Perceivedfairnessofemployeedrugtestingasapredictor ofemployeeattitudesandjobperformance,JournalofAppliedPsychology,76(5),698707. Kse,S.,Kartal,B.veKayal,N.(2003),rgtselvatandalkdavranvetutumailikinfaktrlerle ilikizerinebiraratrma,ErciyesniversitesiktisadivedariBilimlerFakltesiDergisi,20,1 19. zen,J.(2001),Adaletkuramlarnngeliimivergtseladalettrleri,HukukFelsefesiveSosyolo jisiArkivi,5,107117. Soyer, F. ve Can, Y. (2007), tatmini ile mesleki beklenti ve mesleki destek alglamas arasndaki iliki: beden eitimi retmenleri zerinde bir aratrma, Trkiye Sosyal Aratrmalar Dergisi, 11(3),2336. imek,.vd.(2001),Davranbilimlerinegirivergtlerdedavran,Geniletilmi2.Bask,Ankara: NobelYaynDatm. Tanrverdi, H. (2006), Sanayi iletmeerinde alanlarn i tatminsizlii sorunlar zerine bir aratrma,EkonomikveSosyalAratrmalarDergisi,3(1),129. Weiss, H. M. (2002), Deconstructing job satisfaction separating evaluations, beliefs and affective experiences,HumanResourceManagementReview,12.
171
GRENLERNETKLEMADALETALGILARININRGTSELBALILIKLARI ZERNDEKETKSNNNCELENMES:ANAKKALELNDEFAALYET GSTERENOTELLETMELERNDEBRARATIRMA

OyaAYTEMZSEYMEN Balkesirniversitesiktisadivedari BilimlerFakltesi seymenoy@yahoo.com brahimGRTLOLU BalkesirniversitesiTurizmletmecili iveOtelcilikYksekokulu giritlioglu@balikesir.edu.tr
ZET Etkileimadaleti,iyerindekikararalmasrelerininbireylerenaslvenekadaraklklaaktarldnifadeeder; verilencezayadadlnkimintarafndanvenaslverildii,izlenenyol,ynetimcetaknlantavrvebireyekar yaklamvb.buadaletinkapsamnoluturmaktadr.rgtselballkise,alanlarnrgtamavedeerlerine yksekdzeydeinanmasvekabuletmesi,rgtamalariinyoungayretsarfetmeistei;vergttekalmakve rgtyeliinisrdrmekiinduyduklarglbirarzu,olaraktanmlanmaktadr.Yaplanyerliveyabancyazn taramasnda,igrenlerinetkileimadaletialglarnnrgtselballklarnaetkisizerineyaplmolanalma larnyeterlidzeydeolmadtespitedilmitir.Buaratrmannamacda,oteliletmelerindeigrenlerinetkile imadaletialglarnn,rgtselballklarzerindekietkilerininincelenmesidir. AnahtarKelimeler:rgtseladalet,rgtselballk,etkileimadaleti.
GkselKemalGRGN BalkesirniversitesiTurizmletmecili iveOtelcilikYksekokulu girgin@balikesir.edu.tr MuratAKSU anakkaleOnsekizMartniversitesi GkeadaMYO murataksu@comu.edu.tr
1.GR Adaletveballkgibikavramlarnnesnelltlerinibulmakkolaydeildir;bununentemel nedenleri adalet ve balln daha ok bir alg sorunu olmasdr. Bunagre, nemli olan adaletsizliinolupolmamasndanok,alanlarnynetimfaaliyetlerininaslalgladklar dr.Alglamanndoruvesalklolmasise,etkinbirrgtseliletiime,saydamvekatlma l bir ynetim anlayna ve genel olarak etkileimli ynetime baldr (Tutar, 2007: 98). Ynetimdeaklkveeitlik,alanlarnrgtselfaaliyetleridorubirekildedeerlendir melerinevealglananrgtseladaletinrgtlehineolmasnsalayacaktr. 2.RGTSELADALETKAVRAMI rgtseladaletyaklam,EitlikKuramna(EquityTheory)dayanmaktadr(Dilek,2005: 29).Eitlikkuram,alannabafaydakarlatrmaszerinekuruludur.Bunagreal an,iindegsterdiiabay,sahipolduuyeteneklerini,eitiminiveiperformansn,elde ettiiyararveyasonuilekarlatrlr.Buradaszedilenyararveyasonular,cret, terfi,takdir,baarvestatvb.iintamamlanmassonucundaeldeedilendllerdir.Yap lankarlatrmasonucunda,kiininabayararorantsdieralanlardandkolabilir, aynolabilirveyadahayksekolabilir(Tutar,2007:99).Yazndargtseladaletinenyay gnboyutununolduugrlmektedir.Bunlar;datmadaleti,ilem(prosedrel)adaleti veetkileimadaletidir. DatmAdaleti(DistributiveJustice),rgtselkaynaklarndatmndagsterilendrstlk vedoruluklailgilidir.Datmadaleti,cretartlar,performansdeerlendirmeleri,dl lendirmelervecezalandrmalargibiktlarzerindedurmaktadr(Tutar,2007:99);lem (Procedural Justice) Adaleti, cret, terfi, maddi olanaklar, alma artlar ve performans
172
deerlemesi gibi unsurlarn belirlenmesi ve lmnde kullanlan yntem,, prosedr ve politikalarn adil olma derecesi, olarak tanmlanmaktadr (Doan, 2002: 72); Etkileim Adaleti(InteractionalJustice)iseilemadaletininbirdevam(alm)niteliindedir(Gefen, Ragowsky ve Ridings, 2008: 508) ve etkileim adaletinin iki yn vardr: Bunlardan biri, kiiler aras etkileim adaleti, dieri de bilgilendirme (bilgi verme) adaletidir. Kiiler aras adalet; astlarn stlerinevedieralanlarakar saygvenezaket erevesindedavran malarngerektirir.Bilgivermeadaletiise,stlerinrgtselilemlerdeastlarnbilgilendir melerininyannda,sosyalvezlkhaklarkonusundadaastlarnbilgilendirilmeleri,kar larnnkorunmas,bilgiedinmehaklarnasaygduymakgibigenianlamdakullanlmaktadr (Tutar,2007:99). 3.RGTSELBALILIK rgtsel ballk kavramnn farkl tanmlar incelendiinde, alann rgt amalarna ball,rgttenayrlmannalanasndanolasmaliyetlerivealanzerindergte balkalmaynndebaskyaratanmaneviykmllklerinbufarkltanmlardazerinde durulan esas temalar olduu grlmektedir (Efeolu, 2006: 35). rgtsel ballk ile ilgili biroksnflandrmayaplmtr.Ancakbualmada,yazndadaenskkullanlanAllenve Mayerinyapmolduusnflandrmayadeinilecektir.AllenveMeyer,rgtselball grupta ele almaktadr: Bunlar, duygusal ballk, devam ball ve normatif ballktr. DuygusalBallk,igreninrgteduygusalballnveonunlabtnlemesiniyanstr. Bu ballk trnde rgt byk bir anlam ve neme sahiptir. Gl duygusal ballkla rgttekalanlar,bunagereksinim duyduklarndandeil,bunuistedikleri iin rgttekal maya devam ederler (Erdomu, 2006:43; Seymen 2008:175). Devam Ball, igrenin altrgttenayrlmasdurumundaortayakacakolanmaliyetlerdenve/veyaseenek azlndantrrgtyeliinisrdrmesidirDevamballyksekolanbireyler,finan salveya dierkayplardankanmakiingerekliolanrgtyeliinisrdrrler (Seymen 2008:176). Normatif Ballk ise, ahlaki deerleri ve inanlar kapsayan normatif ballk, igreninrgttekalmayahlakibirzorunlulukolarakalglamasndankaynaklanr.gren buballkta,sadakat,grev,ykmllkgibitoplumsalnedenlerlergtedevametmenin doruveahlakiolduunudnr(Seymen2008:177;Gner,2007:13). 4.ARATIRMANINAMACIVEMETODOLOJ Bualmannamacn,oteliletmelerindealanlarnetkileimadaletialglarnnrgtsel ballklar zerindeki etkilerinin incelenmesi oluturmaktadr. almada drt blmden oluanbiranketformuhazrlanmtr.Formunilkblmnde,igrenlerinetkileimadale ti alglarnn tespitine ynelik 18 adet 5li Likert tr sorular; ikinci blmnde ise, igrenlerinrgtselballklarnailikin18adet5liLikerttrsorularsorulmutur.Soru larn deerlendirilmesinde, 1 Kesinlikle Katlmyorum ile 5 Kesinlikle Katlyorum ara sndakileklerkullanlmtr.ncblmde,iletmeyeilikin3adet,drdncblm deise,anketidoldurankiiyeait7adetkapalulusorusorulmutur. Anketinbirinciblmndeyeralanetkileimadaletiileilgili18ifade;zmenvd.(2007), Yrr (2005)ve Syk(2007)den alnmtr. kinci blmdeki rgtselballkileilgili 18 ifadeise,AllenveMeyer(1990)veSeymen(2008)denalnmtr.Alglananrgtseladalet ve rgtsel ballk ile ilgili 36 maddenin gvenilirlik katsays olarak llen (Cronbach alphadeeri).82,bulmearacnngvenirliinigstermektedir. Aratrmannevrenini,anakkaleilindefaaliyetgsterenoteliletmelerioluturmaktadr. anakkale merkezde faaliyette bulunan 12 otel iletmesinde toplam 102 igrene ulal mtr. 102 ankette deerlendirme kapsamna alnm ve elde edilen veriler SPSS progra mndadeerlendirilmivesonularyorumlanmtr.
173
4.1.AratrmaBulgularnnDeerlendirilmesi Aratrma kapsamnda yer alan iletmelerin % 62,7si 3 yldzl, 20,6s ise 5 yldzl otel iletmesidir.Tablo1.degrldgibi;aratrmayakatlaniletmelerinsahiplikdurumla rnabakldnda,tmoteliletmelerin(%100)bamsziletmeolduugrlmektedir. letmelerin faaliyet dnemlerini belirlemeye ynelik soruya verilen yantlara gre ise iletmelerinyinetamamnn(%100)tmylakolduuanlalmaktadr. Tablo1.AratrmayaKatlanlarnaltklarletmelerinBazzellikleri(n:102) Deikenler Sklk(n) YzdeDeeri(%) letmeninSnf n % 5Yldzl 21 20.6 4Yldzl 12 11.8 3Yldzl 64 62.7 2Yldzl 1Yldzl 5 4.9 Toplam 102 100.0 letmeninSahiplikDurumu n % Bamsz 102 100.0 Zincir Toplam 102 100.0 letmeninFaaliyetDnemi n % TmYlAk 102 100.0 Sezonluk Toplam 102 100.0 Tablo 2. incelendiinde; aratrmaya katlan igrenlerin % 37,3nn yiyecekiecek, % 19,6snnnbrove%18,6snnisekathizmetleridepartmanndaaltklargrlmekte dir.Anketekatlanlararasnda,uanbulunduklariletmede15ylarassrelerdealan larnorannn%49,1yldanazalanlarn%24.5ve610ylarasndaalanlarnise% 15.7olduugrlmektedir.grenlerin%39,2sinin15ylarasndabusektrdealt tespit edilmitir. Yaplan aratrma kapsamnda ankete katlanlarn u an bulunduklar pozisyondaaltklarsrelere bakldndaise,% 47,1likounluunun15yl arasnda uankipozisyondaaltgrlmektedir. Tablo2.AratrmayaKatlanlarnBazzellikleri(n:102) Deikenler Sklk(n) YzdeDeeri(%) allanDepartman n % nbro 20 19.6 Yiyecekecek 38 37.3 KatHizmetleri 19 18.6 Muhasebe 3 2.9 Halklalikiler 6 5.9 nsanKaynaklar 4 3.9 TeknikServis 6 5.9 Dier 6 5.9 Toplam 102 100.0
174
letmedekialmaSresi 1yldanaz 15yl 610yl 10yldanfazla Toplam Turizm Sektrnde alma S resi 1yldanaz 15yl 610yl 10yldanfazla Toplam uan Bulunan Pozisyondaki a lmaSresi 1yldanaz 15yl 610yl 10yldanfazla Toplam
n 25 50 16 11 102 n 6 40 29 27 102 n 22 48 16 16 102
% 24.5 49.0 15.7 10.8 100.0 % 5.9 39.2 28.4 26.5 100.0 % 21.6 47.1 15.7 15.7 100.0
Tablo3de,anketekatlanlarndemografikzellikleriincelendiinde,anketekatlankiile rin%63,7sininerkek,%41,2likounluunun2534arasndayataolduuve%41,2lik ounluununniversitemezunuolduugrlmektedir. Tablo3.AratrmayaKatlangrenlerinDemografikzellikleri Deikenler Sklk(n) Yzde De eri(%) Cinsiyet n % Erkek 65 63.7 Kadn 37 36.3 Toplam 31 100 Ya n % 25YaAlt 34 33.3 2534 42 41.2 3544 18 17.6 4555 7 6.9 56vezeri 1 1.0 Toplam 102 100.0 EitimDurumu n % lkokul 7 6.9 Ortaokul 12 11.8 Lise 40 39.2 niversite 42 41.2 Master/Doktora 1 1.0 Toplam 102 100.0
175
rgtselBallkvergtselAdaletleklerineYnelikBulgular almadargtselballnboyutuincelenmektedir:Bunlar,normatif,devamveduy gusal ballktr. rgtsel adaletin ise iki boyutu deerlendirme kapsamndadr. rgtsel ballk ve rgtsel adaleti oluturan unsurlara ilikin nermeler 15 Likert tipi lekle llmveTablo4tegrldgibi,herifadeyearitmetikortalama,standartsapmave ttestisonularverilmitir.Tablodasunulanttesti,herbirifadeyeaitaritmetikortalama nn lek orta deeri olan 3 (kararszm) deerlendirmesinden ne lde farkl olduunu lmektedir. Tablo4.rgtselAdaletinAltUnsurlarnaYnelikDeerlerinTTestiDeerleri Std. t p N AO Sapma deeri deeri KLERARASIADALET 1Yneticinizsizedeerverir. 102 3,5 1,06 5,67 ,000* 2Yneticinizsizesaygldavranr. 102 3,6 1,03 6,13 ,000* 3Yneticiniz size haksz yorum ve eletiriler 102 2,8 1,13 1,66 ,100 yneltir. 4Yneticiniz sizinle olan diyaloglarnda sami 102 3,4 1,12 4,14 ,000* midir. 5Yneticinizbilgiaktarrkenherkesinanlayabi 3,6 1,03 6,81 ,000* leceidildenkonuur 102 6Yneticinizsizekarnazikveanlayldr. 102 3,5 1,16 4,58 ,000* 7Yneticiniz adil olmak iin gerek bir aba 102 3,3 1,19 2,97 ,004* gsterir 8Uygulanan dllendirme sistemine ilikin 102 3,4 0,97 4,79 ,000* grleriniziyneticinizeaktarabilirsiniz. 9Yneticiniz performansnz en doru ve ger 102 3,4 0,93 4,64 ,000* ekibiimdedeerlendirmeyezengsterir. 10Yneticinizdncelerinizidikkatealr. 102 3,4 1,12 4,23 ,000* 11Yneticiniztaraftutmaz. 102 3,1 1,23 1,44 ,015* BLGVERMEADALET 12Yneticiniz ilerin yapl aamalarn bt 102 3,4 1,15 5,82 ,000* nyleaklar. 13Yneticinizin ilerin yapl aamalarna y 102 3,5 1,08 4,91 ,000* nelikaklamalarmantkldr. 14Yneticinizilerinyaplaamalarnaynelik 3,6 1,05 5,82 ,000* ayrntlarzamanndaaktarr. 102 15Yneticinizalanlarnhaklarnanemverir. 102 3,4 1,20 3,93 ,000* 16Yneticiniziinizinederecedeiyiyaptnza 102 3,4 1,01 4,27 ,000* ilikingeribildirimverir. 17Yneticiniz karlatnz zorluklar amanz 102 3,6 1,08 5,67 ,000* iindestekverir. 18inizleilgilihedefveplanlarnzyneticiniz 102 3,5 0,97 5,96 ,000* lepaylaabilirsiniz. *p<0,05
176
Yaplan testlerde istatistik anlamllk dzeyi olarak 0,05 deeri kullanlmtr. rgtsel adaletin alt boyutlarn oluturan kiileraras adalet ve bilgi verme adaletine ynelik 18 lein 17si kararszlk noktasndan nemli lde farkldr. Bununla birlikte, zellikle Yneticiniz size haksz yorum ve eletiriler yneltir yargsnn aritmetik ortalamas 3n altnda olduundan dolay, igrenler zellikle yneticilerin kendilerine haksz yorum ve eletiriyneltmediigrndedirler.Dierleklerinaritmetikortalamalarnabakldn daise, igrenlerin hem kiisel adalet, hem debilgi verme adaletine ynelik nermelere olumlubaktklarsonucuortayakmaktadr.rgtselballoluturanaltboyutlarvebu boyutlar oluturan lekler ise Tablo 5te grlmektedir. Buna gre, rgtsel balln duygusalballkboyutunuoluturannermelerin6snn5ikararszlknoktasndanemli farkllklar ifade ederken, Kendimi bu iletmeye duygusal olarak bal hissediyorum nermesiisekararszlkasndanbirfarkllkifadeetmemektedir.Ayrcanormatifballk boyutunuoluturan6nermeninsadece2sindekararszlkasndanbirfarkllkszkonu suolduusonucuortayakonulabilir.Devambamllboyutunabakldndaise,6ner menin3ndekararszlkasndanbirfarkllkszkonusuolduusonucuTablo5tengr lebilir. Tablo5.rgtselBallnAltUnsurlarnaYnelikDeerlerinTTestiDeerleri t p Std. N AO Sapma deeri deeri DUYGUSALBALILIK 1letmeme kar gl bir aitlik duygusu his 102 2,54 ,012* setmiyorum. 2,70 1,16 2Kendimibuiletmeyeduygusalolarakbal 102 2,85 1,22 1,21 ,227 hissetmiyorum. 3Bu iletmede almak, kiisel olarak benim 102 3,20 1,10 1,88 0,62 iinbykanlamtamaktadr. 4Bu iletmede kendimi ailenin bir yesi gibi 102 2,71 1,21 2,33 ,020* hissetmiyorum. 5Meslek hayatmn geriye kalan sresini bu iletmedegeirmemszkonusuolursakendimi 3,29 1,19 2,47 ,015* okmutluhissederim. 102 6letmeminkarlatsorunlar,kendikiisel sorunummu gibi dnr ve zmeye al 102 3,39 1,26 3,12 ,002* rm. NORMATFBALILIK 7Builetmebenimsadakatimihakediyor. 102 3,35 1,14 3,12 ,002* 8Builetmeyeokeyborluyum. 102 3,14 1,37 1,30 ,195 9Bu iletmede almaya devam etmemi ge rektirecekherhangibirykmllkhissetmiyo 2,72 1,10 2,49 ,014* rum. 102 10Burada alan insanlara kar kendimi so rumlu hissettiim iin iten ayrlmay dn 102 3,10 1,31 ,94 ,346 mem. 11imdi iten ayrlsam kendimi sulu hissede 102 2,77 1,19 1,90 ,059 rim.
12u an baka bir iletmeden daha avantajl bir i teklifi alsaydm, altm iletmeden imdiayrlmakbanadorugelmezdi. DEVAMBALILII 13Bu iletmede kendimden bu kadar ok ey vermemi olsaydm, baka bir iletmede al maydnebilirdim. 14Builetmedealmayadevametmeminen nemli nedenlerinden biri de, baka seenei minolmamasdr. 15Bu iletmede almaya devam etmem, kendi tercihim olduu kadar, ayn zamanda da birzorunluluktur. 16Bu iletmeden ayrlmay dnmem iin gerekli baka i frsatlarnn mevcut olduuna inanyorum. 17Bu iletmeden imdi ayrlma karar alsam, hayatmbykldealtstolur. 18stesem bile, u an bu iletmeden ayrlmak benimiinokzorolurdu.
*p<0,05
177
102 3,01 1,31
,150 ,640
,881 ,524
2,93 1,08 102 102 2,67 1,15
2,83
,006*
102 3,05 1,24
,476
,635
102 3,22 0,91 102 2,66 1,71 102 3,06 1,22
2,50 2,87 ,56
,014* ,005* ,571
rgtselAdaletAlglamalarnnrgtselBallaEtkisineYnelikBulgular: rgtseladaletalglamalarnoluturanboyutlarn,rgtselballkboyutlarnaolanetki sineynelikpozitifynlbirilikiolupolmadnaynelikbulgularnortayakonulmasiin korelasyon analizi ve bu etkilerin ne derecede olduunun ortaya konulmasna ynelik olarakdaregresyonanalizikullanlmtr. Buaamadatestedilecekhipotezleriseunlardr; H1:Bilgivermeadaletiiledevamballarasndapozitifynlbirilikivardr, H2:Bilgivermeadaletiilenormatifballkarasndapozitifynlbirilikivardr, H3:Bilgivermeadaletiileduygusalballkarasndapozitifynlbirilikivardr, H4:Kiilerarasadaletiledevamballarasndapozitifynlbirilikivardr, H5:Kiilerarasadaletilenormatifballkarasndapozitifynlbirilikivardr, H6:Kiilerarasadaletileduygusalballkarasndapozitifynlbirilikivardr. Tablo6.rgtselAdaletinrgtselBallklarnalikisininceleyenBulgular Bilgi Ver Kiiler me Adale Aras Devam Normatif Duygusal Ball Ballk Ballk ti Adalet Bilgi Ver Pearson 1 meAdaleti Correlation Sig.(2 . tailed) N 102 Kiiler Pearson ,872(**) 1 Aras Ada Correlation
178
let
Devam Ball
Normatif Ballk
Duygusal Ballk
Sig.(2 tailed) N Pearson Correlation Sig.(2 tailed) N Pearson Correlation Sig.(2 tailed) N Pearson Correlation Sig.(2 tailed) N
,000 102 ,219(*) ,027 102 ,398(**) ,000 102 ,050 ,616 102
. 102 ,247(*) ,012 102 ,401(**) ,000 102 ,015 ,883 102
1 . 102 ,036 ,717 102 ,182 ,068 102
1 . 102 ,254(**) ,010 102
1 . 102
**Correlationissignificantatthe0.01level(2tailed). *Correlationissignificantatthe0.05level(2tailed).
Bublmde,rgtselballkvergtseladaletalglamalaraynelikhipotezlerincelenmi tir.Bunagre; H1: Bilgi verme adaleti ile devam ball arasnda pozitif ynl bir iliki vardr hipotezi Pearsondeeri.219olduuortayakmvebununsonucundadabuhipotezreddedil mitir. Yani bilgi verme adaleti ile devam ball arasnda negatif ynl bir iliki tespit edilmitir. Bu hipotezin regresyon analizi deeri ise R:,219; R Square, ,048 kmtr. Bu sonulara gre bilgiverme adaletibir birimarttndadevam ball puannn 0,219(R) kadarazalacansylemekmmkndr. H2:Bilgi vermeadaletiilenormatifballkarasndapozitifynl birilikivardrhipotezi ise,398Pearsondeeriortayakmvebuhipotezkabuledilmitir.Yaniigrenlerinbilgi vermeadaletiilenormatifballkarasndapozitifynlbirilikitespitedilmitir.Buhipo tezinregresyondeeriiseR:,398;RSquare:,158kmtr.Busonularagrebilgiverme adaletibirbirimarttndanormatifballkpuannn0,398(R)kadarartacansylemek mmkndr. H3:Bilgivermeadaletiileduygusalballkarasndapozitifynlbirilikivardr,hipotezi isePearsondeeri,050karakbuhipotezileilgilitambirfarkeldeedilememitir. H4:Kiilerarasadaletiledevamballarasndapozitifynlbirilikivardr,hipoteziise Pearsondeeri,247olaraktespitedilmivebuhipotezdereddedilmitir.Yanikiileraras adalet ile devam ball arasnda negatif ynl bir iliki tespit edilmitir. Bu hipotezin regresyondeeriiseR:,247;RSquare:,061kmtr.Busonularagrekiilerarasadalet bir birim arttnda devam ball puannn 0,247 (R) kadar azalacan sylemek mm kndr. H5:Kiilerarasadaletilenormatifballkarasndapozitifynlbirilikivardrhipotezinde isepearsondeeri,401tespitedilmivebuhipotezdekabuledilmitir.Kiilerarasadalet ilenormatifballkarasndapozitifynlbirilikibulunmaktadr.Buhipotezinregresyon
179
deeriiseR:,401;RSquare,161kmtr.Busonulara grekiilerarasadaletbirbirim arttndanormatifballkpuannn0,401(R)kadarazalacansylemekmmkndr. H6:Kiilerarasadaletileduygusalballkarasndapozitifynlbirilikivardrhipotezinde isepearsondeeri,015karakbuhipotezileilgilitambirfarkeldeedilememitir. 5.SONUVENERLER Yaplan aratrma, anakkalede faaliyet gsteren otel iletmelerinde, igrenlerin algla dklar etkileim adalet boyutlarnn, rgtsel ballklar zerinde etkilerinin hangi ynde olduununortayakonulmasnamalamtr.Aratrmasonucundabelirlenenalthipotezin biri reddedilmi, tanesi ise kabul edilmitir. Korelasyon analizi sonucunda etkileim adaletialtboyutlarvergtselballkaltboyutlararasndakiilikininortayakardbu sonularagreyorumyaplacakolursa,bilgivermeadaletinin,igrenlerinnormatifbal ln artrd sonucu ortaya kmtr. Yine kiileraras adalet boyutunun, igrenlerin normatif ballklarn artrd sonucu ortaya km ve almanniki hipotezi kabul edil mitir.Busonulardikkatealndnda,anketalmasnnyapldoteliletmeleriyneti cileri, igrenlerin normatif ballklarn artrmak istiyorlarsa, etkileim adaletinin alt bo yutlar olankiilerarasvebilgivermeadaletinedikkatetmelidirler.Aratrmasonucunda beklenmeyenveanlalamayanbazsonulardaortayakmtr.Busonularagre,bilgi vermeadaletininigrenlerindevamballnolumsuzyndeetkilediiveyinekiilerara sadaletindevamballnolumsuzyndeetkilediiortayakmtr. Aratrma sonularna gre gelecekte yaplacak aratrmalarn zerinde durmas gereken konulardan en nemlisi kiileraras ve bilgi verme adaletinin, devam ball zerindeki olumsuz etkilere sebep olma nedenlerin neler olduudur. Yine sonraki aratrmalarda yaplmas nerilenlerden biri de, ayn anket sorularnn baka bir blgede uygulanmas gerektiidir. Daha sonra, yaplacak analizler nda elde edilen sonular bu almann sonularilekarlatrlarakdeerlendirmeleryaplabilir. KAYNAKA
Allen, N. J. ve Meyer, J. P. (1990), The Measurement and Antecedents of Affective, Continuance andNormativeCommitmenttotheOrganization,JournalofOccupationalPsychology,63(1)1 18. Tutar,H.(2007),ErzurumdaDevletvezelHastanelerdealanSalkPersonelininlemAdaleti, TatminiveDuygusalBallkDurumlarnnncelenmesi,SleymanDemirelniversitesiktisadi vedariBilimlerFakltesi,12(3)97120. Dilek, H. (2005), Liderlik Tarzlarnn ve Adalet Algsnn; rgtsel Ballk, Tatmini ve rgtsel Vatandalk Davran zerine Etkilerine Ynelik Bir Aratrma, Yaymlanmam Doktora Tezi, GebzeleriTeknolojiEnstitsSosyalBilimlerEnstits,Gebze. Doan, H. (2002), grenlerin Adalet Alglamalarnda rgt i letiim ve Prosedrel Bilgilendir meninRol,EgeAkademikBakDergisi,2(2)7178. Efeolu,.E.(2006),AileYaamatmasnnStresi,DoyumuvergtselBallkzerindeki Etkileri:laSektrndeBirAratrma,YaymlanmamDoktoraTezi,ukurovaniversitesiSo syalBilimlerEnstits,Adana. Erdomu, H. (2006), Resmizel lkretim Okullarnda alan Yneticilerin Kiisel zellikleri le rgtsel Ballklar Arasndaki liki, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi EitimBilimleriEnstits,stanbul. Gefen,D.,Ragowsky,A.veRidings,C.(2008),LeadershipandJustice:IncreasingnonParticipating Users Assessment of an IT Through Passive Participation, Information & Management, 45, 507512.
180
Gner,A.R.(2007),SalkHizmetlerindergtselBallk,eBallkveTatminiArasndakilikil erinModellenmesi,YaymlanmamYksekLisansTezi,AkdenizniversitesiSosyalBilimlerEn stits,Antalya. zmen,.N.T.,Arbak,Y.vezer,P.S.(2007),AdaleteVerilenDeerinAdaletAlglarzerindeki EtkisininSorgulanmasnalikinBirAratrma,EgeAkademikBak,7(1)1733. Seymen,O.A.(2008),rgtselBallEtkileyenrgtKltrTiplerizerineBirAratrma,An kara:DetayYaynclk. Yrr, S. (2005), dllendirme Sistemleri le rgtsel Adalet Arasndaki likilerin Analizi ve Bir Uygulama,YaymlanmamDoktoraTezi,UludaniversitesiSosyalBilimlerEnstits,Bursa. Syk,S.(2007),rgtselAdaletinTatminizerineEtkisivestanbullindekizelHastanelerde alan Hemirelere Ynelik Bir Aratrma, Yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul niversitesi SosyalBilimlerEnstits,stanbul.
181
TRKYEVEPOLONYA'DATURZMSEKTRALIANLARININRGTSEL ADALETVERGTSELBALILIKALGILARININKARILATIRILMASI
AliYAYLI Gaziniversitesi, TicaretveTurizmEitimFakltesi yayli@gazi.edu.tr
ZET Literatrdergtseladaletin;motivasyon,ballk,itatminiveverimlilikzerindeetkiliolduu,adaletsizliinise ynetimselbirsorunolduutartlanbirkonudur.almadaTrkiyevePolonyadakikonaklamailetmelerinde alanpersonelinrgtseladaletalgsvergtselballnnlkeleregrefarkllkgsteripgstermediiarat rlm,0,05nemseviyesindergtseladaletvergtselballkilelkelerarasndaanlamlbirilikinin olduu tespitedilmitir. AnahtarKelimeler:rgtseladalet,rgtselballk,ilemselblmseletkileimseladalet.
SerdarP Hacettepeniversitesi, SosyalBilimlerMeslekYksekokulu serdar.cop@hacettepe.edu.tr
1.GR alanlar rgtlerde birok kararn alnmasnda etkin rol oynamaktadrlar. letmelerde igrenlere ynelik verilen kararlarn adil olup olmad zaman zaman sorgulanmaktadr (Colquitt vd., 2001:425). Adaletin iletmelerde nemsenmeye balamas ile adalet kar snda igrenlerindavranlarincelenmeye balanmtr (Greenberg,1990:399). rgtsel adalet; doruluun ve haklln iyerinde otorite tarafndan korunmasdr (Pillai vd., 1999:901).rgtseladalet,rgtierisindeadilveahlakiuygulamalarileilemlerinege menklnmasvetevikedilmesidir(canveNaktiyok,2004:7).rgtseladalet,rgtlerin vergtlerdealankiilerinkiiseldoyumlarnnsalanmasiintemelbirgereksinimdir (Lambert,2003;155).AdamsnEitlikKuramrgtseladaletleilgiliyaplanilkalmalar dandr (Luthans, 1981;197). Eitlik teorisine gre, alanlar, rgte saladklar katk ile rgtn kendilerine salad fayday karlatrmakta adil olup olmad sonucuna varl maktadr (Greenberg, 1990:400401). rgtlerde adaletsizlikler rgtlerin amalarna ulamasn zorlatran hrszlk, saldrganlk gibi olumsuz davranlara yol amaktadr (Beugre,2002:1092). rgtlerde adaletin alanlar tarafndan olumlu alglanmas rgtn amalarna ulama snda en nemli etkenlerden biridir. rgtsel adaletin boyutlar 3e ayrlm; blmsel (datm)adalet,ilemsel(prosedr)adaletveetkileimseladalettir.Foleyvd.(2002:473) datmadaletini,benzerahlakidavrangsterenbireylereayndavranlmas,farklahlaki davrangsterenbireyleredefarklloranndafarkldavranlmasolaraksavunur.Cohen (1987:20)datmadaletini,dahancedenbelirlenenstandartlaragreiletmealanlar na kaynaklarn eitolarakpaylatrlmaseklinde tanmlamtr.Prosedr adaletiise,c retlerinadaletsizdatmndankanma,alnankararlarakatlm,bilgipaylamgibirgt sel ilemlerin alanlar arasnda eit uygulanmas anlamna gelmektedir (Colquitt ve Chertkoff,2002:595).Prosedradaletikararlarnalnmasrecineodaklanmaktadr;prose dr adaleti, doru yntem ve rehberler vastasyla gerekletirilen datm kararlarndan etkilenme derecesi, kararlarn alnmasnda kullanlan prosedrlerin adil olup olmadna dairalglamalaradayanr(Folger,1987:144).zdeveciolu(2003:79)almasndailemsel adaletiikialtboyutaayrmtr.Bunlardanbirincisi,prosedrolarakadlandrlankararalma
182
srecinde kullanlan presedrler, uygulamalarn yapsal zellikleri ile ilgilidir. kincisi, for melprosedrolarakadlandrlanalanlara,kararalnmadannceszhakkverilmesidir. Prosedradaletinineidi,sosyalynolarakdeerlendirilenetkileimadaletiMoormana (1991:847) gre, datm kararndan etkilenecek kiiler ile datmn kayna arasndaki etkileim;yadakararalmasrecindealanlaraneyinnaslsyleneceiolaraktanmlanr. Bireyler, karar verilirken kullanlan prosedrlerin neler olduu ve bu prosedrler uygula nrken ne derece sadk kalndndan ziyade, prosedrler uygulanrken kendilerine nasl davranldna ve yeterli aklamann yaplp yaplmadna dikkat ederler. Prosedrlerin uygulanmassrasndabireylerinkarlatklarkiilerarasdavrann(muamelenin)kalite sineilikinalglaretkileimadaletinioluturur(Ylmaz,2004:27). rgtsel ballk, rgt alanlarnn rgt ama ve deerlerine inanmas, benimsemesi, rgtamalariinabasarfetmesi,rgttekalmakiinduyduklarglbirarzueklinde tanmlanmtr (Mowday vd., 1979:224). rgt amalar ve rgtn zellikleri dorultu sundargtekargelitirilentarafl,etkilitutumveoluanbututumlarnsonucundasergi lenen olumlu davranlardr (Ergeneli ve Ar; 2005:124; Balay, 2000:3). rgtsel ballk; rgtn sahip olduu niteliklerin birey tarafndan zmsenmesive kabul edilmesi olarak tanmlanr (OReilly ve Chatman, 1986:493). Meyer ve Allen (1991:67) rgtsel ball, alanlarnrgttekalmakararlarndavergtlevarolanilikilerindeetkiliolanpsikolojik birdurumolaraktanmlamtr.MeyerveAllenrgtselballboyutluolarakincele mi;duygusalballk,normatifballk,ahlakiballktr. Duygusalballk,bireyinrgtilezdelemesi,rgtekatlmvergtlearasndaduygu salbirbahissetmesidir(AllenveMeyer,1990:2).Duygusalballktakii,kendinirgtn birparasolarakgrmekte,rgtonuniinbykbiranlamvenemesahipolmaktadr. Gl duygusal balla sahip rgt alanlar, buna gereksinim duyduklarndan deil, bunu istedikleri iin rgtte kalmaya devam etmektedirler (Ketchland, 1998:112; Balay, 2000:21).Rasyonel(devam)ballk,igreninrgttealtsreierisindekifedakarlk larsonucundaedindiikazanlarrgttenayrlmasylabirlikte,kaybedeceidncesiyle oluan ballktr (Obeng ve Ugboro, 2003:84). Rasyonel ballk, ekonomik nedenlerden kaynakland dnlmekte, alanlarn iletmeden ayrlmalar durumunda elde etmi olduklar ekonomik deerleri kaybedeceklerine inanmalar ve i deiiklii yapabilme du rumlarnnsnrlolmasndandolayzorunluluknedeniylergttealmayadevametmele ridir (Meyer vd.,1997:539). Normatif ballk, alanlarn ahlaki bir grev duygusuyla ve iletmeden ayrlmamalar gerektiine inanmalar sonucunda kendilerini rgte bal his setmeleri olarak ifade edilmitir (Meyer ve Allen, 1997:11; Meyer ve Smith, 2000:320). Uyguvemrn(2004:93),ballktrlerininhepsi,alanlarnrgttenayrlmaisteinin azalmasna neden olmutur. Ancak, birincisinde rgtte kalma gds istee, ikincisinde gereksinime ve ncsnde ise ykmlle dayanmaktadr (Obeng ve Ugboro, 2003:83). 2.ARATIRMAMETODU 2.1.AratrmaHipotezleri; Konaklamailetmelerindergtseladaletilergtselballkarasndaanlamlbirilikinin olduu var saylarak hipotezler oluturulmutur. Baka bir ifade ile, rgtsel adaletin r gtselballnolumasndaetkiliolduuvarsaylmtr.
183
lemsel Adalet
Duygusal Ballk

ekil1.AratrmannModeli 2.2.AratrmaEvrenivernekKitleSeimi AratrmaiinPolonyannPomorskieBlgesindeki4ve5yldzlotellerileEgeBlgesinde bulunan4ve5yldzlotellerevrenolarakalnmtr.Aratrmadarneklemsaysnnbelir lenmesinde, Ryann (1995) gelitirdii ztrk ve Trkmen (2006) ile nlnen ve Sevim (2005)gibibirokaratrmacnnalmalarndakullandmodeluygulanmtr.Trkiyede aratrma kapsamna alnan otellerden 492 tane anket elde edilmi bunlarn 37 tanesi analize alnmam, 455 anket analiz iin kullanlmtr. Aratrmamzda kullanlan anket LeheyeevirtilmivePomorskieblgesindekiotelalanlarnatoplamda125anketuy gulanm, uygulanan anketlerin 102 tanesi geri toplanm 95 tanesi deerlendirilmeye alnmtr.Sonuolarakalmakapsamndatoplam550anketdeerlendirmeyealnmtr. 2.3.AnketinHazrlanmasveUygulanmas Veri toplama arac olarak rgtsel adalet lei (justice scale) ve rgtsel ballk lei (organizationalcommitmentscale)kullanlmtr.rgtseladaletleiColquittin(2001) OntheDimensionalityofOrganizationalJustice:AConstructValidationofMeasureadl almasnda kulland daha nceki aratrmaclarn (Bies ve Moag, 1986; Leventhal, 1976,1980; Thibaut ve Walker, 1975; Shapiro vd., 1994) almalarndan hareketle elde etmi olduu20 soruluk lek kullanlmtr. almamzn adalet leindebulunanilk 7 soruilemseladaletle,sonraki4sorublmseladaletle,son9sorudaetkileimadaleti ne ait sorulardr. rgte ball lmek iin Meyer, Allen ve Smithin (1993) Commitment to Occupations: Extension and Test of a ThreeComponent Conceptualizationadlalmasndakullandklar18sorudanoluanlektenfaydalanl mtr. Kullandmz lee literatrde ska rastlanlmtr. Meyer ve Allenin gelitirdii leindahancezdeveciolu(2003);GlveOktay(2003)vb.birokalmadakullanl dgrlmektedir.ColquittinadaletleiileMeyer,AllenveSmithinballklei5li likert tipindehazrlanmtr.almadaColquittin(2001) adalet leine ilikinCronbach Alpha deeri =0,8509, Meyer, vd., (1993) ballk lei iin Cronbach Alpha deeri = 0,8563,leingenelininCronbachAlphadeeri=0,8834olarakbulunmutur.
Etkileimsel Adalet Normatif Ballk
Adalet Trleri
Blmsel Adalet
Devam Ball
Ballk Trleri
184
3.BULGULARVETARTIMA rgtseladaletilergtselballnlkelerefarkllkgsteripgstermediittestiileince lenmitir. rgtsel adalet ile rgtsel ballk arasnda anlaml bir ilikinin olup olmad durumuisePearsonKorelsyonanaliziileortayakonmayaallmtr. Tablo1.AratrmayaKatlanPersonelinrgtsel,lemsel,Blmsel,EtkileimselAdalet Alglarilergtsel,Duygusal,Devam,NormatifBallkAlglarnnlkelereGreKarlat rlmas BOYUT LKE n Ort. s.s. t p(sig) TR 455 3,2233 ,91097 lemselAdalet ,597 ,551 PL 95 3,1639 ,72184 TR 455 3,1621 1,0168 BlmselAdalet ,427 ,669 PL 95 3,2105 ,94694 TR 455 3,4693 ,65127 EtkileimselAdalet 5,538 ,000 PL 95 3,0585 ,68758 TR 455 3,3217 ,68193 rgtselAdalet 2,555 ,011 PL 95 3,1258 ,66843 TR 455 3,4789 ,81232 DuygusalBallk 1,715 ,087 PL 95 3,3281 ,59967 TR 455 3,4271 ,89819 DevamBall 1,115 ,265 PL 95 3,3175 ,73016 TR 455 3,5326 ,76908 NormatifBallk 2,865 ,004 PL 95 3,2930 ,59087 TR 455 3,4802 ,64935 rgtselBallk 2,346 ,019 PL 95 3,3129 ,54331 H1: rgtsel adalet ve rgtsel ballk algs lkelere gre anlaml bir farkllk gster mektedir. Aratrmaya katlan personelin rgtsel adalet algs ve rgtsel balln lkelere gre farkllkgsteripgstermediivebunlarnaltboyutlarilelkedeikeniarasndaistatis tiksel bir farklln olup olmad aratrlm, 0,05 nem seviyesinde rgtsel adalet ve rgtselballkilelkelerarasndaanlamlbirfarkllnolduutespitedilmitir.Tablo1 incelendiindergtseladaletilelkefarkllarasndat=2,555vep<0,05olduu,rgtsel ballkilelkefarkllarasndat=2,346vep<0,05olduuiinH0hipotezirededilir. Tablo1egrealtboyutlardadaetkileimadaletivenormatifballklkeleregrefarkllk gstermektedir. Etkileim adaleti ile lke arasnda p=0,000 ve normatif ballk ile lke arasndap=0,04olaraktespitedilmitir.Bunagreherikialtboyuttap<0,05olarakbulun duundanaralarndaanlamlbirfarkllktespitedilmitir. Tablo2de aratrmaya katlan personelin rgtsel adalet algs ile rgtsel ballk algs arasndaki iliki verilmitir. Bu iliki rgtsel adaletin alt boyutlar ilemsel, blmsel, etkileimsel adalet ile rgtsel balln alt boyutlar duygusal, devam, normatif ballk arasndadaanalizedilmitir.
185
Tablo2.AratrmayaKatlanPersonelinlemsel,Blmsel,Etkileimsel,rgtselAdalet AlgsileDuygusal,Devam,Normatif,rgtselBallkAlgsnnlkelereGrePearson KorelasyonTablosu Pearson Duygusal Devam Normatif rgtsel lke Korelasyonu Ballk Ball Ballk Ballk (r) R ,446 ,308 ,462 ,507 T lemsel P ,000 ,000 ,000 ,000 Adalet R ,420 ,508 ,447 ,544 P P ,000 ,000 ,000 ,000 R ,248 ,252 ,325 ,348 T Blmsel P ,000 ,000 ,000 ,000 Adalet R ,312 ,507 ,411 ,491 P P ,002 ,000 ,000 ,000 R ,423 ,284 ,469 ,491 T P ,000 ,000 ,000 ,000 Etkileimsel Adalet R ,394 ,524 ,450 ,543 P P ,000 ,000 ,000 ,000 R ,466 ,342 ,515 ,552 T rgtsel P ,000 ,000 ,000 ,000 Adalet R ,430 ,578 ,494 ,596 P P ,000 ,000 ,000 ,000 H2:rgtseladaletilergtselballkarasndaanlamlbirilikivardr. rgtsel adalet ile rgtsel ballk arasnda iliki olup olmad 0,05 nem seviyesinde korelasyon analiziile aratrlmtr.Tablo2ye grePearson korelasyonkatsays Trkiye iinr=0,552vep=0,000olarakbulunmutur.Bunagrergtseladaletilergtselballk arasndapozitifynlortakuvvettebiriliki(korelasyon)vardr.Tablo2yegrekorelas yonkatsaysPolonyaiinr=0,596vep=0,000olarakbulunmutur.rgtseladaletiler gtselballkarasndapozitifynlortakuvvettebiriliki(korelasyon)vardr.Sonuola rakherikilkededergtseladaletilergtselballkarasndaortakuvvettebirilikisz konusudur. H0 red edilir. Polonyada korelasyon katsays 0,044 yksek km, rgtsel adaletvergtselballkarasndailikinindahafazlaolduuanlalmtr.Fakatbudeer ilikidzeyininfarkllamasiinyeterlideildir. lemseladaletileduygusalballk,devamball,normatifballkarasnda,ilikiolup olmad0,05nemseviyesindekorelasyonanaliziilearatrlmtr.Tablo2yegreilem sel adalet ile duygusal, devam, normatif ballk arasnda Pearson korelasyonu p=0,000 olarakbulunmutur.Bunagreilemseladaletileduygusalballkarasndapozitifynl ortakuvvettebirilikinin(korelasyon)olduusylenebilir.Herikilkededeilemseladalet ileduygusal,devamvenormatifballkarasndaortakuvvettebirilikininvarlszko nusudur. Blmseladaletileduygusalballk,devamballvenormatifballkarasndailiki olupolmad0,05nemseviyesindekorelasyonanaliziilearatrlmtr.Tablo2yegre blmsel adalet ile duygusal, devam, normatif ballk arasnda Pearson korelasyonu p=0,000 olarak bulunmutur. Trkiyedeki iletmelerde blmsel adalet ile duygusal ballk; blmsel adalet ile devam ball arasnda pozitif ynl zayf bir iliki tespit
186
edilirken, blmsel adalet ile normatif ballk arasnda pozitif ynl orta kuvvette bir ilikitespitedilmitir.Polonyadakioteliletmelerindeise blmseladaletileduygusal ballk,devamball,normatifballkarasndapozitifynlortakuvvettebirilikiek lindebelirlenmitir. Etkileimseladaletileduygusalballk,devamballvenormatifballkarasndailiki olupolmad0,05nemseviyesindekorelasyonanaliziilearatrlmtr.Tablo2yegre etkileimsel adalet ile duygusal, devam, normatif ballk arasnda Pearson korelasyonu p=0,000 olarak bulunmutur. Trkiyede yaplan almada etkileim adaleti ile duygusal ballkvenormatifballkarasndapozitifynlortakuvvettebiriliki;etkileimselada letiledevamballarasndapozitifyndezayfbirilikiPolonyadakiiletmelerdeetkile imseladaletileduygusalballk,devamball,normatifballkarasndaortakuvvette birilikitespitedilmitir. 4.SONUVENERLER Turizm sektr emek youn bir sektr olmasndan dolay i gc iletmelerin en deerli varldr. Kreselleme olgusu ile birlikte dnyadaki turizm faaliyetlerine katlan insan saysnn artmasileturizminnmzdekiyllardayllkortalama%4,5oranndabyme gstereceitahminedilmektedir.Bugeliimietkileyenennemligirdilerdenbiridephe siz i gcdr. Ynetimler etkin ve verimli bir ekilde iletme amalar dorultusunda, artanrekabetkoullarndakarsalamak,iletmelerinsrdrlebilirliklerinsalayabilmeleri iinmevcutalanlarnrgtebalamakistemektedirler.alanlarbulunduklarevrede srekli adaletarayiindedir.Tm alanlarnuygulamalar adil olarakalglamasyne timlerinennemligrevlerindenbiridir. Bualmanntemelamacrgtseladaletvergtselballkalgsnnlkeleregrefarkl lk gsterip gstermedii ve rgtsel adalet ile rgtsel ballk arasndaki ilikiyi ortaya koymaktr. rgtseladaletilergtselballnlkeleregrefarkllkgsteripgstermediiyaplant testi ile incelenmi ve buna gre rgtsel adalet (p=0,011) ve rgtsel ballk (p=0,019) algsnnlkeleregreanlamlfarkllkgsterdiitespitedilmitir. rgtseladaletilergtselballkilikisipearsonkorelasyontestiileanalizedilmi,rgt seladaletinrgtselballortakuvvetepozitifynlolaraketkilediisonucunavarlm tr. Turizm iletmelerinde rgtsel adalet algsnn artmas rgtsel ball arttracaktr denilebilir.Trkiyeiindeterminasyonkatsays%30;Polonyaiinise%35dir.Dolaysyla dierdeikenlersabitkalmakkouluylargtselballkTrkiyede%30Polonyada%35 orannda adalet algsna baldr. Buradan hareketle rgtsel adaletin rgtsel balln olumasnda etkili olduu sylenebilir. Alt boyutlarda ise rgtsel balln olumasnda determinasyonkatsays%5ile%35oranndaadaletalgsnabalolarakdeitiitespit edilmitir. rgtsel adalet algs ile rgtsel ballk arasndaki ilikiyi inceleyen bu almada elde edilenbulgularadayanlarakrgtseladaletilergtselballkarasndavergtseladalet boyutlarilergtselballkboyutlararasndaanlamlbirilikitespitedilmitir.Kendisine adildavranldalgsalannrgteynelikduygusaltepkimelerinietkileyebilir.alan lar, kendilerine haksz davranldn hissettiklerinde, altklar rgte ynelik olumsuz duygular gelitirirler. Dolaysyla turizm iletmelerinde alan personelin rgtsel adalet algsnn ykseltilmesi turizm sektrnn sorunlarndan olan igc devir orann azaltp, rgtekarolumluduygularvergteolanballarttracaktr. Karabayn (2004) almasnda belirttii gibi rgtsel adalet konusundaki almalarn ounun Kuzey Amerikada yapld grlmekte, yaplan almalarda ball etkileyen
187
adalet boyutlarnn sralanmasna bakldnda nce ilemsel adalet, daha sonra blmseladaletvesonolaraketkileimseladaletyeralmaktadr.Bizimyapmolduu muzalmadaTrkiyedergtselballetkileyenrgtseladaletsralamasnabakacak olursaknceilemseladaletikinciolaraketkileimseladaletvesonolaraktablmsel adaletyeralmaktadr.Polonyadargtselballetkileyenrgtseladaletinaltboyutla rnn sralamasna bakldnda ilemsel adalet ile etkileimsel adaletin ball hemen hemenaynorandaetkilediiblmseladaletinisesonsradaetkilediitespitedilmitir. Bu adan baklnca rgtsel adaletin rgtsel bala etkisinin deiik lkelerdeki rgt kltrleriarasndakifarkllktankaynaklandsylenebilir. Aratrmadargtseladaletvergtselballkarasndakiilikininnelerdenkaynakland nadairherhangibiralmayaplmamtr.lerleyenalmalardaadaletveballkara sndaki ilikinin nelerden kaynakland konusu ayrca aratrlmas gereken bir konudur. Aratrmadaetkileimadaletibirbtnlkiindeelealnmtr.Yineetkileimadaletininiki altboyutunuoluturankiilerarasadaletvebilgiseladaletaltboyutlarndadaaratrmalar yrtlebilir. Sektreladaniseiletmelerigrenlerinballklarnzellikleduygusalballklarnart trmakiinrgtselolarakadaletisalamalargerekmektedir.zellikleentelektelserma yenineldetutulabilmesiiinyneticilerigrenlerinadaletalglamalarnadikkatetmelidir ler.grendevirhznn%34leribulduuturizmsektrndeballnsalanmasigren devir hzn dolaysyla igren maliyetinin dmesini salayacaktr. Bu balln da, yani igrenin iletmeye kendini ait hissetmesinin salanmas, igrenlere kar ilemsel, blmselvedatmadaletiilesalanacadnlmektedir. KAYNAKA
Allen, N. J. ve P. J. Meyer (1990), The Measure and Antecedents of Affective, Continuance and NormativeCommitmenttotheOrganization,JournalofOccupationalPsychology,118. Balay,R.(2000),YneticiveretmenlerdergtselBallk.Ankara:NobelYaynDatm. Beugre,C.D.(2002),UnderstandingOrganizationalJusticeandItsImpactonManagingEmployees: AnAfricanPerspective,InternationalJournalofHumanResource,13(7),10911104. Cohen,R.L.(1987),DistributiveJustice:TheoryandResearch,SocialJusticeResearch,1,1940. Colquitt,J.A.,D.E.Conlod,M.J.Wesson.,C.PorterveK.N.G.Yee(2001),JusticeattheMillen nium:AMetaAnalyticReviewof25YearsofOrganizationalJusticeResearch,JournalofApplied Psychology,86(3),425445. Colquitt, J. A. ve J. M. Chertkoff (2002), Explaining Injustice: The Interactive Effect of Explanation and Outcome on Fairness Perceptions and Task Motivation, Journal of Management, 28(5), 591610. Ergeneli,A.veG.S.Ar(2005),KrizdeItenkarmalarnBankaYneticilerizerineEtkileri:rgtsel Ballk,GvenveGlendirmeAlglar,AnkaraniversitesiSBFDergisi,60(1),122147. Foley,S.,L.K.DeborahveN.P.Gary(2002),ThePerceivedGlassCeilingandJusticePerceptions:An InvestigationofHispanicLawAssociates,JournalofManagement,28(4),471496. Folger, R. (1987), Distributive and Procedural Justice in the Workplace, Social Justice Research, 1(2),143159. Greenberg, J. (1990), Organizational Justice: Yesterday, Today, and Tomorrow, Journal of Man agement,16(2),399432. can,F..veA.Naktiyok(2004),alanlarnrgtselBadamlarnnBelirleyicileriOlarakrgt selBallkvergtselAdaletAlglar,AnkaraniversitesiS.B.F.Dergisi,59(1),182201. Karabay,E.Z.(2004),KamudavezelSektrdergtselAdaletAlgsilergtselBallkArasndaki Ilikiler, Yaynlanmam ykseklisans tezi, Ankara: Hacettepe niversitesi, Sosyal Bilimler En stits,PsikolojiAnabilimDal.
188
Ketchland, A. (1998), The Existence of Multiple Measures of Organizational Commitment and Ex perienceRelated DifferencesinaPublic Accounting Setting,BehavioralResearchinAccount ing,10,112115. Lambert, E. (2003), The Impact of Organizational Justice on Correctional Staff, Journal of Criminal Justice,31,155168. Luthans,F.(1981),OrganizationalBehavior,3.Ed.,McGrawHill. Meyer J.P.,N.J. Allen veC. Smith (1993), Commitmentto Occupations: ExtensionandTestofa ThreeComponentConceptualization,JournalofAppliedPsychology,78(4),538551. Meyer, J. P. ve N. J. Allen (1991), A Three Component Conceptualization of Organizational Com mitment,HumanResourcesManagementReview,1,6189. Meyer,J.P.veC.A.Smith(2000),HRMPracticesandOrganizationalCommitment:TestofaMedia tionModel,JournalofAdministrativeSciences,17(4),319331. Meyer, J. P. ve N. J. Allen (1997), Commitment in the Workplace: Theory, Research and Applica tion,JournalofAppliedPsychology,78,538551. Moorman,R.H.(1991),RelationshipbetweenOrganizationalJusticeandOrganizationalCitizenship Behaviors: Do Fairness Perceptions Influence Employee Citizenship?, Journal of Applied Psy chology,76,845855. Mowday,R.,R.SteersveL.Porter(1979),TheMeasurementofOrganizationalCommitment,Journal ofVocationalBehavior,14,224247. OReilly,C.veJ.Chatman(1986),OrganizationalCommitmentandPsychologicalAttachment:The Effect of Compliance, Identification and Internalization on Prosocial Behavior, Journal of Ap pliedPsychology,71,492499. Obeng, K., ve I. Ugboro (2003) Organizational Commitment among Public Transit Employees: An AssessmentStudy,JournalofTheTransportationResearchForum,57(2),8389. zdeveciolu,M.(2003),AlglananrgtselAdaletinBireylerArasSaldrganDavranlarzerindeki Etkilerinin Belirlenmesine Ynelik Bir Aratrma, Erciyes niversitesi ktisadi dari Bilimler FakltesiDergisi,21,7796. Pillai,R.,A.S.ChesterveS.W.Eric(1999),FairnessPerceptionsandTrustasMediatorsforTrans formationalandTransactionalLeadership:ATwoSampleStudy,JournalofManagement,25(6), 897933. Uygu, N. ve D. mrn (2004) D. E. . Aratrma ve Uygulama Hastanesi Merkez Laboratuar al anlarnnrgteBallklarnveItenAyrlmaNiyetleriniEtkileyenFaktrler,D.E...B.F.Der gisi,19(1),9199. Ylmaz, G. (2004), nsan Kaynaklar Uygulamalarna Ilikin rgtsel Adalet Algsnn Tutum ve Davranlar zerindeki Etkisi, Yaymlanmam yksek lisans Tezi. stanbul niversitesi, Sosyal BilimlerEnstits.
189
9.Oturum
ModelleriveDenizTaksiVakaAnalizi AyglDNMEZ,MinaZEVREN ArenasndakiGerekler:YneticilerinKullandklarStratejikAralar nanZALP,SenemBESLER,lkeORU BirDevreFaktrOlarakKreselIsnmaKonusundargtlerinAlg SeviyeleriveStratejikPlanlarnaEtkileri AhmetERKU,EnginOKUN KurumsalSosyalSorumluluaYnVerenYnetimTeorileriAsndanTrk letmelerininKurumsalSosyalSorumlulukAnlay LaleTZNER,BurcuzgeZASLAN
190
MODELLERVEDENZTAKSVAKAANALZ
AyglDNMEZ Marmaraniversitesi,BF, letmeBlm ayguldonmez@gmail.com
ZET Bugn rekabetin temeli yeni rn retmekten, yeni i modelleri yaratmaya kaymtr. modelleri iletmenin stratejisindenhareketle,hissedardeerininaslarttracanvenakitaklarnndevamllnnaslsalayacan gsterenbirmodeldir.Stratejidennemlifark,birmodelolduuiin,heriletmeyeuygulanabilmesidir.Bual madastanbulBykehirBelediyesine(BB)balstanbulDenizOtobsleri(DO)bnyesindehizmetverenfakat bamszbirirketolanTeknomarveonunrndeniztaksiciliinibirvakaaratrmasolarakincelenmitir.Bu incelemesrasndailetmeningenelmdrileveyaplandrlmmlakatyntemiilebirgrmeyaplmtr.Bu grmesonucubirmodeloluturulmuvemodelinnaslkurulacagsterilmitir. AnahtarKelimeler:modeli,modelkurma,hizmetsektr,vakaincelemesi
MinaZEVREN Marmaraniversitesi,BF, letmeBlm minaozevren@marmara.edu.tr
1.GR Modeli kavramn irdelemeye gemeden nce i ve model kavramlarn ayr ayr incelemekgerekir.Modelkavram,Karmakbirvarlkyadasrecin,basitletirilmibir tanmyadaifadesiolaraktanmlamaktadr.Butanmlamadakiifadekavram,ilgivekar lklilikialaniindeyeraldvarsaylannesneler,kavramlarvediervarlklariermekte dir.kavramise,finansal,ticariveendstriyelyanlarierenmalvehizmetlerikapsa yanfaaliyetlerolaraktanmlamaktavebireyinbirsonucaulamakiinyaptfaaliyetler olarak zetlemektedir(Osterwalder, 2005). Bu noktada i Modeli konseptini anlalr klmakzereyazarlarntanmlamalarnvermekuygunolacaktr. 2.MODELTANIMLARI: Modelleri literatrde gn getike nem kazanmasna ramen, nasl tanmlanmas gerektiivebukavramnneleriierdiikonusundatambirgrbirliinevarlamamtr. Bununbelkideennemlinedenikonununpratiktenteoriyegitmesindenkaynaklanmak tadr.Yaniherbaarliyerininbirimodeliolduundanbumodellerincelenerekzellik leri belirlenmeye allm bylelikle gr farkllklar olumutur. Yaplan aratrmalar sonucundaherbiryazarnkendiizdiierevelerdorultusundaimodelikavramtanm ladgrlmtr(zevren,2008).Baarskantlanmbiriyapekliolaraktanmlanan i modeli, baars kantlanm bir model olduu iin rnek alnmaktadr. Modeli, bir firmann nasl para kazanacannve kr akn zamanierisinde naslsrdreceinin bir ifadesidir(Caliavd,2006).Bakabirdeyile,imodelifirmannsrdrlebilirbirkrolu turmasnn ve para kazanma biiminin zetlenmesidir. Bir firmann i modeli, gelecekte beklenen temel gelir oluturacak olan faaliyetlerinin belirtisini gsterir(Willemstein vd, 2006).modelleriileilgililiteratrde,mantkvedeertemelkelimelerdir.Birimo deli, mteri odakl bir pazarda nasl deer yaratlacann bir varsaymdr(Keen ve Qureshi,2006).modelleri,birrgtiingirdilerinaslkatmadeeryaratanktlarad ntrldyle ilgili bir karmdr(Bertz, 2008). yi bir i modeli Peter Drucern eski bir sorusunucevaplar:Mterikimdir?Mterideerinedir?Bununlabirlikteheryneticinin sormasgerekentemelsorularndayantdr:Buitebiznaslparakazanacaz?Mterile reuygunfiyattanasldeersunabileceimiziaklayanekonomikmantknedir,bumant ntemelinineoluturur?(Magretta,2002)
191
3.MODELKAVRAMININLETMEYNETMNDEKYER modeli kavram olduka yeni olmasndan tr, kavramn firmadaki yeri ve rol hala tartlmaktadr. Baz yaynlarda i modeli ve i sreci modeli( Gordijn ve Akkermans,2000) arasndaki ayrm; strateji ve i modelleri[Linder ve Cantrell 2000; Porter2001;Sthler2002;Seddon,Lewisetal.2004]arasndakifarkveyagiriimmodelle riveimodelleriarasndakiayrmtartlmtr(Osterwaldervd,2005). 3.1.ModeliveSreModeli modelleri ve i sreci modelleri esasnda ak bir ekilde birbirinden farkldr.(Gordijn, Akkermans, 2000). modeli literatr incelendiinde, i modeli kavramnn genellikle deeryaratmakvedeeriticariletirmekiinfirmamantnnbirgrnmnifadeettii, bunakarnisrecimodelininisedahaokbirivakasnnsreleriindeyerinegetiril mesini ifade ettii anlalmtr(AguilarSavn, 2004). Bundan baka, i sreci modelleri arasnda zaten arave kavramlarnokluu(r. UML faaliyet diyagramlar vePetri alar) mevcuttur.Bunamukabilfirmalaravefirmayneticilerinedahakavramsalkendiimodel lerini aka belirtmelerine yardmc olan ara ve kavramlar daha az gelitirilmi tir(Osterwaldervd,2005). 3.2.ModeliveStrateji modelleri, bir iin paralarnn nasl birbirine getiini gsteren bir sistemdir, strateji ayrcarekabetiiermektedir(Magretta,2002).modeli,biriinyapleklinigsterirve iyibirmodelsebunuheriletmekopyalayabilir.Stratejiise,oiletmeyezeldirvestratejiyi kopyalamakgereksizdirnkstratejiiletmeninivedartlargznnealnarakbelir lenir.Bununlabirliktestratejiicraveuygulamayierirken,imodeliisebiriinbirsistem olaraknaslaltngsterir(Osterwaldervd,2005). 4.MODELPLANLAMASREC letmeninstratejisineuygunimodelikartmasreci,stratejidenyolakarakimodeli kurmaveimodelineuyguniplanyapmaygerektirmektedir.modeliplanlamasreci3 temelsoruyadayanmaktadr(Afuah,2004). 4.1.FirmauAnNerede? modeliplanlamasrecindeilkadmFirmauanneredesorusunacevapvermektir.Bu sorunun cevabna ulamak iin firmann performans, mevcut i modeli ve endstriyel evresindeki deiimler incelenmelidir. Bu incelemeler sonucundaki veriler ilgili firmann mevcut durumunu otaya koyacak ve i modelinde bir deiime ihtiyac olup olmadn tespitedecektir. 4.2.BundanSonraFirmaNereyeGidecekveBunuNaslEldeEdecek? Bir firma i modelinin glzayf yanlarnve evresinin getirdii frsattehditleri, perfor mans analizinden,i modelindenya da endstriyelfaktr vedeiimden saptayabilir.Bu bilgilertemelalnarakfirmannbundansonranereyegideceivenaslgideceisaptanma ldr.Birfirmannbundansonranereyegideceibirokfaktrlbirfonksiyondur.Bufonk siyonfirmannimodelininglvezayfyanlarnayrcaperformansanalizininsonulary la elde edilen frsatlar ve tehditleri ierir. Analizlerdeki sonulara gre firma bymeye gidebiliryadamevcutdurumunukorumayseebilir.Birfirmavarolanfaaliyetsisteminive kaynaklarn yeni frsatlar deerlendirmek iin kullanrsa, tamamlayc varlklara ihtiya duyacaktr.Buvarlklarsalamakiin,firmabuvarlklaryakendiiindegelitirecekyada bakafirmaylabirtakmoluturarakbuvarlklarsalayacaktr.Firmaolduudurumagre bilmediibirdeiiminiinegirmektensebakabirfirmaylaibirliiyapmayagiriebilecek tir.
192
4.3.FirmaBuKararlarNaslUygulayacak? Birfirmannbirimodelinedeiimleribaarlbirekildeuygulayabilmesiiindorustra teji (strategy), yap(structure), sistem(system), insan(people) ve evre(environment)ye (S3PE)ihtiyacvardr.UygunS3PEkuralizindengitmek,firmalaradeiimleyzleebilecei kadartehlikedeolduunuanlamasasndannemlidir. 5.MODELYENLKL letmedekimevcutimodelibaarldeilse,ileviniyitirmiseyadaaksakyanlarvarsai modeliniyeniletirmeyegidilebilir.Farkliletmelerimodellerininfarklkollarndayaptk laryeniliklerleimodelleriniyenilemilervedahailevselhalegelmesinisalamlardr. modeliyenilikiliiendstrimodelinde,gelirmodelindevegiriimmodellerindeyaplacak yeniliklerolmakzere3ekildeyaplabilir(Giesenvd,2007). 5.1.EndstriModeliYenilikilii Bu yaklamda esas olan endstriyel deer zincirinin yenilenmesidir. Bu durum 3 farkl ekilde olabilmektedir. Birincisi, mevcut mteri portfyn kullanarak yeni endstrilere yatayyaylmyoluilegemektir.kincisi,mevcutendstritekrartanmlanarakmteriile ilikilerdearadakitmaralarnkaldrlmasdr.Dellkiiselbilgisayarpazarndakiimode lindeyenilikyapmasApple,IBMgibisektrndegelenlerinnnegemesinisalamtr. ncs, yeni endstrinin ve endstri segmentinin tamamen gelitirilmesiyle rekabet ortamna esiz varlklar sunulmas salanr. Googlen dier arama motorlarnn nne gemesinisalayanbuyeniliidir. 5.2.GelirModeliYenilikilii letmelerinsunduurn/servis/deergelirlerininnasltekraryaplandrlmasvebirfiyat modeli kartlmas gerektiini gsteren bir yaklamdr. Gelir modeli yenilikilii yapabil mekiin,mevcutmodelemterideneyimleri,yeniteknolojiler,mteriseenekvetercih leriasndanbakmakgereklidir.rneinGilette,fiyatyeniliiyaparakozamankullanlan usturalarnfiyatnnokaltndajiletsatmtr.Bylecemterilerinusturadanjiletegeii salanmvepazardagelirmodeliyenilikiliisalamtr. 5.3.GiriimModeliYenilikilii Bu yaklam, mevcut veya yeni oluturulmu deer zincirindeki yap, kurulu ve rollerin yenilenmesiniiinaklaycbirbakassalar.Organizasyonlarnsnrlarntekrartanm lar. rnein Zara, tasarm ve datma odaklanm, mterilerden alnan geri bildirimleri direktretimeaktarmtr.Yanitemelyeteneineyadabykbiralankapsayanaktivite lere odaklanp kalann outsource ederek ya da network alma stiliyle uzmanla dayal grbenimsemitir(Helft,2002).Zarannhazrgiyimsektrndeyaptbudeiimbir giriimmodeliyenilikiliidir. 6.BALICAMODELRNEKLER: 6.1.YalnOrganizasyon Yaln ynetimin temel amac, Japoncada muda denilen israf ve hatalardan kurtularak, iletmeninkaynaklarnenverimliekildekullanarak,maliyetleridrmektir.Deerakn salayarakmteriyeistediimalenhzlekildesunmaktr.Byleiletmelerrakipleriyle dahaiyirekabetederpozisyonagelebilirler.Burgtyapsnda,irketintamamnilgilendi ren ve zellikle katma deeri oluturan niteleri n plana karan bir yntem uygulanr. Herbirim,biraltbiriminveyabirsonrakisrecinalmalarnakatmadeersalamaarty la mevcuttur. Katma deer salamayan birimler ise sistemden karlmaldr(zevren, 2000). Yalnorganizasyondamterilerinistediikalitevestandartlara(genelolarakpazarkoula rna) daha abuk cevap verebilmek iin, organizasyon yaps basitletirilmi, gereksiz ve
193
katmadeeryaratmayanfaaliyetlerkarlmveiiyapanilekararverenmmknolduu kadar birbirine yaklatrlmtr. Bu kavramn vurgulamakistedii husus yalnlktr. Yani, sade,gereksizdetaylardanuzak,ilerigeciktirmeyen,hemenreaksiyongsterebilecekbir yapdr.Bunedenleorganizasyonyapsndayalnlkyannda,ynetimdeyalnlk,retimde yalnlktandabahsedilebilir.(Koel,2007). rlandadaikametedenbirkiinintatiliniGiritadasndageirmekistemesizerineyolcukta toplamtatilsresinin%57siniharcamaskitleretimegirenbirhizmetverieklidir.n kuaklarlandadanYunanistanagidilmesi,oradandaaktarmaylaGiriteuaklagidilmesi modelibykuakmaliyetlerinikarlayabilmekiinbekletbiriktirmantnauymaktadr. OysadirektrlandadanGiritegidebilecekkkuakseferleriyaplsa,hemyoldageirilen sre8saatedecek,hemdemaliyetkarlanabilecektir.KkuaklarlandadanGirite gidilmesi mteriye daha hzl bir hizmet sunulduundan, ayrca katma deer oluturdu undanbiryalnretimeklidir.(WomackveJones,2003). 6.2.EclipseAircraft Amerikada uak seferleri merkezden evreye doru bir yaylm gstermektedir. 2002 ylndaki verilere gre Amerikada142 merkez havaalan bulunmakta ve buradaki uular toplam uularn %80ini oluturmaktadr. Kalan %20lik ksm ise Blgesel Havaalanlar (400 adet byk ancak merkez olmayan havaalan ve 5000i genel olmak zere binlerce zel havaalan) oluturmaktadr. Blgesel Havaalanlarnda kk blgelere tamaclk yapanirketlerinuaklarnekadarazkiilikolursamaliyetleridengelemekasndanuak irketi iin o kadar avantajlbirdurumolmaktadr. Buverilerigz nnealan Eclipse500 irketi blgesel havaalanlarndaki kk uak gereksinimini karlamak iin, hem retim maliyeti dk, hem de rakiplerine gre ok az yakt yakan Eclipse500 ua retimini yapmtr. Eclipse irketi bu ua sadece havaalanl iin tasarlamamtr. Fiyatnn dk olmasyla bu ua yksek gelir grubu kiilere satabilecek, 510 yllna kiraya verecek ekilde alnmasn salayabilecek ya da 50 saatten az uanlar iin hava taksisi eklinde kiralanmasnelverilihalegetirebilecektir.Kkuakretimindevepazarlamasndayeni model gelitirmi olanEclipse500, 11 Eyll saldrlarndan sonra bile kk uak sektr nnndegelenirketiolmutur(Afuah,2004). 6.3.eBay nternetzerindeakarttrmasitesiolarakbilineneBay,birtelefonirketigibi,mterile reok dk bir cret karl aralarnda iletiim kurma olana salayan bir i modeli kurmutur.Bumodelegre,irketinteksorumluluuakarttrmasrecinindzgnile mesini salamak ve bu ileyii olanakl klan bilgi balantlarn korumaktan ibarettir. Bu nunla birlikte birde irket bu ilemin satclara maliyetini kararak, parasn tahsil etme iini stlenmektedir.(Bunnel ve Luecke, 2000) Gelir getirici bir mekanizma olarak eBay modelioldukabasittir.Bugelir,satclardanalnancretlerdenolumaktadr.evrimiialt yap sistemini kurmak ve srdrmek iin yaplan harcamalar, ayrca faaliyetin devamn salamak ve alclarla satclar siteye ekmek amacyla yaplan bilinen pazarlama, rn gelitirme masraflar ve idari masraflar da irketin gelir azaltc gider kalemlerini olutur maktadr. Bu gelir gider sonrasndaki net getiri eBayin sahiplerine para kazandrmakta dr(Lueke,2008). 6.4.Dell Dell,kiiselbilgisayarpazarnagirdiinde,bupazardaolanApple,IBMgibifirmalarbyk hacimlistoklamayapparaclarlasatyapyorlard.Budurumreticifirmannmaliyetleri ninykselmesinesebepoluyordu.Dellinkurduumodelde;hedefpazarolarak,bilgisayar satclarndanyardmalmayaihtiyacolmayanvePCkonusundabilgilibilgisayarkullancla
194
rnsemivearadakigeimaliyetleriniortadankaldrmtr.Bumodeldeayrcastokma liyetleriniminimumaindirecek,mterilerdensiparialndndaretimyapacakbirsistem bulunmaktadr. Bylece Dell maliyetlerini drebiliyor ve mterilere daha dk fiyat larda rn sunabiliyor bylece yksek derecede bir rekabet avantaj salayabiliyordu. (Lueke,2008) 7.DENZTAKSMODEL Deniztaksi,stanbulBoazveMarmaradenizinde,denizdenhzlvekonforluulamsala yanbiraratr.BufikirBrightwellHoldingYnetimKuruluBakanAlphanManastarafn dan ortaya atlmtr. Alphan Manas yurt dnda grd deniz taksi modelini stanbula getirenkiidir.AlphanManasstanbuluntrafiksorunuvebiryarmadaolmasnaramen deniziokazkullanyorolmasndikkatealarakbylebirfikrinbaarlolacandnm vegereklihazrlklarabalamtr.lkyaptilem,busisteminGPSveGPRSkullanaraktek merkezden, otomatik ve insanlardan bamsz olarak yaplmasn salayacak bir yazlm oluturmasdr(2002).2002 ylndayazlmla birlikteprototipi deyaplpBBye sunulmu tur.Buprototip,MarmaraDenizivestanbulBoazndakidalgaboyuhesaplanaraktasar lanmtr(lk tasarm talyada yaptrlm ancak Trkiyenin artlarna uygun yaplmad iinmemnunkalnmamveTrkmhendisleritekrartasarmyapmtr,retimiiseTuzla tersanesinde yaplmlardr). Prototip yaplrken lks olmas, gvenli olmas ve maliyet unsurlar gz nnde bulundurulmutur. lk fizibilite almas 2005 ylnda, Teknomar irketi tarafndan KMG Aratrma kuruluna yaptrlmtr. Bu aratrmaya gre byk bir talep olduu ve bu talebe gre 120 deniz taksinin bu talebi karlayaca belirlenmitir. kincifizibiliteBBtarafndan,hemBaheehirniversitesiUlatrmaGelitirmeAratrma Enstits(UYGAR)BakanhemdeBBBelediyeBakannndanmanolanProf.Dr.Mus tafaIlcalyayaptrlmtr.BBileartlarbelirlendiktensonra,BBdeniztaksiiinihaleye kmveTeknomarDenizcilikA..ihaleyialmtr.uaniin6tekneylehizmetverenDeniz Taksi,2010ylnda35deniztaksiylehizmetvermekiinBBtarafndanyetkilendirilmitir. GerekstanbulDenizOtobsleri(DO),gerekseTeknomarDenizcilikA..deyaplanincele melersonucundadeniztaksiiinoluturduumuzmodelaadakigibidir; Bu modelde genel olarak evreyi mikro/makro boyutta inceledikten sonra, girilecek i alannda,stratejikkaynaklarveyeteneklerdorultusundabirdeeryaratldgsterilmi tir. Sonuolarak,bualmadabirimodelinaslyaratlrbunugstermekistedik.Trkiyede deniztaksiyibirrnekolayolaraksetik,nkbuuygulamadnyadadarneiolanbaa rl bir projedir. Bu projede strateji belirlemekle balam, iletmenin temel yetkinlikleri kullanlarak ve stanbulun sorunlar gz nne alnarak bir model oluturulmutur. Bu model gelir temelli i modelidir. birlikleri salanarak monopol bir piyasa yaratlm ve iletmenin mr uzatlmtr. Bu demektir ki, bu modelin gelime imkn vardr ve daha uzunsregelirakdevamedecektir.BumodelTrkiyenintmnetemiledilebilir.
EVRE
195
ALANI
STRATEJKKAYNAKLARVEYETENEKLER
DEER
KAYNAKA
AfuahA.(2004),BusinessModels:AStrategicManagementApproach,NewYork:McGrawHill. AguilarSavn R. S. (2004), Business Process Modelling: Review and Framework, International JournalofProductionEconomics,90,129149. BertzF.(2008),StrategicBusinessModels,EngineeringManagementJournal,14(1),2021. BunnelD.veR.Luecke(2000),TheeBayPhenomenon,NewYork:JohnWilley&Sons. CaliaR.C.,F.M.Guerrini,veG.L.Moura(2006),InnovationNetworksFromTechnologicalDevel opmenttoBusinessModelReconfiguration,Technovation,6,22. DoumeingtsG.veY.Ducq(2001),EnterpriseModellingTechniquestoImproveEfficiencyofEnter prises,ProductionPlanning&Control,12,146163. GiesenE.,S.J.Berman,R.Bell,veA.Blitz(2007),ThreeWaystoSuccessfullyInnovateYourBusi nessModel,Strategy&Leadership,35(6),2733. GordijnJ.,J.M.AkkermansveDierleri(2000),BusinessModellingisnotProcessModelling,Pro ceedingsofECOMO. Hamel,G.(2000).LeadingtheRevolution,Boston:HarvardBusinessSchoolPress. Helft,M.(2002),FashionFastForward,Business2.0. Jones,G.M.(1960),Educators,Electrons,andBusinessModels:AProbleminSynthesis,Account ingReview,35(4),619626. Keen P. ve S. Qureshi (2006), Organizational Transformation Through Business Models:A Frame work for Business Model Design, 39th Hawaii International Conference on System Science,1, 47. KoelT.(2007),letmeYneticilii,11.Basm,stanbul:ArkanBasmYayn,330. LinderJ.veS.Cantrell(2000),ChangingBusinessModels:SurveyingtheLandscape,AccentureInsti tuteforStrategicChange. Luecke R. (2008), Giriimcinin El Kitab, mit ensoy (ev), stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yay nlar,5657. MagrettaJ.(2002),WhyBusinessModelMatter?,HarvardBusinessReview,5,87.
196
OsterwalderA.,Y.PigneurveC.L.Tucci(2005),ClarifyingBusinessModels:Origins,Presents,and FutureoftheConcept,CommunicationsoftheAssociationforInformationSystem,15(5),12. zevren,M.(2000),ToplamKaliteYnetimiTemelKavramlarveUygulamalar,1.Bask,stanbul:Alfa Yaynlar. zevren,M.(2008),letmelerdeDeerYnetimi,1.Basm,stanbul:BetaYaynclk. Porter,M.E.(2001),StrategyandtheInternet,HarvardBusinessReview. Seddon,P.B.,G.P.Lewis,veDierleri(2004),TheCaseforViewingBusinessModelsasAbstraction ofStrategy,CommunicationsoftheAssociationforInformationSystems,13,427442. Sthler, P. (2002), Business Models as a Unit of Analysis for Strategizing, Proceedings of the 1st InternationalWorkshoponBusinessModels. Tomasko,R.M.(1990),Downsizing:ReshapingtheCorporationfottheFuture,Boston:AMACOM. r,F.O.,veM.zevren(2007),ValueCreationThroughBusinessModels:AQualitativeAnalysisof BookstoreCafesinstanbul,Antalya:3rdInternationalStrategicManagementConference,253 268. Willemstein,L.,T.VanDerValk,veM.T.H.Meeus(2006),DynamicsinBusinessModels:AnEmpiri calAnalysisofMedicalBiotechnologyFirmsinTheNetherlands,Technovation,11,12. Womack,J.P.veD.T.Jones(2003),LeanThinking:BanishWasteandCreateWealthinYourCorpo ration,3639.
197
ARENASINDAKGEREKLER:YNETCLERNKULLANDIKLARISTRATEJK ARALAR
nanzalp Anadoluniversitesi,BF, letmeBlm iozalp@anadolu.edu.tr SenemBesler Anadoluniversitesi,BF, letmeBlm sbesler@anadolu.edu.tr
ZET Bu almann amac, yneticilerin stratejik ynetim sreci ierisinde kullandklar stratejik aralar tespit et mek,buaralarnnasl,nezamankullanldklarnbelirlemekvekullanmnnarkasndakirasyonelvemotiveedici faktrleri aratrmaktr. Aratrmada, Capitalin 2007 ylnda yaynlad Trkiyenin en byk 500 irketi srala masnagirenEskiehirdekiirketlerelealnmtr.Buirketlerinstdzeyyneticileriyleyaplanyzyzegr meleryoluylaverieldeedilmitir.Eldeedilenveriler,dokmanhalinegetirildiktensonra,nitelanalizyntemiile analizedilmitir.Analizsonucunda,yneticilerinaralaryounolarakkullandklar,fakatalanyazndendeyarar lanarakkendiyaplarnauyarladklarortayakmtr.Aynzamanda,yneticilerinkullandklararalardantatmin olduklarvearalarnkullanmndanbaareldeettikleribelirlenmitir. Anahtarkelimeler:Strateji,stratejikaralar,stratejikaralarnkullanm
lkeOru Anadoluniversitesi,BF, letmeBlm ioruc@anadolu.edu.tr
1. GR Gnmzdestratejiterimi,hemkamuhemzelsektrdesklklakullanlmaktadr.Stra tejitemelolarak,iletmeileevresiarasndakiilikilerianalizederekiletmeninistikameti nin ve amalarnn belirlenmesi, bunlar gerekletirecek faaliyetlerin tespiti ve rgtn yenidendzenlenerekgereklikaynaklarntahsisedilmesiolaraktanmlanmaktadr(Diner, 1998:7). Stratejik ynetim ve stratejik ynetim sreci, rgtn ne yapmas gerektii ve nereye gitmesi gerektii zerinde kararlara ulamayla ilgilidir (Howe, 1993:27). Stratejik ynetimde karar almaydestekleyecek birok teknik, ara,metot,model, ereve, yakla mvemetodolojibulunmaktadr.Stratejikynetimsrecisrekligenilediivegelitirildi iiindierdisiplinlerdedenemlibirtartmakonusuolmutur(Dayvedierleri,1990). Aralar ise, stratejik kararlarn alnmas ve uygulanmas iin hayati bir neme sahiptir (Hussey,1997;Dyson,1990).Stratejikynetimdisipliniilearalarnglbirbannolma s,aralarnstratejikynetimdensonraikincilbirnemesahipolmasnanedenolmaktadr (Eilon, 1980). Bu nedenle, gnmzde ara kullanm zerine yaplan almalarn says oldukasnrldr.Yaplanaratrmalar,herhangibirkavramn,rneinkyaslamannstrate jikaraolarakkullanmzerineodaklanmakta(DoanveDemiral,2008;Rossvedierleri, 2001;Marinacco,1994)yadaplanlamasrecindekullanlanaralarnbirblmneodak lanmaktadr.Aralarnneden,niinvenaslkullanldklarzerineisesnrlsaydaalma bulunmaktadr(Knott,2008;Knott,2007;Rigby,2007;Stenfors,2007;StenforsveTaner, 2007;Knott,2006;Stanforsvedierleri,2004).Stratejikaralarn,stratejikynetimalan yaznndavestratejikynetimeitimindeoknemliolduubirgerektir.zerindetart lan,yenibakalargelitirilenbukonununuygulamadanaslolduunaynelikdahaok aratrmayaplmasgerekmektedir. Buradan yola karakbualmadancelikle stratejik arakavramzerindedurulacak,dahasonrayneticilerinstratejikaralar,neden,niin, nezamanvenaslkullandklarnaynelikbiraratrmayayerverilecektir. 2.StratejikAraKavram Stratejikaralar,stdzeyyneticilerekararvermedeyardmcolananalitikereve,tek nikler ve metodolojilerdir (Gunn ve Williams, 2007; Clark,1997). Yneticiler ou zaman
198
karmakvebelirsizdurumlardakararalmaktadr.Bukararlaralrkenyneticilerinkullan dklar stratejik aralar, belirsizlie ve karmakla kar bir mcadele aracdr (JarzabkowskiveKaplan,2006).Birbakma,yneticilerinrekabetiynetmeleriiinnem lidirler(PrescottveGrant,1988).Buaralar,iletmelerveyneticilersklklakullanlmak tadr (Knott, 2006). Bilimsel aratrmalar sonucu ortaya konan bu aralar, ynetim alan yaznnda ve iletme eitiminde nemli bir yere sahiptir (Martinelli ve Waddell, 2007). SWOTanalizi,BDGMatrisigibibirokara,uygulamatemelindegelitirilmiveyneticile rinkullanmnasunulmutur.Alanyazndaayrntlbirekildeincelenenvehergeengn sistemlibilgibirikimiileyenilerieklenenbukonununuygulamadakiyzgenelliklegzard edilmitir. Stratejik aralarn baars, yneticilerin, doru aralar yaratc bir ekilde b tnletirebilmeyeteneine,doruyerdevedoruzamandauygulanmasnabamlolduu kadar, her bir aracn zayf ve kuvvetli ynlerini bilmesini de gerektirmektedir. Stratejik aralarsihirlibirdenekdeildir,nemliolanonlarnneredenaslvenezamankullanlma s gerektiini bilmektir. Eer aralar konusunda objektif veriler yoksa aralarn seimi ve kullanmtehlikelibiroyunhalinegelebilir(Rigby,2007).Biranlamdaarakullanm,y netimiininsanatsalynnoluturmaktadr.Biryneticibunuugrlerleifadeetmek tedir: Teori ile pratik arasndaki fark aldka, yeteneksizliin bir lsdr. Eer ben, bana retilenleri uygulanamyorsam, o benim ciddi bir beceriksizliimdir diye kendimi koullandrdm. nkinsanlarciddiyealmyorlarynetim iini.Yani esasndabayaok eyretiliyorinsanlara.eyararteknikler,yaklamlar,geneldebunlardorukullanmak kolaydeil.Esasen,hereydebirsanatvarbence.Tabiiin tekniktarafdavar.Panikle memeklazm.Yanibirazkavramlar,tekniklericiddiyealmaklaveonuuygulamaklailgilibir durumbu. Stratejik aralar, stratejik ynetimin en nemli paras ve ynetim iinin sanat boyutu olarakzerindenemledurulmasvearatrlmasgerekenbirkonuolarakkarmza k maktadr.Bunedenlerlealmannaratrmaksmnda,alandakibueksikliekatkdabu lunabilmek, stratejik aralar, onlar dorudan kullanan yneticilerin gznden deerlen dirmekvenasl,nerde,nezamanvenedenkullandklarnaynelikgenelbirerevesuna bilmekistenmitir. 3.ARATIRMA 3.1.AratrmannAmac: Bualmannamac,yneticilerinstratejikynetimsreciierisindekullandklarstrate jikaralartespitetmek,buaralarnnasl,nezamankullanldklarnbelirlemekvekulla nmnnarkasndakirasyonelvemotiveedicifaktrleriaratrmaktr.Buamalaaadaki sorularayantaranmtr: AltAmalar: 1) Stratejikaralarnkullanmderecesiveyounluunedir? 2) Stratejikaralarnaslkullanlmaktadr? 3) Stratejikarakullanmnnarkasndakirasyonelvemotiveedicifaktrlernelerdir? 4) Stratejikaralarnbaarsnedir? 3.2.Aratrmannnemi: almadastratejikaralarkavram,rgtlerinyapyadafaaliyetlerinietkileyenyaklam, gr,teknikvekavramlarnbtnniinealacakekildekullanlmtr.rgtlerdestra tejikdnme,stratejikkararalma,stratejiyiuygulamavekontroletmealanndakullanlan stratejikyntemvetekniklerinstratejikbaarzerindenemlibiretkisivardr.Buneden le, alan yaznda tartlan ve gelitirilen bu aralarn, gerek i dnyasnda ne ekilde be nimsendiivenasluygulandnemlibiraratrmakonusudur.Aratrmadaneldeedile
199
cek sonularn, uygulamada ara kullanmnn etkinliini artrmaya etkili olaca dnl mektedir. 3.3.Snrllklar: Buaratrmaincelenirkenaadakisnrllklarndikkatealnmasgereklidir. Birdenfazlaveritoplamayntemindenyararlanlamamas Yneticilerinzamansnrlamas(stdzeyyneticiolmalarndandolay) Seskaydnn,yneticileringerekdnceleriniengellemiolabilmesi Katlmcsaysnndkolmas 3.4.AratrmaYntemi: Aratrmann modeli, niteliksel aratrma yntemlerinden grmeye dayal tmevarm analizi modelidir. Model, aratrma kapsamnda kendileriyle grlen kiilerin gerek dncelerinin derinlemesine irdelenmesine olanak vermitir. Veriler yaryaplandrlm grmetekniiyletoplanmtr.Tmgrmelerdekullanlmakzerebirdizisoruformu hazrlanmtr.Busoruformlar,P.Knottunyaptalmadan(kendisiileiletiimegeilip soruformuistenmitir)veBainCompanyningerekletirdiibiraratrmadanyolakarak hazrlanmtr.Grmesrasndakimlikvekonubilgilerinednkolmakzereikiblm denoluansorularhazrlanmtr.Birnalmayaplaraksorulardahaanlalrhalegeti rilmi ve elde edilen eletiri ve nerilere dayal olarak son hali verilmitir. Aralarn ne zaman, nasl kullanldklarn, aralardan tatmindzeylerini ve elde ettikleri baarlar ay rntlarylatartabilmekiinnceliklebirstratejikfaaliyeteilikinaralarsorgulanmtr. Grmedeki sorular, yneticilerin ara kullanmn derinden sorgulamaya ynelik hazr lanmtr. Sorular, aralarn nasl seildiini, nasl uygulandn ve bu aralarn seiminin arkasndakigerekelerikapsamaktadr.Grmelerdennceherbirkatlmcyanbilgive fikir vermek amacyla bir anket formu verilmitir. Grmeler ve anketin cevaplanmas birlikte yrtlmtr. Grmeler kayt cihazyla kaydedilmi ve daha sonra transkript edilerekanalizedilmitir.Analizseviyesibireyseldir. 3.5.AratrmayaKatlanYneticiler: Aratrmaya, Eskiehirde zel sektrde faaliyet gsteren, Capitalin 2007 yl Trkiyenin en byk 500 irketi sralamasnda dereceye giren iletmelerin yneticileri katlmtr. Katlmclar, st dzey ynetim seviyesinde bulunan drt yneticiden olumaktadr. Her katlmcnn alt sektr farkl olup, incelen firmalarda ynetim seviyelerinde grev yapmaktadrlar. Katlmclarn unvanlar; ynetim kurulu bakan yardmcs, teknoloji ve retimgelitirmebakan,imalatmdrveiletmemdreklindedalmaktadr.De mografikzellikleriincelendiinde,katlmclarnyaortalamas50dir.Bufirmalardaorta lama alan says 2800 kii olup bu irketlerden 2 tanesi aile irketi olarak kurulmu, 1 tanesi de stratejik ortakla dayal olarak kurulmutur. Katlmclarn hepsinin temel uz manlk alan mhendisliktir. Katlmclarn eitim dzeyleri, 2 NBA, 1 doktora ve 1 lisans mezuniyetieklindedalmaktadr. 4.BULGULARVEDEERLENDRME Verilenanketformunda,yneticileriniletmedekullandklarn belirttikleriaralarnda lmuekildedir:
200
4
Ak grup tartmalar Alt sigma Arama konferans Be faktr analizi 3,5 apraz fonksiyonel takmlar Delphi teknii Dengeli deerleme kart (Balanced Scorecard) 3 D kaynaklardan yararlanma (Outsourcing) Fayda-maliyet analizi Finansal modeller 2,5 srelerinin yeniden yaplandrlmas Kalite emberleri Kyaslama (Benchmarking) 2 Liderlik Misyon ve vizyon ifadeleri Mteri blmlendirme Mteri ilikileri ynetimi 1,5 Nominal grup teknii Portfy analizleri Q-Sort analizi 1 Risk analizi Satn alma ve birlemeler Senaryo analizi 0,5 Strateji planlama Stratejik ortaklklar SWOT 0 1 Tedarik zinciri ynetimi Temel yetenek (Core Competence)
Grafik1.YneticilerinKullandklarAralar Yaplananalizlersonucundabelirlenenanatemavealttemalaryledir: Tablo1.TemaveAltTemalar zglkuyarlama Aralarnkullanm
Ddestek(danmanlk,eitim) destek Popler kltr ve moda terimlerin yanl kullanm Takmalmas Alanyaznuygulamailikisi Aralarnkullanmderecesiveyounluu Aralar (stratejik faaliyette kullanlan, stra tejikfaaliyetdndakullanlan) Ara kullanmnn arkasnda yatan rasyonel Arakullanmbilinci vemotiveedicifaktrler Aralarnbaars Kullanlan aralardan memnuniyet derece leri
4.1.StratejikAralarnKullanm zglkuyarlama: Katlmclarn tm, stratejik faaliyetleri alan yazndakibilgilere daya narakamafirmayaps,kltrvedieretkenlerigznnealarakuyarladklarnbelirt milerdir. rnein Katlmc 1 yaptklar uyarlamalar yle belirtmektedir: biz bunlar, iddiam yanl olacak, syleyeceim ama tapnlacak bir ey olarak ta grmek isteme dik.imdi ne yapmlar, imdi ne yaptklarn tam bir renelim de kendimizi ona ey yapalm. imdi bu, tam bu noktada ok yararl deil ama kendimiz bir ey yaratmal
201
yz.Onu kullanalm,deilsekendimizbireyyaratalmbizeuygun.Katlmc 3iseuyar lama yaptklarn u ekilde ifade etmitir: Yapyoruz. Mesela biz 6 Sigmada kendimize uygunmodellergelitirdik.Mesela6Sigmadakibuyaplanmaydirektorganizasyonageti rip,eyolmayp,bizrgtselbiryaphalinegetirdikokgzelbirmodel,bumodelbaka yerdeyok.Yanideer6Sigmauygulayanirketlerdeyok.Bumodelibizgelitirdik. Katlmclar, baz konularda aralar ya da dier baz faktrleri kltre gre uyarlamann nemliolduunubelirtmilerdir.rneinKatlmc1,yeniynetimyapsnageiteunva nnkltrdekineminivurgulayarak,direktrsz,dngenelmdrseviyesindegrev yapm arkadalarmz iin ok uygun da dmedii iin grup bakanl dedik eklinde ifadeetmitir.Katlmc2denkburadakikltreleylervar.Eeeinsanlaraktart maortamndahmmkimizamangelen,kimizamanbirkenaraiten,eeeeylervar,psikolo jikvesosyolojikfaktrlervar.Bunlarbirkenaraatmamzlazmkieeebutartmalareee doalolarakolsuncmlesiilevurgulamtr. D destek: Katlmclar, eitim ve danmanlk hizmetlerinde d destek aldklarn belirt milerdir. Katlmc 3 eitim ile ilgili olarak danmanlk aldklarn u ekilde belirtmitir: Yayanibirfirmagelipbize,tekmeselaeitimbizepersoneldevelopmentileilgilimesela eitimleralyoruz.Meselageensenealdkdanmanlkfirmasndan.irketdnda,irket dndaeydenaldkManagementCentreTrkiyedenalmz.Katlmc1dierbirstrate jik kararla ilgili olarak danmanlk aldklarn u cmlelerle ifade etmektedir: 2004ten 2010akadarbir5yllkbirstratejikplanyaptk.imdibuplanodnemdeitedanmanlk eyi de aldk destei de aldk Katlmc 2de Japon Bakm Mhendisleri Odasndan da nmanlkaldklarnbelirtmitir. destek:Katlmclareitimgibikonularda,kendiibnyelerindekiimkanlardanyararlan dklarn belirtmilerdir. zellikle, kendi eitim ve deneyimlerini firmaya aktardklarn da belirtmilerdir.Katlmc2aravetekniklerinseimindeeitimisresinceeldeettiibilgi lerdenyararlandnvebunlaruygulamayaaktardnbelirtmitir.Katlmc3,firmaiin de de eitim verdiklerini ve verdii eitimleri u ekilde ifade etmektedir: .Kendimiz eitim veriyoruz youn bir ekilde. Ben mesela ok youn eitim veriyorum. Seviyorum eitimvermeyivallabilmiyorumneden?. Popler kltr ve moda terimlerin yanl kullanm: Katlmclardan bir ksm (2 tanesi), popler ynetim konular olarak sklkla incelenen baz kavram ya da konularn gerektii ekildeelealnmadnbelirtmektedirler.Katlmc1veKatlmc2bukonudakigrlerini u cmlelerle ifade etmilerdir: .srete mrete her nne gelenin bir eyleri byle yazp izip bilmem yani hi ona olmas gereken arl atfetmeden yaplan bir eylem. O haliyleeyyaplyor,hernnegelensrediyor,bazensrecisreanlamndakullanyor bazinsanlar.Yaninedenolduunu,naslolduunutamanlayabilecekdzeydeinsanlar yazmyorbunlar.Oyzdenoralardanbireylerrenmekvs.Yanioradakieee..yaplan, biten,oradakileribirreferansolarakkabuletmekfalanokyanltabilirirketleride,insan larda,yanibizleridediyednyorum.Benimnaizanegrmbu. Takmalmas:Katlmclarnhepsitakmalmasnnkendileriiinnemlibiraraoldu unubelirtmilerdir. Alanyaznuygulamailikisi:Katlmclar,alanyaznveuygulamailikisinidetartmlar dr.Katlmc1Yaniteoridenkastmoyani,derskitaplarndayazanosennedenbahsedi yorsunhayatoayrbireydir.Hayatyanipratikbakaitebenbunakesininanmayanbir kiiyim.nanmamadnemimdeyaklak35yltabiyenideilyani.35yldrinanmyorum. Teoriile pratikarasndakiarayaarsanznkyeteneksizliktirbu.Akasbenbunada inanyorum ben. nk insanlar biraz fazla kolaya ey yapyorlar ve ciddiye almyorlar
202
ynetimiini(evet).Yanibuyaniillaherkesieyyapmakistiyordeilamabenbylebirey gryorum i yaamnda(tamam). Yani esasnda baya ok ey retiliyor insanlara. e yarar teknikler, yaklamlar, eylergenelde bunlar doru kullanmak kolay deil. Tabi (kesinlikle)birazevvelsylediimgibiokazapvericibirey.Katlmc2Amauygulana geridengeliyor.Amabuherzamanbyledir.imdibaknteoribireyinesrerkenbunu test etmek zorunda, baka trl testler yapmak zorunda. Bin bir tane eyi var bunun. O yzdende ar ilerleyenbirmekanizma.Her senebirazck ilerleyen birey. Arada byk bulular yapan oluyor vs. Onlarla belki ivmeleniyor ama genelde yava. Ama pratikte bir testyapma,onaylamagibibirkltryokki.Benyaptmoldu.Benyaptmdoruoldu.Dola ysylapratikteyaplanbiteilerteoridenherzamanhzlgzkr.cmleleriileprati inteoriyiokiyikullanmasgerektiinibelirtmilerdir. 4.2.AralarnKullanmDerecesiveYounluu Aralar (stratejik faaliyette kullanlan, stratejik faaliyet dnda kullanlan): Yneticiler, bir stratejik faaliyet zerinde kullandklar aralar tarttktan sonra, stratejik faaliyet d nda iletmede kullandklar aralar da verilen anket formuna dayal olarak iaretlemi lerdir. Yneticiler, verilen anket formunun dnda bir ara kullanm belirtmemilerdir. Stratejik kararn seimi konusunda, Katlmc 1in gr olduka dikkat ekicidir. ben ahsenkararlarstratejikvestratejikolmayanlardiyeayrmadakendimbirazglkeki yorum.eeokdafazlaaslndavaktimizolmuyorhangikararstratejikhangikararstratejik deilsadecekararvar,ortadabirsrkararlardahadorusubirsrproblemvar,onlar son grntde bir karar vermeye itiyor, eeee zorunlu olarak itiyor. Karar vermeyeyim demeansnzyok. 4.3.AraKullanmnnArkasndaYatanRasyonelveMotiveEdiciFaktrler Arakullanmbilinci:Yneticiler,firmalarndakullanlanaralarbilinliolarakkullandkla rnbelirtmilerdir.Buaralarnkullanmkonusundaeitim,danmanlkvealanyazndan yararlandklarnvebubilgilerikendibilgileriylebirletirerekkullandklarnbelirtmileridir. Yneticiler,finansalhedeflereulamak,uzundnemderekabetavantajsalamak,analitik birekildekararalmak,gelecektekibelirsizliklerlebaakmakveiletmededeiimsa lamayrasyonelvemotiveedicifaktrlerolarakbelirtmilerdir. 4.4.AraBaars Kullanlanaralardanmemnuniyetdereceleri:Yneticiler,seilenstratejikfaaliyettekul landklar aralardan memnuniyet derecelerini, kendilerine verilen anket zerinde deer lendirmilerdir. Katlmclardan aralarn setikleri stratejik faaliyete uygun olduunu belirtmilerdir. SONU Yaplanaratrmannennemlisonucu,yneticilerin,eitimvealanyazndaneldeettikleri bilgilerikullanarak,aralariletmeninyapsna,byklne,sektrne,kltrelzellikle rine gre uyarladklardr. Bir kavram, teknik, yaklam veya gr btnyle iletmeye uygulamaktan ziyade, iletmenin eitli zellikleri dikkate alnarak zerinde deiiklikler yaplmasnn daha faydal olabileceini sylemek mmkndr. Bu sonu, yurt dnda yaplandieralmalarlabenzerlikgstermekteveuygulamadaaralarnnaslkullanld sorusunagenelbirerevekazandrmaktadr. Yneticiler, moda olan ve sk kullanlp dejenerasyona urayan popler kavramlar, ilet meyetamamenalmadklarn,bunlarnaltndayatantemelunsurlarndikkatealnp,da rdan desteklerle (danmanlk ve eitim) derinlemesine incelenip, iletmeye faydal hale getirmenindahaanlaml olacanvurgulamlardr.Bukavramlarlailetmeye saladklar
203
fayda orannda ilgilendiklerini, iletmeye fayda salamayacaksa ilgilenmediklerini belirt milerdir. Yneticiler,alanyaznveuygulamailikisinidetartmlar,uygulamanndahahzlgrn d iin ileride olarak alglandn, fakat alan yazndaki bilgi birikimi olmadan bunun anlamlolmayacanbelirtmilerdir.Aldklareitimivealanyaznnoluturduu sistemli bilgibirikiminiolmadanarakullanmnnbaarlsonularvermeyeceinivurgulamlardr. Yneticiler,aralar,bilgibirikimlerivedveidesteklertemelindebilinliolarakkullan dklarn, kullandklar aralardan baar saladklarn ve tatmin duyduklarnbelirtmiler dir. Genelbirerevesunmakistediimizbualma,znelolmasveazsaydayneticiyikap samas nedeniyle genelletirilebilir deildir. Aratrmann kapsam ve genellenebilirliinin salanabilmesiiindahaokstdzeyyneticiyiierenalmalaryaplmasgerekmekte dir.Bukonuzerindedahafazlaallmas,alandakibuboluakatksalamakasndan nemlidir. KAYNAKA
ClarkD.N.(1997),StrategicManagementToolUsage,JournalofStrategicChange.6,417427. Day D. L., FarleyJ. U., Wind J.(1990),Newperspectives on Strategy Research:A ViewfromMan agementScience,ManagementScience,36,11371142. Doan,S.veDemiral,.(2008),letmelerdeStratejikYnetiminEtkinliiniArttrmadanemliBir Ara:Benchmarking,ZKSosyalBilimlerDergisi,4(7),122. DysonR.G.(1990),StrategicPlanning:ModelsandAnalyticalTechniques,Wiley:Chichester. Diner,.(1998),StratejikYnetimVeletmePolitikas,stanbul:TimaMatbaas. Eilon,A.(1980),TheRoleofManagementScience,JournalofOperationalResearchSociety31,17 28. Gunn,R.,Williams,W.(2007),StrategicTools:AnEmpricalInvestigationStrategyinPracticeinUK, StrattegicChange,16(5),201216. Howe,S.(1993),CorporateStrategy,Hongkong:TheMcmillanPres. Marinaccio, L. (1994), Outsourcing: A strategic tool for managing human resources, Employee BenefitsJournal,19(1),3943 Roos,G..A.Bainbridge,Jacobsen,K.(2001),Intellectualcapitalanalysisasastrategictool,Strat egy&Leadership,29(4),21. Kaplan,S.,Jarzabkowski,P.(2006),UsingStrategyToolsinPracticeHowToolsMediateStrategiz ingandOrganizing,AdvancedInstituteofManagementResearchPaperNo.047.Availableat SSRN:http://ssrn.com/abstract=1309556. Knott,P.(2006),ATypologyofStrategyToolApplications,ManagementDecision,44(8),1090. Knott, P. (2007), Investigating Tool Use in Strategy Activity, Strategic Management Conference, SanDiego. Knott,P.(2008),StratejiTools:WhoReallyUsesThem?,JournalofBusinessStrategy,29(5),2631. Prescott,J.E.andGrant,J.H.(1988),AManager'sGuideforEvaluatingCompetitiveAnalysisTech niquesInterfaces,18,1022. Martinelli,R.,Waddell,J.(2007),ManagingProgramstoSuccess:KeyProgramManagementTools, PMWorldToday9(6),18. Rigby,D.(2007),ManagementToolsandTrends,Bain&Company. Stenfors,S.,Taner,L.(2007),EvaluatingStrategyToolsthoroughActivityLens,HelsinkiSchoolof Economics,WorkingPaperW419. Stenfors,S.(2007),StrategyToolsandStrategyToys:ManagementToolsinStrategyWork,Helsinki SchoolofBusiness Stenfors,S.,TanerL.,Haapalinna,I.(2004),ExecutiveUseofStrategyTools:BuildingSharedUnder standingthorughBoundaryObjects,FrontiersofEBusinessResearch,635645.
204
BRDIEVREFAKTROLARAKKRESELISINMAKONUSUNDA RGTLERNALGISEVYELERVESTRATEJKPLANLARINAETKLER
AhmetERKU KaraHarpOkuluDekanl Sis.Yn.Bil.Bl. aerkus@yahoo.com
ZET Gnmzngnceltartmakonularndanbirisidekreselsnmadr.Bataekolojikdengeolmakzere,dnyada kibirokdengeyideitirebileceideerlendirilenkreselsnmann,kreselekonomivedolaysylaekonominin baaktrlerindenrgtlerinemliderecedeetkilemesibeklenmektedir.Bukapsamdaalmadargtlerinbird evre faktr olarak kresel snmay alglama dzeyleri ve stratejik planlarna etkileri incelenmitir. Aratrma kapsamndaelealnankamukurumlarnnstratejikplanlarnnincelenmesisonucunda,sadece%11indekresel snmakonusunayer verdii,buorannbelediyelerde%2, ilzelidarelerindeiseyaklak%8seviyesindeolduu grlmtr.Diertaraftanincelenen niversitelerinhibirisindekreselsnmakonusunayerverilmediitespit edilmitir. AnahtarKelimeler:Kreselsnma,stratejikynetim,stratejikplanlama.
EnginCOKUN KaraHarpOkulu SavunmaBilimleriEnstits ecoskun@kho.edu.tr
1.GR Dnyaytehditedentehlikelerzerineyaplanbiraratrmasonularnagre,gelecek70 ylierisindednyannveinsanolununvarlntehditedebilecek10byktehlikeiinde kreselsnmadayeralmaktadr.Kreselsnma,seragazlarnnetkisiyleozontabakasnda tahribatmeydanagelmesiylebirlikteolumaktadr.Kreselsnmayabalolarakiseiklim deiiklii ve doal dengelerin bozulmas gibi trajik sonular ortaya kmaktadr. Kresel snmailebirlikteyeryzndenemlideiikliklerolmasbeklenmektevebudeiimlerin biroknemlisonularnnolacangrlmektedir. Kreselsnmannbataekolojikdengeolmakzere,dnyadakibirokdengeyideitirebi lecek etkileri olabilecei youn olarak tartlmaktadr. Kukusuz konunun gnmzn kreselekonomisivedolaysylaekonomininbaaktrlerindenrgtlerinemliderecede etkilemesi beklenmektedir. Dier taraftan rgtler asndan nemi her geen gn artan stratejik ynetim srecinin nemli bir boyutunu evre analizi oluturmakta olup, son gelimelerndakreselsnmanndevrefaktrleriarasndadeerlendirilmesigere ken kritik bir konu olduu sylenebilir. Bu erevede kresel snmann etkilerinin hi de uzunolmayanbirvadedegrleceidnldnde,konununrgtlerinstratejikyne timlerinemuhtemeletkileritartlmalvedetaylbirekildeanalizedilmelidir. Kukusuz bu konudaki ilk adm rgtlerin kresel snma konusundaki bak alarnn ve faaliyetlerinin ne olduunun anlalmasdr. Bu kapsamda almada ilk aamada kresel snmakavramincelenirken,konununnceliklednyaapndavesonrasndaidnyasna muhtemeletkileriaratrlmaktadr.kinciaamadakreselsnmannsektrelbazdamuh temeletkileritartlmaktadr.ncvesonaamadaise,zelliklelkemizinKyotoProto kol erevesinde stleneceisorumluluklarda dnldnde, rgtlerin bird evre
Bubildiridekidnceleryazarlaraaitolup,TSKningrleriniyanstmamaktadr.
205
faktr olarak kresel snma konusundaki alg seviyeleri ve stratejik planlarna etkileri kamusektrndeyaplanbiraratrmaylaincelenmektedir. 2.KRESELISINMAveKYOTOPROTOKOL Son1015yliindeinsanlntemelekolojiksorunlarnabiryenisieklenmitir.Bununad KreselIsnmaveyabazdnrleregrebunudakapsayanveaynzamandasouma konusunudaierenKreselklimDeiikliidir.Ancakbualmadakreselsnmaifade si esas alnacaktr. Bu olayn nemi; yeni bir atmosferik tehlike, artk dnyann atei ykseliyorgibiifadelerlevurgulanmaktadr.nsanetkisindenkaynaklananveyapayiklim deiimiolarakdanitelenenbusrecin,tmcanllarvecanszevreiinpotansiyeltehli kelerle dolu olduuna ve bu deiimin artk geriye evrilemeyeceine inanlmaktadr (Hertsgaard,2001veKadolu,2001). Kreselsnmannartndanenoksorumluolanfosilyaktlardr.zelliklefosilyaktlarn kullannn artilebirlikte,karbon emisyonlar doannbunu evirmekapasitesinin ok stne kmtr. Atmosferdeki karbondioksit younluunun srekli art sera etkisine neden olmakta, dolaysyla dnyann kendi srecinden farkl olarak insan vastasyla hzla devamedeniklimdeiikliliiyaanmaktadr. Kreselsnmasonucundabazciddiekolojikdeiimlerolacangrlmektedir.zellikle yukarenlemleredoruciddiscaklkartlarolmasvebuzullarndahahzlaerimesisonu cundadenizseviyesindeciddiartlarbeklenmektedir.Scaklkartlarylabirliktebazbl gelerdeciddiiklimdeiimlerimeydanagelecei,yalarnoalaca,bazblgelerdeise kuraklnartacatahminedilmektedir(Samur,2007). Kreselsnmanndnyaiklimi,dolaysylaekolojikandanciddisorunlaranedenolaca aktr.Ancakbununyanndaokciddiekonomiksonularnndaolacasylenebilir.Eko nomik sonular, sadece snma sonucunda eitli sektrlerde meydana gelebilecek dei imler asndan deil, kresel snmay engelleyecek yaptrmlarla da ilikilidir. zellikle Kyotoprotokolerevesindebtnlkelerseragazlarsalnmazaltmakykmllile karkaryadr. Kreselsnmanntemelnedeniolanatmosferdekiseragazbirikimininazaltlmasamacy la en nemli dzenleme olarak Birlemi Milletler klim Deiiklii ereve Szlemesi (BMDS)veKyotoProtokolyrrlekonulmutur.16Mart1998deimzayaalanve16 ubat2005tarihindeyrrlegirenKyotoProtokolnbugnekadar183lkeimzalam durumdadr.Tekbanaseraetkisiretengazlarn%25indensorumluolanABDiseKyoto Protokolnreddedenlkelerinbandagelmektedir.Trkiyeise5ubat2009tarihinde kabuledilenyasaileKyotoProtokolnekatlmakararnalmbulunmaktadr.Buyasann kabulileTrkiyekreselsnmayanedenolanetkenlerinkademeliolarakortadankald rlmaskonusundagelecekolanbiroksorumluluudakabuletmidurumdadr.rnein Kyoto Protokol gerei gelimi lkeler sera gaz salnmlarn 1990 ylna gre %2,5 ora nnda azaltmak durumundadrlar.2010ylnda olabileceksalnmlaragreise bu azaltma orannn%29olabileceideerlendirilmektedir. 3.ARATIRMANINAMACIVEYNTEM Trkiyenin corafik yaps ve sahip olduu deiik iklim yaplar gz nne alndnda, kresel snmadan etkilenecek lkelerin banda geldii ve gelecekte uluslar aras bask neticesindeyaptrmlarlakarlaabilecei,bunedenlesorununstratejikbiryaklamlaele alnmasgerekliliiortayakmaktadr.Bukapsamdahangisektrlerin,hangiadan,nasl etkileneceininsaptanmasvebunlaragregereksektrbaznda,gereksergtdzeyinde stratejik konumlandrmalar yaplmas ihtiyac bulunmaktadr. Bu noktada sorgulanmas gerekenilkkonu,kreselsnmanngenelolarakveyasektrlerzerindeyaratacaetkiler
206
leilgilirgtlerinfarkndalkdzeyleridir.okdoaldrkisektrlerbazndakreselsnma, tehditveya frsatolarak farkl alglanacak vebuna ynelik olarak gl ve zayf ynlerle ilgili almalar gerekecektir. Bu alma ile gerek kresel snmann muhtemel etkileri ortayakonulurken,aynzamandalkemizdekibukonuileilgilifarkndalkdzeyideortaya konulmaya allacaktr. Ayrca bu almann nc bir alma olaca ve kresel snma konusundaki tartmalar stratejik ynetim dzeyine tamas asndan nemli olaca dnlmektedir.Bukapsamdaalmadacevaparanacaksorularunlardr: Bir d evre faktr olarak kresel snmann rgtlerin stratejik ynetimlerine etkilerinelerolabilir? rgtlerinbirdevrefaktrolarakkreselsnmayalglamadzeylerinedir? Aratrma sorular kapsamnda ilk aamada kresel snmann eitli sektrlere etkileri tartlmveolasetkilerininnelerolabileceiortayakonulmayaallmtr.kinciaama daisergtlerinkreselsnmakonusundakialgseviyelerinibelirlemekamacylanitelbir aratrma yaplmtr. Bu kapsamda, kamu idaresinde stratejik planlama ve performans esasl bteleme erevesinde yaymlanan ve http://www.sp.gov.tr/default.asp internet sayfasndayeralankurumlarnstratejikplanlarincelenmitir. 4.BULGULAR Birdevrefaktrolarakkreselsnmannrgtlerinstratejikynetimlerineetkileri nelerolabilir?rgtlerinstratejikplanlarhazrlarkenkreselsnmakonusunanaslvene derecede nem verecekleri, kresel snmann o sektrlere yapabilecei etkilerine gre deiiklik gsterebilir. Genel olarak kresel snmann etkileri ele alndnda ise, 21nci yzyldascaklnkreselolarak1,84Clikbirartgsterecei,Trkiyezelindeiseyz ylnbanda0,51,5C,yzylnsonlarndaise25Cartaca,kreselolarakdenizseviye sinde1859cm.likykselmeolaca,yalardanemlideiikliklerinveounluklaazaln olaca, ayrca canllarn yaam koullarn yakndan ilgilendiren iklim deiikliklerini de beraberinde getirecei ngrlmektedir (Gzceolu, 2009). Bunlar ve dier etkiler gz nne alndnda, Kyoto protokolnn getirecei yaptrmlar ise yle aklanabilir (Akolu,2009): Seragazsalnmmiktarnazaltmayaynelikmevzuatnoluturulmas Enerjiverimliliininartrlmas Atklarngerikazanm Alternatifenerjikaynaklarnaynelme Yenilenebilirenerjikaynaklarnnkullanm Yksekenerjitketeniletmelerdeatksistemlerininyenidendzenlenmesi Termiksantrallereynelikyeniteknolojileringelitirilmesi Fazlayakttketenvefazlakarbondioksitretendenfazlavergialnmas 2013ylnakadarTrkiyeyeseragazsalnmkonusundaherhangibirsnrlamakoymayan Kyotoprotokolnngetireceiykmllklerinzellikle;enerji,otomotiv,lojistikvehava clkalanlarbataolmakzerebirokalandayeniyatrmlarasebepolacangrlmek tedir (Akolu,2009).Bunedenleyaknbirgelecektetmrgtlerinbuyaptrmlara bal olarakeitliboyutlardaekonomikmaliyetlerlekarlamasbeklenmektedir. Stratejikynetiminson50yllkgeliimiincelendiinde,yaplanalmalarnikialtgrupta topland, bunlardan birincisinin stratejinin nesi ile ilgilenen ierie ilikin almalar, ikincisininisestratejininnaslileilgilenensreceilikinalmalarolduugrlmektedir (Barca, 2005). erie ilikin almalar oluturanlar pozisyon okulu ile kaynaklara dayal okuliken,sreceilikinalmalaroluturanlariseplanlamaokuluverenmeokuludur.
207
erieilikinalmalargenelolarakrgtlerinalacaklarstratejikpozisyonlar,pazarkom binasyonlar,pazariirekabetidavranlarveiletmekonumlandrmakonularylailgilen mektedir(Barca,2005).Kreselsnmannyaratacaetkilervebuevreartlarndareka betiavantajsrdrmegerekliliide,busorunapozisyonokuluilekaynaklaradayalokul asndanbakmannfaydalolacagrngndemegetirmektedir. Pozisyonokulu,temeldeiletmelerasndanyksekperformanseldeedebilmekiindo rubirendstrininseilmesigerekliliineiaretetmektedirki,budayenigiritehditlerinin snrl,tedarikivemterilerinpazarlkgcnndk,kolayikameninokazolduuve ykc rekabetin olmad endstrileri bulmay gerekli klmaktadr (Barca, 2005). te bu noktadakreselsnmannsektrelbazdaincelenmesinemtamaktadr: rnein Tarm sektrnde, iklim deiiklii ve ekolojik dengenin bozulmasnn nemli derecede etkili olaca dnldnde, hangi blgede, nelerin nasl retilecei nem kazanmaktadr.Madenciliksektrndeisedeerkazananvedeeryitirmekteolanmaden lerinanaliziilebirliktenaslbirpolitikaizleneceideerlendirilmelidir. malatsektr;teknoloji,kaynaklar,retimblgeleri,pazarlarilebirliktedierbirokde ikenden etkilenen bir sektr olup, kresel snmann olumlu ve olumsuz ynde etkili olaca alanlarn tespit edilmesi byk nem tamaktadr. Enerji sektr ise kresel d zeyde nemi kaybetmeyecek bir sektrdr. Bu nedenle gerek kresel snmay yakndan ilgilendirmesi,gereksegelecekteihtiyaduyulacakenerjikaynaklarasndanderinanaliz lerinyaplmasgerekenvebudorultudayatrmlaraihtiyaduyanbirsektrdr. te yandan ulatrmahaberleme sektr, teknolojik gelimeler ve enerji kaynaklarna bal olaraknemlideiimlerinyaandve dorupozisyon almannok nemli olduu birsektrolarakortayakmaktadr.Bununyanndaturizmsektrdeiklim,denizveben zeridoalartlarilegvenlik,sosyalaktiviteler,yatrmvb.imkanlarndanoketkilenenve ksasredetalepkaymalarnnolabilecei,aynzamandazellikletarafdenizlerleevri liTrkiyeasndandaoknemlibirgelirkaynaolanbirsektrolarakdikkatekmekte dir. Konut sektr, deniz ykselmeleri, lleme, ar s deiiklikleri vb. olaylardan dolay yaamalanlarnndeiimiileyapteknolojisindekigelimelereparalelolarakbykdei imlerinyaanacavedorukonumlandrmalarnyaplmasgerekenbirsektryapsnda dr.Eitimsektr,kreselsnmayabalolarakbilimselalmaalanlarndakideiimler, eitimkurumlarnnyerleri,eitimkurumlarnnfizikivesosyalartlarnnihtiyaduyaca deiimlervb.deikenlerdendolaykreselsnmannetkileriasndanirdelenmesigere kenbirsektrzelliitamaktadr. Salk sektr, kresel snma, iklim deiiklii, ekolojik dengenin bozulmas konularna balsalksorunlarvebununncesindealnmasgereklikoruyucuhekimlikuygulamalar asndanstratejikpozisyontutulmasaamasndadikkatliolunmasgerekenbirsektrdr. ktisadi ve sosyal alanlardaki dier hizmetler de kanlmaz bir ekilde kresel snmann dolaylveyadolaysz,olumluveyaolumsuzyansmalarnamaruzkalacakvebunedenleen ksa sre ierisinde bu sorunun stratejik planlarn ierisinde deerlendirilmesi gereken sektrlerdenbirisiolacaktr. Sektrelbazdayaplanksadeerlendirmelerdebilekreselsnmannncelikleyakngele cek, ancak zellikle uzun gelecekte hemen hemen her sektr nasl nemli bir ekilde etkileyeceigrlebilmektedir.BudabataTrkiyeningeleceineynverenvebukonuda farkndalartracakolankamukurumlarolmakzere,tmkamuvezelsektrtemsilci lerininkreselsnmakonusunastratejikbirbak asylayaklamalarnzorunlubirhale getirmektedir
208
rgtlerinbirdevrefaktrolarakkreselsnmayalglamadzeylerinedir? almann ikinci aamasna ynelik olarak rgtlerin kresel snma konusundaki farkndalklarntespitedebilmekamacylabiraratrmayaplmtr.Bu amalaeitlid zeydeki rgtlerin stratejik planlar incelenerek, kresel snma ile ilgili hangi dzeyde tespitleri ve analizlerinin olduubelirlenmeye allmtr. Ancak bu konuda zel sektr denveriteminetmekoldukabykbirsorunkaynadr.Bukapsamda5018saylKamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanunu erevesinde, kamu idarelerinde yrtlmekte olan stratejikplanlamaveperformansesaslbtelemeyeynelikalmalaralmayaynelik veriteminikonusundanemlibirkolaylksalamtr. http://www.sp.gov.tr/default.asp sayfasnda yer alanve kamuda stratejik ynetim konu sundakialmalarnaklandwebsayfasndakiverileregre,2010ylbaitibaryla145 merkezikamuidaresindestratejikplanlamaveperformansesaslbtelemeyegeilecek tir.Bukapsamdakamudastratejikplanlamaileilgiliinternetsitesindeyeralankurumlarn stratejikplanlarincelenmitir.ncelemeesnasndakurumlarnstratejikplanlarnaynelik olarakyapmolduklarGlZayfYanlarileFrsatlarTehditlerAnalizi(SWOTanalizi)esas alnmtr.Bylecekreselsnmannrgtlerasndantehditveyafrsatolaraknaslalg landvebunagrezayfvekuvvetliynlerleilgilitespitlerianalizedilmitir.Yaplanince lemesonucunda; rgtlerinkreselsnmakonusundakifarkndalklar, Eerbirfarkndalkmevcutsayaplananalizlerkapsamndanaslgrldve Konununsektrleregretehditmiyoksafrsatolarakmdeerlendirildiiortaya konmayaallmtr. almadaMart2009itibarileyukardayazlsayfadayeralantoplam36kamukurumu nun,32niversitenin,93belediyenin(13BykehirBelediyesidahil)ve52ilzelidaresi ninstratejikplanlarincelenmitir.Dierkurumlarnstratejikplanlarhenzmevcutdeil dir.MevcutdurumlailgiliverilerTablo1deverilmitir. Tablo1.StratejikPlanYapmasGerekenvencelenenKurumSaylar Ele StratejikPlanYapmasGerekenKurumSaylar Alnan Stra tejik Di 31.12.2006 31.03.2007 31.01.2008 31.01.2009 erle TOPLAM Plan itibarile itibarile itibarile itibarile Says ri Kamu 8 16 27 26 2 79 36 Kurumlar niversite 9 15 29 15 26 94 32 ler Belediye 93 ler lzel 52 dareleri YukardamiktarlarverilensaydakikurumunstratejikplanlarndabulunanSWOTanalizleri incelenmi ve sadece 10 kurumun kresel snma konusuna yaptklar analizlerde yer
209
verdikleri grlmtr. SWOT analizlerinde kresel snma konusuna yer veren kurum miktarlarTablo2degsterilmitir. Tablo2.SWOTAnalizindeKreselIsnmaKonusunaYerVerenKurumMiktarlar Gl Zayf Frsat Tehdit KamuKurumlar 1 1 2 niversiteler Belediyeler 2 lzeldareleri 4 YaptklaranalizdekreselsnmakonusunayerverenkurumlarntespitlerideTablo3de bulunmaktadr. Aratrma kapsamnda ele alnan stratejik planlardaki SWOT analizlerinin incelenmesi sonucunda, kamu kurumlarnn %11inde, belediyelerin %2sinde ve il zel idarelerinin ise yaklak %8inde kresel snma konusuna yer verdii grlmtr. Dier taraftan incelenen niversitelerin hibirisinde kresel snma konusuna yer verilmedii tespitedilmitir. SONU Sonu olarak kreselsnmakonusu sadece bir evre sorunu deil, ayn zamanda TBMM tarafndan5ubat2009tarihindeonaylananyasailekabuledilenKyotoProtokolkatlm karar erevesinde birok yaptrm beraberinde tayan ekonomik bir sorun zelii de yamaktadr. Yukarda belirtildii gibi bu yaptrmlarn genelde ve sektrler zelinde de yarataca birok etkileri bulunmaktadr. Bu nedenle kresel iklim deiimleri rgtler asndanstratejikbirbakasylaelealnmasgerekenbirkonuolarakdikkatekmekte dir.zelliklergtleringelecekleilgilingrlerindedolaysylastratejikplanlarndance liklimaddelerarasndayeralmaskanlmazdr. Bukapsamdaalmayaesasolanvestratejikplanlarincelenenkamukurumlar,kresel snmaya ynelik devlet stratejilerini planlamak ve bu konuda nclk yapmak asndan byk nemtarken,belediyelerdeyerelynetimlerolarakkreselsnmannyarataca byk sorunlarla bouacak temel kurumlar arasnda yer almaktadr. Dier taraftan ni versiteler ise ncelikle konuya ynelik eitli ve ok miktarda bilimsel aratrma yapma, uzmanpersonelyetitirmevekonuhakkndafarkndalkkazandrmahususlarndanemli mesafekatetmesigerekenkurumlardr. Aratrmasonucundaeldeedilenverilergstermektedirki,bahsettiimizhergruptaki kurumlar da henz kresel snma konusunda yeterince farkndalk sahibi deildirler. Bu tespitinzelsektrasndandoruolupolmadmutlakaincelenmesigerekenbirkonu dur. Kresellemenin,deiiminverekabetiliin olancahzlaarttgnmz ortamnda bylebirkonuyahenzgerekenneminverilmemesibukonudakistratejikdnceeksik lii olarak ele alnabilir. Ancak mevcut olumsuz tabloya ramen, TBMMnin kabul ettii Kyoto Protokolne katlmyasas bu yndeiyiletirici ve gelitirici bir hareket potansiyeli tamasasndanolumluveumutvericibirgelimedir. Bununyanndargtler,kreselsnmakonusuylasadeceekonomikdeil,okboyutlubir bak asyla ilgilenmelidir. rnein kresel snmaya duyarl olmak ve gerekli nlemleri almaksosyalsorumlulukanlayasndanzorunlugzkmektedir.Bununyanndazellik le enerji tasarrufukapsamnda rgtalanlarnkatklardadierbirkonu olarakdikkat ekmektedir. te yandan deien iklim artlarnn insan psikolojisi zerinde yarataca etkilerde, gelecekte rgtsel davran alannda incelenmesi gereken konulardan birisi olabileceisylenebilir.
210
Tablo3.SWOTAnalizindeKreselIsnmaKonusunaYerVerenKurumlarnTespitleri Gl Zayf Frsat Tehdit Kreselsnmann yarattiklim deiikliive GAPBlgeKal kuraklntarm knmadaresi potansiyeline zararvermeolas lnnolmas. Kreselsnmave klimdeiiklii DevletMeteo rolojileriGe konularnnka muoyundafazla nelMdrl cailgibulmas Nkleerenerji ninkresel TrkiyeAtom snmayakar EnerjisiKurumu areolarak grlmesi zelevreKo Kreseliklim rumaKurumu deiimi Bakanl Kreselsnma, sanayileme, younkentleme, stanbulByk arveyanl ehirBelediyesi kullanmadolay sylayeraltsula rnnazalmas. Kreselsnmave elTarsusBe yeraltsuyunun lediyesi arkullanlmas Gaziantepl klimdeiikliive zeldaresi kuraklklar *Kreselsnma Konyalzel vekuraklk. daresi *klimartlar.( Kreselsnma) Kreselsnma Nevehirlzel dandolayiklim daresi anormallikleri Kreselevre sorunlarnnKa Karamanlzel ramanzerinde daresi olumsuzetkiler yaratmas
KAYNAKA
211
Akolu,A.(2009),TrkiyeKyotoProtokolneKatlyor,BilimveTeknik,37. Barca, M. (2005), Stratejik Ynetim Dncesinin Evrimi: Bilimsel Bir Disiplin Oluum Hikayesi, YnetimAratrmalarDergisi,738. Brown, S. P. A. (1998), Global Warming Policy: Some Economic Implications, Economic Review, FourthQuarter. Gzceolu,B.(2009),TrkiyeinklimDeiikliiSenaryolar,BilimveTeknik,37. Flavin,C.(1986),klimDeiikliininYolAtRisklerleMcadele,DnyannDurumuRaporu1996, TEMATBTAKYayn,Ankara,1997. Hertsgaard,M.(2001),YeryzGezgini,evreselGeleceimizinPeindeDnyaTuru,stanbul:TEMA YaynNo.34. Kadolu, M. (2001), Bildiimiz Havalarn Sonu: Kresel klim Deiimi ve Trkiye, stanbul: Gncel YaynclkA..,No.110. KamudaStratejikYnetim,http://www.sp.gov.tr zmen, S. (2007), Kresel Isnmann Trkiyenin Gvenlik Politikalarna Etkileri, Silahl Kuvvetler Dergisi,6685.
212
KURUMSALSOSYALSORUMLULUAYNVERENYNETMTEORLER AISINDANTRKLETMELERNNKURUMSALSOSYALSORUMLULUK ANLAYII

LaleTZNER ..letmeFakltesi nsanKaynaklarYnetimiAnabilimDal ltuzun@istanbul.edu.tr
ZET Gnmzde yaanan kreselleme sonucunda bilgiye ulamak, yaanan gelimeleri takip ederek deiikliklere anndacevapverebilmekdahakolayhalegelmitir.Bununyansraekonomikdalgalanmalar,toplumsalolaylar, doalafetler,dnyannekolojikdengesindekideiiklikler,salkvegvenlikleilgiliyaanansorunlargibieitli nedenlerle,toplumartkbukonulardayeterikadarhassasiyetgstermeyeniletmelerinsunduurnvehizmet lereitibaretmemeyebalamtr.Bunakarlkiletmelerisetoplum,evreveekonomideyaananbudeiiklikler vetepkilerkarsnda,sadecebyme,karllkvehissedarlarngetirisivekatlanlanmaliyetlerindatmhususu nudeil,toplumunrefahnarttrcahlaki,etik,sosyal,evresel,insanhaklarnaveigcneyneliksosyalmali yetleridedikkatealmayabalamlardr.Busosyalmaliyetleretemeloluturankavram1970liyllardanbalaya rak,hemakademisyenlerhemdeievreleritarafndantanmlanmayaallankurumsalsosyalsorumluluk(KSS) anlayolarakortayakmtr. almamzda, kurumsal sosyal sorumlulua yn veren ynetim teorileri asndan Trk iletmelerinin kurumsal sosyal sorumluluk anlay belirlenmeye allmtr. Elde edilen bulgular sonucunda aratrma kapsamndaki iletmelerin sosyal sorumluluk faaliyetlerine yn veren ynetim yaklamlarnn neler olduu ve benimsedikleri liderliktarznnilgilifaaliyetlerleolanuyumuyorumlanmtr. AnahtarKelimeler:KurumsalSosyalSorumluluk(KSS),YnetimTeorileri.
BurcuzgeZASLAN ..UlatrmaveLojistikYksekOkulu ozaslan@istanbul.edu.tr
1.GR Gemiten gnmze kadar iletmelerin etkileim iinde bulunduklar faktrlerden biri olantoplumlailikilerinin,eitlideiimlereurayarakvegiderekdahakarmakbirhale gelerekdevamettiigrlmektedir.letmelerinnceleribirincilamaolarakbenimsedik leriekonomikamalarnnyansra,bugnartkynetimtarafndanalnankararlarnyasal, sosyal,insaniveahlakiboyutlarnadadahafazlanemvermeyebaladklarbilinmektedir. Buboyutlaraverilennemsanayidevrimindensonradeiiklikgstermiolsada,20.yz ylnikinciyarsndanitibarengiderekartmayabalamtr.KSSnintemelinde,sanayileme ilebirliktebalayanvegnmzekadarartgsterensosyal,siyasi,ekonomik,evreselve kltrelsorunlarkarsnda,resmirgtvedevletlerinyansra,yeterliekonomikvebeeri kaynaasahipiletmelerinvesiviltoplumkurulularnn,busorunlarlabaedebilmerol ndevletlepaylamalarbulunmaktadr. 2.KURUMSALSOSYALSORUMLULUKKAVRAMI SonyllardaliteratrdeKSSzerineeitlialmalaryaplmasnaramenKSSnintanmile ilgilifikirbirliinevarlamadgrlmektedir.Bunabalolarakkavramnteorikgeliimive lmkonusundaglklerszkonusudur.ABtanmlamasnagreKSS;irketleringnl lolarak,toplumsalveevreselkonularoperasyonlarnavepaydalarylaolanetkileimle rinebtnletirmeleridir.Birdiertanmagreise;sosyaldeiimveevreselsrdrlebi lirlii olumlu ynde etkileyen rgtsel faaliyetler, kararlar veya politikalar btndr (Ruppvd.,2006). TrkiyedeKurumsal SosyalSorumlulukDeerlendirme Raporuna gre KSS;sosyal,evresel,ekonomikveetikkavramlarnnynetimiveirketlerinbualanlarda
213
sosyal payda beklentilerine olan duyarll olarak tanmlanmtr. Trk irketleri byk orandaaileyelerininahslarnhakimhissesahibiolduubiryapyasahiptir.Demirave Serter Trk irketlerinin snrsz bir ortaklamsait bir yapya sahipolmadn, ounlu undadahaokaileyelerininbasknolduusnrlsaydaortanbulunduunubelirtmek tedir(DemiraveSerter,2003).Ayrca,okulusluirketlerTrkiyedekiKSSuygulamalarn olumlu ynde etkilemektedir. okuluslu irketlerin bal kurulularna ve tedarikilerine KSSuygulamalariinpozitifbaskuygulamalar,dierTrkiletmeleriiindebiriticig olmaktadr. 3.YNETMTEORLERBAKIAISINDANKURUMSALSOSYALSORUMLULUKANLAYII Sonyllarda,akademisyenlerveyneticilerkurumsalsosyalsorumluluunstratejiksonu larna dikkatlerini yneltmeye balamlardr. Kurumsal sosyal sorumluluk kavramnn tanm ve lm hususunda eitli almalar bulunmasna ramen zellikle KSS tanm konusundatambiranlamasalanamamtr.KSSkavramgenelolarak,iletmelerinzel liklehissedarlarnaynelikdeeryaratmaveekonomikkarlarnkorumaanlaynnte sinde,farklpaydagruplarnnyenisosyalveevreseltaleplerinikarlayabilmeamacn daiermektedir(FuentesGarcia,vd.,2007). KSS,iletmelerinrnvehizmetlerinefarklsosyalzelliklerkatmalar,ileridzeydeinsan kaynaklar ynetimi uygulamalarn benimsemeleri, yksek dzeyde evresel performans gstermelerivetoplumdafaaliyetgstereneitlikurumlarnamalarnakatkdabulunma largibieitlifaaliyetleriierir.SonyllardaaratrmaclarsadeceKSSanlaynntanmn ve faaliyetlerinin ieriini belirlemeyi deil, bu anlayn iletmede stlendii /stlenebileceifarklstratejikrollerizerineodaklanmaktadrlar(McWilliamsv.d.,2006). KSS konusunu teorik bak asyla ele alan ilk almalardan biri Teodor Levittin 1958 ylndakiHarvardBusinessReviewdakiTheDangersofSocialResponsibilitybalklma kalesidir. Milton Friedman KSSnin iletmedeki vekalet probleminin bir iareti olduunu ifadeeder.VekaletteorisierevesindeKSS;iletmeninkaynaklarnnkatmadeeryarata cakfaaliyetlerveyahissedarlaradatlacakpaylariinkullanlmakyerine,bukaynaklarn arlklolarakktyekullanldgrnedayanr(Friedman,1970). Edward Freemann payda teorisi, KSSye daha olumlu bir adan bakarak yneticilerin farklpaydalartatminederek,iletmeninktlarnetkileyebileklerinisavunur.Bugr ayrca,iletmelerinfinansalolmayanpaydagruplarnaynelikKSSfaaliyetlerinegirime lerini,aksitakdirdeilgiligruplarniletmedendestekleriniekeceklerinideifadeetmekte dir(McWilliamsv.d.,2006). KSSyi farkl bir adan elealan temsilteorisi ise, yneticilerin iletmenin finansal perfor mansnneyndeetkileyeceinidikkatealmakszn,ahlakiveetikalarndandoruileri yapmakdncelerizerinekurulmutur(DonaldsonveDavis,1991). KSS,kurumsallamateorisiveklasikiktisatteorileriasndandaelealnmtr.Bunagre paydalarilesrekliolarakdrstlkveibirliierevesindefaaliyetgstereniletmele rin,drstlk,etikveballkgibidavranlarayneleceklerivebutrdavranlarngetiri sinin yksek olaca Jonesun 1995 ylndaki makalesinde belirtilmitir (Jones 1995). Ku rumsallamayaklamlarndan ayrcaevresel sosyal sorumluluubelirlemek amacyla da yararlanlmaktadr.evreselolaraksrdrlebiliriletmeoluturmaasndaniletmele ringrbirliindeolmalarbuteorikapsamndaelealnanbirbakahusustur(Jenningsve Zandbergen,1995). Kaynaklara Dayal Yaklama gre iletmeler; deerli, nadir, taklit edilemez, ikame edile meziletmekaynakveyeteneklerinesahiplersesrdrlebilirrekabetavantajeldeedebi lirler.Belirlitrdekiiletmeleriinevreselsosyalsorumluluk,kaynakveyayetenekolutu
214
rur bu durum da nihayetinde iletmenin srdrlebilir rekabet avantaj elde etmesine katkdabulunur(Hart1995).evreselperformansyksekolaniletmelerin,finansalper formansnndayksekolduu1997ylndayaplanbiralmadaortayakonmutur. Firmateorisinegre,birbirineoldukabenzerrnleriolanikiiletmedenbirininrnleri nesosyalzellikkatmas,orneolanmteritalebinivepotansiyelolarakdierpay dalar etkiler. Yneticiler KSS faaliyetlerinin/zelliinin ne kadar kaynak yaratacan de erlendirebilmekiinfayda/maliyetanalizigerekletirirler(McWilliamsveSiegel,2001). Waldmanvd.,tepeyneticininliderliktarznniletmeninbenimseyeceiKSSfaaliyetlerini etkileyeceini ifade etmilerdir. Bu yazarlara gre, dnmsel liderlerin bulunduklar iletmelerde,KSSfaaliyetlerineolanyounlukartmaktavebutrliderlerKSSfaaliyetlerini stratejikadangerekletirmektedirler(Waldmanvd.,2006). Yaplanliteratrtaramassonucunda,farklaratrmaclarnKSSyiyukardaadgeeny netimteorileriasndanirdelediklerigrlmektedir.almannbundansonrakiksmnda ele alnan iletmelerdeki KSS anlayna yn veren ynetim teorilerinin hangileri olduu belirlenmeyeveyorumlanmayaallacaktr. 4.ARATIRMANINMETODOLOJS 4.1.AratrmannAmac: almamzda, kurumsal sosyal sorumlulua yn veren ynetim teorileri asndan Trk iletmelerininkurumsalsosyalsorumlulukanlaynbelirlemekamalanmtr.Eldeedilen bulgular sonucunda aratrma kapsamndaki iletmelerin sosyal sorumluluk faaliyetlerine yn veren ynetim yaklamlarnn neler olduu ve benimsedikleri liderlik tarznn ilgili faaliyetlerleolanuyumuyorumlanmtr. 4.2.Aratrmannnemi: Bu almann, kurumsal sosyal sorumluluk kavramn ynetim teorileri asndan irdele mesi bakmndan literatre katk salayacadnlmektedir. Trkiyenin cirolar asn danilkoniletmesininkurumsalsosyalsorumluluaolanbakalarnndierTrkilet melerinerehberlikedeceidncesiyleilgilirneklemseilmitir.KSSninbalarlager ekletirilensrelitoplumsalprojelerdenibaretolmadn,karlatrmalavantajlaryara tanbiraraolduunutmpaydalarlapaylaanbirKSSanlaynasahipolunmasgereklili iniynetimteorileriasndanelealmasbakmndan,almannilgiliyaznakatksala yacadnlmektedir. 4.3.AratrmannYntemi: Aratrmada,ilgiliiletmelerinkurumsalsosyalsorumlulukblmyneticileriilegr lerekiletmelerinkurumsalsosyalsorumlulukuygulamalarnailikinbilgilereldeedilmitir. Budorultuda,iletmelerinkurumsalsosyalsorumlulukuygulamalarnndeerlendirilme sine ilikin deikenlerin var olup olmadn belirlemeye ynelik kontrol listesi (checklist) biiminde bir anket formu kullanlmtr. Cevap klarnn evethayr biiminde dzenlenmi olmas, leinnominal olduunu gstermektedir. almay,yedi anaara trmasorusuynlendirmektedir.BuanaaratrmasorularKSSyeynverdiinidnd mz;vekaletteorisi,temsilteorisi,payda teorisi,kurumsallamateorisi,firmateorisi, stratejikliderlikteorisivekaynaklaradayalyaklamasndanelealnmvebudorultu da ana aratrma sorularna ilikin alt aratrma sorular gelitirilmitir. Burada ama, i letmelerin kurumsal sosyal sorumluluk uygulamalarn ilgili deikenler asndan incele mektir.Budorultuda,eldeedilenverilerkodlanarakelealnaniletmelerKSSanlaylar bakmndankarlatrlmtr.
215
4.4.AratrmannKapsam: Aratrma,2007ylcirolarnagre,Trkiyeninilkoniletmesindegerekletirilmitir.Sz konusu iletmelerde kurumsal sosyal sorumluluk uygulamalarnn deerlendirilmesine ilikindeikenlerelealnmtr.Kurumsalsosyalsorumlulukanlaynaynverenvekalet, payda,firma,kurumsallamateorilerivekaynaklaradayalyaklamgibiynetimteorileri ile aratrma kapsamndaki iletmelerin faaliyetleri arasndaki uyum belirlenmeye all mtr. 4.5.AratrmannBulgularveSonu: Aratrma kapsamndaki iletmelerin tamamnda kurumsal sosyal sorumluk faaliyetleri gerekletirilmektedir. Bu faaliyetler arlkl olarak kurumsal iletiim departmanlar tarafndanyrtlmektedir.Baziletmelerdekurumsalilikileradaltnda,baziletme lerdeisekurumsalsosyalsorumlulukadaltndafaaliyetgsterendepartmanlartarafn dan yrtlmektedir. Yaplan grmeler neticesinde, ncelikle iletmelerin kurumsal sosyal sorumluluk kavramn literatrden farkl olarak arlkl olarak topluma ynelik faaliyetler eklinde tanmladklar ve buna ynelik faaliyetler gerekletirdikleri dikkat ekmektedir. Aratrmakapsamndakiiletmelerinhibirindeyneticilerinvekaletyetkisinikendikarla rdorultusundakullanmadklar,hissedarlarnnrefahnolumsuzyndeetkileyecekdav ranlarbenimsemedikleridikkatekmektedir.KSSasndanvekaletteorisineilikinyne ticilerin ilgili faaliyetleri kiisel kariyer geliimlerinde kullanacaklar grnn, aratrma kapsamndakiiletmelerinyneticileritarafndanbenimsenmediigzlenmektedir.Yaplan grmeler neticesinde, sz konusu yneticilerin KSSyi kariyer ilerlemelerinde dorudan biraraolarakkullanmadklaranlalmaktadr. Aratrmakapsamndakiiletmelerinyneticilerinintemsilteorisibakasnbenimsedik leri,KSSyeetikveahlakialardanyaklatklarvedoruileriyapmakkonusundazen gsterdikleridedikkatekenbirbakahususolarakkarmzakmaktadr. Aratrmakapsamndakiiletmelerde,paydagruplarndantoplumaynelikKSSfaaliyet lerininarlklolduugrlmtr.Builetmelertoplumaynelikfaaliyetlerininsreklili inisalayarak,toplumdaitibarkazanmaamacngerekletirebilmekiinKSSfaaliyetle rinearlkvermektedirler.Szkonusuiletmelerdefarklpaydagruplarndangelentalep leridikkatealmahususundaisesistematikbiralmayrtlmediigzlemlenmitir. AratrmakapsamndakiiletmelerinbulunduklarsektrebalolarakevreyeynelikKSS faaliyetlerinin bulunduu, ancak bu faaliyetlerin uzmanlk alanlar ile ilikili olmad g rlmektedir.BudorultudaaratrmakapsamndakiiletmelerinevreyeynelikKSSfaali yetlerikonusundayeterikadarbilinliolmadklargrlmektedir. Aratrma kapsamndaki iletmelerin kaynaklara dayal yaklam erevesinde KSSyi be nimsedikleri grlmektedir. lgili iletmelerin, tketicilere veya bayilere sunduklar rn lerde/hizmetlerde farkllk yaratarak, srdrlebilir rekabet avantaj elde ettikleri grl mektedir.AratrmakapsamndakiiletmelerzellikleAR&GEyeyatrmyaparak,toplumu, tketicileri, dier tm paydalar farkllatrlm rnler/hizmetler konusunda bilinlen dirmektedirler. FirmateorisierevesindearatrmakapsamndakiiletmelerKSS asndanelealndn da,iletmelerintmnnilgilifaaliyetleribirstratejikyatrmolarakgrdklerianlalmak tadr. Firma teorisi balamnda, iletmelerin maliyet/fayda analizini gerekletirmedikleri dedikkatekmektedir.KSSasndanmaliyet/faydaorannhesaplamannkolayolmad nnkabulnbenimseyerek,iletmelerinbubilinteolmadklargrlmektedir.lgiliilet
216
meler, KSSye yaplan yatrmn geri dnn dolayl gstergeler asndan deerlendir meyealmaktadrlar. AratrmakapsamndakiiletmelerintepeyneticilerininKSSuygulamalarnstratejikyat rm olarak grdkleri ve bu dorultuda srdrlebilir uygulamalara yneldikleri ve bu uygulamalarnyounluunugiderekgelitirmeeilimindeolduklargrlmektedir. Gerekletirilen grmeler sonucunda, genel olarak aratrma kapsamnda olan Trki yenin lider konumundaki iletmelerinin, Kurumsal Sosyal Sorumluluk kavramn litera trden farkl olarak tanmladklar, sosyal paydalardan arlkl olarak topluma hizmet etmek amacn tadklar dikkat ekmektedir. Bu dorultuda, iletmelerin KSS kavramn farkl bir perspektiften tanmlamalar, sunduklar hizmet/rnleri, payda gruplarn ve bulunduklarsektrdedikkatealarakKSSuygulamalarnyenidendizaynetmelerineril mektedir. KAYNAKA
Demira,I.,M.Serter.(2003),OwnershipPatternsandControlinTurkishListedCompanies,Cor porateGovernance,11,4051. Donaldson L., J. H. Davis (1991), Stewardship Theory or Agency Theory: CEO Governance and SharehoderReturns,AustralianJournalofManagement,Say16,4964. Edwards,M.R.(2005),EmployerandEmployeeBranding:HRorPR?,Ed.S.Bach,ManagingHu manResources,Malden,MA:BlackwellPublishing,266287. Friedman,M.(1970),TheSocialResponsibilityofBusinessIsToIncreaseItsProfits,TheNewYork TimesMagazine,September13. FuentesGarcia F.v.d. (2007), Applicability of Corporate Social Responsibility to Human Resources Management:PerspectivefromSpain,JournalofBusinessEthics,82,2744. Hart,S.(1995),ANaturalResourceBasedViewofTheFirm,AcademyofManagementReview,20, 9861014. Husted, B.W., D. B. Allen (2007), Strategic Corporate Social Responsibility and Value Creation AmongLargeFirms,LongRangePlanning,40,594610. Jennings P., P. Zandbergen (1995), Ecologically Sustainable Organizations : An Institutional Ap proach,AcademyofManagementReview,20,10151052. Jones,T.M.(1995),InstrumentalStakeholderTheory:ASynthesisofEthicsandEconomics,Acad emyofManagementReview,20,404437. Maclagan,P.,(1999),CorporateSocialResponsibilityasaParticipativeProcess,BusinessEthics:A EuropeanReview,8,4449. Maonv.d.(2008),ThinkingoftheOrganizationasaSystem:TheRoleofManagerialPerceptionsin DevelopingACorporateSocialResponsibilityStrategicAgenda,SystemsResearchandBehavioral Science,25,413426. McWilliamsA.D.Siegel(2001),CorporateSocialResponsibility:ATheoryoftheFirmPerspective, AcademyofManagementReview,26,117127. Mc Williams v.d. (2006), Corporate Social Responsibility: Strategic Implications, Journal of Man agementStudies,43,118. Miller v.d. (2008), From Strategy To Action : Involvement Influence In Top Level Decisions, Long RangePlanning,Say41,606628. Ruppv.d.(2006),EmployeeReactionstoCorporateSocialResponsibility:AnOrganizationalJustice Framework,JournalofOrganizationalBehavior,Say27,537543. Trkiyede Kurumsal Sosyal Sorumluluk Deerlendirme Raporu (2008), www.undp.org.tr/publicationsDocuments/CSR_Report_tr.pdf,Eriim:09.01.2009. Waldman D, vd. (2006), Components of CEO Transformational Leadership and Corporate Social Responsibility,JournalofManagementStudies,43,17031725. Wood, D. J. (1991), Corporate Social Performance Revisited, Academy of Management Review, 16,691718.
217
10.Oturum
EitimEtkinliininlmneYnelikBirAratrma:EitimAlanaGre EtkinOlanrgtindeEtkinmi? ZeyyatSABUNCUOLU,BilinTAK,UmutEROLU nsanKaynaklarGelitirmedeWebTabanlEitimUygulamalar:Bankave SigortaSektrlerindeBirDeerlendirme MuhammetAliTLTAY nsanKaynaklarYnetimiUygulamalarnnBilgiYnetimiStratejilerize rineEtkileri HseyinYILMAZ Bilgiilerininrgte,LidereveeBallklarnEtkileyenFaktrler LaleGMLOLU,ZahideKARAKTAPOLUAYGN

218
ETMETKNLNNLMNEYNELKBRARATIRMA: ETMALANAGREETKNOLANRGTNDEETKNM?
ZeyyatSABUNCUOLU Uludaniversitesi,BF, letmeBlm sabuncuoglu@uludag.edu.tr BilinTAK Uludaniversitesi,BF, letmeBlm btak@uludag.edu.tr
ZET Eitim etkinliinin lmnde farkl yaklam ve modeller nerilmektedir. Bu konuda en bilinen ve kullanlan yntemise,eitimalanlarngeribildirimlerininesasalnmasdr.Ancakkurulularneitimfaaliyetlerindekince liklerivebtetahsisetmelerininananedenielbetteorganizasyonelperformansdzeyininykselmesidir.Birdier ifadeyle eitimler rgtn verimlilik, etkinlik ve karllk gibiperformans gstergeleri baznda iyileme ile sonu lanmaldr.Bualmadaeitimalanlarnbireyselgeribildirimleriileeitimdenbeklenenrgtselfaydanntutarl olupolmadincelenmektedir.Bukapsamdabirniversitehastanesindeizlenenikiayrverisetindenyararlanla rakaratrmannproblemiincelenmitir.lkveriseti,eitimalanlarngeribildirimlerindenolumaktadr.kincisi ise,hastaneninkurumsalperformanslmsistemikapsamndaizlenenperformansindikatrleridir.Buerevede eitimperformans indikatr elemesi yaplarak eitim alanlarn geri bildirimlerindeki trend ile performans indikatrndeki zamana iinde meydana gelen deiim arasnda paralellik olupolmad incelenmitir. Aratr mannkstlarvegelecekalmalariinnerilertartlmtr.
UmutEROLU anakkaleOnsekizMart niversitesi, BigaBFletmeBlm umuteroglu@comu.edu.tr
Giri Eitimetkinliininlm,eitiminamalarnngereklemedzeyinin,eldeedilenfayda larn,gelitirmeolanaklarnnveeitmenlerinperformansnndeerlendirilmesiiinyaplan sistematikbiralma(Pulley,1994;Mayvd.,1987;Noe,1999;Fowler,1995)olaraktanm lanmaktadr. Eitim etkiliinin lmne ilikin yaznda lme faaliyetlerinin eitimin amalar ile ilikilendirilerek aamalar halinde yaplmas gerektii vurgulanmakta ve szkonusuaamalarnfarklbileimlerindenoluaneitlimodellernerilmektedir.rne inbumodellerarasndaKirkpatrikModeli(Kirkpatrick,1994),KaufmanModeli(Kaufman ve Kaller, 1994; Kaufman vd. 1995), CIRO Modeli (Warr ve Keller, 1970; Phillips, 1997), CIPP Modeli (Stufflebeam, 2004;Galvin; 1983) ve Be Aamal Yatrmn Karll Modeli (Phillips,1997;Phillps,1996)saylabilir(Erolu,2005;Erolu,2007).BelirtilenEitimetkin liininlmneynelikmodellerTablo1dekarlatrmalolarakzetlenmitir.Modeller genelolarakdeerlendirildiinde,KaufmanModeli,CIROModeli,CIPPModellerinineiti minetkinliininlmalmalarneitiminverilmesininncesinekadargtrdgr lrken,tmmodellerineitimsonrasndakatlmclarntepkilerinin,renimlerinin,davra nlardaki deiimin ve organizasyonel sonulardaki deiimlerin lmlenmesi zerine odaklanld grlmektedir. Saha almalar da eim etkinliinin lmnde tepki, renme,davranveorganizasyonelsonularnlmolmakzeredrtunsuruniletmeler tarafndanyaygnolarakkullanldngstermektedir(Uyargilvd,2000,SheltonveAlliger, 1993).Yinegrglaratrmabulgular(Clement,1982;AlligerveJanak,1989,Holton,1996) eitimetkinliininlmndeeitimalanlarngeribildirimininlmnntekbanakul lanlmasnnyetersizkaldngstermektedir.Bunoktadanhareketlebualmadaeitim alanagreetkinolanbireitiminrgtiinetkinolupolmadalmadasorgulanmakta dr.
Tablo1
219
AAMALAR
1.GirdilerinDeerlendirilmesi Eitim ile ilgili kaynaklarn elde edilebilirlii, kalitesi ve alternatifler arasndan uygunseimiyapmayailikindeerlendirmeyapma. 2.eriinDeerlendirilmesi Eitimncesindeeitimihtiyacnndorutespitedilipedilmediinindeerlendi rilmesi.Eitimihtiyacnnnaslkarlanacanailikin;alanlarnbilgi,beceri, tutumvedavranlardasalanmasgerekendeiiminortayakonmas. 3.UygulamaSrecininDeerlendirilmesi Eitimprogramnnhazrlanmassrecininileyiinindeerlendirilmesi.Eitimin pilottestalmasnnyaplarakdeerlendirilmesi. 4.Tepkilerinllmesi Katlmclarn, eitimin konusu, ierii, eitmen, eitimin verildii ortam, eiti minzamanlamas,kullanlangrselveiitselaralar,katlmcyasalananeitim notlarndanmemnuniyetininllmesi. 5.renmeninllmesi Eitimsonrasndakatlmcnnbilgivebecerilerindekigelimeninllmesi. 6.DavranlardakiDeiiminllmesi Eitimsonrasndaeitimalanlarndavranlarndakideiiminlm. 7.Sonularnllmesi Eitim sonrasnda salanan davran deiimlerinin organizasyonel sonular nasletkilediininllmesi. 8. Eitimden Salanan Faydalarn Parasal Deere evrilmesi ve Yatrmn KarllnnHesaplanmas(ROI) Eitimden salanan faydalara ilikin bilgilerin parasal deere evrilerek eitim maliyetleriilekarlatrlmas. 9.EitimdenEldeEdilenFaydalarnToplumaOlanKatksnnllmesi Eitimintoplumiinyaratmolduufaydalarnlmlenmesi.
1.Yntem Bu almada eitim alanlarn bireysel geri bildirimleri ile eitimden beklenen rgtsel faydann tutarl olupolmadnn ortaya karlmas amalanmaktadr. Sz konusu ama dorultusundaaratrmadaikiayrverisetindenyararlanlmtr.lkieitimetkinliklm lerinde eldeedilenverilerdenolumaktadr.kinciverisetiisebirniversitehastanesinin kurumsalperformanslmsistemindetoplananverileriiermektedir. 2.VeriToplamaArac Aratrmann ilk aya bir anket almasna dayanmaktadr. Aratrmada kullanlan soru formubualmannsonyazarnndoktoratezikapsamndagelitirilmiveayrsanayi kuruluunda alan personel zerinde snanmtr. Soru formu 16 kapal ve 2 ak ulu olmak zere18 sorudan olumaktadr. Sz konusu hastanede uluslararas akreditasyonu hedefleyenbykbirdeiimprojesiyrtlmtr.Budeiimsrecinde1256personele ynelikolarakkiibana18saatolmakzereeitimverilmitir.Tmeitimlerinsonrasn dabualmadaveritoplamaaracolarakaklanananketformukullanlarakveritoplan
YatrmnKarl l Modeli
Kirkpatrick Modeli KAufmanMo deli CIROModeli
CIPPModeli
220
mtr.Katlmclardangeribildirimalnmtr.Bukapsamdaakademikveakademikolma yanpersoneldengeribildirimleranalizetabitutulmutur. Bunun yan sra eitim konularna ilikin aratrmann yrtld hastanenin kurumsal performanslmgstergeleribazndaulalansonulardadikkatealnarakkarlatrma yaplmtr.Aratrmannyrtldniversitehastanesinineitimetkinliininlmn deierenkurumsalperformanslmsistemibualmannikinciyazarnnkoordinasyonu altndaynetilmektedir.Dolaysylaverikaynaklarnaulamavearatrmaamacnauygun dzenlemelerinyaplmasasndanskntyaanmamaktadr.Buerevederneinenfek siyon eitimleri sonrasnda hastane enfeksiyon oranlarndaki deiim, iletiim eitimleri hasta ve yaknlarnn personelin iletiim becerisine ilikin memnuniyetsizlik ve ikayet oranlarndaki deiim, ila ynetimi eitimleri sonrasnda ila uygulama hata bildirim saysndaki deiim incelenmitir. Bylece bireysel geri bildirimler ile eitimin rgtn performansnaetkisinintutarlolupolmadsorusunayantaranmtr. 3.AratrmannSnrllklar Aratrmannyrtldniversitehastanesininpersonelinevermiolduutmeitimler bualmannkapsamndayeralmamtr.Aratrmannikincisnrll,eitiminetkinliini etkileyebilecekmuhtemelfaktrlerinetkisinindikkatealnmamasdr. 4.AratrmannKatks almann, eitim etkinliinin lmne ynelik bir yntem gelitirme asndan yazna katksalayacabeklenmektedir.Bundanbaka,almannokbykbirrneklemze rindeyrtlmolmasnnveeitimetkinliininkurumsalperformanssistemindenyarar lanlaraklmnnaratrmayaayrdedicibirzelliksaladdnlmektedir. KAYNAKA
Alliger, G. M. ve E. A. Janak (1989), Kirkpatricks Levels of Training Criteria: Thirty Years Later , PersonelPsycholgy,42. BaramleyP.(1996),EvaluatingTraining,London:InstituteofPersonelandDevelopment. BasarabD.veD.K.Root(1990),TheTrainingEvaluationProcess:APraticalApproachtoEvaluating CorparateTrainingPrograms,3rdPrinting,Boston:KluwerAcademicPublishers. BlumenfeldW.S.(1966),AttitudeChangeasaCriterioninTraining:TheAdequacyofExperimental DesigninEvaluatingAttitudeChange,TrainingandDevelopmentJournal,20(9). CascoW.F.(1991),UsingUtilityAnalysistoAssessTrainingOutcomes,iindeGoldsteinI.R.Train ingandDevelopmentinOrganization,SanFrancisco:JosseyBass. ChapadosJ.T.,D.Renthfrow.veL.I.Hochheiser(1987),FourPrinciplesofTraining,Trainingand DevelopmentJournal,41(12). ClementR.W.(1982),TestingtheHierarchyTheoryofTrainingEvaluation:AnExpandedRolefor TraineeReactions,PublicPersonnelManagementJournal,11(2). DodgeS.(2001),TypesofTrainingEvaluation,http://www.hr.com,(Eriim:05.03.2004). Erolu,U.(2005),letmelerdeEitimFaaliyetlerininEtkinliininllmesiveBirUygulama,Yay nlanmamDoktoraTezi. Erolu,U.(2006)letmelerdeEitimEtkinliininlmveBirModelnerisi,YnetimBilimleri Dergisi,4(2). FitzEnzJ.(1995),HowtoMeasureHumanResourcesManagement,NewYork:McGrawHill. Fowler, T. ve G. S. Loos (1995), Training Effectiveness, Cornell Hotel andRestaurant Administra tion,36(6). GalvinG.J.(1983),WhatCanTrainersLearnFromEducatorsAboutEvaluatingManagementTrain ing?,TrainingandDevelopmentJournal,37(8).
221
GoldstenI.L.(1987),ContentValidityAsAnEvaluationStrategyForExaminingTrainingPrograms, Ed.L.S.May,C.Moore,S.J.Zammit,EvaluatingBusinessandIndustry,Boston:KluverAcademic Publisher. Hause.R.J.veT.Hause(1963),AnExperimentalEvaluationofAManagementTrainingProgram, JournalofAcademyofManagement,6. HawthorneE.M.(1987),EvaluatingEmployeeTraningPrograms,QuorumBooks. HoltonE.F.(1996),TheFlawedFourLevelModel,HumanResorceDevelopmentQuarterly,7(1). Kaufman R., J. Keller ve R. Watkins (1995), What Works and What Doesn't: Evaluation Beyond KirkpatrickPerformanceandInstruction,35(2). KaufmanR.veJ.Keller(1994),LevelsofEvaluation:BeyondKirkpatrick,HumanResourceDevel opmentQuarterly,5(4). KirkpatrickD.L.(1994),EvaluatingTrainingPrograms:TheFourLevels,BarrettKohlerPublishers. KirkpatrickD.L.(1959)TechniquesforEvaluatingTrainingPrograms,JournalofASTD,13(11). KirkpatrickD.L.(1959),TechniquesforEvaluatingTrainingPrograms:Part2Learning,Journalof ASTD,13(12). KirkpatrickD.L.(1960),TechniquesforEvaluatingTrainingPrograms:Part3Behavior,Journalof ASTD,14(1). KirkpatrickD.L. (1960b), TechniquesforEvaluatingTrainingPrograms: Part 4Results,Journal of ASTD,14(2). LewisT.(1996),AModelforThinkingAbouttheEvaluationofTraining,PerformanceImprovment Quartley,9(1). MathieuJ.E.,S.Tannenbaum,veE.Salas(1992),InfluencesofIndivudualandSituatonalCharac teristicsonMeasuresofTrainingEffectiveness,AcademyofManagementJournal,35(4). Phillips J. (1996), Measuring the Results of Training, Ed. Robert L. Craig, The ASTD Training and Development,4thEdition,NewYork:McGrawHill. PhillipsJ.(1997),HandbookofTrainingEvaluationandMeasurementMethods,3rdEdition,Texas: GulfPublishingCompany. Phillips J. (1997), Return on Investment in Training and Performance Improvement Programs, Texas:GulfPublishingCompany. Quinn S. ve S. Karp (1986), Devoloping Objective Evaluation Tool, Training And Development Journal,40(5). Sabuncuolu Z. ve Y. Saylar (2002), Eitim Etkinlii ve Eitim Sonras Davransal Deiimlerin zmlenmesineYnelikBirUygulama,letmelerdeadaYaklamlar,EzgiKitapevi. Shelton S. ve G. Alliger, (1993), Whos Afraid of Level 4 Evaluation, Training and Development, 47(6). TheodoreK.J.veK.Weldon(1994),MakingaPlayTrainingEvaluation,TrainingandDevelopment, 48(4).
222
NSANKAYNAKLARIGELTRMEDEWEBTABANLIETM UYGULAMALARI:BANKAVESGORTASEKTRLERNDEBR DEERLENDRME

MuhammetAliTLTAY EskiehirOsmangaziniversitesi BFletmeBlm matiltay@ogu.edu.tr
ZET rgtlerde insan kaynan gelitirme srecinde tercih edilen eitim yntemlerinden biri de web tabanl eitim yntemidir. Web tabanl eitim, ieriin sunumunda internet ve intranet teknolojilerinin kullanld eitim tr olarakgrlmektedir.Bualmannamacinsankaynaklargelitirmedekullanlanwebtabanleitimuygulama larnda standardizasyon iin gerekli ltleri belirlemek, banka ve sigorta sektrlerinde kullanlan eitim portallarnbultlerdorultusundainceleyerek,belirlenenltlerinkullanlabilirliiniortayakoymaktr.erik analizininkullanldbuaratrmadaTrkiyede insan kaynanngelitirilmesiveyetitirme amacylawebdes teklieitimikullananbeadetbankaveadetsigortairketiolmakzeretoplamsekizeitimportalwebtaban l eitim program tasarm kurallar erevesinde incelenmitir. Aratrma sonucunda incelenen eitim portallarnn eitim etkinliinin amacna ulamas bakmndan farkl alt boyutlarda gelitirilmesi gerei ortaya kmtr. AnahtarKelimeler:nsankaynaklargelitirme,webtabanleitim,evrimiieitimuygulamalar.
GR Yirminciyzylnsoneyreindeyaananhzlteknolojikgelimeveartanrekabet,toplum dakitmyaplardeiimezorlamtr.Ekonomik,sosyalvekltrelalandakideiim;iin veigcnnniteliinin,iinrgtlenmesrecinin,rgtlerinyapsnnveynetimanlay larnndeiimeuramasnanedenolmutur.Yenirgtyaklamlar,bilgiyirekabetavan taj(Pfeffer,1995,s.161)halinegetirirken,bilgiyiretebilenvekullanabileneitimliinsan dataklitedilmesignemlibirstratejikkaynakolarakkabuletmektedir. Yirmi birinci yzyl ise bireyin yeniden n plana kt bir dnem olmaya imdiden aday olmutur. Bu noktadan hareketle, insan kaynaklar anlay da, yeni yaklamlar arayna girmitir.rgtalanlarnneitimigelienteknolojiylebirlikteyeniyntemvearalarn uygulamada kullanlmasyla birlikte bir deiim sreci ierisine girmektedir. Bu srete rgtlertarafndantercihedileneitimyntemlerindenbiridewebtabanleitimynte midir. NSANKAYNAKLARIGELTRMEVEWEBTABANLIETMUYGULAMALARI nsan kaynaklarn gelitirme etkinliklerinin temel amac, almakta olan bireylerin per formanslarndaki yetersizlikleri gidererek, bireylere beklenen yeterlikleri kazandrmaktr (SchulerveHuber,1990:366).Buamalaalanlarnilerindebulduklartatmini,bireyle rin verimini ve btn olarak rgtn performansn ykseltmek iin insan kaynaklarn gelitirmeabalarnaihtiyavardr(PalmerveWinters,1993:119). Ulatinsansaysnnhzlaartmasvebireyleresunduuolanaklar,biriletiimteknolojisi olaninternetinfarklamalaraynelikkullanmnberaberindegetirmitir.Buamalardan biri de eitimdir. Geleneksel ya da uzaktan retim salayan tm eitim kurumlarnda, kamuyadazelsektrdekiouyetitirmeetkinliklerindeinternettenyararlanlmaktadr. Hatta birok uzman interneti daha doru bir deyile bilgisayar alarn bugne kadar ortaya kan tm teknolojik gelimelerden ayrarak eitim sistemleri zerinde daha nce hiolmadkadaretkiliolacanilerisrmektedir(Draves,2000;Aydn,2002).Alanyazna
223
bakldnda,bilgisayaralarnneitimamalkullanmileilgilifarklkavramlarlakarla lmaktadr.Bunlaruekildesralanabilir: Webdestekliretim(webbasedinstruction), Ezamanlretim(syncronizeinstruction), Ezamanszretim(asyncronizeinstruction), Sanaleitim(virtualeducation), Bilgisayardestekliuzaktaneitim(computerbaseddistanceeducation), Bilgisayarortaml/destekliiletiim(computermediatedcommunicaitons), nternetleeitim nternetedayal/desteklieitim(internetbased/aidededucation) evrimiieitim(onlineeducation)kavramlarileskkarlalmaktadr. Tm bu kavramlar ve benzeri biroklar zellikle 1990'l yllarda ivme kazanan bilgisayar alarndakigelimelerebalolarakortayakm kavramlardr.Butrkavramlar,aslnda farkluygulamalariermelerinekarnbasitbiranlatmlabilgisayaralarndanrenme retmesrelerindeyararlanlmasuygulamalarnifadeetmekiinkullanlmaktadr(Ay dn,2002). Web tabanl eitim, ieriin sunumunda internet ve intranet teknolojilerinin kullanld eitimtrolarakgrlmektedir.Bueitimmodelibilgisayardesteklieitimileverilmesi dnlen bir eitim programnn intranet ann kapasitesine, kullanc bilgisayarlarnn donanmnavegenelmaliyethesaplarnauygun olarakekillendiripwebortamnakoyul masnavebylecebelirlenebilir(intranet)veyasonsuz(internet)saydakullancyaulat rlmassalanangnmzeitimdnyasndaskakullanlmayabalayanbireitimmodeli olarakkarmzakmaktadr(Klolu,2007). Eitim ve gelitirme amal web tabanl eitim uygulamalar retimsel amalar, hedef kitlesiveretimierii(tutorial)bulunduran,verilenretimdensonrarenilenbilgile rinlmiinaltrmalarve/veyadenemesnavlarbulunduranvegenelolarakevrimii hizmet veren web uygulamalarn iermektedir.Web tabanl eitimin etkinlii iin be kategoridenoluantasarmkurallarnauyulmasgerekligrlmektedir:Gelitirmekuralla r, web tabanl eitimin nasl oluturulaca ileilgilidir. retim etkinlii kurallar, olumlu birrenmeortamyaratmakiingereklizelliklerileilgilidir.renenkontrolkurallar, renenin gidiat, eitime eriimi ve eitim programna katlmderecesi ileilgilidir.Ba lantkurallar,dierkaynaklaraerimeileilgilidir.Paylamkurallarisebakalarileetkile imegemefrsatlarileilgilidir(Noe,1999:231). Web tabanl eitimler iin 2007 yl sonunda Amerika Birleik Devletlerinde yaplan bir aratrmayagre(TrainingReport,2007): Uluslararasveyaokulusluiletmelereitimetkinliklerinde%30sanalsnfuygu lamalarnvewebdesteklieitimlerikullanmaktadrlar(ekil12). letmelerin %10u sanal snf, %20si web tabanl eitimler aktif olarak kullanl maktadr.Webdesteklieitimdeburakam2006ylnda%15dir. letmelerin 2007 ylndaki toplam eitim harcamalar 58,5 milyar dolara, web destekli eitim harcamalar bir nceki yla oranla %6 artarak 16,3 milyar dolara ulamtr.
224
20% 15% 10% 5% 0%

4% 4% 5% 2% 3% 3% 1% 1% 1% 1% 7% 8% 10%
15% 16%
18%
ak ol ad oji en Te Pe cili le ko rak k m en n d e ika sy Te on kn ol o Al ji ty ap Lo jis tik Di e r Ya p Da Sa l n m k an l Sig k Ka ort ra a m a sz E iti Fin m an sa re lH tim izm et le r M
Fa rm
ekil1.EitimEtkinliklerininSektrlereGreDalm(TrainingReport,2007)
70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 65%
20% 5% Dier 10%
SanalSnf
WebDestekli (evrimii)
YzyzeSnfOrtam
ekil2.letmelerdeKullanlanEitimYntemleri(TrainingReport,2007)
Websayfalarnndeerlendirilmesiileilgilifarklaratrmaclartarafndanyaplanalma lar (Brandt, 1996;Everhart, 1996; Beck,1997;Harris,1997; Wilkinson,1997; Noe,1999; Leevd.,2005;Nokelainen,2006;HuveSoong,2007;KostarasveXenos,2007;Hartshorne vd., 2008; ZahariasvePolymenakou,2009; Silius veTerkavari, 2009)bulunmaktadr. Bu almalarnhemenhepsindeeitimvegelitirmeamalwebsayfalarndeerlendirirken gznnealnmasgerekenltlerortayakonmutur.Aadabualmalardazerinde durulanltlerlistelenmitir. Tablo1.EitimveGelitirmeAmalWebSayfasDeerlendirmeltleri
Hartshornevd. Zaharias& Poylymenakou Boyut(Tema) Hu&Soong Nokelainen X X X X X X X X X X X X X X X X X Kostaras& Xenos Wilkinson zellikler Silius& Terkavari
Leevd.
Brandt
Harris
Beck
Eitimsel
retim tasarmna uygunluk Geribildirim renme becerilerinin desteklenmesi Hedefve
Noe
davranlarn belirtilmesi Amacauygun luk Orijinallik Gvenilirlik Anlalabilirlik Gncellik ekicilik Btnlk Gncellik Aklk YapveDola m Esneklik Kullanlabilirlik Sistemuygun luu OptimumTek. Otomasyon Nesnellik Etkileim
225
X X X X
X X X
X X
X X X X X
X X X X X X X X
X X X X X
X X
X X X X X
X X X X X X X X X
X X X X X X X X
X X X X X
erik
Tasarm
Arayz
Teknoloji
Gvenilirlik
ARATIRMANINAMACI Bualmannamacinsankaynaklargelitirmedekullanlanwebtabanleitimuygulama larnda standardizasyon iin gerekli ltleri belirlemek, banka ve sigorta sektrlerinde kullanlan eitim portallarn bu ltler dorultusunda inceleyerek, belirlenen ltlerin kullanlabilirliini ortaya koymaktr. Aratrmada banka ve sigorta sektrlerinde younlalmasnn sebebi dnyada olduu gibi Trkiyede de web tabanl renmeye en okilgigsterensektrlerinbankavesigortasektrleriolmasdr.Bykleklibankave sigortairketlerininhemenhemenhepsindebirwebdesteklieitimplatformubulunmakta ve srekli olarak eitim kataloglarn eitlendiren almalar yapmaktadrlar (Dndar, 2004:439). ARATIRMANINYNTEM Aratrmada, verilerin anlaml hale getirilmesinde bir snflandrma teknii olan ve daha oknitelbiraratrmayntemisaylanierikanalizikullanlmtr.Birokaratrmactara fndangenelkabulgrenierikanalizisonyllardawebsitelerininierikzmlemesinde de ska kullanlmaktadr. Analizde eitim ve yetitirme amal web sitesi deerlendirme formukullanlmtr. Aratrmada kullanlan analiz formunun gelitirilmesinde etkin web kaynakl eitim prog ram tasarm kurallar (Noe, 1999; McKavanagh vd., 2002; Lee, Chamers ve Ely, 2005; Nokelainen, 2006; Silius ve Terkavari, 2009; Zaharias ve Poylymenakou, 2009; akrolu, Akkan ve ebi, 2008) olan ierik, grsel tasarm, arayz, teknoloji, gvenirlik, pedagojik kullanllktemalarndanhareketedilmitir.Analizformundayeralanifadelerininolutu rulmasndayurtiiveyurtdndadahancebakaaratrmaclartarafndangelitiripuygu lanm formlardan da genel olarak yararlanlmtr. Formun kapsam geerliini salamak amacylaalanlailgilibeuzmandanoluanuzmanpaneldeerlendirmesinesunulmutur. Alnan geribildirim sonrasnda deerlendirme formuna son ekli verilmitir. Gelitirilen formun erik kategorisinde 11 ifade, Grsel Tasarm kategorisinde 8 ifade, Arayz
226
kategorisinde5ifade,Teknolojikategorisinde3ifade,Gvenirlikkategorisinde5ifade veEitimselKullanllkkategorisinde8ifadeyeralmaktadr. AratrmadaTrkiyedeinsankaynanngelitirilmesiveyetitirmeamacylawebdestekli eitimikullananbeadetbankaveadetsigortairketiolmakzeretoplamsekizeitim portalwebtabanleitimprogramtasarmkurallarerevesindeincelenmivewebsay falarndaneldeedilenverilerevet(+),hayr()veksmen(*)eklindeiaretlenmitir.Ei timportallarhakkndaherhangibirolumsuzdnceolumamasiinwebadresleriaka belirtilmeyip kodlanarak (18) verilmitir. Aratrma kapsamna dahil edilen evrimii eitimportallarubat/Mart2009tarihleriarasndaincelenmitir. BULGULAR Aratrmakapsamndakibankavesigortairketlerinineitimportallarnnanalizineilikin bulgularizelge2deyeralmaktadr. izelge2:EitimPortallarnnAnalizi
Boyut zellikler AmacaUygunluk Orijinallik EnformasyonKalitesi(ieriinsunumuvegvenilir lii) Anlalabilirlik(Aklk) Gncellik DilbilgisiKurallarnaUygunluk FaydalBalantlarveKaynaklaraUlam KullancDzeyineUygunluk erieKullancKatks evrimiiOkumaDestei DerselikinBelgelerinBulunmasvendirilebilmesi Grsellikveekicilik Btnlk Sadelik Kullanllk Renkuyumu SayfannYerleimiDzeniveMenTasarm zgnTasarm KsaBalklarKullanma YapveDolam(navigasyon) Kullanlabilirlik SiteHaritasveSiteiArama Esneklik SayfannYklenmeHz SistemUygunluu OptimumTeknoloji Otomasyon Nesnellik yelikKontrol SayfaHatalarnaEriim renenKontrol BirlikterenmeveDierrenenlerleEtkileim AmaOdakllk Uygulanabilirlik KatmaDeer evrimiiEitimPortallar 1 + * + + * + + + + * + * + + + * + + + + + * + + + * + + + 2 + * * + * * + + * * * + + + + + + + * + + + + * 3 + + + + + + + + * + * * + + + + + + + + + + + * + + * + + + 4 + * + + + + + + + + + + + + + + + + * * + + + * + + * 5 + * + + + + + * + + * + + + + * * + + * * + + * 6 + + + + + * + + + + + * + + + + + + + + + * + + + * * + + + 7 * + * + + + * + + * * + + + + + + * + + * + + + + + + 8 + * + + + + + + * + + + + + + + + * + + + + + *
erik
GrselTasarm
Arayz
Teknoloji
Gvenirlik Eitimsel Kullanl lk
ncekiBilgilerinDeerlemesi Esneklik Geribildirim * * + + * + * +
227
+ *
SONUVEDEERLENDRME izelge 2de yer alan boyutlardan birincisi olan erik boyutunda incelenen eitim portallarnn amaca uygunluk, enformasyon kalitesi, anlalabilirlik, gncellik, dilbilgisi kurallarnauygunluk,faydalbalantlarvekaynaklaraulam,kullancdzeyineuygunluk ve evrimii okuma destei alt boyutlarnda yeterlilie sahip olduklar anlalmaktadr. Bununla birlikte eitim portallarnn orijinallik, ierie kullanc katks ve derse ilikin belgelerin bulunmas ve indirilmesi alt boyutlarnda gerekli niteliklere sahip olmadklar grlmektedir. Genel olarak ierik ynnden birbirine benzeyen portallar ieriin farkl alardanelealnpzamanierisindeilgilialandameydanagelendeiimlerndafarkl latrlmas mmkndr. Bylece orijinal bir web tabanl kaynaa sahip olunabilecektir. Kullancnnbirdokmansistemeykleyebilmesi,bilgiveyorumlarnpaylamasieriin gelimesine katk salayabilecektir. renenlerin ders ieriine ilikin belgeleri sonradan kullanmak amacyla indirebilmesi eitimin etkinliini artrabilecektir. Eitim portalnda kolayvegvenlibirdokmanindirmealannnayrlmasbunedenlenemtamaktadr. Grsel tasarm boyutuna ilikin bulgular incelendiinde eitim portallarnda grsellik ve ekicilik,btnlk,kullanllk,renkuyumu,sayfannyerleimdzenivementasarmve ksabalklarkullanmaaltboyutlarndayeterliklerinnemlildesalandgrlmekte dir.Eitimportallarnnsadelikvezgntasarmaltboyutundabazeksikliklerbulunmak tadr.Eitimportalndakullanlangrseldilinbirbtnlkiindeverenmenesnelerinin debuamacauygunekildebelirlenmiolmasgerekmektedir.Birwebsayfasndasadelik her zaman kolay kullanm ve gereksiz ayrntlardan kanlarak dikkat datc elerin sayfada yer almamasn salamaktadr. Grsel tasarmda zgnlk baka sayfalarda bu lunmayan yaratc grsel elerin renmeye katk salayacak biimde kullanmyla bir avantajsalamaktadr. Teknoloji boyutunda eitim portallar genel olarak baarl bir grafik izmektedirler. Web sayfalarnn yklenme hz ve ayn anda sisteme erimek isteyen kullanclarn ihtiyalar gznndebulundurulmutur.Bununlabirliktegelienteknolojiyebalolarakaynamaca hizmet eden farkl yazlmlarn gnmzde kullanld grlmektedir. rnein bir web taraycs(internetexplorer,mozillafirefox,safari)farklirketlertarafndanpiyasayasr lebilmektedir. Eitim portalnn sistem uygunluu bu noktalara dikkat edilerek organize edilmelidir. Gvenirlikboyutundabakldndawebsayfalarndabazeriimhatalarolabilmektedir.yi tasarlanm web sayfalar kullancya yn verecek biimde hata mesajlar iermelidir. Bu ynyleinceleneneitimportallarnnbuadangerekliniteliitamadklargrlmekte dir. Eitimportallarnneitselkullanllkboyutunabakldndaamaodakllk,uygulanabilir lik, katma deer ve geribildirim alt boyutlarnda uygun bir yapda olduklar sylenebilir. renen kontrol, birlikte renme ve dier renenlerle etkileim ve nceki bilgilerin deerlendirilmesiboyutlarndabelirlenenstandartlarsalayamadklargrlmektedir. Eitselortamlardarenenkontrolnnamac;renenlerinkendirenmelerinidzen leyebilecekleri noktasnda toplanmaktadr. renen kontrol ile retim stratejileri ve ieriin sralanma biimi konusunda da seenekler nerilebilir. Bu ekilde retimin ger ekletirilmesiyle renene nasl renecei ve nasl alaca konusunda kontrol ans
228
verilmektedir. erik zerinde renen kontrol herhangi bir evrimii derste renenin sahipolmasgerekennkoulbilgilerinisemesikonusundaonafrsatsunulmuolmasdr (Reigeluth,1987;MahiroluveCoar,2008).Aratrmadaanalizedileneitimportallarnn hibirindebuzellietamolarakuyulmamtr.letmelerdepersoneleitimindenenst dzeydeverimalnabilmesifarklrenmezelliklerinivealanlarnisteklerinigznn debulundurarakgerekleebilecektir. Webdesteklieitimortamlarnda,renenlerinihtiyalarna,ieriintasarmna,kullanlan teknolojiyegrefarkletkileimyntemlerikullanlmaktadr.renenverenmeortam arasndaki etkileimi salayan bileenler (ierik sunumu, navigasyon, arayz) kullancya; kefetme, ibirlii ve iletiim imknlar salamaldr. yi tasarlanm etkileimli bir eitim ortam,kullancnndzeyineuygunveonunalglayabileceidilikullanmaldr.renenle rinsanalortamdabirlikterenmesiveetkileimifikirleripaylaarakveproblemleritart arakbirbirlerineyardmetmesibiimindegerekleir.Webdesteklieitimde,tartmave elektronikpostagruplar,sanalforumlarnkullanlmasenmuhtemeletkileimvebirlikte renmeyntemlerindenbiridir.Webtabanleitimportalnakullanclarnkatksalama sveetkileimdebulunarakbirlikterenmeyidestekleyecekortamlarneklenmesinem tamaktadr. evrimiibirdersierii,kendiiindeiyiyaplandrlmmodllerdenolumaldr.Buba lamda,esnekrenmede;gelenekseleitimdednemolaraktanmlananrenmesreci ninyerinemodllerbulunur.Bumodllerinnezamanbalaypnezamanbiteceineyine renenin kendisi karar verir (Porter, 2005). Aratrmada analiz edilen evrimii eitim portallarndaesneklikaltboyutundayetersizliklergrlmektedir.Zaman,emekvemaliyet gerektireneitimetkinliklerininbaaryaulamasveistenilensonularneldeedilebilmesi iinesneklikkavramnemtamaktadr. Webdesteklibireitimprogramndayenibirkonuyabalamadannce,renenlerinihti yalarnbelirlemekiinbirdeerlendirmeyapmakmmkndr.evrimiibirdersierii planlanrken, retim program ve varsa genel dier standartlarn yansra, renenlerin konuyla ilgili nceki deneyimlerini de gz nne alnmaktadr. Bu yaklam renenlerin genelhatalarnavezelliklezorlandklarnoktalarhakkndageribildirimsalar.Butrbilgi lerplanlamayatemeloluturmalarasndanyararlvenemlidir. NERLER Bireitimportalnntasarmfarklbileenlerdenolumaktadr.Bufarklbileenlerindoru bir biimde oluturduu btnlk etkin bir insan kaynann geliimine katk salayabile cektir. Bu ynyle eitim portalnn tasarmnda retim tasarmclar, eitim uzmanlar, grseltasarmclar,irketininsankaynaklaryneticileriveeitimetkinliinekatlanperso nelinortakalmassonucugelitirilecekbireitimportaldahaetkilibirinsankaynann geliimiveyetitirilmesinefaydasalayabilecektir. Etkin bir renme uygulamas salanmas iin bir web tabanl eitim portal metin, ses, basit grafiksel sunumlar, video sunumlar, animasyonlar, simlasyonlar, oyunlar, test sis temleri, geri bildirimlerle desteklenmi etkileimler gibi bileenlere sahip olmaldr(Caws ve Friesen, 2006). Bu ynyle sanal ortamda gelitirilen bir retim materyalinin ierii tasarmlanrken renme teorilerine, tasarm ilkelerine ve retim tasarm kurallarna dikkatedilmesieitimetkinliininetkili,verimliveekiciolmasnsalayabilecektir.
KAYNAKA
229
Aydn,C.H.(2002),EitimOrtamlarnnDnveBugn,KurguDergisi,19,151162. Beck, S. (1997), "The Good, the Bad, and the Ugly: Or Why It's a Good Idea to Evaluate Web Sources."NewMexicoStateUniversityLibraries,http://lib.nmsu.edu/instruction/eval.html,(Eri im:13.12.2008). Brandt, S. (1996), Why We Need to Evaluate What We Find on the Internet? http://kathyschrock.net/planting2/pdf/group3.pdf,(Eriim:13.12.2008). Caws,C.veN.Friesen(2006),EvaluatingaLearningObjectRepository:MethodsandPossibleOut comes,InterdiscipinaryJournalofKnowledgeandLearningObjects,2:111124. akrolu, ., Y. Akkan ve A. ebi (2008), Eitsel erikli Web Sitelerinin Standardizasyon Kriter lerinin Belirlenmesi ve Uygulanmas, Akademik Biliim 2008, anakkale Onsekiz Mart niver sitesi,anakkale. Draves,W.A.(2000),TeachingOnline,RiverFalls,WI:LernBooks. Dndar,E.(2004),ErenmeyeGeitenemliNoktalar:GarantiBankasrnei,Ed.S.Yazc,E renme:nsanKaynaklarEitimindeStratejikDnm,stanbul:AlfaYaynlar. Harris, R. (1997), Evaluating Internet Research Sources, http://people.biola.edu/faculty/mattr/apa/evaluating%20websites.pdf,(Eriim:13.12.2008). Hartshorne, R., A. Friedman, B. Algozzine ve D. Kaur (2008), Analysis of Elementary School Web Sites,EducationalTechnology&Society11(1),291303. Hu, C. ve A. K. F. Soong (2007), Beyond Electronic Brochures: An Analysis of Singapore Primary SchoolWebSites,EducationalMediaInternational,44(1),3342. Klolu,O.(2007), HizmetiiEitimdeKullanlanArtanWebTabanlEitimYntemive Bir Uygu lama,YaymlanmamYksekLisansTezi,MarmaraniversitesiSBE,stanbul. Kostaras.N.veM.Xenos(2007),AssessingEducationalWebsiteUsabilityUsingHeuristicEvalua tionRules,11thPanhellenicConferenceonInformatics(PCI2007),Patras,Greece. Lee,D.,T.Chamers,veT.Ely(2005),WebBasedTraininginCorporations:DesignIssues,Interna tionalJournalofInstructionalMedia,32(1),2735. Mahirolu,A.veM.Coar(2008),WebTabanlUzaktanEitimdeSra,HzveerikKontrollerinin AkademikBaaryaEtkisi,TrkEitimBilimleriDergisi,6(1),6383. McKavanagh,C.,C.Kanes,F.Beven,A.CunnighamveS.Choy(2002),EvaluationofWebBasedFlexi bleLearning.Australia:NCVERLtd. Noe,R.A.(1999),nsanKaynaklarnnEitimveGeliimi(ev.C.etin),stanbul:BetaYaynlar. Nokelainen,P.(2006),AnEmpiricalAssessmentofPedagogicalUsabilityCriteriaforDigitalLearning MaterialWithElementarySchoolStudents,EducationalTechnology&Society,9(2)178197. Palmer,M.J.veK.T.Winters(1993),nsanKaynaklar(ev.D.ahiner),stanbul:RotaYaynlar. Pfeffer,J.(1995),RekabettestnlnSrr:nsan(ev.S.Gl),stanbul:SabahKitaplar. Porter,L.R.(2005),DevelopinganOnlineCurriculum:TechnologiesandTechniques,Information Management,18(1/2),1516. Reigeluth.C.M.(1987),InstructionalTheoriesinAction.NewJersey:LawrenceErlbaumAsc. Silius,K.veA.M.Terkavari(2009),An Evaluationofthe Usefulness of WebBasedLearningEnvi ronments: The Evaluation Tool into the Portal of Finnish Virtual University http://matwww.ee.tut.fi/arvo/liitteet/usefulness_of_web.pdf,(Eriim:19.03.2009). Training2007IndustryReport,ELearningAcceleration,25Ekim2007. Wilkinson, G. L., L. Bennett ve K. Oliver (1997), Evaluation Criteria and Indicators of Quality for InternetResources,EducationalTechnology,37(3),5259. Zaharias,P.veA.Poylymenakou(2009),DevelopingaUsabilityEvaluationMethodforeLearning Applications: Beyond Functional Usability International Journal of HumanComputer Interac tion.25(1),7598.
230
NSANKAYNAKLARIYNETMUYGULAMALARININBLGYNETM STRATEJLERZERNEETKLER
HseyinYILMAZ UakniversitesiUakMeslekYksekokululetmeBlm yilmaz2010@gmail.com
ZET nsan kaynaklar ynetimi, iletmede alanlarn ie alnmas, yerletirilmesi, yetitirilmesi ve her dzeydeki etkinliinarttrlmasiingereklidestekfaaliyetlerininsrdrlmesinisalar.letmelerdeinsankaynaklaryne timinin;iealma,seme,eitimvegelitirmeileperformansynetimininyansrarenmekltrnnyaratlma s ynndeki abalar bilgi ynetiminin uygulanmas iin hayati bir konudur. Bu aratrmada, insan kaynaklar ynetimi uygulamalarnn bilgi ynetimi stratejilerinin gelitirilmesi srecindeki ayrt edici etkilerinin ampirik bir almaylaortayakonulmasamalanmtr.
1.GR Gnmzdeiletmelerinrekabetavantajndevamettirebilmeleribtnylebilgiyedayal hale gelmektedir. Bu balamda insan kaynaklar ynetimi uygulamalarnn da dnk, renmeyi destekleyen, yeni bilgi yaratlmasn ve paylalmasn tevik ederek, bunun datlmasnierengenibiralanaodaklandgrlmektedir.nsankaynaklarynetimi nin baarl bilgi ynetimi srecine gtren roller, sorumluluklar, stratejik odaklanma ve rgtsel renme erevesinde kritik bir misyon stlendii anlalmaktadr. letmelerin bilgi ynetimi stratejileri araclyla yksek performansl sonular elde etmesinde, insan kaynaklarynetimiuygulamalarnnbelirleyicietkilerigzardedilemez. 2.NSANKAYNAKLARIYNETMUYGULAMALARI retimdenpazarlamayakadariletmedeyaplantmilerinetkinliiveverimliliialan personelin nitelik ve niceliine baldr. Bu nedenle ilerin yrtlmesinde gereksinim duyulanpersoneliniealnmasndankarlmasnakadarinsankaynaklarynetimi,igren sorunlarnnzmndeetkiliyolveyntemleriieren,btnbueylemlerikapsamnaalan bir ilevdir (Sabuncuolu 2000). Aratrmada, insan kaynaklarna ilikin aadaki uygula malaraodaklanlmayaallmtr:a)semeveiealma,b)eitimvegelitirme,c)perfor mansynetimi,d)kariyerynetimiveplanlamas,e)dllendirmevetakdiretme. 3.BLGYNETMSTRATEJLER Hansenvearkadalar,temelbilgiynetimistratejilerinikodlamavekiiselletirmeola rakortayakoymaktadr(1999:106116).Kodlamastratejisi,bilgininkodlanmasveherhan gibirirkettarafndankolaycaeriilerekkullanlabildiiveritabanlarndadepolanmasile ilgilidir(Hansenvedi.,1999).Budurumstandardizasyon,rutinlemeverisktenkanma ya zorlayan mevcut yetenek ve teknolojilerin yeniden gzden geirilmesine ynelik olan ileriyiaratrcrenmeyleyakndanilgilidir(CleggandClarke1999).Kiiselletirmestra tejisi,bilgininkiisel olarak gelitirilmesiyle vekiilerarasdorudandiyaloglarlapaylal masyla ilgilidir (Davenportve Prusak 1999, s. 196). Kiiselletirmeve ileriyi aratrc renme,karmakaratrma,temelaratrma,inovasyon,riskalmavedahakarmakkont rollerleilgilidir.Buradayaplanvurgu,esneklik,renmeyeyatrmyaplmasveyeniyete neklerinyaratlmasnayneliktir(CleggveClarke1999).Literatrdebilgiynetimineilikin bakastratejilerdendeszedilmektedir.BunlardanEntelektelaktiflerinynetimistrate jisi, patentler, teknolojiler, operasyonlar ve ynetim uygulamalar gibi spesifik aktiflerin etkinekildeynetiminivurgulamaktadr.Yinekiiselbilgiaktifisorumluluustratejisi,her alannsorumlulukalanierisinde,bilgiaktiflerinidierleriyleibirliihalindevebilgiyle
231
ilikiliyatrmlarda,yenilikyapmadavedierfaaliyetlerdeetkinbiimdekullanmasorumlu luunuifadeetmektedir.Birdierstratejiolanbilgiyaratmastratejisi,alanlarnrgtsel iyilemedeyararlolacakyenibilgiyieldesrecindederslerkarmasvebukonudamotive edilmesine dnk zmleri iermektedir. Son olarak bilgi transferi stratejisi ise bilginin datlmas ve transfer edilmesi ile ilgili bir takm sreler zerine odaklanmaktadr (http://www.krii.com/strategies.htm). 4. NSAN KAYNAKLARI YNETM UYGULAMALARININ BLG YNETM STRATEJLER ZERNEETKLER nsan kaynaklar ynetimi uygulamalarnn bilgi ynetimi stratejilerine ynelik bir takm etkileri vardr. Bu balamda bilgi ynetimi bilgi ynetimi uygulamalarnn bilgi ynetimi stratejilerininekillendirilmesivesonulandrlmasndazetleuetkileriszkonusudur:(a) SemeveeAlma:Scarbrough(2003),organizasyonlarn,projetakmnneitlikaynak lardangelenbilgiyientegreetmeyeteneiiinnemliolarakkabuledilenuygunbecerive davranlar olan kiileri setiine iaret etmektedir. (b) Eitim ve Gelitirme: Kodlama stratejisiniuygulayanfirmalar,deiimprogramlarnveenformasyonsistemleriniuygula mak ve gelitirmek amacyla yeni mezunlar ie alarak onlar uygulayclar olarak gruplar halindeyetitirmeyeeilimlidirler.Kiiselletirmestratejisiniuygulayanfirmalar,yaratclar olarak almalar amacyla MBA mezunlarn ie almaktadr. (c) Performans Ynetimi: Hansen ve arkadalarna gre, kodlama modelinde yneticiler, alanlarn bildikleri eyi yazmalarvebudkmanlarelektronikdepolaragirmeleriiintevikedildikleribirsiste mingelitirilmesinegereksinirler(1999:106116).(d)dllendirmeveTakdirEtme:dl sistemleri, organizasyonun deerlerini ve alanlarn davrann neyin ekillendirdiini gsterir.Hansenvearkadalarnagre,bilgiynetimistratejilerininherikisidefarkltevik edicisistemlerigerektirir(1999:106116).(e)KariyerYnetimi:Kariyerynetimi,bilginin paylalmasnkolaylatrmaktadr.Kariyersistemlerinin,bilgininedinimivekarlkldei imtarzvezamannagrealanhareketininekillenmesindenekadarnemliolduuna dikkatekilmektedir(Scarbrough,2003). 5.ARATIRMANINTASARIMI 5.1.AratrmannAmac:Aratrmada,Trkiye'dekiiletmeleritemsiledecekbiranakt leden hareketle, insan kaynaklar ynetimi uygulamalarn benimseyen firmalarn bilgi ynetimistratejilerininbelirlenmesiveuygulanmasasndanfarkllklaryaratpyaratma dnnortayakonulmasamalanmtr.Belirlenen8anadeikenaraclilebuiletme lerinanlamlfarkllklartayptamadklar,farkllklarszkonusuisebufarkllklarahangi anadeikenveyaaltdeikenlerinnedenolduuortayakonulmayaallmtr. 5.2.DeikenlerVeKullanlanlek:Aratrmadainsankaynaklarynetimiuygulamala rnailikinetkiliolduudnlentemelboyutlarolarak: S1:letmelerininsankaynaklarnailikinsemeveiealmauygulamalar, S2:letmelerininsankaynaklarneitimvegelitirmeabalarnndzeyi, S3:letmelerinperformansdeerlendirmedebulunmalar, S4:letmelerininsankaynaklarnailikindllendirmevetakdirprogramlarnnvarl, S5:kariyerplanlamasveynetimisrecininpersoneltedarikifaaliyetlerinietkilemesi, S6:letmeynetimlerinininsankaynaklarnaynelikcretvemaaynetimiuygulamala rnnperformansdzeyi, S7:letmelerinianalizivetasarmsrelerininvarl, S8:letmelerinsalkvegvenlikprogramlarndesteklemedurumu. Yukarda sralanan deikenlere ait cevap seenekleri, S1 iin l=Evet, 2=Hayr, S2 iin l=, Yksek 2= Dk, S3 iin l=01bulunuyor, 2=01bulunmuyor, S4 iin l=Var 2=Yok S5 iin
232
l=etkiliyor, 2=etkilemiyor, S6 iin l=Yksek, 2=Dk S7 iin 1= Belirsiz, 2=Belirli, S8 iin l=destekliyor, 2=desteklemiyor eklinde belirlenmitir. Yine iletmenin insan kaynaklar ynetimi uygulamalar balamnda bilgi ynetimi stratejilerine etkisi olduu dnlen 8 tahmin(deiken)deaadasralanmtr: D1:ealmaveseimsrecininbilgiynetimistratejilerininbelirlenmesineetkisi(D1) D2:Eitimvegelitirmeprogramlarnnbilgiynetimistratejilerikapsamndadeerlendi rilmesi(D2) D3:Performansynetimisrecininiletmeninbilgiyiyaratmasnvekullanmnetkilemesi (D3) D4:dllendirmesrecindebilgiynetimistratejileriningznndebulundurulmas(D4) D5:alanlarn takdir edilmesinin bilgi ynetimi stratejilerinin baarsna katk derecesi (D5) D6:letmenin kariyer planlamasnn bilgi ynetimi stratejileri ile btnletirilmesi abas (D6) D7:Bireyselkariyerplanlarnnbilgiynetimistratejileriileilikilendirilmesi(D7) D8:letmeninpersoneltedarikininbilgiynetimiuygulamalarileentegreedilmesi(D8) 5.3.rneklem ve Veri Toplama Yntemi: Aratrmann rneklem kitlesi olarak, zmir ve Manisada faaliyet gsteren 400 sanayi kuruluu seilmitir. Sz konusu iletmelerden, 221inininsankaynaklarveyapersonelyneticisi,bunlarnhibirininbulunmaddurum lardadadorudaniletmeyneticileriileanketuygulamasyaplmtr. 5.4.AratrmadaKullanlanSoruKad:Hazrlanlanankette,rneklemioluturanyneti cilere ait demografikbilgiler,iletmelerinbyklve faaliyetlerineilikinbilgiler,ilet menin insan kaynaklar ynetimi uygulamalarnn boyutu ve bilgi ynetimi stratejilerine ilikin olarak belirlenen deikenlerin llebilmesine ynelik olarak toplam 30 soru bu lunmaktadr.Aratrmada,maddepuanlarsreksiz(10eklinde)kodlanmolduundan, KR20gvenilirlikkatsays0,88olarakhesaplanmtr.Busonucagrealmadakullanlan leklerintmnnyeterlidzeydegvenilirlikvegeerlilieolduuanlalmtr. 5.5.VerilerinAnalizindeKullanlanstatistikTeknikler:Bualmadaikigrupiletme(in san kaynaklar ynetimi uygulamalarn benimseyenler ile personel blm faaliyetlerini devamettirenler)arasndabilgiynetimistratejilerineilikineitlideikenlerasndan anlaml bir farklln sz konusu olup olmad eer farkllk varsa bunun en fazla hangi deiken veya deikenlerden kaynakland ortaya konulmaya allmtr Bu ayrma fonksiyonunailikinolarakayrmaglerinibelirlemekzereeitlideikenlerarasndan z deerler hesaplanmtr. Aratrmada, oransal yzdelerin (varyans yzdelerinin) ve kanonikkorelasyonkatsaylarnnhesaplanmasileeldeedilensonularndahasalklbir ekilde yorumlanabilmesi iin istatistik anlamllk testlerinin yaplmas gerekir (akmak, 1992).Buamalaaratrmada,Wilks'Lambdaistatistiindenyararlanlmtr. 6.ARATIRMABULGULARIVEDEERLENDRLMES Ankete katlanlarn byk ounluu erkeklerden olutuu (%81) grlmektedir. Ayrca %71'inin32ila45yaaralndaolduuve%79'unundaevliolduugrlmtr.Hizmet sresi asndan en yksek deerin %40 ile 912 yl arasnda alanlardan olutuu ve yneticilerin %60 'inin niversite dzeyinde eitim grdkleri tespit edilmitir. Ayrma analiziniyapabilmekiinFisherLinearayrmaanalizindenyararlanlmvefarkldeiken lerarasndanikifarklgrupiinbirayrmafonksiyonubulunmutur.Tmanadeikenler asndan iletmeler ayrma analizine tabi tutulduunda aadaki Tablo 1 deki zdeer, kanonikalkorelasyon,Wilks'LambdadeerleriveKiKaredeerleriincelendiindefonksi yonunayrmagcnemlidzeydeyksekbulunmutur(p<0.05).
233
Tablo1.AnaDeikenlerAyrma(Diskriminant)Fonksiyonu Fonksiyon Ozdeer Varyans% Kmlatif Kanonikal Korelasyon 1 18.840 100.0 100.0 0.974 Wilks'Lambda Fonksiyonun Wks' KiKare Serbestlik Anlamllk Testi Lambda Derecesi Dzeyi 1 .050 355.536 8 .000 Bu ayrma fonksiyonunun hangi anadeikenlerleaklandn anlamak iin Tablo 2'deki yapsal matris ile Tablo2'deki Wilks' Lambda ve F testi sonularna bakmak gerekir. Bu sonulara gre, bilgi ynetimi stratejilerinin belirlenmesi ve uygulanmas srecinde, en fazlaayrmagcnesahipolandeikenleringruplarayrmada%5gvensnrndaayrc zellikleriolduugrlmtr. Tablo2.AnaDeikenlerYapsalMatris Fonksiyon1 D1 .638 D2 .770 D3 .289 D4 .238 D5 .110 D6 .078 D7 .277 D8 .126 Tablo3.AnaDeikenlerVVilks'LambdaveFTesti VVilks' FDeeri Serbestlik Serbestlik Anlamllk Lambda Derecesi1 Derecesi2 Dzeyi D1 .115 944.640 1 123 .000 D2 .082 1372.680 1 123 .000 D3 .388 193.772 1 123 .000 D4 .484 131.200 1 123 .000 D5 .813 28.275 1 123 .000 D6 .896 14.268 1 123 .000 D7 .409 177.682 1 123 .000 D8 .771 36.614 1 123 .000 Tablo4.AnaDeikenlerSnflandrmaSonular TahminiGrupyelii* Toplam Global 93 2 100.0 6.3 Yresel 0 30 .0 93.8
Orijinal Grup yelii
Say %
.K.Y Personel .K.Y Personel
93 32 100.0 100.0
*%98.4Doruluklaorijinalgruplarnsnflandrlmastahminedilmitir.
234
Tablo4tekisnflandrmaanalizinegre,tmanadeikenlerasndaniletmeler,%98.4 doruluklaorijinalgruplaraatanmlardr.Faaliyetlerindeinsankaynaklarynetimiuygu lamalarnbenimseyen93iletmenintamamnn(%100)insankaynaklarodaklolduklar kabul edilmitir. Dier taraftan aratrmada, personel ynetimini benimsedii bilinen 32 iletmeden2'sinin(%6.3)insankaynaklarodakliletmelerarasndaolduukabuledilmi tir.Tablo5incelendiinde,fonksiyonunKanonikalkorelasyonkatsaysnn%94.1olmasve zdeerinbykolmasayrmagcnesahipolduunugstermektedir.Wilks'Lambdaile yaplan denetimde defonksiyonun anlaml olduu grlmektedir. Buradan hareketle, ie almaveseimsrecininbilgiynetimistratejilerineetkisininiletmeleriinayrtedicibir nitelikgsterdiinisyleyebiliriz. Tablo5.eAlmaVeSeimSrecininBilgiYnetimiStratejilerilelikilendirilmesi(D1) Ayrma(Diskriminant)Fonksiyonu zdegerler Fonksiyon Ozdeer Varyans Kmlatif Kanonikal % Korelasyon 1 7.680 100.0 100.0 .941 Wilks'Lambda Fonksiyonun Wilks' KiKare Serbestlik Anlamllk Testi Lambda Derecesi Dzeyi 1 .115 264.725 1 .000 Tablo 6 incelendiinde, fonksiyonun Kanonikal korelasyon katsaysnn % 95.8 olmas ve zdeerinbykolmasayrmagcnesahipolduunugstermektedir.Wilks'Lambdaile yaplandenetimdedefonksiyonunanlamlolduugrlmektedir. Tablo6.EitimVeGelitirmeProgramlarnnBilgiYnetimiStratejileriKapsamndaDeer lendirilmesi(D2)Ayrma(Diskriminant)Fonksiyonu zdegerler Fonksiyon Ozdeer Varyans% Kmlatif Kanonikal Korelasyon 1 11.160 100.0 100.0 .958 Wilks'Lambda Fonksiyonun Wilks' KiKare Serbestlik Anlamllk Testi Lambda Derecesi Dzeyi 1 .082 306.024 1 .000 Tablo 7 incelendiinde, fonksiyonun Kanonikal korelasyon katsaysnn % 78.2 olmas ve zdeerinbykolmasayrmagcnesahipolduunugstermektedir.Wilks'Lambdaile yaplandenetimdedefonksiyonunanlamlolduugrlmektedir. Tablo7.Performansynetimisrecininbilgiyiyaratmavekullanmayetkilemesi(D3) Ayrma(Diskriminant)Fonksiyonu zdeerler Fonksiyon Ozdeer Varyans Kmlatif Kanonikal % Korelasyon 1 1.575 100.0 100.0 .782
Wilks'Lambda VVilks' KiKare Serbestlik Lambda Derecesi .388 115.885 1
235
Fonksiyonun Testi 1
Anlamllk Dzeyi .000
Tablo 8 incelendiinde, fonksiyonun Kanonikal korelasyon katsaysnn % 71.2 olmas ve zdeerinbykolmasayrmagcnesahipolduunugstermektedir.Wilks'Lambdaile yaplandenetimdedefonksiyonunanlamlolduugrlmektedir. Tablo8.dllendirmeSrecindeBilgiYnetimiStratejilerininGznndeBulundurulmas (D4)Ayrma(Diskriminant)Fonksiyonu zdeerler Fonksiyon Ozdeer Varyans Kmlatif Kanonikal % Korelasyon 1 1.067 100.0 100.0 .718 Wilks'Lambda Fonksiyonun Wilks' KiKare Serbestlik Anlamllk Testi Lambda Derecesi Dzeyi 1 .484 88.927 1 .000 Tablo 9 incelendiinde, fonksiyonun Kanonikal korelasyon katsaysnn dk (% 43.2) olmasnaramen,zdeerinbykolmasayrmagcnesahipolduunugstermektedir. Wilks'Lambdaileyaplandenetimdedefonksiyonunanlamlolduugrlmektedir.Dola ysylafonksiyonunayrcolduuanlalmaktadr. Tablo9.alanlarntakdiredilmesininbilgiynetimistratejilerininbaarsnakatkdere cesi(D5)Ayrma(Diskriminant)Fonksiyonu zdeerler Fonksiyon Ozdeer Varyans Kmlatif Kanonikal % Korelasyon 1 .230 100.0 100.0 .432 Wilks'Lambda Fonksiyonun VViIks' KiKare Serbestlik Anlamllk Testi Lambda Derecesi Dzeyi 1 .813 25.347 1 .000 Tablo 10 incelendiinde, fonksiyonun Kanonikal korelasyon katsaysnn dk (% 32.2) olmasnaramen,zdeerinbykolmasayrmagcnesahipolduunugstermektedir. Wilks'Lambdaileyaplandenetimdedefonksiyonunanlamlolduugrlmektedir. Tablo10.letmeninKariyerPlanlamasnnBilgiYnetimiStratejilerileBtnletirilmesi abas(D6)Ayrma(Diskriminant)Fonksiyonu zdeerler Fonksiyon Ozdeer Varyans Kmlatif Kanonikal % Korelasyon 1 .116 100.0 100.0 .322
236
Fonksiyonun Testi 1
VViIks' Lambda .896
VViIks'Lambda KiKare Serbestlik Derecesi 13.444 1
Anlamllk Dzeyi .000
Tablo 11 incelendiinde, fonksiyonun Kanonikal korelasyon katsaysnn yksek (%76.9), zdeerin byk veWilks' Lambda ileyaplan denetimde defonksiyonun anlaml olduu grlmektedir.Dolaysylafonksiyonunayrmagcnesahipolduuanlalmaktadr. Tablo11.BireyselKariyerPlanlarnnBilgiYnetimiStratejilerilelikilendirilmesi(D7) Ayrma(Diskriminant)Fonksiyonu zdeerler Fonksiyon Ozdeer Varyans Kmiilatif Kanonikal % Korelasyon 1 1.445 100.0 100.0 .769 Wilks'Lambda Fonksiyonun VVilks' KiKare Serbestlik Anlamllk Testi Lambda Derecesi Dzeyi 1 .409 109.499 1 .000 Tablo 12 incelendiinde, fonksiyonun Kanonikal korelasyon katsaysnn dk (% 47.9), zdeerin byk veWilks' Lambda ileyaplan denetimde de fonksiyonun anlaml olduu grlmektedir.Busonular,fonksiyonunayrmagcolduunugstermektedir. Tablo12.letmeninPersonelTedarikininBilgiYnetimiUygulamalarleEntegreEdilmesi (D8)Ayrma(Diskriminant)Fonksiyonu zdeerler Fonksiyon Ozdeer Varyans Kmlatif Kanonikal % Korelasyon 1 .298 100.0 100.0 .479 Wilks'Lambda Fonksiyonun Wilks' KiKare Serbestlik Anlamllk Testi Lambda Derecesi Dzeyi 1 .771 31.920 1 .000 DahancekiksmdayeralanTablo1dekizdeer,kanonikalkorelasyon,Wilks'Lambda deerleri ve KiKare deerleri incelendiinde fonksiyonun ayrma gc nemli dzeyde yksekbulunmutur(p<0.05). SONU Aratrmada,insankaynaklarynetimiuygulamalarylailikiliolarakbelirlenen,(D2),(D1), (D3),(D7),(D4),(D8),(D5)ve(D6)anadeikenleriningruplarayrmada%5gvensnrn da ayrc zellikleri olduu grlmtr. Aratrmada elde edilen bu sonular, insan kay naklarynetimiuygulamalarnnbilgiynetimistratejilerininbelirlenmesiveuygulanma sndaayrtedicietkileryarattngstermektedir.
237
KAYNAKA Clegg,S.andT.Clarke(1999),IntelligentOrganizations?,Ed.S.R.Clegg,E.IbarraColado veL.BueonoRodriquez,GlobalManagement:UniversalTheoriesandLocalRealities, Londra:Sage. Hansen,M.T.,N.NohriaveT.Tierney(1999),WhatsyourStrategyforManagingKnowl edge?,HarvardBusinessReview,77,106116. zgener, . (2009), Global lekte Deer Yaratan Bilgi Ynetimi Stratejileri, Nevehir ..B.F.letme Blm, Erciyes niversitesi, www.bilgiyonetimi.org, (Eriim: 02.03.2009). SabuncuoluZ.(2000),nsanKaynaklarYnetimi,Bursa:EzgiKitabevi. Scarbrough, H. (2003), Knowledge Management, HRM and the Innovation Process, In ternationalJournalofManpower,24(5),501516. http://www.krii.com/strategies.htm,(Eriim:18.03.2009).
238
BLGLERNNRGTE,LDEREVEEBALILIKLARINI ETKLEYENFAKTRLER
LaleGMLOLU Bilkentniversitesi,letmeFakltesi tomruk@bilkent.edu.tr
ZET Kurulularna nemli rekabet avantaj salayan bilgi iilerinin performanslarn ve kurumda kalma isteklerini arttrmakiinliderlerine,ilerinevergtlerineballklarnnarttrlmasgnmzrgtleriiinnemlibirkonu haline gelmitir. Bu almada bilgi iilerinin farkl odaklara ballklarnn arttrlmasnda adalet (ilemsel ve etkileimsel)veglendirmealglarnnrolleriaratrlmtr.nerilenkavramsalmodelARGEprojelerindealan 445bilgiiisizerindetestedilmitir.YapsalEitlikModelianalizlerisonucunda,ilemseladaletinrgtebal lk,etkileimseladaletinlidereballkveglendirmealgsnnisetmballkodaklarileolumluilikilergster diisaptanmtr.Ayrca,bugrubunenyksekballliderlerinegsterdikleribulunmutur. Anahtarkelimeler:Lidere,ievergteballk,etkileimseladalet,ilemseladalet,glendirme,bilgiiileri.
ZahideKARAKTAPOLUAYGN Bilkentniversitesi,letmeFakltesi zkaygun@bilkent.edu.tr
1.GR novasyonvebilgiretimininyounolduusektrlerdevekarmakvedinamikilerikap sayangrevlerdealanbilgiiilerinetalepsonyllardadahadaartmaktadrBunoktada bu kiileri kuruma ekmek kadar, kurumlarna, ilerine ve liderlerine olan ballklarn arttrmak, performanslarn ve kurumda kalma isteklerini arttrmak asndan nemli bir konu olarak karmza kmaktadr. Ne var ki, kurumlar ve ekonomiler iin artan neme sahip bu grubun ballklar hakknda ok az alma bulunmaktadr (Benson ve Brown, 2007).Buradanhareketlebilgiiilerininballklarnaslarttrlabilirsorusunacevapara yanbualmada,adaletveglendirmealgsnnrolleriaratrlmaktadr.Gemiaratr malarrgtseladaletinzellikleduygusalballkiinnemlibirncltekilettiinigs termektedir(Meyervd.,2002).Bilgiiilerizerineyaplanaratrmalardargtseladale tinilemselveetkileimseladaletboyutlarnnbugrubunballnarttrmadaoknemli olduunugstermektedir(Floodvd.,2001;ThompsonveHeron,2005).Ayrca,aratrma lar,iinianlamlbulan,iiileilgiligerekliuzmanlkvebeceriyesahipolduunudnenve iini yaparken inisiyatif kullanabilen alanlarn ilerine daha fazla balanabileceklerine iaret etmektedir (Spreitzer,1995).Budorultudabualmadaieballetkileyenbir faktr olarak glendirme algs ele alnmaktadr. Sz konusu deikenlere ait literatr aadaverilmitir.Ancak,nceliklebilgiiileriiinbuballkodaklarnngrecelinemi sorgulanacaktr. Ulusalveuluslararasyazndabilgiiilerininrgtlerindendahaokuzmanlkalanlarna vekariyerlerineballkgsterdikleritartlmaktadr(EllimanveHayman,1999;zervd., 2004). Gnmzde bilgi youn sektrlerde artan rekabet karsnda bilgi iileri srekli olarakuzmanlklarngelitirmekistemektedirler.Busebeple,bugrubunkariyergeliimine verdiinemartmaktavedolaysyla,kimizamankiiselkariyerhedeflerikurumsalhedef lerinnnegeebilmektedir.Kiiselveentellektelkapasitelerinigelitirmekbugrupiin nemlideerlerolduundan,bukiilerindahaokmeslekiballkgstermeleribeklenebi lir. H1.Bilgiiilerininieolanduygusalballklar,liderevergteolanduygusalballklar nagredahayksekolacaktr.
239
1.1.rgtseladaletveballk Bu almada rgtsel adalet, ilemsel ve etkileimsel adalet boyutlar asndan incelen mektedir. lemsel adalet, sonu ve kaynaklarn datmnda kullanlan prosedrlerin ne kadaradilolduunailikindeerlendirmelerikapsar(LindveTyler,1988;Moorman,1991). Etkileimseladaletisekaynaklarndatmndansorumluolanyneticilerinadaletiveal anlarna kar davran biimi ile ilgilidir (Bies ve Moag, 1986; Cropanzano vd., 2002; Mastersonvd.,2000).almadailemseladaletinrgtselballkile,etkileimseladaletin iselidereballkileilikiliolacangrlmektedir.Bukonudakinemlikuramlardanbiri olansosyalmbadelekuram(socialexchangetheory),sisteminveprosedrlerinadaletine ait deerlendirmelerin,kiilerarasilikilerinkalitesine aitdeerlendirmelerekyasla daha farklsonularanedenolacannermektedir(Settoonvd.,1996;Cropanzanovd.,2002; Mastersonvd.,2000).Bukuramagre,formalprosedrlerrgtnkaynakdatmileilgili olduundan,ilemseladaletalglarnnalanlarndahaokrgteyneliktutumvedav ranlarn;etkileimseladaletalglarnniseyneticininkiilerlekurduuilikilerveadaleti ile ilgiliolduundanalanlarndahaokyneticiyeyneliktutumvedavranlarnetki lemesibeklenmektedir. 1.1.1.lemseladaletvergtselballk Gemi almalar, kurumsal sistem ve prosedrlerin adaletinin zellikle bilgi iileri iin byk nem tadna iaret etmektedir (Kim ve Mauborgne, 1997). Bilgiiileri iyerle rindekendilerinebykorandazerklikverilmesinivezellikleprofesyonelgeliimleriile ilgili kararlarda sz hakkna sahip olmak istemektedirler (Kinnear ve Sutherland, 2000). Buna bal olarak, bu kiiler altklar kurumlarda kararlarn alnmasnda faydal olacak doruvekesinbilgilerintoplanmasn,kararlarakargelmeansnnkendilerinetannma snveperformansdeerlendirmekriterlerininakolmasnbeklemektedirler.Bilgiiile rininbilgiretmeyevepaylamayagnllolmalarancakrgtseldestekvegvenorta mndaszkonusuolabilir(Floodvd.,2001;KimveMauborgne,1997).Bualanlarnr gtlerinegvenduymalariinde,kurumlarndakaynakvedllerindatmndakullanlan srecin ve prosedrlerin adil olduunu dnmeleri nemlidir. Sz konusugven ortam inaedildiinde,alanlarrgtedahafazlabalanarakkarlkvereceklerdir. H2. Bilgiiilerininilemseladaletalglar,rgteolanduygusalballklarileolumlubir ilikigsterecektir. 1.1.2.Etkileimseladaletvelidereballk alanlar,dncelerinidikkatealanvebireyselbeklentiveihtiyalarnahassasiyetgste renliderlerledahakaliteliilikilerkurmaktadrlar.Kalitelibirliderizleyenilikisi,profesyo nel standartlarn, bilgi retimi ve yenilikiliin yksek olduu i ortamlarnda daha da nem kazanmaktadr. Bu konudaki almalar, bilgi iilerinin kapasitelerini daha verimli kullanabilmeleri iin ynetimle alanlar arasndaki ilikilerin komutakontrol esasna deilkarlklgvenesasnadayanmasgerektiiniifadeetmektedir(Zaim,2006).Nite kim,gemiaratrmalarda,bilgiiileriveliderlerininarasndakietkileiminyounluunun (Pelz,1963)vekalitesinin(Tierneyvd.,1999),bukalifiyegrubunbilgiretimiveyeniliki davranzerindeolumluetkileriolduutespitedilmitir.Bubalamda,liderlerindenadil vedestekleyicitutumvedavranlargremeyenbilgiiilerininmotivasyonveperformans larnndmesiolasdr.Budurumda,profesyonelvekiiselgeliimebyknematfeden bugrubunliderlerineolanballklarnnazalmasszkonusuolabilir. H3.Bilgiiilerininetkileimseladaletalglar,lidereduygusalballklarileolumlubiriliki gsterecektir.
240
1.2.Glendirmealgsveieballk Spreitzer(1995),glendirmeyi;anlam,yetkinlik,zerklikveetkiolmakzeredrtalgsal boyuttanoluangrevmotivasyonuolaraktanmlamtr.Bunagre,anlam,kiinindeer leri, amalar ve davranlar ile iinin gerei stlendii roln uyumudur. Yetkinlik, kiinin iiningerekleriniyerinegetirebilmekiinkendikapasitesineveuzmanlnaolaninancn gsterir.zerklik,kiininiyapbiimini,iindekullanacayntemlerivealacakararlar kendibanabelirleyebilmesidir.Sonolarak,etki,kiininiininrgtseldzeydekisonula rnetkileyebilmegcdr.Spreitzer(1995)budrtboyutailikinolumlualglarnyksek grev motivasyonuna yol aacan sylemektedir. Bu konudaki almalar, glendirme algsnn ayn zamanda isel motivasyonu da arttrdn gstermektedir (Ryan ve Deci, 2000). Bilgiiileri,ilerinindoasgerei,dahaokkendileriniilerininsahibiolarakhis setmek,yeteneklerinigelitirmekveilerindeinisiyatifkullanmakistemektedirler.Buradan hareketle,iinianlamlbulan,iiileilgiligerekliuzmanlkvebeceriyesahipolduunud nen,iiniyaparkeninisiyatifkullanabileceiniveiizerindeglbiretkiyesahipoldu unuhissedenbilgiiilerinindahayksekdzeydeiselmotivasyonduymalarveilerine dahafazlabalanmalarbeklenebilir.. H4.Bilgiiilerininglendirmealglar,ilerineolanduygusalballklarileolumlubiriliki gsterecektir. 2.YNTEM 2.1.rneklem AratrmannrnekleminiARGEprojelerindealan445bilgiiisioluturmaktadr.Kat lmclarn % 72si erkek, % 28i kadndr ve rneklemin hemen hemen yars savunma sanayiinde almaktadr. Katlmclarn ya ortalamas 27.56dr (SS=4.86). alanlarn %1.6slise,%72.8iniversite,%24.7siykseklisansve%0.4doktoraderecesinesahip tir.vekurumdeneyimlerininortalamassrasyla4.14(SS=4.37)ve2.16(SS=2.26)sene dir.Yneticiilealmasresiortalama1.83senedir(SS=1.87). 2.2.VeriToplamaAralar Duygusal Ballk: rgte ballk 8 maddelik lek (Wasti, 2000) ile, lidere ballk Vandenberghe vd. (2004) tarafndan gelitirilen 6 maddelik lek ile, ve ie ballk Blau (2003)tarafndangelitirilen6maddeliklekilellmtr.LSRELprogram(Jreskog& Srbom,1993)kullanlarakyaplandorulaycfaktranalizisonularnda,rgtselballk altleineaitdkfaktryknesahipikimaddelektenkartlmtr.Eldeedilen faktrlzmkabuledilebiliruyumasahiptir:X2(166,N=445)=842.73,SRMR=.05,CFI =.96,NNFI=.95. Adalet: lemsel adalet Lamertzin (2002) 6 maddelik lei ile, etkileimsel adalet Moormann (1991) 6 maddelik lei ile llmtr. Dorulayc faktr analizi sonula rnda etkileimsel adalet leine ait iki madde zayf psikometrik zelliklerinden dolay lektenkartlmtr.Buikifaktrlzmnkabuledilebiliruyumasahipolduugrl mtr:X2(33,N=445)=190.90,SRMR=.04,CFI=.96,NNFI=.95. GlendirmeAlgs:Spreitzer(1995)tarafndangelitirilen12maddeliklekkullanlmtr. nanalizlerdeetkifaktrneaitmaddelerinyknngrecelidkolduugrlmtr. Bu nedenle etki boyutu analizlerden karlmtr. Dorulayc faktr analizi sonularna gre,bufaktrlzmkabuledilebiliruyumasahiptir:X2(24,N=445)=112.01,SRMR =.046,CFI=.98,NNFI=.97. 3.BULGULAR almada nerildii ekliyle ilemsel adalet en yksek korelasyonu rgtsel ballk ile, etkileimseladaletlidereballkileveglendirmealgsiseieballkilegstermektedir
241
(Tablo1).1.hipotezintestiiineletirilmittestyntemikullanlmtr.Bunagrelidere balln,ieballktan(t=5.86,p<.001)vergteballktan(t=8.78,p<.001)anlaml ekildefarklolduutespitedilmitir.Bunakarlk,ieballkilergteballkarasndaki farknistatistikiolarakanlamlolmadgrlmtr(t=1.27). Tablo1.DeikenlereaitOrtalama,StandartSapma,KorelasyonveGvenirlikKatsaylar * Deiken Ort SS 1 2 3 4 5 6 1.lemselAdalet 3.77 .65 (.86) 2.EtkileimselAdalet 3.98 .68 .47 (.81) 3.GlendirmeAlgs 4.10 .05 .30 .33 (.84) 4.rgteBallk 3.80 .65 .49 .34 .45 (.78) 5.LidereBallk 4.10 .65 .39 .68 .35 .48 (.90) 6.eBallk 3.88 .74 .27 .29 .64 .47 .33 (.92) Tmkorelasyonlarp<.01deistatistikiolarakanlamldr.Gvenirlikkatsaylarparantezdeverilmitir.
*Yneticiilealmasresikorelasyonlardakontroledilmitir.
Aratrmann dier hipotezlerinin testi iin Yapsal Eitlik Modeli kullanlmtr. ncelikle lmmodelitestedilmitir.Bumodelinuyumukriterdeerlerinoldukazerindedir[X2 (50, N=445) =124.84, X2/df =2.49, SRMR=.04, CFI=.99, NNFI=.98]. Daha sonra, nerilen yapsalmodeltestedilmitir.Bumodelinuyumukabuledilebilirdeerlerdedir:X2(56,N= 445)=203.39,X2/df=3.63,SRMR=.078,CFI=.97,NNFI=.96.nerilenmodelinstnln snamak iin, alternatif model ile karlatrmalar yaplmtr. Alternatif Model 1de ilemsel adaletin, Alternatif Model 2de etkileimsel adaletin, Alternatif Model 3de ise glendirmealgsnntmballkodaklarnadorudanetkilerieklenmitir.Tmmodeller arasndaAlternatifModel3eniyiuyuma[X2=75.71,df.=2,SRMR=.04,CFI=.99],Alter natifModel2iseendkuyumasahiptir[X2=2,46,df.=2,SRMR=.076,CFI=.97].Eniyi uyumugsterenAlternatifModel3eaitsonularekil1deverilmitir.Bunagre,ilemsel adaletinrgteballkile,etkileimseladaletinlidereballkileveglendirmealgsnn herballktipiiledeilikiliolduugzlenmitir.
lemsel .47 rgte
.46 .72
Etkileimsel
Lidere
.16
Glendirme Algs
.89
ekil1.AlternatifModel3*
*Modeldekibtngzlenendeikenlerinfaktrykleri,hatavaryanslarvertkdeikenlerarasndakibalant katsaylar(pathcoefficients).05deanlamlbulunmutur.ekildestandartbalantkatsaylarverilmitir.
242
4.TARTIMA Bualmannamacbilgiiilerininilerine,liderlerinevergtlerineballklarnnbelir leyici etmenlerini incelemekti. Bulgular, hipotezlerimizi destekler ekilde, ilemsel adalet algsnnrgtselballkile,etkileimseladaletalgsnnlidereballkileveglendirme algsnn da ie ballk ile ilikili olduunu gstermitir. Ayrca, alternatif model testleri sonucundaglendirmealgsnnieballnyansra,rgtevelideredeballktanem libirbelirleyicietmenolduusaptanmtr. almann ilk nemli bulgusu, ilemsel adalet alglarnn rgte ballkta nemli bir rol oynamasdr (H2). Sosyal mbadele kuramna gre, rgtlerinden sayg ve destek gren alanlar, karlnda rgtlerine daha fazla ballk gsterirler. Bu erevede, rgtn karar verme ve kaynak datmada adil yntemler kullandn dnen bilgi alanlar dahayksekbirrgtselballkilekarlkvermektedirler.Bubulguikiadanoknemli dir.ncelikle,aratrmalar,rgtselballkileiperformans,verimlilik,kaliteveitatmi niarasndaolumluilikilerolduunaiaretetmektedir(Meyervd.,2002).kinciolarak,bu iilerin rgte ballklar salanmad takdirde, kendi ilerini kurmak ya da baka bir kurumda almak zere ayrlmalar olasdr. Bu noktada da, bu alanlarn rgte ballklarnnsalanmasbyknemtamaktadr. almada ikinci olarak, bilgi iilerinin etkileimsel adalet alglarnn liderlerine olan ballklarnolumluyndeetkilediitespitedilmitir(H3).Bilgiiilerizerindekialma lar, yksek profesyonel standartlarn hakim olduu ortamlarda destekleyici bir ynetim tarznn baarl olduuna, dolaysyla bu grubun yksek performans gsterebilmesi iin liderleriyle kaliteli ve youn bir etkileim ierisinde olmalarnn nemine deinmektedir (Tierneyvd.,1999).Birbakadeyile,bilgiiileri,kiiselistekvebeklentilerinekarhassas davranan, karar verirken ilgili kiilerin grlerini yeterince dikkate alan, ald kararlarla ilgiliyeterliaklamalaryapanvekararlarvesonularileilgilizamanndageribildirimveren liderlerle almak istemektedirler (Gumusluoglu ve KarakitapoluAygn, 2009). Bu ne denleZaimin(2006)debelirttiigibibilgiiilerineliderlikedecekyneticilerinalanlarn uzmanlklarnasaygduyarakonlaragvenmeyirenmelerigerekmekte,katbirynetici profilindenuzaklaarak,onlarlaberaberhedeflerikoyan,katlmcbiranlayla,onlarlaiki ynlbiretkileimkurmaybecerenlideryneticimodelinibenimsemelerigerekmekte dir. Aratrmann bir dier nemli bulgusu da, bilgi iilerinin glendirme alglar ile ie ballklar arasndaki olumlu ilikidir (H4). Buna gre, kendini glendirilmi hisseden bir alan,yaniiinianlamlbulan,iiileilgiligerekliuzmanlkvebeceriyesahipolduunuve iini yaparkeninisiyatifkullanabileceinidnen bir kii, iinedahafazlaballk gster mektedir.zelliklebilgiiilerininmotivasyonu,yaptklarivekiiselamalarnnuyumuy lavekendibanakararalabilmeveuygulayabilmeyetkisiylebykldeilintilidir.Bun dandolaydrki,yksekglendirmealgsnasahipbilgialanlarilerinedahafazlamoti ve olmakta, ilerini daha fazla sahiplenmekte ve ilerine daha ok balanmaktadrlar. almadaglendirmealgsnn,ieballnyansrargtevelidereballkiledeolum lu ilikileri tespit edilmitir. Kendilerini yetkin grdkleri ve anlaml bulduklar ilerde alan, sorumluluk almada ve karar vermede sz hakkna sahip alanlarn daha fazla katlmhissiyaamalarvekarlndakendilerinebugcverenrgtedahaokbalan malar sz konusudur. Bunun yansra, alanlarn kendilerini glendirilmi hissetmele rinde liderlerin de nemli katklar olabilir. Nitekim, kurumsal politika ve prosedrleri uygulayan,alanlarainisiyatifverenvekararlardaszhakktanyankiilerliderlerolduu iin,bilgiiilerininglendirmealglarliderlerineolanballklarndaetkiliyorolabilir.
243
Son olarak, beklenenin aksine (H1), bilgi iilerinin en yksek ball liderlerine, daha sonraiseilerinevergtlerinegsterdikleribulunmutur.BudurumTrkkltrvergt ortamnngreceliolaraktoplulukuvebabacanolmasylaaklanabilir(Aycan,2001; Berkmanvezen,2007;Paavd.,2001,Sargut,2001).Bylebirortamdaiyeribirailegibi veliderdebirbabagibialglanmaktadr.Hemyneticiler,hemalanlarbirbirleriyleyakn ilikilerkurmakistemektevekiiselsorunveatmalardankanmaktadrlar.Birbirlerine karolumluduyguvednceiindeolmalarherikigrupiindenemlidir.Ayrca,yneti cilerinalanlarnnidndakihayatylavesorunlarylailgilenmeleridedoalkabuledil mektedir.zetle,ilikilerin,zellikledeyneticilerleolaniletiiminoknplandaolduu birortamdabugrubunenyksekballliderlerinegstermesibeklenebilir. Bu almann sonularndan yola karak bilgi iilerinin liderlerine ve insan kaynaklar yneticilerine eitli nerilerde bulunmak mmkndr. almamzn da nerdii gibi, ilemsel adalet algs, rgte ball arttrmada zerinde durulmas gereken nemli bir konuolarakkarmzakmaktadr.Bunoktada,yneticilersadecedatmsisteminindeil, kurumsal karar ve kaynak datm ile ilgili sre ve prosedrlerin de adaleti konusunda hassasiyet gstermelidirler. rnein, bilgi alanlarnn karar verme srelerine katlm larn salayacak kurumsal kanallarn oluturulmasve performans deerlendirme ve geri bildirimsistemlerindeeffafkriterlerinkullanlmaskonusundayneticilerenemligrev lerdmektedir. almamzayrca,bilgiiilerininliderlerineolanballklarnda,liderlerinonlarlakurduu ilikinin kalitesine ve adaletinin nemine iaret etmektedir. Bu alan grubuna liderlik edenkiilere,alanlarnakaradilvedrstdavranmalar,alanlarileilgilikararlarda onlaraszhakktanmalar,bukararlarverirkenalanlarnnfarklihtiyaveamalarn gzetmelerivezamanndageribildirimvermelerinerilebilir. Sonolarak,hemieballn,hemdergtevelidereballnarttrlmasndabilgiiileri iinglendirmealgsnnoknemlibirroloynadgrlmektedir.Glendirmealgsnn kurumlardaarttrlmasiin,ilkolarak,kiiyeanlamlbulacabiriverilmelidir.Szkonusu uyum ve anlamn temellerinin atld yer phesiz ie alm srecidir. Bu noktada insan kaynaklar uzmanlarnniin tanm ile iin grevleri, hedefleri ve dllerini akaortaya koymalarvebuerevedeadaykiininamalarvebeklentileriileuyumunugzetmeleri byk nemtamaktadr.Ayntitizlikie alm srecindensonradagsterilmelidir.kinci olarak, kiininyetkinliinin,yanikendikapasitesineveuzmanlnaolaninancnnarttrl mas, kendini daha fazla glenmi hissetmesine neden olacaktr. alanlara kendilerini srekliolarakyenilemelerinivegelitirmelerinisalayacakeitimolanaklarnnsalanmas, farkldeneyimleredinmelerinisalayacakizenginletirmesiuygulamalarnabavurulmas, elde ettikleri baarlar karsnda maddimanevi dllerin sunulmas alanlarn yetkinlik hislerini arttrmakta faydal olabilir. nc olarak, kiilere ilerini yapmada ve kararlar almada zerklik verilmelidir. Bu durum zellikle ARGE projelerini yrten yneticiler ve takmlarndayeralanbilgiiileriiinkritiktir.Sonuolarak,lidere,ievergteduyulan ballarttrmakiintmalanlarnkatlmnnsalandvetakmalmasnnolduu esnek bir alma ortam oluturulmaldr. Kurumlar byle bir katlmc kltr saladklar ldehedeflerineulaacaklarvebaarlolacaklardr. KAYNAKA
Aycan,Z.(2001),Paternalizm:LiderlikAnlaynalikinGrglalma,YnetimAratrmalar Dergisi,1(1),1133.
244
Benson,J.ve Brown, M. (2007),Knowledge Workers: WhatKeepsThem Committed; WhatTurns ThemAway,Work,EmploymentandSociety,21(1),121141. Berkman, . ve zen, . (2007), Turkish Business System and Managerial Culture: State Depend encyandPaternalisminTransition,Eds.E.Davel,J.P.Dupuis,&J.F.Chanlat,CultureandMan agementintheContemporaryWorld,Quebec:LavalUniversity(CDRom). Bies,R.J.veMoag,J.F.(1986),InteractionalJustice:CommunicationCriteriaofFairness,Eds.R.J. Lewicki,B.H.Sheppard,veM.H.Bazerman,Researchonnegotiationsinorganizations,Green wich,CT:JAIPres,1,4355. Blau,G.(2003),TestingFforAFourDimensionalStructureofOccupationalCommitment,Journal ofOccupationalandOrganizationalPsychology,76,469488. Cropanzano, R., Prehar, C. A. ve Chen, P. Y. (2002), Using Social Exchange Theory to Distinguish ProceduralJusticefromnteractionalJustice,Group&OrganizationManagement,27,324351. Elliman, A. D. ve Hayman, A. (1999), A Comment on Kidds Characterisationof Knowledge Work ers,Cognition,Technology&Work,1,162168. Flood,P.C.,Turner,T.,Ramamorthy,N.vePearson,J.(2001),CausesandConsequencesofPsycho logicalContractsAmongKnowledgeWorkersinTheHighTechnologyandFinancialServicesn dustries,InternationalJournalofHumanResourceManagement,12(7),11521165. Gumusluoglu,L.veKarakitapoluAygn,Z.(2009),Transformationalleadershipandcommitmentto multiple foci among knowledge workers: Mediationmoderation effects, Unpublished manu script,Ankara:BilkentUniversity. Jreskog, K. G. ve Srbom, D. (1993), LISREL 8: Structural Equation Modeling with The SIMPLIS CommandLanguage,Chicago:ScientificSoftwareInternational. Kim,W.C.veMauborgne,R.(1997),FairProcess:ManaginginTheKnowledgeEconomy,Harvard BusinessReview,JulyAugust,6575. KinnearL.veSutherland,M.(2000),DeterminantsofOrganizationalCommitmentAmongstKnowl edgeWorkers,SouthAfricanJournalofBusinessManagement,31(3),106112. Lamertz, K. (2002), The Social Construction of Fairness: Social Influence and Sense Making in Or ganizations,JournalofOrganizationalBehavior,23,1937. Lind,E.A.veTyler,T.R.(1988),Thesocialpsychologyofproceduraljustice.NewYork:PlenumPress. Masterson,S.S.,LewisMcclear,K.,Goldman,B.M.veTylor,S.M.(2000),IntegratingJusticeand SocialExchange:TheDifferingEffectsofFairProceduresandTreatmentonWorkRelationships, AcademyofManagementJournal,43,738748. Meyer, J. P., Stanley, D. J., Herscovitch, L. ve Topolnytsky, L. (2002), Affective, Continuance and Normative Commitment to The Organization: A MetaAnalysis of Antecedents, Correlates and Consequences,JournalofVocationalBehavior,61,2052. Moorman,R.H.(1991),RelationshipbetweenOrganizationalJusticeandOrganizationalCitizenship Behaviors: Do Fairness Perceptions Influence Employee Citizenship?, Journal of Applied Psy chology,76(6),845855. zer,P.S.,zmen,.veSaatiolu,.(2004),BilgiYnetimininEtkililiindeKilitBirFaktrOlarak BilgiileriVensanKaynaklarYnetimininFarkllaanzellikleri,DokuzEyllniversitesi,So syalBilimlerEnstitsDergisi,6(1),254275. Paa, S. F., Kabasakal, H. ve Bodur, M. (2001), Society, Organizations and Leadership in Turkey, AppliedPsychology:AnInternationalReview,50(4),559589. Pelz,D.C.(1963),RelationshipsbetweenMeasuresofScientificPerformanceandOtherVariables, Eds.C.Taylor,&F.Baron,ScientificCreativity:ItsRecognitionandDevelopment.NY:Wiley. RyanR.M.veDeci,E.L.(2000),SelfDeterminationTheoryandTheFacilitationofIntrinsicMotiva tion,SocialDevelopment,andWellBeing,AmericanPsychologist,55(1),6878. Sargut,S.(2001),KltrlerarasFarkllamaVeYnetim,Ankara:ImgeYaynlar. Settoon,R.P.,Bennett,N.veLiden,R.C.(1996),SocialExchangeinOrganizations:PerceivedOrgan izational Support, LeaderMember Exchange, and Employee Reciprocity, Journal of Applied Psychology,81,219227.
245
Spreitzer,G.M.(1995),PsychologicalEmpowermentinTheWorkplace:Dimensions,Measurement andValidation,AcademyofManagementJournal,38,14421465. Tierney,P.,Farmer,S.M.veGraen,G.B.(1999),AnExaminationofLeadershipandEmployeeCrea tivity:TheRelevanceofTraitsAndRelationships,PersonnelPsychology,52,591620. Thompson,M.veHeron,P.(2005),TheDifferenceAManagerCanMake:OrganizationalJusticeand Knowledge Worker Commitment, International Journal of Human Resource Management, 16, 383404. Vandenberghe,C.,Bentein,K.veStinglhamber,F.(2004),AffectiveCommitmenttoTheOrganiza tion,Supervisor,andWorkGroup:AntecedentsandOutcomes,JournalofVocationalBehavior, 64,4771. Wasti, S.A. (2000), rgtselBall BelirleyenEvrensel VeKltrelEtmenler:Trk Kltrne Bir Bak,Ed.Z.Aycan,AkademisyenlerVeProfesyonellerBakAsylaTrkiyedeYnetim,Lider likVensanKaynaklarUygulamalar,Ankara:TrkPsikologlarDerneiYaynlarNo:21,201224. Zaim,H.(2006),YeniGelimelerIndaBilgiiVeBilgiisi,SosyalSiyasetKonferanslar,49,609 618.
246

247
11.Oturum
KreselKriziDeerlendirmedeUmutsuzlukveDepresyonunEtkilerinin celemeyeYnelikBirSahaalmas NihalSTTEMZ,ElvanYILDIRIMOKUTAN,zlemBALABAN alanlarnRuhsalveFizikselSalklarveYneticilerinCinsiyeti:Bankac lkSektrrnei MahmutZDEVECOLU,CemileELK,MahmutAKIN,FatmaNCE Doyumu,YaamDoyumuilePsikolojikyiOlmaArasndakilikideEko nomikKrizAlgsnnDzenleyiciRol CananMUTERENGL,GkeiekCEYHUN

248
KRESELKRZDEERLENDRMEDEUMUTSUZLUKVEDEPRESYONUN ETKLERNNCELEMEYEYNELKBRSAHAALIMASI
NihalSTTEMZ Sakaryaniversitesi,BF, letmeBlm nihals@sakarya.edu.tr ElvanYILDIRIMOKUTAN Sakaryaniversitesi,BF, al.Eko.End.li.Bl. elvany@sakarya.edu.tr zlemBALABAN Sakaryaniversitesi,BF, letmeBlm adiguzel@sakarya.edu.tr
ZET Bualma,2008insoneyreindeAmerikadaortayakanveksasredetmdnyayetkisialtnaalankresel krizin,ekonomikhayatnnemliaktrlerindenolankkiletmesahiplerininumutsuzlukvedepresyondurumla rnagre,kreselkrizideerlendirmelerininneyndeolduunutespitetmeyeynelikolarakgerekletirilmitir. almann ana kitlesi Sakarya Ticaret ve Sanayi Odasna (SATSO) bal olarak faaliyet gsteren kk iletme sahipleriolup,anakitlenintamamnaulalmaszamanvemalikstlarnedeniylemmknolmadndanrnek lemeyaplmtr.Bubalamda,SATSOyakaytlbulunan250kkiletmesahibirassalolarakseilmivekendi lerine yz yze grme yntemiyle anket uygulanmtr. alma, kk iletme sahiplerinin umutsuzluk ve depresyon durumlarna gre, kresel kriz karsnda deerlendirmelerinin ne ynde olduuna dair bilgiler sun maktadr. AnahtarKelimeler:Kreselkriz,kkiletmesahipleri,umutsuzluk,depresyon.
1.GR Dnyaekonomisindeyaananolumluyadaolumsuzgelimelerbtnekonomilerietkile mektedir.Dnyapiyasalarnaentegreolmulkemizekonomisiveekonomikaktrleride ortaya kan her gelimeden etkilenmektedir. 2008 ylnn balarnda kk belirtilerle kendisinihissettirenekonomikkrizlkemizde2001yldahilolmakzereyaadmzkriz lerden biri gibi grnmekle beraber dalga dalga Amerikadan balayarak batdan douya dorutmlkelerieitlioranlardaetkilemeyedevametmektedir.knoktasnbankac lk ve finans sektrnn oluturduu ve pek ok sektr ve rgt zerinde farkl etkileri olan, KreselMali Kriz olarak adlandrlan bu kriz dnemininiletmeleriiselvedsal ynleriyle etkileyen, eitli sorunlara yol aan birok ynnden bahsedilebilmektedir. Ortayakanbusorunlardanrgtlervebireylerfarkldereceveboyutlardaetkilenmekte dir. Kk iletmeler, zellikle saylarnn okluu, lke apnda istihdama saladklar byk katk,sosyoekonomikdengelerinkurulmas,rnlerintketiciyeulatrlmasveretimde azmsanmayacak bir paya sahip olmalar nedeniyle, tm dnyada olduu gibi, lkemizde denemlibirtoplumsalkesimdir(Tuncer,2002).Pekokalanvesektrdefaaliyetgste ren kk iletmeler lkemizde reel sektrn nemli ve vazgeilmez bir blmn olu turmaktavebasndakanhaberlerdenkrizdennemlildeetkilendikleriifadeedilmek tedir.Bubalamda,almannknoktasolarakkkiletmesahiplerinindepresyonve umutsuzluk durumlar tespit edilmeye allm, depresyon ve umutsuzluklarnn bir ne deninindekrizdenetkilenmederecesiolabileceidnlmtr. almannbundansonrakiksmnda,kriz,umutsuzlukvedepresyonileilgiliksakavramsal aklamalar,konuileilgiliolarakgerekletirilenaratrmannyntem,rneklemvebulgu laryeralmaktadr.
249
2.KrizKavramveKreselKriz Kriz kavram son dnemlerde lkeler asndan nemli hale gelmi ve gndelik hayatta ska kullanlmaya balanmtr. Bunun nedeni ekonomik krizlerin lke ekonomilerinde, ekonomikvesosyalhayattaiddetlivederindurgunluklaranedenolmasdr.Krizlersonucu ekonomikistikrarbozulmakta,firmaveirketiflaslarartmakta,gelirdalmbozulmakta vebiroksosyalolumsuzlukmeydanagelmektedir.Kriz,sosyalbilimleralanndaoukez birden bire meydana gelen ktye gidi ynndeki gelime, byk sknt, buhran ve bunalm gibi kelimelerle e anlamda kullanlmaktadr (Aktan ve en, 2002; Kernisky, 1997). Kriz,iletmeninsrekliliiniveyaortakhedeflerineulamakabiliyetinitehditedenherhan gi bir olaydr (Batchelor, 2003den akt. Kaplan, 2006). letme ynetiminde kriz kavram rgtndeer,amavekaynaklarntehditederek,rgtvarlnsrdrememetehlikesi ile babaa brakan, belirsizlik ve zaman basks nedeniyle rgt yeleri arsnda gerilim yaratan,gereklinlemlerinzamanndaalnmasylaortadankaldrlabilecekveyaetkilerien aza indirilebilecek snrl zaman kapsayan plansz bir deiim srecidir (Ataman, 2001). Sosyal bilimler asndankrizkavramnngenel birtanmn yapmakhide kolay deildir. Engenelifadeylekriz,rgtnvarlntehditedenyksekdzeyde olumsuzbirduruma iaretetmektedir(Luecke,2009;VergilielTz,2008). 2008 ylnn balarnda kk belirtilerle kendisini hissettiren ekonomik kriz lkemizde 2001yldahilolmakzereyaadmzkrizlerdenbirigibigrnmekleberaberdalgadalga Amerikadan balayarak batdan douya doru tm lkeleri eitli oranlarda etkilemeye devametmektedir.Vebukriz,ekonomidnyasnda1929bykkrizindensonrakienb ykkrizolaraknitelendirilmektedir(zelik,2009;Tibuk,2009;CapitalDergi,2009).k noktasn Amerikada bankaclk ve finans sektrnn oluturduu, Kresel Mali Kriz, KreselEkonomikKrizgibieitliisimlerleadlandrlanbukrizdnemininiletmeleriisel ve dsal ynleriyle etkileyen ve eitli sorunlara yol aan birok ynnden bahsedilebil mektedir. 3.UmutsuzlukveDepresyonKavramlar TrkeSzlkteummaktandoangvenduygusuolaraktanmlananvegeleceeynelik olarakolumlubeklentileresahipolmaduygusunubelirtenumut,insanagelecektekarla abilecei olumsuz yaantlarla ba edebilecei duygusunu vererek ruh saln olumlu etkiler(TDK).KuzeyAmerikaHemirelikTanlarDernei(NANDA)nnbelirlediibirhem ireliktansolan(Carpenito,2004)umutsuzluk,bireyleringeleceeilikinolumsuzbeklen tileridir. Dier bir deyile, umutsuzluk gelecee ilikin ktmserlik derecesidir (OConnor vd., 2000: 155). Hem umut hem de umutsuzluk, bireyin gelecekteki gerek amalarna ulamaolanaklarnnolasyansmalardr.Umutveumutsuzlukkartbeklentilerisimgeler. Umutdahedefeulamakiinuygulamayakonulanplanlarnbaarlacangrsvarken; umutsuzlukdabaarszlkyargsvardr.Buikiubeklentikiidenkiiye,durumdanduru ma beklenen sonucun ne zaman ve nasl gerekletiine bal olarak deiiklik gste rir(Dilbaz ve Seber, 1993: 134). Umutsuzluk eiliminde olan kii, gelecek iin belirli bir biliselsetesahiptirvebubiliselsetgeleceinhibiriyiolasliermediinitekrarlar.Kii gelecei hakknda dnmeye zorlandnda bu bilisel set uyarlr ve kii holanmad deneyimlerinintepkisiiindeykenumutsuzdurumunduygusalvemotivasyonelbozukluk lardabunaelikeder(Greene,1989denakt.Genay,2009:381). Amerikan Psikoloji Birligi (1997den akt. Yldrm, 2007: 31) umutsuzluun nedenlerini u ekildesralamtr:eitlietkenlerebalolarakbireyinetkinliklerinuzunsrekstlanmas vebununsonucundaortayakanyalnzlk,bedensalnnktlemesi,uzunsrelistres,
250
kendinibrakmak,soyutdeerlereolaninanckaybetmekolabilmeklebirliktebirliegre, umutsuzluun belirtilerini ise yle sralanmaktadr: Ktmser ierikli konumalar, dilde olumsuz ifadeler edilgenlik, konumada azalma, duygularn ifadesinin azalmas, inisiyatif kullanmaeksiklii,duyaranlarakartepkilerinazalmas,kendisiylekonuankiiyeilgisiz lik,umursamazvealdrmaztavrlar,itahtaazalma,uykusaatlerindeartmayadaazalma, kiiselbakmnazengstermeme,sosyalortamlardankanma. Yaamsal nem tayan bir kavram olmakla birlikte, umut/umutsuzluk yllardr yalnz ku ramsalterimlerleaklanmtr.Hemlkemizde,hemdeyurtdndaumutsuzluunyaygn ln ve umutsuzluu etkileyen etkenleri zgl olarak inceleyen yeterince aratrma bu lunmamaktadr(zmenvd.,2008:9). Psikolojik salk deerlendirmelerinde en sk grlen psikolojik rahatszln bir duygudurumdeiikliiolarakdepresyonolduubelirtilmitir.Depresyon,biyolojisi,teda viyeverdiiyant,genetiiasndankarmakveheterojenikbiryapgsterenpsikolojik bir durumdur. Depresyon akl sal alannda gnmzde sklkla karmza kan bir so rundur. yle ki depresyonu akl sal alannn souk algnl olarak deerlendirmek alkanlk haline gelmitir Depresyon belirtilerinden bazlar; uyku ve itah bozukluklar, karamsarlk,benlieilikinolumsuzduygular,geneldoyumsuzluk,sevgiveilgikayb,ala ma nbetleri, benlik saygsnda azalma, olumsuz beklentiler, kendini eletirme, kendini sulama,kararvermedeglkler,motivasyonkayb,kama,ekilmeveintikamdnce leridir(renveGendoan,2007:86). Depresifbozukluuolankiiler,kendilerini,gemiinivegeleceiniolumsuzolarakdeer lendirmektedirler.Buolumsuzdnceler,kiinintecrbeleriniveolaylaryanlyorumla malarndankaynaklanmaktadr.Kii,kendisinikaybedenolarakyorumlamaktaamalar naulamaktabaarszolacanainanmaktadr.Btnilerdebaarszolacandnd iindehedeflerineulamadaihtiyaduyduumotivasyonukendisindebulamaz.Dnya Salk rgtne gre depresyon fiziksel, duygusal, toplumsal ve ekonomik sorunlara yol aan hastalklar arasnda drdnc srada yer almaktadr. Skl ve sresi yala giderek artan bu bozukluk yineleyici bir hastalktr ve uzun sreli tedavisi gerekir. Toplumsal ve mesleki ilevsellik zerindeki etkileri ok nemli olmakla birlikte gerektiinden az vurgu lanmaktadr(Gktavezkan,2006:31). 4.ARATIRMA 4.1.AratrmannAmacveKstlar Bu almann amac; kk iletme sahiplerinin umutsuzluk ve depresyon durumlarna gre, kreselkrizi deerlendirmelerininneyndeolduunutespit etmeyeyneliktir. An cak, depresyon ve umutsuzluk durumlarnn bir klinik ortamda, uzman kiiler tarafndan llmemesivekrizebalbirdepresyonveumutsuzluunllmemiolmasbualma nnnemlibirkstnoluturmaktadr.Bubalamdaaratrmannsorunsal,depresyonve umutsuzluk durumlarna gre kk iletme sahiplerinin kresel krizi deerlendirmeleri nasldr?eklindeifadeedilebilir. 4.2.AratrmannKapsamveYntemi Bu almann ana kitlesi Sakarya Ticaret ve Sanayi Odasna (SATSO) bal olarak faaliyet gsterenkkiletmesahipleridir.Ancakanakitlenintamamnaulalmaszamanvemali kstlar nedeniyle mmkn olmadndan rnekleme yaplmas uygun grlmtr. Bu balamda, SATSOya kaytl bulunan 250 kk iletme sahibi rassal olarak seilmi ve kendilerine yz yze grme yntemiyle anket uygulanmtr. Sz konusu anketlerin kontrolsrasndabazifadeleretutarlcevaplarverilmemesivebaz sorularn eksikbra klmasnedeniyle,12anketanalizdbraklmve238anketdeerlendirmeyealnmtr.
251
Veritoplamaaracolananketdrtblmdenolumaktadr.Birinciblm,kreselkrizile ilgiliiletmesahipleriningrlerineynelikifadeleriiermekte,ikinciblmBeckUmut suzluk leini (BU), nc blm Boratav Depresyon Tarama leini (Bordepta) ve drdncblmdemografikzelikleriiermektedir. Beck Umutsuzluk lei, bireylerin gelecee ynelik olumsuz beklentilerini, tutumlarn veyaumutsuzluklarnbelirlemekamacylaBeck,Weissman,LesterveTrexler(1974)tara fndangelitirilmibirlmearacdr(Savarveahin,1997).BU,toplamyirmimadde denolumaktaolup,lektenumutsuzluailikinyounlukdzeyiniifadeedenve0ile20 arasndadeienpuanlareldeedilmektedir.BUdenyksekpuaneldeetmekumutsuzlu unveyageleceeynelikolumsuzbeklentilerindzeyininyksekolduunaiaretetmek tedir (OConnor vd., 2000; Savar ve ahin, 1997; Tanaka vd., 1998). Aratrmaclar BUden elde edilen puanlarn yorumlanmasnda puan aralklar nermektedir. Bu puan aralklarise03puanaralnormalaralk(normalrange),48puanaralhafifumut suzluk (mild hopelessness), 914 puan aral orta dzey umutsuzluk (moderate hopelessness), 1420 puan aral youn umutsuzluk (severe hopelessness) biiminde betimlenmektedir (Beck ve Steer, 1988den aktaran Tanaka vd., 1998). Dier yandan, Bordeptaleiise,CumhurBoratav(2003)tarafndangelitirilmiveonaltmaddeden olumutur.leininpuanlandrlmasdaumutsuzlukleinebenzerlikgstermekteve 016puanarasndadeerlendirilmektedir.Klinikortamdayaplanlmlerdedepresyonun deerlendirilmesinde6,5puankesmenoktasolarakbelirtilmitir.Ancak,leintopluma uygulanmas durumunda bu deerin daha dk olaca ifade edilmitir. Bu nedenle, bu almada sz konusu kesme deeri 6 puan olarak belirlenmitir. almada veriler, SPSS 15.0paketprogramndaanalizedilmitir. 4.3.AratrmannBulgular Tablo1.KiiselBilgiler % % Eitim Cinsiyet 14,2 lkretim 20,3 Kadn 48,3 Lise 79,7 Erkek 11,2 nLisans 23,3 Lisans YksekLisansvezeri 3,0 MedeniHal Ya 70,6 Evli 1824 ya 9,4 29,4 Bekar 35,3 aras 2534 ya 30,2 15,3 aras 3544 ya 8,9 0,9 aras 4554 ya aras 5564 ya aras 65vest
252
Tablo 1de almaya katlan kk iletme sahiplerinin demografik zelliklerine ynelik bilgileryer almaktadr. Bubalamda, katlmclarn%79,7sini erkeklerinoluturduug rlmekte,%70,6oranndabirounluuniseevliolduudikkatekmektedir.Yaasndan bakldnda,katlmclarnounugenveortayagrubununoluturduugrlmektedir. Katlmclarneitimideerlendirildiindeise,yaklak%48ininliseveyaklak%23nn niversitemezunuolduugrlmektedir. Tablo2deisekatlmclarnumutsuzlukvedepresyondzeylerineilikinbirdeerlendirme bulunmaktadr. Buna gre katlmclarn %41,9u normal olarak deerlendirilebilirken, %58,1iiseumutsuzlukyaayangrupolarakdeerlendirilmektedirler.Dieryandan,kat lmclarndepresyondzeyleridikkatealndnda,yaklak%60lkbirounlukladepresif bozuklukyaadklarsylenebilinmektedir.Gerekumutsuzlukgereksedepresyondzeyleri deerlendirildiinde,katlmclaryaklakteikisininnormalolarakkabuledilemeyecei ortayakmaktadr. Tablo2.UmutsuzlukveDepresyonDzeyleri Umutsuzlukdzeyi % DepresyonDzeyi % Normal(03puan) 41,9 Normal(Puan<6) 39,7 Hafif(48puan) 29,2 Orta(914puan) 16,5 Depresif(Puan>6) 60,3 Youn(15vest) 12,4 Tablo3.BireylerinPsikolojikDurumlarnaGreEkonomikKriziDeerlendirmeleri
KRZLELGL DEKENLER KrizdenEtkilenme Dzeyi AzDzeyde OrtaDzeyde YksekDzeyde Etkilenmeme Krizinlkeyive HacminiEtkileyecei niTahminEtmeDu rumu Evet Hayr FikrimYok KrizleBirliktelet medekiHacmi Dzeyi HacmiArt HacmiAzald DeiiklikOlmad Hacmiilelgili OlarakGelecee YnelikTahminDze DepresyonDurumu Depresif Depresif Bozukluu Bozukluu Olanlar Olmayanlar (%) (%) 3,5 14,1 31,2 56,5 63,8 18,5 1,4 10,9 69,9 19,4 10,8 63,1 26,2 10,6 Umutsuzlukdurumu Umutsuz Umutsuz Olmayanlar Olanlar (%) (%) 9,1 52,5 25,3 13,1 67,7 22,2 10,1 6,6 32,4 61,0 63,5 25,5 10,9 Depresifve Umutsuz Olanlar (%) 6,1 32,5 60,1 1,2 65,2 25,0 9,8
2,2 75,0 22,8 36,7
91,4 8,6 12,9
2,0 77,6 20,4 37,5
90,4 9,6 10,3
90,8 9,2 13,6
yi HacmiArtacak HacmiAzalacak HerhangiBirDeiik likOlmayacak KrizKelimesininNe fadeEtmekteOlduu SkntlGnlerin YaknOlduu TemkinliOlmak Gerektii letmeninNakit SkntsnaDecei YeniFrsatlarn Ortayakaca Dier KrizinDevamEtme SresiilelgiliTah minler 3aydanaz 3ay 6ay 9ay 1yl 1yldanuzun Krizinzlmesinde HkmetPolitikalar nnBaarlBulunma Durumu EvetBaarl HayrBaarlDeil FikrimYok 26,7 36,7 60,0 27,1 22,9 39,6 64,7 25,0 60,5 25,9
253
14,3 59,3 12,1 11,0 3,3
36,2 36,2 22,0 3,5 2,1
11,3 59,8 14,4 11,3 3,1
38,7 35,0 21,2 2,9 2,2
34,8 37,2 22,0 4,3 1,8
6,6 7,7 15,4 11,0 29,7 29,7
3,5 2,1 7,8 5,0 27,7 53,9
6,2 7,2 14,4 11,3 26,8 34,0
3,6 2,9 8,0 4,4 29,2 51,8
4,3 3,0 7,3 4,9 28,7 51,8
58,9 21,1 20,0
24,1 43,8 32,1
54,7 22,1 23,2
26,9 43,3 29,9
28,1 41,3 30,6
Tablo3tekatlmclarndepresifbozuklukveumutsuzlukasndanpsikolojikdurumlarile szkonusukiilerinekonomikkrizleilgilidncelerinedairifadelerbulunmaktadr.Buna gre tablo incelendiinde krizden etkilenme dzeyi ile ilgili ifadeye depresif olamayanlar veumutsuzolmayanlarnouortadzeydeetkilendieklindegrbildirirken,depresif olanlar, umutsuz olanlar ve hem depresif hem de umutsuz olanlar ise yksek dzeyde etkilendi eklinde deerlendirmede bulunmulardr. Krizle birlikte iletmenin i hacminin artmaveazalmadurumudeerlendirildiinde,tablodagzearpandierbirnemlihusus, depresif bozukluuolanve umutsuzolan katlmclarn hibirii hacmininartndn mezken,bukiilerbuduruma%90geenbirorandaihacmiazaldeklindegrbildir mektedir.hacminingelecekteartmayadaazalmaynndekitahmindzeyleriise,yine depresif bozukluu olanlar, umutsuz olanlar ve hem depresif hem de umutsuz olanlarn ounluu tarafndan olumsuz deerlendirilmektedir. Bu da bu katlmclarn gelecee umutla bakmadklarn gstermektedir. Krizin devam sresi konusunda ise katlmclarn depresif bozuluu olan, umutsuz olan ve hem depresif bozukluu olan hem de umutsuz olanlar tarafndan %50den fazlas 1 yldan uzun sreceini dnmektedirler. Hkmet politikalarnn baarl olmasna dair grte ise katlmclarn depresif olanlar, umutsuz
254
olanlarveherikidurumuaynandayaayanlarise%40danfazlabiroranlabaarlbul madklarnifadeetmektedirler. 5.SONUVENERLER Amerikadabalayarakksabirsredebiroklkeyietkileyen veetkilemeyedevameden kreselkrizinpiyasalardanedenolduudaralma,retimindmesisonucunudaberabe rindegetirmitir.Budurumbykiletmelerkarsndarekabetgcnndahazayfolduu kk iletmeleri etkilemi ve etkilemeye devam etmektedir. Birok aratrmac ve eko nomiste gre, kresel krizin etkileri ve sonular tam olarak grlm deildir. Henz bu sreciniindeolduumuzdankrizinnekadardevamedeceidenetolarakkestirilememek tedir. Bu balamda, krizin ne kadar devam edecei ynndeki beklentilere bu almada yerverilmivekrizindaha1yldanuzunsrebileceingrlmtr. Bu almada, kk iletme sahipleri psikolojik durumlarna gre kategoride incelen mitir.Bukategoriler,depresifbozukluuolanveolmayanlar,umutsuzolanveolmayanlar, depresif ve umutsuz olanlar eklinde ayrlmaktadr. Bylece her bir kategoride yer alan iletmesahiplerininkrizeynelikdeerlendirmeleriincelenmitir.Aratrmannbulgularna gre,depresifbozukluaveumutsuzluasahipolmayankkiletmesahipleri,krizinbir yldan daha az sreceini, i hacminin artacan ve hkmet politikalarnn bu konuda baarl olduunu belirtmilerdir. Bu adan bakldnda, sz konusu iletme sahiplerinin gelecee umutla baktklarn sylemek mmkn grnmektedir. Dier yandan, krizden yksekdzeydeetkileneniletmesahiplerininounluunun(yaklak%60)hemdepresif hemdeumutsuzolduugrlmektedir.Szkonusukiileringelecektekendileriniskntl gnlerinbeklediiniifadeettiklerigrlmtr.Bubalamda,geleceedairktbirbek lentiiindeolduklarnsylemekmmkndr.Budurum,henzkrizinilkyediayndaoldu umuzgznnealndndailerleyenzamandadahaarpcsonularverebilecekbirbul guolarakdeerlendirilebilir. Yaplan bu almadan yola klarak, mevcut kresel krizden kk iletme sahiplerinin bykounluununyksekdzeydeetkilendiini,ihacmiminnemliderecedeazaldn sylemekmmkndr.Bubalamda,bireylerindepresyonveumutsuzluklarnnbirnede ninindekrizdenetkilenmederecesiolabileceidnlmektedir. Konuylailgiliolarakbundansonrayaplacakaratrmalarda,rneklemsaysnnarttrlma s,sektrelayrmagidilerekkarlatrmalaratrmalaryaplmas,depresyonveumutsuz luakrizinetkileriniaratrmakzerebirlmnyaplmasnerilmektedir. KAYNAKA
Aktan,C.veen,H.(2002),EkonomikKriz:Nedenlervezmnerileri,YeniTrkiyeDergisi,1, http://www.canaktan.net/canaktan_personal/canaktanarastirmalari/toplamkalite/aktansen ekonomikkriz.pdf(Eriim:12.03.2009). Ataman,G.(2001),letmeYnetimi:TemelKavramlarYeniYaklamlar,stanbul:TrkmenKitabevi. Boratav, C. (2003), Boratav Depresyon Tarama lei (Bordepta): Epidemiyolojik almalar ve BirinciBasamakSalkHizmetindeDepresyonuTanmayaDuyarlBirlek,TrkPsikiyatriDer gisi,14(3),172183. CapitalDergi(2009),EkonomikKrizdeKimiSulamal?,2009/2. Carpenito,L.J.(2004),HandbookofNursingDiagnosis.Philadelphia:LippincottWilliams&Wilkins. Dilbaz,N.ve Seber,G.(1993),UmutsuzlukKavram: Depresyon ventihardanemi,KrizDergisi, 1(3),134138. Genay, S. (2009), Beden Eitimi retmeni Adaylarnn Umutsuzluk ve Yaam Doyumlarnn Baz DeikenlerAsndanncelenmesi,ElektronikSosyalBilimlerDergisi,8(27),380388. Gkta,K.vezkan,.(2006),YallardaDepresyon,PsychiatryinTrkiye,8(1),3034.
255
Kernisky,D.A.(1997),ProactiveCrisisManagementandEthicalDiscourse:DowChemicalsIssues ManagementBulletins19791990,JournalofBusinessEthics,16(8),843853. Kaplan, B. (2006), Kriz Dneminde Transformasyonel Lider Davranlarnn letme Performans BalamndaFrsatYnetimineEtkisi:BankaclkSektrndeBirUygulama,BaslmamYksekLi sansTezi,SelukniversitesiSosyalBilimlerEnstits,Konya. Luecke,R.(2009),KrizYnetimi,ev.nderSarkaya,stanbul:TrkiyeBankasKltrYaynlar. OConnor,RC.,Connery,H.veCheyne,W.M.(2000),Hopelessness:TheRoleofDepression,Future DirectedThinkingandCognitiveVulnerability,Psychology,Health&Medicine,5(2),155162. ren, N. ve Gendoan, B. (2007), Lise rencilerinin Depresyon Dzeylerinin Baz Deikenlere Grencelenmesi,KastamonuEitimDergisi,15(1),8592. zelik,S.(2009),ngiltereEkonomiKitaplarnakinciBykBuhranYazabilir,ReferansGazetesi, 17.03.2009. zmen,D.,ErbayDndar,P.,etinkaya,A..,Takn,O.vezmen,E.(2008),Liserencilerinde UmutsuzlukveUmutsuzlukDzeyiniEtkileyenEtkenler,AnatolianJournalofPsychiatry,9,815. Savar,I.,ahin,N.H.(1997),BiliselDavranTerapilerdeDeerlendirme:SkKullanlanlekler, Ankara:TrkPsikologlarDerneiYaynlar. Tanaka,E.,Sakamoto,S.,Ono,Y.,Fujihara,S.VeKitamura,T.(1998),HopeLessnessinaCommu nityPopulation:FactorialStructureandPsychosocialCorrelates,TheJournalofSocialPsychol ogy,138(5),581590. TDK,http://tdkterim.gov.tr/bts/?kategori=veritbn&kelimesec=321324,(Eriim:13.04.2009). Tibuk,B.(2009),FinansKriziMiMaliKrizMi?,Sylei:CemKk,stanbul:ProfilYaynclk. Tuncer,A.(2002),TESKIndaEsnafveSanatkarKavram:Ruh,rf,Hedefvelkeler,zmirMetro: Matbaaclk. VergilielTz,M.(1996),KrizDnemindeletmeYnetimi,Bursa:EkinYaynlar. Yldrm,S.(2007),AnaokuluretmenlerindeTkenmilikDzeyiveUmutsuzlukDzeyleriArasn dakiliki,BaslmamYksekLisansTezi,YeditepeniversitesiSosyalBilimlerEnstits,stan bul.
256
ALIANLARINRUHSALVEFZKSELSALIKLARIVEYNETCLERN CNSYET:BANKACILIKSEKTRRNE
MahmutZDEVECOLU Erciyesniversitesiktisadivedari BilimlerFakltesi,letmeBlm mozdeveci@erciyes.edu.tr MahmutAKIN BozokniversitesiktisadivedariBi limlerFakltesi,letmeBlm mahmut.akin@bozok.edu.tr CemileELK MersinniversitesiErdemliUygulamal TeknolojilerveletmecilikY.O. ccelik@mersin.edu.tr FatmaNCE KapadokyaMeslekYksekokulu,ktve dr.Programlar fatma.ince@kapadokya.edu.tr
ZET Bu almada kadn ve erkek yneticilerin gzetiminde alan personelin fiziksel ve ruhsal salk farkllklar ele alnmtr. Farkllklar belirlemek zere Bankaclk sektrnde bir aratrma yaplmtr. Aratrma sonularna gre,erkekyneticileringzetimialtndaalanerkekvekadnlardafizikselsalkasndananlamlbirfarkllk bulunmazken, ruhsal salklar arasnda anlaml bir farkllk belirlenmitir. Erkek ynetici gzetiminde alan kadnlarnfizikselsalklardahaktdurumdadr.Kadnyneticileringzetimialtndaalanerkekvekadnlar dahemfizikselsalkhemdaruhsalsalkasndananlamlfarkllklarbulunduubelirlenmitir.Kadnynetici gzetimindealankadnlarhemfizikselhemderuhsaladandahasalkszbirgrntizmektedirler. Anahtarkelimeler:Kadnyneticiler,ruhsal,fizikselsalk.
GR Organizasyonlarda alanlarn fiziksel ve ruhsal salklarn etkileyebilecek saysz faktr vardr. alma ortam, i arkadalaryla ilikiler, rgt iklimi, rekabet, rgtte kullanlan teknoloji,otonomiveyadisiplinkurallargibi.Yneticilerincinsiyetinindebufaktrlerden biriolupolmadnailikinyaplanalmasayssonderecesnrlolsadabazalmalar yneticicinsiyetinindealanlarnsalklarnetkileyebileceinigstermektedir.Ynetici lerincinsiyetininalanlarnbazdavranlarnanlamlbirekildeetkilediibazaratrma larla ortaya konulmutur (Burke ve McKeen, 1996; Carless, 1998; Fow ve Schuhmann, 1999;GardinerveTiggemann,1999;McKeenveBurke,1995;Valentine,GodkinveTurner, 2002). Genelolarakkadnyneticilerinynetimkademelerindehzlailerlemeleripekok cinsiyet temelli ynetim aratrmasn da beraberinde getirmitir. Kadn yneticiliinin avantajl ve dezavantajl ynleri yine eitli aratrmalarla ortaya karlmaktadr. Her ne kadar yneticilik mesleinin cinsiyeti olmasa da, kadn ve erkek yneticilerin kendilerine zg zellikleri nedeniyle sanki yneticilik kadn ve erkek olarakikiye ayrlm gibi grl mektedir. Bu ayrm sadece aratrmalar iin geerlidir. Uygulama alannda, yneticiler, cinsiyet temellideil yetkinliktemelli olarak belirlenmelidir.Yneticiliin evrensel ilkeleri vardr.Builkelertmyneticilertarafndanuygulanr.Ayrca,belirlibiralandayneticilik yapabileceklerinzellikleribelirlenmelivecinsiyetinebaklmadanbuzelliklerikarlayan larnatamalaryaplmaldr.Bualmavebenzeralmalardakadnveerkekayrmsade cearatrmaamalolarakyaplmtr. 1.KADINYNETCLER GerekTrkiyedegereksednyadaKadnyneticilerhergeenylkkoranlardakiart larlast kademeveyaortakademeyneticilikkariyerineykselmebaarsngstermek tedir.Bubirbaardrnk,yaplanaratrmalarhemkadnlarnhemdeerkeklerinkadn
257
ynetici istemediini ortaya koymaktadr (http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/312295.asp). Bunun elbette sosyolojik temelli baz nedenleri vardr. Erkeklerin erkek ynetici tercih etmelerinintemelindeotoritevegesasnadayalataerkillikbulunmaktadr.Sosyalleme srecisininerkeklerierkeksizelliklerzerinesosyalletirmesidolaysylaataerkiltoplu mauygunbirerkekmodelierevesindesosyalletirmesierkeklerlekadnlararasndaciddi bir sosyalleme farklln ortaya karmaktadr. Kadnlarn erkek yneticiyi neden tercih ettiklerinin ise eitli nedenleri bulunsada temelinde yine gve otorite bulunmaktadr. Kadnlarn hemcinslerinin ykselmesi ve kendilerine hkmetmesine ilikin olumsuz bir alglamaya sahip olduklar sylenebilir. Ksaca bu tercihler sosyalleme sreci boyunca ortayakanrollerleilgilifarkllklaradayanmaktadr.Biyolojik,fizyolojik,psikolojikvekl trel farkllklar ile toplumsal cinsiyet rolnn ierii arasndaki ilikiye deinen farkl ku ramclarn,szkonusufarkllklarnnceliklerininanalizindedeiikyaklamlarbenimse mi olmalar (rnein, kadn ya da erkeklerin rollerinin belirlenmesinde biyolojik yapya ncelik tanyan sosyobiyolojik yaklamlar ya da ocuun, ayn cinsiyetle zdelemesi yoluyla rolleri iselletirdiini savunan psikanalitik yaklamlar, ya da sz konusu rollerin biyolojikkkenliolmayp,iktidarboyutunadikkatiekerekkltrelkkeninplandatutan kltrelfeministyaklamlar),sosyalbilimliteratrndegenibiryelpazedeayranfarkl cinsiyet rol teorilerinin domasna neden olmutur. Bu yaklamlarn benimsenmesi iki elikiyiberaberindegetirmektedir:Bunlardanilki,rollerininsanlarngerektenyaptklar eyler mi, yoksa sadece yapmalar beklenen eyler mi? (Segal, 1992:97) olduu sorunu etrafndatartlagelenzmlemelerinyarattkmazlarolupbukmazlar,biyolojikve psikolojik indirgemeciliktenkendini kurtaramamtr.kincisi, buindirgemeciliinyaratt belirsizlikler,dahadorususalklolmayanbilgiynliteratr,toplumsalcinsiyetolgu sunun sosyolojik analizinin sadece cinsiyet rol analizine indirgenerek aklanabilecei kanaatini dourmutur. Dolaysyla, cinsiyet ve rollerle ilgili alglamalar bir gereklikten ziyadesosyolojikvepsikolojikbiralglamadr. ubirgerekliktirki,kadnyneticileringerektebaarlolupolmadklarveyaolupolma yacaklarndanziyadecinsiyettemellibirayrmclkgzearpmaktadr.Kadnyneticilerle ilgilialmalarnsaysarttkakonununTrkiyeasndandahaanlalabilirhalegelecei aktr. u an itibariyle literatr oluturma abalar devam etmektedir. Kadn yneticilik diyezelbiryneticiliktrnnolmadbirkeredahavurgulamaktayararvardr.Ynetici, bakalar aracl ile i gren kiidir. Ynetici, planlama ile balayan ve kontrolle biten sreciynetenkiidir.Yneticilerarasndakifarkllktanmlardanveilkelerdenziyadezel liklerleilgilidir.Kaldkiikierkekyneticiarasndadaciddizellikfarkllklarnarastlanabilir. Bubakmdankadnveerkekyneticiayrmnsadecebelirlibirkonununaratrlmasesna sndadikkatealmakgerektiidikkatealnmaldr. 2.FZKSELVERUHSALSALIK Bireylerin yaamlarnda onlarn fiziksel ve ruhsal salklarn etkileyebilecek saysz faktr bulunmaktadr.Bazrahatszlklarkaltsalikenbazlarevreninveyaamtarznnetkisiyle sonradanortayakar.evreselkoullarn,yaamtarznn,iyerikoullarnn,yaamkoul larnn,ekonomikartlarn,ikliminvedahapekokfaktrnbireyinruhvefizikselsaln etkiledii gzlemlenmektedir. Dnya Salk rgt (WHO) kendi anayasasnda salkl olmaySalkyalnzhastalkvesakatlnolmaydeil,bedence,ruhavesosyalynden tambiriyilikhalidirdiyetanmlamtr.Butanmnnemliunsurundanbiriruhsal dr.DnyaSalkrgt1996ylndaayrcabirmentalsalktanmyapmtr.Butanma gre:Mentalsalk,kiilerinkendileriniveyayeteneklerinigerekledikleri,hayatnnormal stresleriylebaakabildikleri,verimlivesonularyararlolacakekildealtklarvetop
258
lumlaryla katkl bir birliktelik iinde olabildikleri durumdur (Erginz, 2008:32). Dnya SalkRaporu(1998)ndabelirtildiizere,ruhsalrahatszlklarfizikselsorunlaragredaha fazla igc kaybna yol amaktadr. Ruhsal bozukluklar mortaliteye pek az yol amakta ancak hastalklarn kresel faturasnn artmasna byk katkda bulunmaktadr Bunun yansra, depresif rahatszlklar olan insanlarn yaam surelerinin ksaldn da belirtmek gerekir(Dnya SalkRaporu, 1998).Ruh sal sorunlarnn gereki yaamnda gerekse sosyalyaamdadahatehlikelisonulardouracaliteratrdeifadeedilmektedir.Fiziksel salkisefizikselolarakzindeliiifadeetmektedir.Fizikselolaraksalklbirinsandakalp, tansiyon,romatizmagibifizikselrahatszlklararastlanmaz.Yailebirlikteortayakanbaz fizikselsorunlarelbettebulunmaktadr.Birksmrahatszlklarnisepsikolojiktemellifizik selproblemlerolduudabilinmektedir.Bunlarapsikosomatikrahatszlklardenilmektedir. 3.YNETCCNSYETVESALIK Bazaratrmalarkadnveerkekyneticilerinynetimuygulamalararasndafarkllklar bulunduunu gstermektedir (Eagly ve Karau, 2002). Bu uygulama farkllklar nedeniyle alanlardasalksorunlarnailikinfarkllklarbulunabileceidnlmektedir.Ynetici lerinerkekolmasdurumundabileikifarkliletmedealanlarnsalklarylailgilibulgular farkllaabilir.Dolaysyla,kadnveerkekyneticileringzetimindealanpersonelinsalk sorunlaritibariyleanlamlbirfarkllkgsteripgstermeyeceibualmanntemelama cnoluturmaktadr.JeanquartveSekaran(1994)yaptklarbiralmadakadnalanla rn erkek yneticilere daha fazla gvendiklerini bulmulardr. Valentin ve arakdalar (2002),hemkadnhemdeerkekalanlarnbirkadnyneticigzetimindealtklarnda daha dk sorumlulua sahip olduklarn belirlemilerdir. Williams ve Locke ise (1999), kadnalanlarn,birkadnyneticidendahaazileilgilidestekgrdklerini,dahadk seviyede mentorluk aldklarn ve daha dk seviyede koluk davran algladklarn belirlemitir.BurkeveMcKeen(1995),kadnyneticileringzetimindealankadnlarn daha yksek seviyede iten ayrlma niyeti gsterdiklerini ortaya karmtr. Benzer al malardandaanlalacazereyneticilerinkadnveyaerkekolmasrgtiindekipekok alglamay,tutumuvedavranetkileyebilmektedir. 4.ARATIRMANINAMACI Bualmada,bankaclksektrndekadnveerkekyneticileringzetimialtndaalanla rn; a. Genelolarakruhsalsalklar(mentalhealth)vefizikselsalklar(physicalhealth), arasndakifarkllklar, b. Kadnveerkekalanlarasndanruhsalvefizikselsalkdurumlarnnfarkllap farkllamadklar, c. Bankalarda alanlarn demografik zellikleri itibariyle ruhsal ve fiziksel salk farkllklarelealnacaktr. almann literatrde nemli bir boluu dolduraca dnlmektedir. Kadn ve erkek yneticilerasndanalanlarnsalkdurumlarnelealanalmasayssonderecesnr ldr.Trkiyedebukonudabakabiraratrmayarastlanmamtr.Ayrca,alma,bankac lksektrileilgilinemlibazbilinmeyenlerideortayakaracaktr.almada,alanla rn salklarn olumsuz etkileyebilecek dier unsurlar sabit kabul edilmektedir ve sadece yneticicinsiyetinedayalbiraratrmayaplmaktadr.phesizpekokfaktralanlarn salklarn olumlu ya da olumsuz etkileyecektir. uras bilinmektedir ki, kaltsal zellikler dedahilpekokfaktrinsanlarnsalnolumsuzetkileyebilir.
259
5.METODOLOJ 5.1.rneklem almada,amacaulaabilmekiinbirsektrzerindealmakgerektiinden,kadnyne ticilerin bulunduu en nemli sektrlerden biri olan bankaclk sektr evren seilmitir. Bilindii zere bankaclk sektr son yllarda krizinde etkisiyle alanlar asndan son derece stresli bir sektr haline gelmitir. Aratrma, Kayseri, Mersin, Adana, Nevehir, Yozgat ve stanbul illerindeki (ileler dahil) kamu ve zel sektre ait bankalara kolayda rneklemeyntemiilebelirlenmivealmaburneklemzerindeyrtlmtr.Ara trmatoplam56bankaubesindetoplam443alanpersonelzerindegerekletirilmi tir.rneklemde242bayanve201erkekbulunmaktadr. 5.2.VerilerinToplanmas Aratrmann yaplaca banka ubesinin mdrnn kadn veya erkek olduunun tespit edilmesinin ardndan gelitirilen anket formubanka alanlarna datlmtr. Baz ube lerdekiyouniaknedeniylealanlarbozamanlarndaformlardoldurmularveerte signiadeetmilerdir.Anketformundaikitemellekkullanlmtr.Buleklerunlardr: RuhsalSalk:alanlarnruhsalsalklarWarwickEdinburg tarafndan2006ylndage litirilenruhsalsalkleiilebelirlenmitir(WEMWBS).lek,Edinburgniversitesive Warwick niversitesinin ortaklaa oluturduklar bir komisyon tarafndan gelitirilmitir. lekte 14 ifade bulunmaktadr. alanlara, lekte bulunan durumlara, geen 6 aylk sredenekadarmaruzkaldklarsorulmutur.lektedierinsanlarlailgiliyimvekendimi yararl hissediyorum gibi ifadeler bulunmaktadr. Aratrmada lein gvenilirlii, cronbach alfa deeri 0.926 olarak belirlenmitir. lekte 1dk ruhsal sal, 5 yksek ruhsalsalifadeetmektedir. Fiziksel Salk: alanlarn fiziksel salklar Moss vd. (1986) tarafndan gelitirilen bir leklebelirlenmitir.lekte19ifadebulunmaktadr.alanlaralekteyeralanifadele re geen 6 aylk srede ne kadar maruz kaldklar sorulmaktadr. lekte sabah kalkma gl veuyanmaglgibiifadeler bulunmaktadr.Aratrmadaleingvenilirlii cronbachalfadeeri0.908olarakbelirlenmitir.lekte1yksekfizikselsal,5dk fizikselsalifadeetmektedir. 5.3.Bulgular 5.3.1.rnekleminDemografikzelliklerinelikinBulgular rneklemde ya ortalamas 30.1, kadnlarn oran % 54.6, erkeklerin oran % 45.4dr. Aratrmaya katlanlarn % 79u niversite mezunudur. Deneyim sreleri asndan ise % 17.5i 01 yl, % 57.9u 210 yl ve geri kalanlar ise 11 yl ve st bankaclk deneyimine sahiptir.Yinerneklemin%64.2sievlive%30.7ibekardr. 5.3.2.FizikselveRuhsalSalklalgiliBulgular almada banka alanlarnn ortalama ruh sal dzeyi 2.81 (ss: 0.97), fiziksel salk dzeyiise2.90(ss:0.74)olarakhesaplanmtr.Ruhsalnnfizikselsalkdzeyinegre dahayksekolduugrlmektedir. Tablo1.CinsiyetlereGreSalkOrtalamalar
Kadn Erkek RuhSal Ortalamas* 2.95 3.30 St.Sapma 0.88 1.14 FizikselSalk Ortalamas** 3.20 2.91 St.Sapma 0.48 0.75
*Yksekruhsaldeeribireylerasndanyksekruhsalnifadeetmektedir. **Yksekfizikselsalkdeeribireylerasndandkfizikselsalifadeetmektedir.
260
Tablodandaanlalacazerekadnlarnhemfizikselsalkhemderuhsalsalkdzeyleri erkeklereoranladahayksektir. 5.3.3. DemografikzelliklertibariyleFizikselveRuhsalSalkDurumlarnalikinBulgu lar Demografik zellikler itibariyle fiziksel ve ruhsal salk dzeyleri arasndaki farkllklara ilikinanalizlerdettestivetekynlvaryansanalizleriyaplmtr.Sonularaadatablo larhalindegsterilmitir. Tablo2.DemografikzelliklertibariyleRuhSalFarkllklar Cinsiyet Yagrup Medeni Eitim Deneyim Aynyne itibariyle laritiba durum durumu itibariyle ticiile riyle itibariyle itibariyle alma sresi RuhSal t deeri: F deeri: F deeri: F deeri: F deeri: F deeri: 3.280 1.265 2.302 1.913 2.881 5.283 Anlamllk 0.003 0.284 0.019 0.150 0.049 0.000 dzeyi Tablo3.DemografikzelliklertibariyleFizikselSalkFarkllklar Deneyim Ayn yne Eitim Cinsiyet Yagrup Medeni itibariyle tici ile durumu itibariyle lar itiba durum alma itibariyle itibariyle riyle sresi Fiziksel Salk t deeri: F deeri: F deeri: F deeri: F deeri: F deeri: 2.380 1.804 1.174 3.214 0.422 7.709 Anlamllk 0.022 0.039 0.320 0.004 0.658 0.000 dzeyi Yukardakiikitabloincelendiinderuhsalasndan,cinsiyet,medenidurum,deneyim ve ayn ynetici ile alma sresi itibariyle anlaml farkllklar bulunduu grlmektedir. Fizikselsalkasndanisecinsiyet,ya,eitimveaynyneticiilealmasresiitibariyle anlamlfarkllklarbulunduugrlmektedir. 5.3.4YneticiCinsiyetitibariyleSalkFarkllklarnalikinBulgular Yneticicinsiyetiitibariyleyaplananalizleraadatablolarhalindegsterilmitir: Kadnyneticigzetimindekialanlarnsalklar Tablo4.KadnYneticiGzetimindealanErkekveKadnlarnRuhSalklar RuhSalOrtalamas* tdeeri Anlamllkdzeyi Kadn Erkek 2.88 3.39 4.334 0.001
*Yksekruhsaldeeribireylerasndanyksekruhsalnifadeetmektedir.
Tablo5.KadnYneticiGzetimindealanErkekveKadnlarnFizikselSalklar FizikselSalkOrtalamas* tdeeri Anlamllkdzeyi Kadn Erkek 3.17 2.79 3.112 0.003
261
*Yksekfizikselsalkdeeribireylerasndandkfizikselsalifadeetmektedir.
Tablolardan da anlalaca zere yneticisi kadn olan kadn banka alanlarnn hem ruhsalsalklarhemdefizikselsalklardahadktr.Erkeklerherikisalkasndada dahasalkldr. Erkekyneticigzetimindekialanlarnsalklar Tablo6.ErkekYneticiGzetimindealanErkekveKadnlarnRuhSalklar RuhSalOrtalamas* tdeeri Anlamllkdzeyi Kadn 2.98 Erkek 3.01 0.678 0.456
*Yksekruhsaldeeribireylerasndanyksekruhsalnifadeetmektedir.
Tablo7.ErkekYneticiGzetimindealanErkekveKadnlarnFizikselSalklar FizikselSalkOrtalamas* tdeeri Anlamllkdzeyi Kadn 3.29 Erkek 3.01 2.798 0.004
*Yksekfizikselsalkdeeribireylerasndandkfizikselsalifadeetmektedir.
Erkekyneticileringzetimindekadnveerkeklerarasndaruhsalasndananlamlbir farkllk bulunmamaktadr. Fiziksel salk asndan ise kadnlarn daha salksz olduklar grlmektedir. SONUVEDEERLENDRME alanlarn salklar phesiz hem bireyler hem de rgtler asndan byk nem arz etmektedir.Salklalanlarhemrgtlerinehemdeailelerinedahayararlolacaktr.Bu almada kadn ve erkek yneticilerin gzetiminde alan bireylerin ruhsal ve fiziksel salklararatrlmtr.Aratrmasonucunda; - Erkek yneticilerin gzetiminde alan kadn ve erkeklerin ruhsal salklar arasnda anlamlbirfarkllkbulunmamaktadr.Bununtemelnedenialanlarnbeklentileriile aklanabilir. Hem kadnlar hem de erkekler bir erkek yneticinin nezaretinde al maktanruhsalsalkasndanrahatszlkduymamaktadr. - Erkek yneticilerin gzetiminde alan kadn ve erkeklerin fiziksel salklar arasnda anlamlbirfarkllkbulunmaktadr.Kadnlarnfizikselsalklardahadkdzeyde dir.Bununtemelnedenleriileilgiliayrcaalmalaryaplmaldr. - Kadn yneticilerin gzetiminde alan kadn ve erkeklerin ruhsal salklar arasnda anlamlbirfarkllkbulunmaktadr.Kadnyneticigzetimindealankadnlarnruh salsalkdzeyleridahadktr.Bununtemelnedenibirkadnnbakabirkadnn gzetimialtndaalyorolmasndanduyduurahatszlkolabilir.
262
- Kadnyneticileringzetimindealan kadn ve erkeklerinfiziksel salklar arasnda anlaml bir farkllk bulunmaktadr. Kadnlarn fiziksel salklar kadn ynetici gzeti mindedahaktdurumdadr. - Ruhsalasndancinsiyetleritibariyleanlamlbirfarkllkbulunmaktadr.Kadna lanlarn genel olarak ruh salklar daha dk seviyededir. Fiziksel salk asndan dadurumbenzerdir.Kadnalanlarnfizikselsalklarerkeklereoranladahadk tr. - Ruhsalasndan,medenidurum,deneyimveaynyneticiilealmasresiitiba riyleanlamlfarkllklarbulunduubelirlenmitir.Fizikselsalkasndaniseya,ei timveaynyneticiilealmasresiitibariyleanlamlfarkllklarbulunmutur. Genel olarak, bu alma bir durum tespitinde bulunmutur. Elde edilen bulgular daha derinlemesine aratrmalarla nedensonu analizine dayal olarak yorumlanabilir. Bu ba kmdan,almannbualandayaplacakbirdizialmanntemeliolarakkabuledilebilir. KAYNAKA
Brown, V, (1998), Untreated Physical Health Problems Among Women Diagnosed With Serious MentalIllness,JournaloftheAmericanMedicalWomensAssociation,53(4),159160. Burke,R.J.,McKeen,C.A.(1995),DoManagerialWomenPreferWomenMentors?,Psychological Reports,76,688690. Burke, R. J., McKeen, C. A. (1996), Gender Effects in Mentoring Relationship, Journal of Social BehaviorandPersonality,11,91104. Carless,S.A.(1998),GenderDifferencesenTransformationalLeadership:AnExaminationofSupe rior,Leader,andSubordinatePerspectives,SexRoles,39,887902. DnyaSalkRaporu(1998),ev.Metinvearkadalar,Ankara:SalkBakanlYaynlar. Eagly,A.,Karau,S.(2002),RoleCongruityTheoryofPrejudicetowardFemaleLeaders,Psychologi calReview,109,573598. Erginz,E.(2008),HalkSalveMentalHastalklar,TrkiyedeSkKarlalanPsikiyatrikHastalk larSempozyu,62,3140. Fox,R.L.veSchuhmann,R.(1999),GenderandLocalGovernment:AComparisonofWomenand MenCityManagers,PublicAdministrationReview,59,231242. Gardiner, M. ve Tiggemann, M. (1999), Gender Differences in Leadership Style, Job Stress, and MentalHealthinMaleAndFemaleDominatedndustries,JournalofOccupationalandOrgan izationalPsychology,72,301315. JeanquartBarone,S.veSekaran,U.(1994),EffectsofSupervisorsGenderonAmericanWomens Trust,TheJournalofSocialPsychology,134,253254. Moos,R.H.,Cronkite,R.C.,Finney,J.W.,veBillings,A.G.(1986),HealthandDailyLivingformMan ual,Ed.PaloAlto,CA:VeteransAdministrationandStanfordUniversityMedicalCenter. Segal, L. (1992), Ar ekim, Deien Erkeklikler, Deien Erkekler, (ev. Volkan Ersoy), stanbul: AyrntYaynlar. Valentine,S.,Godkin,L.,veTurner,J.H.(2002),WomensManagement,PerceivedJobResponsibil ity,andJobSearchIntention,WomeninManagementReview,17,2938. Williams, M. L. ve Locke, V. N. (1999), Supervisor Mentoring: Does A Female Manager Make A Difference?,PaperPresentedAtTheInstituteforBehavioralandAppliedManagementConfer ence,Annapolis,MD. http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/312295.asp.
263
DOYUMU,YAAMDOYUMULEPSKOLOJKYOLMAARASINDAK LKDEEKONOMKKRZALGISININDZENLEYCROL
CananMUTERENGL CelalBayarniversitesi UygulamalBilimlerY.O. UluslararasTicaretBlm canan.muter@bayar.edu.tr
ZET Aratrma,rgtalanlarnniyaamlarndakiktlarzerindenemlietkileriolanidoyumukavramilegenel olarak yaamlarndan aldklar doyumun olumlu ve olumsuz duygulanmlarnn oluturduu psikolojik iyi olma durumlararasndakiilikidelkemizdehalengncelliinikoruyanekonomikkrizortamnnetkisinikonualmakta dr. Bu ilikiyi lmek iin oluturulan anket, ekonomik krizden en ok etkilenen sektrlerden biri olan denizcilik sektrnden kolayda rnekleme yoluyla seilen 100 insan kaynaklar yneticisine uygulanmtr. Yapsal eitlik modellemesiileanalizedilenaratrmaverileri,krizinidoyumu,yaamdoyumuvepsikolojikiyiolmaarasndaki ilikidekidzenleyicietkisinidorularniteliktedir. AnahtarKelimeler:Yaamdoyumu,idoyumu,psikolojikiyiolma,ekonomikkriz,olumluveolumsuzduygulanm.
GkeEKCEYHUN DokuzEyllniversitesi SosyalBilimlerEnstits DenizletmeleriveYnetimiABD. gokceceyhun@hotmail.com
1.Giri yiolmadurumuuzunsredenberirgtseldavranyaznndayeralmaktaolanbirkav ramdr (Mayo, 1933). Psikoloji biliminin ortaya kndan bu yana honut olma veya ol mamadurumlarbiliselyaantlarntemelbirboyutuolarakgrlmeklebirlikte,akademik aratrmalardagenelliklepsikolojikiyiolmaveyazneliyiolmaolarakyeralmaktadr (Warr, 2007). Psikolojik/znel iyi olma durumu, bireylerin kendi hayatlarn ve duygula nmlarn,gerekimdikizamandagereksebirncekisenegibiuzunsreleriinnaslde erlendirdikleri eklinde tanmlanmaktadr (Diener, Oishi ve Lucas, 2003:404). yi olma aratrmalar,bireylerintemelpsikolojikgereksinimlerini(otonomi,rekabetveilikikurma) ieren zerklik kuramn (selfdetermination theory: Deci ve Ryan, 1985; Ryan ve Deci, 2000)temelalmaktadr.Diener(2000),iyiolmadurumunuherbirbireyinkenditanm erevesindeiyibiryaambazenmutluluuifadeedenbir@terimolarakkullanlageldi inibelirtmeklebirlikte,olumluveolumsuzduygulanmlarbiraradadeerlendirerekorta ya konabileceini sylemektedir. Buna gre bireyler hoa giden ve haz veren duygular ok, hoa gitmeyen ve ac veren duygular az hissettiklerinde, ve yaamlarndan tatmin duyduklarndapsikolojikiyiolmadurumlardaartmaktadr.yiolmaileilgiliolarakherbir bireyyaamnbirbtnolarakdeerlendirdiigibi,igibibelirlialanlaragrededeer lendirebilmektedir. Diener(2000),genelolarakbakldndaiyiolmadurumununbazfarklbileenleriolduu nu belirtmekte ve bunlar yaam doyumu (genel doyum), nemli baz alanlarla ilgili iyi olma(itatmini),olumluduygulanm(birokhoagidenduyguyaamak),dkolumsuz duygulanm(hoagitmeyenduygularnazyaanmas)olaraksralamaktadr.Bualmada psikolojikiyiolmatanmnakarlkgelenbileenlerskyaananolumluduygulanmveaz yaanan olumsuzduygulanmolarakanlalmaktadr.yiolmakavramntamolarakifade edebilmek amacyla aratrmada yaam doyumu ve i doyumu kavramlar tamamlayc kavramlarolarakelealnmaktadr.
264
Dienervd.(1985)yaamdoyumunun,biliselveeletirelbirdeerlendirmeyiifadeettiini belirtmektedir. Shin ve Johnson (1978) yaam doyumunu bireyin yaam kalitesini kendi setii kriterlere gre genel olarak deerlendirmesi olarak tanmlamaktadr (s.478). Ya amdoyumu,iyiolmaaratrmalarndanemlibirfaktrolarakallmaktadr. doyumuise,bireyinkendiiiveyaideneyimlerizerindeyaptdeerlendirmesonu cu ortaya kan olumlu duygu durumu olarak tanmlanmaktadr (Locke, 1976:1300). Bu almada i doyumu kavram Minnesota Doyumu leinin de temelini oluturan UyumuKuramndan(LofquistveDawis,1978)yolaklarakelealnmtr.Bunagreal anlarnidoyumlar,onlarniortamlarndabireyselihtiyalarnkarlanpkarlanmama snabalolarakgelimektedir. Aratrmadaelealnanbirdierfaktrolankrizkavramise,genelanlamylabiriin,bir olayngetiikarksafha;iindenklmaszordurum;birdenbiremeydanagelenktye gidiynndekigelimelervetehlikeninortayakabilmedurumuolaraktanmlanmakta dr(Diner,1998).Ekonomibalamndaelealnankrizkavramise,birekonominintemel dengelerindeortayakansrdrlemeyenyaplanmanndzelebilmesiiinkendiliinden ortayakandalgalanmaolarakaklanmaktadr(Karlukvd.,1999). 2.AratrmannHipotezleri Diener(2000)iyiolmadurumununzamangetikenemiartanbirkonuolduunubelirt mektedir. yi olma durumunu i ortamndainceleyenyurt iindeve yurtdnda yaplm olan bir ok aratrma sz konusudur (Ayta, 2006; Bayram, 2003; Chang ve Lu (2007); Haris vd. 2003; Ilies vd., 2007; Jahoda, 1958; Warr, 1994 vb.). Bunlarla birlikte iyi olma durumunu,yaamdoyumuve/veyaidoyumuileilikilendirenaratrmalardamevcuttur (Agho ve Price, 1992; Ayres ve Malouff, 2007; Doest, 2006; Duffy vd., 1998; Johnson ve Johnson, 2000; Levin ve Stokes, 1989; Payne ve Morrison, 2002; Pugliesi, 1999; Sousa Poza,2000vb.). Birtakmaratrmalari doyumununyaamdoyumuzerindekietkisini vurgularken(Ricevd.,1992;Rode,2004);bazlaryaamdoyumununidoyumuzerinde etkisi olduunu sylemektedir (Judge ve Watanabe, 1993). Bununla birlikte aratrmalar olumlu ve olumsuz duygulanm durumlarnn i doyumunu (Connolly ve Viswesvaran, 1998; Levin ve Stokes, 1989; Moyle, 1995; Iverson vd., 1998; Pulakos ve Schmitt, 1983; StawveRoss,1985;Stawvd.,1986)veyaamdoyumunu(JudgeveLocke,1993)etkiledi ini gstermektedir. Her ne kadar ekonomik krizin alanlar zerindeki etkileri ile ilgili almalarszkonusuolsada(Eren,2009;rcveKl,2004)aratrmadaelealnan deikenin kriz ortam ierisindeki deiimi konusunda herhangi bir aratrmaya rastlan mamtr.Buaratrmann,alanlarnekonomikkrizdenetkilenmedurumlarnpsikolojik iyi olmaidoyumuveyaamdoyumukapsamndaortayakoymasasndannemtekil ettiidnlmektedir.Bubilgilerndaaratrmannbirincihipotezi;olumluveolumsuz duygulanm durumlarndan oluan psikolojik iyi olma durumunun i doyumunu etkileme yoluyla yaam doyumu zerinde deiiklie neden olaca ynndedir. kinci hipotez ise ekonomikkrizinidoyumu,yaamdoyumuvepsikolojikiyiolmadurumuarasndakiarac lkilikisinidzenleyiciroloynadzerinekurulmutur. 3.VeriToplamaAralarveAratrmarneklemi Psikolojik iyi olma durumunu lmek iin 20 maddelik olumlu ve olumsuz duygulanm listesiolanPANAS(Watson,TellegenveClark,1988)kullanlmtr.Yaamdoyumunul mekzereise5maddelikYaamdoyumulei(Dienervd.,1985)kullanlmtr.doyu munu lmek zere ise 20 maddelik Minnesota Tatmini leinin (Weiss vd., 1967) 6 maddedenoluandsalidoyumumaddelerindenyararlanlmtr.
265
Aratrma,denizcilikfirmalarndansanKaynaklardepartmanlarndagrevalanvekolayda rneklemeyntemiyleseilen100personeleuygulanmtr.Burnekleminseilmesindeki ama, denizcilik sektrnn 2008 sonu itibariyle ba gsteren kriz ortamndan olduka etkilenmesivebuetkiyienokhissedenkesimlerdenbirinindebusektralanlaroldu unundnlmesidir. 4.AratrmannSonucu Aratrmaverileribetimselanalizlervehipoteztestleriiledeerlendirilmi,faktrleraras korelasyonlara baklm; lm aralarnn geerlikleridorulandktan sonra AMOS16 pa ketikullanlarak,ikialtfaktresahipolanPANASleinedorulaycfaktranaliziyapl mtr.Psikolojikiyiolmadurumunuortayakoyanolumluveolumsuzduygulanmdurum lar, i doyumu ve yaam doyumu arasndaki ilikinin lme modeli, iki aamal yaklam kullanlaraktestedilmi,oluturulanyapsaleitlikmodellemesiylei doyumununolumlu veolumsuzduygulanmdurumlarileyaamdoyumuarasndaaraclketkisinesahipoldu ugrlmtr.Budurum,birincihipotezidorularniteliktedir.Sonolarakverilereoklu grupyapsaleitlikanaliziuygulandnda,eldeedilenaraclkilikilerininkrizdennceve sonradurumunagreanlamlolarakfarkllkgsterdiklerigrlmtr.Busonu,aratr mannikincihipotezinigeerliklmaktadr. KAYNAKA
Agho, A. O. ve Price, J. L. (1992), Discriminant Validity of Measures of Job Satisfaction, Positive AffectivityandNegativeAffectivity,JournalofOccupationalandOrganizationalPsychology,65, 185197. Ayres,J.veMalouff,M.(2007),ProblemSolvingTrainingtoHelpWorkersIncreasePositiveAffect, JobSatisfaction,andLifeSatisfaction,EuropeanJournalofWorkandOrganizationalPsychology, 16,279294. Ayta, S. (2006), alanlarn lerine likin Duygularnn Stres zerindeki Etkisi, stanbul niver sitesiktisatFakltesiMecmuas,Prof.Dr.TokerDereliyeArmaan,55,834850. Bayram, N., Kudil, M. E., Ayta, S. ve Bilgel, N. (2003), niversite alanlarnda e likin yilik DurumuDuygularnn(JobWellBeing)okDeikenlistatistikselAnalizlerleAratrlmas,VI. UlusalEkonometrivestatistikSempozyumu,2830Mays,Gaziniversitesi,Ankara. Chang,K.veLu,L.(2007),CharacteristicsofOrganizationalCulture, Stressorsand Wellbeing:The CaseofTaiwaneseOrganizations,JournalofManagerialPsychology,22,549568. Connolly,J.J.veViswesvaran,C.(1998),AffectivityandJobSatisfaction:AMetaAnalysis,Society forIndustrialandOrganizationalPsychologyKonferansndasunulmutebli,Texas. Deci, E. L. ve Ryan, R. M. (1985), Intrinsic Motivation and SelfDetermination in Human Behavior, NewYork:PlennumPress. Diner,.(1998),StratejikYnetimVeletmePolitikas,stanbul:BetaBasmevi. Diener,E.(2000),SubjectiveWellBeing,AmericanPsychologist,55,3443. Diener, E., Oishi, S. Ve Lucas, R. E. (2003), Personality, Culture, and Subjective WellBeing: Emo tionalandCognitiveEvaluationsofLife,AnnualReviewofPsychology,54,403425. Doest,L.T.(2006),PersonalGoalFacilitationthroughWork:ImplicationsforEmployeeSatisfaction andWellBeing,AppliedPsychology,55(2),192130. Duffy,M.K.,Ganster,D.C.veShaw,J.D.(1998),PositiveAffectivityandNegativeOutcomes:The RoleofTenureandJobSatisfaction,JournalofAppliedPsychology,83,950959. Eid, M. (2008), Measuring The mmeasurable: Psychometric Modeling of Subjective WellBeing Data,Eds.M.EidveR.J.Larsen,TheScienceofSubjectiveWellBeing,NewYork:GuilfordPress. Eren,N.(2009),KrizinSalkalanlarnaEtkisi,9.UlusalHalkSalSempozyumu,Ankara. Harris,C.,Daniels,K.veBriner,R.B.(2003),ADailyDiaryStudyofGoalsandAffectiveWellBeingAt Work,JournalofOccupationalandOrganizationalPsychology,76,401410.
266
Haybron,D.M.(2008),PhilosophyAndTheScienceOfSubjectiveWellBeing,Eds.M.EidveR.J. Larsen,TheScienceofSubjectiveWellBeing,NewYork:GuilfordPress. Hill,S.E.veBuss,D.M.(2008),EvolutionandSubjectiveWellBeing,Eds.M.EidveR.J.Larsen, TheScienceofSubjectiveWellBeing,NewYork:GuilfordPress. Ilies,R.,Schwind,K.M.veHeller,D.(2007),EmployeeWellBeing:AMultilevelModelLinkingWork andNonworkDomains,EuropeanJournalofWorkandOrganizationalPsychology,16,326341. Iverson,R.D.,Olekalns,M.veErwin,P.J.(1998),Affectivity,OrganizationalStressors,andAbsen teeism:ACausalModelofBurnoutAndItsConsequences,JournalofVocationalBehavior,52, 123. Jahoda,M.(1958),CurrentConceptsofPositiveMentalHealth,NewYork:BasicBooks. Johnson,G.J.veJohnson,W.R.(2000),PerceivedoverQualification,PositiveandNegativeAffec tivity,andSatisfactionwithWork,JournalofSocialBehaviorandPersonality,15,176187. Judge, T. A. ve Locke, E. A. (1993), Effect af Dysfunctional thought Processes on Subjective Well BeingandJobSatisfaction,JournalofAppliedPsychology,78,475490. Judge,T.A.veKlinger,R.(2008),JobSatisfaction:SubjectiveWellBeingatWork,Eds.M.EidveR. J.Larsen,TheScienceofSubjectiveWellBeing,NewYork:GuilfordPress. Judge,T.A.,Torensen,C.J.,Pucik,V.veWelbourne,T.M.(1999),ManagerialCopingwithOrgan izationalChange:ADispositionalPerspective,JournalofAppliedPsychology,84,107122. Judge,T.AveWatanabe,S.(1993),AnotherLookatTheJobLifeSatisfactionRelationship,Journal ofAppliedPsychology,78,939948. Karluk,R.,Tonus,O,atalba,N.(1999),GneydouAsyaveRusyakrizikarsndaTrkiye,Prof.Dr. OrhanOuzHatrasnaArmaan.stanbul,Marmaraniversitesi. Levin,I.veStokes,J.P.(1989),DispositionalApproachtoJobSatisfaction:RoleofNegativeAffec tivity,JournalofAppliedPsychology,74,752758. Locke, E. A. (1976), The Nature and Cause of Job Satisfaction, Ed. M.D. Dunnette, Handbook of IndustrialandOrganizationalPsychology,Chicago:McNally. Loftquist, L.H.ve Dawis, R. V.(1978),ValuesAsSecondOrderNeedsinTheTheoryofWork Ad justment,JournalofVocationalBehavior,12,1219. Mayo,E.(1933),TheHumanProblemsofIndustrialCivilization,NewYork:Macmillan. Moyle,P.(1995),TheRoleofNegativeAffectivityinTheStresProcess:TestOfAlternativeModels, JournalofOrganizationalBehavior,16,647668. rc, E. veKl,R.(2004),Ekonomik Kriz VeBankaclk SektrndeMotivasyon:Mularnei, ktisatletmeveFinans,19,125135. Payne, R. ve Morrison, D. (2002), The Differential Effects of Negative Affectivity on Measures of WellBeingVersusJobSatisfactionandOrganizationalCommitment,Anxiety,StressandCoping, 15(3),231244. Pinquart,M.VeSorensen,S.(2000),InfluencesofSocioeconomicStatus,SocialNetwork,andCom petenceonSubjectiveWellBeinginLaterLife:AMetaAnalysis,PsychologyandAging,15,187 224. Pugliesi,K.(1999),TheConsequencesofEmotionalLabor:EffectsonWorkStress,JobSatisfaction, andWellBeing,MotivationandEmotion,23,125154. Pulakos, E. D. ve Schmitt, N. (1983), A Longitudinal Study of A Valence Model Approach for The PredictionofJobSatisfactionofNewEmployees,JournalofAppliedPsychology,60,307312. Rice, R., Frone, M. ve McFarlin, D. (1992), WorkNonwork Conflict and The Perceived Quality of Life,JournalofOrganizationalBehavior,13,155202. Rode, J. C. (2004), Job Satisfaction and Life Satisfaction Revisted: A Longitudinal Test of An nte gratedModel,HumanRelations,57,12061220. Ryan,R.M.veDeci,E.L.(2000),SelfDeterminationTheoryandTheFacilitationofntrinsicMotiva tion,SocialDevelopment,AndWellBeing,AmericanPsychologist,55,6878. Schimmack, U. (2008), The Structure of Subjective WellBeing, Eds. M. Eid ve R. J. Larsen, The ScienceofSubjectiveWellBeing,NewYork:GuilfordPress.
267
Schwarz,N.veStrack,F.(2003),ReportsofSubjectiveWellBeing:JudgmentalProcessesandTheir Methodological Implications, Eds. D. Kahneman, E. Diener ve N. Schwarz, Wellbeing: The FoundationsofHedonicPsychology,NewYork:RusselSageFoundation. SousaPoza,A.(2000),WellBeingAtWork:ACrossNationalAnalysisOfTheLevelsAndDetermi nantsOfJobSatisfaction,TheJournalofSocioEconomics,29(6),517538. Schwarz,N.veStrack,F.(2003),ReportsOfSubjectiveWellBeing:JudgmentalProcessesAndTheir Methodological Implications, Eds. D. Kahneman, E. Diener ve N. Schwarz, Wellbeing: The FoundationsofHedonicPsychology,NewYork:RusselSageFoundation. Schimmack, U. (2008), Philosophy andThe Science of SubjectiveWellBeing,Eds.M.EidveR. J. Larsen,TheScienceofSubjectiveWellBeing,NewYork:GuilfordPress. Schwarz,N.veStrack,F.(2003),ComparingSubjectiveWellBeingacrossCulturesandNations:The What and Why Questions, Eds. D. Kahneman, E. Diener ve N. Schwarz, Wellbeing: The FoundationsofHedonicPsychology,NewYork:RusselSageFoundation. Staw, B. M. ve Ross, J. (1985), Stability in The Midst of Change: A Dispositional Approach to Job Attitudes,JournalofAppliedPsychology,70,469480. Staw,B.M.,Bell,N.E.veClausen,J.A(1986),TheDispositionalApproachtoJobAttitudes:ALife timeLongitudinalTest,AdministrativeScienceOuarterly,31,5677. Suh,E.M.veKoo,J.Schimmack,U.(2008),ComparingSubjectiveWellBeingAcrossCulturesand Nations:TheWhatandWhyQuestions,Eds.M.EidveR.J.Larsen,TheScienceofSubjec tiveWellBeing,NewYork:GuilfordPress. Warr, P. (1994), A Conceptual Framework for The Study of Work and Mental Health, Work and Stres,8,8497. Warr,P.(2003),ReportsofSubjectiveWellBeing:JudgmentalProcessesandTheirMethodological Implications,Eds.D.Kahneman,E.DienerveN. Schwarz,Wellbeing:The FoundationsofHe donicPsychology,NewYork:RusselSageFoundation. Warr,P.(2008),Work,Happiness,andUnhappiness,NewYork:Routledge. Watson,D.,Tellegen,A.veClark,L.(1988),DevelopmentandValidationofBriefMeasuresofPosi tive and Negative Affect: The PANAS Scales, Journal of Personality and Social Psychology, 54, 10631070. Weiss,D.J.,Dawis,R.V.,England,G.W.veLofquist,L.H.(1967),MannualfortheMinnesotaSatis factionQuestionnaire,Minneapolis:UniversityofMinnesotaIndustrialRelationsCenter.
268

269
12.Oturum
TurizmSektrndekiKadnYneticilerinCamTavanSendromuAsndan Deerlendirilmesi:AntalyadaBulunanKonaklamaletmelerindeYaplan BirAratrma AhmetAKTA,SedenALGR,FundaCENGZ almaYaamndaKadnveErkekYneticilerinCamTavanSendromuna likinTutumlarnnKarlatrlmas RfatRAZ AlglananCinsiyetAyrmclnnSonularveKonuylalgiliAmpirikBir Aratrma MeltemONAY

270
TURZMSEKTRNDEKKADINYNETCLERNCAMTAVANSENDROMU AISINDANDEERLENDRLMES:ANTALYADABULUNANKONAKLAMA LETMELERNDEYAPILANBRARATIRMA

AhmetAKTA AkdenizniversitesiTurizm l.veOtelcilikYksekokulu aktas@akdeniz.edu.tr SedenALGR FundaCENGZ AkdenizniversitesiSosyal AkdenizniversitesiAlanya BilimlerEnstitsTurizm letmeFakltesi l.veOtelcilikA.B.D. foduncuoglu@akdeniz.edu.tr sedenalgur@akdeniz.edu.tr
ZET Buaratrma, konaklamailetmelerindeortavest dzeypozisyonlardaalanyneticilerinturizmsektrnde kadn ynetici saysnn az olmasnn nedenlerine ynelik grlerini belirlemeyi amalamaktadr. Bu amala Antalya ehir iinde faaliyet gsteren 6 adet konaklama iletmesinde grev yapan yneticilere cinsiyet ayrm yapmaksznanketuygulamasgerekletirilmitir.alanlarndemografikzelliklerifrekansanalizleriileortaya konulmutur.Kadnlarnyneticikoltuunaoturamamalarnnnedenleriileilgiliolarakkadnveerkekalanlar arasndaki gr farkllklarn belirlemek iin t testi yaplmtr. T testi sonucunda 31 ifadelik lein 11 ifadesi hakkndakadnveerkekleringrleriarasndaanlamlfarkllklarolduusaptanmtr. AnahtarKelimeler:Turizmsektrndekadnyneticiler,camtavansendromu.
1.GR Sonyllardalkemizdealankadnlarntoplamigciindekipaynnazalmaktaolduu dikkat ekmektedir. 2000 ylnda %26 civarnda olan kadnlarn igcne katlm oranlar 2002ylnda%28eykselmiancak2003ylndayine%26.6yagerilemitir.Devletstatis tikEnstits2008Ekimraporundabuoran%26.7olarakbelirtilmitir.Kadnlarnigcn dekiyerininbukadarazolmasnnpekoknedenibulunmaktadr.Sadecelkemizdedeil AvrupaBirliilkeleriveAmerikadahilolmakzerekadnyneticilerinoranoldukad ktr. gcnn %46s kadnlardan oluan Danimarkada st ynetimdeki kadnlarn oransadece%4.5tir.Buorantalyada%3,Japonyada%1veAmerikadaise%6civarn dadr.lkemizebaktmzdadabuoranndierlkelerdenfarklolmadgrlmektedir. Kadnigcnnsadece%1eyaknstkademeyneticiolarakgrevyapmaktadr. Kadnlarnyneticipozisyonunaykselmeleriiinnlerindepekokengelolmaklabirlikte kendi ilerinde besledikleri baz kayglar da ynetici olmak konusunda istekli olmalarn engellemektedir. alan kadnn evde de alyor olmas, elerinin ev ilerinde yardmc olmamas,ocukbakmndabirincilsorumluluksahibiolmalar,ekonomikkrizdeilkolarak itenkarlankiilerolmalar,grnlerinevegiyinilerineerkekleregredahaokm dahaleediliyorolmasgibietkenleristeksizlikyaratmaktadr.Turizmsektrndebuetken lerealmaartlarnnzorluu,almasaatlerininuzunluuilebirliktefizikselvepsikolojik tacizeklenincebirkonaklamaveyaseyahatiletmesindeyneticikonumundabirkadnn bulunmaolasloldukadmektedir. Yaplanliteratrtaramassonucundaturizmsektrndekadnyneticilerveyneticiolma larnn nndeki engeller konusunda ok sayda aratrma olmad saptanmtr. Bu an lamdakieksikliigidermekamacylagerekletirilenbualma3blmdenolumaktadr. lkblmdecamtavankavramaklanmayaallm,ikinciblmdeyaplananketal masndaneldeedilenbulgulardeerlendirilmivencblmdedebubulgulardorul tusundanerilerdebulunulmutur.
271
2.CAMTAVANSENDROMU Terfiileilgiliherhangibirhukuksalengelbulunmamasnvekadnlarnenazerkekmeslek talarkadariyieitimalmolmalarnaramenonlarlaaynorandastkademeleregele mediklerigrlmektedir(elikten,2004:93).yaamndakikadnlarnbellibiraamadan sonraykselmeleriniengelleyenfaktrlerintoplamnacamtavansendromuadverilmek tedir (rc, Kl ve Kl, 2007:118). Cam tavan ifadesi ilk kez 1986da Wall Street Journalnkadnlarlailgilibirraporundakadnlarnstdzeyyneticilikkonumunaulama larnn firma gelenei ve basmakalp yarglar tarafndan engellendiini belirten bir terim olarakkullanlmtrvenemlibirterfibeklendiiandaadtamolarakkonamayanneden lerden dolay istenen terfiinin alnamamas durumu eklinde aklanmaktadr. Bir tanma grecamtavanrgtlerdetepeynetimpozisyonuiinkadnlarakonulankeyfiengeller dir. Bu tavan, krlmas olduka zor bir engel olarak grlmektedir. Gerekten de ok az kadnbuengelleriaarakstdzeyyneticikonumunagelebilmektedir(Ayta,2000:908). Cam tavann alt ksmnda kadnlar terfi alabilmektedirler ancak tavann tesine geeme mektedirler(BaxterveWright,2000:276).Erkekegemenkltrn,kadnlarnkariyerinde engelleyici rol oynad ileri srlmektedir. st dzey yneticilerin byk bir ksm erkek olduundan ve erkeklerin de kadns deerlerden ok, erkeksi deerlere bal olduklar varsayldndan,ynetimkltrlerineerkeksinormlarnvedeerlerinhakimolduud nlmektedir.Buerkeksinormvedeerlerdecamtavannanaelerindendir(BilirGler, 2005:65).Camtavansnrlkelerveiletmelerarasndafarkllkgstermektedir.Bazlke ve iletmelerde bu snr en st ynetim dzeyine yakn olmaktayken, dierlerinde daha ortadzeydevehattadahadaaadaolabilmektedir(InternationalLabourOrganization, 2008). Atlantik Okyanusunun iki kysndaki Amerika ve Hollandada yaplan aratrmalar, her iki lkededekadnlarnmteriilikileri,halkailikiler,iletiimvepersonelynetimigibibelli ilerde grev almalarnn desteklendiini ortaya koymutur. Amerikadaki olanaklar gele nekifirmalardaokdahakstldr.Kadnlarhzlbymegsterenhizmetlerde,deiimin gzlemlendiitelekomnikasyonvesigortaclk,bankaclkvebireyselemeklilikgibikadn larnoksaydagrevaldsektrlerdeyneticivekararvericipozisyonlariinfrsatelde edebilmektedir. Bu da cam tavan snrnn sektrden sektre deitiini gstermektedir. Eitimveimalatsektrlerindekicamtavansnrnnkalnolduubelirlenmitir(Schneider, 2000). eliktenin(2004:106)Kayserideokulmdrkoltuundakikadnlaraynelikolarakyap talmadacevaplayclaryneticilikleriolmalarnedeniyleenoktoplumsalvekltrel normlardandolaybirkabullenememedurumuilekarlatklarnvedardangelenbirinin mdrkoltuundabirerkekgrmeyibeklediklerinibelirtmilerdir.rcvearkadalarnn (2007:132) Balkesirde zel ve kamu kurulularnda her dzeydeki 200 alana ynelik yaptklararatrmannsonucunda,erkeklerinengelolmasnnkadnlarniyaammdast dzeyyneticikonumunagelememesindeetkiliolduugrnnkadnveerkekcevapla yclararasndaanlamlbirfarkllkolduuortayakmtr.Bunagreerkekcevaplayclar hemcinslerininbylebirengeltekiletmediiynndeyantverirkenkadncevaplayclar isetamtersigrtedir.Budakadnveerkeklerinkonuyabakalarngsterennemli bir bulgu niteliindedir. Anafarta,SarvanveYapcnn(2008:122)78konaklama iletme sindegrevyapan151kadnyneticiyeynelikyaptklararatrmayagreyksekpozis yonlarailerlerkenbircamtavanvarlnalglamadnsyleyenkadnyneticilerinoran sadece%15.2olarakbelirlenmitir.Buaratrmayagreyaamdakinceliievlilikveocuk olan kadn yneticilerin cam tavan varln daha youn olarak algladklar saptanmtr.
272
Tokerin(2007:103)zmirdeki4ve5yldzlkonaklamailetmelerindekialanlaraynelik yaptaratrmasonucundakadnalanlarnannelikrolleriileitekirollerininattve rol atmasnn iteki rolleri zerinde belirleyici olduu belirlemitir. Dalkranolu ve etinelin (2008:290)stanbuldakibeyldzlkonaklamailetmelerindekiortavestd zeyyneticilereynelikyaptklaralmasonucunda,hemkadnhemdeerkekalanla rn,kadnlarnynetimkademelerindedahaazyeralmasnnnedeniolarakkadnolmalar ifadesindebenzerbirtutumsergilediklerisaptanmtr. 3.YNTEM 3.1.AratrmannAmac Buaratrma,konaklamailetmelerindeortavestdzeyyneticikonumundaalanlarn turizm sektrnde kadn ynetici saysnn az olmasnn nedenlerine ynelik grlerini belirlemeyiamalamaktadr. 3.2.almannEvreniverneklemerevesi almannevreniAntalya ehir iindefaaliyet gsteren 9 adet 5 yldzl konaklamailet mesindegrevyapanortavestdzeypozisyondakiyneticilerdir.EvreninAntalyaehir ii olarak belirlenmesinin en byk sebebi, zamansal ve maddi kstllklar bata olmak zere bu blgedeki konaklama iletmelerinin k sezonu da ak olmalar nedeniyle ok saydaalanaulaabilmeansnnolmasdr.Szkonusu9konaklamailetmesininyne ticileriyle yaplan birebir grmeler neticesinde 6 iletme aratrmaya katlmay kabul etmitir.Bunagreherbirkonaklamailetmesiiin30adetanketiletmeleringenelm drasistanlararaclylahedefkitleyeulatrlmvecevaplamasresisonunda129anket eldeedilmitir.Geridnoran%72dir. 3.3.VeriToplamaveAnalizTeknikleri Aratrmadahedefkitlehakkndadetaylbilgilereldeedebilmekiinveritoplamayntemi olarakankettekniitercihedilmitir.Aratrmaiinhazrlanananketformurcvearka dalarnn(2007)almasndanesinlenerekhazrlanmtr.Anket3blmdenolumakta dr.lkblmdeturizmsektrndekadnlarnstdzeyyneticikonumunagelememeleri ninnedenlerinibelirlemeyeynelik31ifadebulunmaktadr.Cevaplayclarnbuifadeleri5 noktal likert leine gre (5=Kesinlikle katlyorum, 4=Katlyorum, 3= Fikrim yok, 2=Katlmyorum, 1=Kesinlikle katlmyorum)deerlendirmeleriistenmitir. kinci blmde demografik sorular yer almaktadr. Son blmde ise konaklama iletmelerinde kadnlara uygun olduu dnlen departmanlar belirlemeye ynelik 23 ifade bulunmaktadr. An ketlerdeneldeedilenverilerinanaliziiinSPSS14.0forWindowspaketprogramkullanl mtr. Cinsiyet, ya, eitim durumu, mezun olunan okulun turizmle ilgili olup olmamas, almasresi,balolunanamirincinsiyetigibidemografikzelliklerfrekansanalizleriile ortayakonulmutur.Kadnveerkekyneticilerin,kadnlarnturizmsektrndestdzey konumlaragelememelerininnedenlerikonusundakigrfarkllklarttestiilebelirlenmi tir.Bunedenleribelirlemeyeynelikolarakoluturulan31ifadeyegvenilirlikanaliziuygu landnda elde edilen Cronbachs Alfa deeri 0.918 olarak elde edilmitir. Soru gruplar iinenyaygnkullanlaniselgvenilirlikindeksiCronbachsAlfadr.Budeer0,7ninze rindeiseleiniseltutarllasahipolduuyanielealnanleingvenilirolduusy lenir(Bayram,2004:127).Bugrtenhareketleifadeleringvenilirolduunusylenebilir. 3.4.AratrmaBulgular 3.4.1.AratrmayaKatlanlarlalgiliDemografikBilgiler Yaplanfrekansanalizinegrecevaplayclarndemografikzellikleriaadakigibidir: - Cevaplayclarn%45kadnve%55ierkektir. - Cevaplayclarn%35i1829,%443039ve%18i4049yalararasndadr.
273
Cevaplayclarn%22silisevedengi,%16snlisans,%55ilisansve%7silisan ssteitimalmtr. - Cevaplayclarn%73turizmleilgilive%27siturizmleilgiliolmayanbirokulme zunudur. - Cevaplayclarn%6.5igenelmdrvegenelmdryardmcs,%60.5idepart man mdr ve departman mdr yardmcs ve %33 ef ve sorumlu pozisyo nundadr. - Cevaplayclarn%16s1ila5yl,%36s6ila10ylve%48i11ylvezeribirs relikmeslekitecrbeyesahiptir. - Cevaplayclarn%6s1yldanaz,%46s1ila5yl,%31i6ila10ylve%17si11 ylvezeribirsredirhalenalmaktaolduklariletmedegrevyapmaktadr. - Cevaplayclarn3tanesialtklariletmedehikadnyneticiolmadnbelirt mitir.%69u1ila5adet,%21i6ila10adetve%8iise11vezerisaydakadn yneticininolduubiriletmedegrevyapmaktadr. - Cevaplayclarn98tanesidahancebirkadnyneticiilealtklarnbelirtmitir. Bunlardan4tanesibudnemiokolumsuzolaraknitelendirirken,19uolumsuz, 33orta,29uolumluve13okolumluolarakbulduklarnbelirtmitir. - Cevaplayclarn sadece 28 tanesi halen kadn ynetici altnda grev yaptklarn ifadeederken101tanesierkekyneticiyebalolarakaltklarnbelirtmitir. - Cevaplayclarnsadece17tanesibalolduklaryneticiyisemeanslarolsayd birkadnyneticiilealmakisteyeceklerinibelirtmitir.67tanesiisecinsiyetin nemliolmayacanifadeetmitir. Yukardaki demografik zelliklere ilaveten bir konaklama iletmesinin baarl olmas iin ynetim kadrosunun cinsiyetinin ne olmas gerektii sorulduunda verilen yantlarla ilgili frekanstablosutablo1dekigibidir: Tablo1.KonaklamaletmesininBaarlOlmasinDepartmanYneticilerininCinsiyeti
Blmler Kadn % Erkek % kisideOlabilir % GenelMd. 7 5.4% 33 25.6% 89 69.0% GenelMd.Yrd. 15 11.6% 22 17.1% 92 71.3% nbroMd. 16 12.4% 24 18.6% 89 69.0% YiyecekveecekMd. 11 8.5% 58 45.0% 60 46.5% KatHizmetleriMd. 61 47.3% 7 5.4% 61 47.3% SatvePazarlamaMd. 36 27.9% 10 7.8% 83 64.3% MisafirlikileriMd. 62 48.1% 8 6.2% 59 45.7% HalklalikilerMd. 62 48.1% 8 6.2% 59 45.7% MuhasebeMd. 11 8.5% 30 23.3% 88 68.2% nsanKaynaklarMd. 36 27.9% 17 13.2% 76 58.9% GvenlikMd. 0 0.0% 84 65.1% 45 34.9% SatnAlmaMd. 6 4.7% 62 48.1% 61 47.3% BilgilemMd. 5 3.9% 51 39.5% 73 56.6% TeknikServisMd. 0 0.0% 85 65.9% 44 34.1% BahePeyzajMd. 19 14.7% 28 21.7% 82 63.6% AnimasyonMd. 4 3.1% 27 20.9% 98 76.0%
274
Tablo1ebakldndacevaplayclarnenaz%34nntmdepartmanlardakiyneticilerin kadnveyaerkekolabileceikonusundahemfikirolduklargrlmektedir.Buorann,ce vaplayclarn cinsiyet ayrm yapmak istememelerinden kaynakland dnlebilir. Bu tablodadikkatekilmekistenenyantolarakbircinsiyetbelirtencevaplayclarnorandr. Bunagresadece7cevaplayciletmeninbaarsndabirkadngenelmdrnzorunlulu unudilegetirmitir.Yinesadece7cevaplayckathizmetleridepartmannnbaarsnnbir erkek ynetici ile salanacan ifade etmitir. kili ilikilerin birincil neme sahip olduu misafir ilikileri ve halkla ilikiler departmanlarnda kadnlarn ynetici olmas gerektiini ifadeedenlerinsays62dir.almasaatleridahauzunvealmaartlardahaarolan yiyecekveiecekdepartmannbirerkeinynetmesigerektiiniifadeedencevaplaycla rnsaysise58dir.Bununlabirliktehibircevaplaycbirkadnngvenlikveteknikservis departmanlarnbaarylaynetemeyeceklerinibelirtmilerdir.Yinesatnalma,bilgiilem veanimasyondepartmanlarnndabirkadnyneticitarafndanynetilirsebaarlolaca n dnenlerin oran da %5in altndadr. Bu yantlardan yola karak bir konaklama iletmesinde kadnlar tarafndan ynetilirse baarl olacak ve olmayacak departmanlar olduusonucunavarlabilir.Kathizmetleri,misafirilikilerivehalklailikilergibiikiliilikile rinvetitizliinazaminemesahipolduudepartmanlarnkadnyneticilereihtiyaduya casylenebilir.Bununyanndadahaokbedengcgerektirenyiyecekveiecek,gven lik,teknikservisvesatnalmadepartmanlarnniseerkeklertarafndanynetilmesigerek tiiifadeedilebilir.Kadnlarnbykblm,kadnlarnyounolarakyerald,kadnileri olarak belirlenmi ilerde almakta, dk statl ilerde istihdam edilmektedir. ret menlik, hemirelik, sekreterlik gibi kimi meslekler kadnlarn doasna uygun meslekler olarak alglanma eilimindedir (Gen Kuzuca, 2007:24). Cevaplayclarn yantlar, i yaa mndakadnlarauygunolanveolmayanmesleklerayrmnaiaretedenalmalardestek lerniteliktedir. 3.4.2. Kadn ve Erkek Yneticilerin Kadnlarn Turizm Sektrnde Ynetici Konumuna YkselememeleriHakkndakiGrleri Kadnveerkekyneticilerinkadnlarnturizmsektrndeyneticikonumunaykseleme melerininnedenlerikonusundakigrlerinikarlatrmakamacylabelirlenen31ifadeye ttestiuygulanmtr.Yaplanttestisonucundaeldeedilensig.deeri(anlamllk)0,05ten kk (p<0,05) ise belirlenen farkllklarn anlaml olduu sylenebilir (Bayram, 2004:84). Grler arasndaki farkllklar tespit etmek ve bu farkllklarn derecelerini belirlemek amacylauygulananttestisonucundabirokifadedeanlamlfarkllklartespitedilmitirve sonulartablo2debelirtilmitir. Tablo2.KadnveErkekYneticilerinKadnlarnTurizmSektrndeYneticiKonumuna YkselememeleriHakkndakiGrleri
BamszDeikentTesti Kadnlarzorluklarkarsndaduygusaldavranarakevrelerindeki lerinstresdzeyiniykseltirler Cinsiyet N Ortalama p Kadn Erkek Kadn Erkek Kadnlarbirkrizanndasoukkanlolmaybaaramaz Kadn Erkek 58 1.91 71 2.97 58 1.97 71 2.92 58 2.09 71 2.93 0.000 0.000 0.000
Kadnlarkaprislidir
Kadnlaryaradlgereikiiselbakmvezarafetkonusundaok zamanharcadklariiniyaamnaodaklanamazlar Kadnlarerkekleregredahanarinbirfizikyapsnasahiptir Kadn Erkek Kadn Erkek Kadnlarnyneticilikveliderlikzelliklerisnrldr Kadn Erkek Kadnlarnhrsetraftakilerdegerginlikyaratr Kadn Erkek Kadnlarnkiiselhrslar,iyaptarzlarnveiilikileriniolumsuz Kadn etkiler Erkek Kadnlarkiiselhayatlarnihayatlarndanayrmaktabaarl deildir Kadnlardoalargereiolaylaragenelbakamazvedetaylara odaklandklariinsonucaulamalarzamanalr Kadnlarokdetaycolduklariinilerdeihmalvekaakolur Kadn Erkek Kadn Erkek Kadn Erkek 58 1.60 71 2.13 58 2.24 71 2.93 58 1.55 71 2.32 58 2.21 71 2.96 58 2.24 71 2.92 58 2.07 71 2.72 58 2.00 71 2.92 58 1.86 71 2.51
275
0.002
0.001
0.000
0.000
0.001
0.001
0.000
0.001
Tablo 2de grld gibi 31 ifadelik lein 11 ifadesi kadn ve erkek cevaplayclar iin anlaml farkllkgstermektedir.Kadncevaplayclarifadelere katlmama eilimigsterir kenerkekcevaplayclarisebukonulardakararszlk yaamaktadrlar.Bukararszln,er kekcevaplayclarncinsiyetayrmyapmamakilegerekgrlerinibeyanetmekarasnda kalmalarndankaynakladndnlebilir. SONU yaamnda kadnn yeri ile ilgili yaplan eitli almalara bakldnda kadnn temel grevinineviileilgilenmekolduu,iyaamndabellidzeylerdeveerkeklerdendahaaz maala alabildikleriveocuk sahibi olduktan sonra daitenayrlaraktm zamannve enerjisiniocuunaynelttiiiinyneticikonumunaykselmelerininmmknolmamas nn normal karland grlmektedir. Bu tarz yaklamlara bir de kadnlarn ereklerden fiziksel olarak daha gsz olduundan k yaparak kadnlarn hassasl, detaycl vb. zelliklerinedayanarakyaplancinsiyetayrmcleklendiindekadnyneticilerintoplam igciindevarlnn%5igemediigrlmektedir.Antalyaehiriindefaaliyetgste ren be yldzl konaklama iletmelerinin orta ve st dzey yneticilerine ynelik olarak yaplan bu aratrma sonucunda kadnlarn yneticilik kademesine ulamasnn nndeki engellerkonusundakadnveerkekcevaplayclararasndaanlamlgrfarkllklartespit edilmitir. Ancak genel olarak bu engellerin varl konusunda olumlu grlere sahip ol madklar,aksinebuengellerinhiolmadnayadavarlkonusundakararszlkyaadkla rnailikingrbildirdiklerigrlmektedir.Kararszolduuynndegrbildirenyne ticilerinisegerekgrlerinibildirirlersecinsiyetayrmclyaptklarnndnlecein
276
den duyduklar endie ile bu ynde yant verdikleri dnlebilir. Byle dnlmesinin temelinde ise erkek yneticilerin cinsiyet ayrmn ortaya karacak sorularda daha lml yantlarvermelerine karnkadnlarn st dzeyyneticiolarakgrevyapabilecekleri de partmanlarlailgiliolarakbilinlibirsnflandrmayagittiklerivekadnlarnzelliklemisafir ilikileri,halklailikiler,kathizmetlerigibidepartmanlardaortadzeyyneticiolmalarnn doruolacaynndegrlerbildirdiklerigrlmektedir.Szkonusudepartmanlarise genelmdrlkkoltuunagidenyolzerindeolmadklargibiiletmeninvitrininioluturan ilerolmaktaveerkekyneticilerkadnlarn,iletmenindahatemelvenemliilerindeyer almasn uygun grmemektedir. Bu alma turizm sektrnde grev yapan kadnlarn nndeki engellere iaret etmesi bakmndan nemlidir ancak almann gerek turizm sektrnnfarklaltsektrleriningereksekyaslamalarnyaplabilmesiadnadiersektr lerin dahil edilmesi ile geniletilmesi aratrmaclarca gerekli grlmektedir. Trkiyedeki turizminkalbininattehirolanAntalya,konaklamailetmelerininsaycaenokolduu blgedir ve sadece 6 konaklama iletmesinin alanlarnn grleri bir genelleme yap maktasnrlkalmaktadr.BundansonraaynalmannAntalyadakifarklturizmmerkez lerindeki konaklama iletmelerinde gerekletirilmesi ve bir sonraki aamada da seyahat iletmelerindeuygulanmasplanlanmaktadr.Bylecekonu,dahagenibirperspektifteele alnabilecek,farklistatistikselanalizleryaplarakkonuokdahadetaylvegerekisonu larlaortayakonabilecektir. KAYNAKA
Anafarta,N.,F.SarvanveN.Yapc(2008),KonaklamaletmelerindeKadnYneticilerinCamTavan Algs:AntalyalindeBirAratrma,Akdenizniversitesi..B.F.Dergisi,14,111137. Ayta,S.(2000),almaYaamndaKadnnKariyerSorunu,Prof.Dr.NusretEkineArmaan,Anka ra:TrkArSanayiveHizmetSektrSendikasYayn. Baxter,J.veE.O.Wright(2000),TheGlassCeilingHypothesis:AComparativeStudyoftheUnited States,SwedenandAustralia,GenderandSociety,14(2),275294. Bayram,N.(2004),SosyalBilimlerdeSPSSileVeriAnalizi,Bursa:EzgiKitabevi. BilirGler,S.(2005),rgtKltrindeCinsiyetAyrmclveKadnlarnYerindeKarlatklar MeslekiBasklar:TrakyaBlgesimalatSektrndeKadnalanlarzerineBirAratrma,An karaniversitesiSosyalBilimlerEnstitsletmeAnabilimDalYaymlanmDoktoraTezi. elikten, M. (2004), Okul Mdr Koltuundaki Kadnlar: Kayseri li rnei, Erciyes niversitesi SosyalBilimlerEnstitsDergisi,17(2),91118. Dalkranolu, T. Ve F. G. etinel (2008), Konaklama letmelerinde Kadn ve Erkek Yneticilerin CinsiyetAyrmclnaKarTutumlarnnKarlatrlmas,DumlupnarniversitesiSosyalBilim lerDergisi,20,277298. GenKuzuca,.(2007),TrkiyedeTptaUzmanlkveAkademisyenlikAamalarndaCinsiyetiYak lamlar, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kadn almalar Anabilim Dal, Yaym lanmYksekLisansTezi. InternationalLabourOrganization(2008),ThroughtheGlassCeiling. http://www.fennetherlands.nl/media/glassceiling_20080128102800.pdf,(Eriim:12.02.2009). rc,E.,R.Kl,veT.Kl(2007),CamTavanSendromuveKadnlarnstDzeyYneticiPozisyo nuna Ykselmelerindeki Engeller: Balkesir li rnei, Ynetimve Ekonomi Dergisi, 14(2), 117 135. Schneider, C.P. (2000), The Glass Ceiling: How High is It. Remarks at the Womens International NetworkMeeting, http://ihcrp.georgetown.edu/lifesciandsociety/pdfs/glassceiling022200.pdf,(Eriim:10.01.2009). Toker,B.(2007),DemografikDeikenlerinTatminineEtkileri:zmirdekiBeveDrtYldzlOtel lereYnelikBirUygulama,DouniversitesiDergisi,8(1),92107.
277
ALIMAYAAMINDAKADINVEERKEKYNETCLERNCAMTAVAN SENDROMUNALKNTUTUMLARININKARILATIRILMASI
RfatRAZ Selukni...B.F.letmeBlm rifat@selcuk.edu.tr
ZET 20.yzylnsoneyreindebiliimteknolojilerindemeydanagelenhzlveetkileyicigelimelertoplumsalyapve kurumlarn da iinde bulunduu birok alanda kkl baz deimelerin ve dnmlerin yaanmasna neden olmutur. Deien toplum yaps, kreselleme ve teknik alanda meydana gelen gelimeler igc bileimini ve niteliklerinidedeitirmitir.Bualandayaanandeiimingstergelerindenbiride,igcpiyasasndayeralan kadnlarn her geen gn daha da artmasdr. Son yllarda yaplan aratrmalar, kadnlarn i hayatnda artan orandayeraldklarnancakbukatlmngenelliklealtynetimkademeleriilesnrlkaldngstermektedir. Bualma,kadnyneticilerdekariyerengellerivecamtavansendromunaynelikolarakhazrlanmolup,kadn veerkekyneticilerinkonuyailikintutumlarnkarlatrmayamalamaktadr. Anahtarkelimeler:Kadnyneticiler,camtavan,kariyerengelleri,igc,bankaclksektr.
1.GR 20. yzyln son eyreinden gnmze idnyasnn yaad belki deen bykdevrim lerdenbiri,kadnlarnyounbirbiimdeidnyasndakiyerlerinialmasolmutur.Endstri toplumunda alan prototipini youn bir biimde erkekler olutururken (Kocack ve Gkkaya, 2005), iinde bulunduumuz bilgi anda ise kadnlar n plana kmaya bala mlardr. Gnmzdekadnlar,zellikletoplumsalyapdagzlenendeimeler,igcpiyasasndaki deimeler ve kltr dzeyinin artmas gibi nedenlerle e ve anne rollerinin yan sra i rolndestlenmektedirler(Bircan,1992;Kocack,2004).Bubalamda,gelenekselolarak erkeklertarafndanyaplanilerdebilekadnlarnsorumlulukstlenmeyebalamas,istih damuygulamalarnayansyanenetkilideimelerdenbiriolmaktadr.(French,1998). alankadnsaysnnoalmasnaveidnyasndakadnlarnarlnngiderekartmas nakarn,stdzeyyneticiveliderlerarasndakadnlarnsayshalenistenilendzeyde gzkmemektedir. Ynetimin st kademelerinde yer alan kadn ynetici saysnn gerek gelimi ve gerekse gelimekte olan lkelerde nemsenmeyecek kadar dk olduu g rlmektedir(Tokol,1999).Dnyadakibueilimeparalelolarak,lkemizdedekadnyne ticisayserkekyneticisaysnaoranlaoldukadktr. Yaplanaratrmalardakadnlarnstynetimkademelerineykselememeleriniaklayan birbirinden farkl birok neden sralanmaktadr (Bayrak ve Ycel, 2000; Akolan, 1997). Bunlardanbiridesonyllardaaratrmalarasklklakonuolanvecamtavanadverilen engellerdir. 2.CAMTAVANSENDROMUNALKNKAVRAMSALEREVE Bilindii gibi cretli alma, kadna ekonomik, sosyal gvence ve toplumsal hayata etkin katlm olana sunmakta, bylece kadnn toplumsal statsnn ykselmesine de katk salamaktadr. Ancak varolan bireysel, ailevi, kurumsal ve toplumsal faktrler, zellikle toplumuncinsiyetrollerinevekadnnalmasnakarolantutumu,kadnlarngeliimini engellemeyedevametmektedir(Ayta,2001). lkedenlkeyedeienfarkllklarolsabilekadnngelenekselrolev,ocukveailesiile snrlandrlmakta,iyaamndabellimevkilereulamaseitliengellerlekstlanmaktadr.
278
Kadndannceanneveeolaraktoplumsalrolleristlenmesibeklenmekte,meslekibaar vekariyerikinciplandakalmaktadr(Ayta,1999). Kadnlarniyaamndakarlatklarveoukezgrlemeyenengellerolaraknitelendiri len, Cam Tavan (Glass Ceiling) kavram ilk olarak 1986 ylnda Hymovitz ve Schellard tarafndankullanlmtr.Bunagrecamtavan;devletveirketlerde,eitimkurumlarnda veya kar amac gtmeyen kurulularda yksek pozisyonlara gelmeyi arzulayan ve bunun iin abalayan kadnlarn karlatklar engeller (Lockwood, 2004; Dreher, 2003)olarak tanmlanmtr. ncelerikadnlarnynetimdzeylerindekarlatklarayrmcengelleritanmlamakiim kullanlan bu kavram,daha sonra aynyada benzersorunlarla karlaan aznlk erkekler iindekullanlmayabalanmtr(Atay,1998). Cam tavan, kadnlar ile st ynetim arasnda yer alan ve onlarn baarlarna ve liyakatlarna bakmakszn ilerlemelerini engelleyen, aka grlmeyen (invisible), ayn zamandaalamayanengellerinitelendirmektedir(Bellvd.,2002;Jackson,2001).Buengel ler,iletmelerinrekabetstnleldeedebilmekiingerekliolanfarklveeitliyetenek leresahipkiilerinstdzeyynetimkademelerindegrevalamamalarnavezelliklerine baklmakszniletmeninverimliliinekatkdabulunabilecekyeteneklerinkullanlmamasna nedenolmaktadr(Ayta,1999). Camtavanrgtlerdekrlmasoldukazorbirengelolarakgrlmektedir.Gerektende gnmzde ok az kadn bu engelleri aarak tepe ynetimine ulaabilmektedir (TSK, 2002).Bukavramntanmladengellerenazndannedendendolayrgtperforman sndaproblemlereyolamaktadr.lkolarak;kadnyneticilerincinsiyetlerindendolayst ynetim kademelerine ulamalarnn engellendiini hissetmeleri, onlarn alma istek ve motivasyonlarnazaltmaktadr.Dolaysylafazlaalmayadayksekbaarnndllendi rilmeyecei inanc rgtn tm kademelerinde verimlilii olumsuz etkilemektedir. kinci olarak; stynetim kademesiyeleri arasnda homojenliinolmas, kararlardagszlk veyoksunluayolamaktadr.Sonolarakkadnyneticilerekarvarolancinsiyettemelli engeller,rgtnihtiyaduyduuyetenekvekaynaklardanyeterinceyararlanamamasna nedenolmaktadr(Dreher,2003). Camtavanolaraknitelendirilenvekadnyneticilerintepeynetimikademelerineulama snengelleyen,genelliklecinsiyettemellibuengellerfarklekillerdesnflandrlmaktadr. Bualmada,btnleyicibirbakasylargtlerdecamtavanoluumunayolaanen geller,temelfaktretrafndatoplanmveyaplanaratrmabufaktrleresasalnarak gerekletirilmitir.Szedilenfaktrleraadayeralantablodagsterilmektedir. Tablo1.KadnYneticilerdeCamTavanEngelleri BireyselFaktrlerden rgtsel Faktrlerden ToplumsalFaktrlerden KaynaklananEngeller KaynaklananEngeller KaynaklananEngeller MeslekiAyrm rgtKltr okluRolstlenme Stereotipler (Cinsiyetle rgtPolitikalar KadnlarnKiisel Badatrlan Kalpla MentorEksiklii TercihveAlglar InformalletiimAlarna mnyarglar) (Networklara)Katlamama
(Ayta,2005:266)
279
3.ARATIRMANINAMACI Bankaclksektrndeyaplanbuaratrma,sektrde alankadnveerkekyneticilerin cam tavan sendromuna ilikin tutumlar arasnda bir fark bulunup bulunmadn belirle mekzeretasarlanmtr.Ayrca,kadnveerkekyneticilerincamtavansorununailikin tutumfarkllklarnnyansra,bufarkllklarncinsiyet,ya,medenidurum,eitimdurumu vemeslekideneyimgibidemografikdeikenleregredeiipdeimediidebelirlenmi tir.Buamalardorultusunda,aratrmanntemelhipotezleriuekildebelirtilebilir. Hipotez1:Kadnalanlarvekadnyneticilereyneliktutumlaryneticilerincinsiyetine grefarkllkgstermektedir. Hipotez2:Kadnalanlarvekadnyneticilereyneliktutumlaryneticilerinyanagre farkllkgstermektedir. Hipotez 3: Kadn alanlar ve kadn yneticilere ynelik tutumlar yneticilerin medeni durumunagrefarkllkgstermektedir. Hipotez4:Kadnalanlarvekadnyneticilereyneliktutumlaryneticilerineitimdu rumunagrefarkllkgstermektedir. Hipotez 5: Kadn alanlar ve kadn yneticilere ynelik tutumlar yneticilerin mesleki deneyimlerinegrefarkllkgstermektedir. 4.ARATIRMANINYNTEM Aratrmadaliteratrincelemesiyapldktansonrauygulamanngerekletirildiiaratrma evreni ve rneklem belirlenmitir. Bankaclk sektrnn, hizmet sektr iinde kadn istihdamndailksralardayeralmasvebnyesindeeitimli,uzmanigcnbarndrmas aratrma evreni olarak seilmesini etkilemitir. Ayrca, yaplan aratrmalarda bankaclk sektrnde,kadnlarndahaokortaynetimkademelerindetoplandklarnnvestyne timkademelerindeazsaydayeraldklarnngrlmeside,busektrdecamtavansoru nunincelenmesininuygunolacagrndesteklemitir. Aratrmaevreniverneklemibelirlendiktensonra,anketsorularSeyidolu(1997)veBa (2001) tarafndan belirtilen ve anket formlarnn hazrlanmasnda dikkat edilmesi gerekli hususlar erevesinde hazrlanmtr. Geri dnen anket formlarndaki cevaplar SPSS for Windows 13.0 srm istatistik Analiz Programna uygun olarak kodlanm ve analiz edilmitir. 5.ARATIRMANINKAPSAMI Konyailindebulunankamuvezeltoplam26bankann20sindeuygulamagerekletiril mitir.Budorultuda,adanlanbankalarn35farklubesindegrevyapmaktaolan140 kadnveerkekbankayneticisinehazrlanananketlerulatrlmtr.Datlananketlerden 55 erkek ve 45 kadn olmak zere 100 tanesi istenilen nitelikte yantlanm olarak geri dnmtr.Bunagre,anketlerdensalanangeridnmoran%71dir. 6.ARATIRMANINBULGULARIVEDEERLENDRLMES 6.1.AratrmayaKatlanYneticilerHakkndaGenelBilgiler almannbublmndeanketecevapverenkadnveerkekyneticilerinyalar,medeni durumlar,ynetimkademelerivemeslekideneyimleriileilgilibilgilereyerverilecektir. Aratrma kapsamndakiyneticilerincinsiyetlerinegredalmlarincelendiinde(Tablo 2), ankete katlan 100 yneticiden 45inin (%45) kadn, 55inin (%55) ise erkek ynetici olduugrlmektedir.
280
Tablo2.CinsiyetlereGreDalm Cinsiyet Frekans Yzde Kadn 45 45,0 Erkek 55 55,0 Toplam 100 100 Aratrmakapsamndakiyneticilerinyagruplarnagredalmincelendiinde(Tablo3) kadnyneticilerinyardanfazlasnn(%66,7)3140yalararasndaolduugrlmektedir. Bunu%22,2ile2030yagrubuizlemektedir.51vezeriyagrubundakadnyneticinin bulunmadgrlmektedir.Erkekyneticileriseounlukla(%45,5)3140yagrubuara sndadr.Bunu%43,6ile4150yagrubuizlemektedir.Buverilerdenhareketlerneklem grubundakikadnyneticilerindahaokdinamikbirkesimdenolutuusylenebilir.Ayrca bankaclksektrndeyaplanileringereiolarakuzunmesaisaatlerivearstresinge tirdiiyorgunlukszkonusudurvebunedenlebellibiryatansonraaktifolarakalmak zorlamaktadr. Tablo3.YaGruplarnaGreDalm KADIN ERKEK Ya Frekans Yzde Frekans Yzde 2030 10 22,2 3 5,5 3140 30 66,7 25 45,5 4150 5 11,1 24 43,6 51vezeri 3 5,5 Toplam 45 100,0 55 100,0 Aratrmakapsamndakiyneticilerinmedenidurumlarnagredalmlarincelendiinde (Tablo 4) kadn yneticilerin %80inin, erkek yneticilerin ise hemen hemen tamamna yaknnn(%94,5)evliolduugrlmektedir.Evlikadnyneticiorannnfazlal,kadnlarn aileyaamndakirolvesorumluluklarilealmayaamilikisinianlamakasndanolduk afaydalolacaktr. Tablo4.MedeniDurumlaraGreDalm KADIN ERKEK MedeniDurum Frekans Yzde Frekans Yzde Evli 36 80,0 52 94,5 Bekar 9 20,0 3 5,5 Toplam 45 100,0 55 100,0 Aratrma kapsamndaki yneticilerin eitim durumlarna gre dalmlar incelendiinde (Tablo 5), doktora dzeyinde eitime sahip kadn ya da erkek yneticinin bulunmad grlmektedir. Erkeklerin yardan fazlas (%67,3) niversite mezunu olup, %12,7si ise ykseklisanseitiminesahipbulunmaktadr.Kadnyneticilerindeerkeklerdeolduugibi, yardan fazlasnn (%57,8) niversite mezunu olduu grlmekte ancak erkeklere oranla yksek lisans eitimine sahip kadn saysnn daha az (%4,4) olduu tespit edilmektedir. Elde edilen bu veriler kadn yneticilerin arlkl olarak niversite mezunu olduunu ve eitimlikesimdenolutuunugstermektedir. Tablo5.EitimDurumlarnaGreDalm KADIN ERKEK EitimDurumu Frekans Yzde Frekans Yzde Lise 2 4,4 6 10,9 nLisans 15 33,3 5 9,1
281
Lisans 26 57,8 37 67,3 YksekLisans 2 4,4 7 12,7 Doktora Toplam 45 100,0 55 100,0 Aratrmakapsamndakiyneticilerinynetimkademelerinegredalmlarincelendiin de(Tablo6)erkekyneticilerin%49,1likoranlaenokortakademede,ardndan%38,2lik oranlastkademedeyeraldklargrlmektedir.Kadnyneticilerise%46,7likoranlaen fazlaortakademedebulunmakta,sadece%15,6oranndakibirkesimisestkademedeyer almaktadr.Budurumliteratrdekiaratrmalardadesteklerniteliktekadnyneticilerin dahaokortakademeynetimpozisyonlarndatoplandklarnaiaretetmektedir. Tablo6.YnetimKademelerineGreDalm KADIN ERKEK Ynetim Kademesi Frekans Yzde Frekans Yzde stKademe 7 15,6 21 38,2 OrtaKademe 21 46,7 27 49,1 Altkademe 17 37,8 7 12,7 Toplam 45 100,0 55 100,0 Aratrmakapsamndakiyneticilerinmeslekideneyimlerinegredalmlarincelendiin de(Tablo7)erkekyneticilerin%29,1inin610ylaras,%27,3nnise21vezerimesle kideneyimesahipbulunduugrlmektedir.Kadnyneticilerinbykbirksm(%31,1)6 10ylarasmeslekideneyimesahipkenbunueitoranlarda(%24,4)15ve1115ylaras mesleki deneyime sahip olanlar izlemektedir. 21 ve zeri mesleki deneyime sahip olan kadn ynetici saysnn ise sadece %6,7 olduu grlmektedir. Bu durum ankete katlan kadnyneticilerinerkeklerdendahagensaylabilecekyaortalamasnasahipolmalarve erkenemeklilieayrlmalarileaklanabilir. Tablo7.MeslekiDeneyimlerineGreDalm KADIN ERKEK MeslekiDeneyim Frekans Yzde Frekans Yzde 15yl 11 24,4 4 7,3 610yl 14 31,1 16 29,1 1115yl 11 24,4 9 16,4 1620yl 6 13,3 11 20,0 21vezeri 3 6,7 15 27,3 Toplam 45 100,0 55 100,0 6.2.AratrmayaKatlanYneticilerinToplamTutumPuanlarnnDemografikDeiken lerBakmndanKarlatrlmasveHipotezlerinTesti almann bu blmnde, yneticilerin toplam tutum puanlar demografik deikenler bakmndankarlatrlarak,hipotezlerintestigerekletirilmitir.Aadaherbirhipoteze ilikinyaplanistatistikselanalizlervesonulargrlmektedir. Tablo8.YneticilerinToplamTutumPuanlarnnCinsiyetDeikeniBakmndanKarlat rlmas(ttestisonular) Cinsiyet N Ortalama Standartsapma t p Kadn Erkek *p<0,05 45 139,44 55 126,47 17,35 14,33 4,096 0,000*
282
Tablodan da anlalaca gibi, yneticilerin toplam tutum puanlarnn cinsiyet deikeni bakmndankarlatrlmasbamszrneklemlerttestiileyaplmvedeikenlerarasn da anlaml bir farklln olduu saptanmtr (p=0,000). Elde edilen veriler neticesinde kadnyneticilerin,kadnalanlarvekadnyneticilereyneliktutumlarnn,erkekyne ticileregredahaolumluolduusaptanmtr. Analizsonucunagrep<0,05olduundan1numaralhipotezimizindesteklendiisylene bilir. Yani, kadn alanlar ve kadn yneticilere ynelik tutumlar yneticilerin cinsiyetine grefarkllkgstermektedireklindekihipotezkabuledilir. Tablo9.YneticilerinToplamTutumPuanlarnnYaDeikeniBakmndanKarlatrlma s(ANOVASonular) Ya Kareler df Kareler F p Toplam Ortalamas Gruplararas 1044,316 3 348,105 1,218 0,308 Gruplarii 27447,074 96 285,907 Toplam 28491,390 99 Tablodan da grld gibi, yneticilerin toplam tutum puanlarnn ya deikeni asn dankarlatrlmasANOVAtestiileyaplmvedeikenlerarasndaanlamlbirfarklln olmadsaptanmtr(F=1,218;p=0,308). Analizsonucunagrep>0,05olduundan2numaralhipotezimizindesteklendiisylene mez.Yani,kadnalanlarvekadnyneticilereyneliktutumlaryneticilerinyanagre farkllkgstermektedireklindekihipotezreddedilir. Tablo10.YneticilerinToplamTutumPuanlarnnMedeniDurumDeikeniBakmndan Karlatrlmas(ttestisonular) Standartsapma Medenidurum N Ortalama t p Evli 88 132,52 16,94 0,338 0,736 Bekar 12 130,75 17,85 Tabloya gre, medeni durum deikeni asndan yneticilerin toplam tutum puanlar bamsz rneklemler t testi ile karlatrlm ve aradaki fark istatistiksel olarak anlaml bulunmamtr(p=0,736). Analizsonucunagrep>0,05olduundan3numaralhipotezimizindesteklendiisylene mez. Yani, kadn alanlar ve kadn yneticilere ynelik tutumlar yneticilerin medeni durumunagrefarkllkgstermektedireklindekihipotezreddedilir. Tablo11.YneticilerinToplamTutumPuanlarnnEitimDurumuDeikeniBakmndan Karlatrlmas(ANOVASonular) EitimDurumu Kareler df Kareler F p Toplam Ortalamas Gruplararas 159,122 3 53,041 0,180 0,910 Gruplarii 28332,268 96 295,128 Toplam 28491,390 99
283
Yneticilerintoplamtutumpuanlarnneitimdurumudeikeniasndankarlatrlmas ANOVA testi ile yaplm ve tutumlarn eitim dzeyine gre anlaml bir ekilde farklla madtespitedilmitir(F=0,180;p=0,910). Analizsonucunagrep>0,05olduundan4numaralhipotezimizindesteklendiisylene mez. Yani,kadn alanlar ve kadn yneticilere ynelik tutumlar yneticilerin eitim du rumunagrefarkllkgstermektedireklindekihipotezreddedilir. Tablo12.YneticilerinToplamTutumPuanlarnnMeslekiDeneyimDeikeniBakmndan Karlatrlmas(ANOVASonular) Meslekideneyim Kareler df Kareler F p Toplam Ortalamas Gruplararas 764,966 4 191,242 0,655 0,625 Gruplarii 27726,424 95 291,857 Toplam 28491,390 99 Tablodan da grld gibi, yaplan ANOVA testi sonularna gre yneticilerin toplam tutum puanlar mesleki deneyime gre anlaml bir farkllk gstermemektedir. (F=0,655; p=0,625). Analizsonucunagrep>0,05olduundan5numaralhipotezimizindedesteklendiisyle nemez. Yani, kadn alanlar ve kadn yneticilere ynelik tutumlar yneticilerin mesleki deneyimlerinegrefarkllkgstermektedireklindekihipotezreddedilir. Tmbuverilerneticesinde,yneticilerinkadnalanlarvekadnyneticilereilikintop lampuanlarilesadececinsiyetdeikeniarasndaanlamlbirilikininbulunduusylene bilir. 7.SONU Kadnlarnekonomikretimvedzenlemefaaliyetlerinekatlminsanlktarihikadareski olmasnaramen,emeinibircretkarlvermesiilkolarakEndstriDevrimiilebala mtr.BirokgelimevedeiimideberaberindegetirenEndstriDevrimininennemli sonularndanbiri de, bu sretekadnn,alma yaamnailk defacretli olarak veii statsndekatlmolmutur.Gnmzde,alankadnsaysnnveidnyasndakadnla rn orannn giderek artmasna ramen, st dzey ynetici ve liderler arasnda kadnlarn sayshalenistenilendzeydegrlmemektedir. Kadn yneticilerin st ynetim kademelerine ulamalarn engelleyen ve cam tavan olarak adlandrlan ok eitli engeller bulunmaktadr. Gerek dnyada gerekse lkemizde konuileilgiliyaplanaratrmalardacinsiyettemellibuengellerinfarklekillerdesnflan drldgrlmektedir. Konyailindebulunankamuvezelbankayneticilerizerindeyaplanaratrmada,kadn yneticilerinykselmelerineengelolancamtavanengellerineilikinkadnveerkekyne ticilerin tutumlar arasnda fark bulunduunu ortaya koyan varsaymn desteklendii g rlmtr. Buradan hareketle, kadn yneticilerin st ynetim kademelerineykselmele rinde karlatklar en nemli engelin cinsiyet temelli olduu sonucuna ulalabilir. Zira, kadn ve erkek yneticilerin kadn alanlar ve kadn yneticilere ilikin toplam tutum puanlarileya,eitimdurumu,medenidurumvemeslekideneyimarasndakiilikiyisor gulayandierhipotezlerreddedilmitir. Kadnyneticilerdekariyerengellerivecamtavansendromuteoriveuygulamanokta sndaincelemeyevegelitirilmeyeakbirkonudur.Yaplacakolanyenialmalarda,cam
284
tavanolaraknitelenenengellerin,bualmadaolduundanfarkleklerdesnflandrlarak incelenmesininkonuyayeniboyutlarkazandracadaphesizdir. KAYNAKA

Akolan,M.(1997),KonaklamaEndstrisindeKadnYneticiler,Eskiehir:T.C.Anadoluniversitesi Yaynlar,YaynNo:994. Ataay,N.A.(1998),KadnYneticilerinKariyerBoyutlarveEtmenleri,Ed.Oyaifti,20.Yzyln sonundaKadnlarveGelecekKonferans,Ankara:TODAEYaynlar,YaynNo:285. Ayta, S. (1999), alma Yaamnda Kadn ve Kariyer, Trkiyede Kadn gc Seminerleri III, Bursa:TSKYaynlar. Ayta,S.(2001),iftKariyerliElervealmaYaamndakiYeri,Bursa:EzgiKitapeviYaynlar. Ayta,S.(2005),almaYaamndaKariyerYnetimiPlanlamasGelitirilmesiSorunlar,Bursa:Ezgi KitapeviYaynlar. Ba,T.(2001),Anket,Ankara:SekinYaynlar. Bayrak,S.veYcelA.(2000),Kadn,Cinsiyet,YneticilikveGBirParadoksmu?,8.UlusalYne timveOrganizasyonKongresi,Nevehir,2527Mays,125142.. Bell, M. P. vd. (2002), Discirimination, Harassment and the Glass Ceiling: Women Executive as ChangeAgents,JournalofBusinessEthics,37,5978. Bircan, . (1992), Kadnlarn sizlii ve stihdam, stihdam Seminerleri I, Ankara: ve i Bulma KurumuYayn,No.272. Dreher,G.F.(2003),BreakingtheGlassCeiling:TheEffectsofSexRatiosandWorkLifePrograms onFemaleLeadershipattheTop,HumanRelations,56(5),537552. French, W. L. (1998), Human Resource Management, Houghton Mifflin Company, Fourth Edition, NewYork. Jackson,J.C.(2001),WomenMiddleManagersPerceptionoftheGlassCeiling,WomeninMan agementReview,16(1),2339. Kocack,F.(2004),Trkiyedealmahayatndankesitler:sizlikSendikalrgtlenmeKadnEmei portaclk,Sivas:CumhuriyetniversitesiYaynlar,yaynNo:94. Kocack,F.veGkkayaV.B.(2005),TrkiyedealanKadnlarveSorunlar,Cumhuriyetniver sitesi..B.F.Dergisi,6(1). Lockwood, N. (2004), The Glass Ceiling: Domestic and International Perspectives, HR Magazine, http://www.findarticles.com(07.09.2008). Seyidolu,H.(1997),BilimselAratrmaYazmaElKitab,7.Bask,stanbul:GzemYaynlar. TSK, (2002), ada Sanayi Merkezlerinde Kadn gcnn Konumu:Bursa rnei, Ankara: TSK Yaynlar. Tokol,A.(1999),Dnyadakadngc,TrkiyedeKadngcSeminerleriIII,Bursa:TSKYay nlar.
285
CNSYETAYRIMCILIININSONULARIVEKONUYLALGLAMRPKBR ARATIRMA
MeltemONAY CelalBayarniversitesi UygulamalBilimlerYksekOkulu meltemonay@gmail.com
ZET Alglanancinsiyetayrmclnnsonularnaklamayaynelikaratrmannamac;bireylerincinsiyetayrmcl kavramnbelirlenmesineyardmcolandeikenlerarasndakiilikiyitespitedebilmektir.Budeikenlerarasnda; cinsiyet,cinsiyetkimlii,cinsiyetnyargsvecinsiyetayrmclbulunmaktadr.Elealnanbudeikenlerinayn zamanda bireyin iten ayrlma niyeti ile rgte ballk ilikilerinde ne lde etkili olduu tespit edilmeye allmtr. Bu amaca ulaabilmek iin, iki firmada mavi ve beyaz yakallara konuyla ilgili anket almas yaplmtr.Sonulargstermitirki;herikifirmadaoluturulanhipotezlerdikkatealndndafirmalardacinsiyet ayrmcl yaplmaktadr ve kadn alanlar bu ayrmcl erkeklere gre daha ok alglamaktadrlar. Bunun dnda,alanlararasndayaanancinsiyetayrmclalanlarn rgtselolanballnetkilediigibial anlarnitenayrlmaniyetinidepozitifyndeetkilemektedir. Anahtarkelimeler:Cinsiyetkimlii,cinsiyetnyargs,cinsiyetayrmcl,rgtselballk,itenayrlmaniyeti.
1.Giri Cinsiyet ayrmcl gnmz rgtlerinde nemli bir konu olmaya devam etmektedir. Bireylerin iyerinde cinsiyete dayal ayrmcl algladklarn belirtmeleri de bunun en nemligstergesidir(Gutekvedierleri,1996;792).Cinsiyetayrmclilealglanancinsi yetnyarglarbirbirindenfarklkavramlardaolsa,birbiriyleilikilidir.Kadnlarakaralg lanan cinsiyet nyarglar sistematik olarak erkeklerden ziyade kadnlar tarafndan daha ok alglanmaktadr (Ngo ve dierleri, 2002; 135; Foster, 2000; 94; Kobrynowicz ve Branscombe, 1997; 348; Foley ve dierleri, 2004; 3). Bu tr alglamalar, kadn ve erkek alanlarn(meslektalarn)birbirlerinekarsergilediklerifarkldavranlarnkarlatrl masylaekillenmektedir. Cinsiyetayrmcl,kiininyetkinlikleriveyaiperformansndanziyade,kiinincinsiyetine baklarakaklanabilir(Gutekvedierleri,1996;794).Alglanancinsiyetayrmcl,alan kiininkadnveyaerkekkimlii(cinsiyeti)nedeniyleiyerlerindefarklveyabenzerdavra nlar gstermesiyle aklanabilir. Erkeklerin ve kadnlarn, kendi cinsiyetlerine dayal ay rmclalglamalaroknemlidir(Cameron,2001;744745).Kadnlariincinsiyetayrm clnn alglanmas, belirli ktlarla ilgilidir. Bu ktlar arasnda; i hayatnda alglanan prestij durumu ve dk g, yksek i atmalar, dk zgven, artan depresyon ve endiedurumusaylabilir(Foster,2000;96).kigruparasndakientemelfarkllk;kadnlarn bu ayrmcl kiiselden ziyade, ait olduu gruba ynelik olarak alglamasdr. Alglanan cinsiyet ayrmcl, kiinin kendi i hayatndaki deneyimleriyle ilikiliyken, kadnlara kar alglanancinsiyetnyargstamamenkadnlarnveerkeklerinkiiselkararlarndaveal ma artlarnda karlatklar durumlar nedeniyle ortaya kmaktadr. rnein; kadnlar erkekleregredahaazmaaaldklarnhissettiklerindeveyakendilerineeitsizdavranld n dndklerinde nyargl davranmaktadrlar (Gurin ve Townsend, 1986; Elkins ve dierleri,2001;45).
286
2.Alglanancinsiyetnyargsvealglanancinsiyetayrmcl Alglanan cinsiyet ayrmcl ve alglanan cinsiyet nyargs birbiri ile ilikili kavramlardr. Foleyvedierleri(2004;4)inaktardnagre;kadnlaraynelikcinsiyetayrmclgenel likledahabireyselalglanmaktadr.Yanibireyleryaptklaritegsterdikleriiperformans lar nedeniyle bir ayrmcla uradklarn dnmekten ziyade kendi cinsiyetlerinden ve kendilerineatfedilenrollerdendolaycinsiyetayrmclnauradklarndnmektedirler (Gutek,vedierleri,1996;Ngovedierleri,2002,141).Cameron(2001:745747;Sanchez veBrock,1996;704705)iseiyerindesadecekadnalanlarndeilaynzamandaerkek lerindecinsiyetlerinedeniyleayrmclklakarkaryakalabileceklerinibelirtmektir.Kadn larasndan,cinsiyetayrmnnfarknavarlmas(alglanmas)ileilgiliolarakdahaazso rumluluk ve prestij (stat, pozisyon) salanmas, fazla i verilmesigibi durumlarn ortaya kmassonucuilealakaldr.(Foster,2000;96;KobrynnowickveBranscombe,1997;348 351). 3.Sosyalkimlikteorisivecinsiyetkimlii Folleyvedierleri(2004;5)inaktardnagre,sosyalkimlikteorisindekiinintavrlarya datutumlar,sosyalgruplardakiyeliiilekiininkendigrubu(rneincinsiyet,rk,snf, meslek) dndaki yeleri deerlendirilmesi ile ekillenmektedir (Tajfel ve Turner, 1979;Amiot ve dierleri,2007:558559). Bu gruplar arasnda yaplan kyaslama grup ii tanmlamalariinanahtarbirkaynaktr(Yuki,2003;166167)vegrupiindekidavranve nyarglarn deerlendirilmesi iin teorik bir taslak olarak deerlendirilebilir ( Wilson ve Liu,2003).
Cinsiyet H1
H1 H4
rgtsel ballk
H2
Alglanan cinsiyet nyarglar
H3
Alglanan cinsiyet ayrmcl
H4
H2 Cinsiyet kimlii H4 Ayrlma niyeti
ekil1.AratrmannHipotetikModeliveHipotezler
Sonu olarak aratrmann temel amac; bireylerin cinsiyet ayrmcl konusundaki algla malarnnneldekadnlarakarcinsiyetebalsosyalkimlik,cinsiyetvealglanancinsi yet nyargsn tespit edebilmek iin bize yardmc olacak olan ekil 1 deki ilikileri test etmektir.
287
4.Aratrmannhipotezleriilehipotezleridestekleyenaratrmalar 4.1.Cinsiyetinetkisi Bulgulargenelolarakiyerlerindekadnlarndezavantajldurumdaolduklarngstermek tedir.Budurum zelliklehukukileilgilimesleklerdebariz olarakgrlmektedir(Millerve veMelloy,2000;MillerveMailer,2008;534).Cinsiyetgenellikledller,kaynaklarvefrsat lar konusunda farkllklara ve sonu olarak da adaletsiz tutumlara yol amaktadr. Sosyal birkimlikperspektifiniuygulamak,sosyalyapiindekibirbireyingrupiindekipozisyonu eitsizlieyneliktavrlardanemlibiretkiyesahiptir(Schmittvedierleri,2003;162)ve bunoktadagenelliklekadnlarcinsiyetgrubunundezavantajlolanbireylerinioluturmak tadr.Foley(2004;9)inaktardnagrealankadnlarbiriyerindegenelolarakkadnla rndezavantajlolduklarngrebilmektedirler,yani,kadnlarkolaycabirliktehareketede ceklerialanlarfarketmektedirler(Crosby,1982). Hipotez1a:Kadnlar,erkekleregredahafazlacinsiyetnyargsnasahiptir. Hipotez1b:Kadnlar,erkekleregrecinsiyetayrmclndahafazlahissetmektedirler. 4.2.CinsiyetKimliininEtkisi Sosyal kimlik olgusundan ortaya kan dnce cinsiyet nyargs ve ayrmclnn kiinin cinsiyet grubu ile tanmlanmasnn gcnden etkilenmi olmasdr. Foley ve dierlerinin (2004;10)aktardnagre;cinsiyetkimliisosyaletkileimkapsamiindeortayakmak tadr ve cinsiyet kimlikleri belli sosyal kavramlar ierisinde gelime gsterir ve farkl bir yerde ve farkl bir zamanda olduka deiiklikler gsterebilir (Deaux ve Stewart, 2001). Kendiniokiyitanmlayabilenbirey,eitlikonulardavedurumlardagrupyeliineuyan yorumlarda bulunabilir. Kendi grubuna odaklanm kiiler evresindeki dier gruplarla kendinikyaslar,tepkigsterir.Budurumkiininevresindeayrmclkyapldngrme olaslnartrr.(Majorvedierleri,2002;222).Kadnlarasndan,cinsiyetnyargsve cinsiyet ayrmnn alglanmaspozitifgrup kimliinin srdrlebilirliiilebalantlolmak tadrnkbudurumaltstatlkadnlarnkurumiindeyaadklarbazolaylarnedeniyle ortayalmtr(Harisvedierleri,2004;5758).Sosyalkimlikteorisibiriyerindebulunan kadnlarnkendilerineynelikolarakgerekletiineinandklarcinsiyetnyargscinsi yetayrmclnkendikiiseldeneyimleriyadabakakadnlarndeneyimleriileekillendi rirler. Hipotez2a:Cinsiyetkimliikadnlaraynelikcinsiyetnyargsnnalglanmasilepozitif ilikilidir. Hipotez2b:Cinsiyetkimliikadnlaraynelikcinsiyetayrmclnnalglanmasilepozitif ilikilidir. 4.3.CinsiyetnyargsveAyrmclArasndakiliki Cinsiyet ayrmcl belirgin hale geldii zaman, ayrmla ilgili durumu onaylamak ya da onaylamamakiinbakabilgilerkullanlabilir.Foley(2004;12)aktardnagre;ayrmclk lailgiliolanbelirtilerbukonudakialglarmzetkileyebilir(Majorvedierleri,2002;Major vedierleri,2003;221223).Kadnlaraynelikcinsiyetayrmnnalglanmasgrupyeliine dayananayrmnalglanmasolaslnartrandurumsalbiripucuaracolarakieyarayabi lir.Genelolarakbakldndaortayakansonularnkadngrupyeliiilebalantlolarak alglanan olasl artran unsurlarn hem erkek hem de kadnlarn kendilerineyaplanay rmcl bizzat yaayan ve ayn zamanda da ayrmcla kar spesifik olumsuz sonular atfettiini gstermektedir. alt iyerinde kadnlara ynelik olarak bir cinsiyet ayrm olduunu tanmlayan bir erkek alann kendi cinsiyetine dayal olan kart ayrmcl alglamasdahayksekbirolaslktr.Bunagre:
288
Hipotez 3 : Kadnlara ynelikgrlencinsiyet nyargs, cinsiyet ayrmcl yaplmas ile pozitifilikilidir 4.4.CinsiyetAyrmclnSonular Ensher ve dierleri (2001; 5658)inin yapt aratrma sonularna gre, altklar ku rumdacinsiyetlerineynelikuygulamalarlakarlaanalanlarndahaazimemnuniyeti yaadklar,iekendileriniveremediklerinivetekrarsemeanslarbulunmasdurumunda ayn pozisyonu semeyeceklerini tespit etmitir. Byle olunca da, bireylerin altklar iyerindeayrmcladayalolanuygulamalarlakarlatklarzaman,kendileriniieverme zelliklerinin azalmas nedeniyle muhtemelen iyerinden ayrlacaklar dnlebilir. Tersi durumda ise iyerinde cinsiyet ayrmcln alglamayan alanlarn ise rgtlerine olan ballklarnnartsylenebilir(Loivedierleri,2006;102103).Bunundndacinseltaciz ve kariyer planlamas gibi iyerlerinde pek ok sorunla da karlalmaktadr (Shaffer ve dierleri,2000;319320) Hipotez4a:Alglanancinsiyetayrmcl,rgtselballklanegatifynlilikigsterir. Hipotez4b:rgtselballk,itenayrlmaniyetiylenegatifynlilikilidir. Hipotez4c:Alglanancinsiyetayrmcl,itenayrlmaniyetiylepozitifynlilikilidir. 5.Aratrmannrneklemivemetodu 5.1.Aratrmannrneklemi Bu aratrmann verileri, 2009 yl Mart ay ierisinde iki firmada alan beyaz ve mavi yakal alanlara yaplan bir anket formu aracl toplanmtr. rneklem grubundaki iki firma,almaykabuledenfirmalardr.Aratrmada,seilenfirmalardanbirincisi(Xfirma) rgtselballsorgulayanaltsorudanikisininkartlmas,Yfirmasisearatrmann sadecemaviyakallarayaplmaskonusundabirnartgetirmilerdir.Firmalarnzellik lesongnlerdealanlarnitenkartlmaskonusundaokduyarldavranmakdurumun daolduklarnsylemelerinedeniyle,buartlarkabuledilmitir.BudurumdaXfirmasna verilen 158; Yfirmasnaverilen68 adetanket formununtamamikigniinde toplan mtr.Bunedenlede,%100geridnmorannaulalmtr. 5.2.AratrmadaKullanlanAnalizler Aratrmada kurulan kavramsal model, yapsal eitlik modeli (SEM) ile test edilmitir. Oluturulan modelin deerlendirilmesinde, LSREL 8.51 program kullanlmtr. Ayrca tanmlayc istatistikler, korelasyonve ttesti analizleri iin SPSS paketprogram da kulla nlmtr.Modeldehemgzlenen,hem dertkdeikenlerbulunduuiin,rtkdei kenlerioluturansorularnaldskorlarntoplamalnarakyenideikenleroluturulmu vebudeikenlerkullanlarakgzlenendeikenlerleyol(path)analiziyaplmtr. 8.Tartmavesonu Kadnn bireysel,toplumsalilevlerini ve sorumluluklarnyerinegetirebilmesiiin salkl olmas,salnkoruyabilmesiiindeiyibirtoplumsalstatyesahipolmasgerekir.Bunu gerekletirebilmesidekadnerkekeitliinedayanr.Btntoplumlardakadnntoplum sal stats erkein toplumsal statsne gre daha dk olmakla birlikte zellikle geli mekteolantoplumlardabuorandahadabelirgindir(Kreselcinsiyetayrmclendeksine gre,Trkiyecinsiyeteitsizliinde121.cisradaolup,sondan7.cisradr).Dolaysylage limekte olan toplumlarda, kadn ve erkek arasndaki ayrmclk her alanda daha belirgin olarak (ekonomik, eitim, salk, siyaset, cinsiyet, vb.) grlmektedir (http://www.itusozluk.com) . Bu alanlardan en nemlisinin cinsiyet ayrmcl olduu dncesiyle yaplan aratrma, iki firmada uygulanmtr. Aratrmann temel amac; bi reylerincinsiyetayrmclkavramnnbelirlenmesineyardmcolacakdeikenlerarasn dakiilikiyitespitedebilmektir.Budeikenlerarasnda;cinsiyet,cinsiyetkimlii,cinsiyet
289
nyargsvecinsiyetayrmclbulunmaktaolup,budeikenlerindebireyinieballn daveyaitenayrlmaniyetindeneldeetkiliolduugsterilmeyeallmtr. Sonulargstermitirki;herikifirmadaalankiinincinsiyeti(kadnveyaerkekolmas) onun cinsiyet nyargs ve cinsiyet ayrmcl konusundaki alglarn etkilemektedir. Bu alglarn younluu daha ok kadn alanlar lehinedir. Ayrca alglanan bu sonular al anlarnrgteballnolumsuzyndeetkilediigibi,itenayrlmaniyetinideartrmak tadr. Bu bulgular literatre uygun olmayan bir ekilde gelimemitir. Zaten dnyada pek ok lkedekadnalanlaraynelikayrmclkyapldbilinenbirgerektir.lkemizdesade ceikifirmadagzlemlenensonulardabununbirgstergesidir.Ancakburadanemliolan ihayatndagzlemlenenayrmclnktlardrki;busonularzelliklekadnlarasndan dkzgvene,artandepresyona,yksekiatmalarnayolaarkenaynzamandada firmaya aidiyet duyma hissinin azalmasna ve iyeri iin nemli maliyetler oluturan devirhznnyksekliivekurumkimliiveimajgibiolumsuzfaktrlerinolumasna danedenolmaktadr. KAYNAKA
Amot, C. E, Terry, D. J. ve Callan, V. (2007), Status, Equality and Social Identification During on IntergroupMerger:ALongitudinalStudy,BritishJournalofSocialPsychology,46,558559. Branscombe, N. R. (1998), Thinking About Ones Groups Privileges or Disadvantages: Conse quencesforWellBeinginWomenandMen,BritishJournalofSocialPsychology,37,167184. Cameron,J.E.(2001),SocialIdentity,ModernSexismandPerceptionsofPersonalandGroupDis criminationinWomenAndMen,SexRoles,45(11/12),744747. Cameron, J. E. ve Lalonde, R. N. (2001), Social Identification and GenderRelated Ideology in WomenandMen,BritishJournalofSocialPsychology,40,6061. Deaux, K., Red, A., Mzrah, K. ve Cottng, D. (1999), Connecting The Person to The Social: The FunctionsofSocialIdentification,Eds.T.R.Tyler,R.M.KRAMERandO.P.JOHN,ThePsychologyof TheSocialSelf,Mahwah,N.J.Erlbaum,91114. Deaux,K.veSTewart,A.(2001),FramingGenderIdentity,Eds.R.UNGER,HandbookofThePsychol ogyofWomenandGender,NewYork:JohnWiley. Elkns,T.J.,Phllps,J.S.,Konopaske,R.,veTownsend,J.(2001),EvaluatingGenderDiscrimination Claims:IsThereAGenderSimilarityBias?,SexRoles,44(1/2),4. Ely, R. J. (1995), The Power in Demography: Womens Social Constructions of Gender Identity at Work,AcademyofManagementJournal,38,589590. Ensher,E.A.,GrantVallone,E.J.veDonaldson,S.I.(2001),EffectsofPerceivedDiscriminationon Job Satisfaction, Organizational Commitment, Organizational Citizenship Behavior, and Griev ances,HumanResourceDevelopmentQuarterly,12,5658. Foley,S.,Hangyue,N.veLo,R.(2004),AntecedentsandConsequencesofPerceivedGenderDis crimination:ASocialIdentityPerspective,AsiaPacificJournalofManagement,130. Foster,M.D.(1999),ActingOutagainstGenderDiscrimination:TheEffectsofDifferentSocialIden tities,SexRoles,40,168. Foster, M. D.(2000), Positive and Negative Responses to Personal Discrimination: Does Coping MakeADifference?,JournalofSocialPsychology,140,9396. Foster, M. D. ve Don, K. L. (2003), Dispositional Hardiness and Womens WellBeing Relating to GenderDiscrimination:TheRoleofMinimization,PsychologyofWomenQuarterly,27(3),198. Foley, S., Ngo, H. Y. ve Wong, A. (Forthcoming), Perceptions of Discrimination and Justice: Are ThereGenderDifferencesinOutComes,GroupandOrganizationsManagement,. Gutek,B.A.,Cohen,A.G.veTsu,A.(1996),ReactionstoPerceivesDiscrimination,HumanRela tions,49(6),791814.
290
Hars,M.M.,Levens,F.veVanHoye,G.(2004),IThinkTheyDiscriminatedagainstMe:UsingPro totypeTheoryandOrganizationalJusticeTheoryforUnderstandingPerceivedDiscriminationin SelectionandPromotionSituations,InternationalJournalofSelectionandAssessment,12(1/2), 5556. Kobrynowcz, D. ve Branscombe, N. R. (1997), Who Considers Themselves Victims of Discrimina tion?IndividualDifferencePredictorsofPerceivedGenderDiscriminationinWomenandMen, PsychologyofWomenQuarterly,21,348. Lee,E.W.Y.(2003),IndividualismandPatriarchy:TheIdentifyofEntrepreneurialWomenLawyers inHongKong,Eds.E.E.Y.Lee,GenderandChangeinHongKong,HongKong:HongKongUniver sityPres.,7896. Major,B.,Qunton,W.J.veMccoy,S.K.(2002),AntecedentsandConsequencesofAttributionsto Discrimination:TheoreticalandEmpiricalAdvances,Eds.M.P.Zanna,AdvancesinExperimental SocialPsychology,34,251329. Mller,S.L.veMeloy,M.L.(2000),WomenonTheBench:Mavericks,PeacemakersorSomething Else?ResearchQuestion,IssuesAndSuggestions,Eds.R.MurasknandT.Alleman,ItsaCrime: WomenandJustice,EnglewoodCliffs,NJ:RegentsPretinceHall,5368. Morrson,A.M.,Whte,R.P.veVanVelsor,E.(1992),BreakingTheGlassCeilling:CanWomenReach TheTopofAmericansLargestCorporation?,MA:AddisonWesley. Maccallum, R. C., Browne, M. W. ve Sugawara,H. M. (1996), Power Analysisand Determining of SampleSiteforCovarianceStructureModeling,PschologyMethods,1(2),130. Major,B.,Qunton,W.veSchmader,T.(2003),AttributionstoDiscriminationandSelfEsteem:Im pactofGroupIdentificationAndSituationalAmbiguity,YaynnAd39,220. Maccallum,R.C.veAustn,J.T.(2003),ApplicationofStructuralEquationModellinginPsychological Research,YaynnAd,51,202. Mller,S.L.veMaer,S.L.(2008),MovingBeyondNumbers:WhatFemaleJudgesSayaboutDiffer entJudicialVoices,JournalOfWomen,PoliticsandPolicy,29,4:530. Meyer, J. P., Allen, N .J. ve Smth, C. A. (1993), Commitment to Organizations and Occupations: Extension and Test of A ThreeComponent Conceptualization, Journal of Applied Psychology, 78,538551. Ngo,H.Y.,Tang,C.S.veAU,W.W.(2002),BehavioralResponsestoEmploymentDiscrimination:A StudyofHongKongWorkers,InternationalJournalofHumanResourceManagement,13:135. Lo, R., HangYue, N. ve Foley, S. (2006), Linking Employees Justice Perceptions to Organizational Commitment and Intention toLeave: TheMediating Role of Perceived OrganizationalPsychol ogy,YaynnAd,79,102103. Rosn, H. M. ve Korabk, K. (1991), Workplace Variables, Affective Responses, and Intention to LeaveamongWomenManagers,JournalofOccupationalPsychology,64,319320. Sellers,R.M.veShelton,J.N.(2003),TheRoleofRacialIdentityinPerceivedRacialDiscrimination, JournalofPersonalityandSocialPsychology,84(5),10791080. Sanchez,J.I.veBrock,P.(1996),OutcomesofPerveivedDiscrimanationamongHispanicEmploy ees: Is Diversity Management A Luxury or A Necessity?, Academy of Management Journal, 39(3),704705. imek,.F.(2007),YapsalEitlikModellemesineGiri:TemellkelerVeLisrelUygulamalar,stan bul:EkinoksYaynlar. Stroh,L.K.,Brett,J.M.veRelly,A.H.(1996),FamilyStructure,GlassCeiling,andTraditionalExpla nationsforTheDidderentialRateofTurnoverofFemaleandMaleManagers.JournalofVoca tionalBehavior,49,99118. Schmtt,M.T.,Branscombe,N.R.veKappen,D.M.(2003),AttitudestowardGroupBasedInequal ity:SocialDominanceorSocialIdentity?,BritishJournalofSocialPsychology,42(2),162164. Steger, J. H. (1990), Structural Model Evaluation and Modification: An Interval Estimation Ap proach,MultivariateBehavioralResearch,25,173180. Steward,A.J.veMCDermott,C.(2004),GenderinPsycoholgy,AnnualRev.Psychology,55,531 534.
291
Shaffer,M.A.(2000),GenderDiscriminationandJobRelatedOutcomes:ACrossCulturalCompari son of Working Women in The United States And China, Journal of Vocational Behavior, 57, 396397. Sherf, C. W. (1982), Neeeded Concepts in The Study Of Gender Identity, Psychology of Women Quarterly,6(4),376379. Tajfel,H.veTurner,J.C.(1979),AnIntegrativeTheoryofIntergroupConflict,Eds.W.G.Austnand S.Worchel,TheSocialPsychologyofIntergroupRelations,Monterey,CA:Brooks/Cole,3347. Wlson,M.S.veLu,J.H.(2003),SocialDominamceOrientationandGender:TheModeratingRole ofGender,BritishJournalofSocialPsychology,42(2),187198. Yuk,M.(2003),IntergroupComparisonVersusIntragroupRelationships:ACrossCulturalExamina tionofSocial Identity Theoryin North AmericanAnd EastAsianCulturalContexts, SocialPsy chologyQuarterly,66,166167.
292

293
13.Oturum
TrkiyedeOtantikLiderlikzerineBirKeifalmas idemASARKAYAMEM,GayeKARAAYAYDIN,HayatKABASAKAL, BehiceERTENSARAER zLiderlik(KendiKendineLiderlik)leiTrkeFormununUyarlama almas AkifTABAK,Dr.nsalSIRI,TolgaTRKZ TrkrgtlerindeBireylerarasGvenlikisizerineBirleknerisi FerdaERDEM,JansetZENAYTEMUR

294
TRKYEDEOTANTKLDERLKZERNEBRKEFALIMASI
idemASARKAYAMEM Boaziiniversitesi,..B.F.,letme Bilginiversitesi,..B.F.,letme cigdemasarkaya@gmail.com HayatKABASAKAL Boaziiniversitesi,..B.F.,letme kabasaka@boun.edu.tr GayeKARAAYAYDIN Boaziiniversitesi,..B.F.,letme gaye.karacay@gmail.com BehiceERTENSARAER Boaziiniversitesi,..B.F.,letme behice.ertenu@boun.edu.tr
ZET Bu almada bat literatrnde tanmlanm olan otantik liderliin Trkiyedeki bileenleri, ncelleri ve astlar zerinde yaratt etki incelenmitir. Keif almas olarak yrtlen bu aratrmada odak grup almas ve derinlemesinemlakatlaryaplmtr.Verilerinierik analizinetabitutulmassonucunda,literatrdedaha nce denyeralanveotantikliderliinbileenlerinioluturankendinitanma,ilikilerdeeffaflk,kararalmadadengeli yaklamveiselletirilmiahlakanlaynnTrkiyededeotantikliderlikzellikleriarasndagrldbulunmu tur.Ayrca,literatrdeyeralmayanbirbulguolarak,Trkiyedeherbirotantikliderlikbileenininkiiodaklve btnletirici olmak zere iki tamamlayc yaklamdan olutuu ortaya konmutur. Otantik liderlikle en sk badatrlan sonular arasnda sayg ve gven yer almtr. Otantiklie yol aan etmenler arasnda ise liderin ayrtrcbirhayathikayesininbulunmas,liderileastlarnndeeryarglararasndauyumveastlarnbelirlibir olgunlukseviyesineerimesibulunmutur. AnahtarKelimeler:Otantikliderlik,sayg,gven,yaamhikayesi.
1.GR Son yllarda toplumsal hayatta, siyasette ve i dnyasnda liderlere kar ciddi bir gven kayb olumutur. Bunun sonucunda aratrmaclar gven oluturacak yeni liderlik yakla mlarzerindealmalarnyounlatrmlarveotantikliderlikyaklamnortayaatm lardr.(Bass,1999;Price,2003;Avoliovd.,2004;AvolioveGardner,2005;Walumbwavd., 2008vb.)Bualmalar,otantikliderlikkavramnnbileenlerinikendinitanma,ilikilerde effaflk,kararalmadadengeliyaklamveiselletirilmiahlakanlayolaraktanmlam lardr. Ancak bu almalar, genellikle Bat dnyasnda yaplmakta olup henz kavramn zelliklerininbelirlenmesivekarizmatikliderlik,dnmselliderlikveetikliderlikyakla mlargibidierliderlikyaklamlarndanfarkllatrlmasaamasndadr.Dierbirdeyile otantik liderlikkavramnnieriihenztamolarakkesinlememitir(Bass,1999;Cooper vd.,2005;Sparrowe,2005;Walumbwavd.,2008).Buaratrmannamac,Trkiyedeotan tik liderlik kavramnn ieriini belirlemek, alanlar tarafndan nasl grldn incele mekveotantikliderliinncelleriniaratrmaktr. 2.LTERATR 2.1.Otantiklik Son yllarda psikolojinin bir yaklam olarak ortaya kan pozitif psikoloji erevesinde bakldnda,otantiklikkavramkiinindeneyimleri,dnce,duygu,ihtiyaveyainanlar ile balantl bir biimde kendini bilmesi eklinde tanmlanmaktadr(Harter, 2002:382). Hartern(2002)butanmnagre,otantiklikinsanndnceveduygulariledavranlar nn paralel olmas anlamn tamaktadr. Aslnda bu anlamn yansmalar tarih boyunca oukltrdebulunmutur.rnein; YunanMitolojisi,Kendinol
295
Confiyus(ininennlfilozofvepolitikteorisyeni,M551479),stninsanko numadanncehareketedervesonrasndahareketlerinegrekonuur Sokrates(EskiYunanfilozofu,M470399),Grnmekistediingibiol Mevlana Celaleddin Rumi (Anadolulu filozof ve air, 12071273), Ya olduun gibi grnyadagrndngibiol WilliamShakespeare(ngilizoyunyazarveair,15641616),Dndngibisyle veruhtansyle BenjaminFranklin(Amerikanyazar,mucit,17061790),Naslgrnyorsangerek tenool Erikson (1995) otantikliin gerekte ya hep ya hi durumu olmadn, yani insanlara ya tamamenotantikyadahiotantikdeileklindekikeskinbiryaklamndoruolmadn, bunakarnkiilerinazveyaokotantikolabileceklerininesrmtr.Busav,hemlider lerinhemdeastlarnngeliimsreleriileparalelolarakdahafazlaotantikolmaanslar nnolduunuvurgulamaktadr. Eriksonun fikrine paralel olarak Luthans ve Avolio (2003) otantik liderlii bireyin pozitif psikolojik kapasitesinden veya zengin tecrbeler salayan bir kurumsalortamdan doan, kiisel farkndalk ve oto kontrol ieren pozitif davranlar ile sonulanan, bylece pozitif gelimeyidestekleyenbirsreolaraktanmlamaktadrlar(s.243). Otantiklik zerine literatrde en etkili alma Kernis (2003) tarafndan yaplmtr. Bu alma, otantiklii kiinin gnlk giriimlerinde engellenmemi gerek, z benlik (s.1) olarak tanmlam ve drt bileen belirlemitir. Bunlar: Farkndalk, nyargsz deerlen dirme, davran ve ilikiselliktir. Bu bak asna gre otantiklik kiinin nasl yaad ve kimlerle iletiim iinde olduuna gre deimektedir. Otantiklik ile kendine fazla gven yerine optimal kendine gven salanabilmektedir. Optimal kendine gven; iten gelen, gerek,doru,dengeli,ahenkliiken;kendinefazlagvensavunmaamal,artlvetutarsz niteliklerindendolaykrlganlkiermektedir(Kernis,2003). Cooper,ScanduraveSchriesheim(2005),ortamnnemliolduualmalardakltrnde elealnmasgerektiinibelirtmilerdir.Ayrca,otantiklikkavramnnveotantiklidereduyu lan ihtiyacn da kltrden kltre deiebileceini vurgulamlardr (s.484). Bu almada daarlklolarakbatkltrlerindeyaplanalmalaraekolarak,douilebatarasndabir kprolanTrkkltrndeotantiklikkavramndanyolaklarak,otantikliderlikincelen mektedir. 2.2.OtantikLiderlik Kernisin(2003)tanmladotantikliindrtanabileeninikullanarakIllies,Morgesonve Nahrgang(2005)drtbileenlibirotantikliderlikmodelioluturmulardr.Modellerindeki bileenler,kiiselfarkndalk,nyargszdegerlendirme,otantikdavranveotantikilikisel eilimlerdir. Gardner,Avolio,Luthans,MayveWalumbwa(2005)dayineKernisin(2003)modelinden etkilenmiveotantikliderlikzerineliteratrdeyeralandieryaklamlardabirletirerek kiiodaklotantiklidervetakipimodelininermilerdir.Modellerindeotantikotokontrol srecini incelemi ve bu srete otokontrol, bilginin objektif olarak deerlendirilmesi, ilikilerdeeffaflkveotantikdavranolmakzeredrtanabileeninbulunduunubelirt milerdir. Walumbwa,Avolio,Gardner,WensingvePeterson(2008);Gardnervd.nin(2005)veIllies vd.nin(2005)almalarnnzerinekatkdabulunarakotantikliderliinbileenlerinibelir lemiveotantikliderliklmngelitirerektestetmilerdir.almalarndaotantiklider
296
liinliderinpozitifpsikolojikkapasitesindenveyaetikdeerlertayankurumsalbirortam dan doduunu belirtmilerdir. Bylece, otantik liderliin zelliklerini kiisel geliime yol aan kiiselfarkndalk,iselletirilmi ahlakanlay,kararalmadabilginindengelideer lendirilmesiveilikilerdeeffaflkolarakilerisrmlerdir. Kiiselfarkndalkyadakendinitanma,kiinindnyayalglamaeklivebualglarnkendi nizmlemesinekatkdabulunmassonucundakiininkendiolumluveolumsuzzellikle rinitanmasdr.likilerdeeffaflkkiininbakalarilegerekbenliinipaylamasdr.Karar almadadengeliyaklam,kararvermedenncefarklgrleridinleyerekbilgileriobjektif olarak ele almaktr. selletirilmi ahlak anlay ise kiinin zmsedii ahlaki deerleri davranlarnaherkouldayanstmasdr. 3.TEORKEREVE BualmadaWalumbwavd.(2008)tarafndanortayakonulanotantikliderliktanmesas alnmvebutanmnneldeTrkiyeyeuyduu,varsahangiyenielerinemikzellik lerolarakortayaktincelenmitir.Bylelikle,buaratrmannotantikliderikkavramnn derinlemesine ve tanmlanmasna katk salayaca; ayrca toplumumuza zg olarak ortaya kan ncellerinin ve astlar zerindeki etkilerinin anlalmasna yardmc olaca dnlmtr. Otantik liderlikoldukayenibirkavram olarak ortaya ktndan, dierliderlik yaklam lardanayrannoktalarnnnelerolduunuincelemektefaydaolabilir.Liderlikliteratrne bakldnda otantik liderliin etik, dnmc ve karizmatik liderlik yaklamlar ile baz noktalarda birletii, ancak otantik liderliin astlarn iteki tutum ve davranlarn dier liderlik yaklamlarna kyasla daha iyi aklad vurgulanmtr (Walumbwa vd., 2008). Otantikliderliinetikliderlikletamrtt,karizmatikvednmcliderlikiledaha kstlbenzerlikleriolduusaptanmtr(Walumbwavd.2008;George,2003). Birbakabakasnagre,otantikliderliindierliderlikyaklamlarndanenfazlaayrlan tarafotantikliderliinbirkkkavramolaraktanmlanmas;birbakadeyileotantikliin birliderintemelyaptaolduuvedierliderlikyaklamlarnnbununzerineinaedile bilecei grdr (Avolio ve Gardner, 2005). Bu erevede, otantikkarizmatik; otantik dnmsel;otantikedimselliderlikyaklamlarndanszedildiigibi,tamtersinesahte karizmatik;sahtednmselgibiotantikolmayanliderlikyaklamlarortayakonmutur (BassveSteidlmeier,1999).Bualmadaotantikliderlikbirkkkavramolarakelealnm vedeerlendirilmitir. yilikseverlik, ahlak ve otorite kullanm bileenlerinden oluan paternalist yaklamlarn (PellegriniveScandura,2008;Aycanvd.,2000),yksekgaralvegrupiitopluluku luk(Hofstede,1980;Housevd.,2004)gibikltrelzelliklerinTrkiyedeveyakncoraf yada geerli olduu bilinmektedir. Bu etkileimin temelinde, astn lideri ile zdelemesi gsterilmitir (Cheng vd., 2004; Pellegrini ve Scandura 2008). Lider ile zdelemenin nemli n art olarak karlkl deerlerin uyumu ne kmaktadr (van Knippenberg ve Hogg, 2003; Shamir ve Eilam, 2005: 408). Bu ereveden bakldnda, Trkiye gibi paternalistliderlikbeklentileriolantoplumlarda,liderinotantikolarakalglanabilmesiiin astlarndeerleriilekendideerlerininrtmesinemkazanmaktadr. Literatrde otantik liderlik kavram tanmlanrken, otantik liderliin hayat boyu geliime akdinamikbirsreolduunesrlmtr(LuthansveAvolio,2003).Kiiliinvekiisel deerlerin bireyin hayat hikayesi ile olduka paralellik gsterdii varsaylrsa, bir liderin otantik olmasilehayatyksveyaanmlklarndakiorijinallikarasndabirbaolduu dnlebilir(ShamirveEilam,2005).Otantikolmannzndekiinindavranlarnnken diileuyumuarandnagre(LuthansveAvolio,2003;Gardnervd.,2005),gerekyaan
297
mlklarn ve birikimlerin tezahr kiiyi daha sahici klabilir. Bu yaklamdan hareketle yatan bamsz olarak elde edilen yaam tecrbesinin bireysel geliimi destekledii ve kiiyidahaotantikyaptdnlebilir. Kiinin kendine sahici olmas bakalar ile de sahici ilikiler kurma abas iinde olmasn getirebilir.Yapaylktanuzakiletiimkurabilenliderlerinastlariinolumlurolmodelolu turacaklar, onlarn daha fazla sayg, sevgi ve gvenini kazanabilecekleri ne srlebilir. Ancakyapayolmayandeerlerindahakalcvetutarlolacadnlrse,ahlakanlay nn iselletirilmi olmas art ortaya konabilir. Dolaysyla, Walumbwa vd.nin (2008) de nerdiigibi,liderinotantikolarakalglanabilmesi,ykseketikdeerleresahipolmasnave bunlaraherhalvearttasahipkmasnabaldr. Bu erevede, Walumbwa vd. (2008) tarafndan ortaya konan otantik lider kavramnn kltrlerdenbamszolarakhercorafyadageerliolacandnmekpekyanlolma yabilir.Ancak,herkltrvetopluluunotantikliizdeerlerineuygunolaraktanmlaya cavarsaymndanhareketleTrkiyedegeerliliitestedilmiolangaralvetopluluk uluk gibi deikenlerin Walumbwa vd. (2008) tarafndan ortaya atlan otantik liderlik kavramna emik nitelikler ilave edecei dnlebilir. rnein, lidere saygnn g aral yksekolantopluluklardanemkazanmasveliderinbusaygykorumakadnaastlarile arasna mesafe koymas; bunuyaparken effaflktan dn vermesi olaan addedilmekte dir.Birbakarnekolarak,balolduugrubunkarnkendikarlarnnnnekoyarak kiiselriskalan,problemkarsndabakalarnakarastlarnnhaklarnsavunanveyaekip ruhunu vurgulayan liderlerin daha otantik olarak alglanmalar beklenebilir. te yandan, Trkiyegibiyksekgaralolantoplumlarda,liderden,problemlerezmbulmasve astlarna yol gstermesi beklendiinden, otantik liderlerin pozitif psikolojik sermaye (Seligman,1999;LuthansveAvolio,2003)olarakisimlendirilenzelliklere(umut,iyimser lik, zyeterlilik vediren) sahip olmas astlarnn onlara duyduu gven, saygve sevgiyi pekitirebilir. 4.YNTEM: Keifamalbualmada,Trkiyedealanlarnbakasylaotantikliderliinemikuy gulamalarvealanlarzerindekietkisinianlamakamacylabirdiziderinlemesinemla katveodakgrupalmasgerekletirilmivebantkaytlarzerindenierikanaliziyapl mtr.erikanalizienazhakemtarafndanyaplarakhakemlerarasgvenilirlikdere cesillmtr. 4.1.rneklemGrubu Farklaamalarlagerekletirilenbukeifselaratrmadatoplam39kiirneklemgrubun da yer almtr. ki odak grup almasna toplam 12 kii; derinlemesine mlakatlara ise eitlimeslekgruplarndan,farklyagrubuveideneyimleriolantoplam27kiikatlm tr. Tm rneklem grubunun %38i kadn, %62si erkek; eitim seviyesi en az niversite mezunudur. 4.2.Uygulama lkaamadaotantikliderlikkavramnnWalumbwavd.(2008)tarafndannesrlenbo yutlarnngeerliliklerinintestedilmesivevarsaTrkiyeyezgemikzelliklerinbelirlen mesiamacylaikiodakgrupalmasyaplmtr.Bunlarnilkibirgrupdoktorarencisinin katlm ile; ikincisi ise farkl i kollarndan gelen bir grup alan ile gerekletirilmitir. Bulgularzerindenyaplanierikanalizisonularalmannbirsonrakiaamasnazemin hazrlamtr.Bualmannesashedefi,otantikliderlikkavramnnTrkiyedekitoplumsal deerlervebeklentilereuygunzellikleriniortayakoymakolduundan,veritoplamakiin niteliksel almalarda en ok kullanlan teke tek, derinlemesine grme yntemi uygu
298
lanmtr. Ortalama 1,5 saat sren ve teybe kaydedilen grmelerde katlmclardan otantik liderinasltanmladklar,otantiklidereuyan veuymayanzelliklerinvedavran biimlerininnelerolduuvecanlrneklerzerindengrlerinipaylamalaristenmitir. Bunun yan sra, otantik liderliin ncelleri ve sonular zerinde de grleri alnmtr. Grme notlar grmeci/ katlmc/ fikir baznda kategorize edilerek detayl bir ierik analizine tabitutulmutur. erik analizinigerekletiren hakem arasndaki gvenilirlik %83olarakhesaplanmtr. 5.SONULAR Aratrmann bulgular aadaki tabloda zetlenmitir. Bu bulgular, Trkiyede otantik liderlikzelliklerininbatliteratrndeortayakandrtanaboyuterevesindeincelene bileceineiaretetmektedir.Dierbirdeyile,otantikliderler,kendizayfvekuvvetliyn lerinitanyan,ilikilerindeeffafolan,kararvermedenncefarklgrlerideerlendiren veyksekahlakideerleresahipkiilerolarakbelirlenmitir. Bualmada,literatrdeyeralmayannemlibirkatkolarak,herbirboyutun,kendiiinde kii odaklve btnletirici olmakzere iki tamamlayc yaklamdan olutuu bulun mutur.BtnletiriciyaklamnTrkkltrndekitoplulukuzelliin(Hofstede,1980; KabasakalveBodur,2007)emikbirgstergesiolabileceidnlmektedir.Bunailaveten kkkavramolarakelealnanotantikliinTrkiyedeoptimumliderlikolarakalglanabilmesi iinliderlerinmutlakaglolmasgerektii,bilgiliolmanndaennemligkaynakla rndanbiriolduuvurgulanmtr. Tablo1.KeifalmasnnSonular KSELFARKINDALIK LKLERDEEFFAFLIK KiiOdaklBakAs KiiOdaklBakAs Olumluveolumsuzynlerininfarkn Akvedrstiletiimkurabilme daolma Hatalarnvezayflklarnaa Drstgeribildirimverme kartmaktanekinmeme Kendinigelitirme Hatasnkabuletme Kendineynelikeletiriyapabilme Duygularndasamimiveitenolabilme BtnletiriciBakAs BtnletiriciBakAs Toplumsalkarnekoyma Astlarnkrmadandorugeribildirimdebulunma Astlarnndeerlerininfarkndaolma likilerdeadaletivedrstlgzetme Astlarnnglvezayfynlerinifark ifttarafliletiimkurma etme Krcolmadanastlarndafarkndalk Nazikveaamalgeribildirimverme yaratma Astlarnnbaarlarngrmevetakdir Astlarnfikirlerinedeerverme etmeyibilme Astlarnaaklhocal,kolukveda Grupdayanmasyaratma nmanlkyapma Mfikvecandanolma Sosyalmesafeyidengeleme Astlarnayetkidevriyapma Gerektiindekendinifedaetmeyi bilme Empatigsterme
KARARALMADADENGE KiiOdaklBakAs Kararalmasrecindebakalarnn fikirlerinedanma Bilgiveverileriobjektifgzledeer lendirme Ortamaaithususlardakararalma srecindedeerlendirme BtnletiriciBakAs SELLETRLMAHLAKANLAYII KiiOdaklBakAs Yksekahlakideerleresahipolma
299
zdeerlerininarkasndaskbirekildedura bilme Prensiplerinizmsemeveiselletirme Dnce,deerveinanlarilegsterdiidav ranlararasndatutarllksergileme BtnletiriciBakAs Hayattarzvedeerleriileastlarnarnekolma Mtevaziolma
Farklfikirlerenyargszyaklama Fikirlerideerlendirmedeadilolma Kararalmadakatlmdesteklemeve salama Sabrgsterme Btnletiricibirmisyonasahipolma Bakalarnasaygvehogrgsterme Aratrmanndierbirkatks,otantikliderlikzelliklerininastlararasndaliderekarsayg vegveneyolatngstermiolmasdr.Trkkltrndegveninoldukadkolduu ve bireylerin ok yakn aile yeleri dndakilere gvenmedii daha nceki almalarda ortayakonmutur(Ergdervd.,1991).Bunedenleotantikliderliin,lidereolansaygyve gveniartrdbulgusuzelliklenemlidir. Astlararasndaolumlubirliderlikzelliiolarakalglananotantikliderliinncelleriarasn da; liderin ayrtrc bir hayat hikayesinin olmas, lider ile astlarnn deer yarglarnn uyumlu olmas, ve astlarn belirli bir olgunluk seviyesine erimesi bulunmaktadr. Daha nceyaplanalmalardada,liderlerinayrtrchayathikayesininbulunmasnnliderlerin kendini tanmasnakatkdabulunduu,biryandanbirliktealtkiileriveortamdaha iyi deerlendirirken, dier taraftan da kendi zelliklerini gz nne alarak ortama uyum salayabilmesinekatkdabulunduubelirtilmitir(ShamirveEilam,2005).Otantikliderlie yol aan etmenlere bakldnda, liderlerin hayat hikayelerinin otantiklii besledii grl mektedir.Dolaysyla,liderlerinyaanmlklarylabirliktezamanlaotantiklemeleribekle nebilir. Otantikliderliinbirkkkavram(Gardnervd.,2005)olduugznnealnrsa,otantikliin liderliin zn oluturduu ve bu zn stne her grup ve toplumun kendi deerlerini koymasilefarkloptimumliderliktarzlarnnbenimsenmesiszkonusuolabilir. Sonuolarak,yabanclaraveliderleregveninenaltseviyedeolduubirtoplumda,otan tik liderlik, sayg ve gven oluturan bir yaklam olarak ele alnabilir. Buna bal olarak, otantik liderler toplumda ve kurumlarda sayg ve gven yoluyla motivasyonu artran ve amalardorultusundabireylerihareketegeirerekolumlusonularakatksalayanunsur larolarakdnlebilir. lerideliderlikkonusundayaplacakaratrmalar,otantikliderliinncelvebileenlerineek olarak, astlarda yaratt duygu ve dnceleri ve kurumsal sonular niteliksel ve saysal yntemlerleincelemelidir.
300
KAYNAKA
Ali,A.veSchaupp,D.(1985),IraqiManagers'BeliefsaboutWork,JournalofSocialPsychology,125 (2),253259. Amabile, T.M., Schatzela, E. A., Moneta, G. B.ve Kramer, S.J.(2004), Leader Behaviors and The WorkEnvironmentforCreativity:PerceivedLeaderSupport,TheLeadershipQuarterly,15,5 32. Avolio, B. J., Gardner, W. L., Walumbwa, F. O., Luthans, F. ve May, D. R. (2004), Unlocking The Mask:ALookatTheProcessByWhichAuthenticLeadersmpactFollowerAttitudesandBehav iors,TheLeadershipQuarterly,15,801823. Avolio,B.J.veGardner,W.L.(2005),AuthenticLeadershipDevelopment:GettingtoTheRootof PositiveFormsofLeadership,TheLeadershipQuarterly,16,315338. Aycan,Z.;Kanungo,R.N.;Mendonca,M.;Yu,K.;Deller,J.;Stahl,G.;Kurshid,A.(2000),Impactof Culture on Human Resource Management Practices: A 10Country Comparison, Applied Psy chology:AnInternationalReview,49(1),192221. Bass,B.M.veSteidlmeier,P.(1999),Ethics,Character,andAuthenticTransformationalLeadership Behavior,TheLeadershipQuarterly,10(2),181217. Bryman,A.(2004),Review:QualitativeResearchonLeadership:ACriticalbutAppreciativeReview, TheLeadershipQuarterly,15,729769. Cameron,K.S.,Dutton,J.E.veQuinn,R.E..(2003),Positiveorganizationalscholarship,5574,San Francisco:BarrettKohler. Cheng,B.S.,Chou,L.F.,Wu,T.Y.,Huang,M.P.veFarh,J.L.(2004),PaternalisticLeadershipand SubordinateResponses:EstablishingaLeadershipModelinChineseOrganizations,AsianJour nalofSocialPsychology,7,89117. Conger, J. A. (1999), Charismatic and Transformational Leadership in Organizations: An nsider's PerspectiveonTheseDevelopingStreamsofResearch,LeadershipQuarterly,10(2),145169. Conger,J.A.,Kanungo,R.N.,Menon,S.T.veMathur,P.(1997),MeasuringCharisma:Dimensional ity and Validity of the CongerKanungo Scale of Charismatic Leadership, Canadian Journal of AdministrativeSciences,14(3),290302. Conger,J.A.veHunt,J.G.(1999),Overview:CharismaticandTransformationalLeadership:Taking StockofThePresentandFuture(PartI),TheLeadershipQuarterly,10(2),121127. Conger,J.A.;Kanungo,R.N.veMenon,S.T.(2000),CharismaticLeadershipAndFollowerEffects, JournalofOrganizationalBehavior,21(7),747767. Cooper,C.D.,Scandura,T.A.veSchriesheim,C.A.(2005),LookingForwardbutLearningfromPast: Potential Challenges to Developing Authentic Leadership Theory and Authentic Leaders, The LeadershipQuarterly,16,475493. Eagly,A.H.,AchievingRelationalAuthenticityinLeadership:DoesGenderMatter?,TheLeadership Quarterly,16,459474. Erickson, R. J. (1995), The Importance of Authenticity for Self and Society, Symbolic Interaction, 18,121144. Ergder, ., Esmer, . ve Kalaycolu, E. (1991), Trk Toplumunun Deerleri, stanbul: TSAD Yay nlar. Gardner,WilliamL.veAvolio,BruceJ.(1998),TheCharismaticRelationship:ADramaturgicalPer spective,AcademyofManagementReview,23(1),3258. Gardner,W.L.veSchermerhorn,J.R.(2004),UnleashingIndividualPotential:PerformanceGains ThroughPositiveOrganizationalBehaviorandAuthenticLeadership,OrganizationalDynamics, 33(3),270281. Gardner,W.L.,Avolio,B.J.,Luthans,F.,May,D.R.veWalumbwa,F,O.(2005),CanYouSeeThe Real? A SelfBased Model of Authentic Laeder and Follower Development, The Leadership Quarterly,16,343372. George, George, W. (2003), Authentic Leadership: Rediscovering The Secrets to Creating Lasting Value,JosseyBass,SanFrancisco.
301
George,B.,Sims,P.,McLean,A.N.veMayer,D.February(2007),DiscoveringYourAuthenticLead ership,HarvardBusinessReview,129138. Hamlin,R.G.,Ellinger,A.D.veBeattie,R.S.September(2006),CoachingAtTheHeartofManage rial Effectiveness: A CrossCultural Study of Managerial Behaviours, Human Resource Development International,9(3),305331. Harter,S.(2002),Authenticity,Ed.C.R.SnyderveS.Lopez,HandbookofPositivePsychology,UK: OxfordUniversityPress,Oxford,382394. Hofstede, G. (1980), Culture`S Consequences: International Differences in WorkRelated Values, BeverlyHills,CA:Sage. House,R.J.,Hanges,P.J.,Javidan,M.,Dorfman,P.W.veGupta,V.(2004),Leadership,Culture,and Organizations:TheGLOBEStudyof62SocietiesThousandOaks,CA:Sage. Illies, R., Morgeson, F. P. ve Nahrgang, J. D. (2005), Authentic Leadership and Eudaemonic Well Being:UnderstandingLeaderFollowerOutcomes,TheLeadershipQuarterly,16,373394. Insch,G.S.,Moore,J.E.veMurphy,L.D.(1997),ContentAnalysisinLeadershipResearch:Exam ples,Procedures,andSuggestionsForFutureUse,TheLeadershipQuarterly,8(1),125. Jensen, S. M. ve Luthans, F. (2006), Entrepreneurs As Authentic Leaders: Impact on Employees` Attitudes,Leadership&OrganizationDevelopmentJournal,27(8),646666. Kabasakal,H.veBodur,M.(200),.LeadershipandcultureinTurkey:AMultifacetedPhenomenon, Eds.J.S.Chhokar,F.C.BrodbeckandR.J.House,CultureandLeadershipAcrosstheWorld:In DepthStudiesof25Societies,Routledge:833875. Kernis, M. H. (2003), Toward A Conceptualization of Optimal SelfEsteem, Psychological Inquiry, 14,126. Luthans,F.,veAvolio,B.J.(2003),Authenticleadership:Apositivedevelopmentalapproach,Eds. K.S.Cameron,J.E.Dutton,&R.E.Quinn,Positiveorganizationalscholarship,SanFrancisco:Bar rettKoehler,241261. Michie, S. ve Gooty, J. (2005), Values, Emotions, and Authenticity: Will The Real Leader Please StandUp?,TheLeadershipQuarterly,16,441457. Murphy,S.E.veEnsher,E.A.(2008),AQualitativeAnalysisofCharismaticLeadershipinCreative Teams:TheCaseofTelevisionDirectors,TheLeadershipQuarterly,19,335352. Norman,S.M.(2006),TheRoleofTrust:ImplicationsforPsychologicalCapitalandAuthenticLead ership,ADissertation,UniversityofNebraska,1207. Novicevic,M.M.veHarvey,M.G.(2006),AuthenticLeadership:AHistoricalPerspective,Journal ofLeadershipandOrganizationalStudies,13(1),6476. Pellegrini,E.K.veScandura,T.A.(2008),PaternalisticLeadership:AReviewandAgendaforFuture Research,JournalofManagement,34,566593. Price,T.L.(2003),TheEthicsofAuthenticTransformationalLeadership,TheLeadershipQuarterly, 14,6781. Rahim, M. A., Khan, A. A ve Uddin, S. J. (1994), Leader Power and Subordinates' Organizational Commitment and Effectiveness:Test of A Theory inADeveloping Country, The International Executive,36(3),327341. Sagie, A., Zaidman, N., AmichaiHamburger, Y., Teeni, D. ve Schwartz, D. G. (2002), An Empirical AssessmentofTheLooseTightLeadershipModel:QuantitativeandQualitativeAnalyses,Jour nalofOrganizationalBehavior,23,303320. Scandura, T. ve Dorfman, P. (2004), Theoretical Letters: Leadership Research in an nternational andCrossCulturalContext,TheLeadershipQuarterly,15,277307. Seligman,M.(1999),PositiveSocialScience,JournalofPositiveBehaviorInterventions,1,181182. Shamir,B.,House,R.J.veArthur,M.B.(1993),TheMotivationalEffectsofCharismaticLeadership: ASelfConceptBasedTheory,OrganizationScience,4(4),577594. Shamir,B.veEilam,G.(2005),What`sYourStory?ALifeStoriesApproachtoAuthenticLeadership Development,TheLeadershipQuarterly,16,395417.
302
Sparrowe,T.S.(2005),AuthenticLeadershipandTheNarrativeSelf,TheLeadershipQuarterly,16, 419439. VanKnippenberg,D.veHogg,M.A.(2003),Asocialidentitymodelofleadershipeffectivenessin organizations,InShamir,B.veEilam,G.(2005),What`sYourStory?ALifeStoriesApproachto AuthenticLeadershipDevelopment,TheLeadershipQuarterly,16,395417. Walumbwa,F.O.,Avolio,B.J.,Gardner,W.L.,Wernsing,T.S.vePeterson,S.J.(2008),Authentic Leadership:DevelopmentandValidationofATheoryBasedMeasure,JournalofManagement, 34(1),89126. Wang,H.,Law,K.S.,Hackett,R.D.,Wang,D.veChen,Z.X.(2005),LeaderMemberExchangeAsA MediatorofTheRelationshipbetweenTransformationalLeadershipandFollowersPerformance andOrganizationalCitizenshipBehavior,AcademyofManagementJournal,48(3),420432.
303
ZLDERLK(KENDKENDNELDERLK)LETRKEFORMUNUN UYARLAMAALIMASI
AkifTABAK KaraHarpOkulu atabak@kho.edu.tr nsalSIRI KaraHarpOkulu usigri@kho.edu.tr TolgaTRKZ KaraHarpOkulu turkoz@kho.edu.tr
ZET Bu almann amac, ilk olarak Anderson ve Prussia (1997) tarafndan gelitirilen ve daha sonra Houghton ve Neck(2002)tarafndandorulaycalmalaryaplanzLiderlikleinin(SelfLeadershipQuestionnaire)Trk eye uyarlanmas kapsamnda almalar yaplmasdr. lein uyarlanmas esnasnda ilk rneklemden elde edilenverilerilencelikleDorulaycFaktrAnalizi(CFA)yaplmuyumiyiliideerlerikabuledilebilirdzeyde olmadndan Kefedici Faktr Analizi (EFA) ile yaplmtr. Katlmclar ve uzman grleri alnarak gelitirilen lekle ikinci rnekleme uygulanm ve dorulayc ve kefedici ilemler tekrar edilmitir. Analizler sonucunda, leinorijinallekteolduugibiboyutluolduuancakfarklolaraksekizaltlektenolutuugrlmtr. Ortayakanboyut;DavranOdaklStratejiler,DoaldlStratejileriveYapcDnceModeliStrateji leriolaraktanmlanmtr.leingvenirliliikapsamndayaplanalmadaCronbachalphadeeri(=.886) olarakbulunmutur.Sonuolarak,zLiderlikleininBatKltrndenTrkeyeuyarlamasnn,zgnlek tenokfarklolmadgrlmtr.Bukapsamdalein,deiiminodaolanrgtlerde,liderlerininyetkilen dirmesinde,terfiedecekpersonelinseimindevediernemlikararmekanizmalarnakatksalayabilmesiasn dankullanlabilecek,gvenilirvegeerlibirlekolduusylenebilir. AnahtarKelimeler:Liderlik,zliderlik,kendikendineliderlik,zliderliklei,lekuyarlama.
1.GR Liderlikkonusutarihineneskidnemlerindenbugnekadarynetimilevininolduuher alandaokfarklanlamlaryklenerek,hepvarolanvedikkatekenbirkavramolarakkar mza kmaktadr. rnein Sokratesin, iyiyi ktden ayrma yetenei konusunda, neyi yappneyiyapmayacanbilmekolaraktanmladerdem,birliderinsahipolmasgere kennemliniteliklerdenbirisidir(Dural,2002).SokratesinrencisiPlatonagreise,lider olabilmek iinasgari 3050 yl aras ok gl ve felsefe arlkl eitimden geilmesi ge rekmektedir.Yafilozoflarkralolmalyadakrallarfilozofgrnesahipolanyalbilge filozoflarnkralolmasnngrmektedir(Dural,2002). Baz aratrmaclar tarafndan Rnesans dneminin psikologu olarak da adlandrlan WilliamShakespearede,oyunlarndakarakterleriningizlidncelerinivekimizamanda anlalmaz hareketlerini gzler nne sererek, gerek kiiliklerini n plana karmann yollarn aramtr. Machiavelli de 1513 ylnda yazd Prens adl kitabnda, liderlikte realistlik(gereklik)ltnortayaatarak,nsanlarndoutanktolduuvebune denledevletiiyiynetmekiiniktidarmutlakaelegeirmekgerektiinivurgulamtr.Ona gre erk, tanrdan deil kuvvetten doar ve insanlar iin korku, sevgi vemerhametten ncegelir.Buyoldagerekirseiddetdhilhertrlyolabavurulmaldr.Ziraiknailebaa rsalanamaz.Machivelliyegreiktidarelegeirmekiinbirliderinsahipolmasgereken ikinitelikiseyetenekveanstr(Machiavelli,1999).Grldzere,hernekadaryne timyaznndaliderlikkonusundakiaratrmalarsanayidevrimisonrasndabalatlp,siste matik hale getirilmi olsa da liderlik konusunun tarihsel arka plan ok eski dnemlere dayanmaktadr. 20nciyzylagelindiindeise;zellikle19001950yllararasndaliderlikzerinearatr ma yapan yazarlarn, ilgi alanlarna gre liderlii deiik ekillerde tanmlama eiliminde olduklar ve bu tanmlamalarnda genellikle gcn merkezilemesi ve kontrol zerinde durulduugrlmektedir(Rost,1993).BudnemdeliderliktezelliklerYaklamparale
304
lindeyaplanalmalardaisterlideritanmlarkengcvekontrolvurgulasn,istergrubu nplanakarsn,varlmakistenennokta,bazinsanlarndoalliderlerolduuvebudoal liderleri bakalarndan ayran fiziksel karakteristiklere ve kabiliyetlere sahip olduklar d ncesidir(Yukl,1991). 19501970yllararasndayeralanDavranLiderlikTeorilerininanafikriise;liderleri baarlveetkiliyapanunsurun,liderinzelliklerindenok,liderinliderliksreciierisinde sergiledii davranlar olduudur. Bu dnemde aratrmaclar temel olarak iki liderlik bi imi zerinde durmulardr. Bunlar; greve dnk liderlik tarz ve insana dnk liderlik tarzdr.Yaplanalmalardainsanadnkliderliin dahabaarlolduuhipotezidoru lanm,bunaramennetbirsonucaulalmamtr(Clark,1994). 19701980 yllar arasndaki durumsallk yaklamlarnda da etkili lider zelliklerinin ne olduu ve ne yapt konusuna ilave olarak (iinde bulunulan) durum da eklenmitir. Bylelikledeiikkoullarndeiikliderlikbiiminigerektirdiivarsaymndanyolakla rakbirokaratrmayaplmtr(Rost,1993). 1980 ylndan gnmze kadar liderlik konusuyla ilgili eitli yaklamlar gelitirilmitir. Ancak, bu dnemdeyaplanalmalarn durumsallk teorilerinin bir uzants olduuda dikkat ekmektedir (Rost,1993). 1980lerde ortaya kan ve aratrmaclar tarafndan, Yeni Liderlik Yaklam olarak belirtilen bu dnem; ileriyi gren (Sashkin, 1988), ka rizmatik (Conger ve Kanungo,1988; House,1977) ve dnmsel (Bass,1985; Bass ve Avolio,1994)olarakadlandrlmtr.PetersonveHunt(1997),Adler(1991),Ayman(1993), SmithveBond(1993)veTriandis(1993)gibiyazarlartarafndanise,kltrelfarkllamann liderlikzerineetkileriaratrlmtr(AlbanveAlimo,2000). Gnmzde, liderlik srecinin tam olarak anlalabilmesi ve etkili liderlik tarznn ortaya karlabilmesi iin, lider ve izleyicilerin zellik ve davranlarnn belirlenerek, bunlarn organizasyon yaps, teknolojisi ve evresi gibi durumsal faktrler ile ilikilendirilmesi ge rekmektedir(Daft,1999).Bylelikleliderliksreci;liderin,takipilerinvekoullarn(duru mun) bir fonksiyonu olarak karmza kmaktadr. O halde organizasyonlarn etkililik ve verimliliini salamak zere liderlik tarznn belirlenmesinde nemli deikenlerden birisi deonuntakipileridir.Bilindiizereastlkveliderlikgnndeiiksaatlerindeaynal an tarafndansergilenenfarklrollerdir.Hergeengneitimseviyesivedolaysylaye terlilii eski dnemlere oranla artan takipilerin organizasyon ierisinde sergiledikleri tu tum,davranvebeklentileridedeimektedir.Sonuolarakgnmzdetakipilerklasik bak asnn grd gibi pasif, modern iin yapsal gleri tarafndan kurban edilmi, kiileryaniorganizasyonierisindekitmkuralvedirektiflereuyanbirmekanikrobotlar gibigrlmemektedirler(Tabak,2005).Herbireydebellibirdzeydeliderlikzellikveye teneininolduu,1060lyllardaYusufHasHacipinKutadguBilig(MutlulukVerenBilgi eserindeolduugibiiimadendolubirdaveiiincidolubirdenizbenzetmeleriyle (SrveErcil,2007)birlikte,otarihtenbuyanahayatbulanancakpekdearatrlmayan bir olgudur. te bu bildirinin amac, son dnemde liderlik yaznnda tartlan self leadership(zliderlik)kavramntantmakveayrcalkemizdezliderlikanketiningeerli likvegvenirliliineilikintarafmzdanyaplanalmalaraktarmaktr. 2.ZLDERLK Liderlik (leadership), lider (leader) ve liderlik etmek (lead) kelimeleri etimolojik olarak incelendiinde; bu kelimelerin AngloSaxon kklerinin yol veya yn anlamna gelen laedveSeyahatetmekveyagitmekanlamnagelenleadolduugrlmektedir.Anglo Saxonlarn denizcilik gelenei nedeniyle bu kelimeyi denizdeki geminin rotas anlamnda da kullandklargrlmektedir.Ancakdikkat ekici olanLatincededegeminin dmencisi
305
anlamnagelengovernor(ynetici)kelimesininvarldr.AyrcabazKuzeyAvrupalkeleri bukelimelerineskidillerdengelenfarklekillerinesahiptir.rneinFlemenkedeleider, skandinav dilinde laeder ve Almancada leiter kelimelerinin tm lider kelimesinin ngilizcekarlnbilenleriinyabancdeildir(Adair,2005). z liderlikkavram ise;Manz,(1986)agre;kiinin bireyselve rgtselbaary elde et mesiiinkendisinimotiveetmesivekendiniynlendirmesreciolaraktanmlanmaktadr. Bukavram,organizasyonsrelerindekendikendinietkilemeteorisinindahagelimibir ekli (Manz,1986) olarak karmza kmaktadr. Bilindii zere, ynetimde klasik bak asnagre,organizasyonlarierisindealanlarkendikendinikontroledebilmektevebu olguya ynetim yaznnda kendi kendine ynetim ad verilmektedir (Manz ve Sims, 1980).Aynekildeynetimdemodernbakasnagrealanlarnkendikendinidzen lemeleri ise, sibernetik kontrol modeline benzer ekilde tanmlanmaktadr. (Godwin, Neck,vd.,1999).Bubalamda,zliderlik,kendinidzenlemeteorisininiindeyeralmakta vekendinietkilemeilekendikendiniynetmekavramlarndaiinealarakonlardandaha genikapsamlbiranlamifadeetmektedir(Manz,1986).Bunedenlezliderliin,bireyin kendikendinimotiveetmesininzerindebirkavramolduusylenebilir(Manz,1986). PearceveManza(2005)gre;zliderlikkendikendineyneticiliintesinde,ynetimde herzamannenedennaslsorularnayantarayanvetmalanlarnbirbilgiiisiola rak grlmesi gerektiini de n plana karan bir yaklamdr. z liderlik, kendi kendine faydasalamaalglamalarylayaknilikililiderliktarzlarndanbirisiolan,paylamcliderli in temelini tekil etmektedir. nk insanlar ncelikle kendilerine liderlik edebilmeli ve dahasonradedierleriylebusrecipaylaabilmelidirler(Houghton,Neck,vd.,2003).Ayr cayetkilendiriciliderliktarziindeetkilizliderlikdavranmodellemesigerekmektedir (PearceveManz,vd,2008). Gnmzde,zliderlikkavramylakiilikkavramarasndakiilikiyiortayakarmayayne likyaplandeneyselalmalarda;zliderlikeitiminialanbireylerintutumvedavranla rnda olumlu yansmalara neden olduu ve bylelikle z liderliin kiilikten farkl, ancak birbiriyle ilikili kavramlar olduu sonucuna ulalmtr (Houghton, Bonham, vd., 2004). Aratrmaclar tarafndan bugne kadar yaplan almalarda; z liderlik uygulamalarnn istresiilebaakmadapozitifetkileryarattveayrcaaktifievresioluturmadakatk larsaladbulgulareldeedilmitir(Lovelace,Manz,vd.,2007).Takmoluturma,perso nel glendirme gibi insan kaynan etkili kullanmak isteyen organizasyonlarn ynetim politikalarndaalanlarn,zliderlikbecerileriningelitirilmesi,bireyselveriminvergt selperformansnykseltilmesindenemlistratejilerdenbirisiolarakkarmzakmaktadr (Doan,ahin,2008). 3.ZLDERLKLEGELTRMEALIMALARI zliderlikleinigelitirmekiinyaplanilkalmalar1983ylndaManzveSimstarafn dan balatlmtr, daha sonra Anderson ve Prussia (1997) z liderlik zelliklerini lmek iinbiralmayaparak,90maddelikbirlekhazrlamlardr.almalarsonunda,lei 50maddeyeindirmilerdir. HoughtonveNeck(2002),AndersonvePrussiann(1997)almasnesasalarak,50mad delikleinbelirsizliklerierdiinivepsikometrikzelliklerindendolay geerliolamaya can ileri srmlerdir. Yeniden lek hazrlama almasnda, 50 maddelik lei 33 madde olacak ekilde sadeletirmiler ve Anderson ve Prussiann almalarnn da esin kayna olan J.F.Coxun 1993 ylnda gelitirdii almadan 2 madde alarak toplam 35 maddelikleesonhalinivermilerdir.HoughtonveNeck(2002)revizeedilmibulein bireysel ve rgtsel aratrmalarda kullanlabilecek trde olduunu belirtmilerdir. z
306
liderlikkuramntemelalmasebebiyle,herikianlamdadakarlalabilecekbtnzlider lik davranlarn ierdiini savunarak, Anderson ve Prussia (1997) tarafndan gelitirilmi leklerdekibelirsizlikleriveyanllargiderdiiiingvenilirvegeerliolduunuilerisr mektedirler. zliderlikkavramnnyeniyzyldapoplerliiniartrmayadevametmesinedeniylekonu yatmdnyadailgiartmtr.NeubertveWu(2006),HoughtonveNeck(2002)tarafndan gelitirilen lein yap geerlii ve psikometrik zelliklerini belirlemek ve in kltrne uygunluunu test etmek istemiler, almalarnda ilave olarak z liderliin yaratclk ve stlenilen rol performans zerindeki etkilerini incelemilerdir. Dorulayc faktr analizi neticesindeaslnda9altfaktrdenoluanleinalmalarnda6faktrzerindetoplan dn,bununnedeninderneklemdekullanlanalanlardanveinkltrnnkolektivist yapsndankaynaklanabileceinibelirtmilerdir.Ayrca,eerzliderlikleiherkltrde farkl sonular verecekse, z liderlik kavramnn da deiik kltrler asndan ne anlam ifadeettiininyenidentartlmasgerektiinisavunmulardr(Neubert,Wu,2006). TrkiyedeiseDoanveahin(2008)tarafndanlekTrkeyeevrilerek,leinbireyle rinkendikendineliderlikstratejilerinilmedegvenilirbirlmearacolduusaptan mtr,fakatleingeerliliieldeedilenverilerledorulanamamtr. Ynetim yaznnda lein Trkeye yaplan evirisinde selfleadership kavramnn Do anveahin(2006)gibiaratrmaclartarafndanKendikendineliderlikismiylekullanl dgrlmektedir.Ancak,tarafmzdanyaplanbualmadaselfleadershipkavramnn Trkesi olarak zliderlik kavram tercihedilmitir. Bu tercihin temel nedeni ise; z liderlik(selfleadership)kavramnndahaokbireyinidnyasylailgilibiliselvepsikolojik boyutlar iine alan bir kavram olduunun dnlmesidir. nk kendi kendine liderlik ifadesi, okuyucuya daha ok karizmatik lider, otantik lider, dnmc lider vb. gibi liderliktarzlarnartranbiranlamyklemesinenedenolabilecektir. 4.YNTEM rneklem Analizlerikifarklrneklemzerindeyaplmtr.ncelikleretmen,mdryardmcsve mdrlerden oluan 119 kiilik bir gruba uygulanmtr. Bu gruptaki retmenlerin ya ortalamas 45.97 olup %54 kadndr. Eitim Enstits mezunu %27, Faklte ve Yksek Lisans mezunu %73dr. Katlmclarn %15iMdr ve Mdr Yardmclar iken %85ini retmenleroluturmaktadr. kinci rneklemde ise zel ve kamu sektrlerinde faaliyet gsteren be farkl irketteki, toplam202alanyeralmaktadr.rneklemdeyaortalamas36.32dir.Deneklerbyk orandaigrenlerdenolumakta(%50)vekatlmclarnyaklakolarak%90enazlisans mezunu seviyesindedir. Kamuda grev yapanlarn oran %49dur. Deneklerin ortalama almasresi12.79ylikenkadnlarkatlanlarn%32sinioluturmaktadrlar.kincirnek lem grubunu oluturan savunma sanayi alanlarnn rneklem denekleri olarak seilmi olmalarnntemelnedeni,orijinallektekideneylerinhepsininrenciolmalarveyazar larn bu konunun lein genellenebilirlii iin bir snrlama getirdiini belirtmeleridir (Houghton,Neck,2002). zLiderliklei z liderlik lei 35 maddelik, 5 basamakl Likert tipinde (Sklk seviyesi 1:Hibir zaman, 2:Nadiren, 3:Arasra,4:Genellikle,5:Herzaman)olumaktadr.lek;3boyutluve9alt faktrlbiryapdadr.Bufaktrler;Tablo1degsterilmektedir;DavranOdaklStratejiler (Hedefbelirleme,kendinidllendirme,kendinicezalandrma,kendinigzlemleme,ipu lar),DoaldlStratejileri(Doaldllerzerindednceyiodaklama)veYapcDn
307
ce Modeli Stratejileri (Baarl performans hayal etme, kendi kendine konuma, dn ce/varsaymlardeerlendirme)olaraksralanmtr. Tablo1.HoughtonveNeck(2002)TarafndanGelitirilenzLiderlikleininYaps TemelUn DavranOdakl DoaldlStrateji YapcDnceModeli surlar Stratejiler leri Stratejileri Altlekler HedefBelirleme Doaldllerze BaarlPerformansHayal rindeDnceyi Etme(1,10,19,27,33) veMadde (2,11,20,28,34) Numaralar Kendinidllendir Odaklama KendiKendineKonuma me(4,13,22) (8,17,26,32,35) (3,12,21) KendiniCezalandr Dnce/Varsaymlar ma(6,15,24,30) (Fikirleri)Deerlendirme Kendinigzlemle (5,14,23,29) me(kendiniizleme) (7,16,25,31) pular(hatrlatc lar)(9,18) Mevcut almaya, z Liderlik leinde yaplan snflandrma esas alnarak (Houghton, Neck,2002;Doan,ahin,2008)ncekiaratrmalardaki(Doanveahin,2008;Neubert veWu,2006)sonulardagznndetutularakbalanmtr.Bukapsamda,yaplanara trmada ncelikle Trke madde havuzu oluturulmu ve 35 madde gzden geirilmitir. Ardndan,oluturulanmaddeleringeerliliininsnanmasvekontrolnkapsayangrece kk bir gruba n uygulama yaplmtr. Daha sonra, elde edilen verilerden istifadeyle, lein yap geerliini ortaya karmak zere, dorulayc (confirmatory) faktr analizi yaplm, kan sonular esas alnarak kefedici faktr analizine dnlmtr. Soru for munda uzman grleri ve anketi uygulayanlarn grleri dorultusunda anket tekrar dzenlenmiveikincirneklemeuygulanmakzerehazrhalegetirilmitir.kincirnekle mesoruformuuygulandktansonra,tekrardorulaycfaktranaliziyaplmtr.Bual mada, uyum iyilii deerlerinin istenilen dzeyde kmamas zerine tekrar kefedici (exploratory) faktranalizi yaplm vetadil edilen soru formu sonkezdorulayc faktr analiziyletestedilmitir. 5.BULGULAR Birinci rneklemle yaplan almada, ncelikle elde edilen veriler iin Dorulayc Faktr Analiziyaplmtr.Analizneticesindemodelinzgnalmadanoldukafarklbiryapda olutuugrlmtr.Uyumiyiliitestlerindefarklyapsalmodelarasndaeniyiuyu musalayan;ikincidzeyfaktrmodelininolduuvebunailikinlmdeerlerininise; X2/sd=1.56, GFI=0.88, NFI=0.78, RMSEA=0.06, IFI=0.90, CFI=0.91 olduu belirlenmitir. Uyum iyilii testlerine ilikin sonularn kabul edilebilir aralklarda olmad grlmtr. Bunedenle,kefedicifaktranaliziileleinyapsincelendiinde,11faktrdenoluan vetoplamvaryansn%68,3nnaklandbiryapilekarlalmtr.Buyapdazellikle son iki faktr yalnzca birer madde ile aklanm ve dier maddeler de zgn lekten olduka farklekillerde faktrlere ayrlmtr. Birinci rneklemden elde edilen veriler so nucunda anketin Trke formunun tekrar gzden geirilmesine karar verilmitir. lein uygulanddeneklerleyaplangrmelerdeneldeedilenbilgilerveyaplananalizlerneti cesindetoplamonikimaddeninifadeekliyenilenerekdzenlemeleryaplmtr. Budzenlemelerinyapldsorukadylaikincirneklemdeneldeedilenverilerindeer lendirilmesinde tekrar ilk olarak dorulayc faktr analizi, AMOS 6.0 yazlm kullanlarak
308
yaplmtr. zgn almadaki model bu yntemle test edilmitir. almadan elde edilen veriler nda modellerin karlatrmasndaki uyum iyiliklerinden, ikinci dzey faktr modelinin dier iki modele nazaran veriye daha iyi uyum salad grlmektedir (X2/sd=2.70,GFI=0.88,NFI=0.80,RMSEA=0.09,IFI=0.86,CFI=0.86).Ancakbudurumdada uyum iyilikleri deerlerinin kabul edilebilir aralklarda olmad grlmtr (Byrene, 2001).Yapsaleitlikmodelininverdiiuyumiyiliideerlerininkabuledilebiliraralklarda olmamas nedeniyle yeniden kefedici faktr analizi yaplarak modelin faktr yapsnn incelenmesigerekliliiortayakmtr. kincirneklemdentoplananverileryapgeerliliinintestiiinkefedicifaktranaliziile incelenmitir.Kefedicifaktranalizineticesinde,leinzgnlekteolduugibi9fak trdenoluan,toplamvaryansn%66.5iniaklayanbiryapdaolduugrlmtr.Herne kadar zgn lekle ayn sayda faktr says elde edilmi olsa da baz maddelerin farkl faktrleraltndayeraldgrlmtr.Yaplanincelemelerneticesinde;faktrykdeer leri0.30dandkolan,faktrortakvaryanslaryksekolan,ikilibalantlarbulunanve birdenokfaktrdeyksekykdeeribulunanmaddeler(altmadde)(Bykztrk,2008) basit bir yapya ulalmasn engelledii iin kartlmtr. Maddelerin karlm halleriyle verilere yeniden kefedici faktr analizi yaplm, sonularn olumlu kmasyla yeniden dorulaycfaktranaliziyleyapsalmodeltestedilmitir. Yaplan ilemler neticesinde; z liderlik Trke formunun 3 boyutlu, 8 alt lekli ve 29 maddeden olumas gerektii kabul edilmitir (6 maddenin kartlm olmasyla zgn lektekiikiayrfaktrtekbirfaktradileyenidenadlandrlmtr).Yenioluanmodele aitdorulaycfaktranalizisonucundaeldeedilenuyumiyiliideerleriiseuekildedir; (X2/sd=2.10,GFI=0.95,NFI=0.87,RMSEA=0.07,IFI=0.93,CFI=0.92) 6.TARTIMAVESONU Bu aratrmada; Houghton ve Neckten (2002) Trkeye evrilen z Liderlik leinin uyarlanmas kapsamnda, Dorulayc ve Kefedici faktr analizleri yaplmtr. Kefedici faktranalizisonucunda;leinTrkeformununfaktryapsnnorijinallekteolduu gibidokuzfaktrdenolumad,sekizfaktrdenmeydanageldiigrlmtr.Dorulayc faktranalizisonucundaise;boyutluvesekizaltfaktrdenoluanyapdakiikincidzey faktrmodeliileeniyiuyumiyiliideerlerieldeedilmitir. Aratrmayakatlanlarnyaklak%90nnniversitevestmezunuolduklargznne alndnda;zLiderlikleiTrkeFormundakimaddelerinalmayakatlandenekler tarafndanoldukaanlamlbirekildeayrtedilebildiigrlmektedir. zLiderlikleiTrkeFormuileyaplanalmadaneldeedilenbulgulardanhareketle, leinpsikometrikelerilebildii,dolaysylaTrkiyedeyaplabilecekliderlikveyne ticilik balamndaki almalarda kullanlabilecei sylenebilir. Orijinal lekte de olduu zerebualmadadaaltleklerdeneldeedilengvenirlikkatsaylarvefaktrykleme lerinin ok yksek olmasnn nedeninin, alt leklerdeki madde saysnn azlndan veya semiolduumuzrnekleminniteliklerindenkaynaklanabileceidnlebilir.Tmle ingvenirlikdeerinebakldnda,=.886olduugrlmektedir.Orijinallekteolduu gibimaddelergenellikleaynfaktrierisindetoplanmlardr.Yalnzcaikifaktrngve nirlikoranlar.60ile.70arasndadr.Dieraltfaktrngvenirlikoranlariin=.70dee rininzerindedir. Buaratrmadakullanlanrneklemdeneldeedilenbulgularn,leingenellenebilirliini snrlandrdgznndetutulmaklabirlikte,HoughtonveNeck(2002)tarafndangeliti rilenzLiderlikleininTrkeFormununkonuylailgiliaratrmalardakullanlabilecek birlmearacolduugrlmektedir.
KAYNAKA
309
AdarJ.(2005),KkrtcLiderlik,ev:PelinOzaner,stanbul:AlteoYaynclk. Alban,R. J., Alimo B. (2000), The Transformational Leadership Questionnaire (TlqLgv): A Conver gent And Discriminant Validation Study, Leadership and Organization Development Journal, 21(6),280296 Anderson,J.S.,Prussia,G.E.(1997),TheSelfLeadershipQuestionnaire:PreliminaryAssessmentof ConstructValidity,TheJournalofLeadershipStudies,4(2),119143. Byrene, B. M. (2001), Structural Equation Modeling With Amos, Basic Concepts, Applications, and Programming,London:LawrenceErlbaumAssociates,Publishers. Bykztrk,.(2008),SosyalBilimlerinVeriAnaliziElkitabstatistik,AratrmaDeseniSPSSUy gulamalarveYorum,Ankara:PegemYaynclk. Clark, K, Miriam C., David C. (1994), Impact of Leadership, Center for CreativeLeadershipPublica tions,NorthCarolina. Daft,R.(1999),Leadership,NewYork:TheDrydenPress,ForthWorth. Doan, S., ahin, F. (2008), Kendi Kendine Liderlik leinin Trke Uyarlamas, Geerlilik ve Gvenilirlikalmas,H..ktisadivedariBilimlerFakltesiDergisi,26(1),139164. Dural,B.(2002),AtatrknLiderlikSrlar,stanbul:OkumuAdamPublications. Godwin,J.L.,Neck,C.P.,Houghton,J.D.(1999),TheImpactofThoughtSelfLeadershiponIndivid ual Goal Performance: A Cognitive Perspective, The Journal of Management Development, 18(2),153169. Houghton,J.D.,Neck,P.C.(2002),TheRevisedSelfLeadershipQuestionnaire:TestingAHierarchi calFactorStructureForSelfLeadership,JournalofManagerialPsychology,17(8),672692. Houghton,J.D.,Neck,C.P.,Manz,C.C.(2003),WeThinkWeCan,WeThinkWeCan,WeThinkWe Can: The Impact of Thinking Patterns and Work Team Sustainability, The Performance Man agement:AnInternationalJournal,9(1/2),3141 Houghton,J.D.,Bonham,T.W.,Neck,C.P.,Singh,K.(2004),ResearchNote:TheRelationBetween SelfLeadership and Personality: A Comparison of Hierarchical Factor Structures, Journal of ManagerialPsychology,19(4),427441. Lovelace,K.J.,Manz,C.C.,Alves,J.C.(2007),WorkStressandLeadershipDevelopment:TheRole ofSelfLeadership,SharedLeadership,PhysicalFitnessandFlowinManagingDemandsandIn creasingJobControl,HumanResourceManagementReview,17,374387 Machiavelli,N.(1999),Prens,eviren,BekirToksoy,stanbul:OlakYaynlar. Manz, C. C., Sims, H. P.Jr. (1980). SelfManagement as a Substitute a Social Learning Theory Per spective,JournalofManagerialPsychology,5(3),361367. Manz, C. C. (1986), SelfLeadership: Toward an Expanded Theory of Selfnfluence Processes in Organizations,AcademyofManagementReview,11(3),585600. Neubert,M.J.,Wu,J.C.(2006),AnnvestigationoftheGeneralizabilityoftheHoughtonandNeck RevisedSelfLeadershipQuestionnairetoaChiniseContext,JournalofManagerialPsychology, 21(4),360373 Pearce,C.L.,Manz,C.C.(2005),TheNewSilverBulletsofLeadership:ThemportanceofSelfand SharedLeadershipinKnowledgeWork,OrganizationalDynamics,34(2),130140 Pearce, C. L., Manz, C. C., Sims, H. P. (2008), The Roles of Vertical and Shared Leadership in the Enactment of Executive Corruption: Implications for Research and Practice, The Leadership Quarterly,19,353359 Rost,J.(1993),LeadershipForThe21Century,Connenticut:PraegerPub. Sr,., Ercil,Y.(2007),Trklerde Ynetim GelenekleriveTrkYnetimTarihi, stanbul:IQKltr SanatYay. TabakA.(2005),LiderveTakipileri,Ankara:AsilYaynclk. Yukl,G.(1991),LeadershipinOrganizations,NewJersey:PrenticeHallPub.
310
TRKRGTLERNDEBREYLERARASIGVENLKSZERNE BRLEKNERS*
FerdaERDEM Akdenizniversitesi,BF letmeBlm ferdem@akdeniz.edu.tr
ZET Trkrgtlerinde,farklilikidzeylerindebireylerarasgvenilikisizerinebirlekgelitirmekamacylayr tlen bu alma Mart 2008Mart 2009 arasnda tamamlanmtr. Trkiyenin ok eitli illerindeki firmalarda alanortakademeyneticilerindenoluangenibirrneklemzerindeyaplanaratrmannsonularileyne ticiynetici,yneticipatronveyneticiasteklindekiilikidzeyindegvenilenayrlek neril mitir. AnahtarKelimeler:rgtselgven,Trkrgtlerindegvenilikisi,gvenlei.
JansetZENAYTEMUR Akdenizniversitesi,BF letmeBlm janset@akdeniz.edu.tr
Gven,bireylerarasilikilerinniteliini,dolaysylasonularnyakndanetkileyenkarmak bir olgudur. Konuya ynelik giderek zenginleen yazna ramen halen daha kapsaml ve zgnaratrmalaraihtiyaduyulmaktadr.zelliklebeeriolgularaynelikaratrmalarda kullanlanaralarnbazistatistikdesteklereramenbalamazganlamlaryakalamada zayflklariermesisorunu,gvenaratrmalariindenemlildegeerlidir.Ancaktek sorun,farklbiliselkurgularlaretilmilmaralarnn,gveninboyutlarveanlamlar konusundaki dayatmas deildir; dier nemli bir sorun ise gven ilikisinin farkl analiz dzeylerinezgsorgulanmasndakisnrlabalardr. Bu almannyazarlar toplumsal balamn, bireylerin olgular anlamlandrma srelerini etkiledii savna yakn durmakta ve bu nedenle gven olgusunun bize zg anlamlarn ortayakarmayamalamaktadrlar.almannnemlidieramacisegveninilikitipine greanalizinimmknklanbirlmaracgelitirebilmektir. Trkrgtlerindegvenilikisizerinesrdrlenbualmannilkaamas2006ylnda yaplanbirpilotalmadr11(ErdemveAytemur,2006).Bualmada,arakademealan larndan, stlerine, astlarna ve meslektalarna ynelik gvenlerini tanmlayan sfatlar belirtmeleri istenmitir. lk sonular, tm iliki tiplerinde geerli baz ortak nitelemelerle
Bubildiri,Mart2008Mart2009arasndayazarlartarafndantamamlanan,107K548noluveTrkrgtlerinin Sosyal Sermaye Birikimini Gelitirmede Belirleyici Unsur Olan Gvenin Anlalmasna Ynelik zgn Bir lek GelitirmeProjesibalklTBTAKprojesininsonularnaktarmakzerekalemealnmtr. 1 almannyazarlarnnrgtselgvenzerine1999ylndagerekletirdikleriilkaratrmalar(imalatsektrn de)takmlardagvenilikisizerinedir.2000ylndakidieraratrmalarndabukeztakmalmalarndagven vegvensizlikyaplarelealnmtr.2003ylndayaptklararatrmalardaisetakmperformansvegvenilikisi iletakmlardakigvenilikisininduyusalvebiliselboyutlararatrlmtr.Yazarlarnrgtlerdegvenzerine yaptklar ikinci grup aratrmalar ise akademik rgtlerdeki mentoring ilikisi zerinedir. 2002, 2003 ve 2005 (basm tarihi 2008) ylnda gerekletirdikleri bu aratrmalarla mentoring ilikisinin temelde bir gven ilikisi olduubulgulanmtr.Takmlardagvenkonuluaratrmalardayabancyazndakullanlanleklerdenuyarlan m formlar kullanlrken akademik rgtlerde 2003 ve 2005 ylnda yaplan aratrmalarda ise derinlemesine mlakat tekniinden yararlanlmtr. Bu yntemle yaplan aratrmalardan salanan verilerin, gven yaps zerinengrldnden daha detayl vezgn deerlendirmelereimkansalamas, aratrmaclar 2006 yln danitibarenTrkrgtlerindegvenilikisizerinezgnbirlekgelitirmeyeyneltmitir(Szedilenaratr malarnreferansbilgilerikaynakadayeralmaktadr).
*
311
birlikte,herilikidzeyinezgfarklnitelemelerededikkatekmektedir.rneinyneti ciyegvendehamilik,adaletveyetkinliinynetselboyutu;astagvendeitaatbeklentisi; meslektaa gvende ise yardmseverlik ne kmtr. Bunun zerine 2007 ylnda farkl illerdeki(Antalya,Denizli,Bursa,orum,GaziantepveTrabzon)firmalardanoluturulanbir rneklemle yeni bir aratrma daha yaplmtr (Erdem ve Aytemur, 2007). Nitekim bu aratrmada da ilkinde olduu gibi, her iliki tipi iin farkl nitelemelerin varl bulgulan mtr.rnein,yneticiiinliderlik,hamilik,adaletkonularnekarken,meslektaiin yardmseverlik,iyiniyet;astlariinballkilikiyezelnekanboyutlardr.Dieryandan ilikitipiiinbelirlenengveninaltboyutlarnnieriide yine ilikitipinegredei mektedir.rneinyneticininyetkinlii(dahaokiehkimiyet)ilemeslektan(itebece riklilik)yadaastnyetkinlii(yksekgrevbilinci)farklanlamlarifadeetmektedir.Bun almalarlaeldeedilenboyutlarveierikleraratrmaclaryenibiraamayatamtr. 2008yliindegerekletirilenveilkikiaratrmanndevamniteliindekincaamada isearatrmaclar,dahanceeldeettiklerisfatlardanoksaydanermeretmilervebir taslaksoruformugelitirmilerdir.Antalya,BurdurveIspartadafaaliyetgsterenfirmala rn arakademelerindealan161kiiyegnderilenformlar,nermesaysnnazaltlmas veifadelerindzeltilmesiamacylaanalizedilmivesoruformuanarneklemeuygulana bilecekekilderafinehalegetirilmitir.Formunsonhali,2008Mart2009Martdneminde stanbul,zmir,Ankara,Bursa,Denizli,Eskiehir,Kayseri,Konya,Mersin,Antalya,Sakarya, Gaziantepncelikliolmakzereoksaydaildekifirmalardaalanyaklak1500araka demeyneticisinegnderilmitir.Katlmclara,OrganizeSanayiBlgeleri,Sanayicivea damlarDernekleri,eitlimeslekodalarnnyelistelerivefirmawebsayfalararaclyla ulalmayaallanaratrmada,herilikidzeyiiinde1/3lkbirgeridnoranna ulalmtr. Yaplan analizler, Trk rgtlerinde farkl dzeylerdeki bireyleraras gven ilikisinilmekzerenerilebilecekbirlmaracnaulaldngstermektedir. NCELENENLEKLERVEARATIRMALAR
Brashear,T.G.vd.(2003),Anempiricaltestoftrustbuildingprocessesandoutcomesinsalesman agersalespersonrelationships,JournaloftheAcademyofMarketingScience,3(2),189200. Brower, H.H. vd. (2000),A model of relational leadership: The integration of trust and leader memberExchange,TheLeadershipQuarterly,11(2),227250. Brger,J.vd.(2006),InterpersonaltrustinGermanCzechworkrelations:Mutualexpectationsand suggestionsforimprovement,OrganisationalTransformationandSocialChange,3(2),173199. Chowdhury,S.(2005),Theroleofaffectandcognitionbasedtrustincomplexknowledgesharing, JournalofManagerialIssues,17(31). Clark, M.C. ve Payne, R. L. (1997), The nature and structure of workers' trust in management, JournalofOrganizationalBehavior,18(3),205224. Costigan,R.D.vd.(2004),PredictorsofEmployeeTrustofTheirCEO:AThreeCountryStudy,Jour nalofManagerialIssues,16(2). Davis,J.vd.(2000),TheTrustedGeneralManagerandBusinessUnitPerformance:EmpiricalEvi denceofaCompetitiveAdvantage,StrategicManagementJournal,21(5),563576. Dirks,K.T.veFerin,D.(2000),TheRoleofTrustinOrganizationalSettings,OrganizationScience, 12,450467. Erdem, F. ve zen, J. (1999), rgtlerde Gven ve Gvensizlik: Takm almalar iin Sonular, 7.UlusalYnetimveOrganizasyonKongresi,stanbul. Erdem, F.,zen, J. (2000), Takm almalarnda Gven ve Gvensizlik: Performans iin Optimum Gvenmi,KoulsuzGvenmi?,8.UlusalYnetimveOrganizasyonKongresi,Nevehir.
312
Erdem,F.,zen,J.(2002),AkademikrgtlerdeRehbereDuyulanGveninbirrgtselVatandalk DavranBoyutuOlarak SivilErdemDavrannGelitirmeyeEtkisi, 10.Ulusal Ynetim veOr ganizasyonKongresi,Antalya. Erdem, F., zen, J., Atsan, N. (2003), The Relationship Between Trust and Team Performance, WorkStudy,52(6/7),337341. Erdem, F., zen, J. (2003), Cognitive and Affective Dimensions of Trust in Developing Team Per formance,TeamPerformanceManagement,9(5/6),131136. Erdem,F.,zen,J.(2003),AkademikrgtlerdeRehbereDuyulanGveninBoyutlarveSonular, 11.UlusalYnetimveOrganizasyonKongresi,Afyon. Erdem,F.,Aytemur,.J.Karaman,T.(2007),FarkllikiDzeylerindeGveninAnlamzerineBir Aratrma,15.UlusalYnetimveOrganizasyonKongresi,Sakarya. Erdem,F.,zenAytemurJ.,Karaman,T.(2006),GvenveGvensizlieYnelikToplumsalYarglara UlamannlkAdmOlarakBireyselKurgular,14.UlusalYnetimveOrganizasyonKongresi. Erdem,F.,zen,J.(2008),MentoringARelationshipBasedOnTrust:QualitativeResearch,Public PersonnelManagement,37(1),5565. Ferrin, D. ve Dirks, K.T. (2003), The Use of Rewards to Increase and Decrease Trust: Mediating ProcessesandDifferentialEffects,OrganizationScience,14(1),1831. Goudge,J.veGilson,L.(2005),Howcantrustbeinvestigated?Drawinglessonsfrompastexperi ence,SocialScience&Medicine,61(7),14391451. Hubbell, A.P., ChoryAssad, R.M. (2005), Motivating factors: perceptions of justice and their rela tionshipwithmanagerialtrust",CommunicationStudies,56(1),4770. Hui, C. H. vd. (2003), Psychological Collectivism as a Moderator of the Impact of Supervisor Subordinate Personality Similarity on Employees' Service Quality, Applied Psychology, 52(2), 175192. Hurley,R.(2006),TheDecisiontoTrust,HarvardBusinessReview,September,5562. Jarvenpaa,S.L.vd.(2004),Towardcontextualizedtheoriesoftrust:theroleoftrustinglobalvirtual teams,InformationSystemsResearch,15,25067. Lagace,R.R.(1991),Anexploratorystudyofreciprocaltrustbetweensalesmanagersandsalesper sons,JournalofPersonalSelling&SalesManagement,11(2),4958. Laurent, M.L. (2007), Supervisor Trustworthiness and Subordinates' Willingness to Provide Extra RoleEfforts,JournalofAppliedSocialPsychology,37(2),272297. Lester, S. W. (2003), In the Eyes of the Beholder: The Relationship Between Subordinates' Felt Trustworthiness and their Work Attitudes and Behaviors, Journal of Leadership & Organiza tionalStudies,10(2),1733. Malloch,K.(2002),TrustingOrganizations:DescribingandMeasuringEmployeetoEmployeeRela tionships,NursingAdministrationQuarterly,26(3),1219. Mcallister,D.J. (1995), AffectAnd CognitionBased Trust As FoundationsForInterpersonalCoop erationInOrganizations,AcademyofManagementJournal,38(1),2459. Webber, S.S. ve Klimoski R. J. (2004), Clientproject manager engagements, trust, and loyalty, JournalofOrganizationalBehavior,25(8),9971013. Wong,Y.T.vd.(2003),AntecedentsandOutcomesofEmployees'TrustinChineseJointVentures, AsiaPacificJournalofManagement,20(4),481499.
313
14.Oturum
KaybolmuGiriimselFrsatlarnGiriimciTrleriEksenindeYerelBa lamdaAnalizi:anakkaleliBigalesindeYaplanBirAratrma RamazanUYGUN,MuratKASIMOLU KurumsalGiriimcilikvePerformanslikisi AhmetMuratF,DilekETNDAMAR SahipOlduklarletmeTrlerineGreKadnGiriimcilerinAralarndaki FarkllklarnAnalizEdilmesi SevgiGNLLOLU,saPOLU,AtlTAER

314
KAYBOLMUGRMSELFIRSATLARINGRMCTRLEREKSENNDE YERELBALAMDAANALZ:ANAKKALELBIGALESINDEYAPILANBIR ARATIRMA

RamazanUYGUN anakkaleOnsekizMartniversitesi, Biga..B.F.,letmeBlm kahramanuygun@gmail.com
ZET Giriimciler iletmelerini tanmladklar ya da kefettikleri giriimsel frsatlara dayanarak kurmaktadr. Gemi yllarda var olmu giriimsel frsatlar teknolojinin, yeniliin, tketici tercihlerinin vb. gibi faktrlerin etkisiyle kaybolmuyadafarklisahasnadnmtr.Busretekaybolangiriimselfrsatnbalangcndansonbul masnakadar,bellibirekolojidefaaliyettebulunangiriimcilerindavranlar,sektregiriyadaklargiriimci trlerieksenindebenzermidir?Yoksatrlerasndafarkllklarbulunmaktamdr?Buerevede1950liyllardan gnmzeBigablgesindekaybolangiriimselfrsatlarbiimindedeerlendirilenialanlarvebuialanlarnda faaliyette bulunmu 77 kurucu giriimci tespit edilerek, bu giriimcilerin kaybolmu giriimcilik alanlarndan ekilmesrelerideerlendirilmitir. AnahtarKelimeler:Giriimcilik,giriimcitrleri,yerelpiyasalar,denovo,dealio
MuratKASIMOLU anakkaleOnsekizMartniversitesi, Biga..B.F.,letmeBlm mkasimoglu@comu.edu.tr
1.GR Teknolojikikame,deiendemografiveihtiyalardakideiimlertemelolarakbirsektrn gerilemesininnedenleriarasndabulunmaktadr(Gelb,1983).Gerilemenintemelolarak nedeni bulunmaktadr: teknolojik eskime ya da teknolojinin deimesi, sosyolojik ya da demografikdeiimler,modanndeimesi.Genellikledemografiknedenlerleyadamoda yzndengerileyensektrlerdeendstriningeleceiileilgilibeklentilerdebykbelirsiz liklerbulunmaktaikenteknolojikdeiimsonucugerileyensektrlerdegidiatokdahaiyi ngrlebilmektedir(Harrigan,1980b). Gerileyen sektrlerinevreleri farkl olduundandteolan taleplebaedebilmekiin okfarklstratejilerizlenebilir.Talepvemterizellikleri,rnnitelikleri,tedarikidavra nlar,rakiplerinzelliklerivekengellerigerileyensektrdekifirmatarafndandikkate alnmaldr (Harrigan, 1980a). Gerileyen sektrlerde faaliyette bulunan firmalarn 5 farkl trde majr stratejik tepki gelitirdikleri grlmtr: Firmann yatrmlarn artrma (fir mann rekabet konumunu glendirmek iin), sektrle ilgili belirsizlikler zlene kadar firmannyatrmdzeyinisabittutma,firmannyatrmmevcudunuseiciolarakazaltma, tketici gruplarnn tercih etmedii modelleri kaldrarak talebin devam edebilecei karl boluklardafirmannyatrmdurumunuglendirme,hasat(yadakaymantoplama)ile firmann konumuna yapaca etkileri dikkate almadan yatrmlar hzl biimde nakite e virmevesonolarakiihzlcatasfiyeetme(Harrigan,1980b). 2.GRMCTRLER Giriimcitrleriileilgililiteratrdefarklsnflandrmalarolmaklabirliktesonyllardadene yimlivedeneyimsizgiriimciayrmyaygnlkkazanmtr.Giriimcilerhomojenbiryapya sahipdeildir.Aratrmalarfarklgiriimcitrlerininvarolduunuilerisrmektedir.rne inWestheadveWright(1998a)deneyimsiz,seriveparalelgiriimcilerarasndakifarkllk larvurgulamtr.Giriimcilikyenibirfirmannkurulmasnkapsadgibisatnalnmasn yadamirasyoluyladeviralnmasndaiermektedir(Ucbasaranvedierleri,2001).Dene yimsizgiriimcilerncedenkurucuolarak,mirasyoluylayadasatnalmailebykyada kk bir iletme sahiplii deneyimi olmam; yeni ya da miras veya satn alma yoluyla
315
bamszbiriletmeninbykyadakkorandaortaklkpayolanbireylerdir(Westhead vedierleri;2003;Westheadvedierleri,2005).Literatrgenelolarakdeneyimligiriimci leriserive paralel biimindeikialt treayrmtr (Rosa, 1998). Seri giriimcilerbirbirini izleyen biimde iletmelere sahip olan ama bir seferde etkin bir ekilde sadece tekilet meyesahipolanbireylerbiimindetanmlanmtr.Paralelgiriimcileriseaynandabirden fazla iletmeye sahip olmaktadrlar (Wright ve dierleri, 1998). Seri kurucular, kendi asl ilerinidevirettiktensonrailerikibirtarihtebakabirikuranyadadeviralan(yadasatn alan)bireylerdir.Birparalelkurucusuisekendikurduuasliielindetutarakdahasonraki bir tarihte yeni bir i kuran ya da devir alan (ya da satn alan) bireydir (Westhead ve Wright,1998b).Hemserihemdeparalelkurucular,dahancelerimutlakaenazbirilet mekurmulardrfakatbuncekiilerinineldenkartlmyadatasfiyeedilmi(serikuru cununsahipolduuiletme)olupolmadyadahalasahipolupolmadklar(paralelkuru cunun sahip olduu iletme) hususunda farkllk gstermektedirler. Deneyimli kurucular, ou zaman yeni bir iletme balattktan sonra baka bir ya da birka iletmenin daha kurulmasndaroloynayankurucularbiimindetanmlanmtr(AlsosveKolvereid,1998). 3.ALIMANINTEORKTASARIMI Gerileyen sektrlerle ilgili literatrde genel olarak firmalarn izleyebilecekleri stratejilerin neler olduu, k engelleri, sektrn kendine zg nitelikleri, sektrdeki rekabet gibi faktrlerinzerindedurulmaktavemakrobiryaklamerevesindeizlenebilecekalterna tifstratejilernerilmektedir.HarriganvePorter(1983)almalarndabirkengeliola raktepeynetiminedebireyselveduygusalengelleraltbalaltndayervermeklebera ber gerileyen sektrde firmann davrann temelde ynlendiren giriimci ya da giriimci takmgzardedilmitir.Ekolarakyneticilereyaplanvurgudayetersizdir.ylekibirey gmlbulunduuevreninyadafirmannevresininmahkumugibielealnm,kararlar nevreninynlendirdiivarsaymndanyolaklmtr.Bakasmakrodzeydeolduu iinyerelbirekolojidekidavranlardaaklamaktayetersizkalabilir.almamznteorik tasarmnda balant kurulmasgereken teorikbak alargiriimciyi veyerel piyasadaki mikrodavranlaraklamamakta,izlenebilecekstratejilerimakroperspektiftenelealmak tadr. Yenikurulaniletmelerevreselkoullarnzorlamayadarastgeleoluturduklaryanrn lerdeildir.Aksinebireylerinniyetlerininveeylemlerinindorudansonulardr.Buneden le giriimcilik fenomeninde ncelikle birey dikkat ekmektedir. Ancak evresel koullarn iletme kurma eyleminde bireyden sonra yer almas evrenin bir frsat kayna olarak nemtamadnyadabireyveevrearasndabiretkileiminvarolmadngsterme mektedir(Shookvedierleri,2003).Bunedenlegiriimcilikfenomenininaydnlatlmasnda bireymerkezealnmalvebalamsalkoullarndarolbireyinyanndadeerlendirilmelidir (HerronveSapienza,1992). Diertaraftangiriimcilikliteratrndetartlandeneyimlivedeneyimsizgiriimcimode line dayanarak kaybolmu giriimsel bir frsatta bu giriimci trlerinin i alanna giri ve klarileilgiligeneleilimlerbelirlenebilirmi?almannteoriktasarmndaliteratrde ki ayrma (deneyimsiz, seri ve paralel) ek olarak, de novo ve de alio kavramlar giriimci trleriilebirletirilmitir.Denovovedealiokavramlargenelliklefirmalarnherhangibir sektregiriyntemlerindetartlmaktadr.almamzda,kaybolansektrdegiriimciilk giriimcilikdeneyiminiyaamisedenovo,kurduu,deviryadasatnaldiletmesiilk giriimcilikfaaliyetideilsedealioolarakkodlanmtr. Deneyimlikurucular,dahancekigiriimcilikfaaliyetlerindendersalmakta,neyinyanlve neyindorugittiinedairanalizleryapmafrsatyakalamaktavesonuolarakgiriimciliin
316
teknolojisini renmektedirler (Alsos ve Kolvereid, 1998).Bu argmandan yola karak deneyimligiriimcilerseridenovo,seridealio,paralelde novove paralel dealioolarak ayrma tabi tutulmutur. Deneyimsiz giriimciler (kaybolan i alannda iletme kurmu, deviryadasatnalmancakdahasonrasndabakabirgiriimseldavransergilememi) isetekikuranlarolarakkodlanmtr.Bumodellerksacaaadakigibiaklanabilir: Tekikuranlar:incelenenialanndasfrdanikurmu/deviryadasatnalmancakbuii kapattktansonrabakabirgiriimselfaaliyettebulunmambireylerdir. Seridenovolar:serigiriimciolmaklabirlikteilkgiriimcilikfaaliyetleriniinceleneniala nndasfrdankuran/deviryadasatnalanveiikapattktansonragiriimcilikfaaliyetleri nedevamedenbireylerdir. Seridealiolar:serigiriimciolmaklaberberincelenenialanndasfrdankurduklar/devir yadasatnaldklariletmeleriilkgiriimcilikfaaliyetleriolmayanbireylerdir. Paralel de novolar: paralel giriimci olmakla beraber ilk giriimleri incelenen sektrde sfrdankurduklar/deviryadasatnaldklariletmeolanbireylerdir. Paraleldealiolar:paralelgiriimciolmaklaberaberilkgiriimleriincelenensektrdesfr dankurduklar/deviryadasatnaldklariletmeolmayanbireylerdir. 4.AMPRKALIMANINMODEL Aratrmann oda son 50 yl iinde yerel piyasada kaybolmu giriimsel frsatlar olarak nitelenen i alanlar ve bu alanlarda i kurmu, devir ya da satn alm giriimcilerdir. Bu erevedemikrolektevegiriimcilerindavranlartemelindealmagerekletirilmi tir.Ekolarakgiriimcitrleriasndandagerileyenbirsektrdekidavranlarincelenerek literatrekatkverilmeyeallmtr. BukapsamdaBigaekolojisindeialanlarnnyanigiriimselfrsatlarnkaybolmanedenleri, yerlerinihangiifrsatlarnnald,gerileyenialanlarndagiriimseldeneyiminrolorta yakonarak,giriimcilikdavransergilemeniyetinegirenpotansiyelgiriimcilerevemev cutgiriimcilereyolgsterentemelnoktalaradikkatekilmesihedeflenmitir. Literatrdegenelliklearatrmaclartekdisiplinlibakalarilegiriimseldinamikleriana lizetmektedirler.Sadecergtformlarnnevrimininincelenmesi,giriimciliinbaaktr olan giriimcinin dlanmasna neden olmakta, ar deterministik yorumlarla giriimciyi iindebulunduuevreninmahkumuhalinegetirmektedir.Diertaraftangiriimciyievre sinidlayarakatomikkararalanbireybazndainceleyenalmalardaisegiriimcininfaali yette bulunduuevrenin dinamikleriihmaledilmektedir. Oysagiriimciliin aratrlmas okdisiplinliyaklamlargerektirmektedir.Bunedenlearatrmadagiriimcivedavranla rtemelanalizbirimiolmaklabirlikteyerleikolduubalamdadikkatealnmvealma bukapsamdatasarlanmtr. Zenginverieldeetmeimkan,aratrmanntarihselzellikarzetmesiasndannitelara trma perspektifi benimsenmitir. Ucbasaran ve dierleri (2003)te tartld zere, yeni aratrmaalanlarndaamakeifselbulgulararaclylamevcutbilgibirikiminekatksala yarak alanda gelecekte gerekletirilecek aratrmalara teorik bak alar gelitirmek ise nitel aratrma teknikleri uygun bir seim olmaktadr. Veri toplama yntemi olarak ariv kaytlarndanveakulusorularkullanlarakderinlemesinemlakattekniklerindenyarar lanlmtr. AratrmadaboylamsalbiryaklamlaarivkaytlarndaneldeedilenverilerncelikleBiga ekolojisindeson50yliindekaybolmugiriimselfrsatlarntespitindekullanlmtr.Yine arivkaytlarkullanlarakbuialanlarndafaaliyetgstermigiriimcilerbelirlenmitir.Bu giriimcilerleyaryaplandrlmmlakatlargerekletirilerekdzeydeveritoplanmtr: Giriimciyleilgilidemografikveriler,
317
Kaybolmugiriimselfrsatlailgiliveriler, Spesifikolarakgiriimcininbuialannagirmeveayrlmadavranlarileilgiliveriler. 4.1.rnekleminYaps almannrneklemyapsgnmzdepiyasaetkinliikaybolmugiriimselalanlarzeri neodaklanmtr.BuerevedeBigaEsnafveSanatkarlarOdasnakaytlgiriimcilerdik kate alnarak aratrmann rneklem yaps oluturulmutur. rneklem populasyonu ile ilgilidetaylbilgiletablo1deakbirekildegrlmektedir. Tablo1.rnekleminYaps
Kaybolan Giriimsel Frsatlar Biriketmali AtArabacs ArabaSat. VeTamircilii Arabamalci lii KireOca Kalayc Hamam Msteciri Hasrclk TfekTamiri Fc Mozaikmali triyatAlm Satm Semerci AaOyma cl OtoCam Tamiri Nalbantlk Toplam Gerekletirilen Mlakat Says 15 30 2 3 1 1 3 11 3 1 1 1 1 1 1 2 77 Geersiz Mlakat Says 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 Mlakat Yapmak stemeyen 4 3 7 2 1 1 1 2 0 0 0 0 0 0 0 0 21 Yanl Meslek Kayd 2 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 1 0 0 0 0 4 l Dna Tanan 2 1 1 0 0 0 1 1 0 0 0 1 0 0 0 0 7 Sa Vefat Toplam
23 34 10 5 2 3 5 15 3 1 1 3 1 1 1 2 110
7 5 10 6 0 7 3 4 0 1 4 0 0 0 0 1 48
30 39 20 11 2 10 8 19 3 2 5 3 1 1 1 3 158
4.2.VeriAnalizi almadatemelanalizbirimikaybolmugiriimselfrsaterevesindefaaliyettebulunmu giriimcilerdir. Yar yaplandrlm mlakatlarla dzeyde toplanan veriler temel olarak kaybolmu giriimsel frsatla ve giriimcilerle ilgilidir. rnein kaybolmu giriimsel bir frsatolarakbiriketilikialanndafaaliyettebulunmugiriimcilerlegerekletirilenmla katlarda biriketilik sektrnn ortaya k ve gerileyip kaybolmasyla ilgili veriler biriketilikialanbalaltndaanalizedilmi,bualandafaaliyettebulunmugiriimciler isencelikletrlerinegreayrlarakilgiliialanndakigiriimcilikfaaliyetlerinibalatmalar ve iletmelerini kapatarak sektrden klar biriketilik bal altnda giriimci trlerine greanalizedilmitir.Literatrdekiayrmaekolarakdenovovedealiokavramlar,giriim citrlerineeklenmitir.Bukapsamdatemeldeikianalizdzeyibulunmaktadr:Deneyimsiz giriimciler(tekikuranlar)deneyimligiriimcilerin(seriveparalelgiriimciler)karlat rlmasiledenovovedealiogiriimcilerinkyaslanmas.Tekikurangiriimcilerdenovo trdahilindedeerlendirilmitir.
318
almadagiriimciyleilgilidemografikvespesifikolarakgiriimcininilgiliialannagirme ayrlma davranlar ile ilgili veriler aadaki faktrlere gre analiz edilmitir: Giriimcilik rtbesi,doumtarihiveya,eitimgemii,ailemeslekhikayesi,ailegiriimcilikgemii, giriimcinin eitim gemiinin / aile i gemiinin ve aile giriimcilik gemiinin kaybolan giriimsel frsat ile ilgisi, ie bulama ya ve yl, kaybolan sektrdeki iletmesini kurma ya, ilk giriimcilik ya ve yl, i deneyimleri ve giriimcilik deneyimleri, sektrden k yaveyl,ideneyimiilekaybolansektrdeikurmaarasndakiilikiaratrlmtr. 5.BULGULAR almann kapsamnda gerekletirilen mlakatlardan salanan verilerin analizi sonucu eldeedilengenelbulguveeilimleraadakigibidir: Giriimcilikrtbesiolarakdeviralma(ailedenmirasolarak)orandenovotrndedealio trnegredahayksektir. Deneyimligiriimcilerdesfrdankurmaorandeneyimsizgiriimcileregredahayksektir. Aile giriimcilik hikayesi, deneyimli giriimcilerde deneyimsiz giriimcilere gre daha d ktr. Ailegiriimcilikhikayesi,dealiotrndedenovotrnegredahadktr. Aile i gemiinin ve aile giriimcilik gemiinin bireyin faaliyette bulunduu kaybolmu giriimsel frsatla ilgisi de novo trnde de alio trne gre, deneyimsiz giriimcilerde deneyimligiriimcileregredahayksekolduugrlmtr. lgilisektrdeiebulamayalardeneyimsizgiriimcilerdedeneyimligiriimcileregre,de novotrndedealiotrnegredahadktr. lgilisektrdeiisfrdankurmayadadevirveyasatnalmayalardeneyimsizgiriimciler dedeneyimligiriimcileregre,denovotrndedealiotrnegredahadktr. Giriimcilerin trlerine gre snflandrlp ortalama sektre giri yllar ele alndnda ise deneyimligiriimcilerindeneyimsizgiriimcileregre,dealiogiriimcilerindenovogiriim cileregredahaerkenyllardasektregiriyaptklargrlmtr.Paraleldealiolargenel olarak ilgili sektrlere dierlerine gre ilk giri yapan tr olarak bulgulanmtr (hem ie bulamadahemdeiikurmada). Giriimcilerintrlerinegresnflandrlportalamasektrdenkyllarelealndndaise deneyimligiriimcilerindeneyimsizgiriimcileregre,dealiogiriimcilerindenovogiriim cilere gre daha erken yllarda sektrden k yaptklar grlmtr. Paralel de aliolar genelolarakilgilisektrlerdendierlerinegreilkkyapantrolarakbulgulanmtr. Bulgular genel olarak deerlendirildiinde, deneyim sahibi giriimcilerin deneyimsiz giri imcilere gre giriimsel frsatn tanmlanmasnda, tanmlanan i frsatnda faaliyette bu lunmakzereiletmekurmada,faaliyettebulunulanialanylailgiligelimelerekardu yarl olmada daha stn olduklar grlmektedir. almada giriimcilik deneyimi ve giri imciliinrenilmesiileilgiliyaklamlardesteklerbulgulareldeedilmitir. KAYNAKA
Alsos, G. A. ve Kolvereid, L. (1998), The Business Gestation Process of Novice, Serial, and Paralel BusinessFounders,Entrepreneurship:TheoryandPractice,22(4),101114. Gelb, B. D. (1983), Case Study: A Disadvantaged Competitor in a Declining Industry; Marketing StrategiesandNeedsSegmentationJournalOfConsumerMarketing,1(1),4045. Harrigan, K. R. (1980a), Strategy Formulation in Declining Industries, Academy of Management Review,5(4),599604. Harrigan,K.R.(1980b),StrategiesForDecliningIndustries,JournalofBusinessStrategy,1(2),20 34.
319
Harrigan, K. R. ve Porter, M. E. (1983), EndGame Strategies For Declining Industries, Harvard BusinessReview,JulyAugust,111120. Herron, L. ve Sapienza, H. J. (1992), The Entrepreneur and the Initiation of New Venture Launch Activities,Entrepreneurship:TheoryAndPractice,17(1),4955. Rosa,P.(1997),EntrepreneurialProcessesofBusinessClusterFormationandGrowthbyHabitual Entrepreneurs,Entrepreneurship:TheoryandPractice,22(4),4361. Shook,C.L.,Priem,R.L.veMcgee,J.E.(2003),VentureCreationandtheEnterprisingIndividuala ReviewandSynthesis,JournalOfManagement,26,379399. Ucbasaran,D.,Westhead,P.veWright,M.(2001), The Focus of Entrepreneurial Research: ContextualandProcessIssues,EntrepreneurshipTheoryandPractice,25,5780. Ucbasaran,D.,Wright,M.veWesthead,P.(2003),ALongitudinalStudyofHabitualEntrepreneurs: StartersandAcquirers,EntrepreneurshipRegionalDevelopment,15,207228. Westhead, P. ve Wright, M. (1998a), Novice Serial And Portfolio Founders: Are They Different?, JournalofBusinessVenturing,13(3),173204. Westhead, P. ve Wright, M. (1998b), Novice, Portfolio, and Serial Founders in Rural and Urban Areas.Entrepreneurship:TheoryandPractice,22(4),63100. Westhead, P., Ucbasaran, D. ve Wright, M. (2003), Differences Between Private Firms Owned by Novice, Serial and Portfolio Entrepreneurs: Implications for Policy Makers and Practitioners, RegionalStudies,37(2),187200. Westhead, P., Ucbasaran, Deniz ve Wright, M. (2005), Decisions, Actions, and Performance: Do Novice, Serial, and Portfolio Entrepreneurs Differ?, Journal of Small Business Management, 43(4),393417. Wright,M.,Westhead,P.veSohl,J.(1998),HabitualEntrepreneursandAngelInvestors,Entrepre neurship:TheoryandPractice,22(4),521.
320
KURUMSALGRMCLKVEPERFORMANSLKS
AhmetMuratF Sabancniversitesi YnetimBilimleriFakltesi muratfis@sabanciuniv.edu
ZET Yaznda hala kara kutu olarak tanmlanan kurumsal giriimcilik ile performans arasndaki ilikiyi netletirmek amacyla gerekletirilen almamzda, Schumpeterin giriimcilik kuram baz alnarak giriimcilik yneliminin giriimcilikdavranileetutulmasnn yanlveeksikolduundan hareketle,kurumsal giriimcilik deikeninin giriimcilikynelimiileperformans arasnda davransalbirara deiken rolstlendii hipotezitestedilmitir. Trkiye gibi gelimekte olan bir lke ortamnda yaplan grgl almadan elde edieln sonular hipotezimizi desteklerniteliktedir. AnahtarKelimeler:Giriimcilikynelimi,kurumsalgiriimcilik,firmaperformans.
DilekETNDAMAR Sabancniversitesi YnetimBilimleriFakltesi dilek@sabanciuniv.edu
1.GR Kurumsalgiriimcilik,rekabetingiderekyounlatvearttbugnnkurumsalolimpi yatlarnda(Kanter,1989)rekabetavantajyaratmakvedahadanemlisibuavantajsr drlebilirklmakiingereklibirdeeryaratmasrecininrgtierisindeuygulanmasdr. Ksaca kurumsal giriimcilik, paradoksal bir biimde, varolan dzeni koruyarak devam ve idare ettirmeyi hedefleyen sregelen rgtler iinde giriimciliin bizzat uygulanmas a basdiyedetanmlanabilir(GuthveGinsberg,1990). Bu tebli 1002 Akademik Destek Program erevesinde 106K213 nolu proje kodu ile Tbitakcadesteklenenvesregelenkapsamlaratrmamznbirblmndenolumakta dr.Aratrmamznbutebliekonuolanksmndakiamacmz,bireilim veniyetolarak tanmladmz giriimcilik yneliminin kurumsal giriimcilik performansna ve dolayl ola rak firma performansna sebep olduu hipotezini ve bal hipotezleri aratrmaktr. Bu amaca ulaabilmek iin Schumpeterin giriimcilik kuram (Cetindamar ve Fis, 2007) baz alnmolupmevcutkurumsalgiriimcilikyaznndanfaydalanlmtr(zelikleLumpkinve Dessin 1996; 2001; Wiklundun 1998; ve Wiklund ve Shepherdin 2005 almalar). Bu kuramsalerevede,giriimcilikyneliminin,yazndaokayaplageldiiekliilegiriimci lik davran ile e tutulmasnn yanl ve eksik olduundan hareketle, bilindii kadar ile yaznda ilk defa olarak kurumsal giriimcilik deikeninin giriimcilik ynelimi ile perfor mansarasndadavransalbiraradeikenrolstlendiihipotezitestedilmitir. Trkiye gibi gelimekte olan bir lke ortamnda yaplan grgl alma ile desteklenen modelimizin, yaznda hala kara kutu (Dess vd. 2003) olarak tanmlanan, kurumsal dz lemde giriimcilik faaliyetleri ile performans arasndaki ilikiyi netletirme almalarna katkdabulunacaumulmaktadr. 2.YNTEM 2.1.rneklem almamziingerekliveriler,MKBdeilemgrenfirmalarnyansra20032005yllarn daSOilk500sralamasnagirmikurululardantoplanmtr.rneklemsetimizyeniku rulmu firmalarn hayatta kalma mcadelesinin olas yanl ynlendirmelerinden uzak olabilmekamacyla(ZahraveGarvis,2000)enazbeyldr(Biggadike,1979)faaliyetlerini srdrenvernyelpazesininolaskarmaklatrcetkilerindenkurtulmakiinsatlarnn
321
%70ini(Rumelt,1974)tekbirendstridenkarlayanfirmalardanoluturulmutur.rgt yapsnn etkilerini inceleyebilmek iin en az 10 ii altran rgtler hedeflenmitir (Lumpkin,1996). AnketformungilizcedenTrkeyetercmeveTrkedenngilizceyegeritercmeyn temi (Brislin, 1980) ile hazrlanm olup orijinal ngilizce sorularla eviri ngilizce sorular anadili ngilizce olan bir dil uzmannca kontrol edilerek dzeltilmitir. En son Trke sorularileorijinalngilizcesorularikiayriftdillikiitarafndankontrol edilmitir. Soru formufarklgrupilegrlerekntestaamasilesonhalinegetirilmitir.Endstride alanlardan oluan ilk n test grubu rneklem grubumuzdakine benzer mdr ve st yneticipozisyonundakisekizfarklkurulutaalan15kilitbilgisahibindenolumutur. Bu15kiinin10uileyzyzemlakatyaplaraksorugrubu,anlalrlklarveuygunluklar asndanirdelenmitir.Anketayrca,deerlendirmeleriiinikifarklniversitedealan akademisyenveikidoktorarencisindenoluanbirakademikgrubaveidnyasndan bamsz ve tamamen farkl alanda eitim alm iki kiiden oluan bir dier gruba daha verilmitir. Bu n test aamasnn ardndan son hali verilen sorular ve anket, pilot test amacyla 88 firmadan 132 kiiye yollanm olup 32 firmadan 50 katlmcnn katlm ile sonulandrlanpilotalmasonularlekleringeerliliinidesteklergrnmektedir. Sz edilen aamalardan sonra son halini alan sorular ve anket, Dillmann (2000) cevap artrc teknikve be dalga postalama yntemi uygulanarak kurululara yollanmtr. r neklem grubundakiherfirmadankilitbilgisahibine(keyinformant)anketlergnderil miolupsondalgada,sadecebirkiinincevapverdiifirmalarhedeflenmitir.14haftalk veritoplamasrecininsonunda,347firmadan520kullanlabiliranketeulalmtr.Bu347 firmann 156s ankete iki veya daha fazla katlmc ile katlmlardr. Bu katlm seviyesi firmabaznda%51lik,katlmcseviyesinde%25likgeridnoranlarnakarlkgelmek tedir. 2.2.lekler 2.2.1.GiriimcilikYnelimi Khandwalla (1977) tarafndan temelleri atlan lek, Miller ve Friesen (1982) tarafndan gelitirilmiveCovinveSlevin(1989)tarafndansonhalinegetirilmitir.MillerveFriesen tarafndanortayaatldhaliylelekbirbirinebamlriskalma,yenikilik,veproaktiflik boyutlarndan olumaktadr. lek, halihazrda firma dzeyinde giriimcilii lmek iin kullanlan balca lektir (Zahra vd. 1999). Yazarlardanbirinin de iinde bulunduu son zamanlardayaplanbiraratrmada(Bulutvd.,2007)firmaseviyesindegiriimcilikalannda yaplm 41 grgl almann 31inde lein kurumsal anlamda giriimcilii lmek iin kullanldtespitedilmitir.Bupoplaritesineramenleinteorikvepratikproblemleri olduu da eitli aratrmalarda ortaya atlmtr (Wiklund, 1998; Wiklund ve Shepherd, 2005; Lumpkin ve Dess, 1996). ou aratrmada dokuz unsur yerine sekiz sorulu lek kullanlmoluptmboyutlarheralmadaortayakmamtr.AyrcaLumpkinveDess (1996), byk ilgi ve atf toplayan almalarnda lein alt boyutlarnn birbirinden ba msz olabilecek olmalarn iddia etmenin yan sra rekabeti agresiflik ve otonomi alt boyutlarnndaeklenmesigerektiinisavunmulardr.Yazarlar2001almalarndareka beti agresiflikaltboyutununvarlngrglolarakgstermiolmaklabirlikte,lekbe boyutlu haliyle yaznda ok ender olarak kullanlmtr (Hughes ve Morgan, 2007). Bu aratrmada isegiriimcilikynelimi Lumpkin veDess (1996) tarafndan nerildii hali ile bealtboyutileallmtr.Altboyutlarnbamszldatartlagelendierbirkonu dur.Covinvearkadalarnn(2006)dabelirttiigibikonuistatistikiveyalmselbirkonu olmaktan ok kuramsal bir durum arz etmektedir. Bu almada da bu kuramsal gr
322
erevesindegiriimcilikynelimi,bealtboyuttanoluantekboyutlubirlekolarakele alnacaktr. Proaktiflik Covin ve Slevin (1989) ve Lumpkin ve Dessce (2001) gelitirilip kullanlanmaddeile,yenilikilikynelimiveriskalmaCovinveSlevince(1989)gelitiri len er madde ile, rekabeti agresiflik Lumpkin ve Dess (2001), Khandwalla (1977) ve Venkatramanca(1989)gelitirilipkullanlanmaddeile7liLikerttipindeikiulumadde lerilellmtr.1den7yeearalkladerecelendirilenbuleklerdekideerlendirme seenekleriiseuekildeyaplmtr:1=Solstundakiifadeyieniyiyanstr,2=Solstun dakiifadeyioldukayanstr,3=Solstundakiifadeyiazyanstr,4=Tamaradabirdurumu ifadeeder,5=Sastundakiifadeyiazyanstr,6=Sastundakiifadeyioldukayanstr, 7=Sastundakiifadeyieniyiyanstr.OtonomiiseShanevd.(1995)tarafndangelitirilip kullanlandrtmaddeilellmtr.1den5eearalkladerecelendirilenbulekler dekideerlendirmeseenekleriiseuekildeyaplmtr.1=Hikatlmyorum,2=Katlm yorum,3=Nekatlyorum,nekatlmyorum,4=Katlyorum,5=Tamamenkatlyorum. 2.2.2.KurumsalGiriimcilik Yazarlara gre kurumsal giriimcilik, giriimcilik yneliminin dier tm deikenlerle bir ilikihalindeeylemednebilmihalidirvebirkuruluuntmyenilikilik,stratejikyeni lenme ve yeni i kurma faaliyetlerinin btn (Guth and Ginsberg, 1990; Zahra 1996) olarakkabuledilmektedir.Bubalamdakurumsalgiriimcilik,kurumiindeveyadnda yenibirikurma,rgtntmneyaylanstratejikbiryenilenmeveyenilikilikaltboyutla rndan olumaktadr ve Zahra (1996), Simsek (basmda), ve Zahra vd. (2000) tarafndan gelitirilen/kullanlan boyutlu kurum ii giriimcilik lei ile llmtr. Yeni bir i kurma alt boyutu dokuz, stratejik yenilenme boyutu sekiz ve yenilikilik boyutu dokuz maddelik5liLikerttipindemaddelerilellmtr.1den5eearalkladerecelendirilen buleklerdekideerlendirmeseeneklerigiriimcilikynelimileindekiyleayndr. 2.2.3.FirmaPerformans okboyutluyapsdikkatealnarakbamldeikenfirmaperformans,karllk,bymeve finansal olmayan performans boyutlar ile llm olup balkta da ayr ayr analize tabiitutulmutur.DessveRobinson(1984)tarafndannerilentekniklerndakarllkve byme , finansal olmayan sonular da drt maddelik 5li Likert tipinde sorular ile l lmtr.1den5eearalkladerecelendirilenbuleklerdekideerlendirmeseenek leriyetersizdenokiyiyedorusralanmaktadr. 2.2.3.Kontroldeikenleri Kontrol deikenleri olarak firma alan saylarnn logaritmik deerleri ile llen firma byklvefirmannyayannda,firmannimalatsanayindefaaliyetgsteripgsterme diikullanlmtr. 2.3.VeriAnalizYntemi ncelikledetaylolaraktmleklerbirtakmboyutsallk,geerlilikvegvenirliktestlerine tabii tutulmulardr. lek geerleme analizinin ilk aamasnda leklerin isel tutarllk katsaylar belirlenmi, sonrasnda lekler faktr analizine tabii tutulmutur. leklerin gvenilirlik analizlerinde Cronbachn alfa deeri dikkate alnmtr. Gvenilirlik analizleri iin,herbirfaktreaitleinalfakatsaylarSPSS13.0istatikselpaketprogramndahe saplanmtr.Tmdeikenleriingvenirlikanalizisonular,kabuledilebilirdzeyolan 0.70inzerindedir(Singelisvd.,1995). Sonrasndatmlekler,buhalleriileilkkeztestedilecekleriiinpsikometrikzelliklerinin testedilmesiamacylakeifselfaktranalizineveteyitedicifaktranalizlerinetabiitutul mutur. Keifsel faktr analizleri iin SPSS program kullanlarak temel bileenler analizi prosedruygulanmtr.Veriindirgemeprosedrndefaktrsaysbelirlenirkenzdeeri
323
1vedahayksekolanfaktrlerdikkatealnmtr.Bufaktrlerevarimaxrotasyonuuygu lanmtr.Teyitedicifaktranalizleri,EQS6.1(Bentler,1995)yazlmprogramaraclyla yrtlm,tekfaktrlmodellerilekullanlanleklerkyaslanmtr.Ayrayryaplanbu analizlerdensonraAndersonveGerbing(1988)tarafndandanerildiizereikiaamal yapsaleitlikmodeliyaklamuygulanmtr.Birinciaamaolanlmmodelindellen herbirfaktrbiraradadorulaycfaktranalizinetabiitutulmutur.Buanalizsonucunda Fornell ve Larckern (1981) ortaya koyduu prosedrler erevesinde birleik gvenirlik hesaplanm ve her bir lek iin ortalama z deiim deerleri (Anderson ve Gerbing, 1988)bulunmutur.Oranlartatmin edicidzeydeyaknsakgeerliineiaretetmektedir (Bagozzi vd.,1991). Ayrma geerliiise tm olas lek iftleri arasndakipaylalanz deiimorannnortalamadeiimoranndandkolmasilegsterilmektedir(Fornellve Larcker,1981).Sonulargstermitirkiherbirlekiinhesaplananzdeiimoranlar herbirdeikenindierdeikenlerleolanilikikatsaylarnnkaresindenbyktr.Buda ayrma geerliine iaret etmektedir. Tm bu sonular nda geerlii ve gvenirlii kantlanmiyileklereulaldiddiaedilebilir. Bu aamalardan sonra, kurumsal giriimcilik deikeninin giriimcilik ynelimi ile perfor mans arasnda ara deiken rol tad ana hipotezi hiyerarik regresyon yannda path analizyntemideuygulanarakanalizedilmitir.Hiyerarikregresyonanaliziilearadei kenrolBaronveKennynin(1986)yntemiiletestedilmitir.Analizlerndakurumsal yenilikiingiriimcilikynelimiileperformansarasndakiilikiyeherbamldeiken (karllk, byme ve finansal olmayan sonular) baznda da tam olarak araclk ettii bu lunmutur. Kurumsal stratejik yenilenmenin ise giriimcilik ynelimi ile performans ara sndakiilikiyekarllkdndakibamldeikenlerbazndaksmiolarakaraclkettiigz lemlenmitir.Kurumsalyeniikurmafaaliyetlerininisehibirdurumdagiriimcilikyneli miileperformansarasndakiilikiyearaclketmediibulunmutur. 3.BULGULARVETARTIMA Sonuolarakgsterilmitirkikurumsalyeniikurmadndakikurumsalgiriimcilikfaali yetleriileperformansarasndadorudanolumlubirilikibulunmaktadrvekurumsalgiri imcilikfaaliyetleri,giriimcilikynelimiileperformansarasndakiilikidearadeikenrol stlenmektedir.Dierbirdeyile,dierstratejikynelimlerdeolduugibigiriimcilikyne limiileperformansarasndadavransalbirdeikenyeralmaktadr.Ancakbuayrmve rollerle, kurumsal erevedeki giriimcilik davranlar ile performans arasndaki ilikinin tutarl ve doru bir ekildetesisedilebileceidnlmektedir. Yenii kurmafaaliyetle rinde benzer olumlu ilikinin bulunamamasnn sebebi boyutun daha fazla sermaye ve yatrma ihtiya duyan riskli yaps olabilecei gibi lke genelinde ve rneklem baznda kurumsalyeniikurmafaaliyetlerininsnrlsaysolabilir. Ayrcaalmamzhemkurumsalgiriimcilikhemdeperformansdeikenininokboyutlu yapsnbirkezdahaortayakoymutur.Farklgiriimcilikfaaliyetlerininfarklperformans boyutlar zerindeki deiik etkileri gsterilmitir. Yine yazn destekler ekilde, etkisini gstermekiinbelirlibirzamansrecinedahaokihtiyaduyankarllklakyaslandnda bymezerindekietkidahaakvenetolarakgrlebilmitir.Ayrcaalmamz,giriim cilikfaaliyetleriningenelanlamdagzardedilegelenfinansalolmayansonulardaolum luetkilediigsterilmiolupfinansalolmayansonulargndemetamtr. Umutederizki,kurumsalgiriimcilikmekanizmasnhembamlhemdebamszanlam dagiriimciliesonderecefazlaihtiyaduyan,giriimcilikasndantevikediciartlarnaz olduu(ekonomikvekltrelanlamda),gelimekteolanbirlkeekonomisindeincelemi olmakyazndakibilgibirikimininzenginletirilmesinenemlibirkatksalayacaktr.Ayrca
324
almann pratik bulgularnn Trkiyedeki firmalara ve politika oluturucu merkezlere farklstratejilergelitirmeleriasndanyolgstericiolacadnlmektedir. KAYNAKA
Andersen,J.C.veGerbing,D.W.(1988),StructuralEquationModelingnPractice:AReviewand RecommendedTwoStepApproach,PsychologicalBulletin,103(3),411423. Bagozzi, R. P., Yi, Y. ve Philips, L. W. (1991), Assessing Construct Validity in Organizational Re search,AdministrativeScienceQuarterly,36(Eyll),421458. Baron,R.M.,andKenny,D.A.(1986)TheModeratorMediatorVariableDistinctioninSocialPsy chologicalResearch:Conceptual,Strategic,andStatisticalConsiderations,JournalofPersonality andSocialPsychology,51(6),11731182. Bentler,P.M.(1995),EQSStructuralEquationsProgramManual,LosAngeles:MultivariateSoftware. Biggadike,R.(1979),TheRiskyBusinessofDiversifiication,HarvardBusinessReview,103111. Brislin,R.(1980),TranslationandContentAnalysisofOralandWrittenMaterials,Eds.H.C.Trian dis;J.W.Berry,HandbookofCrossCulturalPsychology,Boston:AllynveBacon,389444. Bulut,C.,Fis,A.M.,Aktan,B.,veYlmaz,S.(2007),KurumsalGiriimcilik:KavramsalYapzerineBir Tartma,JournalofYasarUniversity,10(3). Cetindamar,D.,veFi,A.M.(2007),Schumpeterstwins:Entrepreneurandintrapreneur,Ed.E.G. Carayannis,ReDiscoveringSchumpeter,PalgraveMacmillan,NewYork,199217. Covin,J.G.veSlevin,D.P.(1989),StrategicmanagementofSmallFirmsinHostileandBenignEnvi ronments,StrategicManagementJournal,10,7587. Covin, J. G., Green, K. M. ve Slevin, D. P. (2006), StrategicProcess Effects on the Entrepreneurial OrientationSalesGrowthRateRelationship,EntrepreneurshipTheoryandPractice,30(1),57 81. Dess,G.G.,veRobinson,R.B.,Jr.(1984),MeasuringOrganizationalPerformanceintheAbsenceof ObjectiveMeasures:TheCaseofthePrivatelyHeldFirmandConglomorateBusinessUnit,Stra tegicManagementJournal,5(3),265273. Dess, G. G., Ireland, R. D., Zahra, S. A., Floyd, S. W., Janney, J. J. ve Lane, P. J. (2003), Emerging IssuesinCorporateEntrepreneurship,JournalofManagement,29(3),351378. Dillman,D.A.(2000),MailveTelephoneSurveys:TheTotalDesignMethod,2ndEdition,NewYork: JohnWileyveSons. Fornell,C.veLarcker,D.F.(1981),EvaluatingStructuralEquationModelswithUnobservableVari ablesandMeasurementError,JournalofMarketingResearch,18(February),3950. Guth, W. D. ve Ginsberg, A. (1990), Guest Editors Introduction: Corporate Entrepreneurship, StrategicManagementJournal,11515. Kanter, R. M. (1989), When Giants Learn to Dance, Mastering the challenge of strategy, manage ment,andcareersinthe1990s,NewYork:SimonandSchuster. Hughes, M. ve Morgan, R. E. (2007), Deconstructing the Relationship between Entrepreneurial OrientationandBusinessPerformanceattheEmbryonicStageofFirmGrowth,IndustrialMar ketingManagement,36,651661. Khandwalla,P.N.(1977),TheDesignofOrganizations,NewYork:HarcourtBraceJovanovich. Lumpkin,G.T.(1996),TheEntrepreneurialOrientation(EO)ofNewEntrants:PerformanceImplica tions of Alternative Configurations of EO, Environment, and Structure, Ph.D. Dissertation, The UniversityofTexasatArlington. Lumpkin,G.T.,veDess,G.G.1996.Clarifyingtheentrepreneurialorientationconstructandlinking ittoperformance,AcademyofManagementReview,21(1)135172. Lumpkin, G. T., ve Dess, G. G. (2001), Linking Two Dimensions of Entrepreneurial Orientation to FirmPerformance:theModeratingroleofEnvironmentveIndustryLifeCycle,JournalofBusi nessVenturing,16,429451. Miller,D.veFriesen,P.H.(1982),InnovationinConservativeandEntrepreneurialFirms:TwoMod elsofStrategicMomentum,StrategicManagementJournal,3(1),125.
325
Rumelt,R.P.(1974),Strategy,StructureveEconomicPerformance,Cambridge,MA:HarvardUniver sityPress. Shane,S.(1995),IstheIndependentEntrepreneurialFirmaValuableOrganizationalForm?,Acad emyofManagementJournal,110113. Simsek,Z.(basmda),Atestofthetheoryofcomplementarities,OrganizationScience. Singelis,T.M.,Triandis,H.C.,Bhawuk,D.veGelfand,M.J.(1995),HorizontalandVerticalDimen sions of Individualism and Collectivism: a Theoretical and Measurement Refinement, Cross CulturalResearch,TheJournalofComparativeSocialScience,29,240275. Venkatraman, N. (1989), The Concept of Fit in Strategy Research: toward Verbal and Statistical Correspondence,AcademyofManagementReview,14(3),423444. Wiklund, J. (1998), Entrepreneurial Orientation As Predictor of Performance ve Entrepreneurial Behavior in Small Firms Longitudinal Evidence, Eds. P. D. Reynolds, W. D. Bygrave, N. M. Carter, S. Menigart,C.M. Mason,ve P. P. McDougall,FrontiersofEntrepreneurshipResearch, Wellesley,MA:BabsonCollege. Wiklund,J.,veShepherd,D.(2005),EntrepreneurialOrientationandSmallBusinessPerformance:A ConfigurationalApproach,JournalofBusinessVenturing,20,7191. Zahra, S. A. (1996), Governance, Ownership, and Corporate Entrepreneurship: The Moderating ImpactofIndustryTechnologicalOpportunities,AcademyofManagementJournal,39(6),1713 1735. Zahra,S.A.,veGarvis,D.(2000),InternationalCorporateEntrepreneurshipandCompanyPerform ance: The Moderating Effect of International Environmental Hostility, Journal of Business Ven turing,15,469492. Zahra, S. A., Neubaum, D. O. ve Huse, M. (2000), Entrepreneurship in MediumSize Companies: Exploring the Effects of Ownership and Governance Systems, Journal of Management, 26(5), 947976.
326
SAHPOLDUKLARILETMETRLERNEGREKADINGRMCLERN ARALARINDAKFARKLILIKLARINANALZEDLMES
SevgiGNLLOLU Bilecikniversitesi,BF, letmeBlm sgonulluoglu@hotmail.com saPOLU Bilecikniversitesi,BF, letmeBlm isaipcioglu@yahoo.com AtlTAER Bilecikniversitesi,BF, letmeBlm taseratil@hotmail.com
ZET Bu aratrmann amac kadn giriimcilerin sahip olduklar iletmelerin tek kii iletmesi ya da ortaklk eklinde olmasndankaynaklananbazfarkllklarnolupolmadnincelemektir.AratrmannkapsamnBilecikEsnafve SanatkrlarOdasveBilecikTicaretOdasnakaytlkadngiriimcilerdenrastgeleseilen26kadngiriimciolu turmaktadr.Bunlardan12tanesiticaretodasna,14tanesideesnafvesanatkrlarodasnakaytlkadngiriim cilerdir.Buaratrmannsonucundagruplararasndaya,eitim,ihayatsresi,destekaldkiiler,giriimcilik nedeni,kaynaktemini,gelecekplanlargibiynlerdenfarkllklarolduutespitedilmitir. AnahtarKelimeler:Giriimci,kadngiriimci,iletmetrleri
1.Giri Giriimcilik zerine yaplan almalarn ounda farkl tanmlar gelitirilmekte ve yaplan bu tanmlamalar araclyla giriimcilerin ortak kiilik zellikleri belirginlemektedir. Giri imcilik faaliyetini kolaylatran ve giriimci olmaya izin veren kiilik zelliklerinin neler olabilecei ve nasl olmas gerektii ynnde yaplan almalarda genellikle yaratclk, rekabetilik, baar ynelimli olma, risk alma gibi vasflar sralanmaktadr. Bu erevede giriimcilik sadece ekonomik faaliyet alan olarak deil, baar gereksinimine dayal bir kiilik yaps olarak ele alnmaktadr. Giriimciler yeniliki, yaratc, risk alan, ortaya kan frsatlar azami lde deerlendirebilen zellikleri ile ekonomik gelimelere hz kazand ran, yeni firmalar kuran ve gelitiren bireysel oyunculardr.Uzunyllarboyuncagiriimci kavram, erkekler iin kullanlm, hatta yukardaki tanmlamalar yaplrken bu zelliklere sahipolarakyeniiletmelerkuranvegelitirenleraktrolarakifadeedilmitir.Ancakdn ya genelinde 1980li yllardan sonra kadn giriimcilii farkl disiplinlerin ilgi alan haline gelmitir. Kadn giriimciler zerine yaplan almalar, genellikle kadnlarn sosyo demografikzelliklerininbelirlenmesi,ikurmanedenleri,iikurmavesrdrmedekar latklarsorunlar,rgtlenmeeilimleri,kadnolmaktankaynaklananavantajvedezavan tajlarzerineyounlamtr.Buaratrmannamacisekadngiriimcilerinsahipolduklar iletmelerintekkiiiletmesiyadaortaklkeklindeolmasndankaynaklananbazfarkllk larnolupolmadnincelemektir. 2.GiriimcilikveKadnGiriimciKavram nsanolunun en nemli sermayesi olan beyni ve yaratcl, giriimcilii yanstmaktadr. Giriimcilik,yirminciyzylndrdncretimfaktrolarak,hemiletmehemdeiktisat literatrnde yer almtr. Giriimcilik, yeni bir ey yaratan ve bu ilevi yerine getirirken ortayakansonucunriskineveyadlnekatlanmasreciolarak(HisrichvePeters,1998) giriimcilerin risk alma, frsatlar kovalama, hayata geirme ve yenilik yapma sreleri (TSAD, 2002) olarak ifade edilebilir. Giriimci ise emek, sermaye ve doa faktrlerini retim srecine dahil eden, retim srecini tasarlayan, rgtleyen ve onun tm riskini zerinealankiidir.Birekonominingiriimcilikyeteneini;oekonomideiyiyetimi,cesur, bilgili, zeki ve uza gren insanlarn says belirler. Bu niteliklere sahip insanlar yetitir
327
mek, toplumsal birikim ve ortam sorunudur. Eitim ve retimin yan sra, bir toplumun gelenekleri, tarihi, corafyas, kurumlar ve deer yarglar, o toplumun giriimci gcn belirleyenetkenlerdir(Bulmu,2003). Kadn giriimciler gelimi ve gelimekte olan pek ok lke gibi Trkiyede de gndemi dahafazlaigaledenkonulardandr.Giriimcilikkonusundakialmalargiriimciliksreci nin aklanmasna, kimlerin giriimci olabileceine veya hangi koullarn veya artlarn insanlargiriimciliezorladnaodaklanmtr.1980sonrasgiriimcilikileilgilikonularda kadngiriimciliizerineartanbirekildealmavearatrmalarkendinihissettirmek tedir. zellikle aile sorumluluu ve annelik rollerinin etkisiyle kariyerlerine ara vermek zorunda kalan, eler tarafndan resmi ortamlarda alma izni verilmeyen vb. durumlarla karlaankadnlar,giriimciliknoktasndadahazgr,birokadardaannelikrolveaile sorumluluklarn salkl bir ekilde yerine getirme frsatn yakalamaktadrlar (Orhan ve Scott,2001).Aslndagiriimcinedirsorusunaverilencevaplardacinsiyetfaktrszkonu suolmamaklaberaberEcevit(2007)kadngiriimciiinaadakitanmyapmaktadr: Evindeveyaevdbirmekanda,kendiadnakurduubiryadabirkaiyerisahibi olan Buiyerindetekbanayadaistihdamettiidierkiilerlealan,iinsahibiolma sfatylaortaklkkuran Herhangibirmalyadahizmetinretilmesiyleilgilifaaliyetleriyrten,bumalve hizmetdatm,pazarlamavesatnyapan leilgiliolarakgereklikii,kurumvekurulularlakendiadnailikikuran leilgilibtnsrelerleilgilikendisikararveren inden elde ettii kazanla ilgili yatrm ve kullanm alanlar zerinde sz sahibi olankadnlar,kadngiriimcitanmkapsamndayeralmaktadr(FidanveYlmaz, 2006). 3.KadnGiriimcilerinzellikleri Kadn giriimcilerin giderek artan nemleri, kadn giriimcilerin karakteristik zelliklerinin nelerolduukonusunudanemliklmaktadr.Birikurmadakadnveerkeimotiveeden yadahareketegeirenunsurlarbenzerlikgstermekleberaber,yaplanaratrmalarkadn ve erkee zg olan baz farkllklarn olduunu ortaya koymaktadr (Kutani ve Hanc, 2004).Erkekgiriimcilergibikadnlardabamszolmay,yksekgelireldeetmeyi,otono miyivekendiilerininpatronuolmayisterler(Mckay,2001).Bunoktadaerkekleriinbiri kurma nedeni olarak ekonomik nedenler n planda iken, kadnlar iin aile ihtiyalarnn daharahatgiderilmesinceliioluturmaktadr.Bunedenlegiriimcilikerkekleriinbiri kararikenkadnlariinbudurumyaamtercihiailevekariyerbeklentilerininortakbir paydada buluturulmas olarak kendini gstermektedir (Fidan ve Ylmaz, 2006). Kadn giriimcilerinkiiselzellikleriolarakdinamik,bamsz,zgvenli,rekabetiveamayne limliolduuvegiriimcilikfaaliyetinisrdrenlerinisehrsl,riskalma,kendiiinikontrol etmezellikleri(Yetim,2002)yanndailetiimbecerisinesahipolma,kendinegven,cesa ret,sabrvealakgnlllkmeziyetlerideunutulmamaldr(Ufukvezgen2001). HisrichvePetersa(1998)grekadngiriimcilerinzelikleriaadakigibizetlenebilir: Erkeklergenelliklesahipolduklargeleceklerinikontrolaltnaalma,bireylerya pabilme drtsyle motive olurken, kadnlar nceki ilerinde ykselme ve per formansgstermelerineizinvermeyenigerilimindenilerigelenbaarmaihtiya cndandahafazlamotiveolmaeilimindedirler.
328
Erkeklerinyenibalayacaklarbirgiriimuanyaptklariin,uratklarikinciya da yan iin, hobilerinin bir sonucu ise nceki iten bir sonraki ie gemek kolay olur. Kadnlar ise genelde yksek i memnuniyetsizlii ile bir nceki ilerini terk ederler. eyenibalarkenerkekler,finansalkaynakolaraksahipolduklarzsermayeleri nin yan sra yatrmclar, banka kredileri veya bireysel kredileri kullanrken, ba yanlarsadecekiiselvarlklarnabirikimlerinegvenmektedirler. tecrbesiolarakerkeklerkadnlaragreimalat,finansveteknikalanlardadaha deneyimli olurken, kadnlar orta seviye ynetim dzeyinde ve genellikle hizmet sektrileilgilialanlardaynetimdeneyimlerinesahiptirler.Nitekimenozann (2004)belirttiigibi,kadnlarnkendilerinidahaiyitantmabecerisinesahipolma veiyibiriletiimkurmalar,hizmetsektrndebaardzeyleriniykseltmektedir. Erkekleringiriimebalamaya2535dolaylarndaikenbusnrkadnlariin35 40arasndadr. Erkeklerinilerindeenbyk destekileri dardakidanmanlar olanavukatve muhasebecileriiken,kadnlariinbugrevieleri,yaknarkadalarvemeslekbir likleriyerinegetirmektedir(SangyangveHuang,2008) 4.KadnGiriimciliinGelimesindekiNedenler Hukuki yaplar ya da hangi ticari birlie bal olursa olsun kadn giriimciler tarafndan kurulaniletmelerinsaysndaortayakanartnbirdenoknedeniolduubilinmektedir (Hatten,1997). Sosyokltrel yapdakideiimin kadnn renimdzeyiniykseltmesi vegide rek daha fazla kadnn igcne katlmas son yllarda kadnlarn giriimlerinin artmasndanemlibirfaktrdr. Genellikle irketlerin ortaynetimkademelerinde yer alankadnlarn,altklar irketlerinpersonelazaltmapolitikalarndanetkilenebilecekleridncesiyleken diilerinikurmalar. Baarlkadngiriimcisaysnnartmasilekadnlarnkendilerinemodelolarakal dklarkiisaysnnoalmas. lerinikaybetmeyecekkadaranslolankadnlarnbirsresonrairkethiyerari sindedahastkademelerekmalarnnnnesetekencamtavansendromu olmaktadr. Btn artlarna karn srf cinsiyeti nedeniyle rgt hiyerarisinde ykselmeolanaklarkalmayankadnnpotansiyeliniortayakoyma,kendinigerek letirme,baarsnkantlamayolukendiiletmesinikurmavegelitirmeistei Krizzamanlardakadnngiriimciolmasntetikleyenunsurlardanbiriolarakkar mzakmaktadr.Krizebirliktekadnlarndayankllkavantajlarnnortayak teitliaratrmalarlatespitedilmitir(zpnar,2009).lkemizdedeyaanlan krize inat kadnlar, ellerindeki kiisel sermayeleri i hayatndaki yerlerini almaya balamlardr(Kksal,2009). 5.Metodoloji Buaratrmadakadngiriimcilerinsahipolduklariletmelerintekkiiiletmesiyadaor taklk eklinde olmasndan kaynaklanan baz farkllklarn olup olmadnn incelenmesi amalanmaktadr. Aratrmann kapsamn Bilecik Esnaf ve Sanatkrlar Odas ve Bilecik TicaretOdasnakaytlkadngiriimcilerdenrastgeleseilen26kadngiriimcioluturmak tadr.Bunlardan12tanesiticaretodasna,14tanesideesnafvesanatkrlarodasnakaytl kadn giriimcilerdir. Bu giriimciler ile yaplan mlakatlar kayt altna alnm ve iki grup
329
arasndakifarkllklarbelirlemekiindemografikvekltrelprofillerikarlmtr.Mlakat teknii ile elde edilen veriler konumlandrma analizi ile deerlendirilmi ve elde edilen sonularndadeerlendirilmelertamamlanmtr. 6.BulgularnAnaliziveDeerlendirilmesi Mlakata katlan kadn giriimci adaylarnn Bilecik ilinde faaliyet gsteren iyerlerinden seilmesisebebiylehemdoumyerihemdeyetitikleriblgeolarak%80oranndaBilecik ilikmasolaandr.BununyanndakalanyzdelikdilimdekikadngiriimcilerindeBilecik ilinebakaillerdengelmelerininsebebiolarakdaelerininmemuriyetleridolaysylatayin gerekeolarakgsterilmektedir. Giriimcikadnlarnyadalmlarasndanbakldndaesnafodalarnakaytlolanilet melerin sahipleri konumunda olanlarn ticaret odasna kaytl olanlara oranla daha ileri yalardaolduklarsaptanmtr.Bunasebepolarakdayaptklarilerindahaokhobiola rakadlandrlabilecekilerzerindeyounlamasveemekliliksonrasndabuilerdenpara kazanlabileceinigrmelerigsterilmektedir.Bunaekolarakelsanatolarakadlandrlabi lecekilerdenolankuafrlk,terzilikgibiikollarndauzunyllarboyuraklktanyetime nin de sz konusu olmas sebebiyle usta olarak kendilerine olan gveni kazanmalar ve kendi adlarna bir giriimde bulunmaya kalkmalar da zaman almaktadr. Dier yandan szkonusuolandiergruptakikadngiriimcilerinarlklolarakevhanmlndanihaya tnaatlmalarvedahancedenherhangibiriteounluklaalmamalarsebebiyleilet meleregeileridahaerkenyalardaolmaktadr. Kadngiriimcilerininaileyaplarincelendiindeailelerininmesleklerikonusundadafarkl lklar olduu gzlemlenmitir. zellikle ticaret odasna kaytl kadn giriimcilerin baba mesleklerindearlklolarakserbestmeslekolarakadlandrlabilecekesnaflkyadatccar lkarlklikenanneleribykbiroranlaevhanmdr.Ancakevhanmolarakadlandrlan annelerindeyaamlarboyuncababayaolanprofesyoneldesteklerisrmektehembabaya ialanndayardmcolurkenaynzamandadaevhanmgrevleriniyerinegetirmelerisz konusu olmaktadr. Bu yzden meslek olarak annelerin konumlandrlmasnn sadece ev hanm ile snrlandrlmas doru olmayacaktr. Esnaf odalarna kaytl giriimci kadnlar iinde bu durum ok farkllk gstermemekle birlikte bu kez arlkl olarak baba meslei iftiolarakortayakmaktadr.Yineannelerinevhanmolmadurumubirncekigrupla ayn zellikleri tamaktaveannevebabaortak alma alanlarnda faaliyetlerini srdr meyedevametmektedirler. Kakardeolduklarnnanlalabilmesiiinsorulansorukarlndaalnancevaplardanher ikigrubadhilkadnlarndaokocukluailelerdengeldiklerigrlmtr.Bukonudaze rindedurulmasngerektirecekherhangibirfarkllkszkonusuolmamaktadr.Ancakei timlerinin aratrldsoruyaverilenyantlardananlalmaktadrki,ticaretodasnakaytl kadnlarneitimdzeyleriyksekkmaktadr.zeleitimgerektirenmesleklerinniver site eitimli olmalar kanlmaz olmakla birlikte dier i alanlarnda faaliyet gsterenka dnlarndabykbirorandaenazlisemezunuolduklargrlmtr.Ancakesnafodalar na kaytlikinci grup kadnlarda eitimeoknemverilmemi memuriyettengiriimcilie geenkadnlarnbilepekoununeitimseviyesilisedzeyindekalmtr.Bugruptaei timdurumudahaokilkokulseviyesindeyounlamaktadr. Giriimci kadnlara ynelik aile profili karmak amal sorulan sorular nda tamamna yaknnnevlive2ocukluolduugrlmtr.Ticaretodasnakaytlkadngiriimcilerin elerinindegeneldeticaretleuratklaryinesorulansorularkarlndaalnancevaplar neticesinde grlmtr. Bunun yannda esnaf odalarna kaytl olduklar bilinen gruba dhilolankadnlarneleridahaokmemuriyetyapmaktabirksmdaiiolarakalmak
330
tadr.Buradanemliolanbirbakadurumiseszkonusugruplaradhilkadnlarnyalar nnilerlemesiileeleriilebirliktealmaoranlarnnartmasdr.zellikleesnafodalarna kaytlkadnlarnelerininemekliolmalarsonrasyineaynikolundaeleriilealmaya devamettiklerisklklagrlmektedir. Yaplan almada giriimci kadnlara ne kadar sredir altklarna dair sorulan sorulara alnanyantlarerevesindeesnafodalarnakaytlolankadnlarndierlerineoranladaha uzun zamandr i hayatnda olduklar sonucuna ulalmaktadr. Buna sebep olarak da bu gruptafaaliyetgsterenkadnlarndahaokraklktangelmeleriyadaaltklaralanda dahancesinedayananvehobiolarakadlandrlabilecekboyuttasrdrlenalmalarn dabucevabadhiledildiigsterilebilir.Diertaraftanyadalmlarnabakldndaher ikigruptafaaliyetgsterenaynyagrubunadhilkadnlarngeneldeaynsrelerboyunca iletmesahibiolduklarartanyailebirliktesahipolduklariletmelerinindedevamettii ortayakmaktadr. Herikigruptadafaaliyetlerinisrdrenkadngiriimcilerinhangievreselkoullarnbask s ya da desteiilegiriimciolduklarnn anlalabilmesiadna sorulansorularaalnance vaplara gregenelde herikigrup iinde bal olduklaraile yaplarnn rahat,demokratik ancak disiplinli olduunu sylemek mmkndr. Giriimci olmak adna ihtiya duyulan gerek maddi gerekse manevi destei genelde nce aileden alan giriimci kadnlar daha sonraelerinindesteizerindeyounlamaktadrlar.Toplumsaldeerlerinkalplatbir ortamdaherzamananneyadaestatsndesrdrmekzorundakalankadnlariinbu noktada elerin destei olmadan faaliyetlerine devam etmek ok da mmkn gzkme mektedir. Burada dikkat eken bir farkllama sonuta ayn noktaya ulamakla birlikte maddidesteknoktasndaortayakmaktadr.Ticaretodasnakaytlkadngiriimcileriin ilketaptadestekalnanunsuraileolmaktadr.Bunasebepolarakdahaokyksekeitim alm olan kadnlarni hayatnaatldklardnemierisindebekr olmalar gsterilebilir. Ancakdiertaraftanikincigrubadhiledilenesnafodalarnakaytlkadnlardailkdestek noktas e olmaktadr. Esnaf odalarna kaytl giriimci kadnlarda ortaya kan baka bir alternatiftekendiimknlarnseferberetmeleridir.Buradaszkonusuolanimknlaremek liliksonrasbualanakayanlariinemekliikramiyesi,yadaaltklardnemdesaladklar birikimleriolurkenraklktanyetiengrupiinsealtklardnemdeyaptklarbirikimle ridir.Ayndurumticaretodasnakaytlkadnlardaszkonusuolmamaktabugrubadhil olankiileraile,esonrasndadahaokdkaynakaraynagirerekfinansmansalamak tadrlar. Hangi sebeple giriimci olduklarnn aratrld soruda her iki grupta da arlkl olarak ekonomik zgrle ulama arzusu birinci sraya kmakla birlikte, ticaret odasna kaytl kadnlariinikincisraydaaileiletmesinesahipkmazorunluluuoluturmaktadr.Farkl alanlardaeitimalmolmalarvealdklareitimsonrasprofesyonelanlamdabranlarn da almalarna ramen yinede sz konusu gruba dhil kadnlarn byk bir ksm aile iletmeleriileilikiliilerileparalellikgsterenalanlardafaaliyetlerinedevametmektedir ler. Esnaf odalarna kaytl kadnlarda ise ikinci sray frsatlar deerlendirme almaktadr. Buradaszkonusuolanfrsatlardahaokamatrceyaplanilerinbykkazanlargetire bileceini farketmeleri sonras alnan risklerile frsatlarn kovalanmas olarakortayak maktadr. almahayatlarboyuncacinsiyetlerisebebiyleyaadklarndndklerisorunlarnanla labilmesi iin sorulan sorulara verilen cevaplarda cinsiyetten kaynaklanan herhangi bir sorunolmadortakcevapolarakortayakmaktadr.Ancakburadaaltizilmesigereken durum sz konusu giriimci kadnlarn tamamnn her hangi bir cinsiyet ayrmna ihtiya
331
duyulmasmmknolmayanalanlardafaaliyetgsterdikleridir.Hattaalmaalanlardaha okkadnlartarafndantercihedilmekteolupaksineerkekgiriimcilerinfaaliyetlerinisr drmededahaoksorunyaayacadnlmektedir. Giriimcihislerininanlalabilmesiiinsorulanbirbakagrupsorudakaytlolduklarkurum fark olmakszn her giriimci kadn baarda en byk etkenin ansn tesinde kendileri olduunusylemitir.Kendilerindeolaninsaniilikibecerileri,hrslarvesabrlarilealan larndabaarlolduklarnzelliklevurgulayantmgiriimcikadnlargerektiindealdklar riskler ile bugnlere geldiklerini vnle vurgulamlardr. Burada alnan riskin boyutu konusundafarklkriterlerszkonusuolsadariskkonusundaesnafodalarnakaytlgruba dhil olan kadnlarda daha yksek risklerin alnabilir olduu ortaya kmaktadr. Ticaret odalarnakaytlolankadnlarndahaazriskliilerisemelerineanasebepolarakkayplarn dahafazlaolabileceigsterilmektedir.Riskalmaeilimlerininolmasvebaarlarndaen byk etken olarak kendilerini grmeleri bamszlk konusunda da ok hassas olmalar sonucunudourmaktadr.almadamlakataalnantmgiriimcikadnlarnenfazlafikir birliiettiklerikonubamszlkisteiolmaktaaslabakalartarafndandenetlenmeyiyada ynlendirilmeyikabuletmeyeceklerianlalmaktadr. almann kriz dneminde yaplmas sebebiyle gelecek planlarnn anlalabilmesi iin sorulansorularageneldemevcutdurumlarnakorumaisteicevabverilmiolupkrizatla tldktan sonra bymeye alacaklar anlalmaktadr. zellikle ticaret yapmakta olan giriimcikadnlarnretimedebalamakistedikleriancakgnnartlarsebebiylebuplan larnuzunzamanayaylddaalnancevaplararasndadr. Kadnolmalarsebebiylegiriimciolmalarnabalolarakkarlarnaktklarndndk leridezavantajlarnanlalabilmesiiinyneltilensorulardatamamherhangibirdezavan tajlar olmadndan bahsetmekle birlikte ailelerine ayrmalar gereken zamann yetersiz kalmasndan da ikyet edilmektedir. Ancak aileden ve eten alnan destein varl bu konudaki hassasiyetlerini gidermektedir. Ayn ekilde ellerinde bir avantaj da olmadn vurgulayanherikigrubadhilgiriimcikadnlar,erkeklerileeitartlarasahipolduklarn dnmektedirler. 7.Sonu Aratrma bulgular sonucunda elde edilen bilgilere gre, her iki grupta yer alan kadn giriimcilerinortakbeyan,demokratik,birokadardadisiplinlibirailedeyetimioldukla rdr.Birbakaortaknoktaokocuklubiraileyesahipolmalardr.Herikigrubamensup kadngiriimcilerinounluuevliveocuksahibidir.Budabizekadnlarngiriimciolma larnngerisindekinedenlerdenbiriolangiriimciliknoktasndadahazgr,birokadarda annelik rol ve aile sorumluluklarn salkl bir ekilde yerine getirme frsatn yakalama isteiilehareketettiklerinibirkezdahakantlarniteliktedir.Herikigruptayeralankadn larihayatlarndacinsiyetodaklbirskntilekarlamadklargibirahatszedicibirduru munolmaddaanlalmaktadr.Skntdenilinceherikigrup,erkekgiriimcileriindesz konusu olan ekonomik durgunluk ve skntlar dile getirmilerdir. Yine bu iki grupta yer alankadngiriimcilerdenortaklkformundailetmesahibiolanlarnbabameslekleritica ret arlkl bir tabloyu ortaya koyarken, tek kii iletmesi sahibi olan kadn giriimcilerin oununbabalarnniftiolduugrlmektedir.renimdurumlarasndanbirfarkllk olup olmad incelendiinde ticaret odasna kaytl kadnlarn niversite dzeyinde bir formasyona sahip olmalarna kar esnaf odalarna kaytl kadnlarn ounlukla ilkokul dzeyinde bir diplomaya sahip olduklar grlmektedir. Zira yine esnaf odalarna kaytl olan terzilik, kuafrlk gibi meslek icra edenlerin kalfalk geleneinden meslee balama servenlerine kar, ticaret odasna kaytl giriimci kadnlar, niversite bitirdikten sonra
332
babalarnnekonomikdesteiileihayatnagiriyapmalarkarlalanbirbakabulgudur. Oysaesnafodalarnakaytlkadnlariebalarkenyadahancekiilerindenbiriktirdiklerini i kurma srasnda kullanmakta ya da elerinden destek almaktadrlar. Esnaf odalarna kaytl kadnlarn ounluu evlendikten sonra gerek ekonomik zgrln elde etmek, gerekseailebtesinekatkdabulunmakamacylaihayatnaatlmlardr.Ticaretodasna kaytlkadngiriimciler,eeraldklareitimleilgilibiriyapyorlarsazateneitimalmala rnnamacbudur.Onlarihayatnadahaerkenvedahaplanlbirbalangyapmlardr. Btn bunlara ek olarak sylenebilecek olan ise, kadn giriimcilerin iinde yaadklar sosyokltrel ve ekonomik yap onlarn giriimcilik eklini ve zamann etkilemektedir. Dahanceyaplanalmalarbufikridestekleyicibulgularortayakoymutur.Bualma dakendisindensonrayaplacakdahakapsamlalmalariinbirreferansveteviknitelii tarsayaplanaratrmaamacnaulamolacaktr. KAYNAKA
Bulmu,.(2003),Mikroktisat,Ankara:OkutmanYaynclk. Ecevit,Y.(2007),TrkiyedeKadnGiriimciliineEletirelBirYaklam,Ankara:Uluslararasalma Ofisi. Fidan, F. ve Ylmaz, T. (2006), Kadn Giriimciliine Alternatif Bak: Serven mi? Macera m?, 2. UluslararasKadnAratrmalarKonferans,DouAkdenizniversitesi,2728Nisan,K.K.T.C. Hatten,T.S.(1997),SmallBusiness,EntrepreneurshipandBeyond.NJ:PrenticeHall. Hisrich,R.D.vePeters,M.P.(1998),Entrepreneurship,Boston:McgrawHill. Kksal,T.(2009),Newsweek,24:5255. Kutani,R.,.veHanc,A.(2004),KadnGiriimcilerinKiiselzgrlkAlglamalar,3.UlusalBilgi, YnetimveEkonomiKongresi,2526Kasm,Eskiehir. Mckay R. (2001), Women Entrepreneurs: Moving Beyond Family and Flexibility, International JournalofEntrepreneurialBehaviourandResearch,7(4),148165. OrhanM.veScott.,D.(2001),WhyWomenEnterintoEntrepreneurship:AnExplanatoryModel, WomeninManagementReview,16(5),232247. zpnarM.,(2009),Newsweek,19:52. Sangyang S. E. ve Huang W. C. (2008), Small and Medium Entreprise for Women Entreprenurs in Taiwan,WorldJournalofAgricultureScience,4(S),885. enozan (2004), Giriimcilikte Kadn Olmann Avantajlar, http://www.kadinvizyon.com/article.php?ad=294,(Eriim:19.06.2008). TSAD,(2002),TrkiyedeGiriimcilikilelgiliSorunlarvezmler,stanbul:TSADYaynlar. Ufuk,H.vezgen,.(2001),TheProfileofWomenEntrepreneurs:ASampleFromTurkey,Inter nationalJournalofConsumerStudies,25(4),299308. Yetim, N. (2002), Sosyal Sermaye Olarak Kadn Giriimciler: Mersin rnei, Ege Akademik Bak, 2(2),7992.
333
15.Oturum
DMAICPUKOyaKar:TrkiyedeYnetimModalarnnSylemselEtkile imiveYaylmDinamikleri MehmetEREK KurumsalYnetimKodlarnnYaylm:AdaptasyonuSalayanFaktrler zerineBirAratrma KaderTANAHN CMMIYazlmKaliteSreleriUygulamalarnnTrkSavunmaSanayiFir malarArasndaYaygnlamas:KurumsalcBirDeerlendirme UygarKARADENZ,DenizALTIN

334
DMAICPUKOYAKARI:TRKYEDEYNETMMODALARININSYLEMSEL ETKLEMVEYAYILIMDNAMKLER
MehmetEREK stanbulTeknikniversitesi letmeMhendisliiBlm ercekme@itu.edu.tr
ZET Bu alma ynetim modalarnn yaylm dinamiklerinin ve moday yayan aktr alarndaki etkileimin daha iyi anlalabilmesiiinAltSigma(6)modagiriimininsylembazndaTrkiyebalamndakiyaylmnincelemek tedir. Yaplan incelemeler 6 moda giriiminin Trkiyede henz akademik alanda yaylmadn gstermitir. almalar6sylemininnclsaylabilecekToplamKaliteYnetimisyleminiyayanmeslekirgttarafndan da yaylmadn ve popler medyada esasen danmanlar aracl ile yaylmaya alldn gstermektedir. YaylmsalayanaktrlerbazndakifarkllklarTrkiyedekiToplamKaliteYnetimisylemininyaylmdinamikle riylekarlatrlarakfarkllklarirdelenmitir.
Ynetime ilikin bilgilerin zaman ve mekan ierisinde yaylm konusu son yllarda artan orandailgiekmektedir(CzarniawskaveJoerges,1996;Alvarez,1998;SahlinAnderssonve Engwall,2002;Clark,2004).Bualmaalanierisindeyinesonyllardailgigsterilenalt alanlardan biri de ynetim modalar ve bu modalarn yaylmna ilikindir (Spell, 2001). Modalarnkolektifolarakhzlekildebenimseniphzlekildeterkedilenveilericiretorik leriyle ayrtedilebilenynetimsylemleriolduuilerisrlmektedir(Abrahamson,1996; Erek ve eri Say, 2008/9). Modalar zerine yaplan almalar zellikle modalar yayan aktrveyaaktrgruplarnnortayakoyulmasna,bugruplarnhangiyntemlerlemodalar yaydnaveorijinallkelerindemodalaansylemlerinnasldierlkelerdedemodalaa bildiineodaklanmaktadrlar(Xu,1999;Spell,2001;Erek,2006;zenveBerkman,2007). Bu konuda Trkiyededeyaplan grglalmalarbulunmaktavemodalarn yaylmnda etkenolanfaktrlertespitedilmeyeallmaktadr.rneinzen(2002a;2002b)Toplam KaliteYnetimi(TKY)zerineyaptalmadabumodannyaylmndaTrkiyeninmakro kurumsal balam ve bu balamla etkileen mesleki rgtlenmenin nemli lde etkili olduunubulgulamtr.BenzerekildeErekveeriSay(2008/9)daTKYninsylemola rakmeslekirgtnkendigvemeruiyetinipekitirecekekildenaslyenidenveradikal ekildekurgulanabildiinedikkatekmilerdir.Ancak,modalamaveterkedilmesrecinin karmak dinamikleri bu konuda yeni almalarn yaplmasn gerekli klmakta, zellikle modalarnvemodayyayanaktrgruplarnnetkileimlerihalayeterincesorgulanamayan alanlarolarakdurmaktadr. Bu alma, yukardaki aratrma ihtiyacndan hareketle Trkiyede yeni kurgulanmaya allan bir ynetim modas giriiminin1 sylem dzeyinde incelenerek, baka modalara greliolarakkendisininaslkonumlandrmayaaltnortayakoymayamalamaktadr. Aratrmakonusuynetimmodasgiriimi,AltSigma(6)olaraktespitedilmive6nn zelliklesylemasndannclolarakgrlenTKYilemetinseletkileimiirdelenmitir. 6nnmodaolaraktespitedilmesindekitemelgerekedahancemodaolarakelealn mam greli olarak yeni bir moda giriimi olarak tespit edilmesidir. Ynetim bilgilerinin yaylmndasyleminanlamveanlamnneekildeyaratlppaylaldnispetenazall m alanlar olmakla birlikte, yaylmn dinamiklerini ortaya koymak asndan son derece nemli grlmektedir. Bu noktadan hareketle aratrma metodolojisi yorumlamac bir
335
sylemanalizizerinebinaedilmiveTrkiyeyeddnyadangelensyleminzellikleriy leTrkiyedekisylemikarlatrmaveTrkiyedeki6sylemininTKYileilikisinizm lemezerineodaklanlmtr.Bukapsamdapoplerwebsitelerindeenokokunanolarak grlenbellibal6kitaplarokunmuveProquest(ABIInform)veritabanndaaltsigma szckleritaranaraksyleminhemyaygnlkhemdeierikbakmndanuluslararasyaylm zellikleri tespit edilmeye allmtr. Bunu takiben TBTAK bnyesindeki elektronik veritabanlarnda yine taramalar yaplarak akademik yaylm aratrlmtr. Trkiyedeki poplervemeslekiyaylmndinamikleriiiniseKalderbnyesindesrekliyaynlanannce Kalite dergisive internetvastasylaeriilebilendierpopleryaynlaraulalmayaall mtr. Bunlarn ierinden Alt Sigma Forum isimli sreli yayn detayl ekilde incelenerek tematikierikanalizinetabitutulmutur. Proquest veritaban zerinden yaplan incelemeler 6nn 1996 ylndan itibaren balk olarak veritabannda yer almaya baladn ve poplerliinin doruuna da 2004 ylnda ulatngstermektedir.Buyldanitibaren6konusundakanyazlarndalgalbirseyir izleyerekyavaaazalmayameylettiigrlmtr.Yani6nnyurtdyazlmedyags tergeleriasndanyaylmgrafiibirynetimmodasolduunudesteklerniteliktedirvebu modada aslnda son yllarda doyma ve d eilimi balamtr. Bunun yan sra hem 6nn balca eserleri olarak gsterilen metinler hem de 6 zerine yazlan derlemeler incelendiinde, modann ieriinin zaman ierisinde gitgide zenginlemekte olduu ve gitgide daha fazla ynetsel bir takm retorikler barndrmaya balad grlmtr. Ayn halefiToplamKaliteYnetimigibi6dayalandkalmleme,saysallatrma,ko difikasyonveprojesistematiigelitirmegibisertretorikleredayalbirsylemem teri odakllk, tepe ynetim destei ve ball ve btncl bir kltrel kurgu gibi mlayimretoriklerekleyerekgenilemigrnmektedir.Bubulgularynetimmodalarnn olgunlukaamalarndagitgidedahafazlatemelynetimsylemibarndrdklarnsyleyen dieralmalarlaparalelgrnmdedir.Yanibirmodayalandkaieriinedahaokve ynetimboyutunudahadabelirginletireceksoyutretoriklerkatlmakta,byleliklemoda nnyorumlamaesnekliiarttrlmayaallmaktadr. Bunun yannda bulgular Trkiyede 6nn akademisyenler tarafndan deil daha ok da nmanlar tarafndan yaylmaya ve desteklenmeye allan bir sylem olduunu ortaya koymutur.ZiraULAKBMveritabanlarndayaplanaratrmaakademikolarak6yaTr kiyedenfazlabirilgigsterilmediinibulgulamtr.TKYyeolanilgininyaygnldnl dnde uluslararas boyutta kendini TKYnin selefi olarak tanmlayan bir modann aka demicamiasndannedenilgigrmediinemlibirtartmakonusuolabilecekniteliktedir. TKYnin yaylp ieriinin kendi amalar dorultusunda dntrlmesine nclk eden Kalderin ise 6 konusunda son derece sessiz kald bulgulanmtr. Yaplan az saydaki yaynn ieriinden Kalderin 6y TKYnin yerine geebilecek ve dolays ile meruiyetini sorgulatabilecek bir sylem olarak grdne hkmedilmitir. Dolays ile Kalderin 6y yaymadaisteksizdavrandveyabilinliolarakyaymaddnlmektedir.Bununlaba lantlolarakincelenendierbirmedyaolanAltSigmaForumise6yhemTrkiyedeki baar hikayeleri zerinden hem de uluslar aras sylemi dorudan Trkeye evirerek yayma ve merulatrma yoluna gitmitir. Bir danmanlk firmas yayn olan bu medya genellikle6konusundauluslararassyleminieriineneredeysehidokunmadando rudanbireviriyapargrnmdedir.Kalderinaksinebudanmanlkfirmasndane6nn ieriinideitirecekgnedeistekbulunduuizlenimiedinilmitir.
336
Sonnotlar 1 Modagiriimikavrammodalamaolaslolanancakhenzkolektifbenimsenmeveterkedilmedavranlarnn herhangibirbalamdasistematikbirekildebulgulanamadynetimsylemleriiinkullanlanbirkavramdr.
KAYNAKLAR
Abrahamson,E.(1996),ManagementFashions,AcademyofManagementReview,21(1),254265. Alvarez,J.L.(1998),Thesociologicaltraditionandthespreadandinstitutionalisationofknowledge for action, Ed. J.L. Alvarez, The diffusion and consumption of business knowledge, London: Macmillan,1357. Clark,T.(2004),Thefashionofmanagementfashion:Asurgetoofar?,Organization,11(2),297 306. Czarniawska,B.veJoerges,B.(1996),Travelsofideas,Eds.B.CzarniwaskaveG.Sevon,Translating organizationalchange,Berlin:WalterdeGruyter,1348. Erek,M.(2006),HRMizationinTurkey:Expandingtherhetroricrealitydebateinspaceandtime, InternationalJournalofHumanResourcesManagement,17(4),648672. Erek, M. ve eri Say, A. (2008/9), Discursive ambiguity, professional networks and peripheral contexts: The Translation of total quality management in Turkey, 19912002, International StudiesofManagementandOrganization,38(4),7899. zen,.(2002a),Balam,aktr,sylemvekurumsaldeiim:Trkiyedetoplamkaliteynetiminin yaylmsreci,YnetimAratrmalarDergisi,2(1),4790. zen,.(2002b),ToplamkaliteynetimininTrkiyedeyenidenkurgulanmas:Koulbamltrde lemetezininbirtesti,AmmedaresiDergisi,35(1),105142. zen, . ve Berkman, . (2007), Crossnational reconstruction of managerial practices: TQM in Turkey,OrganizationStudies,28(6),825851. SahlinAndersson,K.veEngwall,L.(2002),Carriers,flows,andsourcesofmanagementknowledge, Eds.K.SahlinAnderssonveL.Engwall,TheExpansionofmanagementknowledge,Stanford,CA: StanfordUniversityPress,332. Spell,C.S.(2001),Managementfashions:Wheredotheycomefrom,andaretheyoldwineinnew bottles?,JournalofManagementInquiry,10(4),358373. Xu,Q.(1999),TQMasanarbitrarysignforplay:Discourseandtransformation,OrganizationStud ies,20(4),659681.
337
KURUMSALYNETMKODLARININYAYILIMI:ADAPTASYONUSALAYAN FAKTRLERZERNEBRARATIRMA
KaderTanAHN KaradenizTeknikniversitesi,BF,letmeBlm kadertan@ktu.edu.tr
ZET Bualmannanaamacgelimivegelimekteolanekonomilerdekurumsalynetimkodlarnnyaylmnsala yaniselvedsalfaktrleriortayakoymaktr.selfaktrlerteknikevreyeuyum,dsalbasklarisemerulama amaldr.Bualmada2008ylsonunakadarkurumsalynetimkodlarnkaran58lkedenverilertoplanm tr.Adaptasyonusalayanfaktrlerolarak;hukuksistemi,sermayepiyasasnnkapitlasyonu,devletinliberalle mesi,ekonomikentegrasyonunderecesi,kltrelmesafeveyabanckurumsalyatrmckullanlmtr.Bualma nnsonularnagreadaptasyonusalayantemelfaktrler,olkeninhukuksistemi,kltrelmesafeveksmende yabanc kurumsal yatrmcdr. Ayrca zellikle lkelerin gelimilik dzeyi adaptasyonu salayan temel faktr olarakortayakmaktadr.Sonuolaraklkelerinkendiisistemlerindenkaynaklananzelliklerkurumsalynetim kodlarnnyaylmndakitemelfarkllamaysalayanfaktrlerolarakortayakmaktadr. AnahtarKelimeler:Kurumsalynetiim,kurumsaldeiim,adaptasyon,merulama,isistemi
1.GR Buaratrmanntemelamacgelimivegelimekteolanekonomilerdekikurumsalyne tim kodlarnn yaylm srecini incelemektir. Kurumsal ynetim kodlarnn globalleme basksylabirliktebenzemeeilimiierisindeolmasnaramen,farklynetimmodelleri nin olumas ulusal kurumsal balamn etkilerini ve yerleikliini gstermektedir (Nort, 1990; Whitley,1999; Aoki, 2001). zellikle varolanliteratr buyaylmnve kurumsalla maybalatanbufaktrleringelimivegelimekteolanekonomilerasndanaynolaca nvekurumsaldeiimsrecininzelliklekurumsalynetimin adaptasyonunusalayan isel (teknik evre) ve dsal faktrlerin (merulama) birbirlerinden farkl olduunu var saymtr(AguileraveCurveCazurra,2004;AguileraveJackson,2003;ZattoniveCuomo, 2008;Carati,2000;Enrionevedierleri,2006;Hermesvedierleri,2006;Youngvedier leri,2008;Litchvedierleri,2005).Ancakbualma,zelliklekurumsallamasrecindeki zlmenin (deinstitutionalization) dzenleyiciler, teknik ve politik basklar asndan gelimivegelimekteolanekonomilerasndanfarklolacan,vekurumsallamaysa layaniselvedsalfaktrlerinbirbirlerindenayrlamayacan(Scott,2001)savunmakta dr.Kurumsallamasrecindeteknikevreyeuyumgelimiekonomileriindahanplan dadrvezellikleyaylmsrecindetekrargelimekteolanekonomileriinzlmeyiba latanfaktrlerolarakortayakmaktadr.Bufaktrlergelimekteolanekonomilerdedaha okmerulamaamalolarakkarmzakmaktadr.Ancakgelimekteolsunyadaolma snkurumsaldeiiminhemteknikhemdemerulamailesalandgrlmektedir(Scott, 2001). 2.YNTEM Bu almada 58 lke kullanlmtr ve gei ve sosyalist ekonomiler dahil edilmemitir. Aadaki tabloda baml ve bamsz deikenler grlmektedir. Bu ilikiyi zmek iin logitresresyonmodelikullanlacaktr.
338
Deiken Bamldeiken: KurumsalYnetim Kodlar Bamszdeiken ler:Hukuksistemi (Dzenleyicibask lar) Piyasannkapit lasyonu (Biliselbasklar)
Tablo1.Deikenler,lmlerveKaynaklar lm Kaynaklar Dummy:eerbirlke1999unsonuna WorldBank(2008), kadarbirkodkarmise1,karmam ECGN(2008). sa0. Dummy:eeryasalsistemmedenihu kukadayalise(ngilizorijinli)1,deilse 0. LaPortavedierleri (1998)
Piyasannkapitlasyonu/GayriSafiYurti iHasla,Eerbirlke1999unsonuna kadarbirkodkarmsa19901999 yllarnnortalamasalnmtr. hracatveithalatntoplamnngayrisafi yurtiihaslayaoran.Eerbirlke Ekonomikenteg 1999unsonunakadarbirkodkarm rasyon sa19901999yllarnnortalamasaln (Biliselbasklar) mtr. Devletinpiyasayamdahalesininbir gstergesidir:devletharcamalarnn Devletinliberalle gayrisafiyurtiihaslayaoran.Eerbir mesi(Biliselpolitik lke1999unsonunakadarbirkod basklar) karmsa19901999yllarnnortalamas alnmtr. eriyegirenyabancportfoyyatrm Yabanckurumsal akzsermayedekigayrisafiyurtii yatrmc haslayaoran.Eerbirlke1999un (Biliselteknik sonunakadarbirkodkarmsa1990 basklar) 1999yllarnnortalamasalnmtr. KogutandSinghin(1988)modeli: Kltreluzaklk 2 I i ,host I i ,origin (normative D= distance) V
WorldBank(2008)
WorldBank(2008)
WorldBank(2008)
IMF(2008)
Hofstede(2001)
Kontroldeikeni Dummy:eergelimiekonomiise1, FTSEsnflandrmas lkeleringelimilik deilse0. dzeyi SONUVENERLER Bu almada dzenleyiciler tarafndan salanan lke karakteristikleri o lkenin yasal sis temi,normatifadaptasyonukltreluzaklkvebiliseladaptasyondevletinliberallemesi, ekonomikentegrasyonunderecesi,piyasannkapitlasyonuveyabanckurumsalyatrmc olaraktanmlanmtr.Bualmannsonularunsurundadnyaapndayaylmsala yanfaktrlerolduunugstermektedir.Fakatiselletirilmibirkurumsallamagelimive gelimekte olan lkelerde henz salanamamtr. Kurumsal deiim srecinde zellikle
339
iselvedsalbasklarnteorikolarakayrlmas,kurumsalynetiiminadaptasyonunuak lamakiinyararlgzkmemektedir. KAYNAKA

Aguilera, R. V. ve CuervoCazurra, A. (2004), Codes of good Governance Worlwide: What is the Trigger?,OrganizationStudies,25(3),415443. Aguilera,R.V.veJackson,G.(2003),TheCrossNationalDiversityofCorporateGovernance:Dimen sionsandDeterminants,AcademyofManagementReview,28(3)447465. Ararat, M. ve Ugur, M. (2003), Corporate Governance in Turkey: An Overview and Some Policy Recommendations,CorporateGovernance:AnInternationalReview,3(1)5875. Austin,B.(1998),TheRoleofTheAdministrativeSciencesAssociationofCanadainInstitutionalizing Management Education in Canada, Canadian Journal of Administrative Sciences, 15(3), 255 266.
Dacin,M.T.(1997),Isomorphismincontext:Thepowerandprescriptionofinstitutional norms,AcademyofManagementJournal,40(1),4681.
Dacin, M. T., Goodstein, J., ve Scott, W. R. (2002), Institutional Theory and Institutional Change: IntroductiontotheSpecialResearchForum, AcademyofManagementJournal,45(1),45
57.
Daniels,K.,Johnson,G.andChernatony,L.(20029,TaskandInstitutionalInfluencesonManagers MentalModelsofCompetition,OrganizationStudies,23(1)3162. Dimaggio, P. J and Powell, W. W. (1983), The Iron Cage Revisited: Institutional Isomorphism and CollectiveRationalityinOrganizationalFields,AmericanSociologicalReview,48,14760. Enrione, A., Mazza, C. And Zerboni, F., (2006), Institutionalizing Codes of Governance, American BehavioralScientist,49(7),961973. Gken,N.S.andsdiken,B.(2001),UniformityandDiversityinTurkishBusinessGroups:Effectsof ScaleandTimeFounding,BritishJournalofManagement,12(4),325340. Granovetter,M.(1994),BusinessGroups,Ed.N.SmelserveR.Swedberg,HandbookofEconomic Sociology,Princeton,NJ:PricetonUniversityPress,453475.
Greenwood, R., Suddaby, R. and Hinings, C. R. (2002), Theorizing Change: The Role of ProfessionalAssociationsinTheTransformationOf Institutionalized Fields, Academy ofManagementJournal,45(1)5880.
Hermes, N., Postma, T.B:J:M:, Zivkov, O., (2006), Corporate Governance Codes in the European Union,areTheyDirvenbyExternalorDomesticForces?,InternationaljournalofManagerialFi nance,2(4)280301. Judge, W.Q., Douglas, T. J.and Kutan, A.M., (2006), Institutional Predictors of Corporate Govern anceLegitimacy,JournalofManagement,4,222. Judge,W.Q., Douglas,T.J. andKutan,A.M.(2008),InstitutionalAntecedentsofCorporate Gov ernanceLegitimacy,JournalofManagement,34,765785. Leblebici,H.,Salancik,G.R.,Copay,A.andKing,T.(1991),InstitutionalChangeandtheTransforma tionofInterOrganizationalFields:AnOrganizationalHistoryoftheU.S.RadioBroadcastingIn dustry,AdministrativeScienceQuarterly,36,333363. Lee, K, ve Pennings, J. M., (2002), Mimicry and the Market: Adoption of a New Organizational Form,AcademyofManagementJournal,45(1),144162. Litch, A. N., Goldschmit, C. ve Schwartz, S. H. (2005), Culture, Law and Corporate Governance, InternationalReviewofLawandEconomics,25,229255. Meyer, J. W. ve Rowan, B. (1977), Institutionalized Organizations: Formal Structure as Myth and Ceremony,AmericanJournalofSociology,83,34063. North, D. C. (1990), Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge, UK: CambridgeUniversityPress. Oliver,C.,(1992),TheantecedentsofDeinstitutionalization,OrganizationStudies,13,563588.
340
Oliver,C.,(1997),SustainableCompetitiveAdvantage:CombiningInstitutionalandResourceBased Views,StrategicManagementJournal,18(9),697713. Orbay,H.veYurtolu,B.B.(20069,TheImpactofCorporateGovernanceStructuresontheCorpo rateInvestmentPerformanceinTurkey,CorporateGovernance:AnInternationalReview,14(4), 349363. Powell, W. and DiMaggio, P. (1991), The New Institutionalism in Organizational Analysis, Chicago: UniversityofChicagoPress. Scott,W.R.(2001),InstitutionsandOrganizations,2nded.,ThousandOaks,CA:Sage. Seo,M.veCreed,W.E.D.(2002),InstitutionalContradictions,Praxis,andInstitutionalChange:A DialecticalPerspective,AcademyofManagementJournal,27(2),222247. Sherer,P.D.veLee,K.(2002),InstitutionalChangeinLargeLawFirms:AResourceDependencyand InstitutionalPerspective,AcademyofManagementJournal,45(1),102119. Suddaby,R. and Greenwood, R. (2005), Rhetorical Strategies of Legitimacy, Administra tiveScienceQuarterly,50(1),3567. Thornton,P.H.(2002),TheRiseoftheCorporationinaCraftIndustry:ConflictandConformityin InstitutionalLogics,AcademyofManagementJournal,45(1),81101. Tolbert,P.S.veZucker,L.G.,(1996),TheInstitutionalizationofInstitutionalTheory,Ed.StewartR. Clegg,CynthiaHardyandWalterR.Nord,HandbookofOrganizationStudies,SagePublications, 175190. Tolbert, P. S., Zucker, L. G. (1983), Institutional Sources of Change in the Formal Structure or Or ganizations:TheDiffusionofCivilServiceReform,18801935,AdministrativeScienceQuarterly, 28,2239. Whitley,R.(1994),DominantFormsofEconomicOrganizationinMarketEconomies,Organization Studies, 15(2),153182. Young,M.N.,Peng,M.W.,Ahlstrom,G.D.veJiang,Y.(2008),CorporateGovernanceinEmerging Economies: A Review of the principalprincipal Perspectives, Journal of Management Studies, 45(1),196220. Zattoni,A.veCuomo,F.,(2008),WhyAdoptCodesofGoodGovernance?AComparisonofInstitu tionalandEfficiencyPerspectives,CorporateGovernance:AnInternationalReview,16(1),115.
341
CMMIYAZILIMKALTESRELERUYGULAMALARININTRKSAVUNMA SANAYFRMALARIARASINDAYAYGINLAMASI: KURUMSALCIBRDEERLENDRME

UygarKARADENZ Bakentniversitesi,SBE YnetimveOrganizasyon Doktorarencisi ukaradeniz@stm.com.tr DenizALTIN Bakentniversitesi,SBE YnetimveOrganizasyon Doktorarencisi daltin@stm.com.tr
ZET Yazlmgelitirmeprojelerindeorganizasyonlarfarklkalitestandartlariletanmlanmsrelerinuygulanmasna ynelmektedirler.Bukapsamdagnmzde,zelliklesavunmasanayiiiingelitirilenyazlmprojelerinde,CMMI (CapabilityMaturityModelIntegration)kalitestandarduygulamalaryaygnlamaktadr.BuaratrmadaCMMI kalite standardnn, Trkiyede savunma sanayii irketleri arasnda nasl yayld incelenmektedir. Tasarlanan aratrma kapsamnda, CMMI kalite sreleri uygulamalarnn, gerekte tanmland ekilde uygulanmad ve trenselbiranlayilekabuledildiianahipotezolarakiddiaedilmektedir.Buanahipotezbalamndatartlan althipotezlerkurumsalkuramerevesindetemellendirilmitir.AratrmakapsamndaCMMIkalitestandardna sahipikiorganizasyondaeitliseviyelerdekipersonelilemlakatlargerekletirilmivetoplananverilerhipotez leritestetmekamacileanalizedilmitir. AnahtarKelimeler:KurumsalKuram,ayrklatrma(decoupling),ebiimlilik,yaylm,kalite
1.GR Gnmzde,CMMIkalitestandarduygulamalarzelliklesavunmasanayiiiingelitirilen yazlmprojelerindeyaygnlamaktadr(Kalayc,2007).BuyaygnlamanntemeliCMMIn 1986ylndaAmerikanSavunmaBakanlnnisteiyle CarnegieMellonniversitesiYaz lmMhendisliiEnstitstarafndangelitirilmeyebalanmasnadayanmaktadr(Kalayc, 2007).CMMI,ieriigereikaliteadmlarnprojeninsonlandrlmasnayaknuygulananbir testaamasyerine,farklblmlerdegrevalanpersonelin,projeninplanlanmassafha sndan itibaren btnlemi takmlar halinde alarak ynettikleri bir sre haline getir mektedir(Adler,2005).BukapsamdaCMMI,kalitesreleriniyazlmgelitirmesreleri ileentegreederek,yazlmgelitirmesreleriniyenidenoluturmaktadr. Tasarlananaratrmakapsamnda,anahipotezolarak;CMMIyazlmkalitesreleriuygu lamalarnn, gerekte tanmland ekilde uygulanmad ve trensel bir anlayla kabul edildii, iddia edilmektedir. Trensel benimseme yaklam, yaylmn teknik gereklilikten ok kurumsalbasklarla ilikili olduunudesteklemekteve kurumsalkuramntemelal malarn gerekletirmi olan Meyer ve Rowann (1977) almasnda anlatlan trensel benimsemeyaklamileilikilendirilmektedir.Trenselbenimsemeileilgilitanmlananbu hipotezikavramsallatrmakvehipotezintestedilmesinisalamakamacylaalthipotez oluturulmutur. TakipedenblmlerdenceliklearatrmakonusunuaydnlatmakiinCMMIKalitestan dardileilgilibilgiverilmektedir.Dahasonrahipotezlerinkuramsaltemellendirmelerikap samnda;kurumsalkuram,ebiimlilikveayrklatrma(decoupling)anlatlmvehipotez lerlekuramsalilikilendirmesalanmtr.Veritoplamaveanalizblmndeisegerekle tirilennitelaratrmadetaylandrlmvetoplananverilerdeerlenmitir.almasonuve nerilerblmylesonbulmaktadr.
342
2.CMMINedir? Kalitekavramyazlmsektriinoldukaeskibirkavramdr.Gillies,nlkitabndayazlm projelerinde kaliteyitanmlarken, kalite srelerinin nemi, yazlm projelerinde uygulan dnda deil, uygulanmadnda daha iyi fark edilir (Gillies, 1997) demektedir. Yine bir baka tanmlamaya gre kalite sreleri yazlmn iyi tasarlanp tasarlanmadn ve bu tasarmnyazlmanekadaruygunolduunubelirler(Pressman,2005). Gnmzde yazlm projelerinde zellikle savunma sanayii firmalar arasnda, CMMI ad verilenkalitestandardnnyaygnlamayabaladgrlmektedir(Kalayc,2007).Tarihsel geliimsreciincelendiinde,1968ylndaNATOtarafndandzenlenenYazlmMhendis lii Konferansnda o gnlerdeki birok yazlm projesinin bte am, geciken proje tak vimleri, mteri memnuniyetsizlikleri gibi sebeplerle baarszlkla sonulanmas sorunu nunneminedikkatekilmitir.(Kalayc,2003;LeeandWu,2007). Srdrlenalmalarsonucundabirokfarklstandartgelitirilmeyebalanmvenihayet 1986 ylnda Amerikan Savunma Bakanlnn direktifiyle Carnegie Mellon niversitesi Yazlm Mhendislii Enstits CMMI kalite standardn gelitirmeye balamtr. 2006 ylndailgilistandardnsonsrmolanCMMIsrm1.2yaymlanarak,organizasyonlara referans olarak sunulmutur. lgili srnde organizasyonlara, CMMI sahibi olunabilmesi iin yirmi iki farkl sre alanna uyum gstermeleri gerektii ifade edilmektedir (Kalayc, 2007). Organizasyonlar bu sre alanlarnda gsterdikleri baarlara gre 5 (be) farkl CMMI seviyesi iledeerlendirilirler. Bu seviyeler; seviye 1: balang, seviye 2: ynetilen, seviye3:tanml,seviye4:nicelolarakynetilen,seviye5:iyiletiriciolarakbelirlenmitir. ncelikli olarak CMMI, organizasyonlar allagelmi proje ynetim mantndan kart maktadr. Bu kapsamda organizasyonlarn farkl fonksiyonel gruplardan alanlarn bir araya gelerek oluturaca, btnleik rn ve sre gelitirme grubu kurmalar zorunlu klnmaktadr(Kalayc,2007). CMMI kalite standard temelde bileenden olumaktadr. Bunlar, gerekli bileenler, beklenenbileenlerveaklamalarolaraktanmlanmaktadr.Gereklibileenlertanmland ekilde uyulmas zorunlu olan isterlerdir. Beklenen bileenler, tam olarak yazld gibi uygulanarak uyulmasgerekendeil, alternatif yollarladauyulduu gsterildiinde kabul edilebilenisterlerdir.Aklamalarbileenleriisegereklivebeklenenbileenlerinanlalma snkolaylatrmakamacylayeralmaktadrlar. 3.KURUMSALKURAM,EBMLLKVEAYRIKLATIRMA KurumsalkuramnbugnkolgunlukseviyesineerimesindeDiMaggiovePowelln(1983) almasnnetkisioldukanemlidir.lgilialmadaaynevreiindeyeralanrgtlerin neden bu kadar birbirlerine benzedikleri aratrlrken, ebiimlilik kavram zerinde du rulmutur.DiMaggiovePowellagre,rgtleribirbirlerinebukadarbenzerklanetkenler evrenin rgtleri ebiimli hale dntrmesidir. Ayn almada ebiimliliin eitleri olarak,zorlayc,yknmecivenormatifebiimliliktanmlanmaktadr. Bu alma kapsamnda, sz edilen ebiimlilik eitlerinden, zorlayc ebiimlilik temel alnmtr.Zorlaycebiimlilik,rgtlerarasndakibamllklaryadatoplumsalbeklenti lerdorultusundayaratlanresmiveyagayriresmibasklarileolumaktavebubasksonu cu oluma zelliiyle ayn makalede tanmlanan dier ebiimli hale gelme trlerinden (yknmecivenormatif)ayrlmaktadr. Kurumsal kuramn rgt almalarnda kabul gren bir kuram haline gelmesini salayan temel almalardan bir dieri ise Meyer ve Rowann (1977) almasdr. Meyer ve Rowann yaklamna grebasitolarak; rgtlerinmeruiyetkazanmak, kaynaklaraula makvehayattakalmaanslarnarttrmakiinefsaneniteliitayanancakussallatrlm
343
kurumsal kurallara uymak zorunda kaldklar ne srlmektedir(zen, 2007). Takip eden blmde anlatlan hipotezlerde yukarda bahsedilen ebiimliliin yan sra trensel be nimsemeyaklamdagznndebulundurulmutur. Kuramlailgilibirdiertemelalma,Zuckerin(1987)almasdr.Zuckerilgilialmasn da organizasyonlarn ebiimlilik etkisiyle bulunduklar evre ile uyum gsterme eilimi ierisinde hareket ettiklerini, ancak bu uyumun teknik verimlilii drecei endiesiyle teknikekirdekileuyumeiliminidaryagsterenkurumsalkatmannbirbirindenayrld nifadeetmektedir.KurumsalkatmanileteknikkatmannayrmZuckerin(1987)kurum olarak organizasyon ve kurum olarak evre ayrm yaklam erevesinde deerlendiril mektedir.Buayrmbasite,organizasyonundaryauyumluvesylenenikabuletmigibi grnmekle birlikte, gerekte mevcut i yapma biimini korumas olarak ifade edilebilir (Zucker,1987).Kurumsalkuram,ebiimlilikveayrklatrmaileilgili tmbubak alar deerlendirilerek,takipedenblmdeaklananhipotezleroluturulmutur. 4.HPOTEZLER Buaratrmannanaamac;CMMIyazlmkalitesreleriuygulamalarnn,gerektetanm landekildeuygulanpuygulanmadnvebubalamdatrenselbiranlaylamkabul edildiinideerlendirmektir.Buanahipotezerevesindeayralthipotezoluturulmu tur. 4.1.Hipotez1 BirincihipotezkapsamndaCMMIsertifikasnasahiporganizasyonlarda,CMMIsrelerinin organizasyonierisindeyrtlenprojelerdeuygulanmaanlayelealnmtrvebuhipo tezileCMMIsrelerininorganizasyonunsorumluluundakibtnprojelereuygulanmad veuygulananprojelerdeisebtnkstlarvetanmlarileiletilmediiiddiaedilmekte dir. Buiddiaikiayrblmiermektedir.Birinciblmorganizasyontarafndanyrtlenbaz projelerdeCMMIsrelerininuygulanmamasdurumunuelealmaktadr.Herprojedeher hangi bir standart ile tanmlanm olsun veya olmasn bir i yapma biimi mevcuttur. Bu adanbakldndaCMMIsrelerininuygulanmadprojelerdealternatifsrelerinile tildii dnlebilir. Basit olarak uygulanacak sreler aras bir tercih sz konusudur ve hipotezinilkblmndekideerlendirmeCMMIsrelerinintercihedilmediidurumuele almaktadr. Hipotezin dier blmnde ise CMMI srelerinin organizasyon ierisinde bir projede uygulanmas kararlatrldnda,proje yaam dngs boyuncabtngerekleri ileuygu lanmad iddia edilmektedir. Bu yaklamda proje sresince deien evresel artlarn yarattetkilerdorultusundaCMMIsrelerineolanballkvebuyndekialglardeer lendirilmektedir.Buyaklamlarilebirincihipotezaadakiekildeoluturulmutur: Hipotez 1: CMMI sreleri organizasyonun sorumluluundaki btn projelere uygulan mamaktaveuygulananprojelerdeisebtnkstlarvetanmlarileiletilmemektedir. 4.2.Hipotez2 kincihipotezdeCMMIsrelerininuygulandprojelerde,projeyaamdngsboyunca CMMI srelerinin kstlar ile projenin teknik sorumluluklarnn elitii durumlarda, ku rumsal katman ile teknik katman arasnda ayrklatrma(decoupling) olutuu iddia edil mektedir. BuiddiadaTrkiyede savunma sanayii projelerindetedarikmakamlar tarafn danuygulananprojeynetimmodeligznndebulundurulmutur.Projeyaamdngs teklife ar dokmannn yklenici adaylarna yaynlanmas ile balar. Yklenici adaylar kendiiyapmabiimlerinegreteklifbedellerinioluturur.Eerteklifverenorganizasyon CMMIsreleriniileteceinitaahhtediyorsabusrelerileilgilimaliyetlerigznnde
344
bulunduracaktr.Dahasonraseilenyklenici,sistemgereksinimlerigzdengeirme,n tasarmvekritiktasarmaamalarndangereklionaylaralarakkabulsreciileprojeyita mamlar.Busreierisinde,projedoasgereiyaananilerlemeileisterlersomutrnle re dnmekte ve demeler bu dnmde tanmlanan aamalara balanmaktadr. Bu sebeple her aamann baar ile tamamlanmas organizasyon iin hayati nem tar. Bu durumgznndebulundurulduundaortayakabileceksorunlarnalmasvedemele rin alnmas ncelii ile CMMI srelerinin att noktalarn olaca deerlendirilmitir. kinci hipotezde bu tr atmalarn olduu durumlarda CMMI srelerinin doru uygu lanmasnndeil,ilgiliadmnbaariletamamlanmasnnncelikliolacaiddiaedilmekte dir.Buyaklamnuygulanmasisekurumsalkatmanveteknikkatmannbirbirindenayrla rak,kurumsalkatmannevreilehesapverebilirbirarayzoluturmasveteknikkatmann proje isterlerini karlama beklentisi ile almaya balamas eklinde gerekletii ng rlmtr.Bukapsamdaikincihipotezaadakigibioluturulmutur. Hipotez 2: CMMI srelerinin uyguland projelerde, proje yaam dngs boyunca CMMI srelerinin kstlar ile teknik sorumluluklarnn elitii durumlarda, kurumsal yapileteknikyaparasndaayrklatrmaolumaktadr. 4.3.Hipotez3 nchipotezdeiseTrksavunmasanayiidahastseviyebiryaklamileelealnmakta dr. Bu kapsamda Trk savunma sanayiinde faaliyet gsteren organizasyonlarn, iinde bulunduklarkurumsalevreninzorlaycetkisiyle,ebiimlihalegelerekCMMIsertifikas almaeilimigstermekteolduuiddiaedilmektedir.Devletkurumlarnnuyguladpoliti kalar ve tedarik makamlarnn ileyi biimleri evrede yer alan rgtlerin uygulamalar zerinde belirleyici rol oynamaktadr. Amerika Birleik Devletlerinde (ABD) Savunma Ba kanl, yklenici adaylarndan CMMI Seviye3 sertifikas sahibi olmalarn bir n koul olarakzorunlututmaktadr(USDepartmentofDefenseAnnouncement,1997).lkemizde savunma sanayii tedarik makamlarnn byle bir zorunluluk ile ilgili herhangi bir resmi aklamasmevcutdeildir.Ancaktedarikmakamlarnn,savunmasanayiiorganizasyonla rnn, CMMI sertifikas almalarn destekler ynde bir eilim gsterdii deerlendirilebilir (Zaim,2003).CMMIkalitestandard,eerorganizasyonuniyapmabiimivebunudestek leyenkaliteynetimsreleriolgunlamamsa,organizasyoniindahafazlafaydasala maktadr (Kalayc, 2003). Bu adan yaklaldnda byle bir destekleme savunma sanayiinde olumlu sonular ortaya karacaktr. Bu durum aratrma kapsam dnda tu tulmutur.Deerlendirilmekistenenbuetkininzorlaycbirebiimlilikyaratpyaratmad dr.Sonuolaraknchipotezaadakigibioluturulmutur. Hipotez3:Trkiyedesavunmasanayiialanndafaaliyetgsterenyazlmfirmalar,iinde bulunduklarkurumsalevreninzorlaycetkisiyle,ebiimlihalegelerekCMMIsertifika salmaeilimigstermektedirler. 5.VERTOPLAMAVEANALZ Aratrmann veri toplama aamas nitel aratrma tekniklerine dayanmaktadr. Bu kap samdaCMMIseviye3sertifikasnasahipikiorganizasyondamlakatlargerekletirilmitir. CMMISertifikasnalmakiinalanveyaalmakzereolanorganizasyonlar,sertifikasyon ileminitamamlamamaihtimallerigznndetutularak,veritoplamaaamasndatutarl l azaltacaklar dncesi ile aratrma dnda braklmtr. lkemizde savunma sanayii organizasyonlarnnbirouCMMIseviye3sertifikasnasahiptir.CMMIseviye5sertifikas isesadecebirorganizasyondabulunduuiinaratrmadndabraklmtr. Seilen organizasyonlarda farkl seviyelerde alanlar ile mlakatlar gerekletirilmitir. Bylecefarklgrevleriolanalanlarngrlerialnarakhipotezlerinfarklbakalarile
345
test edilmesi salanmtr. Yaplan mlakatlarda ak ulu sorular sorulmutur ancak bu sorularilegrmelerkstlanmamvemlakatagirenkiilermmknolduuldeilgili konu erevesinde serbest braklmtr. Mlakatlar esnasnda e zamanl olarak notlar alnm ve bu notlar analiz edilerek belirli rntler oluturulmutur. Bu rntler daha sonrabirbirleriilekarlatrlarakanalizedilmitir.Aratrmakapsamndaherikifirmada birerstynetici,ikierprojeyneticisibirerkalitemhendisiveikieryazlmmhendisi ilemlakatlargerekletirilmitir. HerikifirmadadastynetimininCMMIsrelerinibykldesahiplendiigrlm tr.Busahiplenmedorultusundasrelerinbenimsenmiolduuveorganizasyonafayda lar n plana kartlmtr. st yneticiler organizasyonlarn CMMI sertifikas alnmas ile ilgilitedarikmakamlarnnresmiolmayanbirbasksolduunubelirtmitir.Budorultuda CMMIsertifikasnasahipolmanntedarikmakamlarnngzndemeruiyetleriniarttrd nveialamkonusundaavantajsaladnbelirtmilerdir. ProjeyneticileriiseCMMIsrelerininprojemaliyetleriniarttrdnvetakvimselsknt larayolatnifadeetmilerdir.BudorultudatemelolarakCMMIsrelerinistyne timkadarsahiplenmediklerigzlenmitir.Projeyneticileriprojeyaamdngsboyunca CMMI sreleri ile proje isterlerinin elitii durumlarda, srelerin atlandn ve uygu lanmadn belirtmilerdir. Bu duruma rnek olarak CMMI srelerinin zorunlu olarak tanmlad baz dokmantasyonun, baz toplantlarn ve proje ile ilgili toplanan verilerin gstermelikolarakyapldvegereksizolarakdeerlendirildiiverilebilir.Projeyneticile rininduyduubirdiernemlirahatszlkise,CMMIninprojeekibinisonuodaklalmak yerinesreodaklalmayaynlendiriyorolmasdr. KaliteMhendisleri,herikifirmadadaoldukabenzergrlersunmulardr.Verilence vaplar gz nne alndnda, her iki organizasyonda da CMMI kalite srelerini en ok kalitemhendislerinininanarakbenimsediklerigrlmektedir.Kalitemhendislerininasl amalarnnCMMIkalitesrelerinideierenfirmaiinenolgunkaliteynetimsistemini oluturmayaalmakolduuanlalmaktadr.DolaysylaCMMIninbukonudakalitem hendislerine katksnn nemli olduu gzlenmitir. Kalite mhendislerine gre CMMI projelerin igc, takvim, bte gibi isterleri ile elimemekte, nk ksa vadede eliki gibigzkenbukonularprojeningenelinebakldndaCMMIsayesindeavantajadne ceideerlendirilmitir. Sonolarakherikifirmadamlakatgerekletirilenyazlmmhendisleri,CMMIsreleri ninprojeierisindekendilerinegereksizigcoluturduugrndedirler.Budorultu da, CMMI srelerini en az benimseyen alan grubunun yazlm mhendisleri olduu gzlenmitir. Yazlm mhendisleri, CMMI uygulanan projelerde gerekletirilen baz top lantlarn, hazrlanan birok dokmantasyonun projenin baaryla devam iin gerekli ol madgrndedirler.Bukapsamda,CMMIyaalternatifyazlmgelitirmeyntemlerinin sonuodaklvepratikzmlersunduklarnifadeetmilerdir. 6.SONUVENERLER Mlakatlariletoplananveanalizedilenverilernda,drdncblmdedetaylandrlan birinci hipotez, CMMI kalite srelerinin organizasyonun sorumluluundaki btn proje lerdeuygulanmasasndandorulanmamtr.AncakuygulananprojelerdeCMMInb tnkstlarvetanmlarileiletilmediisonucunaulalmtr.Budorultuda,ikincihipotez kapsamndayaplannermedekiprojeyaamdngsboyuncaCMMIsrelerininkstlar ile teknik sorunlarn elitii durumlarn ortaya kt sonucu elde edilmitir. Bu tr du rumlarda ise organizasyonlarn kurumsal ile teknik yap arasnda ayrklatrmaya giderek birtaraftanprojeisterlerininceliklitutarakteknikyapyiletmekteolduklardiertaraf
346
tanisemeruiyetlerinikorumakiinCMMIsreleriniuyguluyormugibigzkmeeilimi sergiledikleri sonucu elde edilmitir. nc hipotez kapsamnda Trkiyede savunma sanayiialanndafaaliyetgsterenyazlmfirmalar,iindebulunduklarkurumsalevrenin zorlayc etkisiyle,ebiimlihalegelerekCMMIsertifikasalma eilimigsterdiklerivebu etkininorganizasyonlarnCMMIsertifikasalmaisteklerindenemlibirroloynaddoru lanmtr.SonuolarakCMMIyazlmkalitesreleriuygulamalarnn,gerektetanmlan dekildeuygulanmadnvebubalamdatrenselbiranlaylakabuledildiideerlen dirilmektedir. Yurtdndafaaliyetgsterenfarklfirmalardaveritoplanmassuretiyle,yurtiiveyurtd organizasyonlarn CMMI alg ve uygulama yntemlerinin karlatrlabilecei ileriki al malariindeerlendirilmektedir.Bylelikleuluslararasboyuttahipotezlerintestedilmesi vegeerliliklerinindenenmesisalanabilecektir. KAYNAKA
AdlerP.S.(2005),TheEvolvingObjectofSoftwareDevelopment,Organization,12,401435 DiMaggio,P.J.,Powell,W.W.(1991),Introduction,Eds.InW.W.PowellandP.J.DiMaggio,The New Institutionalism in organizational analysis. Chicago, IL: The University of Chicago Press: 1 38. Gillies, A. C. (1997), Software Quality, Theory and Management, InternationalThomson Computer Press. Kalayc, O. (2007), Yneticiler iin Doru Sorular CMMI. Toronto: Shamrock Process Improvement andInnovation. Kalayc, O. (2003), CMMin Trkiye in nemi, Ak Radyo, YET Radio Program http://www.nitelik.net/yayinlar/yeti.asx(Eriimtarihi:10.01.2009) Lee,J.F.,Wu,M.J.(2007),OrganizationalCapabilitiesBuildingThroughCMMI:TheCaseOfTaiwan SoftwareIndustry,JournaloftheChineseInstituteofIndustrialEngineers,24(4),327339. Memorandum for Correspondents No:228M, December 16 (1997), US Department of Defense Announcement. Meyer, J. W., Rowan, B. (1977), Institutionalized Organizations: Formal Structure As Myth and Ceremony,AmericanJournalofSociology,83,34063. zen,.(2007),Yenikurumsalkuram:rgtlerizmlemedeyeniufuklarveyenisorunlar,rgt Kuramlar,237331,Ankara:mge. Pressman, S. (2005), Software Engineering: A Practitioner's Approach. Sixth Edition, International: 746.McGrawHillEducation Sargut, A. S., zen, . (2007), rgt Kuramna Genel Bak Karlatrmal Bir zmleme, rgt Kuramlar,1134,Ankara:mge. Zucker,L.G.(1987),InstitutionalTheoriesofOrganization,AnnualReviewofSociology,13,443 464. Zaim,A.(2003),YazlmNitelikGvencesi1.altay,ASELSANsReport.
347
16.Oturum
KOBlerinSatDepartmanlarndaPirimlicretSistemlerininUygulanma svePazarPayDeiimlerizerindekiEtkileri M.MesutDEMREL cretYnetimiSistemiveSreci:BirModelnerisi AhmetCevatACAR alanDavranlarnnAnalizindecretsizGnllFazlaMesaiKavram zerineAmpirikBiralma merLVVARN,LebrizTOSUNERFIKES

348
KOB'LERNSATIDEPARTMANLARINDAPRMLCRETSSTEMLERNN UYGULANMASIVEPAZARPAYIDEMLERZERNDEKETKLER
M.MesutDEMREL (SerbestKatlm) srmdemirel@mynet.com
ZET Kk iletmeler genellikle bir giriimci tarafndan kurulur (oluturulur). Bir giriimci yeni bir giriim (teebbs) macerasnsever.Pararisklibirfinanssistemindengelir.isegiriimcininzorlamagcndengelir. lkemizdekiiletmelerinbykbirblmnnkobiolmas,builetmelerinileyilerivezellikleperformanslarn etkileyen sat dzeyleri ve bu satlar gerekletiren sat personeli iletmelerin, sektrlerin ve ekonomilerin etkenfaktrlerinioluturmaktadr. Bu almann I. Blmnde kk ve orta boy iletmeler ve bu iletmelerin sat departmanlarnda uygulanan cretyntemleriirdelenmitir.II.BlmdeiseKOBlerzerindebiranketalmasnayerverilmivebualma ilesatdepartmanlarndauygulanancretsistemlerininzellikledeprimlicretsistemlerinin,kobiiletmelerinin satlarvepazarpaylarzerindekietkilerillmeyeallmtr. AnahtarKelimeler:Kkveortalekliiletmeler,primlicretsistemleri
1.KOBLERVESATIDEPARTMANLARINDAUYGULANANCRETSSTEMLER 1.1.Giri Malvehizmetlerireteniletmelerdeiiklekleresahiptirler.Bunlarnbykbirbl mndeKOBleroluturmaktadrvelkeekonomilerindenemliyertutmaktadrlar. KOBlerigrensaysnagregenellikledrtgruptatoplanmaktadrlar.Builetmelerun lardr(elik,1998,s.72): Esnafyerleri;cretliigrenaltrmayp,sadeceiletmesahibiileailebireylerininal tiletmeler, okKkletmeler;149arasigrenistihdamedeniletmeler, Kkletmeler;5099arasigrenistihdamedeniletmeler, Ortalekliletmeler;100499arasigrenistihdamedeniletmeler, olaraktanmlanmaktadrlar. lke ekonomilerinde olduka etkin olan kobiler pek ok sorun ile de kar karyadrlar. nsankaynaklarsorunlarvebusorunerevesindekicretsistemleridebu sorunlardan biridir. Birisletmedebircretsistemininkurulmasiinnceisletmenincretpolitikasnn belirlenmesigerekir.cretpolitikasnagrecretsistemleribelirlenir.cretpolitikasnn olusturulmasndatemelbelgelerisdzenlemesreciyleortayakartlangrev tanmlardr(Basaran,1985). 1.2.cretlendirmeYntemleri Satekibininmotiveedilmesindetemelolarakelealnancretlendirmeyntemleri;maa, komisyonlar(primler),ikramiyelervekarmayntemlerdenolumaktadrlar(abuk,2005, s.164). 1.2.1.Maa Satelemanlarnaheraysabitolarakyaplanparademesidir.Bu,satelemannnbiray boyunca iletmesi adna yapt sat faaliyetleri ile ilgili emeine karlk olarak yaplan demedir.Bufaaliyetlersresinceoluanmasraflar(yol,yiyecek,iletiim,konaklamav.s.) iinekcretdenmektedir.
349
Dz maa demesi, sat elemannn performansna gre deimez. Dz maa demesi, parasal bir tevik olmasna ramenmotivasyonu ok yksek derecelere karan bir etkisi yoktur(Oshaughnessy,1988,s.581). 1.2.2.Komisyonlar(Primler) Satelemanlarnnperformanslarnagredeienbircretlemesistemidir.Sateleman larna yaptklar sata gre belirli bir yzde zerinden deme yaplr (Johnson ve di., 1994,s.413). Komisyonyntemininbalcadieravantajlardaunlardr(Anderson,1992,s.402): 1. Dorudan doruya aba ve alnan sonuca gre dememnin yaplmasnn salar (Satnnykseksatmiktarlariindorudanparasalamasdr.Dksatya parakhakettiindenfazlasnnkarlnalamaz). 2. Hesaplanmasveanlalmaskolaydr. 3. Maliyet kontroln kolaylatrr. Firma, sat giderlerini kontrol etme olanana sahipolur.Birimsatmaliyetinetsatmaliyetininbellibirorandr. 4. Satpersonelinintamkapasitealmasnsalayabileneniyifinansalzendirici dir(Yldzsatpersonelidieryntemlerleolacandandahaiyicretalr). 5. yiveetkinbirsatpersoneline sahipomadayararlolur.Genellikledksat yapanlar iten ayrlrlar. Kalanlar da uzun sreve sk alrlar.Bylelikle etkinlik artar. Komisyonyntemininsakncalardauekildesralanabilir(Anderson,1992,s.402). 1. Kazantanoksatdzeyinebaldr. 2. Satnnaktivitelerizerindeokazkontrolsalanabilir.Kendimasraflarnken dileri dyorlarsa firmaya ok az ballk salar. Sat personeli serbest hareket eder. 3. Satpersoneliningelirleriarasndabykfarkllklardomasnanedenolur. 4. Satpersonelinisatdilevlerininemsememeyezendirir.Satblgelerinin deitirilmesinde,vedaraltlmasndasorunyaratr.rneinsatalanlarnndaral tlmasnakarkarlar,satyapabilmekiinfiyatlarolduundanfarklgsterirler. 5. Satartlarndafazlademeyi,dlerindeiseazdemeyigerektirir.Satele manlarnn firmadan ok kendi satlarn yapmalarna yol aar. Bu durum uzun dnemdenokksadnemilikilerinearlkverilmesineyolaar. 6. Buekildeyksekcretolduklariinsatelemanlaryneticilikvedahastg revleriinisteksizolurlar. 7. Satdestekleyicifaaliyetlerihmaledilir. 8. Satelemanlarnaduyulangveniazaltrvesatelemanlarnnkendieksiklikleri olmadan satlarda genel bir dme olmas durumunda motivasyonlarnn azal masnanedenolur. 9. Satlarouzamanmterisipariiniveilerinintamamnyaptklarndnr ler. 10. Komisyonynetimindesatpersonelininraporlarnvecretlerinitakipvekont roletmek,maaynteminegredahazordur. 1.2.3.kramiyeler(kramiyedemeleri) kramiyeler, zel bir aba sonucunda kazanlan bir dl niteliindedir ve motivasyonu arttrmakonusundadorudanbiretkisalarlar.KomisyonlarnaksineSathacmiiledirekt olarak ilgili deildir, komisyondan farkldr (Johnson ve di., 1994, s. 194). kramiyeler,
350
belirlibirsatmiktarnnsalanmasdurumlarndaverilenparasaldllerdir.Komisyonlar isesathacmiilebalantlolarakdeiir. 1.2.4.KarmaYntem Karmayntem,uygulamadageneldedrtekildekullanlmaktadr(Andersonvedi.,1992, s.403404): a)Maa+Komisyon(Prim) b)Maa+kramiye(Bonus) c)Maa+kramiye(Bonus)+Komisyon(Prim) d)Komisyon(Prim)+kramiye(Bonus) 2.ARATIRMABLM Aratrmamz,Trkiyegenelinde100adetkobiiletmesindeneldeedilenkullanlabilirgeri dnlerndagerekletirilmitir. 2.1.AratrmannAmac Aratrmannamac;deiiksektrlerdefaaliyetgsterenkkveortalekliiletmeler densatdepartmanlarndauygulanancretsistemlerinianalizetmekvecretsistemleri ilesatart,bayisaysartvepersonelverimlilikartzerindekietkileriirdelemektir. Ancakaratrmamzda100taneanketindeerlendirmeyedahiledilebilmesiveanketsoru larnda3lLikertleikullanlmasgibikstlarmzmevcuttur. 2.2.AratrmannHipotezleri HipotezleraadakigibibelirlenmiveXtestiuygulanaraksonularveyansmalaranaliz edilmitir. 1.Ho:Uygulanancretsistemiilepersonelverimliliiarasndabirilikiyoktur. H:Uygulanancretsistemiilepersonelverimliliiarasndabirilikivardr. 2.Ho:Uygulanancretsistemiilesatlararasndabirilikiyoktur. H:Uygulanancretsistemiilesatlararasndabirilikivardr. 3.Ho:Uygulanancretsistemiilebayisaysarasndabirilikiyoktur. H:Uygulanancretsistemiilebayisaysarasndabirilikivardr. 2.3.AratrmannModeli Aratrmannamacnauygunolarakgelitirilenmodelveolasilikilerekil4.1.degste rilmitir. PersonelVerimlilii SatDepartmanlarnda UygulanancretSistemi Satlar letmePazarPay BayiSays ekil1.AratrmaModeli 2.4.AratrmannBulgularveDeerlendirilmesi Anketekatlaniletmelerdeneldeedilenbulgular,oluturulantablolar,hesaplanandeer lerveyaplananalizleraadagsterilmektedir.
Tablo1.UygulanancretSistemilePersonelVerimliliiArasndakiliki DzMaaSistemi PersonelVerimlilii Maa+PrimSistemiUygulayanlar Uygulayanlar Azald 30 5 Deimedi 7 13 Artt 1 44 Toplam 38 62
351
Bu tablonun X deeri 61,114, serbestlik derecesi2, ve % 5 nem derecesine gre tablo deeri5.99olduuiinHhipotezikabuledilmektedir.Budagstermektedirkiuygulanan cretsistemi,personelverimliliizerindeetkilidir. Tablo2.UygulanancretSistemileSatlarArasndakiliki DzMaa SistemiUygu Maa+PrimSistemi Uygulayanlar layanlar Satlar Azald 27 8 Deimedi 10 10 Artt 1 44 Toplam 38 62 Bu tablonun X deeri 48,43, serbestlik derecesi 2, ve % 5 nem derecesine gre tablo deeri5.99olduuiinHhipotezikabuledilmektedir.Budagstermektedirkiuygulanan cretsistemi,satlarzerindeetkilidir. Tablo3.UygulanancretSistemileBayiSaysArasndakiliki DzMaa SistemiUygu Maa+PrimSistemi BayiSays layanlar Uygulayanlar Azald 28 12 Deimedi 8 14 Artt 2 36 Toplam 38 62 Bu tablonun X deeri 34,65 serbestlik derecesi 2, ve % 5 nem derecesine gre tablo deeri5.99olduuiinHhipotezikabuledilmektedir.Budagstermektedirkiuygulanan cretsistemi,bayisaysnetkilemektedir. 2.5.Sonuveneriler Kobiler zerinde yaplan bu aratrmada gerekletirilen anket almasyla, uygulanan cret sistemlerinden zellikle maa+primli cret sisteminin uyguland iletmelerdeki, verimlilik,satlarvebayisayszerindekietkileriortayakonmutur. Kobilerinnemliproblemlerindenbiriinsankaynaklarproblemlerikapsamndakipersonel verimlilii,dieridesatvepazarlamaproblemleridirki,bunlarnierisindesatlarileilgili problemlervePazarpayproblemlerideyeralmaktadr(Demirel,2004,s.152).
352
Yaplananketalmasnnsonulardagstermitirkibusorunlaramannyollarndanbir tanesidezelliklesatdepartmanlarndaprimlicretsistemlerindenyararlanmaktr. Aratrmannbulgularda gstermektedir ki, primli cret sistemi uygulayan iletmelerde, personelverimliliinde,satlardavebayisaysndaartlargzlenmektedir. Bu verilere dayanarak, Pazar paynn artmasndaki en nemli kriterlerden olan satlarn artmas ve bayi saysnn artmas bu aratrmamzda da primli cret sistemi uygulayan iletmelerde gzlendiine gre, sektrel artlardaki geliimlere de bal olmak koulu ile primlicretsistemininPazarpayzerindedeetkiliolduusylenebilir. Dolaysyla sektrdeki gelimelerin normal seyirinde gerekletii srelerde personel verimliliini, satlarn ve bayi saysn arttrmak isteyen kobilerindzmaa yerine primli cretsistemlerindenuygunolanbirekliniuygulamalarnerilmektedir. KAYNAKA
Anderson,R.veDierleri(1992),ProfessionalSalesManagement,SecondEdition,USA:McGrawHill Inc. Baaran, E. (1985), rgtlerde gren Hizmetlerinin Ynetimi, A.. Egitim Bilimleri Fakltesi Yay nlar,No:139. Baumbach,C.M.,K.LawyerveP.C.Kelley(2003),HowtoOrganizeandOperateaSmallBusiness, PrenciteHall. Beaver,A.veC.Ross(2000),EnterpriseandRecession:TheRoleandContextofStrategy,Interna tionalJournalofEntrepreneurshipandInnovation. Broom, H..N. ve J. G. Langenecker (2002), Small Business Management, Cincinati, Ohio: South WesternPublishingCompany. Cherwitz,A.veDierleri(2003),IntellectualEntreprenership,BlackIssuesinHigherEducation,20. abuk, S. ve F. Demirci (1995), Etkin Bir Sat Gc Oluturulmas ve Beyaz Eya Sektrnde Bir Uygulama,stanbul:1.UlusalPazarlamaSempozyumu. elik,A.veT.Akgemici(1998),GiriimcilikKltrveKOBler,Ankara. DemirelM.M.(2004),GiriimcilikveKobiler,stanbul,BaslmamDoktoraTezi. Dollinger,M.J.(2003),EntrepreneurshipStrategiesandResources,3.Ed,NewJersey:PrenticeHall Inc. Dutz,M.A.,J.A.Ordover,veR.D.Willig(2000),CompetitionPolicyandDevelopment,Entrepre neursihp,AccessPolicyandEconomicDevelopment:LessonfromIndustrialOrganization,Euro peanEconomicReview,44. Dye,D.E.veL.Raimondo(2000),TheChangingRoleofHumanResources/AssessmentProfession als:AddingValueintheNewOrganization,MidAtlanticPersonnelAssessmentConsortium. Gibb,A.(2002),TheEnterpriseCulture,TheatorOpportunity,ManagementDecision,25. Johnson, E. ve Dierleri (1994), Sales Management (Concept, Practieces and Cases), 2nd Edition, Singapore:McGrawHillInt. OShaughnessy, J. (1988), Competitive Marketing (A Strategic Approach), 3rd Edition, Academic DivisionofUnvinHymanLtd.
353
CRETYNETMSSTEMVESREC:BRMODELNERS
AhmetCevatACAR stanbulniversitesi letmeFakltesi nsanKaynaklarYnetimiAnabilimDal acara@istanbul.edu.tr 1.SORUNSAL/AMA cretynetimi,insankaynaklarynetiminin(KY)ennemli,bunakarlkfarklekillerde ele alnankonuveilevlerindenbiridir. Dier ou KYilevlerinin sistemve sre olarak tanmlanmasnda,genelbirgrbirliivardr.Ancakcretynetimiiinayneyisyle mek,zellikleTrkyaznveuygulamasasndanoldukazorgrnmektedir.Geri,cret ynetiminin, igren cretlerinin belirlenmesi ve denmesine ilikin politika, sistem ve uygulamalarierdiikonusundabirgrbirliiolduusylenebilir.Fakat,cretyne timinin bir sistem ve sre olarak hangi unsurlar/aamalar ierdii ve nasl bir yap ve modeloluturduu,konusundabirfakirbirliiyoktur.Budurum,hereydenonce,cre tintanmveieriiilecretlemeyeilikinpolitika,yap,sistem,plangibitemelterimlere oldukafarklanlamlarverilmesinebalgrnmektedir.Nedenneolursaolsun,cretve cretlemekonusundazerindefikirbirliisalanabilirnetbiranlayasahipolunmamas; hemyaznhemdeuygulamaasndanciddibirsorunolarakortayakmaktadr. Bu gr ve deerlendirmeler dorultusunda, bu almada, cret ynetimi sistemi ve srecininnaslbiryaplanmagsterdiineilikinkavramsalbirmodelzerindedurulmu tur. 2. YNTEM: almada, ilgili yazn, uygulama ve gzlem verilerinden yararlanlarak kav ramsalbirmodeloluturulmayaallmtr. 3.KATKISI:almann,ilgiliyaznveuygulamaya,cretynetimisistemivesrecinindaha iyianlalmasnveynetilmesinisalamakgibinemlibirkatksalayacaumulmaktadr. 4.KAPSAM:CRETYNETMSSTEMVESREC(YSS)MODEL cret Ynetimi Sistemi ve Sreci Modeli olarak adlandrlabilecek olan bu kavramsal model, (1) cretkavram, (2) cretYnetimisistemive (3) cretynetimisrecini, temelbileenlerivearalarndakietkileimlerlebirmodelolaraktasarmlamaamacndadr. CRET:Tanmveerii Salam bir model oluturmann ilk art, temel konu veya olguya ilikin ak ve zerinde fikirbirliisalanabilirbirbirtanmlamayapmaktr. cret, ksaca, retim faktrlerinden emein bedeli veya fiyat olarak tanmlanr. Ancak bu, yeterince aklayc bir tanmlama deildir. Burada, emek ve bedel kavramlarnn ne olduunun daha ak bir biimde tanmlanmas gerekmektedir. Emek, insann retici gcolaraktanmlanr.Bireyasndanbu,kiinintmreticipotansiyeliniierir.c
354
ret, kiinin tm retici potansiyelinin deil talep/istihdam edilen emein karldr. Talep/istihdamedilenemek,iletmeveyaivereninamaladiktisadifaaliyetleriinge rekduyulanbilgi,beceriveabalarlasnrldr.crette,toplamreticigcntalepedilen ksmna atfedilen deerin karldr. Ksacas, cret, bireyin toplam emeinin talep edi len(vekullanlan)ksmnnbedelveyafiyatdr. cretle ilgili ikinci konu, bedel ve karln nitelii ve bileimidir. Burada, iki sorunun cevaplanmas,gerekmektedir:(1)cret,niteliineolursaolsuntmkarlklarmkapsar?. (2)cret,homojenbirimlertoplammdr,yoksaheterojenbirbileimmidir? lksoruya(cretinkapsamna)ilikinengenitanmlama,cretinmaddiolanveolmayan tmkarlklarierdiiynndedir.Endartanmlamaise,cretveyamaaolarakadlan drlan ve para olarak yaplan demeler eklindedir. creti, nesnel olarak llmesi zor veya imkansz maddi olmayan karlklar ierecek kadar geni veya sadece cret veya edeerbiradaltndanakitolarakyaplandemelerlesnrlgrmek,gerekivekullanl grnmemektedir. Bunlar yerine, creti para (nakit) ve para cinsinden llebilen/ifade edilebilen maddi karlklar olarak tanmlamak, daha dorudur. Bylece, ikinci sorunun cevabdaksmenverilmiolmaktadr.Bunagore,cretsadecenakitolarakyaplande melerideilmalvehizmetolaraksalananaynkarlklardaierenbirtoplamdr.An cak,cretioluturanunsurlarsadeceparaveaynkarlklarolarakfarkllamaz;belir lenme,hesaplanmavedenmelerindeizlenenyolveyntemlerbakmndandafarkllar lar.Tmbuhususlardikkatealnarak,cret,emekarzveisdihdamnndorudanvedo laylkarlolaraksalanantmmaddiyararlarnoluturduubirkarma(mix)veyapaket olaraktanmlanabilir.cretkarmasveyapaketininbalcabileenleri: 1. Temel(kk)cretveyamaa, 2. Deikencret, 3. Ekyararlarvesosyalyardmlar,olaraksnflandrlabilir. Bunlardanilkikisidorudan,ncsisedolayl cretbileenleriolarakadlandrlr. Bu,cretin,(1)indeerive(2)grenindeeriyleolanilikisinedayalbirsnflandrma dr.Dorudan(direkt)cret,igreniniiveperformansiledorudanveyksekbirkore lasyonla balantl bileenleri ierir. Dolayl cret bileenleri olan ek yararlar ve sosyal yardmlarnszkonusukorelasyonvebalantsise,genellikledahadolaylvedkd zeydedir.Bununsonucuolarak,direktcretindzeyi,iindeeriveigreninperformans na gre nemli derecede farkllarken, dolayl cret bileenlerinin farkllama dzeyi ol dukadkkalmaktadr. CRETYNETMSSTEM cret tanmlandktan sonra, cretleme veya cret ynetiminin bir sistem ve sre olaraktasarmlanmasnageilebilir.cretynetimi,ktsbireyseltoplamcretlerolan, KYsistemininbiraltsistemidir.Busistem; - cretlemeyeilikinama,stratejivepolitikalar, - Temelcretyaps, - cretsistemleri, - Organizasyongibialtsistemleri; - Bualtsistemlerinoluturulmasnailikinideerlemesi,beceriyetkinlikanalizleri, piyasacretaratrmas,irgt analizive tasarm, performansdeerlemegibialt sreleriierir. - Dier sistemler gibi cret ynetimi sistemi de; sistemi kuatan rgtve d evre faktorvekoullarnnoluturduubirevreyesahiptir.
355
Anlan unsurlardan ama ve politikalar; cretleme ile ulalmak istenen durumlar ve bunlaranaslulalacaileilgilitemelilkeleri/kararlarifadeeder. cretyaps,temelcretfarkllklarnnnaslbirrntsergileyeceiyleilgilidir.Burada, iler ve igrenler itibaryla, genellikle temel cret dzey ve farkllklarnn belirlenmesi zerinde durulur. cret (deme) sistemleri ise, cretlerin hesaplanmas ve denmesine dair(zendiriciolanveolmayan)dzenlemeleriifadeeder.Organizasyon,cretyneti mi srecinde (sistemin kurulmas, iletilmesi ve kontrol) rol alacak aktrlerinin yetki, grevvesorumluklarnndalmveyapsylailgilidir.evreise,cretlemekararveuygu lamalarnetkileyenrgtiivedaktrlervekoullarierir. CRETYNETMSREC cret ynetimi sistemini bu ekilde kavramlatrdktan sonra, cretleme srecinin hangi aamalardanolutuubelirlenebilir.Birsreolarakcretleme; (1) cretynetimisisteminin(YS)kurulmas, (2) Uygulama(YSniniletilmesi/yrtlmesi) (3) DeerlemeKontrol(sistemingncellenerekdevamllnnsalanmas)aamalar nierir. cretynetimisistemininkurulmas,eitlialtevrelerdenoluanbiraamaolaraktasa rmlanabilir.Buaamannaltevreleri; Organizasyonun (cretlemeyle ilgili grevliler, yetki ve sorumluluklarn) belirlen mesi, cretlemeyeilikinamavepolitikalarnoluturulmas, Temelcretyapsnnoluturulmas, cret(hesaplamavedeme)sistemlerinintasarm,eklindesralanabilir.
356
EVRE:RGTDIIVEFAKTRLERVEKOULLAR CRETYNETMSSTEMNN(YS)OLUTURULMASI LETMEVEKYAMAVESTRATEJLER AMALARVECRETPOLTKALARI TEMELCRET TEMELCRETYAPISI: KADEMELER CRETARALIKLARI EVRE RGT ANALZ LER DEERLEMES (Bec/Yetk.Analizi)) CRETARATIRMASI DEKEN CRET EKYARARL./ SOSYAL YARDIMLAR CRETSSTEM(LER): Zaman,akord,primlivb.sistemler ORGANZASYON:GREVVE SORUMLULUKLAR RGTSRE GREN PERFORMANS ANALZLER
UYGULAMA:YSNNLETLMES LETM:YSkonusundailgililerleiletiim,bilgilendirme CRETYAPISI: 1)BREYSELCRETLERNYAPIYAUYUMUNUN SALANMASI 2)DNEMLKTEMELCRETARTIVEAYARLAMALARI CRETARAT.Ve ANALZLER GREN/ PERFORMANS DEERLEME DEVAMTAKB TOPLAMCRET(Tahak kukvedeme)
CRETSSTEMLER: TEMELCRETHADLER,CRETPAKET,DEVAMVE PERFORMANSDURUMLARINAGREGREN CRETLERNNHESAPLANMASIVEDENMES
DEERLEMEKONTROL: GNECELLEMESSTEMNDEVAMINISALAMA: Amasonukarlatrmas/deerlemesi;uygulamasonularnaveyaanandeime leregrecretpolitika,yapvesistemlerindegerekligncellemelerinyaplmasve sistemindevamnnsalanmas
357
cret ynetimi sisteminin oluturulmas, esasnda cretlemeye ilikin eitli kararlarn alnmasnierenebirplanlamaveorganizasyonfaaliyetidir.(Buradanhareketle,Ysre cindeilkaamaplanlamaveorganizasyon,ikincisiyrtme,sonuncusuisekontrolaamas olarak adlandrlabilir.) Sz konusu kararlarn alnmasnda; evre,rgt,i/sre, igren/performans analizleri, i deerlemesi, piyasa cret aratrmas gibi faaliyetler sonucueldeedilenbilgilerdenyararlanlr. YSniniletilmesi(uygulama)aamas,altaamayierir: (1) KurulanYsistemikonusundailgililerinbilgilendirilmesi, (2) cretyapsnn/yaplarnnuygulanmas, (3) cretsistem(ler)ininuygulanmas. cretyapsnnuygulanmas,mevcutbireyselcretlerinngrlenyapasndanincelen mesi,yapyauymayandkveyksekcretlerinngrlenyapyauyumununsalanmas, cretartveayarlamalarnnbenimsenenyapyagoreyaplmasnierir. cretsistemininuygulanmasise,bireyselcretlerincretpaketi,cretyaps,igrenlerin devamveperformansverilerindenyararlanlarakhesaplanmasvedenmesiniierir. Burada,birrgttebirdenfazlacretyapsvesistemininolabileceihususugzdenka rlmamaldr. Deerlemekontrolaamas,cretlemeyeilikinamalaraneldeulalpulalmad nnbelirlenmesivedeerlenmesi;uygulamasonularnaveortayakandeimeleregore sistemin gncellenmesi ve devamllnn salanmasna ilikin uygulamalar ierir. erii deien ve yeni oluturulan ilerin i deerlemesinin (yeniden) yaplarak, yap iindeki konumlarnn ve ilgili igrenlerin cretlerinin (yeniden)belirlenmesi; cret sistemlerinde gereklideiikliklerinyaplmasgibialmalar,bukapsamdadnlmelidir. KAYNAKA:
Acar,A.C.(2007),letmerdecretYapsnnOluturulmasveBirUygulama,stanbul:LiteratrYay. Akyldz,H.(2001),cretYapsnnOluumu,S.Demireln.BFYay.No:11. Armstrong;M.(1997),EmployeeReward,2nd.Ed.,London:InstituteofPersonnelandDevelopment. Armstrong,M.(2004),RewardManagement,London:KoganPageLimited. Armstrong,M.(2005),JobEvaluation:AGuidetoAchievingEqualPay,London:GBR:KoganPage, Limited,p129, http://site.ebrary.com/lib/istanbul/Doc?id=10106658&ppg=134 Armstrong, M. (2006), Handbook of Human Resource Management Practice, 10th Ed., London: GBR:KoganPage,Limited,643, http://site.ebrary.com/lib/istanbul/Doc?id=10124811&ppg=670 Artan,S.(1981),EndstriletmelerindecretYnetimiveTrkiyedekiUygulama,Eskiehir:Eskie hirktisadiveTicarilimlerAkademisiYaynlarNo:239. Akun,.C.(1978),gren:EitselYapt,Eskiehir:EskiehirktisadiveTicarilimlerAkademisiYay nlarNo:207. Ataay, . D. (1990), Deerlendirme ve Baar Deerlendirme Yntemleri, letme Fakltesi YaynNo:235,letmektisadEnstitsYaynNo:128. Ataay, . D.(2000), letmelerde cret Ynetimi,nsan Kaynaklar Ynetimi, T.Kaynak ve di., letmeFak.Yay.no:276,,le.Fak.EYay.no:406,stanbul,ss.251336 Ataay,.D.veA.C.Acar(2008),cretYnetimi;nsanKaynaklarYnetimi,3.B.C.Uyargilvedi., stanbul:BetaYay. Ataay,.D.(1985),cretTatminivecretSistemleri,stanbul:CihadMatbaas. Balkin,D.B.veJ.W.Logan(Jan/Feb.1988),RewardPoliciesThatSupportEntrepreneurship,Com pensationandBenefitsReview,20,1,1825 Barkman,D.F.(2002),SkillBasedPay:DesignandImplementation,OakRidge:BusinessCenter.
358
Belcher,D.W.veT.J.Atchison(1987),CompensationManagement,2ndEd.,NewJersey:Prentice Hall. Benligiray,S.(2007),cretYnetimi,stanbul:BetaBasm. Bingl,D.(2003),nsanKaynaklarYnetimi,5.Bask,stanbul:BetaBasm. Byars,L.L.veL.W.Rue(2003),HumanResourceManagement,7th.Ed.,Boston:McGrawHill. Calhoon,R.P.(1967),PersonnelManagementandSupervision,NY:AppletonCenturyCrofts. Cherrington,D.J.(1995),TheManagementofHumanResources,4thEd.,NewJersey:PrenticeHall. De Cenzo, D. A. ve S. P. Robbins (1996), Human ResourcesManagement, 5th Ed., New York: John Wiley&Sons,Inc. Dessler,G.(2003),HumanResourceManagement,9thEd.,NewJersey:PrenticeHall. Dreher,G.F.veT.W.Dougherty(2002), HumanReseourceStrategy:ABehavioralPerspectiveFor TheGeneralManager,Boston:McGrawHill. Drucker,J.veG.White(2000),Inroduction:TheContextofRewardManagement,Ed.J.Druckerve G.White,RewardManagement:ACriticalText,NewYork:Routledge,124 Drucker, J. (2000), Wages Systems, Ed. Geoff White ve Janet Drucker, Reward Management: A CriticalText,London:Routledge,106125 Evren,.K.(2007),HukukundacretveUygulamas,Ankara:SekinYaynclk. Flippo,E.B.(1980),PersonnelManagement,5thEd.,NewYork:McGrawHill. French,W.(1990),HumanResourcesManagement,2ndEd.,Boston:HoughtonMifflinCo. Geylan,R.(1996),PersonelYnetimi,Eskiehir:BirlikOfset. Glueck,W.F.(1979),FoundationsofPersonnel,Dallas:BusinessPublicationsInc. GomejMeija,L.R.,D.B.Balkin,veR.L.Cardy(2001),HumanResourcesManagement,3rdEd.,New Jersey:PrenticeHall. GomejMeija,L.R.,D.B.Balkin,veR.L.Cardy(1992),Compensation,OrganizationalStrategy,and FirmPerformance,Cincinnati,Ohio:SouthWesternPublishingCo. LO(1984),PaymentByResults,Genova:nternationalLabourOffice. Kutal,M.(1969),TeorikEsaslarveTatbikatBakmndanAsgarcret,stanbuln.ktisatFakltesi Yay.No:244. Kutal,M.(1973),Ekcret,AkktisatAnsiklopedisi,C.I,stanbul:AkYaynlar,266267. Milkovich,G.TveW.F.Glueck(1985),Personnel:HumanResourceManagement,Texas:Business Publications,Inc. Milkovich,G.T.veJ.M.Newman(2002),Compensation,7thEd.,Boston:McGrawHill. zkGrbz,G.(2002),letmelerdecretlendirmeninlkeleri,stanbul:LiteratrYaynclk. Pearson, R. (1991), The Human Resource: Managing People and Work in the 1990s, London: McGrawHillBookCompany. Sabuncuolu,Z.(2000),nsanKaynaklarYnetimi,Bursa:EzgiKitabevi. Sabuncuolu,Z.(2005),nsanKaynaklarYnetimi(Uygulamal),Bursa:FurkanOfset. Uyargil,C. (1994), letmelerdePerformans YnetimiSistemi,.letme F. ..EnstitsYaynNo: 154. Uyargil,C.(2008),letmelerdePerformansYnetimiSistemi,2.Bask,stanbul:ArkanYaynlar. William B.W, Jr., K. Davis (1989), Human Resources and Personnel Management; New York: McGrawHill. Yaln,S.(1988),PersonelYnetimi,3.Bask,.letmeFak.Yay.No:200.
359
ALIANDAVRANILARININANALZNDECRETSZGNLLFAZLA MESAKAVRAMIZERNEAMPRKBRALIMA
merLVVARN Yeditepeniversitesi,ktisadivedari BilimlerFakltesi,letmeBlm livvarcin@yahoo.com LebrizTosunerFIKES Yeditepeniversitesi,ktisadivedari BilimlerFakltesi,letmeBlm lfikes@yeditepe.edu.tr
ZET Fazlamesaikavramzellikleiigruplarnn belirlibirgceulatklar20.yzylnikinciyarsndanitibaren;ii haklaryla ilgili olduu iin sendikaclarn ve byk bir katma deeri ifade ettii iin ekonomistlerin dikkatini ekmitir.Yaplanakademikalmalarnodaknoktasgenelliklezorunlufazlamesailerinnaslkymetlendirilecei ile ilgilidir. Buna karn birok irket ve kuruluta gerekletirdiimiz gzlemler, alanlarn nemli bir ksmnn gerekliartlarolutuundacretsizolarakgnllfazlamesaiyapmayahazrolduklarnveskskbuekildefazla mesaiye kaldklarn gstermektedir. Bu almadaki amacmz bugne kadar varl gzard edilmi cretsiz gnllfazlamesaikavramnanalitikbiryaklamlairdelemekvegerekeleriylebirliktegnnakarmaktr. AnahtarKelimeler:Gnllfazlamesai,alandavranlar,motivasyon,rgutselvatandalkdavran,cinsiyet rolleri,lideregven,rgtselkimlik
1. Sorunsal: Fazla mesai kavram zellikle ii gruplarnn belirli bir gce ulatklar 20. yzylnikinciyarsndanitibaren;iihaklarylailgilolduuiinsendikaclarnvebykbir katmadeeriifadeettiiiinekonomistlerindikkatiniekmitir.Yaplanalmalarnodak noktas genellikle zorunlu olarak kabul edilen fazla mesailerin nasl cretlendirilecei ile ilgilidir. Doal olarak, bu alandaki akademik almalar da genellikle zorunlu fazla mesai zerineodaklanmdurumdadr.Bunakarnbirokirketvekurulutagerekletirdiimiz gzlemler, alanlarn nemli bir ksmnngerekli artlarolutuunda cretsiz olarak g nllfazlamesaiyapmayahazrolduklarnveskskbuekildefazlamesaiyekaldklarn gstermektedir. Bu almadaki amacmz bugne kadar varl gzard edilmi cretsiz gnllfazlamesaikavramnamprikbiryaklamlaortayakoymaktr. 2. Yntemi: Bu aratrma ncelikle cretsiz gnll fazla mesai kavramnn varln ve younluunugstermeyihedeflemektedir.Buamacaynelikolarakikiblmdetoplam16 sorudanoluanksabirankethazrlanmveeitlisektrlerdekialanlarauygulanmtr. Anketinbirinciblmdemografikzelliklerikapsayan8sorudanolumaktadr.Anketin8 sorudanoluanikinciblmndeisealanlara;cretlignll,cretlignlsz,cretsiz gnllvecretsizgnlszolarakfazlamesaiyappyapmadklarileeercevaplarEvet isehaftadaortalamakasaatyaptklarsorulmutur.Bualmannncelikliamac;cret sizgnllfazlamesaininvarlnveyounluunuortayakoymakolduundan,nispikar latrmayaplabilmesiamacylafazlamesainindahabilinendierseenekleridearatrma yadahiledilmitir.Anketsonularcretsizgnllfazlamesaikavramnnyansra,cretli gnllfazlamesai,cretlignlszfazlamesaivecretsizgnlszfazlamesaioranlarn dagstermektebusayedeokuyucuyakarlatrmaimkansunmaktadr. almada, Trkiyedeki tm alanlar herhangi bir kstlama getirilmeksizin, aratrma evreni olarak esas alnmtr. Kamu ve vakf kurulularnn yansra zel irketlerde; en alttan en ste kadar eitli ynetim kademelerinde grev yapan; farkl cinsiyet, eitim, tecrbe ve medeni hallerdeki tm alanlar aratrma evrenine dahil edilmitir. Aratr mannrneklemini;herhangibirkstlamagetirilmeksizin,Trkiyedekivakfkurumlarnda,
360
kamu kurulularnda veya zel irketlerde alan farkl meslek gruplarndaki insanlardan oluanfarkleitimveynetimkademelerindeki108alanoluturmaktadr. Anketekatlanlarn66sbay,42siisebayandr.64evlialanakar44bekaralanan ketecevapvermitir.44katlmckamudagrevyaparken,64katlmceitlisektrlerdeki zelirketlerdegrevyapmaktadr.Katlmclarn11iniversitealtbireitimdzeyindey ken, 43 niversite, 30u yksek lisans, 24 ise doktora mezunudur. Anket internet ortamndaeitliyntemlerkullanlarakduyurulmuve108geerlicevapalnmtr.Anke tintoplamkakiiyeulattamolarakllememektedir.Aratrmada,cretsizgnll fazlamesaikavramnnvarlnveeitlidemografikgruplaragredeiiminigsterebil mekiingrselistatistikiyntemlerkullanlmtr. 3. Katks: cretsiz gnll fazla mesai kavram sadece eknomik anlamda deil alan davranlar ve ynetim bilimi asndan da byk bir anlam tamaktadr. Bugne kadar pekfazladikkatealnmam,hattavarldahigzardedilmibukavramnnceliklevarl nn ispatlanmas, sonrasnda da nedenlerinin analiz edilmesi akademisyenlerin yansra yneticilere de katk salayacaktr. alanlarn hibir maddi karlk olmakszn gnll olarak rgtleri yararna davranlarda bulunmas neoklasik almalarn balangcndan itibaren dikkat ekici olmutur. Bu aratrma mevcut bu kapsamdaki alamlara yeni bir ilgialankazandrabilecekniteliktedir.Ayrcaaratrmakapsamnda,baybayan,evlibekar, kamuzel sektr ve eitim seviyesi snflandrmalar asndan ortaya kan sonular da ynetimbilimleriasndanincelenmeyedeeryeniaratrmakonularnnoluturulmasna katksalamaktadr. 4. Kapsam: Aratrmada; anket yntemiyle Trkiyede faaliyette bulunan kamu ve zel sektr alanlarnn fazla mesailerine ynelik bilgilerin toplanmas ve deerlendirilmesi amalanmtr.Ankettealanlaracretlignllfazlamesai,cretlignlszfazlamesai, cretsiz gnlsz fazla mesai ve aratrmann ana konusu olarak cretsiz gnll fazla mesaiye ne kadar kaldklar sorulmu bu sayede bu kavramlar arasndaki oranlarn belir lenmesineallmtr.cretsizgnllfazlamesaikapsamndakiakademikalmalarok dikkatli bir ekilde incelenmi ancak alan kstlamalarndan dolay bu geniletilmi zette detaylolarakyeralamamtr. 5.Sonu:zelliklecretsizgnllfazlamesaizerinegerekletirilenbualmaksabir anket yardmyla dikkat ekici sonular ortaya koymutur. Bu sonulardan en nemlisi phesizcretsizgnllfazlamesaikavramnnvarlolmutur.108kiizerindeuygu lanan ve ekil 2de gsterilen anket sonularna gre katlanlarn %69u gnll olarak cretsiz fazla mesai yaptklarn ifade etmilerdir. ekil 2de ayrca alanlarn ortalama olarakhaftadakasaatgnllolarakcretsizfazlamesaiyaptklardagsterilmitir.Bu sonularagrealanlarnnemlibirksmnngnlkortalama30dakikaile1saatarasn dacretalmadklarveherhangibirbaskveyazorlayctalepolmadhaldegnllolarak fazlamesaiyaptklargrlmektedir.
361
ekil2.cretsizgnllfazlamesaidurumlar almaasndandikkatedeerbirbakasonudabayvebayanalanlarncretsizg nllfazlamesaiyaklamlarnnokyaknolmasdr.BekrekveFikes(2008)tarafndanda ifade edildii gibi bay ve bayan alanlarn zellikle i ortamndaki davranlar giderek birbirinedahafazlabenzemektedir.ekil3degsterilenbayvebayanalanlararasnda cretsiz gnll fazla mesai yzdelerinin (%32 ve %29) birbirinden ok farkl olmamas hattabayanlardaevetorannndahafazlaolmasdaAndrogynyolarakisimlendirilenbu yaklamdesteklemektedir.
ekil3.Bayvebayanalanlarncretsizgnllfazlamesaidurumlar Bayvebayanalanlarngnllolarakcretsizmesaiyaptklarsrelerkarlatrldnda daekil4degrldzerebayvebayanlararasndaokfarklsonularortayakma maktadr.
ekil4.Bayvebayanalanlarncretsizgnllfazlamesaisaatleri ekil5veekil6.Evlivebekaralanlarncretsizgnllfazlamesaisaatleriteverilen evlivebekaralanlarncretsizgnllfazlamesaidurumlarkarlatrldndabekarla rnevlilerenazarandahafazlamesaiyaptklargrlmektedir.Bununolasnedenleri,evli lerinisonrasevlerinegitmearzularylailgilieitlifaktrlerleaklanabilir.Tamtersibir gr bekarlarn da i sonras eitli motivasyonlar olabileceiniiddia edebilir. Ancak bu
362
almada cretsiz gnll fazla mesainin olas nedenleri zerinde durulmad iin bu seeneklerleilgilidorudeerlendirmeleryapmakmmknolmamtr.
ekil5.Evlivebekaralanlarncretsizgnllfazlamesaidurumlar
ekil6.Evlivebekaralanlarncretsizgnllfazlamesaisaatleri Buaratrmakapsamndagerekletirilenkarlatrmalardanbiridekamuvezelsektr alanlarnn cretsiz gnll fazla mesai durumlar olmutur. zel sektr alanlarnn kamu alanlarna nazaran daha fazla gnll cretsiz mesai yaptklar ekil 7da grl mektedir.ekil8deverilensonularincelendiindeise;zelsektralanlarnnhaftalk ortalama cretsiz gnll fazla mesai saatlerinin 16 saat aralnda younlat, kamu alanlarelealndndaisebuyounluun9saatekadaruzatldgrlmektedir.
ekil7.Kamuvezelsektralanlarnncretsizgnllfazlamesaidurumlar
363
ekil8.Kamuvezelsektralanlarnncretsizgnllfazlamesaisaatleri Aratrmannarpcsonularndanbiride,ekil9deaklandgibicretsizgnllfazla mesaiyekalmaorannneitimseviyesiyleorantlolarakgiderekazaldngsterenveri lerdir.niversitealteitimseviyesinesahipalanlardaEvetoran%73seviyelerinde ikendoktoramezunualanlardabuoranyarnnaltna,%45seviyelerinedmektedir.
ekil9.Eitimdzeylerinegrealanlarncretsizgnllfazlamesaidurumlar Eitim seviyeleri dikkate alnarak haftalk ortalama cretsiz gnll fazla mesai saatleri incelendiindeniversiteveykseklisansmezunlarnnbenzerpaternlergsterdii,dokto ramezunlarnnisedierlerineoranladahafazlamesaiyekaldklargrlmektedir.
364
ekil10.Eitimdzeylerinegrealanlarncretsizgnllfazlamesaisaatleri Bu alma; ister gnll veya gnlsz olsun veya cretli veya cretsiz olsun tm fazla mesailerin bir arada gsterilmesini salayan bir tr indeks de nermektedir. ekil 11da bayvebayanalanlarnFazlaMesaindeksleriverilmitir.Eksenler,alanlarnilgilifazla mesaieidinehangiyzdedetabiiolduklarngstermektedir.
ekil11.Eitimdzeylerinegrealanlarncretsizgnllfazlamesaisaatleri 6.neriler: zellikle cretsiz fazla mesai, nceki almalarn ounda istee bal olmakszn eitli seviyelerdekizorlamalarlagerekleenbirkavramolarakelealnmvegenelliklebuuygu lamann dourduu i gcnn ekonomik boyutlar incelenmitir. Bu aratrma cretsiz gnllfazlamesaizerinegerekletirilmiilkalmalardanbiridir.ncelikliamamev cutalmalarda varldahi net olarak ifade edilmeyencretsiz gnll fazlamesaikav ramnnvarlnortayakoymaktrvemevcutsonularnbunubaarddeerlendirilmek tedir. Bu aamadan sonra aratrmann cretsiz gnll fazla mesainin olas nedenlerine odaklanmasuygunolacaktr. Aratrma; baybayan davranar arasnda ciddi bir fark ortaya koymazken, kamuzel sektr, evlibekar ve eitim snflandrmalarnn farkl sonular verdiini gstermitir. Bu snflandrmalar arasndaki farkllklarn olas nedenlerinin ve denklemdeki arlklarnn belirlenmesiherbirfaktriindahadetaylaratrmalargerektirmektedir.Buaratrmann ilerleyendnemdekiodaknoktalarbuyndeolmaldr.
365
eitlikstlaycfaktrlernedeniylebuaratrmadaulalanrneksaysaratrmaevrenini ancakksmenyanstabilmektedir.Aratrmann dahafazlarnekierecekekildegenile tilmesi ve sektr farkllklarn belirleyecek ekilde daraltlmas ok daha dikkat ekici so nularneldeedilmesineimkansalayacaktr. KAYNAKA
Anger,S.(2005),WorkingTimeasanInvestment?TheEffectsofUnpaidOvertimeonWages,Pro motionsandLayoffs,HumboldtUniversityBerlin,SFB649DiscussionPaper2005032 Bekrek, G. ve L. T. Fikes (2008), Gender Role Differentiation in a Turkish Business Context, Ed. Ayseli Usluata, Communication: Spanning Cultures Change and Challenges, stanbul: T.C. Yed itepeUniversityPublications,.225243. Babbar,S.veD.J.Aspelin(1998),TheOvertimeRebellion:SymptomofaBiggerProblem?,Acad emyofManagementExecutive,12(1). Booth,A.L.,M.FrancesconiveJ.Frank(2003),AStickyFloorsModelofPromotion,PayandGen der,EuropeanEconomicReview,47(2),295322. Cohen,G.L.(1993),PaidOvertime,PerspectivesonLabourandIncome,Autumn,5(3). Duchesne, D. (1997), Working Overtime in Todays Labour Market, Perspectives on Labour and Income,9(4),924. Echtelt,P.E.van(2007),TimeGreedyEmploymentRelationships,FourStudiesontheTimeClaims ofPostFordistWork,PhDThesis,UniversityofGroningen. Echtelt,P.E.van,A.C.Glebbeek,R.WielersveS.M.Lindenberg(2007),ThePuzzleofUnpaidOver time:CantheTimeGreedinessofPostFordistWorkbeExplained?,Ed.T.vanderLippeveP. Peters,CompetingClaimsinWorkandFamilyLife.Cheltenham:EdwardElgar,125141. Pannenberg, M. (2002), Long Term Effects of Unpaid Overtime: Evidence for West Germany, DiscussionPapers,GermanInstituteforEconomicResearch,July. Singleton, R. ve B. C. Straits (1999), Approaches to Social Research. New York, Oxford University Press.
366

367
17.Oturum
EitimKurumlarndaLiderlikTarzlarvergtKltrnnPerformans zerindekiEtkisi evkiZGENER,GltenKILI LideryeArasndakiEtkileiminPsikolojikSzlemehlaliilergtsel VatandalklikisizerindekiDzenleyiciRol AlevKATRNL,GlemATABAY,GoncaGNAY,BurcuGNERANGARLI LideryeEtkileiminin/DeiimininYenilikiPerformans,GrevPer formansveBalamsalPerformanszerindekiEtkisininBelirlenmesi A.AsumanAKDOAN,AyeCNGZ,SelenOFLAZERMRAP

368
ETMKURUMLARINDALDERLKTARZLARIVERGTKLTRNN PERFORMANSZERNDEKETKS
evkiZGENER Nevehirniversitesikt.vedr.Bil.Fak. letmeBlm eposta:sozgener@nevsehir.edu.tr
ZET almannamac,Kayseriilindekieitimkurumlarndagrevyapanretmenlerinbakasylaliderliktarzlar ve rgt kltrnn performans zerindeki etkilerini incelemektir. Analiz sonular, yneticilerin dnmc liderlik davran ile retmenlerin performans arasnda pozitif ynl bir iliki olduunu ortaya koymaktadr. Ayrcahemyapckltrortamnda,hemdesavunmackltrortamndayneticilerindnmcliderlikdavra n sergilemesi durumunda retmenlerin performansnn bu durumdan pozitif ynde etkilendii sonucuna varlmtr.Bunakarn,savunmackltrortamndayneticileretkileimciliderlikdavransergilediklerindede retmenlerin performansnn arttgzlemlenmitir.Ancak tamserbestitanyanliderliin yapc rgt kltr vesavunmacrgtkltrnnhakimolduueitimkurumlarndaretmenperformanszerindebelirleyicibir etkiyesahipolmadtespitedilmitir. AnahtarKelimeler:Dnmcliderlik,etkileimciliderlik,yapcrgtkltrvesavunmacrgtkltr
GltenKILI MilliEitimBakanl eposta:gultenkilic@yahoo.com
GR Son yllarda yaplan birok aratrmada rgt kltrnn okullardaki performans, moti vasyonu, ball, abay ve beklentileri nemli lde ekillendirdii tespit edilmitir (Peterson,1999;Maslowski,2001;JohnveCarslaw,2005;AidlaveVadi,2006).teyan dan, modern okul aratrmalarndagl kltrdeerlerinin gelimesindeve ekillenme sinde okul yneticilerinin kritik bir rol oynad vurgulanmaktadr (Terzi, 2000). Eer bir rgttestynetim,rgtkltrnntemelinioluturanvarsaymlar,inanlarvedeer lerikefedervebunlararasndaegdmsalarsa,rgtseletkinlikveverimlilikdeartabi lir(Aydn,2002).Bubalamda,liderliktarzlarvergtkltrbirbirleriyleilikilikavram lardr.tebualmadaikikavramarasndanaslbirilikininolduutespitedilerek,ortaya kanilikininretmeninperformansnaneekildeyansyacannbelirlenmesihedeflen mektedir. Dolaysyla almann amac,Kayseri ilindeki eitim kurumlarnda grev yapan retmenlerin bak asyla liderlik tarzlar ve rgt kltrnn performans zerindeki etkileriniincelemektir. Liderlik;belirlikoullaraltndabelirlikiiselveyagrupamalarngerekletirmekzere,bir kimsenin bakalarnn faaliyetlerini etkilemesi ve ynlendirmesi srecidir (Koel, 2003: 583).Liderliktarzlarzerineodaklananoksaydaaratrmayaplmtr.Davransallider likteorileriincelendiindeKurtLewin,RensisLikert,RobertBlakeveJaneMoutonunlider lik tarzlar zerineyaptklaralmalar oldukailgi ekmitir. Ancak 1970li yllardayaa nan hzl teknolojik, sosyal ve ekonomik gelimelerle birlikte rgtsel deiime ihtiya duyulmuvergtyaplarnngelitirilmesiiinbirokaratrmayenidenliderlerindavra nlarnaodaklanmtr(SkogstadveEinarsen,1999:289;BolatveAytemizSeymen,2003: 63).zellikle1978ylndanitibarenynetimveliderlikyaznndagelenekselliderdavran biimleriyanndaJamesMcGregorBurnsveBernardM.Bassyaptklararatrmalardayeni bir ayrm yaplmasnn zorunluluuna iaret etmilerdir (Krel, 2001: 47). Bu erevede karlkletkileimveyenilemeyevurguyaplarakdnmc,etkileimcivetamserbesti tanyan liderlik tarzlar eklinde bir ayrma gidilmitir (Skogstad ve Einarsen, 1999: 289). Buliderliktarzlaraadaksacaaklanmtr.Bunlar;
369
DnmcLiderlik:SiyasetbilimciJ.M.Burnstarafndanpolitikliderliiaklamakama cyla ortaya atlmasna karlk, davran bilimciler B. M. Bass ve R. J. House tarafndan ynetimvergtkonularnauygulanmtr.DavidHughesdnmcliderlii,birvizyon yaratmak,buvizyondorultusundargthareketegeirmekveyenieilimlerinsreklili inisalamakiinteknik,politikvekltrelsistemlerideitirerek,rgtyenieilimlerin gereklerine gre dzenleme sreci biiminde tanmlamtr (zalp ve cal, 2000: 210 211).Dnmcliderler,astlarabiramaduygusualarveonlarnrgtleriyleolanduy gusalbalarnkuvvetlendirirler.Ayrcargtleriyleilgilideer,inanvevarsaymlaraekil verirler(Brown,1994:12).Dnmcliderliintemelunsurlar,karizma,ilhamkayna olma,entelekteluyarmvebireyselilgiolmaktadr(Bass,1985;BassveAvolio,1994). EtkileimciLiderlik:Burnsegreetkileimcilider,brokratikotoriteyevergttekiyasal gcedayanmaktadr.Etkileimciliderlik;iyerindeistandartlarnauyulmasn,iletmenin hedefleriningeekletirilmesiiingrevodakllveigrenleringrevlerinitamamlama lar durumunda dl alabileceklerini vurgulayan, ancak grevin tamamlanamamas duru mundadacezavermeeilimindeolanbirliderliktrdr(Serinkan,2002:75).Etkileimci liderlik,tepkiseldirvetemeldemevcutsorunlarayneliktir(Uyguvd.,2000:589).Etkile imci liderliin boyutlar arta bal dl, istisnalarla aktif ynetim ve istisnalarla pasif ynetimolarakifadeedilmektedir(Serinkan,2002:75). Tam Serbesti Tanyan Liderlik: Bu liderlik tarznda yneticiler, alanlarn grevlerin yaplmas iin tamamen serbest brakm durumdadrlar. Liderler karar almalar gerektii zamanzorlanrlarvegenellikledeyneticilerkararalmaygeciktirirler.Problemlerindzel tilmesiiinmdahaleszkonusudeildir.Yaniproblemlerinzmnastlardanbekleme davrandr.Buboyutbazenetkileimciliderlerinistisnalarlapasifynetimboyutukapsa mndadeerlendirilmektedir(Serinkan,2002:7576). Bu almann bir baka boyutunu rgt kltr oluturmaktadr. rgt kltr; yeterli lde salam alt dnlen, d uyum ve i entegrasyon sorunlaryla baa kmay renenbellibirbirey,grupvetopluluktarafndantretilen,kefedilenvegelitirilente melvarsaymlarnbirbtndr(Schein,1984:3).KirschveTrux(1979),DealveKennedy (1982),Pmpin(1982)veAnsoff(1988)isimliynetimdnrlerirgtkltrneitli ekillerde snflandrmlardr. te yandan Cooke ve Lafferty (1983), Cooke ve Rousseau (1988)veCookeveSzumal(1993)rgtkltrkonusundayaptklaralmalardargt kltrn yapc rgt kltr ve savunmac rgt kltr eklinde bir ayrma tabi tut mulardr.Bualmadaliderliktarzlarvergtkltrnnperformanszerindekietkileri analizedilirkenCookeveSzumal(1993)tarafndangelitirilenrgtkltrenvanteriesas alnmtr.Bunedenleyapcvesavunmacrgtkltrleriaadaksacaaklanmtr. Yapc rgt Kltr: Bireyi odak noktas kabul ederek, ibirlii, drstlk, ak iletiim, istekli dnme ve karlkl gveni esas alan, esnek ve yeniliki eilimleri destekleyen varsaymlar, kurallar, standartlar ve deerler btndr (zgener, 2001: 4243). Yapc rgtkltralanlardargtlebtnlemeduygusuyaratarak,iletmeninsosyalyap sna sreklilik kazandrmas nedeniyle kriz dnemlerinde birok rgtn ihtiya duyduu temel unsurlardan biridir. Bu kltrde yksek dzeyde performans beklentisi kadar, igrenlere ilgi de yksek seviyededir (Akn, 2001: 32).Yapc rgt kltrnn boyutlar baar,kendinigerekletirme,kiiyeynelikanlayvescaktavrolmaktadr(Kreitnerve Kinicki,2001:76). Savunmac rgt Kltr: Savunmac rgt kltr iki boyut olarak ele alnmaktadr. Bunlar:(1)Pasifsavunmacrgtkltr;gelenekseldeerlerinhakimolduu,hiyerariye dayal olarak yelerin grev ve sorumluluklarnn aka belirlendii, rgtn deiime
370
kar duyarsz kald rgt kltrdr. Bu tipteki bir rgt kltr, belirli bir bykle ulam brokratik rgtlerde daha ok grlebilir (Demirel, 2003: 83). Bu kltre ancak giriimruhundanyoksun,kurallarauymayseveninsanlaruyumgsterebilir(nar,1999: 66).Pasifsavunmacrgtkltrnnboyutlaronaylama,geleneksel,bamlvekanma olmaktadr(KreitnerveKinicki,2001:76).(2)Saldrgansavunmacrgtkltr;alanla rn merkezi g kaynaklarnn isteklerine gre hareket edip, teamllere gre alt, igrenlerekar azduyarl fakat performans beklentilerinin yksek olduukltrdr. Bu kltrlerde risk almaveyaratclkgrnrde onaylanrken,baarszln cezalandrlmas daigrenleriyldrabilir(Bykbee,2003:64).Saldrgansavunmackltrdeformaliteler veduygusalfaktrler,performansvebaarlarnardndakalr.tibarhaketmekiinrgt yelerininrekabetiperformanslarnortayakoymasgerekir(Yksel,2002:29).Saldrgan savunmac rgt kltrnn boyutlar; muhalefet etme, g, rekabet ve mkemmellik eklindeifadeedilebilir(KreitnerveKinicki,2001:76). Bualmannsonboyutunuretmeninperformansoluturmaktadr.Performans;birii yapanbirey,grupyadakurumunoileulamakistediihedefeynelikolaraknereyeva rabildiinin;neyisalayabildiininnicelvenitelolarakifadesidir(Besen,1994:28).phe sizretmeninperformansnnyksekolmasndameslekiyeterlilik,uygunalmaortam, belirgingrevtanmveahlakiniteliklerdeoldukanemlidir(Smer,2001:3).Ancakbu almadaliderliktarzlarvergtkltrnnperformanszerindekietkileriincelenmitir. almada Trkiyede eitimin iinde bulunduu durum ve eitim hizmetinin nitelikleri dikkate alnarak, retmen performansnn boyutlar rencilerle ilikiler, grev perfor mans, planlama ve snf ynetimi, ynetime katk, yenilik ve inisiyatif kullanma eklinde belirlenmitir(Altuntepe,1999:81106;SaylanveUyangr,1998:3565;imanveTuran, 2002;Erdoan,2000veCemalolu,2002:180192Bkz.). Aratrma modeli ve hipotezler tasarlanrken, daha nce eitim kurumlarnda liderlik ve rgt kltrnn retmenlerinve rencilerin performanslar zerindeki etkilerini ince leyenbazaratrmalardanfaydalanlmtr(KetsdeVriesveMiller,1986;Saffold,III,1988; ArbakveUygu,1995;Uygu,vd.,2000;SosikveGodshalk,2000;BrveGneer,2005). zellikleArbakveUyguun(1995)yrttalmadaszelderslerderetimyesinin liderlikdavrannnrenciperformansnbykldeetkilediitespitedilmitir.Saysal ve uygulamal derslerde ise, liderlik davrannn renci performansn etkilemedii y nndebulgueldeedilmitir.YineUyguvedierlerinin(2000)dnmcliderlik,etkile imciliderlikveperformanszerineyaptklarbiraratrmadaise,retimyesidnm c liderliin boyutlarndan biri olan karizmatik liderlik davranlar sergilediinde, hem kendisinin hem de rencinin performansnn artt ynnde bulgular elde edilmitir. Bunailaveten,entellekteltevikboyutunundasaysalderslerde,karizmatikliderlikboyu tuilebirliktealglananretimyesiperformansnaolumlubiretkidebulunduusonucu navarlmtr.Geijselvd.(2003)dnmcliderliinhemretmenlerinball,hemde ekstraabagstermeeilimlerizerindeetkiliolduunutespitetmilerdir.zellikleboyut lardan vizyon oluturma ve entelektel tevikin ekstra aba zerinde anlaml bir etkiye sahip olduunu ortaya koymulardr. Griffith (2004) ise okullarda dnmc liderlerin retmenlerin i tatmini zerinde dolayl etkiye sahip olduunu, retmenlerin igc devri zerinde negatif etkiye ve okulrenci baars zerinde pozitif ynde bir etkiye sahip olduunu gzlemlemitir. Ayrca Trautmann vd., (2007) dnmc liderliin d nme ve renme stratejileri zerinde anlaml ve pozitif ynde etkili olduunu ortaya koymutur. Bu almada, yazndaki ngrler yneticiretmen ilikileri erevesinde testedilmekzereaadakihipotezleredntrlmtr:
371
1.Dnmcliderlikileperformansarasndapozitifynlbirilikivardr. 2.Etkileimciliderlikileperformansarasndapozitifynlbirilikivardr. 3.Tamserbestitanyanliderlikileperformansarasndanegatifynlbirilikivardr. 4.Dnmcliderlikveyapcrgtkltrperformanszerindepozitifbiretkiyesahip tir. 5.Etkileimciliderlikveyapcrgtkltrperformanszerindepozitifbiretkiyesahiptir. 6. Tam serbesti tanyan liderlik ve yapc rgt kltr performans zerinde negatif bir etkiyesahiptir. 7.Dnmcliderlikvesavunmacrgtkltrperformanszerindenegatifbiretkiye sahiptir. 8. Etkileimci liderlik ve savunmac rgt kltr performans zerinde pozitif bir etkiye sahiptir. 9. Tam serbesti tanyan liderlik ve savunmac rgt kltr performans zerinde negatif biretkiyesahiptir. ARATIRMANINYNTEM rneklem Bu alma Kayseri il merkezi ve ilelerinde bulunan ilkretim okullar ve liselerdeki retmenlerle yrtlmtr. Ana ktle 10.303 retmenden (6.722 ilkretim okulu retmenive3.581liseretmeni)olumaktadr.Buerevedepveqdeerleri0.65ve0.35, hogr miktar E=+0,04 ve %95 gven dzeyinde rneklem byklnn belirlenmesi iind=z.Sh(p)hesaplanmtr.%95gvendzeyivarsayldnda,ztablodeeri+1,96dir. Ana ktle belli olduundan basit rastgele rneklemde orann standart hatas
Sh( p ) = ( N n / N ).( s 2 / n) formlnde deerler yerine konulduunda, rneklem

byklyaklak521olaraktespitedilmitir(ng,1994:337).Ayrcarneklemedahil edilenretmensaysndailmerkezive13iledekiretmenlerinyounluudikkatealn mtr.Buerevede896anketbizzataratrmaclartarafndanretmenleredatlmtr. Eksikvegeridnmeyenanketlerkarldktansonra542anketeldeedilmitir.
(+) Dnmc Liderlik (+) Kl Etkileimci Liderlik () TamSerbesti TanyanLider lik () (+) Performans (+) Savunmac Kltr (+) () Yapc
()
ekil. 1: Aratrma Modeli
372
lekler Buaratrmadaveritoplamakiinanketyntemikullanlmtr.Veriler,BernardM.Bassve BruceJ.Avolio(1990)tarafndangelitirilenokFaktrlLiderliklei,CookeveSzumal (1993)tarafndangelitirilmiolanrgtkltrenvanterininyansrabizzataratrmac lartarafndangelitirilmiolanperformansleininbulunduubirsoruformuaraclile toplanmtr.Szkonusulekleraadaaklanmtr. okFaktrlLiderliklei:almadakullanlanokFaktrlLiderlikAnketi(Multifactor LeadershipQuestionnaireMLQ)BassveAvolio(1990)tarafndangelitirilmitir.oksayda almabuleinyksekgeerliliesahipolduunuortayakoymutur(Keller,1992;Hater ve Bass, 1988; Howellve Avolio,1993; Byciovd., 1995).Bulekte23ifadednmc liderlii, 14 ifade etkileimci liderlii ve 8 ifade tam serbesti tanyan liderlii lmek iin tasarlanmtr. Liderlik ile ilgili tasarlanan ankette retmenlerden imdiki ilk amirlerinin nekadarsklklabelirtilendavranlargsterdikleriniiaretlemeleriistenmivebununiin 5li Likert lei kullanlmtr (1=Hibir Zaman; 2=Nadiren; 3=Arada Srada; 4=Sk Sk; 5=Hemen Her Zaman). Liderlik tarzlar ile ilgili lein gvenirlii 0,93tr. Genellikle bir leingvenirliinilmekiinCronbachsalphadeerinin0,70vezeriolmasyeterlidir (Nunnally,1978). rgt Kltr lei: Bu almada rgt kltrnn etkisini lmek amacyla ilk olarak Cooke ve Lafferty (1983) tarafndan gelitirilen ve daha sonra Cooke ve Szumal (1993) tarafndanyenidendzenlenmiolanrgtkltrenvanterikullanlmtr.Bulek120 ifadedenolumaktadr(1=KesinlikleKatlmyorum;2=Katlmyorum;3=NeKatlyorumNe Katlmyorum; 4=Katlyorum; 5= Kesinlikle Katlyorum) . Sz konusu lein gvenirlii 0,81olarakhesaplanmtr. Performanslei:retmenlerinperformansnlmekiinbizzataratrmaclartarafn danTrkiyeyezgbirperformansleigelitirilmitir.Buperformansleigelitirilir ken gemite bu konuda yaplm baz almalardan yararlanlmtr (Altuntepe 1999; Saylan ve Uyangr, 1998; iman ve Turan 2002; Erdoan, 2000; Cemalolu, 2002). Bu almada retmenlerin performans boyutlar rencilerle ilikiler, grev performans, planlamavesnfynetimi,ynetimekatkveyenilikveinisiyatifkullanmaeklindebelir lenmitir. 5li Likert leinin esas alnd bu soru formu 33 ifadeden olumutur (1=Kesinlikle Katlmyorum; 2=Katlmyorum; 3=Ne Katlyorum Ne Katlmyorum; 4=Katlyorum;5=KesinlikleKatlyorum).Performanslmekiingelitirilmiolanlein gvenirlii0,92dir. ARATIRMABULGULARI Aratrmaya katlan retmenlerin %38.7si kadn ve %61.3 erkektir. Cevaplayclarn bykounluununevliolduu%85.8ve%14.2sininbekarolduuanlalmaktadr. retmenlerin %84.9u 5 yldan daha fazla i deneyimine sahiptir. Bu retmenlerin byk ounluunun 3150 ya aralnda olduu gzlenmitir (%70.3). Anketi cevaplayanlarn %19.6staradave%80.4ilmerkezindegrevyapmaktadr.altklar okultipiasn danbakldndaanketicevaplayanlarn%64.9uilkretimdeve%35.1iiseliselerdegrev yapmaktadr. Yukarda ngrlen hipotezleri test etmek iin Pearson korelasyon analizi ve regresyon analiziyrtlmtr.AnalizsonularH1,H4veH8hipotezlerinidorularyndedir.Kore lasyon analizi sonular yneticilerin dnmc liderlik davran (r= 0,190, p<0.01) ile retmenlerin performans arasnda pozitif ynde anlaml bir iliki olduunu ortaya koy maktadr. Ayrca regresyon analizi sonularna gre, yapc kltr ortamnda yneticiler
373
dnmcliderlikdavransergilediinde(=0,532;p<0.05)retmenlerinperformans nnbudurumdanpozitifyndeetkilendiigzlenmitir.Yinesavunmackltrortamnda yneticilerin dnmc liderlik davran sergileme eiliminin (=0,661; p<0.05), ret menlerinperformanszerindepozitifveanlamlbiretkiyesahipolduutespitedilmitir. teyandansavunmackltrveetkileimciliderliketkileiminin(=0,476;p<0.05)ret menlerinperformanszerindepozitifyndeanlamlbiretkiyesahipolduugrlmekte dir.Ancaktamserbestitanyanliderliinyapcrgtkltrvesavunmacrgtkltr nnhakimolduueitimkurumlarndaretmenperformanszerindebelirleyicibiretki yesahipolmadtespitedilmitir. KAYNAKA
Aidla, A. ve Vadi, M. (2006), Relationships Between Organizational Culture and Performance in Estonian Schools With Regard to Their Size and Location, Faculty of Economics Aad Business Administration,UniversityofTartu. Akn,H.(2001),YaratcrgtKltrnOluturanYneticiTutumlar:KamuVezelSektrKar latrmas,YksekLisansTezi,BakentniversitesiletmeAnabilimDal,Ankara. Altuntepe, . (1999), Orta retim Kurumlarnda retmen Performansnn Deerlendirilmesi, DokuzEyllniversitesiSosyalBilimlerEnstitsDergisi,1(1),81106. Ansoff,H.I.(1988),TheNewCorporateStrategy,NewYork:JohnWiley&Sons. Arbak,Y.veUygu,N.(1995),EitimHizmetlerindeLiderlikDavranrenmeBiimiPerformans likisi,ukurovaniversitesi..B.F.Dergisi,5(1),5563. Aydn, S. (2002), lkretim Okulu Mdrlerinin Okul Kltrnn Oluturulmas, Srdrlmesi ve DeitirilmesindekiRol:Ankaralirnei,YksekLisansTezi,GaziniversitesiEitimBilimleri EnstitsEitimYnetimiveDenetimiBilimDal,Ankara. Bass,B.M.(1985),LeadershipandPerformanceBeyondExpectation,NewYork:FreePres, Bass,B.M.veAvolio,B.J.(1994),ImprovingOrganizationalEffectiveness:ThroughTransformational Leadership.ThousandOaks,CA:SagePublications. Bass,B.M.,veAvolio,B.J.(1990),MultifactorLeadershipQuestionnaire.PaloAlto,CA:Consulting PsychologistPres. Besen, F. B. (1994), Performans Ynetim Sistemi ve Veri Zarflama Analizinin Salk Sektrnde Uygulanmas, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul Teknik niversitesi Fen Bilimleri En stits,stanbul. Bolat,T.veAytemizSeymen,O.(2003),rgtlerdeEtiininYerletirilmesindeDnmcLider lik Tarznn Etkileri zerine Bir Deerlendirme, Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi,6(9),5979. Br, D. ve Gneer, B. (2005), Liderlik Tarznn alann Tatmini ile likisi ve Lidere Olan GveninBulikidekiRol,H....B.F.Dergisi,23(1),135156. Brown,A.D.(1994),TransformationalLeadershipinTacklingTechnicalChange,JournalofGeneral Management,19(4),111. Bykbee,T.(2003),rgtKltr:GAPBlgesindekiniversitelerdeBirAlanalmas,Yksek LisansTezi,K.S.SosyalBilimlerEnstitsletmeAnabilimDal,Kahramanmara. Bycio,P.,Hackett,R..D.,VeAllen,J.S.(1995),FurtherAssessmentsofBasss(1985)Conceptualiza tion of Transactional And Transformational Leadership, Journal of Applied Psychology, 80(4), 468478. Cemalolu, N. (2002), retmen Performansnn Artrlmasnda Okul Yneticisinin Rol, Milli EitimDergisi,Say:153154:180192 nar, O. (1999), rgtsel Kltr ve Yneticilerde Kendini Gelitirme: Elektronik ve Tekstil let melerinde Bir Uygulama, Doktora Tezi, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits letme AnabilimDal,Erzurum. ng, H. (1994), rnekleme Kuram, 2. Bask, Hacettepe niversitesi Fen Fakltesi Yaynlar Ders KitaplarDizisiNo.20,Beytepe/Ankara:H..FenFakltesiBasmevi.
374
Cooke,R.A.veLafferty,J.C.(1983),OrganizationalCultureInventory,Plymouth,MI:HumanSyner gistics. Cooke, R. A. ve Rousseau, D. M. (1988), Behavioral Norms and Expectations: A Quantitative Ap proachtotheAssessmentofOrganizationalCulture,Group&OrganizationStudies,13(3),245 273. Cooke,R.,A.veSzumal,J.L.(1993),MeasuringNormativeBeliefsandSharedBehavioralExpecta tionsinOrganizations:TheReliabilityandValidityoftheOrganizationalCultureInventory,Psy chologicalReports,72(3),12991330. Deal, T. E. ve Kennedy, A. A. (1982), Corporate Culture: The Rites And Symbols Of Corporate Life, AddisonWesley,Reading,MA. Demirel, E. T. (2003), Giriimcilik Kltr, Yksek Lisans Tezi, nn niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits,Malatya. Erdoan,.(2000),OkulYnetimiveretimLiderlii,SistemYaynclk,2.Bask,stanbul. Geijsel, F., Sleegers P., Leithwood, K. Jantzi, D. (2003), Transformational Leadership Effects on Teachers Commitment and Effort Toward School Reform, Journal of Educational Administra tion,41(3),228256. Griffith,J.(2004),RelationofPrincipalTransformationalLeadershiptoSchoolStaffJobSatisfaction, StaffTurnover,andSchoolPerformance,JournalofEducationalAdministration,42(3),333356. Hater,J.J.veBass,B.M.(1988),SuperiorsEvaluationsandSubordinatesPerceptionsofTransfor mationalandTransactionalLeadership,JournalofAppliedPsychology,73,695702. Howell,J.M.veAvolio,B.J.(1993),TransformationalLeadership,TransactionalLeadership,Locus of Control, and Support for Innovation: Key Predictors of ConsolidatedBusinessUnit Perform ance,JournalofAppliedPsycholohy,78(6),891902. John,M.veCarslaw,H.(2005),Managerialism,TeacherCultureandPerformanceReview:ACom parativeStudyofStateandIndependentSchools,InstituteOfEducation,UniversityOfLondon. Keller, R. T. (1992), Transformational Leadership and the Performance of Research and Develop mentProjectGroups,JournalofManagement,18(3),489501. Kets De Vries, M. F. R ve Miller, D. (1986), Personality, Culture, and Organization, Academy of ManagementReview,11(2),266279. Krel, . (2001), Liderlik Davran Biimleri Konusuna Yeni Bir Yaklam: Karizmatik Liderlikten DnmselLiderlie,AnadoluniversitesiSosyalBilimlerDergisi,1(1),4359. Kirsch, W. ve Trux, W. (1979), Strategische Frhaufklrung und PortfolioAnalyse, Frhwarnsys tem,Zfbergnzungsheft2,4769. Koel,T.(2003),letmeYneticilii,9.Bas,stanbul:BetaBasmYaymveDatmA.. Kreitner,R.veKinicki,A.(2001),OrganizationalBehavior,NewYork:IrwinMcgrawHill. Maslowski,R.(2001),SchoolCultureandSchoolPerformance:AnExplorativeStudyintotheOrgan izational Culture of Secondary Schools and Their Effects, The Netherlands, Enschede: Twente UniversityPress. Nunnaly,J.C.(1978),PsychometricTheory,2nded.,NewYork:McgrawHill. zalp,.vecal,H.(2000),rgtlerdeDntrc(Transformational)LiderlikYaklam,Balkesir niversitesiSosyalBilimlerEnstitsDergisi,3(4),207226. zgener, . (2001), Bir Kalite Gdsnn Yaratlmasnda irket Kltrnn Rol, II.Kalite Sem pozyumu,1516Haziran,Bursa,4146. Peterson, K. D. (1999), Time Use Flows From School Culture: River of Values and Traditions Can NurtureorPoisonStaffDevelopmentHours,JournalofStaffDevelopment,20(2),1619. Pmpin, C. (1982), Management Strategischer Erfolgeseinheiten Das SEPKonzept Als Grundlage WirkungsvollerUnternehmensfhrung,Bern/Stuttgart. SaffoldIII,G.S.(1988),CultureTraits,Strength,andOrganizationalPerformance:MovingBeyond StrongCulture,AcademyofManagementReview,13(4),546558. Saylan, N. ve Uyangr, N. (1998), renci Grlerine Gre Necatibey Eitim Fakltesi retim Elemanlarnda Bulunan retmenlik Niteliklerinin Belirlenmesi, Balkesir niversitesi Sosyal BilimlerEnstitsDergisi,1(2),3565.
375
Schein, H. E. (1984), Coming to a New Awareness of Organizational Culture, Sloan Management Review,25(2),316. Serinkan, C. (2002), Dnmc ve Etkileimci Liderlik Tarzlar ve Tepe Yneticileri in nemi, Maltepeniversitesi..B.F.Ekonomik,ToplumsalveSiyasalAnalizDergisi,1(2),7389. iman,M.veTuran,S.(2002),EitimdeToplamKaliteYnetimi,2.bask,Ankara:PegemaYaynclk. Skogstad,A.veEinarsen,S.(1999),TheImportanceofaChangeCenteredLeadershipStyleinFour OrganizationalCultures,ScandinavianJournalofManagement,15,289306. Sosik,J. J. veGodshalk,V.M.(2000),LeadershipStyles, MentoringFunctionsReceived, and Job RelatedStress:AConceptualModelAndPreliminaryStudy,JournalofOrganizationalBehavior, 21,365390. Smer, C. (2001), Performans Deerlendirmesine Tarihsel Bir Bak ve Kltrel Bir Yaklam (III.Blm),http://www.insankaynaklari.com/cn/contentbody.asp?bodyd=237,(Eriim:13.07.2006). Terzi,A.R.(2000),rgtKltr,Ankara:NobelYaynDatm. Trautmann,K.,Maher,J.K.veMotley,D.G.(2007),LearningStrategiesAsPredictorsofTransfor mational Leadership: The Case Of Nonprofit Managers, Leadership & Organization Develop mentJournal28(3),269287. Uygu, N., Duygulu, E. ve raklar, N. (2000), Dnmc Liderlik, Etkileimci Liderlik ve Perfor mans,8.UlusalYnetimveOrganizasyonKongresiBildirileri,2527Mays,Nevehir,587600. Yksel,A.H.(2002),rgtKltrnnPerformanszerineEtkisiveAracKurumPersonelizerine BirAratrma,YksekLisansTezi,stanbulniversitesiSosyalBilimlerEnstits,stanbul.
376
LDERYEARASINDAKETKLEMNPSKOLOJKSZLEMEHLALLE RGTSELVATANDALIKLKSZERNDEKDZENLEYCROL
AlevKATRNL zmirEkonominiversitesi,BF letmeBlm alev.katrinli@ieu.edu.tr GoncaGNAY zmirEkonominiversitesi,BF letmeBlm gonca.gunay@ieu.edu.tr
ZET Bualmannamac,lideralanilikilerininkarlkletkileimedayandnnerenvebuetkileiminkalitesinin alandavranlarzerindekietkileriniinceleyen,lideryearasndakietkileiminkalitesininpsikolojikszleme ihlaliilergtselvatandalkdavranarasndakidzenleyicirolnortayakoymaktr.Aratrmannrneklemini zelbirhastanedealmaktaolanvearatrmayakatlmayagnllolan148hemireoluturmaktadr.Aratr ma sonularna gre, liderye arasndaki etkileimin kalitesi yksek olduunda, psikolojik szleme ihlali ve rgtselvatandalkdavranarasndakiilikiglenmektedir. AnahtarKelimeler:psikolojikszlemeihlali,rgtselvatandalkdavran,lideryearasndakietkileim.
GlemATABAY zmirEkonominiversitesi,BF letmeBlm gulem.atabay@ieu.edu.tr BurcuGneriANGARLI zmirEkonominiversitesi,BF letmeBlm burcu.guneri@ieu.edu.tr
1.GR rgtselvatandalkdavranlarsonyllardahemakademisyenlerinhemdeuygulaycla rnzerindenemledurduklarkonulardanbirtanesidir(Organ,1988;OrganveKonovsky, 1989; Paine ve Organ, 2000; Podsakoff ve MacKenzie, 1994, 1997; Torlak ve Ko, 2008; Erkutlu, 2008). rgtlerin var olanpiyasa koullarnda etkililiklerini srdrebilmeleri al anlarndan maksimum dzeyde fayda salamalarn gerektirmektedir. Ancak alanlarn da rgte verebileceklerinin maksimumunu verebilmeleri rgtlerinden elde ettiklerine ynelik alglar ile ok yakndan ilikilidir. Sosyal deiim teorisinde Blaunun da (1964) belirttiigibirgtlerinvealanlarnkarlklbeklentilerinintatminirgtnamalarna ulamadavazgeilmezbirfaktrdr.Busosyaldeiimsrecindedikkatedilmesigereken noktaisergtlerintemsilcileriolarakliderlerinstlendikleriroldr. 2.KURAMSALEREVE alanlarn, aslnda formal i tanmlarnda yazl olmayan, tamamyla gnlllk esasna gre yaptklar, onlardan yaplmas beklenmeyen ancak yapld takdirde rgte fayda salayacak davranlar olarak tanmlanan rgtsel vatandalk davranlarnn rgtsel etkililikte byk bir nem tamaktadr (George ve Bettenhausen, 1990; MacKenzie vd., 1991;Organ,1988,1997;PodsakoffveMacKenzie,1994,1997). Ancakalanlarnkendilerinirgtselvatandagibihissetmelerivebubalamdatanmla nandavranlargsterebilmelerialanlarnrgtlevergtselajanlarlayaptklarpsiko lojik szlemenin nitelii ileokyakndanilikilidir.rgtlerdealanlarn, altklarr gttenbirtakmbeklentilerivardr.Bubeklentilerinbirksmformaliszlemesindeol makla beraber bir ksm sadece beklentidir, yazl halde deildir; ancak bireysel etkililik asndanvazgeilmezdir.Aynekildergtnde,alanndanbeklediiancakyineyazl halde olmayan bir takm beklentileri bulunmaktadr (Rousseau, 1989). te alann ve
377
iverenin birbirlerinden karlkl olarak beklentileri zerinden tanmlanan psikolojik sz lemelerinvarldahaakbiranlatmlabupsikolojikszlemeninalannbakasile rgt tarafndan ihlal edildiinin alglanmas, alann kendisini rgtsel vatanda olarak tanmlamasn olumsuz ynde etkileyecektir (Robinson ve Morrison, 2000). Literatrde psikolojik szleme ihlalinin rgtsel vatandalk davrann olumsuz ynde etkilediini gsteren pek ok alma bulunmasna ramen (Robinson ve Morrison, 1995; Robinson, 1996;Turnley&Feldman,1999;VanDyneveAng,1998),builikininheralaniinayn dereceetkiliolmadnvebirtakmfaktrleregredeiiklikgsterdiinivarsaymakyanl olmayacaktr. alanlarpsikolojikszlemedenbeklentilerinihernekadarrgtdzeyindeolutursalar da;rgtlerkolektifyaplardr.Bunedenlepsikolojikszlemeleraslndaalannkendisi ne muhatap olarak alglad rgtsel ajanlardan beklentilerini de kapsar (Marks, 2001). Sz konusu rgtsel ajan genellikle ilk amir olmaktadr (Levinson, 1965; Rousseau, 1995).Konuyubuekildeirdelediktensonra,alankiiileilkamirininarasndakiilikinin kalitesinin,alannpsikolojikszlemesininihlaliilergtselvatandalkdavrangste ripgstermemesiarasndakiilikiyietkilemesibeklenebilir. Bu dorultuda almann amac, lideralan ilikilerinin karlkl etkileime dayandn ve bu etkileimin kalitesinin alan davranlar zerindeki etkilerini inceleyen, liderye arasndakietkileiminkalitesinin(Graen1976,Graen&Schieman1978,Graenvd.1982a, 1982b) psikolojik szleme ihlali ile rgtsel vatandalk davran arasndaki dzenleyici rolnortayakoymaktr. 3.ARATIRMANINYNTEM Aratrmada surveyyntemikullanlmtr.Aratrmannevreni zmirde faaliyet gsteren zel bir hastanenin hemireleridir. rneklem aratrmaya gnll olan 148 hemireden olumutur. AnketformundaGraenveUhlBien(1995)tarafndangelitirilen7maddeliLideryeDei imi, Robinson ve Morrison (2000) tarafndan gelitirilen 4 maddeli psikolojik szleme ihlali lei ile Moorman ve Blakely (1995) ile LePine vd. (2002) nerileri dorultusunda hazrlanan 5 maddeli rgtsel vatandalk lei kullanlmtr. Katlmclardan leklerde yeralanmaddeleri5liLikertleizerinde(1=kesinliklekatlmyorum,5=kesinliklekatl yorum) iaretlemeleri istenmitir. Yukarda belirtilen leklere ek olarak, hemirelerin demografikzelliklerineilikinsorulardaanketformundayeralmaktadr. KAYNAKA
Blau,P.M.(1964),ExchangeAndPowernSocialLife,NewYork:Wiley. Erkutlu,H.(2008),rgtselvatandalkdavranlarilergtseladaletkavramlararasndakiilikide rgtkltrnndzenleyicirol,16.UlusalYnetimveOrganizasyonKongresi,Antalya. GeorgeJ.M.veBettenhausenK.(1990),UnderstandingProsocialBehavior,SalesPerformance,and Turnover:AGroupLevelAnalysisinAServiceContext,JournalofAppliedPsychology,75,698 709. Graen G. B. (1976), Role Making Process within Complex Organizations, In Stringer, L. The Link betweenQualityofTheSupervisorEmployeeRelationshipandTheLevelofTheEmployeesJob Satisfaction,PublicOrganizationReview6,125142. GraenG.B.,LidenR.&HoelW.(1982a),RoleOfLeadershipinTheEmployeeWithdrawalProcess, JournalofAppliedPsychology,67,868872. GraenG.B.,NovakM.&SommerkampP.(1982b),TheEffectsofLeaderMemberExchangeandJob Design on Productivity and Satisfaction: Testing The Dual Attachment Model, Organizational BehaviorandHumanPerformance30,109131.
378
Graen G. B. & Schiemann W. (1978), LeaderMember Agreement: A Vertical Dyad Linkage Ap proach,JournalofAppliedPsychology63,206212. Graen G. B. & UhlBien M. (1995), Relationship Based Approach to Leadership: Development of LeaderMember Exchange Theory (LMX) of Leadership over 25 Years: Applying A MultiLevel MultiDomainPerspective,LeadershipQuarterly6,219247. LePine, J.A., Erez, A. & Johnson, D. E. (2002), The Nature and Dimensionality of Organizational CitizenshipBehavior:ACriticalReviewandMetaAnalysis,JournalofAppliedPsychology,87(1), 5265. Levinson,H.(1965),Reciprocation:TheRelationshipbetweenManandOrganization,Administra tiveScienceQuarterly,9,370390. Organ, D. W. (1988), Organizational Citizenship Behavior: The Good Soldier Syndrome, Lexington, MA,LexingtonBooks. Organ,D.W.&M.A.Konovsky(1989),CognitiveVersusAffectiveDeterminantsofOrganizational CitizenshipBehavior,JournalofAppliedPsychology,74,157164. Organ, D. W. (1997), Organizational Citizenship Behavior: Its Construct CleanUp Time, Human Performance,10,8597. MacKenzie, S. B., Podsakoff, P. M. ve Fetter, R. (1991), Organizational Citizenship Behavior and Objective Productivity As Determinants of Managerial Evaluations of Salespersons Perform ance,OrganizationalBehaviorandHumanDecisionProcess,50,123150. Marks, A. (2001), Developing A Multiple Foci Conceptualization of The Psychological Contract, EmployeeRelations,23(5),454467. Moorman,R.H.&Blakely,G.L.(1995),IndividualismCollectivismAsAnndividualDifferencePre dictor of Organizational Citizenship Behavior, Journal of Organizational Behavior, 16(2), 127 142. Paine,J.B.&D.W.Organ(2000),TheCulturalMatrixofOrganizationalCitizenshipBehavior:Some Preliminary Conceptual and Empirical Observations, Human Resource Management Review, 10(1),4559. Podsakoff, P. M. ve MacKenzie, S. B. (1994), Organizational Citizenship Behavior and Sales Unit Effectiveness,JournalofMarketingResearch,31,351363. Podsakoff,P.M.veMacKenzie,S.B.(1997),ImpactofOrganizationalCitizenshipBehavioronOr ganizationalPerformance:AReviewandSuggestionsforFutureResearch,HumanPerformance, 10(2),133151. Robinson, S. L., (1996), Trust and Breach of The Psychological Contract, Administrative Science Quarterly,41:574599. Robinson,S.Lve,Morrison,E.W.(2000),ThedevelopmentofPsychologicalContractBreachand Violation:ALongitudinalStudy,JournalofOrganizationalBehavior,21,526546. Robinson, S. L.ve Morrison, E. W. (1995), Psychological Contracts and Ocb: The Effect of Unfilled OnligationsonCivicVirtueBehavior,JournalofOrganizationalBehavior,16,289298. Rousseau,D.M.(1995),Psychologicalcontractinorganizations,ThousandOaks,CA:Sage. Rousseau,D.M.,(1989),PsychologicalandImpliedContractsinOrganizations,EmployeeRespon sibilitiesandRightsJournal,2,121139. Torlak, . & Ko, U. (2008), rgtsel Vatandalk Davran Yneticiler in Ne fade Ediyor?, 16. UlusalYnetimveOrganizasyonKongresi,Antalya. Turnley, W. H. & Feldman, D. C. (1999), The Impact of Psychological Contract Violations on Exit, LoyaltyandNeglect,HumanRelations,52,895922. VanDyne,L.&Ang,S.(1998),OrganizationalCitizenshipBehaviorofContingentWorkersinSinga pore,AcademyofManagementJournal,41,692703.
379
LDERYEETKLEMNN/DEMNNYENLKPERFORMANSI, GREVPERFORMANSIVEBALAMSALPERFORMANSZERNDEK ETKSNNBELRLENMES

A.AsumanAKDOAN Erciyesniversitesi, ..B.F.,letmeBlm akdogana@erciyes.edu.tr AyeCNGZ Nevehirniversitesi, ..B.F.,letmeBlm acingoz@nevsehir.edu.tr SelenOFLAZERMRAP Erciyesniversitesi, ..B.F.,letmeBlm oflazer@erciyes.edu.tr
ZET Liderilealanlararasndagelitirilendeiimilikisininkalitesizelliklealanlarasndanileilgiliperforman sn,eitliktlarnveitutumlarnnbelirleyicisidir.Amirigrenlereilerindedesteksalarsa,kararalmahakk verirseveigrenlerzerindekikontrolnazaltrsa,igrenleramirinbudavranlarkarsndadahaokalma (grevperformans),performansgelitirmekiinihtiyaduyulanekstraileriyapma(balamsalperformans)ve szleme beklentilerinin tesinde yeniliki ekstra rol davranlar sergileme (yeniliki i performans) eilimine girebilirler.Buerevede,bu almanntemelamaclideryedeiimininigrenlerin grev performans, ba lamsal performans ve yeniliki i performans zerindeki etkilerini belirlemektir. Veriler Kayseri linde faaliyet gsterenzelsektriletmelerindentoplanmtr.Aratrmahipotezlerinitestetmekiinregresyonanaliziyapl mtr.Analizlersonucuyksekkalitelilideryedeiimininastlarngrevperformansn,balamsalperformans veyenilikiiperformansnpozitifekildeetkilediiortayakmtr. AnahtarKelimele:Lideryeetkileimi/deiimi,grevperformans,balamsalperformans,yenilikiiperfor mans.
1.GR Bireylerin rgt iindeki dier aktrlerle kurduu vegelitirdiiilikiler,onlarn eitlitu tum ve davranlarn etkiler (Scott ve Bruce, 1994; Janssen ve Yperen, 2004). zellikle liderler,igrenlerinileilgilidavranlarnetkileyeceknemlibirgkaynanasahiptirler (ScottveBruce,1994).Bunedenle,liderveigrenlerarasndakiilikiler,bazliderlikteori lerininkonusuolmutur.Liderileizleyicilerarasndakiilikiyiortayakoymanoktasndaen ok kullanlan liderlik teorilerinden birisi Liderye Deiim/Etkileim Teorisi (LMX)dir (DieneschveLiden,1986;JanssenveYperen,2004). Buteoriliderileastlararasndakialmailikileriniikiynl(dyadic)biryaklamladeer lendirir (Bauer ve Gren, 1996; Steiner, 1997). Dikey iki ynl ilikiler yaklamna gre, lider ve izleyiciler kendi aralarnda ikili ilikiler gelitirirler (Brower vd., 2000; Kang ve Stewart,2007).Yaniliderlertmastlarnaaynekildedavranmamakta,bazastlarladaha yakn ilikiler kurup onlara dier astlardan daha fazla mzakere/grme serbestlii tanmaktadrlar(SparroweveLiden,1997;LidenveMasyln,1998;Browervd.,2000).Bu nun sonucunda biriigrupdieri dedgrup olmakzereikiizleyicigrubuolumaktadr (Kang ve Stewart, 2007). Lider, grup dnda yer alan yani d grubun yesi olan kiilerle daha formal tarzda iliki kurarken, grup iindeki izleyicilerle gvene dayal bir iliki geli tirmektedir. Grup iindeki izleyicilerle kurulan kaliteli ilikiler daha yksek oranda fiziksel kaynak,bilgivezevkligrev(enjoyabletask)deiimleriilesonulanmaktadr.Budurum, liderlerin snrl zamana ve enerjiye sahip olduklarn ve izleyicilerin hepsine eit dikkat gsteremeyecekleri varsaymn yanstmaktadr (Kang ve Stewart, 2007). Graene (1976) gre kstl zaman ve enerji ile snrlandrldklar iin liderler, snrl saydasadece birka igrenle yakn alma ilikileri gelitireceklerdir (Dockery ve Steiner, 1990; Deluga ve Perry,1994).
380
Grldzerelideryedeiimteorisi,liderlikteorileriiindeyeralanveamirileastlar arasndakiikilideiimilikisineodaklananbirteoridir.Deiimilikisininkalitesikarlkl gven ve sayg,birbirinidestekleme,duygusaldestek,nemlibilgivedeerlikaynaklarn paylam ile ifade edilir ve lider ile yeler arasndaki ilikiler formal istihdam ilikilerinin tesinegeer(BauerveGren,1996;SparroweveLiden,1997;JanssenveYperen,2004). Literatrde liderye deiim ilikisi; (a) lider ile yeler arasndaki gvenin seviyesi, (b) astlarn yetenekleri, (c) lider ve yeler arasndaki balln derecesi, (d) bir ilikide hem liderlerhemdeyelertarafndanalglanandeiimeitliiderecesi,(e)karlkletkidere cesi,(f)liderileyelerarasndakikiilerarasetkinin/ekiciliinmiktariletanmlanmakta dr(DieneschveLiden,1986).Dkkalitelideiimilikisiise;biimselveroltanmlbir etkileimveyataraflararasndakimesafeyiartranhiyeraritemellietkileimlevestandart rgtsel faydalarla nitelendirilmektedir (Bauer ve Gren, 1996; Deluga, 1998; Janssen ve Yperen,2004). Liderileizleyicilerarasndakiilikininkalitesininasttatmini,sttatmini,ballk,rolat mas,rolbelirliliiveitenayrlmaniyetigibieitliktlarlailikisivardr(BauerveGren, 1996;JongveHartog,2007).Ayrca,igrenileliderarasndakurulankalitelibirilikibi reyselproblemzmetarzn,igrubuilikilerini,igrenlerinyenilikidavranlarn,grev performansn ve ekstra rol performansn yani balamsal performans dorudan veya dolayl bir ekilde etkilemektedir (Dunegan vd., 1992; Scott ve Bruce, 1994; Deluga ve Perry, 1994; Bauer ve Gren, 1996; Deluga, 1998; Klein ve Kim, 1998; Barazier, 2004; JawaharveCarr,2004). Grld zere liderye deiimi, yani lider ve astlar arasndaki deiimin kalitesi al anlarn dolays ile de rgtlerin performansn etkilemektedir. rgtler, insanlarn tek balarna gerekletiremeyecekleri amalarn gerekletirmek iin kurduklar sosyal birer sistemdirler.Busistemlerinetkinveverimlibirekildealpsrekliliklerinikorumalarise, byk lde kendilerini oluturan insan kaynann performansna baldr. Performans igrenin katk dzeyine gre llebilen, rgt amalarna uygun olan hareketler ya da davranlardr(Suliman,2001).Teoriveuygulamadaikitrperformanstanbahsedilmekte dir(Motowildovd.,1997;JawaharveCarr,2006).Bunlargrevperformansvebalamsal performanstr. Grev performans resmi i tanm iinde yer alan temel dnmlerin salanmas ve faaliyetlerin gerekletirilmesine ilikin performanstr (Befort ve Hattrup, 2003).Grevperformansbiriinyerinegetirilmesigerekentemelsorumluluklarnifade edervegrevlerbiritendierinedeiir(JawaharveCarr,2006).Balamsalperformans ise,rgttekitmilerekatksalayabilenveitanmndayeralmasgerekmeyen,rgtn sosyal ve psikolojik ortamna faydalar olan gnll davranlardr (Motowildo vd., 1997; Rotundo,2002;JawaharveCarr,2006).Balamsalperformans,igreninrgtselkuralve prosedrler hakknda bilgi sahibi olmas, kendi kiisel grlerine ters dse bile bunlara uymas,rgtiindekidierkiilereyardmetmesi,rgtamalarnakatkdabulunmasve iintamamlanmasiinekstraabaharcamasgibieitlifaaliyetleriierir(Motowildovd., 1997;BefortveHattrup,2003;Mirap,2008).Bunoktadagrevperformansnnbelirlenen biriinyerinegetirilmesiileilgilibirkonuolduu,balamsalperformansniseorganizasyon baarsndestekleyecekgnlldavranlarierdiisylenebilir. Bu performans trlerinden farkl olarak son dnemlerde zerinde durulan bir dier per formanstriseyenilikiiperformansdr.Yenilikiiperformansveyayenilikiidav ran bir i rol, i grubu ya da organizasyonda, yeni fikirlerin ve srelerin yaratlmas, desteklenmesi ve uygulanmasna ynelik davranlardr (Scott ve Bruce, 1994; Janssen, 2000).Yani,yenilikiiperformansyenifikirvesrelerinoluturulmas,desteklenmesive
381
uygulanmasgibiboyuttaelealnmaktadr.Bazenbutarzdavranlarrolbeklentilerinin ve formal dl sisteminin dnda ekstra rol davranlar eklinde de gerekleebilir (Janssen,2000).Yenilikiidavran,rgtlerinetkinekildealmalarveuzundnemde yaamlarna devam edebilmeleri iin olduka nemlidir (Janssen, 2000; Janssen, 2003). Kresel rekabet ortamnda rgtlerin varlklarn devam ettirebilmeleri ve srdrlebilir rekabetstnlsalamalarbyklderakiplerindenfarklolmalarnaveyenilikya pabilmekapasitelerinebaldr.Yenilikyapmakapasitesiniartrmanntemelkoullarndan birisi ise bireysel dzeydeki yeniliki davran yani alanlarn yeniliki i performansn artrmaktr. Grldzere,birkurumunbaarlolabilmesiveamalarnaulaabilmesiokurumdaki igrenlerinperformanslarna,yenilikyapabilmekapasitelerinevergtekatksalayacak davranlardabulunmalarna baldr. Bunu salayabilmenin yani igrenlerin grev, ba lamsalveyenilikilikperformansnartrmannyollarndanbirisiliderinigrenlerlegirdii yksekkalitelietkileimveyadeiimilikisiolarakgrlmektedir.Yksekkalitelideiim lerballk,destek,kaynaksalamaveyardmcbirtakmdavranlarierir.Butrbiretki leimbaarldnda,hemastlarhemstlerhemdergtlereitliavantajlareldeederler. Bu nedenle aratrma konusu nemli ve zerinde durulmas gereken bir konu olarak g rlmektedir.Buerevede,bualmanntemelamac,lideryedeiimininigrenlerin grevperformans,balamsalperformansveyenilikiiperformanszerindekietkilerini belirlemektir. Liderye deiiminin, astlarn grev performans zerindeki etkisi yabanc literatrde eitli almalarda incelenmitir (Dunegan vd., 1992, Deluga ve Perry, 1994; KleinveKim,1998).Ancakbalamsalperformans(Barazier,2004;JawaharveCarr,2004) ve yeniliki i performansna (Scott ve Bruce, 1994; Janssen ve Yperen, 2004; Jong ve Harog,2007)etkilerizerindeokfazladurulmamtr.Trkiyedeisebuboyutlarbirara dainceleyen,bukapsamdabiralmayarastlanmamtr.Buadanbakldndayaplacak olan bu almann literatrde tespit edilen eksiklii kapataca dnlmektedir. Ayrca igrenlerininperformansnartrarakrgtngenelbaarsnveyenilikyapmakapasite sini artrmak isteyen iletme yneticilerine, alanlaryla nasl bir etkileime girmeleri gerektiikonusundayolgstereceidebeklenmektedir. 2.ARATIRMANINYNTEM 2.1.AratrmannHipotezleri Liderilealanarasndagelitirilendeiimilikisininkalitesizelliklealanasndanile ilgili performansn, eitli ktlarn ve i tutumlarnn belirleyicisidir (Janssen ve Yperen, 2004). Amirler, igrenlerin yeteneklerini gelitirmelerine yardmc olacak ile ilgili eitli kaynaklar onlara salayabilirler. Bu noktada igrenler ilerini daha iyi yapabilmek iin, ortayakanproblemlerinnaslzleceiveyafrsatlardannasldahaiyifaydalanacaklar n renme konusunda stleriyle sosyal bir deiim ilikisine girme eiliminde olabilirler (JanssenveYperen,2004).Butarzdeiimlerbaarlolursayanideiimilikisininkalitesi artarsa, alanlarn grev performans ve balamsal performans ykselir. Bylece igrenlerhemkendilerindenbeklenengrevsorumluluklarnyerinegetiriphemderg tekatksalayacakbirtakmgnllfaaliyetlerdebulunabilirler.Ayrca,belirliliderdavra nlar yenilikii davranlarnnveyaratcln ortayakmasndada etkiliolabilir (Scott ve Bruce, 1994).Yeniliki alanlar, projelerinigelitirme ve yeniliki fikirlerini uygulama konusundaihtiyaduyduklarsosyopolitikdestek,kaynakvebilgiiinyneticilerinebal drlar.Yenilikiigrenlerinstleriilegelitirdikleriyksekkalitelietkileimilikisi,onlarn bu tarz kaynaklar elde etme ihtimaliniartrrve yeniliin ortaya kmasiin gereklioto nomi ve karar alma inisiyatifini astlara salar. Deiim ilikisinin kalitesi dk ise,
382
igrenler yeniliki fikirlerini harekete geirmek iin ekstra destek salama noktasnda stlerinegvenmeyeceklerdir.Destekeksikliiisealanlarnyenilikiinriskalmaeilimi niazaltacaktr(ScottveBruce,1994,Tierneyvd.,1999,JongveHartog,2007). Grld zere bir amir; a) igrenlere ilerinde destek salarsa, b) igrenlere karar almainsiyatifiverirse,c)igrenlerzerindekikontrolnazaltrsa,d)igrenlerinilerini yapabilmeleriveyeniprojelergelitiripbunlaruygulayabilmeleriiingereklibilgivekay na igrenlere salarsa, e) igrenlere daha fazla kiisel ilgi gsterirse, yani liderye deiimininkalitesi artarsa,igrenleramirinbu davranlarkarsndadahaokalma (grevperformans),performansgelitirmekiinihtiyaduyulanekstraileriyapma(ba lamsal performans) ve szleme beklentilerinin tesinde yeniliki ekstra rol davranlar sergileme (yeniliki i performans) eilimine girebilirler (Dunegan vd., 1992; Janssen ve Yperen, 2004). Bu bilgiler nda aratrmada test edilmek zere gelitirilen hipotezler unlardr: Hipotez 1: Liderye etkileiminin/deiimin kalitesi igrenlerin grev perfor manszerindepozitifbiretkiyesahiptir. Hipotez 2: Liderye etkileiminin/deiimin kalitesi igrenlerin balamsal per formanszerindepozitifbiretkiyesahiptir. Hipotez 3: Liderye etkileiminin/deiimin kalitesi igrenlerin yeniliki i per formanszerindepozitifbiretkiyesahiptir. 2.2.rneklemveVerilerinToplanmas almannanaktlesiniKayseriOSBdefaaliyetgsterenzelsektreaitiletmelerolu turmaktadr.Builetmelerdenbazlarilengrmeleryaplmveanketekatlmaykabul edendokuziletmeninidaripersonelineanketuygulanmtr.Budokuziletmedeyaklak 300idaripersonelalmaktadr.Bunoktada300adetanketformuiletmelereyollanm, kullanlabilir nitelikte olan 111 adet anket formu geri dnmtr. Geri dn oran %37dir. Bu aratrmada kullanlan veri toplama teknii ankettir. Ankette, liderye etkileimi nin/deiiminin kalitesinin lmnde Janssen ve Van Yperenn farkl aratrmalardan yararlanarakoluturduklar(2004)lek kullanlrken,yenilikii performanslmnde Janssenin(2000),Kanterinalmasndanyararlanarakhazrlad9ifadedenoluanlek kullanlmtr.Bulekyenilikiidavrannntanmndadaortayakonulanyenifikirlerin yaratlmas, desteklenmesi ve uygulanmasn lmektedir (Janssen, 2000). Grev perfor mansnn lmnde Podsakoff ve MacKenzienin (1989) lei kullanlrken, balamsal performans lmnde Moorman ve Blakely (1995) tarafndan gelitirilen lek kullanl mtr(JanssenveVanYperen,2004;JawaharveCarr,2007)EldeedilenverilerSPSSprog ramileanalizedilmitir. 2.3.BulgularveHipotezTestleri Analiz sonularnagre,ankete katlan111 kiiden10uyan,cinsiyetinivemedenidu rumunu, 11i ise eitim durumunu ve alma sresini belirtmemitir. Cinsiyet, medeni durumveyanbelirten101kiinin23bayan,78ierkekken,21ibekr,80ievlidir.101 kiinin%5i25yavealt,%76,2si2635,%14,9u3645,%34655,%1iise56vest ya grubunda yer almaktadr. Katlmclarn (100 kiinin) %7si 1 yldan az, %49u 15 yl, %30u610yl,%14ise1115ylsrearalklarndaayniyerindealtklarnbelirtmi lerdir. 100 katlmcdan %2si yksek lisans, %48i lisans, %10u yksekokul, %34 lise, %6silkretimmezunudur. Aratrma deikenlerine ilikin tanmlayc istatistikler ve korelasyon analizi sonular Tablo1desunulmutur.Tablo1egre,lideryedeiimilikisininkalitesinilmekzere
383
hazrlananve8ifadedenoluanleingvenirlilikkatsaysCronbachAlpha0,960olarak hesaplanmtr. alanlarn grev performans ile ilgili sorularn gvenirlilik oran 0,959, balamsalperformansleiningvenirlilikoran0,793veyenilikiiperformanslei ningvenirlilikoran0,895dir.Herdrtdeerdeistatistikseladananlamlsaylabilecek deerlerdir. Tablo1.AratrmaDeikenlerinelikinTanmlaycstatistiklerveKorelasyonlar Deikenler 1.LideryeDeiiminin Kalitesi 2.GrevPerformans 3.BalamsalPerformans 4.YenilikiPerformans
**p<.01
SS
3,627 .8022 .960
3,965 .6533 .959 .494**
3,770 .5299 .793 .363** .596** 3,553 .5995 .895 .301** .326** .358**
Yaplan analizler sonucu, katlmclarnamirleriile kurduklar deiimilikisineilikinalg lamalarolumlu(3,627)kmtr.Katlmclarnyaklak%78iamirlerininileilgiliproblem lerizmelerindekendilerineyardmcolduunubelirtmilerdir.Amiriilealmailikileri ninetkinolduunudnenlerinoran%76,6dr.Amirinin,kendiproblemleriniveihtiya larn anladn ifade eden katlmc oran ise yaklak %81dir. grenlerin grev perfor mans dzeyine lmek iin yaplan analiz sonularna gre, katlmclarn grev perfor mans dzeylerinin ortalamas 3,965 olarak bulunmutur. Katlmclarn yaklak %94 kendine verilen ileri zamannda yerine getirdiini ifade ederken, yaklak %93 iinin gerektirdiisorumluluklaryerinegetirdiinibelirtmitir.Analizsonularnagre,katlmc larn balamsal performans dzeyi de olumlu (3,770) kmtr. Katlmclarn yaklak %89u temel grevlerini yerine getirirken fazlasyla zel dikkat gsterdiini belirtmitir. Kurumumuzun rnlerini ve hizmetlerini potansiyel kullanclara aktif ekilde tantrm diyen katlmc oran ise%84 civarndadr. Hakl bir sebebi olsa bile ie gelmemezlik yap mayacanifadeedenkatlmcoranyaklak%62iken,katlmclarn%14,4bukonuda kararszlk yaamtr. Katlmclarn%81,1iise dier igrenler eletirdii zaman, alt iletmeyisavunacanifadeetmitir.Sonolarak,yenilikiiperformansnayneliklein ortalamas 3,553 olarak bulunmutur. Bu lein frekans dalmlarna bakldnda, kat lmclarn%47,7sisksk,%36,9uarasra,%7,2siisenadirenzorkonulariinyenifikirler rettiklerini belirtmilerdir. le ilgili yeni teknikler ve metotlar aratrdn ifade eden katlmc oran yaklak %65dir. Yeni fikirler iin destek arama konusunda katlmclarn %30uarasraseeneiniiaretlemitir.Yenilikifikirlerifaydaluygulamalaradntr rm ifadesinde cevaplayclarn%57,7si sk sk, %30,6siara sra seeneini tercih etmi lerdir. Deikenler arasndaki ilikiyi ortaya koymak iin yaplan korelasyon analizi sonularna gre ise, liderye deiim ilikisinin kalitesi ile grev performans (.494), balamsal per formans(.363)veyenilikiiperformans(.301)arasndapozitifynlveanlamlilikiler sz konusudur. alanlar stleri/amirleri ile pozitif ilikiler gelitirdiklerinde ve deiim ilikisinin kalitesi ykseldiinde aratrma kapsamnda ele alnan performans trlerinin dzeyideartmaktadr.grenlerilerinidahaiyiyapabilmekiin,ortayakanproblemle rinnaslzleceiveyafrsatlardannasldahaiyifaydalanacaklarnrenmekonusunda stleriyle sosyal bir deiim ilikisine girme eiliminde olabilirler (Janssen ve Yperen, 2004).Butarzdeiimlerbaarlolursayanideiimilikisininkalitesiartarsaalanlarn grevperformansvebalamsalperformansykselir.Byleceigrenlerhemkendilerin
384
denbeklenengrevsorumluluklarnyerinegetirirkenhemdergtekatksalayacakbir takm gnll faaliyetlerde bulunabilirler. Benzer ekilde, bu almada da rnek kapsa mndaki igrenler, amirlerinin ile ilgili problemleri zmelerinde kendilerine yardmc olduunu,amirlerininkendiproblemleriniveihtiyalarnanladnveamirleriileetkinbir almailikisiiindeolduklarnbelirtmilerdir. Aratrmannhipotezlerinitestetmekiinisebasitdorusalregresyonanaliziyaplmtr. Lideryeetkileimilikisininkalitesineynelikalglamalarnnbamsz,grevperforman snn baml deiken olarak kabul edildii regresyon analizi sonularna gre baml deikeninaklanmaoranistatistikseladananlamldr.R2 deeri0.244tr(p<0.01).Bu deergrevperformansnailikintoplamvaryansn%24,4nnlideryedeiimilikisi nin kalitesine ilikin olumlu alglamalarla aklandn gstermektedir. Bu noktada, lider ye etkileiminin/deiiminin kalitesinin igrenlerin grev performans zerinde pozitif biretkiyesahipolduudnlerekgelitirilenbirincihipotezkabuledilmektedir.Benzer biralmaDelugavePerry(1994)tarafndanABDde,152igrenzerindeyaplmtr.Bu alma,grevperformansilelideryedeiimininkalitesiarasndapozitifbirilikiolduu hipotezine dayandrlmtr. Yaplan regresyon analizi sonucunda, liderye etkileiminin grev performans zerinde pozitif bir etkiye sahip olduu ve aratrma kapsamndaki igrenlerin grev performansndaki deiimin%12sinin liderye deiiminin kalitesiile akland sonucuna ulalmtr. Klein ve Kim (1998) ise, 105 sat personeli zerinde yaptklar almada liderye deiiminin kalitesinin sat personellerinin performansn pozitifekildeetkilediinitespitetmilerdir. Birincihipotezdeolduugibi,ikincivenchipotezitestetmekiinderegresyonanalizi yaplmtr. Liderye etkileim ilikisinin kalitesine ynelik alglamalarnn balamsal per formans zerindeki etkilerini aklayan R2 deeri 0.132 (p< 0.01) olarak hesaplanmtr. Yaniigrenlerinbalamsalperformansndakideiimin%13,2silideryeetkileimiliki sininkalitesineynelikalglamalarlaaklanmaktadr.Byleliklearatrmannikincihipotezi de kabul edilmitir. Aratrmann nc hipotezi, liderye deiim ilikisinin kalitesinin yenilikiiperformanszerindekietkisinibelirlemeyeyneliktir.Yenilikiiperformans nn baml deiken olarakalnd regresyon analizi sonucunagrebamsz deikenin aklanma oran anlaml olmakla birlikte (sig. .001) deer olduka dktr (R2=.091). Bu balamdanchipotezdekabuledilmektedir,ancakR2 deerilideryedeiimilikisi nin kalitesinin yeniliki i performans zerinde dk bir etkiye sahip olduunu gster mektedir. Bu deer literatrdeki almalarn sonular ile benzerlik gstermektedir (Tierney vd., 1999; Janssen ve Yperen, 2004). Bunun temel nedenlerinden birisi, rgt iindeliderlerinyenilikiingereklikaynaklarigrenleresalamamalarveyayeniliides teklememeleriolabilir(ScottveBruce,1994).Eerigrenlereyenilikyapmalariinihtiya duyduklar kaynaklar salanmaz ve igrenler yenilik iin gereken destei gremezler ise liderilekurulandieretkileimlerolumluolsabileyenilikperformansilelideryedeii miarasndaanlamlbiretkileimortayakmayabilir.Budurum,yenilikiiperformansnn liderye deiimi dndaki dier faktrlerden etkilenmesinde de kaynaklanabilir. Risk almay ve yaratcl destekleyen rgt kltr, personel glendirme uygulamalar, b rokratikolmayanrgtyaps,ynetseldestek,etkinbirdllendirmesistemi,etkiliileti imvekaynaklarakolayulamagibibirtakmfaktrlerdergtiindekiyenilikperforman snnnclolabilir(LumpkinveDess,1996;Hornsbyvd.,2002). 3.SONUVENERLER Bualmada,lideryedeiimilikisininkalitesinin;igrenleringrevperformans,ba lamsal performans ve yeniliki i performans zerindeki etkisi incelenmitir. Aratrma
385
hipotezlerinitestetmekiinanketynteminedayalnicelbiraratrmagerekletirilmitir. Veriler,KayseriOSBdefaaliyetgsterendokuzzelsektriletmesinde alan 111idari personelindentoplanmtr. Yaplananalizlerlideryedeiimilikisininkalitesiilegrevperformans,balamsalper formans ve yeniliki i performans arasnda pozitif dzeyde anlaml ilikiler olduunu ortayakoymutur.Bunoktada,alanlarstleri/amirleriilepozitifilikilergelitirdiklerin devedeiimilikisininkalitesiykseldiindebahsedilenperformanstrlerinindzeyinin artacaifadeedilebilir. Aratrma hipotezleri testetmekiinyaplanregresyonanalizi sonularna greliderye deiimilikisininkalitesi,bamldeikenolarakifadeedilengrevperformans,balam sal performans ve yeniliki i performans zerinde anlaml ve pozitif bir etkiye sahiptir. Ancak yenilikii performansnnbamszdeiken tarafndanaklanma orandierba mldeikenlerlekyaslandndadahadkkmtr(yaklak%9).Busonuliteratrde daha nce yaplan aratrmalarn sonularn destekler niteliktedir (Tierney vd., 1999; Janssen ve Yperen, 2004). Bunun nedeni aratrma kapsamna alnmayan ve yeniliki i performansn etkileyen dier deikenler olabilecei gibi amirlerin/yneticilerin, igrenlere yenilik yapmalar iin ihtiya duyduklar kaynaklar salanmamalar veya igrenlere yenilik yapmalar veya yaplan yenilii uygulamalar iin gereken destei gs termemeleri olabilir. Bu kapsamda; igrenlerin grev, balamsal ve yeniliki i perfor mansn artrarak rgtn genel baarn ve yenilik yapma kapasitesini artrmak isteyen iletmeyneticilerineastlarylagirdiklerietkileimlerdeunlaradikkatetmelerinerilebi lir:a)igrenlereileriniyaparkenihtiyaduyduklarkaynaklarvegereklidesteksalanma l,b)igrenlerekararalmainisiyatifiverilmeli,c)yneticilerinigrenlerzerindekikont rol azaltlmaya allmal, d) igrenlere ilerini yapabilmeleri ve yeni projeler gelitirip bunlaruygulayabilmeleriiingereklibilgisalanmal,e)igrenleredahafazlakiiselilgi gstermeli,f)igrenlerlekarlklgvenedayalbirilikigelitirmeli. Bualmadaneldeedilensonularszkonusurnekbyklvearatrmadeikenleri ile snrldr. Bundan sonra yaplacak uygulamal almalarda aratrma deikenlerine yenilerieklenerekdahabykrneklemkitlelerizerindearatrmalaryaplabilir. KAYNAKA
Bauer,T.T.veS.G.Green(1996),DevelopmentofLeadermemberExchange:ALongitudinalTest, AcademyofManagementJournal,39(6),15381567. Befort,N.veK.Hattrup (2003), ValuingTaskandContextualPerformance:Experience,JobRoles, andRatingsoftheImportanceofJobBehaviors,AppliedH.R.M.Research,8(1),1732. Brazier, D. K. (2005), Influence of Contextual Factors on Healthcare Leadership, Leadership & OrganizationDevelopmentJournal,26(1/2),128140. Brower,H.H.,F.D.Schoorman,veH.H.Tan(2000),AModelofRelationalLeadership:TheIntegra tionofTrustandLeadermemberExchange,LeadershipQuarterly,11(2),227250. Deluga,R.J.,veJ.T.Perry(1994),TheRoleofSubordinatePerformanceandIngratiationinLeader memberExchanges,Group&OrganizationStudies,19(1),6786. Deluga,R.J.(1998),LeadermemberExchangeQualityandEffectivenessRating,Group&Organi zationManagement,23(2),189216. Dienesch,R.M.,veR.C.Liden(1986),LeadermemberExchangeModelofLeadership:ACritique andFurtherDevelopment,AcademyofManagementReview,11(3),618634. Dockery, T. M., ve D. D. Steiner (1990), The Role of The Initial Interaction in LeaderMember Ex change,Group&OrganizationStudies,15(4),395413.
386
Dunegan, K. J., D. Duchon, ve M. UhlBien (1992), Examining the Link Between LeaderMember ExchangeandSubordinatePerformance:TheRoleofTaskAnalyzabilityandVarietyasModera tors,JournalofManagement,18(1),5976. Hornsby, J. S., D. F. Kuratko, ve S. A. Zahra (2002), Middle Managers Perception of The Internal Entrepreneurship:AssessingAMeasurementScale,JournalofBusinessVenturing,17,253273. Janssen,O.(2000),JobDemands,PerceptionsofEffortRewardFairnessandInnovativeWorkBe havior,JournalofOccupationalandOrganizationalPsychology,73,287302. Janssen, O. (2003), Innovative Behaviour and Job Involvement at the Price of Conflict and Less SatisfactoryRelationswithCoWorkers,JournalofOccupationalandOrganizationalPsychology, 76,347364. Janssen, O. ve N. W. Van Yperen (2004), Employees Goal Orientations, The Quality of Leader Member Exchange, and the Outcomes of Job Performance and Job Satisfaction, Academy of ManagementJournal,47(3),368384. Jawahar,I.M.,veD.Carr(2007),ConscientiousnessandContextualPerformance:TheCompensa tory Effects of Perceived Organizational Support and LeaderMember Exchange, Journal of ManagerialPsychology,22(4),330349. Jong,J.P.J.veD.N.Hartog(2007),HowLeadersInfluenceEmployeesInnovativeBehavior,Euro peanJournalofInnovationManagement,10(1),4164. Kang, D. ve J. Steward (2007), LeaderMember Exchange (LMX) Theory of Leadership and HRD: DevelopmentofUnitsofTheoryandLawsofInteraction,Leadership&OrganizationDevelop mentManagement,28(6),531551. Klein, H. J., ve J. S. Kim (1998), A Field Study of The Influence of Situational Constraints, Leader MemberExchange,andGoalCommitmentonPerformance,AcademyofManagementJournal, 41(1),8895. Liden,R.C.,veH.M.Maslyn(1998),MultidimensionalityofLeaderMemberExchange:AnEmpiri calAssessmentThroughScaleDevelopment,JournalofManagement,24(1),4372. Liden,R.C.,B.Erdoan,S.J.Wayne,veR.T.Sparrowe(2006),LeaderMemberExchange,Differen tiation,andTaskInterdependence:ImplicationsforIndividualandGroupPerformance,Journal ofOrganizationalBehavior,27,723746. Lumpkin,G.T.,veG.G.Dess(1996),ClarifyingtheEntrepreneurialOrientationConstructandLink ingittoPerformance,AcademyofManagementReview,21(1),135172. Mirap, S. O. (2008), Alglanan Aidiyet Durumunun (Perceived Insider Status), Grev Performans, BalamsalPerformans ve ToplamPerformanszerindekiEtkilerinilmeyeYnelik zelSalk KurumlarndaBirAratrma,16.UlusalYnetimveOrganizasyonKongresiBildirilerKitab,142 148. Motowildo,S.J.,W.C. Borman, ve M.J.Schmit (1997). ATheoryofIndividualDifferenceinTask andContextualPerformance,HumanPerformance,10(2),7183. Rotundo,M.(2002),DefiningandMeasuringIndividualLevelJobPerformance:AReviewandInte gration, http://www.cdaacd.forces.gc.ca/cfli/engraph/research/pdf/06.pdf, (Eriim: 23.06.2007). Scott,S.G.,veR.A.Bruce(1994),DeterminantsOfInnovativeBehavior:APathModelofIndividual InnovationintheWorkplace,AcademyofManagementJournal,37(3),580607. Sparrowe,R.T.,veR.C.Liden(1997),ProcessandStructureinLeaderMemberExchange,Acad emyofManagementReview,22(2),522552. Steiner,D.D.(1997),AttributioninLeaderMemberExchange:ImplicationsforPractice,European JournalofWorkandOrganizationalPsychology,6(1),5971. SulimanA.M.T.(2001),WorkPerformance:IsItOneThingorManyThings?TheMultidimensional ityofPerformanceinaMiddleEasternContext,InternationalJournalofHumanResourceMan agement,12(6),10491061. Tierney, P. F., S. M. Farmer ve G. B. Graen (1999), An Examination of Leadership and Employee Creativity:TheRelevanceofTraitsandRelationship,PersonnelPsychology,52(3),591620.
387
18.Oturum
YenilikSrecindeKarlalanEngellerinYorumlaycYapsalModelleme ilencelenmesi mrYaarSAATIOLU,mrNeczanTMURCANDAYZMEN Alglama,YeterlikvePerformansNirengisiyle,KalDeryesiKuruluYne ticilerininYenileime(novasyon)Bak AliAKDEMR,TlayGZEL,HsniyeFIRATMEK StratejiGelitirmeSrelerininYenilikilikzerindekiEtkisi brahimPINAR,RfatKAMAAK,FsunBULUTLAR

388
YENLKSRECNDEKARILAILANENGELLERNYORUMLAYICIYAPISAL MODELLEMELENCELENMES
mrYaarSaatolu DokuzEyllniversitesi,Denizletme ciliiveYnetimiYksekokulu yasar.saatci@deu.edu.tr mrNeczanTimurcandayzmen DokuzEyllniversitesi letmeFakltesi omur.ozmen@deu.edu.tr
1.AratrmannSorunsal:Yeniliinrgtnrekabetiavantajsalamasndakritikfaktr lerdenbiriolduuyadsnamazbirgerektir.rgtlerintketicigereksinimlerinidahaetkin birekildekarlayabilmeleri,glynleriylestratejikpazarfrsatlarndeerlendirebilme leriverekabettendeolabilmeleriyenilikleolanakldr.rgtlerinrekabetedebilirliklerini glendirmede gittike artan bir nemle yeniliki fikirler, rnler ve sreler zerinde durulmaktadr(Tiwari,2007).Ancakyenilikgbirsretir.zelliklegelimekteolanlke leryeniliksrecinietkileyensnrlkaynaklar,yenirn,hizmetvesrelereyatrmyapma ve ticariletirme kapasitesi gibi bir dizi engelle kar karya kalabilmektedirler (Tiwari ve Buse,2007). Engelleryeniliksrecindebiryadadahafazlanoktazerindeetkiliolabilmektedirler.Eer srecin yenilik fikrinin yaratlmasndan uygulanmasna kadar birbirini izleyen admlardan olutuu dnlecek olursa herhangi bir engelin etkisinin bir aamada dierinden daha yksekolmasolasdr(Hodjimanolis,1999).rneinfinansalkaynaklarnyokluuyrtme aamasnda daka etkili bir engel olabilir. Baarl yenilik rgtn srekli byme ve per formansileilikilendirilmektedir(Freeman,1982).Budurumdayeniliksrecindekiengel lerinrgtlerinperformansndaolumsuzetkilemesibeklenmektedir(Hodjimanolis,1999). Yeniliksrecinietkileyenengellerinbilinmesiveonlarlabaaklabilmesininsrecinbaa rsn artraca dnlmektedir. Bu nedenle srecin baarsn etkileyen engellerin ve aralarndakiilikilerinbelirlenmesi srecinetkinynetilebilmesindeilkadmolacaktr. Bu erevedearatrmannsorunsalTrkiyekoullarndayeniliksrecindekarlalanengel leri tanmlamak, aralarndaki ilikileri birbirlerini etkileme deerlerine gre belirlemek, yeniliksrecizerindekietkilerinilmeyehazrbirmodellemegelitirmektir. 2.AratrmannYntemi:Aratrmayorumlaycyapsalmodellemeyntemiilegerekle tirilmektedir. Yorumlayc yapsal modelleme belirli bir problemi oluturan faktrleri ve aralarndakiilikilerigdeerlerinegretanmlamaveaklamadakullanlanbiryntem dir(MandalveDeshmukh,1994;Ravivd2005;Bolanosvd2005;Faisalvd2006a;Faisalvd 2006b). Yntem be aamadan olumaktadr. Birinci aamada problemle ilgili faktrler belirlenir. Bu aamada yenilik yazn ayrntlar ile gzden geirilmitir. Yaplan almalarda yenilik srecinietkilediiifadeedilen32adetive29adetdengelbelirlenmitir.Yenilikkonu sunda alma yapan 15 akademisyenin hakem olarak katld bir problem zme grubu oluturulmutur. Listelenen iselve dsal ve d engellerin incelenmesi, tekrar edenlerin karlmas veTrkiye koullar ile ilikilendirilip geerli olduunu dndklerini yeniden sralamalaristenmitir. levrimsonucu iselvedsal engellerin saylarnnindirgen mesisalanmtr. kinciaamadabalamsaldestekleyiciilikileredayalyapsaletkileimmatrisioluturulur. Burada, sralanan engeller yenilik konusunda bilimsel almalar olan akademisyenler ve yenilikprogramlariindeyeralansektrtemsilcilerininoluturduuikincibirgruptarafn
389
danbirbirleriyleikilikarlatrlarakaralarndakiilikibelirlenmitir.Bugrup10akademis yen,10sektrtemsilcisiolmakzere20kiidenolumaktadr. ncaamadayapsaletkileimmatrisiulalabilirlikmatrisinedntrlr.Buaama da,tmengellergdeerlerinevebamllklarnagrebtnselbiryapiindesralan mtr. Drdncaamadaengelleringdeerlerinevebamllklarnagregbamllkmat risi oluturulur. Burada engeller ayn iliki dzeyinde olanlar, bamsz olarak dierlerini etkileyenler,bunlarabamlolanlarvezerklerolmakzeredrtgrubaayrlmtr.Baml engelleryeniliksreciiinnemliolanlar,bamszengellersrecingelitirilmesiiinn celiklezmlenmesigerekenleribelirtir. Beinciaamada,yorumlaycyapsalmodelgelitirilir.Buaamadabirbirleriyleilikilien geller ayn, dierlerine baml olanlar en st, onlar tetikleyenler alt srada olmak zere engellerinzglilikilerivebtnselyaphiyerarikbirgrafiklegsterilmitir. BylelikleTrkiyekoullarndayeniliksrecinietkileyenengellerveilikileribirmodelleme ilebelirlenmitir. 3. Aratrmann Katks: Yenilik srecinde karlalanve sreci etkileyen engellere ilikin almalarnounluukkiletmelerdevebellibirsektrdeengellerinnaslalgland naynelikolarak yaplmtr (Acsve Audretsch, 1990;Yinenpaa,1998;MohnenveRosa, 1999; Baldwin ve Gellatly, 2004; Tiwari ve Buse, 2007). Yorumlayc yapsal modelleme kullanlarak engelleri tanmlayan ve ilikilerini belirleyen bir almaya rastlanmamtr. Yorumlaycyapsalmodellemekullanlarakyaplanbualmann,zellikleTrkiyekoulla rnazgdoruengellerintanmlanmasveilikilerininbelirlenmesindekapsamvekullan lanyntemasndannemliakademikkatksnnolacadnlmektedir.Doruengelle rin tespit edilmesi doru sonularn alnmasna nclk edeceinden modeldeki engeller ve ilikileri dikkate alnarak dzenlenecek sonraki aratrmalarda engellerin yneticiler tarafndannaslalglandklarvesrecinperformanszerindekietkilerininincelenmesine salayacakatkdaayrcanemlidir. te yandan aratrmalar yenilik engellerini genelde az sayda kurumsallam rgtlerin farkndaolduunuvegzardedebildiklerinigstermektedir(LarsenveLewis,2007).Tr kiyekoullarndayenilikengelleriniveilikilerinibelirlemergtlerinfarkndalnnartma snayardmcolacaktr.zgnlmlerinyaplmasnsalayarak,yenilikengelleriningide rilmesi ve ynetilebilmesi iin mikro dzeyde rgt, makro dzeyde devlet politikalarn ierecekulusalyenilikstratejileriningelitirilmesikonusundauygulamayadnkkatklar nndaolacadnlmektedir. 4. Aratrmann Kapsam: Yenilik eitli aratrmaclarla farkl ekillerde tanmlanmtr. Druckera gre (1985) yenilik giriimciliin bir aracdr ve refah oluturmak iin yeni bir kapasitemeydanagetirenkaynaklarsalayanbireylemdir.Porter(1990)yeniliinrekabet avantajsalayanhemyeniteknolojilerihemdeyeniiyapmayntemleriniierdiinibe lirtmitir.Rogers(1995)yeniliibireylertarafndanyeniolarakalglananfikir,uygulamaya da nesne biiminde tanmlamtr. Damanpour(1996) ise yenilii evreye uyum srecini kolaylatrmak iin bir rgtn kt, yap veya srelerinde yaplan deiim olarak ifade etmitir.Eliyegre(2006)yenilikrgtlerinrnlerini,hizmetleriniveiyapyntemle rinisrekliolarakdeitirme,farkllatrmaveyenilemeilemidir. Tanmlarincelendiindebenzernitelikleriolduugibideiiknoktalarzerindededurduk lar grlmektedir. Bu tanmlar btnletirmeye altmzda yenilik rn, hizmet, re tim,datm,iyap,pazarlama,teknolojisistemlerininbiryadadahafazlasndayenibir eyyaratmaveuygulamaeklindetanmlanabilir.
390
En geni anlamyla bilginin ekonomik ve toplumsal faydaya dntrlmesi olan yenilik ekonomik,teknikvesosyalsrelerbtndr(Eli,2006).Busreihtiyacnbelirlenmesi, balamaveyrtmeolmakzeretemelaamadanoluur(Durna,2002,115124).Yeni lik srecinin balayabilmesiiin rgtn yenilieihtiyaduymasgerekir. htiya evresel faktrlerden (mteri talepleri, tevikler, yasal ykmllkler, rakiplerin uygulamalar, kamuoyununfarkndal);rgtnidinamiklerinden(rekabetstnlarzusu,alan larn bilgi, fikir, deneyim ve yetenekleri, yaratclklar, teknolojik gelimeler, alanlar zendirecek bir ortam olmas), rgtevre arasndaki etkileimden (rakiplere ilikin bilgi salama,rgtnimajnndoruaktarlmas)kaynaklanabilir. Ikinciaamabalamadr.Buradayenilikfrsatlarfarknavarlr,izlenecekyntemlerarat rlrveuygunolanseilir.Buaamadafikirleringelitirilmesinidestekleyicibirkltreihti yavardr.Yrtmesrecinncaamasdr.Yeniliklerinkullanmagirdiiveetkilerinin gzlemlendiibiraamadr.Aynzamandadeiimdebuaamadagrlr. Bu almada yenilik srecinde karlalan ve genellikle srecin performansn etkileyen engeller zerinde durulmaktadr. Yenilik srecini inceleyen farkl yaklamlar vardr. Bun lardan biri sreteki engelleri belirleme yaklamdr. Bu yaklamda ncelikle engellerin doas,esas,nemiveilikileritespitedilmeyeallmaktadr.Gerektiindeyeniliimoti ve eden ya da kolaylatranfaktrleri deierecek ekildegeniletilebilmektedir. Bual madaengelleribelirlemeyaklambenimsenmiveyeniliksrecininperformansnetkile yenfaktrlerzerindedurulmutur.Dahasonrayeniliksrecindekietkilerivesonularnn belirlenmesindekullanlabilecekbirmodellemeyaplmtr.Engellereitliekildesnflan drlabilir. Allagelmi snflamalardan biri engelleri dsal ve isel olarak ayrmaktr (Piatier,1984).Dsalengellerarz,talepveilgilievregibialtsnflaraayrlabilir.Arzengel leri teknolojik bilgi, hammadde ve finansman elde edilmesindeki glkleri ierir. Talep engelimterigereksinmeleri,yenilikriskinialglamalar,yerelyadayabancpazarsnrla malarileilgilidir.evreisepolitikaveyasalarkapsar.selengellerrgtnfinanskaynak lar,teknikyeterlilii,zamangibikaynaktabanl;gncelyntemlergibikltrvesistemle ilgili; yneticilerin riske kar tutumlar, alanlarn yenilie direnci gibi insan doasna ilikin olabilir. Bu almada da Trkiyede yenilik srecinin baarl bir ekilde gerekle mesiiinnemliolandsalveiselengellerbelirlenmeyeallmtr. KAYNAKASI
Acs,Z.veAudretsch,D.(1990),InnovationandSmallFirms,Cambridge. Baldwin,J.R.veGellatly,G.(2004),InnovationStrategiesandPerformanceinSmallFirms,Ottowa. Bolanos,R.,Fontela,E.,Nencales,A.vePastor,P.(2005),UsingInterpretiveStructuralModellingin StrategicDecisionMakingGroups,ManagementDecision,43(5),877895. Damanpour,F.(1996),OrganizationalComplexityandInnovation:DevelopingandTestingMultiple ContingencyModels,ManagementScience,42(5),693716. Drucker,P.F.(1985),InnovationandEntreprenurship,N.Y.:Harper&RowPublication. Durna,U.(2002),YenilikYnetimi,Ankara:NobelYaynDatm. Eli,.(2006),InovasyonKalknmannveRekabetinAnahtar,Ankara:PelinOfset. Faisal, M. N., Banwet, D. K. Ve Shankar, R. (2006a), Supply Chain Risk Mitigation: Modeling the Enablers,BusinessProcessManagementJournal,12(4)535552. Faisal,M.N.,Banwet,D.K.veShankar,R.(2006b),MappingSupplyChainsonRiskandCustomer SensitivityDimensions,IndustrialManagement&DataSystems,106(6),878895. Hadjimanolis, A. (1999), Barriers to Innovation for Smes in a Small Less Developed Country (Cy prus),Technovation,19,561570.
391
Larsen,P.,Lewis,A.(2007),HowAwardWinningSmesManagetheBarrierstoInnovation,Creativ ityandInnovationManagement,16(2),142151. Mandal,A.veDeskmukh,S.G.(1994),VendorSelectionUsingInterpretiveStructuralModelling, InternationalJournalofOperations&ProductionManagement,14(6),5259. Mohnen,P.veRosa,J.(1999),BarrierstoInnovationinServiceIndustriesinCanada,Scienceand TechnologyRedesignProject,ResearchPaperNo.7,Ottowa. Piatier,A.(1984).BarriersTonnovation.London:FrancesPrinter. Porter,M.1990),TheCompetitiveAdvantageofNations,London:MacMillan. Ravi, V., Shankar, R. ve Tiwari, M. K. (2005), Productivity Improvement of a Computer Hardware Supply Chain, International Journal of Productivity and Performance Management, 5(4) 239 255. Rogers,E.M.(1995),Diffusionofnnovations,4th.ed.,N.Y.:TheFreePres. Tiwari, R. (2007), The Early Phases of Innovation: Opportunities and Challenges in PublicPrivate Partnership,AsiaPacificTechMonitor,24(1)NewDelhi,Ed.Freeman,C.,1982,TheEconomics ofIndustrialInnovations,London:FrancisPrinter,3237 Tiwari,R.veBuse,S.(2007),BarrierstoInnovationinSmes:CantheInternalizationofR&DMiti gate Their Effects, Working Paper, No:50, Proceedings of The First European Conference on KnowledgeforGrowth:ARoleandDynamicsofCorporateR&D,Spain. Yinenpaa,H.(1998),MeasurestoOvercomeBarrierstoInnovationinSweden,PaperEFMDEuro peanSmallBusinessSeminarinVienna. http://www.res.luth.se/org/rapporter/ar9826.pdf, (Eriim:21.5.2006).
392
ALGILAMA,YETERLLKVEPERFORMANSNRENGSYLE,KalDerYES KURULUYNETCLERNNYENLEME(NOVASYON)BAKII
AliAKDEMR anakkaleOnsekizMart niversitesiBiga..B.F., letmeBlm aliakdemir@comu.edu.tr TlayGZEL anakkaleOnsekizMart niversitesi TurizmveOtelcilikY.O. Konaklamalt.B. tguzel@comu.edu.tr HsniyeFIRATMEK anakkaleOnsekizMart niversitesiBiga..B.F., letmeBlm hsimsek@comu.edu.tr
ZET Trkiye Kalite Derneine (KalDer) ye kurulu yneticilerinin, inovasyon ynetimi kavramn alglamalarn ve teknolojik yeterlilikler ve inovasyon performansna ilikin deerlendirmelerini belirlemek bu almann amacn oluturmaktadr. Prajogove Pervaizingelitirmiolduu (2006)lekve genelalglamadzeyineynelik anket sorular kullanlarak oluturulan aratrma dzenei, elektronik ortamda yneticiler tarafndan doldurulmutur. Eldeedilenverilersonucunda,yneticilerininovasyonkonusununceliklisektrelbirsorunolarakdeerlendirme dikleri, dk maliyet ile alan rakipler ve ykselen hammadde maliyetleri konusuna ncelik verdikleri ortaya kmtr.Ayrcaalmadayneticilerin,ArGeyatrmnayounkaynakayrankurumlarinovasyonkonusunda nckuruluolarakdeerlendirdiklerisonucunaulalmtr.Kurumlarnfaaliyetgsterdiklerisektrlerasndan, zelsektryneticilerininkamusektrnegre,stdzeyyneticilerinisealtkademeyneticilerinegrekurum sal inovasyon performans algsnn yksek olduu ortaya kmtr. Bu balamda, yneticilerin sektrel sorun olarakinovasyonancelikvermemelerinintemelnedeninin,inovasyonperformanskonusundakendileriniyeterli grmeleriolduusonucunaulalmtr. AnahtarKelimeler:novasyonynetimi,alglama,teknolojikyeterlilik,inovasyonperformans
1.GR Globalrekabetortamndainovasyonkavramnntmpaydalarcadeerlibirkavramoldu u zerinde, ortak p grlerin olmas, inovasyon kavramnn kendiliinden deer yarat masnayeterliol(a)mamaktadr.Kararvericipozisyondaolanlarn,inovatifolmalarnsa layacaktemelparametrelerzerinde,ortakeylembirlikteliindeolmalarnemlidir.Birey sel, kurumsal ve ulusal perspektifteki inovasyon kltrne ynelik ortak parametrelerin tanmlanmas ve eyleme ynelik karmlarn elde edilmesi bu almann temel katks olacaktr. Bireyefarklalardanbakarak,onungerekdeerininbelirlenmesisreciolarakbilinen nirengi,elealnankonununfarklboyutlardaincelenmesineolanaksalar.Aratrmacla rn ayn olgular birden fazla biimde lerek btn ynlerini grme olasln salayan lm nirengisi, farkl gzlemcilerin deerlendirmesi ile gzlem nirengisi, birden ok kuramsalperspektifkullanlmasilekuramnirengisivenitelnicelaratrmaveritarzlar nn birlikte kullanlmasna olanak veren yntem nirengisi trleri bulunmaktadr. (Neuman,2008)Bubalamdaalmamzda,yneticilerininovasyonkavramnadairdeer lendirmeleri,inovasyonynetimialglamas,kurumsalteknolojikyeterliliklerveinovasyon performansboyutlarndalmnirengisiyntemikullanlarakanalizedilmitir. novasyon ynetimi konusunda yaplan pek ok almada, iki farkl yaklam dikkati ek mektedir.almalarnbirksmndainovasyonteknolojikolarakelealnrkendierlerinde insankaynaasndandeerlendirilmektedir.Teknolojiodaklinovasyonaratrmalarnda (Napolitano(1991)veLeblancetal.(1997)gibi)teknolojikyeterliliklerveArGeninnemi vurgulanmakla beraber insan odakl inovasyon almalarnda (Cooper and Kleinschmidt, 1995;ZienandBuckler,1997)rgtselyapvekltrzerindedurulmaktadr.Bualma
393
dateknolojikyeterliliklerveinsanlarnrgtselyapierisindekialglamalarbirliktedeer lendirilmektedir. almada,inovasyonynetimikonusuikitemelblmzerindegelitirilmitir.lkblm deinsantemelliuygulamalarerevesindeinovasyonynetimikonusundakialglamalar tanmlanmaya allmtr. novasyon Ynetiminin bireysel seviyede alglanmas analizi (Angle,1988;Scott,andBruce,1994;Glynn,1996;McDonough,1996;Mumford,2000); liderlik, insan kaynaklar, bilgi ve yaratclk ynetimi balklar altnda deerlendirilmitir. kinciblmdeiseinovasyonynetiminietkileyenkurumsalerevedekiteknolojikyeter lilik(Angle&VandeVen,1988,Woodmanvd.,1993);teknolojikullanmveArGeyete nei boyutlar ile analiz edilmitir. Eli (2006) tarafndan rn, hizmet, sre, organizasyonel ve pazarlama inovasyonu yannda teknolojik olanolmayan, toplumsal inovasyontrleritanmlanmtr.Ayrcaierdiifarklln,yeniliinvedeiikliinbykl negrederadikalveyaartmsalinovasyontrleridebulunmaktadr.novasyonperfor mans ise bu almada sadece rn ve sre inovasyonu boyutlar (Kraft, 1990; Damanpour,1992)iledeerlendirilmitir. zellikleson20ylierisindeliteratrdepekokfarkltamlamalarilezerindeyounola rakaratrmayaplaninovasyonkavram,hembilimhemdeidnyasasndanpopler birkavramolarakdeerlendirilmektedir.Buerevedealanbazyazarlarfarklisimlerde tanmlama kullanmakla birlikte bu almada novasyon Ynetimi kavram seilmitir. Birkinshawvdninalmasndaliteratrdekullanlantamlamalaruekildeyeralmaktadr; ynetimsel inovasyon managerial innovation (Kimberly & Evanisko, 1981), ynetsel inovasyon administrative innovation (Damanpour & Evan, 1984), rgtsel inovasyon organizational innovation (Amabile vd., 1998; Damanpour & Evan, 1984; Kimberly & Evanisko, 1981), ynetim inovasyonu management innovation (Abrahamson, 1991; Kossek,1987;Stata,1989)(2008:829) novasyonynetimi,kurumsalynetimaktiviteleriningemiindebenzeriolmayanyenilik lerin zaman iindeki durumu ve niteliini ifade eden farkllklar olarak tanmlanabilir. (Hargrave & Van de Ven, 2006; Van de Ven & Poole, 1995: 512). Farkl bir ifade ile inovasyonynetimi;ynetimuygulama,sre,yapveyatekniklerini,kurumsalamalarn gerekletirilmesine ynelik olarak yeni bir durumda gerekletirme ve yerine getirme almalardr.(Birkinshawvd.;2008) 2.YNTEM 2.1.AratrmannAmac Bualmada,inovasyonynetimikonusundayneticilerinbireyselalglamalarilekurum sal inovasyon yeterlilii ve inovasyon performans konusundaki deerlendirmeleri analiz edilmitir. Kurumlarninovasyon performans ArGe ve teknolojik yetenek ve yeterlilikler temelinde gelimektedir. novasyon ynetimine dair alglamalar, inovatif olma abalarn etkilemekleberaber,inovasyonpotansiyelinienstdzeydegerekletirmekiin,yneti cilerininovasyonynetimikonusundaortakbiralglamaierisindeolmalargerekmektedir. PrajogovePervaizingelitirmiolduu(2006:504)lekaraclilekurumlarninovasyon performansnbelirleyen,yneticilerininovasyonadairalglamalar,inovasyoniingerekli teknolojikyeterliliklerbualmanntemeldeikenleriolarakbelirlenmitir.Ayrcayne ticilerininovasyonynetiminedairalglamalarlekdndakullanlansorulariledeanaliz edilmitir. 2.2.AratrmaEvreni lkemizdekitmzel/kamukurumvekurulularilesiviltoplumrgtlerinednyaa pndakaliteseviyesineulamalarverekabetgleriniartrmalariinuygunortamlarya
394
ratmakmisyonuilekurulanTrkiyeKaliteDernei(KalDer),ToplamKaliteYnetiminin lke baznda yaygn ve etkin kullanmn salayarak dnyada rnek ve nder kurulu ol makvizyonuilealmalarn1991ylndanbuyanasrdrmektedir.Bnyesindepekok farkl sektrden ye bulunduran KalDer yesi kurulu yneticileri bu almann evreni olarak seilmitir. Ynetim kalitesi konusunda ilgili ve bilgili olan kurulu yneticilerinin inovasyon ynetimi konusunda da yeterli bilgi birikimine sahip olaca n kabul ile, KalDereyekurulularnyneticileribualmannevreniolarakbelirlenmitir. KalDeryesi1301yneticiye,dernektarafndanbuaratrmayaverilendesteiifadeeden veinternetortamndakisorudzeneineulamalarnsalayacaklinkinyeraldierikile elektronik posta araclyla ulalmtr. Birer hafta ara ile kez tekrarlanan elektronik postalarsonucunda,ancak100yneticinin,sorudzeneiniinternetzerindeyantlamas salanabilmitir. 2.3.KullanlanAralar Gelitirilensorudzenei,anablmdenolumaktadr.lkblmde,yneticilerinsek trleriileilgiligrdkleriennemlisorunlar,inovasyonkonusundandeolankurumlarn zellikleri ve kurumlarda inovasyonun kimin sorumluluun olmas gerektii konusunda alglamalar analiz edilmeye allmtr. kinci blmde ise Prajogo ve Pervaizin (2006) almalarndakullanmolduklarlekmaddeleribualmanntemeldeikenleriolarak deerlendirilen, inovasyon ynetimi alglamas( 17 madde), kurumsal teknolojik yeterlilik (8 madde) ve inovasyon performans (8 madde) balklar altnda, toplam 33 madde ile analiz edilmitir. Soru dzeneinin son blmnde ise, katlmclarn demografik bilgileri aznlkta(3soru)olmaklaberaber,katlmclarnfaaliyetgsterdiklerisektr,altbirim vepozisyon,netrbirretimyaptklaranalizedilmeyeallmtr. leinTrkegeerlemesi,yineKalDeryesikuruluyneticilerininyerald42kiilikbir grupzerindentestyaplaraksalanmtr.Karlklgeribildirimlerilesorudzeneinin son hali, yine inovasyon konusunda bilgili retim yeleri tarafndan kontrol edilerek, internetortamnaaktarlmtr.Sorudzeneiinternetortamndaoldukapratikvesadece ilgiliadreslinkineulalp,doldurulupgnderilecekbirformattahazrlanmolmasnara men,almannevreninioluturanstdzeyyneticipozisyondakikiileriniyounluu nedeniylegeridnorann%7.7dekalmasbualmannennemlisnrllnolutur maktadr. 2.4.VerilerinToplanmasvezm almadabetimleyiciistatistiklerinyanndaikikategoriyegreinovasyonkarlatrmala rndattesti;ikidenfazlakategorilerdetekynlvaryansanaliziuygulanmtr. Aratrmayakatlanyneticilerininovasyonynetimineilikinalglar,kurumsalteknolojik yeterlilik veinovasyon performans, Prajogo vePervaizin (2006)gelitirmi olduu lek araclileanalizedilmitir.leingvenilirliinitestetmekzere(itutarllkkatsays) Cronbach Alpha katsays. 923 olarak hesaplanmtr. (33 madde iin) Yneticilerin inovasyonynetimalglamalarnanalizetmekiin,drtaltboyuttanoluanonyedimad delik, likert tipinde beli olarak derecelendirmi lek kullanlmtr. (Cronbach Alpha katsays.900,17madde) 3.BULGULAR almayakatlanyneticilerin%69ubay%31isebayan,yaortalamas41ve%99uenaz lisanseitiminesahiptir.Katlmclarn%11kamu%89uzelsektrdealmaktadr. letmelerinalmabiimiincelendiinde%55B2B,%45B2C,retilendeerebaktmzda ise%64nnmal%36snnisehizmetrettiibelirlenmitir.
395
Kurulularda alan kii saysna ilikin veriler incelendiinde % 73 nn 250 zerinde alanasahipkurulularolduuanlalmaktadr.Katlmclarn%46sstkademe%54ise orta kademe yneticisidir. Grev yaplan birimler incelediinde ise %50 sinin kalite biri minde%31ininiseinsankaynaklardepartmanndafaaliyetgsterdiianlalmaktadr. Aratrmadzeneininilkblmndeyeralansektrnzleilgilikarlatnzennemli sorunmaddesindeyneticilerin%40Dkmaliyetilealanrakipleribirincisorun olarak deerlendirmekteler. Ykselen hammadde maliyetleri ikinci dzeyde nemli (%23),novasyonunyeterlidzeydeolmamasiseancakncdzeyde(%26)sorun olarak deerlendirilmektedir. Yneticilerin inovasyon konusunda nc olan firmalarn zelliklerideerlendirmesindeise,ARGEbirimineyounkaynakayran(%22)ilksrada yeralmakta,Yaratcigrenleresahipolmak(%15)ikincisrada,ncsradaiseyine ARGE birimine youn kaynak ayran (% 17) yer almaktadr. Yneticilerin %52 si inovasyonu tm alanlarn sorululuunda grmekle beraber ikinci dzeyde %24 ora nndastdzeyynetimekibininsorumluluundaolmasgerektiieklindebiralglama ierisindeolduutespitedilmitir. Yneticilerin katlm dzeyleri ile ilgili olarak inovasyon ynetimi alglamas (4 alt boyut), kurumsalteknolojikyeterlilik(2altboyut)veinovasyonperformans(2altboyut)boyutlar itibariyleaadasralanmtr; Liderlik alt boyutunda en yksek katlm dzeyi st yneticiler, deiim ve geliim iin alanlar aktif bir ekilde cesaretlendirmelidirler (4.82), en dk ise st yneticiler birey/blm/kurumgenelamalarnbirbirleriyleuyumluhalegetirip,amafarkllklarn gidermelidirler (4.54) dzeyinde maddelere katlm gstermilerdir. nsan kaynaklar alt boyutunda en yksek katlm oran alanlarn sahip olduu yetenekler kullanlmal ve performanslarnarttrmakiingelitirilmelidir(4.74)endkalanlarnmemnuniye ti, ortak tanmlanm ilkeler erevesinde, dzenli olarak llmelidir (4.57) dzeyinde maddelere katlm gstermilerdir. Bilgi ynetimi alt boyutunda en yksek katlm oran alanlarn bilgi ve yetenekleri daima gncellenerek, gelitirilmelidir. (4.66) en dk Bilgiyaylmvepaylamiintmteknolojikgelimelerdenfaydalanlmaldr(4.51)d zeyindemaddelere katlmgstermilerdir. Yaratclkynetimi altboyutundaise enyk sek katlm oranalanlaryenilikive yaratc fikirlerikarlndatakdiredilipve dl lendirilmelidir (4.69) en dk Yenilikiliin tevik edilmesi iin alanlar sklkla rutin olmayanveilgiekiciilerleuramaldr.(4.14)dzeyindemaddelerekatlmgstermi lerdir. Yneticilerinalmolduklarkurumlarnteknolojikyeterliliklerineilikindeerlendirme lerinibelirlemekzerekullanlanleinCronbachAlphakatsays.913olarakhesaplan mtr.Yneticilerinalmaktaolduukurulularnteknolojikyeterliliiikialtboyutaltnda analiz eden lekte, ilk boyutta kurumlarn teknoloji kullanm ikinci boyutta ise ArGe yeterliliianalizedilmitir.TeknolojikullanmnaboyutununenyksekkatlmdzeyiKu rumumuz genelinde, sektrndeki yeni teknolojik uygulamalarda nde gelen konumda kalmak iin alrz (4.26) , en dk katlm Srekli olarak yeni teknolojileri retmeyi dnrz (3.60) maddelerine olmutur. ArGe kullanm dzeyineilikin puanlarn orta lamalar incelendiinde, en yksek katlm dzeyi ARGe almalarn i stratejimizin en nemliparasolarakgrrz(3.64)endkkatlmdzeyininiseArGeblmstrate jisiolarak,ounluklayksekriskliprojelerinyksekdeerdekigeridnneodaklanm zdr(3.11)maddesindeolduutespitedilmitir. Katlmclarn inovasyon performansna ilikin kullanlan iki alt boyutlu sekiz maddeden oluan5liolarakderecelendirilmi(5=sektrndeeniyi1=sektrndeenkt)inovasyon
396
performans leinin Cronbach Alpha katsays .898 olarak hesaplanmtr. Prajogo ve Pervaizin (2006) leine gre inovasyon performans rn ve sre dzeyinde olmak zereikialtboyuttallmtr.rndzeyindeenyksekortalamaKurumumuzunyeni rnlerindeki orijinalite (novelty) dzeyi (3.91), en dk ortalama ise Yeni rn geli tirme hzmz (3.58) maddeleri olmutur. Sre yenilii boyutunda ise en yksek ortala ma imizde kullanabileceimiz son teknolojik yeniliklere, alanlarmznuyum hz (3.90),endkortalamaisesrelerimizdekideiimoran(teknik,metot,yntem, usulvb.)(3.60)maddelerindegereklemitir. Katlmclarakendikurulularndainovasyonunkiminsorumluluundaolduusorulmu, verilenyantlaragre%36sstynetimekibini,%16stmalanlar,%12ArGeyne ticisini,inovasyondansorumluolarakgstermilerdir. Anket formunu yantlayanyneticilerin,inovasyonynetimi algs,teknolojikyeterlilik ve inovasyonperformansnailikinleklereverdikleriyantlarn,allansektregrefarkl lk gsterip gstermedii aratrlmtr. Bunun, iin her lee ait alglar toplanarak toplamskorlareldeedilmitir. allansektregretoplamskorlararasndafarkolupolmadttestinegrearatrlm ve yalnzca inovasyon performans leine verilen yantlar bakmndan anlaml fark bu lunmutur. (t=2.090; p=0,39) Buna gre zel sektrde alan 89 yneticinin, inovasyon performansbakmndan,dahaolumlualglamaierisindeolduubulunmutur. Kamu yneticilerinin ortalamas 26,81 iken zel sektr yneticilerinin ortalamas 30,12 olarak hesaplanmtr. Dolaysyla zel sektr yneticilerinin kurumlarn, inovasyon per formans asndan sektr ortalamasna gre daha yksek bir deerde algladklar tespit edilmitir.novasyonalgsveteknolojikyeterlilieilikinleklereverilenpuanlarnorta lamas, kamuve zel sektrde faaliyet gsterme asndan ise anlaml farkllk gsterme mektedir. almada kullanlan leklere verilen puanlarn iletmenin alma biimine ve retilen deeregreanlamlfarkllkgsteripgstermediidearatrlmtr,yaplanttestianalizi sonucunda her lee verilen puanlar, alma biimine gre ve retilen deere gre anlamlfarkllkgstermemektedir.(pbyk0,05) Yneticilerinleklereverdikleripuanlarnynetimkademesinegreanlamlfarkllkgs terip gstermedii aratrlmtr. Bu amala t testi ne bavurulmu, inovasyon ynetimi algs ve teknolojik yeterlilik puanlar kademeye gre anlaml farkllk gstermemektedir. Ancakverilenyantlarinovasyonperformansbakmndananlamlfarkasahiptir.(t=2,239; p=0,027)Bunagrestkademeyneticiolarakalan46kiininverdikleripuanlarnorta lamas(30.95)54ortakademeyneticisininortalamasndan(28,74)dahafazladr.Buso nular st kademe yneticilerinin inovasyon performans konusunda kurumlarn daha iyi birnoktadaalgladklartespitedilmitir. leklereverilenpuanlarnyneticilerinaltklarbirimleregrefarkllkgsteripgster mediitekynlvaryansanaliziilearatrlmtr.Yaplananalizsonularnagreallan birimbakmndanfarkllkbulunamamtr.(pbyk0,05) 4.SONU lkemizinynetimkalitesiningelitirilmesrecindefaaliyetgsterenTrkiyeKaliteDerne ine (KalDer) ye kurulu yneticilerinin inovasyon ynetimi konusunda alglamalarna ilikinyaplanbualmada,yneticilerininovasyonkonusununceliklisektrelbirsorun olarak deerlendirmedikleri, dk maliyet ile alan rakipler ve ykselen hammadde maliyetleri konusuna ncelik verdiklerini tespit edilmitir. Ayrca yneticilerin, inovatif kurumlarnzelliklerinedairalglamalarincelendiindeArGealmalarnayounkaynak
397
ayran kurumlarn ncfirmaolarak deerlendirdikleri grlmtr. Bubalamda KalDer yneticilerinin inovasyon konusunu sermaye gcne bal olarak kaynak ayrlan, ArGe yeteneininbirsonucuolarakdeerlendirdiklerisylenebilir. Yneticilerinbugrlerinidestekleyenbirsonudaleklereverdikleripuanlarnanalizi sonucueldeedilmitir.Yneticilerinaltklarkurumlarnfaaliyetgsterdiklerisektrlere greinovasyonperformansnailikinverdikleripuanlarincelendiinde,zelsektryneti cilerinin kamu sektrnegre, stdzey yneticilerin ise alt kademe yneticilerine gre kurumsal inovasyon performanslarn daha yksek grd tespit edilmitir. Dolaysyla yneticiler inovasyon konusunda kendilerini yeterli grdkleri, bu nedenle inovasyon ynetiminincelikvermedikleriortayakmaktadr. novasyon ynetimi konusunda sadece yneticilerin alglamasn analiz etmek iin bu a lma yaplmtr. Ancak, alanlar dzeyinde inovasyon ynetiminin (liderlik, insan kay naklarynetimi,bilgiveyaratclkynetimialtboyutlarile)naslalglandvekurumsal teknolojik yeterlilikinovasyon performans ile bu alglamann ilikilendirilmesi ile alma gelitirilebilir. novasyon performansnn alglama dnda; marka, patent says gibi ente lektelmlkiyetlerileilikilendirilmesihalindeisekurumlarmzninovasyonperformansn gelitirebilmeleriasndananlamlbilgilersalanlacadnlmektedir. KAYNAKA
Abrahamson,E.(1991),ManagerialFadsandFashions:TheDiffusionandRejectionofInnovations, AcademyofManagementReview,16,586612. Amabile,T.M.,R.Conti,H.Coon,J.Lazenby,&M.Herron(1996),AssessingtheWorkEnvironment forCreativity,AcademyofManagementJournal,39,11541184. Angle,H.L.(1988),PsychologyandOrganizationalInnovation,Ed.A.H.VandeVen,H.Angeland M.S.Poole,ResearchontheManagementofInnovaiton,Cambridge:MA:Ballinger,137170. Angle,H.L.veA.H.VandeVen(1988),SuggestionsforManagingtheInnovationJourney,Ed.A.H. VandeVen,H.AngelandM.S.Poole,ResearchontheManagementofInnovaiton,Cambridge: MA:Ballinger,663698 Birkinshaw,J.,G.Hamel,veM.J.Mol(2008),ManagementInnovation,AcademyofManagement Review,33(4),825845 Cooper,R.G.veE.J.Kleinschmidt(1995),BenchmarkingtheFirmsCriticalSuccessFactorsinNew ProductDevelopment,JournalofProductInnovationManagement,12,374391. Damanpour,F.veW.M.Evan(1984),OrganizationalInnovationandPerformance:TheProblemof OrganizationalLag,AdministrativeScienceQuarterly,29,392409. Damanpour,F.(1992),OrganizationalSizeAndInnovation,OrganizationStudies,13(3),375402 Eli,.(2006),novasyon,KalknmannveRekabetinAnahtar,stanbul;Nova. Glynn, M.A.(1996), Innovative Genius: A Framework for Relating Individual and Organizational IntellegencestoInnovation,AcademyofManagementReview,21,10811111. Hargrave,T.veA.VandeVen(2006),ACollectiveActionModelofInstitutionalInnovation,Acad emyofManagementReview,31,864888. Kimberly, J. R. ve M. J. Evanisko (1981), Organizational Innovation: The Influence of Individual, Organizational, and Contextual Factors on Hospital Adoption of Technological and Administra tiveInnovations,AcademyofManagementJournal,24,689713. Kossek,E.E.(1987),HumanResourcesManagementInnovation,HumanResourceManagement, 26,7191. Kraft, K. (1990), Are Product and Process Innovations Independent of Each Other? Applied Economics,22,10291038. LeBlanc,L.J.,R.Nash,D.Gallagher,K.GondaveF.Kakizaki(1997),AComparisonofUSandJapa nese Technology Management and Innovation, International Journal of Technology Manage ment,13,601614.
398
McDonough, E. F. I. ve K. B. Kahn (1996), Using Hard and Soft Techniques for Global New ProductDevelopment,R&DManagement,26,241253. Mumford,M.D.(2000),ManagingCreativePeople:StrategiesandTacticsforInnovation,Human ResourceManagementReview,10,313351. Napolitano,G.(1991),IndustrialResearchandSourcesofInnovation:ACrossIndustryAnalysisof ItalianManufacturingFirms,ResearchPolicy,20(2),171178. Neuman, W. L. (2008), Toplumsal Aratrma Yntemleri, Nitel ve Nicel Yaklamlar, stanbul: Yayn Odas,ev.Sedefzge. Prajogo,D.veP.K.Ahmed(2006),RelationshipsBetweenInnovationStimulus,InnovationCapacity, andInnovationPerformance,R&DManagement36,5. Scott,S.G.veR.A.Bruce(1994),DeterminantsofInnovativeBehavior:APathModelofIndividual InnovationintheWorkplace,AcademyofManagementJournal,37,580607. Stata,R.(1989),OrganizationalLearning:TheKeytoManagementInnovation,SloanManagement Review,30(3),6374. VandeVen,A.(1986),CentralProblemsintheManagementofInnovation,ManagementScience, 32,590607. Van de Ven, A. H., ve M. S.Poole (1995), Explaining Development and ChangeinOrganizations, AcademyofManagementReview,20,510540. Woodman,R.W.,J.E.SawyerveR.W.Grifn(1993),TowardaTheoryofOrganizationalCreativity, AcademyofManagementReview,18,293321. Zien,K.A.veS.A.Buckler(1997),DreamstoMarket:CraftingaCultureofInnovation,Journalof ProductInnovationManagement,14,274287.
399
STRATEJGELTRMESRELERNNYENLKLKZERNDEKETKS
RfatKAMAAK brahimPINAR Yeditepeniversitesi, stanbulniversitesi, TicariBilimlerFakltesi letmeFakltesi UluslararasTicaretve YnetimveOrganizasyon letmecilikBlm AnabilimDal ipinar@istanbul.edu.tr rkamasak@yeditepe.edu.tr FsunBULUTLAR Yeditepeniversitesi, TicariBilimlerFakltesi UluslararasTicaretve letmecilikBlm bulutlar@yeditepe.edu.tr
ZET Stratejigelitirmesreleriileyenilikilikarasndakiilikizelliklesonyllardastratejikynetimalanndagiderek artanbirnemkazanmayabalamtr.Stratejigelitirmesrelerinindeiikparametreleraraclileaklana bilirlii, sz konusu srelerin ok boyutlu olduunu dndrmekte ve birok yazarn da bu gr savunduu grlmektedir. Yenilikilik, ya iletmelerin yetkinliklerinden yararlanarak mevcut rn, hizmet ve srelerini gelitirmesi,dierbirdeyilefrsatyenilikiliibenimsemesi,yadaaratrmacyenilikilikyolunuseerektama men farkl ve yepyeni rn, hizmet ve sreleri gelitirmesi eklinde ortaya kmaktadr. 246 iletme zerinde yaplanbualmada,iletmelerinstratejigelitirmesreleriileyenilikiliktarzlararasndakiilikiaratrlmtr. Aratrma sonular, bireysel g odakl strateji gelitirme srelerinin gerek frsat yenilikilik, gerekse aratr macyenilikilikzerindeolumsuzetkisiolduunuortayakoyarken,devreodaklstratejibelirlemesrelerinin nearatrmacyenilikiliknedefrsatyenilikilikzerindeherhangibiretkisininolmadgrlmtr. AnahtarKelimeler:Stratejigelitirmesreci,frsatyenilikilik,aratrmacyenilikilik
1.GR Gnmzde iletmeler zellikle evresel dinamiklerdeki hzl deiimlerin etkisi ile son dereceetinartlaraltndafaaliyetgstermektedirler.Kreselleme,teknolojikilerlemeler ve tketicilerin bilinlenmesi gibi unsurlar, iletmelerin faaliyet gsterdikleri her alanda giderek daha da younlaan bir rekabet ortam yaratmakta ve iletmeleri evrelerinde meydanagelendeiikliklereuyumsalayarakrakiplerindenndeolabilmekadnasrekli olarakyenilikiliezorlamaktadr(Jansen,VanDenBosch,veVolberda,2006).letmelerde srekliyenilikiliihareketegeirmenin,stratejigelitirmeileilgiliolduuveuygunstrate jiler gelitirilmedii taktirde yenilikiliin olumsuz etkilendii belirtilmektedir (Mone, Mckinley, ve Barker III, 1998). Sz konusu sylemden yola klarak aratrmada strateji gelitirme srelerinin yenilikilik zerinde etkili olabilecei dncesi ile frsat (exploitative) ve aratrmac (exploratory) yenilikilik zerinde d evre odakl (enforced choice)vebireyselgodakl(command)stratejigelitirmeboyutlarnnilikisiincelenmi tir. 2.KURAMSALEREVE 2.1.StratejiGelitirmeSreleri Stratejik ynetim konusunda yaplan almalarda stratejik kararlar alnrken eitli yn temlerin kullanld grlmektedir. Kurumlarn strateji gelitirme srelerinin deiik pa rametreleraraclileaklanabilirlii,szkonususrelerinokboyutluolduunudn drmektedir(EisenhardtveZbaracki,1992).Hart(1992),gerekletirmiolduuaratrma sonularna dayanarak, strateji gelitirme srecinin ok boyutlu olduunu ifade etmi ve oluturduu kavramsal erevede bu boyutlar sembolik, gereki, g odakl, ilevsel ve yaratc eklinde belirlemitir. Gene bu erevede Bailey, Johnson ve Daniels da (2000) stratejigelitirmesrecinialtfarklboyutaracliletanmlamlardr.Bailey,Johnsonve Danielsa (2000) gre, strateji gelitirme sreci, bireysel g odakl, planlamaya dayal, kontrollaamal,politikunsurlaradayal,kltredayalvedevreodaklolarakadland
400
rlanaltboyutilegereklemekteveiletmeler,stratejigelitirmesrelerindebuboyut larnsadecebiriniyadabirkanaynandakullanabilmektedirler. Bireyselgodakllkcommand,iletmeierisindegcelindetutanbireyyadabireylerin iletmestratejisinekendivizyonveisteklerinegreynvermeleri(BourgeoisveBrodwin, 1984) olarak tanmlanrken, sistematik, rasyonel ve rgtsel amalar gerekletirmeye ynelik prosedrleri ieren strateji gelitirme sreci planlamaya dayalplanning (Mintzberg, Raisinghani, ve Theoret, 1976), evresel deiikliklere gre birbirini izleyen kkaplgzdengeirmevedeiiklikleriierenstratejigelitirmesreciise,kontroll aamalincremental(Mintzbergv.d.,1976)olarakifadeedilmitir.letmeleringerekkarar alma,gereksestratejikhedefbelirlemeveuygulamalarn,organizasyonierisindeyeralan ynetici,paydavehissedarlararasndakikarlklmzakere,pazarlkveuzlaneticesinde gerekletirdiini, bu yzden de organizasyonlarn birer politik arena olduunu savunan sre,politikunsurlaradayalpoliticalstratejigelitirmesreci(PfefferandSalancik,1978) olarakadlandrlrken,tamamengemitengelenpaylalandeerler,tutumlarveinanlar ile kurum kltrne bal olarak strateji gelitirmeyi ifade eden sre, kltre dayal cultural strateji gelitirme sreci eklinde tanmlanmtr (Johnson, 1987). Son yllarda evreseldinamizminiletmestratejilerininbelirlenmesindegiderekartanbirroloynamas nedeni ile nem kazanan d evre odaklenforced choice strateji gelitirme sreci ise, iletmelerin rekabet yeteneklerini kstlayan ya da onlar iin frsat yaratan evresel dei imlerinsistematikanalizisonrasnda,evreseluyumusalayanstratejikopsiyonlarnbelir lenmesiolarakifadeedilmitir.(Deephouse,1996;1999). 2.2.Yenilikilik Deiimin iletmeler tarafndan takip edilmesinin ve adaptasyonun giderek zorlat i dnyasnda, rekabet avantaj yaratabilen ve hatta temel yetenek (core competency) du rumuna gelebilen en nemli beceri, teknoloji ve bilgi ile birlikte yenilikilik (innovation) olmutur (Prahalad, 1993; Nadler ve Tushman, 1999; Eisenhardt ve Martin, 2000). Anderson, De Dreu ve Nijstad (2004), yenilikilii bireylerin, gruplarn, iletmenin, ya da toplumuntmnnyararlanacayenifikir,srevernlerinbilinliolaraknesrlmesi veuygulanmasolaraktanmlamlardr.FloydveLane(2000)ise,iletmelerinkendilerini ikiekildeyenileyebileceklerinibelirtmilerdir;bunlardanbirincisi,iletmelerinyetkinlikle rindenyararlanarakmevcutrn,hizmetvesrelerinigelitirmesi,dierbirdeyilefrsat yenilikilii (exploitative innovation) benimsemesi, ikincisi ise aratrmac yenilikilik (exploratoryinnovation)yolunuseerektamamenfarklveyepyenirn,hizmetvesre leri gelitirmesidir. Frsat yenilikilii benimseyen iletmeler ile aratrmac yenilikilii benimseyen iletmelerin finansal ve pazar performanslarnn incelenmesi, son yllarda stratejik ynetim literatrnn nemli konular arasnda yer almaya balamtr. He ve Wong (2004), aratrmac yenilikilii benimseyen iletmelerin frsat yenilikilii benim seyeniletmelereoranladahaykseksatperformansveyllaragreartanbirsatpo tansiyeli yakaladklarn ortaya koymu, ancak risk faktrnn aratrmac yenilikilikte daha fazla olmas nedeni ile, bu stratejiyi benimseyen iletmelerin ayn zamanda frsat yenilikiliibenimseyeniletmeleregredahafazlabaarszlkiledekarlatklarnifade etmilerdir.Bununlabirlikteakademikliteratrde,HeveWongun(2004)aratrmasonu larn destekleyenok azbulguyarastlanmaktadr.TushmanveOReilly (1996) ise, ilet melerin yenilikilik uygulamalar esnasnda, aratrmac yenilikilik ile frsat yenilikilik arasnda bir denge kurmalar ve her ikisini birden benimseyebilmeleri gerektiini savun mutur.
401
Stratejik ynetim, organizasyon teorisi ve ynetim ekonomisi alanlarnda yenilikilik ile ilgiliyaplanaratrmalar,frsatyenilikilikilearatrmacyenilikiliibenimseyeniletme lerinbirbirindenfarklkurumkltrlerine,organizasyonyaplarna,yeteneklere,kaynakla ra ve strateji gelitirme srelerine sahip olduklarn gstermilerdir (Van den Bosch, Volberda ve De Boer, 1999; Winter and Szulanski, 2001; Holmqvist, 2004). Yenilikiliin zelliklesistematikevreselanalizsonrasndageleceednkdeiimleri,tketicidavra nlarnveteknolojikgelimeleriizleyerekstratejigelitiren,yanidodaklsreciizleyen iletmelerdedahanplanaktgrlmektevestratejigelitirmesrecindebenimsenen yntemin, iletmenin yenilikilii zerinde etkili olabilecei kansna varlmaktadr. Bu balamda, Bailey, Johnson ve Danielsin (2000) tanmlam olduu alt strateji gelitirme boyutuarasndan,iletmelerinyenilikilikyeteneinienolumluetkileyebileceidnlen devreodakl(enforcedchoice)stratejigelitirmesreciileyenilikiliktarz(aratrmac veya frsat) arasndaki ilikinin incelenmesi amalanmtr. Ayrca, d evre odakllk ile yenilikilik arasnda olumlu bir iliki beklenirken, d evre odaklln tam tersi olan ve evreseldinamiklerdenziyade,gsahibiyneticiyadailetmesahibininvizyonudorul tusundaekillenenbireyselgodakl(command)stratejigelitirmesrecininyenilikilii olumsuz ynde etkileyecei hipotezlenmitir. Bu dorultuda, aratrmaya ait hipotezler aadakiekildeoluturulmutur; H1: Strateji gelitirme srecinde d evre odakl hareket edilmesi hem frsat hem de aratrmacyenilikiliiolumluyndeetkileyecektir. H2:Stratejigelitirmesrecindebireyselgodaklhareketedilmesihemfrsathemde aratrmacyenilikiliiolumsuzyndeetkileyecektir. 3.YNTEM Aratrmakantitatifolup,hipoteztestiyntemiilegerekletirilmiveverilerinanaliziile hipotezlerintestedilmesiaamasndaregresyonanaliziyntemikullanlmtr. 3.1.lmAralar letmelerdestratejigelitirmesrelerineaitverinintoplanabilmesiiin,Bailey,Johnson veDaniels(2000)tarafndangelitirilenvestratejigelitirmedekullanlanboyutlarakla mayaynelikStratejiGelitirmeAnketi,iletmelerinyenilikilikyetenekleriveanlayla rnlebilmekiinise,Jansen,VanDenBosch,veVolberda(2006)tarafndan,Abernathy ve Clark (1985), Benner ve Tushman (2003) ile Uzzi ve Lancastern (2003) aratrmalar temel alnarak gelitirilmi olan Frsat ve Aratrmac Yenilikilik lei kullanlmtr. leklerinherikisinindeorijinallerinesadkkalnmveleklemeiin7liLikertyntemi uygulanmtr. 3.2.rneklem Anketlerfarklsektrlerdefaaliyetgstereniletmelerdealantoplam1000stveorta kademeyneticiyegnderilmi,yneticilerin246tanesindencevapgelmi,dolaysilegeri dnoran,%24.6olmutur. 4.BULGULAR 4.1.leklerinGvenilirlikleriveFaktrAnaliziSonular Bireysel g odakl strateji gelitirme leinin gvenilirliin yksek kmasna karn (= 0.84) d evre odaklstrateji gelitirmeleiningvenilirliiilkaamada oldukadk km (= 0.57) ancak toplam birim korelasyonu eksi olan soru lekten kartldnda gvenilirliininarttgzlenmitir(=0.71).Ayrca,hemfrsathemdearatrmacyeni lik leklerinin gvenilirliinin de yksek olduu grlmtr (srasyla: = 0.83 ve = 0.89).Bireyselgodaklvedevreodaklstratejigelitirmesorularherikiboyuttada tek faktr altnda toplanmtr. Yenilikilik leinin faktr analizi sonucunda ise teoriyle
402
uyumlu, frsat ve aratrmac yenilik olmak zere iki boyut ortaya kmtr. Sz konusu boyutlartoplamdeiikliin%64naklamaktadr.SonularTablo1.deverilmitir. Tablo1.YenilikilikleiFaktrAnaliziSonular Boyutlar Aratrmac Frsat %36 %28 Aratrmac3 .885 Aratrmac4 .871 Aratrmac2 .848 Aratrmac5 .787 Aratrmac1 .617 Aratrmac6 .549 Frsat4 .874 Frsat5 .823 Frsat2 .729 Frsat1 .652 Frsat3 .514 KMO:0.86 df:55 2 X :1657.12 p.0.01 4.2.RegresyonAnaliziSonular Analizler sonucunda, bireysel g odakl strateji gelitirmenin hem aratrmac hem de frsatyenilikilikzerindekietkisininolumsuzolduugrlrken,devreodaklstrateji gelitirmenin beklenenin aksine ne frsat ne de aratrmac yenilikiliin zerinde her hangibiretkisininolmadgzlemlenmitir.SonularTablo2.veTablo3.deverilmekte dir. Tablo2.StratejiGelitirmeSrelerininAratrmacYenilikilikzerindekiEtkisi Deikenler Bireyselgodaklstratejigeli tirme D evre odakl strateji geli tirme Model
BamlDeiken:Aratrmacyenilikilik ***p<0.001;**p<0.01;*p<0.05.
Beta .209 .185
p. .025* .065
R2 0.05
F 5.169***
Tablo3.StratejiGelitirmeSrelerininFrsatYenilikilikzerindekiEtkisi Deikenler Bireyselgodaklstratejigeli tirme D evre odakl strateji geli tirme Model
BamlDeiken:Frsatyenilikilik ***p<0.001;**p<0.01;*p<0.05.
403
Beta .327 .292
p. .001* .840
R2 0.11
F 13.573***
Bubulgularneticesinde,stratejigelitirmesrecindedevreodaklhareketedilmesinin hem frsat hem de aratrmac yenilikilii olumlu etkileyeceini iddia eden H1 hipotezi reddedilirken,stratejigelitirmesrecindebireyselgodaklhareketedilmesidurumun da iletmelerin hem frsat hem de aratrmac yenilikiliinin olumsuz etkileneceini savunanH2hipotezikabuledilmitir. 5.SONU Aratrma sonular, zellikle d evre odakl strateji gelitirme sreci ile yenilikilik ara sndabekleneninaksineherhangibirilikininolmadnifadeetmektedir.Akademiklitera trdeevreseldinamiklerisistematikolarakizleyenvegeleceednkmuhtemeldeiim leritemelalarakstratejigelitireniletmelerindahayenilikiolduklarsavunulurken,ara trmasonucubudurumunlkemizdekiiletmelerasndangeerliolmadngstermek tedir. Bu sonular, lkemizdeki iletmelerin sistematik evresel analizi tam anlam ile ve gereine uygun olarak gerekletiremediklerini ya da gelecee dnk pazar, rekabet ve tketicidavranlarnaaitdeiimleringremediklerinidndrmektedir.Bununyann da,yenilikiliidestekleyecekaratrmavegelitirmefaaliyetleriiinayrlanfonvekaynak larn da yetersiz olabilecei gerei gz ard edilmemelidir. Bireysel g odakl strateji gelitirmeniniseyenilikiliiolumsuzyndeetkilediianlalmakta,bunedenle,iletmele rinin rekabet avantajn yenilikilik yeteneklerini arttrarak salamaya alan ynetici ve firma sahiplerine, tek bir bireyin ya da g sahibi bireylerin vizyonuna bal kalmadan, yenilikifikirlerinalanlardanmterilerekadartmpaydalardangelebileceinidne rekhareketetmelerinerilmektedir.Aratrmasonularnnstratejigelitirmesrelerinde yeralanyneticilerefaydasalamasbeklenmektedir.Ayrca,bulgularnncekiyazarlarn (Jansen v.d., 2006; Benner ve Tushman, 2003; Mone v.d., 1998) yenilikilik ncellerinin neminivurgulamalargznndebulundurulduunda,akademikliteratredekatksa layacadnlmektedir. KAYNAKA
Abernathy,W.J.veK.Clark(1985),MappingtheWindsOfCreativeDestruction,ResearchPolicy, 14(3)22. Anderson,N.,DeC.K.WDreuveB.A.Nijstad(2004),TheRoutinizationofInnovationResearch:A Constructively Critical Review of the StateoftheScience, Journal Of OrganizationalBehavior, 25:147173. Bailey,A.,G.JohnsonveK.Daniels(2000),ValidationofaMultiDimensionalMeasureofStrategy DevelopmentProcesses,BritishJournalofManagement,11(2)151162.
404
Benner, M. J. ve M. L. Tushman (2003), Exploitation, Exploration, and Process Management: The ProductivityDilemmaRevisited,AcademyofManagementReview,28:238256. Bourgeois, L. J. ve D. R. Brodwin (1984), Strategy Implementation: Five Approaches to an Elusive Phenomenon,StrategicManagementJournal,5:241264. Deephouse, D. L. (1996), Does Isomorphism Legitimate?, Academy of Management Journal, 39: 10241039. Deephouse,D.L.(1999),TobeDifferent,ortobetheSame?ItsAQuestion(andTheory)ofStrate gicBalance,StrategicManagementJournal,20:147166. Eisenhardt, K. M. ve J. A. Martin (2000), Dynamic Capabilities: What Are They?, Strategic Man agementJournal,21:11051121. Eisenhardt,K.M.veM.J.Zbaracki(1992),StrategicDecisionMaking,StrategicManagementJour nal,13:1737. Floyd,S.W.veP.J.Lane(2000),StrategizingThroughouttheOrganization:ManagingRoleConflict inStrategicRenewal,AcademyofManagementReview,25:154177. Hart,S.L.(1992),AnIntegrativeFrameworkforStrategyMakingProcesses,AcademyofManage mentReview,17:327351. He,Z.L.veP.KWong,.(2004),Explorationvs.Exploitation:AnEmpiricalTestoftheAmbidexterity Hypothesis,OrganizationScience,15(4)481494. Holmqvist, M. (2004), Experiential Learning Processes of Exploration and Exploitation Within and BetweenOrganizations:AnEmpiricalStudyOfProductDevelopment,OrganizationScience,15: 7081. Jansen, J. J., F.A. Van Den Bosch ve H. W. Volberda (2006), Exploratory Innovation, Exploitative Innovation, and Performance: Effects Of Organizational Antecedents and Environmental Mod erators,ManagementScience,52(11)16611674. Johnson,G.(1987),StrategicChangeandtheManagementProcess,Oxford:Blackwell, Mintzberg,H.,D.RaisinghaniveA.Theoret(1976)TheStructureof"Unstructured"DecisionProc esses,AdministrativeScienceQuarterly,21:246275. Mone,M.A.,W.MckinleyveV.L.BarkerIII(1998)OrganizationalDeclineandInnovation:ACon tingencyFramework,AcademyofManagementReview,23(1)115132. Nadler, A. D. ve M.L. Tushman (1999) The Organization of the Future: Strategic Imperativesand CoreCompetenciesforthe21stCentury,OrganizationalDynamics,28(1)4560. Pfeffer,J.veG.R.Salancik(1978)TheExternalControlofOrganizations.NewYork:Harper&Row. Prahalad, C.K. (1993) The Role of Core Competencies in the Corporation, Research Technology Management,36:4047. Uzzi, B. ve R. Lancaster (2003), Relational Embeddedness and Learning: The Case of Bank Loan ManagersandTheirClients,ManagementScience,49:383399. Van Den Bosch, F. A. J., H. W. Volberda ve M. De Boer (1999), CoEvolution of Firm Absorptive CapacityandKnowledgeEnvironment:OrganizationalFormsAndCombinativeCapabilities,Or ganizationScience,10:551568. Winter,S.G.veG.Szulanski(2001),ReplicationasStrategy,OrganizationScience,12:730743.
405
19.Oturum
LojistikServisSalayclarveMterileriArasndakilikiler:TKADyelerizerinde BirAratrma brahimPINAR,CerenEKNC RekabetAvantajYaratmadaLojistikYeteneklerinRolveletmePerformansnaEtkileri ZaferACAR,CemalZEHR TrkiyedekiHavayoluYolcuTamairketlerininRekabetStratejileriniEtkileyenFaktr ler zzetKILIN,MehmetAkifNC,YunusEmreTAGT
406
LOJSTKSERVSSALAYICILARIVEMTERLERARASINDAKLKLER: TKADYELERZERNDEBRARATIRMA
brahimPINAR stanbulniversitesi letmeFakltesi letmeYnetimiveOrganizasyon AnabilimDal ipinar@istanbul.edu.tr
ZET Lojistikservissalaycs,mterisininlojistikynetiminisalamaktadr.Budurummterilerininiortamnbilen, mterilerlebirlikolabilenvetedarikzincirisrecinienetkinekildedestekleyenlojistikfirmasilegerekleebilir. Lojistikservissalayclarvemterileriarasndakiyaknilikitedarikzinciriperformansndakiartsalamakta dr. Lojistik servis salayclar arasndaki rekabet ortam mteri beklentilerini karlayabilen firmalar ortaya karmaktadr. Lojistik servis salayclarnn rekabeti firma olmas ise mterileri ile ibirliinde bulunma, i uygulamalarn renme, inovasyonu ortaya karma ve tedarik zinciri performansn artrma gibi srelerden gemektedir.Buaratrmalojistikservissalaycsilemterietkileimindekiilikiyneliminiincelemitir. AnahtarKelimeler:Lojistikservissalaycs,mteri,ilikiynelimi,tedarikzinciriperformans
CerenEKNC stanbulniversitesi SosyalBilimlerEnstits letmeYnetimiveOrganizasyon DoktoraProgram cerenekinci@istanbul.edu.tr
Giri DKaynakkullanmndakiart nc partilojistik servis salayclarnn neminiortaya karmtr. Lojistik aktivitelerinin d kaynak kullanarak yaptrlmas, uzmanlam lojistik servis salayclarna firmann lojistik fonksiyonlarndaki etkililik ve etkinliin artmasna yardmcolur.Dkaynaklardanyararlanmafirmalariinbirseimdir,buseimfirmalarn temel ilerine odaklanmalarn salar. D kaynak kullanan taraf mteridir. Mteri bir rnveyahizmettenyararlanannihaitketici,kullananvesatnalantaraftr.Mteribir hizmetin, nasl kim tarafndan yapldna deil, verilen hizmetin ihtiyave beklentilerine nedereceuyduuna,parasnnkarlnalpalmadnabakmaktadr.Lojistikservissala yclar etkinlii firmann ekonomik performans zerinde etkilidir. Lojistik servis salayc mteriihtiyalarnayaknsa,servissalaycnnlojistikaktivitelerindeperformansdahaiyi olabilirvepazarpaydahayksekolabilir.Busebeplelojistikservissalaycfirmamteri davran,ihtiyavebeklentilerinianalizedip,analizsonularnagrekendinigelitirmeli dir.likiynelimi,krlvaatlervekarlkltatminilesonulanacakolanproaktifyaratclk tan,geliimden,mterilervediertaraflarlaolanilikilerinkorunmasndanbahsetmekte dir(Panayides,2007).likiynelimini,ticaretibaarileyapmafelsefesivealcsatciliki sini firmann stratejik ve operasyoneldncemerkezine koyan rgt kltr olarak de erlendirebiliriz(Jap,1999).Aratrmadatedarikzinciriperformansnndeerlendirilmesin de nemli olan ltlerin de belirlenmesi amalanmaktadr. Tedarik zinciri performans sistemlerinintasarmndadeerlendirilmesigerekenilkaama;tedarikzincirietkinliinive etkenliinibelirleyecekuygunltlerinbulunmasdr(Beamon,1999). AratrmannAmac: Bu aratrmann temel amac lojistik servis salayclar ve mterileri arasndaki ilikiye bal etkileimleri ortaya karmaktr. Ayn zamanda iliki ynelimi, rgtsel renme, inovasyon, tedarikzinciri etkinlii gibi tedarikzinciriperformansn etkileyen deikenleri saptamakasndanilgililiteratrebirkatksalayacandanaratrmanemtamaktadr.
407
Buaratrmatedarikzinciriperformansnarttrmakisteyenlojistikservissalaycfirmala rn uygulayabilecekleri bir kaynak olabilecektir. Lojistik servis salayclar ve mterileri arasndaki iliki literatrde eitli alardan incelenmeye deer bulunan kavramlardr. Bu aratrmadaama,ilikiynelimininlojistikservissalaycsvemteriilikisindekietkisini vebuetkinintedarikzincirindekietkinlikveperformanszerineetkisinideerlendirmektir. Ayrca,buaratrmargtselyeterliliinbelirleyicisiolanrenmeveinovasyonuntedarik zincirietkinliivetedarikzinciriperformanszerindekirollerinideincelemektir. AratrmannHipotezleri: H1:Lojistikservissalaycsvemteriarasndakiilikiynelimilojistikservissalaycsnn tedarikzincirindekietkinliiilepozitifilikilidir. H2:Lojistikservissalaycsvemteriilikisiynelimirgtselrenmeilepozitifilikili dir. H3:Lojistikservissalaycsvemteriilikilerindertselrenmeinovasyonlapozitif ilikilidir. H4: Lojistik servis salaycsvemteriilikilerindeinovasyonlojistik servis salaycsnn tedarikzincirindekietkinliiylepozitifilikilidir. H5:Lojistikservissalaycsnntedarikzincirietkinliitedarikzinciriperformansilepozitif ilikilidir. H6:Lojistikservissalaycsvemteriilikilerindeilikiynelimiinovasyonlapozitifiliki lidir. AratrmannKapsamveYntemi: Aratrmann ana ktlesini TKAD (Uluslar aras Lojistik ve Hizmet Dernei) 2008 ylna ilikin olarak belirlemi olduu Trkiyedeki lojistik, nakliye kurulular oluturmaktadr. Aratrmakapsamnda,aratrmannrnekleminioluturan307yelojistikservissalayc sfirmalarnmterileriileolanilikilerineynelikbakalarortayakonmayaallacak ve deikenler arasnda etkileim aranacaktr. 270 iletme, yer deiiklii, eposta adresi yanll, eposta adresi doluluu, yneticinin olmamas ve zaman kst gibi sebeplerle anketleridolduramamtr.307iletmeyegnderilenanketlerden37tanesindengerid nolmutur.Anketleringeridnoran%12dir.Gnderimilemi2haftaarayla3kere tekrarlanm, ayrca ye lojistik firmalar telefonla da aranmtr. Aratrmann bulgular lojistikservissalayclariinnemlidir,bununsebebisektrnsondereceparalanm, bymekteolanveengelleriindeolmasverekabetibasklarlakarlamasdr. Aratrma,lojistik servissalayclarnnmevcutdurumunu ortaya koymay amalamakta dr, dolays ile aratrma modeli tanmlayc bir aratrmadr. Aratrmada byk lde cevapverilmedurumuyksekolananketmetodolojisiuygulanmtr.Lojistikservissala yanfirmalarnvermiolduklarhizmetleilgilizellikleriveilikileri,etkinlikveperformans konularvekonuileilgililiteratrdenyararlanlarakadapteedilen54sorudanoluananket formulojistikservissalaycfirmalaraelektronikpostayoluylagnderilmitir.Aratrmaya katlanyefirmalardakikatlmclarnkiiselbilgilerinitanmlamakamacylabirinciblm de kiisel bilgileriyle ilgili sorular yer almaktadr. kinci Blmnde, iliki ynelimi; Sin ve ark. (2003:2) tarafndan gelitirilen soru formu, rgtsel renme ise Sinkula ve ark. (1997:38)veHultveFerrell(1997:157)tarafndangelitirilensoruformukullanlarakl lmtr.novasyonlei;HurtveTeigen(1977:379)veHurtveark.(1977:61)alma larnda yer alan lekten alnmtr. Etkinlik ve performans lekleri de Beamon (1999:280), Gunasekaran ve ark. (2001:77), Mentzer ve ark. (2001:85) ve Stewart (1995:41) tarafndangelitirilmi olan lekler aratrmaya uyarlanarak kullanlmtr. a lmannanadeikenleriileilgiliolarakgvenilirliktestleriyaplmtr.Analizlersonucun
408
dadeikenlereaitgvenilirlikkatsaylar(cronbachalfa)yeterlildeyksekbulunmu tur(endk%82).Deikenlereaitgvenilirlikkatsaylar:ilikiynelimi=0.83;rgtsel renme=0.97;inovasyon=0.97;tedarikzincirietkinlii=0.82;tedarikzinciriperfor mans=0.89eklindedir.Aratrmakapsamndakianketinlojistikservissalaycfirmalarn firma sahibi, genel mdr veya lojistik yneticileri tarafndan doldurulmas istenmitir. Bununnedeniisebelirtilenkiilerinlojistikservissalayclarvemteriilikilerikonular na daha hakim olmalardr. Anket formunda yer alan deikenlere ilikin ifadeler iin 7li Likertleikullanlmtr.Yeralanifadelerdecevaplayclarn,(1)Kesinliklekatlmyorum ve(7)Kesinliklekatlyorumolmakzeredncelerinieniyiyanstanrakamiaretleme leri istenmitir. Aratrmamzda verilerin deerlendirilmesinde SPSS 15.0 istatistik paket programkullanlmtr. AratrmannAnaliziveBulgular Aratrma leini oluturan faktrler arasndaki ilikiler ile her bir faktre ait aritmetik ortalama , standart sapma ve korelasyon deerleri Tablo1de verilmitir. Tablodaki veri lerden tm faktrler arasndaki ilikilerin p<0.01 dzeyinde istatistiksel olarak anlaml olduu anlalmaktadr. Bu bulgu deikenler arasnda yksek derecede iliki olduunun gstergesiolarakkabuledilebilir.Deikenlerinstandartsapmalarnn,0.74ile1.17arasn da olduu grlmektedir. Korelasyon katsaylar 0.592 ile 0.849 arasndadr. Aratrma hipotezlerimizolanH1,H2,H3,H4,H5veH6p<0.01dzeyindekabuledilmektedir. Tablo1.Ortalama,StandartSapmaveKorelasyonmatrisi
Deiken liki ynelimi rgtsel renme Orta lama Std.Sapma Y 1 INO TZE TZP
5,6693 ,74842 6,0791 ,84045
,849(**) 1
Inovasyon 5,8378 1,04970 Tedarik zinciri etkinlii Tedarik zinciri perfor mans 6,4440 ,95878
,728(**) ,831(**) 1
,592(**) ,747(**) ,767(**) 1
6,2703 1,17020
,622(**) ,776(**) ,705(**) ,844(**) 1
Aratrmamzda yaplan regresyon analizinde de, analiz sonular bir btn olarak deer lendirildiinde hipotezler kabul edilmektedir ve deikenler arasndaki ilikilerin p<0.01 dzeyindeanlamlolduuanlalmaktadr. Sonu Ulalansonularilikiselkapasiteninneminidesteklemekte,ayrcalojistikservissalay clarnn tedarik zinciri etkinliini ve tedarik zinciri performansn gelitirme asndan r gtsel renme ve inovasyonun deerini de gstermektedir. Firma ii ilikilerin gl , devamlveesnekolmasfirmannrekabetitutumundabelirleyiciolmaktadr.Bunedenle, firmamteriihtiyalarnazamanndaveuygunbirekildecevapverebilmeliverakiplerin den daha etkin bir ekilde piyasa ihtiyalar karlayabilmelidir. Aratrmann kstlar, bu
409
konudalkemizdeyazlmesersaysnnokazolmasveanketleringeridnoranndaki dklktr. Gelecek alma mteriler boyutunda veya ikili yaklam tarz kullanlarak yaplabilir. Tedarik zinciri performans baka boyutlar kullanlarak, stratejik, taktiksel, operasyonellmlerledellebilir.Buaratrmannsonulartedarikzinciriperformans zerindergtselkabiliyetlerleyeniincelemeleriintemeloluturabilir. KAYNAKA
Beamon,B.M.(1999),Measuring Supply ChainPerformance,International JournalofOperations ProductionManagement,19(3),275292. Calantone,R.J.,S.T.CavusgilveY.Zhao(2002),LearningOrientation,FirmnnovationCapabil ity,andFirmPerformance,IndustrialMarketingManagement,31,515524. ChapmanR.L.veC.Soosay(2003),InnovationinLogisticsServicesandtheNewBusinessModel, InternationalJournalofPhysicalDistributionandLogisticsManagement,33(7),630650. Flint D., E. Larrson, B. Gammelgaard ve J.Mentzer (2005) Logistic Innovation:A Customer Value OrientedSocialProcess,JournalofBusinessLogistics,26(1),13147. Gunasekaran, A., C. Patel ve E. Tirtiroglu (2001), Performance Measures and Metrics in a Supply ChainEnvironment,InternationalJournalofOperationsProductionManagement,21(1)7187. Hult,G.T.M.veO.C.Ferrell(1997a),AGlobalLearningOrganizationStructureandMarketInforma tionProcessing,JournalOfBusinessResearch,40(2),155166. Hult, G.T.M. ve O.C. Ferrell (1997b), Global Organizational Learning Capacity in Purchasing: Con structandMeasurement,JournalofBusinessResearch,40(2),97111. Hurt,T.H.,K.JosephveC.D.Cook(1977),ScalesfortheMeasurementofInnovativeness,Human CommunicationResearch,4(1)5865. Hurt, T. H. ve C. W. Teigen (1977), The Development of a Measure of Perceived Organisational Innovativeness,CommunicationYearbook,1(1),377385. nal M. E. ve . Demirer (2001), liki Pazarlamasna Genel Bir Bak Pazarlama Dnyas Dergisi, 15:2629. Jap, S. D., C. Manolis ve B.A. Weitz (1999). Relationship Quality and BuyerSeller Interactions in ChannelsofDistribution,JournalofBusinessResearch,46,303313. Lai,K.H.(2004),ServiceCapabilityandPerformanceofLogisticsServiceProvidersTransportation Research,40(5),385399. Mentzer,J.T.,D.J.FlintveG.T.M.Hult(2001),LogisticsServiceQualityasaSegmentCustomized ProcessJournalofMarketing,65,82104. Morgan,R.M.veS.D.Hunt(1999),RelationshipBasedCompetitiveAdvantage:TheRoleofRela tionshipMarketinginMarketingStrategy,JournalofBusinessResearch,46,281290. Panayides,P.M.(2007)TheImpactofOrganizationalLearningonRelationshipOrientation,Logis ticServiceEffectivenessandPerformance,IndustrialMarketingManagement,36,6880. Payne,A.,M.Christopher,H.Peck,ve M.Clark (1999), RelationshipMarketing,Strategyand Im plementationLondon:ButterworthHeinemann. Selnes,F.veJ.Sallis(2003),PromotingRelationshipLearning,JournalofMarketing,67,8095. Shin,H.,D.A.CollierveD.D.Wilson(2000)SupplyManagementOrientationandSupplier/Buyer Performance,JournalOfOperationsManagement,18,317333. Sin,L.Y.M.,A.C.B.Tse,O.H.M.Yau,R.P.M.Chow,J.S.YLee.veL.B.Y.Lau(2002),TheEffectof Relationship Marketing on Business Performance in a ServiceOriented Economy, Journal of ServicesMarketing,16(7),656676. Sin,L.Y.M.,A.C.B.Tse,O.H.M.Yau,R.P.M.Chow,J.S.YLee.veL.B.Y.Lau(2005),Relationship Marketing Orientation: Scale Development and CrossCultural Validation, Journal of Business Research,58(2),185194. Sinkula, J. M. (1994), Market Information Processing and Organisational Learning, Journal of Marketing,58,3545.
410
Sinkula,J.M.,W.E.BakerveT.Noordewier(1997),AFrameworkforMarketBasedOrganisational Learning:LinkingValues,KnowledgeandBehaviour,JournalofTheAcademyofMarketingSci ence,25(4),305318. Stewart, G. (1995), Supply Chain Performance Benchmarking Study Reveals Keys to Supply Chain Excellence,LogisticsInformationManagement,8(2),3844. lgen,H.veK.Mirze(2007)iletmelerdeStratejikYnetim,stanbul:LiteratrYaynevi. Wathne,K.HveJ.B.Heide(2004),RelationshipGovernanceinaSupplyChainNetworkJournalof Marketing,68,7389.
411
REKABETAVANTAJIYARATMADALOJSTKYETENEKLERNROLVE LETMEPERFORMANSINAETKLER
A.ZaferACAR Okanni.MYOLojistikProgram zafer.acar@okan.edu.tr
ZET Bualmaokeitliiletmeyetenekleriarasndanvarolduuyerekaynakyaratanvernmaliyetinin%620sini oluturmakta bulunan lojistik yeteneklere vurgu yapmaktadr. Bu kapsamda rekabet stratejileri uygulamalar esnasnda lojistik yeteneklerin iletme performans zerindeki aratrlmtr. Aratrma sorunsaln zmlemek iinncekialmalardakullanlarakkabulgrmleklerdendeyararlanlmtr.Marmarablgesindekonulu retimiletmelerindetesadfirneklemileyaplananketuygulamassonucunda199iletmeden445adetanket toplanarak bir veri taban oluturulmutur. Elde edilen veriler ncelikle literatrde nerilen lek gvenilirlik analizlerine tabi tutulmutur. Mteakiben aratrma sorunsal gelitirilen hipotezler dorultusunda SPSS 15 ve AMOS16istatistikpaketprogramkullanlarakyapsaleitlikmodellemesimetoduileanalizedilmitir. AnahtarKelimeler:Lojistikyetenekler;rekabetstratejileri;amprikaratrma;dorulaycfaktranalizi.
CemalZEHR GYTEletmeFakltesi zehir@gyte.edu.tr
1.GR letmelerin rekabet avantajn ne ekilde kazanacaklar ve srdrebilecekleri stratejik ynetimalannnentemelsorulardanbirisidir(Teecevd.,1997).Bukapsamdakiaratrma largenelolarakpazarartlarverekabetgibiiletmedndakifaktrlerzerineyounla mtr (Miller, 1986; Dess ve Davis, 1984; Miles ve Snow, 1978; Porter, 1980; 1985). Portera(1980)greiletmeninpazardakipozisyonuvestratejisibepazargctarafndan belirlenmektedir. Bir iletme bu pazar glerini ekici bir sektr belirlemek veya bir sek trdekuvvetlibirrekabetipozisyongelitirmeamacylabirliktedikkatlibirekildedeer lendirdikten sonra stn bir performans arayna girebilir. letmeler bu maksatla genel olarak maliyet liderlii veya farkllatrma olmak zere iki tr rekabeti avantaja sahip olabilecekleri stratejiler gelitireceklerdir. Dolaysyla iletmenin pazardaki konumuna belirleyen rekabet stratejilerinin iletme performans zerinde dorudan etkileri olduu vurgulanmaktadr. Portern (1980, 1985) jenerik stratejileri literatre katmasnn hemen ardndan bir ok akademisyeniletmeperformansylailikilendirmilervegenellikleiyiplanlanmbirstra tejininiletmebaarsngetireceikabuledilmitir(Bkz.Miller,1986;DessveDavis,1984; Drogevd.,1994;Yaminvd.,1999). Stratejikynetiminkaynaktabanlbakasnaodaklananalmalar,rekabetavantajnn rgtselyeteneklerdenkaynakladnaynelikdelillerortayakoymutur(DierickxveCool, 1989; Barney, 1991; Peteraf, 1993; Teece vd., 1997; Celuch vd., 2002). Bu baka gre rekabeti avantaj ve performans iletmeye zel kaynak ve yeteneklerin bir sonucudur (Barney, 1986; Wernerfelt, 1984). Kaynak tabanl bak, iletmelerin temel olarak kendi kaynak havuzlarn yaratma yntemlerinde farkllaaca fikrine dayanmaktave rekabeti avantaj elde etmenin en etkili yolunun iletme yeteneklerini kullanmak olduunu ileri srmektedir(Wernerfelt,1984;Barney,1986;Peteraf,1993;AmitveSchoemaker,1993). Younrekabetortamndakiiletmelerinynetimindevezelolaraklojistikynetimindeen temelkonulardanbirisiiletmeyeteneklerininrekabetavantajkazanacakekildestratejik
412
olarakneekildekullanlabileceidir.Bualandailetmeyetenekleriniiletmeperforman syla ilikilendiren birok alma yaplm ve ok eitli sonular elde edilmitir (Barney, 1991;Hall,1993;Day,1994;Drogevd.,1994;HittveIreland,1986,OReganveGhobadian, 2004). Literatrde yetenekler, iletmenin stn performansa erimesine, pazarda baarl bir ekilde rekabet etmesine ve pazarlarn gelitirmesine imkn salayarak nihayetinde srdrlebilir rekabet avantaj kazandran davranlar, kabiliyetler, bilgi ve beceriler ile iletmenin rakiplerinden daha iyi icra ettii rgtsel i sreleridir (Conant vd., 1990; PrahaladveHamel,1990;Barney,1991;HittveIreland,1986).Bualmaokeitliilet me yetenekleri arasndan stratejik neme haiz olan ve rn maliyetinin %620sini olu turmaktabulunanlojistikyeteneklerevurguyapmaktadr. Biriletmeninlojistikyeteneklerimteribeklentileriniaacakveiletmeninpazarvemali performansn artracak tek yol olarak alglanmaktadr (Hayes ve Pisano 1994). Lojistik yeteneklertamzamanndavedierzamantemellirekabetistratejilerinbaarlbirekilde uygulanabilmesiiinkritikbiryetenekolaraktanmlanmtr(DaughertyvePittman1995). Dolaysyla iletmelerin lojistik yeteneklerinin stn performansnn iletme performans zerinde olumlu katklar olmas beklenmektedir. Ancak lojistik yeteneklerin iletmeye rekabet avantaj ve stn karlar salamas iin hem maliyet avantaj yaratmas hem de rakiplereoranlafarkllatrlmasgerekmektedir. Lojistik alannda yksek dzeyde verimlilik rnlerin maliyetlerini nemli oranda dr mtr (Barney, 1991). Aslnda dk maliyetler bir iletmeye mali ynden fayda salar. Maliyet liderlii ile ayrt edici yeteneklerin yaratt bu rekabet avantajnn birleimi st dzey bir iletme performans yaratmaktadr. Bu noktada lojistik yeteneklerde taklit edi lemezstnlnmaliyetliderliistratejisiuygulamalarndarekabetavantajyarattnve bunun doal bir sonucu olarak iletme performansna pozitif ynde katklar saladn syleyebiliriz.Sonuolaraklojistikyeteneklerdekitaklitedilemezstnlnfarkllatrma stratejisi uygulamalarnda rekabet avantaj yarattn ve bunun doal bir sonucu olarak iletmeperformansnapozitifyndekatklarsaladnsyleyebiliriz. 2.METODOLOJ 2.1.Kavramsalereve Kaynaktabanlbakasnagredeerli,nadir,taklitveikameedilemeyeniletmeyete neklerinin(Barney,1991;Peteraf,1993)birzmlemebirimiolarakelealnpgelitirilme sisonucundailetmelerinstnperformansyaratmasnakatksalamaktadr(Dierickxve Cool,1989).Bukapsamdailetmelerinlojistikyeteneklerininstnperformansiletmele rin performanszerineolumlukatklarolacaktr.Bukapsamdaaadakihipotezgeliti rilmitir: Hipotez 1: letmelerin lojistik yeteneklerdeki gelimenin iletme performans zerinde pozitifyndeetkilerivardr. Portern (1980, 1985) jenerik stratejilerinin geni pazar alannda uygulamalarna karlk gelen iki temel strateji olan maliyet liderlii ve farkllatrma stratejisi hakknda bir ok aratrmayaplmtr.Yaplanalmalarsonucundagenelolarakmaliyetliderliivefarkl latrma stratejilerin iletme performans zerine olumlu katklar tespit edilmitir. Bu genelkabulaadakiekildehipotezhalinegetirilmitir: Hipotez2a:Maliyetliderliistratejisininiletmeperformanszerindedorudanvepozitif yndeetkilerivardr. Hipotez 2b: Farkllatrma stratejisinin iletme performans zerinde dorudan ve pozitif yndeetkilerivardr.
413
Lojistik yeteneklerle hakknda literatre dayanarak, iletmelerin sahip olduu taklit edil mesigvestnlojistikyeteneklermaliyetliderliivefarkllatrmastratejisiuygulamala rndailetmeperformansstndeolumlukatklarbulunmaktadr.Buerevedeaadaki hipotezlergelitirilmitir: Hipotez 3a: Maliyet liderlii stratejisi uygulayan firmalarda lojistik yeteneklerin iletme performanszerindepozitifyndeetkilerivardr. Hipotez3b:Farkllatrmastratejisiuygulayanfirmalardalojistikyetenekleriniletmeper formanszerindepozitifyndeetkilerivardr. 2.2.lekler Aratrmamzda kullanacamz lojistik yetenekler lei, fonksiyon alanna uygun gncel ve uluslararas alanda genel kabul grm kaynaklarda bulunan (Morash vd., 1996; Fawcettvd.,1997;Lynchvd.,2000;LuveYang,2006)geerlikvegvenilirliklerionaylan manketsorulararasndanortaknoktalartespitedilerektoplam10deikendenolutu rulmutur. Jenerik stratejilerleiPortern(1985) konuylailgili vermi olduu kritik faktrler birer deikenhalinegetirilerekgelitirilmitir.Yukardaaklananprosedrtakipedilerekmali yetliderliivefarkllatrmastratejileriherbiri14erdeikenlibirlekilellmtr. Bu aratrmada iletme performans irket yneticilerine sorulan subjektif performans kriterleri ile llmtr. Bu performans deikenleri, literatrde sklkla kullanlan (VenkatramanveRamanujan,1986;BakerveSinkula,1999;Lynchvd.,2000;Antoncicve Hisrich,2001;Zahravd.,2002;Changvd.,2003;Rozenzweigvd.,2003)performanslek lerineuygunolacakekildehazrlananyedideikenlibirleklellmtr. 2.3.rneklemveverilerintoplanmas HipotezlerimizintestedilmesiiinMarmaraBlgesindekonuluretimiletmelerininorta ve st dzey yneticilerinden tesadf rneklem ile anket uygulamas yaplmtr. Veri saklanmasveuygundoldurulmamasnedeniyleelenenanketlerdensonraedilen199adet firmadantoplanan445adetankettenbirveritabanoluturulmutur.rneklemimiziolu turanyneticilerinyaklak%30ustseviyeyneticisiyadailetmesahibiveyaortadr. Byk bir ounluu (%85,4) lisans ve lisansst eitim seviyesine sahiptir. Ayrca yine byk bir ounluu (%73,6) 40 yann altndaki yneticilerdir. Bylece rneklemimizin gen,eitimliveynetimkademelerindesorumluluksahibibirgrupolduuvebudurumun aratrmamznshhatiasndanolumluetkileryapacadeerlendirilmitir. Aratrmamza katlanlarn; %76snn uluslararas iletmelerde, %84,5inin orta ve byk lekli iletmelerde, %53nn dier imalat, ana metal, otomotiv ve makine tehizat/metal eya sektrlerindeki retim iletmelerinde yneticilik yaptklar grlm tr.Busektrlerdeyaananyounrekabetvegerekulusalgerekseuluslararasticarette okaktifroloynayansektrlerolmalarnedeniylearatrmamzdayeralanhususlaradaha uygunyantlaralnabileceideerlendirilmitir. 2.4.lekgeerliliivegvenilirlii lekgeerliliiiinncelikleCronbachalfadeerinebaklm;tmlekiin0,966,yete neklerleiiin0,914,rekabetstratejilerileiiin0,964veiletmeperformanslei iin0,926deerleritespitedilmivehibirdeikeneaitdeerinlekdeeriniamad grlmtr.Ardndanherbirdeikeniindeikenlerarasdzeltilmikorelasyonkatsa ys (corrected interitem corelation) ve oklu korelasyonlarn karesi (squared multiple correlation) deerlerine baklarak deiken analizi yaplarak yetersiz deerler yklenen deikenlerlekdnaatlmtr.
414
Yaplankeifselfaktranalizisonularnagredeikenlerintamambeklenenfaktrlerine ayrlm, aklanan toplam varyans kmlatif olarak %63,256, tm deikenlerin faktr ykleri ise 0,5800,857 arasnda bulunmutur. Mteakiben lek yaps Maximum Likelihood kestirimi kullanlarak dorulayc faktr analizi ile test edilmitir. Faktrel bile enli yaplarn test edilmesinde kullanlan dorulayc faktr analizi (Byrne, 2001; SchumackerveLomax,2004)prosedrerevesindemodelinuygunluuliteratrdene rilen uyum indisleri ile deerlendirilmitir. Aratrma leimizde yer alan leklere ait uygunluk katsaylar incelendiinde lek modellerinde baz modifikasyonlara gidilmitir. ModifikasyonncesivemodifikasyonsonrasmodeluygunlukdeerleriTablo1desunul mutur. Tablo1.DeikenlerinModifikasyonuSonucundaFaktrelUyumndisleri GFI NFI RFI IFI TLI CFI LojistikYetenekler 1boyut, ,906 ,910 ,880 ,922 ,895 ,921 9deiken 2boyut, ,815 ,861 ,847 ,886 874 ,886 23deiken RekabetStratejileri 2boyut, ,834 ,878 ,864 ,901 ,889 ,901 21deiken 1boyut, ,855 ,895 ,861 ,904 ,871 ,904 9deiken letmePerformans 1boyut, ,979 ,987 ,973 ,989 ,979 ,989 5deiken 2.5.Aratrmasorunsalnnzmlenmesi Aratrmasorunsalnnzmlenmesindenceliklearatrmamodelimizdeyeralanfaktr lerarasndakorelasyonanaliziyaplmtr.Korelasyonanalizisonucundaaratrmamode linde yer alan bamsz deikenin hem birbirleriyle hem de iletme performans ile arasndapozitifveiftynlbirilikiolduu(<0.001)tespitedilmitir(bkz.Tablo2). Tablo2.KorelasyonAnaliziSonular Bileenler Lojistik MaliyetLiderlii Farkllatrma letme Yetenekler Stratejisi Stratejisi Performans Lojistik 1 ,592(8,239) ,565(8,221) ,372(6,441) Yetenek Maliyet 1 ,763(9,732) ,358(6,337) Liderlii Farkllatrma 1 ,295(5,475) Performans 1 GFI:,810;NFI:,855;RFI:,845;IFI:,896;TLI:,888;CFI:,895 Aratrmamodelindeyeralanfaktrlerinkarlklilikileriniincelemeyimteakiphipotez lerimizde ngrdmz dorusal ilikiler regresyon analizleri ile test edilmitir. Analiz sonularnagre; Lojistikyetenekleriniletmeperformanszerindedorudanvepozitifyndeetki leri(B:0,372;p<0,001)olduunadairH1hipotezidesteklenmitir.
415
H2hipotezinin test sonularnagremaliyet liderlii stratejisininiletme perfor

manszerinedorudanvepozitifyndeetkileri(B:0,318;p<0,001)olduudestek lenmi,ancakfarkllatrmastratejisininiletmeperformanszerineolandorudan etkileriistatistikselolarakdesteklenmemitir. H3hipotezinintestsonularnagremaliyetliderliiveyafarkllatrmastratejileri uygulayan iletmelerde lojistik yeteneklerin iletme performans zerine etkileri desteklenmitir(bkz.Tablo3). Tablo3.LojistikYeteneklerveRekabetStratejilerininletmePerformanszerineOrtak Etkileri Model1 Model2 T p B T P LojistikYete ,247 3,954 0,000 ,302 4,879 0,000 nekler MaliyetLider ,213 3,482 0,000 lii Farkllatrma ,125 2,124 0,034 GFI:,866;NFI:,893;RFI:,882; GFI:,797;NFI:,843;RFI:,831; IFI:,924;TLI:,915;CFI:,924 IFI:,878;TLI:,868;CFI:,878 Sonu H3adesteklenmitir. H3bdesteklenmitir. Maliyetliderliistratejisiileiletmeperformansarasndaanlamlkorelasyonbulunmasna, maliyet liderlii stratejisinin iletme performans zerinde anlaml ve pozitif ynde etkisi (B1:0,372; p<0,001) bulunmasna ramen bu etki lojistik yetenekler ile birlikte iletme performans zerindeki etkilerinaratrld ortak regresyon uygulamasnda ksmenazal maktadr(B2:0,372;p<0,001).Lojistikyeteneklerintekbanailetmeperformanszerin de anlaml etkilerinin (B:0,247; p<0,001) olduunun da tespit edilmi olmasyla bu bulgu bizleremaliyetliderliistratejisiuygulamalarnniletmeperformanszerindekietkisinde lojistikyeteneklerinbiraradeiken(BaronveKenny,1986)roloynadngstermekte dir(bkz.ekil1).
r=,592*** Maliyet Liderlii B1=,372*** B2=,213*** Lojistik Yetenek B =,247***
letme Perform.
ekil1.LojistikYeteneklerinMaliyetLiderliiStratejisiileletmePerformanslikisinde AraDeikenEtkisi 3.SONUVEDEERLENDRME Aratrmamodelimizdeyeralanfaktrlerarasndakidorudanilikilerinanalizineticesinde iletmelerin lojistik yeteneklerin gerek rekabet stratejileriyle iliki iinde olduu gerekse iletme performans zerine dorudan ve pozitif ynde etkileri olduu bulunmutur. Bu bulgular rekabet stratejileri uygulamalarnda lojistik yeteneklerin stn iletme perfor manseldeetmekiinnemlibirenstrmanolduunuortayakoymaktadr.Ayrcailetme lerinlojistikyeteneklerzerindeyapacaklaryatrmniletmeperformansndorudanve pozitifyndeetkileyeceiynndekihipotezimizistatistikselolarakdadesteklemektedir.
416
Analizlersonucundamaliyetliderliistratejisiuygulamalarnniletmeperformanszerine dorudan ve pozitif ynde etkileri olduu tespit edilmitir. Ancak farkllatrma stratejisi uygulamalarnniletmeperformanszerindedorudanvepozitifyndekietkileriistatis tikselolarakdesteklenmemitir.Bubulguaratrmamzerevesindeyeralaniletmelerin rekabet avantaj kazanma amacyla farkllatrma stratejilerini tercih etmediklerini ortaya koymaktadr. Dier taraftan iletme performans deikenlerinin tamamnn maliyet per formans ile ilgili deikenler olmas da bu sonucun ortaya kmasna sebep olduu ve farkllatrma uygulamalarnn iletmelere belli bir maliyet yk getirmesi, bu maksatla yaplan yatrmlarn geri dnmnn ksa srede hissedilememesi ve aratrma kapsa mmzdakiiletmelerinbuyatrmlaryapabilecekkapasitedeolmamasndankaynakland deerlendirilmektedir.Farkllatrmastratejilerininiletmeperformanszerinedorudan etkileri tespitedilmese de farkllatrma stratejilerininlojistik yeteneklerile ortak regres yonunda iletme performans zerinde olumlu katksnn ortaya kmas ise bir tezat gibi grnmeklebirlikte,aratrmamzacevapverenyneticileringeneldefarkllatrmastrate jileriilesadecelojistikyeteneklerasndanfarkllatrmaybirbirindenayrabilmiolduklar vemaliyetliderliistratejileriniuygulasalarbilelojistikadanfarkllaabilecekleriihtimali niortayakoymaktadr. Aratrmamzakatlanyneticilerasndanbakldndalojistikyeteneklerilemaliyetlider lii stratejisi arasnda farkllatrma stratejisine gre daha kuvvetli bir iliki var olduunu belirtmi olmalar strateji uygulayclar olarak maliyet liderlii stratejilerinin uygulanma snda lojistik yetenekleri bir maliyet drme arac olarak grmekte olduklarn ortaya koymaktadr. Diertaraftanrekabetstratejisiuygulayaniletmelerinaynzamandalojistikyeteneklerini gelitirdikleri takdirde iletme performans zerinde dorudan ve pozitif ynde etkiler yarattklar tespit edilmitir. Faktrler aras korelasyon analizi sonularna baktmzda lojistikyeteneklerileherikirekabetstratejisiarasndaanlamlilikibulunmasyeteneklerin iletmestratejileriiinnemliolduunuifadeedenBarney(1991)inngrlerinidorular ynde bir bulgudur. Dier yandan rekabet stratejisi ve yetenekler teorilerini birbirlerinin etkilerinden soyutlayarak ayr ayr incelemek yerine her iki teorinin ortak bir ekilde ele alnmas(Lynchvd.,2000)iletmelerasndanrekabetortamndaihtiyaduyacaklardaha gerekisonularortayakoyabileceinigstermektedir. KAYNAKA
Amit,R.veP.J.H.Schoemaker(1993),StrategicAssetsandOrganizationalRents,StrategicMan agementJournal,14,3346. Antoncic, B. ve R. D. Hisrich (2001), Intrapreneurship: Construct Refinement and Crosscultural Validation,JournalofBusinessVenturing,16,495527. Baker, W. E. ve J. M. Sinkula (1999), The Synergistic Effects of Market Orientation and Learning Orientation on Organizational Performance, Journal of Academy of Marketing Science, 27(4), 411427. Barney, J. B. (1986), Strategic Factor Markets: Expectations, Luck, and Business Strategy, Man agementScience,32(10),123141. Barney, J. B. (1991), Firm Resources and Sustained Competitive Advantage, Journal of Manage ment,17(1),99120. Baron,R.M.veD.A.Kenny(1986),TheModeratormediatorVariableDistinctioninSocialPsycho logicalResearch:Conceptual,StrategicandStatisticalConsiderations,JournalofPersonalityve SocialPsychology,51(6),11731182.
417
Byrne, B. M. (2001), Structural Equation Modeling with AMOS: Basic Concepts, Applications and Programming.Mahwah,NJ:LawrenceErbaumAssociates. Celuch,K.G.,C.J.KasoufveV.Peruvemba(2002),TheEffectsofPerceivedMarketandLearning Orientation on Assessed Organizational Capabilities, Industrial Marketing Management, 31, 545554. Chang,S.C.,N.P.Lin,C.L.Yang,veC.Sheu(2003),QualityDimensions,CapabilitiesandBusiness Strategy:AnEmpiricalStudyinHightechIndustry,TotalQualityManagement,14(4),407421. Conant, J. S., M. P. Mokwa, ve P. R. Varadarajan (1990), Strategic Types, Distinctive Marketing Competencies and Organizational Performance: A Multiple Measuresbased Study, Strategic ManagementJournal,11(5),365383. Day, G. S. (1994), The Capabilities of Marketdriven Organizations, Journal of Marketing. 58(4.), 3752. Daugherty,P.veP.Pittman(1995),UtilizationofTimebasedStrategies:CreatingDistributionFlexi bility/Responsiveness, International Journal of Operations & Production Management, 15(2), 5460. Dess, G. G. ve P. S. Davis (1984), Porter's Generic Strategies as Determinants of Strategic Group MembershipandOrganizationalPerformance,AcademyofManagementJournal,27(3),46788. Dierickx,I.veK.Cool(1989),AssetStockAccumulationandSustainabilityofCompetitiveAdvan tage,ManagementScience,35(12),15041511. Droge,C.,S.VickeryveR.E.Markland(1994),SourcesandOutcomesofCompetitiveAdvantage:An ExploratoryStudyintheFurnitureIndustry,DecisionSciences,25(5/6),66989. Fawcett,S.E.,L.L.StanleyveS.R.Smith(1997),DevelopingaLogisticsCapabilitytoImprovethe PerformanceofInternationalOperations,JournalofBusinessLogistics,18(2),101127. Hall,R.(1993),AFrameworkLinkingIntangibleResourcesandCapabilitiestoSustainableCompeti tiveAdvantage,StrategicManagementJournal,14(8),60718. Hayes, R. ve G. P. Pisano (1994), Beyond Worldclass: The New Manufacturing Strategy, Harvard BusinessReview,72(1),7786. Hitt,M.A.veR.D.Ireland(1986),CorporateDistinctiveCompetence,Strategy,Industry,andPer formance,StrategicManagementJournal,6(3,Jul.Sep.),273293. Lu, C. S. ve C. C. Yang (2006), Evaluating Key Logistics Capabilities for International Distribution CenterOperatorsinTaiwan,TransportationJournal,45,927. Lynch,D.F.,S.B.Keller,veJ.Ozment(2000),TheEffectsofLogisticsCapabilitiesandStrategyon FirmPerformance,JournalofBusinessLogistics,21(2),4767. Miles,R.E.veC.C.Snow(1978),OrganizationalStrategy:StructureandProcess,NewYork:McGraw Hill. Miller, D. (1986), Configurations of Strategy and Structure: Towards a Synthesis, Strategic Man agementJournal,7(3),23349. Morash,E.A.,C.L.M.Droge,veS.K.Vickery(1996),StrategicLogisticsCapabilitiesforCompetitive AdvantageandFirmSuccess,JournalofBusinessLogistics,17(l),122. ORegan, N. ve A. Ghobadian (2004), The Importance of Capabilities for Strategic Direction and Performance,ManagementDecision,42(2),292312. Peteraf,M.A.(1993),TheCornerstoneofCompetitiveAdvantage:AResourceBasedView,Strate gicManagementJournal,14(3),17991. Porter,M.E.(1980),CompetitiveStrategies,NewYork:TheFreePress. Porter, M. E. (1985), Competitive AdvantageCreating and Sustaining Superior Performance, New York:TheFreePress. Prahalad, C. K. ve G. Hamel (1990), The Core Competence of the Corporation, Harvard Business Review,68(MayJun.),7991. Teece,D.J.,G.PisanoveA.Shuen(1997),DynamicCapabilitiesandStrategicManagement,Stra tegicManagementJournal,18(7),509533. Venkatraman, N. ve V. Ramanujan (1986), Measurement of Business Performance in Strategy Re search:AComparisonofApproaches,AcademyofManagementReview,11(4),80114.
418
Wernerfelt, B. (1984), A Resourcebased View of the Firm, Strategic Management Journal, 5(2), 17180. Yamin, S., A. GunesekaranveF.Mavondo (1999), RelationshipBetween Generic Strategies, Com petitive Advantage and Organizational Performance: An Empirical Analysis, Technovation, 19, 507518. Zahra, S. A., D. O. Neubaumve G. M. ElHagrassy (2002), Competitive Analysis and New Venture Performance:UnderstandingtheImpactofStrategicUncertaintyandVentureOrigin,Entrepre neurshipTheoryandPractice,Fall2002,128.
419
TRKYEDEKHAVAYOLUYOLCUTAIMARKETLERNNREKABET STRATEJLERNETKLEYENFAKTRLER
zzetKILIN MehmetAkifNC YunusEmreTAGT Dzceniversitesi,Akako Dzceniversitesi,Akakoca Dzceniversitesi,Sosyal caTurizmletmeciliive TurizmletmeciliiveOtelcilik BilimlerEnstits OtelcilikYksekokulu Yksekokulu yemre1453@gmail.com izzetkilinc@duzce.edu.tr mehmetakifoncu@duzce.edu.tr
ZET Bu aratrmann amac Trkiyede havayolu yolcu tama irketlerinin uyguladklar rekabet stratejilerini tespit etmekvebustratejileriolutururkenhangifaktrlerdennasletkilendikleriniortayakoymaktr.Aratrmadanitel aratrma yntemi kullanlmtr. Aratrmann evrenini, irket sermayeleri arlkl olarak yerli olan, ynetim merkezleri Trkiyede bulunan ve i ve d hatlarda tarifeli ve tarifesiz seferlerle yolcu tama ruhsatlar olan irketler oluturmaktadr. Veri toplamak iin grme ve dokman incelemesi yntemleri kullanlmtr. Veriler betimselanalizetabitutulmutur.Aratrmasonular,uygulananrekabetstratejilerininzelliklemaliyetliderlii salama konusunda younlatnortayakoymaktadr.Ayrca rekabetstratejilerinietkileyenfaktrler arasnda maliyetler,mterimemnuniyetivehizmetkalitesi,alanlar,inovasyonveteknolojikyeniliklernplanakmak tadr. AnahtarKelimeler:Rekabetstratejileri,havayollar,Trkiye.
1.GR Sonzamanlardayaanan,rgtselveevreseldeiimlermteriodaklverekabetiddeti yksekpazaryaplarnortayakarmaktadr.Belirsizlikderecesiyksekvetahminedebilir liidkpazaryaplaruzundnemliplanlamayrgtleriinghalegetirirken(Leeve Carter,2005), etkin rekabet stratejileri gelitirmeyi zorunlu hale getirmektedir. Rekabet stratejisi,biriletmeninrakiplerinegredeeralgsdahafazla,taklitedilesizorbirstrateji formle etmesi ve uygulamasyla ilgili bir kavramdr (Hitt vd, 2005). Porter (1980, 1985) rekabet stratejisini, iletmenin sektrde sahip olduu stratejik pozisyona dayal olarak ekillenenbirkavramolarakaklamaktadr.Yazaragreiletmeninsektrdesahipolabile ceitemelstratejikpozisyonvardr:maliyetliderlii,farkllatrmaveodaklanma.Porter (1985)a gre rekabet stratejisinin belirlenmesini ve baarsn etkileyen iletme ii ve i letmedfaktrlerolmakzereikitemelunsurvardr. Havayoluyolcutamairketlerineilikinliteratrrekabetstratejileriasndanirdelendi indearatrmalarnsektrbazlvemodelbazlolmakzereikiyndegelitiianlalmak tadr.Chan(2000)sektrtemelliyrtmolduualmasnda,19781998arashavaclk sektrneyaanangelimeleristratejikbirbakasyladeerlendirmektedir.Yazarsekt rn bu sre ierisinde nemli oyuncularn giriklarna sahne olduunu, eitli yasal dzenlemeler gerekletiini ve rekabetin yap ve younluk olarak farkllatn, marka lama/farkllatrma rekabetin en nemli unsuru haline geldiini ifade etmektedir. Huettinger (2006) ise Avrupa havaclk sektrne ynelik yrtm olduu almasnda, dkmaliyetli(lowcost)tayclarnAvrupapazarnagirmesiylesektrdeyaanandei iklerivegelecekeilimlerinitartmaktadr.Yazaragresektrdaharekabetibiryapya dnmektedir.Glissonvd,(1996)iseAmerikanhavaclksektrndeyaanangelimelere paralel olarak ortaya kan stratejik ittifak ve birlemelerin, pazar yaplarn ve rekabet eklinideitirdiiniortayakoymaktadr.
420
Modelbazlyrtlenalmalardaise,AlamdariandFagan,(2005)dkmaliyetmodeli nintemelzelliklerinitartarak,dkmaliyetlitayclarnkarllklarnetkileyenunsurla rnbelirlenmesiniamalamtr.Yazarlaragredkmaliyetlitayclarntemelzellikle ri: dk fiyat, sk uu programlar, ksa mesafeli uular, kabin ii cretsiz yemeime olmay veikincilhavaalanlarnauulareklindedir.Anon,(2005)isemodeltemellia lmasndadkmaliyetlitayclarnsektryapsnnasldeitirdiinivedkmaliyetli tayclarn sektr liderlerine kar baar koullarn irdelemektedir. Bir baka model te melliaratrmadaFranke(2004)a(network)tayclariledkmaliyetlitayclarara sndayaananrekabette,herbirmodelinbaaryaetkiedenzelliklerinideerlendirmek tedir.Yazaragredkmaliyetlilikmodeldemaliyetlerindrlmeyeallmasbaar danekanfaktrikenamodelindefarkllatrlmrnvepazarpaybaaryvereka beteklinietkileyenunsurolarakdikkatekmektedir.Havayoluyolcutamairketlerinin rekabet stratejileri zerine yaplan akademik almalarve salanan destek konu Trkiye asndanelealndndahenzbalangaamasndadr.Buaratrmakonuyakatksala makvebukonudabalangaamasndaolanliteratrerehberlikedebilmekiinyaplm tr. 2.SORUNSAL Trkiyedekihavaclksektrndeyaanangelimelerincelendiindeetkinrekabetstrateji lerinin gelitirilmesini ve uygulamaya konulmasn zorunlu klan birok faktr ortaya k maktadr. Bu gelimeler; sektrde faaliyet gsteren iletmelerin nicelik ve nitelik olarak artgstermesi,havayoluiletmelerinikullananyolcusaysndakiartveiletmegelirle rindekiartlar,teknolojikalandayaananhzlgelimelervebunlarniletmelerinileyile rineyansmas,artanmteribilincivedeienpazaryaplarolarakifadeedilebilmektedir. Gelinenbunoktadahavayoluiletmelerininfaaliyetlerinietkinbirekildeyrtebilmeleri, pazarpaylarnkoruyabilmeleri,amavehedeflerinigerekletirebilmeleriiinkendilerini, rakiplerini ve faaliyette bulunduklar pazar yaps ve rekabet ortamn doru bir ekilde analizetmelerigerekmektedir.BelirtilenerevedeTrkiyedefaaliyetgsterenhavayolu yolcutamairketlerininneleryaptvegelecekteneleryapacanemarzetmektedir. BukapsamdabuaratrmannamacTrkiyedekihavayoluyolcutamairketlerininreka betstratejilerinietkileyenfaktrlerinbelirlenmesivebusektrdeuygulananrekabetstra tejilerinintespitedilmesidir. 3.YNTEM Bu aratrmada nitel aratrma yntemi kullanlmtr. Aratrmann evrenini, Trk Hava Yollar A.O. (THY), Pegasus Hava Tamaclk A.. (PHT), Onur Air Tamaclk A.. (OAT), AtlasjetHavaclkA..(AH)veSunEkspresHavaclkA..(SEH)oluturmaktadr.Evrenbe lirlenirken temel kriter dikkate alnmtr. lki irketlerin sermayelerinin arlkl olarak yerli olmas, ikincisi merkezlerinin Trkiyede olmas ve ncs ise i ve d hatlarda tarifeli ve tarifesiz seferlerle yolcu tama ruhsatlarnn bulunmasdr. Evereni oluturan irketsaysnnazlveevreninulalabilirolmasnedeniyleayrcarneklembelirlemeye gerekgrlmemitir. Veritoplamakamacylabirbirinitamamlayanikiyntemkullanlmvebuyollaaratrma nngeerliliiartrlmayaallmtr.Veritoplamakamacylakullanlanilkyntemgr meyntemidir.Buaamadaaratrmannamacnaulamadadahauygunolduudn lerek mlakat sorular grme formu yaklam ile oluturulmutur (Yldrm ve imek, 2000). Bu sayede nceden hazrlanan sorularla birlikte sorulara verilen cevaplara ilikin baka sorular da ayn anda sormak mmkn olabilmektedir. Sorular hazrlanrken ilgili literatrde yer alan almalar temel alnmtr. Hazrlanan soru formu stratejik ynetim
421
konusunda alan bir akademisyenin deerlendirmesi sonrasnda son eklini almtr. Sorularsrasyla;sektrnbugnkdurumunuvegeleceiileilgilibeklentileri,iletmelerin uyguladklarrekabetstratejileriniveiletmelerinrekabetstratejilerinietkileyenfaktrleri belirlemeyeynelikolarakhazrlanmtr. kinci veri toplama yntemi dokman incelemesidir. Dokman incelemesi ile gerekleti rilmek istenen ama grme yoluyla elde edilen verilerin desteklenmesidir. Dokman incelemesiileveritoplamaaamasndanceliklehangidokmanlarninceleneceiveince lenecekdokmanlarnorijinalliizerindedurulmutur.Buaamadazelliklearatrmaya konuolanirketlerleilgilibasndakmolanhaberlertaranmtr.Taramasonucundabu haberlerindoruluununteyitedilmesindekiglklerveeitliliklerinedeniyledokman incelemesinde basn haberlerinin kullanlmamasna karar verilmitir. Ayrca irketlerin yaynladklarraporlarnieriklerininbenzerlikarzetmemesiveherirketinbutrraporlar yaynlamamasbahsigeendokmanlarndakullanlmasnengellemitir.Sonutairketle rin web sayfalarnndokman incelemesine tabi tutulmasnnuygunolaca anlalmtr. Busayfalarnirketlereaittemelbilgileri,misyonvevizyongibibelgeleri,kalitepolitikalar veinsankaynaklarnailikinvb.bilgileriiermeleributercihteetkiliolmutur.letmelerin websayfalarnaeriiminhzlasalanabilmesiveverilereeriiminkolayolmasdadierbir tercih nedenidir. nk bu verilerin herkese ulalabilir ve kontrol edilebilir olmasnn aratrmanngvenilirliiniartracadnlmtr. Grmeler katlmclarn istedikleri tarih ve saatlerde, katlmclarn alma ofislerinde gerekletirilmitir.Grmelerkaytcihazilekaytaltnaalnmtr.Katlmclarncevapla rdorultusundabazsorularteyitamacylafarklekillerdeyenidensorulmutur.Cevapla ragrebazsorularnsrasndadeiikliegidilerekesnekliksalanmtr.Grmelerorta lamabirsaatsrmve0125ubat2008tarihleriarasndagerekletirilmitir.Verianali ziiinbetimselanalizkullanlmtr. 4.KATKI Hava yolu yolcu tama pazar genel olarak dnldnde ok byk bir pazardr ve turizmgibilkeekonomileriiinhayatinemesahipbirsektrledorudanilikilidir.Ulus lararasliteratrdegeridekalanonyliindetartmalargncelleenvezelliklerekabet boyutunekanbukonununTrkiyeasndandatartlmasgerekmektedir.Buaratr maileTrkiyedekihavayoluyolcutamasektrnnrekabetyetenei,rekabetietkileyen veetkileyecekfaktrlerinanaliziyaplaraklkemizdetartmalarnahenzbalanankonu ileilgiliolarakhembirdurumtespitiyaplmaktahemdesonrakialmalarakatksalaya bilecekkuramsalerevebelirlenmeyeallmaktadr.Buynileliteratrekatkyapaca dnlmektedir.teyandanuygulananrekabetstratejilerininuygulanmayntemlerinin irketlere salad katklarn belirtilmesi yan sra irketlerin uygulama yntemleri nede niylenmzdekidnemdekarlaabileceisorunlargstermesiasndadaprofesyonel lerekatksalamaktadr. 5.KAPSAM Elde edilen verilerin deerlendirilmesinde betimsel analiz kullanlmtr. Aratrmada iki farklveritoplamayntemikullanldiinanalizdeikitemelbalkaltndagerekletiril mitir. Aratrmannevreninibeirketoluturmasnaramenaratrmannyapldd nemdeAtlasjetHavaclkA..stynetimtakmdeitiiiineskiynetiminolumlubak masna ramen grme talebi yeni ynetim tarafndan kabul edilmemitir. Bu nedenle grme yolu ile veri dier drt her iletmenin st ynetim takmndan bir kii olmak zere iletmelerden salanmtr. Veri analizi yaplrken literatrde yer alan almalar dikkatealnmveanalizetemelolankavramsalerevebuyndeoluturulmutur.Deer
422
lendirmedePorterin(1980,1985)jenerikrekabetstratejileritemelalnmaktadr.Buara trmada dokman incelemesi tek veri toplama yntemi olmamas nedeniyle dokman incelemesi iin karmak bir veri analizine de ihtiya duyulmamtr (Yldrm ve imek; 2000). Dolaysyla standart bir dokman incelemesi analizi yerine grme yoluyla elde edilenverilerindesteklenmesinevekontroledilmesineynelikbiranalizyaplmtr.Dola ysylagrmeyntemiileeldeedilenverilerinanalizinisonucundaulanrekabetstrate jilerini etkileyen faktrler deerlendirmede temel kategoriler olarak ele alnm ve analiz buereveesasalnarakgerekletirilmitir. 6.SONUVENERLER Trkiyedekihavayoluyolcutamapazarzellikleson10yllkdnemierisindesaysalve nitelikselolarakciddibirgelimegstermitir.Bugelimeninardndadneminhkmetle rinin pazar dzenleyen kanunlarda yaptklar deiiklikler, atl hava alanlarnn faaliyete geirilmesi,biletfiyatlarzerindekivergilerindrlmesi,yenioyuncularnpazaragirme lerivepazardakalcolacaklarnadairverdiklerigliaretlerveirketlerinuyguladklar rekabetstratejilerietkiliolmutur.Sektrimdiokdahadinamikbiryapdadrvehenz duraan bir grnme kavumamtr. Gelecee ynelik beklentiler ierisinde irketlerin daha iddetli rekabet koullar ile karlaaca, uluslar aras irketlerin pazara girecei, AvrupaBirliineyelisrecinebalolarakpazarnbeklenmedikldegenileyebilecei, birlemelerinvesatnalmalarnkanlmazolduuyeralmaktadr. Belirtilen ereve ierisinde Trkiye havayolu yolcu tama sektrnde faaliyet gsteren beirketsondnemdeokbaarlbirperformansortayakoymaktadr.Aratrmakurgu lanrken bu irketlerin sektrde ayn pazarda faaliyet gsterdikleri varsaylmtr. Fakat aratrma sonular sektrn iki temel pazar ierdiini gstermitir. Bu pazarlar a (net work) operasyonlarnn ve dk maliyet (lowcost) operasyonlarnn gerekletirildii pazarlardr. A operasyonlarn gerekletirildii pazarlarda irketler genellikle geleneksel havayolu irketleridir ve mterilerini nce bir hava alannda toplarlar daha sonra dier noktalaratransferetmedncesiylehareketederler.Dkmaliyetoperasyonlarnger ekletiren iletmeler ise znde ucuz ve ksa mesafeli uular hedeflemektedirler. Bu dorultudaTHYaoperasyonlargerekletirenbirirket,PHT,OATveSEHisedkmali yetoperasyolargerekletirenirketlerdir.zelliklePHT,OATveSEHyneticileribuyn leri nedeniyle THY ile ayn pazarda yer almadklarn ve dolaysyla rekabet konusunda THYninayrdeerlendirilmesigerektiinevurguyapmaktadrlar. THY, kendisini etkin bir maliyet kontrol sistemiyle birlikte pazarda mteri temelli farkl rnlergelitirenbirpozisyonakonumlandrmaktadr.Buhaliyleuyguladtemelrekabet stratejisi farkllama stratejisidir. Bu kapsamda kabin ii hizmetlerin artrlmas ve kalite dzeylerinin gelitirilmesi ile birlikte, uu an geniletmek iin yeni pazarlar bulma ve daha fazla mteri kazanmak iin markalama konusuna nem vermektedir. te yandan PHTveOATdkmaliyetoluturmavebunabalolarakucuzbiletsatzerindekendi lerini konumlandrrken maliyet odakl rekabet stratejileri uygulamaktadrlar. Maliyetleri azaltchertrlgelimeyiyakndantakipetmektedirlerveyeteneklerilsndebnyele rinekazandrmayaalmaktadrlar.Maliyetodaklstratejileriuygulayanbirdierirketise SEHdir.BununlabirlikteSEHodaklanmastratejilerinidebaarylauygulamaktadr.zellik leblgeselpazarlaraodaklanarakdierirketlerinuuyapmadnoktalaraulamaktadr. BursaDiyarbakrdorudanuularbunarnekolarakgsterilebilir. Aratrmaya katlan yneticilerin rekabeti etkileyen faktrler olarak gr birlii iinde belirttikleri faktrler, mteri memnuniyeti ve hizmet kalitesi, alanlar, maliyet, inovasyonveteknolojikyeniliklerdir.Grmeyntemiileeldeedilenbusonulardok
423
man analizi sonular ile dedesteklenmektedir. irketlerin farklrekabet stratejilerini be nimseyipuygulamalarnaramenrekabetietkileyenfaktrleriaynolarakgrmelerireka betin iddetini de ortaya koymaktadr. Bununla birlikte bu faktrler irketlerin rekabet stratejilerini olutururken farkl ekilde ne kmaktadr. rnein rekabeti etkileyen bir faktrolarakTHYyeniteknolojilerinkullanlmasnrnndefarkllkoluturmakamacyla takipetmektevekullanmaktaykendierlerimaliyetleriazaltczmlerortayakarabile ceinidndkleriiinnemsemektedirler.YineinovasyonTHYtarafndayenirngeli tirmekiindikkatealnrkendieriletmelertarafndanksasrelifarkllklaroluturabilme vernlerininfiyatlarnnekartptekrarmaliyetodaklstratejilerinednyapmakiin kullanlmaktadr.Hizmetkalitesininrekabetunsuruolarakalglanmasndavehayatagei rilmesindedebuirketlerarasndafarkllkszkonusudur.rneinTHYhizmetkalitesinde, rnnhemfizikselhemdefizikselolmayanboyutlarnadahafazlavurguyaparkendier leridahaokfizikselolmayanboyutunavezelliklealanlarsayesindemterimemnu niyetisalamayavurguyapmaktadr.Bunoktadatmirketleralanlarrekabetteetkili bir unsur olarak grmekte ve ok nemsemektedirler. Bu durumun hava tamaclnn hizmet sektr iinde yer almas kadar, irketlerine olan gvenin alanlarn zerinden mteriyeulatrlabileceidncesiyatmaktadr.rneinzamanndakalklarnvedakik uularn mterilerin irkete olan gven duygusunu artrd dnlmekte ve bunlarn ancakniteliklialanlarlasalanabileceingrlmektedir. Aratrmasonularmaliyetodaklrekabetstratejilerininirketlertarafndanenoknem senenrekabetstratejisiolduunuortayakoymaktadr.Aratrmakapsamndakiirketleri nintamammaliyetavantajsalamadanirketlerinamalarngerekletirmeninmmkn olmayacan belirtmektedirler. zellikle dk maliyetli (lowcost) operasyonlara odak lanm irketlerin temel yeteneklerini bu konuda gelitirmeye altklar grlmektedir. teyandanirketlerinbustratejiyigelitirenPortern(1980,1985)bustratejininuygula nabilmesi iin lek ekonomileri gelitirilmesine ynelik nerisini gz ard edip, maliyet dleri konusuna younlatklar anlalmaktadr. rnein irketler filolarn genilet mek, uu noktalarn ve uu saylarn artrmak yerine kabin ii ikramlarn kaldrlmas, bagaj arlklarnn kstlanmas gibi bir takm hizmet snrlamalarna gitmektedirler. Bu uygulamalarnksadnemdemaliyetdsaladanlalmaktadr.Fakatuzundnem de bu uygulamalarn pazarn deien koullar nedeniyle irketlerin rekabet gcn sr drmelerinisalayamayacangrlmektedir.Aslndabudurumunfarkndaolanirketler belirlildeuunoktalarnartrmayaalmaktadrlarfakatfinansalkabiliyetlerihenz bukonudahzlgelimesalamalarnayeterlideildir. te yandan irketlerin nmzdeki dnemde daha rekabeti olmak zorunda olduklar anlalmaktadr.Bununiinzellikleetkinmaliyetkontrolsistemlerigelitirmeabalarna devametmeleriamabununyansramterimerkezlitemelyetenekgelitirmekonularna da odaklanmalar gerekmektedir. Bu durumda zellikle maliyet odakl rekabet stratejileri gelitiren ve dk maliyet operasyonlar gerekletiren irketlerin sektrde kalc olabil meleriiinirketbirlemeleriniyadasatnalmalarncelikliolarakdnmelerigerekmek tedir.AmerikaveAvruparnekleridkmaliyetlioperasyonlargerekletirenirketlerin bellildepazardaetkiliolmalarnavebykirketlerinpazarlarndanpaybelirlioranda pay kapabilmelerineramen bymedikleri taktirde kalc olamadklarn gstermektedir. nmzdekidnembuirketlerinbymestratejilerinedencelikvermelerigerekenbir dnemolarakdeerlendirilmelidir.Dolaysylayukardabelirtilenrekabetstratejilerineetki edenfaktrlerarasnabymedealnmaldr.
424
KAYNAKA Alamdari,F.veFagan,S.(2005),ImpactofTheAdherencetoTheOriginalLowCostModelonThe ProfitabilityofLowCostAirlines,TransportReviews,25(3). Anon,F.(2005),LowCostFoundingFathers,TheEconomist,27January. Chan,D.(2000),AirWarsinAsia:CompetitiveandCollaborativeStrategiesandTacticsinAction, JournalofManagementDevelopment,19(6),473488. Franke,M.(2004),CompetitionbetweenNetworkCarriersandLowCostCarriersRetreatBattle orBreakthroughtoANewLevelofEfficiency?,JournalofAirTransportManagement,10,1521. Glisson,L.,Milton,C.,Haris,W.A.,Janet,J.R.veLorenzoAiss,D.(1996),AirlineIndustryStrategic Alliances:MarketingandPolicyImplications,InternationalJournalofPhysicalDistribution&Lo gisticsManagement,26(3),2634. Hitt, A. M., Ireland, R. D. ve Hoskisson, R. E. (2005), Strategic Management: Competitiveness and Globalization(ConceptsandCases),6thEdition,SouthWestern:ThomsonCorporation. Huettinger,M.(2006),AirBalticAndSASACaseStudyenTheEuropeanAirlineIndustry,Baltic JournalofManagement,1(2),227244. Lee, K. ve Carter, S. (2005), Global Marketing Management: Changes, Challenges and New Strate gies.NewYork:OxfordUniversityPressInc. Porter,M.E.(1980),CompetitiveStrategy,NewYork:TheFreePress. Porter, M. E. (1985), Competitive Advantage: Creating and Sustaining Superior Performance, New York:TheFreePress. Yldrm, A. ve imek, H. (2000), Sosyal Bilimlerde Nitel Aratrma Yntemleri, 2. Bask, Ankara: SekinYaynclkSan.veTic.A..
425
20.Oturum
YnetimBilgisininAktarmndaUluslararasBalantlar:Taylorve FayolunTrkiyeyeGelii BehllSDKEN,JansetZENAYTEMUR TrkiyeyeTaylorizminGirii:ncMakalelerinAnalizi uayyipALI,EnginYILDIRIM BilimselYnetimYaklamnaPsikanalitikBak:TaylorOkumas SerhatSOYEKERC,RamazanERTURGUT
426
YNETMBLGSNNAKTARIMINDAULUSLARARASIBALANTILAR: TAYLORveFAYOLUNTRKYEYEGEL
BehllSDKEN Sabancniversitesi behlul@sabancuniv.edu JansetZENAYTEMUR Akdenizniversitesi janset@akdeniz.edu.tr
Bu alma, ynetim dncesinin Trkiyede izledii geliim seyrinin bir paras olarak erkenCumhuriyetyllarndaTaylorveFayoluntemsilettiifikirlerinlkeyegiriininnasl vehangiaktrleraraclylaolduunuincelemekzeretasarmlanmtr.nceleme,Cum huriyetin kurulu yllaryla, Trkiyede ynetim dncesinin ABD etkisi altna girmeye balad 1950ler arasndaki dnemi kapsamaktadr. nceki snrl yazndan hareketle (sdiken ve etin, 1999; 2001; sdiken vd., 2004), almay ekillendiren ana iddia, sz konusufikirleringiriinin,ognleriniktisadi,siyasiveakademikortamerevesinde,bil giyitayanrgtselvebireyselaktrlerintarihselolarakolumuyurtdbalarylaekil lendiidir. Ynetimmodellerinineitlikanallardanvefarklyaylmsreleriizleyerekbenimsenmesi ileilgiliolarak,dneminendstriyelortam,siyasalbalamvebilgiyiaktaracakprofesyo nelgruplarnvarlgibifaktrlerletanmlanabilecekyerelekonomikvekurumsalkoulla rn belirleyiciliinden sz edilmektedir (Guilln, 1994). zellikle 19301950 yllar Trki yesininiktisadivesiyasalbalamiinde,milliniteliiarbasanbiriktisadialankurmak, denetlemekvebualandakitmuygulamalarnyasalsnrlarnizmekzeregiriilendev letiliinbaaktrolandevlet(Ahmad,2002),ynetimbilgisininyaylmnekillendiren kanallardanbiriolmutur.Buerevede,1930larnbandahayatbulanvedevletindaha etkilivekapsamlbirrgtlenmegcyledavranmasamacyla1938ylndakarlanyasa ile kurumsal nitelii netleen ktisadi Devlet Teekkllerinde (Kuru, 1987), dnemin az saydaki yabanc dil bilen ve eitimli kiileri istihdam edilmitir. Devlet iletmeleri ve h kmetidaresindekibirimler,ynetimbilgisiveuygulamalarnnaktarclardurumundadr. Ynetimbilgisininyaylmnekillendirendierkanalise,Darlfnundan1933destanbul niversitesinednendevletebalniversitegeleneiiinde zellikle1936dabuni versitebnyesindeayrbirktisatFakltesikurulmasileetkinliiartanakademikanal dr. Bu kanal,1950ncesindeTrkiyedekiynetimdncesinibykorandaekillendi renAlmanbetriebswirtschaftslehresinin(BWLiletmeiktisad)lkeyegiriinisalamtr (sdikenveetin,2001;sdiken,vd.,2004). Dnemin baat aktrleri olan devlet iletmeleri (ayn zamanda merkezihkmet idaresi) veyksekretimsisteminin,ynetimdnceveuygulamalarnnlkeyeaktarlmasnda eklektikbiryolizledii,ancakbununtmyletesadfekildegereklemediigzlemlen mektedir.ncelikle,hangifikirlerinithaledildii,onlartamadurumundaolanaktrlerle; ikinciolarakda,hangifikirlerenemverildii,szkonusuaktrlerintarihselolarakveyao dnemdegelitirdikleriuluslararasbalarlayakndanilikiligrnmektedir.Fikirlerinlke yegirikoullarnekillendirenbuikidurumun,aynzamandaonlarayereldzeydesergi lenenballetkilediiveyerelalannedzeydeekillendireceinibelirlediiilerisrle bilir. Bualmaylasaptanabildiikadaryla,Tayloradnnvebilimselynetiminilkkezzikredi lii,1924ylnda,retmenleriinbaslanbirdergideAlmanyadapedagojieitimialmAli Haydarn(Taner)birmakalesiyleolmutur.Taylorunbutarihtenncedebelkibilindiive
427
retildiine dair bir iaret o zamanlarn mhendislik mektebinde (imdilerin stanbul Teknik niversitesi) 19101944 yllar arasnda ekonomi dersleri veren Tevfik Hamdi Birenin193036arasndayaynlananciltlikekonomikitabndaTaylorunbahsininge mesidir.BirendeTaylor,TanergibiFranszkaynaklaraatflaaktarmtr.Fayolunlkeye giriiileilgiliilkdolaylkantise,AlmanyadaekonomieitimialanprofesrM.Zhtn hann,1939daTrkiyedeyaynlananFayolunnlkitabayazdnszde1925ylndan itibaren Fayolun baz ekonomi ders notlarnda tartldna ilikin szleridir. nhann 1935deyaynlananiletmeiktisaddersnotlarda nemlildeFayoldanesinlenilerek yazlmtr.Taylorun1930uizleyenyllardakivarl,1931deZiraatBankasnnaylkder gisindebaslanveaslnda1926daFranszbirdergideyaynlananbirmakaleninevirisiolan bir yaz dizisinde grlmektedir. Taylorizmi renirken kaynan Amerikan deil Fransz yazn olmas,dikkate deerbir noktadr. DneminTrkiyesindeakademikdnyayaege men olan iletme iktisad disiplini, aynen aktarld Almanya rneinde olduu gibi, iyi bilindikleri,retildiklerivetartldklarhaldeTaylorveFayolasnrlilgigsterilmesine neden olmu; onlara gsterilen ilgi,BWL emberinin dndan gelmitir. Taylorun lkeye tam olarak girii ancak 1941 ylnda, Devlet Demiryollar tarafndan baslan, fakat yine Franszcasndanevrilenkitabileolmutur.Fayolundazgnhaliylegiriide,1939yln da,benzerekildebirdevletiletmesiolanozamanlarnnhisarlardaresi(sonralarnTe keli)tarafndanyaynlananveyukardaszedileneviriilegereklemitir.1939ylnda ktisadi Devlet Teekkllerini denetlemek zere kurulan Umumi Murakabe Heyetinin ra porlar,BWLdenormlarntanzimiveihtisaslamakonularileelealnanFayolistyakla mn(sdikenveetin,1999)devletiletmelerindedahakapsamlbirekildebilindiini ve benimsendiini dndren yorumlar iermektedir. Heyetin srekli olarak vurgulad verimlilik tablosunda ise, devlet iletmelerindeki ynetim uygulamalarn Taylorizmin ngrd ilkelerle srdrmeye dnk bir ilginin bulunmad grlmektedir (Aytemur, 2007). Yukardaki rneklerle dikkat ekici hale gelen ve bu almann ana tezini destekleyen, TaylorveFayolunTrkiyeyegiriindebiriakademikdnya,dieriisedevletolmakzere ynetimdncesinitransferedenikiaktrnkurumsalilikivebalantlarnn,tayclk rolleriniveaktarlangrleregsterilenballnaslbelirlediiolmaktadr KAYNAKA Ahmad,F.(2002),ModernTrkiyeninOluumu,stanbul:KaynakYaynlar. Aytemur,J.(2007),19301945YllarArasndaTrkYnetimDncesi:Smerbankrne izerindenTarihselBirzmleme,YaynlanmamDoktoraTezi,Akdenizniversi tesiSosyalBilimlerEnstits. Guilln,M.(1994),ModelsofManagement.Chicago:TheUniversityofChicagoPres. Kuru,B.(1987),MustafaKemalDnemindeEkonomi,stanbul:BilgiYaynevi. sdiken, B. ve etin, D. (1999), Trkiyede Akademik Dnyann Ynetme ine Yak lamnda1950liYllarlaBirlikteNeDeiti?,AmmedaresiDergisi,32(4),4765. sdiken,B.veetin,D.2001.FromBetriebswirtschhaftslehretoHumanRelations:Turkish Management Literature Before and After the Second World War, Business History, 43(2),99124. sdiken, B., Kieser, A., Kjaer, P. (2004), Academy, Economy and Polity: Betriebswirtsch haftslehreinGermany,DenmarkandTurkeyBefore1945,BusinessHistory,46(3),381 406.
428
TRKYEYETAYLORZMNGR:NCMAKALELERNANALZ
uayyipALI Sakaryaniversitesi,BF KYBlm scalis@sakarya.edu.tr EnginYILDIRIM Sakaryaniversitesi,BF KYBlm yildirim@sakarya.edu.tr
Giri Ynetimdncesininuluslararasyaylmsonyllardanemlibiraratrmakonusuhaline gelmitir (Frenkel, 2005:277). Ynetim bilgisinin yaylmasnda ve kurumsallamasnda niversiteler, aydnlar, bilim adamlar, yneticiler, i rgtleri ve uluslar aras rgtler nemlibirroloynamaktadr.Busretekltrelvergtseletmenlerinbusrecikolayla trc ekilde etki etmesi gerekmektedir (Alvarez 1998: 45). Bu alardan bakldnda 1930luve40lyllarnTrkiyesininynetimbilgisininyaylmasvekurumsallamasbak mndan ok da elverili olmadn syleyebiliriz. Bununla birlikte Taylorizm gibi dnem Trkiyesi iin yeni saylabilecek yaklamlar o yllarda baz ynetici ve aratrmaclarn ilgisini ekmitir. Dier lkelerde rnein Japonya, Sovyetler Birlii, Fransa, Almanya ve BirleikKrallkrneklerindebukonudakiyazndanziyadeuygulamayavurguyapanbirdizi aratrmavardr.Bunlarnortak noktas sahip olduklar sanayileme dzeyininbirparas olarakveuluslararasbirsanayigcolarakTaylorizminrekabetgcndeyaratacaayr calklgzerineyounlamalardr. TrkiyeyeTaylorizmingiriinitartmayaamayamalayanbildiribukonudayaynlanm nc makalelerden yola karak konunun nasl aktarldn, alglandn ve tantldn ortaya koymaya alacaktr.Bu alma Trkiyede ynetimyaznnda zerindeok ara trmayaplmayanbirkonuyusemesibakmndanenazndanbunutartmayaamayoluy lakatkdabulunmayamalamaktadr. almadaelealnanmakalelerdekonununhangiboyutlardaortayakonulduuaratrla caktr. Sanayileme srecinin banda olan bir lkede bilimsel ynetim anlaynn nasl alglandn,retiminrgtlenmesindegelenekselmetotlarnmyadabirsnaigolarak ortayakmaktaolanyenibirekonomininTrkiyetarafndangrnrlnnvebunlarn retim srecine yansmalarnn temellerinin neler olduu ortaya konulacaktr. Burada zellikleiimeselesiileTaylorizmarasndanaslbirilikikurulduuelealnacaktr. Trkiye zelinde maddi koullarnn varln gremediimiz Taylorist yntemlerin neler olduu ile ilgili 1924 ylndan itibaren literatrn gelimeye balam olduunu gsteren yaynlar vardr. Aratrmamzda 13ne ulaabildiimiz ve zaman aral olarak da 1924 1948yllararasnkapsayanbumakalelerinortakzelliidorudanTaylorunkitaplarndan ziyade onun Almanca ve Franszcaya evrilen eserlerinden Trkeye eviri yoluyla akta rlmolmalardr.BumakalelerdenokazzgnbirbakasylaTaylorizmiincelemekte dir.Bukonudaeserverenlerinhemenhemenouyurtdnarenimamalolarakgn derilmitirveTrkiyedekisanayiyapsileilgiliherhangibirbakurmadanTaylorizmian latmaktadrlar.
429
ErkenCumhuriyetDnemininiMeselesi Yeni kurulan Cumhuriyetin dnsel arka plannda Aydnlanma pozitivizmi ve Durkheimdan esinlenen Ziya Gkalpin birlik ve dayanmay glendirmeyi amalayan dayanmac (solidarist) korporatizm olarak nitelendirilen grler yatmaktayd. Aslnda buradaCumhuriyetikurankadrolarbirparadokslakarkaryakalmlard.Birtaraftahzl birekildemodernlemek,sanayilemekarzusu,diertaraftaisebunlarnyaratacadei imin sonularndan duyulan endie, dnemin sekinlerinin zihinlerinde nemli bir sorun olarakyeredinmiti.Ortayakanyeniiisnfnntoplumunorganikolduudnlen yapsn bozmamas iin denetim altnda tutulmasnnnemli olduu dnlmekteydi. Buerevede,budayanmavebirliezararvermesindenendieedilensnfkavraminkr edilmi.mtiyazsz,snfszkaynambirktleyiztekpartidnemininndegelenslogan larndan biri haline gelmitir. Bu slogan halklk ilkesinde kendisini en iyi biimde ifade etmekteydi. Snflarn yerine bir an evvel kalknmak iin alan meslek gruplar ikame edilmeyealld.Aslndanesnelolaraksnfatmastehlikesiolmamaklabirlikte,po tansiyel olarak byle bir riski tad dnldnden nceden tedbir almak yoluna gi dilmiti. Nazi Almanyasndan kendilerine Trkiyede sakin bir liman bulan Alman akade misyenlerinnclndegelitirilmeyeallansosyalsiyaset disiplinininbuilevi yerine getirmesibekleniyordu(Kansu2003). lknesilTrkiilerihemtecrbesizdiler,hemdemodernsanayihayatnngerektirdiiive zamandisiplinindenyoksundular.Uzunalmasaatlerivedkcretdzeyinigznne alrsak,iilerinsanayihayatnaintibaketmedezorlanmalarnanlayabiliriz.rnein,Hali Vapur Kumpanyasnda gnlk alma saatleri sabah 05.30dan akam 22.30a kadard (TmktisatlarBirlii1976:69). zelkesimdenfarklolarak,devletteebbsleridzenlivedisiplinlibirigcoluturmak iincazip almaveyaamartlarsalamt.Kamu teebbsleriiilerininsalk,barn ma,eitimvedinlenmegibiihtiyalarnmmknolduuncakarlamayaalmlardr.O dnemde baz devlet iletmelerini gezen Amerikal Webster, Smerbankn Kayseri fabri kasnda iilerindinlenmeve elenme alanlarnnfabrikaalanndandaha fazlayerkapla masnadikkatekmektedir.Aynekilde,Turhalekerfabrikasndaynetimintemelama cnn retimden ziyade, orada alanlarn refahn arttrmak olduunu da belirtmitir (1939:251).Etibank1945deyaynladbirrapordaEreliKmrletmelerindeEtibankn bugntakipettiisosyalpolitikaiiyebakmak,onuokutmak,temizyatak,kuvvetligda, kltr ve salk btn hususlarda hassaslk gstermesi yalnz iktisadi menfaatlere atfedi lemez.Buradadevletinbirbabalkhissivardr(Makal1999:263). Gelgelelimgrecelicazipalmaartlarnaramen,devletfabrikalardzenliveistikrarl birigcsalamaktazorlanmaktaydlar.rnein,yukardadeindiimizSmerbankfab rikasnda genel mdr 2000 kiilik bir igcn salamak iin her yl 3000 ii istihdam etmekzorundakaldklarndanikayetetmekteydi(Webster1939:250).1941ylndaeitli fabrikalardaki ii devri oranlar aadaki gibiydi: Beykoz Deri %31.4, Bursa Merinos %64.8, Guleman ark Kromlar %165 (zeken, 1948: 58). Yksek ii devrinin yan sra, iletmelerin en byk skntlarndan biri, iiler arasnda yaygn biimde grlen ie de vamszlkt.rnein,MalatyaBezFabrikasndailetmedealyorgzkeniisaysorta lama olarak 3.303 iken, fiilen alan ii says ortalama olarak 2.140 idi. 21.8.1943 tari hinde3.260iifiilenalrken1.194iiiegelmemiti(Ko,1994:40). 1935 ylnda yapm olduu Trkiye gezisini Mustafa Kemal Trkiyesi olarak evrilen kitabnda anlatan Lilo Linkenin ziyaret ettii yerlerden birisi Websterinde szn ettii KayseriTekstilFabrikasdr.Yapmaamasnda2.000inaatiisialtrlanfabrikannen
430
byk sorunu iilerin giri ve klarnda yaplan sabah ve akam kontrollerinin en az 2 saatsrmesiydi.Bununnedeniiilerinokumayazmabilmedikleriiinnumaralarnhatr lamamalar ve giri kartlarn kartrmalaryd. Bunun zm olarak numaralar iilerin ceketlerinedikilmivekartlardenetilertarafndanbaslmayabalanmvebylecegiri veksaatleri45dakikayakadarindirilebilmiti(Linke,2008:418419). 1948 tarihli timai Siyaset Konferanslarnn 1. Kitabnda Ahmet Ali zeken (5867) Trkiyede Sanayi cileri makalesinde sanayi iilerinin durumuyla ilgili olarak 5 nemli konuya vurgu yapmaktadr. Birinci nokta, Trkiyede hemen her alanda sanayi iiliini fabrika veyamaden ameleliini kendine biricikgeim vastas olarak semi bu yoldaye timiiilerazdr.kincinoktaiilerdevamszdr.ncnoktaretimverimliliklerid ktr.Drdncnoktasanayiiletmeleriiiktlvedevamszlyzndendkkapa sitelerle almakta ve bu yzden retim verimlilikleri bir kat daha dmektedir. Beinci nokta ise iilerin daimi, devaml ve kalifiye olmamalarnn verimlerini ykseltilebilecek diernlemlerinalnmasnaengelolmasdr. TaylorTrkiyede TaylorizminTrkiyeyegiri macerasnabaktmzda sanayide, devletdairesindeveevde olmak zere deiik alanda kullanlmasnn gerekliliini vurgulayan bir snrl da olsa literatrn ortaya ktn gryoruz. Ali Haydarn (1924) Muallimler Mecmuasndaki Taylorizmmakalesibukonudayazlmilkeserolarakdeerlendirilebilir.Taylorungr leri1935deeviriolarakdayaynlanmtr(Taylor1935a,1935b). ncmakalelerinbirksm sadecekamubrokrasisininrasyonelletirmesi konusuyla ilgi liydi. Burada brokrasi rasyonelletirmenin bir kart olarak gsterilmekte ve hkmet muamelatnn da rasyonelletirilmesi gerektiine vurgu yaplmaktayd. (Demiryollar Mecmuas1933a:226,341).Broilerindelzumsuzihareketlerininortadankaldrl masdabubalamdadilegetirilmekteydivedareyecandanballkvevazifeakvurgu lanmaktayd (Demiryollar Mecmuas 1933b: 407). Yeterince tevik edilmeyen memurlar arasnda yangeldizm ve mitsizlik doma riski olduu da zerinde durulan konulardan biriydi(DemiryollarMecmuas1933b:408). EvdeTaylorizmisekendisiniKzEnstitlerindeyrtleneitimfaaliyetindeortayakonul mutu. 1936da Kz Enstits retmenlerinden Sheyla Arel Taylorisme adl bir kitap yazd. Ayn yl zmir Cumhuriyet Kz Enstits rencilerinden biri de okul yllna evde Taylorizmle ilgili bir makale yazmt (NavaroYain 2000: 589). Buradaki Taylorizmin bir tr altyapnn inasndan ziyade styapnn inasnda kullanlmaya allmas toplumsal hayattaki modernlemenin cumhuriyetin ilk yllar iin ne kadar nemli olduunu gster mektedir. Benzer ekilde Taylorizmin bilimsel ynetim anlaynn zenginlik getirici olduunu dair bir inancn dnemin snrl saydaki yneticisi arasnda var olduu da iddia edilmitir (NavaroYain 2000: 57). Taylorizm Trkiyeyi kurtaracak bir altn reete gibi de takdim ediliyordu. Taylorun sisteminin btn resmi ve hususi messeselerde cebri ve cezri olarakyukardanaatatbikedilmesininTrkiyeninkalknmasnsalayacadnl yordu(Ergin1944:11;1945:18). Taylorsistemineyneltileneletirilerdenbahsedilmekleberaberbunlarnbykbirksm nnTaylorsistemininneolduunukavramamolanlartarafndanyapldiddiaedilmek teydi(TZBM1931a:36;Berkem1941:36).BueletirilerinbazlarnnTaylorizminyanl tatbikedilmesindendolayolduudabelirtilmekteydi.ininbusistemaltndayorulmak taolduukabuledilmekleberaberbununaltndayatanananedeninsisteminuygulanma sndan gelen karn tamamnn veya byk bir ksmnn patronun kendisinin almasnn
431
yaratt kzgnlkolduuifadeedilmekteydi. Sistemin ameleyimakineletirmesi, ondan hertrlahsiteebbskabiliyetiniortadankaldrmasMakineciliinterakkisinintabiibir neticesidirTaylorsistemininkabahatideildir(TZBM1931b:40).Taylorsistemibeeri yetinselametiiinykselenbirabidediralmaneredevarsaTaylorsistemioradaolabi lir(TZBM1931b:41).BenzerbiimdeTaylorunilmiidareusullerigeriilkzamandaiiyi sondereceistismarasebebiyetverdiisedebelkidesanayiningelimesineennemlifaktr olmutur(Sarba1948:126). Taylorun dncelerinin alanlar iin yol at olumsuzluklara da makalelerde deinil mektedir.Taylorsistemindeitimaiveruhinoktalardanbirokktlklerinolduui yeknesak veskchale getirdii, iinin izzetinefsinizedeledii,almaevkinikrd vurgulanmaktayd (Nizami 1934: 498). Taylora yneltilen bu eletirinin temelinde Taylorizmin iiler arasnda sosyalist akmlarn glenmesine neden olaca endiesi yat maktayd. i yaratc bir insan iken bir alet konumuna dt. Bu da Markslarn iini kolaylatrdTaylorculuksosyalistlikcereyannkrklediTaylorculuakarkprmek te iiler haksz dadeildi (Nizami 1934: 500).Nizamiye gre uslatrma ve forduluk (fordizm)Taylorizminhakszlklarnortadankaldranusullerdi(1934:503). Taylorizminvurgulananynlerindenbirideiiileiverenarasndaibirliiortamnsala yarakherikitarafiindeortakkarlaryarattgrdr.Taylorunmetotlarnnpatron larlaiilerintammanasylasamimibiriarkadalhavasiindealmalarylaiyisonu laralnacaiddiasdadilegetirilmiti(Yaln1946:20). SonuveDeerlendirme TaylorizminTrkiyeyegiriiasndandeinilmesigerekenilknoktasanayilemedzeyive TayloristyntemleriuygulayacakolanyneticilerinvarlasndanTaylorizmioluturacak maddi koullarn erken Cumhuriyet dneminde yokluudur. Buna ramen Taylorun d ncelerinin lkeninmodernlemesive kalknmasna katk salayacana olaninan nc makalelerde dikkati ekmektedir. Bir baka nemli nokta nc makalelerin Taylorizmin zellikleiileriinnedenolduusorunlarnfarkndaolmasdr.Hernekadarbazmakale lerdeTaylorizminohependieduyulaniimeselesinidahadaktletireceikorkusu nusatraralarndagrmekmmknsedeegemengrnTaylorizminiiiverenasn dan ortak faydalar yaratmas olduunu sylemek mmkndr. Bu sayede ii meselesi dezlmolacakt. KAYNAKA
Alvarez,J.L.(1998),TheSociologicalTraditionandtheSpreadandInstitutionalizationofKnowledge for Action, Ed. J. L. Alvarez, Diffusion and Consumption of Business Knowledge, Houndsmill: Macmillan,1357. Berkem,A.R.(1941),almadalmOrganizasyonTaylorism,FenveTeknik2,3538. DemiryollarMecmuas(1933a). DemiryollarMecmuas(1933b). Ergin,B.(03.12.1944),TaylorveSistemi,ktisadiYry5,119,1121. Ergin,B.(05.02.1945)Taylor'unHemiyi,HemPatronuMemnunEdenFikirleri,ktisadiYry 6,123,1718. Frenkel,M.(2005),ThePoliticsofTranslation:HowStateLevelPoliticalRelationsAffecttheCross NationalTravelofManagementIdeas,Organization,12(2),275301. Haydar,A.(1924),Taylorizm,MuallimlerMecmuas,21,624633. Kansu, A. (2003), Tek Parti Dneminde Bir Radikal Muhafazakar Politika Mektebi Olarak Sosyal Siyaset,ModernTrkiyedeSiyasiDnce,stanbul:letiim,5,622631.
432
Ko, Y. (1994), Trkiyede 19231950 Dneminde Daimi i Sknts Mlkiyeliler Birlii Dergisi, 18(168). Linke,L.(2008),MustafaKemalTrkiyesi,eviren:A.RaufTekta,stanbul:karusYaynlar Makal,A.(1999),TrkiyedeTekPartiliDnemdealmalikileri:19201946,Ankara:mge. NavaroYan, Y. (2000), Evde taylorizm: Trkiye Cumhuriyetinin lk Yllarnda Ev inin Rasyo nellemesi(192849),ToplumveBilim84,Bahar,5173 Nizami, S. (1934), Taylorculuktan Kafiyeciliine, dare Dahiliye Vekletinin Aylk Mecmuas 73, 497506. zeken,A.A.(1948),TrkiyedeSanayicileri,timaiSiyasetKonferanslar,BirinciKitap,1,5681 Sarba,R.(1948),TaylorveEtdleri,AskerFabrikalarMecmuas,125,3437. Taylor(1935a),ktisadiletmecilikEsasatvePrensipleri,dareDergisi,83,419454. Taylor(1935b),ktisadiletmecilikEsasatvePrensipleri,dareDergisi,84,626669. TmktisatlarBirlii(1976),TrkiyeiSnfveMcadeleleriTarihi,Ankara. TZBM(1931a),TaylorSistemi,TrkiyeZiraatBankasMecmuas,3(00.03.1931),2836. TZBM(1931b),TaylorSistemi,TrkiyeZiraatBankasMecmuas,4(00.04.1931),3542. TZBM(1931c),MuvaffakiyetinSrrHakkndaTaylor'uneYeniAtlanGenlereNasihatleri,Trkiye ZiraatBankasMecmuas,11,5254. Webster,D.E.(1939),TheTurkeyofAtaturk,NewYork:AMSPress. Yaln,N.(1946),TaylorismeinManasalma,6,1522.
433
BLMSELYNETMYAKLAIMINAPSKANALTKBAKI: TAYLOROKUMASI
SerhatSOYEKERC anakkaleOnsekizMartniversitesi BigaMeslekYksekokulu serhatsoysekerci@hotmail.com RamazanERTURGUT HavaKuvvetleriKomutanl HavaAstsubayYksekokulu erturgut.r@hvkk.tsk.tr
ZET Bualmakuramsalanalizintesindezihinselbirsorgulamayadnktr.Batdabelirlibiryntemedayalretorik olan izgisel tarih perspektifine gre Taylor; tm dncesi, yaay biimi ve ynetim bilimine katks ile modernitetarafndankuatldiinmoderniletmeciliinorijinidir.DolaysylabualmaTayloristsistemiklasik ynetimin deil, modern ynetimin ieriini oluturduunu iddia etmektedir. te yandan 20. yzyln banda mhendislik normlar ile biimlenen modern iletmecilik gibi modern tp, 18. yzyln sonunda tarihsel olgularn rasyonelliindegeriyednolmayanyoliindedomutur.Moderntbbnhastalkkategorisiolaraktasarlad takntlsaplantileTaylorundnsistemiarasndakoutlukszkonusudur.ByleceTaylorokumas,sreklili igelierekilerlemeyedayalfarklalanlarkatediinizlerinitar. AnahtarKelimeler:FrederickWinslowTaylor,modernite,takntlsaplant,bilimselynetimyaklam,rasyonel lik.
1.Sorunsal Taylorundoalyaameilimlerivednsistemionumoderniteninhakikatiilekuat mtr. Charles Derber ve arkadalarnn modernite tarafndan kuatlan Taylor iin kiilik zmlemeleribualmayailikinsorunsalnodakilgisidir:Takntlsaplant(obsessive compulsive)drtsnesahipbirkiiliktutkudandoankiiliiyanstr.Onda(Taylor)gen liindeadmlarnsaymannvehaftasonugolfoynarkentopavurualarnhesapetme ninizlerivardr.Btnfaaliyetleriniprogramlamvezamanaayraraklmlemiti.Hare ketlerinin analizindenetuhaftrkiverimlilie ilikin biroksebepbulunur.Bilimselyne timinkuramsallamasndaikikilitkavram(inisiyatifvegd)etrafndakidngsonderece arpcdr.Taylorunyaamvednekliylesistemininbirsistemikavrayamadanorta dankalktnvurgulayanlar(meslekhalinialamamiveuraalanlar,szgelimiiletme ciliktepazarlamayadatptadiyetisyenlikgibi)hakikategidenyolukavramakadnasiste min sr perdesini aralamak iin nasl bir gereklik sunduunun farkna varamamaktadr. Taylor ile modern iletmecilik biliminin kuramsallatrlmas cada Charlie Chaplinin sanatsal izdmnde kendini bulur. arlonun yryndeki ritmik admlar (Modern Zamanlarfilmi)birpistonunileyiiniyadaTheKidfilmindekaldrmtanakkbiro cukla oturarak yorgun makinalarn da artk dinlenmesi gerektiini betimleyici imgesi d nemin idealletirilmi yaratmn yanstr. nk Chaplin filmlerinde kendi bedenini bir makina metaforu imgesinin hem kendisine hem de kartlna dntrmt. Dahas arlo,konuarakdeil,bedeniilesylenmesigerekenisylyor,belkideTaylorgibiacl bir dncenin izinden giderek hakikatiaryordu. Bylesi bir durum kapitalizm(Frederick Taylor) ile sosyalizm (Charlie Chaplin) kartlnda oluan evrimselde znenin tarihini yakalamak asndan son derece kapsaml bir ierik sunar. Bu konuda noktay Halil Cibrann azyla syleyerek koymak gerekir: Hakikati arayp da onu insanlara aklayan herkesacekmeyemahkumdur.
434
2.Yntem DerinlemesinebetimlemeyntemiileTaylorunbilimselynetiminilkelerikitabndakime tinlerincelenerekdiergrvedncelerdneminolayveolgularparalelindeirdelen mitir. 3.Katk Taylorun krllk ve verimlilik zerine kurulu sistemi iletmecilikte modern bir srecin orijinidir. nk endstrilemenin bu doum arlar modern tp, modern sanat ve mo dernspordaolduugibimoderniletmeciliktevebirokmeslekialandakarmzakmak tadr.Birmakinamhendisiolanve1911deyaymladkitabndailerinsistemlilii,ii ninmaksimumyetenektealmas,alannrettiinegredllendirilmesi,ilerinlme ve deerlemeye tabi tutulmas, iin en iyi sonularn almak iin srekli eitimi fabrika dzeniiindetasarlamasTaylorynteminintemelunsurlardr.Buritmiksistemdeal ma,baileelidiyalektikzelliebalar.Bundandolayalmabaileelibirletirerekir ketlerdeparalaraayrr.Taylor,ruleofthumbdiyerekzelliiniveilevinikaybetmibir dngnnyadasrecindoalolarakiniegeeceini,entropiyeurayacananlatmakta dr. Dahas, ba ve elin bir fabrika dzeninde uygulamaya yansmalarn tantlar. nk Taylorbirbilimadamdeil,uygulamacolarakilerinelyordamveduyularyoluylaierii ninyadagrngsnnkarteklindemoderniteninmarkajndalmlemeyeynelmi tir.DoaldrkiTaylorunbirmhendisolmaslmeyedayalbirnormukefetmesindebu ayrcalkldurumukendisineekipalmasiinsalambirgerekedir.letmecilikteolduu gibitpbilimindedemeslektenolmayanlarnmesleeyaptklarbutrkatklaryadsnamaz. nk bir meslekte ana itki, meslekten olmayanlarn yaptklar katklar ile ortaya kar. Szgelimitpbilimindeanestezi,16.yzyldatariheFranszcerraholarakgeenAmbrosse Pare tarafndan uyguland. Kanamay durdurmak iin byk damarlar balayan bir ba bulmasonunbirberberraolarakyaptklarninkrabizlerisrklememelidir.Benzer ekildemziktekisestnsnverenPerksyonisevcudaparmaklarlazelekillerdevura rakalnansesegreorganveboluklarndurumunumuayeneyigerektirirkibunundabir arap mahzeninde varillere vurarak kan sese gre doluluk oranlarnn belirlenmesi ile ortaya ktn sylemek gerekir. Aslnda bu gibi paraprofesyonel (meslekten olmayan) rneklerokfazladr. Kukusuz bir entropi srecinde anma ve zlme st ste binme ile izgisel tarihin doalsonucunuyanstrnitelikteelealnmaldr.nkbubirletiriciunsur,gznhareketi vebakmllhareketvezamanndorusalkoordinatlarndamekanikverasyoneluyum da eriterek ilkeli bir dzeni ina edici niteliktedir. ilerin abalarn en yksek seviyeye karmayazendirmekiinparabademeplannermekvekronometrekullanarakiin eitliunsurlarnzamanabalamakTaylorunilerideyntemhalinegeleceinibilmeden; ancak,zihinselolarakkavradilkelibiradmdr.Btnbunlarhareketvezamanbelirlibir lme derecesine indirger. Bu lmleme sisteminde kadar byklnde, kadar uzunluunda, kadar arlnda gibi bir sylem, grngy dtalayp okluk iindeki nicel olgularn devreye girmesi anlamn tar. Modern tbb belirgin klan bu sylem kipi 19.yzylnbandahekimlerinneyinizvar?sorusununerenizaryor?sorusunadn trenkapsamlbirgerekedir.Budurumhastannhikyesinidinlemeyi,belirlibirsempto mun grnr gerekliinde aramaya dntrmtr. O halde iletmecilik perspektifin dendeerlendirdiimizdeTaylordabakekildeitirmitir.Taylorbakmnekildeiti riini 1912de Philadelphiada Midvale Steel Companyde ustaba olduunda kavramt. Bukavramayntemizerinenematfetmekgerekir.Ancakelileyaplanbazilerkendi iindealtblmlereayrlmaktavefabrikazemininedayalhiyerarileryaratmaktadr.Elile
435
makina arasndaki ergonominin lmlenebilir ve hesaplanabilirlii ynetimde bilimsel dncenintemelnoktasdr.nkgrngyerinilmegzersizlerinebrakmtr. Frederick W.Taylor (18561915) 1870lerin banda kk birmakina yapm atlyesinde rak olarak ie balayp ustaba olduunda gzlemin ne derece anlaml olduunu deneyimlemiti.Budeneyiminzndeverilihalegetirilmihareketvezamannnicellt leri vardr. Doal olarak bu deneyim Tayloru iileri altrmann ve cokulandrmann zorluunualglayabilecekkadariyibirnicelgzlemciolmayayneltti.Taylorundilegetir dikleribalbanayntemininarlkmerkeziniortayakoymaktavebelirlenimcitasnifini vurgulamaktadr:Doaleilimleriyleenerjikbiradambirkagntembelbirisiyleyanyana altnda u mant kabul eder: Tembel herif ancak yarm kadar alp benimle ayn paray alyorsa niin ok alaym?. Cmlede geen tembel herif(mindless) kavram anahtarbirszcktr.Kukusuzngilizcedemindlesskavramnahmakyadasersemkeli meleriyledeTrkeyeevirmekmmkn.OysaTaylor,tembelherifdemekleerilyapy vurgulayarak fabrika dzenindeki montaj alanlarna atf yapmaktadr. Ancak Taylorun sorguladsadecebirfabrikadzenindekierilzihniyetdeil,ivealmanntarihselsreci boyuncakendisineatfedilendoasndakikesintisizlieolaninancnn anmavezlme siyle erilliin doasnda kavrad kesintidir. Taylor zihninden geirdiklerini alanlarnda tasarlamak istediinden kitabna hareket ve zaman ettlerini iki kilit kavramda yanstt: nisiyatif(initiative)vegd(incentive).Bilimselynetimiadmadmyntemhalinegeti renbuikikavramgerektendebirbirineelikederniteliktedir.ilerehareketvezaman serilerini uygulayarak onlarn i grevlerinitanmlamak, doru iileri semek,iileri sis temiinderasyoneluyumdatutmakiingdlemek,iilertarafndansabotajyadakomp lo gibi eilimlerin ortaya kacan varsayarak (hesap ederek) blmleri alt blmlere ayrpgzetimvedenetimaltndatutarakonlarsistematikaskerhalinegetirmek.Ancak Taylorunemekvesermayeyibartrmaytaahhtettiindekendisiniarlatanlkilefile yenleringenibirkitleyioluturduunusylemekgerekir.Bugerekbirtrajedidir.zellikle 1912de Watertown tehizat deposunda iileri tahrik eden sylemler toplu grevler ile kzgnln boyutunun ne derece yksek olduunu ortaya koymaktadr. 1880de ABDde kurulan Amerikan Makina Mhendisleri Birliindeki (ASME) konferanslar, seminerler ve benzeretkinliklerynetiminbilimsellemesiyolundaatlanadmlargrnrhalegetiren rgtlenmelerdir. Tbbn klinik tp ile grneni okuyan uygulamalar ynetim biliminde mhendisliknormlarilegrnrhalegelmitir.DolaysylaTaylorzihnindengeirdiklerini alanlarndagremediiiinkendisindeortayakanbuhayalkrkl,kendindeiselle enbuderunitutkuvemoderniteninzuhurediionuaralkszalmayaitendrtselbir kuvvedir. 4.Kapsam BilimselYnetimYaklam20.yzylnbandamhendisliknormlarvetarihselolgularn rasyonelliindebirdahageriyednolmayacakyoliindedodu.Bilimselynetimgibi ynetim sreci ve brokrasi yaklamlar da sistemli kuramlardr. nk sistemcilik hem soyut hem de ilerletilemez yapdadr. Bu soyut ve kapal olann kaynanda sistemli hale geleniyakalamakyatar.Oysatmkavramlarnkendindebarndrdvarsaylanbirilkkav ramdangereintmnolduukadarolanakleylerideierenkavramlardanyolakp gerikalankarmlaryoluylabuilkkavramdantretmekgerekirkiitebudurumdakar mzaBilimselYnetimYaklamkar.Butarzdabirststebinmeolgusunudnme gereklii,yeniaratrmayollaramakvebiroktoplumsalboyutuyounlatranbazkav ramlaraayrcalkdatanmaktadr.Ohaldemoderniteolgusukendievrimiiindevekendi sinebalolmakkaydyladiersistemleritretir.BubalamdaolmakzereTaylorokuma
436
s,srekliliigelierekilerlemesinedayananbirdnceninfarklalanlarkatediiizleme sidir. 5.SonuYerine:Tartmalarveneriler oklu disiplini ieren bu almada belli bir sonuca varmann henz erken olduu d nlmekte ve neriler ile almann olabildiince boylamlandrlaca hedeflenmektedir. Bunutemelalrkenalmanneninceliklinoktasnakadardaraltlmasveardndanalm kazanmasdikkatealnmtr.TpkanakkaleBoaznnendaryeriolanKilikbahir(Rumeli) Saray(Anadolu)yakasnnhemenilerisindeSeddlbahir(Rumeli)Kumkale(Anadolu) yakasndansularnEgeDenizinedklerekgenilikkazanmasgibi. niversitelerin birer bilgi(dnce)retimmerkeziyeri olduuna dayalinancpekitir menin temel yolu konuya en dar alandan balayarak mesai saaticret ilikisinden bak makgerektiiolmaldr.BudncedenhareketleTaylorunsisteminiortadankaldrmadan ncebusistemincelikliolarakyaatmannanailkesinitesisetmekgerekir.AncakTayloru zihniyet olarakyaatmadannce onun AmerikanMakinaMhendisleriBirliindeverdii konferansmetinleriileTrkiyedemuadilikabuledilenTrkiyeMakinaMhendisleriOdas arasndaki ilikide ortak taraflarn olup olmadna da ayrca bakmak gerekir. Dolaysyla, endstrilemenin sosyopolitik, sosyoekonomik ve sosyokltrel adan lkesel farklar vekavramsaladlandrmalarnaihtiyavardr.TrkiyedeMakinaMhendisleriOdas1954 ylndaAnayasann135.maddesindetanmlanan7303saylyasailekurulmukamukurum niteliindekibirkurulutur.kikurumunynetimbiliminekatklar,zamanladevreyebaka aktr ve rgtlenmelerin girmesi, dier disiplinler ile ilikisi karlatrmal olarak ierik analizinetabitutulabilir. Konuya odakbirerevesunmakiinaslnoktayTaylorunzihninikemirenvezihninden geirdii temel sorunsal zellikle devlet niversitelerinde u minval zerinde btnleik hale getirebiliriz:Haftaiihergnkurumagelerekreten birisiileikiyadagngelip dier gnler yan gelip yatana da ayrt etmeksizin ayn maa vermek Bylesi bir yarg maal alan statsnde olan akademiklerin (Akademisyen kavram batnn soyaac iinde retilmi bir kavram olduu iin Trkiyede akademik personeli akademisyen eklindenitelemeninhatalolduudnlmelidir.)almaesaslarnaayrtedicibirizlek sunmaktr. Byleceetkilibirakademikynetimayrtedicizelliedayalkilitkavramsadecekefet mi olmakla kalmaz, alan ile almayan mesai saati gibi en dar alandan nicel gzlem leklerininretilmesivekurgulanmasilehakikatidekavramolur.Kukusuzbukavray baarstandartlarileparalelolanfarkllatrlmcrethadlerinikefetmekasndanson dereceanlamldr.Bukeif,crethadleriileorantlbaarstandartlarnnbelirlenmesive bilimselretiminsrdrlebilirliiasndanzorunlubirtemaolarakdnlmelidir. BubalamdaolmakzereTrkiyedeYKn2547saylKanunununalmaEsaslarba lkl 36. maddesinin (a) fkrasnn (1) numaral bendi, (c) fkras ve yine ilgili Kanunun 38.maddesi Taylorist temellerle karlatrlacaktr. alma esaslarna ilikin Trkiyede sosyoekonomik, sosyopolitik ve sosyokltrel srelerin Taylorist sistemden farkl bir zeminedayalolduuiddiasbualmannhipoteziolarakdnlmeliveniversitelerde eitim etkinliinin (mesai saati, ders cretleri, konferanslara katlmak, proje retmek, aratrmayapmakvs)ilgilikanunmaddeleriyoluyladeerlendirilmesitemelalnmaldr. Bunagreilgilikanunun36.maddesinin(a)fkrasnn(1)numaralbendiyledzenlen mitir: Devaml statde grev yapan retim yelerinin btn mesailerini niversite ile ilgilialmalarahasredecekleri,bunlarnzelkanunlarlabelirlenengrevlervetelifhaklar hari olmak zere, Yksekretim Kurumlarndan baka yerlerde cretli ya da cretsiz,
437
resmi ya da zel baka i grmeyecekleri, ek grev alamayacaklar, serbest meslek icra edemeyeceklerihkmaltnaalnmtr. Ayn maddenin (c) fkras: Devaml statde bulunan retim yeleri ile aylkl retim yardmclarnnenazdevletmemurlariinkabuledilmihaftalkalmasresikadarbir sre eitimretim, bilimsel aratrma, uygulama ve ynetim grevleriyle niversite or ganlarncaverilendiergrevleriyapmaklaykmldrler.Haftalkalmasresiasn danilgilimaddenin(d)fkrasndahaftalkdersyknnenazonsaatolarakbelirlendii vebumaddederetimyeleriarasndabirayrmnolmadgrlmektedir. 38.maddederetimelemanlarnnkamukurumvekurulularilekamuyararnaalan kurumlar ya da gerek kiiler tarafndan kurulan vakflar ile kamuya yararl dernekler ve bunlarnitiraklerindeneekildegrevlendirilecekleridzenlenmitir. HembilindiizerehemdeYKnilgilikanununagreretimyeleriprofesr,doent ve yardmc doentten olumaktadr. 2547 sayl kanunun retim yelerinin grevleri balntayan 22.maddesiretimyeleriarasndabirayrmyapmadanayn grevleri yrtmelerinikararabalamtr. KAYNAKA
Atay,O.(2000),Eylembilim.stanbul:letiimYaynlar. Ables,M.(1998),DevletinAntropolojisi,ev:Nazlkten,1.bask,stanbul:KesitYaynlar. Asiltrk,M.(2006).FotorafveResimlikisiBalamndaFrancisBaconveFotorafnBirGereklik Alan Olarak Kullanlmasna Dayal Uygulama almalar, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Adana:ukurovaniv.SBEResimEitimiAnabilimDal. Aydn,V.(1977),rgtGereivePersonelSorunlar,Ankara:SBFYaynlar. Balzac,H.(1971),eytanRuhluMelek,ev:RaziyeNugay,stanbul:AltnKitaplarYaynlar. Baransel, A. (1993), ada Ynetim Dncesinin Evrimi, Klasik ve NeoKlasik Ynetim ve rgt Teorileri,stanbul:..letmeFakltesiYaynlar. Belene,A.(2007),izofreniHastalarndaObsesifKompulsifBelirtilerin;Pozitif,NegatifveDepresif Belirtiler,laYanEtkileri,ntiharDncesi,Sosyallevsellikvegrilelikisi,UzmanlkTezi, stanbul:Prof.Dr.MazharOsmanRuhSalveSinirHastalklarEitimveAratrmaHastanesi. Benjamin,W.(2002),FotorafnKsaTarihesistanbul:YazGrntSesYaynlar. Bergson,H.(1986),YaratcTekml,ev:ekipTun,2.bask,stanbul:MEBYaynlar. Bergson, H. (2004a), Ahlakn ve Dinin ki Kayna, ev: Mukadder Yakupolu, Ankara: DouBat Yaynlar. Bergson,H.(2004b),MaddeveBellek,ev:IkErgden,stanbul:DostYaynlar. Boje,D.M.,Winsor,R.D.(1993)TheRessurrectionofTaylorism:TotalQualityManagementsHid denAgenda,JournalofOrganizationalChangeManagement,6(4),5770. Burns, E. (2007), Positioning a PostProfessional Approach to Studying Professions, New Zeland Sociology,22(1),72101. Cibran,H.(1998),ErmiinBahesi,ev:R.TanjuSirmen,stanbul:AnahtarKitaplarYaynlar. CumhuriyetHaftaSonu(2009),BilimsizKurgusalGldr,3(147),2. Dale,E.(1999),YnetimTeorileri:GemiveGelecek,ev:OsmanAknbay,stanbul:tekiYaynlar. Davis,R.C.,Filley,A.C.(1973),PrinciplesofManagement.AlexanderHamiltonInstitute,Newyork: Grolier. Deleuze,G.(2006),Bergsonculuk,ev:HakanYcefer,stanbul:OtonomYaynlar. Derber, C., Schwartz, W., Magrass, Y. (1990), Power in the Highest Degree, Professionals and the RiseofaNewMardarinOrder,Newyork:OxfordUniv. Drucker,P.F.(1984),SevkvedarecilikUra,ev:TunErkanl,stanbul:SevkvedareMavirlik EitimAratrmaA..Yaynlar. Drucker,P.F.(1994),Ynetim,Grevleri,SorumluluklarveUygulamalar,ev:FatoDilber,Ankara: ODTYaynlar.
438
Fndkolu, Z. F. (1966), Snai Sosyoloji ve nsanlararas Mnasebetler Teorisi, Ed. R.Tagiuri ve A. Baransel,OrganizasyonlarnBeeriYn.C:1,stanbul:letmektisadEnstits,128136. Fiek,K.(1979),Ynetim,Ankara:SBFYaynlar. Foucault,M.(1975),TheBirthoftheClinic.Newyork:Vintage. Foucault,M.(1994),Kelimelerveeyler,ev:MehmetAliKlbay,stanbul:mgeYaynlar. Foucault,M.(2001),MadnessandCivilization,AHistoryofnsanityintheAgeofReason.Translated FromtheFrenchbyRichardHoward,LondonandNewYork:Routledge. Guilln, M. (1991),States, Professions, andOrganizationalParadigms: German ScientificManage ment, Human Relations, and Structural Analysis in Comparative Perspective, Working Paper, 1991/17,Estudio,163. Illich,I.(1977a),LimitstoMedicine.Newyork:Penguin. Illich,I.(1977b),DisablingProfessions.London:MarionBayars. smailov,N.V.Vezakka,T.(1998),Psikiyatri,stanbul:zakYaynlar. Koel,T.(1998),TaylorizmGerektenldM?,ParadigmaAd.Business,bkz:letmeYneticilii, stanbul,2001:BetaYaynlar. Lee,J.I.(1966),KelimelerinFaydalBirekildeKullanlmas,Ed,R.TagiuriveA.Baransel,Organi zasyonlarnBeeriYn,stanbul:letmektisadEnstits,511514. Masson,J.(2003),TerapiyeHayr,ev:SelmaKoak,Ankara:DorukYaynlar. Montgomery, D. (1989), The Fall of the House of Labor the Workplace, the State and American LaborActivism.Paperback:CambridgeUniv. Muir,A.E.(1997),TheTechnologyTransferSystemDefiningCharacteristicsoftheMarketforInno vations,Newyork:Latham. Pareto,V.(2005),SekinlerinYkseliiveD,KuramsalBirSosyolojiUygulamas,ev:M.Zeynep Doan,Ankara:DouBatYaynlar. Ringer, F. (2003), Weberin Metodolojisi, Kltr ve Toplum Bilimlerinin Birleimi, ev: Mehmet Kk,1.Basm,Ankara:DouBatYaynlar. Robins, K. (1999), maj, Grmenin Kltr ve Politikas, ev: Nuray Trkolu, stanbul: Ayrnt Yay nlar. Sencer,M.(1978),ToplumsalAratrmalardaYntembilim,Ankara:TODAEYaynlar. Shell,R.L.,Dekker,M.(2003),ManagementofProfessionals.PlaceofPub.,Newyork. Smith,P.(2001),RnesansveReforma,ev:Serpilalayan,stanbul:TrkiyeBankasKltr Yaynlar. Soyekerci, S., Erturgut, R. (2008), Bara Son Veren Bar: Futbol, Belediyeler, Belediyespor Kulpleri Ve Grotesk Betimlemeler, V. Uluslararas Sivil Toplum Kurulular Kongresi, OM TroiaKltrMerkezi,2426Ekim,anakkale,10611069. Taylor,F.W.(1911),ThePrinciplesofScientificManagement,Newyork:HarperandBrothers. Taylor,F.W.(1947),ShopManagement,ScientificManagement.Newyork:HarperandRow. Taylor,F.W.(1997),BilimselYnetiminlkeleri,ev:H.BahadrAkn,Konya:izgiYaynlar. Turner, N. A. (1966), Sevk ve dareMontaj Hatt, Ed. R.Tagiuri ve A. Baransel, Organizasyonlarn BeeriYn,stanbul:letmektisadEnstits,420427. TrkDilKurumu(1971),ResimliTrkeSzlk,Ankara:TrkDilKurumuYaynlar. http://yok.gov.tr,(Eriim:12.3.2009) http://mmo.org.tr,(Eriim:13.3.2009)
439
21.Oturum
tenAyrlmaMlakatlarvergtselHafzalikisi:MlakatHafzaKay bnnlermi? DuyguKIZILDA Gitmekmi,Kalmakm?:BeYldzlOtelgrenlerininrgtteKalma NiyetiniEtkileyenFaktrler KvanNELMEN,DuyguUYGUR,IkU.ZEYTNOLU KurumdanAyrlmaNiyetiniEtkileyenUnsurlar:eBallkveKurumla zdeleme FsunBULUTLAR,ElaNLERZ

440
TENAYRILMAMLAKATLARIVERGTSELHAFIZALKS:MLAKAT HAFIZAKAYBININLERM?
Ar.Gr.DuyguKIZILDA AfyonKocatepeniversitesi ktisadivedariBilimlerFakltesi letmeBlm dkizildag@aku.edu.tr
ZET Bilginin rekabet avantaj salayan en temel unsur olarak tanmlanmasyla birlikte, gemi deneyimlerden elde edilen bilgilerin oluturduu rgtsel hafza kavram byk nem kazanmtr. alan, alma sresi boyunca kazanm olduu tm deneyimlerin doldurduu bir depodur. alan iten ayrldnda kendisiyle birlikte tm birikimlerinidergthafzasndangtrr.Bunedenlergtselhafzaytehditedenentemeltehlikelerdenbirisi, gnmzde rgtsel hafzann daha ok bireylerin zihinlerinde yerlemesi nedeniyle alan devir hzdr. ten ayrlmamlakatvastasylaitenayrlanalannbilgi,becerivedeneyimlerineulalmasvebunlarnustalkla kaytaltnaalnmas,rgtselhafzakaybnengelleyecek,hemrgthemdeyenialnacakalanlariinyarar salayacaktr.Bubalamdaalmannamac;itenayrlmamlakatlarndaalanlarnseslerininrgtselhaf zay koruma amacyla ne derece dikkatle dinlendiinin tespit edilmesi, mlakatlar vastasyla rgtsel hafzay koruyacak bilgilerineldeedilipedilemediinin,eldeedilenbilgilerinieriininrgtnhafzasnnkorunmasnda nekadarfaydasaladnnbelirlenmesidir.almannamacdorultusunda,genelmerkezistanbuldabulunan birholdingindoalgazdatmhizmetisunanitirakindekiitenayrlmamlakatsistemiincelenmitir. AnahtarKelimeler:tenayrlmamlakat,alandevirhz,rgtselhafza,rgtselhafzakayb
1.GR Sanayidevrimiylebirliktemaliyetolarakgrleninsan,gnmzderekabetavantajsala yanvebuavantajdevamettirenennemlikaynakolaraknplanakmaktadr.Spender bireylerin sahip olduu rtk bilgi ve becerilerin rgtn entelektel sermayesinin en nemli paras olduunu belirtmektedir (Nahapiet ve Ghossal, 1998). rgtteki bireyler sahipolduklardeneyimvegzlemlersonucundaeldeettikleribilgilerihafzalarndasakla yarak inanlarn, varsaymlarn, deerlerini ekillendirirler (Walsh ve Ungson, 1991). Bi reylerin ekilldendirdii bu yaplar kltr, dnm, rgt yaps, ekoloji ve d arivlerle birleerekrgtselhafzaymeydanagetirir(Spender,1996;StijnveWensley,2001). Ancakrgtler;itenkarlma,transfer,emeklilik,alannlm,outsourcing,yeniden yaplanma,sistemdeiikliklerivesistemkmesigibipekokfarklnedenlehafzakayb na urayabilir. rnein alanlarn iten karlmas, emeklilii veya transferi nedeniyle, alanlarn sahip olduklar bilgi, beceri, deneyim ve birikimler rgtte kaybolmakta ve rgtsel hafza kayb olumaktadr. rgtsel hafzann bu nedenlerle kaybolmamas, al an devir hznn drlmesiyleveya ayrlan alandansahipolduu bilgi,beceri, dene yim, birikim ve balantlarn renildii iten ayrlma mlakatlaryla mmkndr. ten ayrlmamlakatlarnniealmsrecindeuygulananmlakatlargibiayrlmasrecindede uygulanmas beklenir. lkemizde genellikle uluslararas irketlerce kilit pozisyonlardaki alanlara,rgtselhafzaykorumakamacndanziyadeayrlmanedenlerineodaklanarak ayrlmamlakatlaryapldbilinmektedir.Bunedenleszkonusualmannitenayrl mamlakatvergtselhafzailikisiynndenliteratrekatksalamas,alandakiara trmaclaravekurulularayolgstermesibeklenmektedir.
441
2.ALIANDEVRHIZININRGTSELHAFIZAYAETKLER rgtselhafza;kolektifbilgininsaklanmas,betimlenmesivepaylalmasolaraktanmla nankapsamlbirierik(Croasdell,2001)vegemiuygulamalardankazanlanbilgininmev cutrgtselfaaliyetlereetkietmesinisalayanbiraratr.rgtsel hafzaalannrgt iin alrken elde ettii toplam bilgiden oluur (Kransdorff ve Williams, 2000). rgtn gl ve zayf ynlerinin bilinmesi, rgt kltrnn anlalmas, karar alma ve iletiim tarzlar hakkndaki farkndalk rgtsel hafzann iinde yer alan bilgilerden bazlardr. rgtselhafzanngemitensaladbilgiler,ilemmaliyetlerinindmesini,dahaetkin ve etkili kararlarn alnmasn ve rgtn iindeki gcn temelinin oluturulmasn salar (SteinveZwass,1995). Weick, bilginin bireylerin zihinlerinde veya rgtsel kltr kalplar, deerler, inanlar, yazl kurallar, dosyalar ve kaytlarda depolanabileceini belirtir (Kruse, 2003). Yazl hale gelmi,kodlanmbilgilerpotansiyelolarakdierlerininulaabileceibilgilerdir.Kodlanma yanveyaulalamayanbilgilerisebireylerinzihinlerindeyerlemitir,enokihtiyaduyul duundabubilgiyesahipolanalanngitmesiyleulalamazhalegelebilir(Spender,1996; Croasdell,2001).Cadeyegrealanlardandahafazlabilgidepolayacakbirbilgideposu olmadndanalandevirhzrgtselhafzannzayflamasnasebepolur(SteinveZwass, 1995). alan devir hz; alanlarn akut hastal, e nedeniyle ehir deitirmesi, yal, hasta veya gen yaknlarnn bakmn stlenmesi gibi kendi kontrolnde olmayan sebeplerle iten ayrlmasyla,dk performans, irket politikalarn veiiihlal etme gibinedenlerle rgtnalandanayrlmasnistemesiylevealannalmayadevametmesigerekirken gitmeyitercihetmesiyleortayakabilir.Neekildeolursaolsunalandevirhznnrgt lere maliyeti olduka yksektir. ten ayrlan alann yerine yeni bir alann alnmas; semeveyerletirme,eitimveyetitirmemaliyetininyanndaverimlilikdnvebu faaliyetleriinfazladanzamanveigcharcanmasnberaberindegetirecektir.Bufinan salmaliyetlerinyanndaalandevirhznn rgtasndanfinansalolmayanmaliyetleri deoldukayksekolabilir.rgtnyksekalandevirhznasahipolmashafzanno unun bireylerin zihninde yer etmesi nedeniyle rgtsel hafzaya nemli etkide bulunur (Croasdell,2001).Buetkiparasalolarakifadeedilemez,deneyimlibiralanitenayrld ndakendisiylebirliktetmbirikimlerinidergthafzasndangtrr.Bubirikimleryeni gelenkiilerekolaycadevredilemeyen,ayrlanalannuzmanlatveheryenialann zaman iinde uzmanlaarak kazanaca birikimlerdir. Uzmanlk kazanmak ise maliyetli ve uzunzamanalanbirsretir. 3.TENAYRILMAMLAKATLARIVERGTSELHAFIZALKS tenayrlmamlakatideiiklii,istifaveyaemeklilikgibinedenlerlergttenayrlacak alan ile rgt temsilcisi arasndaki bilgi deiimidir (Knouse vd., 1996). ten ayrlma mlakatn literatrde en iyi tanmlayan ve alan sesinin alan devir hz zerindeki etkisini anlamada hareket noktas olan yaklam, Hirschmann ExitVoice yaklamdr. Bu yaklamda Hirschman, rgt yaps ve alanlarn davranlar arasnda; alanlarn sesineulalmasn,gnllayrlmalargibiklarnorannnazaltlmasn,almaalann daki memnuniyetsizliklerin cevaplanmasn salayan basit bir iliki nerir (Colvin ve Batt, 2005). Exitk; rgt ile ilikilerinden kama veya ilikileri sonlandrma frsat sunar; deiiklik,ayrlmakarar,rgttenistifaetme,transferolma,bakabiriaramaveyaistifa etmeyidnmekileilgilidir.VoiceSes;rgtileilikilerikorurkenmemnuniyetsizlikle ringiderilmesifrsatnsunar,rgtselbalamda;yneticiveyaiarkadalarylaproblemle rintartlmasylaartlarnaktifveyapcbirekildegelitirilmeyeallmas,problemleri
442
zmek iin harekete geilmesi, zmler sunulmas, sendika gibi d araclardan yardm istenmesiileilgilidir(LeeveJablin,1992).Hirschmanrgtlerinkdncelerinidikkatle dinlemeleriveeldeedecekleribilgilerirgtgelitirecekfikirlergelitirmekiinkullanma lar gerektiini savunur. ExitVoice yaklam rgt yaps ve alan davran arasnda basitbirbalantkurar;alansesiiinelverilibiryapoluturulursaiyerindekimemnu niyetsizliklere karlk klarn meydana gelmesi azalr (Colvin ve Batt, 2005; Luchak ve Gellatly, 1996). Exit veya Voice, Hirschman modelinde nc bir kavram olan LoyaltyBallktanetkilenir.Hirschmanballrgtebalanmaduygusuolaraktanm lar; pasif fakat iyimserlikle artlarn iyilemesinin beklenmesi, rgte destek verilmesi, geliimin mit edilmesiyle ilgilidir. Hirschmana gre balla sahip alanlar memnuni yetsiz olduklarnda k yerine ses karmay tercih ederler (Leck ve Saunders,1992; Parker,1997). tenayrlmamlakatlaralanlarnseslerinidinlemek,rgtleilgilifikirvedncelerini renmek iin bulunmaz bir frsattr. Eletirilere ramen ayrlan alanlardan bilgi topla mak iin kullanlan enyaygn yntem olan iten ayrlmamlakatlarnda farklboyutlarda alanasorulacaksorularlabilgitoplanmayaallr.Eeriyiynetilirseitenayrlmam lakatlarrgtevealanlarnapekokfaydasalar.tenayrlmamlakatlar;alanlar danrgttekideneyimleriveizlenimleriileilgilietkinekildebilgitoplanmasn(Drostvd., 1987;Knousevd.,1996),gnllolarakrgttenayrlmakisteyenalanlardanmemnuni yetsizlik nedenlerinin renilerek gerekli dzenlemelerin yaplmasn (Feldman ve Klaas, 1999; Knouse vd., 1996), kt personel uygulamalarnn, i tatminsizlii kaynaklarnn ve yetersiz yneticilerin ortaya karlmasn (Lefkowitz ve Katz, 1969; Leahey&Henderson, 1991), yetenekli alanlarn elde tutulmas iin yeni yntemler gelitirilmesini, rgt ve ayrlan alanlar arasndaki yanl anlamalarn giderilmesini, daha iyi bir halkla ilikiler yapsnn oluturulmasn (Lefkowitz ve Katz, 1969; Leahey ve Henderson, 1991), ayrlan alannyeniiivergthakkndabilgiedinilmesini(GiacaloneveDuhon,1991),cinsel taciz, ayrmclk ve etik olmayan uygulamalarn ortaya karlmasn (Giacalone vd., 1999) veennemlisirgtselhafzannkorunmasnsalar(KransdorffveWilliams,2000). tenayrlmamlakatlarklasikolarakiveyneticitatminihakkndageribildirimsalaya caksorularierir.Ortayakarlanproblemlergelecektekialandevirhzorannazalt makveyaayrlanalanlarngeridnmesinisalamakiinkullanlr.tenayrlmamlakat larnnyeniuyarlamalarndaisealanniletiimalar,becerilerivebilgitabanhakknda sorular sorulmaktadr. Ayrca alanlara i ile ilgili yaplabilecek dzenlemeler hakknda faydalolacaktavsiyelerdebulunmasiinfrsatverilmektedir.tenayrlmamlakatlarn da; yakn denetim, eitim ve geliim frsatlar, performans deerleme ve geri bildirim, cret ve haklar kapsayan rgte ilikin bilgilerin yannda; ie, alma ortamna, ayrlma nedenine,ivergtileilgiliproblemlere,ivergtileilgilinerilerevebilgitransferine ilikin detaylbilgilerdeelde edilmeyeallr(Giacalone veDuhon,1991;Giacalonevd, 1999).tenayrlmamlakatlarndailikiler,dkmanlar,devamedenfaaliyetler,gelime ler, gelecekte oluabilecek balantlara ynelik sorulan sorular, rgtsel hafzann korun masndabilgitransferinisalamaasndankritiknemtar(StoykoveFung,2007). tenayrlmamlakatlarileeldeedilenbilgiler;gelecektergtteyaanabilecekayrlmala rengellemedeveayrlmaydnenalannyenideniednmesisalamadakullanlabi lir.Bununyanndaayrlanalanlabirliktegitmesiengellenenbilgileryenivemevcutal anlartarafndankullanlarakrgtselhafzakaybnlenmiolur.
443
4.ARATIRMANINYNTEMVEKAPSAMI almann amac; rgtsel hafzay korumak amacyla iten ayrlma mlakatlarnda; al anlarnseslerininnederecedikkatledinlendiinin,mlakatlardargtselhafzaykoruya cakbilgilerineldeedilipedilemediinin,eldeedilenbilgilerinieriininrgtnhafzasnn korunmasnda ne kadar fayda saladnn belirlenmesidir. almada; genel merkezi s tanbulda bulunan inaat, enerji, tekstil, finans, telekomnikasyon ve medya alanlarnda faaliyetgsterenbirholdingin,2004ylndazelletirmekapsamndasatnalarakbnyesi ne katt ve 2007 ylnda hisselerinin %40n Almanya merkezli uluslar aras bir enerji kuruluunadevrettii,doalgazdatmhizmetisunanitirakindekiitenayrlmamlakat sistemi incelenmektedir. Aratrmada kuruluun iten ayrlma mlakatnda kullanld dkmanlar nitel analiz tekniklerinden ierik analizi yntemi kullanlarak analiz edilmek istenmi ancak, analizde kullanlacak rneklemin yetersizlii nedeniyle aratrmann yn temidkmanincelemevensanKaynaklarDepartmanyneticileriileyaryaplandrlm grmeeklindedeitirilmitir. 5.ARATIRMANINBULGULARI Aratrmadakikurulu;1989ylndabulunduuildedoalgazdatmyetkisinialm,1992 ylnda doalgaz datm faaliyetlerine balam, 2003 ylnda zelletirme Yksek Kuru lununkararilezelletirmeprogramnaalnarakzelletirmedaresinedevriyaplmtr. 2004ylndagerekleenzelletirmesonucundakurulu,genelmerkezistanbuldabulu naninaat,enerji,tekstil,finans,telekomnikasyonvemedyaalanlarndafaaliyetgsteren bir holding tarafndan satn alnmtr. zelletirme ile birlikte kuruluta kriz, yenilik ve deiimynetimiprojeleribalatlmtr.Kurulu2005ylndamisyon,vizyonvedeerlerini yeniden yaplandrm, kltr deiimi, kurumsal kaynak planlamas almalar ve ulusal kalitehareketialmalarnabalam,kalite,evre,isalvegvenliiynetimsistem leri belgelerini almtr. 2006 ylnda yerel kalite byk dln kazanan kurulu, 2007 ylndaAlmanyamerkezliuluslararasbirenerjikuruluuileirketevliliinegitmivehisse lerinin%40ndevretmitir.KuruluzsermayebyklasndanTrkiyeninenbyk zelsektrgazdatmirketidir.zelletirmesonrasndakurulutainsankaynaklaryne timi uygulamalar da yeniden yaplandrlm, 2007 ylnnson eyreinden itibaren kuru lutaitenayrlmamlakatlaruygulanmayabalanmtr. lkemizdepekokinsankaynaklarynetimiuygulamasgibiitenayrlmamlakatlarnn dasadecekatzerindemevcutolanbiruygulamaolduu,ouzamanformaliteolarak uyguland,rgtselhafzaykorumakamacylafarklboyutlaraodaklanmakyerinesadece yzeysel olarak ayrlma nedenlerine odakland ve mlakatlarn sadece kendi istei ile ayrlan, emekli olan veya st dzeydeki alanlara uyguland bilinmektedir. Oysaki ie alm srecinde uygulanan mlakatlar gibi ayrlma srecinde de detayl mlakatlar uygu lanmasbeklenir.Bunedenlearatrmadakurulutauygulananitenayrlmamlakatlaryla rgtselhafzaykoruyacakbilgilerineldeedilipedilemedii,eldeedilenbilgilerinieriinin rgtnhafzasnnkorunmasndanekadarfaydasaladnnbelirlenmesiamalanmtr. Amacaynelikolaraknceliklekurulutauygulananitenayrlmamlakatsistemininetkin birekildekullanlpkullanlmadbelirlenmeyeallmtr.BudorultudansanKaynak lar Departman yneticilerine elektronik posta yoluyla gnderilen soru listesi ile mevcut durum tespit edilmeye allm, mlakatta hangi boyutlar zerinde durulduu belirlen mek istenmitir. Verilen cevaplar incelendiinde; mlakatlarda alanlara farkl sorular sorularak;denetimyneticizellikleri,eitimvegeliimfrsatlar,cretvehaklar,alma ortam,ayrlmanedenleriileiveiyerineilikinsorunlargibirgteilikinfarklboyutlarn belirlenmeyealldgrlmtr.Eldeedilenbubilgilersonucundakurulutanuygula
444
maya balanan tarihten bugne kadar yaplm olan tm iten ayrlma mlakatlarna ait dkmanlaristenmitir.Kurulutarafndangnderilendkmanlarnnitelanalizteknikle rinden ierik analizi yntemi kullanlarak analiz edilmesi planlanmtr, ancak gnderilen dkmanlarnierikanalizindekikategorisisteminioluturacakvekodlamayapacaknitelik venicelikteolmamasnedeniyleyntemdokmanincelemeveyaryaplandrlmgr meolarakdeitirilmekzorundakalnmtr. Kuruluunitenayrlmamlakatlarnaaitdkmanlarnnincelenmesisonucunda;durum tespitindekullanlansorularaverilencevaplarnaksinemlakatformlarndasadeceayrlma nedenleri ve yeni iyeri ile ilgili bilgilerin edinilebildii grlmtr. Mlakat formlarnda denetimyneticizellikleri,eitimvegeliimfrsatlar,cretvehaklarilealmaortam hakkndaakahibirsoruyeralmamaktadr.ncelenenitenayrlmamlakatformlarnda iten ayrlma nedenleri blmnde cret, terfi, alma saatleri, yneticilerle ilikiler, i ortam,alanlarlailikilergibiseenekleryeralmasnaramen,ayrlanalanlarcaayrl manedenininsadeceemeklilik,askerlikvesalkproblemleriolarakbelirtildiigrlm tr.Ayrlanalannivergtileilgiligrvenerilerinibelirtmesininbeklendiiform blmnde ise ayrlan alanlar yneticilerine teekkr ederek, iyi dileklerde bulunmu tur.Yineitenayrlmamlakatformunda,rgtselhafzannkorunmasndabilgitransferini salamaasndankritiknemtayanilikiler,dkmanlar,devamedenfaaliyetler,geli meler, gelecekte oluabilecek balantlara ynelik hibir blm ve/veya soru bulunma makta, bu nedenle ayrlan alann bilgi, beceri, deneyim, birikim ve balantlar yazl olarakkaytaltnaalnmamaktadr. DkmanlarnnitelikselolarakyetersizolmasnedeniylensanKaynaklarDepartmanst veortadzeyyneticileriileyaryaplandrlmgrmeleryaplmtr.Yaplangrme lerde;kurulutaitenayrlmamlakatlarnnuygulanmaamacna,itenayrlmamlakatla rnnhangitarihtenitibarenuygulanmayabalandna,alanlarnitenayrlmamlaka tnanaslynlendirildiine,mlakatbiimivemlakatnsresine,itenayrlmamlakatn daneldeedilenbilgilerinnasltoplandna,saklandnavetakipedildiine,mlakatlarla ilgili rapor hazrlanphazrlanmadna,mlakatlardan eldeedilen sonularn nasl deer lendirildiine, mlakatlarnn sonularndan yararlanlp yararlanlmadna, mlakatlar sonrasnda uygulamaya koyulan bir deiiklik veya yenilik olup olmadna, mlakatlar sonrasndaayrlmaktanvazgeenalanolupolmadna,itenayrlmamlakatlaruygu lanmaya baladktan sonra alan devir hznda deiiklik olup olmadna ilikin sorular yneltilmitir. Bu sorularla kuruluta iten ayrlma mlakat sisteminin etkin bir ekilde kullanlpkullanlmad,mlakatlardaalanlarnseslerininnederecedikkatledinlendii, rgtselhafzaykoruyacakbilgilerineldeedilipedilemediifarklbiradanbelirlenmeye allmtr. Grmelerdeyneticiler;itenayrlmamlakatileitenayrlanalannitenayrlmas na ilikin bilgileri deerlendirerek kayt altna almay amaladklarn belirtmilerdir. G rmedeyneltilendiersorularaverilencevaplarvedkmananalizleriileburadaifade edilenitenayrlmayailikinbilgilerin;ilikiler,dkmanlar,devamedenfaaliyetler,geli meler,gelecekteoluabilecekbalantlarailikinbilgilerolmad,sadeceayrlmanedenine ilikin bilgilerin kayt altna alnmasnn amaland grlmtr. ten ayrlan alann mlakatansanKaynaklarDepartmantarafndangrmedavetiileynlendirildii,mla katlarnyzyzegrmeeklindeyapld,mlakattaneldeedilenbilgilerinzlkdosya larnda saklandnn belirtilmesiyle kuruluta iten ayrlma mlakatlarnn standart bir uygulamaprosedrnesahipolduusylenebilir.Grmelerdeyneticilerinitenayrlma mlakatlarsonucuyaplandeerlendirmelerdenlemalnmasnveyadeiiklikyaplma
445
sngerektirenbirdurumlakarlamadklarnbelirtmelerisonucundamlakatlarlaistenen amalara ulalp ulalmad sorusu farkl ekilde tekrar sorulmu ve istenen amalara ulaldynndecevapalnmtr.Grme,kuruluunitenayrlmamlakatlarylaula may istedii amalarn; alanlardan rgtteki deneyimleri ve izlenimleri ile ilgili etkin ekildebilgitoplanmas,gnllolarakrgttenayrlmakisteyenalanlardanmemnuni yetsizlik nedenlerinin renilerek gerekli dzenlemelerinyaplmas, kt personel uygula malarnn, i tatminsizlii kaynaklarnn ve yetersiz yneticilerin ortaya karlmas, yete neklialanlarneldetutulmasiinyeniyntemlergelitirilmesi,rgtveayrlanalan lararasndakiyanlanlamalarngiderilmesi,dahaiyibirhalklailikileryapsnnoluturul mas,ayrlanalannyeniiivergthakkndabilgiedinilmesi,cinseltaciz,ayrmclkve etikolmayanuygulamalarnortayakarlmasvergtselhafzannkorunmasgibikonu lardanhangisiveyahangileriniierdiinitespitetmekzerederinletirilmitir.Ancakderin lemesinesorularaverilencevaplarkurulutaitenayrlmamlakatnnuygulanmaamac nnyukardabelirtilenkonulardorudaniermediinigstermitir.Dolaysylakurulutaki iten ayrlma mlakatlarnn amacnn; alanlarn sesini dinlemek, alan devir hzn azaltmak veya rgtsel hafzay korumak deil sadece alann iten ayrlma nedenine ilikinbilgilerisistematikbirekildekaytaltnaalmakolduubirkezdahaortayakmtr. Ayrca kurulu, iyiletirme, dzeltme veya nlem almay gerektirecek bir geribildirim al namad iin mlakatlarn sonularndan henz yararlanamam ve dolaysyla alan devirhzndabirdeiiklikolmamtr. Deerlendirilen tm cevaplar paralelinde yneticilere, iten ayrlma mlakatn yrten nsan Kaynaklar Departman yetkilisinin mlakatta ayrlan alanlara, mlakat dkmannda yer alan ayrlma nedeni odakl sorular haricinde hangi sorular sorduu ve srecinaslynettiisorulmutur.Yneticiler,mlakatlarnitenayrlmaformununierii negreekillendirildiinivemlakatyrtenyetkilininmlakattaayrcabirkayttutma dnbelirtmitir.Ayrlanalanlarnbirikimvedeneyimlerinineldeedilmesiveidevri nin(iler, iletiim kurulacak kiiler, bitirilmemi veya bitirilecek projeler vb.) eksiksiz bir ekilde gerekletirilebilmesi iin kuruluta farkl bir soru veya grme formu bulunma maktadr, ayrca bu bilgilerin aktarlaca bir dokman veya veritaban sistemi mevcut deildir. 6.SONU DkmanincelemelerivensanKaynaklarDepartmanyneticileriileyaplanyaryaplan drlm grmeler sonucunda; kuruluta uygulanan iten ayrlma mlakatlarnn sadece iten ayrlan alann ayrlma nedeninin belirtildii bir dkmantasyon almas olduu grlmektedir. Bu balamda ilerleyen dnemlerde kurulutaki iten ayrlma mlakatlar kat arivi grevinden teye gidemeyecektir. Kuruluun iten ayrlma mlakatlarnn, denetimynetici zellikleri, eitim ve geliim frsatlar, cret ve haklar, alma ortam, ayrlmanedenleriileiveiyerineilikinsorunlargibifarklboyutlarbelirlemeyeynelik altyapsdabulunmamaktadr. Tmsonulardikkatealndnda,kuruluunitenayrlanalanlarsonucundaoluabile cekrgtselhafzakaybileilgilibirkaygsnnbulunmadvealanlarnseslerinidinle meninneminifarkedemediigrlmektedir.Dolaysylakurulutakiitenayrlmamla katlaralanlarnsesinidinlemekvealandevirhznazaltarakhafzaykorumakamac ntamamaktadr.BubalamdakuruluunTrkiyedekipekokkurulutaolduugibiiten ayrlma mlakatlaryla sadece iten ayrlma nedenlerine odakland sylenebilir. Sonu olarak kuruluun, iten ayrlma mlakat uygulama amalarn tekrar gzden geirerek, nlem almas ve iten ayrlma mlakatlarn yeniden yaplandrmas gerekmektedir. Aksi
446
takdirde kuruluun alan devir hznda yaayaca bir art sonucunda ciddi bir hafza kaybtehlikesiilekarkaryakalmaolasloldukayksektir. KAYNAKA
Colvin,AlexanderJ.S.,Batt,RosemaryveKeefe,Jeffrey.(2005),TheImpactofEmployeeVoiceand Compliance MechanismsonAbsenteeism,Discipline andTurnover, CAHRS WorkingPaper Se ries,CAHRSWP0513,112. Croasdell,David T. (2001), Its Role InOrganizationalMemoryandLearning, Information System Management,Winter,811. Drost,D.A.,OBrien,F.P.veMarsh,S.(1987),ExitInterviews:MasterThePossibilities,Personnel Administrator,32(2),104110. Feldman, D. C. ve Klaas, B. S. (1999), The Impact of Exit Questionnaire Procedures on Departing EmployeesSelfDisclosure,JournalofMangerialIssues,11(1),1325. Giacolane,RobertA.veDuhon,David.(1991),AssessingIntendedEmployeeBehaviourinExitInter views,TheJournalofPsychology,125(1),8390. Giacolane,RobertA.,Knouse,StephenB.vePollard,HindaG.(1999),WillingnessToReportUnethi calBehaviorinExitSurveys,TeachingBusinessEthics,3,309321. Knouse,StephenB.,Beard,JonW.,Pollard,HindaGreyserveGiacolane,RobertA.(1996),Willing nesstoDiscussExitInterviewTopics:TheImpactofAttitudesTowardSupervisorandAuthority, TheJournalOfPsychology,130(3),249261. Kransdorff, A. ve Williams, R. (2000), Managing Organizational Memory: The New Competitive Imperative,OrganizationalDevelopmentJournal,18,107117. Kruse, Sharon D. (2003), RemeberingAs Organizational Memory, Journal of EducationalAdmini stration,41(4),332347. Leahey,MargaretveHenderson,Gloria.(1991),WhenNursesTerminate:TheExitInterview/Ques tionnaire,NursingEconomics,9(5),336342. Leck, Joanne D. ve Saunders, David M. (1992), Hirschman's Loyalty: Attitude or Behavior?, Em ployeeResponsibilitiesandRightsJournal,5(3),219230. Lee, Jaesub ve Jablin, Fredric M. (1992), A CrossCultural Investigation of Exit, Voice, Loyalty and NeglectasResponsestoDissatisfyingJobConditions,29(3),203228. Lefkowitz,JoelveKatz,MyronL.(1969),ValidityofExitInterviews,PersonnelPsychology,22,445 455. Luchak, Andrew A. ve Gelletly, Ian R. (1996), ExitVoice and Employee Absenteeism:A Critique of theIndustrialRelationsLiterature,EmployeeResponsibilitiesandRightsJournal,91102. Nahapiet,JanineveGhoshal,Sumantra.(1998),SocialCapital,IntellectualCapital,andtheOrgan izationalAdvantage,TheAcademyofManagementReview,23(2),242266. Parker,LouiseE.(1997),SilentDissenters:AModelForExploringTheSourcesandConsequencesOf PrincipledTurnover,AcademyofManagementProceedings,7175. Spender,J.C.(1996),OrganizationalKnowledge,LearningandMemory:ThreeConceptsinSearch ofATheory,JournalofOrganizationalChangeManagement,9(1),6378. Stein, Eric W. ve Zwass, Vladimir. (1995), Actualizing Organizational Memory with Information Systems,InformationSystemsResearch,6(2),85117. Stijn,EvelineVanveWensley,Anthony.(2001),OrganizationalMemoryandTheCompletenessof Process Modeling in ERP Systems: Some Concerns, Methods and Directions for Future Re search,BusinessProcessManagement,7(3),181194. Stoyko, Peter ve Fang, Yulin. (2007), Lost&Found: A Smart Practice Guide to Managing Organiza tionalMemory,CanadaSchoolofPublicService. Walsh,JamesP.veUngson,G.Rivera.(1991),OrganizationalMemory,TheAcademyofManage mentReview,16(1),5791.
447
GTMEKM,KALMAKMI?:BEYILDIZLIOTELGRENLERNNRGTTE KALMANYETNETKLEYENFAKTRLER
KvanNELMEN Boaziiniversitesi, Turizmletmecilii Blm inelmenk@boun.edu.tr DuyguUYGUR stanbulBilginiversitesi, MBAProgram duyguu@bilgi.edu.tr IkU.ZEYTNOLU McMasterniversitesi, DeGrooteSchoolof Business zeytino@mcmaster.ca
ZET Arlama sektrn tepe noktasn oluturan be yldzl otel iletmelerinde, genellikle yksek beklentileri olan misafirlerininistekleriniyerinegetirmeabas,igrenlerasndanhayliyounvestreslibirtempoyugerektire bilmektedir.Otellerinzelliklensahaigrenleriasndandeikenalmadzenisklklaailehayatileihayat atmasna, dolaysyla da rgtte kalma niyetlerinde dlere sebep olmaktadr. Bu durum, sektrde sklkla ikyetiolunanhayliyksekdzeydekiigcdevrioranlarnnolumasnnnemlisebepleriarasndadr.Gerek letirilenalmannsonular,igreninrgttekalmaniyetininyordanmasndaelealnandeikenlerdenduygu salballnnemlibiretkenolmasnaramen,iyeristresiilebaakmadaalmaarkadalarnndesteinin nem kazandn, ynetici desteinin ise igrenler asndan o lde nemli bir etken olarak alglanmadn gstermektedir. Anahtar Kelimeler: rgtte Kalma Niyeti; Duygusal Ballk; Ynetici ve alma Arkada Destei; yeri Stresi; Turizmalanlar
1.GR Kalifiye insan gc, retim srecinin dier temel girdilerinin, insann fiziksel ve dnsel katksilebiimlenip,deerkazanmassebebiylezelbirnemtar.phesizki,herilet meninkendinezghedefleriniyerinegetirebilmesivekurulmufaaliyetyapsnmmkn olanenetkinbiimdeyrtebilmesiiin,igrenleriniletmelerinatsaltndayeralmaya devametmeyiistemelerioknemlidir.Buhedefdorultusundakikapsamlabalarara men,pekokrgtasndanigcdevrinemlibirproblemolmayadevametmektedir. rgtlerinyaamevrimlerindebudurumlasrekliolarakbaetmelerigerektiiiin,farkl sektrlerde igc devrini etkileyen faktrlerin yeni bulgular nda deerlendirilmesi faydalolabilecektir.zellikledeodandamisafirmemnuniyetininolduuarlamasekt rnde, kalifiye igrenlerin katksnn srdrlmesi, arttrlmas ve igc devrinden kay naklananmaliyetlerinenazaindirilmesihibitmeyenbirabaygerektirmektedir(Tracey veHinkin,2008).Hizmetsektrlerindefaaliyetgstereniletmelerinpekoundaolduu gibiarlamasektrndekiiletmelerdede,genellikleyksekbeklentileriolanzelliklebe yldzl otel misafirlerinin isteklerini yerine getirme abas, igrenler asndan youn bir tempoyuberaberindegetirmektedir.Otellerinzelliklensahaigrenleriasndandei kenalmadzenisklklaailehayatileihayatatmasna,dolaysyladargttekalma niyetlerindedleresebepolmaktadr(Karatepe&Sokmen,2006).Budurum,sektrde sklklaikyetiolunanhayliyksekdzeydekiigcdevrioranlarnnolumasnnnemli sebepleriarasndadr.Szkonusuoranlarnlkemizdekieitliturizmkesimlerindefaaliyet gsteren rgtlerde yzde 70 ila 200 arasnda deitii sylenmekteyse de, sadece be yldzl otel sektrnde yaplan yakn tarihli bir almada bu orann dokuz yllk bir sre zarfndayzde85ibulduugrlmektedir(BaCollins,2007).Bualmamzda,alandaki
448
ncekiaratrmalarnndavegerekletirilensahaalmasnnsonularerevesinde, konuylailgilibazdeerlendirmelersunulacaktr. 2.KURAMSALEREVE 2.1rgtteKalmaNiyeti Turizmiletmelerindeyksekigc devrininsektrn genel bir zellii olarak grlmesi ve bu durumun sektr alanlar arasnda grup normu olarak kabul edilmesi anlamna gelenigrendevrikltrnn(turnoverculture)busektrdekiigrenlerininiletmele rindenayrlmadavranlarnnbelirleyiciennemlifaktrlerdenbiriolduunesrlm tr (Iverson ve Deery, 1997). grenin gznde, rgtten ksa sre ierisinde ayrlmay merulatrabilenbudurumayrca,alandaalternatifilerekolaycaulaabileceiinanc nn olumasnadasebepolabilmekte,bununsonucundasektreatfedilenyksekalan devrizelliipekimektedir.grenleringnllveyagnllolmayanitenayrlmalarn, iletmeleriinnemlibirmaliyetunsuruolduubilinenbirgerektir.Yksekalandevri nin iletmelere maliyeti; ayrlma maliyeti, aday bulma maliyeti, seme maliyeti, ie alm maliyetivekaybolanverimlilikmaliyetigibianakategorileraltndaincelenmeklebirliktebu sorunbelirtilenanakategorilerinaltboyutlarnoluturan,sonularngrlebilirolanve olmayanbakapekokmaliyetunsurunudaberaberindegetirmektedir(Hinkin&Tracey, 2008).Dolaysylaigcdevrininparasalolmayanmaliyetleridehesabakatldnda,bu sorunla kar kaya kalan rgtlerin ou iin ortaya kan maliyetlerin kabul edilemez dzeylereulaabildiisylemekyanltcolmayacaktr. Literatrdesklklargttenayrlmaniyeti,igrendevrinitemsiledenbirbamldeiken olarak kullanlmaktadr. Bunun sebebi, genellikle aratrmalarn yapld srelerde ilet melerden ayrlan alan saysnn dk olmas ve bu sebeple alan devrinin problemli birbamldeikenoluturmasilepratiktealannrgttenayrlmasndansonrayapla cakpekdebireyinkalmamasdr(Arnold&Davey,1999).Ynetseluygulamaasndan, igc devrini deerlendirmekte daha anlaml bir deiken olduuna inandmz rgtte kalmaniyetialmamznbamldeikeninioluturmaktadr. 2.2rgtteKalmaNiyetizerindeEtkiliOlanBalcaFaktrler rgt ve stres, zerinde srekli olarak konuulan ve tartlan kavramlar olmaya devam etmektedir. zellikle misafirlerle etkileim ve temasn youn olarak yaand arlama sektrnnnsahaalanlararasndabudurumdahadabelirginlemektedir(Kavanaugh veNinemeier,2001).rgtiindeigreninyneticisivealmaarkadalarndangrd desteinveiyeristresinin,igreninrgttekalmaniyetizerindefarkldzeylerdebelir leyicietkileriolduudnlebilir.Beyldzlotelalanlarzerinegerekletirilmiolan biralmada,aratrmaclarnyapsaldeikenolaraksnflandrdklardeikenlerarasn dabulunanyneticinindesteiileiarkadalarnndesteideikenin,istresideikenini modereettii,rgtebalolduklargrlenigrenlerdedahaaziaramadavrannayol at ve netice olarak ayrlma niyetlerinin daha dk olduu gsterilmitir (Iverson ve Deery,1997).Nitekimhastanelerdealanhemirelerzerindeyaplanbiraratrmadada rgttekalmaniyetinietkileyenbalcafaktrlerarasnda,almaarkadalarnndestei, ynetici desteinden daha belirleyici bir etken olarak ortaya karken, iyeri stresinin de nemlietkisiolduubulgulanmtr(Zeytinogluvedi.,2006). Hizmetsektrrgtlerindemisafirmemnuniyetisalamannnceliklikoulununalan larnnolumluitutumlarnnolduudasklklabulgulanmtr.Bututumlardanenbelirgin lerindenbiriolanrgtselballnMeyer,AllenveSmithin(1993)tanmladbiimiyle duygusal ballk boyutunun igrenin iyerinde kalma niyetinin zerinde nemli etkisi olduungrlmtr.rgtlerineduygusalballklaryksekolanigrenler,iletmele
449
rineduygusalyaknlkduyup,rgtndeerleriniamavehedefleriniiselletirir,buama vehedeflereulalabilmesiiinitenliklibirabagsterrekrgtnbirparasolarakkal mayarzuederler.Beyldzloteliletmelerindergtselballelealanyakntarihlibir almadaBolatveBolat(2008)duygusalballn,rgtselvatandalkdavranileara sndaki ilikinin kuvvetli olduunu gstermilerdir. Bu ve dier aratrmalarn sonular dorultusunda, almamzn baml deikeni olan rgtte kalma niyeti ile en yakndan balantlolanbuboyutelealnanbamszdeikenlerdenbiriolarakbelirlenmitir.rgt ballnndierikiboyutuolannormatifballk,yaniigrenlerinkalmakynndenbir ykmllkhissetmelerindenkaynaklananballkiledevamball,yanigereksinimden dolayrgttekalmaboyutuisebualmamzadhiledilmemitir. 3.YNTEM 3.1Evrenverneklem almaiingerekliveriler,stanbuldafaaliyetgsterenveKltrveTurizmBakanlndan Turizm letmesi Belgesi alm 10 adet be yldzl otel iletmesinden toplanmtr. Blge olarak nemli bir turistik ekim merkezi olmasnn yan sra, Trkiyede faaliyet gsteren turizm yatrm ve turizm iletmesi belgeli be yldzl iletmelerinin ve oda kapasitesinin hemenhemen%12,7sinetekableden47otelesahipolmassebebiylearatrmamziin stanbulseilmitir.almamznevrenistanbuldafaaliyetgsterenbeyldzlotellerde ki nsaha igrenleridir. Ana kitlenin tamam ile anket uygulamas, pratik olarak olanakl olamad iin rnekleme yoluna bavurulmutur. lk aamada basit tesadf rnekleme yntemiile15otelbelirlenerekveritoplamakzereizinalmakiinbuotellerinstyne timleriiletemasageilmi,sonuolarakontanesindengerekliizinleralnarakbuotellerde veritoplanmasrecinegeilmitir.Bu10otelde,toplam300anketkapalzarflarylabera berdatlmvekatlmclaragerekliaklamalaryaplmtr.Birhaftakadarsonraanketler toplanmtr.grenleredatlan300anketten184yantlanmolarakgerialnmsada, bellibirdzeyinzerindeeksikveyansahaigrenlerindengeldiipheligrlenanket ler elendikten sonra kalan toplam olarak 167 anket almamzn veri tabannn olutur mutur.almannrneklemi,szkonusuotellerinnsahaolarakadlandrlanresepsiyon, konsiyerj, restoran vb. blmlerinin alanlarndan oluturulmutur. Sadece bu alan grubunun rneklemedhil edilmesindeki temel gereke,bu alanlarn dorudan etkile im iinde bulunmalar sebebiyle misafirlerin hizmetle ilgili memnuniyet alglar zerinde belirleyicibiretkiyesahipolmalarnnyansra,vardiyalveuzunalmasaatlerininolu turduu basky sklklave en fazlahissedenalangrubunu tekil etmeleridir. Kiiselet kenlerinyansra,bubasknndaetkisiyleortayakanyksekdzeylistres,alanlarnen fazla ikyetiolduklar ve rgtte kalma niyetlerini en olumsuz ekildeetkileyen faktr lerdendir. Gerekletirilen grgl almann amac, eitli aratrmalarda ortaya konmu olanigrenlerinrgtlerindekalmaniyetizerindergtball,yneticidestei,al maarkadalardesteideikenlerininyansrayksekiyeristresininetkilerinin,beyl dzl otel igrenleri zerinde nasl gzlemlendiini ve rgtte kalma niyetleri ile etkilei miniortayakartmakolmutur. 3.2lekler Soru formunda eitli leklerden yararlanlmtr. Bu almamzda, Meyer, Allen ve Smithin (1993) gelitirdii rgt ballmodelinin boyutundanenbelirleyicisi olarak grlenvealtsorudanoluanduygusalballklei(r.Builetmeyeduygusalanlamda birballkhissetmiyorum.)kullanlmt.AyrcaDenton,Zeytinoglu,Davies(2002)tarafn dan gelitirilmi ve Trkeye evirisi ve adaptasyonu yapldktan sonra pilot alma ile uyumluluutestedilmiolaneitlilekleralmamzdaveritoplamaamacilekullanl
450
mlardr. Bahsi geen bu lekler, alt soruluk ynetici destei (r. Yneticim yaptm ileri takdir eder.), drt soruluk alma arkadalarnn destei lei (r. arkadalarm iin yaplmasna yardmc olur), ve on drt soruluk stres semptomlar lei (r. Gn so nunda bitkin hissetmek; 1=Hibir zaman ve 5=Her zaman) ile sorudan oluan rgtte kalmaniyeti(r.Eersemeansmolsayd,builetmedealmaytercihederdim)le idir.Stressemptomlarleidndakidierleklerde,ifadelerinyantkategorileribeli Likertderecelemesinegre,1=Kesinliklekatlmyorum..5=Kesinliklekatlyorumeklinde olmakzere,katlmclartarafndandeerlendirilmitir. 3.3AnalizYntemi Aratrmamzda incelenen deikenlerin analizine geilmeden evvel katlmclarla ilgili genel baz bilgiler vermek yararl olacaktr. Katlmclarn yardan biraz fazlas erkektir (%60,5) ve neredeyse tamam lise ve zerinde eitim grmtr (%95,4). Katlmclarn ortalamaya28,72(S.S.=1,08)olup,grecegenigrenlerdenoluanbugruptaevliolan larn oran te biri amamaktadr (%33,5). Bu almamza dhil edilen deikenlerin ortalamadeerlerivestandartsapmalarTablo1desunulmutur.Grleceizere,kat lmclarn rgtlerinde kalma niyetine dair kanaatlerinin ortalamas 15 zerinden 11,76, alma arkadalarnn destekleri ile ilgili alglar 12 zerinden 8,13 ile orta ya da ortann birazaltdzeylerdedir.Bunakarlkrgtlerineduygusalballklar30zerinden21,90, yneticilerininkendilerinedestekleriilealglar30zerinden24,13veiyeristresiileilgili deerlendirmeleriise26,87ileortaderecedeykseksaylabilecekdzeylerdedir.
Tablo1.AklaycstatistikVeriler rgtteKalmaNiyeti DuygusalBallk YneticiDestei yeriStresi Ortalama StandartSapma Ortanca Minimum Maksimum 11,76 21,90 24,13 26,87 2,85 5,09 5,51 0,97 6,48 12,00 21,50 24,00 8,25 25,75 3,00 9,00 6,00 4,00 14,50 15,00 30,00 30,00 8,94 48,40
almaArkadaDestei 8,13
Soruformuyardmiletoplananverilerbiristatistikselverianaliziprogramileanalizedil mi,deikenlerarasndakiilikilerilmekiinkorelasyonanaliziyaplmvekorelasyon larn tamam Tablo 2de sunulmutur. Sonular katlmclarn rgtte kalma niyetleri ile rgtlerine duyduklar duygusal ballk arasnda kuvvetli saylabilecek (r=0,64), ynetici desteiileortaderecedekuvvetlidzeydeki(r=0,50)pozitifynlilikilerolduunuortaya koymutur.Beklendiizerergttekalmaniyetiileiyeristresiarasndaortannaltd zeyde kuvvetli ve negatif ynl(r= 0,39) bir iliki bulunmutur. Buradaendikkati eken ilikidzeyiise,rgttekalmaniyetiilealmaarkadalarnndesteiilearasndakigrece dksaylabilecekdzeydekivepozitifynl(r=0,25)ilikidir.Aratrmamzndeikenleri arasndakikorelasyonlarnistatistikidzeydeanlamlolduugrlmtr(p<.01).
Tablo2.AratrmaDeikenleriArasndakilikiler
1.rgtteKalmaNiyeti 2.DuygusalBallk 3.YneticiDestei 4.almaArkadaDestei 5.yeriStresi 1 (0,88) 0,64* 0,50* 0,25* 0,39* 2 (0,80) 0,49* 0,31* 0,34* 3 (0,94) 0,72* 0,44* 4 (0,93) 0,29* 5 (0,76)
451
Not:ParanteziindekisaylarkullanlanleklerinCronbachAlfakatsaylardr. Tabloda*iaretliolarakgsterilenkorelasyonkatsaylar0.01dzeyindeanlamldr.
Yaplankorelasyonanalizlerisonucu,bamldeikenolaniyerindekalmaniyetizerinde enetkiliolduugrlendenbalamakzereduygusalballk,yneticidestei,iyeristresi ve alma arkada destei deikenleri, rgtte kalma niyetinin yordanmas amac ile hiyerarikregresyonanalizinedhiledilmilerdir.Yaplanburegresyonanalizininsonular Tablo3degsterilmitir.Analizsonucueldeedilenregresyonkatsaysanalizedhiledilen drt bamsz deikenin, iyerinde kalma niyetini belirlemede olduka etkili olduunu gstermektedir[R2=0.55,p<.0001].Buanalizleberaberaralarndaistatistikiolarakanlaml korelasyonlar gzlemlenen deikenler sebebiyle, DurbinWatson sonucu (=1,76) ince lenmi ve bamsz deikenler aras otokorelasyon olmadna, yani regresyon testinde birliktegzlemlenendeikenlerinbirbirlerindenbamszolduunusonucunavarlmtr. Hiyerarikregresyonanalizisonularnagreigrenlerasndaniyerindekalmaniyetini yordamakta kullanlabilecek deikenlerden duygusal ballk nemli olmakla beraber, yksekstresszkonusuolduundarneinyneticidesteitekbanayeterliolmamakta, bununalmaarkadalarnnyardmlariledesteklenmesiarzuedilmektedir. Tablo3.HiyerarikRegresyonAnaliziSonular StandardizeEdilmemi Katsay Model 1 (Sabit) B 3,559 Std.Hata ,771 ,206 ,878 ,235 ,212 1,458 ,238 ,703 ,649 ,109 ,630 StandardizeEdilmi Katsay Beta t Sig. 4,614 ,000 10,819,000 3,344 ,001 8,726 ,000 1,465 ,146 3,188 ,002 8,383 ,000
Duygusal Bal 2,225 lk 2 (Sabit) 2,936 Duygusal Bal 2,054 lk Ynetici Des ,311 tei 3 (Sabit) 4,650 Duygusal Bal 1,994 lk
452
Ynetici Des ,220 tei Stres 4 (Sabit) ,043 8,980
,220 ,029 2,004 ,231 ,293 ,028 1,047
,077 ,104 ,607 ,291 ,107 ,278
,996
,321
1,468 ,145 4,480 ,000 8,307 ,000 2,835 ,005 1,554 ,123 3,039 ,003
Duygusal Bal 1,921 lk Ynetici Des ,830 tei Stres ,044
alanDestei 3,182
4.SONUVENERLER rgtlerde,igrenlerinbireyselhedefleriilergtselamalarnbtnletirebilmekancak uzun vadeli ve planl bir abann neticesi olarak ortaya kan bir sonutur. phesiz ki igrenlerinrgttekalmaniyetleri,rgtamalargerekletirilirken,kendiamavehe deflerineulatklarnadakaniolduklarsrecekuvvetlenecektir.rgttekalmaniyetize rindeenetkiliolanetkenlerdenbiriduygusalballkolmaklaberaber,tekbanabelirleyici olmayacaaratrmamznbulgularndandr.grenlerinrgtlerindekalmaniyetiyleilgili dncelerine, duygusal ballklarnn yan sra, zellikle de iyeri stresinin art durum larda,almaarkadadesteininbelirleyiciolmaktadr.Dierbirdeyileyksekbeklenti leriolanmisafirlerlesreklietkileimiindeolannsahaalanlarnnaralarndakiyardm lama, rgtte kalma niyetlerinin artmas veya azalmasnda belirleyici olabilmektedir.Bu aratrmannrneklemiiineldeedilensonular,IversonveDeertyin(1997)almasnda elde ettii sonutan farkl olarak, ynetici desteinin iyeri stresini modere etmediini gstermektedir.Bualmannbulgular,esasenfarklbirsektrdeneldeedilmiolmasna ramen Zeytinoglu ve arkadalarnn (2006) neticelerini desteklemektedir. Elde edilen sonular,rgttekalmaniyetiniartrmaklailgilikurumsalveynetimseltedbirlerinetkile rinin,rgtiindekibizbilincininglendirilmesiiledahadaartabileceiveiyeristresiyle baaklmasnkolaylatrabileceinigstermektedir. Arlamasektrrgtlerininkalifiyealanlarnrgttekalmaniyetleriniarttrmak,by lecerekabetavantajlarnkorumakvemaliyetleridrmekiineitliyntemlerinbaar oranlarn ele alan almalarda, i gvencesi, kariyer geliimi ve ilerleme imkanlarn en etkin sonular salad,yan demelerveemeklilikplanlarnn, igcdevrininemli l deazaltabildii,ancakcretsiztatil,hayatsigortas,vb.tevikpaketlerininipiyasasn dakialternatiflerkarsndayetersizkaldklargzlemlenmitir(r.IversonveDeerty,1997; TraceyveHinkin,2008).Buortamdainsankaynaklaryneticileribataolmakzerebtn ynetim birimlerinin, igrenin rgtte kalclnn altn izen bir kltr yerletirmek konusundaabagstermeleri,yllardrrgtteyeralanigrenlerleilgilihaberlerivurgula yarak, uzun sreli rgtsel ball pekitirme yoluna gitmelerinin yarar dnlebilir. Ancakbustratejininbaars,ynetimveigrenlerarasndakiiletiimkanallarnnnede recedeakolduuveynetimdengelenbumesajlarnhangildegvenilirbulunduu ile yakndan ilgili olacaktr. Burada sonularn sunulan almamzn nemli bulularndan biri, almaarkadalararasndakiilikilerin de zellikleiyeristresiylebaa kmakonu
453
sundanemlibirfaktrolaraknplanakmasdr.Dolaysylargtlerdetakmalmasn glendirecekveigrenlerinaralarndayardmlamalarnkolaylatracakmekanizmalarn oluturulmasnanemverilmesi,alanlarniyerindekalmaniyetleriniarttrmakonusun daetkilibiryntemolabilir.almamznsonularnngenellenebilmesiileilgiliennemli snrllk, sadece stanbuldaki be yldzl otellerin nsaha igrenlerinden veri toplanm olmasdr. Sektr genelinde baz deerlendirmelerde bulunulabilmesi amacyla sonraki aratrma rneklemlerininbaka ehirlerdeki, farkliletme snflarn kapsayacakekilde oluturulmasyararlolabilir. KAYNAKA
Arnold,J.,Davey,K.M.(1999),GraduatesWorkExperiencesasPredictorsofOrganisationalCom mitment, Intention to Leave, and Turnover: Which Experiences Really Matter?, Applied Psy chology:AnInternationalReview,48(2),211238. BaCollins,A.(2007),HumanResources:AHiddenAdvantage?,InternationalJournalofContem poraryHospitalityManagement,19,7884. Bolat,O..,Bolat,T.(2008),OtelletmelerindergtselBallVergtselVatandalkDavran likisi,BalkesirniversitesiSosyalBilimlerEnstitsDergisi,19,7594. Iverson, R. D., Deery, M. (1997), Turnover Culture un The Hospitality Industry, Human Resource ManagementJournal,7(4),71. Kavanaugh R. R, Ninemeier, J. N. (2001), Supervision in the Hospitality Industry, Michigan: Educa tionalInstituteofAHLA. Tracey, B., Hinkin, T. R. (2008), Contextual Factors and Cost Profiles Associated with Employee Turnover,CornellHospitalityQuarterly,49,1227. Zeytinoglu,I.U.,Denton,M.,Davies,S.,Baumann,A.,Blyte,J.,Boos,L.(2006),ReteiningNursesin TheirHospitalsandinTheProfession:EffectsofJobPreference,UnpaidOvertime,mportanceof EarningsandStresHealthPolicy,79,5772.
Bu alma, SSHRC aratrma fonunun ve Boazii niversitesi B.A.P. 08N101 numaral destekleri ile gerek letirilmitir.
454
KURUMDANAYRILMANYETNETKLEYENUNSURLAR:EBALILIKVE KURUMLAZDELEME
FsunBULUTLAR Yeditepeniversitesi,TicariBilimler Fakltesi, UluslararasTicaretveletmecilik bulutlar@yeditepe.edu.tr ElaNLERZ Baheehirniversitesi,..B.F.,letme ela.oz@bahcesehir.edu.tr
ZET alanlarnkurumdanayrldklarndabilgivebecerilerinidebirliktegtrdkerigznndebulundurulduunda, kurumdan ayrlmann en nemli nceli olan ayrlma niyeti (Griffeth vd., 2000; Scott vd, 1999) ne kmaktadr. Daha nce yaplm aratrmalarda kurumdan ayrlma niyetinin sonular zerinde durulmu olsa da, ncelleri ihmaledilmitir.Bubalamda,almannamacieballkvergtselzdelemeninkurumdanayrlmaniyetini naslveneorandaetkilediinivekurumlazdelemeninieballkvekurumdanayrlmaniyetiarasndakiiliki deartldeikenolarakrolalpalmadnaratrmaktr.Yaplananketalmasnatoplam271hizmetalan katlmtr. Aratrmann sonucunda, kurumla zdelemenin kurumdan ayrlma niyeti zerindeki etkisinin ie ballagredahayksekolduubulunurken,zdelemeninartldeikenolarakrolalmadanlalmtr. AnahtarKelimeler:Ballk,kurumlazdeleme,kurumdanayrlmaniyeti.
1.GR alanlarn kendilerine zg kiilikleri, gdlenmeleri, fikirleri ve deerleri gz nnde bululundurulduundakurumlarnkopyalanmasenzorunsurununbeerisermayesiolduu grlmektedir.Yetenekveyetkinlikleriyitirmeninyansra,alanlarnitenayrlmalar, yeniiealmveoryantasyonmaliyetleriniarttrmasasndandakurumlaraekykgetirir (Loi,HangyueveFoley,2006).Kurumdanayrlmaniyetiolankiilerinbilgilerininkendile rinesaklamalarhalindesosyallemeyoluileaktarlanrtkbilgikurumierisindeyaygn laamayacaktr. Bu yzden sz konusu kiiler niyetlerini gerekletirdiklerinde bilgilerini beraberlerinde gtreceklerinden kurum bu bilgileri kaybetmi olacaktr. Dolays ile, ku rumdanayrlmannbatagelenncellerindenolanayrlmaniyeti(Griffethvd.,2000;Scott vd.,1999)nemlibirunsurolarakortayakmaktadr.Bazyazarlariseiileilgilipekok deiken ile iten ayrlma niyeti arasndaki ilikinin gerekten iten ayrlma ile ad geen deikenler arasndaki ilikiden daha kuvvetli olduunu gzlemlemilerdir (Kirchenbaum veWeisberg,1990;Somers,1995).Kurumdanayrlmaniyetinietkileyenbalcadeiken lerinarasndakurumaballk(Somers,1995)vezdeleme(ColeveBruch,2006;Harris veCameron,2005;Kitap,akarveSezen,2005;MaelveAshforth,1995;Scottvd.,1999; Tzn,2007)olduugzlemlenmitir.Dahanceyaplmaratrmalardakurumdanayrl maniyetininsonularzerindedurulmuolsada,ncelleriihmaledilmitir.Bubalamda, almannamacieballk(iibenimseme)vekurumlazdelemeninkurumdanayrlma niyetininaslveneorandaetkilediinibulmayaalmaktr. 2.KURAMSALEREVE 2.1.Kurumdanayrlmaniyeti Kurumdanayrlmaniyetiksacayaknzamandabilinliveistekliekildekurumdanayrlma eilimigstermekolaraktanmlanabilir(TettveMeyer1993).tenayrlmaniyetigerek davrann en nemli belirleyici unsuru veya gstergesi olarak ifade edilmekte (Ajzen ve
455
Fishbein,1980)veidevirorannnennemlinceliolarakgrlmektedir(ShoreveMar tin,1989).deviroranyksekolankurumlardayaananolumsuzluklarnarasndayete nekliigcnkaybetmeolaslnnsrdrlebilirrekabetavantajnolumsuzyndeetki lemesi, yeni ie alnacak olan elemanlaraverilecek eitim, ie alm maliyetleri, almaya devamedenkiileriniarkadalarnkaybetmelerindendolayyaayacaklarzntveyeni gelenler ileyaanacakilikinin belirsizliinden doan endie yer almaktadr (Bibby, 2008; Scottvd.,1999). 2.2.Kurumilezdeleme zdelemeenbasitekildebireyinkendisinibellibirgrubabalolduuynndekialgs olaraktanmlanabilir(MaelveAshforth,1995).Bireyleraitolduklarndndklerigrubun bir yesi olarak ortak bir kadere sahip olduklarn, baar ve baarszlklar paylatklarn dnrler. Herhangi bir grup ile zdelemeye baladklarnda bireyler gruba ait tipik davranlar kendi davranlarym gibi dnrler ve kimiliklerini, ama ve hedeflerini, tutumlarn ve yapacaklarn ait olduklar grup aracl ile tanmlarlar (Mael ve Ashforth, 1995).Kurumlazdelemeszkonusuolduundaisekiiyerletiigrupolarakkurumunu seer.Dolaysilekurumlazdeleme,bireylerinkendilerinikurumlarnnbirunsuruola rak tanmlamalar ya da kiinin kendisini kurum ile fikir birlii iinde ve gvende olarak alglamas veya hissetmesi olarak tanmlanabilir (Mael ve Ashforth, 1995). Cole ve Bruch (2006)kurumuilezdeleenkiilerdekurumkimliiilekiininkimliininpsikolojikolarak ortakhalegeldiinibelirtmilerdir.KurumzelliklerivedeerleribireylerinBenkimim? sorusunucevaplamalarnayardmcolur(ColeveBruch,2006).Dolaysilebiralanku rumuilenekadarzdeleirse,kurumunamavehedeflerinioderecedebenimseyecekve budorultudadavranlarsergileyecektir,nkkendisinikurumuileortakpaydaierisin dehissetmektedir. 2.3.KurumdanAyrlmaNiyetiveKurumlazdelemearasndakiliki Dahance yaplm olan pek okaratrmadakurumlazdelemenin kurumdan ayrlma niyetiniazalttgzlemlenmitir(ColeveBruch,2006;HarrisveCameron,2005;Kitap, akarveSezen,2005;MaelveAshforth,1995;Scottvd.,1999;Tzn,2007).Bulunduklar kurumunbirparasolmaktangururduyanalanlar,okurumunbirparasolarakkalmak isteyecekler, dolays ile kurumdan ayrlma gibi bir niyetleri olmayacaktr (Tzn 2007). Weggevearkadalarnn(2006)zdelemeveitutumlarhakkndayaptklarbiraratr mada,kurumlazdelemeninyarattortakkimlikolgusununbireylerdesosyaldestekve baetmeyoluolarakalglanarakkurumdanayrlmakistememelerineyolatsavunulmu veistatistikselolarakkantlanmtr.Sonuolarak; H1:Kurumlazdelemearttkakurumdanayrlmaniyetiazalacaktr. 2.4.eBallk Kurumlazdelemebireyinkurumilezdelemesiniifadederken,ieballkdabireyin psikolojikolarakiiilezdelemesiolaraktanmlanabilir(Blau,1985).eballk,alan larnperformansdzeylerininemsemesinivebaarlolmakiinuravermelerinisalar, nkiebalalanlarbaargsterdikezyeterlilikinanlarnndaarttndnrler (BlauveBoal,1987).ebalalanlaryaptklaritenzevkalrlarnkileriniseverek yaparakisrelerinekendilerinehaszelliklerkatarlar. 2.5.eBallkveKurumdanAyrlmaNiyetiArasndakiliki Aratrmalar, ie bal alanlarn i tatminlerinin yksek, kurumdan ayrlma niyetlerinin isedkdzeydeolduunugstermektedir(Godwin,vd.,1997;BlauveBoal,1987).e ball yksek alanlar ileriyle fazlasyla megul olduklar iin motivasyonlar yksel mekte,byleliklekurumdanayrlmaniyetlerideazalmaktadr(Diefendorff,vd.,2002).e
456
ballk, alann iini istekli gerekletirmesini ve bylelikle kurum amalar ile paralel almasn salamaktadr (Diefendorff, vd., 2002). Bu yzden, birey kurum amalarna ulatka performans artacak ve performansnn yksek olduu kurumdan ayrlmak iste meyecektir.Bunagre, H2:eballkarttkakurumdanayrlmaniyetiazalacaktr. 2.6.eBallk,KurumlazdelemeveKurumdanAyrlmaNiyeti inebal,rgtilezdealanlarnkurumdanayrlmaniyetleri,yukardaifadeedilen etkilerdendahaglolacaktr.inebalbiralaniselgelimeihtiyacntatmineder ken(Kanungo,1982),kurumuilezdealansosyalyanidsalgelimeihtiyacntatmin edebilmektedir (Blau, 1985). Bu yzden bu iki ihtiyacn karlanmas ile bu iki deikenin (ie ballk ve kurumla zdeleme) etkileiminin kurumdan ayrlma niyetine etkisi, herbirininszkonusudeikeneetkisindendahayksekolacaktr.Buyzden; H3: Kurumla zdeleme arttka, ie ballk ile kurumdan ayrlma niyeti arasndaki ters ilikiglenecektir. 3.YNTEM 3.1.Denekler Anketler,bankaclksektrndealan400kiiyedatlm,278tanesigeridnm,dola ysilegeridnoran%68.5olmutur.Anketlerdenyeditanesikullanlamazolduuiin kartlm ve analizler 271 anket zerinden yaplmtr. Ankete katlanlarn %52si kadn, %45ierkekikenyaortalamalar29,7veuankiiyerlerindekiortalamaalmasreleri 3.64yldr. 3.2.lmearalar Tm lekler Trkeye evrilmitir. Sorularn ngilizce ve Trke karlklar 1015 kiiye verilerekbuifadelerinneorandaaynanlamlarageldiisorulmuveverilencevaplaragre dzenlenmitir. Tm sorularn cevap seenekleri, Hemen hemen hibir zamandan (1), Hemenhemenherzamana(6)kadaruzanan6llektenolumaktadr. Kurumdanayrlmaniyeti,Grandey(1999)indoktorateziiinkulland3soruilellm tr.lekte,imdikiiimdenayrlmaydnyorumgibisorularbulunmaktadr. Kurumlazdeleme,MaelveAsforthun(1992)hazrlad6soruilellmtr.lek, Nezamanbirikurumumueletirse,bunukendimeyaplmbirhakaretolarakhissederim gibisorulariermektedir. eballkiin,LodahlveKejner(1965)ingelitirmiolduklar7soruluklekkullanlm tr.lekte,Hayatmnennemlieyleriiimleilgiliolanlardrgibisorularyeralmaktadr. 3.3.Uygulama Anketlerkiilerebizzatulatrlarakveinternetyoluiledoldurtulmutur.Eldenverilentm anketlerkapalzarfiindeteslimalntr.Aratrmaclaranketlerdekibilgileringizlikalaca navekesinlikleisimyazlmamasgerektiinedikkatekmitir.Anketlerbirayierisinde toplanmtr. 4.BULGULAR 4.1.Faktranalizisonular Kurumla zdeleme ve ie ballk iinyaplan faktr analizi sonularndan bu leklerin herhangibirfaktroluturamadanlalmtr.Bunagre,leklerileilgilibetimselista tistiklervelekleraraskorelasyonlarhesaplanmtr.Tablo1desonulargsterilmitir.
457
Tablo1.leklerarasKorelasyonlar lek N 1 2 3 1. KurumdanAyrlma Ni 241 yeti 228 .413*** *** *** .338 .616 2. Kurumlazdeleme 232 3. eBallk *p<0,05**p<0,01***p<0,001 4.2.Kurumlazdeleme,eballkveKurumdanAyrlmaNiyetilikisi Kurumlazdelemeveieballnkurumdanayrlmaniyetizerindekietkisioklureg resyon analizi ile test edilmitir. Analiz sonucunda, kurumla zdelemenin (=.319) ay rlma niyetini ie balla (=.144) gre daha yksek oranda etkiledii bulunmutur. Bu sonularagreH1veH2desteklenmitir okluregresyonsonularTablo2degsterilmitir. Tablo2.eBallk,KurumlazdelemeveKurumdanAyrlmaNiyetilikisi R2 Dzeltilmi F P Beta T p .180 .172 23.852 .007 eBallk .144 .319 .050 1.847 .000 4.082
Kurumla zdele me Bamszdeikenler:eBallk,Kurumlazdeleme Bamldeiken:KurumdanAyrlmaNiyeti
4.3.KurumlazdelemeninartlDeikenOlarakRol Analizinbirincibasamanaieballkvekurumlazdelemeayrayranalizedahiledilir ken,ikincibasamaktaieballnkurumlazdelemeileetkileimiincelenmitir.Analiz sonucunda,kurumlazdelemeninkurumdanayrlmaniyetinidorudan(bamszdei ken olarak) etkiledii grlrken, ie ballk ve kurumdan ayrlma niyeti ilikisinde artl deikenolarakrolalmadanlalmtr.H3 desteklenememitir.AnalizsonucuTablo3te gsterilmitir. Tablo3.KurumlazdelemenineBallkveKurumdanAyrlmaNiyetiArasndaartl DeikenOlarakRol
Deikenler 1. Basamak Kurumlazdeleme eBallk 2. Basamak eBallkxKurumla zdeleme Destei B .405 .183* .034
***
Beta *** .408 .144* .040
Dzeltilmi 2 R .163 .172 .181
R Fark .167 .013*

***
F 43.808 23.852***
***
*** .001 15.988
458
5.SONU almannamackurumlazdelemeveieballnkurumdanayrlmaniyetinineoran daetkilediinianlamayaalmaktr.Ayrcaalmamz,kurumlazdelemeninieballk ve kurumdan ayrlma niyeti arasnda artl deiken olarak rol alp almadn anlamay amalamtr. Verilerin analizi sonucunda, kurumla zdelemenin ie balla kyasla kurumdan ayrlma niyetini daha yksek oranda etkiledii grlm, ayrca sz konusu deikeninieballkvekurumdanayrlmaniyetiarasndaartldeikenolarakrolalma d anlalmtr. Kurumla zdeleme ve ie balln kurumdan ayrlma niyeti ile ilikisi literatrde birok aratrmada inecelenmi olup, aralarndaki ilikinin olumsuz olduu ispatlanmtr(Godwin,vd.,1997;HaferveMartin,2006;MaelveAshforth,1995;Tzun, 2007;VanKnippenbergveVanSchie,2000).Fakat,bualmalarnhibirikurumlazde leme ve ie balln kurumdan ayrlma niyeti zerindeki etkilerinin farkllaacan tar tmamveincelemekonusuhalinegetirmemilerdir.almamzdaieballkvezde lemeninfarklkavramlarolduukurumdanayrlmaniyetizerindekietkilerinegreorta ya kmtr. Kurumla zdelemenin ie balla nazaran ayrlma niyetini daha yksek oranda etkilemesinin sebebi zdelemenin kuruma zg bir kavram olarak gelimesi ile ilgiliyorumlanabilir.Kurumuilezdekiilerokurumundeerlerinibenimseyerekkendile rini sanki o kurumun ayrlmaz bir paras olarak hissetmektedirler (Mael ve Ashforth, 1995).Halbukiieballktakiikurumuiledeiliiileilgilizelliklereodaklanarakbalan maktavebutrseverekgerekletirdiiiiyaptbirkurumdandaayrlmakistememek tedir(Godwin,vd.,1997;BlauveBaol,1989).Sonuolarakieballnkurumdanayrlma niyetine etkisi dolayl bir tutum iken, zdelemenin dorudan bir etkisi sz konsudur diyebiliriz. Hafer ve Martin (2006) yaptklar bir almada, ilerine ve rgtlerine iten bal (affective commitment) alanlarn kurumdan ayrlma niyetleri zerindeki etkisini aratrm, rgte bal alanlarn ayrlma niyetlerinin ie bal alanlardan daha az olduunubulmulardr.Buaratrmasonucununyaptmzalmaydestekleyicinitelikte olduudnlebilir.nkrgteitenballkdatpkzdelemegibikurumayrekten adanmliermekteolup,dorudankurumileilgilibirdeikendir.Buyzdenieball aoranlaayrlmaniyetinidahafazlaazaltmaktadr. Kurumlazdelemenin,kurumdanayrlmaniyetiveieballkarasndaartlbirdeiken olarak rol almamas da yukarda akland gibi zdelemenin gl dorusal bir etkiye sahipolmasilealakalolabilir.Blau(1985)nunyaptalmadabenzerbirsonualnm veieballnrgteitenballkileetkileimegirmedentekbanadevamszlazaltt grlmtr. Bylelikle, bu alma ile ie ballk ve zdelemenin ayr deikenler olduugrlerekkurumlarnalanlarnazguygulamalarileieballkvezdeleme lerini arttrmalar tavsiye edilmektedir. Yneticilerin hem iine bal hem de kurumu ile zde alanlar yaratmas, ilerini severek yaparak kurum amalarna gnlden hizmet edecekalanlareldeetmesisalanmolacaktr. Aratrmannbirokolumlukatksbulunmaktadr.Birtakmbulgularnsadeceyurtdndaki deil, Trkiyede yaplm almalara da destek olmas en nemli katklarndan biridir. Ayrcakurumlazdelemeveieballnayrlmaniyetizerindekietkilerininilkolarak incelendii bir alma olmas asndan bundan sonra yaplacak almalara k tutmas amalanmaktadr.
KAYNAKA
459
Ajzen,I.veFishbein,M.(1980),UnderstandingAttitudesandPredictingSocialBehavior,Englewood Cliffs,NY:PrenticeHall. Bibby, Courtney L. (2008), Should I Stay or Should I Leave? Perceptions of Age Discrimination, OrganizationalJusticeandEmployeeAttitudesonntentionstoLeave,JournalofAppliedMan agementandEntrepreneurship,13(2),6386. Blau,G.J.(1985),AMultipleStudyInvestigationoftheDimensionalityofJobInvolvement,Journal ofVocationalBehavior,27,1936. Blau,G.J.VeBoal,K.B.(1987),ConceptualizingHowJobnvolvementandOrganizationalCommit mentAffectTurnoverandAbsenteeismAcademyofManagementReview,12(2),288300. Blau,G.J.,veBoal,K.(1989),UsingJobnvolvementandOrganizationalCommitmentnteractively toPredictTurnover,JournalofManagement,15,115127. Cole,M.S.,veBruch,H.(2006),OrganizationaldentityStrength,dentification,andCommitment andTheirRelationshipstoTurnoverntention:DoesOrganizationalHierarchyMatter?,Journal ofOrganizationalBehavior,27,585605. Diefendorff, M. M., Brown, D. J., Kamin, A. M. ve Lord, R. G. (2002), Examining The Roles of Job nvolvementandWorkCentralityinPredictingOrganizationalCitizenshipBehaviorsandJobPer formance,JournalofOrganizationalBehavior,23(1),93. Godwin, U. J., Tor, G. ve Magid, I. (1997), An nvestigation of The Antecedents of Turnover for ManufacturingPlantManagers,InternationalJournalofOperations&ProductionManagement, 17(9),912. Grandey,A.A.(1999),TheEffectsofEmotionalLabor:EmployeeAttitudes,StressandPerformance, Yaynlanmdoktoratezi,ColoradoStateUniversity,Colorado Griffeth,R.W.,Hom,P.W.,veGaertner,S.(2000),AMetaAnalysisofAntecedentsandCorrelates of Employee Turnover: Update, Moderator Tests, And Research mplications for The Next Mil lennium,JournalofManagement,Vol.26(3)463488. Hafer,J.C.veMartin,T.N.(2006),JobInvolvementorAffectiveCommitment:ASensitivityAnalysis StudyofApatheticEmployeeMobility,InstituteofBehavioralandAppliedManagement,219. Harris, G. E., ve Cameron, J. E. (2005), Multiple Dimensions of Organizational dentification and Commitment As Predictors of Turnover ntentions and Psychological WellBeing, Canadian JournalofBehaviouralScience,37(3),159169. Kanungo,R.(1982),MeasurementofJobandWork nvolvement,JournalofAppliedPsychology, 67,341349. Kirchenbaum,A.,veWeisberg,J.(1990),PredictingWorkerTurnover:AnAssessmentofntenton ActualSeparation,Humanrelations,43,829847. Kitap,H.,akar,N.D.,veSezen,B.(2005),TheCombinedEffectsofEmployeeTrustandEmployee IdentificationonntentiontoQuit,ElektronikSosyalBilimlerDergisi(www.esosder.com),3 (12),3341. Lodahl,T.M.&Kejner,M.(1965),TheDefinitionandMeasurementofJobInvolvement,Journalof AppliedPsychology,49(1),2433. Loi,R.,Hangyue,N.,veFoley,S.(2006),LinkingEmployeesJusticePerceptionstoOrganizational CommitmentandntentiontoLeave:TheMediatingRoleofPerceivedOrganizationalSupport, JournalofOccupationalandOrganizationalPsychology,79,101121. Mael,F.A.,veAshforth, B. E. (1995), LoyalFromDayOne:Biodata,Organizational dentification, andTurnoverAmongNewcomers,PersonnelPsychology,45(2),309. Mael,F.A.,veAshforth,B.E.(1992),AlumniandTheirAlmaMater:APartialTestofTheReformu lated Model of Organizational dentification, Journal of Organizational Behavior, 13(2), 103 123. Scott,C.R,Connaughton,S.L.DiazSaenz,H.R.,Maguire,K.,Ramirez,R.,Richardson,B.,Shaw,S.P. veMorgan,D.(1999),ThempactsofCommunicationandMultipledentificationsOnntentto Leave,ManagementCommunicationQuarterly,12(3),400.
460
Shore,L.M.veMartin,H.J.(1989),JobSatisfactionandOrganizationalCommitmentinRelationto WorkPerformanceandTurnoverntentions,HumanRelations,42(7),625638. Somers,M.J.(1995),OrganizationalCommitment,TurnoverandAbsenteeism:AnExaminationof DirectandndirectEffects,JournalofOrganizationalBehavior,16,4958. Tett,R.P.,veMeyer,J.P.(1993),JobSatisfaction,OrganizationalCommitment,Turnoverntention and Turnover: PathAnalysesBasedonMeta AnalyticalFindings, Personnel Psychology,46(2), 259290. Tzn,Kalemci.(2007),AntecedentsofTurnoverntentiontowardAServiceProvider,TheBusi nessReview,Cambridge,8(2),128. VanKnipperberg,D.,veVanSchie,E.C.M.(2000),FociandCorrelatesofOrganizationalIdentifica tion,JournalofOccupationalandOrganizationalPsychology,73137. Wegge,J.,VanDick,R.,Fisher,G.K.,Wecking,C.,veMoltzen,K.(2006),WorkMotivation,Organiza tionaldentification,andWellBeinginCallCentreWork,Work&Stress,20(1),6083.
461
22.Oturum
nsanKaynaklarnGlendirmeUygulamalarnnalanlarnBaarG dszerineEtkisi:BankaalanlarzerineUygulama HasanTUTAR,MehmetALTINZ PersonelGlendirmeveAlglananKontrolnrgtselBallkzerindeki Etkisi:KltrlerarasBirAratrma evkiZGENER,YalkmALLANAZOROV YnetimUygulamalarvePerformansArasndakilikidePsikolojikG lendirmeninAraDeikenOlarakRol:KuramsalBirTartma TlayBOZKURT

462
NSANKAYNAKLARINIGLENDRMEUYGULAMALARININALIANLARIN BAARIGDSZERNEETKS:BANKAALIANLARIZERNEBR UYGULAMA

HasanTUTAR Sakaryaniversitesi,GeyveMYO, htutar@sakarya.edu.tr MehmetALTINZ Hacettepeniversitesi,SosyalBilimler MYO,maltinoz@hacettepe.edu.tr
ZET almanntemelamac,glendirmeboyutlar(anlam,yetkinlik,zerklikveetki)ilealanlarnbaargdleri arasndakiilikiyiincelemektir.BuamalaAnkaradafaaliyetgsterenkamuvezelsektreaitbankaalanla rndantesadfrneklemeynteminegreverilertoplanmtr.Aratrmayakatlanlarnglendirmealglaralt boyutlar ile baar gdleri arasnda ilikinin olduu anlalmtr. Yaplan oklu regresyon analizi ANOVA testi sonularnagre,igrenglendirme(genel)ilebaargdsarasndaanlamlpozitifynortadzeydeiliki ninolduutespitedilmitir. AnahtarKelimeler:Alglama,glendirme,baargds,bankaalanlar.
1.grenGlendirme rgtsel performansn en gvenilir kaynann insan olduunun anlald bir srete, rgtler alanlarndan daha fazla beklenti iine girmi durumdadrlar. Personel yneti minden insan kaynaklar ynetimine doru deiimin arkasnda da sz konusu beklentiyi karlama gds vardr. zellikle bilgi ve iletiim teknolojileri alanndaki hzl deiimle birlikte gelien, yeni rn, retim yntemleri ve teknikleri, insan kaynaklarnn ilave baz yetkinliklere sahip olmasngerektirmektedir. Sz konusu gereklilik Knngeleneksel per sonel ynetimi alglarnn dnda yeni bir yaklamla ele alnmasn gerekli klmaktadr. Bugn itaate ve disipline dayal personel ynetimi anlay yerine, inisiyatife, yaratcla, yetkilendirmeye, zerk davranmaya ve glendirmeye nem veren bir insan kaynaklar yaklamnnemiartmaktadr.Busreteyneticilerinhkmeden,emirverenveitaat bekleyen eklinde formel yetki tanmlarna dayal ynetim anlayndan, yneticilerin koluk,mentorlukvekolaylatrclkyaptbirliderlikanlay,insankaynaklarnglen dirmeuygulamalarnaglmotivasyonsalamaktadr. nsankaynaklarnnglendirilmesigenellikleyetkiveripsorumlulukykleme,ksacayetki lendirmeveyetkidevriileaynanlamdakullanlmaktadr.grenglendirmestdzey yneticilerdenbalar;rgtnvizyon,misyonvedeerlerininanlalmasndan,alanlarn kendilerini rgte kar sorumlu, zgr ve yetkili grmelerini salayan uygulamalarla de vameder.grenglendirmeaynzamandariskalmay,gelimeyivedeiimikapsayan birsretir(QuinnveSpreitzer,1997). Glendirmekavramaratrmalardafarklboyutlarylatanmlamlardr.VogtveMurrele greglendirmeyardmlama,paylama,yetitirme,eitmevetakmalmasgibiyollar laalanlarnkararvermeyetkileriniartma,iyapabilmeyeteneklerinivegenelanlamda onlar gelitirme srecidir (Vogt ve Murrel, 1990). Klagge ise glendirmeyi, alanlara uygun sorumluluk verme, yetenek kazandrma etkinlii olarak ifade etmektedir (Klagge, 1998). Tanmlardan glendirmenin igrenin rgtte i yapabilme yeteneklerini artrma eklindekibiliselboyutlarnnyannda,onuniindenveiortamndantatminduygularnn ykseltilmesieklindedavransalboyutunundanemliolduuanlalmaktadr.
463
Glendirmenindavransalboyutualanlarnkararverebilme erklerinin artrlmasiin, rgtsel ve ynetsel gcn aktarlmas ve yetenek ve deneyimlerinden yararlanlmas amacyla, alanlarn cesaretlendirilmesi ve zerkletirilmesi sreci olarak ifade edilebilir (Cacioppe,1998).Glendirmenindavransalboyutu,gcnstkademelerdenaltkade melerine doru yaylmas anlamna gelmektedir. Glendirmenin bilisel boyutu ise, al anlarnrgtselkaynaklaravebilgiyeulamaolanaklarnnartrlmaseklindetanmlana bilir. Glendirmenin bir dier boyutu ise, psikolojik boyuttur. Bu boyut igrene gcn, yetkinin ve sorumluluun aktarldnn farkna varmas ve glendirme uygulamalarnn alglanmasnnsalanmasdr.NitekimCongerveKanungoglendirmeyimotivasyonelbir kavram olarak kabul etmekte ve glendirmenin igrenlerin zyeterlilik duygularnn artrlmaseklindetanmlamaktadrlar(CongerveKanungo,1988:474). gren glendirme her eyden nce ynetilmesi gereken bir sretir; zira igren g lendirme sadece alanlarn kurumsal glerinin, i giriimcilik yeteneklerinin artrlmas deil,igreniglendirmefaktrleriyleglerininartrlmasnnyannda,kendilerinig lendirmeuygulamalarnnalglamalarnndasalanmas,ksacaglendirmeninynetilme sigerekmektedir(Spreitzer,1996)szkonusugerekliliikarlamakiin,saltanlamdag lendirme kavram yerine igrenin glendirmenin farkna varmasn ve glendirme algsn da kapsayan psikolojik glendirme kavram kullanlmaktadr (Thomas ve Velthouse, 1990). Psikolojikglendirme, ynetsel aralarn gdsel aralarlabirlikte d nlmesi gerektiini gsterir. Conger ve Kanungoda igrenler iin gcn bir ihtiya olduunu, kiiler bu ihtiyalarn isel bir durum olarak algladklarn belirtmektedirler (Conger, Kanungo,1988). Yazarlar, gcn iki boyutu zerinde durmaktadrlar; bunlardan ilkiiyerinin,kiininkendinigszhissetmesinenedenolacakhertrolumsuzkoullardan arndrlmas,dieridekiininkendiniiyaamitibaryleglhissetmesininsalanmas dr. Bunun iin glendirme uygulamalarnn aadaki boyutlarn bulunmas gerekir (ThomasveVelthouse,1990): Anlam(Meaning).greniiniinanlamlolmas,grev,sorumlulukvergtselamacn igreniinanlamlolmasnabaldr.greniinianlamlbulduulde,iindentatmin bulacaktr. Yetkinlik (Competence). grenin kendini yeterli hissetmesi iin, yapt ile kendisi arasndakiiroluyumazlgibibirdurumunolmamasvekiininkendisiniiiiinyeterli alglamasgerekir. zerklik(Selfdetermination).greniniindezerkolmas,alternatifbelirleyip,bunlar arasnda seim yapma yeteneine sahip olmasyla ilgilidir. Kiinin, ii zerinde inisiyatif kullanmas,iiniveiyerinitasarlamakonusundayetkivesorumluluksahibiolmaszerklik boyutuylailgilidir. Etki(Impact).Bireyiniindeetkiliolduunudnmesi,iindeveiyerindefarkyaratma yeteneine sahip olduuna kendini inandrmas anlamna gelir. Kiinin kendi yetkinliine olaninanc,onun,iizerindefarkyaratmayaolaninanc,etkiboyutuylailgilidir. Yukardaki aklamalardan, rgtlerde igren glendirme iin ncelikle glendirmeye dair bir anlayn var olmas gerekir. Bunu sz konusu anlayn kurumsallamas ve bir rgtkltrnednmesiizlemelidir. 2.BaarGds Bugnrgtler,sadeceokalarakdeil,igrenlerinhrslbirekildebaaryaramalar vesonu(baar/etkinlik)odaklolmalarsayesindebaareldeedebileceklerininfarknda lar.rgtselverimlilik,etkinlik,baarveperformansancak,alanlarnsorumlu,yetkinlik sahibi,ilerinianlamlbulankiilerlesalanabilir.rgtselbaarnnarkasndatemelfaktr
464
baar gds yksek insan faktrdr. Baar gds, insanlar harekete geiren temel gd olarak tanmlanabilir. Yksek baar gdsne sahip bireylerin kiisel ve rgtsel dzlemdebaareldeetme,sonucuodaklanma,farklolma,yksekazimvekararllkgs terme gdlerinin de yksek olduu genellikle kabul edilmektedir (Epstein ve Harackiewicz, 1992). Aratrmalar yksek baar gdsne sahip kiilerin yaratclk yete neklerinin ve risk alma eilimlerin yksek olduu, bireysel geliime katk salad, zor ileregiriimekonusundadahaisteklidavrandklarnortayakoymutur(Spencevd.,1989). Sonzamanlardayaplanaratrmalardabaarmagdsneokfaktrlboyutlarereve sindeyaklalmtr.Buyaklamagrebaarbirokbamszbileendenolumaktadr. Baargdsnnkiileriikiamacaynelttiigenelliklekabuledilmektedir.Bunlardanilki, yetkinlikeldeetmevebuyetkinliklerigstermedir,ikincisiise,mevcutyetkinlikleriyeterli grmeme veya yetkinliklerinin ona kazandrdklarn zamanla yeterli grmeme ve baka yetkinlikleraramavegelitirmektir.Skalmak,tehditedicidurumlarameydanokumak, sorumlulukstlenmek,zorileregirimekverisklikararlaralmakyksekbaargdsnn sonulardr.SchulerveProchaska,baargdsnasliunsurlarveikincilunsurlarolmak zere ikili birayrmlaincelemektedirler. Aratrmaclar baar gdsnn asli unsurlarn; hrsl ve azimli alma, zgven ve greve ilikin motivasyon olarak tanmlamaktadrlar. Baargdsnnikincilunsurlarntelafiediciaba,rekabetynelimi,baarlolunacana dairgvenduyma,egemenlik,stnlk,renmeistei,dzenlivedevamlalma,kor kusuzluk, esneklik, odaklanma, hedef belirleme, bamszlk, direnci iselletirmek, srar, zorgrevleritercihetme,vnduymavekendinehakimiyettir(Byrnevd,2004). rgtselglendirmeileperformans,ieballkvebaargdsarasndailikininolduu kabuledilmektedir.Rotteragre,bireyyapmolduubirdavrannpekitiriciilesonu landnalglarsa,yanipekitiricinindavrannizlediiniyadaonunlabalantlolduunu dnrse,opekitiriciningelecektedebudavranizleyeceibeklentisiiinegirmektedir. Pekitireceulamakiinbireyin,davranaynyndetekrarlanacaktr(Rotter,1966).Bu radaigrenglendirmeyipekitire,baargdsnbirsonuolarakdeerlendirebili riz. 3.Yntem 3.1.AratrmannAmacvenemi Aratrmada igren glendirme ve baar gdsnn, insan kaynaklarnn verimlilik ve etkinlikteki nemi vurgulanarak, insann fiziksel, psikolojik ve zihinsel gcnden daha iyi yararlanmannyollararatrlarak,aratrmaclaraveuygulayclarakatksalamakama lanmtr. Aratrma, glendirme alglarnn baar gds zerindeki harekete geirici etkisinevebugdnnrgtselverimlilik,etkinlikveperformanszerindekiolumlukatk snadikkatekmekbakmndannemtamaktadr. 3.2.AratrmannKapsam,Snrllklarverneklemi Aratrma,Ankaradafaaliyetgsterenkamuvezelbankaalanlarzerindeyaplmtr. Aratrmannbulgular,sorukdndakiifadelerle,aratrmadailerisrlenhertryorum; aratrma rneklemiyle, veri toplama aracyla ve rneklemle snrldr. rnekleme 275 sorukddatlmtr.Busoruktlarndan240geridnmvebunlarn229uanaliz lerdekullanlmtr. 3.4.AratrmannModeliveHipotezleri Aratrmann teorik erevesi dorultusunda aadaki model gelitirilmitir. Modelde glendirme alt boyutlarnn olumlu alglanmasnn, igrenlerin baargdlerini olumlu yndeetkileyeceivarsaylmaktadr.
465
anlam yetkinlik Baargds zerklik etki Aratrmannbelirtilenamacdorultusundaaadakihipotezlertestedilmitir: H1:alanlarnglendirmealglarilebaargdleriarasndaanlamlbirilikivardr. H2: alanlarn glendirme alglarnn alt boyutlarnn tm, baar gds ile anlaml ilikiiindedir. H3: alanlarn glendirme alglarnn yksek olmas, baar gdlerini olumlu ynde etkileyecektir. 3.5.VeritoplamaArac AratrmadaveritoplamakaracolarakgrenGlendirmeAlglarleiileBaarma Gdsleikullanlmtr.Spreitzer(1995)tarafndangelitirilengrenGlendirme leidrtboyuttan(anlam,yetkinlik,zerklik,etki)ve12ifadedenolumaktadr.Baar gdsleiise,KayaveSeluktanalnmtr.Herikileingenelgvenirlik(Cronbach )0,70dzeyininzerindedir. 4.BulgularveYorumlar 4.1.AratrmarnekleminelikinBulgular Tablo1.DemografikzelliklerelikinTanmlaycstatistikTablosu Ya Frekans Yzde Eitim Frekans Yzde cinsiyet frekans yzde 2025 77 33,6 Ortaretim 38 16,6 Kadn 125 54,6 2630 24 10,5 nlisans 59 25,8 Erkek 104 45,4 3140 127 55,5 Faklte/lisans 127 55,5 4150 1 ,4 Y.lisans/doktora 5 2,2 Toplam 229 100,0 Toplam 229 100,0 Toplam 229 100, rneklemindemografikzelliklerineilikinbilgilerTablo1deyeralmaktadr.grenlerin %55,5i3140yagrubunda;%54,6skadn,%55,5ilisansdzeyindeeitimesahiptirler. 4.2.BoyutOrtalamalarnalikinBulgular Tablo2.BoyutOrtalamaveStandartSapmaDeerleriTablosu GLENDRME X SS BAARIGDS X SS Anlam 4,2 ,8445 Baaryainanma 4,2 ,7404 Yetkinlik 3,8 ,7733 stnlk/farkllk 3,4 ,5602 zerklik 3,4 ,9862 Odaklanma 4,3 ,7060 Etki 3,9 ,9303 Bireyselsorumluluk 3,1 ,9820 grenglendirme 3,8 ,6233 Baargds 3,7 ,5483 Tablo2yebakldndaigrenleringlendirmealglarnn(X=3,8,ss=,623)baargdleri alglarylayaklakayndeeri(X=3,7,ss=548)aldgrlmektedir.Aratrmayakatlanla rnigrenglendirmeilebaargdsalglarnnolumluyndeolduuanlalmaktadr. Tablodakideerleregrealanlarnherikideikendekiifadelerekatlyorumeklinde cevap vermilerdir. gren glendirme ve baar gds bulgularndan, igren glen dirmevebaargdsalglarnnolumluyndeolduuanlalmaktadr.
466
4.3.KorelsyonBulgular Tablo3.KorelsyonAnalizTablosu ALTBOYUTLAR A B C Pearsonr 1 AANLAM anlamllk . Pearsonr ,522(**) 1 BYETKNLK anlamllk ,000 . Pearsonr ,249(**) ,051 1 CZERKLK anlamllk ,000 ,486 . Pearsonr ,334(**) ,245(**) ,416(**) DETK anlamllk ,000 ,000 ,000 ,681** EGlendirme Pearsonr ,731** 600** (GENEL) anlamllk ,000 ,000 ,000 FBaarGd Pearsonr ,547** ,400** 284** (GENEL) anlamllk ,000 ,000 ,000
**Correlationissignificantatthe0.01level(2tailed).
D 1 . ,740** ,000 257** ,000
E 1 ,000 526** ,000
F 1 ,000
Korelsyonanaliziilealtboyutlararasndakiilikisonular,igrenglendirme(genel)ile baar gds arasnda anlaml bir ilikinin olduu anlalmtr. Bu sonulara gre, al anlarnglendirmealglarilebaargdleriarasndaanlamlilikivardreklidekiH1 hipotezinin kabul edildiini, ancak, alanlarn glendirme alglarnn alt boyutlarnn tm, baar gds ile anlaml iliki iindedir eklindeki H2 hipotezi, zerklik boyutu bakmndan reddedilmitir (p<0,05). Tablo.3de yer alan korelasyon deerlerine gre, igrenglendirmeilebaargdsarasndar:0,526dzeyindeanlamlvepozitifynl birilikivardr.grenglendirmeninanlam,yetkinlik,etkialtboyutlar(srasylar:,547; r:,400; r:,257) baar gds ile anlaml iliki iindedir. Korelasyon deerlerine gre, igrenglendirme(genel)ilebaargdsarasnda%52dzeyindebirilikinin(r:,526) olduu anlalmaktadr. Ancakburadakorelasyon analizlerinin sadecedeikenlerarasn dakiilikidzeyinibelirlemekiinkullanldgzardedilmemelidir.Fakatbuilikininyn ve aklaycl, yani hangi faktrn hangisini ne dzeyde etkiledii regresyon analizi ile tespitedilebilir. 4.4.okluRegresyonBulgular Regresyon analizleri, bamlbir deiken (yordanan) ile baml deiken zerinde etkisi olduu varsaylan bamsz (yordayc) deikenler arasndaki ilikinin matematiksel bir model ile aklamakta kullanlr. Aratrmada igren glendirme bamsz (yordayc/neden),baargdsisebaml(yordanan/sonu)deikenolarakalnmtr. Baml deikendeki toplam deimenin yzde kann bamsz deikenler tarafndan aklandnbulmakiinregresyonanalizindeR2deerindenyararlanlr. Tablo4.grenglendirmevebaargdsalgs:ANOVAtablosu. Kareler Kareler orta Varyansn kay F P s.s toplam lamas na Regrasyon 4 23,620 5,905 29,485 ,000 Residual(kalan) 224 44,861 ,200 Toplam 228 68,481
Predictors:Etki,yetkinlik,zerklik,anlam Bamldeiken:Baargds
467
ANOVAtablosunabakldndaFistatistikdeerinin29,485gzlenen anlamllkdzeyinin ise,(p<0,000)olduugrlmektedir.Bu deerlerkurulanmodelinanlamlolduunugs termektedir.Ayrcabudeerler,aratrmamznbirincihipoteziolangrenglendirme algsilegrenBaargdsarasndaanlamlilikivardreklindekiH1hipotezininkabul edildiianlamnagelir. Tablo5.okluregresyonanalizitablosu. Deikenler B Stndrthata t p kilir Ksmir Sabit 1,832 ,192 9,545 ,000 Anlam ,264 ,043 ,412 6,188 ,000 ,547 ,382 Yetkinlik ,124 ,046 ,175 2,718 ,007 ,400 ,179 zerklik ,088 ,031 ,170 2,812 ,005 ,284 ,185 Etki ,003 ,037 ,005 0,086 ,432 ,257 ,006 2 R,587R =345F=29,485P,000 Yordayc (bamsz) deikenlerle, baml (yordanan) deiken arasndaki ikili ve ksmi korelasyonincelendiindeanlamilebaargdsarasndapozitifveortadzeyde (r= 0,54) bir ilikinin olduu, ancak dier deikenler kontrol edildiinde r=,38 olarak hesap land grlmektedir. Yetkinlik ile baar gds arasndaki pozitif ve orta dzeyde (r= 0,40) korelasyon vardr; ancak dier iki deiken kontrol edildiinde bu ilikinin (r=0,18) olduugrlmektedir.zerklikdeikeniilebaargdsarasndapozitifvedkd zeyde (r=0,28) bir ilikinin olduu anlalmaktadr. Burada da dier iki deiken kontrol edildii zaman pozitif ve dk dzeyde (r= 0,18) bir ilikinin olduu anlalmaktadr. gren glendirmenin alt boyutlarndan olan etki deikeni ile baar gds arasnda p<0,05vep<0,01dzeyindeanlamlbirilikininolmadanlalmaktadr. okluregresyonanalizitablolarnagre,anlam,yetkinlikvezerklikdeikenleribirlikte, igrenlerin baar gdleri puanlar arasnda orta dzeyde pozitif ynl ve anlaml bir ilikinin olduu anlalmaktadr. (R=0,587, R2=034 p<0,05, p<0,01) deiken birlikte baargdsndekitoplamvaryansnyaklak%35iniaklamaktadr.Standardizeedilmi regresyon katsaysna () gre yordayc deikenlerin baar gds zerindeki greli nemsrasanlam(,412),yetkinlik(,175),zerklik(,170)eklindedir.Regresyonkatsays nnanlamllnailikinttestisonularincelendiizamansadeceetkideikenininbaar gdszerindeetkisininolmaddierdeikenlerinanlaml(nemli)yordaycolduklar anlalmaktadr.Busonu,alanlarnglendirmealglarnnaltboyutlarnntm,ba argdsileanlamlilikiiindedireklindekiH2hipotezinindorulanmadngster mektedir. Belirlilik (determinasyon) katsays (R2) 0,345 buna gre baar gdsndeki deiimin %34nn igren glendirme alglarna bal olduunu gsterir. Bu sonular alanlarnglendirmealglarnnyksekolmas,baargdleriniolumluyndeetkile yecektireklindekiH3hipotezininkabuledildiinigstermektedir. SonuveTartma gren glendirme, sorumluluklarn datlmas, katlml ynetim, yetkilendirme gibi kavramlar iermenin yannda, glendirmenin bunlardan daha fazla bir anlam ifade ettiini kabul etmek gerekir. Aratrma sonular ve literatr incelemesi, igren glen dirmenin alanlar i ortamnda her bakmdan daha gl klmak eklinde anlalmas gereini ortaya koymaktadr (Saeman,1992). Bunun alanlarn verimlilik ve etkinliine katk salamas beklenir. Nitekim Keller ve Dansereau, (1995) igren glendirmenin,
468
bireyin potansiyelinin farkna varmasn salayacan belirtmektedirler. Potansiyelinin farknavaranigreninonubaaryadntrmesibeklenir.Aratrmabulgularbuiddiay dorulamaktadr. Aratrma sonularna gre igren glendirme ile baar gds ara snda genel anlamda bir ilikinin olduu, bununla birlikte, etki boyutu ile baar gds arasndaanlamlbirilikininolmadanlalmaktadr. 6,188 anlam 2,718 yetkinlik Baar gds zerklik 2,812 etki 0,086kabul red ekil1.HipotezlerinTestSonular rgtselverimlilikveetkinlikiinalanlarnperformanslarvebaarlarnnnemlioldu u eitli aratrmalarla ortaya konmutur (Herron, 1992). Konu ile ilgili olarak yaplan aratrmalardaalanlarnyksekperformansgstermelerindeveyaratclklarndargt seliklim,rgtselkltrveynetselfaktrlerinnemlibiryerininolduuanlalmaktadr. Bireysel yaratcl ve inisiyatifi, destekleyen bir ynetsel anlayn i tatminini olumlu yndeetkilediivebunundaalanlarnieballklarn,yaratclklarn,performanslarn (Shalleyvd.,2000)dolaysylabunlarnkaynandayeralanbaargdsnolumluynde etkilediianlalmaktadr. ThomasveTymon,ilerizerindeszhakknasahipigrenlerin,Lidenvearkadalarise, ileri zerinde daha fazla kontrole sahip olanlarn, dierlerine nazaran daha yksek per formans gsterdiklerini belirtmektedirler (Spreitzer vd., 1997). Aktr ki yksek perfor mansnarkasndayksekbaargdsvardr. KAYNAKA
ByrneZ.S.,R.A.MuellerHanson,J.M.Cardador,G.C.Thornton,H.Schuler,A.Frintrup,veS.Fox (2004),MeasuringAchievementMotivation:TestsofEquivalencyforEnglish,German,andIsraeli VersionsoftheAchievementMotivationInventory,PersonalityandIndividualDifferences,37, 203217. Cacioppe, R. (1998), Structured Empowerment: An Award Winning Program At the Burswood ResortHotel,Leadership&OrganizationDevelopmentJournal,19(5),264274. Cassidy,T.veR.A.Lynn(1989),MultifactorialApproachtoAchievementMotivation:TheDevelop mentofAComprehensiveMeasure,JournalofOccupationalandAppliedPsychology,12,301 311. Conger, J. A. ve R. N. Kanungo (1998), The Empowerment Process: Integrating Theory And Prac tice,AcademyofManagementReview,13(3),471482. Epstein,J.A.veJ.M.Harackiewcz(1992),WinningisnotEnough:TheEffectsofCompetitionand Achievement Orientation on Intrinsic Interest, Personality and Social Psychology Bulletin, 18, 128138. Herron,L.(1992),CultivatingCorporateEntrepreneurs,HumanResourcePlanning,15(4),314.
469
Kaya,N.veS.Seluk,(2007),BireyselBaarGdsOrganizasyonelBallNaslEtkiler?,Dou niversitesiDergisi,8(2),175190. Keller,T.veF.Dansereau(1995),LeadershipandEmpowerment:ASocialExchangePerspective, HumanRelations,481(2),127145. Klagge,J.(1998),TheEmpowermentSqueezeViewsfromtheMiddleManagementPosition,The JournalofManagementDevelopment,17(8),548558. Onaran, O. (1981), alma Yaamnda Gdlenme Kuramlar, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi,470,SevinMatbaas. Quinn,R.E.veG.M.Spreitzer(1997),TheRoadToEmpowerment:SevenQuestionsEveryLeader ShouldConsider,OrganizationalDynamics,26,Autumn,37. Rotter,J.B.(1966),GeneralizedExpectanciesforInternalandExternalControlofReinforcement, PsychologicalMonographs,80,128. Saeman,R.(1992),TheEnvironmentandtheNeedforNewTechnology:EmpowernentandEthical Values,TheColumbiaJournalofWorldBusiness,XXVII,Winter,186193. Shalley C., L. Gilson ve T. Blum(2000), Matching Creativity Requirements and TheWork Environ ment:EffectsOnSatisfactionandIntentionstoLeave,AcademyofManagementJournal,43(2), 215223. Spence,J.T.,R.S.PredveR.L.Helmreich(1989),AchievementStrivings,ScholasticAptitude,and AcademicPerformance:AFollowuptoImpatienceversusAchievementStrivingsintheTypeA pattern,JournalofAppliedPsychology,74,176178. Spreitzer, G. M., M. A. Kzlos ve S. W. Nason (1997), A Dimensional Analysis of the Relationship between Psychological Empowerment and Effectiveness, Satisfaction, and Strain, Journal of Management,23(5),679704. Spreitzer,G.M.(1996),PsychologicalEmpowermentintheWorkplace:Dimensions,Measurement andValidationAcademyofManagementJournal,381(5),14421466. Thomas,K.W.veB.A.Velthouse(1990),CognitiveElementsofEmpowerment:AnInterpretive ModelofIntrinsicTaskMotivation,AcademyofManagementReview,15(4),666681. Vogt,J.veK.Murrel(1990),EmpowermentinOrganization:HowtoSparkExceptionalPerformance, Amsterdam:UniversityAssociates,Inc,58.
470
PERSONELGLENDRMEVEALGILANANKONTROLNRGTSEL BALILIKZERNDEKETKS:KLTRLERARASIBRARATIRMA
evkiZGENER Nevehirniversitesikt.vedr.Bil.Fak. letmeBlm eposta:sozgener@nevsehir.edu.tr
ZET Aratrmann amac, Trkiye ve Trkmenistanda faaliyet gsteren tekstil iletmelerinin yneticileri asndan personel glendirme ve alglanan kontroln rgtsel ballk zerindeki etkisini ortaya koymaktr. Trkmenis tandakiyneticilerasndanpsikolojikpersonelglendirmeileduygusalballkarasndapozitifynlbiriliki olduu gzlenirken, psikolojik personel glendirme ile devam ball arasnda negatif ynl bir iliki olduu tespitedilmitir.BunakarnTrkiyedekiyneticileregreise,psikolojikpersonelglendirmeileduygusalbal lkarasndapozitifynlbirilikiolduu,ancakyapsalpersonelglendirmeiledevamballarasndanegatif ynlbir ilikiolduuortaya konmutur.Ayrca Trkmenistandaki yneticileregre, psikolojik personelglen dirmevealglanankontroletkileimininyansrayapsalpersonelglendirmevealglanankontroletkileiminin devamballnnegatifyndeetkilediisonucuna varlmtr.Trkiyedekiyneticileregreise,hempsikolojik personelglendirmevealglanankontrol,hemdeyapsalpersonelglendirmevealglanankontroletkileiminin duygusalballvenormatifballpozitifyndeetkilediibirbakanemlitespittir. AnahtarKelimeler:Psikolojikpersonelglendirme,yapsalpersonelglendirme,alglanankontrolvergtsel ballk
YalkmALLANAZOROV ErciyesniversitesiSosyalBilimlerEns tits eposta:ylkm000@hotmail.com
GR rgtselyaamdapersonelglendirme,alglanankontrolvergtselballksonyllarda nemlibireraratrmakonusuhalinegelmitir.Nykodymvd.,(1995)okhzldeienev re koullarna uyum salamada ve iletmelerin yaamlarn srdrmesinde stratejik bir avantajolanigcnnglendirilmesigerektiininermektedirler.Glendirmefaaliyet leri sonucunda personelde bir takm deiimler gzlemlenebilmektedir. Bu almada, glendirilmipersonelinkontrolalglamalarndavergtneolanballndakideiim lerelealnmtr. Deevd.,(2003)personelglendirmevergtselballkzerineyaptklarbiraratrmada glendirilmipersonelinrgtnekuvvetlibirekildebalanacanortayakoymulardr. AyrcaLiuvd.,(2007)personelglendirmeilergtselballnartrlmaszerineyaptk lar almada glendirmenin duygusal ballk ile pozitif ynl kuvvetli birilikisi ve de vamballilenegatifynlzayfbirilikisiolduunutespitetmilerdir.Literatrdeper sonel glendirmenin rgtsel ballk zerindeki etkisi zerine yaplan aratrmalarn bykounluubusonulardesteklemektedir. Personelglendirmebiryandanrgtselballetkilerkendieryandanalannalgla dkontroldeetkilemektedir.Literatrdealglanankontrolzerineyaplanaratrmalar personel glendirmeve rgtsel ballakyasla daha az saydadr.Gill (2006)personel glendirildiindealanniiileilgilikararlarnkendisininvermiolacan,bylecekendi iinikendisininkontroletmiolacanveneticedealannalgladkontrolndeykse leceiniilerisrmektedir.teyandanHoneggerveAppelbaum(1998)yetersizteknikdes tek, yetkinin paylalmamas, dengesiz kaynak tahsisi, anlaml hedefler konulmamas ve grev belirsizlii, bilgi ve becerileri artrmak iin frsatlarn verilmemesi ve stlerle snrl iletiim durumlarnda alanlarn kontrol alglamalarnn dk olacan ortaya koymu lardr. Literatrde personel glendirmenin alglanan kontrol ile ilikisi zerine yaplan
471
aratrmalar genel olarak, personel glendirme uygulamalarnn personelin alglad kontrolartrdynndedir.Sonolarak,aratrmannmodelioluturulurkenbirdealg lanankontrolnrgtselballkzerindebiretkisininolabileceidnlmvebirarac etkenolarakrgtselballetkilediivarsaylmtr.Literatrdebukonuileilgiliaratr ma olduka snrldr. Yalnzca Brockner vd., (2004) yaptklar bir aratrmada alglanan kontroln rgtsel ball etkilediini tespit etmilerdir. Bu almaya kaynaklk eden temelaratrmasorusuiseudur:Farkllkekltrlerindepersonelglendirmevealgla nankontrolnrgtselballkzerindekietkilerineldedeiebilmektedir?Buere vede aratrmann amac, Trkiye ve Trkmenistanda faaliyet gsteren tekstil sanayii iletmelerinde personel glendirme ve alglanan kontroln rgtsel ballk zerindeki etkisini ortaya koymaktr. Bunun yannda personel glendirmenin alglanan kontrol ve rgtselballkileilikisideortayakonmayaallmtr. Yazndakingrlerkltrlerarasbiryaklamlancemodelletirilmivedahasonratest edilmekzereaadakihipotezleredntrlmtr.Aratrmamodeliuekildedir:
YapsalPersonel
DuygusalBallk
PsikolojikPersonel
DevamBall
NormatifBallk
AlglananKontrol

ekil1.AratrmaModeli Bumodelerevesindegelitirilenhipotezleriseunlardr: 1.Psikolojikpersonelglendirmeileduygusalballkarasndapozitifynlbirilikivar dr. 2.Yapsalpersonelglendirmeileduygusalballkarasndapozitifynlbirilikivardr. 3.Psikolojikpersonelglendirmeiledevamballarasndanegatifynlbirilikivardr. 4.Yapsalpersonelglendirmeiledevamballarasndanegatifynlbirilikivardr. 5.Psikolojikpersonelglendirmeilenormatifballkarasndapozitifynlbirilikivar dr. 6.Yapsalpersonelglendirmeilenormatifballkarasndapozitifynlbirilikivardr.
472
7.Alglanankontrol,psikolojikpersonelglendirmeninduygusalballkzerindekipozitif etkisiniartrmaktadr. 8. Alglanan kontrol, yapsal personel glendirmenin duygusal ballk zerindeki pozitif etkisiniartrmaktadr. 9.Alglanankontrol,psikolojikpersonelglendirmenindevamballzerindekinegatif etkisiniartrmaktadr. 10. Alglanankontrol, yapsal personel glendirmenin devam ball zerindeki negatif etkisiniartrmaktadr. 11.Alglanankontrol,psikolojikpersonelglendirmeninnormatifballkzerindekipozi tifetkisiniartrmaktadr. 12.Alglanankontrol,yapsalpersonelglendirmeninnormatifballkzerindekipozitif etkisiniartrmaktadr. ARATIRMANINYNTEM rneklem Bu alma iin gerekli olan veriler, Trkiye ve Trkmenistanda faaliyet gsteren tekstil iletmesiyneticilerindentoplanmtr.BualmadaanaktleyiTrkiyedeTUKin(2004) AvrupaTopluluundaEkonomikFaaliyetlerinstatistikisnflamasNaceRev.1kapsamn daki iletmeler (24.503 tekstil ve tekstil rnleri imalat) ve Trkmenistanda ise Sanayi Bakanlna bal 830 tekstil iletmesi oluturmaktadr (Trkmenistan Sanayi Bakanl, 2008).Anaklteolarakkabuledilentoplamiletmesaysyaklak(N)25.333tr.Buer evede rneklem bykl yaklak 496 olarak hesaplanmtr (ng, 1994: 337 Bkz.). phesizherikilkearasndailetmesaysbakmndanbykfarkllkbulunmasnakarn, salkl bir karlatrmaya imkan salayabilmek amacyla alan says yirmi beten fazla olantekstililetmesiyneticilerinerasgeleanketformugnderilmitir.letmeyneticile rinegnderilen496anketten214tanesigeridnmtr.Geridnenanketlerdenbazlar yneticipozisyonundaolmayanlartarafndandoldurulduundanveeksikveriierdiinden kapsamdtutulmuvesonutabilimseladankullanlabilirtoplam172anketformuelde edilmitir (Bu anketlerin 95 tanesi Trkiyedeki yneticilerden ve 77 tanesi Trkmenis tandakiyneticilerdeneldeedilmitir.). lekler Aratrmada veri toplama yntemi olarak anket kullanlmtr. Veriler, bu aratrma iin Spreitzer (1995) tarafndan gelitirilmi olan psikolojik personel glendirme, Laschinger, vd.,(2001)yapsalpersonelglendirme,Michinovun(2005)alglanankontrolveAllenve Meyerin (1990) rgtsel ballk leklerinin bulunduu bir soru formu aracl ile top lanmtr. Psikolojik Personel Glendirme: Psikolojik personel glendirmeyi Conger ve Kanungo (1988:473)motivasyonelbalamdazyeterlilikolaraktanmlamlardr.Geneldepsiko lojik glendirmedrt ayr boyutta incelenmektedir. Bunlardanilkiigren asndaniin anlamlhalegetirilmesidir.kincisiigreninabagsterdiizaman,iibaarabilecekyete neesahipolduunainanmasdr.ncsigrenlerin,kendifaaliyetlerininsorumluluk larn stlenmesini ve iteki davranlarnda zerk olmalarn kapsamaktadr. Sonuncusu ise,igreninitekistratejikveynetselsonularetkileyebilmedzeyiniifadeetmektedir (Dewettinckvd.,2003:56).Bualmadakullanlanpsikolojikpersonelglendirmelei Spreitzer (1995) tarafndan gelitirilmitir. Bu lein tercih edilmesinin nedeni Sigler ve Pearson(2000)tarafndantekstiliilerizerindeuygulanmolmasveABDninenbyk 500 firmasndaki alanlarzerinde ok fazla uygulanm olmasdr (Spreitzer, vd., 1997: 679704). 7li Likert leinin esas alnd 10 ifadeden oluan lein gvenirlii her iki
473
lkeiin0,91olaraktespitedilmitir(1=KesinlikleKatlmyorum,2=nemlildeKatlm yorum, 3=Katlmyorum, 4=Ne Katlyorum Ne Katlmyorum, 5=Katlyorum, 6=nemli ldeKatlyorumve7=KesinlikleKatlyorum).Genelliklebirleingvenirliinilmek iinCronbachsalphadeerinin0,70vezeriolmasyeterlidir(Nunnally,1978). YapsalPersonelGlendirme:Yapsalglendirmebakasensttenenaltkademeye kadar alanlarn kararlara katlmn, bilgiye ve kaynaklara eriimini iine alan ynetim uygulamalar zerine odaklanmaktadr. Yapsal personel glendirmede temel mantk yapsal nemli deiiklikler yaparak alanlarn davranlarn deitirmektir (Dee vd., 2003: 258). Bu almada alglanan frsatlara, destee, bilgiye ve kaynaklara eriim gibi almakoullarnkapsamasnedeniyleLaschinger,vd.,(2001)tarafndangelitirilenyap salpersonelglendirmeleikullanlmtr.19ifadedenoluanszkonusuleing venirlii Trkiye iin 0,93 ve Trkmenistan iin 0,90 olarak hesaplanmtr (1=Kesinlikle Katlmyorum;7=KesinlikleKatlyorum). Alglanan Kontrol: Alglanan kontrol, bir bireyin hayattaki olaylar veya kendi ktlarn etkileyebilmeyeteneineolaninancdr(ONeillveKerig,2000:1037).Michinovagreise (2005: 101), alglanan kontrol, bireyin arzu ettii ynde deiimleri etkilemede kendine olan inancdr. rgtsel psikologlar, alglanan kontrol birbirinden farkl fakat birbiriyle ba olan iki yol ile kavramlatrmlardr. Bunlar hr irade ve etki erevesi olarak bilinmektedir.Green veHevner (1999:14) alglanan kontrolkavramn boyuteklinde ele almaktadr: (1) Karar veya Tercih Boyutu: Bir bireyin eitli uygun eylemler arasnda tercihyapma frsatlarylailgilidir.(2) SreveyaDavransalBoyutu:Bir bireyinevresin deki bir olay etkilemek iin dorudan yapt eylemlerle ilgili yetenekleri kapsar ve (3) ngrebilme Boyutu: Kontroln ngrebilme boyutu, olaylar bireyin kendisinin kontrol edipetmediinebakmaksznhangiolay(lar)nnezamanortayakacanncedenbilme sini ifade eder. Bu almada alglanan kontrol lei olarak Michinovun (2005) Sosyal Kyaslama,AlglananKontrolveMeslekiTkenmilikzerineyaptbiraratrmadakul land Kiisel Etkinlik lei ve Alglanan Zorluk leinden gelitirdii Alglanan Kontrol leindenyararlanlmtr.Bulek11ifadedenolumaktadr(1=KesinlikleKatlmyorum; 7=KesinlikleKatlyorum).AlglanankontrolleiningvenirliiTrkiyeiin0,84veTrk menistaniin0,78dir. rgtselBallk:Birgregrergtselballk; bireyinrgtlezdelemesivergt yeliinisrdrmekonusundakiistekliliidir(Mowday,1998:389).Bakabirgregre ise,rgtselballk,bireyingemitekiyatrmlarylabelirlibireylemekilitlenmesiveey lem durduunda bu yatrmlar ifade eden Beckerin sidebets grn temel alan ve ayrlmannmaliyetlerinedeniylebirrgttekalmaeilimidir(Gmvd.,2003:988).r gtselballnboyutumevcuttur:(1)DuygusalBallk:alannduygusalolarakrg tnn deer ve amalarn benimsemesi, kendi isteiyle rgtte kalma arzusu duymas; (2)DevamBall:alannrgttealtsreiindesarfettiiemekveabannboa gideceinin(veyaitenayrlmannmaliyetlerinin)farkndaolmasnedeniylezorunluolarak rgtneballkgstermesive(3)NormatifBallk:alannrgtneballkgsterme yi grev olarak alglamas ve rgtne balln doru olduunu dnmesidir (Wasti, 2000:401).BualmadargtselballkkonusundaveritoplamakiinAllenveMeyerin (1990)rgtselballkleiesasalnmtr.altlektenoluanbulekkapsamndaki 4 ifade duygusal ballk, 4 ifade normatif ballk ve 4 ifade devam ball ile ilgilidir (1=KesinlikleKatlmyorum;7=KesinlikleKatlyorum).rgtselballkleiningvenirlii Trkiyeiin0,81veTrkmenistaniin0,71olaraktespitedilmitir.
474
ARATIRMABULGULARI rneinDemografikzellikleri AratrmayakatlanTrkiyedekitekstililetmelerinin%30.6s26ile50aras,%24.2si51 ile100aras,%36.8i101ile500arasve%8.4500kiidenfazlaalanaistihdamsala maktadr.Trkmenistandakiiletmelerin%5.2si26ile50aras,%31.2si51ile100aras, %62.3101ile500arasve%1.3500vedahafazlaalanistihdametmektedir.Trki yedearatrmayakatkyapanyneticilerin%32.6skadnve%67.4erkektir.Trkmenis tandaise,yneticilerin%48.1ikadnve%51.9uerkektir.Trkiyedearatrmayakatlan yneticilerin%6035yaveaasgruptayeralmaktadr.Trkmenistandaisearatrma yakatlanyneticilerinyaklak%56s35yaveaasgrupkapsamndadr.Trkiyedeki yneticilerin%71.6snnenazlisansdzeyindeeitimaldklargrlmektedir.Trkmenis tanda ise, aratrmaya katlan yneticilerin %45.3 lise mezunu ve %54.7sinin lisans dzeyinde eitim aldklar anlalmaktadr. Trkiyedeki yneticilerin %17.9u st Dzey Ynetici, %7.4 Halkla likiler Yneticisi, %38.9u Orta Kademe Yneticisi ve %35.8i letmesahibivedieryneticilerdenolumaktadr.Trkmenistandakiyneticilerin%3.9u st Dzey Ynetici, %3.9u Halkla likiler Yneticisi, %50.6s Orta Kademe Yneticisi ve %41.6sdaletmesahibivedieryneticilerdir. TemelAratrmaBulgular Trkiye ve Trkmenistanda faaliyet gsteren tekstil sanayii iletmelerinde personel g lendirmevealglanankontrolnrgtselballkzerindekietkisinitespitetmeninama land bu almada Pearson Korelasyon analizi sonular Trkmenistandaki yneticiler asndanincelediindepsikolojikpersonelglendirmeileduygusalballkarasndapozi tifyndeanlamlbiriliki(r=0,286;p<0.05)olmasnakarn,psikolojikpersonelglendir meile devamballarasnda negatifynde anlamlbiriliki tespitedilmitir(r=0,368; p<0.05).teyandanTrkmenistandakiyneticileregreyapsalpersonelglendirmeile duygusalballkarasndapozitifbiriliki(r=0,260;p<0.05)olduutespitedilmitir. Trkiyedekitekstililetmeleriyneticileriasndankorelasyonanalizisonularirdelendi indeise,psikolojikpersonelglendirmeileduygusalballkarasndapozitifyndean laml bir iliki olduu gzlemlenmitir (r=0,210; p<0.05). Yine Trk yneticiler asndan yapsal personel glendirme ile devam ball arasnda negatif ynde anlaml bir iliki (r=0,218;p<0.05)olduutespitedilmitir. Regresyonanalizisonularnagre,Trkmenistandakiyneticilerasndanyapsalperso nel glendirme ve alglanan kontrol etkileiminin duygusal ballk zerinde pozitif bir etkiye(R2=0,162,=0,351;p<0.05)sahipolduutespitedilmitir.Bunakarn,Trkmenis tandaki yneticilere gre hem psikolojik personel glendirme ve alglanan kontrol (R2= 0,255,=0,785;p<0.01),hemdeyapsalpersonelglendirmevealglanankontroletki leiminin(R2=0,172,=0,521;p<0.01)devamballnnegatifyndeetkilediisonucu navarlmtr. Trkiyedekiiletmeyneticileriasndanregresyonanalizisonulardeerlendirildiinde, hem psikolojik personel glendirme ve alglanan kontrol (R2= 0,197, = 0,435; p<0.01), hem de yapsal personel glendirme ve alglanan kontrol etkileiminin (R2= 0,179, = 0,295;p<0.05)duygusalballpozitifyndeetkilediibelirlenmitir.AyrcaTrkiyedeki yneticiler asndan psikolojik personel glendirme ve alglanan kontrol etkileiminin (R2=0,200,=0,432;p<0.05)yansrayapsalpersonelglendirmevealglanankontrol etkileiminin (R2= 0,187, = 0,299; p<0.05) normatif ball pozitif ynde etkiledii bir bakanemlibulgudur.
475
AnalizsonularTrkiyedekiyneticilerasndanH1,H4,H7,H8,H11veH12hipotezlerini dorularken,TrkmenistandakiyneticilerasndanH1,H2,H3,H8,H9veH10hipotezle rinidorularyndedir.Herikilkeiletmelerindepsikolojikpersonelglendirme,alan larn duygusal ballklarn artrrken, yapsal personel glendirme sadece Trkmenis tandaki yneticiler asndan duygusal ball artrmtr. Bu bulgu Liu vd. (2007) ve Huber (2005) tarafndan yaplan aratrmalarn sonularyla da paralellik gstermektedir. Ayrca Trkmenistandaki yneticiler asndan sadece yapsal personel glendirme ve alglanan kontrol etkileiminin duygusal ballk zerinde pozitif bir etkiye sahip olduu grlmektedir. Ancak Trkiyedeki iletme yneticileri asndan hem psikolojik personel glendirme ve alglanan kontrol etkileiminin, hem de yapsal personel glendirme ve alglanankontroletkileimininduygusalballpozitifyndeetkilediianlalmaktadr. Trkmenistandakiyneticilerasndanpsikolojikpersonelglendirmeiledevamball arasndanegatifyndebirilikiszkonusuiken,Trkiyedekiyneticilerasndanyapsal personel glendirme ile devam ball arasnda negatif ynde bir iliki olduu tespit edilmitir.Dolaysylabirlkedepsikolojikpersonelglendirmedierindeiseyapsalper sonel glendirme devam balln azaltmaktadr. Buna ilaveten, Trkmenistandaki y neticileregre,hempsikolojikpersonelglendirmevealglanankontrol,hemdeyapsal personel glendirme ve alglanan kontrol etkileimi, devam balln azaltmaktadr. Literatre bakldnda da birok almada devam ballnn azaltlmas nerilmektedir (SulimanveIles,2000:409;Fields,2002:63).Nitekimdevamballndaalanlar,rg tne duygusal olarak ballk gstermeyip sadece rgtn braktklarnda katlanacaklar maliyetleridnerekballkgstermektedirler(Meyervd.,2002:21). AyrcaTrkiyedekiyneticilerasndanpsikolojikpersonelglendirmevealglanankont rol etkileiminin yan sra yapsal personel glendirme ve alglanan kontrol etkileimi normatif ball artrmaktadr. Bu bulgu Jyotsna (2005) tarafndan yaplan aratrmann sonularndesteklemektedir.YineFreeborn(2001)yaptbiraratrmadaalglanankont rol ile rgtsel ballk arasnda pozitif ynl bir iliki olduunu ileri srmtr. Buradan personel glendirmenin alglanan kontrol artrd ve alglanan kontroln de rgtsel ballartrabileceisonucukartlabilir. Sonu olarak her iki lkede de personel glendirme ve alglanan kontroln artrlmas, alanlarnrgtlerineolanballklarnartrmaktadr.Fakatyenikurulmubirlkeolan Trkmenistandasosyalistekonomidenpazarekonomisinegeidneminindevametmek te olmasndan dolay rgtlerde personel glendirme faaliyetleri henz baarya ulaa mamolabilir.nkpersonelglendirmefaaliyetleriuzundnemlibirsretir.Bundan dolay Trkmenistan irketlerinde personel glendirme faaliyetlerinin istenen dzeyde uygulanabilmesiiinbirazdahazamanaihtiyalarolduudnlmektedir.Tekstilsekt rndekiiletmeler,alanlarnnrgtlerinesadeceduygusalolarakdeil,normatifolarak balanmalarn salayacak faaliyetlerde bulunmaldrlar. Bunun iin sonraki srelerde alanlaraileriileilgilieitimfrsatlarsalanmal,cretlertatminedicidzeyeulatrl maya allmal ve rgtlerde dl sistemleri yenidengzdengeirilmelidir.Ayrca Trk menistandakiideerleri,ahlakinormlarveaststilikilerihenzkapitalistsisteminde erleriyletamanlamylauyumludeildir.Bunedenlepersonelglendirmeuygulamalar normatifballartrcbirilevgrmemiolabilir.
476
KAYNAKA
Allen, N. J. ve Meyer, J. P. (1990), The Measurement and Antecedents of Affective, Continuance andNormativeCommitmenttotheOrganization,JournalofOccupationalPsychology,63(1),1 18. Brockner,J.,Spreitzer,G.,Mishra,A.,Hochwarter,W.,Pepper,L.veWeinberg,J.(2004),Perceived ControlasanAntidotetotheNegativeEffectsofLayoffsonSurvivors'OrganizationalCommit mentandJobPerformance,AdministrativeScienceQuarterly49(1),76100. CongerA.J.veKanungo,R.N.(1988),TheEmpowermentProcess:IntegratingTheoryandPractice, AcademyofManagementReview,13(3),471482. ng,H.(1994),rneklemeKuram,kinciBask,Hacettepeniversitesi,FenFakltesiYaynlarDers KitaplarDizisiNo.20,H..FenFakltesiBasmevi,Beytepe/Ankara. Dee,R.J.,Henkin,A.B.veDuemer,L.(2003),StructuralAntecedentsandPsychologicalCorrelates ofTeacherEmpowerment,JournalofEducationalAdministration,41(3):257277. Dewettinck, K., Singh, J. and Buyens, D. (2003), Psychological Empowerment in the Workplace: ReviewingtheEmpowermentEffectsonCriticalWorkOutcomes,VlerickLeuvenGentWorking PaperSeries29,126. Fields, L. D. (2002), Taking the Measure of Work: A Guide to Validated Scales for Organizational ResearchandDiagnosis,1sted.,ThousandOaks,California:SagePublicationsLtd. Freeborn,K.D.(2001),Satisfaction,Commitment,andPsychologicalWellBeingAmongHMOPhy sicians,WestJMed,174(1),1318. Gill,R.(2006)TheoryandPracticeofLeadership,ThousandOaks,California:SagePublicationsLtd. Green,G. veHevner,A.R.(1999),Perceived Control of Software DevelopersandItImpactonthe SuccessfulDiffusionofInformationTechnology,CarnegieMellonUniversityPress. Gm,M.,Hamarat,B.VeErdem,H.(2003),rgtselBallnMkemmelliiilelikisininOtel letmelerinde Belirlenmesine Ynelik Bir Aratrma, 11.Ulusal Ynetim ve Organizasyon Kon gresi,2224Mays,AfyonKocatepeniversitesi,Afyon,9871000. Honegger,K.veAppelbaum,S.H.(1998),Empowerment:AContrastingOverviewofOrganizations inGeneralandNursinginParticularAnExaminationofOrganizationalFactors,ManagerialBe haviors,JobDesign,andStructuralPower,EmpowermentinOrganizations,6(2),2950. Huber, D. L. (2005), Leadership and Nursing Care Management, 3rd Edition, W.B. Philadelphia: SaundersCo. Jyotsna,B.(2005),ThePowerofPsychologicalEmpowermentasanAntecedenttoOrganizational CommitmentinIndianManagers,HumanResourceDevelopmentInternational,8(4):419433. King,S.A.veEhrhard,B.J.(1997),EmpoweringTheWorkplace:ACommitmentCohesionExercise, EmpowermentInOrganizations,5(3):139150. Laschinger,H.K.S.,Finegan,J.,Shamian,J.VeWilk,P.(2001),ImpactofStructuralandPsychological EmpowermentonJobStraininNursingWorkSettings,JournalofNursingAdministration,31(5), 260272. Liu,A.M.M.,Chiu,W.M.veFellows,R.(2007),EnhancingCommitmentThroughWorkEmpower ment,Engineering,ConstructionAndArchitecturalManagement,14(6):568580. Meyer, J. P., Stanley, D. J., Herscovitch, L. ve Topolnytsky, L. (2002), Affective, Continuance, and Normative Commitment to the Organization: A MetaAnalysis of Antecedents, Correlates, and Consequences,JournalofVocationalBehavior,61(1),2052. Michinov, N. (2005), Social Comparison, Perceived Control, and Occupational Burnout, Applied Psychology:AnInternationalReview,54(1),99118. Mowday, R. T. (1998), Reflections on the Study And Relevance of Organizational Commitment, HumanResourceManagementReview,8(4),387401. Nunnaly,J.C.(1978),PsychometricTheory,2nded.,NewYork:McgrawHill. Nykodym,N.,Ariss,S.J.Simonetti,J.L.vePlotner,J.(1995),EmpowermentfortheYear2000and Beyond,EmpowermentinOrganizations,3(4),3642. ONeill,L.M.veKerig,P.K.(2000),AttributionofSelfBlameandPerceivedControlasModerators ofAdjustmentinBatteredWomen,JournalofInterpersonalViolence,15(10),10361099.
477
Sigler,T.H.,vePearson,C.M.(2000),CreatinganEmpoweringCulture:ExaminingtheRelationship Between Organizational Culture and Perceptions of Empowerment, Journal Of Quality Man agement,5(1),2752. Spreitzer,M.G.(1995),PsychologicalEmpowermentintheWorkplace:Dimensions,Measurement andValidation,AcademyofManagerialJournal,38(5),14421465. Spreitzer,M.G.,Kizilos,M.A.veNason,S.W.(1997),ADimensionalAnalysisoftheRelationship Between Psychological Empowerment and Effectiveness, Satisfaction, and Strain, Journal of Management,23(5),679704. Suliman, A., ve Iles, P. (2000), Is Continuance Commitment Beneficial to Organizations? Commit mentPerformance Relationship: A New Look, Journal of Managerial Psychology, 15(5), 407 426. TK, (2004), Avrupa Topluluunda Ekonomik Faaliyetlerin statistik Snflamas, Nace Rev.1 http://tuikapp.tuik.gov.tr/DIESS/,(Eriim:16.06.2008). TrkmenistanSanayiBakanl.(2008),Yaynlanmamstatistikler,Asgabat. Wasti,A.(2000),MeyerveAlleninBoyutlurgtselBallkleininGeerlilikveGvenirlilik Analizi,8.UlusalYnetimveOrganizasyonKongresi,Bildiriler,2728Mays,Nevehir;401410.
478
YNETMUYGULAMALARIVEPERFORMANSARASINDAKLKDE PSKOLOJKGLENDRMENNARADEKENOLARAKROL:KURAMSAL BRTARTIMA

TlayBOZKURT stanbulKltrniversitesi,FenEdebiyatFakltesi PsikolojiBlm t.bozkurt@iku.edu.tr
ZET Bu alma, rgtsel davran alan yaznda geni yer tutan psikolojik glendirme ve psikolojik glendirmeyi yksekperformansdavranlarnadntrecekrgtselvepsikolojikfaktrlerielealankavramanalizi(concept analysis)niteliindedir. Glendirmemakro(yapsalveliderlikleilgili)vemikro(bireyselvemotivasyonlailgili)pekokmekanizmaybir aradaierenokdeikenlibirkatlmmodelidir.Bukatlmmodeli,balangta,stynetimingcnnederece venedzeydepaylamaarzusundaolduunadayanr,glendirilecekolanlarnyetenekvekiiselzellikleriile( gelime arzular, kiilikleri, kendilerine ve ynetime duyduklar gven vs.) fonksiyon kazanr; iletmenin yapsal zellikleri ile de desteklenir. Ortaya kan psikolojik glendirme yksek performans gsterme eilimidir ancak performansnkendisideildir.Dolaysylapsikolojikglenmedurumuileperformanshedefleriarasndakidavra nlarkontroledecekveglendirmeyiperformansadntrecekmekanizmalarmercekaltnaalacakkuramsal tartmalar,konuyailikinuygulamavearatrmalaradaynverebilir. Bumakale,kavramanaliziyntemiileyukardakiamalarahizmetedecekkuramsalbirerevesunmaktadr. AnahtarKelimeler:Glendirme,psikolojikglendirme,sosyoyapsalglendirme,katlm,endstriyeldemok rasi.
1.GR rgtsel Davran, letme Psikolojisi ve Ynetim kitaplarnda bir katlm modeli olarak tantlagelenvekatlmcynetiminyaptalarndanolanrgtselglendirmeveyaper sonel glendirme (empowerment), endstriyel demokrasinin nemli bir inceleme alan dr. Bu almada psikolojik glendirme olgusu, kavram analizi yntemi ile ele alnmtr. Kavramanalizi,birkavramtanmlayangenelparametreler,kavramnbenzerikavramlarla ilikisi,ncelvesonularveievurukluununkantitatifvekalitatifmetotlarlasnanmasn ierenbirkuramsalalmayaklamdr(WalkerveAvant,1995). alann glendirme olgusunu, kendi i dnyasnda anlamlandrma srecinin kavram analiziyntemiileirdelenmesi,psikolojikglendirmeileperformansdavranarasndaki her zaman dorusal olmayan ilikiyi etkileyen artlar aklayabilmek ve yksek perfor mans iletmelerinde (high performans organization) glendirme yolu ile bireye verilen deeri,haklbirzemineoturtmakasndannemlidir. 1.1.GlendirmeKavramveAltElementleri ngilizcedekikarlempowerolangvermek,yadaglendirmek,alanlarnkendi lerini gl hissetmelerini salamak ve bylece rgtn en nemli kayna olan insan, rgtselhedeflereulamaykendiliindenistemesiiingdlemek(Moorhead&Griffin, 1995:160)olaraktanmlanr.Byleliklealanlarnazamipotansiyellerineulaabilecekleri vegerekmteriler,gerekseiletmeleriinenyararlbiimdedavranmaysalayacakart larnyaratlmashedeflenir.Glendirmenindiertanmlararasndaiyaamkalitesine zengin,aktifvedinamikzellikkazandranveiyerlerindeyabanclamannantidotuolan
479
bir sre( Kanungu, 1992: 413); i birlii, paylam ve birlikte alma yolu ile alan gl klmavekararvermeyetkilerini arttrmasreci(Rothstein, 1995: 21),alanlarn rgtselvebireyselamalarnaulaabilmeleriiinkararverebilmeleriveinsiyatifalmalar ntevikedecekbirortamsalayabilmeveynetimgcnpaylaabilmesreci(Gupta, 2002: 38) gibi ifadeler yer alr. Glendirmenin ok saydaki tanmlarnn ortak paydas, igreninileriniyaparkeninisiyatifkullanmalar,eitlidzeylerdekikararvermesrecine katlabilmeleri ve etkili performans gsterebilmeleri iin yneticilerin alanlara yetki ve sorumlulukdevretmeleridir. rgtlerdeglendirmeyitartrkenkullanlananahtarszcklerdenbirigvegpay lamdr. G paylamn esas alan tartmalara gre glendirme st kademelerden alt kademeleregaktarmveyagpaylamileilgilibirolgudur.Gcaktaracakolanlarda aktaracakgcolanlardr!.Buradayneticilerinhangigkaynaklarnaktarabilecekleri sorusunacevapvermekgerekir.Bunlar,kiilikgc,uzmanlkgc,kaynakgcvepozis yongcdr.Bakabirdeyileglendirmeigrenleridrtgtrasndankuvvetlen dirmektir. grene daha fazla seim hakk vererek pozisyon gc, eitim ve gelitirme vastasyla uzmanlk gc, bata bilgi paylam olmak zere ilgili kaynaklara ulama ve bunlarkullanmaimknvererekkaynakgcvenihayetbireyinkendineolangveninive motivasyonunuarttrmaksuretiyledekiilikgcarttrlarakglendirmegerekletirilmi olmaktadr(Koel,2001). Glendirme yaznnda sklkla kullanlan dier bir anahtar szck muktedir klma (enablement)dr.Muktedirklma,glendirmeiinuygunartlarnyaratlmasileeanlam l kullanlr.Bugregre,liderleralanlarnnrgtselglklerleba edebilmelerine yardmcolmak,onlarapsikolojikdesteksalamakveonlariletmeninhedefleriynnde gdlemekamacylaalanlarnyeteneklerinikullanacaklarortamlaryaratmaklasorum ludurlar (Honold, 1997; Erstad, 1997; Menon, 1995). Glendirme, yneticilerin sahip olduklargcnbirksmnnalanlaraaktarmvegcnalanlartarafndankullanmn mmkn klma srelerini ieren bir ynetim vizyonudur. Bu vizyon yetki devri, katlm, motivasyon,izenginletirmekonularilebalantl,alanlarnkendilerinimotiveolmu hissettikleri,bilgiveuzmanlklarnaduyduklargveninartt,inisiyatifkullanarakhareke te geme arzusu duyduklar, olaylar kontrol edebileceklerine inandklar ve iletmenin hedefleridorultusundaanlamlbulduklarileriyapmalarnsalayanvealmaenerjile riniykseltenuygulamavekoullaraiareteder(Erstad,1997;Koer;2007;Lawler,1987). Glendirmetanmlarilkbaktaortaknoktalaravurguyapyorgrnselerde,dahaanali tik bir bak, nitelik olarak birbirlerinden farkl iki temel ayrma iaret ettiklerini ortaya karmaktadr. Sosyoyapsal glendirme, iletme ierisinde alanlar gszletiren sosyal ve yapsal engelleri ortadan kaldracak nesnel koullara iaret ederken psikolojik glendirmebireyinbunesnelkoullaranlamlandrmasreciileilgilidir. 1.1.1.SosyoyapsalGlendirme Literatrde yapsal glendirme olarak da ifade edilen sosyoyapsal glendirmenin (socialstructural empowerment). kkleri sosyal takas (social exchange) ve sosyal g (social power) teorilerine dayanr. Kanter (1977) tarafndan ortaya atlan bu yaklam, gcn,rgtselhiyerarideyeralanaakademeleredevredilmesiyoluileastlarvestler arasndapaylaldalanlarnarttrlmasilkesinedayanrvealanlararasndagpayla mnhzlandracakyadammknklacaksosyoyapsaldeiikliklerzerindedurur.Sos yaltakasteorisinegretaraflarglendirmedeneyimininsonularndanmemnunkaldkla rtakdirdebusonulardevamettirmekyadaarttrmakamacilebenzeriynetiimbiim lerine devam edeceklerdir. alanlarn rgtsel kaynaklar zerindeki kontrol ve formel
480
otorite(yetki)leriniarttracakveyaptklariveirolleriileilgilikararvermelerinisalaya cak,yadakararvermegcnnbugcesahipolmayanlararasndadatlmasnkolayla tracakirketpolitikalar,sreleri,pratikleriveirketyaplanmasileilgilihertrldze nek, sosyoyapsalglendirme ile ilgilidir. Baka bir deyile sosyo yapsal glendirme i yerindegszletirmeyitevikedenrgtsel,kurumsal,yapsal,sosyal,ekonomik,politik vekltrelengellerinortadankaldrlmasileilgilidzenlemeleriierir. 1.1.2.PsikolojikGlendirme letme ierisinde alan glendirecek yapsal deiimlerin, performans, verimlilik gibi istenilensonularaulamadayeterliolmadnnampirikgzlemleri,glendirmekuram nn revizyonu iin, sosyal bilimlerde sklkla kullanlan fenomonolojik yaklam gndeme getirmitir.Buyaklamtemelde,glendirmesrecindeyaplacakolanevreselveyayap saldeiiklikleriniletmeninarzuladhedeflereulamadadorudanetkiliolamayacan vurgular. Zira alana glendirici ortam hazrlayacak olan yapsal deiiklikleri, bireyin anlamlandrmasreci,glendirmeveperformansarasndanemlibiraradeikenolarak roloynar.Yani,yapsaldeiimlersonucundabirey,psikolojikolarakkendiniglendirilmi hissediyorise,budurumiperformans,itatmini,ieballkgibisonularayansyacaktr. Psikolojik glendirme bireyin iletme ierisinde olan biteni isel olarak anlamlandrd psikolojik bir sreci vurgular. Dolaysyla her nesnel dzenlemenin, psikolojik glenme yaantsiinyeterliolacandnmekpekmmkngzkmemektedir. Bandurann (1977) z yeterlilik kavramndan yola kan Conger ve Kanungu (1988) glendirmeyi psikolojik adan muktedir hissetme kavram ile ilikilendirir. Bu kiilere grepsikolojikglendirme,iletmeierisinderesmiveresmiolmayandzenlemeleryolu ile alann zyeterlilik (selfefficacy) duygularn geniletme srecidir. Conger ve Kanungu, psikolojik glendirmeyi z yeterlilik algsnn artmas erevesinde irdelerken Thomas ve Velthouse (1990) bu yaklam biraz daha geniletir, glendirmeyi enerji kavramileilikilendirirler.Onlarngzndeglendirme,bireyiniiileilgilibiliselbakn deitiren ve onlar muktedirim, yapabilirim noktasna getiren bir enerji ver me/enerjilendirme ve gdleme srecidir.Bu isel gdlenme, anlam (meaningfulness); yetkinlik (competence); seim(choice) ve etki (impact) olarak tanmladklar drt bilisel boyutta ifade bulur. Bu tartmalar btnleyici bir yaklamla yeniden yorumlayan Spreitzer,(1995)psikolojikglen(dir)menindeneyedayalalmalaraenfazlakonuolan snflamasnyapar:BusnflamadadaThomasveVelthouseabenzerekilde,anlam,yet kinlik,kararvermeveetkialtboyutlaryeralr.Anlambireyiniinhedefyadaamalarna, kendiideallerivestandartlarilekyaslayarakbitiideerdir.Yetkinlikyadazyeterlilik bireyinkendisindenbeklenenperformansgsterebilmesiiingereklibilgiveyeteneklere ne derece sahip olduunun inanc ile ilgilidir: Kendi kendine karar verebilme ya da oto nomi(selfdetermination)bireyiniiileilgilidavranlarbalatma,ynlendirmevedzelt me de ne derece sz ve seim sahibi olabildii ile ilgili inisiyatif alglamasdr. Baka bir deyile, alann faaliyet alanlar ierisinde stlerinden onay almakszn nemli kararlar verebilmevesonularkontroletmekonumunagelmeleridir.Etkibireyin,iletmeninstra tejik, ynetsel ve ilemsel sonular zerinde ne derece etkili olabildii inancna iaret eder.Spreitzer,dierlerindenfarklolarakpsikolojikglendirmeyibtncl(Getaltc)bir yaklamlairdeler.Bunagrebireyinbualtfaktrlerdenbiriileilgilideerlendirmesiolum suzisedierfaktrlerasndannedereceiyidurumdaolursaolsunkendinipsikolojika dan glendirilmi hissetmeyecektir. rnein yapt ii anlaml bulmayan bir kii kendi kendinekararvermefrsatlarvebilgiveyetenekleriileilgilideerlendirmeleriyksekolsa dakendiniglendirilmiolarakalglayamayacaktr.
481
2.GLENDRMENNDERKAVRAMLARLABENZERLKVEFARKLILIKLARI Glendirmekavramnnokakartrldvebirbirleriyerinekullanldbirdierkavram yetkilendirmedir. Koel (2001: 337) glendirmenin yetkilendirme kavramndan farkn yle aklar:Yetki devri olaynda, bir yneticinin herhangi bir konuda kendisine verilmi karar verme hakkn (yetkisini), kendi istei ile astna belirli artlar altnda devretmesi ve gerekligrldndetekrargeriyealnmasszkonusudur.Buradayetkiyineyneticinin dir.Yneticiyetkisininbirksmnastnadevretmekteancaksonulardankendisisorumlu olmayadevametmektedir.Glendirmededebiryetkidevriboyutuvardr.Ancakglen dirme farkl bir anlay esasna dayanmaktadr. Glendirme ii yapan kiiyi iin sahibi halinegetirmeamacvardr.Yaniiileilgiliseimyapmahakkiiyapanaaittir.Ynetici sadece ii yapann iini daha iyi yapabilmesi iin gerekli ortam yaratmak ve kaynaklar bulmaktansorumludur. Glendirmeileayrmyaplmasgerekenbakabirkavramdakatlmdr.Katlm,prob lemlerin zmnde ve kararlarn alnmasnda alanlara insiyatif tanmas ve rgtte demokratikbirortamyaratmasgibiynleriileglendirmeyebenzemesineramen,baz alardanglendirmedenayrlmaktadr.Katlmdaigrenler,kararsrelerinebellil de veimknverildiildekatlrken,glendirmededevamlolarakkararvermesorun zmesrecininiindedirler(l,2004).Dierbirnoktakatlmda,nihaikararlarynetici lertarafndanverilirken,glendirmedeigrenstkademeninonaynaihtiyaduymaks zniiyleilgilikararlaralmakta,uygulamaktavesonularkontroledebilmekteiletmenin hedeflerininsnrlarierisindeserbesttirler.(Wilkonson,1998).Yineglendirmeilekar trlanizenginletirmedebazynleriileglendirmeyebenzer.Glendirmealanlarn kendilerinesalanankoullarbireyselolarakalglamabiimlerindenortayakandurum larlailgilenirken,izenginletirme,bireylerdenziyadeiinkendisivezelliklerineodakla nr.zenginletirmezndebiristeklendirmearac,biritasarmtekniidir.Yaptklari rgtseldzeydezenginletirilmemiolsadahiigrenler,kendileriniglendirilmihisse debilirler(Spreitzer,1996). 3.PSKOLOJKGLENMENNNCELLERVESONULARI Konuyailikinalanyaznpsikolojikglendirmenin,yapsalglendirmeilearzulaniletme sonular arasnda bir ara deiken olarak nemini ortaya karmaktadr. Psikolojik g len(dir)menin isel bir deneyim olarak yaanmad durumlarda nesnel koullar ne denli uygunolursaolsunisonularasndanarzulananetkiolumayabilmektedir.Dolaysyla psikolojik glen(dir)menin ncel ve sonular zellikle rgt psikologlar asndasn ilgi ekicidir. 3.1.1PsikolojikGlendirmeninncelleri Psikolojik glen (dir)menin rgtsel ve bireysel dzeyde ele alnabilecek ncellerinden bahsedilebilir. rgtsel nceller arasnda i zenginletirme uygulamalar ( Kraimer vd., 1999;Liden,vd.,2000);alanlarninisiyatifvegsahibiolmalariinuygunortamsa layabilenkatlmcliderlik/yneticilikdavranlar(Ergeneli,vd.,2007;Koer,2007,Moye, vd.,2004;SullivanveHowell,1996);vergtselkltrdeerleri(Aycan,2000;EylonveAu, 1999;KirkmanveShapiro,2001)saylr. Psikolojik glendirmenin bireysel ncelleri kiilik zellikleri ekseninde tartlr. Konuya ilikin grler z sayg (self esteem) (Bandura,1977; Brockner, 1988) ve kontrol oda (ThomasveVelthouse,1990)zerindezellikledururlar:zsaygkiininkendinebitiibir deeralgsdr(Brockner,1988).zsayglaryksekolaninsanlarkendileriileilgilibude erlemeyiialanlarnadayanstacaklarilerineveievrelerinekatksalayacakyetenek vezgvenesahipolduklarndnerekileriileilgilisrelerdeaktifbirrolyklenebile
482
ceklerdir. te yandan Rotterin (Spreitzer, 1995) tanmna gre kontrol oda, bireyin davranlar ile ilgili sonularn ne kadarnn evreden ya da kendinden kaynaklandna dairbirdeerlemesistemineiareteder.tenkontrolodaklalanlar,ievrelerizerin dekontrolsahibiolabilecekleriinanveigrsnedeniileuygunortamlardakendilerini daha fazla glendirilmi hissederken; i yaamlarnn evresel faktrler tarafndan yn lendirildiinidnenler,glendirilmekonusundadahahazrlkszolabileceklerdir. 3.1.2.PsikolojikGlendirmeninSonular. Psikolojikglendirmeyibtnclbiryaklamlaelealanaratrmalar,gerekbireygerekse takmdzeyindeitatmininiarttrd;rgtselballolumluetkiledii(AryeeveChen, 2006;Liden,vd.,2000);igcdevrinidrd(Kobergvd.,1999);veistresiniazaltt (Spreitzervedierleri,1997)ynndebulgularortayakarmtr.Buvebenzeribulgular psikolojik glendirmenin i tutumlar ve baz i davranlar zerindeki olumlu etkilerini gstermesiasndandikkatedeerdir. 4.GLENDRMEPERFORMANSLKS:YENMODELARAYILARI Psikolojik glendirmenin performansla ilikisini ele alan aratrma bulgularnda iki farkl eilim gze arpmaktadr. Psikolojik glendirmenin performans akladn gsteren aratrmalar, zellikle yetkinlik ve etki faktrlerinin performansa katklarn vurgular. (Chenvd.,,2007;Spreitzer,1997;Lidenvd.,2000).Buaratrmabulgularnagreyksek performansgsterebilmekiinnceliklebireyinbiriiyapmakiingereklibilgivebecerile re sahip olmas gerekir (yetkinlik). Birey daha nce gsterdii performansn rgte katk saladngzlemleyebiliyorise(olumlugeriiletimvs)ise,buetkiyisrdrmeyadageli tirmeisteiperformansnayansyacaktr. Kiininkendiiiileilgiliolarakalgladkontrolyadakararvermeyetkisinininperforman sn arttrdn gsteren ok sayda bulgu mevcuttur. Ampirik olarak da desteklenen bu ilikinin rasyonelini bilisel bir yaklamla aklayanlar, iin sahibinin (alan) ii ile ilgili dahafazlabilgivetecrbeyesahipolmasnedeniileiininaslyapacakonusundayetki lendirilmesinin performansn da arttracan savunurlar (Cooke, 1994). Motivasyon te melliaklamalariseilerininaslyapacaklarkonusundaseimhakkolanlarn,iselmoti vasyonlarnn artt ve bununda, kontrol yetkisi olmayanlara kyasla performans daha olumluetkilediiynndedir(Lidenvd.,2000). teyandanDewenttinckvearkadalar(2003)glendirmeileilgilisocialcitationindexe girenaratrmalarnkorelasyonmatriksleriniesasalarakyaptklarbirmetaanalizalma snda, psikolojik glendirmenin i tatmini ve ie ball aklamakta gl bir deiken olduunu, ancak performans zerindeki aklayc deerinin olduka dk ktn (%6) hatta kendi kendine karar verebilme/kontrol faktrnn iddia edildii gibi bireysel per formansileilikilidahiolmadngstermilerdir. Psikolojikglendirmeveperformansilikilerindekibirbirleriileelienbulgular,psikolojik glendirmeyi yksek performans davranlarna dntrmek iin hangi psikolojik ve rgtsel faktrlerin desteine ihtiya olduu sorusunu gndemde tutmaktadr. Konu ile ilgilitartmalarhenzkuramsaldzeydeolup,ampirikverilerledesteklenenbirereveye rastlanmamtr. .Konuyailikinolarakyaptmzgenialanyazntaramapsikolojikglendirmekavram nn, aratrma modellerine genellikle ara deiken olarak girdiini gstermektedir. Yani psikolojik glen(dir)meyi ortaya karan ve hzlandran rgtsel ve bireysel deikenler vardr. bu deikenler arzulanan rgtsel ve bireysel sonular, psikolojik glen(dir)me zerinden salarlar. te yandan, psikolojik glen(dir)me pek ok i tutumlarn olumlu ynde etkiledii halde, performans davranlarn istenilen dzeyde etkilememektedir.
483
Sistemkuramlarnauygunolarak,buikideikenarasndakiilikiyietkileyenvesistemde bulunan dier rgtsel ve bireysel deikenlerin de kontrol edilebilir durumda olmas, psikolojikglendirmeyedayalbirperformansgelitirmemodeliiingerekligzkmekte dir. Byle bir modelde, rnein, hedeflerin nitelii dorudan psikolojik glendirmeye yol amayanancakpsikolojikglendirmeileetkileimhalindeikenyksekperformansdavra n ortaya karabilen bir deiken gibi gzkmektedir. letme ynetiminin nemli ilgi alanlarndan olan amalara gre ynetim ve motivasyon teorileri, snrlar belirlenerek akatanmlanm,ulalabilirniteliktekihedeflerin(specificgoals)belirsizlikdurumlarna kyasla kiileri faaliyete yneltmede daha etkili olduunu savunurlar (Koel, 2001). Bu ereveden bakldnda kendini psikolojik adan gl hisseden bireyler, bu ama ve hedefler sayesinde kendisinden beklenilenleri bilebilecekler ve tanmlanm hedefler, alma ortamndaki belirsizlii azaltt oranda, kendilerini glenmi hisseden bireylerin psikolojikmemnuniyetleri,yksekperformansadnebilecektir. Bireytanmlanmhedeflerikendihedefvedeerlerinenekadaryaknhissetmekte,hedef lerlezdelemektedir?Hedeflerlezdeleen,yaniiletmeninhedeflerinikendihedefve deer sistemleri ile rtk alglayabilen bireyler asndan, psikolojik glen(dir)me ile performansarasndakiilikiningleneceidengrlebilirbirdurumdur. Grldgibihedeflervealannihedefleriilezdelemedzeyi,psikolojikglen dirmeileperformansdavranlararasndakiilikininderecesinietkileyebilecekaltsistem lerolarakdikkatedeerdir. Psikolojik glendirme ve performans davranlar arasndaki ilikiler, iletme ierisindeki dier pek ok alt sistemle birlikte irdelendiinde, aratrma sonularnn glendirme kuramnakatkszenginleecektir. 4.SONUVETARTIMA Bu makalede iletme psikolojisinin nemli bir alma alan olan psikolojik glendirme kavram,performansdavranileilikisikapsamndaelealnmtr.Birkatlmmodeliolan glendirme,balangtastynetimingcnnederecevenedzeydepaylamaarzu sundaolduunadayanr,glendirilecekolanlarnyetenekvekiiselzellikleriile(gelime arzular,kiilikleri,kendilerineveynetimeduyduklargvenvs.)fonksiyonkazanr;ilet menin yapsal zellikleri ile de desteklenir. Ortaya kan psikolojik glendirme yksek performans gsterme eilimidir ancak performansn kendisi deildir. Dolaysyla glen dirmeileperformanshedefleriarasndakidavranlarkontroledecekmekanizmalarmer cekaltnaalnmas,konuileilgiliaratrmalarafarklbirynkazandracaktr. letmelerdeki yapsal glendirme uygulamalarnn baarya ulamas, alann gznde buuygulamalarnnasldeerlendirildiinebalbirsretir.Psikolojikglendirmeolarak isimlendirilenbudurum,birbirleriileetkileimhalindebulunanpsikolojikvergtselpa rametrelerdenetkilenerekortayakanfenemonelbirolguyaiareteder.Dolaysylayap salvepsikolojikglendirmeninaratrmamodellerindebirliktednlmesigerekmekte dir. teyandanbualmadayaplankavramanalizi,glendirmeileperformansdavranlar arasndapekdeglbirilikiolmadngstermektedir.Aratrmamodellerinebakarak, bununnemlinedenlerindenbirinin,buikideikenarasndakiilikiyietkileyendierr gtselvebireyseldeikenleringzardedilmesindenkaynaklanabileceianlalmaktadr. Yapsalglendirmeninncellerikonusundaoldukazenginkuramsalveampirikbilgibu lunmasna karn, psikolojik glendirme ile performans davranlar arasndaki ilikinin durumsalkoullarnaklayanyeterlibirikimbulunmamaktadr.
484
Psikolojikglendirmeyideierenglendirmekavramendstriyeldemokrasikuramnn, nemlibirtartmaodaolagelmektedir.Glendirmenin uygulamadaki sonularnok deikenlidurumsalmodellerzerindetartmak,kavramnakademikzenginlikkazanma snahizmetedecektir. Glendirme kavram, makro perspektiften, ekonomi, sosyoloji, rgt gelitirme, rgt teorisi; mikro perspektiften insan psikolojisini yakndan ilgilendirmektedir ve bu nedenle deglendirmeuygulamalarnnbaars,nesnelkoullarierenrgtselvepsikolojibili mininfenomonolojikyaklamlarnnbirliktekullanlmasilemmkngzkmektedir. KAYNAKA
Aryee, S. & Chen, Z. X. (2006), LeaderMember Exchange in a Chinese Context: Antecedents, the Mediating Role of Psychological Empowerment and Outcomes, Journal of Business Research, 59,793801. Aycan,Z.(2000),ToplumsalKltrnKurumsalKltrvensanKaynaklarzerindekiEtkileri,Ed. Z.Aycan,TrkiyedeYnetim,LiderlikVensanKaynaklarUygulamalar,Ankara:TrkPsikologlar DerneiYaynlar. Bandura, A. (1977), SelfEfficacy: Toward a Unifying Theory of Behavioral Change, Psychological Review,84,191215. Brockner,J.(1988),SelfEsteemAtWork,Lexington,Ma:LexingtoBooks. Chen,G.,Kirkman,B.L.,Kanfer,R.,Allen,D.,&Rosen,B.(2007),AMultilevelStudyofLeadership, Empowerment,andPerformanceinTeams,JournalofAppliedPsychology,92,331346. Conger,J.A.veKanungo,R.N.(1988),TheEmpowerementProcess:IntegratingTheoryAndPrac tice,AcademyOfManagementReview,13(3),471482. Cooke, W. N. (1994), Employee Participation Programs, GroupBased Incentive, and Company Performance A UnionNonunion Comparison, Industrial and Labor Relations Review, 47(4), 594609. l, G. (2004), Personel Glendirme (Empowerment) Kavramnn Benzer Ynetim Kavramlar ile Karlatrlmas, G Endstri likileri ve nsan Kaynaklar Dergisi, 6(2), http//www.isgdergi.org,Eriim:02.10.2008. Dewettinck, K., Singh, J., & Buyens, D. (2003), Psychological Empowerment in The Workplace: ReviewingtheEmpowermentEffectsonCriticalWorkOutcomes,WorkingPaper,GentUniver sity. Ergeneli,A.,Sag,G.,Ari,I.,&Metin,S.(2007),PsychologicalEmpowermentandItsRelationshipto TrustinImmediateManagers,JournalofBusinessResearch,60(1),4156. Erstad,M.(1997),EmpowerementandOrganizationalChange,InternationalJournalofContempo raryHospitalityManagement,9(7),325333. Eylon, D. & Au, E. Y. (1999), Exploring Empowerment CrossCultural Differences Along thePower DistanceDimension,InternationalJournalofInterculturalRelations,23(3),373385. Gupta,K.S.(2007),Empowerment.AComparativeStudy,JournalofOrganizationalBehavior,6(4), 3752. Honold,L.(1997),AReviewofLiteratureonEmployeeEmpowerment.EmpowermentinOrganiza tions,5(4)202212. Kanter,R.M.(1977),MenandWomenoftheCorporation,NewYork:BasicBooks. Kanungu,R.A.(1992),AlienationandEmpowerment.SomeSocialEthicalImperativesinBusiness, JournalofBusinessEthics,11,413422. Kirkman,B.L.,&Shapiro,D.L.(2001),TheImpactofTeamMembersCulturalValuesonProductiv ity, Cooperation, and Empowerment in SelfManaging Work Teams, Journal of CrossCultural Psychology,32(5),597617. Koberg,C.S.,Boss,W.,Senjem,J.C.,&Goodman,E.A.(1999),AntecedentsandOutcomesofEm powerment:EmpiricalEvidenceFromtheHealthCareIndustry,GroupandOrganizationMan agement,34(1),7191.
485
Koel,T.(2001),letmeYneticilii,YnetimveOrganizasyon,OrganizasyonlardaDavran,Klasik ModernadaveGncelYaklamlar,8.Bask,Krklareli:BetaBasmA.. Koel,T.(2007),letmeYneticilii,11.Bask,stanbul:Arkan. Kraimer, M. L., Seibert, S. E., & Liden, R. C. (1999), Psychological Empowerment as a Multidimen sionalConstruct:ATestofConstructValidity,EducationalandPsychologicalMeasurement,59, 127142. Lawler,E.E.(1987),HighInvolvementManagement,SanFransisco:JosseyBassPublishers. Liden,R.C.,Wayne,S.J.,&Sparrow,R.T.(2000),AnExaminationoftheMediatingRoleofPsycho logicalEmpowermentontheRelationsBetweentheJob,nterpersonalRelationships,andWork Outcomes,JournalofAppliedPsychology,85,407416. Menon,S.T.(1995),EmployeeEmpowerment:Definition,MeasurementandConstructValidation:, Canada:McgillUniversityPress. Moorhead G. & Griffin R. W. (1995), Organizational Behavior , Managing People & Organizations, 4.thed.Boston,USA:HoughtonMifflinCompany. Moye,M.J.,Henkin,A.B.,&Egley,R.J.(2004),TeacherPrincipalRelationships:ExploringLinkages Between Empowerment and Interpersonal Trust, Journal of Educational Administration, 43(3), 260277. Rothstein,L.R.(1995),TheEmpowermentEffort,HarvardBusinessReview,2031. Spreitzer,G.M.(1995),PscyhologicalEmpowerementintheWorkplace:Dimensions,Measurement andValidation,AcademyofManagementJournal,38(5),14421465. Spreitzer,G.M.(1996),SocialStructuralCharacteristicsofPsychologicalEmpowerment,Academy OfManagementJournal,9(2),483504. Spreitzer,G.M.,Kizilos,M.A.,&Nason,S.W.(1997),ADimensionalAnalysisoftheRelationship Between Psychological Empowerment and Effectiveness, Satisfaction and Strain, Journal of Management,23,679704. Sullivan, K. & Howell, J. L. (1996), Wide Awake in Seattle: Success Stories of Outstanding Leaders WhoLearnedtoShareLeadership,Seattle:IntegrityPublishing. Thomas, K. W. & Velthouse, B. A. (1990), Cognitive Elements of Empowerement: An Interpretive ModelOfIntrinsicTaskMotivation,AcademyofManagementReview,15(4),666681. Walker,L.&Avant,K.(1995),ConceptAnalysis,Ed.L.Walker&K.Avant,3rd.ed.,Strategiesfor TheoryConstructioninNursing,3754. Wilkonson,A.(1998),Empowerment:TheoryandPractice,PersonelReview,27(1),4056.
486

487
23.Oturum
alanlarnrgtleriveMesleklerineAidiyetGelitirmelerininSonular: GrglBiralma BilinTAK,B.AydemFTOLU,EvrenTOPUZ rgtselDavrantaYeniBirBoyut:Pozitif(Olumlu)rgtselDavran YaklamveKonular EnverZKALP JohariPenceresivezdeleme HalisDEMR,TarhanOKAN

488
ALIANLARINRGTLERVEMESLEKLERNEADYET GELTRMELERNNSONULARI:GRGLBRALIMA
BilinTAK B.AydemFTOLU Uludaniversitesi, Uludaniversitesi,BF, BF,letmeBlm letmeBlm btak@uludag.edu.tr aydemaydemir@uludag.edu.tr EvrenTOPUZ Uludaniversitesi,Sos yalBilimlerEnstits evren@uludag.edu.tr
ZET almadabireylerinrgtlerivemeslekleriilearalarndaaidiyetgelitirmelerinintutumsalvedavransalsonu lar saha almas yoluyla veri toplanarak incelenmitir. Aratrmann rneklemi 455 hemireden olumaktadr. YapsalEitlikModellemeAnalizitekniindenyararlanlarakhipotetikaratrmamodelisnanmtr.
1.GR rgtseldavranyaznndargtselvemeslekiballnalanlarntutumvedavranlar zerindeki olas sonular zerinde ok sayda alma yrtld gzlemlenmektedir. Oysa rgtle ve meslekle zdelemenin birey tutum ve davranlar zerindeki olas so nularnnokazsaydaalmadaincelendiiizlenmektedir. Bireylerin altklar rgt ile kendi aralarnda aidiyet gelitirmeleri rgtsel zdeleme olaraktanmlanmaktadr.Meslekizdelemeiseynetimyaznndasondereceazall mbirkonuolarakdikkatekmektedir.Dahaoksosyalpsikolojialanndaalanaratr maclarn kavram, ncl ve ardllarn inceledikleri gzlenmektedir. Mesleki zdeleme, bireylerin mesleki kimliklerinin dier kimliklerinin nne gemesi olarak tanmlanabilir. Belirtilen kavramsal ereveden hareketle aadaki nermeler tretilmitir. Sz konusu nermeleraynzamandaaratrmamodelinindealtyapsnoluturmaktadr: nerme1:rgtselzdelemeilemeslekizdelemearasndanedenselbirilikiyoktur. nerme2:rgtselzdelemeilergttenayrlmaniyetiarasndadorusalvenedensel birilikisellikmevcuttur. nerme3:rgtselzdelemeilemeslektenayrlmaarasndatersynlbirilikivardr. nerme4:Meslekizdelemeilergttenayrlmaniyetiarasndanedenselbirilikiyok tur. nerme5:Meslekizdelemeilemeslektenayrlmaniyetiarasndadorusalvenedensel birilikisellikmevcuttur. 2.YNTEM Aratrmaaadasralananleklerinkullanldbiranketalmasnadayanmaktadr: rgtsel zdeleme: Deneklerin rgtleri ile zdelemelerini lmek iin 6 maddelik lekkullanlmtr(MaelveAshforth,1992). Meslektenayrlmaniyeti:Deneklerinmeslektenayrlmaniyetleri4sorulukbirlekkulla nlarakllmtr(Meyervd.,1993). Mesleki zdeleme: Deneklerin meslekleri ile zdelemelerini lmek iin 8 maddelik lekkullanlmtr(Brownvd.,1986). rgttenayrlmaniyeti:Deneklerinrgttenayrlmaniyetleri5sorulukbirlekkullanla rakllmtr(Meyervd.,1993,Moore2000). 2.1.rneklem:AratrmaBursavestanbuldafaaliyettebulunanhastanelerdealan455 hemirezerindeyrtlmtr.rneklemindemografikzelikleriincelendiindedenek lerin,%70,4nnevli,%11,5i25yavealtnda,%64,2sininise2635yaaralndaol duu grlmtr. Deneklerin % 12,9unun ynetici/sorumlu hemire konumundadr ve
489
aratrmannyrtldhastaneler%77,8ininilkiyerideildir.Meslekikdemasn danincelendiindeiseszkonusuhemirelerin%24nn3ylvealtnda,33,3nn815 ylarasndave24,4nn16ylvezerindebirkdemesahipolduklarortayakmtr.Son olarak da deneklerin grev yaptklar hastanelerdeki alma sreleri incelenmi ve % 10,1inin16ylvezeri,%13,4nn8ile15ylarasve%28,2sininise4ile7ylaras,% 24,2sinin2ile3ylarasve%24,2sinin1yldandahaazrgtselkdemesahipolduklar grlmtr. 3.SONUVETARTIMA: Aratrmadaveritoplamaevresitamamlanm,analizalmalardevametmektedir.Birey lerinkendilerinialtklarrgtvemeslekikimlikleriiletanmlamalarnntutumvedavra nboyutundakisonularhemyabanchemdeTrkeyazndayeterinceincelenmemitir. te yandan rgtsel zdeleme lei yine bu aratrmann yazarlar tarafndan daha nce yaptklaralmaileTrkedegvenilirlik ve geerlilii incelenmitir (Takve Ayde mir,2003).Ancak,mesleklezdelemeleikonusundatespitedilebildiikadaryladaha ncebiralmayrtlmediiizlenmektedir.Dolaysylaalmannyaznakatksalaya caumulmaktadr KAYNAKA
Aranya N. ve K. R. Ferris (1984), A Reexamination of Accountants OrganizationalProfessional Conflict,TheAccountingReview,59,115. Ashforth,B.E.veF.Mael(1989),SocialIdentityTheoryandtheOrganization,AcademyofMan agementReview,14(1)2039. BedeianA.G.,A.B.Pizzolatto,R.G.Long,veR.W.Griffeth(1991),TheMeasurementandConcep tualizationofCareerStage,JournalofCareerDevelopment,17(3)153166. Bedeian,A.G.,E.R.Kemery,veA.B.Pizzolatto(1991),CareerCommitmentandExpectedUtilityof PresentJobasPredictorsofTurnoverIntentionsandTurnoverBehavior,JournalofVocational Behavior,39(3)331343. Blau, G (2000), Job, Organizational, Professional Context Antecedents as Predictors of Intent for InterroleWorkTransitions,JournalofVocationalBehavior,56,330345. Blau,G.(1985),TheMeasurementandPredictionofCareerCommitment,JournalofOccupational Psychology,58,277288. Blau,G.(1989),TestingGeneralizabilityofaCareerCommitmentandItsImpactonEmployeeTurn over,JournalofVocationalBehavior,35,88193. Blau, G., S. D. Tatum, ve K. WardCook (2003), Correlates of Professional versus Organizational WithdrawlCognitions,JournalofVocationalBehaviour,63,7285. Brown,R.,S.Condor,A.Mathews,G.Wade,veJ.Williams(1986),ExplainingIntergroupDifferen tiationinanIndustrialOrganization,JournalofOccupationalPsychology,59,273286. Mael, F. A. ve L. E. Tetrick (1992), IdentifyingOrganizational Identification, Educational and Psy chologicalMeasurement,52,813823. Mael,F.,veB.E.Ashforth(1992),AlumniandTheirAlmaMater:APartialTestoftheReformulated ModelofOrganizationalIdentification,JournalofOrganizationalBehavior,13(2),103123. Meyer,J.P.,N.J.Allen,C.A.Smith(1993),CommitmenttoOrganizationsandOccupations:Exten sionandTestofaThreecomponentConceptualization,JournalofAppliedPsychology,78,538 551. Mitchel, J. O. (1981), The Effect of Intentions, Tenure, Personal and Organizational Variables on ManagerialTurnover,TheAcademyofManagementJournal,24(4),742751. Mobley, W. H. (1982), Some UnansweredQuestionsin Turnover with Withdrown Research, The AcademyofManagementReview,7(1),111116. Moore, J. E. (2000), One Road To Turnover: An Examination Of Work Exhaustion in Technology Professionals,MISQuarterly,24(1),141168.
490
Tajfel,H.(1982),SocialPsychologyofIntercropRelations,AnnualReviewPsychology,33,139. Tak, B. ve B. A iftiolu (2008), Mesleki Ballk ile alanlarn rgtte Kalma Niyeti Arasndaki likiyincelemeyeYnelikGrglBiralma,AnkaraniversitesiSiyasalBilgilerDergisi. Tak,B.veB.A.iftiolu(2004),rgtselzdelemezerinekiGrglalma,Bursa:12.Ulusal YnetimveOrganizasyonKongresi. Tak, B. ve T. Kotrba (Spring 2008), Testing Relationship Between Organizational and Professional Identification and Turnover Intention: A Crosscultural Study,Uluda University, Research Pa per. Tak,B.,B.A.iftiolu,A.zakr,veA.Divleli(2008),MeslekiBallnBireylerinMesleklerineve altklarrgtelikinTutumlarnNaslEtkilediiniAnlamayaYnelikBirAlanAratrmas, GveEndstrilikileriDergisi. Tett,R.P.veJ.P.Meyer(1993),JobSatisfaction,OrganizationalCommitment,TurnoverIntention andTurnover:PathAnalysesBasedonMetaAnalyticFindings,PersonnelPsychology,46,259 293. Turner,J.C.(1991),SocialInfluence,Buckingham:OpenUniversityPress. Wallace,J.E.(1993),ProfessionalandOrganizationalCommitment:CompatibleorIncompatible, JournalofVocationalBehavior,42,333349. Wallace, J. E. (1995), Organizational and Professional Commitment in Professional and Non professionalOrganizations,AdministrativeScienceQuarterly,40(2),228255.
491
RGTSELDAVRANITAYENBRBOYUT:POZTF(OLUMLU)RGTSEL DAVRANIYAKLAIMIVEKONULARI
EnverZKALP Anadoluniversitesi, ktisadivedariBilimlerFakltesi, almaEkonomisiveEndstrilikileri, eozkalp@anadolu.edu.tr
ZET Yirmibirinciyzylekonomikbelirsizlikler,karmakvealkantljeopolitikbirortambirliktegetirmitir.Bukarma avebelirsizlikler,alanlarkorkutmaktaveherkesgeleceindenpheduymaktadr.Buortamda,pozitifrgt sel davran yeni bir sentez, olaylara ve konulara yeni bir yaklam iermektedir. Bu bildiride pozitif rgtsel davraniinde yeralanzyeterlilik,optimizm,mitvedayankllkgibikavramlartantlarakgelecektergtsel davrandisipliniveynetimasndantayacaklarnemvurgulanmaktadr. AnahtarKelimeler:Pozitifpsikoloji,zyeterlilik,optimizm,mit,dayankllk
GR Yirmi birinci yzyla ilikin yaplan speklasyonlar, nutuklar, bu yzyl yl iin sylenenler geldi geti. Yeni bir ada, 21.yyn rgtlerinin sorunlaryla, yeni realitelerle ve giderek hepimizi korkutan ekonomik belirsizliklerle dolu, bir dnemi yayoruz. Etrafmzda yaa yan insanlara, rnein ynetim akademisyenlerine, uygulayclara veya rencilere, yaa dmz evrede bizi etkileyen en nemli konuveya sorun nedir diye sorduumuzzaman alacamzcevapaayukaraynoluyor:Belirsizlikiindeolanbirekonomi,karmakve alkantlbirjeopolitikortam,hemenhemenherkesinhemfikirolduutemelsorunalanla rnoluturuyor.Bubelirsizlikvekarmaadnyas,alanlar,rgtlerikorkutuyor,herke singeleceininbelirsizliindenendieduymasnanedenoluyor.Tmdnyavergtlerbir olumlu yaklam peinde. Onlar mutlulua tayacak bir k aranyor. nk en ufak bir szveyabirkonumaokbasitbirbaarinsanlarumutlandryor.Yzlerglyor,gzler parldamaya balyor, heyecan ykseliyor. Acaba sorunlar zlecek mi? Daha mutlu mu olacaz?Gelecekkorkularmzazalacakm?Tmdnyavergtlerolumlubirdnceve bakasnnpeinde.Dnyayynetenpolitikliderlerdenkendileriniumutlandracakbir sz,birdavranbeklentisiiindeyiz. Bilgiteknolojileri,kreselpolitikalar,farkllama, etik gibikonular,rgtseldavrannda nemlikonulararasndayeralmaktadr.Dnyannnemlivezenginkiilerindenbiriolan veWalMartnkurucusuSamWaltonundabelirttiigibibaarlrgtlerintemelianahtar kavraminsan. Teknolojikopyalanabilirveyasatnalabiliriz,ancakinsankopyalayamyoruz.Belkigelecek teinsanvcuduklonlanabilecek,ancakfikirler,kiiler,gdvergtlerinkltreldeerleri kopyalamakimknsz(Luthans,2008).rgtlerininsankaynaklarnnnaslynetildiihem gnmzhemdegeleceiniletmelerinintemelbirkonusuolmayadevamedecekvegide rekgenileyerekinsankapitaline(humanCapital)nebiliyorsun,eitimin,tecrbelerin ve becerilerin ve daha sonra deerilavesiyle sosyal kapitale kimi tanyorsun, iletiim alarn, arkadalarn ve dostlarn ve daha sonra da pozitif psikolojik kapital biiminde (kimsin, kendine gvenin, mitlerin, olumlu beklentilerin, baar esnekliin) dnerek kendinezgbirkiilikolarakalglanacaktr(Luthansvd.,2004). GlendirmetemelliveolumlupsikolojikkapasiteyedayalolanPozitifrgtselDavran belirlikriterleresahiptir(Luthans,Youssef,Avoko,2007).Bunlar:
492
Belirlibirteoriktemeldevearatrmayadayalolmak, Geerlilmkriterlerinesahipolmak, zgnkavramlaradayalolmak(uniqueconcepts).rneinolumluetkilik,olumlu pekitirmegibi. 4. Geliimeakolmak.Dierbirdeyiledurumsaltemellirenmeyeak,deiim vegeliimeyatknolmakgibi. 5. Performansgelitirmeyiarttrmakamacylaynetmek.Budaolumlurgtseldav ran,pozitifpsikolojidenayranveyafarkllatranbirkriteriniifadeetmektedir. nkpozitifrgtseldavran,iyerindepozitifpsikolojikapasitesikullanaraki performansnzellikleyneticiveliderlerinperformanslarnarttrmayhedefler. POZTFPSKOLOJYAKLAIMI nlpsikologMartinSeligmannliderliindeortayaatlanpozitifpsikolojihareketi,psiko lojinin sadece olumsuz ve patolojik davranlar inceleyen dnce mantna bir tepki olarak ortaya atlmtr (Seligman, 1998, s.2). Seligman ve arkadalar, insanlarn yaam anlamlklanveyayaanmayadeerklanbazzelliklerizerindedurarak,bunlarglen dirmeye almtr (Sheldan ve King, 2001). Bu aratrmaclar, yaamdaki en ktlerden uzaklaarak,eniyilerianlamakonusundaalmalarabalamlardr.Buadanpozitifpsi kolojininamacbilimselyntemikullanarak,birey,grup,rgtvetoplumlardahaiyiyeve olumluya gtrecek faktrleri kefetmek ve ortaya karmaktr. Bu hareketin temel ilgi alaninsanlarnpatolojikfonksiyonlarnnyerine,onlarnoptimalfonksiyonlarileurap, geliimlerinivemutluluklarnarttrmaktr(Luthans,2008,s.200).Seligmanvearkadalar, bunu aklarken pozitif psikolojiyi aamal olarak ele almlardr (Seligman ve Csikszentmihalyi,2000,s.5).Bunlar: 1. Deerverilenzneldeneyimler(ValuedSubjectiveExperince).Gemitekiolumlu gelimeler,memnuniyetvetatmin;geleceednkmitlerimizveoptimizmduy gusu;imdikiyaammzdakimutluluumuzveak. 2. Olumlubireyselzellikler(PositiveIndividualTraits).Birsevgivemesleeolanka pasitemiz, cesaret, bireyleraras beceri, duygusallk (sensibility) ve hassasiyet, azim, ba, orijinallik, gelecee dnk olma, tinsellik, yksek beceri ve bilgelik (wisdom). 3. Sivilerdemvekurumlarnbireyleridahaiyibirvatandalkdavranlarnaynlen dirmeleri.Sorumluluk,yetitirmeveyaeitim(nurturance),alturizm,toplumsallk, lmlvellolma(moderation),toleransveietii. Btn bu saylan pozitif amalar, sadece tedaviye dnk belirli etkileri olan amalar deil,eitime,aileyaamna,toplumaetkileriolduugibizellikledergtselyaamave davranlaradaoknemlietkileribulunmaktadr.Seligmannnkendisinedesorulduun da,pozitifpsikolojininyanlonaran biryapyasahipolduunuvepsikolojininyaplanii daha az skc klmann yan sra, onun anlamn ve akn da etkileyeceini vurgulam tr(Seligman,2003,s.xixix). ZYETERLLK(SELFEFFCACY) lkveteorikadanenokgelienvezerindeenokaratrmayaplankavramzyeterlilik kavramdr.zyeterlilik,BandurannSosyalBiliselkuramndanekanbirkavramdr.Bu kavrampozitifrgtseldavranterminolojisindegven(confidence)kavramiledeiimli olarakkullanlmaktadr.Bandurayagrezyeterlilik,bireyinkendisineverileniiorganize edebilme ve baarabilme yetenei ile ilgili yarglardr (Alkoyunlu, Orhan, Umay, 2005, s.1).Bandura,bireylerinolasdurumlarilebaakabilmekiingerekliolaneylemlerine kadar iyi yapabildiklerine ilikin yarglarn zyeterlilik algs olarak tanmlamtr
1. 2. 3.
493
(Bandura,1986,s.391).BenzervedahagenibirtanmiseStajkovicveLuthanstarafndan uekildeverilmektedir:zyeterlilik,bireyinkendiyeteneklerineolangveninivebunla rgdleme,biriibelirginbirkapsamierisindeeniyibiimdeyerinegetirebilmebeceri sidir (Stajkovic ve Luthans, 1998, s.66). Dikkat edilirse bu tanm, zyeterlillik kavramn belirginbirgrevvekapsamiinifadeetmektedir.Hlbukibaztanmlardaisebubirzel lik (trait) olarak aklanmaktadr (Eden ve Zuk, 1995, s.629). Bylece genel zyeterlilik farkldurumveortamlardakolaydeimeyen,duraanlkgsterenbirkiilikzelliiolarak tanmlanmaktadr. zyeterlilik, bireyin becerilerinde ne kadar yetkin olduu ile deil, kendibecerilerineolaninancileilgilidir. zyeterlilik,bireylerinnaslhissettiklerini,dndklerini,kendilerininaslmotiveettikle rini ve nasl davrandklarn belirler. Yksek bir yeterlilik inanc, baar ve kiisel doyumu arttrr. Yksek zyeterlilik inanc olan kiiler, hedeflerine ulamada daha kararl olurlar. Hattayenilgilerindensonrabilezyeterlilikduygularnhzlaonarabilirler(Bandura,1994, s.7178). zYeterlilikKavramnnKaynaklar: Bandurasonderecegenibirteorikerevevearatrmalaradayalolanbukuramnda yand kaynaklar konusunda da derin bir bilgi sunmaktadr. Bandura, zyeterlilik kavra mndrttemeledayandrmaktadr(Luthans,2008,s.205). 1. Tamvedorudeneyimler(MasteryExperiences). 2. Bakalarnntecrbelerinden,dolaylolarakrenilenlerveyamodelolmayoluyla kazanlanyaantlar(VicariousExperiencesorModelling). 3. Sosyalikna(SocialPersuasions) 4. FizyolojikvePsikolojikhazrolma Yalnzdikkatedilmesigerekennoktabudrtkaynanzyeterlilikiinbirhamverioldu udur. Bunundndaki bilisel sreler de bu kavramn geliiminde etkili olabilmektedir. Bandura,yaplaniinzorluunun,insanlarnnaslaltklarnn,nekadaryardmaldklar nn,performanslarnsergiledikleriartlarn,hattabireylerinfizikselveduygusaldurumla rnndabukavramngeliimindezamanlaetkiliolduunusylemektedir.Yanisadecebaa rlbirperformansotomatikolarakzyeterlilikduygusunuarttrmamaktadr.nemliolan bireyinbudurumlarnaslanladvebiliselsrelerinasldeerlendirdiidir. OPTMZM Optimizm,pozitifrgtseldavranhareketindeortayayenikanbirkavramolmaklabe raber,okuzunyllardanberihempsikologlarhemdehalkarasndabilinenvetannanbir kavramdr.Optimizminfizikselveruhsalsala,dayanklla,akademik,atletik,politikve meslekimotivasyonavebaaryaolanetkileriskaaratrlmtr.Aynekildebukavramn olumsuzetkilerinidepasiflik,baarszlk,ardepresyonvehattalmlerzerindegr yoruz(Luthans,2008,s.211). Optimizmin tanmna baktmzda, psikologlar genelde bu kavram olumlu dncenin gc eklinde tanmlamaktadrlar. Hatta politikada bile Reagan ve Franklin Rooseveltn bile bu tanm benimsediklerini grmekteyiz. Psikoloji bilimi optimizmi genelletirilen olumlubeklentilersonucugelienbirbiliselkarakteristikveyaolumluyklemelerolarak tanmlamaktadr.Bukavramndierolumluyaplarolanrneinmit(hope)veduygusal zekailedeilikisibulunmaktadr.DanielColeman,optimizmiduygusalzekannbirboyutu oluunuifadeetmektedir(Coleman,1995,s.89). OptimizmeBakAlar Birokpsikolog,optimizmiinsanndoasndaolanbireyselbirfarkllkolaraknitelemekte dir.Ancak,dierpsikologvergtseldavranbilimcilerininkullandkavramlardaolduu
494
gibibundadahalendahazlmeminoktalarvardr.Optimizmiinsannbirkarakteristii olarak grenler arasnda ilk a filozoflar (Sofokles, Nietzche), psikolog ve psikiyatristler (Freud,Allport,Erikson,Menninger)vardr.Bubilimadamlar,optimizmkonusundaolum suzbirgresahiptirler.Optimizmbunlaragrebirillzyondur(hayaldir).Ancak,genelde 1960l ve 70li yllardaki bilisel psikologlar birok insann kendisi hakknda olumlu bir yanlla sahip olduklarn ve zellikle psikolojik adan daha salkl olanlarn bu tr bir olumluyanlladahaoksahipolduklarnifadeetmektedirler.Buolumluluk,antropolog lar, geliim psikologlar ve nero psikologlar tarafndan da paylalmakta ve bu kavramn insanndoasndaveyakaltsalpotansiyellerindevarolduunuifadeetmektedirler(Tiger, 1979,Taylor,1989). yerindeOptimizm Optimizmin, birok olayda, salkta, sebat etmede, mesleki baarda motive edici birok etkisi vardr. Bu kavramn alma yaamnda da ok olumlu bir gc olabilir. rnein, optimistler alma yaamnda daha ok almaya motive edilebilen, daha tatminli ve yksek morali, yksek beklentilerive olumluamalarolan,glkler karsndadahase batldavranan,kiiselyetersizlikleridahaaz,fizikselvementaladandahacanlinsanlar olabilir.Hattabazilervekariyerlerdeoptimistkiilerdahafaydalvedeerlidir.rnein, sattemsilcilii,reklm,halklailikiler,retimdizayn,mterihizmetleri,salklvesosyal hizmetleralanlarndaoptimizminoknemlikatklarolabilir. MTVEOLUMLUBEKLENT Pozitifpsikolojihareketindeoptimizmokfazladikkatekenbirkavramolmaklaberaber, pozitifrgtseldavrantamitkavramdahamerkezibiryertutar(Luthans,2002,s.695 706). Birok insan iin mit (en iyi eyi beklemek) insann arkadalar, akrabalar hatta danmanlar tarafndan kt zamanlarnda sylenen szler, optimistik nasihatler olarak dnlr. Klinik psikolojide mit, tek boyutlu biryap olup bir amaca ulamakta bireyin genelbiralgsolarakifadeedilir(Frank,1968,s.383395).YaknzamanlardaC.R.Snyder, bu kavram iki boyutlu bir biimde tanmlayarak Pozitif rgtsel Davranta kullanmtr. Buyazarvearkadalarnagre,mitolumlubirmotivasyondurumuolup,bireylerinbaar duygularna ulamada onu amaca ynlendiren enerji ve yol olarak ifade edilir (Snyder, Irwing ve Anderson, 1991, s. 287). Basit bir biimde aklanrsa mit etmenin iki boyutu var,biriistekgcdieriiseonubunaulatracakyolgcdr(waypower).Bukavramn, akademik ve atletik baar, duygusal salk, hastalklarla ve dier zorluklarla mcadelede nemlietkileribulunmaktadr(Bavley,2000;Curryetal.,1997;SimmonsveNelson,2001). Son on yl ierisinde Snyder ve arkadalarnn gelitirdikleri mit lei (hope scale) birokaratrmadakullanlmtr.Yaplanbazaratrmalardayksekmitleriveyabeklen tileriolanyneticilerin,dahayksekperformansl,iyerlerineveyablmlerinedahabal alanlarn daha tatminkr ve iten ayrlma oranlarnn daha dk olduu bulunmutur (PetersonveLuthans,2003,s.2631). DAYANIKLILIK(RESLENCY) Pozitif rgt davrannn dier boyutlarndan farkl olarak bu kavram daha tepkisel bir niteliktar.Pozitifpsikolojidebukavrambireyinbelirliriskveolumsuzkoullaraltndaki durumlaragsterdiiolumluuyumueklindetanmlanmaktadr(MasterveReed,2002,s. 75). Pozitif rgtsel davrann bir paras olarak ise bireyin olumlu ve olumsuz koullar karsnda gstermi olduu canllk veya bunlar karlama gc eklinde tanmlanr (Luthans,2002,s.695706).Bireyinbtnzorluklarkarlaypbunadayanmagc,esnek lii,uyumu,deiimekarolantepkilerivedevamllkgsterenpsikolojikbasklarkarsn dakitutumunuierir.Gelenekselklinikpsikolojidebukavramdahaokherbireydeolma
495
yannadiryetenekvebecerileriifadeeder.Dahagncelteorilerdevearatrmalardaisebu gncelyaamnsihri,normatifinsankaynaeklindeifadeedilir(Master,2001,s.235). Dahaileriboyutlardaiseneinsanlarnulamakistedikleribirsonunedebireylerinbaar istekleriniarttranbirgirdiveyayetenektir.Dahaokyaamboyusren,bireyinevresiyle olan,sreklideiimvebelirsizliklerkarsndayaptmcadelelerinsonucundakazand karmak ve hassas bir sretir. Gnmzde, bu kavram sadece insanlarn genelde sahip olduklar arzu edilen bir karakteristik deil, gnmz alanlarnn, ynetici, rgt hatta lkelerinsahipolmalargerekenbirfaktrolarakyanstlmaktadr(March,1997,s.5458; FayveNordhaug,2002,77100).zellikleamzdaskaortayakantrajikolaylar,buna lmlar,sosyoekonomikvejeopolitikproblemlerkarsndaelzembirdavranolarakgste rilmektedir. Bunu lmekiin de eitli lekler gelitirilmitir.Bunlardan bir tanesi Ego ResiliencyScaleveyaER89adllektir. PSKOLOJKKAPTAL Pozitifpsikolojivepozitifrgtseldavranveonlarndrtnemliboyutuolanzyeterlilik, optimizm,mitvedayankllkgibikonularincelediktensonrasonolarakLuthansvearka dalarnnincelediivezerindeyeniyenidurmayabaladklarbirkavrampsikolojikkapi taldir (psychological capital) (Luthans, K.Lutnas ve B.Luthans,2004, s.4550). Bu kavram literatrdeszgeenekonomik(finansalvefizikselgirdiler)sosyal(kimitandnveiliki alglarn) ve insan kapitalini (bilgi, beceri, yetenek ve tecrbeleri) kapsayan kavramlarn tesindebirolgudur.Tanmnabakacakolursakpsikolojikkapitalbireyinpozitifpsikolojik durumunu,geliiminiifadeeder.Bireyinsahipolduugven,zyeterlilik,optimizm,bek lentivedayanklltarafndankarakterizeedilir(Luthans,C.M.YoussefveB.J.Avolio,2007) Luthansvearkadalarbukavramntemelbiryapolduunu,gvenilirliininvegeerlilii ni,performansvearzuedilenitutumlarileilikiliolduunuvegelitirilebileceiniifade etmektedirler (Luthans, Avey, Avolio, Norman ve Combs, 2006, s. 387393). Bylece, bu kavramnpozitifrgtseldavrannierdiivebualmannbalangcndabelirtilenkri terlere sahip olduu vurgulanmaktadrlar. Bu konuda yazlan ilk kitap F.Luthans ve arka dalartarafndan,OxfordUniversityyaynlarndan2007debasldvealmalarmitvaat edecekbirbiimdegelimeyedevametmektedir. DERPOTANSYELPOZTFRGTSELDAVRANIBOYUTLARI Hernekadarbualmadazetlemeyealtmzzyeterlilik,optimizm,mitvebeklenti, dayankllk/esneklikgibikavramlarpozitifrgtseldavranntemelkriterlerinikarlayan kavramlar olsa da, dier baz pozitif kapasiteyi ifade eden potansiyel kavramlar da ilave edilebilir.rnein,bilgelik(wisdom),minnet(gratitude),balayclk(forgiveness),cesa ret, hatta tinsellik veya maneviyat (sprituality) gibi. Ancak son yllarda iki pozitif geliim dikkatleri geecek biimde gelimektedir. Bunlar da, mutluluk/znel olumlu geliim (subjectivewellbeing)veduygusalzek(emotionalintelligence)konulardr. SONU Bu alma yeni ortaya kmaya balayan pozitif rgtsel davrann (PD) nemini ve ierdii drt temel kavram, bunlarn rgtsel davran asndan ifade ettikleri anlam, hemtantmakhemdelkemizasndanbukonularnnedengiderekpoplaritekazanaca n gstermek gibi bir amatamaktadr.Bilindii gibi rgtsel davran ve psikoloji ge nelde olumsuz birtakm faktrlerin bireylerin davranlarna olan etkilerini, bunlar azalt mannveyatedavietmeninbireyselvergtselboyuttakiyntemleriniiermektedir.G nmzn global krizleri, bunalmlar, ekonomik ve politik olumsuzluklar alma yaamn dakibireylerigiderekdahaolumsuzbirruhhalinesokmakta,geleceklerindengvenduy mayan,heranitenatlmayahazrbirinsanhalinegetirmektedir.Gnmzalanyaa
496
dkrizlersonucundamedyadahaberizlemeyebilekorkmakta,heranyeniolumsuzluklar la karlama beklentisiyle yaamn srdrmektedir. Yaamdaki mutsuzluklar artarken, mutlulukduyduumuzeylerinsaysveniteliigiderekazalmaktadr.tepozitifrgtsel davran bu noktadan hareketle insanlarn mutluluunu etkileyen baz faktrler zerinde durarak, bunlar lme, alma yaamnn biraz da olumlu ynlerine bakma ve aklama abas iersindedir. zyeterlilik, mit, dayankllk, optimizm, mutluluk gibi kavramlar bu nedenlezamanlatartlmayaalan,zerindearatrmalaryaplankonularhalinegelmek tedir. KAYNAKA
Adler, Paul S., ve S. W. Kwon. (2002), Social Capital Prospects for a New Concept Academy of ManagementReview,27(1)1740. Akkoyunlu, B., F. Orhan ve A. Umay (2005) Bilgisayar retmenlii zyeterlilik lei Gelitirme almas,HacettepeniversitesiEitimFakltesiDergisi,9:18. Bandura,A.(1994),SelfEfficacy,EncylopediaofHumanBehavior,Ed.V.S.Ramachaudran,4:7178. Bandura,A.(1997),SelfEfficacy:TheExerciseofControl,NewYork:W.H.FreemanCompany. Bandura, A. (2000), SelfEfficacy: Toward a Unifying Theory of Behavioral Change Psychological Review,84(2),33. Bandura,A.(1986),SocialFoundatitionsofThoughtandAction:ASocialCognitiveTheory.N.Jersey: PrenticeHall. Bauley,A.(2000),Researcher:HopeLeadsTo GreaterSuccess, LincolnJournalStar,March24,P. 1.A,8.A. Carol,D.,RyffveB.Singer(2003),FlourishingUnderFire:ResilienceasaPrototypeofChallenged Thriving,Ed.C.L.KeysandJ.Haidt,FlourishingAmericanPsychologicalAssociation,Washington D.C.:1536. Cervona,A.(2000),ThinkingAboutSelfEfficancy,BehaviorModification,24(2),33. Cohen, D., ve L. Prusak (2001), In Good Company: How SocialCapitalMakes OrganizationsWork,. Boston:HarvardBusinessSchoolPres. Coleman,D.(1995),Emotionalntelligence.NewYork:BantamBooks. Coutu,D.L.(2002),HowResilienceWorks,HarwardBusinessReview,80:48. Curry,L.A.et.al.(1997)TheRoleofHopeinStudentAthleteAcademicandSportAchievement, JournalofPersonalityandSocialPsychology,73:12571267. Diener,E.(2000)SubjectiveWellBeingtheScienceofHappinessandaProposalforNationalIndex AmericanPsychologist,Jan.,3440. Eden, D., ve Y. Zuck (1995) Seasickness as SelfFulfilling Prophecy: Raising SelfEfficacy to Boost PerformanceatSea,JournalofAppliedPsychology,80:628635. Fay,C.K.veNordhaug(2002)WhyareThereDifferencesintheResilienceofMalaysiaandTaiwan toFinancialCrisis,TheEuropeanJournalofDevelopmentResearch,14(1)77100. Frank,J.E.(2005),TheRoleofHopeinPsychotherapy,InternationalJournalofPsychiatry,95:383 395. Friedman,T.L.TheWorldsFlat,Farrar,StrausAndGiroux.NewYork. Hofstede,G.(1999),ProblemRemains,butTheoriesWillChange:TheUniversalandTheSpecificin 21.StCenturyGlobalManagement,OrganizationalDynamics,Summer. Kennon, M. S. ve L. King (2001), Why Positive Psychology is Necessary American Psychologist, 56(3),216217. LaMarch,J.(1997)TheResilientWorker:EmployeesWhoCanCopeWithChange,HospitalMate rialManagementOuarterly,19(2)5458. Luthans, F. (2002) Positive Organizational Behavior: Developing and Managing Psychological Strengths,AcademyofManagementExecutive,16:59. Luthans, F. (2002). The Need for and Meaning of Positive Organizational Behavior, Journal of OrganizationalBehavior,23:695706.
497
Luthans,F.(2008),OrganizationalBehavior,11thEd.,McgrawHill. Luthans, F. J., B. Avey, B. J. Avolio, S. M. Norman ve G. M. Combs. (2006), Psychological Capital Development:TowardsaMicroIntervention,JournalOfOrganizationalBehavior,27:387393. Luthans,F.veS.M.Jensen.PositiveOrganizationalBehavior:ANewApproachtoGlobalManage ment,SingaporeNanyangBusinessReview,2:1730. Luthans,F.,C.M.YoussefveB.J.Avolio(2007),PsychologicalCapital.Oxford,UK:OxfordUniversity Pres. Luthans,F.,K.LuthansveB.C.Luthans(2004),PositivePsychologicalCapital:BeyondHumanand SocialCapital,BusinessHorizons,JanuaryFebruary:4550. Luthans,I.(2002)TheNeedforandMeaningofPositiveOrganizatonalBehavior,JournalofOrgan izationalBehavior,23:695706. Master,A.S.veM.J.Reed(2002),ResilienceinDevelopment,Ed.C.R.SnyderandS.Lopez,Hand bookofPositivePsychology,Oxford,UK:OxfordUniversityPress, Master,A.S.(2001),OrdinaryMagic:ResilienceProcessesinDevelopment,AmericanPsychologist, 56:235. Oxman, J. A. (2002), The Hidden Leverage of Human Capital, MIT Sloan Management Review, 43(4)7983. Peterson,C.(1991),MeaningandMeasurementofExplanatoryStyle,PsychologicalInquiry,2:1 10. Peterson,C.(2000),TheFutureofOptimism,AmericanPsychologist,January45. Peterson,S.J.veF.Luthans(2003),TheImpactofHopeintheEntrepreneurialProcess:Exploratory Research Findings, Working Paper, University of Nebraska, Department of Management, Lin coln,Nebraska. Seligman,M.E.P.(1998),LearnedOptimism.NewYork:PocketBooks. Seligman,M.E.P.(1998),PositiveSocialScience,APAMonitor,April,2. Seligman,M.E.P.(2003)ThePastandFutureofPositivePsychology,Ed.C.L.KeyesveY.Haidt, Flourishing.Washington,DC:AmericanPsychologicalAssociation,1114. Seligman,M.E.P.veM.Csikszentmihalyi(2000)PositivePsychology,January,5. Seligman, M. E. P. ve M. Csikszentmihalyi (2000), Positive Psychology: An ntroduction, American Psychologist,55:514. Simmons,B.L.veD.L.Nelson(2001),EustressatWork:TheRelationshipBetweenHopeandHealth inHospitalNurses,HealthCareManagementReview,6:718. Snyder,C.R.,L.Urwing,veR.J.Anderson(1991),HopeandHealth:MeasuringTheWillandthe Ways,Ed.C.R.SnyderveD.R.Forsyth,HandbookofSocialandClinicalPsychology,NewYork: Pergamon. Stajkovic,A.D.veF.Luthans(1998),SocialCognitiveTheoryandSelfEfficacy:GoingBeyondTradi tionalMotivationalandBehavioralApproachOrganizationalDynamics,Spring66. Tait,M.,M.Y.Padgett,veT.T.Baldwin(1989)JobSatisfactionandLifeSatisfaction:AReExamina tion of the Strength of the Relationship and Gender Effects as a Function of the Date of the Study,JournalofAppliedPsychology,74:502507. Taylor,S.E.(1989),Positivellusions,BasicBooks. Tiger,L.(1979),Optimisz:TheBiologyOfHope.NewYork:SimonandSchuster. Youssef, C. M., ve F. Luthans (2000), Resiliency Development of Organizations, Leaders and Em ployees:MultiLevelTheoryBuildingforSustainedPerformance,Ed.W.L.Gardner,B.J.Avolio veF.O.Walumbwa,EuthenticLeadershipTheoryandPractice.Oxford,U.K.:Elsevier.
498
JOHARPENCERESVEZDELEME
HalisDEMR Giresunniversitesi,BF, letmeBlm halis_demir@yahoo.com
ZET Bu almada ama, alanlarn iletiim farkllklar ile zdeleme kaynaklar arasnda iliki olup olmadn belirlemek idi. alma 117 ila mmessili zerinde yrtlmtr. almada zdeleme kaynaklar; meslekle zdeleme, grupla zdeleme ve rgtle zdeleme boyutlarnda ele alnmtr. Johari Farkndalk modelini temsil eden iki blgenin iletiim yaps ise, aklk ve geri bildirime ait skorlarn toplanmasyla elde edilmitir. letiimin zdeleme kaynaklar zerindeki etkisini test etmek iin dorusal regresyon analizi uygulanmtr. Analiz sonular, meslekle ve rgtle zdeleme zerinde, kr ve bilinmeyen blgelere ait iletiim tarzlarnn etkilerininvarliinkantsalarken,gruplazdelemezerindekantsalayamamtr. AnahtarKelimeler:JohariPenceresi,letiim,rgtlezdeleme,Gruplazdeleme,Mesleklezdeleme.
TarhanOKAN KaradenizTeknikniversitesi, SBE,letmeABD tarhanokan@hotmail.com
1.GR letiimbirinsanlabirbakainsanveya gruparasndakitoplumsalbiretkileimsrecidir. Ama,iletiimsrecinibalatannedendir.Amacnhemgnderici,hemdealctarafndan onaylanarakpaylalmasiletiimsreciniolumluyndeetkiler.letiiminbirdenokamac vardr. Bunlardan biri de; iletiimin, insann kendisini ve bakalarn tanmasna yardm etmesidir(http://www.odevarsivi.com/dosya.asp?islem=gor&dosya_no=129164). Eer iletiimdeama,insannkendisinivebakalarntanmasise,JohariPenceresibuamaiin elverilibiraraolabilir.JohariPenceresinitemsiledendrtpencereunlardr:AkBen lik,KrBenlik,GizliBenlik,BilinmeyenBenliktir. Kiilerarasanlamlbiriletiim,ancakkiilerinAIKolanbenliklerininbyklylemm knolabilir.BirinsannAIKbenliineldebykseolde,dahazenginiletiimola naklarnasahiptir.teyandanAIKblmkkolankii,dierleriyleoldeaziletiim kurabilir. ekilde, benlik blmlerinin bykl ynnden farkl olan iki kiinin iletiimi gsterilmitir.letiimibelirtenoklarnizimindekolaylkolmasiinpencereninAIKbl meleri birbirleriyle yz yze gelecek biimde konmutur. Dikkat edilirse, ekilde karlkl oklarlagsterilenbaarliletiim,ancak,BBireyinindahakkolanAIKblmorann dagerekleebilir.ABireyinindahabykolanAIKblmndengelenmesajlar,BBireyi ningizliblmnerastlyorsa,herhangibirkarlkalamaz.Budurumokunkrlarakgeriye dnmesibiimindegsterilmitir.kikiiarasndakienetkiniletiim,herikibireyinbirbiri nekarakolduundagerekleir(Ccelolu,1995,115116).
ABREY 4 2 BLNMEYEN KR 1 3 AIK GZL 3 1 GZL AIK 2 4 KR BLNMYEN BBREY ekil1.JohariFarkndalkModeli
499
rgtn baarlarn, deerlerini, amalarn bilinir kldndanve alana deerli bir al anolupolmadbilgisinisaladndan,iletiim(kendiniamavegeribildirim),aynza manda, zdelemenin bir ncl olarak gsterilmektedir (Smidts vd. 2001). nsanlar, kiilerarasihtiyalarntatminetmek(Hsu,2002,11)vekendisosyalgerekliklerinibiim lendirmek (Durun, 2006, 121) iin dier insanlarla iletiime girerler. Sosyal zdeleme teorisinde,baarlarn,deerlerin,amalarnbilinirolmas(sosyalzdelemeteorisinde ifadeedilen)dllendirmegdsnekarlkgelmektedir.Aynekilde,konumlandrmada deerli bir alan olup olmad bilgisi zerine kuruludur. Konumlandrma ve dllen dirmeihtiyalarzdelemezerindeiletiimetkisininaltndayataniticiglerdir(Smidts vd.2001,1052).Buihtiyalarnherinsandafarklolmasonlarniletiimdavranvetarzla rnetkiler(Hsu,2002,11).zdeleme,ilgiliyeliin,alannbenlikkavramndanel de kabul edildiini gsterir. Bu kabul dzeyi yksek olduunda, alanlarn rgtlerini destekleyicitavrsergilemelerivergtselamalarlauyumlukararlarvermeleriokdaha olasgrlmektedir.rgtlerinayrca,faaliyetlerinikolaylatrmakiinzdelemeyicesa retlendirmelerigerekir(Smidtsvd.2001,1051).Bucesaretlendirmeninortayakmasnda, sadece ynetim tarafndan salanan iletiim deil, ayn zamanda, zde kiinin kendini amavegeribildirimalmaisteinindeolumasgerekmektedir.Eerkiininkendiniama vegeribildirimalmaisteiyoksayadaokdkseveyatamtersineokykseksebenliin ilgilibirimyeliinikabuletmedzeyideiimeurayacaktr.Ozamanusorudikkatek mektedir.Acaba,iletiimkurmaisteizdelemeyietkilermi?BusoruyaJoharipencere sinden cevap aranrsa, drt penceresinin her biri, zdeleme kaynaklarnn her biriyle farklyndeveiddetteilikiyegirecektir.Teorikolarakvarsaylabilenbuilikilerinolgusal olaraktaincelenmesigerekmektedir.Gerektenarenablgesindekibireylerin,zdeleme kaynaklaryla,dierblgelerdekibireylerdendahaglbirilikiyesahipolacasylenebi lir mi? Dier pencerelerde de bu ilikiler nasldr? te bu sorulara bu almada yant aranmaktadr.
500
2.LTERATRTARAMASI lgililiteratrincelendiinde,rgtselzdelemeninveilikiliolduuolgularnaratrlma snnpekoknedenlenemtadgrlmektedir.Hereydenncergtselzdeleme nin,iileilgilieitlitutumlar,davranlarvektlarlailikiliolduubilinmektedir(Cheney, 1983a:343). rgtselzdelemekavramnntekbanabiryapolarakelealnmas,rgtseldavran, sosyalpsikolojiveiletiimalanlarndaalanaratrmaclarn1980lerinsonlarndanitiba renyaptklaralmalaradayanmaktadr(Riketta,2004:359).rgtselzdelemekavra mgerektehemrgtseldavranhemdergtseliletiimalanlarndaalanaratrma clartarafndanelealnmtr.Ancakbuikialanzdelemekonusunafarklperspektifler den bakmaktadr (Chreim, 2002:1118, Tzn ve alar, 2008:8). zdeleme, rgtsel davran literatrnde bir yenin kendisini, rgt tanmladna inand niteliklerle tanmlamaderecesi(Dutton,vd.,1994:239)olarakelealnmaktadr.zdelemeninbirey iin,kendisosyalkimliininparasolanbirrgtselkimliklesonulandsylenmektedir (Chreim,2002:1118). letiimleilgili aratrmalara bakldndaise, bir dizi aratrmann igren ve rgtsel z delemeerevesindegruplandgrlmektedir(Krone,2005:98).rgtseliletiimyaz n,zdelemeyediltemelinedayanan,birrgtngereklerininpaylalmassreciolarak bakmaktadr(Chreim,2002:1118,Tznvealar,2008:8). rgtseliletiimalannda,rgtselzdelemekavramnntannmasnaaraclkedenilk almalarGeorgeCheney(1983a;1983b)tarafndanyaplmtr.Cheneyinrgtselzde lemekavram,temelinigenildeBurke(1969)unzdelemeretoriindenalr.Burke, zdelemeyi,bireylerinortakbireyleresahipolduklarkiilerleilikivebalantkurma arayierisinegirerek,dierbireylerledoalbirayrmsalamaybaarmayagdlenme siolaraktanmlamaktadr.(Sampson,2003:38).Cheney(1983a:342)egrezdeleme rgtle ya da baka herhangi bir eyle bireylerin sosyal tablonun unsurlar ile kendileri arasndabalantkurduklaraktifbirsreolarakgrlebilir.SmithPruynveRiel(2001), farklrgtteyrttklerialmalarndailetiimieriiveiletiimiklimininrgtselzde leme zerindeki etkilerini aratrmlardr. Aratrma bulgular, bilginin rgt ierisinde nasl iletildiini ifade eden iletiim ikliminin, rgtsel zdeleme zerinde merkezi bir etkiye sahip olduunu ve ayn zamanda iletiim ierii ile zdeleme arasndaki ilikiye araclkettiiniortayakoymaktadr.Chreim(2002:1117),rgtselzdelemekavramnn rgtseldeiimdinamiklerinevedeiiminynetilmesineyenibiranlaygetireceinine srdalmasnda,etkinbirrgtseldeiimsrecinin,yelerinrgtselzdelemele rinde bir deime salanmasn gerektirdiini ne srmtr. Bu gre gre, yelerin rgtn istenmeyen ynleriyle zdelemekten vazgeip yeni ve istenen ynlerle zde lemesinisalamadaynetimtarafndankullanlacakiletiimtemellistratejilernerilmek tedir.Tznvealar(2008),ilgililiteratrtemelinedayandrdklarteorikalmalarnda iletiimirgtselzdelemeyiglendirenbirkavramolarakelealmlardr.lgililiterat rnteorikveuygulamalalmalarndagrlenbireksiklik;zdelemeyisalayaniletii minrgtynloluudur.Oysa,alannkendiniamavegeribildirimalmaisteiyoksa zdelemeyaanmayacaktr.Ksaca,alanniletiimkurmaisteizdelemeyietkileye bilir.Buanlamda,Joharimodelirgtlerdeyelerarasiletiimdzeyinilmekamacyla gelitirilmitir. Ama, bireyler aras iletiim yapsn test etmektir. Joseph Luft ve Harry Ingramtarafndangelitirilenmodeldedrtpencerevardrveherbiribireylerindavran, duygu,ihtiyavetercihlerineiaretetmektedir.Kiininhangipenceredeolduudierleriy le kuraca iletiimi etkilemektedir. Modelde pencereler rgt psikolojisinin ne durumda
501
olduunu da gstermektedir. Modelde pencereler aras ilikileri dzenleyen iki deiim srecivardr:AlmveGeriBildirim.Alm,bireyinidnyasndierlerineaklamasre cidir.Geribildirimise,kiinin,iarkadalarnndnceveduygularnveonlardakikendiy le ilgili bilgiyi renme srecidir (Luft, J. http://www.library.wisc.edu/edvrc/docs/public/pdfs/LIReadings/JohariWindow.pdf). rgtteyelerarasiletiiminetkililii,almvegeribildirimdenyararlanmayagrefarkl lar.Bufarkllamadazdelemedzeyindedeiiklikyaratabilir.Buanlamdaalmann hipotezi: H1:alanlarniletiimfarkllklarzdelemeninkaynaklarzerindefarkletkileresahip olacaktr. 3.METODOLOJ 3.1.AratrmannrnekYaps,lekleri,GvenilirlikveGeerlilikAnalizleri almann ana kitlesi Trkiyede faaliyet gsteren ila firmalarna bal olarak, Trabzon ilinde alan tbbi mmessilleridir. la Sat Mmessili, kendi bana ve belirli bir sre ierisinde,ilatantmvesatngerekletirmekamacyladoktorziyareti,eczaneziyareti, grupaktivitesi,ilaalmihalelerinintakibiniyapmavedierfirmafaaliyetlerinitakipetme bilgi ve becerisine sahip nitelikli kiidir. Sz konusu alanlarn grevlerini etkin biimde yerine getirmelerinde, ekip iinde alma yetenei ve iletiim yetenei nemli bir yer tutmaktadr. Baka bir deyile bu alanlarn baarsnda, ierisinde bulunduklar ilikiler sistemini tanmlayacak etkin bir kiiler aras iletiim hneri gelitirmek tartmasz bir neme sahip olacaktr (emezun.meb.gov.tr). Basit tesadfi rnekleme metoduna gre, farkl firmalardan seilen tbbi mmessillerle yz yze grme ve internet ortamnda aratrmaya katlpkatlmamalar konusundakiizinlerinebavurularak almamzn rnek ktlesi oluturulmutur. Veri toplama aamas sonucu rnekleme dhil edilen tbbi m messilsays117dir. almadaveritoplamaaracolarak,standartverieldeetmevebunabalstnveriana lizisunmazelliklerindendolayanketyntemikullanlmtr.Anketikiblmdenolumak tadr.Birinciblmdedeneklerinkendileriiledierinsanlararasndakibilgideiimininasl ynlendirdiklerivegzlediklerihakkndabilgitoplamayayarayan10adetsoruyayerveril mitir.AklkvegeribildirimsorulariinJohnHallveMarthaS.Williams(1976)nnperso nelilikilerianketininbirmodifikasyonundanuyarlananSelfDisclosureExerciseenvante ri kullanlmtr (Roiger, http://www.uamont.edu/facultyweb/roiger/write/selfdis.html). Szkonusulekzerinde,deneklerehersoruiinikialternatifsunulmuvetanmlanan duruma uygun cevaplarn niteleyecek alternatiflerden birini iaretlemeleri istenmitir. Deneklere her bir soruiin,verilenikialternatifin herbirinedatmak zere, toplam5 puan verilmitir. rnein; Eer ben iime kartndan dolay, grup liderini sevmemeye balarsam, ben yargs iin verilen iki alternatif yarg: A. Olay hakknda ona hibir ey sylemezdim ve ilikimizi kesinlikle i dzeyinde tutardm ve B. Birlikte daha verimli almak amacyla ona duygularm, dncelerimi aklardm eklindedir. Bu durumda alternatiflereverilebilecekpuanlarrnein;Biin5,Aiin0,Biin4Aiin1,Biin 3,Aiin2gibibileimlerinherhangibiryapsiindedatlabilir.leindeerlendi rilmesinde,ilgilisorularngeribildirimveaklkboyutlarna karlkgelenAveBskorlar toplanarak bir geri bildirim ve bir kendini ifade skoru elde edilmitir. Sz konusu skorlar aynzamandadeneklerinJoharifarkndalkmodeligrafiizerindehangiblmedtkle ri,bakabirdeyilekiilerarasiletiimstillerihakkndadafikirverecektir. letiim leinin gvenilirlik ve geerliliinin test edilmesi iin ilk admda gvenilirlik ve kefedicifaktranalizleriyaplmtr.Buanalizlerinvarsaymlargereiaklkboyutundan
502
2vegeribildirimboyutundan2sorulektenkarlmtr.Yaplankefedicifaktranalizi sonucundaaklkvegeribildirimeaitikifarkl faktreldeedilememitir.Eldeedilentek boyutlu yapnn zdeeri 2.83 ve Cronbach's Alpha istatistii, .77 olarak hesaplanmtr. Eldeedilenfaktryapsnngeerliliinintestedilmesiiinayrcadorulaycfaktranalizi (CFA) uygulanmtr. Aklk ve geri bildirim boyutlarnn ayr ayr ele alnd 2 boyutlu model iin tatminkar bir veri uyumu elde edilememitir. te yandan dorulayc faktr analizi sonular tek boyutlu modelin uygunluunu dorular niteliktedir (x2/df= 1.05 (p>.05);CFI=,997;TLI=,995;RMSEA=,021).Buaklamalarerevesinde,almadaileti im,aklkvegeribildirimdenoluantekboyutlubirkavramolarakelealnmtr. kinci blmde yer alan 11 soru ise deneklerin rgtle, grupla ve meslekle zdeleme dzeylerinilmekiinsorulmutur.Tbbimmessillerinrgtleriylezdelemedzeyle rini lmeyi amalayan 3 soru iin Mael ve Ashford (1992) rgtsel zdeleme lei, gruplazdelemedzeylerineynelik3soruiinise,Doosjevedierleri(1995)tarafndan gelitirilenleklerkullanlmtr.HerikileinTrkeuyarlamalarTznveKrkbeolu (2008:18)nun almalarndan alnmtr. alanlarn meslekle zdelemelerini belirle mek iin sorulan 5 soru ise Dick ve Wagner (2002)n almalarndan uyarlanmtr. Bu blmde deneklerden, rgtle zdeleme iin; bakalarnn altm kurumu vmesi houma gider, grupla zdeleme iin; altm departmann bir paras olmaktan memnunum ve meslekle zdeleme iin; Bir ila mmessili olarak, daha uzun yllar, almak isterim gibi ifadelere katlma derecelerini belirtmeleri istenmitir. zdeleme leineaitsorulariinifadelerinpuanlamas,benoktalLikerttipitepkiskalaszerinde yaplmtr. Gvenilirlik analizi sonucunda bir soru meslekle zdeleme leinden karlmtr. 4 sorudanoluanleinCronbach'sAlphaistatistii,.61olarakhesaplanmtr.Cronbachs Alphakatsays,rgtlezdelemeiin,.64,gruplazdelemeiinise,.85dir.zdele meleininyapgeerliliinitestetmekiinayrcadorulaycfaktranaliziuygulanm tr.Dorulaycfaktranalizinde3faktrlkavramsalyapnnalternatifmodellerlekyasla naraktestedilmesiiiniie(nested)modellerkullanlmvekikarelerfarkyorumlanm tr (Wasti, 2000:403). Bu balamda ilk aamada zdeleme bileenlerinin ayn faktre yklendiitekfaktrlmodeltestedilmitir.kinciaamadaise,zdelemebileenlerinin ayrfaktrlereyklendii3faktrlmodeltestedilmitir.Tablo1dezetlenensonular3 faktrl modelin tek faktrl modelden daha iyi bir veri uyumu gsterdiini ortaya koy maktadr. Bu bulgu Tzn ve Krkbeolu (2008)nun sigorta irketleri rneklemindeki bulgularyladatutarllkgstermektedir. Tablo1.rgtselzdelemeleiDorulaycfaktrAnaliziSonular df x2 df x2/df CFI TLI RMSEA Model x2 1Faktr 108.662 34 3.19 .79 .73 .14 * 3Faktr 54.521 31 54.141 3 1.76 .93 .90 .08
*
P<.001
3.2.VerilerinAnaliziveBulgular ncekiblmdeayrntlbiimdeaklananiletiimmodelinde,benlikblmlerininbyk l ynnden farkl iletiim modellerinin ortaya kt drt blge sz konusudur. al madarneklemedahiledilen117tbbimmessilin,geribildirimveaklkskorlarhesap lanmtr.EldeedilenskorlardaneldeedilenkesiimnoktalardeneklerinJohariFarkndalk modelizerindekikonumlarngstermektedir.Builemsonucundarneklemedahiledi
503
lenbireylerbenlikblmlerininbyklynnden,arlklolarakikigruptatoplanm tr.Bunagre117denekten63tanesi,ekil1deyeralanbilinmeyenblgede,48taneside krblgedeyeralmtr.Modelinvarsaymlarhatrlanacakolursa,aklkvegeribildirim skorlarbakmndanhesaplanankesiimnoktasekil1debilinmeyenblgeolarakadlan drlanblgedeyeralanbireydahagenibirakalanasahipolacaktr.Aynbiimdekesi im noktasnn kr blgeye kaymas, ak alann nispeten daralmas ve bilinmeyen alann dagenilemesianlamnagelecektir.Buaklamalardorultusundaalmadaeldeedileniki grubun da etkin iletiimyeteneine sahip bireylerden olutuu sylenebilir. ki grup ara snda bir karlatrmayapldndaise,bilinmeyenblgedeyeralanbireyler krblgede yer alanlardan daha iyi bir iletiim yeteneine sahiptir. Dier iki blgede yer alan denek saysistatistikselanalizyapacakyeterlilikteolmadndanbualmadasadecebuikiblge deerlendirmeyealnmtr. Herikiblgeiinrgtseliletiiminfarklzdelemeboyutlarzerindekietkileriniortaya koyabilmek amacyla dorusal regresyon analiziuygulanmtr.Tablo 2de zetlenenmo dellerde iletiim bamsz deiken, zdeleme boyutlar ise baml deiken olarak ele alnmtr. Tablo2.letiimvezdelemeKaynaklarArasndaRegresyonAnaliziSonular rgtle Grupla Meslekle zdeleme zdeleme zdeleme * P * P * P KRBLGE letiim .270 .055 .224 .114 .313 .025 (Aklk+GeriBildirim) BLNMEYEN letiim .210 .099 .051 .691 .248 .050 BLGE (Aklk+GeriBildirim)
Standardizeedilmiregresyonkatsaylar
*
Regresyonanalizsonularherikiblgeiin,iletiiminmesleklezdelemezerindean laml bir etkiye sahip olduunu gstermektedir. Grupla zdeleme zerinde iletiimin anlamletkisinerastlanamamtr.teyandanrgtlezdelemezerindeiletiimetkisi herikiblgeiinfarkldzeylerdeolmakzereanlamldr.BubulgularH1hipotezinides teklemektedir. 4.SONULARVETARTIMA alanlarn iletiim farkllklar ile zdeleme kaynaklar arasnda iliki olup olmadn belirlemekiintasarlananbuaratrmada,rgtyeleriarasndakiiletiimdzeyinilmek amacylaJoharimodelikullanlmtr.Bumodelinkullanlmasalmay,analizdzeyia sndan ilgili literatrdeki pek ok almadan farkllatrmaktadr. Bugne kadar yaplan aratrmalarda,zdelemeveiletiimarasndakiilikioknetolarakortayakonamamtr. Bunun nedenlerinden biri, zdelemenin merkezi bir konumda ele alnmas ve iletiime de,varlolasfakatstrtkolanbirzemindenyaklalmasdr.Oysazdeleme,ilgili yeliin,alannbenlikkavramndaneldekabuledildiinigsterir.Bukabulnortaya kmasnda,sadeceynetimtarafndansalananiletiimdeil,aynzamanda,zdekiinin kendini ama ve geri bildirim alma isteinin de olumas gerekmektedir. Bu sorunsal Joharipenceresindenelealanalmada,bulgular;iletiimfarkllgzetmeksizin,mmes sillerin iletiim etkinliklerinin, meslekleriyle zdelemeleri zerinde rgtleriyle zde lemelerinden daha gl bir etkiye sahip olduunu gstermektedir. letiim farkllklar gzlendiindeisekrblge,bilinmeyenblgeyegregerekrgtselzdelemegerekse
504
mesleksel zdeleme zerinde daha byk bir etkiye sahiptir. Yneticinin Joharideki alanlarzmsemesi,zelliklerinibilmesi,alanlarntoplamveayrayrhangipencerede olduununfarkndaolmas,onavarolaniletiimderecesinigsterecektir.Buanlamdabu almadaelealnanrnekyapdakidenekleryaptklarmeslekzelliiylearzulanannokta da iletiim etkinliine sahiptirler. letiimin en nemli yarar yeni bilgileri renme, fikir retmevezmsunmafrsatyaratmasdr.lammessillerimizbulunduklaralanitiba ryla bu zelliklere sahiptirler. Bir dier nokta beklide bu almann en nemli noktas, yelerin iletiim istei ya da isteksizliinin zdelemeyi farkl iddette etkilemesidir. Bu sonu,ihtiyalarvebunabalolaraktailetiimeaklfarklolaninsanlarniletiimihti yalarnn tek tip bir iletiim stratejiyle baarlamayacan ortaya koymaktadr. Sonu olarakzdelemeninancakrgtiiiletiiminfarkllklargzetilerekstratejikplanlanma sylammknolabileceigrlmektedir. teyandanaratrmann,zamanveilammessillerineulamaglgibikstlardo rultusundaarzulananrneklembyklneulalamamtr.Joharimodelizerindeak vegizlialanlaradendeneksaysbublgeleriinistatistikselanalizyapacakyeterlilikte olmadndanaratrmahipotezisadeceikiblgeiintestedilebilmitir.Gelecektekiara trmalarndahabykrneklemlerletekrarlanmasilikiyapsnndahanetbiimdeortaya konulmasbakmndanyararlolacaktr. KAYNAKA
Cheney, G. (1983a), The Rhetoric of Identification and The Study of Organizational Communica tion,QuarterlyJournalofSpeech,69,143158. Cheney,G.(1983b),OntheVariousandChangingMeaningsofOrganizationalMembership:AField StudyofOrganizationalIdentification,CommunicationMonograph,50,342362. Chreim, S. (2002), Influencing Organizational Identification During Major Change: a Communica tionbasedPerspective,HumanRelations,55(9),11171137. Ccelolu,D.(1995),nsannsana,stanbul:RemziKitabevi. Dick R..ve U. Wagner (2002), Social Identification Among School Teachers: Dimensions, Foci, and Correlates,EuropeanJournalofWorkandOrganizationalPsychology,11(2),129149. Durun, S. (2006), rgt Kltr Ve rgtsel letiim, Yznc Yil niversitesi, Eitim Fakltesi Dergisi,III(II),112132. Dutton,J.E.,J.M.Dukerich,veC.V.Harquail(1994),OrganizationalImagesandMemberIdentifica tion,AdministrativeScienceQuarterly,39,239263. Hsu S. H.. (2002), Internal Marketing in the Hospitality Industry: Communication Satisfaction and OrganizationalCommitment,Michigan:EasternMichiganUniversity,DepartmentofHumanEn vironmentalandConsumerResources,Ms.Dissertation. Krone, K. (2005), Trends in Organizational Communication Research: Sustaining the Discipline, SustainingOurselves,CommunicationStudies,56(1),95105. Riketta,M.(2005),OrganizationalIdentification:AMetaanalysis,JournalofVocationalBehavior, 66,358384. Sampson,L.L.(2003),TheRoleofCommunicationintheFormationofOrganizationalIdentification During the Assimilation of Volunteers, The Faculty of the College of Communication of Ohio University,Ph.D.Dissertation. Smidts A., H. Pruyn, ve C. B. Riel (2001), The Impact of Employee Communication and Perceived External Prestige on Organizational Identification, Academy of Management Journal, 49(5), 10511062. Tzn,.K.veE.Krbeliolu(2008),zdelemeKaynaklarvetenAyrlmaNiyetilikisi:Sigorta SektralanlarzerindeGrglBiralma,16.UlusalYnetimveOrganizasyonKongresi, BildirilerKitab,1520.
505
Tzn,.K.ve.alar(2008),rgtselzdelemeKavramveletiimEtkinliilikisi,EJournalof YaarUniversity,9(2),113. Wasti,A.S.(2000).MeyerveAlleninBoyutlurgtselBallkleininGeerlilikveGvenilirlik Analizi, Nevehir: 8. Ulusal Ynetim ve Organizasyon Kongresi, 2527 Mays, Bildiriler Kitab, 401410. http://www.emezun.meb.gov.tr/doc/msk/105.doc,(Eriim:15Mart2009) Luft, J. http://www.library.wisc.edu/edvrc/docs/public/pdfs/LIReadings/JohariWindow.pdf, (Eriim: 11.01.2009) Roiger,J.http://www.uamont.edu/facultyweb/roiger/write/selfdis.html.(Eriim:16.Ocak.2009). http://www.odevarsivi.com/dosya.asp?islem=gor&dosya_no=129164,(Eriim:11Nisan2009).
506
507
24.Oturum
ebekelikileriBilgilemGiriimcilerineNeYararSalar?PazarYenilik OdakllnveebekelikilerininPerformansilelikisi DilekZAMANTILINAYIR,CarstenBAUMGARTH TrkPlastikSektrndeStratejikYnlPazarYnlOlmaBoyutlarna likinBirAratrma EnginDenizER,mrNeczanTMURCANDAYZMEN,PnarSRALZER GdaPerakendeSektrndeRekabetinYapsStratejikBiimlemeler ErenDURMUARICI

508
EBEKELKLERBLGLEMGRMCLERNENEYARAR SALAR?PAZARYENLKODAKLILIINVEEBEKELKLERNNPER FORMANSLELKS

DilekZAMANTILINAYIR MarmaraniversitesiBFFakltesi AlmancaletmeBlm YnetimOrganizasyonABDretimyesi dznayir@marmara.edu.tr CarstenBAUMGARTH MarmaraniversitesiBFFakltesi AlmancaletmeBlm PazalamaABDretimyesi cb@baumgarthbrandconsulting.de
ZET Birokalma,firmasahipveyneticilerininkurduklarebekeilikilerininoirketinbaarszerindeetkilioldu unugstermitir.Buetkinin,zellikledekaynaklarkstlkkveortalekliirketlerdedahabelirginolduu grlmtr.Butrfirmalar,kendilerindebulunmayankaynakveyeterlilikleri,ebekeilikilerisayesindetamam lamaktadrlar. Son yllarda, ebeke ilikilerinin firmaya ilikin performans ne ekilde etkiledii aratrlmaya balanmtr.ebekeilikilerinin,zellikledefirmalarnpazarodakldavranmasndaetkenolduuveperformans olumlu etkiledii grlmtr. ebeke ilikileri yalnzca firmann pazar deil, yenilik odakl olmasn da salaya bilmektedir.likilerinyaknlamasylafirmalar,ebekeortaklarna,bakalarylapaylamadklarbilgileriverebil mektedir.Firmalarnpazarodaklolmalarvegereklirnvesreyeniliklerinizamanndagerekletirebilmeleri performanslariinoknemlidir.Pazarodakllk,firmastratejileriiindenemliyertutmaktavefirmannmte riyi her eyin stnde tuttuunu gstermektedir. Yenilik odakllk ise, teknolojiye ynelimli bir stratejik duruu belirtirvefirmalarnyeniteknolojivernleriksasredepazarasunabilmelerianlamnagelmektedir.Herikiside firmaperformansnnykselmesiiingereklidir.Bualmannsorunsal,ebekeilikilerininpazarveyenilikodak lln ve firma performansn ne lde etkilediimin tespit edilmesidir. Bu amala aratrmaclar tarafndan gelitirilenbiranketelektronikortamdabilgiilemgiriimcilerineuygulanmveebekeilikilerininfirmaperfor mansna, firmann pazar odakllna ve yenilik odakllna etkisi sorgulanmtr. Aratrmaya katlan 162 bilgi ilemgiriimcisindenalnanbilgileregreebekeilikileripazarveyenilikodaklletkilemekte,ancakperforman sn zerinde etkili olmamaktadr. almann sonularna gre, yenilik yapabilme yetenei firma performans zerinde fazlasyla etkiliyken, pazar odakllk performans etkilememektedir. Aratrma, ebeke ilikilerinin performansilikisiliteratrnekatkdabulunmaktadr. Anahtarkelimeler:Giriimcilik,ebekeilikileri,yenilikodakllk,pazarodakllk,performans.
1.Giri Giriimcilerindemografik,psikolojikvedavransalzelliklerinin,irketbaarsnbelirleyen nemli unsurlar olduunu ne sren birok alma yaplmtr. rnein 1993 yl OECD Raporunda, giriimcilerin irket sahipliiyle karar verme yetkisini tek elde toplamalar nedeniyle irket baarsnda belirleyici olduklar belirtilmitir. Baz almalarda, giriimci ninkullandimodelininnemidevurgulanmtr.rneinNarverveSlater(1990)pazar odakllnbaardaanaunsurolarakgrlmesigerektiinibelirtirken,TushmanveOReilly (1996)deyenilikodakllnennemlikritersaylabileceinibelirtmilerdir. Bazmakalelerdegiriimcilerinkurduklarebekeilikilerininonlaranaslyararsaladn sorgulamlardr.ebekeilikilerininiletmelereyarargetirdiininesrengrlerinok saydaolmasnakarn(HavnesveSenneseth,2001), builikiyi grglanlamdadestekle yen aratrma says olduka azdr. Birok makalede byle bir ilikinin varlndan dahi kuku duyulmutur. rnein Aldrich ve Reese (1993), ebeke ilikileri ile irket baars arasndadorudanilikitespitedememitir.ebekeilikilerininyalnzcagetirisalamad n,ouzamanbirbedelkarleldeedildiklerinivebunedenleirketbaarszerinde sanldkadaretkiliolmadklarnnesrenaratrmaclardaolmutur.rneinZhaove Aram(1995),giriimcininebekeilikilerinikurmasvedevamettirmesiiinbelirlibirmali yetekatlanmasgerektiinibelirtmi,giriimcininzamanvefinansaladanebekeilikile
509
rini oluturmak ve srdrmek iin baz fedakarlklar gze almas gerekebileceine; bu nedenle ebeke ilikileri kurmann getirisiyle gtrsnn dikkatle deerlendirilmesi ge rektiineiaretetmilerdir. Giriimcinin kiisel zelliklerinin ve planlama davrannn irket performansna etkisini irdeleyen almalarn saysnn olduka fazla olmasna ramen (rn. Duchesneau ve Gartner,1990;Shepherdvd.,2000;Larssonvd.,2003),performansolgusunuebekeiliki leriboyutuylaelealanlarnsaysaznlktadr(AmburgeyveRao,1996).Bualmadabilgi ilem giriimcileri sosyal birer varlk olarakdeerlendirilmekte ve ebeke ilikilerinin per formansileilikisisorgulanmaktadr.almadaayrcaebekeilikilerininirketinpazarve yenilikodakllnaetkisiirdelenmekte,buikideikeninperformansneekildeetkiledii sorgulanmaktadr.Bualmannsorunsal,ebekeilikilerininpazarveyenilikodaklln vefirmaperformansnneldeetkilediinintespitedilmesidir.Buamalaaratrmaclar tarafndangelitirilenbiranketelektronikortamdaveeldendatlarakbilgiilemgiriim cilerineuygulanmveebekeilikilerininfirmaperformansna,firmannpazarodakllna ve yenilik odakllna etkisi sorgulanmtr. Cevaplar kantitatif istatistik yntemleriyle analiz edilmitir. Kullanlanteorikmodel, aada sunulmaktadr.Aynzamandafirmann pazar odakllnn ve yenilik odakllnn performansa etki edip etmedii incelenmitir. Aratrmaya katlan 162 bilgi ilem giriimcisinden alnan bilgilere gre ebeke ilikileri pazar ve yenilik odakll etkilemekte, ancak performansn zerinde etkili olmamaktadr. almannsonularnagre,yenilikyapabilmeyeteneifirmaperformanszerindefazla sylaetkiliyken,pazarodakllkperformansetkilememektedir.Aratrma,ebekeilikileri ninperformansilikisiileilgililiteratrekatkdabulunmaktadr.
Pazar odakllk 0,35 (5,11)*** 0,13 (1,64) n.s. Performans (R2=0,23/ Q2=0,12) 0,39 (4,56)***
ebeke ilikileri 0,39 (5,25)***
0,03 (0,60) n.s.
Yenilik odakllk
ekil1.ebekelikilerininPazarYenilikOdakllaVePerformansaEtkisi
n = 162
2.LiteratrVeHipotezler 2.1.ebekelikileriveFirmaPerformans ebekeilikilerikurmannirketbaarsnetkileyipetkilemediiakademikevrelerdesk lklamerakkonusuolmutur.Buikideikenarasndadorudanilikibulabilenalmala rn says olduka azdr. Yaplan baz almalar, ebeke ilikilerini daha ok danmanlk anlamnda ele almtr. rnein, Duchesneau ve Gartner (1990), baarl firmalarn daha sklkla profesyonel danmanlk aldn bulmulardr. Kent (1994) eczaneleri kapsayan aratrmasnda baarl kurulularn ynetim danmanl ald bulgusuna varmtr. DonckelsveLambrecht(1995)konuyuuluslararaslekteincelemilervelkeiivedn daoluturulanebekeilikilerininfirmabymesiyleyakndanilikiliolduunadairbulgu lar elde etmilerdir. Lerner vd. (1997) ebeke balantlaryla karllk arasndaki ilikiye dikkat ekmilerdir. Larsson vd. (2003) yeterli seviyede ebeke ilikisi kuramamann, b ymeninnndekiciddibirengelolduunubelirtmilerdir.
510
ebeke ilikileri, sklkla firmalarn bilgi edinme ihtiyalarndan domaktadr. Coleman (1988), bilgi edinmenin irket baars asndan neminden bahsetmi ve bilgiyi elde et menin ou zaman zor ve pahal olduunu vurgulam; bu balamda ebeke ilikilerinin szkonusubilgiyidahahesaplekildeeldeetmeninbiryoluolduunubelirtmitir.Birok aratrmac bilgi amal ebeke ilikilerinin hem aile yaknlar ve arkada evresi, hem de profesyonelanlamdakiebekeilikilerindenolumasgerektiinedikkatekmitir.zellike byme hedefli bir irketin kiisel ebekeilikileriyle yetinemeyecei, bunlar eitlendir mesigerektiivurgulanmtr(FischerveReuber,2003). ebekeler, yalnzca bilgi ihtiyacn karlamakla kalmamakta, yelerinin baka trl erie meyecei dier tr kaynaklara ulamasn da salamaktadr. ebeke ilikileri sayesinde irketler, eitli avantajlar elde edebilmekte ve irketin baarsz olma ihtimalini en alt seviyeyedrebilmektedir(Nee,1992;XinvePearce,1996).Bualandayaplanalmalar, irketsahiplerivegiriimcilerininverimliebekeilikilerikurmayeteneinin,irketbaar sna yansyacan ne srmtr (Watson, 2007). zellikle de kaynaklar kstl kk ve orta lekli irketlerde bu etkinin daha belirgin olduu grlmtr (Coviello ve Munro, 1995). Bu tr firmalar, kendilerinde bulunmayan kaynak ve yeterlilikleri, ebeke ilikileri sayesindetamamlamaktadrlar(OviattveMcDougall,1997).Yukardakiunsurlardanhare ketleaadakihipotezoluturulmutur: H1:ebekeilikileridahaglkurulularnbaarsdahayksektir. 2.2.ebekelikileri,PazarveYenilikOdakll ebekeilikilerinin,zellikledefirmalarnpazarodakldavranmasnda(Tsang,1998)etken olduuveperformansolumluetkilediigrlmtr(Batjargal,2003).Pazarodakllk pazar beklentilerini en iyi ekilde karlamaya ve bu sayede kar elde etmeye ynelik bir kurumkltrolaraktanmlanabilmektedir(SlaterveNarver1995:67)veirketinbir btnolarakpazarhakkndabilgiedinmesi,edindiibilgiyipaylamasveedinilenbilgiye grepazarihtiyalarnacevapvermesiniiermektedir(Matsunovd.,2002).ebekeilikile ri, irketin pazar bilgilerini edinmesiiin bir aratr. irket yneticilerinin ve giriimcilerin dierkurulularnyneticileriyleoluturduklarilikilerpazarbilgilerininedinilmesinisala yabilmektedir. Belirli bir sanayi dalnn iinde olumu bulunan ebeke alarnn dnda kalan bir kurulu, o sanayi dalyla ilgili bilgi edinmekte zorlanabilmektedir (Ahuja, 2000; Madhavanvd.,1998).Bununyansra,pazarnfirmadanbeklentilerindenhaberdarolanbir firmann pazar beklentilerine cevap verebilmesi de, resmi kurumlarla kurduu ebeke ilikilerinedayalolabilmektedir(SlaterveNarver,1995). irketlerinperformansnarttrmalarnsalayanbirdierunsurdayenilikodakllktr.Bu kavram,rgtlerinyenifikirlereakolmasnverngelitirmesrecindeyeniteknolojile rirenipkullanmaeiliminegirmesiniiermektedir(HurleyveHult,1998).Yenilikodakl kurulular, aratrma ve gelitirme faaliyetlerine ve yeni teknolojilerin temin edilip uygu lanmasnabyknemvermektedir(GatignonveXuereb,1997). Giriimcilerin kurduklar ebeke ilikileri, aratrma ve gelitirme faaliyetlerinde ibirlii yapmaykolaylatrmaktaveyeniteknolojilerinalnmasveyapaylalmasnsalamaktadr (Ahuja,2000;GeletkanyczveHambrick,1997;Madhavan,Koka,vePrescott, 1998).Kuv vetli ebeke ilikilerine sahip firmalar, yeniliklerin anlalmas ve kabul edilmesini daha kolay salamaktadr (Havnes ve Senneseth, 2001). zellikle yeni rn gelitirme projele rindeebekeilikilerininneminigsterenoksaydaalmayaplmtr(Li,2005).Ahuja (2000)ebekeilikilerisayesindeyalnzcateknolojikyeniliklerindeil,birokrgtselyeni liin de daha yakndan tannabildiini belirtmektedir. rnein Geletkanycz ve Hambrick (1997), dierkurulularlakurulanilikilersayesindeofirmalarnteknolojileriveiyapma
511
biimleriyletanmannmmknhalegeldiiniveedinilenbubilgilerindahasonrayneti cininkendikuruluundadevreyesokulabildiininesrmektedirler. H2:ebekeilikileridahaglkurulularnpazarodaklldahayksektir. H3:ebekeilikileridahaglkurulularnyenilikodaklldahayksektir. 2.3.PazarOdakllkvePerformans Artan kresel rekabet ve rn hayat erilerinin gittike ksalmas nedeniyle, firmalarn hayattakalmasgittikeartanekildemterimemnuniyetinebalhalegelmitir(Appiah AduveSingh,1998).Bunlarnyansramterilerindebilgiseviyelerivebeklentileriyk selmitir(Ruekert,1992). Sonyllarda,irketlerinbaarlarndapazarodaklolmannnedenlinemliolduuanlal mtr. Pazar odakllk, irketin tm abalarn mteriyi memnun etmeye yneltmesini gerekliklmaktadr(AppiahAduveSingh,1998).Ruekert(1992)pazarodakllkkavram n irketin mterilerinden bilgiyi elde etme ekli, bilgiyi elde ettikten sonra ne ekilde kullandvemteribeklentilerinikarlamakiinnetrstratejilerbelirlediiileilgiliola rakaklamaktadr.Deshpandevd.egreise(1993),pazarodakllkbirrgtkltrdrve mteriyirgtemasnnenstnoktasnakoymaygerektirmektedir(Matsunovd.,2002). Firmalarnpazarodaklolmalarvegereklirnvesreyeniliklerinizamanndagerekle tirebilmeleriperformanslariinoknemlidir(Matsunovd.,2002).Pazarodakllk,irke tinpazarihtiyalarnanlamasvebunlartatminetmeyeynelmesianlamnagelmektedir. Buihtiyalaracevapvermenin,irketkarllnarttracavarsaylmaktadr(Porter,1985). Deshpande vd. nin (1993) Japon firmalaryla yaptklar alma, pazar odakllkla irket performansnnilikiliolduunugstermitir.Amerikadadabenzerisonularaulalmtr (Balakrishnan,1996).Bualmalaragre,pazarodakllkfirmaperformansnnartmasna yolamaktadr.Bualmadadabenzeribirhipoteznesrlmektedir. H4: Pazar odakllk ile irket baars orantldr. Pazar odakll daha yksek kurulularn irketbaarsdahayksektir. 2.4.YenilikOdakllkvePerformans Uluslar aras rekabetin artt, retim ve tketim kalplarnn hzla deitii gnmzde, yenifrsatvezmlerinbulunmasgerekliliiaktr(LeeveWong,2006).irketlerinyeni likodaklolmalar,yenifikirlergelitirmeleri,deneylereakolmalarveyaratcltevik etmelerigerekmektedir.Ozsomervd.(1997)yenilikodakllnstratejikbirduruolduunu nesrmekte,buduruubenimseyenkurulularnsaldrganverekabetibiryapyasahip olduunubelirtmektedirler.Giriimcilerinyenifrsatlargrmesi,onlartespitedebilmesi ve bunlara cevap verebilmesi, onlara rekabet avantaj salamakta, rekabette onlar ne geirmektedir. Yenilikodakllkfirmannhayattakalmasnbelirleyennemlibirunsurdur.Zamanndayeni rnler gelitirebilen kurulular byme, ciro ve karllklarn arttrabilmekte ve hayatta kalabilmektedir.Bunedenleaadakihipotezkurulmaktadr. H5:Yenilikodakllkileirketbaarsorantldr.Yenilikodaklldahayksekkurulularn irketbaarsdahayksektir. 3.Aratrma,Sonuveneriler AratrmaMart2008Mart2009arasndastanbuldakibilgiilemfirmalarnnkurucularna ynelikolarakdzenlenmitir.eitlibilgiilemderneklerivevakflararaclylaoksay dafirmayaulalm,ayrcabilgiilemvebilgisayarfuarlarziyaretedilmivekurucukiiler legrlmtr.162kiidendoldurulmuvegeerlianketalnmtr.
512
3.1.Sonu Aratrmaya katlan 162 bilgi ilem giriimcisinden alnan bilgilere gre ebeke ilikileri pazar ve yenilik odakll etkilemekte, ancak performansn zerinde etkili olmamaktadr. almannsonularnagre,yenilikyapabilmeyeteneifirmaperformanszerindefazla sylaetkiliyken,pazarodakllkperformansetkilememektedir. ebeke ilikileri bilgi ilem giriimcilerinin irketlerini kurmalarna yardmc olmaktadr. Kuruluundevamndavarlnsrdrmesiiinkurulularnpazarihtiyalarnkarlayabil meleri gerekmekte, bu aamada da mteriler, resmi kurumlar ve niversiteler gibi pay dalarla ebeke ilikileri kurulmaktadr. Bu ilikilerin pazar odakllna olumlu katks ol makla beraber, firma baarsn dorudan etkilemedii anlalmaktadr. Kurulan ebeke ilikileridirektbirciroveyakarllkartnayolamamaktadr.Aynekildeebekeilikileri firmalar daha yeniliki yapmakta, mteri ve yer yer rakiplerle kurulan ilikiler rn ve srekyaslamalaryaplmasnsalayabilmekte,firmalarnyenilikodakllnaolumluyan smaktadr. Aratrmannilginbirbulgusuise,pazarodakllktanziyadeyenilikodakllnburneklem iinbaargstergesiolduudur.Mterivegenelolarakpazarbeklentilerinikarlamaile firmabaarsarasndabirilikitespitedilememitir;bunakarlkyenilikodakllkilefirma baarsarasndakuvvetlibirilikivardr.rnekleminbilgiilemsektrndenalnmoldu udnlecekolursa,busonufazlaartcgzkmeyebilir.Farklbirsektrde,rnein hzltketimmamullerisektrndekibirrneklemledahafarklbirsonucuneldeedilecei dnlebilir. 3.2.neriler Bualmadayalnzcatekbirsektrbilgiilemsektrelealnmveyalnzca162ce vaplanmvegeerlianketeulalabilmitir.almaAlmanya,AvusturyaveAmerikadada srdrlmektedir. Farkl kurumsal ortamlarda elde edilecek verilerle ebeke ilikilerinin performansa ve dier deikenlere etkisi daha gereki olarak tespit edilebilecek, daha genelsylemlerdebulunulabilecektir. KAYNAKA
Ahuja,G.(2000),CollaborativeNetworks,StructuralHoles,andInnovation:ALongitudinalStudy, AdministrativeScienceQuarterly,45,425455. Aldrich, H. E. Ve Reese, P. R. (1993), Does Networking Pay Off?, Ed. Churchill, N.C., Birley, S., Doutriaux,J.,Vd.,APanelStudyofEntrepreneursintheResearchTriangleinFrontiersofEntre preneurshipResearch,Massachusetts,Wellesley,325339. Amburgey, T. L. ve Rao, H. (1996), Organizational Ecology: Past, Present, and Future Directions, AcademyofManagementJournal39(5),12651286. AppiahAduK.veSinghS.(1998),CustomerOrientationandPerformance:AStudyofSmes,Man agementDecision36(6),385. Balakrishnan,S.(1996),AnExploratoryInvestigationintotheInfluenceofCustomerandCompeti torOrientations,R&D,DesignandManufacturingActivitiesonProfitability,AmericanMarket ingAssociationKongresi,SanDiego,CA,363369. Batjargal,B.(2003),SocialCapitalandEntrepreneurialPerformance.Russia:ALongitudinalStudy, OrganizationStudies24,535556. Coleman, J. S. (1988), Social Capital in the Creation of Human Capital, The American Journal of Sociology,94,95120. Coviello,N.E.ve Munro,H.J. (1995),Growingthe EntrepreneurialFirm: Networking for Interna tionalMarketDevelopment,EuropeanJournalofMarketing,29(7),4961. Deshpande, R., Farley, J. ve Webster, F. (1993), Corporate Culture, Customer Orientation, and InnovativenessinJapaneseFirms:AQuadratAnalysis,JournalofMarketing,57,2337.
513
Donckels,R.veLambrecht,J.(1995),NetworksandSmallBusinessGrowth:AnExplanatoryModel, SmallBusinessEconomics7(4),273289. Duchesneau,D.A., veGartner,W.B., (1990), AProfileof NewVenture SuccessandFailure inan EmergingIndustry,JournalofBusinessVenturing5(5),297312. Gatignon,H.,veXuereb,J.M.(1997),StrategicOrientationoftheFirmandNewProductPerform ance,JournalofMarketingResearch,34,7790. Geletkanycz,M.A.veHambrick,D.C.(1997),TheExternalTiesofTopExecutives:Implicationsfor StrategicChoicesandPerformance,AdministrativeScienceQuarterly,42,654681. Havnes, P. A. ve Senneseth, K. (2001), A Panel Study of FirmGrowth Among Smes in Networks, SmallBusinessEconomics16(4),293302. Hurley,R.F.veHult,G.T.M.(1998),Innovation,MarketOrientation,andOrganizationalLearning: AnIntegrationandEmpiricalExamination,JournalofMarketing,62,4254. Kent,P.,(1994),ManagementAdvisoryServicesandtheFinancialPerformanceofClients,Interna tionalSmallBusinessJournal12(4),4558. Larsson,E.,Hedelin,L.,veGarling,T.(2003),InfluenceofExpertAdviceonExpansionGoalsofSmall BusinessesinRuralSweden,JournalofSmallBusinessManagement41(2),205212. Lerner,M.,Brush,C.veHisrich,R.(1997),IsraeliWomenEntrepreneurs:AnExaminationofFactors AffectingPerformance,JournalOfBusinessVenturing12(4),315339. LiJ.J.(2005),TheFormationofManagerialNetworksofForeignFirmsinChina:TheEffectsofStra tegicOrientations,AsiaPacificJournalOfManagement,22,423443. Madhavan, R., Koka, B. R. ve Prescott, J. E. (1998), Networks in Transition: How ndustry Events (Re)ShapeInterfirmRelationships,StrategicManagementJournal,19,439459. Matsuno,K.,Mentzer,J.T.,vezsomer(2002),TheEffectsofEntrepreneurialProclivityandMarket OrientationonBusinessPerformanceJournalofMarketing,66,1832. Narver J. D. ve Slater S. F. (1990), The Effect of a Market Orientation on Business Profitability, JournalofMarketing5,2035. Nee,V.(1992),OrganizationalDynamicsofMarketTransition:HybridForms,PropertyRights,and MixedEconomyinChina,AdministrativeScienceQuarterly,37,127. Oviatt, B.M. ve Mcdougall, P. P. (1997), Challenges for Internationalization Process Theory: The Case of International New Ventures Management, Management International Review, 37(2), 8599. OzsomerA.,CalantoneR.J.veDiBenedettoA.(1997),WhatMakesFirmsMorennovative?ALook at Organizational and Environmental Factors, Journal of Business and Industrial Marketing, 12(6),400416. Porter, M. (1985), Competitive Advantage: Creating And Sustaining Superior Performance, New York:FreePress. Ruekert, R. (1992), Developing a Market Orientation: An Organisational Strategy Perspective, InternationalJournalofMarketing9,225245. Shepherd, D. A., Douglas, E. J. ve Shanley, M. (2000), New Venture Survival: Ignorance, External Shocks,andRiskReductionStrategies,JournalofBusinessVenturing15(56),393410. Slater,S.F.,veNarver,J.C.(1995),MarketOrientationandtheLearningOrganization,JournalOf Marketing,59,6374. Tsang,W.K.(1998),CanGuanxiBeaSourceofSustainedCompetitiveAdvantageforDoingBusi nessinChina?AcademyofManagementExecutive,12,6473. Tushman, M. L. ve OReilly, C. (1996), Ambidextrous Organizations: Managing Evolutionary and RevolutionaryChange,CaliforniaManagementReview,.38(4)830. WatsonJ.(2007),ModelingTheRelationshipBetweenNetworkingandFirmPerformance,Journal OfBusinessVenturing22,852874. Xin,K.R.,vePearce,J.L.(1996),Guanxi:ConnectionsasSubstitutesforFormalInstitutionalSup port,AcademyofManagementJournal,39,16411658. Zhao,L.,veAram,J.D.(1995),NetworkingandGrowthofYoungTechnologyIntensiveVenturesin China,JournalofBusinessVenturing10(5),349370.
514
TRKPLASTKSEKTRNDE STRATEJKYNLPAZARYNLOLMABOYUTLARINALKN BRARATIRMA

EnginDenizER mrNeczan DokuzEyllniversitesi TMURCANDAYZMEN engindeniz.eris@deu.edu.tr DokuzEyllniversitesi omur.ozmen@deu.edu.tr PnarSRALZER DokuzEyllniversitesi pinar.ozer@deu.edu.tr
ZET Stratejik ynetim alannda alan aratrmaclar uzun sredir rgtsel konular ile pazarlama stratejilerini bir aradaelealmakta,pazarlamafelsefesinin,ynetimfelsefesiileokuzakdnlmemesigerektiiniifadeederken buikiiletmeilevininzelliklemteriyednkeylemlerdebiraradaelealnmasgereinivurgulamaktadrlar.Bu dncedenhareketlestratejikbireilimolarakelealnanpazarynlolmaanlayiletmeninstratejikynelim leri ile de dorudan ilintili grlmektedir. Stratejik eylemlerde sergilenen davran biimini pazar yneliminin varlvealtboyutlarileincelemek,bylecemevcutvepotansiyelmterilereynelikrekabetiavantajsalama yolu stratejik ynetim asndan nem kazanan bir durum olarak ortaya kmaktadr. Bu almada da bahsi geenyaklamDnyadavesonyllardageliimivestratejiknemisrekliartanplastiksektrndeincelenmitir. Sonutasektrnkabulgrenstratejiknemivesektrdekiiletmelerinstratejikpazarynlolmaanlaylarnn varlveikiynelimarasndakiilikiaratrmasonucuilededesteklenmektedir. AnahtarKelimeler:Stratejikynlolma,pazarynlolma,trkplastiksektr.
1.SORUNSAL Ynetimkuram,genelliklerekabetavantajsalamayaynelikyeniynelimlerinuyarlan masna ilikin ipularvermektedir. Bir iletme ynelimi (business orientation) olarak pa zarlamakavramdaynetimasndanilgiyaratmaktadr(WongveSaunders,1993).Stra tejikynlolma(strategicorientation)iseiletmelerinoperasyonlarndakistratejikdavra n biimlerini ve srdrlebilirrekabet iin stratejik ynelimlerini ifade etmektedir (Auh veMenguc,2005). Gray ve Hooley (2002) pazar ynl olma kavramn (market orientation) pazarlama ve ynetimstratejilerinintemeltaolduunuifadeederken,yaplanbirokgrglalmada pazarlama ynetimi genel iletme stratejileri iin ele alnmas gereken temel bir unsur olarakdeerlendirilmektedir.Ynetimyaznndaelealnanmteriodaklolmaanlayve pazarynelimligiriimlerbununbirgstergesidir.stdzeydepazarynlolmaanlayna sahip olan iletmelerin srekli olarak mterilerine daha fazla deer yaratabilmek zere yenialternatifrekabetavantajlarnaratracaklarifadeedilirken,stratejikynetimeilikin varsaymlarda zaten srekli rekabet avantaj salayabilecek olan iletmenin mevcut ve potansiyel mterileri iin deer yaratan iletmeler olaca belirtilmektedir (Kumar vd., 1998). rgtsel kltr boyutunda da pazarlama yaklamnn etkisi grlmekte ve genel iletmeperformanslmiindepazarpay,rnkalitesi,pazarnyapsgibipazarlama ynetimine atfedilebilecek kavramlar ele alnmaktadr (Deshpande vd., 1993). Ruekert (1992)rekabetiolmastratejisininaslndapazarynlolmaiintemelodaknoktaolduu nu belirtirken, Slater ve Narver (1998) pazar ynl olma ve iletme stratejisi ilikileri ile rgtseletkinlikiinbukavramnneminivurgulamtr.VorhiesveHarker(2000)ynetsel anlamda z yetkinliklerin nemine deinerek mteri ve rakip ynl olmann yani genel erevepazarynlolmanniletmelerasndantemelbirzyetkinlikolduunuvepazar lamaeylemlerininiletmestratejileriiinneminiifadeetmitir.
515
Buamalaynetim,stratejikynetimvepazarlamaalanndazelliklestratejistlertarafn dan ele alnan, iletmenin stratejik ynlpazar ynl olmasna ilikin boyutlarn etkilei mininirdelenmesialmanntemelsorunsaldr. 2.YNTEM Sosyal bilimler alannda yaplan aratrmalarda gncel bir yaklam daha etkin sonulara ulaabilmekiinaynaratrmaiindehemnitelhemdenicelverilerinbirliktetoplanmas veoaratrmaiinortaksonularaulamadr(Creswell,2003:238).Bubalamdaikiyn teminaynaratrmadakullanlmasileokluyntem,oklustrateji,karmayntem,karma metodoloji olarakeitliekillerdeadlandrlanbirnc yaklamaratrmalarda tercih edilmektedir(Bryman,2006).Bualmadadakuramdanhareketleamacaynelikolarak ikiaratrmayntemidesonularngvenilirliiniartrmakamacilebiraradakullanlm tr.Aratrmannniceladmndaveritoplamatekniiolarakyazlsorusorma(anket)kulla nlmolup2deikeneynelikolarakNarverveSlater(1990)'inpazarynlolmalei (MKTOR) ve Venkatraman (1989)n alt boyutlu (saldrganlk, analiz etme, savunmaclk, gelecee bak, proaktiflik, risk alma agressiveness, analysis, defensiveness, futurity, proactiveness, riskness) stratejik ynl olma lei kullanlmtr. Aratrmann nicel ks mnda oluturulan modeli tekrar dorulamak ve ortaya konan hipotezlere destek olmas asndantasarlanannitelaratrmadaodakgrmetekniiilekatlmclarladerinlemesi negrmeyaplmtr. Karmayntemiintemelrneklemestratejisi,amacaynelikrneklemedir(TeddlieveYu, 2007). almann amac ve doas gerei Trk Plastik Sektr anaktleyi olutururken, aratrmannnclbiralmaolmasnedeniilearatrmaEgeBlgesindefaaliyetgsteren plastikreticilerirneklemindeEgePlastikSanayicileriDayanmaDerneiyeleriileger ekletirilmitir. 3.KATKI Kuramsal tartmalar ve grgl aratrmalar, hem ynetim hem de pazarlama yaznnda pazar ynl olma kavramn iletme stratejileri asndan ele almaktadr. Dier taraftan pazar ynl olmann iletmelerin stratejik eilimleri ile ne denli ilikili olduu da yaznda gerekletirilen sorgulamalardan birisidir. Morgan ve Strong (1997)'un almalar bu an lamdakiirdelemeyiiermektedir.YaplmaktaolanbualmailedeTrkiye'de1990'lardan itibarenelealnanancakhalenyeterlidzeydeincelenmemiolanpazarynlolmakav ramnn stratejik ynelimle olan ilikisini Trk Plastik sektr asndan deerlendirmek amalanmaktadr. 4.KAPSAM Amerikada1950lerpazarlamannilkdefabiriletmecilikveynetimfelsefesiolarakbe nimsenmesi(Webster,1988;MohrJackson,1991)veynetimkavramiindedeyeralacak yenibirpazarlamaanlaynadorugeiingstergesiolanbirdnemdir.Birokakademis yendahaetkinolabilmekiinpazarlamannrgtselfelsefeninbirparasolmasvezel likle de mteri gereksinimlerini destekleyen bir anlay getirmesi gerektii konusunda hemfikirdirler (Marinov vd., 1993). Barksdale ve Darden (1971) ve McNamara (1972) da pazarlamann bir iletmecilik felsefesi olduunu belirtirken (Kohli ve Jaworski, 1990), Kotler (1997) pazarlama tanmlarnda kavramn sosyal ve ynetsel bir kavram olduunu ifadeetmi(Hoekstravd.,1999)birdiertaraftanpazarlamailestratejikynetiminilikisi deakavurgulanmtr(MorganveStrong,1998).1950lerdensonrapazarlamannrg tbiimlendirenbiryapsolmasnnvurgulanmasileynetselolarakdahafazlaelealn m,ilerleyenyllardapazarynlolmazelliklehemstratejikpazarlamahemdestratejik ynetiminbirkonusuolarakirdelenmitir(HarrisveOgbonna,2000).Biriletmeynelimi
516
(business orientation) olarak pazarlama kavram da ynetim asndan ilgi yaratmaktadr (WongveSaunders,1993).Pazarlamaalanndaalanstratejistler,uzunsredirrgtsel konular ile pazarlama stratejilerini bir arada ele almaktadrlar (Flint, 2004). Pazar ynl olma kavramna ilikin nc almalar olan Hult ve alma arkadalar (2005) da pazar ynl olma deikeninin zellikle stratejik alanda kendisine yer bulmu olduuna dein mektedirler. GrayveHooley(2002)pazarynlolmaypazarlamaveynetimstratejilerinintemelta olduunuifadeederken,yaplanbirokgrglalmadapazarlamaynetimigeneliletme stratejileriiinelealnmasgerekentemelbirunsurolarakdeerlendirilmektedir.Ynetim yaznnda ele alnan mteri odakl olma anlay ve pazar ynelimli giriimler bunun bir gstergesidir.stdzeydepazarynllesahipolaniletmelerinsrekliolarakmteri lerinedahafazladeeryaratabilmekzereyenialternatifrekabetavantajlarnaratracak lar ifade edilirken, stratejikynetime ilikinvarsaymlarda zaten srekli rekabet avantaj salayabilecek olan iletmenin mevcut ve potansiyel mterileri iin deer yaratan ilet melerolacabelirtilmektedir(Kumarvd.,1998).Ruekert(1992)rekabetiolmastratejisi ninaslndapazarynlolmaiintemelodaknoktaolduunubelirtirken,SlaterveNarver (1998) pazar ynl olma veiletme strateji ilikileriile rgtsel etkinlikiinbu kavramn nemini vurgulamtr. Vorhies ve Harker (2000) ynetsel anlamda z yetkinliklerin ne minedeinerekmteriverakipynlolmannyanipazarynlolmanniletmelerasn dan temel bir z yetkinlik olduunu ve pazarlama eylemlerinin iletme stratejileri iin neminiifadeetmitir. Rekabet stratejisi stratejik ynl olma ile kimi zaman e anlaml olarak ele alnmakta (ManuveSriram,1996)vepazarynlolmannstratejikadannemidevurgulanmakta dr.Bubalamdayounrekabetortamndamteriyerakiplereoranladahaetkinmalve hizmet sunabilme pazar ynl olmann gereini ortaya koyarken bu kavramn iletmenin stratejik ynl olmas ile ne denli ilikili olduunun da incelenmesi kuramsal ve grgl aratrmalariinbirsorgulamayiermektedir. 5.SONUVENERLER Plastiksektroksaydasektrilezellikleinaatveotomotivgibiyksekmaliyetli,bili im gibi yksek teknolojiye dayanan sektrlerle ilintili olmas nedeniyle stratejik olarak nemligrlmektedir.Aynzamandaktveokdeerlibirhammaddeolanpetroltrevleri ile allyor olmas sektrn nemini artrmaktadr. Bu amala kuramda ortaya konan yaklam yaplan nicel ve nitel aratrma sonrasnda sektrn genel doasn destekler nitelikte grlmtr. Aratrma sonrasnda elde edilen bulgulardan hareketle sektrn gereksinimleri de tespit edilerek sektrdeki iletmelere ynelik bir neri paketi hazrlan mtr. AratrmadizisininilkadmolarakTrkPlastikSektrndeyaplanbusorgulamailerleyen aamalarda dier sektrlerde de ele alnarak iletmelerin stratejik ynl pazar ynl olmalarnailikinbirgeneldeerlendirmeyaplacaktr. KAYNAKA
Auh, S. ve Menguc, B. (2005), The influence of Top Management Team Functional Diversity on StrategicOrientations:TheModeratingRoleofEnvironmentalTurbulenceandInterFunctional Coordination,InternationalJournalofResearchinMarketing,22,333350. Bryman,A.(2006),IntegratingQuantitativeandQualitativeResearch:HowisitDone?,Qualitative Research,6(1),97113.
517
Creswell, J. W. (1998), Qualitative Inquiry and Research Design Choosing Among Five Traditions. USA:SagePublications. Day,G.S.(1994a),TheCapabilitiesofMarketDrivenOrganizations,JournalofMarketing,58,37 52. Deshpande,R.,Farley,J.U.veWebster,F.E.(1993),CorporateCulture,CustomerOrientation,and InnovativenessinJapaneseFirms:AQuadradAnalysis,JournalofMarketing,57(1),2337. Flint,D.J.(2004),StrategicMarketinginGlobalSupplyChains:FourChallenges,IndustrialMarket ingManagement,33,4550. Gray,B.J.veHooley,G.J.(2002),MarketOrientationandServiceFirmPerformanceAResearch Agenda,EuropeanJournalofMarketing,36(9/10),980988. Harris, L. C. ve Ogbonna, E. (2000), The Responses of Frontline Employees to MarketOriented CultureChange,EuropeanJournalofMarketing,34(3/4),318340. Hoekstra,J.C.,Leeflang,P.S.H.,Wittink,D.R.(1999),TheCustomerConcept:TheBasisforaNew MarketingParadigm,JournalofMarketFocusedManagement,4,4376. Hult,G.T.,Ketchen,Jr.D.J.,Slater,S.F.(2005),ResearchNotesandCommentariesMarketOrienta tionandPerformance:AnIntegrationofDisparateApproaches,StrategicManagementJournal, 26,11731181. Kohli,A.K.veJaworskiB.J.(1990),MarketOrientation:TheConstruct,ResearchPropositions,and ManagerialImplications,JournalofMarketing,54,118. Kumar, K., Subramanian, R. ve Yauger, C. (1998), Examining the Market OrientationPerformance Relationship:AContextspecificStudy,JournalofManagement,24(2),201233. Manu, F. A., Sriram, V. (1996), Innovation, Marketing Strategy, Environment and Performance, JournalofBusinessResearch,35,7991. Marinov, M., Cox, T., Avlontis, G. ve Kouremenos T. (1993), Marketing Approaches in Bulgaria, EuropeanJournalofMarketing,27(11/12),3546. Mohrjackson,I.(1991),BroadeningtheMarketOrientation:AnAddedFocusonInternalCustom ers,HumanResourceManagement,30(4),455467. Morgan,R.E.veStrong,C.A.(1998),MarketOrientationandDimensionsofStrategicOrientation, EuropeanJournalofMarketing,32(11/12),10511073. Narver,J.C.,SlaterS.F.(1990),TheEffectofaMarketOrientationonBusinessProfitability,Jour nalofMarketing.54,2035. Ruekert,R.W.(1992),DevelopingAMarketOrientation:AnOrganizationalStrategyPerspective, InternationalJournalofResearchinMarketing,9,224245. Slater,S.F.veNarver,J.C.(1998),CustomerledandMarketoriented:LetsNotConfuseTheTwo, StrategicManagementJournal,19,10011006. Teddlie,C,veYu,F.(2007),MixedMethodsSamplingATypologywithExamples,JournalofMixed MethodsResearch,1(1),77100. Vorhies,D.W.,HarkerM.(2000),TheCapabilitiesandPerformanceAdvantagesofMarketdriven Firms:AnEmpiricalInvestigation,AustralianJournalofManagement,25(2),145171. Webster, F. E. (1988), The Rediscovery of the Marketing Concept, Business Horizons, MayJune, 2939. Wong,V.veSaunders,J.(1993),BusinessOrientationsandCorporateSuccess,JournalofStrategic Marketing,1,2040.
518
GIDAPERAKENDESEKTRNDEREKABETNYAPISI STRATEJKBMLEMELER
ErenDURMUARICI AkdenizniversitesiBFletmeBlm earici@akdeniz.edu.tr
ZET Bu almann amac gda perakende sektrnn iinde bulunduu youn rekabet hareketlerinin ardnda yatan rekabet stratejileri ile rgtsel yaplanmalarn performansa yansyan biimlemelerine ilikin grgl bulgulara ulamaktr. Gda perakende sektrnde yaanan rekabet, iletmelerin geleneksel ynetim faaliyetleri dnda, farkl strateji uygulamalar ve rgtlenme biimleri ile sektre zg biimlemelerin (configuration) oluumuna nedenolmutur.Bukuramsaltemeldenhareketedenbualmada,Antalyayresindefaaliyetgsterenuluslara ras,ulusalveyerelnitelikli,enaz400metrekaresatalannasahip,gdavegdadenaz5000rnbulundu ran,toptanrnsatyapmayanspermarket,hipermarketveindirimmarketlerininiindebulunduklarstratejik gruplarn farkl biimlemeleri ve gruplar arasndaki performans farkllklar incelenmitir. Aratrma sonucunda maazalarn, rekabet stratejisi ve rgt yaps asndan farkl grup iinde kmeletikleri tespit edilmitir. AratrmadatanmlananbukmelereMekanikYaplSpermarketler,OrganikYaplUcuzlukularveOrga nikYaplYerelleradlarverilmitir. AnahtarKelimeler:Biimleme,stratejikgrup,gdaperakendesektr,rekabetstratejisi,rgtyaps.
1.GR Sonyllardagdaperakendeciliigiderekdahafazlauluslararas,ulusalveyereloyuncunun yer ald bir sektr haline gelmitir. Byk ehirlerden balayarak giderek tm ehirlere doruyaylangdaperakendeiletmelerininsaysalart,satnalmavebirlemeler,ulusal gruplarn gda perakendecilik sektrne ynelik yatrmlar ve uluslararas gruplarn yeni pazarlaragirmelerigibifaktrler,sektrnpazaryapsnvebupazardakirekabetortamn ciddibiimdeetkilemitir.SektrdekihzlbymetmdnyadaveTrkiyedegdapera kende iletmeleri arasndaki rekabetin younlamasna neden olmutur. Trkiyenin ve dnyann nemli turizm merkezi olan Antalya yresi, son yllarda dier sektrlerde de geliim gstermi,ulusalve uluslararas yatrmclarn says artmtr. Nitekim Antalyada saylarhzlaartangdaperakendeiletmeleriarasndahzlyapsaldeiimveartanreka bet gzlemlenmektedir. Bu amala almada perakende sektrnn iinde bulunduu younrekabethareketlerininardndayatanrekabetstratejileriilergtselyaplanmalarn performansayansyanbiimlemelerineilikingrglbulgularaulalmtr. 2.ALIMANINAMACIVEKAPSAMI Bualmannamacgdaperakendesektrnniindebulunduuyounrekabethareket lerininardndayatanrekabetstratejileriilergtselyaplanmalarnperformansayansyan biimlemelerineilikingrglbulgularaulamaktr.Tmdnyadagdaperakendesekt rndeki hzl geliim rekabet ortamn ciddi biimde etkilemitir. Rekabet beraberinde sektrdedeiimikanlmazklm,gelenekselperakendecileryerinimodernperakendeci lerebrakmtr.Budurumtmdnyadagelenekselperakendeiletmelerininpazarpayla rnda ciddi bir de, modern perakende iletmelerinin pazar paylarnda ise her geen gn arta neden olmutur. lkemizdeki modern perakendecilik son yllarda yabanc ser mayeaknndahzkazanmasylabirlikteyerliveyabancsermayenintercihettii,birle melerin ve irket evliliklerinin yaand bir sektr haline gelmi, BakkalSpermarket rekabeti artk yerini daha ok dnya devleri ile ulusal ve yerel perakendeciler arasndaki rekabetebrakmtr.NitekimTrkiyesonyllardasaylarhzlaartanuluslararasgdape
519
rakendecileriningzdesikonumunagelmitir.Antalyayresindedegzlemlenenszkonu surekabetinsondnemlerdeoldukayounbiimdearttdikkatekmektedir. Gdaperakendesektrndeyaananrekabet,iletmeleringelenekselynetimfaaliyetleri dnda,farklstratejiuygulamalarvergtlenmebiimleriilesektrezgrekabetrn tlerinin(pattern)oluumunanedenolmutur.Rekabetstratejileriilergtyapsarasn dakiilikiyebalolarakortayakanburntleryazndabiimleme(configuration)ola raktanmlanmaktadr(Mintzberg,1979).Biimleme,genelliklebiraradagrlen,kavram sal olarak ayr zelliklerin herhangi birok boyutlu kmelenmesidir (Sarvan, vd. 2003). Wardvd.(2007)biimlemeyikoulbamllntesindehertipdurumdabaarlolmak iin birden fazla yol olabileceini ifade eden, bir sektrdeki rekabetin doasn anlamaya yardmc olan, iletmeler arasndaki performans farkllklarnn nedenlerini ortaya koyan stratejik grup kavram ile aklamaktadr. Grgl almalar belirli bir sektrdeki stratejik gruplarla farkl performans sonularna ulaabildiklerini gstermektedir. Bu kuramsal te meldenhareketedenbualmada,Antalyayresindefaaliyetgsterenuluslararas,ulusal veyerelnitelikli,enaz400metrekaresatalannasahip,gdavegdadenaz5000rn bulunduran,toptanrnsatyapmayanspermarket,hipermarketveindirimmarketle rininiindebulunduklarstratejikgruplarnfarklbiimlemelerivegruplararasndakiper formansfarkllklarincelenmektedir. 3.ALIMANINYNTEM Aratrmada nitel ve nicel aratrma tekniklerinden yararlanlmtr. ncelikle sektrn belli bal iletmelerinin (uluslararas, ulusal ve yerel nitelikli) st dzey yneticileriyle yzyze grmeler yaplm, sektr ile ilgili haber ierikli dokmanlar incelenmi, belirli dnemaralklarilegzlemleryaplmtr.almadarekabetstratejisineilikingstergele rinoperasyoneldzeydebelirlenebilmesiamacyla,Portern(1980)rekabetstratejilerinin daha geni snflandrmasn yapan Mintzbergin (1988) kavramsal strateji tipolojisinden (maliyetliderlii,fiyattafarkllatrma,imajfarkllatrma,destekfarkllatrma,kalitefark llatrma,tasarmfarkllatrmaveodaklanmamastratejileri)yararlanlmtr.Aratrmada stratejilerinlmndegeerliliivegvenilirliikabulgrmRobinsonvePearce(1988) ve Dess ve Davis (1984) tarafndan gelitirilen zgn leklerden faydalanlmtr. rgt yapsnailikingstergeleringdaperakendeiletmeleriasndanincelenebilmesiamacyla yaplanyazntaramassonucundazgnbiralmayarastlanmadndanrgtselboyut larn (merkezileme, standartlama, koordinasyon, biimselleme ve uzmanlama) l mne ilikinsoruformuaratrmactarafndangelitirilmitir.Performanslmnde ise Venkatramann (1989) zgn performans lei temel alnarak birim yneticilerininper formansboyutlarnailikinzneldeerlendirmelerdikkatealnmtr. 4.ALIMANINSONULARI Bualmada,Antalyayresindefaaliyetgsterenuluslararas,ulusalveyerelnitelikli,en az400metrekaresatalannasahip,gdavegdadenaz5000rnbulunduran,toptan rnsatyapmayanspermarket,hipermarketveindirimmarketlerininiindebulunduk lar stratejik gruplarn farkl biimlemeleri ve gruplar arasndaki performans farkllklar incelenmitir. Aratrma sonucunda maazalarn, rekabet stratejisi ve rgt yaps asn dan farkl grup iinde kmeletikleri tespit edilmitir. Aratrmada aratrmac tarafn dantanmlananbukmelereMekanikYaplSpermarketler,OrganikYaplUcuzluku larveOrganikYaplYerelleradlarverilmitir.Buadlargruplarndemografikzellikleri, rekabetstratejilerivergtyapsunsurlarnagreverilmitir.
520
4.1.DemografikBulgular Kmelemeanaliziilegrubadenperakendeiletmelerinindemografikbulgularince lendiinde,uluslararasiletmelerinbykbirounluununmekanikyaplspermarket ler ad verilen gruba dt tespit edilmitir. Analiz sonucunda uluslararas iletmelerin %81i (geri kalan organik yapl ucuzlukular grubuna dmtr), ulusal iletmelerin %23 (geri kalan organik yapl ucuzlukular grubuna dmtr) ve yerel iletmelerin %37si(gerikalanorganikyaplyerellergrubunadmtr)mekanikyaplspermarket lergrubunadmtr.kiadmkmelemeanalizisonularorganikyaplucuzlukularn veorganikyaplyerellerin15000vezerinderneidindeve2500vedahastmetre karesatalanndailetmeleribulunmadn,mekanikyaplspermarketleriniseenyk sek sat alanna ve en yksek rn eidine sahip iletmelerinin ( Toplam 5 iletmenin %60uluslararas,%20siulusalve%20siyerelniteliktefaaliyetgstermektedir)bulundu unu gstermitir. Nitel aratrma bulgular da mekanik yapl spermarketler grubunda yeralanbuiletmelerinsatalanvernsayszelliklerinegrehipermarketformatnda faaliyettebulunduunugstermektedir. Kmelemeanaliziilegrubadenperakendeiletmelerinindemografikbulgularince lendiinde,ulusaliletmelerin%97siveuluslararasiletmelerin%19uorganikyaplucuz lukular ad verilen grubu oluturmutur. Grupta dikkat ekici bir zellik, ulusal iletme saysdiergruplarakyaslaenyksekdeerdedir.Organikyaplucuzlukularnsatalan vernsayszellikleriincelendiinde,gruptayeralaniletmelerintamam400vedaha dk metrekare sat alannda, 5000 ve daha dk sayda rn eidine sahip olduu tespit edilmitir. Bu bulgu organik yapl ucuzlukularn dier iki gruba kyasla en dk satalannaveenazrneidinesahipolduklarngstermektedir.Dkmaliyetliope rasyon uygulamalar ile dikkat eken organik yapl ucuzlukular, dk metrekare sat alanveazsaydarneidiilemahallelerde,binaaltlarndavb.ounluklatketicilere dahayaknyerlerdekurulmaktadrlar.Nitelaratrmasonulardaorganikyaplucuzluk ular grubunda yer alan iletmelerin dk maliyetli operasyonlar ile ulusal/ uluslararas niteliklifaaliyetgsterenindirimmarketleriformatndarekabetstnleldeettiklerini ortayakoymutur. 4.2.StratejikGruplaralikinSonular Stratejikgruplarnrekabetstratejileriincelendiindefarkllatrmavemaliyetliderliistra tejilerini ayn anda uyguladklar tespit edilmitir. Aratrmada stratejik gruba den gdaperakendeiletmelerininperformansdzeylerinienfazlaetkileyenrekabetstratejisi ninmaliyetliderliiolduubelirlenmitir.okluregresyonanalizisonucundaorganikyapl ucuzlukularn maliyet liderlii stratejisine ilikin ortalama deeri, mekanik yapl sper marketlere ve organik yapl yerellere kyasla en yksek dzeyde bulunmutur. Bu sonu Antalyadafaaliyetgsterengdaperakendeiletmeleriarasndamaliyetliderliistratejisi nienfazlauygulangrubunorganikyaplucuzlukularolduunugstermitir.okluregres yon analizi sonucunda stratejik gruba den gda perakende iletmesinin performans dzeyini etkileyen dier(maliyet liderliistratejisinden sonra) rekabet stratejisinin farkl latrmaolduutespitedilmitir.Farkllatrmastratejilerineilikingruplararasndakiorta lamadeerlerbirbirleriilekyaslandndaorganikyaplucuzlukulardaendk,meka nik yapl spermarketlerde en yksek dzeyde bulunmutur. Bu sonu organik yapl ucuzlukularn maliyet liderlii stratejisi ile birlikte farkllatrma stratejilerini de (imaj, destek,rnvefizikselstratejiler)uyguladklarn,ancakmaliyetliderliistratejisinidier stratejilerekyasladahafazlauyguladklarngstermektedir.
521
Bamsz deiken olarak tanmlanan rgt yaps boyutlarnn (merkezileme, biimsel leme, standartlama, uzmanlama ve koordinasyon) iletme performansna etkisi oklu regresyon analizi ile incelenmitir. rgt yapsnn iletme performansna etkisi ile ilgili analiz sonular tm boyutlarn baml deiken performansla anlaml ve gl ilikiye sahip olduunu gstermitir. Regresyon analizine gre iletme performansn en fazla etkileyen boyutun merkezileme (dier boyutlar ise srasyla biimselleme, standart lama,uzmanlamavekoordinasyon)olduutespitedilmitir.Aratrmadamerkezileme boyutuile,rgtilgilendirenkararlarn(mteriyesunumvehazrlk,rnseimi,tutun durma, planlama ve stok ynetimi) maaza ynetimi tarafndan ynetim hiyerarisinin hangi dzeyinde (stratejik, operasyonel ve idari) verildii belirlenmitir. Sonuta Antal yadafaaliyetgsterengdaperakendeiletmelerindeoperasyoneldzeydemaazayne ticilerinin en fazla yetkiye sahip olduklar karar alan stok ynetimi, snrl dzeyde sahip olduklar karar alan ise tutundurma olarak tespit edilmitir. Levy ve Weitz (2001, s.354) operasyonel ynetimin birincil faaliyetlerinin, yksek stok devir hz, dk stok yatrm, stok bulundurma giderlerinin azaltlmas, verimli alan kullanm, fire maliyetlerinin d rlmesi,yenirnlersunulmasvb.stokynetimineilikinfaktrlerolduunuifadeetmek tedir. Kmeleme analiziile belirlenen gruba ait bamsz deikenlerin (merkezileme, stan dardizasyon,kontrolmekanizmas,biimselleme,uzmanlamavekontrol)bamldei ken zerindeki (performans) aklaycln belirlemek amacyla oklu regresyon analizi yaplmtr. Gruplara gre performans en fazla etkileyen rgt yaps unsuru, mekanik yaplspermarketlerde=0.74katsaysile,organikyaplucuzlukularda=0.44katsay sile,organikyaplyerellerde=0.54katsaysilemerkezilemeolaraktespitedilmitir. BusonuAntalyadafaaliyetgsterengdaperakendeiletmeleriarasndamekanikyapl spermarketlerin merkezileme dzeylerinin en yksek, organik yapl ucuzlukularn ise endkgrupolduklarnortayakoymutur. kiadmkmelemeanalizisonucundaorganikyaplyerellerrgtyapsunsurlarnagre deerlendirildiinde ortalamalarn tmnn birbirlerine yakn deerler olduklar tespit edilmitir.Grubunperformansnetkileyenrgtyapsunsurlarokluregresyonanaliziile incelenmi, tm deerlerin birbirine olduka yakn olduu bulunmutur. Burada dikkat ekenbulguorganikyaplyerellerinrgtyapsunsurlarnailikintmortalamadeerle rinin mekanik yapl spermarketlerden daha dk organik yapl ucuzlukulardan ise yaknamadahayksekolduudur.OrganikyaplyereliletmelerAntalyayresindefaali yetgsterenaileiletmeleridir.Nitelaratrmasonularbugruptayeralaniletmelerde tm kararlarn iletme sahipleri tarafndan verildiini gstermitir. Bulgularn deerlendi rilmesi sonucunda Antalyada faaliyet gsteren yerel gda iletmelerinin organik rgt yapszellikleritadtespitedilmitir.Bunedenlegrubayazartarafndanorganikyapl yerellerismiverilmitir. okluregresyonanalizisonucundamekanikyaplspermarketlerinmerkezilemeninyan srastandartlama,koordinasyonvebiimsellemeunsurlarnailikindeerlerinindedier ikikmeyekyaslaperformansenyksekdzeydeetkileyenboyutlarolduubelirlenmi tir.Mintzbergin(1983,s.157253)rgtbiimlemelerinegrebu gruptayeralanilet meler, merkezileme, standartlama, biimselleme ve uzmanlama derecesi yksek me kanikyapliletmelerolaraktanmlanmaktadr.Bylebiryapda,rgtyelerininfonksi yonlar,yetkivesorumluluklarakbirbiimdetanmlanmtr.Bakabirdeyimle,alan larn neyi, nasl yapaca, nelerden sorumlu olduklar hibir tereddte yer brakmayacak ekildebelirlenmitir.Bunedenletezalmasndayazartarafndanilkgrubadenilet
522
melererekabet stratejileri ile birlikte rgt yaps unsurlar da dikkatealnarak mekanik yaplspermarketlerismiverilmitir. oklu regresyon analizi organik yapl ucuzlukularn merkezilemenin yan sra biimsel leme, standartlama, koordinasyon derecelerinin de mekanik yapl spermarketlere ve organikyaplyerelleregredahadkdeerleresahipolduklarnortayakoymutur.Bu sonuAntalyadafaaliyetgsterengdaperakendeiletmeleriarasndaorganikyaplucuz lukular grubuna den iletmelerde pek ok kararn operasyonel dzeyde verildiini, merkezkayapnnesasolduunu,alanlarnbelirliilerdeuzmanlamasndanok,yap lacakiinrgtngenelamalarnagresreklideitiini,rgtyeleriarasndakiiletii min emirkomuta haberlemesinden ok danma niteliinde olduunu gstermektedir. Bulgularn deerlendirilmesi sonucunda organik rgt yaps zelliklerini tayan ve reka bette maliyet liderlii stratejisini dikkate alan bu gruba yazar tarafndan organik yapl ucuzlukularismiverilmitir. Stratejikgruplararasndakiperformansfarkllklararatrldndagenelolarakenyksek performansvegenelkarllkdzeyiorganikyaplucuzlukulara,endkperformansve genel karllk dzeyi ise organik yapl yerellere ait bulunmutur. Analizler sonucunda genel olarak performans dzeyi ve genel karllk dzeyleri incelendiinde, organik yapl ucuzlukularn,mekanikyaplspermarketlerinperformansnayakn ancakdaha yksek, organik yapl yerellerden ise daha da yksek performans gsterdikleri tespit edilmitir. DolaysylaAntalyayresindefaaliyetgsterengdaperakendeiletmelerinindtkleri stratejik gruplarn farkl biimleme zellikleri ile sektrde belirli performans dzeyleri yakalamalarna ramen, nitel ve nicel aratrma bulgular gruplar arasnda performans dzeyi en yksek grubun organik yapl ucuzlukular olduuna iaret etmitir. Organik yaplucuzlukularsrayla,mekanikyaplspermarketlerveorganikyaplyerellerizlemi tir. 5.ALIMANINKATKISI Bualmadaneldeedilensonularn,gdaperakendesektrndekistratejikbiimlemeler veperformanslailikilerikonusundayaplmsnrlsaydaaratrmayaveilgililmara larna katk yapmas beklenmektedir. Ayrca uygulamaclar asndan da strateji rgtlenmeperformans ilikilerine ynelik sonularn esinverici olabilecei dnlmek tedir. KAYNAKA
Aydn,K.(2005),PerakendeYnetiminlkeleri,Ankara:NobelYayn. Barca, M. (2005), Stratejik Ynetim Dncesinin Evrimi:Bilimsel Bir Disiplinin Oluum Hikayesi, YnetimAratrmalarDergisi,Mart. Barros,P.B.,D.Brito,veD.Lucena(2004),MergersintheFoodRetailingSector:AnEmpiricalInves tigation,EuropeanEconomicReviewElsevier,50(2),447468. Berman,B. veJ. R. Evans (2007), RetailManagement: A StrategicApproach, 10th Ed., NJ:Pearson Education. Bolton,R.N.veV.Shankar(2003),AnEmpiricallyDrivenTaxonomyofRetailerPricingandPromo tionStrategies,JournalofRetailing,79(4),213224. Chandler, A. D. (1962), Strategy and Structure:Chapters in theHistory of the American, Industrial Enterprise,Cambridge:MITPress. Conant,J.S.,D.T.SmartveR.SalanoMendez(1993),GenericRetailingTypes,Distinctive:Market ingCompetenciesandCompetitiveAdvantage,JournalofRetailing,75(4),255279. Cool,K.O.veD.Schendel(1987),StrategicGroupFormationandPerformance:TheCaseoftheU.S. PharmaceuticalIndustry,19631982,ManagementScience,33(9),11021124.
523
Doty, D.H. ve W.H. Glick (1993), Fit, Equifinality, and Organizational Effectiveness: A Test of Two ConfigurationalTheories,AcademyofManagementJournal,36(6),11961250. Gripsrud, G. and K. Gronhaug (1985), Structure and Strategy in Grocery Retailing: A Sociometric Approach,JournalofIndustrialEconomics,33(3),339347. Kim,C.,veR.Mauborgne(2005),MaviOkyanusStratejisi,ev.krAlpagut,stanbul:GlobalPub. LevyM.veB.Weitz(2007),RetailingManagement,4thEd.,Boston:McGrawHill,Irwin. Mintzberg, H. (1979), The Structuring of Organizations: A Synthesis of the Research, Englewood Cliffs,NY. Mintzberg,H.(1988),GenericStrategies:TowardaComprehensiveFramework,AdvancesinStra tegicManagement,5. Mintzberg,H.,B.AhlstrandveJ.Lampel(1998),StrategySafari,NewYork:TheFreePress. Morschett,D.,B.Swoboda,veSchrammKlein(2005),CompetitiveStrategiesinRetailing:AnInves tigationoftheApplicabilityofPortersFrameworkforFoodRetailers,JournalofRetailingCon sumerServices,10,113. Poole,R.,G.Clarke,veD.Clarce(2002),Growth,ConcentrationandRegulationinEuropeanFood Retailing,EuropeanUrbanRegionalStudies,9(2),167186. Porter, M. (1980), Competitive Strategy: Techniques for Analyzing Industry and Competitors, The FreePress. Porter,M.(1998),CompetitiveAdvantage:CreatingandSustainingSuperiorPerformance,Copyright (1985),NY:TheFreePres. Pugh,D.,D.Hickson,C.Hinings,veC.Turner(1968),DimensionsofOrganizationStructure,Admin istrativeScienceQuarterly. Pugh,D.,D.Hickson,veC.Hinings(1969),AnEmpiricalTaxonomyofStructuresofWorkOrganiza tions,AdministrativeScienceQuarterly. Robinson,R.veJ.PearceII(1988),PlannedPatternsofStrategicBehaviorandTheirRelationshipto BusinessUnitPerformance,StrategicManagementJournal,9(1). Sak, G. (2007), Trkiye Ekonomisi ve Perakende Sektr, Arasta Perakende Sektr Dergisi, 35, MartNisan. Sarvan,F.,A.E.Durmu,J.zen,B.zdemir,.E.Tarcan(2003),OnStratejikYnetimOkulu:Biim lemeOkulununBtnletiricierevesi,AkdenizniversitesiIBFDergisi,3(6). Venkatraman,N.(1989),StrategicOrientationofBusinessEnterprises:TheConstruct,Dimensional ity,andMeasurement,ManagementScience,35(8),942962. Venkatraman, N. Ve J. Camillus(1984), Exploring the Concept of Fit in Strategic Management, AcademyofManagementReview,9(3),513524. Venkatraman,N. vePrescott(1990),Environment Strategy Coalignment:An Empirical Test of Its PerformanceImplications,StrategicManagementJournal,11,123. Vicente,J.,S.Juan,veG.Isabel(2003),DynamicsoftheStrategicGroupMembershipPerformance LinkageinRapidlyChangingEnvironments,JournalofBusinessResearch,March. Wang,C.veP.Ahmed(2003),StructureandStructuralDimensionsforKnowledgebasedOrganiza tions,MeasuringBusinessExcellence,7. Ward, P., J. McCreery, ve G. Anand (2007), Business Strategies and Manufacturing Decisions, InternationalJournalofOperationsandProductionManagement,27(9),951973. Weir, C. (1995), Organizational Structure and Corporate Performance, Management Decisions, 33(1). Wissema, J. G., H. W. Van der Pol, ve H. M. Messer (1980), Strategic Management Archetypes, StrategicManagementJournal,1(1).
524

525
25.Oturum
TrkiyedeProfesyonelTiyatroTopluluklar:KltrelBirEndstrideGeli imveDeiim zgeCAN,BehllSDKEN zelveDevletHastaneleriAltPoplsyonlarnnEtkileimi:YounlukBa mllYaklam BoraAKSU BankasnnTrkSistemindekiRol:TarihselBirAnaliz AdnanBIAKSIZ,krZEN

526
TRKYEDEPROFESYONELtiyatroTOPLULUKLARI: KLTRELBRENDSTRDEGELMVEDEM
zgeCAN Sabancniversitesi, YnetimBilimleriFakltesi ozgecan@su.sabanciuniv.edu
ZET almamz, Trkiyedeki profesyonel tiyatro rgtlerinin kurulu oranlarnn zaman iinde deien kurumsal d evreyleilikisinibetimlemeyiamalamaktadr.Cumhuriyetinkurulduu1923den1983ekadargelenaltmyllk gzlemerevesineaitarivverisindeneldeedilenkefedicibulgular,farklkurumsalmantklarnrgtkurulula rn belirgin bir biimde ekillendirdiine, bu mantklarla tanmlanp birbirinden ayran tarihsel dnemlerde tiyatrokurulusaylarndanemlideiiklikleryaandnaiaretetmektedir.rgtselekolojivekurumsalbak alarn bir araya getirerek kltrel bir endstriyi inceleyen almamzn gelecekte benzer alanlarda yaplacak bakaaratrmalariintevikediciolmasumulmaktadr. AnahtarKelimeler:rgtselekoloji,kurumsalmantklar,kltrelendstri,tiyatrotopluluklar.
BehllSDKEN Sabancniversitesi, YnetimBilimleriFakltesi behlul@sabanciuniv.edu
1.KURAMSALEREVE Kltrelendstrilerierdikleribilgi,yaratmvesembolikvarlklarndoasnedeniylehzla gelimekte,bugelimeonlargiderekekonomininmerkezineyaklatrmaktadr(Thornton vd., 2005; Hesmondhalgh, 2002). Toplumsal anlamlarn retiminde dorudan rol alan rgtleribnyesindetoplayantelevizyon,radyo,sinema,sahnesanatlar,mzik,basnve yaynclkgibialanlarrgtaratrmaclarnngngetikedahaokdikkatiniekmektedir (Zuckerman vd., 2003; Glynn, 2000; Rao vd., 2003). Yaratclk ve yenilikilik srelerini ekillendirenveyneten,bilgiveestetiedayalrnleriyletoplumuetkileyenbualanla rsistematikolarakincelemekvekltrretimininileyiinianlamakgiderekdahanemli halegelmektedir. Buendstrilerinbalcalarndanbiriolantiyatro,Trkiyedeimdiyekadarrgtalmala rasndanokfazladikkatekmemivearatrlmamtr.OysaCumhuriyetinkuruluun dan gnmze gelen tarihsel dnemiinde Trk tiyatrosunun geirdii byk deiimler biryandatoplumdakipolitik,ekonomikvesosyokltrelevredemeydanagelendeiik liklerin aynasolmu, bir yanda da bu sektrde yer alan rgtler zerinde nemli etkiler yapmtr.Bunabalolarak,tiyatrorgtlerininkurulu,geliimvekapanlarnnizledii izgihareketlivefarkllambirrgtselalanortayakarmtr. rgtselekolojialmalarndaaratrmaclargelenekselolarakrgtseldeiimintopluluk dinamikleri ve rgtsel form zellikleri tarafndan nasl ekillendiini incelemilerdir (HannanveCarroll,1992;CarrollveHannan,2000).teyandankuruluvekapanoranla rnda evresel etkenlere bal olarak ortaya kan farkllamalargittikedahafazla nem kazananbiralandr(MarquisveLounsbury,2007;ndervesdiken,2007).Belirlidnem ler arasnda kurumsal ve sosyal evredeki dsal deiim rgt alannn dinamiklerine de etkiedecektir.Bunoktadailgiekiciolanmeselelerdenbalcas,farklkurumsalmantklar (FriedlandveAlford,1991;ThorntonveOcasio,1999)veonlarngetirdiikurumsalyaplar latanmlanabilecekbirbirindenayrtarihseldnemlerdergtkuruluoranlarnnnaslbir izgiizlediidir. Kurumsal mantklar, rgtlerin davran olaslklarn ekillendirip snrlandran, hangi r gtlerin nplanda olacan belirleyen ve onlarn rgtlenme ilkelerini biimleyen genel
527
fikir sistemleri olarak tanmlanmaktadr (Friedland ve Alford, 1991). Bu mantklarn iine gml bulunan eitli bilisel, normatif ve dzenleyici gler kurumsal dnmlerde baroloynar.Butarzdnmlerouzamanbirmantnzayflamasveyenibirmantn glenip onun yerini almas ile olur. Mantklardaki bu kayma ve kurumsal deiim rgt topluluu sreleri zerinde de nemli etki yapar (Haveman ve Rao, 1997; Thornton ve Ocasio,1999). Bu kuramsal ereve iinde Trkiyedeki tiyatrolarn baz ekolojik geliim zelliklerini ta nmlamayhedefleyenalmamznyantaradtemelsoru,farkldnemlerdehayatbu lan ve birbirlerinin yerine gelen farkl kurumsal mantklarn tiyatro rgtlerinin kurulu orannda bir deiim yaratp yaratmaddr. Dolaysyla, incelememizde Trkiyede 1921 ile1983yllararasndafaaliyetegeenprofesyoneltiyatrorgtlerininkuruluveyoun luk oranlarn ve farkl kurumsal mantklarn hkm srd dnemlerin bu deerleri ne ekildeetkilediinibetimlemeyiamalamaktayz. 2.TRKYETYATROALANI Trkiyedetiyatrorgtleri,hembelirliortakiselzellikler,hemdemaruzkaldklarkimi sosyalsrelerveortakdsaletkilerynylebelirlibirrgtselbiimivebyleceoluan alanifadeeder.TiyatrotarihizerineyaznadayanarakTrktiyatrosundafarklkurumsal yaplarn ve mantklarn geerli olduu dnemler 19231960, 19601980 ve 1980 sonras eklindeayrtrlabilir(And,1983;ener,1998). Cumhuriyetin kuruluundan 1960a kadar olan dnemde Trk tiyatrosunda kabaca bir adlandrmaylaaydnlanmacmantkhkmsrmtr.Savatanhenzkpyenibirdev letkurmannetkisiderindenhissedilmi,kendinihalkeitmeyeveaydnlatmayaadayan, kurucu misyon stlenmi bir tiyatro alan ortaya kmtr. Toplumun arzu edilen ada uygarlkseviyesineykseltilmesindevegeleceeynelikumutvegveninpekitirilmesin detiyatrosanatilevselbiraraolarakbenimsenmi,temeldeerhalknmodernsanatla raulamnvebeenisinigeniletmekolmutur.BudnemdeHalkevleriveKyEnstitle rinin alp tiyatro almalarnn balatlmas, Devlet Konservatuarnn ilk mezunlarn vermesi,zeltiyatrotopluluklarnnturnetemsilleriyletiyatroyuyurtapndatantmas,ilk Tiyatro Enstitsnn kurulmas sz konusu anlayn rn olan rneklerdir. Oyunlar ve repertuarlarreformcuidealleridestekleyipcokuyaratacakekildeseilmi,stnnitelikli grlenBatklasiklerinenemliyerayrlmtr.zetle,tiyatroulusalbirkimlikkazanmave Bat uygarln yakalama esaslar zerine ina olurken tiyatro topluluklar iin ana tema toplumaduyulansorumlulukbilinciolmutur. Sonrasnda,1960tanitibarenTrktiyatrosunemlibirdnmyaam,lkeninsosyal, kltrel ve politik yaamndaki dinamizm ve zgrlk atmosfer kendini bir estetik ve yaratclkdalgasylagstermitir.Tiyatroartkcahilhalkaydnlatmadabiraraolmaktan kmtr. Tiyatro topluluklar iin yaplan iin kalitesi ve estetik stnl temel sorun haline gelmi,tr,biimveieriktefarklveyaratcdenemelerortayakmtr.1960ve 1970li yllar kapsayan bu dnemi yaratcestetik bir mantn tanmlad sylenebilir. zellikle geleneksel biimler ve halk gsteri sanatlarndan faydalanlm, Batdan doru dan ithal edilen eserlerden ok, yerli oyunlara ve oyun yazarlna ncelik verilmitir. zleyen 1980li yllarda ise, politik ve ekonomik yaamdaki byk deiimle Trk tiyatro sundatemelanlaytekraryorulmu,birncekidneminestetikmantkaybolarakyeri niticaribeklentilerevefinansalperformansavurguyapanvetalepyaratlmasnnceleyen birpiyasamantnabrakmtr.Buamalarlauyumluolarakseyircininounluunahitap edecekdahahafifveanlalmaskolayoyunlarnplanakm,piyasaglerininetkisiyle tiyatroestetikkalitedenuzaklappoplerlemeyolunagirmitir.
528
3.VERLERVEANALZ almamznamalarngerekletirmekiinTrktiyatrosunun19211983yllararasnda kidnemikapsayanveszkonusuyllariindefaaliyetgstermibtnprofesyoneltiyat ro topluluklarnn kurulu bilgilerini, temel trlerini ve corafi konumlarn ieren ariv verisikullandk.Gzlemerevesineaitbuverilerutemelkaynaklarndaneldeedilmitir: Cumhuriyet Dnemi Trk Tiyatrosu (And, 1983); Cumhuriyetin 75. Ylnda Trk Tiyatrosu (ener, 1998); Trk Tiyatrosu Ansiklopedisi (zn ve Drder, 1967); Cumhuriyet Dnemi TrkiyeAnsiklopedisi,Cilt4ve9;TrkTiyatrosunda19601970Dnemi(Erko,1993).Sz konusukaynaklaralanntambirkapsamnsunamadndanekbirarivtaramasveinter nettabanl tarama ile de desteklenmilerdir. Kodlanan temel bilgiler kurulu yl, o ylki toplam tiyatrosays,tiyatronuntrvebulunduuehirdir.Kuruluylvedierbilgileri eksik ya da pheli gzlemlerincelemeden karlmtr. Bu prosedr toplam 276 profes yonel tiyatro stene kurulu yl verisi retmi olup, bu saynn iinde ok uzun sre var olmubykrgtleryanndasadecebirseneyadadahaksayaayabilmioldukakk boyuttakitiyatrogruplardayeralmaktadr.Birtiyatrorgtnnkuruluu,almamzda profesyonelbirtiyatrorgtnnvaroluununilkylolaraktanmlanmtr. 4.BULGULAR Cumhuriyetdnemindekitiyatrokurulular1928ylnakadarsonderecedkdzeyde kalmtr.Builkkuruluyllarnnardndan1930luyllardave1940larnbandanitibaren faaliyetteolantoplamtiyatrosaysndaykseliyaanm,byleceulalandeeriseotuz yllkbirdnemdehemenhemenayndzeylerdesabitkalmtr(yllkortalama13rgt). Tiyatrosaysndakiaslbykgeliimise1960dabalayanbyksramaylagereklemi tir.Bukaydadeerartlaberaberrgtyounluu197172yllarndaenykseldzeyine ulamtr (N=68). Ancak, zellikle 1970lerin ikinci yarsnda kendini hissettirmeye bala yansorunlarvekarmaa,faaliyetteolantiyatrosaysndaderinvehzlbirdgetirmi tir. Bu ciddi d yeni bir politik ve kltrel dnmn yaand 1980e kadar devam etmi,hemensonrasndakibirkayliindetiyatrosaysndahafifbirkprdanmayaansa dancekidnemdekidzeyinokaltndakalmtr. zellikle19601970srecindenemlibirgelimeveyaylmaetkisiolutuunu,kaynaklarn bololduubirortamdayenikurulanrgtlerinsonrakikurulularzendiriptevikettiini grmekteyiz. Sz konusu dnemin balarnda gelen sosyal dinamizm ve bunlarn belirgin biryaratcestetikmantkolaraktiyatroalannayansmas,dahafazlasaydargtnkuru lupyaamasnaimkansalamtr.Denebilirki,tiyatrodayeniyaratcbiranlaynnortaya kmas birok yeni rgt yaratm, onlarn beslenecei kaynaklar zenginletirmitir. Bu bulgu, yaznda benzer birkurumsal etki olan politik hareketliliin kurulu saylar zerine etkilerini inceleyen almalarla ayn yndedir (Dobrev, 2001). te yandan, sz konusu farkllamavehareketliliinkapsamargenileyipbirkargaahalinialdndavekaynak larkstl halegeldiinde,birtahripsrecinegirilerek yeni rgtler kurulmamaya,olanlar isekapanmayabalamtr.Birbakaifadeyle,sosyopolitikvekltrelsrelerinolgunla trdyaratcestetikmantkendstrideyenikurululartevikederbirroloynarken,son rasndabukurumsaletkininzayflayarakbakabirmantaevrilmesininkurulusaylariin sonucuolumsuzolmutur.Diertaraftan1960ylncesindetiyatrokurulularndadzbir izgi olmayp belirli oynamalar yaandn, ancak temel olarak olduka dk seviyeler izlediinigrmekteyiz.rnein2.DnyaSavayllarnda(194046)toplamdaancakbirka yenitiyatroalabilmi,sonrasndaalanayenidenbirhareketlilikgelmitir.
529
zetle, hem kurulu saylarna hem de toplam younlua bakarak Cumhuriyet tiyatrosu nungeirdiiilkikiyirmiersenelikdnemkurumsalanlamdatiyatrorgtbiimininku rumsallamayavemeruiyetkazanmayaaltyllarolarakdeerlendirilebilir.Bubulgu, dnemiyanstanaydnlanmacmantngetirdiikimlikoluturucuvekurulucufelsefeyle birebirelemektedir.Denebilirki,budnemileriyeyneliknicelikselvenitelikselbirbiri kimsrecinideierir.Benzerbireynll19601980dnemiiindegrmekmmkn dr.eitlidinamiklerlebiliselmeruiyetaltyapsnnhazrlanmas,yenibiryaratcestetik mantnyerleiptiyatrolarnbeslendiizeminvemalzemeyioluturmasylatiyatrorgt biimi byk bir hzla yaygnlap gelimitir. Grnen tablo meruiyet kazanmna ilikin ekoloji aratrmaclarn younluk bamll kuramna (Hannan ve Carroll, 1992) ve ku rumsalcbakasnadabykldeuymaktadr(DiMaggiovePowell,1983).zleyenve 1980lerlebalayanpiyasamantnngnmzekadarkiuzunvadelietkisigzlemere vesidndaolduundanbualmamzdayeralmamaktadr. Tiyatrorgtnfusu,tamamyanndacorafikonumvergtbiimizellikleriasndan mevcutbulunanalttopluluklarnnyounlukvergtkurulusaylarbakmndandaince lenebilir. Trkiyede tiyatro rgtleri temel iki biim alabilmektedirler: zel tiyatrolar ve deneklitiyatrolar.deneklitiyatrolarzelkaynaklarlakurulanrgtlerolmaypmerkezi yadayerelresmikurumlartarafndankurulupfinanseedilentiyatrolardr.Devlettiyatrola rveehir(yadabelediye)tiyatrolarbukategoriiindedir. GnmzdehalenyaayaneneskitiyatrostanbulehirTiyatrosu(eskiadylaDarlbedayi, 1915)olmasnaramen,CumhuriyetDnemindealanilktiyatrolarnhepsizeltiyatro lardr ve bu rgt biimi denekli tiyatrolara gre saysal stnln srekli biimde korumutur.deneklitiyatrosaysbatayavaveclzbirgeliimgsteripenyksekd zeyine1965teulamtr(N=14).Sonrasndazeltiyatrobiiminenazarandkamasabit birdzeydekalmtr.Enfazlayenideneklitiyatronunkurulduudnemyine19601970 arasdr. Ancak bu tablo ve grlen saysal farkllklar yorumlanrken zel tiyatrolarn dar kadrolu, kolay bir araya gelip dalabilir yaplar, denekli tiyatrolarn ise ok daha byk leklivedahafazladevamllkgsterenyaplarolduuunutulmamaldr. Tiyatro rgtlerinibirbirinden ayrandierbirnemli zellik faaliyetgsterdiklericorafi konumdur.Dnemlerboyuncatrolarakzeltiyatrolarnbirhakimiyetiszkonusuolduu gibi corafi konum olarakda stanbulda kurulan tiyatrolarn dier ehirlerde kurulanlara gre hem younluk hem kurulular bakmndan sayca belirgin bir stnl dikkati ek mektedir.Yinede1960larnikinciyarsndadierehirlerdenemlibirkuruluveyoun luk art yaanmtr. stanbuldan sonra en ok kuruluun yaand ehir Ankara iken, zmir,BursaveAdanagibibykehirlerdahilAnadolunundieryerlerindekikurulular dkkalmtr.Gzlemerevesininbtniindetiyatrokuruludalmyledir:stan bul%67;Ankara%21;dierehirler%12.Yinede,yaratcestetikmantklaberabertiyatro hareketihemyerelynetimlerindahafazladesteinialm,hemdeyurtsathnadahaiyi yaylmtr:lkkrkyldastanbuldnda22profesyoneltiyatrokurulmukenbusaysonra kiyirmiyllkdnemde63tr. Bufarklalttopluluklararasndakiolasilikilerindoasvebiimideilgiekicibirnoktadr. Yukardakibetimleyicibulgulardanyolakarakkabacazeltiyatrolarndeneklitiyatrola r, stanbuldaki tiyatrolarn da dier ehirlerdeki tiyatrolarn kuruluunu nceledii ve tevik ettii, rekabetin trlerin ve ehirlerin kendi iinde (alt topluluklarda) daha gl yaandsavlanabilir(Lomi,2000;Cattanivd.,2003). 5.SONU
530
rgtselekolojigeleneiounluklasendika,banka,otomobilreticisi,gazete,otel,iecek gibibelirliendstrilereyounlam,tiyatrogibifarklzellikleresahipkltrelendstrile ringeliimivedeiimifazlaincelenmemitir.almamznkapsamhernekadarbirnve betimselanalizolsada,kullanmakistediklerivebeslendiklerikaynaklarveyaadklarku rumsal ortam asndan dier saylanlardan belirgin farkllk gsteren tiyatro rgtlerini Trkiyegibigelimekteolanbirlkebalamndaincelemeninbuadannemliolduunu dnyoruz. almabulgularnabalolarakelealnmasgerekenbirbakanoktaisesaltnormatifbir etki ya da devletin ya da profesyonel kurulularndorudan bir mdahelesi yannda, ku rumsal mantklarda vcut bulan ve bilisel ve kltrel etkenleri de iine alan bir etkinin varlnn grnr olmasdr. Daha nceki ekoloji almalar kurumsal etki olarak byk oranda sadece yasal dzenlemeleri ele alrken burada rgt topluluu dzeyinde genel dncesistemleriolankurumsalmantklarnetkilerinerilmitir. rgtlerin kurulu oranlar zerindeki kurumsal etkileri inceleyerek altm yllk dnem ierisindeTrktiyatroalannnbazdeiimdinamiklerinektutmakisteyenalmamzn bulgular, kurumsal mantklar gibi dsal kurumsal faktrlerin rgt topluluklar zerinde gl etkiler yaratabildii grn destekler yndedir (Haveman ve Rao, 1997; Russo, 2001). Elde ettiimiz bu betimleyici bulgularn makro kurumsal evreyle rgt alannn biimleniiarasndakibaortayakoymayhedefleyenalmalarakatksalayacaumu labilir. KAYNAKA
And,M.(1983),CumhuriyetDnemiTrkTiyatrosu,stanbul:TrkiyeBankasKltrYaynlar. Carroll,G.R.,veM.T.Hannan(2000),TheDemographyofCorporationsandIndustries,Princeton, NJ:Princeton Cattani,G.,J.M.Pennings,veF.C.Wezel(2003),SpatialandTemporalHeterogeneityinFounding Patterns,OrganizationScience,14,670685. DiMaggio P.J., ve W. W. Powell (1983), The Iron Cage Revisited: Institutional Isomorphism and CollectiveRationalityinOrganizationalFields,AmericanSociologicalReview,48(2),147160. Dobrev, S.D. (2001), Revisiting Organizational Legitimation: Cognitive Diffusion and Sociopolitical Factorsinthe Ed. W.W. Powell ve P. J. DiMaggio, The New Institutionalism in Organizational Analysis, Chicago: ChicagoUniversityPres,232263. Erko,G.(1993),TrkTiyatrosunda19601970Dnemi:TiyatroTopluluklarveEtkinlikleri,Ankara niversitesi,YaynlanmamDoktoraTezi. EvolutionofBulgarianNewspaperEnterprises,18461992,OrganizationStudies,22,419444. Friedland, R., ve R. Alford (1991), Bringing Society Back in: Symbols, Practices and Institutional Contradictions, Glynn,M.A.(2000),WhenCymbalsBecameSymbols:ConflictoverOrganizationalIdentityWithinA Symphony Hannan, M. T., ve G. R. Carroll (1992), Dynamics of Organizational Populations, New York: Oxford UniversityPress. Haveman, H. A., ve H. Rao (1997), Structuring A Theory of Moral Sentiments: Institutional and Organizational Coevolution in the Early Thrift Industry, American Journal of Sociology, 102, 16061651. Hesmondhalgh,D.(2002),TheCulturalIndustries,London:SagePublications. Lomi,A.(2000),DensityDependenceandSpatialDualityinOrganizationalFoundingRates:Danish CommericalBanks,18461989.OrganizationalStudies,21,433.
531
Marquis, C., ve M. Lounsbury (2007), Viva La Resistance: Competing Logics and Consolidation of U.S.CommunityBanking,AcademyofManagementJournal,50,799820. Orchestra,OrganizationScience,11,285298. nder,.,veB.sdiken(2007),rgtselEkoloji:rgtTopluluklarveevreselAyklama,Ed.A.S. Sargutve.zen,rgtKuramlar,Ankara:mgeKitabevi,133192. zn,M.N.,veB.Drder(1967),TrkTiyatrosuAnsiklopedisi,stanbul:RemziKitabevi. Rao,H.,P.Monin,veR.Durand(2003),InstitutionalChangeinToqueVille:NouvelleCuisineasan IdentityMovementinFrenchGastronomy,AmericanJournalofSociology,108,795843. Russo, M. (2001), Institutions, Exchange Relations, and the Emergence of New Fields: Regulatory Policies and Independent Power Production in America: 19781992, Administrative Science Quarterly,46,5786. ener,S.(1998),Cumhuriyetin75.YlndaTrkTiyatrosu,stanbul:TrkiyeBankasYaynlar. Thornton,P.H.,veW.Ocasio(1999),InstitutionalLogicsandtheHistoricalContingencyofPowerin Organizations: Executive Succession in the Higher Education Publishing Industry, American JournalofSociology,105,801844. Thornton,R.H.,C.Jones,veK.Kury(2005),InstitutionalLogicsandInstitutionalChangeinOrgani zations:TransformationinAccounting,Architecture,andPublishing,Ed.C.JonesveP.H.Thorn ton,ResearchintheSociologyofOrganizations,Greenwich,CT:JAIPres,125170. UniversityPress. Zuckerman, E. W., T. Y. Kim, K. Ukanwa, ve J. J. Von Rittman (2003), Robust Identities or Non entities? Typecasting in the Feature Film Labor Market, American Journal of Sociology, 108, 10181074.
532
ZELVEDEVLETHASTANELERALTPOPLSYONLARININETKLEM: YOUNLUKBAIMLILIIYAKLAIMI
BoraAKSU BakentniversitesiS.B.E. YnetimOrganizasyonDoktorarencisi braksu@gmail.com
ZET AratrmadargtselNfusevrebilimKuramnntemeltezlerindenyounlukbamllyaklamnnailikile rininniteliivegchakkndasylediklerinialtnfuslararasetkileimileilikilendirerekdeneyedayalbiimde snamak amalanmtr. Aratrma evreni olarak Trkiyede 81 ilde faaliyet gsteren kamu ve zel hastaneler seilmitir. 1978 2007 yllar arasnda zel ve kamu hastaneleri alt nfuslar arasnda, zel hastane kurulma oranlarnayansyacakbiretkileiminolupolmadsnanmtr.Aratrmasonucundabulgularkamuhastaneleri nin belli bir ildeki younluunun, o ildeki zel hastane kurulma oranna nce arttran sonra azaltan bir etkisini gstermitir.Ancakzelhastanelerinbellibirildeyounolmasdurumundakamuhastanelerininetkisiniyitirdii veyenizelhastanekurulmasndazelhastanenfusununetkiliolduusonucunavarlmtr. AnahtarKelimeler:rgtselnfusevrebilim,ailikileri,altnfuslararasetkileim,Trkiye,zelhastane.
1.GRVEKAVRAMSALEREVE HannanveFreeman(1977),rgtleriniindebulunduklarevreyekendileriniuyumluhale getirdiklerieklindekigrekartbirgrortayaatarakrgtlerinbirseilimsrecine maruz kaldklarn sylemektedirler. Gelitirdikleri kavramsal ereve ierisinde analiz biriminimakrodzeyetayarakrgtnfuslarzerindealmannneminedikkatek milerdir(HannanveFreeman,1977).rgtselnfusevrebilimkuramnnyenikurumsal c bak asyla benzerlikleri olmasnn yannda bir temel soruyla birbirlerinden ayrlrlar. Yenikurumsalkuram,rgtlerniinbirbirlerindenbukadarfarkldr?sorusunusorarken rgtselnfusevrebilimkuramrgtlerniinbirbirlerinebukadarbenzer?sorusunu sormaktadr(Sargut&zen,2007).Seilimyaklambusoruyaevrimkuramclarileben zer bir bak ayla cevap bulmaktadr. rgtler ierisinde bulunduklar evre tarafndan ekillendirilmektedir ve evrenin kstlamalar yznden duraan bir yapdadrlar, bu da deiimehzlcauyumsalamalarnengellemektedir(HannanveFreeman,1977).Darvinci birseilimemaruzkalanrgtlerinkendilerinedeerkatmalaryadadoumvelmleri ilerinde bulunduklar rgt nfusu ile iliki ierisindedir. Belli bir rgt nfusunu tanm larken birbirleriyleengelsizetkileimhalinde olan, aynkurumsal etkialtndabulunanve birbirleriylerekabethalindeolanrgtlerdenszedilmektedir(ndervesdiken,2007). rgtselnfusevrekuramierisinde,rgtlerinrekabetvemeruiyetkazanmasrele rine ilikin eitli kuramlar gelitirilmitir(nder ve sdiken, 2007). Bunlarn ierisinde younluk bamll yaklam rgtlerin nfus ierindeki younluklar (nfus ierisindeki rgtsaylar),doumvelmoranlarileilikilidir(HannanveCarrol,1992).Hannanve Freemana(1988)gre,rgtnfusununyenikurulacakrgtlerzerindetersUeklinde etkisimevcuttur.rgtnfusuoaldkargtnmeruiyetiartacaktrdolaysylabalar dargtnfusundakiartdoumoranlarnartracakbiretkiyapmaktadr.Ancakbirsre sonranfusierisinderekabetsayileberaberartacakvebudadoumoranlarnazaltc etkiyapacaktr. 1.1.Altnfuslararasetkileim Deneye dayal eitli almalarda (Hannan ve Freeman, 1988; Carrol & Swaminathan, 1991),rgtlerinierisindebulunduklarnfusvebunfuslarnoluturduklartopluluklar
533
daincelenmivearalarndakietkileimlerortayakonulmutur.Dolaysylargtleriniinde bulunduklarevredealtnfuslararasbiretkileimindebulunduusylenebilir.Buetkile iminrgtlerindoumoranlarnaolanetkisiaratrmannsorunsalnoluturmaktadr. 1.2.rgtselaltyap Nfusunierisindeyenidoacakrgtlerinvarolanrgtlerinaltyaplarnameruiyetlerini salamasrecindeihtiyalarolacaktr.Marret(2000),tpalanndakadndernekleriniince leyenalmasndayenirgtselformlarnolumasndanitelikliigcgibiolumualtya plarngerekliliiniortayakoymutur. Delacroix ve Rao (1994), tecrbesiz giriimcilerin, kurduklar rgtlerin hayatta kalma ansnartrabilmekiinbulunduklarnfusierisindevarolanbiimleritaklittolunagittik lerinisylemektedir.Dolaysylazelhastanealtnfusunuoluturmayabalayanilkhasta nelerinnceliklekamuhastanelerininaltyaplarylamerulatklarnsyleyebiliriz. eitli almalarda rgtlerin kedileriyle corafi olarak ayn blgede bulunan rgtlerle etkileim halinde olduklar ve altyaplarna ulatklar belirtilmektedir (Hedstrm, 1994; Sorenson ve Audia, 2000). Corafik yaknlk a ilikileri artrc ve kaynak hareketliliini drcetkigstermektedir.Dolaysylayenirgtkuracakgiriimcilerinyounnfuslu yerlerisetiisylenebilir(SorensonveAudia,2000).Stinchcombeun(1965)yeniyap larnaltyapsoturmuvegelimievrelerdebelirdiigrleriyleparalelolarakvesalk dzenlemeleri,alanlarneitimi,yasalsrelergibifaktrlerdegznndebulundurula rak,zelhastanelerindahaokkamuhastanelerininyounolduublgelerdekurulacan bekleyebiliriz. 1.3.rgtlerinailikileri Burt(1983)veDavis(1991)gibiailikilerikuramclarrgtlerinrenmesrecininbire bir etkileim yoluyla olduunu sylemektedir. Bu etkileim iki rgt arasnda olduu ile benzerekildergttopluluklariledegerekleebilmektedir.zelhastanelerinaltnfu sundakietkileimlerindahaokcorafiolarakyaknbirevredegereklemesibeklenebi lir. Bu etkileim renme srecine katkda bulunarak meruiyet iin kamu hastanelerine olanbamllazaltcetkiyaparakzelhastanealtnfusununyenikurulacakzelhasta nelerzerindekietkisiniartrmasnasebepolmasbeklenmektedir.zelhastanelerinme ruiyetsalamalarndaennemlietkenlerdenbiridegvendir.Burt(2005),birbirlerinidaha ncedentanmayanlararasikiliilikilerinyryebilmesinigvenfaktrnebalamvebu gveninzamanierisindeolumuglbalarilesalamlatnbelirtmitir.zelhasta nelerszkonusuolduundaburadaalacaktbbipersonelinncedengelenmeslekitec rbesi yannda nceki hastalaryla olan ilikilerinden kaynakl bir nnn olmas byk nemtamaktadr.ncedenmeruiyetsalayabilmekiinkamuhastanelerininaltyapla rnaihtiyaduyanzelhastaneleraltrdklardoktorlarnhastalarylaolanailikilerinin geliimivekamuhastanelerindealandoktorlarnzelhastaneleregeerekailikilerini bu altnfusatamalarylabubamllklarndankopmaktadrlar.Dolaysylazelhastane iinbirsresonrazelhastanenfusuileetkileiminmeruiyetkazanmakiindahanem lihalegeleceibeklenmektedir. 2.ARATIRMASORUSUVEYNTEM Yukardaizilenkavramsalerevealtndayounlukbamllkuramnaltnfuslararas etkileimi ve a ilikileri bakmndan Trkiyede zel hastane nfusu zerinde snama amalalmadaTrkiyedekurulanzelhastanelerinkurulmaaamasndakamuvezel hastaneleraltnfuslarnnetkilerisorgulanmaktadr.rgtselaltyapihtiyalargznne alndndakamu hastanelerinin zel hastanelerin kurulmaoranlarn bata artrc etkide olaca ardndan fazla kamu hastanesi says rekabeti de zorlatracandan belli bir tepe
534
noktasndansonraazaltcetkiyapacadnlerekaadakinermeortayakonmakta dr: nerme1:zelhastanelerinkurulmaoranlarkamuhastanelerininsaysiletersUbiimli birilikiierisindeolmaldr. zelhastanelerinbiraltnfusolaraketkisihesabakatldndaisemeruiyetsalamaiin kamuhastanelerietkisiniyitirecekvezelhastanekurulularndazelhastanealtnfusu etkili olacaktr. Bu etki nce ncelikle meruiyeti salayacak a ilikilerini artrdndan nceartandahasonraiserekabetiartrdiinkuruluoranlarnazaltanbiretkiolacaktr, dolaysyla: nerme2: zel hastanelerin kurulma oranlar mevcut zel hastanelerin says ile ters U biimlibirilikiierisindeolmaldr. YukardabelirtilenhipotezlerisnamakiinaratrmaevreniolaraktmTrkiyede81ilde 1978ile2007yllararasndakurulmuolanzelhastanelerseilmitir.zelhastanekuru luoranlarnaetkisiolabilecekdierdeikenlerisekurulularnincelendiiheryliinbir nceki yla ait o ildeki nfus, mevcut kamu hastaneleri, uzman doktor says, dnemsel etkiler,toplamyataksaylarvekurulanvekapananhastanelerintoplamsaysolarakbelir lenmitir. Whitleyin (1999) ulusali sistemleri yaklamtanm ile bakldndaTrkiyenindevlete bamlbirisistemibulunduuancak80liyllarilebalayazaldnemietkileriylezel sektrndaalmlarilebuetkiyiazalttdnlmektedir(Bura,1994).Dolaysyla80li yllar itibariyle zel sektrde giriimlerin daha hzl artt sylenebilir. Bu dnemin 5 yl ncesindenbalatlanalmada,zalncesiveihtilaldeiinealandnem,zaldnemi, 93kriziilebalayankrizsonrasdnemve2001kriziilebalayanikincikrizsonrasdnem lerinzelhastanekurulularnaolasetkilerihesabakatlmtr. llerdekiuzmandoktorsaylarndakideiiminkamuhastanelerivezelhastanesaylarn danbamszolarakbiretkisininolupolmadhesabakatlarakmeruiyetisalayabilmek iingereklialtyapyadaailikilerikuvvetlinldoktorlardanbamszzelhastanelerin saylarnda art olup olmayaca sorgulanmak istenmitir. Ayrca hastane saysndan ba msz olarak younluu etkileyecek bir deiken olarak ildeki toplam yatak saylar da hesabakatlmtr. Aratrmada T.C. Salk bakanl verilerinden faydalanlmtr. Veriler Tedavi hizmetleri genelmdrlYatakltedavikurumlaristatistikyllklarndaneldeedilmi,yataksays veuzmandoktorsaylarndakideiimiindeT..i.k.istatistikleriveSalkbakanlsalk hizmetleribltenlerindenfaydalanlmtr.Kamuhastaneleriolaraksalkbakanlnabal olanveolmayantmkamukuruluuhastanelertoplamolarakhesabakatlmveTedavi hizmetleri genel mdrl yllklarnda yer alan tm zel kurulular deerlendirmeye alnmtr. Aratrmann snrll olarak Salk bakanlna ait verilerin doru olduklar varsaylmaktadr.Kodlananverilernegatifikiterimliregresyonileanalizedilmitir. 3.BULGULARVESONU lkmodeldesadecednemetkilerihesabakatlmveanlamlbiretkigzlemlenmemitir. Ardndannfusveuzmandoktorsaylarhesabakatlmvenfusunzelhastanekurulma oranlarna olumlu etkisi uzman doktorlarn saysndaki artnda negatif bir etkide bulun duu gzlenmitir. Bu negatif etki rekabeti artrmas ile ilikilendirilebilir. zel hastane nfusunun etkisi hesaba katldnda dier etkiler istatistiksel olarak anlamszlam zel hastanekuruluuilezelhastanenfusununetkileimihipotezidestekleyecekekildeters U biimli olumutur. Modele kamu hastaneleri katldnda yine hipotezi destekleyecek birbiimdetersUilikisigzlemlenmitir.Yataksaysdhiledildiindeiseyataksaysnda
535
ki artn zelhastane kurulma oranlarnazaltc etkisi saptanmtr. Hastanekurulu ka panoranlardadhiledilmiistatistikselolarakanlamlbiretkisigzlemlenmemitir.Tm faktrler hesaba katldnda hastanelerin kurulma oranlarna istatistiksel olarak anlaml etkinin kamu hastaneleri ve zel hastaneler nfuslarndaki deiim olduu gzlenmitir. Kamuhastanelerininyounluununfazlaolduudurumdazelhastanelerinyounluunun nemiazalmaktadr. Yukardakibulgularilehipotezlerdestekbulmuvezelhastanekurulmasnnkamuhas tanelerinin younluu ile ilikisi olduu ortaya konmutur. Ayn ekilde zel hastane yo unluunun kamu hastanelerinin zerine kmas ile zel hastane nfuslar zel hastane kurulumlarnetkilerhalegelmektedir.Busonularrgtnaltnfuslarilergtselaltyap salama ve a ilikilerinden faydalanabilmek iin etkileimde bulunduklar fikrini destek lemektedir. KAYNAKA
Baum,J.A.C.veP.Ingram(1998),SurvivalenhancingLearningintheManhattanHotelIndustry,Man agementScience,44(7),9961016. Bura,A.(1994),TrkSistemininTarihselArkaPlan,Devletveadamlar,stanbul:letiimYa. Burt,S.R.(1983),CorporateProfitsandCooperation,NewYork:AcademicPress. Burt,S.R.(2005),BrokerageandClosure,NewYork:OxfordUniversityPress. Carroll,G.R.veA.Swaminathan(1991),DensityDependentOrganizationalEvolutionintheAmerican BrewingIndustryfrom1633to1988,ActaSociologica,34,155175. Davis,F.G.(1991),AgentswithoutPrinciples?TheSpreadofthePoisonPillthroughtheIntercorporate Network,AdministrativeScienceQuarterly,36,583613. Delacroix,J.veH.Rao(1994),ExternalitiesandEcologicalTheory:UnbundlingDensityDependence,Ed. J.V.SinghandJ.A.C.Baum,EvolutionaryDynamicsofOrganizations,Oxford:OxfordUniversityPress, 255268. Hannan,M.T.veJ.H.Freeman(1987),TheEcologyofOrganizationalFounding:AmericanLabour Un ions,AmericanJournalofSociology,92,910943. Hannan,M.T.veG.R.Carroll(1992),DynamicsofOrganizationalPopulations,NewYork:OxfordUniver sityPress. Hannan,M.T.veJ.H.Freeman(1987),OrganizationalEcology,Cambridge:MA:HarvardUniversityPress. Hedstrm,P.(1994),ContagiousCollectivities:OntheSpatialDiffusionofSwedishTradeUnions,1890 1940,AmericanJournalofSociology,99,11571179. Marrett,C.B.(1980),InfluencesontheRiseofNewOrganizations:TheFormationofWomen'sMedical SocietiesSource,AdministrativeScienceQuarterly,25(2),185199. McCarthyJ.D.veM.Zald(1977),ResourceMobilizationandSocialMovements:APartialTheory,Ameri canJournalofSociology,82,12121241. Ministry of Health (2005), Inpatient and Outpatient Medical Institutions 19692004, www.ozelhastaneler.org.tr/images/dosyalar/belgeler/istatistik/Yatakli_Yataksiz_Saglik_Kurumlari_196 7_2004.xls nder, ., ve B. sdiken (2007), rgtsel Ekoloji: rgt Topluluklar ve evresel Ayklama. Ed. A. S. Sargutve.zen,rgtKuramlar,Ankara:mge. Sargut,A.S.ve.zen(2007),rgtKuramlarnaGenelBak:KarlatrmalBirzmleme,Ed.A.S. Sargutve.zen,rgtKuramlar,Ankara:mge. Sorenson,O.veP.G.Audia(2000),TheSocialStructureofEntrepreneurialActivity:GeographicConcen trationofFootwearProductionintheUnitedStates,19401989,AmericanJournalofSociology,106, 424462. Stinchcombe,A.(1965),SocialStructureandOrganizations,Ed.JamesG.March,HandbookofOrganiza tions,Chicago:IL:RandMcNally,142193. Whitley,R.(1999),DivergentCapitalisms:TheSocialStructuringandChangeofBusinessSystems,Oxford: OxfordUniversityPress.
536
BANKASININTRKSSTEMNDEKROL:TARHSELBRANALZ
AdnanBIAKSIZ Bakentniversitesi,SosyalBilimler Ens.Ynt.veOrg.Doktorarencisi abicaksiz@yahoo.com
ZET Bu almada, ulusal i sistemleri (US) yaklamna dayanlarak, Bankasnn Trk i sistemindeki rolnn, izleneniktisadipolitikalarlabirliktenaslevrildiiveTrkisistemininegemenaktrolanaileholdingleriarasn da egdm salama roln ne lde oynad incelenmektedir. zel sektr desteklemek zere 1924 ylnda kurulan Bankas, Cumhuriyetin ilk yllarnda (19231930) Alman yatrm bankacl tipinde bir rol stlenmi, 1950'densonraburolgenel(ticari)bankacladorukaym,1960sonrasdnemdeisebukaymabelirginlemi tir.1980sonrasYeniLiberalDnemdeiseBanka'nnyatrmbankaclroliyiceklmtr.Tarihselsrete, Banka'nnaileholdingleriarasndadolaylibirliinisalamarolnsnrldzeydeyerinegetirdiigzlenmitir. Anahtarkelimeler:Ulusalisistemleri,kurumsaldeiim,Bankas.
krZEN Bakentniversitesi..B.F. letmeBlm sozen@baskent.edu.tr
1.GR Trkiye Bankas, Cumhuriyetin ilk milli bankas olmas nedeniyle, Trk i sisteminin olumasndanemlibiraktrolarakdnlmelidir.Cumhuriyet'inilkylndakurulmutur (24 Austos 1924);ancak fikir Cumhuriyet'in ilanndan nce yaplan zmir ktisat Kongre si'ndeortayaatlannerilerarasndayd(Kocabaoluvd.,2001:17). Cumhuriyetde,Os manl'nn son dneminde (19081922) benimsenen ve gerekletirilmeye allan "milli iktisat"hedefinibenimsemitir(Kocabaoluvd.,2001:18).te1923'tenitibarenCumhu riyetinkurumsalyapsoluturulurken,zelliklesanayilemealanndayatrmsermayesine araclketmekvegerekirseyatrmlaryapmakzereBankaskurulmutur. Bualmada,ulusalisistemleri(US)yaklamna(Whitley,1999)dayanlarak,Banka snnTrkisistemindekirolnn,izleneniktisadipolitikalarlabirliktenaslevrildiive Bankasnnaileholdingleriarasndaegdmsalamarolnneldeoynadincelen mektedir. Trk i sisteminin, Whitleyin (1999) tanmlad biimiyle, devlete baml i sistemi zellikleri tad bilinmektedir (Bura, 2005; Gken, 2007). Bu i sisteminin en nemliniteliklerindenbiri,aileegemenirketgruplararasndaibirliininzayfolmasdr. TipikrneiAlmanyaolan,ibirliinedayalulusalisistemlerindeise,devletbankalarok saydazelgiriimeortakolarakirketlerarasdolaylibirliisalamaktadrlar(Neuberger ve Stokes, 1974). Bankasnn, geleneksel olarak birbirleriyle ibirliine girmeyen aile holdingleri arasnda benzer bir egdmleme ilevini ne lde yerine getirdii sorusu, hem Trk i sistemini hem de Bankasnn bu sistemdeki roln anlamak asndan nemlidir. 2.ULUSALSSTEMLER(US)KAVRAMI RichardWhitley'in(1999)gelitirdii"ulusalisistemleri"yaklam,makrokurumsalbak alar iinde nispeten zgn bir yer tutar. Bu yaklama gre, rgtsel formu kurumsal evre ekillendirir, bu nedenle rgtler bir lke iinde benzerlikler ve lkeler arasnda farkllklar sergiler. Bylelikle, her lkenin zgn koullarna gre gelimi bir "ulusal i sistemi" ortaya kar ve bir lkede baarl olan bir form, baka bir lkede ayn baarl sonularsergilemeyebilir.Herisistemikendinezgbir"egemenekonomikaktr"yara tr.rneinbuaktrGneyKore'dechaebol,Trkiyedeaileholdingleri,Japonyadaise keiretsudur(Gken,2007:351).
537
Ulusalisistemi,birlkeninsanayilemesrecininerkendnemlerindeekillenirvezaman iinde sosyal,politik, ekonomikveteknolojik gelimelere uyum salayarak deiir. Ancak Whitley'e gre i sisteminin tamamen deimesi pek mmkn deildir. rnein, Alman ya'daII.DnyaSavasonrasndabirokkurumsaldeiiklikyaplmasnaramen,lkenini sistemivedolaysylaegemenekonomikaktrnzelliklerinemlildedevamllkgs termitir(Gken,2007:352). Whitley,sahipliedayalegdm,sahipliedayalolmayanegdm,almailikileriana boyutlarndavebunlarnaltndayeralaneitlialtboyutlaradayalolarak,genelolarakalt ulusalisistemitipitanmlamtr(Gken,2007:355358):(1)Paral(fragmented):dev let veya bankalar gibi kurumlarn, irketlerin karlad riskleri paylamad ve lkede irketlerarasndakiilikileridzenleyecekglkurumlarnolmadisistemi(HongKong, Tayvan ve in); (2) Blml(compartmentalized):Riskindevlet veyabankalartarafndan paylalmad,amairketlerarasilikileridzenleyenglkurumlarnmevcutolduui sistemi (AngloSakson lkeleri); (3) Sanayi Blgesi (coordinated industrial district): Yerel ynetimlervekurumlarnetkinolduu,irketlerinulusalkurumlardanziyade,yerelyne tim ve kurumlardan destek grd ve irketler aras ilikilerin yerelde dzenlendii i sistemi(talya);(4)birlii(collaborative):Riskinbankalar,ticaretodalar,yerelynetimler gibikurumlartarafndanpaylald,devletindahaokdzenleyicirolstlendii,ibirliine dayalisistemi(Almanya).rnein,Almanya'dairketlerrisklerigeneldepaydalarolan bankalarlapaylar.Birpaydaolarakbankaynetimdebasknolmasadaetkindir;(5)Dev leteBaml(stateorganized):Devletinhemriskpaylamndahemdehertrlekonomik faaliyette etkin olduu i sistemi (G.Kore, Trkiye gibi). Firmalar iin, devlet ile ilikiler hayatinemtar;(6)DevletEgdml(highlycoordinated):Devletilefinansalsistemve irketlerinyaknilikiiindeolduu,devletinriskpaylamndarolstlendiifakatekono mikfaaliyetleredorudankatlmad,devlettarafndanynlendirilenisistemi(Japonya). Whitley'inaklamalarndavesavlarnda,sahiplikyapsvefinansmanounluklanplan dadr;verdiialtltipolojidedefinansmannverisklerintemelaktrlerarasndanaslpay laldna ilikin farkllklar nemli rol oynamaktadr. Finansman denilince de borsa ve bankalaraklagelmektedir.Ulusalisistemlerininekillenmesinderoloynayantemelaktr lerdenbiridebankalardr. 3.TRKSSTEMNNOLUUMUVEBANKASININROL BugnkTrkiye'nin ekonomik yakn tarihinieitli yazarlar eitli dnemlere ayrmakta dr. Ancak btn yazarlarn birletii nokta, 1980 ve sonrasnn "liberalizasyon dnemi" olduudur(Yamakvesdiken,2006;Bura,1998;Demir,2005).Biz,sondneminadland rlmaskonusundadieryazarlarakatlmaklabirlikte,ncekidnemleriOsmanlDevleti'n den itibaren getirerek dnem eklinde tasnif etmeyi daha doru buluyoruz: (1) Erken liberal dnem (18391930); (2) Devleti dnem (19301980); ve (3) Yeni liberal dnem (1980vesonras).BugnkTrkisistemininoluumu,budnemincelenerekanlala bilir;dolaysylabugelimelerdeBankasnnrolntarihselgeliimperspektifindedaha iyikavramakmmkndr. 3.1.ErkenLiberalDnem(18391930) HukukveyurttahaklaryansraekonomikalandadzenlemelergetirenTanzimatFerma n (1839) ile balayan bu dnem, 1856 Islahat Ferman sonrasnda Osmanl Devleti'nin ekonomik ve politik sakalmna ynelik youn abalar ierenXIX.YYn son yars ile, Os manl Devletininekonomikvesiyasalbakmdan sona erdiiveyerini yeniTrk Devletine brakt XX.YY'n ilk eyreini, ve ardndan yeni Trk Devletinin ilk liberal deneyimlerini yaadyllarkapsar.rnein,Trkiye'deilkbankaolanBanquedeConstantinople1847
538
ylnda bu dnemde kurulmutur, ardndan Banki Osmani 1856, Banki Osmani ahane 1863veilkTrkbankasolanZiraatBankas1863'tekurulmutur.1910ylndaTrkiye'de faaliyet gsteren 15 banka vard (Bilgin ve Yava, 1995). Bu dnemin belirleyici zellii kapitalistliberal ekonomik grn egemen olmasdr. Zaten, Cumhuriyet kurulduunda da Osmanl'daki liberal ekonomi uygulamalar 1930 ylna, yani Byk Krizin etkilerinin yaandylakadardevametmitir. Ulusalisistemi,birlkeninsanayilemesrecininerkendnemlerindeekillenirdenilmi ti.teTrkisistemide,OsmanlDevletininkalntlarzerindekurulanTrkiyeCumhuri yeti devletinin sanayileme srecindeki zgn yapsal artlarn biimlendirmesiyle olu mutur.Burayagre(2005:4146):(1)Cumhuriyetinkuruluundagiriimciyokdenecek kadarazd.Bununyansrasermayebirikimi(tasarruf)sfrdzeyindeydi.(2)Topraksahip leri giriimci olamamtr, giriimciler tccar ve memur kkenlidir. (3) Sanayilemede ya banc sermaye katks ok kstldr, bu nedenle yabanc sermayenin devletin zerkliini kstlamas sz konusu olmamtr. (4) Toprak sahiplii veya yabanc sermaye ile ortaklk gibi bir gten yoksun olunca, giriimciler devlet karsnda olduka zayf ve edilgen du rumdakaldlar. tebuyoklukortamndaTrkiyeBankas,zmirktisatKongresinde(ubat1923)kabul edilengenelilkelertemelinde,Atatrk'ninisiyatifiylekurulmu,veliberalniteliktekiikti sat politikalar erevesinde banka asli bankaclk faaliyetlerini srdrmesinin yan sra, snai giriimlere ve dier faaliyet alanlarna itirakler araclyla katlmaya balamtr (Kocabaoluvd.,2001:17).19241929dneminde,bata26Austos1924'tekurulan Bankasolmakzere,27ulusalbankakurulmutur(Kocabaoluvd.,2001:28).Budnem, birok"ulusalkurum"yansraulusalbankaclksisteminindeinayllardr.Bankasite budnemin(vetabiisonrakidnemlerin)ennemliaktrlerindenbiridir. Aslnda 192329 dnemi iktisat politikalar, z itibariyle 19081922 dnemindeki resmi iktisat politikas gr ve uygulamalaryla uyum iindedir, yani nceki dnemin devam niteliindedir. ttihat ve Terakki'nin "milli iktisat" anlay erevesinde MslmanTrk giriimcilii zendirilmekte, MslmanTrk iadamnn yaratlmas iin gerekli koullar hazrlayacakdzenlemeleryaplmaktadr(Kocabaoluvd.,2001:19). 192329kesitindeekonomidengrlengelimeninsalanamamas,bubalamdaserma ye birikimindeki yetersiz art ve 1929 krizinin Trk ekonomisi zerine olumsuz etkileri, iktisatpolitikasseimindehkmetibiranlamdayolayrmnagetirmitir.190822dne mininiktisatpolitikalarnndevamolanveyaortaktemelibulunan192329iktisatpolitika larndanbelirginbirkopma,193039kesitindeuygulamayakonulankorumacvedevleti politikalar,bubalamdabenimsenen"ulusalsanayileme"stratejisiyleortayakmtr.Bu balamda 193031 kesitinde zellikle korumac nlemler alnm, 1932'den itibaren de sanayilemededevletiuygulamalaragidilmitir(Kocabaoluvd.,2001:40). BudnemdeBanka,dokuma,ekervecamsanayilerininkurulmas,madenkmrka rlmasvemadeniletmeciliininkurulmas,millisigortaclnkurulmasyoluylasanayide busektrleriyaratmtr(Kocabaoluvd.,2001:284).192431yllarndaBankatoplam44 yeniitirakgerekletirmitir. BudnemdeBankas,Trkiye'ninsanayilemesindefinansrrolnstlenmitir.Yatrm bankacl ad verilen bu modelin en baarl rnekleri, 18701910 Almanya'snda yaan mtr.1848'dennce,Almanya'dayalnzgelenekseltiptezelbankalarvard.lki1853'te olmakzere1881'ekadaryaklakyzkadaranonimirketbankakuruldu,ancakbunlarn sekizisnaikredibankaclnn("kreditbanken")bykksmnoluturuyordu.Bubankalar, yatrmbankaclileticaribankaclbirletirerekirketleridesteklemitir;bubakmdan
539
kalknmabankassaylrlar.kinemliuygulamalarolmutur:(1)borluirketintmmali ilemlerikreditrbankazerindenyaplyordu,byleceborlununmalidurumunusrekli izlemekmmknd,ve(2)banka,borlufirmalarnynetimkurullarnadirektratyordu; bylecebiryandairketidenetlerken,teyandaendstriveekonomiyezgdanmanlk hizmetlerinideirketesalyordu.rnein,1905ylndasekizbykbankannsanayiir ketlerindekidirektrsays819'aulamt.(NeubergerveStokes,1974).Almanbankalar, XIX. YY sonlarndaki Alman sanayilemesinin finanse edilmesinde byk rol oynamtr. Bor vermede "ilidl olmayan" bir yaklam benimseyen, bylece borlular srekli izlemektenuzakduran,bunedenledeuzunvadelisnaikredilervermektenkananXIX.YY ngilizbankaclnnaksine,Almansanayibankalar,sanayiyedorudankrediveren,snai iletmelerlemmknolanenyaknilikilerikuran,irketlerinhisselerininemlioranlarda satnalanveirketlerinynetimkurullarnadirektr(ler)atayan"ilikibankacln"uygu lamlardr(BaligavePolak,2004). Alman yatrm bankaclnn "itirakler yoluyla sanayiye finansman salama", "itiraklere direktratama(kenetlidirektrlk)","ilikibankacl"gibizelliklerini,kuruluvekurum sallamadnemindeBankasndayounolarakgryoruz.Ancakodnemdesanayile meiinihtiyaduyulansermayemiktar,Bankas'nnsalayabildiininbelki20belkide 50 katyd. Dolaysyla, ok sayda Bankasna ihtiya vard. Bu nedenle, Cumhuriyet'in kuruluyllarndakikalknma,yaratlabilensermayebirikimiilesnrlolmutur;olmakzo rundakalmtr.Budnemde,AlmanyatrmbankaclmodelinebenzerileyenBankas ve klasik bankaclk modelinde ileyen kamu bankalar, yaratlan kstl sermayeyi ya giri imcilereaktarmadaaraclketmiler,yadabizzatkurucugiriimcilerolmulardr. 3.2.DevletiDnem(19301980) TrkiyedeDevletiDnemin,1929BykKrizisonrasndaglobalveulusalekonomilerde byk bir daralmann yaand, krizin ar etkilerinin tm dnyay sard 1930 ylndan itibarenbaladkabuledilir.Dorudur;liberalekonomikmodelilekalknmannartkok zor, hatta imkansz olduu grlm, Sovyetler Birliinde liberal modele antitez olarak uygulamayakonulankumandaekonomisininalametifarikasolanplanlkalknmamode lidnselolarakbenimsenmi,ksasreiindedeuygulamayakonulmutur.Zatendev leti kalknma modelinin tanmlayc zellikleri,devletin kalknmay merkezi olarak plan lamas, sermaye tahsislerini bu plana uygun olarak yapmas, tevikleri ve korumalar bu plana gre yaratmas ve koordine etmesidir. Devlet, hem planlayc ve kontrolr, hem sermayedarvegiriimcihemdedzenleyicivehakemdir. 19241930dnemindeBankannfaaliyetleriarlklazelsektrdeiletmelerkurmaveya kurulan iletmelere kredi/zsermaye eklinde destek salama biimindedir. Devleti d nemdeiseBanka,zelsektrvurgusunusrdrmeklebirlikteiktisadidevletteekkllerine de kurucu ortak, sermayedar veya finansr olmaya balamtr (Kocabaolu vd., 2001: 287).1932sonrasdnemdeSmerbankmodelinedayaldevletisanayilemeyeenbyk mali arac kurulu olarak aktif biimde katlmtr. 193239 aras yeni itiraklerin says 31'dir.1939sonundabankanntoplamitiraksays55'eulamtr(Kocabaoluvd.,2001: 288).lkeiinbykekonomikzorluklargetiren194045savayllaraldnda,Bankann 1945sonuitibariyleitiraksays40olmutur(Kocabaoluvd.,2001:290).Budnemdeki itirakler birok sektrde yer almakla birlikte, en nemlileri dokuma, eker, cam, kimya, madencilikgibi"sanayisektrkurucusu"giriimlerniteliindedir. 1946'dan itibaren ekonomide zel giriim vurgusu daha da artarken, bankaclk alannda rekabet de artmaya balamtr. Bugnnveyakndneminbilinen bykzel bankalar buyllardakurulmutur:YapveKredi1944,Garanti1946,Akbank1948,Demirbank1953,
540
Pamukbank 1955 (Kocabaolu vd., 2001: 378). Bankasnn yatrm bankacl rol de belki de bu dnemden itibaren daha geri plana itilmeye, daha ziyade genel ticari banka grnm n plana kmaya balamtr. Bu gelimede 1950 ylnda Dnya Bankas'nn klavuzluuyla Trkiye Snai Kalknma Bankasnn (TKSB) kurulmasnn da etkisi vardr. Bu banka, kamu fonlarn ve uluslararas kurululardan salad krediyi ortauzun vade ve dkfaizlezelsektreyneltmitir(Kocabaoluvd.,2001:374).Zatenilerleyenzaman iindeBankas'ndierbankalarla(zelveyakamu)"ticaribankaclk"alanndarekabet edenbirbankaolmutur. PlanlDnemdenilen196080yllarnda(Kocabaoluvd.2001),1963ila1979arasnda adet be yllk kalknma plan hazrlanp uygulanmtr, ancak birok faktrnde etkisiyle 197980 yllarnda Trkiye'de ar ekonomik kriz (bankaclk krizi, d bor krizi) ve ar siyasi krizler yaanmtr. 1970'lerin sonlarnda, snai devlerin kontrol altnda olan zel bankalarhzlabymtr.Sermayepiyasalarnnvarolmamasnedeniylesanayifirmala rnn, finansman ihtiyalarn karlamak iin banka ama veya iktisap dnda seenei yoktu, nk devlet bankalar, esas olarak kamu yatrmlarn finanse ediyorlard (Ik ve Uysal, 2006). 1970'li yllarn sonlarna gelindiinde, sanayi ve ticaret sermayesi ile banka sermayesiarasndakibtnleme15bankadameydanagelmitir(Kocabaoluvd.,2001: 494). Gruplarn banka kurmalar veya iktisap etmelerinin en sk zikredilen nedeni, kamu bankalarnnzelgiriimeyeterlifinansmansalamamasdr(IkveUysal,2006). DevletiDneminsonuveYeniLiberalDneminilkylnaisabeteden1981sonuitibariyle, Bankann kendi deyimiyle gerek anlamda itirak olarak kabul edilen 76 irketin 62si sanayi sektrnde, dierleri ise bankaclkfinans (5), sigortaclk (4), ticaret (3)ve turizm (2)faaliyetgstermektedir.teyandan,ynetimkontrolbakmndanbuirketlerin35i (%46s) Bankasnn dorudan veya dolayl kontrolndedir; 18i ise (%24) Ko, Yaar, Transtrk, Ercan vb. gibi holdingler ve/veya sermaye gruplarnn kontrolndedir. Kalan 23 irkette(%30) iseBanka, muhtelifyerli ve yabanc ortaklarnyannda aznlk hissedar durumundadr (Kocabaolu vd., 2001: 603). Ekonomik byklk yerine irket saysnn kullanlmasgerekresmipekortayakoymamaklabirlikte,Bankas,gerekitiraklerinin yaklakdrttebirinde,Trkulusalisistemininegemenaktrleriolanholdinglerileibirli i yapmaktadr; ancak bu ibirlii, birbirlerine rakip olan bu holdingleri ibirlii yapmak zerebirarayagetirmekeklindedeil,Bankannmnferitholdinglerilebirebiribirlii eklindegereklemitir.Benzerbilgileredayanarak,Bankannaileholdingleriarasndaki egdmsalamarolnoldukasnrldzeydeoynadsonucunavaryoruz. Tablo1.BankasnnByme,KredivetirakTrendleri(19241980) Dnem Aktif/GSMH Kredi/Aktif tirak/Aktif 19241931 2,17 56,11 8,16 19321938 4,83 43,27 17,57 19391945 3,60 36,81 14,79 19441960 4,54 47,22 6,54 19601970 5,60 52,30 5,90 19711980 6,10 53,00 3,30
Kaynak:Kocabaoluvd.2001:276,388,513.
te yandan, Bankann kuruluundan itibaren byme, kredi verme ve itirak trendlerini dnemselolarakincelediimizde(bkz.aadaTablo);bymeeiliminingreceduraan
541
olduu;aktiflerpaydaolarakalndnda,kredivermeoranlarnn192445 dneminde ilk yediyldansonraBykBuhranveardndanII.DnyaSavanedeniyleazaldancaksava bittiktensonrayinetrmanageerek%50lerseviyesindestabilolduu;itiraktrendinin 192445 dneminde ykseldii, ancak 1945ten itibaren ciddi biimde azald grlmek tedir.Devletidneminsonon ylnda(197180), Bankann aktifleri,TrkiyeGSMHsinin %6.10ugibibykbirrakamaulam;verdiikredilerinaktiflereoran%53gibiyksekbir rakamdagereklemiken,itiraklerininaktiflerineoran,tarihselolarakendkdzeye inmitir (%3.30). Bu trendleri basit ekilde, kurucu veya fiili sermayedarln pek tercih edilmedii, bunun yerine kredi verme biiminde finansrln belirgin ekilde tercih edildiisonucunavarabiliriz,kizatenbukredilerintamamsanayiyeverilmideildir. 3.3.YeniLiberalDnem(1980vesonras). Yeniliberaldnem,nl24Ocak1980Kararlarilebalayan,ekonomideserbestlemenin yolunu aan kurallarn getirildii ve da dnk kalknma stratejilerinin benimsendii d nemdir. 1980 ylndan bu yana Trkiye'de finansal piyasa serbestlemektedir. Reformlar, faizorankontrolleriniortadankaldrm,yenimalikurumlarngiriikolaylatrlmveyeni enstrman tiplerine izin vermitir. Dzenleyici engelleri gevetilmi, birok bankay (hem yerli hem yabanc) sisteme cezbetmitir, ve Trk bankaclk sistemi dnya piyasalaryla btnlemitir (Denizer, 1997). Yeni Liberal Dnemde Trk bankaclk sektrne rekor sayda yabanc banka girmitir; 198090dneminde, kalknma ve yatrm bankalar dahil, net24giriolmutur(IkveUysal,2006). Ayrcabudnemde,birdenfazlasektrdefaaliyetgsterenaileholdinglerininfinanssek trndeki byklkleri de kayda deer dzeye ulamtr. rnein, Eyll 1988 itibariyle, bankalardaki mevduatn %80'ini elinde tutan 10 Trk bankasnn drd devlet bankas, drdisegruplarnbankalardr(Sabanc,ukurovaveDou);dierikisiiseEmekliSand tarafndanidareedilenTrkTicaretBankasveyarzelkonumdaolanBankas'dr(Bu ra, 2005: 258). Yani byk sanayiciler, finansman bakmndan artk balarnn aresine bakmaktadrlar. 1992 itibariyle Bankasnn cam, imento, seramik, metal, metalrji, otomobil, tekstil, kimya,plastik,gda,sigortaclk,bankaclk,finansveturizmolmakzerebalca14sektr de66bykitirakivardr;bunlarnyalnz14'ndekontroledicihissesivardr.Dierlerinde iseyzde6ila44arasndadeienhissedarlklarmevcuttur(Snmez,1992:307310). Bankas temelde iletmeci deil, Alman yatrm bankacl tipinde "yatrm finansrl" yapagelmitir.Bankasnn,Trkiye'deitiraklerienyksekolanbankaolmas,1988ylna kadaritiraklerininiindesanayininarlnnhibirzamanyzde65'inaltnadmemesi (Snmez,1992:187),Bankannbirsanayiyatrmbankasolduunugsteriyordu. Bankasnn kurulduu 1924 ylndan 1999 sonuna kadar toplam 302 itirakinin 157'si sanayi,43'finans(bankasigortavs)ve102'siisedierhizmetlerdedir(Kocabaoluvd.Ek 10).Bankann1980ncesiyllarda,hatta1990larakadararlklolaraksanayiyidestekle dii sonucunu karabiliriz. Ancak 1994 krizinden sonra balayan ve 1997den itibaren belirginleen eilimde, Banka hzl biimde sanayi sektr itiraklerini kltmeye bala mtr; ve gnmzde, sanayi yatrmlarna itirak, Bankann faaliyetleri iinde olduka kk yer tutmaktadr. rnein, Bankann itirakleri iinde sanayinin pay 1997 ylnda %36.48iken,sekizyliindekademeliolarakazalarak2004ylnda%9.81edmtr( BankasFaaliyetRaporlar19972007). Artk 2004 ylna gelindiinde, itiraklerin ekonomik byklk olarak ounlukla hizmet sektrnde (finans ve dier) olduu grlmektedir. Banka, 1996'dan itibaren itiraklerini eldenkarmayabalam,teyandansanayidekiitiraklerininbyklde2004ylnda
542
toplam itiraklerinin %9.81'ine dmtr. Yani banka, 1924 ylnda sanayi yatrmlarn finanseetmekve/veyabizzatyapmakzerekurulmuken,zellikleyeniliberaldnemdeki gelimeler sonrasnda1997'denitibareniiounlukla"ticaribankacla"dkmtr.Bu tarihten itibaren, itiraklerde sanayinin pay dzenli biimde azalmtr, ancak 2001 yln dakiart,muhtemelenfinansrikenistemdhissedarolmayabaldr. Yatrmfinansrolarakbiryatrmbankasoukezkendiistemiylegiriimcininhisselerini dahabalangtasatnalmaksuretiylegiriimcininhissedarolurken,bazende,borluolan giriimcininmalidurumununktyegitmesinedeniyle,krediyekarlkteminatgsterilen hisseleri iktisap etme yoluyla "istemd" olarak hissedar olabilmekte, veya, hisse oran artabilmektedir.BiryatrmfinansrolarakBankasnnhissedarlklarndabuolgununda pay vardr. stemd iktisap edilen sanayi itiraklerinin "itirakler iinde sanayinin pay" iinde grnmesi, Banka'y sanayi yatrmlarn destekliyor gstermektedir. Daha nce iaret ettiimiz gibi, Banka, sanayi yatrmn ncelik edinen bir genel banka olarak ku rulmu,ilkyirmiylndasanayiyatrmlarnabykncelikvermi,zamaniindeticariban kaclkynnplanakmayabalamtr.Artkgelinennoktada,yatrmbankaclolduk ageriplandadr. 4.Sonu Banka, Cumhuriyet'in kurulu aamasnda, Alman bankalarnn Alman sanayilemesinde (18701910)oynadyatrmbankaclrolnstlenmitirancak1950'densonraburol geri plandakalmayave esas faaliyetlerigenel (ticari)bankacladnmeye balamtr. 1980 sonras dnemde ise Banka'nn yatrm bankacl rol yalnzca tarihsel mirasnn azalarakdevamettirilmesieklindeolmutur.Bugn,bykAlmanbankalarhalasanayi ninortaiken,vehattaAvrupaBirlii1989ylndakardbirDirektifile(kinciBankaclk Direktifi),Almangenelbankaclkmodelinetekabledenbirkredikurumlartanmnbe nimsemiken (Van der Vennet, 2002), 2004'n sonunda Bankasnn toplam itirakleri iindesanayiitiraklerininpay%10'unaltnadm,esasportfyartkticaribankaclk faaliyetleriolmutur. Devletebamlisistemlerinderakiplerarasibirliidktr(Whitley,2000).Bankas, kurulu amac itibariyle, devlete baml bir i sisteminde firmalar aras dolayl ibirliini salayanbiraktrolmaimkannasahipti.Ancak,Bankas'nnaileholdingleriarasndaki yapsalboluklardoldurduunu,bylelikleonlararasndadolaylbalarkurduunugste ren rnekler sayca azdr. Hatta Bankas, zellikle devleti dnemin sonlarna doru (1970'lerde)veyeniliberaldnemde,yaniBanka'nnyatrmbankaclngeriplanaiterek ticaribankaclnplanakardson20ylda,Trkisistemininegemenaktrleriolan aileholdinglerinebenzerekildehareketetmi;zellikle,bankasolanrakipholdinglerile ibirlii dkolmutur. Bu bakmdan Bankasn "fizyolojik olmayan, nominal aile hol dingi"olaraknitelemekyanlolmaz. KAYNAKA
Baliga, S. ve B.Polak (2004), The Emergence and Persistenceof the AngloSaxon and German Fi nancialSystems.TheReviewofFinancialStudies,17,(1),129163. Bilgin, Z. ve U. Yava (1995), Marketing of Consumer Credit Services in a Developing Country: A StatusReport,InternationalJournalofBankMarketing,13(5),3136. Bura, A. (1998), Nonmarket Mechanisms of Market Formation: The Development of the Con sumerDurablesIndustryinTurkey,NewPerspectivesonTurkey,19,128. Bura,A.(2005),Devletveadamlar,4.Bask,ev.:FikretAdaman,stanbul:letiimYaynlar. Demir,F.(2005),MilitarizationoftheMarketandRentseekingCoalitionsinTurkey,Development andChange,36(4),667690.
543
Denizer,C.(November1997),TheEffectsofFinancialLiberalizationandNewBankEntryonMarket StructureandCompetitioninTurkey,TheWorldBank,ResearchDevelopmentGroup. Gken,N.S.(2007),MakrokurumsalBakAs,Ed.S.Sargutve.zen,rgtKuramlar,Blm 6,Ankara:mgeKitabevi. http://www.isbank.com.tr/yatirimci/yifaaliyetrap.html,(Eriim21.06.2008). Ik,.veD.Uysal,(2006),TheSourcesofProductivityGrowthinTurkishBanksbyOwnership:The Initial Responses of Public, Private, and Foreign Banks to Liberalization, Turkish Studies, 7(3), 365403. BankasFaaliyetRaporlar(19972007) Kocabaolu,U.veDierleri(2001),TrkiyeBankasTarihi,stanbul:TrkiyeEkonomikveToplum salTarihVakfYayn. Neuberger,H.veH.H.Stokes(1974),GermanBanksandGermanGrowth,18831913:AnEmpirical Snmez,M.(1992),Trkiye'deHoldingler:KrkHaramiler,5.Basm,Ankara:ArkadaYaynevi. View,TheJournalofEconomicHistory,34(3),710731. Whitley, R. (1999), Divergent Capitalisms: The Social Structuring and Change of Business Systems, Oxford:OxfordUniversityPress. Yamak,S.veB.sdiken(2006),EconomicLiberalizationandtheAntecedentsofTopManagement Teams:EvidenceFromTurkishBigBusiness,BritishJournalofManagement,17,177194.
544

545
26.Oturum
BirPozitifPsikolojiKavramOlarakeGnldenAdanma(Work Engagement)vensanKaynaklarAsndannemi EsraAtillaBAL koliklikvergtselBallk:BankaclkSektrndeKarlatrmalBir Aratrma SerkanBAYRAKTAROLU,RanaZENKUTANS,DzhemilyaDOSALYEVA yerindePsikolojikYldrma(Mobbing)Olgusu:Erzurum'dalaMmes sillerizerindeBirAratrma MustafaBTE MuhasebeMeslekMensuplarndaTkenmilieNedenOlanFaktrleri BelirlemeyeYnelikBirAratrma MehmetKALI,OyaAYTEMZSEYMEN

546
BRPOZTFPSKOLOJKAVRAMIOLARAKEGNLDENADANMA (WORKENGAGEMENT)VENSANKAYNAKLARIAISINDANNEM
EsraAtillaBAL TaurusGroupConsulting/DevelopmentDimensionsInternational esra.bal@taurusgroup.org
ZET Bu bildirinin amac, 2000li yllarn bandan bu yana zellikle nsan Kaynaklar alannda dikkat eken Pozitif Psikolojikavramlardanbiriolaniegnldenadanmay(workengagement)mercekaltnaalarakbukavramn anlamnnetletirmekvensanKaynaklarasndanneminiortayakoymaktr.Bildiride,kavramhakkndafarkl ekollerden aratrmaclarn grlerine yer verilecek ve ie gnlden adanmayla yakndan ilgili kavramlara da deinilerekbukavramndierlerindennaslayrtveorganizasyonlarasndanolumlusonularortayakonula caktr. Bu bildiri ayrca alanlarnn ie gnlden adanma dzeylerini arttrmay hedefleyen organizasyonlarn kullanabileceieitlinsanKaynaklarStratejilerindenrneklersunarakuygulamayayneliktavsiyelerdeiere cektir. AnahtarKelimeler:egnldenadanma,pozitifpsikoloji,insankaynaklarstratejileri.
1.GR 2000li yllarn bandan bu yana ivme kazanan Pozitif Psikoloji akm, psikoloji biliminin sadeceolumsuzluklaronarcbirileviolmasnnyeterliolmadn,bununyansrakiile rinmutluluuiinkritikolanolumluzellikleringelitirilmesiasndandaoknemlibir rololduunuvurgulamaktadr.BuamacaynelikalmalaraarlkverenPozitifPsikoloji ve onun tetikledii Pozitif rgtsel Davran akm zellikle son yllarda nsan Kaynaklar alanndaki akademik ve sektrel faaliyetlerin de gndemini oluturmaktadr. Bu akm, alanlarkurumsalverimliliinbiraracolarakgrenpragmatistyaklamnaksine;kiile rinsalkl,huzurluvemutlubiryaamsrmelerinianaamaolarakortayakoymaktadr. Gnmzdehemaratrmaclarhemdeuygulayclar,alanlariyaamndaverimliklan venihayetindedemutluvesalklolmalarnaimkantanyankaynaklarnnemininfarkn dadr.Bufaktrleringnnakmasiinsregelenbirokaratrmannamac,kiilerin iyaamndakiverimliliiniarttranveonlarglklanbufaktrleribelirleyerekbunlari ortamnda gelitirecek ve yaygnlatracak admlar atmaktr. Son yllarda bu dorultuda yaplanalmalarzellikle;esenlik,dayankllk,iegnldenadanma(workengagement), umutvezgvengibipozitifpsikolojikavramlarniortamndayaygnlatracakyntemle rinaraynaodaklanmtr. 2.BRPOZTFPSKOLOJKAVRAMIOLARAKEGNLDENADANMA SonyllardaPozitifPsikolojiakmnndaetkisiylegndemegeleniegnldenadanmaya (workengagement)olanilgimeslekitkenmilikzerineyaplanaratrmalarnsonucunda ortaya kmtr (Maslach, Schaufeli, & Leiter, 2001). le ilgili olumsuz bir zihinsel sre olan tkenmilik zerine uzun yllar boyunca almalar yapan aratrmaclar giderek bu durumun zdd olduunu savunduklar ie gnlden adanmaya ilgi duymaya baladlar. 2000li yllarn bandan itibaren tkenmiliin zdd olan bu kavram daha sistematik bir ekilde incelenmeye baland. Bu aratrmaclarn nde gelenlerinden Maslach ve Leiter (1997),iegnldenadanmanntkenmiliinaltboyutuolanbitkinlik,ieyabancla mavedkdzeydeprofesyonelyeterliliintamzddolduunainanyorlard.Buaratr maclaragre,biralanniegnlden adanmadzeyini saptamakiin okiinintken milik seviyesini lmlemek yeterliydi yle ki dk seviyedeki tkenmilik otomatik olarakyksekdzeydeiegnldenadanmayaiaretetmekteydi. Ancak, sonyllardaie
547
gnldenadanmaylailgilibirokaratrmayaimzaatanSchaufeliveBakker(2001)enerji, adanmaveie gmlme zellikleriniieren ile ilgili olumluve tatminkar bir zihinseldu rum olarak tanmladklar bu kavramn (Schaufeli, Salanova, GonzalezRoma, ve Bakker, 2002:74) tkenmilikten bamsz bir ekilde lmlenmesi gerektiini ortaya koydular. Bununnedeni,hernekadarbitkinlikveenerjiileieyabanclamaveadanmabirbirlerine ztkavramlarolsada,iegmlmevedkdzeydeprofesyonelyeterlilikarasndabutr bir ilikininszkonusu olmamasdr. Schaufelive Bakkera (2001)greanlkvebelirli bir durumolmaktanziyade,iegnldenadanmaherhangibirnesne,olay,bireyvedavrana odaklanmayandahasrekliveyaygnduygusalbiliselbirdurumuiaretetmektedir.Ener ji,kiininalmasresiboyuncayksekdzeydezihinseldayankllksergilemesi,iineefor harcamak iin istekli olmas ve zorluklar karsnda ylmamasdr. Adanma, kiinin iiyle arasndaglbirbaolmas,iindenilhamalmasveiininnemliolduunudnmesi, iiylegururduymasdr.egmlmeise,kiininiinetamamenkonsantreolmas,zamann naslgetiinifarketmemesiveiindenkopmaktazorlanmasolaraktanmlanabilir. Hollandadaiegnldenadanmadzeylerininyksekolduusaptananalanlarlayap lan derinlemesine mlakatlar sonucunda, bu zellii sergileyenlerin aktif ve iyerinde insiyatifalankiilerolduuortayakonmutur(Schaufeli,Taris,LeBlanc,Peeters, Bakker, veDeJonge,2001).egnldenadanmalanlarnileriyleilgiligeliimfrsatlarnara trdklar, bu tr frsatlar bulamadklarnda ise arzu ettikleri deiimi gerekletirmek iin aksiyonagetiklerigrlmtr.Bualanlarniyerlerindeyeterligeliimfrsatbulama dklar iin ilerinden ayrld durumlarn da olduu grlmtr. Ayrca, bu alanlarn ilerineduyduklarballkyksekseviyedeperformansgstermelerineveyneticilerinden (rn.,vg,terfi,maazamm,yanhaklar)vemterilerinden(rn.,takdir,memnuniyet) olumlu ynde geribildirim almalarna da yol amaktadr. Bunun yan sra, ie gnlden adanm alanlarn deer yarglarnn altklar organizasyonun deerleriyle uyumlu olduu grlmtr. Son olarak, mlakatlara katlan alanlarn ilerine ikoliklik seviye sinde bamlolmad,i dndaki aktivitelerden dekeyifaldklarveikoliklergibiiten gelenglbirdrtdorultusundaalmakyerine,ilerindenkeyifaldklariinseverek altklarortayakonmutur. 2.1.eGnldenAdanmailelikiliKavramlar e gnlden adanma kavramn ngilizcedeki orjinalinden (work engagement) Trkeye evirmeknsanKaynaklaralanndabirokakademisyenveuygulaycyzorlamaktadr.Bu kavramnetletirmekiintkenmilik,kiilik,ikoliklik,ieballkveorganizasyonaballk gibikavramlarlailikisineksacadeinmekfaydalolacaktr. egnldenadanmatkenmiliinzddolaraktanmlandndan(Maslach,Schaufeli,ve Leiter,2001)buikikavramarasndanegatifkorelasyonolmasbeklenmektedir.Gerekten de,tkenmiliinboyutuolanbitkinlik,ieyabanclamavedkdzeydeprofesyonel yeterlilikveiegnldenadanmannboyutuolanenerji,adanmaveiegmlmeara snda olumsuz bir iliki olduu saptanmtr (Demerouti, Bakker, De Jonge, Janssen, ve Schaufeli,2001).Ayrca,yinebeklentilerdorultusundabukavramlardanenerjivebitkinlik ileadanmaveieyabanclamannbirbirinintamzddkavramlarolduugrlmtr.Bu sonular,tkenmiliiniledksevidezdelemevedkenerjidzeyine;iegnl denadanmanniseyksekseviyedeilezdelemehaliveileilgiliyksekenerjiseviyesi neiaretettiinigstermektedir. Kiilik ile ilgili en popler grlerden biri insanlarn iki ana kiilik faktr olan duygusal dengesizlik ve dadnklk asndan sistematik olarak farkllk gsterdiini vurgular (Costa and McCrae, 1980). Yaplan aratrmalar tkenmi alanlarn yksek seviyede
548
duygusal dengesizlik yaadklarn, ie gnlden adanm alanlarn ise dk seviyede duygusal dengesizlik ve yksek seviyede dadnklk sergilediklerini ortaya koymutur. Bununyansra,iegnldenadanmalanlarntipikolarakyksekdzeydehareketlilik (rn., uyarclardaki deiikliklere yeterli dzeyde karlk verebilme, yeni ortamlara hzla adapteolabilme,biraktivitedendierinekolaylklageebilme)sergiledikleridegrlm tr. ebamllkyadaikoliklik,kiiyiokfazlaalmayaitenkarkonulamazbirdrtsonu cuortayakar;ylekiikoliklerarderecedevetakntlbirekildealrlar(Schaufeli, Taris,veVanRhenen,2008).egnldenadanmaveikoliklikkavramlarnnortaknoktas alanlarn sergiledikleri ie gmlme davranlardr. Ancak, kendini tamamyle iine vermeninaltndayatanesassebepbuikidavransergileyenleriinfarkldr:iegnlden adanm alanlar ie gmlrler nk ileri onlar iin isel bir motivasyon kaynadr; ikoliklerisekarkoyamadklarbirgdlenmeneticesindeiegmlmedavranlarser gilerler. e gnlden adanmann rgtsel Davran ve nsan Kaynaklar literatrne geerli bir katksnnolabilmesiiiniekatlmvekurumaballkgibibenzerkavramlardandaayr mas gerekir. Bu alanlarda alan akademisyenler ve uygulayclar, Engagement kavra mntamolarakTrkeyeevirmeninzorluundanyaknmaktaveouzamanbukavram alan katlmcl veya alan ball eklinde Trkeletirmektedir. Ancak, ie gnldenadanmabuikikavramdandahafarklzellikleriierir.ekatlmalanniiyle arasndakipsikolojikzdelemeyiifadeeder,budurumdaiinalannbellibalihtiya larn tatminetmesiszkonusudur.rgte ballkisealannrgtesadakati, rgtn birparasolmaisteivergtnyesiolmaarzusuolaraktanmlanmtr(Porter,1974). Sonyllardayaplanaratrmalar,iegnldenadanma,iekatlmvekurumaballkkav ramlarnnampirikolarakbirbirindenfarklolduunukantlamtr.(HallbergveSchaufeli, 2006).Bukavramnayrca,salklailgiliikayetler,iinvekiininzellikleriveitenay rlma niyeti gibi faktrlerle de farkl ekilde etkileim gsterdii son ylarda yaplan ara trmalardaortaya konmutur. Bu aratrmalarda,iegnldenadanma zelliklesalk ile olumluilikisergilerken,iekatlmniselmotivasyon,kurumaballniseitenayrlma niyetindeazalmaileyakndanilikiliolduugrlmtr. 2.2.eGnldenAdanmannncelleri egnldenadanmayenibirkavramolduuiinliteratrdebukonuzerinehenzolduk aazsaydaaratrmabulunmaktadr.Ancak,sonyllardayaplanaratrmalar,iegnl denadanmannikaynaklarileolumlubirilikiiindeolduunuortayakoymutur.kay naklar,italepleriniazaltmayayardmcolan,alanlarnihedeflerineulamasnkolay latran,kiiselgeliimiverenmeyitevikedenfaktrlerolaraktanmlanabilir.rnein, kiininalmaarkadalarndanveamirindengrdsosyaldestekarttkaiegnlden adanmadzeyideartmaktadr.Bununyansra,alannperformansylailgiligeribildirim alabilmesi,iizerindekontrolsahibiolmas,kolukuygulamalar,greveitliliiveei timhizmetlerigibikaynaklardakiininiegnldenadanmadzeyiniarttracakunsurlar dandr (Demerouti ve ark., 2001; Salanova, Grau, Llorens, ve Schaufeli, 2001; Salanova, Llorens,Cifre,MartinezveSchaufeli,2003;SchaufeliveBakker,2004;Hakanen,Bakkerve Schaufeli,2006).Buaratrmalarndanda,ikaynaklarnekadarokveeitliyseal anlarn ie gnlden adanma seviyelerinin de o lde artacandan bahsetmek mm kndr. e gnlden adanma ve zyeterlik arasnda da olumlu bir iliki bulunduu saptanmtr (Salanova ve ark., 2001). Sosyal Bilisel Teoriye gre zyeterlik, kiinin belli amalara
549
eriebilmek iin gerekli faaliyetleri gerekletirebileceine dair inancdr (Bandura, 1997:3).zyeterliiniegnldenadanmannhemncelihemdesonucuolabileceide aratrmaclartarafndanortayakonmutur(Llorens,Schaufeli,Bakker,veSalanova,2007; Salanova,Breso,veSchaufeli,2005b;Salanovaveark.,2000). 2.3.eGnldenAdanmannSonular egnldenadanmannolassonulararasnda;ileilgiliolumlututumlar,kiiselsalk, grevsorumluluklarndabekleneninzerindeolumludavranlarsergilemeveperformans art bulunmaktadr. e gnlden adanm alanlarn dierlerine gre ilerinden daha fazlatatminduyduu,kurumlarnadahafazlaballkhissettii,veitenayrlmaniyetleri nin daha dk olduu ortaya konmutur (Demerouti ve ark., 2001; Schaufeli & Bakker, 2003).Bununyansra,iegnldenadanmalanlarnzihinsel(Schaufeliveark.,bask da) ve bedensel (Demerouti ve ark., 2001)salk durumlar asndan dier alanlardan dahaiyidurumdaolmasdaarpcbirbulgudur.Ayrca,iegnldenadanmalanlarn insiyatif almaya ve proaktif davranlar sergilemeye daha yatkn olduklar ve renme motivasyonlarnn da dierlerine gre daha fazla olduu grlmtr (Sonnentag, 2003). Organizasyonlariinoknemlibirnoktada,iegnldenadanmalanlarndierlerin den daha stn performans sergilemeleridir. 2002 ylnda Hollandada 36 farkl irketin 8,000initesizerindeyaplanbiraratrma,alanlarniegnldenadanmadzeyle rinininitesiperformansn(mterimemnuniyeti,mterisadakati,karllk,verimlilikve gvenlik) olumlu bir ekilde etkilediini ortaya koymutur (Harter, Schmidt, ve Hayes, 2002). 3. ALIANLARIN E GNLDEN ADANMA DZEYLERN ARTTIRMAYA YNELK NSAN KAYNAKLARISTRATEJLER alanlarniegnldenadanmadzeylerininartmasorganizasyonlaaralarndabirsinerji oluturarakherikitarafiindeolumlusonularayolaar.egnldenadanmalanlar iinbusonulardanbazlar(1)ileilgiliolumlututumlarvekiininiiylezdelemesi;(2) salklbirzihinseldurum,olumluduygularvedktkenmiliksendromuriski;(3)yk sekperformans;(4)iselmotivasyondaart;(5)ileilgilivekiisel(rn.,zyeterlilik)kay naklar eldeetmedir.Bunlaraekolarak,yksekseviyedeiegnldenadanmaorganizas yonlariin(1)deerliveyeteneklialanlarneldetutulmas;(2)olumlubirkurumsalimaj; (3)salkl,rekabetiveetkinbirkurumortam;ve(4)olumluinitesiperformanssalar. Aada,iegnldenadanmalanlaryaratmakamacylaorganizasyonlardakullanlabi lecekeitlinsanKaynaklarStratejilerinedeinilmektedir. 3.1.alanGeliimiAnlamas alanveorganizasyonarasndauyumlubirilikikurulmasnsalamakiin(1)alannn deerlerini, tercihlerini, kiisel ve profesyonel hedeflerini belirlemek (2) bu hedeflerin tmnveyabirksmnonaylayanbiralanGeliimiAnlamashazrlamakvegerekli kaynaklarn organizasyon tarafndan karlanmasn salamak (rn., eitim, koluk, ekip man,bte)(3)buyazlanlamayhedefleringerekletirilmesiasndanbelliaralklarla kontrol etmek vegerektiinde hedefleri yeniden belirleyerek ek kaynak takviyesinde bu lunmak gereklidir. Aslnda bu anlamayla kastedilen organizasyonlarn hali hazrdaki per formans deerlendirme sistemlerine entegre edilebilen bir hedef belirleme sistemidir (Locke,1968).Ancak,alanGeliimiAnlamasorganizasyonelhedeflerden(rn.,verimli lik,kalite,etkinlik)ziyade,kiiselhedefleri(rn.,beceriveyetkinlikleringelitirilmesi,terfi) vebuhedeflereulamakiingereklikaynaklarkapsar.
550
3.2. alanSalDenetimleri Salkdenetimlerininamac,alanlarve altklarorganizasyonlariegnldenadan manndaaralarndabulunduusalkdeerleriveseviyelerihakkndabilgilendirmektir.Bu bilgiler,organizasyonveyaalanlartarafndanhangigeliimtedbirlerininalnmasgerek tiinekararvermekasndannemlidir.Butrsalkdenetimlerignmzdespanyave Hollandada sklkla kullanlmaktadr ve inceledikleri ana balklar arasnda; ile ilgili stres kaynaklar(rn.,ariyk,atmalar,duygusaltalepler,iaileatmas),ikaynaklar (rn., eitlilik, geribildirim, sosyal destek, zerklik, kariyer geliimi), tkenmilik, ie g nlden adanma, olumsuz kiisel ve organizasyonel sonular (rn., depresyon, sknt, de vamszlk,itenayrlmaniyeti),veolumlukiiselveorganizasyonelsonular(rn.,itatmi ni,organizasyonaballk)bulunmaktadr. 3.3. Workshoplar Workshoplarnamac,kiiselkaynaklararttrarakalanlarniegnldenadanmasevi yelerini ykseltmektir. Workshoplar organizasyonlar tarafndan zellikle i stresini nle mek ve/veyaazaltmakamacylakullanlmtr (Van der Klink, Blonk, Schene,ve Van Dijk, 2001). Ancak, alanlarn ie gnlden adanma dzeylerini arttrmak iin stres semptomplarn azaltmaya odaklanmaktan ziyade, iin kalitesini ve alanlarn verimlilik dzeyleriniarttrmayaynelmekgereklidir.Buanlamda,alanlarniegnldenadanma dzeyini arttrmay hedefleyen workshoplar Kalite emberleri ile benzerlikler tarlar; ancak bu seminerlerin onlarn fark bilisel, davransal ve sosyal beceriler (rn., olumlu dnce,hedefbelirleme,zamanynetimi)gibikiiselkaynaklarngeliimineodaklanma lardr. 3.4.lelgiliDeiiklikler rotasyonu, alanlarn geici olarak zel projelerde grevlendirilmesi veya tamamen farkl ilere atanmalar gibi i deiikliklerinde, i kaynaklar da deiime urar. le ilgili deiiklikler,alanlarageliimfrsatlarsunar,motivasyonlarnveesneklikleriniarttrrve onlardahafazlarenmeyeveprofesyonelgeliimetevikeder.egnldenadanmayla ilgili derinlemesine mlakat yntemiyle yaplm almalarn sonular(Schaufelive ark., 2001)dadikkatealndnda,ileigilideiikliklerinalanlarniegnldenadanmad zeylerini arttrdn sylemek mmkndr. Bu durum zellikle, alanlarn yeni ilerinin geliimfrsatlarasndanzenginolduuvebireylerinyenigrevlerindebaaryaulaacak yetkinlikleresahipolduuvakalariingeerlidir(Salanovaveark.,2001).leilgilideiik liklerin olumlu sonular dourmas bu tr bir deiimin alann tercihleri, hedefleri ve kiisel kaynaklar (bilgi, beceri, yetkinlik) dorultusunda gerekletirildii durumlarda mmkndr.leilgilideiikliklerorganizasyonelsorunlarzmeyeynelikbir araola rak kullanldnda, bu durum alanlara faydadan ok zarar getirir. deal olan, ile ilgili deiikliklerinalanGeliimiAnlamaserevesindealanlakarlklolarakkararla trlmolmasdr. 3.5.Liderlik Liderlerinnemligrevlerindenbiriekipiindekiduygusaliklimietkinbirekildedengele mektir.yibirliderekipiindemotivasyonuveiegnldenadanmadzeyinidearttrabi lir.Aratrmasonulariegnldenadanmannbulacolduunukantlamtr,dolay syla bu tutumun uygun ortam yaratldnda tm ekibe yaylmas da kanlmazdr. Bu durum ekip liderlerinin, ekip yelerinin ie gnlden adanma dzeylerini etkileyebilecek bir pozisyonda olduunu ve ilgili sosyalpsikolojik sreleri etkin bir ekilde ynettikleri takdirdebu anlamdaolumlusonular eldeedebileceklerinigsterir.Bu balamda, dn mc liderlik tipi (Bass, 1985) vizyoner yaklam ve ilham verici zellikleri dolaysyla
551
alanlarn ie gnlden adanma dzeyini arttrmak iin uygundur. Dnmc liderler, ekip yelerini yksek standartlara ulamalar iin zorlar, risk alr, gelecekteki hedeflere ulama konusunda olumlu yaklam sergiler, yaratclk ve yenilikilii tevik eder ve al anlarnnendieveihtiyalarnakulakverirler.Bylesibirdurumda,dnmcliderliin alanlarnsalkveesenliklerizerindeolumlubiretkisiolmas(HowellveHallMerenda, 1999)vebireylerinitatmini,performansvemotivasyonlarnarttrmas(JudgevePiccolo, 2004)artcdeildir. 3.6.EitimlerveKariyerGeliimi Eitimlerinamac,alanlarneitlidavran,inanvedeerlerinehitapederekiperfor mansiingereklidavrandeiikliklerinigerekletirmektir.Budeiimigerekletirebil mek iin en etkili yntem ise alanlarn zyeterlik seviyelerini ya da dier bir deile, yapabileceklerineolaninanlarnarttrmaktr.SosyalBiliselTeoriyegre,kiilerinz yeterlikleri;baarldeneyimler,modelvastasyladeneyimleme,szeliknaveolumluduy gusaltutumlarvastasylagelitirilebilir(Bandura,1997).Dolaysylaeitimprogramlarda buunsurlariermeyezengstermelidir;rnein;meslekibaardeneyimisalamakiin pratik uygulamalar (baarl deneyimler), iyi performans gsteren rol modellerin kullanl mas(modeldenrenme),kolukvetevik(szelikna)vereddedilmevebaarszlkkor kusunuazaltmak(olumluduygusaltutumlar)gibi. Son olarak, kariyer geliiminin alanlarn ie gnlden adanma dzeyini arttrmada nemli bir faktr olduuna deinmek yerinde olacaktr. Birok alan stabil ve zamanla irketierisindeykselebileceibiriitercihetsede,gnmzniyaamndabudurum yava yava geerliliini kaybetmektedir. Organizasyonlar artk ou zaman alanlarn belli ilerden ziyade farkl projelerde grevlendirmekteler. Bu gibi durumlarda alanlar projetakmlarnakarsorumludur;ouzamanbuprojetakmdadahabykbirproje ninparasdr.Birprojebittiindealanlaryenibirprojeyebalamakzereyenibirtak mn paras olamaya hazrdr. Byle bir ortamda, alanlar i piyasasnda rekabeti bir konumda kalabilmek iin devaml olarak bilgi,yetkinlikve becerilerinigelitirmekveie alnabilirlik talarn yksekte tutmak zorundadr. Bunu baarabilmek iin de alanlar, profesyonel ve kiisel anlamda geliim salayabilmek iin eskisinden ok daha fazla insiyatifalmaldr.Bunubaarabilenalanlarprofesyonelvekiiselgeliimiinfarklola naklarsalayangrevleriseerekiegnldenadanmadzeyleriniyksekseviyedetutabi lirler.nemliolanalanlarnkariyerleriboyuncakendilerinigelitirmefrsatlaryaratma larvebufrsatlardeerlendirmeleridir. KAYNAKA
Bandura,A.(1997),Selfefficacy:TheExerciseofControl,NewYork:Freeman. Bass,B.M.(1985),LeadershipandPerformanceBeyondExpectations,NewYork:FreePress. Costa, P. T., Jr. Ve R. R. McCrae (1980), Influence of Extraversion and Neuroticism on Subjective Wellbeing:HappyandUnhappyPeople,JournalofPersonalityandSocialPsychology,38,668 678. Demerouti,E.,A.B.Bakker,J.DeJonge,P.P.M.Janssen,veW.B.Schaufeli(2001),Burnoutand EngagementatWorkasaFunctionofDemandsandControl,ScandinavianJournalforWorkEn vironmentandHealth,27,279286. Hakanen, J.J., A. B. Bakker, ve W. B. Schaufeli (2006), Burnout and Work Engagement among Teachers,JournalofSchoolPsychology,43,495513. Hallberg, E. U. ve W. B. Schaufeli (2006), Same Same but Different? Can Work Engagement Be DiscriminatedfromJobInvolvementandOrganizationalCommitment?EuropeanPsychologist, 11(2),119127.
552
Harter,J.K.,F.L.Schmidt,veT.L.Hayes(2002),BusinessunitlevelRelationshipBetweenEmployee Satisfaction, Employee Engagement, and Business Outcomes: A Metaanalysis, Journal of Ap pliedPsychology,87,268 279. Howell,J.M.veK.E.HallMerenda(1999),TheTiesThatBind:TheImpactofLeaderMemberEx change, Transformational and Transactional Leadership, and Distance on Predicting Follower Performance,JournalofApplied Psychology,84,680694. Judge,T.A.veR.F.Piccolo(2004),TransformationalandTransactionalLeadership:AMetaanalytic TestofTheirRelativeValidity,JournalofAppliedPsychology,89,755786. Llorens,S.,W.B.Schaufeli,A.B.Bakker,veM.Salanova(2007),DoesaPositiveGainSpiralofRe sources,EfficacyBeliefsandEngagementExist?,ComputersinHumanBehavior,23(1),825841. Locke,E.A.(1968),TowardsaTheoryofTaskPerformanceandIncentives,OrganizationalBehavior andHuman Performance,3,157189. Luthans, F. (2002), Positive Organizational Behavior: Developing and Managing Psychological Strengths,AcademyofManagementExecutive,16(1),5772. Maslach,C.veM.P.Leiter(1997),TheTruthAboutBurnout,SanFrancisco,CA:JosseyBass. Maslach,C.,W.B.SchaufeliveM.P.Leiter(2001),JobBurnout,AnnualReviewofPsychology,52, 397422. Porter,L.,R.Steers,R.Mowday,veP.Boulian(1974),OrganizationalCommitment,JobSatisfaction, andTurnoverAmongPsychiatricTechnicians,JournalofAppliedPsychology,59,603609. Salanova,M.,E.BresoveW.B.Schaufeli(2005),TowardsaSpiralModelofSelfefficacyinBurnout andEngagementResearch,AnsiedadyEstres,11,215231. Salanova,M.,R.Grau,S.LlorensveW.B.Schaufeli(2001),ExposuretoInformationandCommuni cation Technology, Burnout and Engagement: The Moderating Role of Professional Self efficacy,RevistadePsicologiaSocialAplicada,11,6989. Salanova, M., S. Llorens, E. Cifre, I. M. Martnez ve W. B. Schaufeli (2003), Perceived Collective Efficacy, Subjective Wellbeing, and Task Performance Among Electronic Work Groups: An Ex perimentalStudy,SmallGroupResearch,34,4373. Schaufeli,W.B.veA.B.Bakker(2003),UWESUtrechtWorkEngagementScale,PreliminaryManual Version1,OccupationalHealthPsychologyUnit,UtrectUniversity. Schaufeli,W.B.veA.B.Bakker(2004),JobDemands,JobResources,andTheirRelationshipwith Burnout andEngagement:AMultisampleStudy, JournalofOrganizationalBehavior,25, 293 315. Schaufeli,W.B.,M.Salanova,V.GonzalesRomaveA.B.Bakker(2002),TheMeasurementofEn gagementandBurnout:AConfirmativeAnalysticApproach,JournalofHappinessStudies,3,71 92. Schaufeli,W.B.,T.W.TarisveW.VanRhenen(2008),Workaholism,Burnout,andWorkEngage ment:ThreeofaKindorThreeDifferentKindsofEmployeeWellbeing?AppliedPsychology:An InternationalReview,57(2),173203. Schaufeli,W.B.,T.Taris,P.LeBlanc,M.Peeters,A.Bakker,veJ.DeJonge(2001),CanWorkProduce Health?TheQuestfortheEngagedWorker,DePsycholoog,36,422428. Sonnentag, S. (2003), Recovery, Work Engagement, and Proactive Behavior: A New Look at the InterfaceBetweenNonworkandWork,JournalofAppliedPsychology,88,518528. VanderKlink,J.,R.Blonk,A.ScheneveF.VanDijk(2001),TheBenefitsofInterventionsforWork relatedStress,AmericanJournalofPublicHealth,91,270276.
553
KOLKLKVERGTSELBALILIK: BANKACILIKSEKTRNDEKARILATIRMALIBRARATIRMA
Serkan BAYRAKTAROLU Sakaryaniversitesi, ..B.F.,letme serkanb@sakarya.edu.tr RanaZENKUTANS Sakaryaniversitesi, ..B.F.,letme rkutanis@sakarya.edu.tr
ZET Gnmzdeinsanlarniyerindekendileriniispatetmeyealmalar,isizkalmakorkusu,teknolojikgelimelerin iyapmabiimlerinietkilemesivealanlarnbunlartakipedebildiklerinigstermeyealmalarsonucuartmaya balayanikoliklikkavramnnveetkilerininaratrlmas,gngetikenemarzetmeyebalamtr.Aratrmac larnikolikliinolumluyadaolumsuzolupolmadkonusundahemfikirolmamalarilebirlikteikolikliiolum suz olduu, neticesinde ise alan, yaknlarn ve alt rgt olumsuz ynde etkiledii anlay literatrde daha ok kabul grd sylenebilir. rgtsel balln (B) olumlu alan davranlar zerinde pozitif etki yarattdnlmesiBaratrmaclarndikkatedeerbirkonuhalinedntrmtr.Bualmadaikoliklik ilergselballkarasndailikiincelenmitir.Marmarablgesibankaalanlarzerindebiraratrmagerek letirilmitir.AratrmadastandardizeanketlerkullanlmveverilerSSPSprogramndadeerlendirilmitir. AnahtarKelimeler:koliklik,rgtselballk.
DzhemilyaDOSALYEVA Sakaryaniversitesi, ..B.F.,letme dzhemilya_d@hotmail.com
1.koliklik koliklik kavram gnlk konumalarda ok yaygn kullanlsa da anlam ile ilgili tam bir uzlamasalanamamtr.Birokalmadaikoliklikkavramalmasaatleritemelalna rak tanmlanmtr. rnein, Mosier (1983)e gre ikolikler haftada 50 saatin zerinde alan kiilerdir. koliklerin ie olan ekstra ballklarrasyonel deildir (Snir ve Harpaz, 2004;Cherrington,1980).Machlowitz(1980)ikolikliibireyleriniekoullarngerektir diindendahafazlazamanayrmalarvesrekliilerinidnmeleriolaraktanmlayarak, ikolik davranlarnn alma saatleri yerine, bireylerin ile ilgili tutumlar kapsamnda tanmlanmas gerektiini savunmaktadr (Burke ve di.., 2004). Snir ve Zohar (2000) ise ikoliklii dsal deil isel basklar nedeniyle, bireylerin zamanlarn ile ilgili aktivite ve dncelereodaklbirekildeveoldukabykorandaayrmalarolaraktanmlamlar dr. Baz aratrmaclar ikoliklii iletmeler asndan olumlu deerlendirmektedirler (Machlowitz,1980;Kornvedi.,1987).rnein,Machlowitz(1980)yaptbiraratrmada mlakatatabituttuu100ikolikkiininhemitatminlerihemdeverimliliklerininyksek olduunu tespit etmitir (Burke, 2000). Dier aratrmaclar ise (rnein Killinger, 1991; Oates, 1971; Schaef ve Fassel, 1988) ikoliklii olumsuz bir durum olarak ifade ederek ikolikleri, ilerini yerine getiremeyen ve dier meslektalarna sorun kartan mutsuz, obsesif ve trajik bireyler olarak tanmlamlardr (Burke ve di., 2004; Naughton, 1987; Oates,1971;Porter,1996).kolikliiolumluolarakalglayanlarbudavranlarteviket mekte, olumsuz olarak deerlendirenler ise alanlar bu davranlardan alkoymaya a lmaktadrlar(BayraktaroluveMustafayeva,2008). kolikler normal bireylere gre daha mkemmeliyeti olduklar iin i yetkilerini devret mede daha isteksiz davranr, bakalarna gvenmez, dolaysyla sk sk i stresi yaarlar (Killinger, 1991; Porter, 1996; Scott ve di., 1997). kolikler iten sonra da ii dnr, konuurkenskskileilgilikonularadeinir,dahaokbaarveiodaklolurlar(McMillan, ODriscoll, 2004). Scott ve arkadalarna (1997) gre ikolik insanlar dier insanlardan ayran temelzelliklerbo vakitlerinibileieayrmalar,iiiyerindeolmadklarsrece
554
bile dnmeleri ile ekonomik ihtiyalar ve rgtsel taleplerin zerinde almalardr (Mudrack,2004). koliklikleilgilibirtakmleklergelitirilmitir.LiteratrdeenokkullanlanlekSpence ve Robbins (1992)in leidir. Bu aratrmaclar, ikoliklii ikoliklik triad kapsamnda aklamaya almlarWorkBAT (Workingbatteryveikoliktiplerini faktr almaya ballk(workinvolvement),iegdlenmehissi(feelingdriventowork)veitenzevkalma (workenjoyment)olmakasndandeerlendirmektedir. letmeler ouzamanikolikliidllendirmektedir.ezamanlarnoldukafazlaharca yanyneticiveuzmanlarieballyksekpersonelolarakdeerlendirilir(Burke,2001). Ancakikolikliinrgteolanetkilerininolumluyadaolumsuzolabileceidikkatealnma ldr.Bualmadaliteratrdekiikoliklikvergtselballketkileimininuygulamadanasl ortayaktaratrlmtr. 2.rgtselBallk rgtsel ballk (B) kavram ve rgte bal alanlarn rgt etkinliine saladklar katknnbelirlenmesiynndeoksaydaaratrmayaplmveyaplmayadevametmek tedir.rgtselballkkavramnnrgttarafndandeerlibulunmasnnennemlinede ni,olumlualandavranlarzerindeyarattdnlenpozitifetkidir. B, alanlarn rgte kar balanma ve kendilerini adama dereceleridir (Awamleh, 1996). OReilly ve Chatmana gre B, alanlarn kimliklerini rgtlerinin amalaryla tanmlamalar,rgtyararnafazladanabagstermedegnllolmalar,kararlarakatl malarveynetimlerinindeerleriniiselletirmeleridir(OReillyveChatman,1986;akta ranDickveMetcalfe,2001).YaplanaratrmalarBnokboyutluluunuortayakoymak tadr(SulimanveIles,2000a;Meyervedierleri,1991;MeyerveSmith,2000;Sulimanve Iles,2000b).BualmadaMeyerveAllentarafndanyaplansnflandrmaesasalnmtr. Buna gre balln boyutu vardr ve her boyut bireylerin rgtte kalma kararlarn farkl ekillerde etkilemektedir. Bunlar; duygusal (affective), devamllk (continuence) ve normatif (normative) ballktr (Meyerve Smith, 2000; Meyer ve dierleri, 1991; Lee ve dierleri,2001).DuygusalBallkalanlarnrgteduygusaladanneldebalol duklarn;NormatifBallkalanlarnrgtebalanmadanederecedezorunlulukhisset tiklerini;DevamllkBallisealanlarnrgteduyduuballklarnnneorandaihti yafaktrndenetkilendiinilmeyealmaktadr. 3.Aratrma 3.1.AratrmannAmac Aratrmada literatrde yer alan ikoliklik ile rgtsel ballk arasndaki ilikilerin deer lendirilmesiamalanmtr.kolikliklergtselballkkavramlarilkbaktabirbirinides tekleyen sreler olarak grlse de konunun ampirik olarak test edilmesi ngrlmeyen sonulara yol aabilir. Bankaclk sektrnde yaplan bu aratrmann K yneticilerine faydalbilgilersalayacaumulmaktadr. 3.2.AratrmannYntemi Bankaclk sektrndentesadf rneklemeyle seilecekolanveMarmara blgesindeyer alanzel,kamubankalarilezelfinanskurumlarndabeyazyakallarauygulanananketler leikolikliktiplerivergtselballkdzeyilikisikurulmayaallmtr.MeyerveAllen tarafndan gelitirilen boyutlu rgtsel Ballk lei ile Spence ve Robbinsin WorkBAT leinden yararlanlarak gelitirilen ve Trkeye evrilerek (Bardak, 2007) standardize edilmi olan bir anket kullanlmtr. koliklik leinde sadeceiki boyut, r gtselballkleindedeboyutyeralmaktadr.Aratrmakapsamndaulalanverile redairistatistikanalizler,SPSSiledeerlendirilerekhipotezlertestedilmitir.
555
3.3.Aratrmannrneklemi Aratrma evrenini Marmara Blgesindeki banka alanlar oluturmaktadr. zel, kamu bankalarvezelfinanskurumlarna150ertaneolmakzeretoplam450anketverilmi ve bunlardan 325 tanesi geri dnm ve bunlarn 6 tanesi deerlendirmeye dhil edile memitir.(AratrmadaMarmaraBlgesindekibankaclksektrndealmaktaolan319 kii yeralmaktadr(%70,9geridnoran).Deneklerin125i(%39,2)zel,96s(%30,1) kamubankalarndave98i(%30,7)dezelfinanskurumlarndaalmaktadrlar. 3.4.AratrmannKstlar Aratrma, kstl bir srede, sadece ulalabilen banka ubelerinde ve gnlllk esasna dayalolarakgerekletirilmitir.Younalmatemposuarasndadeneklerinanketlerine derecedesalklbirekildecevaplayabildikleriiseayrbirkstoluturmaktadr. 3.5.AratrmannBulgular 3.5.1.DemografikBulgular AratrmayakatlanbankaalanlarnndemografikzelliklerineynelikbilgilerTablo1de gsterilmitir.Tablo1degrlebileceigibirneklemin%50,8ierkek,%49,2siisekadn lardan oluturmaktadr. Katlmclarn yarsndan fazlas (% 61,1) 2029 ya aralnda yer almaktave%79,6snlisansvelisansmezunudur.rneklemin%54,5ibekrve%67,4 deocuksahibideildir.Katlmclarnyaklakyars(%48,0)15ylarasndakurumlarnda almaya devam etmekte ve %75,2 gibi byk bir ksm kurumlarnda ynetici olmayan personelunvanilealmaktadr.Deneklerin%77sindenfazlashaftada40saattenfazla almaktadr.Haftada50saattendahafazlaalanlarnikoliklikriskininfazlaolabilecei dncesiilebuoranyaklak%43olarakbelirlenmitir.Dieryandan,literatrnaksine, yaplan analizlerde alma saati ile ikoliklik boyutlar arasnda anlaml bir iliki buluna mamtr. Tablo1.FrekansDalmTablosu FREKANS YZDE Cinsiyet Erkek 162 50,8 Kadn 157 49,2 Ya 2024 73 22,9 2529 122 38,2 3034 59 18,5 35vest 65 20,4 Eitim Lise 43 13,5 nlisans 69 21,6 Lisans 185 58,0 Lisansst 22 6,9 Medenihal Bekr 174 54,5 Evli 145 45,5 ocuksahibi Var 104 32,6 Yok 215 67,4 almasresi 1yldanaz 56 17,6 15 153 48,0 610 37 11,6 1115 29 6,1 16vest 44 13,8 Unvan Yneticipersonel 79 24,8
556
Yneticiolmayanpersonel Haftada i yerinde geirdii 40 sre(saat). 4149,9 50+
240 71 111 137
75,2 22,3 34,8 42,9
koliklik leinde ie ballk boyutunun yaplan aratrmalarda geerli ve gvenilir k mamasndan dolay (Bardak, 2007) bu boyut deerlendirme d tutulmutur. koliklik leinin alt boyutlar asndan deerlendirildiinde iten zevk alma ( X = 3,147) ve ie gdlenme( X =3,193)boyutlarnnortaderecelerdeolduu;rgtselballkboyutlarn dan duygusal ( X = 3,378) ve normatif ( X = 3,365) balln orta derecenin zerinde ve devamllk ballnn ( X = 3,1) ise orta derecelerde olduu belirlenmitir. rneklemde bankaclksektrndekarlalabileceidnlendzeydeikoliklerinbulunmadanla lmtr. Deneklerin duygusal ve normatif ballklarnn da devamllk ballklarna gre dahayksekolduusaptanmtr. 3.5.2.AnalizBulgular egdlenmeboyutuiledeneklerinyalararasndapozitifbirilikiolduusaptanmtr. Neticededahagenalanlarniegdlenmeeilimleridahafazladr(2=24,192;s.d.=10; p=0,007).Ayrcadevamllkvenormatifballkhissiningenalanlardadahafazlaoldu u sylenebilir (2=24,822; s.d.=10; p=0,006). e gdlenme ile kdem arasnda da bir ilikininolduuve5iledahaazylalanlarniegdlenmehissinindahayksekolduu bulunmutur (2=20,054; s.d.=8; p=0,01). Veriler ynetici olmayan personelin duygusal ballnndahayksekolduunugstermektedir(2=10,024;s.d.=2;p=0,007). Duygusalballkilebankannzelyadakamuoluuarasndapozitifilikiolduubelirlen mitir. zel banka alanlarnn dier banka alanlarna nazaran duygusal ballk hissi daha yksektir (2=24,583; s.d.=4; p=0,000). Ayn ekilde zel banka bata olmak zere zelfinanskurumlarndaalanlarnnormatifballkdzeyinindahayksekolduusap tanmtr(2=10,232;s.d.=4;p=0,037). tenzevkalmaileduygusalballkarasndadapozitifbirilikibelirlenmitir(2=34,924; s.d.=4; p=0,000) (R=0,295; p=0,000). alanlarn duygusal ballklar arttka yaptklar itendezevkaldklarsonucunavarlmtr.Buradaikiynlbiretkileimilekarlalmtr. Yaplanitenzevkalndkargtekarduygusalballndaarttsylenebilir.Benzer ekilde yaplan iten alnan zevk dzeyi arttka normatif ballk da artmaktadr (2=58,475;s.d.=4;p=0,000)(R=0,397;p=0,000). egdlenmehissiileduygusalballkarasndadaolumluveanlamlbirilikibulunmu tur (2=17,990; s.d.=4; p=0,001) (R=0,193; p=0,001). Ayn paralellikte gdlenme hissi ile normatif ballk (2=35,188; s.d.=4; p=0,000) (R=0,289; p=0,000) ve devam ball (2=10,054;s.d.=4;p=0,40)(R=0,172;p=0,002)arasndadaolumluveanlamlbirilikiden sz etmek mmkndr. Ksaca sylemek gerekirse, ie gdlenme hissi arttka genel olarakrgtselballkdaartmaktadr. 4.Sonuveneriler Bualmadaikoliklikilergtselballkarasndakiilikiincelenmivebankaalanlar zerindebiraratrmagerekletirilmitir.kolikliktealmayaballk,itenzevkalmave iegdlenmehissiolmakzerealtboyuttanmlanmsadalkemizdeikoliklikleilgili olarakyaplanalmalardakullanlanlekteikiboyutayerverilmitir.rgtselballn daduygusal,normatifvedevamballolmakzeretanealtboyutubulunmaktadrve aratrmadabuboyutlardayeralmtr.
557
Marmara Blgesinde bankaclksektrnde alan319 denek aratrmaya dhil edilmi, bukiilerileilgilibulgularayerverilmitir.rneklemdekadnveerkeksayshemenhemen birbirineeittir,ounluu2029yalararasndadr,nlisansvelisansmezunudur,bekr dr, ocuk sahibi deildir, 15 yl aras tecrbeye sahiptir, ynetici deildir ve haftada 40 saattenfazlaalmaktadr. tenzevkalmaveiegdlenmehissiileduygusalvenormatifballkarasndaolumluve anlaml ilikiler bulunmutur. e gdlenme hissi ile devam ball arasnda da anlaml birilikibulunmutur. Gerekletirilen aratrmada, ikolik olarak tanmlanabilecek denekler ile karlalmam tr. Belkidebankaalanlarnnbulunduklararalmakoullarnbenimsemelerinden dolayverilenifadelerdedahaokortaderecelereynelmiolabilirler.Sadeceikoliklikle ilgiliboyutlardakiykseliinrgtselballdaolumluyneetkilediisonucunavarlm tr. KAYNAKA
Awamleh,N,A.H.K.(1996),OrganizationalCommitmentofCivilServiceManagersinJordan:AField Bardak,S.(2007),EitimYneticilerininnternetKullanmnalikinTutumlarnnkoliklikEilim leri zerine Etkilerinin Belirlenmesi, Gaziosmanpaa niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, BaslmamYksekLisansTezi. Bayraktarolu,S.veL.Mustafayeva(2008),koliklikvergtselVerimsizlik,Ed.,M.zdeveciolu veH.Karadal,rgtselDavrantaSemeKonular,Ankara:lkeYaynevi. Burke, R. J. (2000), Workaholism in Organizations: Psychological and Physical Wellbeing Conse quences,StressMedicine,16(1),1116. Burke, R. J. (2001), Workaholism in Organisations: the Role of Organisational Values, Personel Review,30(6),637645. Burke, R., F. Oberklaid ve Z. Burgess (2004), Workaholism Among Avustralian Women Psycholo gists:AntecedentsandConseuences,WomeninManagementReview,19(5),252259. BusinessPotential,NewYork:JohnWilley. Cherrington,D.J.(1980),TheWorkEthic,AmericanManagementAssociation,NewYork. Dick,G.veM.Beverly(2001),ManagerialFactorsandOrganisationalCommitmentAComparative Study of Police Officers and Civilian Staff, The International Journal of Public Sector Manage ment,14(2),111128. http://www.findarticles.com/p/mi_qa3981/is_200012/ai_n8910083/pg_1,(Eriim:13.04.2007). Killinger,B.(1991),Workaholics:TheRespectableAddicts,NewYork:Simon&Schuster. Korn,E.R.,G.J.Pratt,veP.T.Lambrou(1987),HyperPerformances:TheA.I.M.StrategyforReleas ingYour Lee,K,J.N.Allen.,J.P.MeyerveK.Y.Rhee,(2001),TheThreeComponentModelofOrganisational Commitment: An Application to South Korea, Applied Psychology: An International Review, 50(4),596614. Machlowitz,M.(1980),Workaholics:LivingwithThem,WorkingwithThemReading,MA:Addi sonWesley. McMillan, L. ve M. ODriscoll (2004), Workaholism and Health: Implications for Organizations, JournalofOrganizationalChangeManagement,17(5),509519. Meyer,J.P.veC.A.Smith(2000),HRMPracticesandOrganizationalCommitment:TestofAMedia tionModel,CanadianJournalofAdministrativeSciences, Meyer,J.P.,R.Bobocel,veN.J.Allen(1991),DevelopmentofOrganizationalCommitmentDuring the Year of Employment: A Longitudinal Study of Preand PostEntry Influences, Journal of Management, http://www.findarticles.com/p/articles/mi_4256/is_n4_v17/ai_11817379, (Eri im:01.04.2007).
558
Mosier,S.K.(1983),Workaholics:AnAnalysisofTheirStress,SuccessandPriorities,Universityof Texas,Austin:TX,UnpublishedMAThesis. Mudrack,P.E.(2004),JobInvolvement,ObsessiveCompulsivePersonalityTraits,andWorkaholic BehavioralTendencies,JournalofOrganizationalChangeManagement,17(5),490508. Naughton,T.J.(1987),AConceptualViewofWorkaholismandImplicationsforCareerCounseling andResearch,TheCareerDevelopmentQuarterly,14,1807. OReilly, C. ve J. Chatman (1986), Organisational Commitment and Psychological Attachment the EffectsofCompliance,IdentificationandInternalisationofProSocialBehaviour,JournalofAp pliedPsychology,71(5),492499. Oates,W.(1971),ConfessionsofaWorkaholic:TheFactsaboutWorkAddiction,NewYork:World. Porter,G.(1996),OrganizationalImpactofWorkaholism:SuggestionsforResearchingtheNegative OutcomesofExcessiveWork,JournalofOccupationalHealthPsychology,1,7084. Schaef,A.W.veD.Fassel(1988),TheAddictiveOganization,SanFrancisco,CA:HarperRow. Scott,K.S.,K.S.Moore,veM.P.Miceli(1997),Anexplorationofthemeaningandconsequencesof workaholism,HumanRelations,50,287314. Snir,R.veD.Zohar(2000),Workaholism:WorkAddictionorWorkphilia?,PaperPresentedatthe International Conference on Psychology Psychology after the year 2000, University of Haifa, Haifa,Israel. Snir,R.veI.Harpaz(2004),AttitudionalandDemographicAntecedentsofWorkaholism,Journalof OrganizationalChangeManagement,17(5),520536. Study,JournalofManagementDeveleopment,15(5),6574. Suliman, A. ve I. Paul (2000a), TheMultiDimensional Nature of Organisational Commitment in A NonWesternContext,JournalofManagementDevelopment,19(1),7182. Suliman, A. ve I. Paul (2000b), Is ContinuanceCommitment Beneficial to Organizations? Commit mentPerformance Relationship: A New Look, Journal of Managerial Psychology, 15(5), 407 426.
559
YERNDEPSKOLOJKYILDIRMA(MOBBNG)OLGUSU:ERZURUMDALA MMESSLLERZERNDEBRARATIRMA
MustafaBTE Bayburtniversitesi,BF mbute@atauni.edu.tr
ZET Buaratrmannamac,ilasektrndepsikolojikyldrmannoluumu,nedenleriveetkilerininbelirlenmesiveen yaygn gerekleen psikolojik yldrma davranlarnn tespit edilmesidir. Bu ama dorultusunda Erzurum da bulunanilasatmmessillerizerindebiraratrmayaplmtr.Aratrmadatamsaymyntemikullanlmtr. ErzurumTbbiMmessillerDayanmaDerneikaytlarndanalnanbilgileregre;Erzurumda22blgemdrl nde alan ila mmessilleri saysnn 350 0lduu tespit edilmitir. Erzurum Tbbi Mmessiller Dayanma Derneiveblgemdrlkleriaraclileilasatmmessillerineulalmtr.
I.Aratrmannnemi yerindepsikolojikyldrmauygulamalar,madurlarnpsikolojilerinivebedenselsalkla rnvedoalolaraktaiverimlilikleriniolumsuzolaraketkilemektedir.Ayrca,buolumsuz uygulamalarrgtselmaliyetleriartrmakta,salkbozulmalarnedeniyleitenayrlmalar veigcdevirhzndatetiklemektedir.Buaratrma,ilgilisektrdesorununciddiyetinin ortaya konulmas ve bu noktaya dikkatlerin ekilmesi asndan nemlidir. Ayrca sektr alanlarnnyaamolduupsikolojikyldrmanneldeedileceksonularlaortadankald rlmasna ynelik tedbirlerin alnmas asndan nemlidir. Avrupa lkelerinde bu konuda oksaydaliteratrolmasnaramen,lkemizdekonuylailgiliyaplanliteratrtaramasn da bu konu ile ilgili ok fazla aratrmaya rastlanamamtr. Bu nedenle, bu sektrde bir aratrmayapmannokgerekliolduuanlalmaktadr. II.AratrmannAmacveSorunsal Psikolojikyldrma(mobbing),birkiininyadabirgrubunhedefseilmikiiyekaruygu ladklar srarl, sistematik, aalayc, hakir grc, yldrc, haksz szve davranlardr. Gcn bu ekildektye kullanlmas sonucunda,hedefseilen kii kendini altst olmu, tehditaltnda,dlanm,aalanmveyaralanmhisseder,zgvenisarslr,sahipoldu u yeteneklerinden phe etmeye balar ve byk bir stres altnda kalr (Arpacolu, 2003).Psikolojikyldrma,rgtteeitpozisyondayadaaltpozisyondakibiralanauygu lanabilmektedirvehakszsulamalar,kkdrcdavranlar,geneltacizler,psikolojik terruygulayarakbirkiiyirgttendlamayamalayaniyiniyetliolmayanbiruygulama dr. Bu uygulama, kiinin rgtten, yneticilerden, stleri, astlar ya da eit pozisyondaki birinin dierlerini de zorbaca davranlar iin uzun sreyle, ska ve sistemli bir biimde rgtleyerek kiiye kar cephe oluturmasdr. Psikolojik yldrma madurlarnn ortak zellikleri iini ok iyi yapan, evresi tarafndan sevilen, drst, gvenilir, kurulua sadk, bamszveyaratckiilerolmasdr(AKTOP,2006). Psikolojik yldrma tm sektrlerde grlmekle birlikte, kamu sektrnde, sosyal ilerde, retmenler arasnda, eitim kurumlarnda risk faktr olarak ortalamann 2,8 kat daha yaygnolarakgrlmektedir.Satelemanl,bankaclkvesigortaclksektrleribusekt rizlemektedir.Teknikelemanlarvetbbayardmcsektrlerdealanlardayksekpsiko lojikyldrmariskitamaktadr(Arpacolu,2003).
560
Buaratrmannamac,ilasektrndepsikolojikyldrmannoluumu,nedenleriveetkile rinin belirlenmesi ve en yaygn gerekleen yldrma davranlarnn tespit edilmesidir. Aratrmannaltamalariseyledir: 1.Enokhangitipyldrmadavrannngerekletiinitespitetmek, 2.Yldrmannnekadarzamandrsrdntespitetmek, 3.Yldrmannnekadarsklklayaandntespitetmek, 4.Yldrmannhiyerarisinitespitetmek, 5.Yldrmannnedenlerinitespitetmek, 6.Yldrmayaurayankiilerintepkilerinitespitetmek 7.Yldrmannmadurunsalzerindekietkilerinitespitetmek III.AratrmannVarsaymlar Buaratrmadakullanlananket,analiziingerekliolantmzellikleresahiptir.leklerin gvenilirlik ve geerlilik testleri yaplm olup bunlarda yeterli dzeylerdedir. Bu nedenle anketlere verilen cevaplarn var olan durumu yeterince yanstt varsaylmaktadr. Sz konusurneklemanaktleyitemsilyeteneindedir. IV.AratrmannSnrllklar Aratrma, maddi olanaklar, zaman ve dier nedenlerle sadece Erzurum da bulunan ila satmmessilleriilesnrldr.Ayrcaaratrmasonular,anketiyantlayanlarn2009ocak aygrvednceleriilesnrldr. V.AratrmannYntemi 1.AratrmannrnekSeimi Aratrma Erzurumda faaliyette bulunan ila sat mmessilleri zerinde uygulanmtr. Aratrmadatamsaymyntemikullanlmtr.ErzurumTbbiMmessillerDayanmaDer nei kaytlarndan alnan bilgilere gre; Erzurumda 22 blge mdrlnde alan ila mmessillerisaysnn3500lduutespitedilmitir.ErzurumTbbiMmessillerDayanma Derneiveblgemdrlkleriaraclileilasatmmessillerineulalmtr. 2.VeriToplamaTeknii Anketin Soru formu blmden olumaktadr. Anketin birinci blm yldrmann tan mnn verilmesiyle balamaktadr. Yldrma, Bir ya da bir grup alana yneltilen, isten meyen,kkdrc,saldrgandavranlar;kiiselyadaprofesyonelperformanszeri neynelmincedenbilinemeyen,adilolmayan,olumsuz,ktniyetlieylemlervehedefte endie, kayg yaratarak, hedefin fiziksel ve zihinsel salna zarar vererek onun kendine gvenininkaybnanedenolangyadapozisyonuntacizedilmesi(Bingl,2007)eklinde tanmlanmvebunagre,ilasatmmessillerineiyerindepsikolojikyldrmayamaruz kalpkalmadklarsorulmutur.Busoruyayalnzcaevet,maruzkaldmyantnverenler, anketformundakidiersorularyantlamayadevametmitir.Psikolojikyldrmadavrann deerlendirmeleiolarakLeymannTipolojisikullanlmtr.Leymann(1993)tarafndan tanmlanmolan45yldrmadavrananketeyerletirilmitir.Psikolojikyldrmayamaruz kalanlarnbudavranlardanhangilerineuradklarnsemeleriistenmitir. Mobbing Tipolojisi lei, Cem nortayn ngilizceden Trkeye evirdigi, 2003 ylnda yaymlananMobbing:yerindeDuygusalTacizadlkitaptanalnmtr.lekteyeralan ifadeler karl toplanan veriler Kesinlikle katlmyorum Katlmyorum Kararszm KatlyorumKesinlikleKatlyorumeklindekibeliLikerttipiderecelemeleiilesoldan saa12345puandeerleriylebelirtilmitir. Anketin ikinci blmnde, ila sat mmessillerinden psikolojik yldrmann oluumunu, nedenleriniveetkileriniaklamayaynelikhazrlanan10sorununyantlanmasistenmi tir.
561
Anket formunun nc blmnde, ila sat mmessillerinin demografik zellikleri ile ilgili sorular sorulmutur. Bunlar cinsiyet, ya, medeni durum, renim durumu, yldrma yaanlankurumdakaylalldvemesleksorulardr. VI.Sonuveneriler Buaratrmada,sonyllardayaygnlaanveiletmelerinendeerlivarlolaninsankay naklarntehditedenmobbing(psikolojikyldrma)olgusuincelenmitir.yerindepsikolo jikyldrmauygulamalar,madurlarnpsikolojilerinivebedenselsalklarnvedoalola rak ta i verimliliklerini olumsuz olarak etkilemektedir. Ayrca, bu olumsuz uygulamalar rgtsel maliyetleri artrmakta, salk bozulmalar nedeniyle iten ayrlmalar ve igc devir hzn da tetiklemektedir. Bu nedenle mobbing iletmeler iin nemli bir ynetsel sorundur. Aratrma sonularna gre psikolojik yldrmaya maruz kalan ila mmessillerinin %76s bayan, %24 erkektir. Ayrca, psikolojik yldrmay uygulayanlarn %27si kadn, %57si erkektir.Hemkadnhemdeerkektarafndanpsikolojikyldrmayamaruzkalanlarnoran da %51dir. Buna gre erkek alanlar hem madur olarak hem de psikolojik yldrmay uygulayantarafolarakkadnalanlaragredahafazladr. AratrmaOcakubat2009tarihlerindeyaplmaktaoluphalendevametmektedir. KAYNAKA
Aktop,N.G.(2006),AnadoluniversitesiretimElemanlarnnDuygusalTacizelikinGrlerive Deneyimleri,Eskiehir:AnadoluniversitesiSosyalBilimlerEnstits,YaynlanmamYksekLi sansTezi. Arpacolu,G.(2003),MobbingyerindeZorbalk, Arslan, F. (2007), letmelerde Duygusal Zorbalk ve Ankarada Bankaclk Sektrnde Duygusal ZorbalnVarlnalikinBirUygulama,Nide:NideniversitesiSosyalBilimlerEnstits,Ya ynlanmamYksekLisansTezi. Bingl, B. (2007), yerinde Yldrma (Mobbing) ve Yldrma zerine Bir Aratrma, zmir: Dokuz EyllniversitesiSosyalBilimlerEnstits,YaynlanmamYksekLisansTezi. Davenport,N,D.R.Schwartz,veP.E.Gail(2003),Mobbing:yerlerindeDuygusalTaciz,ev:Osman Cemnortay,stanbul:SistemYaynclk. Einarsen, S. (1999), The Nature and Causes of Bullying at Work, International Journal of Man power,20(1/2),1627. Einarsen, S. (2000), Harassment and Bullying at Work: A Review of the Scandinavian Approach, AggressionandViolentBehavior,4(5),379401. http://www.insankaynaklari.com/ikdotnet/IcerikDetay.aspx?KayitNo=2384. Leymann,H. (1990a),Mobbingand PsychologicalTerroratWorkplaces,ViolenceVict, 5(2), 119 126. Leymann, H. (1996), The Content and Development of Mobbing at Work, European Journal of WorkandOrganizationalPsychology.5(2),165184 Mikkelsen,E.G.(2001),WorkplaceBullying:ItsIncidence,AetiologyandHealthCorrelates,Den mark:Universityofrhus,UnpublishedPhD. Zapf,D.(1999),Organisational,WorkGroupRelatedandPersonalCausesofMobbing/Bullyingat Work,InternationalJournalofManpower,20(1/2),7085.
562
MUHASEBEMESLEKMENSUPLARINDATKENMLENEDENOLAN FAKTRLERBELRLEMEYEYNELKBRARATIRMA
MehmetKALI BAGnenMeslekYksekokulu, TurizmveOtelletmeciliiProgram, mkasli@hotmail.com
ZET Buaratrma,nemlibirmeslekhastalolantkenmiliinmuhasebemeslekmensuplarndakidzeyiniortaya koymayvemuhasebemeslekmensuplarndatkenmilienedenolanfaktrleribelirlemeyiamalamaktadr.Bu amala serbest olarak alan 387 muhasebe meslek mensubuna anket uygulanmtr. Anket bulgularna gre muhasebe meslek mensuplarnda, duygusal tkenme 2,39, duyarszlama 1,63 ve kiisel baar duygusunun azalmas 3,90 dr. Muhasebe meslek mensuplarnn zerinde byk lde birletikleri konular ise mkelleflerle yaanan tahsilat sorunlar (4,80), yaplacak ilerde zaman kstlamasnn youn olarak yaanmas (4,57), rapor hazrlama zorunluluklarnn fazla olmas (4,56), mevzuattaki hzl deiim (4,52) ve mkellef ilgisizliidir (4,50). Muhasebe mensuplar mesleklerini adaletli (2,64) ve arkadalaryla vakit geirmeyi engellemeyen bir meslek (3,01) olarak grmektedirler. Aklayc faktr analizi sonucunda muhasebe meslek mensuplarnda tkenmilie nedenolanfaktrleriniykvezamansnrlamalar,meslekduralarvezorluklar,deeratmalar, ilgisizlik ve mevzuat karmakl ve sosyal unsurlar olmak zere be boyutta toplanabilecei ortaya konul mutur.Bubeboyuttoplamvaryansn%71,76snaklamaktadr. AnahtarKelimeler:Tkenmilik,tkenmilienedenolanfaktrler,muhasebemeslekmensuplar.
OyaAYTEMZSEYMEN BAktisadivedariBilimlerFakltesi letmeBlm seymenoy@yahoo.com
1.Giri Tkenmilik kavram ilk kez Freudenberger (1974, 1977) tarafndan kullanlmtr. Freudenbergertkenmilii;enerji,gveyakaynaklarzerindekiartaleplerdendolay baarszolma,enerjininbitmesi,bakalarnnproblemlerindenbunalmavebununduygu sal olarak yoksun ve talepkar bireylerle, i basksnda atfedilmesi olarak tanmlanmtr (Ok,2002:18).Tkenmilikyavayavagelimekteveinsannyaratclveetkinliiyerini, derinyorgunlukduygusunaveeletireldavranabrakmaktadrvebyleceinsanhareket etme gcn kaybetmektedir (Telman ve nen, 2006:2). Dolaysyla tkenmilik olayna okboyutluolarakyaklalmasvetkenmilienedenolanfaktrlerinfarklynlerdenele alnmasgerekmektedir. Tkenmilikleilgili yaznda genelkabul grm enyaygntkenmilik tanm,Maslach ve Jackson tarafndan kullanlan bileenli tkenmilik tanmdr. Maslach ve Jackson t kenmiliintanmnyaparkenduygusaltkenme,duyarszlamavekiiselbaaryetersizli ineilikinduygularsnfladklarayrkategoriyiortayakoymulardr(GirginveBaysal, 2005:175). Maslach ve Jacksonun yaklamndaki farkllk tkenmiliin srekli bir dei ken olarak tanmlanmasndan kaynaklanmaktadr. Maslach ve Jackson bireylerin ileri gerei,karlatklarinsanlarakarduyarszlamalar,duygusalyndenkendilerinitken mihissetmelerivebireyselbaarveyeterlilikduygularnnazalmasbiimindetanmlan mtr(znar,2005:5). alanlarntkenmiliinenedenolanfaktrlerinortayakonulmasalanlarnstreskay naklarnn belirlenmesini kolaylatracak ve bunun sonucunda stres azaltc almalara olanakbulunacaktr.Bunoktadanhareketleiyaamndatkenmilienedenolanfaktr leriaadakiekildezetlemekolanakldr(Telmanvenen,2006:4;Ok,2002:30;Bruning, veFrew,1987:636): Mkemmeliyetilik:
563
Hibitmeyengrevler Ariyk Birdenfazlaiinbirdenyklenilmesi Konuulamayannegatifduygular Salkveiletiimproblemleri Maddealm Kendinegvenproblemi Kontroleksikliidleksiklii Topluluundalmas Adaleteksiklii Buaratrmadayazndakitkenmiliknedenlerindenhareketletasarlanmvemuhasebe meslek mensuplarndaki tkenmiliin boyutu ve bu tkenmilie neden olan faktrlerin belirlenmesi amalanmtr. Bu amala hazrlanan anket formunda Maslach tarafndan gelitirilen3boyutlutkenmiliklei(duyarszlama,duygusaltkenme,bireyselbaar duygusunun azalmas) ve tkenmilik nedenlerini belirlemek amacyla da yazndan hare ketlegelitirilmibirlekkullanlmtr. 2.AratrmannSorunsal Tkenmilik,alanlarniperformansnveverimliliinidorudanetkileyennemlibiri hayat sorunudur. Dolaysyla herhangi bir ikolunda tkenmilie neden olan faktrlerin ortaya konulmas, alanlarn performanslarnn ve i doyumlarnn artrlmas asndan nem tamaktadr. Yaplan aratrmalar, insanlarla youn iletiim ierisinde bulunulan ikollarnda alanlarda, tkenmilik dzeylerinin yksek olduunu ortaya koymutur. Dolaysylabuaratrma,younvestreslibiriortambulunanvetkenmiliksendromuna yakalanma orannn yksek olabilecei dnlen muhasebe meslek mensuplarnn, t kenmilik dzeyleri ile tkenmiliklerine neden olan unsurlar belirlemek ve demografik zellikleriletkenmilikarasndakiilikileriortayakoymakamacylatasarlanmtr. 3.AratrmannYntemi Bu aratrmada muhasebe meslek mensuplarnn tkenmilik dzeyleri, Maslach Tken milik lei kullanlarak llmeye allm ve meslek mensuplarnn tkenmiliine neden olan faktrler ise ilgili alan yazndan faydalanlarak hazrlanan bir anket formu ile belirlenmeyeallmtr. Hazrlanananket formu nceliklebir n teste tabitutulmu ve anket sorularnn anlalr olup olmadnbelirlemek zeregvenilirlikanalizi yaplmtr. GvenirlikanalizisonucundaCrombachAlfa0,884olarakbulunmutur.Muhasebemeslek mensuplarnntkenmiliiileilgilibuaratrmannevreni,serbestolarakalan serbest muhasebeci, serbest muhasebeci mali mavir ve yeminli mali mavirlerdir. Trmoba gre (01.12.2008) Trkiyede 28.939 Serbest Muhasebeci, 43.656 Serbest Muhasebeci Mali Mavir ve 3.840 da Yeminli Mali Mavir olmak zere 76.435 muhasebe meslek mensubu bulunmakta ve bu meslek mensuplarndan41.704 serbest olarak almakta dr.Dolaysylaevren41.704tr.Bylebiraratrmaiinevrenbyklnekarlkrnek lem bykl tablosuna gre 380 rneklem saysnn yeterli olaca ifade edilmektedir (Ural ve Kl, 2005:43). Bu noktadan hareketle rneklem 387 muhasebe meslek mensu bundan olumutur. Anket formlar serbest alan muhasebe meslek mensuplaryla yz yzegrlerekdoldurulmuvesosyalbilimleralanndakullanlanistatistikprogramlary ladeerlendirilmitir.Anketbulgularndanhareketlearatrmayakatlanlaraaitdemogra fikzellikler,frekansveyzdedalmlarylaverilmi,tkenmilienedenolanfaktrlerin
564
ka boyutta deerlendirilebileceinin belirlenmesi amacyla faktr analizinden yararlanl mtr. 4.AratrmannKatks Tkenmilik konusunda ilgili yaznda ok fazla alma bulunmasna ramen fakl meslek gruplarnda tkenmilieneden olan faktrleri belirlemeye ynelik az sayda alma bu lunmaktadr. Bu aratrma bu alandaki eksikliin giderilmesine katk salamaktadr. Bu aratrma ile muhasebe meslek mensuplarnn tkenmilik dzeyleri ve tkenmilie ne denolanfaktrlerbelirlenmektevemuhasebemeslekmensuplarndaortayakantken milik dzeyinin ve tkenmilik faktrlerinin dier ikollar ile kyaslanabilmesine olanak salanmaktadr.Muhasebemeslekmensuplarnndemografikzellikleriiletkenmilikleri arasndakiilikininortayakonulmas aratrmanndierbirkatksdr.Buaratraaynza manda muhasebe meslei ve zelliklerinin, tkenmilik zerindeki etkilerini de ortaya koymaktadr. Aratrma sonular zellikle muhasebe mesleine yn veren ve muhasebe meslek mensuplarnn alma ortamlarn dzenleyen kurumlarn dikkatinin ekilmesini salamaktavegrevalanlarnagirenkonulardamuhasebemeslekmensuplarnnskntla rnngiderilmesinekatkdabulunmaktadr. 5.AratrmannKapsam Aratrmada muhasebe meslek mensuplarnn tkenmilik dzeyi ve muhasebe meslek mensuplarnntkenmiliinenedenolanunsurlarbelirlenmeyeallmaktadr.Muhasebe meslekmensuplarnntkenmilikdzeyleriMaslachtarafndangelitirilentkenmilik boyutuyla (duygusal tkenme, duyarszlama, kiisel baar duygusunun azalmas) deer lendirilmektedir. Tkenmilie neden olan faktrler ise ilgili alan yaznda ortaya konulan nedenlervemuhasebemeslekmensuplarnnaltklarikolunazelolarakortayakan tkenmiliknedenlerinin(mkellefilgisizlii,tahsilatsorunlar,mevzuattakikarmaa,mev zuattaki hzl deiim gibi) tkenmilik zerinde etkisinin bulunup bulunmad belirlen mektedir. 6.Sonuveneriler Aratrmayakatlan387muhasebemeslekmensubunun%9,3bayan,%90,7sierkektir. Muhasebemeslekmensuplarnn%42,89u4150yaaralnda,%30,49u3140yaara snda,%19,905160yaaaralndadr.31yaalt(%3,88)ve61yast(%2,84)muha sebe meslek mensuplarnn saysnn ise olduka dk olduu grlmektedir. Meslek tecrbesiasndandeerlendirildiindemuhasebemesleinde21ylvezerialanlarn %49,10 ile ilk sray ald anlalmaktadr. 1120 yl aras mesleki tecrbesi bulunanlarn oran %36,95, 610 yl aras tecrbesi bulunanlarn oran ise %8,01 dir. Meslekte 5 yln doldurmam olanlarn oran ise %5,94 olarak gereklemitir. Aratrmaya katlanlara eitimdurumlarasndanbakldndalisansmezunlarnnarlklolduu(%39,8)hemen ardndan ise lise mezunlarnn geldii (%38,2) grlmektedir. nlisans mezunu meslek mensuplarnnoran%19,1,lisansstmuhasebemeslekmensuplarnnoranise%2,8dir. Muhasebe meslek mensuplarnn unvanlar asndan dalm incelendiinde %65,6snn serbestmuhasebeci,%34,4nnise serbest muhasebecimali mavirolduu grlmek tedir. Aratrmaya katlmay kabul eden yeminli mali mavir bulunmamaktadr. Aratr maya katlan muhasebe meslek mensuplarnn %32sinin salk sorunlar bulunduu da aratrmabulgularndananlalmaktadr. Muhasebe meslek mensuplarnda tkenmilie neden olan faktrlerin belirlenmesine ynelik aritmetik ortalamalar ve standart sapmalarTablo 1de grlmektedir.Muhasebe meslekmensuplartkenmilienedenolanfaktrleribelirlemeyeynelikhazrlananle in iki maddesi hari btn ifadelerine katldklarn belirtmilerdir. Aratrma sonular,
565
meslek mensuplarnn en nemli sorunlar olarak, tahsilat sorunlarn, rapor hazrlama zorunluluklarn, zaman snrlamalarn ve mevzuattaki hzl deiim ve karmaay ortaya koymaktadr.Meslekmensuplar,muhasebemesleininmkemmeliyetialmaygerek tirdiivemuhasebemesleindegrevinbasonununbelliolmadeklindekinermeye isekatlmadklarnbelirtmilerdir. Anketformunda,tkenmilienedenolabileceidnlenmaddelerinkaboyuttaince lenebileceini ve lek maddelerinin faktrlerle ilikilerini belirlemek amacyla aklayc faktr analizi uygulanmtr. Varimax dntrmesi kullanlarak z deeri 1in zerinde olaniykvezamansnrlamalar,meslekduralarvezorluklar,deeratmala r,ilgisizlikvemevzuatkarmaklvesosyalunsurlarolarakadlandrlabilecek5bo yutortayakarlmtr.Analizdbraklanlekmaddesibulunmamaktadr.Ortayako nulan5boyuttoplamvaryansn%71,74naklamaktadr. Aratrmayakatlanmuhasebemeslekmensuplarnntkenmilikboyutlarnabakldnda iseenfazlatkenmilikkiiselbaarduygusununazalmasnda(3,90)yaanmaktadr.Daha sonraduygusaltkenme(2,39)veduyarszlama(1,63)gelmektedir.Buadanbakldn daaratrmayakatlanmuhasebemeslekmensuplarndatkenmiliinokfazlayaanma dnbelirtmekolanakldr. Muhasebemeslekmensuplarnnyakndklarkonularnenbandamkelleflerleyaadk lar tahsilat sorunlar gelmektedir. Dolaysyla muhasebe meslek mensuplarnn mkellef lerleyaadklartahsilatsorunlarnzecekbirsisteminkurulmasyaplmasgerekenlerin en nemlisidir. Muhasebe meslek mensuplarnn esasnda bir kamu hizmeti yapt ifade edilebilir.Dolaysylameslekmensuplarnahizmetlerigereidenmesigerekencretlerin beyannameleriniinealnarakdevlettarafndantahsiledilmesivesonrasndailgilimuha sebe mensuplarnhesaplarna aktarlmassalanabilir. Zaman zamanmaliye tekilat g revlilerinin bile yorumlamakta zorluk ektikleri meslek ile ilgili mevzuatn, aha sade ve anlalr bir dzeye getirilmesi dier nemli bir konudur. Mevzuatta meydana gelen hzl deiim de bu kapsamda deerlendirilerek zm bulunmas gereken dier nemli bir sorundur.BukonudaMaliyeBakanlnagrevdmektedir.Muhasebecilervemkellefle ri ilgilendiren mevzuat deiiklikleri yaplmadan nce meslek mensuplarnn grlerinin alnmas ve daha kalc bir mevzuat oluturulmaya allmas mesleki tkenmilii azalt madanemlibiretkenolabilecektir.Mkelleflerinilgisizliivezamanzamanyaanande er atmalarn zmek iin muhasebeciler ve niversiteler ibirlii yapmal ve iletme sahiplerinemuhasebeuygulamalar veetikdeerlerkonusunda eitimverilmelidir.Mev zuat konusunda bilgilendirilen mkelleflerin muhasebe meslek mensuplaryla salkl bir iletiimkurabileceigznndebulundurulmaldr.Muhasebemesleindezamanplanla masoldukanemlibirkonudur.Muhasebemeslekfaaliyetlerindetekdzehalegetirilmi bir mesai dzeninden bahsetmek olanakszdr. Dolaysyla meslek mensuplarnn mesleki faaliyetleriniyerinegetirirkenzamanyetersizliindenikayetettikleriokskolarakgrl mektedir.Bukonudakiikayetler,ancakmeslekmensuplarnnokiyibirzamanplanlama syapmasvebuplanlarauymasylagiderilebilecektir.Bukonudadaniversitelerileibir liiyaplarakzamanynetimikonusundaeitimlerverilebilir.
566
Tablo1.TkenmilieNedenOlanFaktrlerelikinSonular
St. Sap N Mean ma 387 4,8010 ,60155 4,5699 ,78395 4,5556 ,86611 4,5220 ,85559 4,5052 ,98626 4,4974 ,89515
Tahsiltsorunlarmuhasebemesleininnemlisorunlarndanbiridir. Muhasebe meslei rapor hazrlama zorunluluu asndan youn bir 386 meslektir. 387 Muhasebemesleindezamansnrlamalokfazlaibulunmaktadr. Muhasebe mesleinde zaman zaman mkelleflerle deer atmas 387 yaanabilmektedir. Muhasebecilermaliyetekilatnn mevzuatdistekleriiledekarla 386 maktadrlar. 386 Muhasebemesleineynelikmevzuatokhzldeimektedir. Muhasebemesleineynelikmevzuattabirkarmaklkvardr. Mkellefilgisizliimuhasebemesleininnemlisorunlarndanbiridir. Muhasebemesleindeadaletyoktur. Muhasebe meslei arkadalarla zaman geirmeyi engelleyen bir mes lektir. Muhasebemesleinidahaiyiyapmannekstrabirdlyoktur. Muhasebemesleindekontroldgelienolaylarolabilmektedir. Muhasebemesleindeolumsuzdurumlarpaylamakzordur. Muhasebeciliktemeslekdkonularladailgilenmekdurumundakaln maktadr. Muhasebemesleiariykbulunanbirmeslektir. Muhasebemesleindegrevinbasonubellideildir. Muhasebemesleimkemmeliyetialmaygerektirenbirmeslektir.
387 4,4651 ,78898 387 4,3721 ,83700 387 4,2584 ,99761 387 4,2171 1,07222 387 4,1240 ,91057 387 4,0930 ,92273 387 3,9587 1,06443 386 3,9352 1,08996 387 3,8734 1,12069 377 3,0133 1,36145 386 2,6451 1,30968 3 4 5 Cronb. alfa 0,84 0,80
Tablo2.FaktrAnaliziSonular
FaktrlerveDeikenler Faktr1:ykvezamansnrlamalar Muhasebemesleindegrevinbasonubellideildir. Muhasebe mesleinde olumsuz durumlar paylamak zordur. Muhasebemesleiariykbulunanbirmeslektir. Muhasebemesleimkemmeliyetialmaygerekti renbirmeslektir. Muhasebe mesleinde kontrol d gelien olaylar olabilmektedir. Muhasebe mesleinde zaman snrlamal ok i bu lunmaktadr. Faktr2:Meslekduralarvezorluklar Muhasebe mesleine ynelik mevzuat ok hzldei mektedir. Muhasebecilikte meslek d konularla da ilgilenmek durumundakalnmaktadr. Muhasebe meslei rapor hazrlama zorunluluu a sndanyounbirmeslektir. Muhasebe mesleini daha iyi yapmann ekstra bir 1 0,77 0,73 0,69 0,67 0,52 0,50 2
0,84 0,74 0,63 0,54
dlyoktur. Tahsilatsorunlarmuhasebemesleininnemlisorun larndanbiridir. Faktr3:Deeratmalar Muhasebecilermaliyetekilatnnmevzuatdistekle riiledekarlamaktadrlar. Muhasebe mesleinde zaman zaman mkelleflerle deeratmasyaanabilmektedir. Faktr4:lgisizlikvekarmaklk Mkellefilgisizliimuhasebemesleininnemlisorun larndanbiridir. Muhasebemesleineynelikmevzuattabirkarmak lkvardr. Faktr5:Sosyalunsurlar Muhasebemesleindeadaletyoktur. Muhasebe meslei arkadalarla zaman geirmeyi engelleyenbirmeslektir. Faktreigendeerleri Faktrlereilikinaklananvaryansdeerleri Aklanantoplamvaryans KaiserMayerOlkinrneklemyeterliliilm
567
0,53
0,75
0,80 0,75
0,73
0,80 0,79 0,66 0,90 0,71
6,26 1,95 1,60 1,26 1,12 18,73 17,71 13,64 12,59 9,09 71,76 0,681
BartlettYzeysellikTestiKikare:3.740,027(136)anlamllk0,000
Yaznda tkenmilik ile ilgili olarak fazla sayda aratrma olmasna ramen, muhasebe meslekmensuplarndatkenmiliilenvezellikledetkenmilienedenolanfaktrle ribelirlemeyealanokazsaydaalmabulunmaktadr.Dolaysyla,bualmayazn dakibuboluundoldurulmasnakatkdabulunmaktadr.Aratrmadasadeceanketkulla nlmasvernekleminbyklaratrmannsnrllklararasndasaylabilir.Aratrmac larbualmannsonularndanfaydalanarakvekstlarnaarakdahakapsamlbiral ma yapabilirler. zellikle muhasebe meslek mensuplarnn bu tr aratrmalara katlabil mesini salayacak nlemlerin, meslek odalar tarafndan alnmas ve meslek odalarnn desteinin salanmas, aratrmalara katlm saysn artracak ve elde edilen sonularn genellenebilmedzeyiartrlmolacaktr. KAYNAKA
Bruning, N. S., ve Frew, D. R. (1987), Effects Of Exercise, Relaxation, and Management Skills on PhysiologicalStressIndicators:AFieldExperiment,JournalofAppliedPsychology,72,515521. Freudenberger,H.J.(1974),StaffBurnout,JournalofSocialIssues,30,159165. Girgin, G. ve Baysal, A. (2005), Tkenmilik Sendromuna Bir rnek: Zihinsel Engelli rencilere EitimVerenretmenlerinMeslekiTkenmilikDzeyi,TSKKoruyucuHekimlikBlteni,4(4), 172187. Maslach,C.veJackson,S.E.(1981),TheMeasurementofExperiencedBurnout,JournalofOrgan izationalBehavior,2(2),99113. Ok,S.(2002),Bankaalanlarnntkenmilikdzeylerininidoyumu,rolatmasverolbelirsizlii ve baz bireysel zelliklere gre incelenmesi, Yaynlanmam doktora tezi, Ankara: Hacettepe niversitesi. znar,M.(2005),AsistanDoktorlardaBurnoutSendromu,AileHekimliiUzmanlkTezi,stanbul. Telman, N. nen, L. (2006), nemi ve i yaamnda tkenmilik, 4. Genlik ve Rehberlik Sem pozyumu, 2324 Haziran 2008, stanbul. www.maltepe.edu.tr/06_haber/4.rehberlik_sempozyum_sunu/levent_ onen.doc, (Eriim tarihi: 11.06.2008). Ural,A.,Kl,.(2005),BilimselAratrmaSreciVeSPSSleVeriAnalizi,Ankara:DetayYaynclk.
568

569
27.Oturum
Kontrol,GvenvergtselAdaletinalanlarnPerformansveten AyrlmaNiyetineEtkilerininKsmiEnKkKarelerYntemiileModel lenmesi merTURUN,AliTRKYILMAZ,MehmetKABAK letiim,GvenvergteBallkzerineBirAratrma NurdanZARALLIKMRCOLU,TunaUSLU rgtselGvenilergtselBallkArasndakilikininncelenmesi: OtomotivYanSanayialanlarnaYnelikBirAratrma M.HalitYILDIRIM,YavuzDEMREL rgtklimi,rgtselVatandalkDavranvePerformansArasndaki likilerinncelenmesi:BirAratrma HlyaGNDZEKMECELOLU,zlemKELE

570
KONTROL,GVENVERGTSELADALETNALIANLARIN PERFORMANSIVETENAYRILMANYETNEETKLERNNKISMEN KKKARELERYNTEMLEMODELLENMES

merTURUN KaraHarpOkulu Sis.Yn.Bil.Blm oturunc@kho.edu.tr AliTRKYILMAZ KaraHarpOkulu Sis.Yn.Bil.Blm aturkyilmaz@kho.edu.tr
ZET alanlarnperformanslarnnarttrlmastmorganizasyonlarnzerindenemledurduubiralmaalandr. performansnn arttrlmasnda etkili olan pek ok faktr bulunmaktadr. Bu almada kontrol, gven, prosedr adaleti ve datm adaletinin alanlarn iten ayrlma niyeti ve i performans zerindeki etkilerinin bir model yardmylaincelenmesiyntemiesasalnmtr.almadaherbirdeikeninbirbiriileolanilikileriortayakonu lan hipotezler vastas ile incelenmi ve modelin uyumluluu ksmi en kk kareler yntemi yardmyla analiz edilmitir.Bankaclksektrndefaaliyetgsteren155alannoluturduurneklemzerindeuyumluluktestleri yaplarak modelin hedef rneklem zerindeki geerlilii tartlmtr. Yapsal modelden yola klarak en uygun modelinbulunmashedeflenmitir.
MehmetKABAK KaraHarpOkulu Sis.Yn.Bil.Blm mkabak@kho.edu.tr
1.Giri performansorganizasyonlariinnemlibirkavramdr.alanlarniperformanslarnn arttrlmasnaynelikoksaydaaratrmabulunmaktadr.Ancakoptimumiperformans nn salanmas dinamik pek ok deikenin e zamanl optimizasyonunu gerekli klmakta buhemdeikenlerhemdedierevreselfaktrlerindeiikalmalarlaaratrlmasnve sektrlere gre nerilerin oluturulmasn gerektirmektedir. Bu erevede alanlarn i performansnn artrlmasnda kontrol, gven, adalet ve iten ayrlma niyetinin etkilerini ortayakoymakmaksadylabiryapsalmodelveonhipotezgelitirilmitir. 2.1.AratrmannYntemi YapsalEitlikModelininKEKKMetoduileTahmini Yapsaleitlikmodellerinintahminindeyaygnolarakkullanlanikiyntemmevcuttur. En fazla bilinen yapsal eitlik modeli kovaryans tabanl metodlardr (Bollen, 1989; Rigdon, 1998)).Kovaryanstabanlmetod,kullanlanbilgisayarprogramndandolayLISRELmetodu olarakdaadlandrlr.DieryntemisevaryanstabanlKsmiEnKkKarelermetodudur (Wold, 1985). Bu iki yntem; analizlerin amac, sahip olduklar istatistik varsaymlar ve rettikleri uygunluk istatistikleri bakmndan birbirlerinden farkllk gsterirler. (Gefen ve di.,2002).KEKKmetodununamacgenelolarakyksekRkareveanlamltdeerlerine sahip bir iliki modelini tahmin edebilmektir (Chin, 1998; Fornell ve Bookstein, 1982). LISRELmetoduYEMuygulamalarndaskkullanlmasnaramen,KEKKmodelininLISRELe gre stn olduu baz ynler mevcuttur. ki yntem arasnda, destekledikleri iliki tr asndanfarkvardr.KEKKmetodureflektifveformatifyaplandrlmbloklariinuygun dur. Ancak LISREL sadece reflektif bloklar iin kullanlmaktadr (Chin, 1998; Fornell ve Bookstein, 1982). Bahsedilen avantajlarna ek olarak, kullanm kolayl da gz nnde bulundurulduundabualmadakimodelintahminindeKEKKmetodukullanlmaskarar latrlmtr.ModelinbazanalizlerindeSPSS16.0programndandaistifadeedilmitir.
Bubildiridekigrleryazarlaraaittir,TSKningrleriniyanstmaz.
571
2.1.1.Aratrmannrneklemi AratrmannanaktlesinizelbirbankannAnadoluBlgeMdrlnebalubele rindekialanpersoneloluturmaktadr.Buubelerdetoplam405kiialmaktadr.Ana ktleden%95gvenilirliksnrlarierisinde%5likbirhatapaydikkatealnarakrneklem bykl 196 kii olarak hesap edilmitir (Sekaran, 1992: 253). Bu kapsamda kmelere gre rnekleme yntemiyle tesadf olarak seilen ubelerde alan toplam 230 kiiye anketuygulamasyaplmasplanlanmtr.Gnderilenanketlerdenuanakadar165igeri dnm, 155 tanesi analiz yapmak iin uygun bulunmutur. Aratrmaya katlanlarn %54,8ikadn(n=85),%45,2si(n=70)erkektir.%3,9u(n=6)lise,%54,8i(n=85)niversite, % 41,3 (n=64) de lisansst eitim derecesine sahiptir. %9u (n=14) 1824, %48,4 (n=75) 2431, %18,7si (n=29) 3238 ve %23 (n=37) de 39 ve yukar yalar arasndadr. %4,5i(n=7)1yldanaz,%47,1i(n=73)15ylaras,%12,3(n=19)610ylaras,%20si (n=31)1115ylarasve%16,1i(n=25)de16veyukarylideneyiminesahiptir. 2.1.2.AratrmannlekleriveDorulaycFaktrAnalizi Kontrol, gven ve adaletin alanlarn i performans ve iten ayrlma niyetine etkilerini belirlemek amacyla aratrmada kullanlan leklere ilikin bilgiler aadaverilmektedir. Aratrmada oluturulan modelleri ve hipotezleri test etmek amacyla gizli deikenlerle yol analizi yaplmtr. Gizli deikenlerle yol analizi yapmakiinmodeldeki deikenlerin llmesindekullanlanbtnlmaralarnngeerlivegvenilirolmasgerekmektedir (imek,2007:19).Buamala,aratrmadakullanlanbtnleklereilikinyaplangeer lilik ve gvenirlilik almalarna ilikin sonular, her lekle ilgili blmn sonunda veril mitir. Adaletlekleri:alanlarnadaletalglarnlmekmaksadylaprosedradaletiveda tm adaleti iekleri kullanlmtr. Prosedr ve datm adaleti alglarn lmek zere Moorman (1991) tarafndan gelitirilen ve Niehoff ve Moorman (1993) tarafndan teyit edilen lekler kullanlmtr. Prosedr adaleti 6, datm adaleti 5 ifadeden olumakta olupalmayoluturandiertmleklerdedeolduucevaplar5lilikertleiilealn mtr (1=Kesinlikle katlmyorum, 5=Kesinlikle katlyorum). Niehoff ve Moorman (1993) tarafndanyaplangvenilirlikanalizlerisonucunda,rgtseladaletboyutlarnnCronbach alfagvenirlikkatsaylarprosedradaletiiin .85,datmadaletiiin.92olaraktespit edilmitir.leklerinTrkeyeoksaydaevirisiveuyarlamasmevcuttur.Bualmada Karaeminoullar (2006) tarafndan Trkeye evirilen ve retim yelerinde kullanlan lekkullanlmtr.Karaeminoullar(2006)tarafndanyaplangvenilirlikanalizlerisonu cunda maddelerin Cronbach alfa gvenirlik katsaylar prosedr adaleti iin .92, datm adaleti iin .86 olarak tespit edilmitir. lein yap geerliliini test etmek maksadyla dorulaycfaktranaliziyaplmtr.Faktranalizisonucundaverilerinleintekfaktrl yapsnauyumsaladvefaktryklerinin.prosedradaletiiin60.63,datmadaleti iin,48,85arasndadeitiitespitedilmitir.Yaplangvenirlikanalizisonucundapro sedr adaleti leinin toplam Cronbach alfa gvenirlik katsays .815, datm adaleti leinin.772olarakbulunmutur. Performans lei: alanlarn i performansnn llmesinde; nce Kirkman ve Rosen(1999),dahasonraise,SiglervePearson(2000)tarafndankullanlaniperformans leikullanlmtr.Drtsorudanoluanleingvenirlikkatsaysherikialmadada .70in stndedir. Trkiyede l (2008) tarafndan akademisyenler zerinde uygulanan lein gvenirlik katsays .82 olarak tespit edilmitir. Aratrmada cevaplar 5li likert leiilealnmtr(1=Kesinliklekatlmyorum,5=Kesinliklekatlyorum).Yaplandorulay cfaktranalizisonucundaleintekfaktrlyapyasahipolduu,faktryklerinin.62
572
.78arasndadeitiibelirlenmitir.leinCronbachalfagvenirlikkatsays.758olarak tespitedilmitir. Gvenlei::alanlarngvenalglarnnllmesindeBromileyveCummings(1996) tarafndangelitirilen12sorudanoluanrgtselgvenenvanterininksaformukullanl mtr.BromileyveCummings(1996)gvenibilisel,duygusalvedavransalolmakzere boyuttaincelemitir.lekTzn(2006)tarafndankullanlanleingvenirlikkatsa ys.72olaraktespitedilmitir.Yaplandorulaycfaktranalizisonucundalektekbo yutlubiryapgstermivemaddesaysaltyainmitir.Faktryklerinin.54.82arasnda deitii belirlenmitir. lein Cronbach alfa gvenirlik katsays .771 olarak tespit edil mitir. Sre Kontrol lei: alanlarn sre kontrol alglarnn llmesinde Tyler (1989) ve GiacobbeMiller(1995)tarafndangelitirilen3sorudanoluansrekontrolleikulla nlmtr.lekBrashearvearkadalar(2005)tarafndankullanlmvegvenirlikkatsays .85olaraktespitedilmitir.lekaratrmaclartarafndanTrkeyeevrilmivekullanl mtr.leinyapgeerliliinitestetmekmaksadyladorulaycfaktranaliziyaplmtr. Faktr analizi sonucunda verilerin lein tek faktrl yapsna uyum salad ve faktr yklerinin.76.85arasndadeitiibelirlenmitir.leinCronbachalfagvenirlikkatsa ys.726olaraktespitedilmitir. Karar Kontrol lei: alanlarn karar kontrol alglarnn llmesinde Tyler (1989) ve GiacobbeMiller(1995)tarafndangelitirilen6sorudanoluansrekontrolleikulla nlmtr.lekBrashearvearkadalar(2005)tarafndankullanlmvegvenirlikkatsays .86olaraktespitedilmitir.lekaratrmaclartarafndanTrkeyeevrilmivekullanl mtr.Yaplandorulaycfaktranalizisonucundaleintekfaktrlyapyasahipoldu u, bir maddenin dk faktr ykne sahip olduu belirlenmitir. Be maddeli lekte faktryklerinin.66.87arasndadeitiibelirlenmitir.leinCronbachalfagvenirlik katsays.862olaraktespitedilmitir. tenAyrlmaNiyetilei:almadayeralantenayrlmaEilimileiWayne,Shore ve Linden (1997) tarafndan gelitirilmitir. Bu lekte iten ayrlma eilimi ifade ile llmekteoluplektekboyutludur.Kkusta(2007)tarafndankonaklamailetmele rindeuygulanmvebualmadalekgvenilirlii0,691olarakbildirilmitir.Dorulayc faktranalizisonucundaleintekfaktrlyapsdorulanmolup,faktrykleri.84.91 arasnda deimektedir. Gvenirlik analizi sonucunda Cronbach alfa gvenirlik katsays .864olaraktespitedilmitir. Dorulayc faktr analizi,blou oluturan lmdeikenlerininayn faktr ltklerini testetmektedir(Hulland,1999).BloklarntekboyutluluuCronbachalfa,DillonGoldstein veanabileenleranalizi(principalcomponentanalysis)iletestedilmektedir(Tenenhaus vd.,2005). 2.2.Bulgular KEKKmetodu,modeldekiparametrelerinhesaplanabilmesiiinikiaamalbirtahminalgo ritmaskullanr: lk adm, d modelin (lm Modeli) tahmini; gzlem deikenleri ve gizli deikenler arasndaki ilikilerin tahmin edilmesi amacyla iteratif bir hesaplama yntemi kullanlr. kinciadm,imodelin(YapsalModel)tahmini:Gzlemdeikenlerininarlkkatsaylar hesaplandktan sonra bu arlklar kullanlarak gizli deikenlerin deerleri hesaplanr. Daha sonra gizli deikenler arasndaki yapsal eitlik modeli ilikileri basit ya da oklu regresyonyntemikullanlarakbulunur.DecisiaSpadprogramnda6iterasyonsonucunda
573
bulunan d model tahmin sonular; d model arlklar, yklemeler (loadings) ve komunalitideerleribulunmutur.Eldeedilendeerlerkabuledilebilirsnrlariindedir. Yapsaleitlikmodeliningenelkullanlabilirliimodelingvenilirlikvegeerliliktestsonu larna baldr. KEKK modelinde bir maddenin (deiken) gvenilirlii (individual item reliability),lmdeikeniilegizlideikenarasndakiyklemenindeeriylellr.Ge nelkabulgrenkuralagrelmdeikenivebalolduugizlideikenarasndakiyk lemedeerinin0.70denyksekolmasgerekmektedir.Busonublounolmdeikeni ilepaylatvaryansn%50denyksekolduunugsterirvehatailepaylalanvaryanstan dahayksekolmasanlamnagelir(Hulland,1999). lmmodelindebulunansonulara gre gizli deikenlerve onlarnlm deikenleri arasndakiyklemelerinoldukayksekvepozitifolduugzkmektedir.Tmyklemeler 0.70denbyktr.Reflektifbirblounyaknsaklkgeerlilii(convergentvalidity)bloktaki lm deikenlerinin komunaliti deerlerinin ortalamas kullanlarak llebilir (average varianceextracted)(Hulland,1999).Komunalitideeribirbloklaobloabalolanlm deikeni arasndaki paylalan varyans ler. Bir bloun yaknsaklk geerliliinin olabil mesi iin ortalama komunaliti deeri en azndan 0.50 veya stnde olmas gerekir. Bu deerbirbloktakideiimin%50dendahafazlasnnmodeldeikenleritarafndanakla nabildiianlamnagelir.BualmadaortalamakomunalitideerleriPKblouiin0.64,KK iin0.64,GUViin0.46,ProsedrAdaleti(PRA)iin0.52,datmadaleti(DA)iin0.52,i performansiin0,56veitenayrlmaniyeti(IAN)iin0,78bulunmutur.Modeldegven blouharitmbloklarnkomunalitideerlerinin%50denyksekolduugzkmektedir. Bloundierbloklardanfarklbirkavramltnkontroletmekiinayrdedicilikgeer liliini(discriminantvalidity)hesaplamakgerekir.Birblounayrdedicilikgeerliliioblo unkendideikenleriylepaylalanortalamavaryansn(ortalamakomunaliti),dierblok larla paylalan varyansdan daha yksek olmasyla salanabilir. Tablo 1de kegen ele manlar(koyu)ortalamakomunalitideerlerivedierdeerlerisebloklararaskorelasyon sonulardr.Sonulartmbloklarnkavramsalolarakveampirikolarakbirbirlerindenfarkl olduklarngstermektedir. Tablo1.BloklarnKomunalitiDeerleriveDierBloklarlaOlanKorelasyonKareleri PK KK GUV PRA DA IP IAN PK 0.6474 0.3628 0.2871 0.3310 0.1062 0.0658 0.1370 KK 0.3628 0.6465 0.1866 0.2718 0.1040 0.0284 0.0592 GUV 0.2871 0.1866 0.4692 0.4340 0.2701 0.0626 0.2748 PRA 0.3310 0.2718 0.4340 0.5234 0.3975 0.0678 0.1376 DA 0.1062 0.1040 0.2701 0.3975 0.5269 0.0277 0.1295 IP 0.0658 0.0284 0.0626 0.0678 0.0277 0.5838 0.0387 IAN 0.1370 0.0592 0.2748 0.1376 0.1295 0.0387 0.7857 Dmodeltahminindekinemlisonulardanbiridelmdeikenleriningizlideikenle aralarndakiilikikatsaysdr(d arlk).Tmdeikenlerindarlkdeerleri deTablo 1de verilmitir. Bu deerler o blou oluturan deikenlerin nem derecelerini ifade et mektedir. ekil 2de yapsal modelin sonular verilmitir. Buna gre gven blounu etkileyen iki bloungvenzerindepozitifveanlamlektilerivardr.Srekontrolnngvenzerine olanetkisinindahayksekolduugzkmektedir.Prosedradaletineenfazlaetkigven
574
tarafndan gereklemektedir (0.46). Sre kontrol ve karar kontrolnn de prosedr adaletizerindekietkileridepozitifbulunmutur. PK

0,21** 0,43*** 0,19**
PRA
0,46*** 0,25**
IP
0,15 0,01 0,47***
IAN
0,17**
0,18**
0,12
KK
0.03
DA
ekil2.ModelSonular.
(***:p<0,0001,**:p<0,01,dierleriiinp<0,1dir.Anlamlilikilerdzokla,anlamlolmayanilikilerkesikliokla gsterilmitir.)
Datmadaletideikenizerindegvenveprosedradaletininpozitifveanlamlilikileri bulunurkenkararkontrolnnetkisinegatifyndevezayfbirdeerdekmtr.Ancakbu ilikininanlamlolmadgrlmektedir.Modelinikinemliktlariperformansveiten ayrlma niyetidir. Gven ile i performans arasnda pozitif ynde anlaml bir iliki bulun mutur.Gvenbloubenzerekildeitenayrlmaniyetinideetkilemektedir.Buetkileim negatifynldr.Analizsonucundaortayakanhipotezbulgularekil2deayrntlolarak grlmektedir. 4.TartmaveSonu Bualmailesrekontrol,kararkontrol,gven,prosedradaleti,datmadaleti,iten ayrlmaniyetiveiperformansarasndakiilikiveetkilerincelenmitir.Buamalabanka clk sektr alanlar zerinde bir aratrma yaplm, ortaya konulan alt deikenin i performanszerindekietkilerioluturulanbirmodelileaklanmayaallmtr.Yaplan aratrmailezelliklegnmzdehizmetsektrnnncsektrlerindenbirisiolanban kaclksektrneilikinbulgulareldeedilmitir. Aratrma modelinde yaplan yol analizi sonucunda; sre kontroln ve karar kontroln rgtselgvenipozitifveanlamlolaraketkilediibelirlenmitir.Bubulgubenzeralma larlauyumludur(Brashearvd.,2005;Whitnervd.,1998;Perryvd.,1999). Aratrmasonucundasrekontrolnprosedradaletinipozitifveanlamlolaraketkiledi i belirlenmitir. Elde edilen bulgular dier aratrma sonular ile uyumludur (Giacobbe Miller, 1995; Tyler, 1989; Brashear vd., 2005). Karar kontroln datm adaletini anlaml olarak etkilemedii belirlenmitir. Bu bulgu benzer almalarla uyumlu deildir (Tyler, 1989; Brashear vd., 2005). Karar kontroln prosedr adaletini anlaml olarak etkiledii belirlenmitir.Bubulgubazalmalarlauyumlu(GiacobbeMiller,1995)bazalmalarla uyumludeildir(Tyler,1989;Brashearvd.,2005).
575
Alglanan rgtsel gvenin prosedradaletini anlamlolarak etkiledii belirlenmitir Bu bulgu benzer almalarla uyumludur (Alexander ve Ruderman, 1987; McFarlin ve Sweeney,1992;Brashearvd.,2005;AmbroseveSchminke,2003).Alglanargtselgve nindatmadaletinipozitifveanlamlolaraketkilediibelirlenmitir.Bubulgudabenzer almalarlauyumludur(Tyler,1994;Brashearvd.,2005;AmbroseveSchminke,2003).En uyumlu yapsal modelin oluturulmaya allmas srecinde rgtsel gvenin i perfor mansveitenayrlmaniyetizerindeherhangibiretkisiolupolmadincelenmitir.Ara trma sonucunda rgtsel gvenin i performansn pozitif ve anlaml ekilde etkiledii, itenayrlmaniyetinidenegatifveanlamlbirekildeetkilediibelirlenmitir. Prosedr adaletinin ANni anlaml olarak etkilemedii belirlenmitir.Bu bulgu benzer a lmalarla uyumlu deildir (DeCorninck ve Stilwell, 2004; Byrne, 2005; Colquitt vd. 2001; Brashearvd.,2005).DatmadaletinindeANnianlamlolaraketkilemediibelirlenmi tir. Bu bulguda benzer almalarla uyumlu deildir (Colquitt vd. 2001; Brashear, 2005; McFarlin ve Sweeney, 1992). tenayrlma niyetinini performansn anlaml olaraketki lemediibelirlenmitir.Bubulgubenzeralmalarlauyumludeildir(Jaramillovd.2006; Huivd.,2007;Jonesvd.,2007).Bufarkllklarnaratrmannuygulandsektrvekltrel farkllklardankaynaklanddnlmektedir. Birbtnolarakmodelsonucundaeldeedilenbulgular,sattemsilcilerizerindeyaplan benzer bir alma ile (Brashear, vd., 2005) nemli lekte uyumlu sonular vermitir. Ancak prosedr adaleti ve datm adaletinin AN zerinde herhangi bir anlaml etkisinin olmadnn belirlenmesi beklenilmeyen bir sonutur. Ayrca AN nin i performansn anlaml olarak etkilememesi alma sonucunda balca dikkati eken hususlardandr. Bu farkllnhemsektrvekltrfarkllndanhemdeszkonusudeikenlerarasndavar olankorelasyonlardankaynaklanddnlmektedir.Buerevedergtselgvenze rinde durularak yapsal model dzenlenmi ve sonradan oluturulan gven i perfor mans ve gven AN hipotezlerinin anlaml olarak desteklendii grlmtr. Sonu olarak gnmz alma yaam sektrlere gre farkllk gsterse de oluturulan model erevesinde ve ele alnan rneklem kapsamnda kontrol ve gvenin adalet, AN ve en nemlisiiperformanszerindeetkileribulunduutespitedilmitir. KAYNAKA
Alexander, S., Ruderman,M., (1987), The Role of Procedural and DistributiveJusticein Organiza tionalBehaviors,SocJustRes,1,17798. Ambrose, M. L., Schminke, M. (2003), Organization Structure as a Moderator of the Relationship BetweenProceduralJustice,InteractionalJustice,PerceivedOrganizationalSupport,andSuper visoryTrust,JournalofAppliedPsychology,88(2),295305. Bollen,K.A.(1989).StructuralEquationsWithLatentVariables,NewYork:Wiley. Brashear B., Zinta,S., (2005), Fairness Reduces the NegativeEffectsofOrganizationalPoliticson Turnover Intentions, Citizenship Behavior And Job Performance, Journal of Business and Psy chology,20(2). Bromiley,P.veCummingsL.L.,(1996),TheOrganizationalTrustInventory(OTI),Ed.RoderickM. K.veTylerT.R.,TrustinOrganizationsThousandOaks:Sage,302319. ByrneZ.S.,(2005),FairnessReducesTheNegativeEffectsofOrganizationalPoliticsonTurnover Intentions, Citizenship Behavior and Job Performance, Journal of Business and Psychology, 20(2). Chang, E. (2002). Distributive Justice and Organizational Commitment Revisited: Moderation By LayoffinTheCaseofKoreanEmployees,HumanResourceManagement,Vol.41,No.2.
576
ColquittJ.A,ConlonD.E,WessonM.J,PorterC.,NgK.Y.,(2001),JusticeAtTheMillennium:AMeta Analytic Review of 25 Years of Organizational Justice Research, Journal Applied Psychoogyl, 86(3),42545. l,G.(2008),AlglananGlendirmeningrenPerformanszerineEtkileri,Douniversitesi Dergisi,9(1),s.3546. DeConinck,J.B.,Stilwell,C.D.(2004),IncorporatingOrganizationalJustice,RoleStates,PaySatis factionandSupervisorSatisfactioninaModelofTurnoverIntentions,JournalofBusinessRe search,57,ss.225231. Fornell, C. ve Bookstein, F. L. (1982), Two Structural Equation Models: Lisrel and PLS Applied to ConsumerExitVoiceTheoryJournalofMarketingResearch,19(4),13. Gefen, D., Straub W. D. ve Boudreau M.C. (2000), Structural Equation Modelling and Regression: Guidlinesfor ResearchPractice,CommunicationsoftheAssociationforInformationSystems,4(7),180. GiacobbeMiller,J.,(1995),A Test of The GroupValuesandControlModelsofProcedural Justice FromTheCompetingPerspectivesofLaborandManagement,PersPsychol,48(1),11542. Hui,C.,Wong,A.veTjosvold,D.(2007),TurnoverIntentionandPerformanceinChina:TheRoleof PositiveAffectivity,ChineseValues,PerceivedOrganizationalSupportandConstructiveContro versy,JournalofOccupationalandOrganizationalPsychology,80,735751. Hulland,J.S.(1999),UseofPartialLeastSquares(Pls)inStrategicManagementResearch:AReview ofFourRecentStudies,StrategicManagementJournal,20,2,195204. JaramilloF.,Mulki,Jay,P.,Solomon,P.,(2006),TheRoleofEthicalClimateOnSalespersonsRole Stress, Job Attitudes, Turnover Intention, And Job Performance, Journal of Personal Selling & SalesManagement,26(3),271282. Jones,E.,Chonko,L.,Rangarajan,D.veRoberts,J.,(2007),TheroleofOverloadonJobAttitudes, TurnoverIntentions,andSalespersonPerformance,JournalofBusinessResearch60,663671. Karaeminoullar, A. (2006), retim Elemanlarnn rgtsel Adalet Alglar ile Sergiledikleri ret kenlieAykrDavranlarArasndakilikiVeBirAratrma,YaymlanmamYksekLisansTezi, stanbul. Kirkman,B.L.Rosen,B.(1999),BeyondSelfManagement:AntecedentsandConsequencesofTeam Empowerment,AcademyofManagementJournal,42(1),5874. Kkusta, Deniz (2007), Konaklama letmelerinde Yaam Dengesinin alma Yaam Kalitesi zerindekiEtkisi,YaymlanmamDoktoraTezi,zmir. McFarlin,D.B,Sweeney,P.D.,(1992),DistributiveandProceduralJusticeAsPredictorsofSatisfac tionWithPersonalandOrganizationalOutcomes,AcademicManagementJournal,35(3),626 37. Moorman,R.H.(1991)RelationshipBetweenOrganizationalJusticeandOrganizationalCitizenship Behaviours: Do Faimess Perceptions Influence Employee Citizenship?, Journal of Applied Psy chology,76,84555. Niehoff,B.P.veMoorman,R.H.(1993),JusticeAsAMediatorofTheRelationshipBetweenMeth odsofMonitoringandOrganizationalCitizenshipBehaviors,AcademyofManagementJournal, 36,527556. Perry, M. L., Pearce, C. L., Sims, H. P. (1999), Empowered Selling Teams: How Shared Leadership CanContributetoSellingTeamOutcomes,JournalPersSellSalesManage,19(3),3551. Rigdon, E. E. (1998), Structural Equation Modeling, Ed. G. Marcoulides, Modern Methods for BusinessResearch,NewJersey:LawrenceErlbaum,25194. Sigler, T. H., Pearson, C.M.(2000), Creating AnEmpoweringCulture:ExaminingTheRelationship Between Organizational Culture and Perceptions of Empowerment, Journal of Quality Man agement,5,2752. imek,.F.(2007),YapsalEitlikModellemesineGiri:TemellkelerveLisrelUygulamalar,Ankara: Ekinoks, Tzn,.K.(2006),rgtselGven,rgtselKimlikvergtselzdelemelikisi;UygulamalBir alma,YaymlanmamDoktoraTezi,Gaziniversitesi,Ankara.
577
Tyler,T.R.(1989),ThePsychologyofProceduralJustice:ATestofTheGroupValuesModel,Journal PersSocPsychol,57(5),8308. Wayne S. J., Shore L. M. and Linden R. C. (1997), Perceived Organizational Support and Leader Member Exchange: A Social Exchange Perspective, Academy of Management Journal, 40, 82 111. Whitner,E.M.,Brodt,S.E.,Korsgaard,M.A.,Werner,J.M.(1998),ManagersasInitiatorsofTrust: An Exchange Relationship Framework for Understanding Managerial Trustworthy Behavior, AcademicManagementReview(3),51330.
578
LETM,GVENVERGTEBALILIKZERNEBRARATIRMA*
NurdanZARALLIKMRCOLU Marmaraniversitesi..B.F.ngilizce letmeBlmrgtselDavran A.B.D.nozaralli@marmara.edu.tr
ZET rgtseliletiimetkinlii,ast,stvergtntm alanlararasnda yukardan aaya, aadan yukarya ve yatay ynde kesintisiz ve etkin bilgi ak ve bilgi paylam demektir. Aratrmamzn ana amac, kamu ve zel sektrde faaliyet gsteren irketlerde alanlarn dikey ve yatay ynde ne derece bilgilendirildiklerini ve rgt alanlararasndakibilgipaylamdzeyinisaptamaktr.Ayrca,birrgttealanlarnheryndeetkiliiletiim kurmalarnnyneticilerinevergtlerinegvenduymalarnsalayacanvarsaymaktayz.yerindeyaananbu gibi olumlu deneyimlerin ise, rgte duyulan duygusal ball arttracan dnmekteyiz. te yandan, ya, cinsiyet, pozisyon, alma sresi, eitim ve sektr itibariyle aratrmamzdaki deikenlerin farkllk gsterip gstermeyeceini de belirleyeceiz. Bulgularmzn, alanlarn astlar, stleri ve dier arkadalaryla belirtilen konulardaetkiniletiimiindeolmalarnnneminedikkatekeceinidnyoruz. AnahtarKelimeler:rgtseliletiim,dikeyyatayiletiim,yneticiye/rgteduyulangven,rgteballk.
TunaUSLU Marmaraniversitesi..B.F.ngilizce letmeBlmDoktorarencisi tunauslu@gmail.com
1.RGTSELLETM Etkin bir iletiim sistemine sahip olmak, zellikle bugnn hzla deimekte olan i orta mnda faaliyet gsteren rgtler iin hayati bir nem tamaktadr. letiim, rgtn her alandaki faaliyetini belirleyen en temel sre (Locker, 2001), rgt bir arada tutan bir sosyaltutkaldr(Roberts,1984).rgtseliletiiminanaamac,bilgilendirmek,alanla rn davrann hedefler dorultusunda ynlendirmek, aba ve faaliyetlerini koordine et mekolduukadarbireylerarasndakisosyalilikileridedzenlemektir.Buanlamdargt seliletiiminalanlararasndakiilikilerigelitirmek,karlklonamavegvenolutura rak olumlu alan davranlar ortaya karmak gibi ilevlerinden de szetmek mmkn dr. Greenbaum (1974), resmi kanallarda dolaan bilginin dzenleyici (rn., programlar, kurallar),yeniliki(rn.,esneklikvedeiim),bilgivericiretici(rn.,verimlilik)vebtn letirici (rn., alan moralinin yksek tutulmas ve bir kimlik duygusunun gelitirilmesi) fonksiyonlarndanszetmitir.rgtyaplar,nsankaynaklarynetimi,Stratejikynetim, Deiim ynetimi gibi pek ok konunun merkezinde de ortak bir ihtiya bulunmaktadr; iletiim. Globalleme, hzl ve srekli deiim, teknolojik gelimeler, artan rekabet, snrl kaynaklarpaylamazorunluluugibi,rgtlerinkarkaryakaldklarbelirsizliklergn mzdeancakennemlikaynakhalinegelenbilgininpaylamilemmknhalegelmekte dir.Bilgininpaylamise,rgtlerdeetkiliiletiimsistemlerininkurulmasylaolabilmekte dir.leyiinhedeflenenkaliteyeulamasvekararvermemekanizmalarnnsalklekilde almasiinrgt,alanlarnaisreleriileilgilitmbilgileriaktarmaldr.letmeleri rekabeti hale getirmek iin gerekli bilginin tm alanlara aktarlmas da rgtte geri beslememekanizmasnndabulunduuetkinbiriletiimmodelininvarlilesalanr(Uslu veDemirel,2003:176). 1.1.Dikeyiletiim Dikey iletiim, alanlarn hiyerarik bir biimde konumlandrlmasyla oluur. letiimde bilgi ak yukardan aaya ya da aadan yukarya salanr. Dikey iletiim, rgtn
almada katks bulunan Marmara niversitesi, ngilizce letme Blm, rgtsel Davran A.B.D. doktora rencileriTunaUslu,afakzAktepe,AyaBlbl,YeimAltuncuveNeeSaruhanateekkrederim
579
formal iletiim kanallarn temsil ederken, rgtn kendine zgn tanmnn olumasnda nemli rol oynar ve bireylerin zelliklerden ok, rgtn yaps hakknda bilgi verir. Postmesvearkadalarna(2001)gredikeyiletiim,yataysosyoduygusaliletiimdenok duygusal(affective)balldestekler.Aaynliletiim,bilgininbirseviyedendahaalt seviyelereiletilmesiyleoluur.alanlaryukardanaayaresmiiletiimkanallarylarg tnstratejisi,misyonvevizyonu,italimatlar,iinmant,kuralveuygulamalar,iverimi veperformanslarylailgilibilgilendirilirler(RichmondveMcCroskey,2008).Bilgiaksade ceszelyadayzyzegereklemez,epostayoluylainternetzerindengnderilebilecei gibibilgipanolarndabilgilendirmenotlarolarakdailetilebilir.Bireyveiuyumunundk olduudurumlarda,aaynliletiiminitatminiveperformansnbelirlenmesindeetkin biraradeikenolduubulunmutur(GibsonveHodgetts,1991). Yukarynliletiimise,bilgininaadanyukarseviyelereaktarlmasdr.rgthedefleri dorultusundakigelimelerin,ileilgilisorunveaksaklklarn,ikyetvenerilerin,finans, muhasebe ve performans raporlarnn aadan yukarya doru iletilmesidir. alanlar, sadeceiinyapsylailgilideil,yneticilerinyeterlilii,deneyimikonusundadageribildi rim verebilirler. alanlarn ynetimi ve iletiim yntemlerininasl alglad, performans ve i tatminleri konusunda nemli bir belirleyicidir (Zhui, May ve Rosenfeld, 2004). Geri bildirime kapal olan, tek ynl iletiimi destekleyen ynetim yaplarnda bilgi aknda problem yaanabilir. Benzer ekilde, alanlarn i arkadalar ile yaadklar atmalar, rgttealnankararlarakardndklerini,ilerinileyiiyleilgilifarkettikleriaksaklkla r,yolsuzluklardilegetirmekkonusundaekimserkalmalarnnrgtasndanokzararl sonularolacadnlmektedir(MorrisonveMilliken,2000). 1.2.Yatayiletiim Neoklasik ve modern yaklamlarn sonucu olarak, kurallara odakl, tek ynl, arlkla aa ynl iletiime nem veren geleneksel rgt yaplar yerine, dinamik, yukarynl, yatayveapraz(diagonal)iletiimedenemveren,iftynlkompleksyaplarnemka zanmtr. Yatay iletiim, ayn seviyede alanlarn ibirlii, koordinasyon ve sosyo duygusal etkileimlerini ierir. Fayol (1949:34), yatayiletiimi rgtsel iletiimde kpr olarak tanmlar.Etkinyatayiletiim,hiyerarikdikeyiletiimindoasndabulunanzaman vebilgininarptlmaspotansiyelinienazaindirerekzamandantasarrufsalar.Postmesve arkadalarna(2001)gre,farklrgtseviyelerindealanlarnballoseviyedekuru laniletiimleyakndanilgilidir.Buaratrmayagre,zelliklestdzeyyneticilerarasn dakidikeyiletiimrgteballeniyibelirlerken,blmiindekiballyatayiletiimin belirledii bulunmutur. Szkonusu bulgular, rgtsel balln belirlenmesinde sosyal kimlikyaklamndesteklerniteliktedir. Akllvebaarlrgtlerheryndekesintisizbilgiaknsalayanrgtlerdir.rgtal anlarnn sz edilen alanlarda doru, yeterli miktarda ve zamannda bilgilendirilmeleri belirsizlii ortadan kaldrarak alan performansn ve memnuniyetini arttrmaktadr (Schuler,1979). Aratrmamzn amac, kamu ve zel sektrde faaliyet gsteren irketlerde alanlarn dikey ve yatay ynde ne derece bilgilendirildiklerini ve rgt alanlar arasndaki bilgi paylamdzeyinisaptamaktr. Bir rgttealanlarnstleri tarafndanbilgilendirilmeleri,stlerine vetepe ynetimine fikirleriniiletebilmelerivedieralanlarlaeitlikonulardaikiynliletiimkurmalarnn yneticilerinevergtlerinegvenduymalarnsalayacandavarsaymaktayz.alan larn rgtegvenduymas,rgtteki ynetiminalanlarailikinuygulamalarylayakn
580
dan ilikilidir. Mishra ve Morrissey (1990) de, rgt ierisindeki iletiim ile rgte gven arasndakiyadsnamazilikiyedikkatekmektedir. Yneticiyeduyulangvenrgteduyulangvenibesleyenbirunsurolabilmektedir(Tanve Tan,2000).Yneticirgtnbirtemsilcisiolarakgrldnden,alanileyneticisiara snda oluan kiileraras gven kuruma yanstlarak alanlarn kuruma kar olumlu tu tumlar gelitirmesine katkda bulunabilir (Arslanta, 2008). Dolaysyla bu almadaileti imvegvenarasndaaadakiilikingrlmektedir. H1. alanlarn dikey ve yatay ynde kurduklar iletiim ile yneticilerine ve rgtlerine duyduklargvenarasndaolumlubirilikivardr. almamzdakibirdiervarsaymise,iyerindeyaananolumludeneyimlerin,alanlarn ilerivergtlerinekarolumlututumlargelitirmelerinisalayacaynndedir.alan lararasndakitmilikilerintemelisaylanvergtierisindegelitirilengvenduygusu ile rgtsel sonularn istenilen ynde olmas arasnda anlaml ilikiler bekleyebiliriz. grenlerinrgtndeervehedefleriniglbirekildekabulederekrgtnbirpar asolarakkalmayistemeleriolaraktanmlananduygusalballkdasonularasndan nemlialantutumlarndanbiridir. Dolaysyla,gvenveduygusalballkarasndaaadakiilikingrlmektedir. H2.rgtselgvenilergteduyulanduygusalballkarasndaolumlubirilikivardr. rgtseliletiim,gvenveduygusalballkarasndakurduumuzartardaetkileimd nldnde, H3.rgtselgven,rgtseliletiimvergteduyulanballkarasndabiraradeiken olarakileyecektir. Yneticiyevergtegvenfarklncellerevesonularasahiptir.rgtegvenorganizas yonuntmnetkilemegcnesahipdeikenlerleilikiiindedir,alglananrgtdestei vergtseladaletgibi.Bukavramlardargteballkveitenayrlmaniyetiileilikilidir. Tersine,yneticiyegvenyneticininbecerileri,yardmseverliivebenzerikiiselzellikle riileilgiliolup,rgtteyaratclnvealannyneticisindenmemnuniyetinietkilemek tedir (Dalay, 2007:27). Dolaysyla, rgte gven yneticiye gven ile rgte ballk ara snda bir ara deiken olarak ileyecektir, nk rgte duyulan gvenin rgte ball aklamaimkndahafazladr.Dolaysyla, H4. rgte gven, yneticiye gvenle rgte duyulan ballk arasnda bir ara deiken olarakileyecektir. 2.YNTEM Aratrmasorularylailgiliverilerintoplanmasiinonlinesoruformuoluturulmuvebir balant (link) aracl ile ulalabilen form, kolayda rneklem yntemiyle belirlenen ve alma hayatnda aktif olarak yer alan alanlara eposta gnderilerek ulatrlmtr. Gnderilenherepostada,soruformunaeriimbalantsnnbakaalanlaradaynlen dirilmesiistenmitir.BuekildeounluustanbulveKocaelidenolmakzere,farklsek trlerde faaliyet gsteren devlet ve zel sektr alan toplam 1177 kiiye ulalmtr. Eksikgirilenbilgiierenanketlergeersizsaylm,sonuolarakkullanmauygunsorufor mu says 969 olmutur. Aratrmada kullanlan soru formu drt blm ve 60 sorudan olumaktadr.DemografikBilgiFormunun(11madde)yansra,Yatay/Dikeyletiimi lmek iin Postmes, Tanis ve De Witin (2001) gelitirdikleri 14 maddelik soru formunu Trkeyeevirerekkullandk.AyrcaeYnelikYatayletiim,veBilgiPaylamnlmek iinaratrmaclartarafndanilgililiteratrincelenerek6maddedahagelitirilereklee eklenmitir.YneticiyevergteDuyulanGven,zarallnn(2006)kalitatifalmalar sonucundagelitirdii20maddeliksoruformuylallmtr.rgteBallkise,Meyer
581
vd.nin(1993)boyuttanoluanrgtselBallkleininsadeceduygusalballk boyutuileilgiliolanksmTrkeyeevrilerekllmtr.leklerde Kesinlikle katlm yorumdan (1), Tamamen katlyoruma (5) uzanan aralkl lek kullanlmtr. Bulgularn analiziiinSPSS11.5istatistikpaketprogramndanyararlanlmtr. 3.BULGULAR eitli sektrlerde (bankaclk/finans, otomotiv, eitim, bilgi teknolojisi, turizm) faaliyet gsteren devlet ve zel sektr alan rneklemin demografik zellikleri u ekildedir: katlmclarn 365i (%37.7) kadn, 604 (%62.3) erkek ve ortalama ya 34dr. %57.3 niversite,%33.3ykseklisans/doktoravekalan%9.4lkksmdailkokul,ortaokulve lise mezunlarndan oluan katlmclarn ortalama alma sreleri 6.5 yl olup, ortalama 11.7ylalmahayatnniindedirler.%44.1ikamupersoneli,%55.9uzelsektralan olantmkatlmclarn%39.1likksmyneticipozisyonundabulunmaktadr.Yantlayanla rn%40.7likblmalansaysnn100denfazlaolduugruba,%29.3lkblm1 49alangrubunadahilolmutur. AratrmadakullandmzleklerinCronbachAlphagvenilirlikkatsaylar0.80vezerin deolupleklerinyksekderecedegvenilirolduusonucunavarlmtr. letiimleineuygulananfaktranalizisonucundaifadeler2ayrfaktraltndatoplan molup,bufaktrlerdikeyiletiim(aaynlveyukarynl)veyatayiletiimolarak isimlendirilmilerdir.Szkonusufaktrlerintoplamvaryansaklamagc%61.74olarak bulunmutur(KMO=.949). Dikeyiletiimboyutuyaptnzileilgilinesklktageribildirimalyorsunuz?,alanlara ileilgilibilmelerigerekenbilgilernesklktaaktarlr?,kurumynetimialanlarnne rilerine kulak verir, kurumunuzdaki karar alma srelerine ne sklkta katlrsnz? gibi ifadeleri iermektedir. Yatay iletiim boyutu ise, blmnz dndaki dier alanlarla sorun zm, ibirlii ve koordinasyona ynelik bilgi alverii ne sklkta yaplmakta dr?,blmnzdeki/dierblmlerdekialmaarkadalarnzlaidndakikonularda vesosyalsebeplerlenekadariletiimkuruyorsunuz?gibiifadeleryeralmaktadr. Aratrmada kullanlan tm leklerin Cronbach alfa gvenilirlik analizleri, ortalamalar, standardsapmalarvedeikenlerarasilikilerTablo1degsterilmitir. Tablo1.TmleklerinCronbachAlfaGvenilirlikAnalizleri,Ortalamalar,StandardSap malarveDeikenleraraslikiler
DeikenlerOrtalamaSS123456789 1.Dikeyiletiim3.410.94(.94) 2.Aaynl3.520.96.96(.92) 3.Yukarynl3.271.02.94.81(.88) 4.Yatayiletiim3.410.81.57.54.54(.77) 5.Yatayformel3.600.93.65.63.61.84(.75) 6.Yatayinformel3.230.96.32.30.32.85.45(.79) 7.Yneticiyegven3.361.15.59.58.55.40.44.24(.92) 8.rgtegven3.211.11.69.68.63.41.48.23.82(.95) 9.rgteballk3.461.15.57.53.56.41.42.29.59.69(.95)
Tmkorelasyonlarp<0.0ldeerindeanlaml,Cronbachalfadeerleriparantezleriinde.
Tablo 1de grld gibi, aratrmamzdaki deikenler arasnda anlaml ilikiler bulun mutur.alanlarnbirbirleriyledikeyveyatayynlkurduklariletiim,yneticivergte duyduklargvenietkilemektedir.alanlarnyneticivergteduyduklargveniler
582
gte ballklar arasnda da anlaml ve pozitif ilikiler bulunmutur. Dolaysyla H1 ve H2 desteklenmitir. **Yaptmz oklu regresyon analizi sonucunda, sadece dikey iletiimin rgte duyulan gvene (beta=.35,p=.000;R2=.48,F=452,792,p=.000) vehem dikeyhem de yatay ynl iletiimin rgte duyulan balla (srasyla beta=.49, p=.000; beta=.13, p=.000; R2=.33, F=247,833,p=.000)anlamlkatklaryaptnbulduk. **Yaplananalizsonucunda,aratrmamzakatlanalanlarbilgiaknnzelsektrveya kamu sektrolmasfark etmeksizin daha okyukardan aaya ynde olduunubelirt milerdir(p=.000). **Kamuvezelsektrkyaslamasyapldndaise,zelsektrdealanlarnkamusekt rnekyasladahafazlaaaveyukarynldikeyiletiimegirdikleriynndeanlamlbir farkllkbulunmutur(Kamuort.=3.17,zelort.=3.61,p=.000).Sorunzm,ibirliive koordinasyonaynelikyatayynlformeliletiimyinezelsektrdedahayksekkarken (Kamuort.=3.38,zelort.=3.77,p=.000),idndakikonulardavesosyalsebeplerlekuru lanyatayynlinformeliletiimdzeyindeanlamlbirfarkllkbulunamamtr. **Aratrmamzdargtselgvenin(yneticiyevergteduyulangven),rgtseliletiim (dikeyveyatayynlbilgilendirilme)ilergteballkarasndabiraradeikenolabilece initestetmekiinkullandmzbasamaklokluregresyonanalizisonucundabylebir etkininolmadnsaptadk.Birbakadeyile,rgtseliletiim,glbirbamszdeiken olarakgerekrgtselgvenivegereksedergteduyulanballetkilemektedir.Dolay sylaH3desteklenmemitir. **Aratrmamzdaki ilgin bir bulgu ise, sadece kamu sektr alanlar ele alndnda amire duyulan gvenin rgtsel ballkla dorudan bir ilikisi olmadn, ancak rgte duyulan gvenin bir ara deiken olarak ileyerek rgte duyulan ball etkiledii y nndedir(R2=.48,F=461.77,p=.000).DolaysylaH4,kamusektriindesteklenmitir. **Kamuvezelsektralanlarkarlatrldnda,yneticiyevergteduyulangven dzeyi (srasyla Kamu ort.= 3.16, zel ort.= 3.53, F=4.81, p=.000; Kamu ort.= 3.01, zel ort.=3.37,F=.67,p=.000)anlamlfarkllklargstermektedir.alanlarnrgteduyduklar duygusalballkdzeyindeise,kamuvezelsektrarasndaanlamlbirfarkllkbuluna mamtr. **Yneticilik pozisyonu olan alanlar, aave yukar ynl iletiim, formel ve informel yatay iletiim ve rgtsel gven ve ballk boyutunda yneticilik pozisyonu olmayanlara kyasla anlaml farkllklar gsterecek derece daha yksek deerlendirmeler yapmlardr (p=.000). **Eitim asndan yaplan karlatrmada ise, yksek lisans ve doktora sahibi alanlar, liseveniversitemezunualanlarakyasladahafazlasorunzm,ibirliivekoordi nasyona ynelik yatay ynl formel iletiim iine girdiklerini belirtmektedirler (F=8,333; p=.000). 5.TARTIMA Aratrmabulgularnagre,alanlarnbirbirleriyledikey(aaveyukarynl)veyatay (formelveinformel)ynlkurduklariletiimileyneticivergteduyduklargvenara sndaolumluyndeilikilerbulunmutur.rgtselgveninliteratrdebilgipaylamiin birnceldeikenolarakdaelealnmas,iletiimvegvenarasndaikiynlbirilikinin varolabileceine dikkat ekmektedir. Bulgularmza gre, aa ve yukar ynl kurulan dikeyiletiiminrgteduyulangvenevehemdikeyhemdeyatayynliletiiminrgte duyulanballaanlamlkatklaryaptnbulduk.
583
Benzerekilde,alanlarnyneticivergteduyduklargvenilergteballklarara snda da anlaml ve pozitif ilikiler bulunmutur. almamz, Nyhan (1999)n yneticiye gven ve rgte duyulan duygusal ballk arasndaki olumlu iliki bulgularn destekler mahiyettedir. te yandan,baka aratrmaclar yneticiye gven ve rgteballnbir birleriyle yakn ilikili olmadn belirtmiler, rgte balln salanmasnda yneticinin davranlarn deitirmesinin etkisini yadsmlar, bu gc sadece rgtsel yapya ilikin deiimlere atfetmilerdir (Perryve Mankin,2004). Yazarlarnbulgular almamzdaka musektriindorulanmaktadr(H4).ylegrnmektedirki,zelsektryneticilerinin rol ve yetkileri, kamu sektr yneticilerine gre daha n plana kmakta ve dorudan rgte ball etkilemektedir. Trkiyede kamu sektrnnmerkezi bir idareye balol mas nedeniyle kamu alanlar amirlerini rgtn bir paras gibi alglamakta, rgte duyduklar gven duygusal ballklarnda daha nemli bir rol oynamaktadr. Ancak daha detaylbiralmailezelsektrdekiyneticilerinhangizelliklerinedeniylealanlarnn rgtebalanmasndaetkiliolduunundaincelenmesiilginsonularverebilir. rgtlerimizde bilgi aknn zel sektr veya kamu sektr olmas fark etmeksizin daha ok yukardan aaya ynde olduunu saptadk. Bu durum, kltrmzn zellikleri, ve/veyaaltkademealanlarnndurumlarntehlikeyesokmamakadnakthaberleri, ikayetvenerileriyukarlarailetmedekignlszldnldndebeklenenvelite ratrdekidieralmalarladauyumlubirsonutur. Kamuvezelsektrkarlatrmasnaise,zelsektrdealanlarnkamusektrnekyas la daha fazla aa ve yukar ynl dikey iletiime girdikleri ynnde anlaml bir farkllk bulunmutur.Sorunzm,ibirliivekoordinasyonaynelikyatayynlformeliletiim yinezelsektrdedahayksekkmtr.Busonular,kamusektrndealanlararasn dakiiletiimetkinliinigelitirmekadnaalmalaryaplmasgereininermektedir. Aratrmamzdaki kimi kstllklara ramen, bulgularmzn alanlarn astlar, stleri ve dierarkadalarylaetkiniletiimiindeolmalarnnneminedikkatekeceinidnyo ruz. KAYNAKA
Arslanta,C.C.(2008),YneticiyeDuyulanGveninvePsikolojikGlendirmeninrgtselVatanda lkDavranzerindekiEtkileriniBelirlemeyeYnelikGrglBiralma,TSKAkademi,2008/ 1,100117. Dalay,G.(2007),TherelationshipBetweentheVariablesofOrganizationalTrust,JobEngagement, OrganizationalCommitmentandJobInvolvement,YkseklisansTezi. Fayol,H.(1949),GeneralandIndustrialManagement(London:Pitman). Gibson,J.W.veHodgetts,R.M.(1991),OrganizationalCommunicationAManagerialPerspective. 2ndEdition.HarperCollinsPublishers:NewYork. Greenbaum,H.W.(1974),Theauditoforganizationalcommunications,AcademyofManagement Journal,73954. Locker,K.O.(2001),BusinessandAdministrativeCommunication.BurrRidge,IL:McGrawHill. Meyer, J. P., Allen, N. J., ve Smith, C. A. (1993), Commitment to Organizations and Occupations: ExtensionandtestofaThreeComponentConceptualization,JournalofAppliedPsychology,78, 538551. Morrison E. W. ve Milliken F. J. (2000), Organizational Silence: A Barrier to Change and Develop mentinaPluralisticWorld,AcademyofManagementReview,25,706725. Nyhan,RonaldC.(1999),IncreasingAffectiveOrganizationalCommitmentinPublicOrganizations, ReviewofPublicPersonnelAdministration,19,58. zarall, N. (2006), rgtsel Gven, Bilgi Paylam ve Ibirlii Yapma Eilimini Inceleyen Bir al ma,Bilgi,EkonomiveYnetimKongresi,Proceedings,V:2,633,Kocaeli,35Kasm.
584
Perry,W.R.veMankin, D.L.(2004),Understandingemployee Trust inManagement:Conceptual ClarificationandCorrelates.PublicPersonnelManagement,Volume33,3,277290. Postmes, T. Tanis, M. and Wit, B. (2001), Communication and commitment in Organizations: A SocialIdentityApproach,GroupProcessesIntergroupRelations,4(3),227246. Richmond, V.P. McCroskey, J.C. (2008), Organizational Communication for Survival: Making Work, Work,4thed.Allyn&Bacon:Birmingham. Roberts,K.H.(1984).CommunicatinginOrganizations.Chicago:ScienceResearchAssociates. Schuler, R. S. (1979), A Role Perception Transactional Process for OrganizationalCommunication OutcomeRelationships,OrganizationalBehaviorandHumanPerformance,26891. Tan,H.H.veTan,C.S.F.(2000),TowardsthedifferentiationOfTrustinSupervisorandTrustinOr ganization,Genetic,Social,GeneralPsychologyMonographs,26(2)/241260. Uslu,.veDemirel,Y.(2003),KobilerdealanlarnSorunlarzerineBirAratrma,Erciyesnive sitesiSosyalBilimlerEntitsDergisi,12.say,173184. Zhui, Y., May, S.K. ve Rosenfeld, L.T. (2004), Information Adequacy and Job Satisfaction during MergerandAcquisition,ManagementCommunicationQuarterly,18(2),241270.
585
RGTSELGVENLERGTSELBALILIKARASINDAKLKNN NCELENMES:OTOMOTVYANSANAYALIANLARINAYNELK BRARATIRMA

M.HalitYILDIRIM Aksarayniversitesiktisadivedari BilimlerFakltesi,letmeBlm, yildirimmh@yahoo.com
ZET Bualmannamac,rgtselgvenilergtselballkarasndakiilikiyiinceleyerekrgtselgveninrgtsel ballk zerine olumlu veya olumsuz etkisini belirlemektir. rgtsel ballk, duygusal, devamllk ve zorunlu ballkalt boyutlarileelealnmtr.Budorultudaiki temelhipotezgelitirilmitir;1.H1:rgtsel gvenile alanlarnrgteolanballklararasndabirilikivardr.ve2.H1:rgtselgven,alanlarnrgteolan ballklarn olumlu etkilemektedir. Aratrmann verileri Konyada otomotiv yan sanayinde faaliyette bulunan bir iletmenin 127 alanndan toplanmtr. Verilerin elde edilmesinde, anket yntemi kullanlmtr. Yaplan analizlersonucundargtselgvenilergtselballkarasndapozitifbirilikiolduuvergtselgveninrgt selballolumluetkilediigrlmtr. Anahtarkelimeler:rgtselgven,duygusalballk,devamllkball,zorunluballk.
YavuzDEMREL Aksarayniversitesiktisadivedari BilimlerFakltesi,letmeBlm, ydemirel75@gmail.com
1. AratrmannSorunsal Bu alma, rgtsel gven ile rgtsel ballk arasnda bir ilikinin olup olmad ve rgtselgvenin,rgtselballnasletkilediiniaratrmakamacylatasarlanmtr. rgtselgven,rgtiiadaletinsalanmas,tepeynetiminalanlaradestei,alanla rnistekveihtiyalarnnkarlanmas,rgtii sosyalilikilerinarzudilendzeye karl mas, alanlar aras ibirliinin gelitirilmesidir (Neves ve Caetano, 2006:355). rgtsel ballk,bireyinrgtnamavedeerlerineglinancvebuamavedeerlerikabul lenmesi,rgtnkariingnllabasarfetmesivergtnbiryesiolarakdevamllk gstermesidir (Klinsontorn, 2005:47). Meyer ve Allen (1991)e gre rgtsel ballk temel boyutta ele alnmaktadr. Birincisi duygusal ballk, ikincisi devamllk ball ve ncsisezorunluballktr.Duygusalballk,bireylerirgteduygusalolarakbala yan bireysel ve rgtsel deerlerin birbirileriyle uyumlu olmasdr. Devamllk ball, bireylerin ekonomik menfaatine dayanan ballk trdr. Devamllk ball, bireyin r gtealtsreiindergtesaladkatkydikkatealarakrgttekalmaybirihtiya olarak grmesidir (Bergman, 2006:646). Zorunlu ballk ise bireyin kendini doal yesi olduu rgte borlu hissetmesinden doan ballktr. alt rgtten ald eitimler veya kurduu iyi ilikiler alann yesi olduu rgte kar kendisini borlu hissetme ve rgtedeminnetduyduuiinalmayadevametmesidir(nler,2006:96). rgtsel gven ile rgtsel ballk arasndaki iliki ve rgtsel gvenin rgtsel ballk zerine olan etkisine ynelik farkl sektr ve alanlarda eitli aratrma ve incelemeler yaplmtr.Ozag (2001);Straiter(2004)veMishra (2007)tarafndanyaplanaratrmalar da,alanlarnrgteolanballklarileyneticiyeolangvenleriarasndapozitifbiriliki olduunutespitedilmitir.rgtselballkyaratma,gvenortamnnvarlvesreklilii nebalolaraksonudouracaktr.Dierbirifadeilergtselballk;alanlarnrgtn deerlerini benimsemesi, misyon ve vizyonuna balanmas, takm ruhunu gelitirmesi, rgtte kallarnn gnlllk esasna dayanmas gibi tutum ve davranlar ile yakndan ilikilidir (nce ve Gl, 2005: 1). Luhmann's rgtsel gveni, alanlarn rgte gl bir ballk arzusu ile balanmalar, rgtn ama ve deerlerini benimsemeleri eklinde ta
586
nmlamaktadr.BenzerbirekildeGreenberg,rgtselgveni,alanlarnrgteduygusal olarakbalolmalarvergtnamavedeerlerinipaylamalarvergttesreklial maya istekli olmalar eklinde tanmlamaktadr (Perry ve Mankin, 2007:167). rgtsel gven, alanlarn rgte olan ballk derecesi ile llmektedir. alanlarn rgtsel amavedeerlereballkdzeyiykseldikergteolangvendzeylerideartmaktadr (GilbertveTang,1998:322).alanlarnbirbirlerineveyneticiyeduyduklargvenonla rn rgte olan duygusal ballklarn da olumlu bir biimde etkilemektedir. alanlarn duygu ve dncelerini rahata ifade edebilmeleri birbirlerine olan sadakatlerini de g lendirmektedir rgtsel gven dzeyi yksek olan rgtlerde alanlarn rgte olan duygusal ballklar da artmaktadr. Bu durum rgtn alma evresinin desteine da yanmaktadr.rgtseldesteinyksekolmasdurumundabireylerarastutumvedavra nlar, rgtsel amalarla uyum salamaktadr. alanlarn istek ve ihtiyalarnn adil bir biimdekarlanmasveonlarnsreklidesteklenmesikonusundaverilengvencealan larrgtebalamaktadr(Paine,2007:102103).Darrough(2006)rgtselgvenvebal lkarasndaglbirilikininolduunuvurgulanmaktadr.rgtselgven,rgtseldeer lerin,amavehedeflerinpaylalmasndanemlibiretkendir.Kukularnolduudurumda rgtsel deerlerin, ama ve hedeflerin paylam snrl kalmakta ve alanlarn rgte olanballklardakarilikilerinedayanmaktadr.rgtselballk,rgtselgvensonucu olumal ve karilikisine dayanmamaldr. Kaneshiro (2008) rgtsel gven, alanlarn verimlilikleriniartrarakrgtselballklarnglendirdiiniifadeetmektedir. Yaplanalmalarparalelindebuaratrmadadaalanlarnrgteolangvendzeyleri arttkargteolanballklarnndaartacadnlmektedir. 2. AratrmaSorunsalnnDayandVarsaymlar,HipotezlerveBeklenenSonular Aratrmann temel varsaymlar, bu varsaymlara bal olarak gelitirilen hipotezler ve hipotezlerinbeklenensonulariseaadakitablodakigibibelirlenmitir. AratrmaVarsaymlar Hipotezler Beklenensonu 1. rgtsel gven ile rgt H0: rgtsel gven ile al 1. rgtsel gven ile al sel ballk arasnda pozitif anlarn rgte olan ballk anlarn rgte olan bal birilikivardr. lararasndabirilikiyoktur. lklar arasnda pozitif bir H1: rgtsel gven ile al ilikivardr. anlarn rgte olan ballk lararasndabirilikivardr. 2.rgtselgvenalanla H0: rgtsel gven, alan 2. rgtsel gven, alan rn rgt olan ballklarn larn rgte olan ballklar larn rgte olan ballkla olumlu ynde etkilemekte nolumsuzetkilemektedir. rnolumluetkilemektedir. dir H1: rgtsel gven, alan larn rgte olan ballklar nolumluetkilemektedir. 3. AratrmannYntemi Anketyntemiilegerekletirilenbualmada,yzyzeankettekniikullanlmtr.An ketlerilgiliiletmeninyneticileriaraclylayaplmtr.rgtselballkleinindei kenleriMeyer ve Allen (1991)in almasndan, rgtselgven leinin deikenleriise Darrough (2006)nn almasndan alnmtr. Her iki lekte (1) Kesinlikle katlmyorum,
587
(2)Katlmyorum,(3)Nekatlyorumnekatlmyorum,(4)Katlyorumve(5)Kesinliklekat lyorumeklindebeliLikertleinegrehazrlanmtr. Duygusalballklailgialtdeikenler,alann;kariyerininkalanksmnaynrgtteta mamlama, rgtn problemlerini kendi problemleri gibi hissetme, rgte olan duygusal ball,rgtailesininbirparasolarakgrmesi,rgtnkiiselanlamgibideikenleri kapsamaktadr. Devamllk ball, alann; rgtten ayrlma istei, rgt terk etmesi durumundakarlaabileceisonular,rgtterketmehususundasahipolacaseenek lerinvarl,rgtesalanankatknnitenayrlmasnaetkisivb.deikenleriiermektedir. Zorunluballkisealann;iedevametmezorunluluununolupolmad,avantajlbir durumdaolunsabilergtterketmesinindoruolmadinanc,rgtnkiiselball haketmesi,rgttenayrlmaysuolarakalglamas,rgteolanborlulukduygusugibialt deikenlerikapsamaktadr.rgtselgveneilikinaltdeikenlerise,rgtiiilikilerde drstlk,tutarllk,doruluk,iyiniyet,sayg,aklk,adilolmaveobjektiflikgibideiken lerdir. Evrenverneklem:BualmannanaevreniniKonyailindeotomotivyansanayindefaali yetgsterenbiriletmeninalanlaroluturmutur.Szkonusuiletmedetoplamalan saysise150dir.Aratrmakapsamnasadecebiriletmealanlarnndahiledilmiolma s aratrmann snrlln oluturmaktadr. Bu snrlla ramen, aratrma sonularnn, otomotivyansanayialanveyneticilerinekonuylailgilinemliipularsalayacad nlmektedir. Aratrmada, Anketler alanlarn tamamna datlmasna ramen geri dnm olan anketsays127olup,aratrmaevrenininyaklak%85ineulalmtr. 4. AratrmannBulgular Aratrma bulgularnn aklanmasnda SPSS 17.00 programndan yararlanlmtr. Aratr ma bulgular, sosyodemografik zelliklerin ortaya konulmas, gvenilirlik ve geerlilik analizi,korelasyonanaliziveregresyonanaliziileverilmitir. SosyoDemografikzellikler Aratrma rneklemine dhil edilen firma alanlarnn sosyodemografik zelliklerini u ekilde zetleyebiliriz. Toplam 127alann%10,2si bayan, %89,8i erkek; eitim dzeyi %46,5iilkretim,%40,2silise,%12,6syksekokulveyaortalamasise28dir.alan larn otomotiv yan sanayinde alma srelerinin, %18,9u bir yldan az, %35,4 13 yl, %25,2si 47 yl, %9,4 on yldan fazla olduu; ayn iletmede alma srelerinin ise %30,7sibiryldanaz,%38,6s13yl,%28,8i47yl,%7,8i10yldanuzunbirsreyikap sadtespitedilmitir. GvenilirlikveGeerlilikAnalizi Bu almada leklere ilikin gvenirlilik analizinde Croncbach Alfa Katsays yntemi; geerlilik analizinde ise Dorulayc Faktr Analizi kullanlmtr. rgtsel adalet leine ilikinalfakatsays0,69,rgtselgvenleineilikinalfakatsaysise0,75dir.rgtsel adalettemelfaktrle(Faktr1:Dduygusalballk,Faktr2:devamllkballvefak tr3isezorunluballk)toplam%48varyanslaaklanmaktadr.Verilerinrneklemyeter lilikltKMOoranise0,69dur.rgtselgvenbirtemelfaktrle%54varyanslaak lanmaktadr.KMOoranise0,85dir. rgtselGvenlergtselBallkArasndakiliki almada, rgtsel gven ile rgsel ballk (duygusal, devamllk ve zorunlu ballk) arasndaki iliki ortaya koymak amacyla boyutlar arasndaki ilikiyi belirlemek amacyla yaplanPearsonKorelasyonveregresyonanaliziyaplmolupsonularaadakitablolar dazetlenmitir.
588
rgtselGvenlergtselBallkBoyutlarArasndakiliki DuygusalBallk DevamllkBall ZorunluBallk (Ort.3,14;Std.Sp. (Ort.3,11;Std.Sp. (Ort.3,17;Std.Sp. 0,585). 0,752). 0,705).
rgtselGven r (Ort.3,24;Std.Sp. p 0,643).
,232* ,029
,398** ,001
,379** ,001
Korelasyonilikisip<0,05dzeyindeanlamldr.
rgtselgvenilergtselballk(duygusal,devamllkveetkileimselballk)arasndaki ilikinin0,05dzeyindeanlamlolduugrlmektedir.rgtselgvenilergtselball n alt boyutlar olan duygusal ballk, devamllk ball ve zorunlu ballk arasnda pozitif bir iliki tespit edilmitir.Szkonusu ilikiregresyon analizi sonularile de doru lanmaktadr. RegresyonAnaliziSonular DuygusalBallk DevamllkBall ZorunluBallk DW(1,912) DW(2,085) DW(1,969)
2 2 * 2 rgtselGven F* * R F * R F * R 4,927 ,232 ,043 16,328 ,398 ,158 14,952,379,134
p<0,05dzeyindeanlamldr.
Regresyon analizinde rgtsel gvenin rgtsel ballk zerine etkisinin olumlu olduu tespitedilmitir.deerleridikkatealndndargtselgveninenfazladevamllkbal l zerinde olumlu etki oluturduu grlmektedir. Elde edilen tm sonular dorultu sundaaratrmannikitemelhipotezikabuledilmitir.Sonuolarakrgtselgvendzeyi ykseldikealanlarnrgteolanballkduygulardaykselmektedir. AratrmannAlanaOlasKatklar Yaznda rgtsel gven ile rgtsel ballk arasndaki iliki ve rgtsel gvenin rgtsel ballk zerine olanetkisine ynelikfarklsektr ve alanlardaeitli aratrmaveincele meler yaplmtr. Konuyla ilgili Trke yaznda da eitli aratrmalar olmasna ramen gerek dorudan bu konuyla ilgili olmas gerekse Otomotiv yan sanayinde yaplmas bak mndanaratrmannTrkeyaznanemlikatklarsalayacaumulmaktadr.Ayrcasek triletmelerivealanlarasndandayararlanlacakbiraratrmaolacadnlmek tedir.Aratrmasadecebiriletmedealanlarauygulanmasasndandeerlendirildiin de,dahasonrayaplacakolanvebirokiletmeyikapsayanaratrmalariinnemliipular vereceidnlmektedir. KAYNAKA
Bergman, Mindy E. (2006), The Relationship between Affective and Normative Commitment: Re viewandResearchAgenda,JournalofOrganizationalBehavior,27:645663. Darrough,OdessaG.(2006),AnExeminationoftheRelationshipBetweenOrganizationalTrustand OrganizationalCommitmentintheWorkforce,Ph.D.Thesis,NovaSoutheasternUniversity. Gilbert, Jacqueline A. and TANG, Thomas LiPing (1998), An Examination of Organizational Trust AntecedentsPublicPersonnelManagement,27(3):321338.
589
nce,MehmetveGL,Hasan(2005),YnetimdeYeniBirParadigma:rgtselBallk,Konya:izgi Kitabevi. Kaneshiro,Paul(2008),AnalyzingtheOrganizationalJustice,TrustandCommitmentRelationshipin aPublicOrganization,Ph.D.Thesis,NorthcentralUniversity. Klinsontorn,Saksith(2005),TheInfluenceofLeadershipStylesonOrganizationalCommitmentand EmployeePerformances,Ph.D.Thesis,NovaSoutheasternUniversity. Meyer, JohnP.and ALLEN, Natalie J. (1991), A ThreeComponent Conceptualization ofOrganiza tionalCommitment,HumanResourceReview,1(1):6189. Mishra,KarenElizabeth(2007),InternalCommunication:BuildingTrust,Commitment,andAPositve Reputation Through Relationshp Management With Employees, Ph. D. Thesis, University of NorthCarolina Neves,PedroandCAETANO,Antonio(2006),SocialExchangeProcessesinOrganizationalChange: TheRolesofTrustandControl,JournalofChangeManagement,6(4):351364. Ozag, David (2001), A Mixed Methodology Study of the Relationship Between Merger Survivors' Trust,Hope,andOrganizationalCommitment,Ph.D.Thesis,TheGeorgeWashingtonUniversity. Paine,ScottChristopher(2007),TheRelationshipAmongInterpersonelandOrganizationalTrustand OrganizationalCommitment,Ph.D.Thesis,AlliantInternationalUniversity. Perry,RonaldW.andMANKIN,LawrenceD.(2007),OrganizationalTrust,TrustintheChiefExecu tiveandWoricSatisfaction,PublicPersonnelManagement,36(2):165179. Straiter,KristinL.(2004),AStudyoftheEffectsofSupervisorsTrustofSubordinatesandTheirOr ganizationonJobSatisfactionandOrganizationalCommitment,Ph.D.Thesis,RegentUniversity. nler, Ela (2006), rgtte Balln in Nitelikleri ve Davran Dzeltme Uygulamasyla likisi, YnetimBilimleriDergisi,4(1):95115.
590
RGTKLM,RGTSELVATANDALIKDAVRANIIVEPERFORMANSI ARASINDAKLKLERNNCELENMES:BRARATIRMA
HlyaGNDZEKMECELOLU Kocaeliniversitesi..B.F letmeBlm hulyagunduz@kocaeli.edu.tr
ZET rgtselvatandalkdavranileilgilialmalargenelolarakincelendiinde,VDnintanmlanmas,VDboyut larnnllmesiveeitlifaktrlerinVDzerindekietkileriileVDninsonularzerineodaklanldgrlmek tedir.rgtselvatandalkdavranlarnkonualanaratrmalardazellikleitatminiilergtselballktutum larnn vatandalk davranlarn belirleyici zellii zerine bir younlama varken (Bateman & Organ, 1983; Organ ve Konovsky, 1989, Smith et al, 1983; Wllams &Anderson, 1991; Cohen, 2006), rgt iklimine ilikin zellikler ile vatandalk davranlar arasndaki ilikilerin daha az incelendii grlmektedir (Somech & Zahavy, 2004).Bualmadargtiklimininynetseldestek,otonomizgrlk,iiniddialolmasilerolbelirsizliiboyut larnn VD zerindeki belirleyici zellii yaplan bir aratrma ile incelenmektedir. Ayrca aratrmada VDnin alglanan i performans zerindeki etkisi de incelenmektedir. Aratrma sonular rgt ikliminin ynetimin destei ile iin iddial olmas deikenlerinin alanlarn vatandalk davranlarn pozitif ynde, rol belirsizlii deikenininisenegatifyndeetkilediinigstermektedir.Aratrmasonularayrca,alanlarngnlldavra nlarnniperformansnpozitifyndeetkilediinidegstermektedir. AnahtarKelimeler:rgtiklimi,rgtselvatandalkdavran,iperformans.
zlemKELE AkKimKimyaSan.veTic.A.. okeles@akkim.com.tr
1.RGTSELVATANDALIKDAVRANII,RGTKLM,PERFORMANSILKS rgtselvatandalkdavranlarnnbireyvergtperformansileilikilibulunmasara trmacveuygulamaclarnbukonuyaolanilgileriningiderekartmasnanedenolmaktadr. Ynetim ve pazarlama yaznnda rgtsel vatandalk davranlar ile bireysel ve rgtsel performans arasnda pozitif ilikilerin varlna dair aratrma sonular mevcuttur (Mackenzie vd. 1993; Podsakoff & MacKenzie, 1994; 1997; Barksdale & Werner, 2001). rgtselvatandalkdavranlar,alanlarnbirey,grupvergtyararnaynelikolarak sergilemiolduklartoplumyanlsyardmseverdavranlardr.Organa(1988)grergt sel vatandalk davranlar, bireysel dl sistemi tarafndan dorudan ve ak olarak ta nmlanmayanfakatbirbtnolarakrgtfonksiyonlarnnetkinliiniarttran,gnllle dayalbireyseldavranlardr.Gnlllkkavramilebireyinrolnnveyabiimselitan mnn gerektirmedii, kiisel seime dayal olarak gelien davran ekli anlatlmak isten mektedir.rgtselvatandalkdavranileilgilifarklbirokboyuttanszedilmesinera men genellikle Organ (1988)un be boyutlu VD tanm kabul grmektedir. Buna gre VD, zgecilik, nezaket, sportmenlik, vicdanllk (Organ, 1988) ve yurttalk erdemi (Graham,1991)olmakzerebeboyuttanolumaktadr.zgecilik,alanlarnrgtleilgili grevlerdeveyaproblemlerdergtndieryelerineyardmetmeyeyneliksergiledikle ritmgnlldavranlarifadeetmektedir(Organ,1988:8).zgecilik,yeniiegirenbiri neialetlerininnaslkullanlacakonusundabilgiverme,biriarkadanaiinarksmn geirmede yardmc olma, bir meslektana ihtiyac olduu ama ulaamad malzemeyi salama eklinde rneklendirilebilir. zgecilik, VD nin en nemli boyutu olarak kabul edilmektedir (Organ,1988, 1990; Williams & Anderson, 1991; Podsakoff vd., 2000: 518). Organa gre nezaket, alanlarn birbirlerinin fikirlerine saygl olmas ile ilgilidir. Bu da dierlerineyardm,iarkadalarileproblemlerinolumasnengelleyendavranlarkap samaktadr (Podsakoff vd, 2000: 518). Bu anlamda nezaket olas problemleri nceden grme ve nlemeye ilikin davranlar ierir. Sportmenlik, Organ (1988) tarafndan, iin
591
kanlmaz zahmet ve olumsuzluklarna ikayet etmeden katlanmak olarak tanmlanmak tadr.Sportmenlik,insanlarndierleritarafndanrahatszedildiindeyadaartlaristedik lerigibigitmediindeikayetetmemeleri,alnganlkgstermemelerivealmagrubunun isteini krmamaya zen gstermeleridir (Podsakoff vd., 2000: 518). Vicdanllk, Organ tarafndanbirbireyedeil,birgruba,blmeveyagenelolarakrgtnyararnaynelik sergilenendavranlarolaraktanmlanmaktadr.Vicdanllkdevamllk,dakiklik,dzenlilik, rgtn ak ve yazl olmayan politika ve kurallarna uyum salamaktr (Organ & Lingl, 1995: 340341). VD nin yurttalk erdemi boyutu, Grahamn 1991deki aratrmasna gre alanlarn rgtn vatandalar olarak grlmesi ve bundan dolay sahip olmalar gereken grev sorumluluuna ait grlerinden ileri gelmitir. Yurttalk erdemi makro seviyede bir ilgiyi veya rgtn btnne ait bir taahhd gsterir. dareye isteyerek ve aktif olarak katlmak, toplantlara katlmak, politik tartmalara katlmak, rgt ilgilendi renendstriyelgelimeleritakipetmek,rgtiineniyiolangzlemlemek,rgtkolla makgibidavranlariermektedir. rgtsel vatandalk davran ile ilgili aratrmalar incelendiinde rgt ikliminin eitli zelliklerinin (grev zellikleri, lider davranlar, rgtsel destek) VD ile ilikisinin ise daha az incelendii grlmektedir (Somech & Zahavy, 2004). rgt iklimi, alanlarn rgt i ortamna ilikin alglar ve yorumlar olarak tanmlanabilir. Pritchard, & Karasick (1973)egrergtiklimi,rgtdierlerindenayraniselevresininniteliiolup,rgt alanlarnniklimeilikinalglarnetkileyenpekokuygulamaveprosedrdenoluanok boyutlu bir yapdr (Batlis,1980:233). Bu yap alanlarn rgtn yaps, ynetim tarz, otonomidzeyi,atmannvarl,salanankaynaklar,dller,iinnitelii,rgtselengel ler,basklar,rolnetliigibipekokboyuttanoluur(Schneider&Snyder,1975;James& Jones,1974;Litwin&Stringer,1974;Brown&Leigh,1996;Amabile,vd.1996).rgtiklimi alanlarn rgt i evresine ilikin alglar ve yorumlarn yanstt iin psikolojik iklim olaraktaadlandrlabilir.alanlarnrgtevresineilikinalglarkiinindeerlerinda ve bireyin kiisel refah asndan yorumlanarak kiisel anlam ve nem kazanr (James & Jones,1974).Bireylerrgteaitdeikenlerebalolarakveikliminonlariintadan lamvenemdorultusundaiklimiiynelimli,yenilikynelimli,destekleyiciyadaengel leyici olarak alglar ve bu alglar onlarn tutum ve davranlarn etkiler (Schneider & Snyder,1975;James&Jones,1974).Bunedenlebualmadargtiklimininaadaak lamasbulunanynetseldestek,otonomivezerklikveiiniddialolmasilerolbelirsizlii boyutlarnn rgtsel vatandalk davran zerindeki belirleyici zellii yaplan bir ara trmaileincelenmektedir. aYnetiminDestei:Ynetimdestei,ynetiminalanlarnnemlikararlarakatlmasn cesaretlendiren,alanlarlaaynfikirdeolmadzamanonlarlailetiimkuran,eylemlerini alanlaraaklayan,alanlarnilerindekararalmasnaimkanveren,ileilgiliproblem leri zmelerine yardmc olan, iyi almalar dllendiren, ancak alanlarniinidaima kontrol etmekten saknan davranlarn ierir. Destekleyici yneticiler, alanlarn hisleri veihtiyalarileilgilenir,pozitifveenformasyonalgeribildirimsalar,alanlarnbecerile rinigelitirmesinekatkdabulunurlar.Ynetiminbutarzeylemleri,alanlarnkendiken dilerinekararvermeveitegiriimciolmadavranlarnetkileyerekdahayaratcsonula rnalnmasnakatkdabulunur(Cummings&Oldham,1997:28).Yaplanaratrmalarproje yneticisiyadaalannilkyneticisininzelliklehedefakl,liderileizleyicileriarasn daki ak iletiim ve liderin birey ve takm fikirleri ve ilerini destekleyen davranlarnn alanlarzerindeetkiliolduunugstermektedir(Amabile,vd.,1996:1160).Destekleyici ynetimtarzalanlarnkendilerinipsikolojikolarakgvendehissetmesinisalar.Psikolo
592
jikgvenduygusuisealanlarnolumsuzsonulardankorkmadankendinigsterebilme sini,iindekontrolduygusunasahipolmasn,rgtselrolvenormlarakbirekildealg lamasn, grevleriniyerine getirirken yeni yntemler denemesinisalar (Brown & Leigh, 1996,360). Destekleyici ynetim alanlarda kontrol duygusu, seim yapma zgrl, gvenhissiyaratarakiindahafazlabenimsenmesiniartrarak(Brown&Leigh,1996)al anlarniselmotivasyonlarnartrr(Cummings&Oldham,1997). b Otonomizgrlk: Otonomi, iin bandan sonuna kadar kontrole sahip olma olarak tanmlanmaktadr.Otonomi,stratejikotonomiileoperasyonelotonomiolmakzereikiye ayrlr. Buna gre stratejik otonomi, kiinin kendi gndemini belirlemesindeki zgrlk, operasyonelotonomiise;problemlerizmedezgrlifade etmektedir.Operasyonel otonomi, kiinin projenin tamamlanmasndaki baar duygusunu ykseltmekte ve giriim ruhunu da cesaretlendirmekte iken, stratejik otonomi; bireysel aratrmaclarn ilgilerini rgtselilgilerlebirletirerekbirdzenekoyar(Judgevd.,1997).Otonomihedeflerinsap tanmasndakizgrlkvekatlmcyapdanokhedeflereulamayntemlerinisemeyani, alanlara grevlerini nasl gerekletireceklerine ilikin zgrlk tannmas gereini vur gular. nsanlara amaca nasl ulaacaklarna ilikin, yani srece ilikin zgrlk tannmas kiilerin kendini ifade etmesini salayarak isel motivasyonlarn ve yaratclklarn artrr (Amabilevd.,1996).Otonomi,bireyinkendinibirhogrortamndahissetmesiniveonun tambirzgrlkiindekendisinianlatmasn,gerekletirmesinivednmesinisalar.Bu yaratcl besleyen ok nemli bir unsurdur. Burada anlatlan zgrlk kavram kii iin aynzamandasorumluluugetirir.Kiizgrolduugibibaarlarnnvehatalarnnsonu larnadakatlanacaktr(Yavuz,1997,s.28). cinddialOlmas:rgtiklimininennemliunsurlarndanbirisideyaplaniinnitelii ileilgilidir.Kiininirollerindekendinigelitirmesiancakyaplaniiddialolduunda,yara tcln ve eitli yeteneklerini kullanabildiinde gerekleecektir (Hackman & Oldham, 1980;Kahn,1990;Brown&Leigh,1996).iniddialolmas,zorvekarmakolmas,yapl masiinotonomivezgrlkgerektirenbiriolmasanlamnagelmektedir.Butipiler, rutin ilerden farkl olarak sorumluluk ve insiyatif kullanmay gerektiren ilerdir (Gndz ekmeceliolu,2002).ddiali,yaplmasndanholanlan,kiiyetannmavesaygnlkim kan tanyan baarma motivasyonu kazandran sorumluluk duygusu veren itir (Mullins, 1993). Bu iler, alanlarn fiziksel, bilisel ve duygusal kaynaklarn ileri iin daha fazla harcamayaynelterekiindahaanlamlhissedilmesinisalar(Brown&Leigh,1996,361) ve alanlarn yaratc davranlarn arttrr (Amabile vd., 1996; Gunduz ekmeceliolu, 2006).Ayrcabutipilersorumlulukduygusukazandrarak,alanlarbireyvergtyara rnagnlldavranlardabulunmayayneltir. dRolBelirsizlii:kiininrolbeklentileri,almaartlarbelirsizvetutarszolduuzaman kiikendisinipsikolojikolarakgvendehissetmez,motivasyonuveieolanilgisiazalr.Tam tersiondanbeklenenlerinakvetutarlolmas,inormlarnnakolmaspsikolojikgven likhissiyaratarakieolanilgiyiartrr(Brown&Leigh,1996,360). rgtselvatandalkdavrannnsonularirdelendiindeise,VDninrgtnhedefleri neulamasnakatkdabulunduueitliekillerdergtselperformansnartmasnaolanak salad grlmektedir. rgtsel vatandalk davranlar (Organ,1988; Podsakoff & MacKenzei, 1997): aalanlarn dier rgt yelerine ihtiya duyduklarnda yardmc olma iin pf noktalarn gsterme gibi davranlar alanlarn verimliliini ve i perfor mansnarttrrbalanlarnbirbirlerinesaygduymalarolasproblemlerihabervermeleri gibinezaketdavranlarynetseletkinliiarttrrcbirbirlerinezengsterenalanlarn olduubiriortamndadahaazdenetimgereiduyularakalanlarasorumlulukverilirve
593
bu da kaynaklarn daha verimli ve rgt amalar dorultusunda kullanlmasn salar d VDevreileiletiimkuran,gzlemleryapanalanlararaclilergtndevresinde kideiimleredahaiyiadapteolmasnsalareVDbirimtoplantlarnaaktifvegnll olarakkatlantakmiiiletiimiarttrmayaalankiileraracliletakmyelerinindaha iyi koordine olmasn salar f rgt allmaya deer bir i ortam haline getirerek iyi alanlar etkileme ve elinde tutma yeteneini artrr gVD rgtte olmayan kiilerin iininyaplmasyadaiykarolanalanlarayardmcolunmasgibivicdanllkdavra nyoluileblmnktsnnmaksimizeedilmesinivergtselperformansnsrekliliini salar. 2.ARATIRMANINMODEL ekil1.AratrmaModeli rgtklimininBoyutlar Ynetsel Destek rgtselVatandalk Otonomizgrlk Performans Davran inddialOlmas RolBelirsizlii 3.METODOLOJ 3.1.rneklem AratrmaKocaeliveYalovadakimyasektrndefaaliyetgstereniletmedeyaplm tr.Toplam350anketdatlmvegeriyednenveeksiksizolan247veriSPSS11.0prog ram yolu ile deerlendirilmitir. Anketlerin geriye dn oran %70 olup, bu oran litera trdeoldukayksekbiroranolarakkabuledilmektedir.Katlmclarndemografikzellik lerideerlendirildiinde%78inin40yanaltndaolduu,%80nininerkek,%81ninevli, %41ninenaz10yldriletmeiindealt,%60nnlisemezunu,%40nniseniversi temezunuolduugrlmektedir. 3.2.Veritoplamayntemivelm Veri toplamadaanketyntemikullanlm,anketformlariletmeninKdepartmanlar aracliletoplanmtr.Aratrmadakullanlanrgtselvatandalkdavrandeikeninin lmndePodsakoff(1990)20 soruluklei kullanlmtr. rgtiklimini oluturan y netimindesteideikenindeyeralan7,otonomizgrlkteki3,iiniddialolmasdei kenindeki4soruAmabile(1988)ileCummings&Oldham(1997)almalarndan,rolbe lirsizliindeyeralan3soruBrown&Leigh(1996),iperformansileilgili4soruKirkman& Rosen (1999) tarafndan gelitirilen leklerden elde edilmitir. Tm deikenleri lmek zere5liLikertleikullanlmtr. 3.3.Analizler Deikenlere ilikin faktr yapsn ortaya karmak zere varimaks dnml keifsel faktr analizi yaplmtr. rgtsel vatandalk davran leinde yer alan ve croanbach alfakatsays(gvenilirlik)dkolansportmenlikboyutunaaitdrtsorudardabrakl dktan sonra VD leinde beklenildii gibi yurttalk erdemi, vicdanllk, zgecilik ve nezaketolmakzeredrtfaktrlbiryapolumutur.VDleindeyeralandeikenle
594
rincroanbachalfakatsaylarisezgecilik(0.73)vicdanllk(0.74)yurttalkerdemi(0.75) venezaket(0.79)vergtselvatandalkdavranlar(0.86)olaraktespitedilmitir.rgt ikliminin boyutlarnn croanbach alfa katsaylar ise ynetim destei (0.91), otonomi ve zgrlk(0.87),iiniddialolmas(0.86),rolbelirsizlii(0.85)eklindesaptanmtr.Faktr analizisonucundaiperformansndayeralandrtsorudatekfaktraltndatoplanmve gvenilirlik(alfa)katsays0.76olaraktespitedilmitir.Aratrmamodelindeyeralande ikenlerarasilikileriincelemekzerekorelasyonveregresyonanaliziyaplmtr.Yaplan korelasyon analizi sonucunda rgt ikliminin ynetimin destei, otonomi ve zgrlk ile iiniddialolmasdeikenlerininVDilepozitif,rolbelirsizliininVDilenegatifbirkore lasyonasahipolduuveVDboyutlarnniperformansilepozitifbirkorelasyonasahip olduu bulgulanmtr. Regresyon analizi sonular incelendiinde ise ynetim destei ( =.355,p<0.01ileiddialideikenlerinin(=.262,p<0.01)VDyipozitif,rolbelirsizlii ninise(=.121,p<0.05)negatifyndeetkilediigrlmektedir.VDboyutlarnnalgla nanbireyseliperformanszerindekietkisiincelendiindeise,nezaket(=.166,p<0.05) ileyurttalkbilincinin(=.291,p<0.01)pozitifyndeetkiledii,rgtselvatandalkdav ranlarnntoplametkisininise(=.470,p<0.01)pozitifyndeolduuveoldukakuvvetli olduugrlmektedir.Kurulantmmodelleristatikselolarak(sig=0.000)anlamldr. 4.TARTIMAVESONU Buaratrmadaeldeedilensonularrgtiklimininynetimindesteiileiiniddialolmas deikenlerininalanlarnekstraroldavranolaraktanmlananvatandalkdavranlar npozitifynde,rolbelirsizliideikenininisenegatifyndeetkilediinigstermektedir. Bu sonular bize ibirliine ve katlma dayal ynetim tarz ile yneticilerin alanlarn dncelerinivenerilerinicesaretlendiren,destekleyen,objektifbirbiimdedeerlendi ren,riskalmalarntevikedentutumvedavranlarnnalanlarnekstrarolperformans olaraktanmlanan,rgtyararnasergilediklerignlldavranlararttrdngstermek tedir. alanlarn birey, grup ve rgt yararna sergiledikleri vatandalk davranlarn pozitifyndeetkileyenbirdierunsurdayaplaniinniteliidir.Yaplaniinirketbaars asndantadnemileyaplmayadeerbiriolduunailikinalgarttka,sergilenen vatandalkdavranlarartmaktadr.Kiiyebuhissiverenilerisekompleks,inisiyatifkul lanmaygerektiren,kiinineitliyeteneklerininveyaratclnnkullanmnaimkanveren ilerdir. Aratrma sonular ayrca rol belirsizliinin vatandalk davranlarn azalttn gstermektedir.Aratrmasonucundaeldeedilennemlibulgulardanbiridealanlarni tanmlarndayeralmayanancakrgtfonksiyonlarnnetkinliiniarttrmayaynelikgnl ldavranlarnniperformansnpozitifyndeetkilediineilikindir.rgtselvatandalk davranlarndanzelliklealanlarndieralanlarniproblemlerininlemeyeveibir liisalamayayneliknezaketdavranlarilekurumsalimajkorumayavekurumungeli mesine ynelik davranlar, kurum aktiviteleri ve toplantlarna aktif ve istekli katlm ierenyurttalkbilincialanlariselolarakmotiveederekiperformanslarnarttrmak tadr. Bu nedenle giderek artan rekabet koullarnda rgtsel etkinlik asndan nemli olduu vurgulanan vatandalk davranlarn artrmak isteyen yneticiler rgt ikliminin alanlarnvatandalkdavranlarnbelirlediininfarknavarmaldr.alanlarnndier rgtyelerininyadargtnyararnayneliksergilediklerizgecilik,vicdanllk,nezaket, yurttalk bilinci gibi vatandalk davranlarn arttrmak isteyen yneticiler rgtiklimini ynetiminalanlaraynelikdestekleyicidavranlarnartracak,rolbelirsizliiniazaltacak ekilde dzenlemelidir. Ayrca ynetim alanlarn ekstra rol performanslarn arttrmak iimyaplanilerinrgtvizyonuvemisyonunakatksnvurgulamal,alanlarngrevle rinieitlendirmeli,sorumluluklarnarttrmal,inisiyatifkullanmalarnaimkanvermelidir.
KAYNAKA
595
Amabile, Teresa M. (1988), A Model of Creativity and Innovation in Organizations, Research in OrganizationalBehavior,10,123167. Amable,T.M.,Cont,R.,Coon,H.,Lazenby,J.&Herron,M.(1996),AssessingtheWorkEnviron mentforCreativity,AcademyOfManagementJournal,39(5),11541184. Bateman, T.S.,Organ, D.W., (1983), Job Satisfactionand Good Soldier: The Relationship between AffectandEmployeeCitizenship,AcademyofManagementJournal,26(4),s.587595. BarksdaleK,WernerJ.M.(2001),ManagerialRatingsofinroleBehaviors,OrganizationalCitizen ship,andOverallPerformance:TestingDifferentModelsoftheirRelationship,JBusRes;51(2), 14555. BatlisN.,(1980),TheEffectsofOrganizationalClimateonJobSatisfaction,AnxietyandPropensity toLeave,theJournalofPsychology,104,233240. Brown, S., Leigh, T., (1996), A New Look at Psychological Climate and its Relationship to Job In volvement,Effort,andPerformance,JournalofAppliedPsychology,81,358368. Cohen,A.,(2006),TheRelationshipbetweenMultipleCommitmentsandOrganizationalCitizenship Behavior in Arab and Jewish Culture, Journal of Vocational behavior, In Pres, Corrected Prof, AvailableOnline. Cummings A., Oldham, G. R. (1997), Enhancing Creativity: Managing Work Contexts for the High PotentialEmployee,CaliforniaManagementReview,40(1),2237. Graham,J.W.(1991),AnEssayonOrganizationalCitizenshipBehavior,EmployeeResponsibilities andRightsJournal,4,249270. Gndz ekmeceliolu H., (2002), Bireysel ve rgtsel Yaratclk ve Yaratclk iin evresinin Dzenlenmesi:BirAratrma,GYTE,SBE,YaynlanmamDoktoraTezi. Gndzekmeceliolu,H.(2006),rgtklimi,DuygusalBallkVeYaratclkArasndakilikilerin Deerlendirilmesi, Atatrk niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, 20(2), 295 311. Hackman,J.R.,Oldham,G.R.(1980),Workredesign(adaptedfrompp.80,81,90,and303306)by AddisonWesleyPublishingCompany,Inc.ReprintedbypermissionofAddisonWesleyLongman, Inc. James,L.R.,Jones,A.P.,(1974),OrganizationalClimate:AReviewofTheoryandResearch,Psy chologicalBulletin,81,10961112 Judge,W.Q.,Fryxell,G.E.,Dooley,R.S.,(1997),TheNewTaskofR&DManagement:CreatingGoal DirectedCommunitiesForInnovation,CaliforniaManagementReview,39(3). Kahn, W. A., (1990), Psychological Conditions of Personal Engagement and Disengagement at Work,AcademyofManagementJournal,33,692724. Krkman, B. L.ve Rosen, B. (1999), Beyond SelfManagement: Antecedents and Consequences of TeamEmpowerment,AcademyofManagementJournal,42(1),5874. Ltwn G. H. ve Strnger R. A., (1974), Motivation and Organizational Climate, 3rd Edition, Boston: HarvardUniversityPres. Mackenzie,S.B.,Podsakoff,P.M.,&Fetter,R.(1993),TheImpactofOCBonEvaluationsofSales Performance,JournalofMarketing,57,7080 MullinsL.J.(1993),ManagementandOrganizationalBehavior,SixthEdition,PrenticeHall,657. Organ,D.W.,(1988),OrganizationalCitizenshipBehavior:TheGoodSoldier,Syndrome,Lexington. MA:LexingtonBooks. Organ, D. W. (1990), The Motivational Basis of Organizational Citizenship Behavior. Research in OrganizationalBehavior,12,4372 Organ,D.W.&Lngl,A.(1995),Personality,SatisfactionandOrganizationalCitizenshipBehavior, TheJournalofSocialPsychology,135(3),339350. Organ, D. W.,& Konovsky, M. (1989), Cognitive Versus Affective Determinants of Organizational CitizenshipBehavior,JournalofAppliedPsychology,74,310. Organ,D.W.&Ryan,K.(1995),AMetaAnalyticReviewofAttitudinalandDispositionalPredictors orOrganizationalCitizenshipBehavior,PersonnelPsychology,48(4),775802.
596
Podsakof,P.M.Mackenzie,S.B.(1994),OrganizationalCitizenshipBehaviorandSalesUnitEffec tiveness.JournalofMarketingResearch,31,351363. Podsakof,P.M.Mackenzie,S.B.(1997),ImpactofOrganizationalCitizenshipBehavioronOrganiza tionalPerformance:AReviewandSuggestionsforFutureResearch,HumanPerformance,10(2), 133151. Podsakof,P.M.,Mackenzie,S.B.,Paine,J.B.&Bacharach,D.G.(2000),OrganizationalCitizenship Behaviors:ACriticalReviewofTheTheoreticalAndempiricalLiteratureandSuggestionsforFu tureResearch.,JournalofManagement,26(3),513563. Pritchard R. D., Karasick, B. W. (1973), The Effects of Organizational Climate Managerial Job Per formanceandJobSatisfaction,Organization&HumanPerformance,9,126146. Schneider,B.&Snyder,R.,(1975),SomeRelationshipsBetweenJobSatisfactionandOrganizational Climate,JournalofAppliedPsychology,60(3),s.318328. Smith,C.A.,Organ,D.W.&Near,J.P.(1983),OrganizationalCitizenshipBehavior:itsNatureand Antecedents,JournalofAppliedPsychology,68,655663. SomechA.&ZahavyD.(2004),ExploringOrganizationalCitizenshipBehaviorfromanOrganizational Perspective,77,281298. Tepper B., Duffy M., Hoobler J., EnsleyM., (2004), Moderators of the Relationships BetweenCo workers Organizational Citizenship Behavior and Fellow Employees Attitudes, Journal of Ap pliedPsychology,89(3),455465. Williams,L.J,&AndersonS.E.,(1991),JobSatisfactionandOrganizationalCommitmentasPredic torsofOrganizationalCitizenshipandinroleBehaviors,JournalofManagement,17,601617. Yavuz(Yavuzer),H.S.,(1996),Yaratclk,stanbul:BoaziiniversitesiBebek,YaynNo:451.
597
28.Oturum
rgtselYapzelliklerininnsanKaynaklarYnetimininBaarsnaEtki leri HseyinYILMAZ nsanKaynaklarUygulamalarnnletmelerinnovasyonPerformanslar zerindekiEtkisi MahmutZDEVECOLU,zgrDEMRTA,OnurNL rgtselrenmeninalanYaratclnaEtkisi(SO500deYerAlan Demirelik,OtomotivveTekstilSektrlerindekiletmelerdeBirAra trma) UurYOZGAT,F.ObenR BilgiToplumundaEsnekalmaModellerininUygulanmasveOrganizas yonYaplarnaEtkileri MuhteemBARAN,AslBEYHANACAR,BurcuzgeZASLAN

598
RGTSELYAPIZELLKLERNNNSANKAYNAKLARIYNETMNN BAARISINAETKLER
HseyinYILMAZ UakniversitesiUakMeslekYksekokulu letmeBlm hyilmazdoktora@yahoo.com 1. Sorunsal:Literatrde,birrgtnyapsalzellikleri(fonksiyoneluzmanlama,formel leme,standartlama,merkezileme,dikeyfarkllamavekontrolalan)ileinsankaynaklar ynetiminin baars arasndaki ilikiyi inceleyen yeterli sayda almann olmad grl mektedir.Bubalamda,almanntemelamac,rgtselyapzellikleriyleinsankaynak larynetimininbaarsnbelirleyenltlerarasndakiilikininampirikolarakaratrlma sdr. 2. Yntemi:Standardize edilmi anket yntemi ile elde edilen verilere dayanarak, Uak ilinde faaliyette bulunan iletmelerin rgtsel yap zellikleri ile insan kaynaklar uygula malarnn baars arasndaki ilikiler belirlenmeye allacaktr. Aratrmann ana ktlesi, UakSanayiveTicaretOdasnabeylvedahauzunsredirkaytlbulunan635iletme den olumaktadr. Bu ana ktle ierisinde, tesadfen seilen 173 iletmeyle yaplan n grmeler sonucunda 128 iletmenin almaya olumlu cevap verdii tespit edilmitir. Aratrmaya ilikin leklerin gvenilirliklerinin test edilmesinde, Cronbach Alpha testi uygulanmtr.Gelitirilenleklerdeyeralanfarklfaktrlereilikindeikenlerarasndaki ilikileri belirlemek amacyla korelasyon analizi teknii uygulanmtr. Aratrmann ilerle yenboyutlarnda,dorusalregresyonanalizivefarkllklarntespitindebamszikigrupt testianaliziuygulanmtr.Aratrmada,iletmelerinya,bykl,bulunduklarsektr deki sralamalar ile sat gelirlerindeki ihracat performanslar kontrol deikenler olarak belirlenmitir.Kontroldeikenlerbakmndaniletmelerinrgtselyapboyutlarveinsan kaynaklarynetimineilikinuygulamabaarlartekynlvaryansanalizi(ANOVA)iletest edilmitir. 3. Katks:Konuylailgililiteratrekatkyapmasbeklenmektedir.Yinekonuylailgileneni adamlar,idnyasliderleriveakademisyenlerinyararlanabileceisylenebilir. 4. Kapsam:AratrmaUakSanayiveTicaretOdasnakaytlbulunaniletmeleraratrma kapsamnaalnmtr.Aratrmadagelitirilenmodelleilgiliverilerintoplanmasiinhazr lanananketformundakisorular,insankaynaklaryneticileritarafndanyadabuuygula malarsrdrmektensorumlututulanyneticilertarafndandoldurulmutur. KAYNAKA
Batt, R. (2002), Managing Customer Services: Human Resource Practices, Quit Rates, and Sales Growth,AcademyofManagementJournal,45(3),587597. Campbell, D. T. (1955), The Informant In Quantitative Research, American Journal of Sociology, 60(January),pp.33942. Daft,R.L.(1986),OrganizationTheoryandDesign,St.Paul,MN:West. Delaney,J.T.,Lewin,D.andIchniowski,C.(1989),HRPoliciesandPracticesinAmericanFirms.US, DepartmentofLabor,BureauofLaborManagementRelationsandCooperativePrograms,BLMR 173.(Washington,DC:USGovernmentPrintingOffice). Ferris, G. R., Hochwarter, W. A., Buckley, M. R., HarrelCook, G. and Frink, D. D. (1999), Human ResourcesManagement:SomeNewDirections,JournalofManagement,25(3),pp.385415.
599
Galaskiewicz, J. (1979), The Structure of Community Organizational Networks, Social Forces, 57, 13461364. Huselid,M.A.(1995),TheImpactofHumanResourceManagementPracticesonTurnover,Produc tivityandCorporateFinancialPerformance,AcademyofManagementJournal,38,pp.63572. Lecovich,Esther(2005),EnvironmentalandOrganizationalFeaturesandTheirImpactonStructural and Functional Characteristics of Boards in Nonprofit Organizations, Administration in Social Work,29:3,4359 Kamoche,K.andMueller,F.(1998),HumanResourceManagementandtheAppropriationLearn ingPerspective,HumanRelations,51,pp.103360. Lawrence,P.R.,&Lorsch,J.W.(1969),Developingorganizations:Diagnosisandaction,MA.Addi son:Wesley. Likert,R.(1967),TheHumanOrganization:ItsManagementandValue,McGrawHill,NewYork,NY. Mueller,F.(1996),HumanResourceAsStrategicAssets:AnEvolutionaryResourceBasedTheory, JournalofManagementStudies,33(November),pp.75785. Pugh, D.S., Hickson, D.J., Hinings, C. R., & Turner, C. (1969), The Context of Organizational Struc tures,AdministrativeScienceQuarterly,14,91114. Ranson, S., Hinings, B. and Greenwood, R. (1980), The structuring of organizational structures, AdministrativeSciencesQuarterly,Vol.25,pp.117. Roche,W.K.(1999)Insearchofcommitmentorientedhumanresourcemanagementpracticesand theconditionsthatsustainthem,JournalofManagementStudies,36(5),pp.65378. Schmid,H.(1992),StrategicandStructuralChangeinHumanServiceOrganizations:TheRoleofthe Environment, in Bargal, D., & Schmid, H. (Eds.), Organizational Change and Development in HumanServiceOrganizations(pp.167186),Binghamton,NY:TheHaworthPress,Inc. Wimbush, J. C. (2006), Spotlight on Human Resource Management, Business Horizons, 49(6), 433436. Wright,P.M.,McCormick,B.,Sherman,W.S.,&McMahan,G.C.(1999),TheRoleofHumanRe source Practices in Petrochemical Refinery Performance, International Journal of Human Re sourceManagement,10(4),551571. Zammuto, R.F.andOConnor,E.J.(1992),Gaining advanced manufacturing technologysbenefits: therolesoforganizationdesignandculture,AcademyofManagementReview,Vol.17,pp.701 28.
600
NSANKAYNAKLARIUYGULAMALARININLETMELERNNOVASYON PERFORMANSLARIZERNDEKETKS
MahmutZDEVECOLU zgrDEMRTA Erciyesniversitesi,kti ErciyesniversitesiSosyal sadivedariBilimlerFa BilimlerEnstits kltesi,letmeBlm ozgurdemrtas@hvkk.tsk.tr mozdeveci@erciyes.edu.tr OnurNL Yalovaniversitesi,ktisadi vedariBilimlerFakltesi, letmeBlm onurunlu323@hotmail.com
ZET nsan kaynaklar ynetimi uygulamalarnn iletmelerin inovasyon performans zerindeki etkisini ele alan bu almada, inovasyon performansnn gstergesi olarak rn ve sre inovasyonlar kabul edilmitir. nsan kay naklaruygulamalariseLaursenveFoss(2003)tarafndantanmlanan8altboyuttaelealnmtr.114firmada yaplan aratrma sonucunda insan kaynaklar ynetimi uygulamalarnn alt boyutlar ile sre ve rn inovasyonlar arasnda pozitif ynl ilikiler bulunmutur. Ayrca, insan kaynaklar uygulamalarnn iletmelerin inovasyon performansn etkileyen nemli bir faktr olduu belirlenmitir. Dolaysyla, rekabet stnl elde etmedeinsankaynaklarynetimiuygulamalarnnnemlibiraraolduutespitedilmitir. Anahtarkelimeler:rninovasyonu,sreinovasyonu,inovasyonperformans,insankaynaklarynetimiuygu lamalar.
GR Kresel apta rekabetinhz kazand ve lkeler aras snrlarn ortadan kalkt gnmz ekonomik koullarnda iletmelerin evreye uyum abalar da zorlamtr. Bir taraftan teknolojikgelimeler,diertaraftanekonomikdeiimleriletmelerigittikeevreyeuyum salamasndazorlamaktadr.Bukapsamdailetmelerinuzunvadeliyaamdneminesahip srdrlebilir rekabeti pozisyonlarn korumas adna aratrma gelitirme ve dier inovasyonfaaliyetleritemeldinamiklerinioluturmaktadr.Yineunutulmamasgerekenbir kavramolarakteknolojinekadarilerlesedeonundmesinebasacakolandayineinsan olaca iin bir iletmedeki insan kaynaklar uygulamalarnn inovasyon performans ze rindekietkilerininaratrlmasoknemlibirkonuolacaktr.Literatrdekonuileilgiliok az alma yaplmas kapsamndabualmann literatre nemlikatklar salayaca de erlendirilmektedir. almann temel amac, insan kaynaklar ynetimi uygulamalarnn iletmelerininovasyonperformanszerindekietkileriniortayakarmaktr. 1.NSANKAYNAKLARIYNETMVEUYGULAMALARI nsanlarnbiraradaalmassonucuortayakankargaaynlemek,btnlveuyumu salamakamacylaortayakanynetimgereksinimi(Akdoan,1997)vergtterekabet istnlklersalamakamacylagerekliinsankaynannsalanmas(Yksel,2003),sre sistemyaklamndailetmeninbtnalanlarnetkileyenvekapsayansrelerinsiste matikolarakplanlanmas,gelitirilmesivekontrol(French,1999),enetkinveekonomik ekildeiletmelerinbelirlemiolduuhedeflerdorultusundaigcngelitirme(Legge, 1995)insankaynaklarynetimiolarakadlandrlmaktadr.Biriletmedealanlaretkilive verimlive ayn zamandamutluolarak altrmakiini analizindenperformansdeerle meye, cretlemeden i gvenlii ve ii saln korumaya, performans deerlemeden motivasyona kadar birok faaliyetin yaplmas gerekmektedir (Bayraktarolu, 2003; Micolo,1993;Sabuncuolu,2000).nsankaynaklarynetimiyazn,eitim(Bartel,1994; KnokeveKalleberg,1994),bilgipaylam(KleinerveBouillon,1998;Morishima1991)ve KYuygulamalarnnorganizasyonelkazanmlarzerindekietkileriniortayakoymayayne
601
lik aratrmalar (Huselid, 1995; Ichniowski ve dierleri, 1994; MacDuffie, 1995) asndan zengin bir ierie sahiptir. Yine bu anlamda birok aratrmac, K uygulamalar ile organizasyoneletkililikarasndakiilikiyi;teviksistemleri(Ferrisvd,1998),tazminatsis temleri (Banker vd, 1996), erken emeklilik programlar (Davidson, 1996), takm almas (Banker vd ve Sinha, 1996) asndan, bazlar ise Knn firma performansna etkisi (DelaneyveHuselid,1996)vepaydarefahasndan(Abowd,1990)elealmtr. Organizasyonlardaadaylararasndanetkinbirseimyapmayaolanaksalayan,iyibire kildedizaynedilmibirseimsisteminesahipolmakpozitifbirekildefirmaperformansn etkilemektedir(BeckerveHuselid,1992).Kplanlamas,yetenekleri,becerilerivetutumlar iletmeamacnaynelik(Barutugil,2004)kapsamladaybelirlemeveseimuygulamalar, ulalmas arzu edilen enyksek seviyedeki insan sermayesini kazanmada kilit bir rol oy namaktadr(KochveMcGrath,1996;TerpstraveRozell,1993).Birokaratrmacnnorta yakoyduualmalarndaiaretettiigibi(Hitt,M.,Bierman,L.,Katsuhiko,S.veKohlar, R.,2001;SchulerveJackson,1987;TerpstraveRozell,1997,Pfeffer,1998),firmalar,yete nekli yeni alanlarn elde edilmesiyle belirgin bir ekilde performanslarn arttrabilirler. Ayn zamanda belirsizlik ortamlarnda bireylerin firmann rekabet edici bir pozisyon ka zanmasnsalamasancakbuyndebelirlenenbirKuygulamasveyenialanlarnkat lmyoluylagerekleecektir(KochveMcGrath,1996).Yaniiealmaveyerletirmesreci irket iindeki verimliliin artmas ve alma hayatnn niteliinin deimesi (zgen v.d., 2002)zerindeetkiliolmasyansrairketinuzundnemlibaarsndaennemligsterge olmas bakmndan nemlidir. Ayrca bu srete iletme iin nemli bir rekabet avantaj salayaninsangcneynelikigvencesidehemyasalarlaortayakonulanhususlarhem de alanlarn iletme iin daha ok katma deer salamalar ynnde, iletmelerin igrenseimsistemlerinikapsamlbirekildedeerlendirmesi,psikometriktestler,bece ri,alglama,uyumtestlerigibibilimselyntemlerledaharasyonelbirseimsistemiolutu rarakiealmsistemleriniglendirmeleri,rasyonelistihdampolitikalarsaptamayayne likdeerlendirilmelidir.KYuygulamalarndanbirdieriolaneitimvegelitirmefaaliyetle ri,birigreniniinietkinveverimlibirekildeyapabilmeyeteneininartrlmas,bilgive becerileriningelitirilmesi(Erdut,2002),alanlarniveiyeritatminlerininykseltilmesi (HarelveTzafrir,1999)bakmndannemlidierbirfonksiyondur.Srdrlebilirrekabet avantajn yakalama yolunda igcnn temel yeteneklerinin gelitirilmesi iletme asn dan hem organizasyonel verimliliin artrlmas hem de bireysel performansn istenen seviyelereykselmesindeeitiminrolbyktr(BurkeveDay,1986,Bartel,1994,Knoke veKalleberg,1994).Gelitirmeise;alanlarnkiisel,kavramsalveanalitikyetenekleri nin gelitirilmesine ynelik oluturulan programlar ifade etmektedir (Werther, 1996). Ancak bu srelerde alandan en ok verim alnabilmesi iin dikkat edilmesi gereken konudapersonelingrevveitanmlar,ayrcaorganizasyondakikariyerplanlardorultu sundaoluturulacakeitimvegelitirmefaaliyetlerininynlendirilmesigereidir.Persone lin istihdam srecinde iletme iindeki tm olumlu duygularnn genel bir anlatm (zdeveciolu,2003a)veiletmeyeballnsalamaya,idoyumunaulamasna(Okur, 2002;GerhartveMilkovich,1992)ksacainsanilikilerineynverenennemliolgulardan birisi moral ve motivasyon faaliyetleridir (Fndk, 1999). alanlarn motivasyonlarnn artrlmasnda tevik edici dller ve alnan cretler nemli bir rol oynar (Ataay, 2000). Organizasyonda performansa dayal olarak oluturulacak bu dller hem bireylerin inovatif eilimlerinekatkdabulunacak hemdesalanan rgtselgvenledealanlarn rgtselballklarartacaktr(zdeveciolu,2003b).yiveadilbircretdzeyininalan larnkurumaballnartraca(Balay,2000;Sabuncuolu,2000;MeyerveHerscovitch,
602
2001)ynndeyaplanalmalardadikkatealnarakbuuygulamanndainsankaynaklar yneticilerince nemle dikkate alnmas gerekmektedir. letmelerde nitelikli ve baarl igreniincretlemeprogramiselolaraktutarlvedsalolarakrekabetedilebilirdeil ise,cret tatminsizlii ortaya kmas nedeniyle, rgttenayrlmay dnecektir (Canve Kavuncuba, 2005). Sonu retmeye ynelik yeteneklere sahip alanlar, eer ilerini yerinegetirmesrecindemotiveedilmezlerse,gerekperformanslarnortayakoyamaya caklardr.DierbirKYuygulamalarndanolanperformansdeerlendirmesistemleri,al anverimliliiniarttrmakvestratejikhedeflereilerlemeyikolaylatrmakiinenkullanl aralarndandr(Bohlander,SnellveShermann,2000).Performansdeerlendirme,alan larnbasitmanadaiyidenktyedorusralanmasdeil(Lepsinger,1997)biryneticinin ncedensaptanmstandartlarlakarlatrmavelmeyoluylaigrenlerininitekiper formansndeerlendirme srecidir(Canv.d, 1995). Bu sistemdealanlardoru ekilde deerlendirildiklerineinandklarndatatminolacaklar(Robbnis,1997)veperformansze rindegeridnmlersalanacak,beklentilerveperformansarasndakiboluklardolduru labilecektir(LockeveLatham,1990). 2.NOVASYONPERFORMANSI Rekabet salamadaki nemli faaliyetlerden bir tanesi de iletmelerin yapacaklar inovasyon faaliyetleridir. novasyon iin Trkeliteratrde her ne kadar yenilik dense de inovasyonun hem yenilii hem de dnm tanmlamasndan dolay almamzda inovasyon olarak kullanlmtr. novasyon, iletme ii uygulamalarda, iyeri organizasyo nundaveyadilikilerdeyeniveyanemliderecedeiyiletirilmibirrnveyasreyada yenibirorganizasyonelyntemingerekletirilmesi(OECD,2005),buyntemlerindeticari gelireldeetmeamalolarakdesteklenmesi(Arkanvd,2003)faaliyetleridir.Porter(1985), bir firmann rekabeti avantaj elde etmesinde maliyet, kalite ve inovasyon stratejilerini vurgulamtr. Drucker (2001) inovasyonu kaynak yaratlmas eklinde tanmlamakta ve inovasyonu teknik bir kavram olmaktan daha ok ekonomik ve sosyal bir kavram olarak belirtmekte, bir irketin geleceini byk lde ynetimin drt alanndan biri olan inovasyonperformansilegerekletirilebileceini ifade etmektedir.Freeman (1998) tek nolojininyaratlmasndabulu,inovasyonveyaylmannoknemliolduunuvurgulam tr. Bir iletmedeki inovasyon faaliyetleri genel olarak rn ve sre inovasyonlar olarak elealnmaktadr(Guest,2001).rninovasyonuyeniveyazellikleriyadakullanmama larasndannemlildegelitirilmi/iyiletirilmibirmalveyahizmetinpazarasunul mas,farklyadayenibirrngelitirme,mevcutrndedeiikliegitmeveonupiyasa yasunmaeklindeelealnmaktadr.Yenibirrngelitirme;yerleikrnlerindizaynnda deiiklie gitmek ya da yine bu rnlerin retiminde yeni materyaller veya bileenler kullanmakeklindedekabuledilebilir(zdeveciolu,2008).Bu,teknikzelliklerde,para lardavemalzemelerde,yerleikyazlmda,kullanmkolaylndaveyadierilevselzellik lerde nemli iyiletirmeleri/gelitirmeleri ierir. Sre inovasyonu ise yeni veya nemli ldegelitirilmi/iyiletirilmiretim/datmyntemininuygulanmas,yeniyadafarkl bir rn ve/veya datm metodu ortaya koyma, mevcut metotlar gelitirme (zdeveciolu, 2008) olarak tanmlanmakta, uygulanan tekniklerde, ekipmanda ve/veya yazlmdanemlideiiklikleriiermektedir(Tbitak,2006).Biriletmenininovasyonper formanssreverninovasyonuileifadeedilebilir. letmelerin rekabet stnl elde etmelerinde KY fonksiyonlar da organizasyon ii inovatifeilimlerinartrlmasvebuanlamda,inovasyongcvekapasitesininmaksimize edilmesindenemlibirrolesahiptir(zdeveciolu,2008).Ayrcayaplanbirokalmada Kuygulamalarnnfirmanniletmestratejilerindenolaninovasyonsreleri(rn/sre)
603
ileparalelolarakorganizasyonelperformansnartaca(Wang,2000;ShrivastavaveShaw, 2004;Schuller,1989;HuselidveBecker,1996;DeleryveDoty,1996)ynndealmalar mevcuttur. Marsili (2002) ise yapt almasnda KY destei ile beraber teknolojik inovasyon faaliyetlerinin giriimcilik davranlarn desteklediini, yine Wang ve Zang (2005)yaptklaralmadagelitirilmiKuygulamalarnninovasyonvegiriimcilikaktivi teleriileyakndanilikiliolduunuvurgulamtr. 3.ARATIRMANINAMACIVEMETODOLOJS 3.1rneklem Aratrmada rneklem kolayda rnekleme yntemiyle belirlenmitir. Kayseri Organize SanayiBlgesindefaaliyetgstereniletmelerinden51adetfirmaileveKayseridefaaliyet gsteren byk bir Askeri Endstriyel Organizasyonunun tedarikiliini yapan Kayseri d nda faaliyet gsteren 63 adet firma olmak zere toplamda 114 adet rneklem iletme bulunmaktadr. 3.2.VerilerinToplanmas Verilergelitirilenbiranketformuaracliletoplanmtr.Anketformu3temelblmden olumaktadr.Birinciblmdefirmalarnsreverninovasyondzeylerinibelirlemeye ynelik7adetsorubulunmaktadr.Sorulartarafmzcagelitirilmitir.Buradailetmelere sreinovasyonlarnnverninovasyonlarnn(hizmetinovasyonu)saylarsorulmutur. Cevaplayclar son bir yl ierisindeki inovasyon saylarn belirtmilerdir. kinci blmde firmalarn insan kaynaklar uygulamalarn belirlemeye ynelik bir lek bulunmaktadr. letmelerininsankaynaklaruygulamalarnbelirlemekzereLaursenveFoss(2003)tara fndangelitirilenve28ifadedenoluan(bualmada,orijinalindekibirifadeblnerekiki ifadehalinegetirilmitirvebylecetoplamolarak29ifadebulunmaktadr)birlekkulla nlmtr.lekte8altboyutbulunmaktadr.Cevaplayclarbuifadelerekatlmdzeylerini 5lilikertsisteminegreiaretlemilerdir.ncblmdeiseiletmevecevaplayckii ninzelliklerineilikinsorularbulunmaktadr.Aratrmadainsankaynaklaruygulamalarn tespitetmeyeynelikleingvenilirliicronbachalfadeeri0.903olarakhesaplanm tr. 3.3.Bulgular 3.3.1.AratrmayaKatlanletmelerinzelliklerinelikinBulgular Aratrmayakatlaniletmelerin%28.1iticaretsektrnde,%57.9uimalatsektrndeve gerikalanlardahizmetsektrndefaaliyetgstermektedir.letmelerin%57si11ylve dahazerisredenberifaaliyetgsterirken,%19.3112ayarasndafaaliyetgstermek tedir. Aratrmaya katlan iletmelerin % 45.6snn personel says 150 ve daha zeridir ayrca % 97si yabanc mterilerle almaktadr. rneklemde yer alan iletmelerin % 61.4ndeArGefaaliyetleridzenliolarakyaplrken,%26.3ndedzenliArGefaaliyet lerininyaplmadgzlenmitir. 3.3.2.nsanKaynaklarUygulamalarnalikinBulgular nsankaynaklaruygulamalaryukardadabelirtildiizereLaursenveFoss(2003)tarafn dan gelitirilen bir lekle belirlenmitir. lein alt boyutlarna ilikin ortalama ve stan dartsapmadeerleriuekildedir: Tablo1.nsanKaynaklarUygulamalarnnAltBoyutlarnnOrtalamaDeerleri nsankaynaklaruygulamalaraltboyutlar Ortalama St.Sapma Personelseimsistemi Personeleitimi letmeiihareketlilik 1.60 2.14 2.28 0.72 0.66 0.56
604
stihdamgvencesi Akitanmlar Sonuodaklperformansdeerleme Tevikedicidlsistemi Katlmcynetim
2.03 1.83 2.17 2.73 1.89
0.88 0.65 0.87 0.79 0.97
3.3.3.DeikenlerAraslikilerelikinBulgular Aratrma kapsamnda bulunan insan kaynaklaruygulamalarnn altboyutlar ilernve sreinovasyonuarasndakiilikilerigsterenkorelasyonmatrisiaadagsterilmitir. rn inovasyonu asndan istihdam gvencesine ilikin insan kaynaklar uygulamalar ile aralarnda anlaml bir iliki bulunmad grlmektedir. Dier tm boyutlarla rn inovasyonu ile KY uygulamalar arasnda pozitif ynl ilikiler bulunmaktadr. Sre inovasyonuasndaniseyineistihdamgvencesiuygulamalarharidiertmboyutlarla anlaml pozitif ynl ilikiler bulunmaktadr. Tm insan kaynaklar uygulamalar arasnda daanlamlpozitifynlilikilerbulunmaktadr.Genelolarakinsankaynaklaruygulamala rnn hem rn inovasyonu ile hem de sre inovasyonu ile pozitif ynl ilikilere sahip olduugrlmektedir. Tablo2:Korelasyonmatrisi
rn inovasyonu Sre inovasyonu Personel seimi Personel eitimi letmeii hareketlilik stihdam gvencesi Aki tanmlar Sonu odakl performans deerleme Tevikedici dl sistemi Katlmc ynetim 11.Genel olarak insan kaynaklar uygulama lar 1 1.00 .484** .404** .396** .461** .031 .597** 2 1.00 .152* .330** .399** .115 .281** 3 1.00 .577** .162* .454** .692** 4 1.00 .638** .313** .778** 5 1.00 .112 .466** 6 1.00 .333** 7 1.00 8 9 10 11
.438**
.171*
.631**
.698**
.493**
.387**
.630**
1.00
.319** .352**
.187* .477**
.540** .375**
.594** .644**
.252** .379**
.285** .408**
.535** .486**
.508** .448**
1.00 .648**
1.00
.500**
.372**
.728**
.911**
.604**
.529**
.830**
.814**
.727**
.753**
1.00
*p<0.05,**p<0.01
3.3.4.nsanKaynaklarUygulamalarnnrnveSrenovasyonuzerindekiEtkilerine likinBulgular nsankaynaklaruygulamalarnniletmelerinrnvesreinovasyonlarzerindekietki lerinibelirlemekzereokluregresyonanaliziyaplmtr.Analizsonularaadakitablo lardagsterilmitir.
605
rninovasyonuzerindekietkileri Tablo3.okluRegresyonAnalizi R R2 DzeltilmiR2 TahmininStandarthatas .677 .459 .438 2.567 Bamldeiken:rninovasyonu;Bamszdeikenler:Akitanmlar,personelei timi,iletmeiihareketlilik Tablo4.BetaKatsaylar BetaKatsays t AnlamllkDzeyi Akitanmlar .763 5.745 .000 Personeleitimi .448 3.611 .001 letmeiihareketlilik .391 2.935 .004 Tablodandaanlalacazererninovasyonuzerindeetkiliolaninsankaynaklaruygu lamalar ak i tanmlar, personel eitimi ve iletme ii hareketliliktir. Bunlar rn inovasyonunun%43.8iniaklamaktadr. Sreinovasyonuzerindekietkileri Tablo5.okluRegresyonAnalizi 2 R R DzeltilmiR2 TahmininStandarthatas .532 .283 .265 2.744 Bamldeiken:Sreinovasyonu;Bamszdeikenler:Katlmcynetimveiletmeii hareketlilik Tablo6.BetaKatsaylar BetaKatsays t AnlamllkDzeyi Katlmcynetim .380 3.960 .000 letmeiihareketlilik .255 2.474 .016 Sreinovasyonuzerindeetkiliolanikiinsankaynaklaruygulamasbulunmaktadr.Bun larkatlmcynetimveiletmeiiharekeliliisalamayaynelikuygulamalardr.Kavram larsreinovasyonunun%26.5iniaklamaktadr. SONUVEDEERLENDRME letmelerinuzundnemlinihaisonularaulamavesrdrlebilirrekabetiavantajsa lamada ennemlikaynaklarndanolaninsankaynannteminedilmesiaamasndanya amn sona erdirmesine kadarki srete yer alan KY fonksiyonlar hem artan stratejik nemihemdeorganizasyoniiinovatifeilimlerdealddolaylvedolayszgrevlerne deniyle zellikle krizlerin ok fazla etkiledii gnmz global rekabet pazarlarnda ok nemli bir yer kaplamaktadr. letmeler zellikle kriz dnemlerinde bir k yolu olarak inovasyonaihtiyaduymaktadr.nkfarkllamaartkiletmeleriinnemlibirrekabet stratejisi haline gelmitir. zellikle de sektrel krizlerin yaand dnemlerde inovasyon yapan firmalar sektrde avantajl hale gelmektedir. novasyon srecini balatmas bak mndannemarzedenilkbasamak;yeniveyaratcfikirlerinortayakmasdr.Emekve yatrmgerektirenikincibasamakiseortayakartlanyeniveyaratcfikirlerinticarileti rilmesi,bakabirdeyilekatmadeeryaratanrn,metotveyahizmetleredntrlme sidir.novasyonperformansiletmelerininovasyonkonusundakibaarsnifadeetmekte
606
dir. Bu kapsamda insan kaynaklar uygulamalarnn iletmelerin inovasyon performans zerindeki etkisi ve insan kaynaklar uygulamalar ile inovasyon performans arasndaki ilikileritespitetmeyeynelikyaplanalmamzdaKuygulamalarilehemrnhemde sre inovasyonu faaliyetleri arasnda anlaml ilikiler tespit edilmitir. nsan kaynaklar ynetimi uygulamalarnn iletmelerininovasyonperformansnanlaml bir ekilde etkile dii ve inovasyon performansn aklad tespit edilmitir. Bu durum hayret verici bir durumdeildirelbette.novasyonperformansnnkaynaolaninsaniletmeyneticileri ninuygulamalarileyaratcdnen,rahat,huzurlu,kendindenemin,yksekperformans laalabilenbirkaynakhalinedntrlebilir.Bualmadabununbirekildeispatdr. KAYNAKA
Abowd,j.M.,milkovich,g.T.,vehannon,j.M.(1990).Theeffectsofhumanresourcemanagement decisionsonshareholdervalue.Industrialandlabourrelations,43,ss.203236 Akdoana.(1997),kayserizelsektryneticizellikleri,kayseritic.od.yayn,kayseri Arkan,c.,akyos,m.,durgut,m.,gker,a.(2003),ulusalinovasyonsistemikavramsalereve,trkiye incelemesivelkernekleri,tsiadyaynlar,yayn.no.362,istanbul Ataay, i. (2000), iletmelerde cret ynetimi, insan kaynaklar ynetimi iinde, i.. letme fakltesiyaynlar,2.Bask,istanbul Balay,r.(2000),yneticiveretmenlerdergtselballk,nobelyayn,ankara Banker,r. D., lee,s.Y.,potter, g.,vesrinivasan, d. (1996).Contextualanalysis of performanceim pactsofoutcomebasedcompensation.Academyofmanagementjournal,4,ss.920949 Banker, r., field, j., schroeder, r., & sinha, k. (1996). Impact of work teams on manufacturing per formance.Academyofmanagementjournal,39,ss.867890 Bartel, a. P. (1994), productivity gains from the implementation of employee training program, industrialrelations,sayi:33,ss.411425 Bartel,a.P.(1994).Productivitygainsfromtheimplementationofemployeetrainingprogrammes. Industrialrelations,33,ss.411425 Barutugil,i.(2004),stratejikinsankaynaklarynetimi,1.bask,kariyeryayn,istanbul Bayraktarolu,s(2003),insankaynaklarynetimi,sakaryakitabevi,sakarya Becker,b.E.,vehuselid,m.A.(1992),directestimatesofsdyandtheimplicationsforutulityanalysis, journalofappliedpsychology,sayi:77,ss.227233 Bohlander, g., snell, s., ve sherman, a. (2001), managing human resource (12. Baski), mason, oh: southwesterncollege Burke, j., ve day, r. (1986), a cumulative study of effectiveness of managerial training, journal of appliedpsychology,sayi:71,ss.232245 Canh.Vd.(1995),kamuvezelkesimdepersonelynetimi,siyasalkitabevi,ankara Can,h.Veahinkavuncuba(2005),kamuvezelkesimdeinsankaynaklarynetimi,siyasalkita bevi,5.Bask,ankara Davidson,w.N.(1996).Earlyretirementprogramsandfirmperformance.Academyofmanagement journal,39,ss.970984 Delaney, j. T., ve huselid, m. A. (1996). The impact of human resource management practices on perceptionsoforganizationalperformance.Academyofmanagementjournal,39,ss.949969 Delery,j.,vedoty,d.H.(1996).Modesoftheorizinginstrategichumanresourcemanagement:test of universalistic, contingency and configurational performance predictions. Academy of man agementjournal,39,ss.802835 Drucker.P,(2001),nnovationandentrepreneurship,butterworthheinemann,oxford Erdut,t.(2002),insankaynaklarynetimiveendstriilikilerindedeiim,dokuzeyllniversitesi iktisadiveidaribilimlerfakltesi,izmir,2002 Ferrs,g.R.,arthur,m.M.,berkson,h.M.,kaplan,d.M.,harellcook,g.,&frink,d.d.(1998).Toward asocialcontexttheoryofthehumanresourcemanagementorganizationeffectivenessrelation ship.Humanresourcemanagementreview,8,ss.235264
607
Fndk,i.(1999),insankaynaklarynetimi,5.Bask,alfayayn,istanbul Freeman,c.(1998),theeconomicsoftechnicalchange,trade,growthandtechnicalchange(edt. Danielearchibugiandjonathanmichie,cambridgeuniversitypress,cambridge,uk French,w.(1999),humanresourcemanagement,2.bask,houghtonmifflincompany,boston Gerhart,b.,vemilkovich,g.T.(1992),employeecompensation:researchandpractice.Inm.D.Dun nette&l.M.Hough(eds.),handbookofindustrialandorganizationalpsychology,sayi:3,ss.481 569 Guest, d. E. (2001). Human resource management: when research confronts theory. International journalofhumanresourcemanagement,12,ss.10921106 Harel, g.,tzafrir,s. (1999), theeffect of humanresource management practicesonperceptionsof organizationalandmarketperformanceofthefirm,humanresourcemanagement,sayi:38(3), ss.185200 Hitt,m.,bierman,l.,katsuhiko,s.,vekochlar,r.(2001),directmoderatingeffectsofhumancapital onstrategyandperformanceinprofessionalservicefirms,aresourcebasedperspective,acad emyofmanagementjournal,sayi:44(1),ss.1328 Huselid,m.A.(1995),theimpactofhumanrecoursemanagementpracticesonturnover,productiv ityandcorporatefinancialperformance,academyofmanagementjournal,sayi:38,ss.635670 Huseld,m.A.,&becker,b.E.(1996).Methodologicalissuesincrosssectionalandpanelestimates ofthehumanresourcefirmperformancelink.Industrialrelations,35,ss.400422 Ichniowski,c.,shaw,k.,veprennushi,c.(1994),theeffectsofhumanresourcemanagementprac ticesonproductivity,workingpaper,columbiauniversity,newyork Kleiner, m. M., ve bouillon, m. L. (1998), providing business information to production workers; correlatescompensationandprofitability,industrialandlaborrelationsreview,sayi:41,ss.605 617 Knoke,d.,vekalleberg,a.L.(1994),jobtraininginu.s.Organizations,americansociologicalreview, sayi:59,ss.537546 Koch,m.,vemcgrath,r.(1996),improvinglaborproductivity:humanresourcemanagementpolicies domatter,strategicmanagementjournal,sayi:17,ss.335354 Legge, k. (1995), human resource management: rhetorics and realities, macmillan press ltd., houndmills Lepsnger,rveanntoinetted.Luca(1997),;theartandscienceof360degreefeedback,josseybass Locke,e.,velatham,g.(1990),atheoryofgoalsettingandtaskperformance,englewoodcliffs,nj: prenticehall Macduffie, j. P. (1995), humanresourcebundlesand manufacturing performance: flexibleproduc tion systems inthe world auto industry, industrial andlabor relations review, sayi: 48, ss.197 221 Marsl,o.(2002),technologicalregimesandsourcesofentrepreneurship,smallbusinesseconom ics,vol.19no.3,ss.217231 Meyer,j.p.Velynneherscovitch(2001)commitmentintheworkplace:towardageneralmodel, humanresourcemanagementreview,vol:11,2001 Mcoloa.M.(1993),suggestionsforachievingastrategicpartnership,hrfocus,vol.70,no.9,s.22 Morishima,m.(1991),informationsharingandfirmperformanceinjapan,industrialrelations,sayi: 30,ss.3761 Oecdosloklavuzu,2005 Okur, m.e. (2002), insan kaynaklar ynetiminin endstri ilikileri sisteminin geliimi iinde artan nemivebiruygulama,trkiyetekstiliverenlerisendikas,istanbul zdeveciolu,m.(2003a),itatminiveyaamtatminiarasndakiilikininbelirlenmesineynelikbir aratrma11.Ulusalynetimveorganizasyonkongresi,afyon zdeveciolu,m.(2003b),alglananrgtseldestekilergtselballkarasndakiilikilerinbelir lenmesineynelikbiraratrma,dokuzeylliibfdergisi,vol.18(2),ss.113130 zdeveciolu,m.(2008),strategichumanresourcemanagementpractisesandorganizationalnno vation,23.Workshoponstrategichumanresourcemanagement,slovenia
608
zgen,h.Vd.(2002),insankaynaklarynetimi,nobelkitabevi,adana Pfeffer,j.(1998),thehumanequation:buildingprofitsbyputtingpeoplefirst.Boston,ma:harvard businessschoolpress Porter, m. E. (1985). Competitive advantage: creating and sustaining superior performance. New york:freepres Robbins,s.(1997),essentialsoforganizationalbehavior(5.baski),uppersadleriver,nj:prenticehall Sabuncuolu,z.(2000),insankaynaklarynetimi,1.bask,ezgikitapevi,bursa Schuler,r.S.(1989).Strategichumanresourcemanagement.Humanrelations,42(2),ss.157184 Schuler,r., vejackson,s.(1987),linkingcompetitivestrategieswithhuman resource management practices,academyofmanagementofexecutive,sayi:1(3),ss.207219 Shrvastava, s. Ve shaw, j.b. (2004), liberating hr through technology, human resource manage ment,vol.42no.3,ss.201222 Terpstra,d.,verozell,e.(1993),therelationshipofstaffingpracticestoorganizationallevelmeas uresofperformance,personnelpsychology,sayi:46,ss.2742 Terpstra, d., ve rozell, e. (1997), sources of human resource information and the link of organiza tionalprofitability.Theappliedbehavioralscience,sayi:33,ss.6683 Tbitakbilimveteknolojiyksekkurulu14.Toplantsonuraporu,2006 Wang,zvezangz(2005),strategichumanresources,innovationandentrepreneurshipfit,nterna tionaljournalofmanpower,vol.26,no.5,ss.544559 Wang,z.m.(2000),managerialpsychology,peopleseducationalpress,beijing(inchinese) Werther, w.b, jr. Ve david keith (1996), human resources and personel management, 5th edition, rwinmc.Grawhill,usa, Yksel,.(2003),insankaynaklarynetimi,gazikitabevi,ankara
609
RGTSELRENMENNALIANYARATICILIINAETKS(SO500DE YERALANDEMRELK,OTOMOTVVETEKSTLSEKTRLERNDEK LETMELERDEBRARATIRMA)

UurYOZGAT Marmaraniversitesi,..B.F. letmeBlm uguryozgat@marmara.edu.tr
ZET Bualmadargtselrenmeninalanyaratclzerindekietkisikapsamlbirmodelle,demirelik,otomotiv vetekstilsektrlerindeyeralanTrkiyeninenbyksanayiiletmelerindeincelenmitir.Aratrmadatamsaym yaplarak, belirtilen sektrlerde yer alan tm iletmelere ulalm; bu iletmelere bal 3548 alandan alnan cevaplar aratrmaya dahil edilmitir. Aratrma bulgularna gre, alan yaratcln en ok yaratc kiilie sahip olmann etkiledii saptanmtr. Bununla birlikte, alanlarn yaratc kiilii kontrol edildiinde, rgtsel renmenin takm halinde renme sistemi, destekleyici sistemler ve destekleyici liderlik boyutlaryla alan yaratcl zerinde etkili olduu grlmtr. Ayrca iletmelerin renme ynelimlerinin alan yaratcl zerindeki etkisini, iletmede transfer iklimi yaratarak arttrabilecekleri tespit edilmitir. Bununla birlikte, takm halinde renme sisteminin, destekleyici liderliin ve destekleyici sistemlerin, alanlarn isel motivasyonunu arttrmaksuretiyle,onlarndahayaratcolmalarnsaladsaptanmtr.Ayrca,takmhalinderenmesiste mi,destekleyicisistemlervedestekleyiciliderliin,yenilikiliinyaratclndesteklendiibirrgtiklimiyarata rak, alan yaratcln arttrd tespit edilmitir. Son olarak, alanlarn dsal motivasyonunun salanp, liderleritarafndanonlarakolukedilerektakmhalinderenmelerinindesteklenmesinin,onlarnyaratclklarn arttrd grlmtr. Bu almann literatre kuramsal ve uygulamada katks bulunmaktadr. almann kuramsalkatks,rgtselrenmeninalanyaratclnaetkisininbtnclbirmodeldeincelenmesi,builiki lerde yeni arac ve dzenleyici deikenlerin nerilmesi ve bu alandaki boluu doldurmas olarak aklanabilir. almann uygulamadaki katks ise, rgtsel renmenin alan yaratclna etkisinin bylesine geni bir kapsamlaTrkiyedeilkkeztestedilmiolmasdr. AnahtarKelimeler:rgtselrenme,yaratclk,rgtiklimi,renmetransferiiklimi,motivasyon.
F.ObenR Haliniversitesi,letmeFakltesi, letmeBlm obenuru@halic.edu.tr
GR Uluslararas rekabetin younlat, teknolojide hzl deiimlerin gerekletii ve mteri beklentilerininfarkllatbirortamdailetmelerinhayattakalmasvebaarlolmasiin, eitli ekonomik, teknolojik ve sosyal faktrlerin yol at deiimleri nceden tahmin etmesi ve ynetmesi gerekmektedir. Bu da ancak iletmelerin renme kapasitelerini artrmalaryoluylammknolmaktadr.Bunedenleiletmeleringelenekselrgtyapsn deitirip, bilgiye ulama, anlamave deerlendirme yollarn, rgtyapsna uyumlatra cakekildeyenidendzenlemesizorunlulukarzetmektedir.Bylebiryaplanmasayesin de, renerek kendini yenileyen ve evresine uyum salayabilen iletmelerin amalarn daha abuk gerekletirerek etkinliklerini arttracaklar phesizdir. renen rgtlerde, rgtsel renmenin gerekletirilmesi ile ilgili en nemli kaynan insan olmas nede niyle, baarl olmak iin en yetenekli, en yaratc alanlarn ilgisinin ekilmesi, motive edilmesivergtseldzeydefarkllkyaratabilmekadnayenilikiolunmasgerekmektedir. Bu erevede yaratc alanlarn potansiyellerinin ortaya karlmasnda rgtsel ren meyi destekleyecek sistemlerin kurulmas gerekmektedir. Literatr, yaratc alanlara sahip,deienevrekoullarkarsndakendiniyenileyenvesreklireneniletmelerin baarsnaiaretetmektedir(FordveGioia,1995).Bubalamdargtselrenmeveal an yaratclnn ayr ayr nemine iaret eden birok aratrma bulgular vardr. Ancak, rgtsel renmenin bireysel dzeydeki yaratcla katks ok az sayda almaya konu
610
olmutur.Oysakirgtselrenmealanyaratclnaetkiedennemlibiretmenolarak saylmaktadr(Joo,2007).Benzerekilde,alanyaratclnaetkiedenennemlietmen lerden biri saylan isel ve dsal motivasyon (Amabile,1983,1988,1996; Amabile ve Gryskiewicz, 1989; Shalley, Zhou ve Oldham, 2004; Eisenberger ve Shannock, 2003; Prabhu, Sutton ve Sauser, 2008; Tierney, Farmer ve Graen, 1999; Rubenson ve Runco, 1992,1995; Ford, 1996; Mumford, 2000; Runco, 2004; Strenberg ve Lubart, 1991,1996; Woodmanvd.,1993;WoodmanveSchoenfeldt,1990)rgtselrenmeyeetkisiasndan dagrglalmalarahenzyakndnemdekonuolmayabalamtr(rneinJoo,2007). rgtselrenmevealanyaratclilikisindearacvedzenleyiciroloynayaniselve dsalmotivasyongibi,builikidearaclkrolstlenebilecekdieretmenlerdekuramsal sylemlerdevemodellerdeyeralmaktadr;buaracetmenlerikonuedengrglalmalar okkstlsaydadr.YaratcldestekleyenunsurlarlailgiliolarakAmabilevd.(1996),Scott ve Bruce (1994) almalarnda yaratcl destekleyen rgtikliminin nemine iaret et milerdir ancak bu konuyla ilgili olarak da az sayda alma yaplmtr. Bu sebeplerden dolayaratrmadaTrkiyeninenbyk500sanayiiletmesininrenmeynelimleriele alnarak,builetmealanlarnnyaratclklarkonusuincelenmitir. ARATIRMANINAMACIVEKAPSAMI Buaratrma,rgtselrenmeninalanyaratclnaetkisiniincelemeyiamalamakta dr. Aratrma, Trkiyede imalat sanayi ana sektrlerinde faaliyet gsteren ve stanbul Sanayi Odasnn (SO) 2008 ylnda yaynlad Trkiyenin 500 byk iletmesi listesinde yer alan Demirelik, Otomotiv ve Tekstil sektrlerindeki iletmeleri kapsamaktadr. Bu erevedeszkonusuiletmelerdekibeyazyakalalanlarndncevetutumlartemel alnmtr.
ekil1.AratrmannModeli Aratrmannamacnavemodelineynelikolaraktestedilmekzeregelitirilenhipotezler: H1: rgtsel renme alan yaratcln olumlu ynde etkiler; H2: renme transferi iklimi, rgtsel renme ve alan yaratcl ilikisinde araclk rol stlenir; H3: sel motivasyon, rgtsel renme ve alan yaratcl ilikisinde araclk rol stlenir; H4: Yenilikilii destekleyen rgt iklimi, rgtsel renme ve alan yaratcl ilikisinde araclkrolstlenir;H5:Dsalmotivasyon,rgtselrenmevealan yaratcliliki
611
sindedzenleyicirolstlenmektedir.yleki,alanlarndsalmotivasyonunudahafazla arttranrgtselrenmeninalanyaratclnaetkisidahadaglenecektir. YNTEM Aratrma, aklayc aratrma modeliyle gerekletirilmitir. Buna gre iletmelerin renme ynelimlerinin, alan yaratclna etkisi aklanp, tespit edilmitir. Aratrma evreni (anaktlesi) SOnun 2008 ylnda yaynlad Trkiyenin 500 byk iletmesidir. Aratrmannrneklemiise,Demirelik,OtomotivveTekstilsektrlerindeyeralanSOilk 500iletmeleridir.Aratrmaiingerekliolanveriler;yaplandrlmanketuygulamasile toplanmtr. Bu aratrmada, tamsaym yaplarak Demirelik, Otomotiv ve Tekstil sek trlerinde yer alan 187 SO 500 iletmesine telefon ve eposta araclyla ulalmtr. Anketler, belirtilen sektrlerdeki tm iletmelere 100er adet olmak zere yz yze g rmevepostayoluileiletilmitir.Ancak,katlmclarnbazlaryounitempolarvean ket sorularnn uzunluu nedeniyle ankete katlamayacaklarn belirtmilerdir. Sonu ola rak,szkonusu187iletmenin,85indengeridnalnabilmitirvearatrmaya85ilet menin3548alanndaneldeedilencevaplardahiledilmitir.Tablo1deanketlerinsek trleregredalmgsterilmektedir. Tablo1.AnketlerinSektrlereGreDalm Anketi Anketi Anketi Ce Sektrdeki Cevapla Cevapla vaplayan Toplam yan SEKTRLER yan letmelerin letme alan letme Yzdesi(%) Says Says** Says* DemirelikMetalAnaSanayi OtomotivTatAralarSanayi TOPLAM 77 49 187 37 23 25 85 48 47 41 1491 1025 1032 3548
TekstilDokumaGiyimEyasSanayi 61
*Anketicevaplayanherbiriletmedenenaz30,enfazla85anketgeridnalnmtr. **Anketicevaplayanalansays(geridnenanketsays),ankettekisoruifadelerinieksiksizvetutarlbirekil deyantlayanalansaysndanolumaktadr;eksikvetutarszifadelerdenoluananketlerbusayyadahiledil memitir.
Aratrmadagelitirilenmodeldeyeralanherbirdeikeninlmnsalamakzere 6 farkl lek kullanlmtr. Ayrca aratrmaya katlan alanlarn demografik zelliklerini tespitetmeyeynelikdemografiksorularsorulmutur.Buerevedeiletmelerdekibeyaz yakalalanlarauygulanananketformu7blmde,170ifadedenolumaktadr.Anketin birinci blmnde, aratrmann Bamsz deikeni olan rgtsel renmeyi lmeye ynelikWatkinsveMarsick(1997)tarafndangelitirilen62sorulukrenenrgtBoyut lar Anketinin (DLOQ: Dimensions of the Learning Organization Questionnaire) perfor manslailgiliblmkarldktansonra43sorulukbireysel,takm/grupvergtseldzey derenmeyiierenboyutlarileilgiliBasmvd.(2007)tarafndanTrkeletirilenifadeler kullanlmtr. kinci blmde, aratrmann birinci Ara deikeni olan renme Transferi kliminilmeyeynelikHoltonveBates(1997)tarafndangelitirilen89sorulukrenme TransferiklimiEnvanterinin(LTSI:LearningTransferSystemInventory)Trketercmesi aratrmac tarafndan yaplarak, genel renme transferi iklimiyle ilgili 26 ifadeye yer verilmitir. nc blmde, aratrmann ikinci Ara deikeni olan sel Motivasyon ve
612
artldeikeniolanDsalMotivasyonulmeyeynelikAmabilevedierleri(1994)tara fndangelitirilenveTrketercmesiaratrmactarafndanyaplan30sorulukTercihi Envanterinin (WPI:The Work Preference Inventory) ifadelerine yer verilmitir. Drdnc blmde,aratrmannncAradeikeniolanrgtkliminilmeyeynelikScottve Bruce(1994)tarafndangelitirilenveTrketercmesiaratrmactarafndanyaplan22 sorulukYenilikiliiDestekleyenrgtklimi(ClimatefortheInnovationMeasure)lei ninifadeleriyeralmaktadr.Beinciblmde,aratrmannBamldeikeniolanalan Yaratclnlmekzere,MuozDoyaguevedierleri(2008)tarafndangelitirilen11 soruluk alan Yaratcl leinin (Creativity Measure (SelfReport)) ifadelerine yer verilmitir. Altnc blmde, Aratrma Modelinin Kontrol deikenlerinden olan Yaratc Kiilii lmek zere Goughun gelitirdii (1979) Yaratc Kiilik Testinin (Creative Personality ScaleCPS) 30 ifadesi yer almaktadr. Yedinci blmde, Aratrma Modelinin kontroldeikenlerinilmekzerealanlaraynelik8demografiksoruyeralmaktadr. alanlarn eitimi ve deneyimi; bireysel dzeyde yaratclklarna etki edebileceinden kontrol deikenleri olarak ele alnmtr. Kontrol deikenleri arasnda yer alan letme Yannrgtselrenmeyietkileyeceibeklenmektedir;nkrgtselrenmeyikonu alanalmalardaenaz35ylaraszamandilimininrgtselrenmeynelimineuygun artlarnoluabilmesiiingerekliolduugrlmtr(zer,2001). VERLERNANALZ rneklemeaitverilerinanaliziSPSS16.0paketprogramileyaplmtr.ncelikledenekle reaitdemografikzelliklerfrekansanaliziyaplaraktespitedilmitir.Dahasonraaratrma modelinde yer alan deikenlerin gvenilirliklerinin test edilmesine ve alt boyutlarnn tespitine ynelik faktr analizi yaplmtr. Bundan sonra, faktr analiziyle ortaya kan deikenlerinaltboyutlararasndakiilikilerintespitineynelikkorelasyonanaliziveara trmahipotezlerinintestedilmesineynelikregresyonanalizleriyaplmtr. Tablo2.DeneklerinDemografikzellikleri
DENEKLERNDEMOGRAFK DEKENLERN ZELLKLER KATEGORLER Cinsiyet Ya Kadn Erkek 2129 3040 4158 Bekar Evli Dul lkokul Ortaokul Lise Yksekokul niversite YksekLisans Doktora Arge BilgiSistemleri DEMR OTOMOTV TEKSTL ELK GENEL SEKTR SEKTR SEKTR f % f % f % f % 368 75,3 176 17,2 223 21,6 767 21,6 1123 24,7 849 82,8 809 78,4 2781 78,4 179 12 315 30,7 339 32,8 833 23,5 749 50,2 632 61,7 587 56,9 1968 55,5 563 37,8 78 7,6 106 10,3 747 21 224 15 260 25,4 269 26,1 753 21,2 1158 77,7 738 72 743 72 2639 74,4 109 7,3 27 2,6 20 1,9 156 4,4 3 0,3 3 0,1 4 0,4 4 0,1 107 7,2 28 2,7 70 6,8 205 5,8 461 30,9 182 17,8 209 20,3 852 24 803 53,8 671 65,5 661 64,1 2135 60,1 119 8 142 13,9 85 8,2 346 9,8 1 0,1 2 0,1 3 0,3 3 0,1 25 1,7 39 3,8 6 0,6 70 2 3 0,2 17 1,6 12 1,2 32 0,9
MedeniDurum
EitimDzeyi
allanDepartman
DTicaret dariler nsanKaynaklar KaliteGelitirme Lojistik Maliler Malzemekmal PazarlamaSat Planlama ProjeGelitirme Satnalma SatSonras Tasarm Teknik retim 6ay5yl 5,5yl10yl 11yl15yl 16yl20yl 21yl48yl 4ay3yl 3,5yl8yl 9yl12yl 13yl29yl 117 84 122 128 20 148 2 390 64 5 74 15 294 225 442 405 291 128 285 715 308 183 7,8 5,6 8,2 8,6 1,3 10 0,1 26,2 4,3 0,3 5 1 19,7 15,1 29,6 27,2 19,5 8,6 19,1 48 20,7 12,2 100 25 162 93 9 17 20 243 22 29 30 13 8 198 319 462 185 57 2 224 584 178 39 9,8 2,4 15,8 9,1 0,9 1,7 2 23,7 2,1 2,8 2,9 1,3 0,8 19,3 31,1 45,1 18 5,6 0,2 21,9 57 17,3 3,8 50 72 145 57 89 1 313 51 9 41 8 10 7 161 312 410 221 84 5 247 623 141 21
613
SektrdekiDeneyim Sresi
letmedeallan Sre
4,8 267 7,5 7 181 5,1 14 429 12,1 5,5 278 7,8 29 0,8 8,6 254 7,1 0,1 23 0,6 30,3 946 26,7 4,9 137 3,9 0,9 43 1,2 4 145 4,1 0,8 21 0,6 1 10 0,3 0,7 30 0,8 15,6 653 18,5 30,2 856 24,1 39,8 1314 37 21,4 811 22,9 8,1 432 12,2 0,5 135 3,8 23,9 756 21,3 60,4 1922 54,2 13,7 627 17,7 2 243 6,8
GvenilirlikveFaktrAnalizleri renen rgtBoyutlarlei iinyaplan gvenilirlikanalizi sonucunda drtsoruka rlmveleinCronbachdeeri0,959olaraktespitedilmitir(KMO=0,920,X2Bartlett test (741)=116100p=0,000).renenrgtBoyutlarleineaitfaktranalizisonucunda39 sorudanoluan,zdeerleri(Eigen)1vezerindeolan7faktreldeedilmitir.Toplam aklanan varyans %70,085 olarak bulunmutur. rgtsel renmeyi lmek amacyla kullanlm olanleinboyutlarorijinallektendahafarklbirdalmgstermitir.Bu nedenlefaktrlersrasyla,TakmHalinderenmeSistemi(Cronbach=0,944,Aklay cl%=19,505),DestekleyiciLiderlik(Cronbach=0,926,Aklaycl%=13,023),S rekli renme (Cronbach =0,825, Aklaycl %=8,761), Glendirilmi alanlar (Cronbach =0,848, Aklaycl %=8,046), Aratrma (Cronbach =0,807, Aklaycl %=7,626), Diyalog (Cronbach =0,773, Aklaycl %=7,234), Destekleyici Sistemler (Cronbach=0,768,Aklaycl%=5,889)olarakadlandrlmtr. renmeTransferiklimileiiinyaplangvenilirlikanalizisonucundasorukarl m ve lein Cronbach deeri 0,961 olarak tespit edilmitir (KMO=0,934, X2Bartlett test (253)=98130p=0,000).renmeTransferiklimileineaitfaktranalizisonucunda23 sorudanoluan,zdeerleri(Eigen)1vezerindeolan4faktreldeedilmitir.Toplam aklananvaryans%80,303olarakbulunmutur.renmetransferiikliminilmekamacy la kullanlm olan lein boyutlarndaniki tanesi birleerek orijinal lekten daha farkl birdalmgstermi,dierboyutlaraynkalmtr.Bunedenlefaktrlersrasyla,Trans ferabaPerformansBeklentilerivePerformanszYeterlii(Cronbach=0,959,Aklayc l %=26,320), Performans Geri bildirimi/Koluu (Cronbach =0,956, Aklaycl %=24,184), Deiime Aklk/Diren (Cronbach =0,914, Aklaycl %=15,607), Per
614
formanskt Beklentileri (Cronbach =0,860, Aklaycl %=14,193) olarak adlandrl mtr. sel Motivasyon lei iin yaplan gvenilirlik analizi sonucunda iki soru karlm ve lein Cronbach deeri 0,941 olarak tespit edilmitir (KMO=0,921, X2Bartlett test (78)=37020 p=0,000). sel Motivasyon leine ait faktr analizi sonucunda 13 sorudan oluanzdeerleri(Eigen)1vezerindeolan2faktreldeedilmitir.Toplamaklanan varyans%67,896olarakbulunmutur.selMotivasyonulmekamacylakullanlmolan leinboyutlarorijinallektendahafarklbirdalmgstermitir.Bunedenlefaktrler srasyla,ZorlayclkveindenZevkAlma(Cronbach=0,940,Aklaycl%=45,009), KendinifadeEdebilmeveHolanma(Cronbach=0,779,Aklaycl%=22,887)olarak adlandrlmtr. DsalMotivasyonleiiinyaplangvenilirlikanalizisonucundadrtsorukarlmve lein Cronbach deeri 0,723 olarak tespit edilmitir (KMO=0,689, X2Bartlett test (55)=18360p=0,000).DsalMotivasyonleineaitfaktranalizisonucunda11sorudan oluanzdeerleri(Eigen)1vezerindeolan4faktr eldeedilmitir.Toplamaklanan varyans %76,347 olarak bulunmutur. Dsal Motivasyonu lmek amacyla kullanlm olan lein boyutlar orijinal lekten daha farkl bir dalm gstermitir. Bu nedenle faktrler srasyla, Yaplan in Karl (Cronbach =0,820, Aklaycl %=23,602), Mkafat(Cronbach=0,769,Aklaycl%=19,074),BakalarTarafndanKabulGrme (Cronbach =0,885, Aklaycl %=17,082) ve Hedef Belirleme (Cronbach =0,704, Aklaycl%=16,589)olarakadlandrlmtr. Yenilikilii Destekleyen rgt klimi lei iin yaplan gvenilirlik analizi sonucunda soru karlm ve lein Cronbach deeri 0,972 olarak tespit edilmitir (KMO=0,941, X2Bartlett test(171)=81250p=0,000).YenilikiliiDestekleyenrgtklimileineaitfaktr analizisonucunda19sorudanoluanzdeerleri(Eigen)1vezerindeolan2faktrelde edilmitir. Toplam aklanan varyans %73,744 olarak bulunmutur. Yenilikilii Destekle yenrgtkliminilmekamacylakullanlmolanleinboyutlarorijinallektendaha farkl bir dalm gstermitir. Bu nedenle faktrler srasyla, Farklln Desteklenmesi (Cronbach =0,947, Aklaycl %=36,901), YenilikilikYaratcln Desteklenmesi ve KaynakSalanmas(Cronbach=0,959,Aklaycl%=36,843)olarakadlandrlmtr. alan Yaratcl lei iin yaplan gvenilirlik analizi sonucunda iki soru karlm ve lein Cronbach deeri 0,969 olarak tespit edilmitir (KMO=0,915, X2Bartlett test (36)=44700 p=0,000). alan Yaratcl leine ait faktr analizi sonucunda 9 sorudan oluan,zdeeri(Eigen)1vezerindeolanorijinallektekigibitekbirfaktreldeedil mitir.Toplamaklananvaryans%80,604olarakbulunmutur. Yaratc Kiilik lei iin yaplan gvenilirlik analizinde Oldham ve Cummingsin 1996da gelitirdii forml temel alnarak arlkl bileik teknii kullanlmtr ve deeri 0,856 olarak tespit edilmitir. lekte yaratc kiilik zelliklerini tanmlayan 30 sfattan (ilk 18 tanesi yksek derecede yaratc kiilik zelliklerini gstermekte; geriye kalan 12 sfat ise dahaazyaratclkgsterenlerinzellikleridir)gvenilirlikdeerininartmasiin8ikarla rak22sfattanoluanbirlekkullanlmtr.aretlenen13olumlusfatnherbirine(+1) deeri; iaretlenen 9 olumsuz sfatn her birine ise (1) deeri verilmitir. Daha sonra bu deerlertoplanarakbirYaratckiilikindeksi(YKI)oluturulmutur. Aratrma modelindeki rgtsel renme, renme Transferi klimi, sel Motivas yonveDsalMotivasyondeikenlerineaitTukeyToplanabilirlikTesti(TukeysTestof Addivity)sonucundabudeikenleraltboyutlarylabirlikte,YenilikiliiDestekleyenrgt klimideikeniisetekbirboyutaltndaanalizlerealnmtr.
615
Aratrma modelinde yer alan tm deikenler arasndaki ilikileri incelemek zere kore lasyon analizi yaplm sonuta deikenlerin birbiriyle ilikili olduunu grlmtr. An cak,iletmeyannrgtselrenmeveonunaltboyutlarileilikiliolmad,alanlarn eitimdzeyininvesektrdekideneyimsresininisealanyaratclileilikiliolmad tespit edilmitir ve analizlerinde bu deikenler kontrol deikenleri olarak alnmamtr. Ancak,yaratckiiliinyksekderecedealanyaratclylailikiliolduusaptandndan yaratckiilik,aratrmanntekkontroldeikeniolarakelealnmtr. BULGULAR Aratrmann hipotezlerini test etmek iin regresyon analizleri ve hiyerarik regresyon analiziyaplmtr. Aratrmann1.Hipotezinde(H1)rgtselrenmeninalanyaratclnolumluynde etkileyecei ngrlmekteydi. Bu hipotezin test edilmesine ynelik yaplan regresyon analizi sonular, alanlarn yaratc kiilii kontrol edildiinde (b=.632), rgtsel ren menin alt boyutlarndan takm halinde renme sistemi (b=.176), destekleyici sistemler (b=.100)vedestekleyiciliderliin(b=.074)alanyaratclzerindeetkisiolduunuve rgtselrenmeyeait3bamszdeikenlimodelinalanyaratcln(0,000anlamllk seviyesinde) %62,8 orannda akladn gstermektedir. Bu durumda, 1. Hipotez (H1) dorulanmtr. Analiz sonular, tek bana alanlarn yaratc kiilie sahip olmasnn onlarnyaratclklarn%54,5oranndaakladngstermektedir. Aratrmann2.,3.ve4.Hipotezlerindergtselrenmevealanyaratclilikisinde ara deikenlernerilmekteydi. Buhipotezlerintestedilmesiiin Baron ve Kenny(1986) tarafndan nerilen ara deiken regresyon analizleri (mediated regression analysis) uygulanmtr.Aratrmann2.Hipotezinde(H2)renmetransferi ikliminin, rgtsel renmevealanyaratclilikisindearaclkrolstlendiingrlmekteydi.Buhipote zin test edilmesine ynelik yaplanregresyon analizi sonular,alanlarn yaratc kiilii kontrol edildiinde (b=.488), renme transferi ikliminin performans geri bildiri mi/koluu (b=.175), transferaba performans beklentileri ve performans zyeterlii (b=.247) ve deiime aklk/diren (b=.035) boyutlarnn ve rgtsel renmenin alt boyutlarndan ve takm halinde renme sisteminin alan yaratcl zerinde etkisi ol duunuve5bamszdeikenlimodelinalanyaratcln(0,05anlamllkseviyesinde) %69,7oranndaakladngstermektedir.BusonudaBaronveKennyninaradeiken tanmnagrerenmetransferiikliminin3altboyutunun,rgtselrenmevealan yaratclarasndaksmiaradeikenvazifesigrdngstermektedir.Budurumda2. Hipotez(H2)dorulanmtr. Aratrmann3.Hipotezinde(H3)iselmotivasyonun,rgtselrenmevealanyaratc lilikisindearaclkrolstlendiingrlmekteydi.Buhipotezintestedilmesineynelik yaplanregresyonanalizisonular,kontroldeikeniolanyaratckiilik(b=.440),isel motivasyonun alt boyutlarndan zorlayclk ve iinden zevk alma (b=.413) ve rgtsel renmenin altboyutlarndantakm halinde renme sistemi(b=.147) ve destekleyici liderliin (b=.036) alan yaratcl zerinde etkisi olduunu ve 4 bamsz deikenli modelinalanyaratcln(0,01anlamllkseviyesinde)%71,9oranndaakladngs termektedir.Busonudaiselmotivasyonunzorlayclkveiindenzevkalmaboyutuy la,rgtselrenmevealanyaratclarasndaksmiaradeikenvazifesigrdn ve3.Hipotezin(H3)dorulandngstermektedir. Aratrmann4.Hipotezinde(H4) yenilikiliidestekleyenrgtikliminin, rgtselren me vealanyaratclilikisindearaclkrolstlendii ngrlmekteydi.Buhipotezin testedilmesineynelikyaplanregresyonanalizisonular,kontroldeikeniolanyaratc
616
kiilik(b=.562),yenilikiliidestekleyenrgtiklimi(b=.374)vergtselrenmeninalt boyutlarndan takm halinde renme sistemi (b=.075)nin alan yaratcl zerinde etkisi olduunu ve 3 bamsz deikenli modelin alan yaratcln (0,000 anlamllk seviyesinde)%69,4oranndaakladngstermektedir.Busonudayenilikiliidestek leyenrgtikliminin,rgtselrenmevealanyaratclarasndaksmiaradeiken vazifesigrdnve4.Hipotezin(H4)dorulandngstermektedir. Aratrmann5.Hipotezinde(H5)dsalmotivasyonunrgtselrenmevealanyarat cl ilikisinde dzenleyici bir rol stlendii ngrlmekteydi. Bu hipotezin test edilmesi iin Baron ve Kennynin dzenleyici deiken testi uygulanm ve hiyerarik regresyon analiziyaplmtr.Analizsonular,dsalmotivasyonunvergtselrenmeninaltboyut larnnetkileimterimlerininregresyonaeklenmesindensonramodelinaklaycgcnn %72,9a ykselmi olduunu ve ortaya kan beta katsaylar ve R2 deiiminin (R2=.051 p=.000)istatistikiolarakanlamlolduunuve5.Hipotezin(H5)dorulandngstermitir. SONUVEDEERLENDRME almada iletmelerin renme ynelimlerinin alan yaratcl zerindeki etkisi kap saml bir modelle, demirelik, otomotiv ve tekstil sektrlerinde yer alan Trkiyenin en byksanayiiletmelerindeincelenmitir.Aratrmasonularnagre,alanlarnyaratc kiiliikontroledildiindergtselrenme;takmhalinderenmesistemi,destekleyici sistemler ve destekleyici liderlik boyutlaryla alan yaratcln etkilemektedir (%62,8). Literatr taramas sonucunda, rgtsel renme kltr ile alan yaratcl arasnda anlamlpozitifbirilikiolduugrlrken,buanalizsonularyladargtselrenmenin alt boyutlaryla birlikte alan yaratcl zerinde gl bir aklayc etkisi olduu sap tanmtr. Aratrma sonular, renme transferi ikliminin 3 alt boyutunun (performans geribildirimi/koluu, transferaba performans beklentileri ve performans zyeterlii, deiime aklk diren) alan yaratcln %6,9 orannda arttrdn gstermitir. Bu durum, iletmelerin renme ynelimlerinin alan yaratcl zerindeki etkisini, ilet medetransferiklimiyaratarakarttrabileceklerinikantlanmtr.Birbakadeyile,liderle rin alanlarna koluk etmesi, onlarn performanslarn iyiletirme konusunda dzenli geribildirimlervermesivebilgiyitmiletmegenelineyayanteknolojiksistemlerdenal anlarnibandaykenyararlanabilmesi;alanlarneitimlerdekazandklarbilgivebece rileriiortamnaaktarmnvebuyollaiyapbiimlerinideitirmeleriniarttrarak,al an yaratcln olumlu ynde etkiledii tespit edilmitir. Bununla birlikte, isel motivas yonun zorlayclk ve iinden zevk alma boyutuyla alan yaratcln %9,1 orannda arttrd tespit edilmiti. Bu bulgu da, liderlerin alanlara yapmaktan holandklar ve onlar zorlayacak kadar srkleyici grevler verip, onlarn takm halinde ibirlii yaparak, iletmedeki bilgi paylamna olanak salayan sistemlerden yararlanarak renmelerini desteklemeleri, alanlarn isel motivasyonunu arttrarak, yaratclklarn olumlu ynde etkilediinigstermitir.Ayrcaanalizsonularnda,yenilikiliidestekleyenrgtikliminin alanyaratcln%6,6oranndaarttrdsaptanmt.Birbakadeyile,liderlerindei ikdncebiimleriniyakalamakzeretakmlardakialanlarnibirliiyaparakiletme dekibilgipaylamnaolanaksalayansistemlerdenyararlanacakekildebirlikterenme lerinidesteklemeleriveonlarakolukedip,performanslarniyiletirmekonusundadzenli geribildirimler vermeleri, iletmede farkl dnce ve i yap biimlerini ve bunun iin ayrlan kaynaklar arttrarak, alan yaratcln olumlu ynde etkilediini gstermitir. Sonolarak,yaplananalizsonular,dsalmotivasyonunrgtselrenmevealanyara tclilikisindedzenleyicibirroloynadnvebuilikidedsalmotivasyonunmodelin aklaycln%10,1oranndaarttrdngstermitir.
617
Bu almann literatre kuramsal ve uygulamada katks bulunmaktadr. almann ku ramsal katks, rgtsel renmenin alan yaratclna etkisinin btncl bir modelde incelenmesi,builikilerdeyeniaracvedzenleyicideikenlerinnerilmesivebualandaki boluu doldurmas olarak aklanabilir. almann uygulamadaki katks ise, rgtsel renmeninalanyaratclnaetkisininbylesinegenibirkapsamlaTrkiyedeilkkez testedilmiolmasdr. KAYNAKA
Amabile,T.M.(1983),TheSocialPsychologyofCreativity.NewYork:SpringerVerlag. Amabile,T.M.(1988),AModelofCreativityandInnovationinOrganizations,ResearchinOrganiza tionalBehavior,10,123168. Amabile,T.M.(1996),CreativityinContext:UpdatetoTheSocialPsychologyofCreativity.Boulder, CO:WestviewPress. Amabile,T.M.,veN.D.Gryskiewicz(1989),TheCreativeEnvironmentScales:WorkEnvironment Inventory,CreativityResearchJournal,2,231252. Amabile,T.M.,K.G.HillveB.A.HennesseyveE.M.Tighe(1994),TheWorkPreferenceInventory: AssessingIntrinsicandExtrinsicMotivationalOrientations,JournalofPersonalityandSocialPsy chology,66(5),950967. Amabile,T.M.,R.Conti,H.Coon,J.LazenbyveM.Herron(1996),AssessingtheWorkEnvironment ForCreativity,AcademyofManagementJournal,39(5),11541184. Baron,R.M.veD.A.Kenny(1986),TheModeratorMediatorVariableDistinctioninSocialPsycho logicalResearch:Conceptual,StrategicandStatisticalConsiderations,JournalofPersonalityand SocialPsychology,51(6),11731182. Eisenberger,R.veL.Shanock(2003),Rewards,IntrinsicMotivationandCreativity:ACaseStudyof ConceptualandMethodologicalIsolation,CreativityResearchJournal,15(23),121130. Ford,C.M.(1996),ATheoryofIndividualCreativeActioninMultipleSocialDomains,Academyof ManagementReview,21,11121142. Ford,C.M.,veD.A.Gioia(1995),MultipleVisionsandMultipleVoices:AcademicandPractitioner ConceptionsofCreativityinOrganizationsEd.C.M.FordveD.A.Gioia,CreativeActioninOr ganizations:IvoryTowerVisionsandRealWorldVoices.ThousandOaks,CA:SagePublications, 311. Gough,H.G.(1979)ACreativePersonalityScalefortheAdjectiveCheckList,JournalofPersonality andSocialPsychology,37(8),13981405. Holton,E.F., R.A.Bates,D.L.Seylerve M.B.Carvalho (1997), Toward ConstructValidationof a TransferClimateInstrument,HumanResourceDevelopmentQuarterly,8(2),95113. Joo, B. (2007), The Impact of Contextual and Personal Characteristics on Employee Creativity in Korean Firms, Doktora Tezi, Twin Cities:Faculty of The Graduate School of The University of Minnesota. Mumford,M.D.(2000),ManagingCreativePeople:StrategiesandTacticsforInnovation,Human ResourceManagementReview,10(3),313351. MuozDoyague,M.F.,N.GonzlezlvarezveM.Nieto(2008),AnExaminationofIndividualFac torsandEmployeesCreativity:TheCaseofSpain,CreativityResearchJournal,20(1),2133. Oldham, G. R. ve A. Cummings (1996), Employee Creativity: Personal and Contextual Factors at Work,AcademyofManagementJournal,39(3),607634. zer, P. S. (2001), Trk letmelerinde rgtsel renme Stillerinin Belirlenmesine likin Bir Aratrma,zmir:DESosyalBilimlerEnstits,YaynlanmamDoktoraTezi. Prabhu,V.,C.SuttonveW.Sauser(2008),CreativityandCertainPersonalityTraits:Understanding theMediatingEffectofIntrinsicMotivation,CreativityResearchJournal,20(1),5366. Rubenson,D.L.veM.A.Runco(1992),ThePsychoeconomicApproachtoCreativity,NewIdeasin Psychology,10,131147.
618
Rubenson,D.L.,veM.A.Runco(1995)ThePsychoeconomicViewofCreativeWorkinGroupsand Organizations,CreativityandInnovationManagement,4(4),232241. RuncoM.A.(2004),Creativity,AnnualReviewofPsychology,55,657687. Scott,S.G.veR.A.Bruce(1994),DeterminantsofInnovativeBehaviour:APathModelofIndividual InnovationintheWorkplace,AcademyofManagementJournal,37(3),580607. Shalley,C.E.,J.ZhouveG.R.Oldham(2004),TheEffectsofPersonalandContextualCharacteristics onCreativity:WhereShouldWeGoFromHere?,JournalofManagement,30(6),933958. Sternberg, R. J. ve T. I. Lubart (1991), An Investment Theory of Creativity and Its Development, HumanDevelopment,34,131. Sternberg,R.J.veT.I.Lubart(1996),InvestinginCreativity,AmericanPsychologist,51(7),677 688. Tierney,P.,S.M.FarmerveG.B.Graen(1999),AnExaminationofLeadershipandEmployeeCrea tivity:TheRelevanceofTraitsandRelationships,PersonnelPsychology,52(3),591620. Watkins,K.E.veV.J.Marsick(1997),DimensionsoftheLearningOrganizationQuestionnaire,War wick,RI:PartnersfortheLearningOrganization. Woodman,R.W.,J.E.SawyerveR.W.Griffin(1993),TowardaTheoryofOrganizationalCreativ ity,AcademyofManagementReview,18(2),293311. Woodman,R.W.veL.F.Schoenfeldt(1990),AnInteractionistModelofCreativeBehavior,Journal ofCreativeBehavior,24,279290.
619
BLGTOPLUMUNDAESNEKALIMAMODELLERNNUYGULANMASIVE ORGANZASYONYAPILARINAETKLER
MuhteemBARAN AslBEYHANACAR stanbulniversitesilet stanbulniversitesi meFakltesiletmeYne letmeFakltesiletme timiveOrganizasyonu ktisadEnstitsAnabi AnabilimDal limDal muhtesem@istanbul.edu.tr aslicar@istanbul.edu.tr BurcuzgeZASLAN stanbulniversitesi UlatrmaveLojistik YksekOkulu ozaslan@istanbul.edu.tr
ZET Sanayi toplumlarndan gnmze kadar eitli deiimler ve yenilikler geiren organizayon yaplar gnmzde bellibiryapyaulamolsalar da bilgininegemenolduuiletmelerdebuyapnndahaesnekbirhalednt rlmesi bir zorunluluk haline gelmeye balamtr. zellikle merkeziyeti ve hiyerarik yaplarda esnek alma modellerinin uygulanmas baz rgtsel ve ynetsel srelerde problemler ortaya karmaya balamtr. Bu erevedehazrlananalmamznamacbilgitoplumununortayakardesnekalmamodellerivebumodel lerinorganizasyonyaplarnaetkilerindenbahsetmekveortayakansorunlariinzmnerilerindebulunmak tr. AnahtarKelimeler:Bilgi,bilgitoplumu,esnekalmamodelleri,organisazyonyaps.
1.GR Sanayileme srecinde iletmelerin retim girdilerinin en nemli blmn oluturan emekfaktrdahaokfizikselunsurlarabalveikameedilebilmesikolaybirretimgirdisi olarak karmza kmaktadr. Ancak globallame, hzl teknolojik gelimeler ve bunlara balolarakbilgininheralandayksekdzeydekullanlmaihtiyacfizikselgcedayalemek faktrnnyerinientelektelsermayeolarakdaadlandrlanveikameedilebilmesizorbir faktre; bilgi iilerine braklmasn zorunlu klmtr. Gelimi toplumlarn sanayileme srelerini tamamlamalar ve iletmelerde bilgi iilerinin egemen olmas sonucunda toplumlar bilgi toplumuna dnmeye balamlardr. Bu dnmle birlikte gnmzde bilgivesermayeiletmeleriinennemlitemelgirdikaynahalinegelmitir.Ancakser mayenin kazanlmas da byk oranda bilginin elde edilmesi ve kullanmna baldr. Bu dnmdealmabiimleridedeimeyebalamteknolojininyounolarakkullanm naimknverenKsmiSrelialma,EsnekSrelialma,Uzaktan(Tele)alma,Payla m,arzerinealma,Evdealmagibialternatifalmamodelleriyaygnlamaya balamtr.Belirtilenbuunsurlarnyansrakresellemeilebirlikteiletmelerinkendile rini yksek rekabet ortamnn iinde bulmalar; daha yeniliki politikalar izlemelerine, bu politikalar ile de hem i hem de d mterilerinin memnuniyetini arttrma giriimlerine daha fazla nem vermelerine sebep olmutur. Bu durum da esnek alma modellerinin tercihedilmesinigerekliklmtr.Butralmamodelleriilebireylerindahaverimlial abilmeleri salanm ve istihdamadazmlerretilebilmitir. Ancakbumodern ve es nekalmamodellerininmevcutorganizasyonyaplariindekullanlmasbirtakmsorun larayolamaktaveorganizasyonyaplarndeiimezorladgrlmektedir. Esnekliinfirmalarasndanretimsrecivealmailikileriileilgiliolarakbirokanlam ve grnm bulunmaktadr. Fakat genel bir tanm yapmak gerekirse alma hayatnda esneklik, bir iyerinde belli bir zaman dnemi iin igc saysn acilen artrma ihtiyac karsndadahafazlakiininaltrlmasnyadatersidnldndealanlarnilerine
620
son vermeksizin igc saysnda hzl bir indirime gidilmesini salayanbir metodolarak ifadeedilmektedir.Butanmdandaanlalabildiigibiesneklieihtiyaduyulmasnsala yanennemlisebeplerdenbiriokksabirzamandilimiierisindeigcnnarttrlmas veya azaltlmas gereidir. letmeler bu gibi gereksinimlere ihtiya duyduklarnda genel olarakacileniletmeyeelemanalmayaalmaktabudakurumkltrneuygunolmayan bireylerinistihdamnayolaabilmektedir.Tersidurumdaiseiletmelerokdeerliigc nksazamandaitenkarmayaalmaktaveuzunyllardrkurumkltrnbenimsemi birokbireykaybedilebilmektedir.Esneklikherikidurumunyarattolumsuzluklaraare olabilecektir(Baesgiolu,2003). Esnekalmabiimleriolarakadlandrlanyenialmabiimlerinde"i"yinergtselbir rol olma zelliini korumakla birlikte, yapld mekan ve zaman deiikliklere uram, artk sadece belirli bir iyeri ats altnda yaplan iler deil, daha ksazamanda ve farkl saatlerde yaplaniler sz konusu olmayabalamtr.Buhem ilerindaha ksa zamanda yaplmasnsalamhemdebireylerinilerindendahazevkalarakveyksekitatminiile almalarnadevam etmelerinekatkdabulunmutur.Bu sebeple esnek alma, alma hayatnnkalitesiniartrdveiininsancllamasnsaladgibi,alanlarnzelhayat nn kalitesini de ykseltmektedir. Esnek alma ile iilere daha fazla bamszlk tann makta ve onlarn aile ve zel yaamlaryla daha ok ilgilenmeleri salanm olmaktadr (akr,2007). 2.ESNEKALIMAMODELLER Bir ok alma sistemi esnek almaya bir rnek olabildii gibi bir ou da bu kapsama girmemektedir.Buradanemliolanhangialmasistemlerininesnekalmakabuledil mesigerektiimeselesidir.Bunagreaadagsterilenalmasistemleriesnekalma modelleriolarakkabuledilebilmektedir: (DepartmentforBusiness,EnterpriseandRegulatoryReform,2008:evrimii) almaSrelerindeEsneklik(EsnekalmaSaatleri), PartTime(KsmiSreli)alma, Uzaktan(Tele)alma Paylam arzerinealma 2.1.almaSrelerindeEsneklik Esnek alma modellerinin ilk rnei olan esnek alma srelerine deindiimizde; en yaygn ekliyle, gnlk ve haftalk olarak belli sre almak kouluyla, ie balamak ve iten ayrlma saatlerini alanlarn tercihine brakan bir sistem olduunu grmekteyiz. alann iinde gnlk alma zamann azaltmakszn sorumlu olduu grevlerini aksat makszn,dilediizamaniebalamasveiinibitirmesineesnekalmasaatleridenilmek tedir(akr,2007). 2.2.KsmiSreli(YarZamanl)alma Esnekalmannenyaygnekillerindenbiriolarakksmisrelialmadr.Biroklkede bu kanunlarca bu kavramn tanm net olarak verilmedii halde hemen her lkede ortak olan3unsurdanszetmekgerekmektedir: Haftalkalmasresinin,normalalmasresindenemlildeazolmas, Bualmannsreklivedzenliolmas, Ksmisrelialmanngnllolarakyaplmasdr.
621
ILOnun kabul ettii tanm bu unsuru iine alarak; normal alma srelerinden az, sreklivedzenliolanvegnllyaplanalmaolaraktanmlanmtr.Parttimealma olarakdageenbumodel,iiileiverenarasndakarlklanlamaileoluanvenormali sresindendahaazolandzenlialmasistemleriniifadeetmektedir.Bualmasistemi genellikle henz i hayatna balamam olan bireyler tarafndan tercih edilebilmektedir (rneinniversiterencileri).Osebeplelkemizdegerektiinemigrememidurum dadr. Bu sistemi dier modellerden ayran hususlar sre, sreklilik ve serbest iradedir (Seyyar,2003:evrimi). 2.3.Uzaktanalma Ksmi almadan sonra karmza kan bir dier nemli alma ekli de uzaktan (tele) almadr. iler, kendi hesabna alanlar, ev iileri tarafndan tm veya nemli bir blm mteriden, iverenden, geleneksel iyerinden uzakta bir mekanda yaplan, yeni bilgi teknolojileri ve telekomnikasyonunun etkin biimde kullanld alma eklidir. ( Mutlu,2006:evrimii): 2.4.Paylam Parttimealmannzelbirtrolarakdaelealnanipaylam,tamgnalmayge rektirenbiriinyerinegetirilmesini,sorumluluklarnnveikarlndaeldeedilendlve kazanlarn iki kii tarafndan paylalmasdr. Ancak i paylamn, parttime almadan ayran zellik daha nitelikli ve uzmanlk gerektiren ilere uygulanmas, ii paylaanlarn dahakarmakyetenekleresahipolmasdr.paylamndaalanlarniitamamlayacak larsreyipaylamakonusundaeitliseeneklerivardr. 2.5.arlealma arzerinealaniininyapmaystlendiiileilgiliolarakkendisineihtiyaduyuldu unda iverence arldnda i edinimi yerine getirdii alma biimidir. Szlemede taraflarcaaksikararlatrlmadkahaftalken azalmasresi20 saat, gndeise4 saat kabuledilecektir.Bualmabiimindedepriminnaslalnaca,bildirgelerinkurumanasl, hangiperiyotlarlaverileceinincevabyasadayoktur.(Tuncay,2004:13). 3.ESNEKALIMAESNEKORGANZASYONYAPISI Organizasyonyaps,irollerininresmidalmveileilgilifaaliyetlerinbtnletirilmesive kontroledilmesiiinynetimselbiraraolaraktanmlanabilir.Yanlyaplanmalariletme performansna ciddi zararlar verebilir. Organizasyon yaplaryla ilgili eitli snflamalar yaplabilir.BunlararasndaBurnsveStalkerinmekanikveorganikorganizasyonyaplaren okbilinenorganizasyonyapsnflandrmasdr(Ghaniv.d,2002:158161).Organizasyon ierisindeki bireylerin davranlarnn ve aktivitelerinin temel belirleyicisi olarak bilinen organizasyonelyapiinde(Daltonv.d,1980:49)davranlarnstandardizeedilmedzeyi, organizasyonyaplarnnmekanikveorganikolmazelliiniortayakartmaktadr.Eerbir organizasyonda,davranlarnstandardizeedilmedzeyiyksekse,buradamekanik,eer dkse,buradada,organikorganizasyonelyapvardr(Ghaniv.d.,2002:158161).Orga nikorganizasyonyaplariindahaazformleedilenyanlarile,esneklikveuyumkabiliye tini ne kartan zellikleriyle, emir vermekten ziyade, daha ok, danma niteliini ne kartaniletiimzelliiilekarakterizeedilmektedir.Mekanikorganizasyonlarise,organik yaplara kart, ok daha kat bir ekilde yaplandrlmtr (Hunt, 1970:238). Tipik olarak, hayliresmi,katlmolmayan,hiyerarik,skkontroletabiveesnekolmayanyaplardr. Esnek organizasyon geleneksel organizasyon biimlerinden olan Taylorist ve Brokratik organizasyonyaklamlarndanbataretimsistemiolmakzerepazarlama,insankaynak larynetimigibibaziletmefonksiyonlarndafarkllklarnyanndaplanlama,rgtleme, yneltme,egdmvekoordinasyonolarakbelirlenmibulunanynetimfonksiyonlarnn
622
baz zamanlarda bilinen / klasik tarzlarndan sapmay ifade eden olduka geni kapsam olaniddialbiryaklameklidirvekavramhenzyerineoturmamtr. Esnekorganizasyon(rgt)kavramnnortayak,sreklideienveyenilenenbirpaza rabalolarakretimsistemlerininesnekhalegetirilmesigereindenbalayarak,mteri odakllk,iddetlirekabet, bilgi teknolojilerindeki gelimeler, bu teknolojilerintasarmdan retime,hattapazarlamavesatfonksiyonlarnakadarheralandakullanlmas,pratiklik, abuklukveucuzluksalamassonucuolmutur.Dolaysylaesnekorganizasyonkavram nnoluumunda: Sreklideienveeitlenentalep Bilgiteknolojilerindekigelimelervebunlarnkullanlll Bilgisayarlarnorganizasyonlardaetkilikullanmveuygunluu iddetlirekabet olgularbulunmaktadr.(Drucker,1993:503520). Literatrde modern sonras veya ada ynetim yaklamlar olarak adlandrlan yeni organizasyon yaklamlarnn hemen hemen tamamnn daha esnek, klasik hiyerarik ka demelenme anlayndan ayrlm, daha kk yaplanma anlaylarna dayand belirtil mektedir.(Koel,1998:268). letmelerinivedevreleriyleteknolojidemeydanagelendeiimlerinorganizasyonlar zerindemeydanagetirdiiyeniyaplanmalaruekildebelirtmekmmkndr:(Pfeffer, 1995:23). Bykveeitliretimmerkezleriyerineotomasyonuveesnekliiyksekkk fabrikalar, lekekonomileriyerineesnek(flexible)yaplar, Yksek,kademesaysfazlaolandikeyorganizasyonlaryerinekademesaysazal tlmbasitorganizasyonlar, Klasik rasyonel (ussal) organizasyonlar yerine mobilitesi ve uzmanl yksek ta kmlardanoluanyaplar, rnodakllkyerinemteriodakllk. Esnek rgtlenmeyi matriks organizasyon yaklamyla balatmak mmknse de gncel anlamda yukarda saylan veya saylabilecek olup da unutulan yeni btn yaklamlar, esnek organizasyon yaklamn bir ynyle kavramakta ve ifade etmektedir. Bir baka deyile esnek organizasyon ada / postmodern yaklamlar denilen yeni yaklamlarn ortakalanolmaktadr.Bunedenleesnekorganizasyonkavramnndahaiyianlalabilmesi iin; Yaln Ynetim ve Organizasyon, Sre Yenileme Deiim Muhendislii (Business Process Reengineering), Toplam Kalite Yonetimi (Total Quality Management), renen Organizasyon(LearningOrganization),TemelYetenek(CoreCompotence),DKaynaklar dan Yararlanma (Outsourcing), ebeke Organizasyon (Network Organization), letmeleraras Karlatrma (Benchmarking), Personeli Glendirme (Empowerment), Stratejik Ortaklklar Olusturma (Strategic Alliances), Klme ve Kademe Azaltma (DownsizingandDelayering)veSanalOrganizasyon(VirtualOrganization)gibiyaklamlar anahatlarileelealmakgerekmektedir. Esnekorganizasyon,hemretimteknolojilerindekiesnekretimeimkanverengelimele rinhemdedahaabuk,dahaeitlenmidahakalitelimalveyahizmettalepedenmteri tercihlerininsonucuolarakortayakmtr.Ancak,esnekorganizasyonyaklamveuygu lamalar organizasyonun btnn tamamen deitiren btnc bir yaklam olmayp, sorunlarn ortaya kt ya da kmas muhtemel yerlerde yaplan bir eit operasyonel, teknik mdahalelerden ibarettir. Bir baka deyile klasik/geleneksel organizasyonu orta
623
dankaldranveonunyerinegemeyeadayolanbtncyenibirorganizasyonyapsne renbir yaklamdeildir.Esnekalma(istihdam)ihtiyacdayine youn rekabet,bunun yanndateknolojikgelimelervezamanzamandaartanisizlikoranlarnaaekmekiin iletmelerce bavurulan yeni personel altrma uygulamalardr. Uzmanln artmas da esnekalmaydouranbirdierfaktrolup,esnekaltrmaimkanlariletmeleredk iilik maliyeti avantaj sunmaktadr. Bu da iletmeleri rekabet yarsnda avantajl hale getirebilmektedir. 4.ARATIRMANINMETODOLOJS 4.1.AratrmannAmac Esnekalmasistemlerindenzellikleksmisreliveesneksrelialmasisteminibelir leyenbirhizmetsektrolanarmerkezlerizerindeesnekalmasistemleriningerek tirdiiorganizasyonyaplarn,buyapnngetirdiisorunveavantajlarbelirlemekamacyla ampirikbiralmayaplmasamalanmtr. 4.2.Aratrmannnemi Bu alma esnek almann en youn grld sektrlerdeki organizasyon yaplarnn incelenmesisuretiyleesneklemeningereklikldyapsalfaktrlerinbelirlenmesi,mevcut yaplarn yeni alma biimlerine uygun hale dntrlmesi asndan nem tamakta dr. 4.3.AratrmannYntemi Esnek alma biimlerinin organizasyon yaplar zerindeki etkisini belirlemek amacyla konuileilgiliyaplanliteratrtaramasndansonra,Burns&Stalkernorganizasyonyaplar ileilgilialmalarndanyararlanlarakgelitirilmibiranketformuilegerekletirilmisaha almasnnbulgularSPSSpaketprogramndaanalizetabitutulmuvesonularbu do rultudayorumlanmtr. 4.4.Bulgular alma kapsamnda ankette kullanlan 2 lein ayr ayr gvenirlilik testleri yaplm ve herikisinindeCronbach'sAlphadeerleri0,70inzerindekmtr.Busonucagoreheriki lekdegvenilirdir. Esnekalmalei OrganizasyonYapslei Cronbach's Nof Cronbach's Alpha Items Alpha NofItems ,831 6 ,832 9 Frekans analizi sonucunda ankete katlan alanlarn demografik dalmlar hakknda bilgiler edinilmektedir. Blmn alan profili asndan deerlendirme yaplacak oldu undakadn,3034yaarasvelisansmezunualanlarnfazlaolduugrlmektedir. Esnek alma ile organizasyon yaps arasnda iliki olup olmadn saptamak amacyla yaplmolankorelasyonaanlizisonucunda0,05anlamllkdzeyindesig.deerinin0,023 yani<0,05kmolmasikideikenarasndaanlamlbirilikininolduunugstermekte dir. Pearson korelasyon katsaysnn ,414 kmas orta dzeyde ters ynde bir ilikinin varlngstermektedir.Busonucagoreorganizasyonlardaesnekalmannvarlmeka nikyapnnazalmasngerektirmektir.
624

Korelasyon eort PearsonCorrelation Sig.(2tailed) N eort Oort 1 ,414(*) ,023 30 30 1 30
oort PearsonCorrelation ,414(*) Sig.(2tailed) ,023 N 30

*Korelasyon0,05dzeyindeanlamldr.
Geerli KAYNAKA
kadn erkek 25alt 2529 3034 lise nlisans lisans uzman teamleader supervisor 1'denaz 15 610 Total
FrekansAnalizi Frekans 23 7 3 8 19 2 11 17 7 18 5 4 25 1 30
Yzde 76,7 23,3 10,0 26,7 63,3 6,7 36,7 56,7 23,3 60,0 16,7 13,3 83,3 3,3 100,0
Ansal,H.(1986),EsnekretimdeilerveSendikalar,stanbul:BirleikMetalSendikasYaynlar. Baesgiolu,M.(2003),4857SaylKanununEndstrilikilerineGetirdikleri,TiskverenDergisi, Haziran2003,2225. Centel,T.(2002),GvencesiveDnyaUygulamalarerevesindeTrkalmaYaamndaEsnek likGereksinimi,TiskverenDergisi,Mart2002. Clake,R.(2005),FlexibleWorking:ThemplementationChallenge,CharteredInstituteofPersonnel andDevelopment. akr, .: Yeni alma Biimleri ve e likin Tutumlar, http://www.isguc.org/ocakir1.htm, (Eri im:8012007). oban, T.: Yeni AB yesi lkelerde alma ve stihdam Koullar, http://www.sendika.org/yazi.php?yazi_no=2388,(Eriim:7Ocak2007). Kaya,M.,PartTimealmadaCinsiyetDalm,niversiteveToplum,6(3),11.
625
Kk,F.(2004),EsneklikvensanKaynaklar,ElektronikSosyalBilimlerDergisi,3(8),89102. Mutlu, S., Esnek alma Uygulamalarnda Elektronik letiim Sistemleri, http://www.mcozden.com/ikf10_ecueis.htm,(Eriim:10Ocak2007). Seyyar, A., Federal Almanyada Esnek alma Hayat, http://www.sosyalsiyaset.com/documents/F_almanyada_esnek_calisma.htm, (Eriim: 8 Ocak 2007). Tuncay, C. (2004), 506 Sayl Kanunda 4857 Sayl Yeni Kanununa Paralel Deiiklikler Yapl maldr,TiskverenDergisi,ubat2004. TSK:Esneklik,http://www.tisk.org.tr/download/yayinlar/esneklik.zip,(Eriim:5Ocak2007). Topcuk, Y.: Younlatrlm Denkletirilmi Haftalarda alan ilerin Sosyal Gvenlii, http://www.turkhukuksitesi.com/makale_378.htm,(Eriim:7Ocak2007). Zengingnl, O. (2003), Sosyal PolitikaEsnek alma Biimleri Paradoksunda Avrupa Birlii r nei,DokuzEyllniversitesiSosyalBilimlerEnstitsDergisi,5(4),157171. Business Link: Benefits of Working Times, http://www.businesslink.gov.uk/bdotg/action/detail?r.l1=1073858787&r.l3=1073931239&type= RESOURCES&itemId=1073791178&r.l2=1073858926&r.s=sc Human Resources Focus: Endstri likileri erevesinde Temel Kavramlar, http://www.humanresourcesfocus.com/konu3_1.asp,(Eriim:15Ocak2007).
626

627
29.Oturum
StratejiYaylmDzeylerineGreirketPerformanslarFarkllkGsterir mi?TekstilFirmalarzerineBirAratrma MehmetAliKSEOLU,MehmetBARCA,KemalKARAYORMUK GelecekOdakllkEilimininYneticilerveKurumsalPerformanszerine Etkisi BirolBUMN,A.KadirVAROLU,SalihAKYREK,AdnanBIAKSIZ TrkiyeSanayiletmeleriElitlerininStratejiGelitirmeYetkinliklerinin letmeStratejisiTrneveletmePerformansnaEtkisi MehmetBARCA,SerkanDRLK Etik,KurumsaltibarveKurumsalPerformanslikisiniBelirlemeyeYne liklk500letmeindeYaplmBirAratrma HalilSAYLI,VeyselACA,DuyguKIZILDA,zlemYAARUURLU

628
STRATEJYAYILIMDZEYLERNEGRERKETPERFORMANSLARI FARKLILIKGSTERRM?TEKSTLFRMALARIZERNEBRARATIRMA
MehmetAliKSEOLU MenderesElektrikDa tmA.. MulalMdrl, trmaliktr@yahoo.com MehmetBARCA Sakaryaniversitesi BF,letmeBlm, mbarca@sakarya.edu.tr KemalKARAYORMUK AfyonKocatepeniversi tesi, BF,letmeBlm, kyormuk@aku.edu.tr
ZET Bualmannamac,stratejiyaylm(igrenlerinirketstratejilerinigelitirmeyekatlma,kavramavebenimse me)dzeylerinegreirketperformanslarnnfarkllkgsteripgstermediiniaratrmaktr.Performansfarklar n igrenlerin strateji gelitirmeye katlm dzeyleri ile aklamak iin ayn sektrde (tekstil) faaliyet gsteren, ancakfarklperformansasahip3firma(bufirmalarnikisistanbulSanayiOdasnn(SO)2007ilk500veikinci 500listelerinden,ncsiseszkonusulistelerdndakalanbirfirma)seilerekalanlarnastratejiyaylm anketiuygulanmtr.Eldeedilenverilennda,ilk500ileikinci500listesindekifirmalararasndastratejiyay lmlar bakmndan anlaml bir farkllk olmad, ancak sz konusu her iki firmann ilk 1000 nde yer almayan firmaya gre anlaml bir farkllk gsterdikleri tespit edilmitir. Bu sonu, strateji yaylm dzeyi ile performans farklararasndapozitifbirilikiolduunuksmendesteklemektedir. AnahtarKelimeler:Strateji,yaylm,katlm,anlama,benimseme,tekstil,SO.
1.GR Bu alma, igrenlerin irket stratejilerini gelitirmeye katlma, kavrama ve benimseme dzeyleriolaraktanmlananstratejiyaylmdzeylerinegreirketperformansnndeiip deimediinisorgulamaktadr.Strateji,esasitibariyle,biriletmeninnaslbaarlolabile ceineilikingelitirdiigenibirperspektiftir.Bubalamda,stratejibiriletmeningelece eilikinbaarkuramolarakgrlebilir.irketinnaslbaarlolabileceineilikingeli tirdiisoyutfikir,kendibanabaarnngarantisiolamaz.Stratejininbaars,ancakuygu lamannierisindegerekletirilebilir.Buradakinemlinokta,stratejikbaarkuramveya fikri ne kadar isel tutarllk tarsa tasn, fark yaratacak unsurlar ierirse iersin, temel yetkinlikinasnaiaretederseetsin,iletmeyirakiplerinekarglolarakkonumland rrsa konumlandrsn, sonu itibariyle, bunlarn yaama geirilme dzeyi irketin perfor mansdzeyinibelirleyecektir.Uygulamannbaarsise,uygulamaygerekletirenaktrle rebalolacaktr.Bunagre,uygulayclarnstratejigelitirmedeveuygulamadayeralma dzeyleriilenihaiiletmeperformansarasndadorusalbirilikikurmakolanaklgrn mektedir. letme performansna etkisi bakmndan uygulayclarn strateji gelitirme ve uygulamada yer alma dzeyler ise, dkten yksee doru katlma, anlama ve ballk olarakayrtrlabilir.Bualmada,stratejiyaylmdzeyleriileirketperformansarasn dakiilikinindoruorantlolduugrilerisrlerekverilerndatestedilmesiama lanmaktadr.Buerevede,genelolarakstratejiliteratrnevezeldestratejikuramlarna katksalamakamacyla,(i)irketperformansnnigrenlerinstratejigelitirmeveuygu lamadayeralmadzeyleri(katlma,anlamaveballk)ileilikiliolarakfarkllkgsterdii ve(ii)eerbirfarkllkszkonusuisestratejigelitirmedeyeralmadzeyleriykseldike (katlmdan, anlama ve balla doru) performansnda artt hipotezini test etmeyi he deflemektedir. Bu amala ayn sektrnde faaliyet gsteren 3 firma, SO nun belirledii 2007 ylnda ilk 500 ve ikinci 500e giren tekstil firmalar arasndan birer tane ve bu listelere dahil edilmeyen dier bir firma tesadfi olarak seilerek igrenlerinin anket ile
629
stratejiyaylmdzeyleribelirlenmeyeallmtr.Bubalamda,almadailkolarakstra teji yaylm ele alnm ve bu dorultuda hipotez gelitirilmitir. Daha sonra, elde edilen bulgular nda hipotez test edilerek elde edilen sonularn uygulama iin ne anlama geldiitartlmvegelecekalmalariinnerilersunulmutur. 2.STRATEJYAYILIMI Genelolarakbakldndastratejikynetim,stratejigelitirme,uygulamavedeerlendirme olaraktemelalmadanoluur(Alashloo,vd,2005).Busrelerdeiletiimveanlayla rnpaylalmasnemlidir(Rapert,vd,2000).Stratejigelitirmesrecineortavealtdzey yneticilerinkatlm(Parnell&Menefee,2007),uygulamasrecineisestynetiminkat lmveball(Shah,2005)baarynemliderecedeetkiler.Bunakarn,igrenlerinsk sk bir iletmeden dierine getii bir ortamda tepe yneticileri dndaki gruplarn ak tartmalarveigrenlerlesamimistratejikpaylamlarrakipleriinrekabetbilgisiolarak deifre edilebilecei grnden hareket ile iletmelerin srr niteliindeki stratejilerin igrenlere yaylmamas gerektiini savunanlar da bulunmaktadr (Parnell,2005). Ancak, aynsektrdebirbiriniizleyeniletmelerinrakiplerininstratejilerindenbirekildehaberdar olduklar bir gerektir. Bundan da nemlisi, gelitirilen stratejilerin uygulanabilmesi iin muhakkak igrenler ile paylalmas gerekmektedir. letme stratejisinden haberdar ol mayan igrenlerin gelitirilen stratejiyi amacna uygun hayata geirmeleri beklenemez. Tersine,stratejierevesindeneyaptnveneyapacanbilenigrenlerindahaetkinve verimliolacasylenebilir.Dierbirifadeileigrenlerinstratejidenhaberdarolma,be nimsemeveonagrehareketetmedurumlarnda,irketinperformansnnolumluetkile neceivarsaylabilir.irketynetiminebakldnda,stratejiyaylmiinskskgerekleti rilendikeyiletiimlerilestratejikkonsensssalanmayavebylecedahaykseknetgelir ler,toplamgelirler,netoperasyongeliriartrlmayaallr.letmeiifarkllkveatma larn giderilmesinde, ortak ilkelerin gelitirilmesi ve desteklenmesinde, stratejik balln arttrlmasndavegelitirilenbirstratejininbaarlbirekildeuygulanmasndabukonsen ss kritik bir rol oynar (Dess&Priem,1995). Schaap (2006), iletme stratejisini anlayan ve hemfikirolanigrenlerinbilmeyenlerevehemfikirolmayanlaragreiletmeperformans iindahayksekdzeydeballkgstereceineiaretetmektedir.Shah(2005)dastrateji uygulamadabaariin,igrenlerinstratejininbtnylenehakkndaolduunuvebunun iin sorumluluklarn ve grevlerin neler olduunu anlamasn, stratejistlerin salamak zo rundaolduunuvurgulamaktadr.Ancak,stratejigelitirme,anlamavebenimsemedze yine gre performansn nasl etkilendii literatrde ak bir ekilde tartlmamaktadr. letmelerinbaarfarklarnnneredenkaynaklandnaratranlar,stratejininieriineve srecine ilikin birok model gelitirmilerdir (Hrebiniak,2006). Bu modeller stratejinin nasl uygulanacandan ok nasl formle edilecei konusuna odaklanmaktadr (Aaltonen&Ikavalko,2002).Ancakstratejidenbeklenenbaarnneldeedilmesiokiyifor mle edilmesinin yannda uygulanma srecine de baldr (Shah,2005). Baka bir deyile iletmestratejisininigrenlertarafndanbilinmevebenimsenmedzeyiiletmeleraras performansfarkllklarnnennemlinedenlerindenbiridir.Bubalamdaigrenlerasn dan stratejinin formlasyon ve uygulanma dzeyini belirlemek amacyla stratejik yaylm yaklamgelitirilmitir.Stratejiyaylm,iletmelerdestratejiningelitirilmesiveetkilibir ekilde uygulanarak rgtn bir paras haline getirilmesi iin tepe ynetimin uygulad faaliyetlerolarakifadeedilmektedir(Parnell,vd.,2002).Dierbirifadeylebuyaklamayn zamandaigrenlerinstratejiyibilmevebenimsemedzeyiolarakdatanmlanabilir.let melerdestratejiyaylmnnetkiliolarakgerekletirilmesiiletiimkanallarnnhangiynde olutuu ve gelitiine baldr. Nitekim stratejinin uygulanmasndaki baarszlklarn ne
630
deniolarakzayfiletiimkanalarnnvarlbatagelmektedir(Rapert,vd.,2000).Strateji ninigreneiletilerekfarkndalnnarttrlmasveonuokiyianlamassalanabilir.By lelikleiletmeninnereyenaslgittiinivenelereldeedeceinibileceiiinstratejigerek letirme heveslilii artacaktr. Parnell&Crandall (1995) bunu daha sistematik bir hale d ntrerek strateji yaylmnn strateji gelitirme srecine katlm, gelitirilen stratejileri anlama ve ballk olmak zere 3 dzeyden olutuunu ileri srmektedirler. Daha fazla ilerlemedenbudzeyleraadaelealnmtr. 2.1.Katlm Strateji yaylmn gsteren ilk dzey, strateji gelitirme srecine katlmdr. Literatrde stratejigelitirmesrecinekatlmdzeyiniaklayanikiyaklamvardr.Buyaklamlardan biri yukardan aaya, dieri de bunun tersi olan, aadan yukar yaklamdr. Birok aratrmacherkademedekialannstratejigelitirmeyekatlabileceini/katlmasgerek tii grndedir. Nichol (1992) strateji gelitirmenin, orta ve st yneticilerin bilgi ve deneyimlerininbirletiibirtakmalmasolarakgrlmesigerektiiniilerisrmektedir. Stratejinin ngrd baary salamak iin alanlarn srece aktif katlm nemlidir nkortavedahadkdzeydekiyneticilerinuygulamaaamasndabelirleyicibirrol oynayacaklar vurgulanmaktadr (Mintzberg& Waters,1985). Ayrca Wooldridge&Floyd (1990) da orta kademdeki yneticilerin strateji gelitirme srecine dahil olmalarnn per formans olumlu etkilediini belirtmektedirler. Klasikler olarak bilinen dier bir grup (Ansoff ve Andrews gibi) ise, genellikle, standart olmayan kararlar gerektiren stratejik fikirleringelitirilmesivetercihlerinyaplmasnnstynetiminiiolduugrndedirler. Alt kademelerdeki alanlara den bunlar uygulamalardr. Bunlar, ayrca, ortaya kan stratejikfrsatlardeerlendirmekiinzamankaybetmemek,rakiplerizorlamakiinstrate jinin bileenlerini gizlemek ve temel yeteneklerin taklidini zorlatrmak iin de srecin yukardan aa ilemesi gerektii grndedirler (Whittington,1993). Parnell (2003) ise spektrumunikiucunuoluturanbuikiyaklamdanuzaklaarakstratejininetkilibirekilde uygulanabilmesi amacyla, stratejilerin iletmede katk sunabileceklerin yardm ile tepe yneticileritarafndanoluturulmasgerektiinibelirtmektedir.Birokaratrmac,karar alma srelerine operasyonel fonksiyonlarda alanlarn da dahil edilmesi gerekliliini vurgulamaktadr (Chase&Hayes,1991). Bu stratejik katlm operasyonel fonksiyonlar iin tahsisedilenyeterlikaynaklarnteminedilmesineyardmcolur.Ayrcaoperasyonlar,mal zemeyatrmndaveuzunsreliyeteneklerininaedilmesiiinbirballkvarolduuza man bir iletmenin rekabet edebilme yeteneklerinde nemli bir unsur olmaya balar (Goldstein&Ward,2004).Parnell&Crandalla(2001)grekatlmlstratejioluturmasreci kararlarnkalitesinigelitirmektedirvebyleliklergtseletkinlienemlikatksalamak tadr. Frese, vd.(2000) de katlml strateji gelitirmenin performansla nemli derecede ilikiliolduunubelirtirken,Verreyne(2006)dekkiletmelerdekatlmlstratejigeli tirmeninbasit(simplicity)stratejigelitirmesrecikadarperformanszerindeetkiliolma dnilerisrmektedir. 2.2.Anlama grenler,biryandangrevleriniyerinegetirmekiinyapacaklarieilikinmmknoldu uncaokdetaybilmeye(Dickerson,2002),dieryandanbelirsizliiminimizeetmekiinde daha ok bilgiye ihtiya duyarlar (Klein,1996). Ayrca, igrenler olaylar gereklemeden nce deiimler konusunda bilgilendirilmeye nem veririler (Goodman & Truss,2004). Dolaysyla stratejilerin uygulanabilmesi iin sadece strateji gelitirme srecine katlm yeterli olmayaca sylenebilir. Bu balamda stratejilerin uygulanmas iin igrenlerce renilmesivebunamukabilanlalmasgerekmektedir.Bunagrestratejiyaylmnikinci
631
dzeyideanlamadr.Yaplanaratrmalariletmenindahaiyibirperformansaulaabil mesiiinbtnyneticilerarasndailetmestratejisininakbirekildeanlalmasgerek tiivurgulanmaktadr(Meyer,2000).grenler,iletmeninstratejikniyetininetbirekilde bilmezveanlamazisebelirsizliin,bakabirifadeile,rekabetdzeyininyksekolduubir ortamdabaarlolmaolaslklarnndeceisylenebilir.Dolaysylaigrenlerinkarla acaklarsorunlarnstesindengelebilmeleriiinstratejininbtnparalarnnetbirekil de anlamalarverenmelerigerekmektedir(Meers,2007).Shah(2005),stratejiuygula malarnn baarszlna neden olan bariyerlerin ortadan kaldrlmas iin, stratejinin igrenler tarafndananlalmasn en nemli zm nerilerinden birisi olarakdeerlen dirmektedir. Bu erevede dnldnde, iletmelerin igrenlerin stratejiyi anlama seviyeleriniykseltmekamacyladahafazlaabagstermelerigerekmektedir.Stratejide hereyoldukakolaydr,ancakbu,hereyinoldukakolayolduuanlamnagelmemekte dir(Clausewitz,1976).Stratejizitibariyledinamik,akkanvekarmakbiryapyasahip tir(Mukherji&Mukherji,2003).Dolaysyla,igrenlerstratejiyianlamaktazorlanacaklardr. Potansiyel zorluklar amak amacyla iletmeler,alanlarnn stratejiyi daha iyi anlamas iineitliretmeyntemlerinikullanmaldrlar.AlGhamdi,vd.(2007)negre,iletme lerstratejiyiretmekamacyladahaokgenelmdrnyapttoplantlar,alanlarnen yaknamirleriilegrupolaraktoplanma,alanlarnenyaknamirleriilebirebirtoplanma, blten ve posterlerle bilgilendirme ve son olarak email ile bilgilendirme yntemlerini kullanmaktadrlar.Aslndabuyntemlerdenziyadenemliolanigreninrenmeistei nin dzeyidir.Eer igrenin renmedzeyidkse stratejiyi anlamak iin gsterecei abadadkolacaktr.Bubalamda,gelitirilenbirstratejininanlalmasiiniletmenin renenrgtnkarakteristikzelliklerinitamasgerekmektedir. 2.3.Ballk(Benimseme) Stratejilerinuygulanarakperformansadnmesiiinigrenlerinsadecestratejigelitir mesrecinekatlmasvegelitirilenstratejiyiokiyianlamasnnyeterliolmayacasyle nebilir.nkstratejininuygulanabilmesiiinigreningelitirilenstratejiyibenimsemesi veyaballkgstermesigerekmektedir.Bakabirdeyilestratejiyaylmntamamlanabil mesiiinigrenlerinstratejiyeballkgstererekileriniyapmalargerekmektedir.Stra tejiyaylmnncdzeyiballk,igrenlerinstratejiyietkilibirekildeuygulamasnda ki kararlln ve iletmenin bir paras olmaya balayp balamadnn dzeyini gsterir (Parnell, vd., 2002). Literatrde genel olarak rgtsel ballk konusu birok ayrnts ile incelenmesine ramen (Chen, 2007) daha zelde stratejiye ballk konusunda ayrntl almalar yoktur. rgtsel ballk ve performansnda ierisinde bulunduu dier dei kenler arasnda pozitif ynl iliki bulunmutur (Babin & Boles, 1996). Bununla birlikte, ayrca,Baugh&Roberts(1994)veWard&Davis(1995)rgtselballkveiperformans arasdapozitifynlilikiolduunugstermitir.Bubalamdastratejiyegsterilenball niletmeperformansndolaylveyadirektolarakolumluekildeetkileyeceiilerisr lebilir.Downsvd.(1995)negrergtselballkveiletiimtatminliiarasndaanlamlbir iliki vardr. Dolaysyla stratejilerin baarl bir ekilde anlalarak uygulanabilmesi iin iletiimkanallaroknemlidir(Roy,2001).Bununlabirlikteiletmekaynaklarnaaitbilgi lerin rgt dndan renilmesi ynetimin gvenilirliini sarsar (Gerard, 1986) ve bu da igreninrgtevestratejiyeballkderecesininemliderecedeetkiler.Baarlbirekil de stratejinin uygulanabilmesi iin ynetim takmlar arasnda gl bir balln olmas gerekmektedir.Bylelikleballkderecesiyksekolanstratejistleringelitirdiistratejile rinbaarlolmaolasldaartmaktadr(Dooley,vd.2000).Ballnenstdzeydeola bilmesi iin sadece igrenlerin, alt ve orta dzey yneticilerin ballk gstermesi baar
632
iinyeterlideildir.Ayrcastynetimdeuygulamalarndastratejiyebalolduklarngs termelidir. Bylelikle iletmede strateji zerinde bir konsenss salanarak hedeflenen performansneldeedilebileceisylenebilir. 3.STRATEJYAYILIMIVEPERFORMANS Yukardaanlatlanlarndaigrenlerinstratejigelitirmeveuygulamasrecindeyne timekatlma,stratejikniyetlerinanlalmasvestratejiyegsterilenballnperformans olumlubirekildeetkilediisylenebilir.Dierbirifadeile,aadakiekildegrldgibi iletmelerin performans farkllklarnn strateji yaylm dzeyleri ile doru orantl olarak olutuuilerisrlebilir. Strateji Yaylm Dzeyleri Ballk Anlama Katlm Performans Dzeyleri Alt st Orta Bu erevede dnldnde, ayn sektrde alan iletmeler arasnda gzlemlenen performans farklar dzeyleri (rnein, sektr ortalamasnn altnda, sektr ortalamas iindeve sektrortalamasnnstnde) ile stratejik yaylm dzeyleri(katlm, anlamave ballk)arasndapozitifynlbirilikininolduuvarsaylabilir.Dahaakbirifadeilesek trortalamasnnaltndaperformansgsterenbiriletmeninstratejiyaylmancakkatlm dzeyindegerekletirebildii,ortadzeydeperformansgsterenbiriletmeninkatlmve anlamadzeyindeolduuvesonolaraksektrortalamasnnstndeperformansgste reniletmelerindetamolarakstratejikyaylmgerekletirdiiiddiaedilebilir. 4.ARATIRMANINTASARIMIVEBULGULARINDEERLENDRLMES 4.1.AratrmannHipotezi,KapsamveYntemi Yukardakiaklamalarndatestedilmeyekonuedilebilecekhipotezyleifadeedilebi lir:Aynsektrdefaaliyetgsterenirketlerinperformanslarigrenlerininirketstratejisi nigelitirmeyekatlm,gelitirilenstratejiyianlamavebenimsemedzeylerinebalolarak pozitifyndefarkllkgsterecektir. Buaratrmannevreni,tekstilsektrndefaaliyetgsterenfirmalardr.Bufirmalar,2007 ylnda SO nun sanayi iletmelerinin performanslarna gre oluturduu listelere girip girmediinegreseilmitir.Bulisteleregreilk500listesinegireniletmelerinyksek performans, ikinci 500 listesine giren iletmelerin ilk 500deki iletmelere gre daha dk performans, listeye giremeyenlerinde ilk iki listede yer alamayanlara gre daha dkdzeydeperformansgsterdiklerivarsaylmtr.Bunagreseilen3firma,alma da, sektr ortalamasnn stnde A, sektr ortalamasnn stnde ama birinciye gre daha dk performans gsteren B ve ilk iki firmaya gre ok daha dk performans gsteren C olarak ele alnmtr. almada kullanlan lek, iletmelerde gelitirilen stratejinin etkili bir ekilde uygulanma ve rgtn bir paras olarak kabul edilmesi iin gelitirilen strateji yaylm leinin (Parnell, 2008) Trkiye ye gre uyarlanmas ile elde edilmitir.Anket,3firmannalanlarnayzyzegrmetekniiileuygulanmtr.Aya 268anketdatlm,180igeridnm,ancak178ideerlendirmekapsamnaalnmtr. Bde164anketdatlm,ancak130ugeridnmve124deerlendirilmitir.Cdeise
633
96 anket datlm, geri dnen 63 anketin 57si deerlendirilmitir. Bu anketler SPSS 14.00deAnovatestiileanalizedilmitir. 4.2.KatlmclarHakkndaGenelBilgiler Katlmclaraaitgenelbilgileraadakitablodaverilmitir.
Tablo1.KatlmclarndemografikzelliklerinelikinTanmlaycBilgiler zellikler Aletmesi Bletmesi Cletmesi Toplam (n=178) (n=124) (n=57) (n=359) Frekanslar n % n % n % n % Cinsiyet Erkek 134 75,3 88 71 38 66,7 260 72,4 Kadn 44 24,7 36 29 19 33,3 99 27,6 EitimDurumu Ortaretim 33 18,5 44 35,5 26 45,6 103 28,7 Lisans 121 68,0 75 60,5 30 52,6 226 63,0 YksekLisans 24 13,5 5 4,0 1 1,8 30 8,4 YnetimDzeyi Yneticidzeyindedeil 95 53,4 84 67,7 34 59,6 213 59,3 AltDzeyYnetici 53 29,8 29 23,4 14 24,6 96 26,7 OrtaDzeyYnetici 26 14,6 6 4,8 6 10,5 38 10,6 stDzeyYnetici 4 2,2 5 4,0 3 5,3 12 3,3 StratejiPlanlama/UygulamaKonusundaEitimAlnmas Evet 83 46,6 54 43,5 7 12,3 144 40,1 Hayr 95 53,4 70 56,5 50 87,7 215 59,9 Tanmlaycstatistikler* Ort. SS Ort SS Ort SS Ort SS Yadurumu 37,3 8,31 36,7 8,12 33,6 6,45 36,5 8,06 u andaki letmede 6,5 4,62 6,1 4,90 4,5 3,40 6,0 4,60 almasresi YnetimTecrbesi 7,5 6,86 8,0 7,13 6,0 5,52 7,4 6,75 *Ort:OrtalamaSS:StandartSapma
4.3.KatlmclarnStratejiYaylmHakkndakiGrleri Katlmclarnstratejiyaylmnailikingrleraadakitablodaverilmitir.
Tablo2.KatlmclarnStratejiYaylmnalikinGrlerininDalm Aletmesi Bletmesi Cletmesi (n=178) (n=124) (n=57) Ort SS Ort SS Ort SS StratejiGelitirme/Uygulama SrecineKatlmayalikinSorular 0,715 0,763 0,808 () Yneticilerim,irketimizinhedefle riyleilgilinerileriminolupolmad 4,07 0,79 3,94 1,32 3,00 1,09 nsksksorarlar. Stratejikveyapolitikkararlarnbana 3,17 0,88 3,27 1,35 4,07 1,26 kadariletilmesisrprizdir. Eerstratejiileilgilifikirlerimalnr 4,01 0,90 3,66 1,28 3,16 1,20 sa,stratejilerimizdahaetkiliolur. StratejiyiAnlamayalikinSorular 0,795 0,855 0,720 () irketimizinuygulamayagiritii 4,06 1,06 4,24 1,19 2,73 1,52 Sorular Toplam (n=359) Ort SS 0,703
3,86 3,35 3,75 0,805 3,91
1,11 1,17 1,13
1,29
634
stratejiyitamolarakanlarm. irketimizinuandauygulad stratejiilegeenyluyguladstra tejiarasndakifarkllklarnneler olduunubilirim. Stratejistynetiminsorumlulu undadr,iimiyapmakiindetayla rnntmnanlamamagerekyok tur. irketimizin5ylierisindenerede olacan(hedeflerini)bilirim. StratejiyeBallkKonusundaki Sorular() irketimizinstratejisininetkilibir ekildeuygulanmasndakatkmolur. irketstratejisininuygulanmas hakkndaendielerimyoktur,ben sadecebanaverilengreviyaparm. irketstratejisinineeraltm blmefaydasyoksastratejiuygu lamalarbeniilgilendirmez. irketdepartmanlarbirlikteal maktanziyadedahaokkaynaklar kullanmarekabetieilimindedirler. Heralanortakbirstratejinin uygulanmasiinaltzaman, irketimizdahaokbaarloluyor. irketimizdestratejigelitirmeaba larzamankaybndr. GenelToplam GvenilirlikAnalizi()
4,30
1,00
3,92
1,14
3,33
1,55
4,01
1,20
2,71
1,14
3,28
1,39
2,64
1,33
2,89
1,29
4,01 0,733 3,84 3,44
1,06
3,85 0,801
1,16
3,31 0,760
1,29
2,89 0,749
1,15
1,50 1,68
3,67 3,63
1,40 1,36
2,82 2,21
1,45 1,53
3,62 3,31
1,50 1,62
2,32
1,39
3,51
1,29
3,29
1,42
2,88
1,47
2,15
1,27
2,88
1,51
2,22
1,32
2,42
1,40
3,85 2,47
1,56 1,43
3,16 3,08
1,42 1,68
2,43 2,78
1,37 1,42
2,39 2,73
1,57 1,54
3,41 0,50 0,585
3,54 0,63 0,697
2,92 0,60 0,645
3,34 0,60 0,660
4.4.HipotezAnalizi almannhipotezinianalizetmekiinvedahafazlagruplarnkarlatrlmasndaya rarlanlan Anova testi sonular aadaki tabloda verilmitir. Analize gemeden nce katlmclarnstratejiyaylmiinverdiicevaplarn3iletmeiinayrayrortalamasalna rak hipotez analizine geilmitir. Tablo 3te grld gibi 3 iletme arasnda stratejik yaylmkonusundaanlamlfarkllklarolduugrlmektedir.Bufarkllklarnhangiiletme lerarasndagrldntespitetmekiinAnovatestininbirsonrakibasamaolanPost HocTestiuygulanmtr.ButestlerdendeenokkullanlanTukeyHSDtekniitercihedil mitir.Buanalizlerinsonulardaaadakitablolardaverilmitir.Tablo4egreAileC,B ileCveCilehemAhemBarasndaanlamlfarkllklarolduutespitedilmitir.Analizibir adm daha ileri gtrdmzde oluan sonulara gre (Tablo 5) C iletmesi ile A ve B iletmesiarasndanemliderecedeanlamlfarkllkvarken,AveBiletmesiarasndaok nemlifarkllklaryoktur.BunagrearatrmannhipoteziAynsektrdefaaliyetgsteren irketlerinigrenlerininirketstratejisinigelitirmeyekatlm,gelitirilenstratejiyianlama vebenimsemedzeyleriirketlerinperformanslarnagrefarkllkgstermektedirksmen kabuledilmitir.
Tablo 3: Hipotez analizi in Anova Testi Sig. letme N Ort. SS p<0,05 A 178 3,41 ,507 B 124 3,54 ,629 ,000 C 57 2,92 ,599 Top. 359 3,38 ,602
635
Tablo 4: Post Hoc Testi (Tukey HSD) letme A B C Dierl. B C A C A B Sig.* *p<0,05 ,127 ,000 ,127 ,000 ,000 ,000
Tablo5:HomogeneousSubsets (TukeyHSD) Subset for alpha = letme .05 1 2 C 2,9271 A 3,4192 B 3,5484 Sig. 1,000 ,256 5.SONU
Bualmasonucundailetmeperformanslarnnstratejiyaylmdzeylerinegrefarkllk gsterdiisylenebilir.Aratrmayakatlanyksekdzeydeperformansgsterenfirmalar (ilk1000arasndayeralanikiirket)arasndastratejiyaylmkonusundaanlamlbirfark bulunamamtr.Ancakbuikifirmanndkdzeydeperformansgsterdiivarsaylanve ilk1000listesidndayeralanfirmayagrestratejiyaylmnnemliderecefarkllkgs terdii grlmtr. Dierbirifadeile, sektr ortalamasna gre yksek dzeyde perfor mansgsterenfirmalarndkdzeydeperformansgsterenfirmalaragrestratejiyay lmndahaiyiuyguladklarilerisrlebilir.lk1000arasndayeralaniletmelerinstratejik yaylmdzeyleriarasndaanlamlbirfarknolmamas,ancakbunakarlkperformanslar arasndafarkngzlenmesi(birininilk500de,ikincisininsonrakiilk500deyeralmas)gz nnealndnda,bundansonrayaplacakaratrmalardastratejikyaylmndndakibaz faktrlerindeanalizedahiledilmesinigerektirmektedir.Ayrca,bualmadazamankst ve firmalara ulaamama nedenlerinden dolay rneklemin de yeterli olmas gz nne alndnda, bundan sonrakialmalarnbunemli eksikliidegidermesi gerekmektedir. Bu eksikliklerden dolay, aratrma sonularna rezervasyonlu bakmak yerinde olacaktr. letmelerinrekabetavantajeldeedilmesistratejiyeyklediianlamabalolduusyle nebilir. Stratejinin planlanmas ve uygulanmas ayr birer sre olmasna ramen bu iki sre bir biriyle ne kadar uyumlu olursa stratejinin baarsnn da o kadar ok artaca kesindir.Bubalamdastratejiyiplanlamaveuygulamasrelerinekatlm,stratejiyiuygu lamak iin anlama ve ball (benimsemeyi) arttracaktr. Dolaysyla strateji yaylm i letme baarnda nemli bir paya sahip olacaktr. Yneticiler strateji gelitirme srecinde yukardan aa deil aadan yukar yaklamn benimseyerek strateji yaylmnn daha salklolmasnsalamaldr.Bualmadaeldeedilendierbirsonu,stratejiningizlilii
636
veyaakolmaskonusundaaklkgetirmesidir.Bualmannsonucunagrestratejilerin akolmasnnbaarygetireceiniortayakardsylenebilir.Dierbirifadeylestrateji ninakolmasperformansolumluyndeetkilemektedir.lkemizdestratejikavramve bununrgtleolanilikilerikonusundakialmalaroldukasnrldr.Bualmalkemiz destratejiyaylmnortayakoyanilkaratrmadr.Stratejiiletmeleringeleceiniekillen direnbirkavramolduuiinyaylmnndanaslolacabirokaratrmannkonusuolabi lir. Bu almada iletmelerin sahiplik yaplar dikkate alnmamtr. Bu konuyla balantl olarakstratejiyaylmveliderlikyaklamlararasndakiilikideanalizedilebilir.Ayrcabu almasadecetekstilfirmalarnaodaklanmtr.Buradanhareketlegelecektediersektr lerdestratejiyaylm,iletmesahiplikyapsveliderlikarasndakiilikileraratrlabilir.Son olarakbualmadadikkatealnmayankatlmclarndemografikzelliklerinegrestrateji yaylmnndeiipdeimediidearatrlabilir. KAYNAKA
Aaltonen,P.&Ikavaiko,H.(2002),ImplementingStrategiesSuccessfully,IntegraredManufactur ingSystems,13(6),415418. Alashloo,F.R.,Castka,P.&Sharp,J.M.(2005),TowardsUnderstandingtheImpedersofStrategy ImplementationinHigherEducation(HE):AcaseofHEInstitutesinIran,QualityAssurancein Education,13(2),132147. AlGhamdi,S.M.,Roy,M.H.veAhmed,Z.U.(2007),HowEmployeesLearnAboutCorporateStrat egy; An Empirical Analysis of A Saudi Manufacturing Company, Cross Cultural Management, 14(4),273285. Babin, B. J.&Boles,J.S.(1996),TheEffectsof PerceivedCoWorker nvolvement andSupervisor SupportonServiceProviderRoleStres,Performance,andJobSatisfaction,JournalofRetailing, 72(1),5775. Baugh,S. G. ve Roberts, R. M. (1994), Professional and Organizational Commitment among Engi neer: Conflicting or Complementary?, IEEE Transactions on Engineering Management, 41(2), 108114. Chase,R.B.&Hayes,R.H.(1991),OperationsRoleinServiceFirmCompetitiveness,SloanMan agementReview,33(1),1526. Chen, Y. (2007), Relationships Among Service Orientation, Job Satisfaction, and Organizational CommitmentintheInternationalTouristHotelIndustry,JournalofAmericanAcademyofBusi ness,11(2),7182. Clausewitz, C. (1976), On War, Edited and translated by M. Howard and P. Paret, Princeton, NJ: PrincetonUniversityPres,firstpublished1832. Dess, G. G., ve Priem, R. L. (1995), ConsensusPerformance Research: Theoretical and Empirical Extensions,JournalofManagementStudies,32(4),401417. Dickerson,C.(2002),Communications101,InfoWorld'sCTO. Dooley, R. S., Fryxell, G. E. & Judge, W. Q. (2000), Belaboring the NotsoObvious: Consensus, Commitment,andStrategyImplementationSpeedandSuccess,JournalofManagement,26(6), 12371257. Downs,C.W.,Downs,A.,Potvin,T.,Varona,F.,Gribas,J.S.veTicehurst,W.(1995),Acrosscultural comparisonofrelationshipsbetweenorganizationalcommitmentandorganizationalcommuni cation,InternationalCommunicationAssociationConvention,Albuquerque,NewMexico,May. Frese,M.,VanGelderen,M.veOmbach,M.(2000),HowToPlanAsASmallScaleBusinessOwner: PsychologicalProcessCharateristicsofActionStrategiesandSuccess,JournalofSmallBusiness Management,38(2),118. Gerard,K.(1986),AfterTheMergerComesTheHardPart,AcrosstheBoard,23(7),5054. Goldstein,S.M.VeWard,P.T.(2004),PerformanceEffectsofPhysiciansInvolvementinHospital StrategicDecisions,JournalofServiceResearch,6(4),361372.
637
Goodman,J.veTruss,C.(2004),TheMediumandTheMessage:CommunicatingEffectivelyDuring AMajorChangeInitiative,JournalofChangeManagement,4(3),217229. Hrebiniak,L.G.(2006),ObstaclestoEffectiveStrategyImplementation,OrganizationalDynamics, 35(1),1231. Klein, S. (1996), A Management Communication Strategy for Change, Journal of Organizational ChangeManagement,8(2),3246. Meers,K.A.(2007),ContextualBarrierstoStrategicImplementation:AnExaminationofFrontline Perspectives,JournalofAmericanAcademyofBusiness,11(2),1116 Meyer,H.(2000),BoardsTakeonTheHeavyLifting,JournalofBusinessStrategy,21(4),1823. Mintzberg,H.&Waters,J.A.(1985),OfStrategies,DeliberateAndEmergent,StrategicManage mentJournal,6,257272. MukherjiA.&Mukherji,J.(2003),UnderstandingStrategy:WhyIsStrategySoDifficult?,Advances inCompetitivenessResearch,11(1),119. Nichol, R.L. (1992), Get Middle Managers Involved in The Planning Process, Journal of Business Strategy,13(3),2632. Parnell, J. A. (2008), Strategy Execution in Emerging Economies: Assessing Strategic Diffusion in MexicoAndPeru,ManagementDecision,46(9),12771298. Parnell, J. A., (2003), Five Critical Challenges in Strategy Making, S.A.M. Advanced Management Journal,68(2),1522. Parnell, J.A.,(2005),StrategicPhilosophyandManagementLevel,ManagementDecision, 43(2), 157170. Parnell, J. A. & Menefee, M. L. (2007), The View Changes at the Top: Resolving Differrences in ManagerialPerspectivesonStrategy,S.A.M.AdvancedManagementJournal,72(2),414. Parnell,J.A.&Crandall,W.(2001),RethinkingParticipativeDecisionMaking:ARefinementofThe PropensityforParticipativeDecisionMakingScale,PersonelReview,30(5),523535. Parnell, J. A. ve Crandall, W. R. (1995), The Strategic Diffusion Construct: Measuring A Strategys DisseminationThroughoutTheOrganization,Proceedingsofthe1995SoutheastTIMSMeeting, MyrtleBeach,SC. Parnell, J. A., Carraher, S. and Holt, K. (2002), Participative Managements Influence on Effective StrategicDiffusion,JournalofBusinessStrategies,19(2),161180. Rapert, M., Velliquette, A. & Garretson, J. (2000), The Strategic Implementation Process; Evoking StrategicConsensusThroughCommunication,JournalofBusinessResearch,55(4),301310. Schaap, J. I., (2006), Toward Strategy Implementation Success: An Emprical Study of the Role of SeniorLevelLeadersintheNevadaGamingIndustry,UNLVGamingResearch&ReviewJournal, 10(2),1337. Shah,A.M.,(2005),TheFoundationsofSuccessfulStrategyImplementation:OvercomingtheOb stacles,GlobalBusinessReview,6(2),293302. Verreynne,M. (2006), StrategyMakingProcess and Firm Performance in Small Firms, Journal of ManagementandOrganization,12(3),209222. Ward, E. A. & Davis, E. (1995), The Effect of Benefit Satisfaction on Organization Commitment, Compensation&BenefitsManagement,11(3),3540. Whittington,R.(1993),WhatisStrategy,andDoesItMatter?,London:Routledge. Wooldridge,B.&Floyd,S.W.(1990),TheStrategyProcess,MiddleManagementInvolvement,and OrganizationalPerformance,StrategicManagementJournal,11(3),231241.
638
GELECEKODAKLILIKELMNNYNETCLERVEKURUMSAL PERFORMANSZERNEETKS
BirolBUMN Gaziniversitesi..B.F. letmeBlm SalihAKYREK Gaziniversitesi,SosyalBilimlerEns. letmeDoktorarencisi asakyurek@yahoo.com A.KadirVAROLU Bakentniversitesi,..B.F. kvaroglu@baskent.edu.tr AdnanBIAKSIZ Bakentniversitesi,SBE Ynt.veOrg.Doktorarencisi abicaksiz@yahoo.com

ZET Bualmada,stratejikyneticilerinbireyselgelecekodakllkeiliminin,kurumsalgelecekodakllkdavranve kurumsalperformanszerineetkisiaratrlmtr.2008ylnda,Trkiyeninenbyk500irketiarasndan,hisse leriMKBdeilemgren341irketeanketgndermeksuretiyleveritoplanmtr.Toplam48irketten212yneti ci cevap vermitir. Kurumsal performans verileri, cevap iletmelerin 20042007 bilanolarndan tretilmitir. Yneticileringelecekodakll,iyimserlik,proaktifkiilik,ikontrolodakllkveeitimdzeyindenolumluetkilen mektedir.Kurumungelecekodakldavranlarveyneticilerinbireyselgelecekodakllkeilimi,kurumsalperfor mansetkileyenennemlifaktrlerolarakortayakmtr. Anahtarkelimeler:stratejikynetim,ynetici,gelecekodakllk,kurumsalperformans.
1.GR letmelerdesrekliliisalayabilmekveentropietkisinienazaindirebilmekiin,ynetici leringeleceednkngrlerdebulunmas,bungrlererevesindetedbirleralmas, yatrmlarda bulunmas, ksacas gelecek odakl davranlar sergilemesi hayati nem ta maktadr.letmeboyutundanemtayangelecekodakllk,kiiselanlamdadaayndere cedenemesahiptir. Bualmada,grglolarakuilikileraratrlmtr:(i)Yneticilerinbireyselgelecekodak llk eilimi hangi demografik, kltrel ve kiilik zelliklerinden kaynaklanmaktadr; ve (ii) Yneticilerinkararveeylemlerikurumsalperformansnasletkilemektedir? 1.1GelecekOdakllkKavram almann oda olarak ele alnan gelecek odakllk kavram, Hofstede vd.'nin (1990) kltr almalarna beinci boyut olarak ekledii Konfys dinamizmi, ve daha sonra HofstedeveSoetersn(2002)uzun/ksadnemeodakllkolarakadlandrdklarkavrama karlkgelmektedir. GelecekOdakllk(GO),kiileringeleceeynelikdavranlarolaraktanmlanmaktadr.GO, zamanodannfarklboyutundanbirisiolarakaklanmaktadr.Dierikiboyutisege miveimdikizamanodakllktr(Schmidtvd.,1978:71).Aspinwall(2005:205211),dn cevedavranboyutunda,gelecekodakllkayrmn,uzundnemdekikazanlariin,ksa dnemdeki getirilerden/dllerden vazgeme eilimi olarak tanmlamaktadr. Simons vd. (2004:122)ise,gelecekodakllkayrmnkiilerinyaknhedefleryadagelecek/uzakhedef ler tarafndan motive edilmesi noktasnda aklamaya almtr. Hofstede vd. (1990), gelecekodakllyaamdauzunvadeligeleceeeilimolaraktanmlarkenbirdieral mada (Hofstede veSoeters,2002) dier almalardan farkl olarak Konfys dinamizmi kavramndanyolakarak,gelecekodakllnkartarafnise,geleneesaygvetoplumsal
639
ykmllkleriyerinegetirmegibi,bugnevegemiednkdeerlerleaklamayaal mtr. Yneticilerin gelecek odakllk eilimi, belirsizlikten kanma, iyimserlik, proaktif kiilik, i/dkontrolodakllkeilimleriiledeilikilidir. Belirsizlikten kanma,birtopluluun, bilginin yetersizolduu veya akolmad, karma kln var olduu, deimelerin hzl ve kestirilemez bir biimde gelitii ortamlardan duyduu tedirginliin dzeyi olarak tarif edilmektedir (Hofstede, 1985). Claes vd. (2005:484486) tarafndan yaplan almada, yksek bireycilik, dk g mesafesi ve dk belirsizlikten kanma kltrel eilimlerinin proaktif kiilik eilimini ve bu yndeki davranlarkuvvetlendirdiibulgulanmtr. Teber (2008) baarl insanlarla baarsz insanlar arasndaki farklar formlize ederken gelecek odakllk, iyimserlik, isel motivasyon ve zm odakll baary belirleyen ve yordayan zellikler olarak belirtmektedir. Schmidt vd. (1978:7273) ve Teahann (1958) almalar,iyimserlikilegelecekodakllkeilimiarasndapozitifbirkorelasyonunolduu nugstermektedir. Kontrol oda kavram, sosyal renme kuram erevesinde yaplandrlm ve bir kiilik zelliiolaraktanmlanarakilkkezRotter(1966)tarafndankullanlmtr(aktaran,Basm veeen2006:160).Kontroloda,belirsizliklebaedebilmevedeimekavramylailiki lidir. Eer birey z denetimini gerekletirip yazgsna egemen olduu inancndaysa, yani iselkontrolodaklise,deimeyedahaolumlutepkivermektevebaarveyabaarszlk larn kendi davranlaryla ilikilendirmektedir (Sargut, 1994:124). Sargut (1994:127)a gre; isellik ve dsallk yaratt sonular asndan nemsenmesi gereken bir ayrmdr, kkleri egemen kltre uzanmaktadr ve bir toplumun genel performansn ykseltmek, dahaokiseldenetimliinsanyaratmaklammkndr. Bateman ve Crant (1993:104), insanlarn iinde bulunduklar sosyal ve sosyal olmayan mevcut artlar maksatl ve dorudan deitirebilecek davranlarda bulunmalarn, bu kiilerin proaktif olmalar olarak tanmlamaktadr (aktaran; Claes vd., 2005:477478). Pek ok uygulamal aratrmay yeniden gzden geiren Crant (2000: aktaran; Claes vd., 2005:478),Proaktifkiilikveproaktifdavrann,bireysel,timveorganizasyonbazletkililik iinoknemliolduunugstermitir. 1.2Ynetim,Liderlik,GelecekOdakllkveKurumsalPerformanslikisi HambrickveMason(1984)"stKademe:stYneticilerinYansmasolarakrgt"isimli makalelerinde, nceki dank yazn dzene sokarak bir "st kademe perspektifi" ortaya koymaktadrlar.Yazarlar,stratejikynetimalannda,"stratejikeylemaktrleri"olanyne ticilerin aslndamerkezdeolduuveolmasgerektiinivurgulamtr. almada,zellikle "stkademe"yneticilerinkiiselzelliklerininstratejikeylemleribelirlediivebununda rgtsel sonular belirledii ortaya konulmutur (Hambrick, 1989; Hambrick ve Mason, 1984).Yazarlar,rgtlerdestratejikseimlerinstkademeyneticilerinkarakteristikleriyle ilikiliolduunu,bunundasonutargtperformansnetkilediinisavlamtr.Ayndo rultuda, Hambrick (1989), stratejik liderliin rgt performansn etkilediini, stratejik liderinkarakteristiklerininde(ya,eitim,sosyoekonomikyetiim,bilgibeceriyetenekler, kiilik,deerlervebiliselstiller)liderliktarznetkilediinisavlamaktadr. Hambrick (1989) stratejik liderlik, ortam, rgt biimi/davran ve rgt performans alt kavramlararasndasayszilikinintestedilebileceiniilerisrmektedir.Bunermelerden ikisi yledir: (1) Stratejik liderlik, rgt performansn etkiler; (2) Stratejik liderliin baz ynleri(rneinyneticizellikleri),dierynlerini(rneinyneticinasldavranr)etkiler.
640
te yandan, yapsal koulbamllk kuramna yneltilen en nemli eletirilerden birisi, rgtlerinevreselbelirlenimaltndaaresizolmadklar,kendiaktrleriveeylemlerivas tasyla kendi evrelerini deitirdiklerini ileri sren stratejik seim yaklamdr (Child, 1997). Stratejik seim yaklamnda, stratejik yneticiler ve liderler etkili, evreyi deiti ren,rgtnperformansnbelirleyenaktrlerdir.Bualmada,stratejikynetimalann dakibunemlisav,Trkiyebalamndasahadatestedilmitir. 1.3KurumsalPerformansvelmMetodolojileri almann ana amac, yneticilerin gelecek odakllnn iletme performans zerindeki etkisiniortayakoymaktr.Builikiyiincelemekzereiletmelerinperformansgstergeleri nindealmadaincelenecekolmasnedeniyle,kurumsalperformansvelmmetodolo jileri hakknda yaznn taranmas ve kurumsal performans lme ynteminin seilmesi gerekmitir. Yaznda kurumsal performans lmeye ynelik yaklamlar genel olarak iki gruptatoplanmaktadr: (1) Kurumsal Performans lmede Salt Finansal Yaklamlar: letmelerin mali tablolar (sonular) analiz edilerek performanslar salt finansal terimlerle deerlendirilebilir. Mali tablolar analiz edilirken finansal analiz teknikleri denilen aralardan faydalanlr. Mali tablo analizlerinde kullanlan en yaygn teknikler unlardr: Yzde Analizi, Trend Analizi, EilimYzdeleriAnalizi,RasyoAnalizi. (2)KurumsalPerformanslmedeKarmaYaklamlar:Karmaanalizyntemleri,kurumsal performansn lmnde finansal yntemlerin yannda, sat sonras hizmet ve mteri memnuniyetigibi finansal olmayan sonular dalen ve performansskorlarnayanstan yntemleriifadeetmektedir.rnekleri:DengeliSkorKart(BalancedScorecard)(Kaplanve Norton, 1992), l Bilano (Triple Bottom Line) (Norman ve MacDonald, 2003), Kalite dlKriterlerineDayalzdeerlendirmeModelleri. Bualmadakullanlankurumsalperformanslmeyntemi,eilimyzdelerianalizigru buna girmektedir. alma kapsamndaki iletmelerin 20042007 yllar arasnda kamuya aklanan bilano rakamlarna dayal olarak 4 yllk dnemdeki byme eilimi oransal olarak (varlk byme oran, zsermaye byme oran, sat cirosu byme oran ve kar bymeoran)tespitedilmitir. 2.METODOLOJ,RNEKLEMVEVERLER alma, Trkiyenin 500 byk firmas iinde, hisseleri 2007 yl sonu itibariyle MKBde ilem gren 341 firma zerinde yaplmtr. Bu 341 firmann tamamna posta ile anket formlargnderilmiveyneticilertarafndancevaplanmasistenmitir.Toplam48firma dan212yneticidendnolmutur.Firmabazndadnoran%14tr(48/341)veye terlidir. Cevap 48 firma byk iletmeleri yeterince temsil etmektedir ve bu almadan elde edilensonularnbykiletmeleregenellenmesisorunsuzdur.Ancak,byklkolarakilk 500firmadanuzaklaldka,eldeedilensonularngenellenmesindedahaihtiyatlolmak gerekir. almada uygulanan anket formu, bireysel ve kurumsal gelecek odakllk eili mi/davranlar,seilenbireyseldemografyavegrevdeikenleri,kiilikeilimleri (iyim serlik, proaktif kiilik, i/d kontrol odakllk) ve kltrel zellik (belirsizlikten kanma) konusundaveriler40sorudanve6altlektenolumaktadr. Kurumsalperformansgstergesiolarakkullanlanverilerise,cevaplarnmensupolduu irketlerinkamuyaaklanan20042007yllarndakiyllkbilanolarndaneldeedilen,drt yllkdnemdevarlkbymeoran(yzde)vezsermayebymeoran(yzde)kullanl mtr.
641
kt deikeni (bamldeiken)olarak kurumsal performans, bireysel gelecek odakllk, geleceeynelikkurumsalfaaliyetler,kurumsalgelecekodakllk,yneticilerinya,grev sresi,eitimdzeyiveynetimkademesibamszdeikenleriniierenbirlineerregres yonmodeliileyordanmtr. Ayrca,bireyselgelecekodakllndierkltrelzellikler,kiilikeilimlerivedemografya vegrevdeikenleriileilikisidearatrlmtr. 3.BULGULARVETARTIMA Cevap veren 212 yneticinin mensup olduu 48 firmann 18i bankaclk ve sigorta (mali kurumlar),26simalatsanayivekalan4isemuhtelifhizmetlersektrndefaaliyetgs termektedir. almaya operatif dzeyde (mdr ve alt) 131 ynetici (% 61,8), stratejik dzeyde(GenelMdrYardmcsvest)ise81ynetici(%38,2)katlmtr.Eitimdze yi olarak,212cevapnnyalnz9u(%4,3)lisevealtrenime,133lisansdiplomasna (%63,3) ve 68i de lisansst diplomaya (%32,4) sahiptir. Ya ortalamas, 42,3 yl olup, asgari 23, azami 69dur. Bulunduklar kurumdaki grev sresi ortalamas ise, 154 aydr (asgari3,azami468ay). Seilenkltrelzellikvekiilikeilimleklerindeyneticilerinortalama,asgariveazami deerleriaadakiverilmitir: Tablo1.KltrelzelliklerveKiilikEilimlerininTanmlaycstatistikleri Boyut(10leinde) Ortalama Std.Sapma Varyans BireyselGelecekOdakllk 6,117 2,429 5,904 BelirsizliktenKanma 6,046 2,005 4,021 yimserlik 6,600 1,468 2,155 ProaktifKiilik 7,612 1,332 1,773 KontrolOdakllk 6,678 1,821 3,314 Genelolarakyneticilerin,ortadzeydebireyselgelecekodakllk,iyimserlikveikontrol odakllk, ortayksek dzeyde proaktif kiilik sergiledii grlmtr. Belirsizlikten kan maise,yazndakidahancekibulgularlaparalelolarak(Hofstede,1980),Trkyneticiler delekortasnnzerindebulunmutur. eitli deikenler arasndaki korelasyonlar incelendiinde u bulgular elde edilmitir: ynetimkademesiarttka,proaktifkiiliinveiselkontrolodakllnarttgrlmtr; ancak iyimserlik tm ynetim kademeleri arasnda farkllamamaktadr. Bu durum, ilet melerinproaktifkiilikeilimlerisergileyenveiselodaklkiileriykselttii,sorumluluk pozisyonlarna getirdiini gstermektedir. Trk toplumunda kltrel olarak, belirsizlikten kanmann batl kltrlere gre nispeten yksek olduu bilinmektedir. yimserliin de davransal olarak, olaylarn iyi ve beklenen ynde geliecei, sorunlarn stesinden geli nebileceieklindebiriselduygu/algdurumuolduunudnrsek,dkiyimserlikile yksekbelirsizliktenkanmannbiraradaolmasveTrktoplumundakiyneticilerdeikisi ninbiraradagzlenmesiolaankarlanmaldr. Tablo2.GelecekOdakllYordayan/BelirleyenFaktrler HamKatsay Standart AnlamllkD t Beta zeyi Model B Std. (Sabit) YnetimKademesi ,554 1,644 ,199 ,209 ,234 2,783 ,815 ,006
642
Ya GrevSresi(Ay) EitimDzeyi yimserlik BelirsizliktenKan ProaktifKiilik /DKontrolOdak
,004 ,170 ,378 ,382
,026 ,002 ,268 ,108 ,082 ,125 ,091
,084 ,140 ,043 ,228 ,074 ,209 ,027
,947 1,725 ,633 3,482 3,051 ,390
,345 ,086 ,527 ,001 ,277 ,003 ,697
Bamldeiken:BireyselGelecekOdakllk ModelAnlamllkDzeyi:P=0.000;ModelR2=0,183;DzeltilmiR2=0,151
Bireyselgelecekodakllndierdeikenleredayalolarakyordandbirregresyonanali zinde,yneticilerinproaktifkiilikveiyimserlikzellikleriarttka,bireyselgelecekodakllk eilimlerinindearttgrlmtr.Ayrca,yneticileringrevyaptklarynetimkademe siilebireyselgelecekodakllkeilimlerininpozitifveanlamlilikisigrlmtr.Bubulgu, grelidahayksekbireyselgelecekodakllkeilimisergileyenyneticilerindahastyne timkademelerineykseltildikleriveyadahastynetimkademelerineykseltilenynetici leringelecekodaklkararveuygulamalariindahafazlafrsatveimkaneldeettikleriek lindeyorumlanabilir. Tablo3.KurumsalPerformansYordayan/BelirleyenFaktrler

HamKatsaylar Model (Sabit) KurumsalGelecekOdakllk(finansal) GeleceeYnelikKurumsalFaaliyetler BireyselGelecekOdakllk Ya GrevSresi EitimDzeyi B 61,996 1,534 17,623 7,415 2,121 ,290 42,211 Std.Hata 64,193 2,442 6,663 4,290 1,433 ,113 17,336 ,087 ,458 ,255 ,323 ,562 ,448 StandartBeta t ,966 ,628 2,645 1,728 1,480 2,566 2,435 Anlamllk Dzeyi ,340 ,533 ,012 ,091 ,147 ,014 ,019
BamlDeiken:KurumsalPerformans(VarlkBymeOran20042007) ModelAnlamllkDzeyi:P=0.013;ModelR2=0,314DzeltilmiR2=0.214
almada, kurumsal performansn en gl pozitif yordaycs olarak gelecee ynelik kurumsal faaliyetler (GYKF), ve ikinci en gl pozitif yordaycs olarak da yneticilerin bireysel gelecek odakllk eilimi ortaya kmtr. GYKF kurumsal performansa pozitif etkisiBGOnunetkisininhemenhemenikikatkadardr.Bualmada,yneticilerinbirey selgelecekodakllnn,kurumdakigelecekodakldavranlar(GYKF)srkledii;kurum daki yneticilerin bireysel gelecek odakll ve o kurumdaki gelecee ynelik faaliyetler arttka, varlk bymesi olarak llen kurumsal performansn anlaml biimde artt bulunmutur. Kurumsal performans yordayan dier iki deiken yneticilerin grev sresi ve eitim dzeyidir;ancakbunlarnetkilerinegatifynlolmutur.Yani,yneticileringrevsresive eitim dzeyindeki art, kurumsal performans olumsuz etkilemektedir. Yneticilerin ir
643
ketlerdeki grev sreleri arttka kurumsal performans dmektedir. Baka bir ifadeyle grevsresiarttka,kurumsalperformansakatknoktasndakiininenerjisininveharca dabannazaldsylenebilir.Ayrca,yneticilerineitimdzeyleriykseldikekurum salperformansdmektedir.zelliklelisanssteitimiinharcananzamann,yneticile rin i deneyimi srecini ve dolaysyla da kurumsal performans olumsuz etkileyebilecei deerlendirmesiyaplabilir.BuradaTrkiyebalamnda,akademikbirikimilesektrelbiri kiminokfazlartmediigerei,kansonucunanlamlandrlmasnadahafazlakatkda bulunabilir. Kurumsalperformansanlamlbiimdeyordayandrtfaktrbirarayagetirilerekyorumla nacak olursa, u sav ileri srmek mmkndr: bireysel gelecek odakll greli olarak daha yksek, lisansst eitimden ziyade greli daha geni (baka firmalarda) alma deneyiminesahip,kurumdagrelidahaksasrediralmaktaolanyneticikadrosuolu turulur ve bu kadro ile gelecee ynelik kurumsal faaliyetler yrtlrse, kurumsal per formansnartmasbeklenir. 4.SONUVENERLER Bualmannennemlibulgusuudur:geleceeynelikkurumsalfaaliyetlerveynetici lerinbireyselgelecekodakllkeilimlerikurumsalperformansolumluveglbiimde etkilemektedir. Bualmada,BireyselGelecekOdakllk,hemdierdeikenlertarafndanyordanabilirbir kurgu, hem de kurumsal performans gl biimde yordayan bir faktr olarak ortaya kmtr. Yneticilerin proaktif kiilik ve iyimserlik zellikleri, bireysel gelecek odakllk eilimleriolumluetkilemektedir. Kurumsal performansn en gl yordaycs olarak gelecek odakl kurumsal faaliyetler ortaya kmtr. Bu faaliyetler, evrenin dzenli izlenmesi, risk deerlendirmesi, yatrm yaplmas, kurumsal vizyonun tartlmas, insan kaynann gelitirilmesi, aratrma ve gelitirmefaaliyetlerinekaynakayrlmasvetevikedilmesigibisomuteylemlerdir. Yneticinineitimdzeyininvekurumdakigrevsresinin,kurumsalperformansilenega tifilikiyesahipkmas,ihtiyatlolarakelealnmasvemteakiparatrmalardadahakap samlveayrntlbiimdearatrlmasgerekenbirbulgudur. Elde edilen bulgu,karm ve yorumlara dayanarak, iletmelerin st ynetimlerine, insan kaynaklar ynetim departmanlarna ve genel olarak kurumsal yneticilere uygulamaya dnkolarakunerileriyapmamzmmkndr: Yneticiadayveyneticiseimvealmndavedahasonraterfilerde,iyimserlik,ikontrol odakllkveproaktifkiilikeilimigreliyksek,belirsizliktenkanmaeilimigrelidk olanlartercihedilmelidir.Budorultuda,almayaamndadagelecekodakldavranlar tevikedilmelivedllendirilmelidir. Kurumsal faaliyetler bakmndan, kurumun sakalmnn ve performansnn, ynetimin gelecekodakllyksekbireylerdenolumasyansra,kurumdagelecekodaklfaaliyetle rinyeterli,iyirgtlenmiveiyiynetiliyorolmasnabalolduubilinmelidir.Bufaaliyet ler, trensel gelecek odakl davranlar deil, gerekten kurumun geleceini ve perfor mansngvencealtnaalansomuteylemlerbiimindeolmaldr. Biliminsanlarvearatrmaclariindegeleceeynelikolarakbirtakmaratrmanerile rimiz olacaktr. Bu alma Trkiyede en byk 500 firma arasnda yer alan, hisseleri MKBdealnpsatlan341bykfirmazerindeyaplmtr.Benzeralmalarndahak klekliiletmelerdeyaplmas,eldeedilecekbulgularngenellenmesivegenelkuralla rnortayakonulmasasndanfaydalolacaktr.
644
Dahaaltbalamdaise,eitimdzeyivekurumdakigrevsresindeartilekurumsalper formansarasndabulgulanannegatifilikinintekrartekrartestetabitutulmas,yinelenen testsonularbusonucudoruluyorsa,builikininmekanizmasnnvemahiyetininaydnla tlmasnaihtiyavardr. Baka bir aratrma yolu da, Trk kltrne greli olarak yakn/uzak dier kltrler ile karlatrmalalmalaryaplmasdr. Stratejikyneticilerinseilenbirtakmzelliklerininrgtperformansnnasletkilediini ortayakoyanbualmann,grglbilgibirikiminevekuramsalnermelerindorulanma snakatkyapmasumulmaktadr. KAYNAKA
Aspinwall,L.G.(2005),ThePsychologyofFutureOrientedThinking:FromAchievementtoProac tiveCoping,Adaptation,andAging,MotivationandEmotion,29(4),202234. Basm,H.N.veH.een (2006), KontrolOdannalanlarnNezaketveYardmEtmeDavran larnaEtkisi:KamuSektrndeBirAratrma,SelukniversitesiSosyalBilimlerEnstitsDer gisi,16,159168. Child, J. (1997), Strategic Choice in the Analysis of Action, Structure, Organizations and Environ ment:RetrospectandProspect,OrganizationStudies,18(1),4376. Claes, R., B. Colins, ve L. Bjrn (2005), Unidimensionality of Abbreviated Proactive Personality, Scales(PPS)AcrossCultures,AppliedPsychology:AnInternationalReview,54(4),476489. Hambrick, D. C. (1989), Putting Top Managers Back into the Strategy Picture, Strategic Manage mentJournal,10(SpecialIssue),515. Hambrick,D.C.veP.A.Mason(1984),UpperEchelonsoftheOrganizationAsReflectionsofItsTop Management,AcademyofManagementReview,9,193206. Hofstede,G.(1985),TheInteractionBetweenNationalandOrganizationalValueSystems,Journal ofManagementStudies,22(4),347. Hofstede,G.,B.Neuijen,D.D.Ohayv,veG.Sanders(1990),MeasuringOrganizationalCultures:A Qualitative And Quantitative Study Across Twenty Cases, Administrative Science Quarterly, 35(2),286316 Hofstede,G.veJ.Soeters(2002),ConsensusSocietiesWithTheirOwnCharacter:NationalCultures inJapanandTheNetherlands,ComparativeSociology,1(1),116. Kaplan,R.S.veD.P.Norton(1992),TheBalancedScorecardMeasuresThatDrivePerformance, HarvardBusinessReview,JanuaryFebruary,7179. Norman, W. ve C. MacDonald (2003), Getting to the Bottom of Triple Bottom Line, Business EthicsQuarterly,March. Rotter,J.B.(1966),GeneralizedExpectanciesforInternalandExternalControlofReinforcement PsychologicalMonographs,80,128. Sargut,S.(1994),KltrlerarasFarkllamaveYnetim,Ankara:VersoYaynclk. Schmidt,W.R.,H.Lamm,veG.Trommsdorff(1978),SocialClassandSexasDeterminantsofFuture OrientationinAdults,EuropeanJournalSocialPsychology,8,7190. Simons,J.,V.Maarten,L.Willy,veL.Marlies(2004),PlacingMotivationandFutureTimePerspec tiveTheoryinaTemporalPerspective,EducationalPsychologyReview,16(2),120139. Teahan, J.E.(1958),Future TimePerspective,Optimism, andAcademic Achievement,Journal of AbnormalandSocialPsychology,57,379380. Teber, M. (2008), Baarl nsanlarla Baarsz nsanlar Arasndaki 7 Fark http://www.kisiselbasari.com/Makale.asp?ID=218,(Eriim:Aralk2008).
645
TRKYESANAYLETMELERELTLERNNSTRATEJGELTRME YETKNLKLERNNLETMESTRATEJSTRNEVE LETMEPERFORMANSINAETKS

MehmetBARCA Sakaryaniversitesi,..B.F. letmeBlm Tel:(0264)2956262 barcamehmet@gmail.com
ZET Bu almada iletmelerin strateji gelitirme srecini yneten ve strateji seim kararn veren sanayi iletmeleri yneticileriveyasahipleriiinstratejikyetkinlikboyutubelirlenerekbuboyutuniletmestratejitrvealglanan iletmeperformansileetkileimiirdelenmeyeallmtr.Aratrmayakatlanlarnstratejikyetkinlikleriningerek PorterngereksedeMilesveSnowuniletmestratejisitipolojisinegreanlamlbirfarkllkgstermediibulgu sunavarlmtr.Ancakstratejigelitirmeyetkinliiarttkaalglananiletmeperformansnnarttgrlmtr. Porteryanbalamdabtnleik(karma)stratejibenimseyeniletmelerinsaftrdeiletmedzeyistratejibenim seyenlerdeniletmeperformans daha yksek olacanermesi aratrmabulgularncadesteklenmemekte iken, SnowveMilesintipolojisindenc(giriimci)stratejitrnesahipolaniletmelerindiertrleregrealglanan iletmeperformansortalamalarnndahayksekolacanermesibulgularcadesteklenmitir. AnahtarKelimeler:Stratejikgelitirmeyetkinlii,letmedzeyistratejiler,letmeperformans.
SerkanDRLK Mulaniversitesi,..B.F. letmeBlm Tel:(0252)2111383 serkandirlik@gmail.com
1.GR letmeler,Nezamanmteriler,pazarpayvekarllkiinbirbirlerinekarrekabeteder ler,nedenbunubazlardierlerindendahaiyiyapar?veyaBiriletmebirbakailetme den daha iyi performans gsterirken neler yapar? gibi sorular strateji disiplininde eski temelsorulardr(Wright,2004:61).Stratejidisiplinibugibisorularelealrvebugndahi busorularatemelsorulargzylebaklr(Jones,2000:410).Butemelsorularacevapara nrken,stratejikseiminbelirlenmesiveiletmebaarsndayneticilerveynetimtakm tarafndanoynananmerkezirolstratejikynetimyaznndakiaratrmakonulariindeilgi ekmektedir(Kor,2003:707).Stratejikseimyaklamnnyneticiyeilikintemelrolgz nne alndnda bu ilgi kanlmazdr. Stratejik seim yaklamna gre yneticiler eyle yenbirrolesahiptir,seimlerizerkolarakgrlrveeylemlerirgtbiimleyenbirg olarak deerlendirilir (Astley ve Ven, 1983: 247). Bu deerlendirme nihai olarak iki farkl kategoridekonumlandrlabilecekaratrmaatsnnoluumunusalamtr.Bunlardanilki Stratejist misiniz yoksa bir ynetici mi? (Hinterhuber ve Popp, 1992), Yneticiniz ne dzeydestratejist?(Barca,2006)gibisorularlastratejigelitirenlerinbazstratejistzellik lerinin tanmasnn nemini nceleyen atdr. Dier kategori ise st ynetim ekibinin niteliklerinin nemini vurgulamaktadr. st ynetim ekibinin (Top Management Team) etkilerihakkndatemelbilgilerteoriaraclylasalanabilmektedir.BunlarKaynakEsasl Teori (Resource Based Theory), st Kademe Teorisi (Upper Echelon Theory) ve Vekalet Teorisi(AgencyTheory)dir(etkilerinampirikbulgulariinbaknz:Barnes,2003;Jensenve Zajac,2004;Kor,2003).Buaratrmabuatlardanbirincisineuygundur.Aratrmadastra tejininvarlnnkendindenmenkulolmad,onutasarlayarakvaredenlerdeyatt(Bar ca, 2006: 436) dncesinden veya n kabulnden hareketle strateji tasarlayanlarn bu konudakiyetkinliklerininseilenstratejitrneveiletmeninperformansnnasletkiledi ine cevap aranmtr. Aratrmada kullanlan elit kavram ile rgtlerde stratejik seim
646
kararlarnverenveyastratejigelitirmesrecinekatlaniletmesahipveyneticilerikas tedilmektedir. 2.ARATIRMAMODELVENERMELERNNGELM Aratrmannamac,stratejitasarlayanvegelitirenlerinstratejigelitirmeyetkinliklerinin, iletmestratejisitrneveperformansnaetkileriniortayakoymaktr.Bubalamda,ayr ca,iletme stratejisi tr ileiletmeperformans arasndakiilikiyibetimlemek de ama lanmaktadr.Buerevede,aratrmanntemelsorular;(i)Stratejigelitirmeyetkinliinin seilen iletme strateji trne etkisi nedir?, (ii) Strateji gelitirme yetkinliinin iletme performansna etkisi nasldr? ve (iii) Strateji trne gre iletme performans nasldr?, eklindeifadeedilebilir. Aratrmann bamsz deikeni strateji gelitirme yetkinliidir. Yetkinlik, yetkin olma durumu olarak tanmlanmaktadr. Yetkin ise gerekli olgunlua erimi, olgun, kamil, m kemmel anlamlarnda kullanlmaktadr (Trke Szlk, 2005: 2176). Ynetsel davran asndanyetkinlik,profesyonelveynetselmevkilerdeetkiliolabilmekiinbireylertara fndan gereksinim duyulan yeteneklerin, davranlarn, tutumlarn ve bilginin birbirleriyle ilikilendirilenbir seti olarakifadeedilmektedir(Slocumve Hellriegel, 2008:4). Aratr mada benimsenen strateji gelitirme yetkinlii, iletme sahip ve yneticilerinin stratejiye ilikin(i)perspektiflerininstratejininbilimsel,tutarlveyukardanaayayaklamlageli tirilenbirkaraktergstermesikonusundakikabuldurumlarn,(ii)stratejigelitirmesre cindekiyaklamtrlerindekieitliliive(iii)farklstratejikynetimaralarnbenimseme vekullanmakapasiteleriolarakifadeetmektedir. Stratejikperspektifstratejikynetimyaznndanematfedilenbirkonudur.Mintzbergvd. (1988)stratejiyitanmlarkenstratejininbirplan,birtaktik,birmodel,birpozisyonolarak tanmlamasnnyanndabirperspektifolduunadaiaretetmilerdir.Stratejikperspektif konusunda yazn incelendiinde farkl kategorilerde snflandrmalar yaplmaktadr. rne inWhittington(2001:1)stratejiyidrtgenelperspektifegresnflandrmaktadr.Bunlar klasik yaklam, evrimsel yaklam, sresel yaklam ve sistemik yaklamdr. Whittingtonun bu drt yaklamna kar, yaznda daha ayrntl snflandrmalar vardr. rneinMintzbergvd.nin(1990)onstratejikdnmeokuludahaayrntlbirkategorile tirme sunmaktadr.Buokullartasarm,planlama,pozisyon,giriimcilik,bilisel,renme, g,kltr,evrevebiimlemeokullardr.Buvebunungibiyazndabelirtilenperspektif ler strateji gelitirme srecimodelleri olarak deerlendirilmekte(Hart veBanbury, 1994) vestratejiyi(alternatiflerinideortayakoyarak)formleetmedevesemedetemelynlen dirici modeller olarak deerlendirilmektedir. Parnell ve Menefee (2007) ok fazla sayda ynetici perspektifi boyutlar olduunu ifade etseler de, almalarnda boyuta odak lanmlardr.Bunlar,(1)bilimveyasanatolarakstrateji,(2)tutarl(consistency)veyaesnek birsreolarakstratejive(3)yukardanaayaveyaaadanyukaryaklamolarakstra tejieklindedir.Buboyutlarstratejininuygulanmassonucueldeedilenktlargznne alnarakdeerlendirildiindeyneticiperspektifininstratejininbirbilimolarakalglanmas gereklilii yadsnamaz bir durumdur. Stratejik ynetim srecinin bir rgtteki nemli ka rarlarnalnmasiinnesnel,mantksal,sistematikbiryaklamvebusretebelirsizkoul laraltndaetkinkararlarverilebilmesiiinnicelvenitelbilgininorganizeedilmesinegiri mekolaraktanmlanabilmesi(David,2007:7)stratejiyeilikinbelirtilenseenekiinstrate jininbirbilimolduukonusundakiperspektifiolumlamaktadr.Stratejiyibilimselbirsre cin neticesinde ortaya ktn kabul etmek stratejinin belirlenerek bunu uygulamada istikrarllnn salanmas bir bakma stratejinin tutarllkla izlenmesi gereken bir sre olduuna iaret etmektedir. Kukusuz stratejik ynetim dinamik bir sretir fakat bu di
647
namikliksresonrasndaortayakanseimlerinbellibirtutarlkla/kararlklayerinegeti rilmesini veya izlenmesini zorunlu klar. nc perspektif olan yukardan aaya veya aadanyukaryadorusreilestratejigelitirmeperspektifidir.Stratejigelitirmesre cindestkademeninyanndadierynetimseviyelerindebusrece katlmalaraadan yukar bir sreci ifade etmektedir. Stratejik seim yaklam, yneticiye verilen roller ve ynetim yaznnda yneticilerin sahip olduklar yeteneklerin nem dzeyleri gz nne alndndastratejiyukardan(stynetimden)aaya(altkademelere)dorusreoldu ukabulndahagerekiklmaktadr.Aratrmannstratejikyetkinlikdeikenininikinci bileenistratejigelitirmesrelerindekiyaklamtrdr.Budeikenstratejigelitirme sreciyeteneiolarakdaifadeedilebilir(HartveBanbury,1994:253).Stratejigelitirme yetkinliininilkunsuruolanstratejiyevestratejininnaslolumasgerektiineilikinpers pektifi ele alrken bu unsur strateji gelitirme veya formle etme srecindeki aktrlerin yaklamlarverollerinindurumunuifadeetmektedir.Hart(1992),yukardadabahsedildii gibiyazndakifarklstratejigelitirmetipolojilerinibtnletirmeyealmtr.Hart(a.g.e.) yneticilerin rollerinin karlatrlmasna ve strateji gelitirme srecinde rgt yelerinin oynad rollere dayanarak be tipoloji ortaya koymutur. Bunlar; kumanda, sembolik, rasyonel, transaktifveretken trlerdir.Hartve Banbury(1994), bu trlerin performans ile ilikilerini ampirik olarak snamlardr. Aratrma bulgularna gre iletmelerin oklu stratejigelitirmetrnesahipolmalarileperformanslararasndapozitifilgileimvardr. Stratejik yetkinliin nc bileeni stratejik ynetim aralarn benimseme konusundaki yeterliliktir. letme stratejilerinin formle edilmesini ve uygulanmasn salayan birok ara mevcuttur (Badal, 2005: 365). Stratejik ynetim srecinin her evresinde bu aralar kullanlmaktadr.Stratejikynetimyaznndabuaralarniletmeperformansnaetkilerini ortayakoyanokfazlaaratrmannvarolduunusylemekabartolmaz. Aratrmada strateji gelitirme yetkinliinin etkisinin incelenecei baml deikenlerden biri iletme dzeyi stratejidir. letme stratejisi veya iletme dzeyi strateji terimi tek bir iletme iin ynetsel oyun plann ifade etmektedir (Thompson ve Strickland, 2001: 54). Kurumsal(Corporate)dzeystratejileresaseneitlialanlardaoksaydagenifaaliyetleri olaneitlendirilmi giriimlerinynetimiile ilikilendirilmiken,iletmedzeyistratejiler seildiipazar(lar)datekiletmebirimininrekabetedebilirliliinifarklbiimlerleilikilendi rilir(Burnes,1996:157).letmestratejisiiletmelerinnaslrekabetstnleldeedebi lecekleriileilgilidir(SlaterveOlson,2000:813814).MilesveSnowun(1978)vePortern (1980)tipolojileristratejikynetimvestratejikpazarlamayaznndaikihakimiletmestra tejisierevesidir(Hambrick,2003;SlaterveOlson,2000:813814).MilesveSnow(1978) organizasyonlarnrnpazarnfuzalanlarnbelirlemeveyaklamtarzlarnda(giriimcilik problemi)veyapvesrelerikurmada(ynetselveteknikproblem)baaryyakalamalar iin bu nfuz alanlarnda alternatif yollar ifade eden ayrntl bir ereve gelitirmi bu lunmaktadrlar.Porter(1980)giriimcilikprobleminifirmannnasldeeryarattnn(r neinfarkllatrmaveyadkmaliyet)veonunpazarmiktarvekapsamnnnasltanm landnn(rneinodaklanmveyapazargeniliinde)birrnolarakgrlmesigerek tiininermitir(SlaterveOlson,2000:813814). MilesveSnow(1978)drtstratejitrtanmlamlardr: Savunmaclar:Bustratejitrnesahipolanlariseldengeyiveyalnzcaimalatnsnrlbir ksmndarnlerreterekverimliliisalamayaabalarlar.Darhedefteyneltilmilerdir fakatbtnpazarnokyounbiristeklesavunduklarbelirlibirksmylailgilidirler.By lergtlerskkontrol,youniblmveyksekderecedebiimsellikvemerkezileme ilekarakterizeedilirler.
648
Giriimciler:Bunlarhemenhemensavunmaclarnkartdrlar.Yenirnlergelitirmek veyenipazarlardayeralmakiiniselesnekliisalamayamalarlar.Dinamikevrede etkilibirbiimdefaaliyetgsterebilmekiingevekyapya,dkyounluktaiblm nevebiimsellie,veyksekderecedeademimerkezilemeyesahiptirler. Analizciler: Bu rgt trndekiler nceki her iki trdekilerin en iyisinden yararlanmak iin abalarlar. Risk minimizasyonu ve kar maksimizasyonu amalarlar. Yeni pazarlara yalnzgiriimcilerinyaamakabiliyetlerinigsterdiklerindensonragiriyaparlar.Onlarn iseldzenlemelerimakulldemerkezilemikontrol,mevcutfaaliyetlerzerindesk kontrolfakatyenigiriimlerzerindedahaazkontrolilekarakterizeedilirler. Tepkiciler: Bu strateji artakalan bir stratejidir. Bu trdeki rgtler dier stratejiden dzensizce bir tanesini bir seip sonra brakp dierini seerek izlemeleri nedeniyle tu tarszvedengesizbiimlersergiler.Genellikle,tepkicilerevreselgelimelereuygunol mayanbirbiimdecevapverirler,baarszlklafaaliyetgsterirlervegelecekiinbelirgin birstratejiyekendileriniadamadklariingvensizdiler. Miles ve Snowun (1978) tipolojisi zerine yaplan aratrmalarda, genellikle, tepkici tr dardabraklmtr(rneinZahravePearce,1990;DaftveWeick,1984;DeleryveDoty, 1996;Hambrick,1981,1983veShortellveZajac,1990). Porter(1980:3539)be sektrelgilebaakabilmek ve rakiplerekarrekabetgc eldeetmekiinpotansiyelolarakbaarlolacakgenelstratejinermektedir.Bunlar;(i) toplammaliyetliderlii,(ii)farkllatrmave(iii)odaklanmastratejileridir.Toplammaliyet liderliistratejisi;kalite,hizmetvedieralanlarihmaledilmesede,rakiplerekyasladk maliyetler temelinde iletmenin kendini konumlandrmas abasn ifade eder. Maliyet liderlii stratejisi en dk maliyette mterilerce kabul edilebilecek zelliklerde rn ve hizmetretiminisalayaneylemlerbtndr.Farkllatrmastratejisi,firmannsunduu rn veya hizmeti farkllatrarak, tm sektrde benzersiz olarak kabuledilen bir ey ya ratmaktr.Sonjenerikstratejibelirlibiralcgrubu,rnyelpazesininbirkesitiveyacorafi pazarzerineodaklanmaktadr.Odaklanmaikiekildeolabilir:Odaklanmmaliyetliderlii stratejisi, iletmelerin belirli mteri gruplarna odaklanm olduu durumlarda, odaklan mfarkllatrmastratejisideiletmelerinfarkllatrmastratejisinibelirlimterigrubuna odaklamolarakdarbirpazarauygulanmasdurumundaszkonusudur.Ayrca,btnle ik veya karma(stuckinthemiddle)rekabetstratejisindendeszetmekolanakldr.B tnleik rekabet stratejisi, iletmelerin, jenerik rekabet stratejilerini (maliyet liderlii ve farkllatrma)veyaodaklanmstratejilerdenikiveyadahafazlasnaynandaveyabirbiri neyaknaralklarlauygulanddurumlardaszkonusuolmaktadr(Porter,1980).Ksaca, jenerik stratejilere (maliyet liderlii, farkllatrma ve odaklanma) dayanlarak iletme dzeyindebetrstratejidenszedilebilir(Hittvd.,2007:108). Aratrmann baml deikenlerinden bir dieri, iletme performansdr. Bu deikenin stratejigelitirmeyetkinliininrgtselktlaraetkisikonusundakidurumubelirlemekiin kullanlmtr.Aratrmadakabuledileniletmeperformanstanm,iletmeninstratejisini gelitirenlerinostratejidenekonomikolarakbeklentilerininkarlamadzeyininalglanma sdr. Aratrmanntemelolaraknermesiyleifadeedilebilir: nerme 1. Strateji gelitirme yetkinlii ykseldike iletme stratejisi tr Porteryanbalamdabirleikstrateji,MilesveSnowuntipolojisibalamndagiri imcistratejitrolmaeilimindedir. nerme2.Stratejigelitirmeyetkinliiarttkailetmeperformansartar.
649
nerme3.StratejitrPorteryanbalamdabirleikstratejiolaniletmelerinsaf stratejitrnegre,stratejitrMilesveSnowtipolojisinegregiriimcistrateji trolaniletmelerindiertrleregreiletmeperformanslardahayksektir. Aratrmada yukarda belirtilen snanacak nermelere ilikin aratrma modeli aadakigibidir:
letmeDzeyiStratejiTr Porteryanbalamdabirleik strateji MilesveSnowuntipolojisi balamndagiriimcistrateji
StratejiGelitirmeYetkinlii Stratejiperspektifi Stratejigelitirmesrecin dekiyaklamtrleri Stratejikynetimaralarn benimseme
+
letmePerformans
ekil1.AratrmaModeli
3.ARATIRMANINYNTEM Aratrmann yntemi surveydir. Veri toplama arac ankettir. Aratrmann anaktlesi s tanbulSanayiOdas(SO)2007ylTrkiyenin1000byksanayikuruluudur.Poplasyo nu 1000 olan bir anaktle bykln % 5 hata pay ile temsil eden rneklem says 278dir (Saunder vd., 2000: 156). Aratrmada strateji gelitirme srecine katlan iletme yneticilerden veri toplanmtr. Aratrmaya katlan yneticiler en az yldr iletmede aynynetimkademesindebulunanyneticilerdir. Stratejikyetkinlikdeikeniiinuleklerkullanlmtr:Yneticiveyailetmesahiplerinin strateji perspektifleri Parnell ve Menefee (2007) tarafndan gelitirilen lek ile stratejik perspektifskoruhesaplanmtr.Bulek6boyuttaherbirboyutulen4ifadedentop lam24maddedenolumaktadr.Stratejikperspektifboyutlaryledir:sanat,bilim,tutar llk,esneklik,stynetimdenaltynetimeynelimvesonolarakaltynetimdensty netimeynelimdir.Buaratrmadabilim,tutarllkveyukardanaayaynelimboyutlar kullanlmtr.Aratrmannstratejikyetkinlikdeikenininikinciunsuruolanstratejigeli tirmesreciyeteneiiinHartveBanbury(1994)ninstratejigelitirmesrecitrlerilei kullanlmtr.Bulekte5boyutulen17maddebulunmaktadr.Bubeboyuttry ledir: Kumanda, sembolik, rasyonel, transaktif ve retken trlerdir. Stratejik yetkinliin ncunsuruolanstratejikynetimaralarnbenimsemedeikeniiinadetyabanc (David,2007;Hittvd.,2007;ThompsonveStrickland,2001),iki adetdeulusal(lgenve Mirze,2007;Eren,2005)yazndanseilenstratejikynetimkitaplarndayeralanstratejik ynetim aralar seilmitir. Bu aratrmada seilen aralar 13* adettir. letme sahip ve yneticilere mevcut olarak uyguladklar stratejilerinin geliiminde bu aralardan ne d zeydeyararlandklarsorulmuvebuleinskoruoiletmeninstratejikynetimaralarn
Kritik Baar Faktrleri Analizi, Be G Analizi (Endstri Yaps Analizi), Deer zinciri Analizi, SWOT Analizi, StratejikPozisyonveDeerlendirmeMatrisi,PerformansGleriAnalizi,DengeAnalizi,BostonDanmaGrubu birimleriPortfyYnetimMatrisi,HoferbirimleriPortfyYnetimMatrisi,YnlendiriciPolitikaMatrisi,Rowe Modeli,PIMSAnalizivesonolarakDengeliDeerlendirmeizelgesi.
650
benimsemederecesiolarakkabuledilmitir.Stratejikyetkinlikiinbelirtilenunsurdaki ifadeler Likert Tipi 7li derecelendirme lek ile llmtr. Her lek sonucu elde edilen metrik verinin ortalama skoru bu aratrmada strateji gelitirme yetkinlii skoru olarak kabul edilmitir. letme stratejisi tr iin Porterin (1980) jenerik stratejilerine ilikintanmlamalarkullanlmtr.Herbirstratejinintanmverilerek,iletmelerdenmev cut olarak uyguladklar stratejileri tanmlara uygun ierikte ise semeleri istenilmitir. BenzerekildeMilesveSnowunstratejitipolojisiiindetanmlamalarverilmiiletmenin hangi tipolojiye en uygunsa onu semeleri istenmitir. Zahra ve Pearce (1990), Daft ve Weick(1984),DeleryveDoty(1996),Hambrick(1981,1983)veShortellveZajacn(1990) almalarnadayanaraktepkicitraratrmalarndadardabrakmlardr(Sabherwalve Chan,2001).Bualmadadabelirtilenalmalaradayanlaraktepkicirgttrdarda braklmtr. letme performans deikeni iin, Parnell ve Menefee (2007) tarafndan kullanlan 4 ifaden oluan lek iletme stratejisinin iletmeye ekonomik olarak katks anlamnda baarmna ilikin deerlendirme eklinde yine 7li likert tipi lek vastasyla llmtr.KullanlanaratrmadalmaracnnAlphadeeri0.829dur. 4.BULGULAR Aratrmayakatlaniletmesays33tr.Builetmelerden17tanesindenelektronikposta araclyla,4tanesiilepostaaraclylavekalan12tanesiilezmirilindekistanbulSanayi Odas2007enbyk1000iletmearatrmasndayeralanlarlayzyzegrlerekanket sorularcevaplandrlmtr.Aratrmayakatlanlarnortalamatoplamalmahayatsresi 20,9yl,uandakialtklariletmedetoplamalmasreleri9,75ylveortalamayalar 44,21dir. Aratrmaya katlanlarn 30u erkek, 3 bayandr. 33 kiiden lisansst, dierlerilisansdzeyindeeitimgrmlerdir.Aratrmaverilerizerinenceliklenormal liktestivegvenirlilikanaliziyaplmtr.Normalliktestisonularnagrearatrmaverileri normal dalama uymamaktadr. Bu yzden aratrmada yaplan ok deikenli analizler parametrikolmayantestlerleyaplmveilikilerincelenmitir.Yaplangvenirlikanalizleri sonucu stratejiperspektifleiAlphadeeri0.793,stratejigelitirmesrecindekiyakla mtrleriiinkullanlanleinAlphadeeri0,848,stratejikynetimaralariinkullan lan lein Alpha deeri 0,873 ve alglanan iletme performans iin kullanlan lein Alphadeeri0,830dur.Aratrmadaortalamastratejikyetkinlikskoruhesaplanmtr.Bu skorstratejiperspektifininbilim,tutarllkvestynetimdenaltynetimeyaklamolarak stratejiboyutlarnnortalamasile,stratejigelitirmesreciyaklamtrleriortalamasve stratejik ynetim aralarn kullanma ve benimseme durumlarnn ortalamas alnarak bu ortalamalarndaortalamadeeriolarakkabuledilmitir. AratrmannbirincinermesiiinPorteryenbalamdakarmastratejileresahipolanlarile olmayanlarn ve Miles ve Snowun tipolojisi balamnda nc stratejiye sahip olanlar ile olmayanlar arasnda stratejik yetkinlik asndan farkllk olup olmadna baklmtr. Bu nuniinparametrikolmayanhipoteztestlerindenMannWhitneyUtestiyaplmtr.Yap lan analiz sonucuna gre Porteryenbalamda karma stratejiye sahip olanlarile olmayan iletmelerarasndakifarkllktestindeanlamllkdeeri(0,828)0,05tenbykolduuiin anlamlbirfarkszkonusudeildir.MilesveSnowuntipolojisibalamndancstrateji yesahipolaniletmelerilesahipolmayanlararasndastratejikyetkinlikasndanfarkllk olup olmadn belirlemek iin de MannWhitney U testi yaplmtr. Farkllk testinde anlamllkdeeri(0,405)0,05tenbykolduuiinanlamlbirfarkllkszkonusudeildir. Yaplananalizlerneticesindearatrmannbirincinermesiburneklembalamndades teklenmemektedir.Aratrmannikincinermesiiinkorelasyonanaliziyaplmtr.Analiz ktsTablo1.degrlmektedir.
Tablo1.StratejiGelitirmeYetkinlii*PerformansBasit(kili)Korelasyonu
StratejiGelitirme Yetkinlii Alglananletme Performans PearsonKore lasyonu Sig.(2tailed) N PearsonKore lasyonu Sig.(2tailed) N StratejiGelitirme Yetkinlii 1 33 .511(**) .002 33 Alglananletme Performans .511(**) .002 33 1 33
651
**Korelasyon0.01dzeyinde(2kuyruklu)anlaml.
Analiz ktsndan grlecei zere strateji gelitirme yetkinlii arttka alglanan iletme performansartmaktadr.likiortadzeydepozitifbirilikidir.Yaplananalizneticesinde aratrmannikincinermesiaratrmarneklemibalamndadesteklenmektedir. Aratrmann nc nermesinin snanmas amacyla MannWhitney U testi yaplmtr. Porteryanbalamdabtnleik(karma)stratejibenimseyeniletmelerinsaftrdeiletme dzeyistratejibenimseyenlerdeniletmeperformansdahayksekolurnermesinisna makamacylayaplananalizdebunermenindesteklenmediibulgulanmtr.Testistatis tii sonu deerine gre anlamllk deeri (0,985) 0,05ten byk olduu iin btnleik stratejibenimseyenlerilebenimsemeyenlerarasndaalglananiletmeperformansasn dan anlamlbirfarkszkonusudeildir.MilesveSnowuntipolojisibalamndagiriimci stratejitrnesahipolaniletmelerileolmayaniletmelerinalglananiletmeperformans larkarlatrldndatestistatistiianlamllkdeeri(0,000)0,05tenkkolduuiiniki gruparasndaanlamlbirfarkolduubulgulanmtr.FarkllnnedeniTablo2.degrl mektedir. Tablo2.Sralar MilesveSnow SraOrtalamala Tipolojisi r N AlglananletmePer Giriimciler 9 26.56 formans SavunmacveAna 24 13.42 lizciler Toplam 33 Tablodangrleceizeregiriimcistratejitrnesahipolaniletmelerinalglananiletme performansortalamasdierlerindendahayksektir. 5.ARATIRMANINSINIRLILIKLARI Aratrmannilksnrlltemsilgcolmamasdr.Bunedenlearatrmaverilerineolduka temkinli yaklalmasnda fayda vardr. Bir dier snrllk iletmelerde strateji gelitirme srecine katlan tm yneticiler iin ortalama bir yetkinlik skoru hesaplanmamas olarak ifade edilebilir. Ayrca aratrmada genel olarak alglanan performans durumu iletme performansolarakdeerlendirilmitir. 6.SONU Aratrmadailetmelerinstratejigelitirmesreciniynetenlereilikinbirstratejigelitir meyetkinliibelirlenmesiamalanmolup,buyetkinlikboyutununiletmestratejisitr veiletmeperformansileetkileiminiirdelemektemelolarakodaklanlanhusustur.Ara
652
trma sonularna gre aratrma nermelerinden birinci nerme desteklenmemektedir. Belirlenen stratejik yetkinliin iletme dzeyi strateji seimine etkisi olmad bu aratr madaki rneklem balamnda grlmektedir. Aratrmann ikinci nermesi desteklenmi olupncnermeiseksmendesteklenmitir.Fakatikincinermedeperformansyne ticilerin algladklar performans olmas ve aratrma rneklem kitlesinin ana ktleden normal dalma uygun olarak seilme kriterini tamad iin bu yetkinlik performans ilgileimine temkinli yaklalmasnda fayda grlmektedir. Aratrmann nc nerme sindeiletmelerinPorteryanbalamdastratejininbtnleikvesaftrolmasileiletme performanskonusundaanlamlbirfarkllkgzkmemekteikenMilesveSnowuntipoloji sindeki nc (giriimci) stratejiye sahip olanlarn dierlerine gre daha iyi performans ortalamasnasahipolduklargrlmektedir. Aratrmannuzgrstemsilgcolanrneklemsaysnaulalmasvesektrfarkllklar n gz nne alarak modeldeki deikenlerin etkileimini irdelemektir. Ayrca ilerisi iin stanbulSanayiOdasenbyk1000iletmeverilerindenhareketle10yllkdnemdeen iyi aktifkarllveeniyizsermayekarllolaniletmelerileenktolaniletmelerin belirtilen stratejik yetkinliklerde durumlar ve iletme stratejisi trleri irdelenmesi ama lanmaktadr. KAYNAKA
Allen,R.S.veM.M.Helms(2006),LinkingStrategicPracticesAndOrganizationalPerformanceTo PortersGenericStrategies,BusinessProcessManagementJournal,12(4),433454. Andrews, R., G. A. Boyne ve R. M. Walker (2006), Strategy Content and Organizational Perform ance:AnEmpiricalAnalysis,PublicAdministrationReview,Jan.Feb.,5263. Astley,W.G.veA.H.VandeVen(1983),CentralPerspectivesandDebatesinOrganizationTheory, AdministrativeScienceQuarterly,28(2),245273. Badal, A. (2005), Using Interdisciplinary Thinking to Improve Strategy Formulation: A Managerial Perspective,InternationalJournalofManagement,22(1),365375. Barca,M.(2006),YneticinizNeDzeydeStratejist?,14.UlusalYnetimveOrganizasyonKongresi BildirilerKitab,435440. Barnes, J. E. (2003), Top Management Experience and Firm Performance: A Comparison of the Resource Based View and Upper Echelon Theories, New Brunswick, New Jersey, Baslmam DoktaraTezi. Burnes, B. (1996), Managing Change: A Strategic Approach to Organisational Dynamics, London: Pitman. Daft, R. L. Ve K. E. Weick (1984), Toward a Model of Organizations as Interpretation Systems, AcademyofManagementReview,9(2),284295. David,F.R.(2007),StrategicManagement:ConceptsandCases,NewJersey:PearsonPrenticeHall. Delery,J.E.veD.H.Doty(1996),ModesofTheorizinginStrategicHumanResourceManagement: TestofUniversalic,ContingencyandConfigurationalPerformancePredictions,AcademyofMan agementJournal,39(4),802835. Eren,E.(2005),StratejikYnetimveletmePolitikas,stanbul:BetaBasmYaymDatm. Hambrick,D.C.(1981),Environment,Strategy,andPowerwithinTopManagementTeams,Admin istrativeScienceQuarterly,26,253276. Hambrick, D. C. (1983), Some Tests of the Effectiveness and Functional Attributes of Miles and SnowStrategicTypes,AcademyofManagementJournal,26(1),526. Hambrick,D.C.(2003),OntheStayingPowerofDefenders,Analyzers,andProspectors,Academyof ManagementExecutive,17(4),115118. Hart,S.L.(1992),AnntegrativeFrameworkforStrategyMakingProcesses,AcademyofManage mentReview,2,337351. Hart,S.L.VeC.Banbury(1994),HowStrategyMakingProcessCanMakeADifference,Strategic ManagementJournal,15,251269.
653
Hinterhuber, H. H., W. Popp (1992), Are You A Strategist or Just A Manager?, Harvard Business Review,70(1),105113. Hitt,M.A.,R.E.HoskissonveR.D.Ireland(2007),ManagementofStrategy,China:ThomsonSouth Western. Jensen,M.veE.J.Zajac(2004),CorporateElitesandCorporateStrategy:HowDemographicPrefer ences and Structural Position Shape the Scopeof Firm, StrategicManagement Journal, 25(6), 507524. Jones,G.(2000),PerspectivesonStrategy,Ed.S.S.Horn,TheStrategyReader,UK:BlackwellBusi ness. Kor, Y. (2003), Experiencebased Top Management Team Competence and Sustained Growth, OrganizationScience,14(6),707719. Lo,C.M.veJ.R.Wang(2007),TheRelationshipBetweenDefenderandProspectorBusinessStrate giesandOrganizationalPerformanceinTwoDifferentIndustries,InternationalJournalofMan agement,Vol.24,No.1,174183. Miles,R.E.,C.C.Snow,A.D.MeyerveH.J.Coleman(1978),OrganizationalStrategy,Structureand Process,AcademyofManagementReview,July,546562. Miles, R. E., ve C. C. Snow (1978), Organizational Strategy, Structure, and Process, New York: McGrawHill. Mintzberg,H.,B.Ahlstrand,veJ.Lampel(1998),StrategySafari,NewYork:TheFreePress. Mintzberg, H., J. B. Quinn ve R. M. James (1988), The Strategy Process: Concepts, Contexts and Cases,London:PrenticeHall. ParnellJ.A.veM.L.Menefee(2007),TheViewChangesattheTop:ResolvingDifferencesinMana gerialPerspectivesonStrategy,SamAdvancedManagementJournal,Spring,414. Porter,M.E.(1980),CompetitiveAdvantage:CreatingandSustainingSuperirorPerformance,New York:FreePress. Robbins,S.(1990),OrganizationTheory:Structure,DesignandApplication,USA:PrenticeHall,Inc. Sabherwal,R.veY.E.Chan(2001),AligmantBetweenBusinessandISStrategies:AStudyofPros pectors,AnalyzerandDefenders,InformationSystemsResearch,12(1),1133. Sanayi(2007),Trkiyenin500BykSanayiKuruluu2006,stanbulSanayiOdasDergisi,497. Sanayi (2007), Trkiyenin kinci 500 Byk Sanayi Kuruluu 2006, stanbul Sanayi Odas Dergisi, 498. Saunders,M.N.K., P.LewisveA.Thornhill(2000),ResearchMethodsforBusinessStudents,Eng land:PearsonEducationLimited. Shortell,S.M.veE.J.Zajac(1990),PerceptualandArchivalMeasuresofMilesandSnowsStrategic Types:AComprehensiveAssessmentofReliabilityandValidity,AcademyofManagementJour nal,33(4),817832. Slater, S. F. ve E. M. Olson (2000), Strategy Type and Performance: The Influence of Sales Force Management,StrategicManagementJournal,21,813829. Slocum,J.W.veD.Hellriegel(2008),FundamentalsofOrganizationalBehavior,US:SouthWestern, DivofThomsonLearning. Thompson, A. ve A. J. Strickland (2001), Strategic Management: Concepts and Cases, New York: McGrawHill. TrkeSzlk(2005),TrkDilKurumuYaynlar,YaynNo:549,10.Bask. lgen,H.veS.K.Mirze(2007),letmelerdeStratejikYnetim,stanbul:ArkanYaynlar. Whittington,R.(2001),WhatisStrategyandDoesItMatter?,London:ThomsonLearning. Wright, R. P. (2004), Top Managers Cognitions of the Strategy Making Process: Differences Be tweenHighandLowPerformingFirms,JournalofGeneralManagement,30(1),6178. Zahra, S. A. ve J. A. Pearce (1990), Research Evidence on the Milessnow Typology, Journal of Management,16(4),751768.
654
ETK,KURUMSALTBARVEKURUMSALPERFORMANSLKSN BELRLEMEYEYNELKLK500LETMENDEYAPILMIBRARATIRMA
HalilSAYLI AfyonKocatepeniversitesi ..B.F.letmeBlm sayli@aku.edu.tr DuyguKIZILDA AfyonKocatepeniversitesi..B.F.
ZET Etik ve kurumsal itibar, farkllaan i ortamnda ve yeni rekabet artlarnda nemli bir farkllama arac olarak grlmeye balanmtr. Farkllama arac olarak Etik ve kurumsal itibar, srekli ve gvenilir ilikiler kurma ve yksek performans elde etme konusunda da temel i deerlerinden biri haline gelmektedir. Etik ve kurumsal itibar,2000liyllardayenidenyounbirekildehembilimselevredevehemdeidnyasndagndemegelmive incelenmeye balanmtr. Bu alma ile, ampirik zellikli bir aratrma olarak konuya farkl bir katk sunmaya almaktadr. Aratrmadaetik,kurumsalitibarvekurumsalperformansarasndabirilikiaramaklabirlikteMKByesiolanlar ve olmayanlar arasnda bir farkllama varm? Sorusu cevaplandrlmaya allmaktadr. Bu soruyu cevaplama amacilelk500letmeiindearatrmayaplmtr.Aratrmadaneldeedilensonularagreitibarzerindeetik ilkelerinnemlibirbelirleyiciolduubelirlenmitir.Performansfaktrolarakfinansalgstergeleredayaliletme performansyla kurumsal itibar arasnda anlaml iliki kmazken, kalite ve mteri memnuniyetiyle kurumsal itibararasndaanlamlilikilergrlmektedir.BununlabirlikteMKByekaytlolanveolmayaniletmelerarasn daanlamlfarkllklarnortayakmadgrlmtr. AnahtarKelimeler:Etik,kurumsalitibar,kurumsalperformans
VeyselACA AfyonKocatepeniversitesi ..B.F.letmeBlm agca@aku.edu.tr ZLEMYAARUURLU Gaziantepniversitesi..B.F
1.GR 2000liyllardaidnyasndameydanagelenetikdolaylar,yolsuzlukveusulszlklerin kamuoyundahzlbirekildeyaylmayabalamas,mterilerindikkatlerininetikdeerler vekurumsalitibarkonularzerineyounlamasnanedenolmutur.Bunedenle,mteri lergvenilirlikkonusundaoldukaduyarlhareketetmektevegvenilirvekredibilitesi yksekiletmelereynelmeeilimigstermektedirler. Etik ve kurumsal itibar ile ilgili uygulamalar, hedef kitlelere deer sunmak ve bylelikle rekabetstnlsalamakisteyeniletmeleriinetkilibiryolhalinegelmektedir. 2.ETK Sonyllarda,etikyaklamnnplanakmasveonaolanihtiyacniddetlenmesi,sradan gerekleenbirdurumdeildir.Ynetimveihayatndakietikdeerlereaykrdavranve uygulamalarnartmas,usulszlk,yolsuzlukveyozlamalarnyaygnlamasbiretikboyu tungerekliliinitmplaklylahissettirmitir(Balkr,2005:204).rgtseletik,rgtiin den ve dndan kaynaklanan sorunlarn zmnde, rgt ve igrenlerin gereksinim duyduklar ereveyi oluturur. Bu ereve, igrenleri etik ilkelere uygun davranmada gdleyicibiretkiyesahiptirveaynzamandargtkltrndenemlildeetkileye rek,rgtiindevedndabireyleringerekletirmesiistenendavranlartanmlar(Aydn, 2002:141).Budavranlarnetikilkelereuygunluuiletmeninivedevredetutarlve gvenilirilikioluturmasnsalar.Builiki,ievredeigrenvergtarasndayksek derecede uyum, rgte balk ve yksek performans eilimine neden olur (Finegan ve Theriault, 1997: 711). Ayn zamanda bu durum, yksek etik deerlere sahip donanml
655
igrenleriveynetimi,dahatutarldavranmavestratejikhedeflerigerekletirmeabala rnaynlendirecektir(Mizuo,1998:66).letmekararvedavranlarnnetikilkelereuy gunluu onlarn ahlakl kurulu temiz kurulu (Berkman, 2007: 419) olarak i ve d evredekiimajlarndestekleyecekvekurumsalitibarlarnnartmasnanedenolacaktr. 3.KURUMSALTBAR Fombrunkurumsalitibar;birirketingemieylemlerinivefarkllnortayakoyan,gele cekteki bak asn tanmlayan, ebedi temsili olarak deerlendirir. (Carmeli ve Tishler, 2005:10). Bu temsil ile iletmeler, kamuoyunda gven ve saygnlk kazanrlar (Weiss vd.1999).letmelerinpiyasadasaygnlkkazanmas,onlarnpiyasadeerleriniarttrmakta ve onlar bircazibemerkezihaline getirmektedir. (Williams ve arkadalar (2005). yi bir itibara sahip olmak, ksa dnemli kra odaklanmaktansa uzun dnemli bir vizyona gre davranmaygerekliklar(TuckerveMelewar,2005:387).Dolaysyla,birirketinkurumsal itibarnniyiolmas,oirketinuzundnemlibaarlarndaoldukanemlibirroloynar. 4.KURUMSALPERFORMANS letmelerstratejikyaklamileuzunsreliilikikurma,builikilerisrdrmevegelitirme abas iine girerler. Srdrlebilir bir baar yakalamann, nitelikli i ve d kaynaklara ulaabilmeninenetkinyntemigvenilirvesrekliilikilergelitirmektir.Yneticilerinetik davran,tutumvekararlariletmelerinbuilikilerikurmalarndavegelitirmelerindeen nemlietkenlerdenbirisidir.Weaver,(1999)almasnda;tepeynetiminin,kurumsaletik normlara ball arttrmas ile iletmenin performans zerinde hzlandrc bir etkiye sahipolduusonucunaulamtr. Etik ve sorumlu davranmann farknda olan iletmeler, pragmatik yaklamlardan ziyade yanstcyaklamlartercihetmeeilimindedirler.letmelerin,gnmzykseketkileim ortamndatercihettikleripragmatikyaklamlar,uzundnemdeonlarzordurumdabra kacak sonularla karlamalarna neden olmaktadr (Pruzan, 2004:64). Bu nedenle prag matikyaklam,yanstcyaklam ilebir araya getirildii taktirde,kurumsal bilincingeli mesine neden olacak ve bylelikle daha stn bir kurumsal itibar ile irket performans eldeedilecektir 5.ARATIRMANINAMACIVEYNTEM 5.1.AratrmannAmac: Bu aratrma temelde; etik, kurumsal itibar ve kurumsal performans arasndaki ilikileri ortayakarmayamalamaktadr.Aynzamanda,lk500iletmeiindebulunanveMKB yesiolanveolmayaniletmelerinetik,kurumsalitibarvekurumsalperformansasndan karlatrlmasvefarkllklarnnortayakonulmasdaalmannamacarasndadr. 5.2.AratrmannKapsam: Aratrma, Trkiye de lk 500 letmede MKB yesi olan ve olmayan iletmeler zerinde gerekletirilmitir. lk 500 letme iinden basit tesadfirneklem ile seilmi 250 ilet meyeanketlergnderilmi ve100anketingeridnsalanmtr.Bunlardan91tanesi eksiksizdoldurulduuiinaratrmayadahiledilmitir. 5.3.AratrmannYntemi: Aratrmada, nicel yntem tercih edilmi ve verilere ulamada standardize anket arac kullanlmtr. Anket formu 40 sorudan olumaktadr. lek, Abraham Carmeli ve Asher Tishler. Perceived Organizational Reputation and Organizational Performance: An EmpricalInvestigationofIndustrialEnterprisesisimli,CorporateReputationReview,der gisindeyaynlananmakalesindenyararlanlarakoluturulmutur. Anket formu 4 ksmdan olumaktadr. 1. ksmda, kontrol deikenlere ynelik sorular (11),2.ksmda;yazletikilkelereyneliksorular(5),3ksmda;alglanankurumsalitibara
656
yneliksorular(8),4.ksmdaise;kalite,mterimemnuniyeti,finansalperformans,pazar pay ve mteri siparileri boyutlar itibariyle ok boyutlu iletme performansna ynelik sorular(7)yeralmaktadr.AnketformundayaplandrlmikiliveLikerttipi5lilekkul lanlmtr.Etikilkelereynelikleinalphadeeri0,916,alglanankurumsalitibarayne lik lein alpha deeri 0,768, iletme performansna ynelik lein alpha deeri ise, 0,843olarakbelirlenmitir. 5.4.AratrmannSorular: Etik,kurumsalitibarvekurumsalperformansarasndabirilikivarm?Temelsorusundan hareketleaadakialtsorularcevaplandrlacaktr. Etikilkelereuygunhareketetmeileiletmelerinitibarlararasndabirilikivarm? letmelerinalglananitibarlarilealglananperformanslararasndabirilikivarm?. EtikilkelereuygunhareketetmeninfirmaitibarnarttrmasasndanMKByesiolanve olmayaniletmelerarasndabirfarkllkoluturuyormu? 5.5.AratrmaVerilerininAnalizi: 5.5.1.Aratrmarneklemininzellikleri Aratrma kapsamnda stanbul Sanayi Odasnn 2007 yl byklk sralamasna gre 91 adetiletmeyeralmaktadr.Builetmelerin%27si15yl;%21i20yl;yaklak%52side 20 yldan uzun bir sredir faaliyet gstermektedir. letmelerin %25i tekstil sektrnde, %12siplastikvekimyasektrnde,%22sigdasektrnde,%14makinesanayinde,%10 otomotivsektrndeve%17sidediersektrlerdefaaliyetgstermektedirler.letmele rin32tanesininhisseleriborsayakaytlyken59tanesikaytldeildir.Aratrmadayeralan iletmelerin 76 tanesinde yazl etik ilkeler mevcut iken, 15 tane sinde yazl etik ilkeler mevcutdeildir. 5.5.2.AratrmaBulgularnnAnalizi 5.5.2.1. Etik ilkelere uygun hareket etme ile letmelerin itibarlar arasnda bir iliki varm? Aratrmada yer alan deikenlere ynelik aritmetik ortalamalar, standart sapmalar ve aralarndakikorelasyonlarincelenmitir.Bunagre,etikilkelerinvarlylakurumsalitibar arasndabirebirkuvvetlibirpozitifilikigrlmektedir.Ayrcafinansalgstergeleredayal iletmeperformansylakurumsalitibararasndaanlamlbirilikikmazken,kalitevem teri memnuniyeti ile kurumsal itibara arasnda %95 gven aralnda anlaml ilikiler g rlmektedir.Busonularagrealmadayerverilenetikilkelereuygunhareketetmeile letmelerinitibarlararasndabirilikivarm?sorusunacevapolarakbuikideikenara sndapozitifynlbirebiranlamlbirilikininolduunusylemekmmkndr. 5.5.2.2.letmelerdekiEtiklkeler,AlglanantibarvePerformaslikilerininAnalizi Etik ilkeler, rn/hizmet kalitesi ve mteri memnuniyetinin alglanan itibar zerindeki etkisiniortyakarmayaynelikokluregrasyonanalizisonularincelendiinde,(R=0,498, R=0,242,p<.0,01)ilikianlamlkmaktadr.Regrasyonkatsaylarnnanlamllnailikin ttestisonularincelendiindeise,alglananitibarzerindesadeceetikilkelerin(=0,42) nemlibelirleyiciliesahipolduugrlmektedir.Buanlamllkkendisinikorelasyonanalizi sonularndadagstermiti. 5.5.2.3. Etik ilkelere uygun hareket etmenin firma itibarn arttrmas asndan MKB yesiolanveolmayaniletmelerarasndabirfarkllkoluturuyormu? almada yeralan deikenler bakmndan MKBye kaytl olan ve olmayan iletmelerin farkllapfarkllamadngsterenttestisonularyeralmaktadr.Deikenlereynelik ortalamalarvestandartsapmadeerleriarasndakifarklarnanlamlliinyaplanttesti
657
sonularnagreMKByekaytlolanveolmayaniletmelerarasndaanlamlfarkllklarn ortayakmadgrlmektedir. 5.5.2.4.tibaralgsasndanMKByesiolanveolmayaniletmelerarasndabirfarkllk varm? MKBdeyeralanvealmayaniletmelerbakmndanetikilkelervealglananitibararasn daki ilikileri ortaya koyan oklu regrasyon analizi sonular yer almaktadr. Her iki grup iletme bakmndan, etik ilkelerle alglanan itibar arasnda anlaml pozitif ilikiler ortaya kmtr. Ancak, standardize edilmi regrasyon katsaylarna ( deerlerine) baktmzda MKByeyeolaniletmelerbakmndanbuikideikenarasndakiilikidahaglgrl mektedir.Yinede bu sonulara gre etik ilkelere uygunhareket etmenin iletme itibarn arttrmas asndan MKB yesi olan ve olmayaniletmeler arasnda anlaml farkllklarn olmadn sylemek mmkndr. Dier taraftan MKBye ye olan iletmelerde rn/hizmetkalitesiylealglananitibararasndaanlamlilikikarken;MKByeyeolma yanlardaanlamlilikikmamtr. Tablo4.letmelerinMKByekaytlolupolmamalarnagreEtikilkelervetibarArasnda kilikiyeYnelikStandardizeRegrasyonAnaliziSonular MKBye MKBye Seenekler Toplam rneklem yeolanlar ye olma Bamsz yanlar (n=32) (n=91) Deikenler Deer Deerleri (n=59) Deerleri leri Etiklkeler ,421** 0,46** 0,32* rn/HizmetKalitesi ,101 0,24* 0,13 MteriMemnuniyeti ,184 0,10 0,20 R 0,49 0,47 0,52 AyarlanmR 0,24 0,22 0,27 Fdeeri 12,08 8,234 2,655 pAnlamllkDzeyi 0,000 0,001 0,068
**p<0,05anlamllkseviyesindeilikianlaml;*p<0,10anlamllkseviyesindeilikianlaml
5.5.2.5. Kurumsal itibar algsnn firma performansn arttrmas asndan MKB yesi olanveolmayaniletmelerarasndabirfarkllkvarm? Tablo 5de MKBde yer alan ve almayan iletmeler bakmndan alglanan itibarla iletme performansarasndakiilikileriortayakoyanokluregrasyonanalizisonularyeralmak tadr.Standardizeedilmiregrasyonkatsaylarna(deerlerine)greherikigrupiletme bakmndan alglanan itibarla iletme performans arasnda anlaml pozitif ilikiler ortaya kmamtr. Dier taraftan MKBye kaytl iletmelerde rn/hizmet kalitesi ve mteri memnuniyetiyle iletme performans arasnda pozitif ilikiler grlrken; MKBye kaytl olmayaniletmelerdesadecemterimemnuniyetiyleiletmeperformansarsndaanlaml pozitif iliki grlmektedir. Ancak btn bunlar kurumsal itibar algsnn iletme perfor mansnarttrmasasndanMKByesiolanveolmayaniletmelerarasndafarkllklarn olduunugstermemektedir.
658
Tablo5.letmelerinMKByekaytlolupolmamalarnagreAlglanantibarve PerformansArasndakilikiyeYnelikStandardizeRegrasyonAnaliziSonular MKBye MKBye Seenekler Toplam yeolma rneklem yeolanlar yanlar (n=32) (n=91) Bamsz (n=59) Deerleri Deer Deikenler Deerleri leri Alglanantibar 0,07 0,10 0,09 rn/HizmetKalitesi 0,22* 0,35** 0,12 MteriMemnuniyeti 0,19 0,19* 0,23* R 0,35 0,48 0,23 AyarlanmR 0,23 0,23 0,07 Fdeeri 4,093 5,527 0,567 pAnlamllkDzeyi 0,002 0,002 0,688
**p<0,05anlamllkseviyesindeilikianlaml;*p<0,10anlamllkseviyesindeilikianlaml
SONU Aratrmadaetik,kurumsalitibarvekurumsalperformansarasndabirilikivarm?Sorusu cevaplandrlmaya allmtr. Elde edilen sonulara gre, itibar zerinde etik ilkelerin nemlibirbelirleyiciolduubelirlenmitir.Performansfaktrolarakfinansalgstergelere dayal iletme performansyla kurumsal itibar arasnda anlaml iliki kmazken, kalite ve mterimemnuniyetiylekurumsalitibararasndaanlamlilikilergrlmektedir.Bununla birlikte MKBye kaytl olan ve olmayan iletmeler arasnda anlaml farkllklarn ortaya kmadgrlmtr. letmeleringvenilirvesrekliilikilerkurmaszellikleyksekperformanslargsterme leriasndanoldukanemlihalegeldiihemliteratrdekidieralmalardavehemde bualmadabirkezdahagrlmektedir.letmelerinkendilerinekarolangvenisarsa cak herhangi bir eylemde bulunmalar, onlarn itibarlarn olumsuz etkileyecektir. Bu du rum iletmelerin hem piyasa deerlerini drecek ve hem de mterilerin kamasna nedenolacaktr.Bunedenle,yksekperformansgsterereksreklibymeabasiinde olan iletmeler piyasalarda kendi itibarlarn sarsacak herhangi bir durumdan kanma konusundadahaduyarlolmakzorundadrlar. KAYNAKA
Aydn,.P.(2002),Ynetsel,MeslekivergtselEtik,3.Bask,stanbul:PegemaYaynclk. Balkr,G.(2005),vereninYnetimHakknnKullanlmasndaEtikSnrlar,2.Siyasetteve Ynetimde Etik Sempozyumu Bildirisi, http://www.etiksempozyumu.sakarya.edu.tr/etik/2.2/Balkir.pdf, Basdeo, D. K., Smth, K .G., Grmm, C. M., Rndova, V. P. and Derfus, P. J. (2006), The Impact of MarketActionsonFirmReputation.StrategicManagementJournal,27,12051219. Berkman, . (2007), Ahlak ve letmelerin Toplumsal Sorumluluunun Geliimi ve Yakn Gele cei,YnetimveOrganizasyon,Ankara:NobelYaynDatm,419. Carmeli,A.veA.Tishler(2005),PerceivedOrganizationalReputationandOrganizationalPerform ance:AnEmpricalInvestigationofIndustrialEnterprises,CorporateReputationReview,8(1),13 20. Cooper, T. L. (2004), Big Questions in Administrative Ethics: A Need for Focused, Collaborative Effort,PublicAdministrationReview,64(4),395407.
659
Freund, A. (2006), Work and Workplace Attitudes on Social Workers: Do They Predict Organiza tionalReputation?,BusinessandSocietyReview,111(1),6787 Fombrun, C. ve Shanley, M. (1990), Whats in a Name? Reputation Building and Corporate Strat egy,AcademicManagementJournal,33,233258. Finegan,J.,veTheriault,C.(1997),TheRelationshipBetweenPersonalValuesandthePerceptionof theCorporationsCodeofEthics,JournalofAppliedSocialPsychology,27(8),708724. Mizuo,J.(1998),BusinessEthicandCorporateGovernanceInJapaneseCorporations,Businessand SocietyReview,102/103,6579 Pruzan,P.(2001),CorporateReputation:ImageandIdentity,CorporateReputationReview,4(1), 5064. Sayli,H.,Uurlu,.Y.(2007),KurumsalitibarveynetselEtiklikisininAnalizineYnelikbirDe erlendirme,SleymanDemirelniversitesi..B.F.Dergisi,12(3). Thomas, D. E. (2007), How Do Reputation and Legitimacy Affect Organizational Performance? InternationalJournalofManagement,24(1),108116. Torlak,.(2006),PazarlamaAhlak,stanbul:BetaYaynclk. Tucker,L.veT.C.Melewar(2005),CorporateReputationandCrisisManagement:TheThreatand ManageabilityofAnticorporatism,CorporateReputationReview,7(4),377387. Wess,A.M.,A.Anderson,D.J.Maclnnis(1999),ReputationManagementasaMotivationforSales StructureDecionsJournalofMarketing,63(4),7490. Weaver,G.R.,L.K.Trevino,P.L.Cochran(1999),IntegratedandDecoupledCorporateSocialPer formance: Management Commitments, External Pressures, and Corporate Ethics Practices AcademyofManagementJournal,42(5),539552. Weiss,AllenM.,A.Anderson,D.J.Maclnnis(1999),ReputationManagementasaMotivationfor SalesStructureDecionsJournalofMarketing,63(4),7490. Williams,R.J., M. E. Schnake veW.Fredenberger(2005), The Impact of Corporate Strategy on a FirmsReputation,CorporateReputationReview,187200. CorporateReputation,www.harrisinteractive.com/services/reputation.asp.
660
661
30.Oturum
rgtselAlannDnmvergtYaplarnaEtkisi:TrkiyedeTeleviz yonletmeleri NihatERDOMU,SevimKOER TrkiyedeBirrgtselFormOlanzelOrtaretimOkullarnnKurum sallamas MehmetAKAR YnetimAlanndaTrkiyedekiAkademisyenlerinUluslararasYaynPer formans:20002006DnemineBirBak EdaAKSOY,RahanETREZ,BaakZMEC FarklKurumsalMantklarnTrkYksekretimKurumlarndakiktisat, letmeciveSiyasetBilimcilerinYaynPerformanszerindekiEtkisi, 20002008 etinNDER,RanaKASAPOLUNDER

662
RGTSELALANINDNMVERGTYAPILARINAETKS: TRKYEDETELEVZYONLETMELER
NihatERDOMU KocaeliniversitesiBF letmeBlm erdogmus@kocaeli.edu.tr
ZET Trkiyede televizyon iletmeleri rgtsel alan deiik faktrlerin etkisiyle dnmektedir. Bu dnm sahiplik yaps,ierikyaplanmasvergtyapsnetkilemektedir.Bubildiridergtselalandakidnmnrgtyapla rna etkisi zerinde durulmaktadr. almada rgtsel alann dnm ve bu dnmn rgt yaplarna etkileri, Endstriyel Organizasyon Teorisi, Yeni Kurumsal Teori, Beraber Evrim Teorisi ve ebeke rgt Teorisi erevesinde analiz edilmektedir. alma Trkiyede ulusal apta yayn yapan zel televizyon iletmelerini kap samaktadr. Televizyon iletmeleri rgt yaps, balangta fonksiyon temelli iken, zamanla kanallarn stdyo programlaryapmasilematriksrgtyapsnavesonolarakdaebekergtyapsnadnmtr.Televizyon iletmelerindeebekergtyaplarnnyaygnlamasnda,televizyoniletmelerinintemelyeteneklerindeuzman lamas ve d kaynak kullanmna youn olarak bavurmas etkili olmutur. Sonu olarak Televizyon iletmeleri rgtsel alannn dnm, televizyon iletmeleri rgt yaplarnda normatif ebiimlilie sebep olduu bulun mutur. AnahtarKelimeler:Kurumsalteori,rgtselalan,ebiimlilik,televizyoniletmesi.
SevimKOER Kocaeliniversitesi letiimFakltesi sevimkocer2004@yahoo.com
1.GR TelevizyonunTrkiyeyegelii,devletaraclilekamuhizmetiyaynclyapmakamacile olmutur.1990larnbandasermayegruplaraltndazeltelevizyonyaynclyurtdn danuydulararaclilebalamtr.Budneminbasknzellikleri;basknkonumdakimed ya gruplar arasndaki ortaklklar, gruplarn bnyesinde finans kuruluu olmas, devlet mdahalesi ile alann ykc dnm geirmesi, tematik ve yerel kanal saysnda art, televizyonsahiplerinindiersanayivehizmetsektrndekigiriimlerininolmasvezelle tirilenkamukurulularnnbykksmnnbasknkonumdakimedyasahiplerinegemesi dir. Kreselleme,yeniiletiimteknolojilerindekigelimelervekuralszlamasreciileteleviz yon iletmeleri rgtsel alan dnme uramaktadr. Televizyon iletmelerinde ticari yaynclk sistemi tm dnyada yaygnlamakta; devletin televizyon yayncl alanndaki sk dzenlemeleri gevetilmekte; sahiplik dzenlemelerindeki snrlamalar kalkmakta ve televizyon alannda younlamalar yaanmaktadr. Bu bildirinin amac Trk televizyon iletmesirgtselalanndayaanandnmvebudnmnrgtyaplarnaetkilerini tarihi bir srete incelemektir. Bu konuda Leblebici ve arkadalarnn ABDde radyo en dstrisindeki,WindelerveSydowunAlmantelevizyonendstrisiincelemelerirnekolarak verilebilir. Bu alma ile, Trkiyede ulusal apta yayn yapan zel televizyon iletmelerinin iinde bulunduu rgtsel alann rgtlenmesi, rgtsel alanda yaanan kurumsal deiim ve televizyoniletmelerirgtyaplarndakietkilerininortayakonulmasamalanmtr.Bildi ridencelikleTrkiyedezeltelevizyoniletmelerininrgtselalanndayaanandn mnanalizineereveoluturmakamacylaEndstriyelOrganizasyonTeorisi,YeniKurum salTeori,BeraberEvrimTeorisiveebekergtTeorisielealnmtr.Dahasonrabuku ramsalerevendakuruluundangnmzetarihselsretezeltelevizyoniletmele
663
rinin rgtsel alannn dnm ve rgt yaplarna etkileri analiz edilmitir. Bildiri bu analizlerndasonuvenerilerilesonaermektedir. 2.ALIMANINYNTEM Bildirinintemelproblemi;televizyoniletmelerirgtselalannndnmvebudn mnrgtyaplarnaetkisiniincelemekolarakifadeedilebilir.almadaaltproblemler veyacevaparanansorularunlardr: 1. zeltelevizyoniletmelerirgtselalannaslrgtlenmektedirvebasknkonumdaki aktrlerkimlerdir/nelerdir? 2. zel televizyon iletmelerinin geliimi srecinde yaanan kritik dnemler kurumsal deiiminasletkilemitir? 3. zeltelevizyoniletmelerirgtselalandankaynaklananbasknedeniylenetrdn meuramaktadr? 4. rgtselalandakidnmsrecisonrasndatelevizyoniletmelerirgtyaplarnasl ekillenmektedir? Bualmatelevizyoniletmelerinintarihselgeliiminiincelenmesidolaysyladurumsap taycbiralmadr.almadakuramsalerevendargtselalandakidnmvebu dnmnrgtyaplarnaetkileriincelenmektedir.almadargtselalanndnm ve bu dnmn rgt yaplarna etkilerinin, Endstriyel Organizasyon Teorisi, Yeni Ku rumsalTeori,BeraberEvrimTeorisiveebekergtTeorisiileaklanabileceiispatedil meyeallmaktadr. alma nitel bir aratrma olduu iin, sosyal olgularbal bulun duklarevreierisindearatrmaveanlamayaklambenimsenmitir.Aratrmadaprob lemi oluturan deikenleri birbirinden bamsz olarak incelemek yerine deikenlerin birlikteliikabuledilmektedir.Bunagredeikenlerinbirbirinietkilediivebubirlikteliin ilgilideikenegerekanlamkazandrdvarsaylmaktadr.AnalizkapsamnaTrkiyedeki zel mlkiyete dayal ticari yayn yapan, ulusal apta kapsama alanna sahip televizyon iletmeleridahiledilmitir.Veritoplamasrecinde,sektrdealanuzmankiilerleyap lanyaryaplandrlmderinlemesinegrmeler,gzlemvergtseldkmanlarnince lenmesitekniklerikullanlarakveritoplanmtr.Bualmadaverilerbetimselanalizyn temi ile analiz edilmitir. Veriler nce sistematik ve ak bir biimde betimlenmi; daha sonrayaplanbubetimlemeleraklanmveyorumlanm,nedensonuilikileriirdelene rekbazsonularaulalmtr. 3.RGTSELALANINDNM:KURAMSALEREVE Bildirinin birinci blmnde televizyon iletmelerinin rgtsel alannda yaanan dn mnanalizineereveoluturmakamacylaEndstriyelOrganizasyonTeorisi,YeniKurum salTeori,BeraberEvrimTeorisielealnmtr. 3.1.EndstriyelOrganizasyonTeorisi Endstriyel Organizasyon Teorisi, SCP Paradigmas erevesinde deerlendirilmektedir. Buparadigma,piyasayaps,ynetimveperformansarasndahayatibirilikibulunduunu; piyasayapsnnfirmannynetimini;firmannynetiminindeendstriperformansnetki lediinisavunmaktadr.Piyasayapsntanmlayandeikenler;piyasanntekellemedere cesi(Sylemez,1998),pazardabulunanrnfarkllatrmasnnderecesi,endstridegiri engelleriyleyzleenfirmaoran,birfirmaendstriyiterketmekistediindektakarla aca engeller, dikey olarak birlemi firma oran ve holdinglemedir (Wirth ve Bloch, 1995). Firmann ynetim unsuru; fiyat davran, rn stratejisi, reklam stratejisi, yatrm stratejisi, ARGE ve ortak stratejilerinuygulanmasn iermektedir. Firma ynetimi piyasa yapsnabalolarakperformansetkileyecekolanbudeikenlerikullanmaktadr.Firma nnperformansunsurlarnnbandakarllkgelirken,dierunsurlardatmdaveretimde
664
etkinlik, teknolojik gelimeler, adaletin ve kltrel hedeflerin salanmasdr. Endstriyel OrganizasyonTeorisiverimliktvekaynakyaplanmaszerinegenibirekildeyounla arakendstrininyenidenretimvekalknmasnakatkyapanbirrgtvurgulamaktadr (WindelerveSydow,2002). 3.2.YeniKurumsalTeori Yeni Kurumsal Teorinin temel tezi; rgtlerin yap ve srelerinin iinde bulunduklar kurumsalevreyeuyumlarsonucundabiimlendiidir.Kurumsalevre;kurallar,normlar, inanlar ve efsaneleri ieren bir evredir. rgtlerin yaamlarn srdrebilmeleri iin sadeceteknikanlamdaverimliolmalaryetmemekte;buevredekikurumlarauyarakken dilerini meru klmalar gerekmektedir. Ayn rgtselalanda yaayan rgtler benzer ku rumlarauymakzorundaolduklarndandolayyapsaladanebiimlihalegelmektedirler (zen,2007:241).KurumsalTeoridebelirlibirevredefaaliyetgsterenrgtlerinyapve ileyizellikleriileevreninzellikleriarasndabirbenzemevardr.Bunagreaynsek trdefaaliyetgsterenrgtlerbenzerevreselbasklarlakarkaryakalacakveevrenin beklentivezorlamalarnaparalelbir yapve ileyi zelliikazanacaklardr.Bylece ebi imlilik ortaya kacaktr (Arslan ve Aydn, 226). Kurumsal ebiimli olmak iin yaanan deiimmekanizmaaraclileaklanmaktadr.Bumekanizmalarnilki;merulukprob lemlerinivepolitiketkiyidengeleyenzorlaycebiimliliktir.kincimekanizma;belirsizlie kar verilen standart yantlarla sonulanan takliti ebiimliliktir. nc mekanizma; profesyonellemeileilgiliolankuralcebiimliliktir(DimaggiovePowell,1991:67). 3.3.BeraberEvrimTeorisi BeraberEvrimTeorisinegreberaberevriminolmasiindinamikbirbalamiindefaali yet gsteren isel aktrler gereklidir. Aktrlerin heterojen, uyum/renme, balantl ol ma,etkileimliolmavekarlklbirbirinietkileyebilmezellikleribulunmaldr(McKelvey, 2002:4).rgtler,endstrilerveevrelerberaberevrimgeirmektedir(Lewin,vd.1999: 536).Beraberevrimsisteminegre;rgtlerbirtarihibalamiindealmaktadr.Bera ber evrimde bir deikendeki deiim, dier bir deikende olduka byk bir deiim retebilmektedir(Anderson,1999:217). rgtlersistematikolarakevrelerinietkilemek tedir;temeldedierrgtlerdenoluanrgtselevresonrargtlerietkilemektedir.Bu tekrarlayan etkileim karlkl bamllkla ve nedensellik dngs ile sonulanmaktadr. Her bir firma dierini etkilemekte ve sonra dierinin davranndan da etkilenmektedir. (Lewin ve Volberda,1999:527).BeraberEvrimYaklam,aktrlerinbazeyleriin(kay naklar,ilgi,basknkonumdaolma,fikirler,insanlar,alangibi)rekabetettiinivarsaymak tadr(McKelvey,2002:4).Beraberevrim,rgtiinde(mikroberaberevrim)vergtile rgtniineyerletiievrearasnda(makroberaberevrim)olmakzereokluseviyede olmaktadr.rgtnrakipleriileolanberaberevrimi;mikroevrimsrecinebaldr.Kar lkletkileimunsuru,rgtnevresindenetkilendiigibi;kendisinindeevresinietkiledi inianlatmaktadr(Tivnan,2005:1015).Pozitifgeribesleme,rgtarzulanandurumdan uzaklatrmakta ve rgtn evrimlemesini etkileyen dzenin olumasn salamaktadr (HouchinveMaclean,2005:151). 4.TELEVZYON LETMES RGTSEL ALANININ DNM VE RGT YAPILARINA ETKS Yukarda zetlenen kuramsal ereve nda, bundan sonraki blmde televizyon ilet mesirgtselalanndnmvebudnmnrgtyaplarnaetkisiincelenmektedir. Bublmdencergtselalannunsurlarksacatanmlanmakta,sonrasahiplikyapsve ierikyaplanmasbakmndandeiimelealnmaktadr.
665
4.1.TelevizyonletmesirgtselAlannnUnsurlar Trkiyedetelevizyoniletmesirgtselalanincelendiindetemeltedarikilerolarakya pmirketleri,reklamajanslar,haberajanslar,castajanslargrlmektedir.Televizyonlar iintemelkaynakprogramlardr.rnntketicilerireklamverenlerveizleyicilerdir.D zenleyici aktrler olarak devlet mekanizmas (hkmet, dzenleyici st kurullar, yasama organ,yargorgan,yerelynetimlervb.)vesiviltoplumrgtleriyeralmaktadr.Benzer rn ve hizmet reten dier rgtler olarak dier zel ve kamu televizyon kanallar, ya banc televizyon kanallar, radyolar, gazeteler vs. yer almaktadr. Trkiyede televizyon iletmesi rgtsel alan iine medya gruplarnn sahip olduu dier firmalar da katmak gerekmektedir.Yapmirketleriveprogramsatnalnanfuarlar;kanallaraprogramsala yaraknemliaktrlerolarakrgtselalandakonumlanmaktadr. 4.2.SahiplikYapsBakmndanrgtselAlannDnm TelevizyonunTrkiyeyegelii,devletaraclilekamuhizmetiyaynclyapmakamacile olmutur.TRTtelevizyonlar,kamuhizmetiyaynclndancbirkurumolanBBCyimo delalnmtr.1990larnbandasermayegruplaraltndazeltelevizyonyaynclyurtd ndanuydulararaclilebalamaktadr.Budneminbasknzellikleri;basknkonumdaki medyagruplararasndaortaklklarnbulunmas,gruplarnbnyesindemutlakabirfinans kuruluunun olmas, devlet mdahalesi ile alann ykc dnm geirmesi, tematik ve yerel kanal saysnda art olmas, televizyon sahiplerinin sanayi ve hizmet sektrnde giriimlerininolmas;zelletirilenkamukurulularnnbykksmnnmedyasahiplerine gemesidir. Finans sektrnde yaanan skntlar sonrasnda devletin finans sektrne mdahalesi ile dorudan bu gruplarn medya alanndaki yatrmlar etkilenmi, medya kurululareldeitirmitir. 4.3.erikYaplanmasBakmndanAlannDnm erikyaplanmasbakmndanalanndnm,kanallarnprogramyapsveyaynakla rnn incelenmesi ile tespit edilmektedir. Trkiyede zel televizyon iletmeleri altyaplar tamamlanmadankurulduklariinkuruluyllarndaprogramsalamadayabanckaynakla raarlkverilmitir.zeltelevizyonkanallar,kendileriniTRTyerakipolarakgrdklerin denveizleyicilerietkilemekistediklerindendolaydizi,elence,sporvemagazinarlkta programtrlerinitercihetmitir.zelkanallar,reklampastasndanbykpayalmakiin kanallararasndadizi,magazin,haberprogramlarveyapmlarilezdeleennlyapm clar transfer etmitir. Ayn kanalda alan popler sanat veya yapmcnn birka prog rambirdenyaptgrlmektedir.Sanathemdizide,hemmagazinelenceprogramnda rol alrken; gazeteci yapmc bir grup alan; hem ana haber blteni hem de haber tartma program yapmaktadr. 1990l yllarn ortalarnda yerli dizilerde dnemin parla yansessanatlarbarollerdeyeralmaktadr.Sessanatlarnnoynaddizilerinisimleri sanatnno dnemdepoplerolanparasnn adverilerekmzikpiyasasileyaknsama yoluna gidilmektedir. 2000li yllara gelindiinde genel olarak yayn aklarnda dizilerde yerliyapm,filmlerdeyabancorijinarlktadr.Sondnemdepoplerkanallardaprogram trlerindenmzikveocukprogramlarndaazalolmaktadr.Televizyonprogramretim pratiklerindeiletiimalanndayaananyaknsamannetkilerigrlmektedir.Yakndnem depoplertelevizyonprogramlarndanolanyarmatrndeartkGSMhatlarndanseyir cilerinmesajgndermelerisonucuyarmaclarnelenmesiveizleyicinin(tketicinin)do rudanprogramieriinemdahalesisalanmaktadr. 4.4.rgtYapsBakmndanAlannDnm Televizyoniletmelerirgtyaps,balangtafonksiyontemelliiken,zamanlakanallarn stdyoprogramlaryapmasilematriksrgtyapsnavesonolarakdaebekergtyap
666
sna dnmtr. Televizyon iletmelerinde ebeke rgt yaplarnn yaygnlamasnda televizyon iletmelerinde temel yeteneklerinde uzmanlama, d kaynak kullanmnn yo unyaplmasetkiliolmutur. 4.4.1.TelevizyonletmelerininTemelYeteneklerindeUzmanlama Televizyon iletmelerinin temel yetenei; kurumsal alt sistem ve teknik alt sistem olarak tanmlanmaktadr (Macmillian ve Tampoe, 2004:191). Televizyon iletmelerinin kendi personelivestdyosunukullanarakyaptklarprogramlariyapm;dardanaldklarprog ramlarisedyapmdr.yapmlarbeeriveteknikvarlklarnnuyumuileortayakarken; dyapmlartedarikileriolanyapmirketleriveuluslararaspazartemsilcileriileynettik leribalantlarvekoordinasyonyeteneininsonucusalanmaktadr.Anahaberbltenleri, akoturumlar televizyonlarn teknik alt sistemini rettii rnlerdir. Yapm irketlerine yaptrdklar diziler, yarma, elence programlar kurumsal alt sistemlerinin sonucu olan rnlerdir. Televizyon iletmeleri sadece i yapmlar ile deil ayrca d yapmlar ile de rekabetetmektedir. 4.4.2.TelevizyonletmelerindeDKaynakKullanm Televizyon iletmelerinin tamamnda kafeterya, yemekhane, gvenlik, temizlik, servis tamaclgibiikincilhizmetlerdkaynakkullanmyoluylaedinilmektedir. Yardmce bekeolarakdkaynakkullanmndabyklekliiletmeler,gelenekselhiyerarikyaplar vekontrolodaklynetimtarzndanvazgeerekirketlerinmerkezdenuzaklamasnaizin vermektedir. rnein Merkez Yayn Holdingin rgt yapsnda teknik iler iin ayr bir iletmekurulmu,televizyonkanallarbnyesindekiteknikhizmetlerbubirimlereaktarl mtr.ukurovaGrubununinternetsayfasndayeralanirketlerprofilindeEksen,Mepa, ZedpafirmalarnnShowTVile;DoanHaberAjans,GalaxyTeknik,DProductionfirmala rnnKanalDilearasndayardmcebekeilikisikurulmaktadr.Televizyoniletmesiteda riki firmalar (yapm irketleri ile uzun yllar sren dizi yapm nedeni) ile stratejik ittifak oluturarakuzundnemlidkaynakkullanmnagitmektedir.Televizyoniletmelerirakip leriileittifakoluturarakyaptdkaynakkullanmnda;belirlibirprojeiinhemkaynak larnbirletirmekte,hemderiskiazaltmaktadr.Medyasektrndebutrortaklklaryay gn bir ekilde uygulanmaktadr. rnein reklam pazarlama alannda Show TV ve ATV, Zedpaadlbirirketkurmutur(Adakl,2006:256). 4.4.3.TelevizyonletmelerindelevlerinAyrmas Byk gruplar bnyesinde faaliyette bulunan televizyon iletmelerinin iletme, teknik, reklamveinsankaynaklargibidestekilevleriniiletmedndayer alanstbirimlerden alrken, temelilevlerinden olanprogramclkilevinide bamszyapmirketlerine dev retmektedir. Televizyon iletmeleri srekli program ihtiyacn bu irketlerden temin etti indenbuirketlerilebirtrebekeilikisiiindebulunmaktadr. 4.4.4.TelevizyonletmesiebekergtYaps Televizyoniletmeleribirgrupbnyesindeyeraldiingrubunhaberajans,yapmirke ti, reklam pazarlama irketi ve teknik hizmet salayan irketleri ile dahili ebeke ilikisi iindedir. Televizyon iletmeleri, grup dnda bulunan haber ajanslar, yapm irketleri, castajanslarveteknikhizmetsalayanirketlerileuzunvadedeilikileriindeolduklarn dandolaybuirketlerileistikrarlebekeilikisiiindealmaktadr. Televizyonlariinsitcomyapanyapmirketlerikendiaralarndaprojeebekeleriolutur maktadr.Buebekedetedarikiolarak;yazarlar,ynetmenler,eitlisanatsal(yaratc)ve teknik hizmet salayclar, senaryo danmanlar, cast ajanslar, kuafrler, k uzmanlar, mekan aratrclar vardr. Proje ekibi yeleri normalde yapmc veya ibirliine katlacak olan yapm irketi tarafndan seilmektedir (Sydow ve Staber, 2002:219). Artk reklam
667
verenierikretimindedeszsahibidir.Buebekeiindeaynyapmcaynkanalapekok projeretirkenfarklkanallaradaprojeretmektedir. Televizyonlar riski datmak, yeniliklerden faydalanmak, ilem maliyetini drmek ama cylayapmirketlerineprojeyaptrmaktadrlar.Televizyonyneticileriesneklikveistikrar iin, karlar ve aratrma yapmak iin ebeke iinde arabulucu gibi ilev yapmaktadr (Manning,2005:411) .Televizyoniletmelerisonyllardaprogramclkilevinibykoran dayapmirketlerinedevretmitir.Dizilerden,haberprogramlarnavekadnkuaprog ramlarnadeinartansaydaprogramihtiyacnbamszyapmirketlerindenedinmekte dir.Budurumtelevizyoniletmelerinintemelyeteneklerinindezamaniindeyapmirket lerine devrettiini gstermektedir. Televizyon iletmeleri arac iletme gibi davranarak rnlerinifarklirketlereyaptrmaktadr. 5.SONUVENERLER Endstriyel Organizasyon Teorisi kavramlar ile Trk zel televizyon iletmesi rgtsel alannda sahiplik yapsnda yaanan dnm aklamakta fayda vardr. Buna gre zel televizyon iletmesi rgtsel alannda orta younlukta bir piyasa yaps vardr. Bu yap iinde televizyon kanallarndan alanda baskn konumda olan be kanal reklam gelirinin ounuelindetutmaktadr.Bylelikleretiminbykgiriimlerdergtlenmesiilekk veortaleklifirmalarglkleayaktakalmaktadr.Medyargtselalanndapiyasayap sndanfirmaynetiminedorubiretkivardr.Ortayounluklubirpiyasannvarl,kanal larnitantmmekanizmas,grupgazeteleriveinternetsiteleriaraclileyounbirrek lamvetantmuygulamalarnanedenolmaktadr.Kanallar,yeniprogramformatlarnde nemek,eriimdeeitliliegitmek(kablolu,dijitalplatformlararaclile,uyduveinternet yolu ile) gibi rnde farkllama stratejileri uygulamaktadrlar. Baskn konumdaki televiz yonkanallarortakreklampazarlamairketlerikurmakta,buyollafiyatkartelioluturmak tadr. erik yapsnda rgtsel alanda yaanan dnm Yeni Kurumsal Teorisi kavramlar ile deerlendirdiimizdeyaynakveprogramtrseiminde,meslekmensuplarvedevlet dzenlemelerindenkaynaklananzorlayc,normatifverekabetiebiimlilikolutuutes pitedilmitir.Ayntrler,benzerformatlartmkanallardayaygnekildeuygulanmaktadr. Programtrtespitiveyayn akoluumsrecindeyaync,reklamveren,ratinglm kurumlarve yapm irketinin karlkl etkileimiile beraber evrimgeirmektedir.Ratingi yksek programlar yaynda kalrken, ratinge dk programlar yayndan kalkmaktadr. Ratingi yksek trler, dier kanallar tarafndan tercih edilmektedir. Rating mekanizmas ayn zamanda televizyonlarn reklam tarifelerinin belirlenmesi, yapm irketine yapaca demenin belirlenmesinde l olmaktadr. Yapm irketleri de sanatlarla rating anla masyapmakta,byleceyapacademeyibelirlemektedir.Ratingoranlarbirtrperfor manslmaracolarak,hemreticimekanizmahemdebirsndrmemekanizmasg revigrmektedir. Televizyoniletmelerirgtyaps,balangtafonksiyontemelliiken,zamanlakanallarn stdyoprogramlaryapmasilematriksrgtyapsnavesonolarakdaebekergtyap sna dnmtr. Televizyon iletmelerinde ebeke rgt yaplarnn yaygnlamasnda, televizyon iletmelerinin temel yeteneklerinde uzmanlamas ve d kaynak kullanmna younolarakbavurmasetkiliolmutur.Busektrdegenelkabullerinaksinetemelyete neindaryaverildiitespitedilmitir.Birtelevizyoniletmesitemelyeteneiolanprog ramclkileviniyapmirketlerinedevretmektevereklamverenvesponsorlararaclile finanse ettii yapmlarn yayncln yapmaktadr. Televizyon iletmeleri retim yaps; iyapmdanebekergtyaplariindeprojeretiminedorudnmektedir.Budeii
668
minsonuculidertelevizyoniletmelerindeinsankaynaklar,finansman,reklamvb.destek ilevleri televizyoniletmeleribnyesindenkarlm; tm grupmedyailetmelerine hiz metverecekbiimdegrupmerkezindeyaplandrlmtr. Televizyoniletmesivergtselalanileolanetkileimi;beraberevrimsrecininsafselek siyon ve ksmen ynetilen seleksiyon retici mekanizmalar tarafndan retilmektedir. Yayncveyapmcfirmaarasndakietkileimratingreklamverenreklamajanssponsor sosyokltreletkilergibipekokdeikentarafndanetkilenmektedir.Televizyonyneti cisinindsaldeikenleriynetmeveyakontroletmegibiproaktifeylemelerindenziyade; durumu kurtarmaya ynelik tepkisel eylemleri sz konusudur. Sonu olarak televizyon iletmeleri rgtsel alannn dnm, televizyon iletmeleri rgt yaplarnda normatif ebiimlilienedenolmutur. KAYNAKA
Adakl,G.(2006),TrkiyedeMedyaEndstrisiNeoliberalizmandaMlkiyetveKontrollikileri. Ankara:topya. Anderson, P. (1999), Complexity Theory and Organization Science, Organization Science, 10(3), 216232. Arslan,R.veAydn,Serdar.(2007),letmelerdeEbiimliliinYnetimBilgisininYaylmzerindeki Etkileri,Ed.MustafaKurtveSerkanBayraktarolu,TrkiyedeletmecilikteYeniPerspektifler, Ankara:GaziKitabevi,221244. Dimaggio, P. J. ve Powell W. W. (1991), The Iron Cage Revisited Institutional Isomorphism and Collective Rationality in Organizational Field, Eds. Walter W. Powell ve Paul J. Dimaggio, The NewInstitutionalisminOrganizationalAnalysis,TheUniversityofChicagoPres,6383. Houchin, K. ve D. Maclean. (2005), Complexity Theory and Strategic Change: An Empirically In formedCritique,BritishJournalOfManagement,16,149166. Leblebici,H.,Salancik,G.R.,Copay,A.veKing,T.(1991),InstitutionalChangeandtheTransforma tionofInterorganizationalFields:AnOrganizationalHistoryoftheU.S.RadioBroadcastingIndus try,AdministrativeScienceQuarterly,36,333363. Lewin, A. Y., Long, C. P. ve Carroll, T. N. (1999), The Coevolution of New Organizational Forms, OrganizationScience,10(5),535550. Lewin,A.Y.veVolberda,H.W.(1999),ProlegomenaonCoevolution:AFrameworkforResearchon StrategyandNewOrganizationalForms,OrganizationScience,10(5),519534. Manning,S.(2005),ManagingProjectNetworksAsDynamicOrganizationalForms:Learningfrom theTVMovieIndustry,InternationalJournalofProjectManagement,23(5),410414. Mckelvey,B.(2002),ManagingCoevolutionaryDynamics,the18th.EGOSConference,Barcelone, Spain,July46. zen,.(2007),YeniKurumsalKuram:rgtlerizmlemedeYeniUfuklarveYeniSorunlar,Ed. Sargut,S.vezen,.,rgtKuramlar,Ankara:mgeKitabevi. Powell, W. W. ve Dimaggio, P. J. (1991), The ron Cage Revisited Institutional Isomorphism and CollectiveRationalityinOrganizationalField,Eds.Powell, W.W.ve Dimaggio, P.J., TheNew InstitutionalisminOrganizationalAnalysis,TheUniversityofChicagoPres. Serim,.(2007),TrkTelevizyonTarihi19522006,stanbul:Epsilon. Sylemez,A.(1998),MedyaEkonomisiveTrkiyernei,Ankara:HaberalEitimVakf. Sydow,J.veStaber,U.(2002),TheInstitutionalEmbeddednessofProjectNetworks: TheCaseofContentProductioninGermanTelevision,RegionalStudies,36(3),215227. Volberda,H.W.veLewin,A.Y.(2003),CoevolutionaryDynamicsWithinandBetweenFirm:From EvolutiontoCoevolution,JournalofManagementStudies,40(8),21112136. Windeler,A.veSydow,J.(2002),ProjectNetworksandChangingIndustryPracticesCollaborative ContentProductionintheGermanTelevisionIndustry,OrganizationStudies,36(3),215227.
669
TRKYEDEBRRGTSELFORMOLANZELORTARETM OKULLARININKURUMSALLAMASI
Mehmetakar Bakentniversitesi, ktisadivedariBilimlerFakltesi, letmeBlm, mcakar@baskent.edu.tr
ZET almadaTrkiyedeyksekderecedekurumsallameitimrgtselalanndabulunanzelortaretimkurum larnnyaylmincelenmitir.Trkiyedezelortaretimkurumlarnnyaylmnn,younekildekurumsallam birrgtselalanolaneitimalanndayenikurumsalctezlerinnermelerininaksineteknikevreningereklilikleri neuygunolarakrgtselperformansdeikenlerinebalolduuortayakmtr.Kamuyaaitokullarnperfor mansdklileeitimbtesininazalanseyriisedierbelirleyicilerdir.almannsonularkurumsalkura mnrgtselperformanskonusunaolanyaklamnrevizeederkenkurumsalbiraktrolandevletineitimbte sininyllariindegsterdiidtrendinindezlmekavramniaretedenekildezelortaretimkurumla rnnyaylmnetkilediibelirlenmitir. AnahtarKelimeler:Kurumsallama,kurumsalmantk,yaylm,zlme.
1.GR Bu almann sorunsal Trkiyede zel okul formunun teknik evrenin gerekliliklerine uygunolarakbuokullarnverdiklerieitimdebaarlolmalarnedeniylemilkedeyaylm saladyoksazelokullarnteknikgerekliliklerdenziyadekurumsalevreningereklilikle rineuygunolarak,dahaokmitolarakilevgrerekmiyaylmsaladnnortayakonul masdr.BakabirdeyileTrkiyedezelokulformununyaylmilebuokullarngster dikleri baar paralelmi gitmektedir? Dier yandan baar yoksa zel okullarn mit olma durumuvarmdr?Budurumdazelokullarrencininbaarsnetkilemediihaldeneden bukadaryaylmaktadr?teyandanzelokullardierokultrlerinegredahafazlabaar gsteriyorsa,baardndahangi faktrlerzelokullarnkurumsallamasnetkilemekte dir? Trkiyede zel retim kurumlarnn tarihsel sreteki geliimi incelendiinde birbiriyle eliik kurumsal mantklarn eitim sistemin ierisinde birlikte var oluu grlmektedir. Direnler ve uzlamlar modern yaamda toplumsal dzenin iinde birlikte var olabilen yaplardr.Buanlamdamodernyaamiindeelikileribarndranbirbtnlertopluluu dur.FriedlandveAlford(1991),kurumsalmantsosyaleylemikategorizeedenveona biranlamykleyendnyagrolaraktanmlamaktadrlar.Toplumsalbalamrgtlerin davranlarn ekillendiren birbirleriyle eliik kurumsal mantklar barndrmaktadr. Bu mantklartemelolarakkapitalizm,demokrasi,brokrasiveailedir.Kurumsalclariintop lumsal dzenin eliik mantklardan olutuunu kabul etmek kltr de paral olarak kabuletmeyigerektirir(Saatiolu,2004).Buanlamdafarklrgtlerfarklmantklarmen faatlerinikorumakvesrdrmekiinkullanabilirler. Kurumsalmantklarnelikiliolmas,elikilernoktasndaakatmanngzlemlenebilir doasnnanlalabileceidncesinidourmaktadr.Nitekimkurumsalcalmalarme rurgtselformlarvepratiklerinmeruiyetininyaratlmas,deitirilmesiveyokedilmesi hususunda ak atmaya deinen almalar yapmlardr (Brint ve Karabel, 1991; DiMaggiovePowell,1991;Flistein,1991).Diertaraftanbirbiriyleatankurumsalman tklarnvarltoplumdaeitsizliinyaratlmasnanedenolmaktadr.zellikledekapitalist
670
bak asnn kurumsal mant olan piyasa mant ile modernleme srecinin sembol olanulusdevletyapsnnkurumsalmantnoluturanbrokratikdevletkurumsalmant birbirleriyleelimektedir. Benzerekildeelienkurumsalmantklarbarndraneitimalannda,Cumhuriyetncesi dnemde eitim sisteminin Osmanl Devleti bnyesinde ok bal olarak ilev gsterdii grlmektedir(Akyz,1989;Koer,1970).Biririndenfarklyapvemfredatasahipokullar lkedevarlklarnsrdrmlerdir(Haydarolu,1993;zbek,2000).Cumhuriyetdnemi ileberaberEitimdeBirlikYasasnnkmasylaeitimsistemitekbirmerkezdenynetil meyebalanmtr(Demircan,1988).Busretemfredatlarortakbirpaydadabirletirile rekCumhuriyetinniteliklerineuygunhalegetirilmitir.Katdevletkontrolnnzelokul larzerindeuygulandbudnemdegenelhatlaritibariyleserbestteebsezelokulla rnnkapatlmtr.BudneminFriedlandveAlfordun(1991)tipolojisinegrebrokra tikdevletmantilerttgrlmektedir. Cumhuriyet Dnemi sreciierisindeeitli ayrmalargrlmeklebirlikte Eitimde Birlik Yasas genelitibariyleuygulanmtr. 1980sonras dnemde ise lkenin dnya ekonomik sistemineeklemlenmesiileberaberhemyabanchemdeTrkmteebbislerinnndeki zelokulamalarnaengelolanartlarkaldrlm,hattalkedekalitelieitiminyaygnlat rlmasamacnkolaylatrmakiinzelokulamak isteyenlerevergiindirimidahilolmak zerepekokkolaylktannmtr.
zelOkullarnKurulu undaArt(Kat DevletKontrol) TevikArtyorDevlet KontrolZayflyor
1950 1923
TevhidiTedrisat
2007
zelretimKanu nundaDeiiklik TevikveYaylmn nAlyor
1980
zelOkullarn Brokrasiile deolojikBa
1950 1923
BrokratikDevlet Mant
DevletEitiminin zldSylemi
2007
1980
PazarnKapitalist Mant
ekil1.TrkEitimindeKurumsalSreler
Trkiyedezelokullarntarihinevehukuksalaltyapsnabakldnda1980liyllarakadar zel eitim kurumlarnn yaygnlamasnn devlet tarafndan dikkatli bir biimde izlendii grlmektedir. Trk vatandalarnn zel okul amalar nne herhangi bir engel konul mazken, almalar da zellikle desteklenmemekte, alm olanlarn ise denetimleri sk tutulmaktadr. 1980 sonrasnda neo liberal politikalarn uygulanmas lkedeki kurumsal mantn cumhuriyet ideolojisi ile vcut bulan brokratik devletin kurumsal mantndan pazarnkurumsalmantnadnmesineyolamtr.Pazarnkurumsalmantnnideo lojikolarakdadesteklenmesimedyadaeitime,salktanulamapekokkamuhizmetinin kurumsaltabannndeimesineyolamtr.
671
2.KURAMSALEREVE BualmanntemelsorunsalTrkiyedezelokulformununteknikevreningereklilikleri neuygunolarakbuokullarnverdiklerieitimdebaarlolmalarnedeniylemilkedeyay lmsaladyoksazelokullarnteknikgerekliliklerdenziyadekurumsalevreningerekli liklerine uygun olarak, daha ok mit olarak ilev grerek mi yaylm saladnn ortaya konulmasdr.Busorularncevaplar,almanntemelyaklambiimiolanyenikurumsal kuramierisindenhareketlecevaplanmayaallacaktr. Yenikurumsalkuramda,kurumsallamakonusundayaplanalmalarincelendiindeyeni rgtsel form ve pratiklerin yaylmnn kurumsallama ile ilikilendirildii almalar (DiMaggiovePowell,1991;TolbertveZucker,1983)gzearpmaktadr.rnein,Tolbert ve Zuckern (1983) almasnda devletin uygulamaya koyduu sivil ynetim reformu ile ehir ynetimlerinin ve rgtsel formun bu uygulamalara paralel olarak deitiini dier taraftan reformun kurumsallamad yani meru olarak kabul edilmedii blgelerde ise aamal deiimler olduunu ortaya koymaktadr. Yaylm ancak bilisel olarak yeni ehir ynetimuygulamalarkurumsallatkagereklemektedir.Bualmalarntemelargman kurumsal yeniliklerin ilk aamada performansa dayal nedenlerden dolay kullanmnn yayld ancak yaylmn daha sonraki aamalarnda gerek performans yerine meruiyet kazanmakadnauygulamalarnyrrlekonulduudur(DiMaggiovePowell;1983;1991). Kurumsal kuramda rgtlerin evresi iki ekilde kavramsallatrlmaktadr. Bunlar teknik evrevekurumsalevredir.rgtntemelilerininyaplmasiinuyulmasgerekentemel koullarrgtnteknikevresinioluturur.Teknikevredeilerkoordineedilir,aklclkve performans dncesi n plandadr. Kurumsal evre ise zaman iinde olumu normlar, beklentiler veinanlardan oluanvergtiin neyindoru neyin yanl olduunun tayin edildiievredir.rgtlerkurumsalkuramdasosyalvarlklarolarakkavramsallatrldn dandolaykurumsalevreninbeklentilerineuymayvebylecemeruiyetlerinisrdrmeyi amalamaktadrlar.rgtlerbirkezaynrgtselalandavarlklarnsrdrmeyebaladk larndaeitlimekanizmalaryoluylabirbirlerinedahafazlabenzerler.rgtleramalarn deitirebilirlerveyayenipratiklergelitirebilirlerveyeni rgtler alandafaaliyetgster meye balayabilir. Uzun dnemde rgtler daha etkin olabilmek iin uygulamalarnda yeniliklere gidebilirler. Bu noktada erken dnemde yenilikleri uygulayanlar performans kaygsylateknikverimliliiarttrmakiinhareketegeenlerdir.Dieryandanbutryenilik ler Selznicin deyimiyle iin teknik gerekliliklerinin tesinde deerle dolu olan bir hal alabilir(DiMaggiovePowell,1991:65).Buanlamdayeniliklerinyaylmndaylebirnokta ya gelinir ki yenilikler teknik gerekliliklerden ziyade kurumsal meruyeti tesis edebilmek iin uygulanr hale gelir. Kurumsallama bahsedilen ekilde, bir uygulamann yerleik bir halalmaseklindekavramsallatrlabilir. Yaylmbiryeniliinzamanierisindeiletiimkanallarsayesindesosyalsisteminbireyleri ne benimsetilme sreci olarak tanmlanmaktadr (Rogers, 1995). Bir yeniliin yaylmnn zamannnuzunluueitlifaktrlerebaldr.rneinbiryeniliibenimsemekoyeniliin zelliklerinin alglanmasyla doru orantldr. Yenilik eer verimli sonular douruyorsa yeniliibenimsemekisteyenlerdahaksazamandauygulamayageeceklerdir.Tersiekilde yenilikhakkndakizelliklerakekildealglanmadndabenimsemezamanuzayacaktr. Rogersa (1995) gre bir yeniliin kazandrd fikirlerden ok, onun salad faydann sosyal prestijini, ekonomik ve gvenilirlik derecesini ifade eden greli avantaj daha nemlidir. Kurumsal kuram balamnda yaplan rgtsel yap ve uygulamalarn yaylmn inceleyen almalara bakldnda, rgtsel bir uygulamann yaylmnn o uygulamann kurumsal
672
lama dzeyini gsterdii ifade edilmektedir (Tolbert ve Zucker, 1983; Strang ve Meyer, 1993;Guler,GuillienveMcPherson,2002).Bakabirdeyilebiruygulamanekadaryayl miseokadarkurumsallamtr. StrangveMeyer(1993)almalarndayaylmiingerekliolankurumsalkoullarincele milerdir. Yazarlara gre yaylm eer aktrler benzer kltrel zelliklere sahipse hzlan maktadr. Yaylmn derecesinceve dahasonrauygulamayyrrlekoyanlarn etkile imlerininseviyesinegrefarkllkgstermektedir.rneincorafibirblgeiindnr sekoblgedeyaylmmevzubahisolanbiruygulamanndahancebirmodelininbulunu yorolmasoblgedeyeniuygulamannyaylmnkolaylatrmaktadr. Strang veMeyer(1993)yaylmmeselesinin iindebelirli rasyonaliteleribulundurduunu belirtmektedirler.Buradakastettiklerigenelbiryaylmagsterenuygulamannzellikleri nindikkatealnmasdr,yleki,uygulamalarnyaylmnnkabuledilipyrrlekonulma s bu uygulamann alternatifi olana kyasla daha etkili olduunun dnlmesindendir. Baka ekilde ifade edersek, eer bir uygulama ncekine veya alternatifine gre teknik anlamdadahaverimliolarakgrlyorsauygulamannyaylmdahakolayolacaktr. zen(2007:28)1990lyllardakikurumsaldeiimalmalarndasorulantemelsorunun rgtselalandakiaktrlerineylemlerini,niyetlerinivehattaussallklarnnasldeitirecek leriolduunubelirtmektedir.Kurumsalanlayndeiimininnaslolacasorusununceva b Olivern (1992) almasnda belirttii zlme (deinstitutionalization) kavramdr. Bu radazlmeoturmubirkurumsaluygulamannmeruiyetininanmassrecinerefe ranslakullanlmaktadr.rgtnevresindeveyargttesiyasal,ilevselvesosyalbasklar mevcutuygulamalarnzlmesinenedenolabilmektedir(zen,2007:29).rgtseluygu lamannbaarszlnnartmaskurumsallamuygulamanndeimesinenedenolurken, verimlilikveetkililikltlerinindeimesimeruiyetiazaltcbirilevgrebilmektedir. Trkiyede zel ortaretim kurumlarnn tarihsel sreteki geliimi ve kurumsallamas dnldnde, yeni kurumsalc kuramdan hareketle bu okullarn gsterdikleri performastan ziyade kurumsal srelere uygun olarak yayldklar dnlebilir. Dier yandan yeni bir rgtsel uygulama veya yeniliin yaylm iin bu uygulamann baarl olarakgrlmesigerekmektedir.MeselenindierbirboyutuiseTrkiyedekamununver dii eitimin kalitesinin niteliidir. Yeni bir rgtsel yapnn yaylm iingsterdii baar nekadargerekliysekendisindenncekigeerliformundaokadarbaarszolmasgerekti idnlebilir.zlmekavramisebunoktadaanahtarbirkavramolarakortayakmak tadr.zellikle1980sonrasmillieitimeynverensiyasikararvericilerinmeseleyegenel yaklam, kamu eitiminin finansmanna devletin yetiemedii ve bylece zel okullarn yaygnlatrlmasgerektiiynndegelimitir.Buradanhareketle: nerme1:Trkiyedezelortaretimokulformusaladbaarnedeniyleyaylmak tadr. nerme2:Trkiyedezelortaretimformununyaylmasndakamuortaretimkurum larnngsterdikleribaardaetkilidir. nerme3:Trkiyedezelortaretimkurumlarnnyaylmndadevletinkamueitimine olankatksetkilidir. 3.ARATIRMANINYNTEM Aratrmada19932007arasnda15yllksrecikapsayan28ilverisindenoluanbirpanel verisetikullanlmtr.Seilen28iltoplam7corafiblgeden4adetilseilerekoluturul mutur. Blgelerden nfus younluuna gre en byk ve en kk 2er il veri setine dahil edilmitir. rgtsel baar kriteri olarak niversite giri matematik ve trke ham puanlarvelisansblmlerinerenciyerletirmesaylarkullanlmtr.Hampuanlarylla
673
ra gre soru saylar farkllat iin istatistiki olarak normalletirilmitir. Bu veriler iin renci Seme veYerletirmeMerkezinin (SYM) yllk olarak yaynlad Orta retim Kurumlarna Gre renci Seme Snav Sonular raporlarndan yararlanlmtr. Bu ra porlardanzellise,yabancdilleeitimyapan(YDE)zellise,zelfenlisesivedevletlisesi trlerine ait veriler alnmtr. Dier deikenler olan illerin gelimilik dzeyi kii bana gayrisafiyurtiihaslarakamlarndanolmakzereTUKyaynlarndanalnmve2001yl sonrasverisiraporolarakyaynlanmadiinbymerakamlarndanyararlanlarak2007 ylna kadarki blm ekonometrik olarak tretilmitir. Bir dier kullanlan deiken olan MilliEitimBakanlbterakamlarBakanlkraporlarndanalnmtr.Bualmadakul lanlanveriseti28yataykesitbiriminikapsamakta,zamanserisiolarak15ylvetoplamda 10525hcredenolumaktadr.Analizdekullanlanbamldeikentoplamzelokulsay sdr.BamszdeikenleriseMEBbtesi,illeringelimilikdzeyi,zellise,YDEzellise, zel fen lisesive liselerinSYStest baarlarvebu okultrlerinin yllaragreilbaznda lisansblmlerinerenciyerletirmesaysdr. 4.ARATIRMANINBULGULARI Panel veri analizi regresyonu sonucunda baml deiken olan toplam zel okul saysn belirleyiciolanbamszdeikenlerveanlamllkdzeylerisrasylaTablo1deverilmitir. Tablo1.PanelVeriRegresyonuSabitEtkiTahminleri Katsay l.Hata toran pdeeri Sabit 1,09687 0,166939 6,5705 0,00001 zelLiseYerleen 0,271766 0,152616 1,7807 0,07597 OzelYDEYerleen 0,184103 0,165132 1,1149 0,26579 OzelFenYerleen 0,970592 0,231111 4,1997 0,00004 2,9844 0,00307 LiseYerleen 2,15039 0,720532 MEBBtce 0,0394276 0,00924851 4,2631 0,00003 zelLiseMatSkor 0,0148181 0,0697602 0,2124 0,83193 OzelLiseTurkSkor 0,0465795 0,063542 0,7331 0,46410 YDEMatSkor 0,239736 0,0648028 3,6995 0,00026 YDETurSkor 0,0278848 0,032228 0,8652 0,38760 OzFEMatSkor 0,0717384 0,084538 0,8486 0,39678 LiseMatSkor 0,994617 0,189528 5,2479 0,00001 Gelismislik 7,13152e05 4,39898e05 1,6212 0,10603
***0.01anlamllkdzeyiilegsterilmitir
Anl. *** * *** *** *** *** ***
Rkare 0,959870, Ayarlamal Rkare 0,954670, Pdeeri (F) 6,9e187, Akaike lt 96,72687, HannanQuinn Bilgi lt 157,7941, 341 gzlem kullanlarak bulunan sabit etki tahminleri, 28 yataykesit birimi kapsand, zamanserisi uzunluu enaz 2, enok 15, bamldeiken:l_BagmlDegisken Panelverianalizizelokullarn7corafiblgeden28ilde15yllksretekisaylarndaki arttap0.001anlamllkseviyesinde(1)zelfenlislerininlisansprogramlarnamezunla rnyerletirmesaysndakiartn,(2)devletliselerininiseniversitelisansprogramlarna kendimezunlarnyerletirmesaysndakiazaln,(3)yabancdilleeitimyapanzellisele rin matematik skorlarndaki artn, (4) devlet liselerinin mezunlarnn matematik skorla
674
rndakiazalnve,(5)MEBbtesindekiazalnetkiliolduugstemektedir.lleringeli milikdzeyibumodeldeanlamlbiretkiyesahipdeildir. 5.SONU AratrmannbulgularTrkiyedezelortaretimkurumlarnnyaylmnn,younekilde kurumsallambirrgtselalanolaneitimalanndayenikurumsalctezlerinnermeleri ninaksineteknikevreningerekliliklerineuygunolarakzelokullarnvedevletokullarnn performans baars zerine temellendiini gstermektedir. almann bulgular deer lendirildiinde zelokul tiplerinin gsterdikleri hem puan hem de mezunlarn niversite lisansblmlerineyerletirmebaarsnnzelokullarnyaylmnolumluyndeetkiledii grlmektedir.Dieryandandevletokullarnngsterdikleridkpuanbaarsvemezun yerletirme azl ise alternatif bir form olarak yorumlanabilecek zel okullarn yaylmn olumluyndeetkilemektedir. Kurumsal kuram yaznnda Tolbert ve Zuckern (1983) almalarnda yeni oluan bir r gtselalandazamanierisindeteknikevreselglerinyerinikurumsalsrelerebrakt n ifade etmelerine karn bu almann bulgularna benzeyen ekilde, Kraatz ve Zajac (1996) almalarnda yine yksek dzeyde kurumsallam eitim alannda performans kriterlerinin kurumsal yaylmn temel belirleyicisi olduunu gstermilerdir. Ayrca bu almannbulgularkurumsalbiraktrolandevletineitimbtesininyllariindegster dii d trendinin de aslnda devlet liselerinin eitim baarsna olan olumsuz etkileri nedeniyle zel okullarn yaylmn etkiledii eklinde yorumlanabilir. Nitekim eitim ala nndasonyllardayaplandzenlemelerveyaplanresmiaklamalarkamueitiminifinase etmeninzorluklarvezelretimkurumlarnnyaygnlamasnngereineodaklanmakta dr.BuyaklambizeOlivern(1992)zlmekavramnnnTrkiyedeeitimalanndada geerliolduunugstermektedir. KAYNAKA
Akyz,Y.(1989),TrkEitimTarihiBalangtan1988e,AnkaraniversitesiEitimBilimleriFakltesi YaynlarNo:160. Brint, S. ve J. Karabel (1991), Institutional Origins and Transformations: The Case of American CommunityCollages,Ed.W.WalterPowellveJ.PaulDiMaggio,TheNewInstitutionalisminOr ganizationalAnalysis,Chicago:ChicagoUniversityPress,337361. Demircan,.(1988),DndenBugneTrkiyedeYabancDil,stanbul:RemziKitabevi. DiMaggio,P.J.veW.W.Powell(1983),IronCageRevisited:InstitutionalIsomorphismandCollec tiveRationalityinOrganizationalFields,AmericanSociologicalReview,48,147160. DiMaggio,P.J.veW.W.Powell(1991),Introduction,Ed.W.WalterPowellandJ.PaulDiMaggio, TheNewInstitutionalisminOrganizationalAnalysis,Chicago:ChicagoUniversityPress,141. Fligstein,N.(1991),TheStructuralTransformationofAmericanIndustry:AnInstitutionalAccountof theCausesofDiversificationtheLargestFirms,19191979,Ed.W.WalterPowellveJ.PaulDi Maggio,TheNewInstitutionalisminOrganizationalAnalysis,Chicago:ChicagoUniversityPress, 311337. Friedland, R. ve R. Alford (1991), Bringing Society Back In: Symbols, Practices, and Institutional Contradictions,Ed.W.WalterPowellveJ.PaulDiMaggio,TheNewInstitutionalisminOrganiza tionalAnalysis,Chicago:ChicagoUniversityPress,232266. Guler,I.,M.F.GuillienveJ.M.Mcpherson(2002),GlobalCompetition,Institutions,andtheDiffu sionofOrganizationalPractices:TheInternationalSpreadofISO9000QualityCertificates,Ad ministrativeScienceQuarterly,47(2),207232. Haydarolu,.P.(1993),OsmanlmparatorluundaYabancOkullar,Ankara:OcakYaynlar. Koer,H.A.(1970),TrkiyedeModernEitiminDouu,Ankara:UzmanYaynlar.
675
Kraatz, M. S., ve J. E. Zajac (1996), Exploring the Limits of New Institutionalism: The Causes and Consequences of Illegitimate Organizational Change, American Sociological Review, 61, 812 836. Oliver,C.(1992),TheAntecedentsofDeinstitutionalization,OrganizationStudies,13(4),563588. zbek, N. (2000), Trkiyedeki Yabanclarn renim ve retim zgrl, Ankara: Mlkiyeliler BirliiVakfYaynlar. zen,.(2007),KurumsalKuram,Ed.S.Sargutve.zen,rgtKuramlar,Ankara:mgeKitapevi, 237331. Rogers,E.M.(1995),DiffusionofInnovations,NY:TheFreePres. Saatiolu,A.(2004),G,SnfatmasveAyrmcrgtselBiimlerinKurumsallamas,Ynetim AratrmalarDergisi.4(1),102130. Strang,D.veJ.M.Meyer(1993),InstitutionalConditionsforDiffusion,TheoryandSociety,22(4), 487511. Tolbert,P.S.veL.Zucker(1983),InstitutionalSourcesofChangeintheFormalStructureofOrgani zations:TheDiffusionofCivilServiceReform18801935,AdministrativeScienceQuarterly,28, 2239 Zucker,L.G.(1977),TheRoleofInstitutionalizationinCulturalPersistance,AmericanSociological Review,42,726743.
676
YNETMALANINDATRKYE'DEKAKADEMSYENLERNULUSLARARASI YAYINPERFORMANSI:20002006DNEMNEBRBAKI
EdaAKSOY Sabancniversitesi, YnetimBilimleriFakltesi edaaksoy@su.sabanciuniv.edu BaakZMEC Sabancniversitesi, YnetimBilimleriFakltesi cizmeci@su.sabanciuniv.edu RahanETREZ Sabancniversitesi, YnetimBilimleriFakltesi rahsanc@su.sabanciuniv.edu
ZET BualmaYksekrenimKurumunun2000ylndansonraakademikykselmeveuluslararasbilimselyaynlar tevik kapsamnda yapt dzenlemelerin Trkiyedeki bilimsel yayn faaliyetlerini nasl etkilediini incelemek zere tasarlanmtr. alma ierik analizine dayanmakta, veri temelini ise Trkiyedeki niversitelerin iletme blmlerinde alan akademisyenlerin 20002006 yllar arasnda ABI Inform Global ve Social Sciences Citation Indexuluslararasveritabanlarndakidergilerdeyeralanynetimorganizasyonkonulumakalelerioluturmakta dr.Bulgular,zamaniindeuluslararasyaynlarnarttnaancakniversitelerinfarklkurumsalgemilerininbu performansnniceliiveniteliininemliekildeetkilediineiaretetmektedir.niversitekkenizellikleevren selcivarsaymlarnyaygnl,Trkiyeortamilebakurmavebilgiretmeyeyaklamkonularndaetkisinigs termektedir. AnahtarKelimeler:Ynetimveorganizasyon,akademikyazn,Trkiye.
1.SORUNSAL YksekrenimKurumunun(YK)oluturulmasntakibenakademisyenlerinbilgiretim faaliyetlerine birtakm dzenlemeler getirilmi, zellikle 2000 ylndan sonra oluturulan yenikriterleregreretimyelerininkariyerlerindeykselebilmeleriiinsekinulusalve uluslararasakademikyaynlaryapmalarnnnemiartmtr.Buaratrmannesasamala rndan biri 2000 ylndan sonra uluslararas dergilerde yaplan akademik yaynlarda bu dzenlemelerin etkisinin grlp grlmedii ve bu etkilerin farkl kurumsal gemileri olan niversitelerdeki yansmalarn incelemektir. Ayrca, uluslararas ynetim yaznnda bataAmerikaolmakzeregelimilkelerderetilenbilgilerindierortamlarasorgusuz aktarlmasnnartarakeletirildiibudnemde(rn.,Tsui,2004),Trkiyedeyaplanyayn lardaTrkiyeortamilenekadarbakurulduudaincelemeninbirbakakonusunuolu turmaktadr. 2.KATKI Trkiye'de son yllarda bilimsel yayn saysnda hzl bir byme olduu, ancak bu gelimenin yaynlardaki kalite artna ayn oranda yansmad grlmektedir (YK, 2007;GlgzYedekioluveYurtsever,2002).Buradasunulanalmaynetimveorgani zasyon alanndaretilenuluslararas bilimsel yaynlarn,2000 ylndan sonra yenidend zenlenen akademik ykselme kriterleri erevesinde, ierik ve yntem asndan nasl ekillendiiniortayakoymaktadr.Trkiyedefarklanlay,uygulamaveyaplanmayasahip niversitelerinoluturduubiryksekretimsistemimevcuttur(sdiken,1996).Bua lmannbulgular,niversiteninkurumsalmodeliileynetimorganizasyonalanndaorta yakoyduuakademikkatknnniteliiarasndaglbirbaolduunaiaretetmektedir. Sz konusu aratrmann Trkiyedeki ynetim yaznnn mevcut durumuna k tutarak
677
akademikstandartlardagerekletirilenkurumsaldzenlemelerinetkilerinindahaiyianla lmasnsalayacadnlmektedir. 3.KAPSAMI almadaetkileriincelenenikieniversitelerinkurumsalmodellerivezamandr.Dei kenlerden niversitelerin kurumsal modeli, makalenin Trk yazarlarndan ilkinin (burada Trk, Trkiyedeki niversitelerde alan tm retim yeleri eklinde tanmlanmtr) makaleninyaymlandtarihtebalbulunduuniversiteninkurumsalmodelikaydedile rekllmtr.BukapsamdaniversitelerAvrupamodelikkenlidevletniversiteleri, Amerikan modeli kkenli devlet niversiteleri (Boazii, ODT, ve Hacettepe), yeni devletniversiteleri(1982densonrakurulanlar)vevakfniversiteleriolarakdrtka tegoride gruplandrlmtr. Zaman deikeni iin 20002006 dnemi belirlenmi ve bu yllararasndaTrkiyekaynaklynetimyaznnoluturanakademikyaynlarnierikana lizleri yaplmtr. Aratrma sorusuna bal olarak bu deikenlerin akademik yaynlar etkileyebileceiincelemeboyutlarbelirlenmiveherbiriiintanmlamalarvesnflandr mayaesastekiledecekkategorileroluturulmutur. ncelemeboyutlarndanilkialmannyapldortamnelealnolarakbelirlenmive Trkiye ortamnnaratrmasorusuvetasarmndakirol,almanntemelaldyaznn nedenliyerelarlklolduuvekullandkuramveyntemlerinnekadarevrenselcivar saymlaradayandrldilellmtr. erikanalizindedeerlendirilendierboyutszkonusumakaleninbilgiretmeyeyakla m olarak belirlenmi ve bu erevede makaleler gruba ayrlmtr. lkeler yakla mna dayal makalelerde savlarn temeli kiisel bilgi ve tecrbelere dayandrlmtr. Vaka ynteminikullananmakalelerde zgn olaylar incelenmitir. Doa bilimlerimo delini takip eden makalelerde grgl bulgular incelenerek genel kaidelere ulalmaya allmtr.Bualmadadoabilimlerimodelinitakipedengrglmakalelerinyntemsel niteliialmanntasarm,lmgvenirliivegeerliiveverianaliziningelimilii boyutlarndaincelenmitir. Akademisyenlerindoktoralarnhangilkelerdealdklarveeervarsayabancortakyaza rnhangilkedenolduununyansrahermakaleninhangitrdergideyaymland,Sos yal Bilimler Atf Endeksi (Social Sciences Citation Index, SSCI) listesinde yer alan ya da dierleriolarakkodlanmtr.AyrcatoplamreferansveTrkereferanssaysbilgileride yukardakikodlamalargeerlemeamacylaalmayadhiledilmitir. 4.YNTEM Aratrmarneklemini;ABIInformGlobaluluslararasveritabannakaytl,rgtseldavra n,rgtkuram,insankaynaklarynetimivestratejikonularnda,20002006yllarara sndayaynlanmynetimorganizasyonalanmakaleleriileWebofScienceveritabannda iletmeveynetimaltalanlarndalistelenendergilerdekiyaynlaroluturmutur.Bumaka lelerin ierisinden sadece Trkiyedeki niversitelerin iletme faklteleri veya blmleri bnyesindealanretimyelerineaitolanlarkapsamaalnmtr.Neticedeeldeedilen toplam99makalenin55ininSocialScienceCitationIndexte(SSCI)yeralandergilerlerde yaynlanmolduugrlmtr.Hermakaleikihakemtarafndanierikanaliziyntemiyle incelenmitir.Yaplankodlamalariinayrcahakemlerarasgvenirlikkatsaylarhesapla narakherkriteriin.70.90arasmutabakatorannaulalmassalanmtr. Aratrmadaortamaaitkurumsalvekltrelfaktrlerinneldedikkatealndnyans tanlmilemakaledekiTrkereferanssaysarasndaanlamlbirkorelasyonbulunmu tur(r=.54,p<.05).Grglmakalelerinyntemleriasndangelimilikdzeyiniyanstan
678
ikinci lm ise makalelerdeki toplam referans says ile korelasyon gstermektedir (r = .26,p<.10).Szkonusuilikiler,bulmleringeerliinidesteklemektedir. Eldeedilenverilerarasndakiilikilermmknolduuyerlerdekikarevetekynlvaryans analizleriyleincelenmi,ancakbazdeikenlerarasndakiilikilerinincelenmesindernek lemsaysyetersizliindendolaykikareanalizlerigerekletirilememitir. 5.SONULAR 5.1YllaraGreDalmlar ncelenen dnemde yaymlanan makalelerin saysnda, zellikle de 2003 ylndan sonra, artolduugrlmektedir(bkz.Grafik1).BudnemdeSSCIlistesindeyeralanvealmayan dergilerdekiyaynlarntakribenbenzerbirarteilimigsterdiigrlmektedir.
30
Makale says
20
10
Derginin tr
SSCI D
0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
SSCI
Yllar Grafik1.Farkldergitrlerindekiyaynlarnyllaragredalm
ncelenen dnemde yaymlanan makalelerde niversitelerin farkl kurumsal modellerinin yllara gre dalmna bakldnda Avrupa modeli kkenli devlet niversiteleri haricinde diertmniversitegruplarndayaymlananmakalesaysnnartt,ancakAvrupamodeli kkenlidevletniversitelerindeisebirmiktardolduugrlmektedir(bkz.Tablo1). Tablo1.YaynlarnFarklKurumsalModellerdekiniversitelerdeYllaraGreDalm
niversitelerin kurumsalmodelleri Avrupamodelikkenlidevlet (%)
Yllar
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Toplam
3 0 3 9 5 2 (11.1) (0.00) (11.1) (33.3) (18.5) (7.4) 4 2 0 (20.0) (10.0) (.0) 0 (.0) 2 (5.3) 6 (6.1) 0 (.0) 1 (2.6) 6 (6.1)
5 27 (18.5)
Amerikamodelikkenlidevlet 0 (%) (.0) Yenidevlet (%) Vakf (%) Toplam (%) 0 (.0) 2 (5.3) 5 (5.1)
3 2 9 20 (15.0) (10.0) (45.0)
2 2 3 7 14 (14.3) (14.3) (21.4) (50.0) 6 6 6 15 38 (15.8) (15.8) (15.8) (39.5) 17 16 13 36 99 (17.2) (16.2) (13.1) (36.4)
679
5.2.niversitelerinFarklKurumsalModellerineGreDalmlar Avrupa modeli kkenli devlet niversitelerindeki akademisyenlerin yaynlarn arlkl olarakSSCIddergilerdeyaptklargrlmektedir(bkz.Tablo2).Vakfniversitelerindeki akademisyenlerisearlklolarakSSCIdayeralandergilerdemakaleleriniyaymlamakta drlar.SSCIdayaymlamadaikincisrayiseAmerikanmodelikkenlidevletniversiteleri almaktadr. Tablo2.Yaynlarnfarklkurumsalmodellerdekiniversitelerdedergitrlerinegreda lm Dergi tr SSCI (%) SSCId (%) Toplam (%) niversitelerinFarklKurumsalModelleri Avrupamodelik kenlidevlet 9 (16.4) 18 (40.9) 27 (27.3) Amerikanmodelik kenlidevlet 15 (27.3) 5 (11.4) 20 (20.2) Yeni devlet 5 (9.1) 9 (20.5) 14 (14.1) Vakf Toplam 26 (47.3) 12 (27.3) 38 (38.4) 55 44 99
Makalelerde kullanlan bilgi retim yntemleri incelendiinde doa bilimleri modelinin tmniversitelerdekiyaynlarnokbykksmnoluturduugrlmektedir(bkz.Tablo 3). Ayrca ilkeler yaklam ve vaka yntemini kullanan makalelerin niversite gruplar arasndasadeceAvrupamodelikkenlidevletniversitelerindekiakademisyenlerceretil diitespitedilmitir. Tablo3.Yaynlarnfarklkurumsalmodellerdekiniversitelerdebilgiretmeyaklamna gredalm niversitelerinFarklKurumsalModelleri Bilgiretme Avrupamodeli Amerikanmodeli Yeni Vakf Toplam yaklam kkenlidevlet kkenlidevlet devlet lkeleryakla 4 1 0 0 5 m (80.0) (20.0) (.0) (.0) (%) Vakaynte 2 0 0 0 2 mi (100.0) (.0) (.0) (.0) (%) Doabilimleri 20 19 14 38 91 modeli (22.0) (20.9) (15.4) (41.8) (%) Toplam 26 20 14 38 98 (%) (26.5) (20.4) (14.3) (38.8) MakalelerdealmannyapldortamnelealnileilgiliolarakyaplananalizlerdeAv rupa modeli kkenli devlet niversitelerinden kan yaynlarn yerel, kltrel ve rgtsel ortama kar daha az duyarllk gsterdiklerini iaret etmektedir (bkz. Tablo 4). Dier niversitegrubununortalamaskorlarisebenzerlikgstermektedir.Gruplararasfarkllk laristatistikselolaraksnrdaanlamlbulunmutur(F(3,94)=2.58,p=.06).
680
Tablo4.Yaynlarnfarklkurumsalmodellerdekiniversitelerdealmannyapldorta mnelealnnagredalm niversitelerinfarklkurumsalmodelleri Avrupamo delikkenli 1.08 .48 Amerikanmo delikkenli 1.50 .76 Yeni devlet 1.50 .76
Vakf Toplam F 1.55 .80 1.41 .73 2.58*
Ortamnele Ort. aln SD

Not.*p<.10.
Aratrma ynteminin gelimilii asndan bakldnda (sadece grgl makaleler iin) farkllklaristatistikselolarakanlamlolmamaklaberaberyineAvrupamodelikkenlidev let niversitelerinden kan yaynlarn ortalamas dier niversite grubuna gre daha dktr(bkz.Tablo5).EnyksekskorunAmerikanmodelikkenlidevletniversitelerin deveikincienyksekdevakfniversitelerindeolduugrlmektedir.Yenidevletniver sitelerininortalamasiseAvrupamodelikkenliveAmerikanmodelikkenlidevletniver sitelerigruplarnntakribenortasnadenkgelmektedir. Tablo5.Yaynlarnfarklkurumsalmodellerdekiniversitelerdearatrmaynteminin gelimiliinegredalm niversitelerinFarklKurumsalModelleri Avrupa modeli kkenli 7.00 Amerikan modeli kkenli 8.47 Yeni devlet
Vakf Toplam F
Aratrma Ort. 7.50 8.13 7.83 1.54 ynteminin SD 2.13 1.87 3.06 2.24 2.31 gelimilii Trkiyedekiynetimorganizasyonyaznnabakldndagenelolarakuluslararasibirlikle ri ile yazlan makale saysnn dierlerine gre daha az olduu ortaya kmaktadr (bkz. Tablo6).Mevcutyabancibirliklerinindalmndaisevakfniversitelerindierniversite gruplarna gre daha fazla ne kt grlmektedir.Enaz sayda uluslar arasibirliine gidengrupiseyenidevletniversiteleriolmutur. Tablo6.Yaynlarnfarklkurumsalmodellerdekiniversitelerdeuluslararasibirliklerine gredalm niversitelerinFarklKurumsalModelleri Yabanc ortak Avrupamodeli Amerikanmodeli Yeni Vakf Toplam yazar kkenli kkenli devlet Yok 19 13 13 22 67 (%) (28.4) (19.4) (19.4) (32.8) Var 8 7 1 16 32 (%) (25.0) (21.9) (3.1) (50.0) Toplam 27 20 14 38 99 (%) (27.3) (20.2) (14.1) (38.4) ncelenen dnemdeki yaynlarn birinci Trk yazarlarnn doktoraderecelerini hangi lke lerde elde ettiklerine bakldnda en fazla sayda yabanc kaynakl doktora sahibi akade misyeninyenivakfniversitelerdealtgrlmektedir(bkz.Tablo7).BunusaycaAme rika modeli kkenli devlet niversiteleri takip etmektedir. Avrupa modeli kkenli devlet
681
niversitelerinde ise Trkiyede doktora yapm akademisyen saysnn ar bast gze arpmaktadr. Tablo7.YaynlarnfarklkurumsalmodellerdekiniversitelerdebirinciTrkyazarlarn doktorakkenlerinegredalm niversitelerinFarklKurumsalModelleri Birinci Trk yazarn Avrupamodeli Amerikanmodeli Yeni Vakf doktorakkeni kkenli kkenli devlet Bilinmiyor 3 2 0 0 (%) (60.0) (40.0) (.0) (.0) ngiltere 0 6 3 6 (%) (.0) (40.0) (20.0) (40.0) KuzeyAmerika 2 7 0 15 (%) (8.3) (29.2) (.0) (62.5) Trkiye 22 5 11 17 (%) (40.0) (9.1) (20.0) (30.9) Toplam 27 20 14 38 (%) (27.3) (20.2) (14.1) (38.4) Toplam 5 15 24 55 99
5.3.UluslararasAkademikbirliklerininEtkisi Yurt dnda alan akademisyenler ile ortaklaa yaplm almalarn (yabanc ortak ya zarl makaleler), sadece Trkiyedeki akademisyenler tarafndan yaplanlara kyasla daha yksek oranda SSCIda yer alan dergilerde yaymland grlmektedir ( (1, N = 100) = 7.61,p=.01)(bkz.Tablo8). Tablo8.Yaynlarnfarkldergitrlerindeyabancortakyazarnvarlnagredalm Derginintr Yabancortakyazar Yok Var Toplam
SSCI 31 24 55 (%) (82.2) (17.8) SSCId 37 8 45 (%) (56.4) (43.6) Toplam 68 32 100 (%) (68.0) (32.0) Yabanc ortak yazarn varlnn ortamn ele aln ve kullanlan aratrma yntemlerinin gelimiliineetkisinebakldndayabancyazarnolduumakalelerdearatrmayntem lerinin daha gelimi olduu, ancak yerel meselelere ilgisizliin daha fazla olduu grl meklebirlikte,gruplararasfarklarnistatistikselolarakanlamlolmadortayakmakta dr. 5.4.SonularnDeerlendirilmesi Aratrmadaneldeedilensonularincelendiindeilkolarakszkonusuzamandilimiieri sindeyaplanuluslararasyaynsaysnn(hemSSCIhemdeSSCIdolmakzere)birart eilimi gsterdiigrlmektedir. Bu anlamda yeni akademik standartlarn etkisininyava daolsagrlmeyebalandsylenebilir. niversiteler aras yayn farklarna bakldnda, Avrupa modeli kkenli niversitelerdeki akademisyenleringenelolarakdierlerinenazarandahagelenekseltarzdaki(yaniyerel
682
konulardan kopuk olarak yurt dndan gelen yaznn aktarlmas ve ileri seviyeli analiz yntemleri ieren grgl aratrmalarn azl ile tanmlanan) yayn biimlerini srdrme eilimindeolduklargrlmektedir(sdikenveWasti,2004).ArlklolarakSSCIddergi lerdeyaynyapanbuakademisyenlerinyaynlarndayerelkonularailgisizlikdahafazlave kullanlanaratrmayntemleridahaazgelimitir.Ayrcabuniversitelerdekiakademis yenlerin ounluunun doktora derecelerini Trkiyede alm olmalarna karn Trki yedekiyerelbalamakardahaazilgigstermeleridikkatedeerdir.Dieryandanyurt dndadoktorayapmolanakademisyenlerinazlnnbuniversitelerdekiakademisyen leriuluslararasakademikibirliklerikurmaolanaklarasndandakstladgrlmekte dir. Yenikurulmuolanvakfniversitelerindeisedahafarklbirtablogrlmektedir.Buralar dahemTrkiyehemdeyurtdkkenlidoktorasahibiakademisyenlerinhemSSCI,hem SSCI d olmak zere uluslararas dergilerde yayn yaptklar tespit edilmitir. Buralarda alan yurt dnda doktora yapm olan akademisyenlerin doktora esnasnda edinmi olduklaryurtdbalantlarndanuluslararasakademikibirliklerikurmakamacylayarar lanabildikleri sonucu karlabilir. Dier yandan, zellikle bu niversitelerin gemileri ve akademikyaynyapmakonusundakiiddialarasndanbirbirlerindenbirhaylifarklprofil ler izdikleri, bazlar dnya standartlarnda akademik aratrmalar yapmay hedeflerken dierlerinin ise henz kurulu evresinde olup henz arlkl olarak retim faaliyetlerine odaklandklardnlebilir.Buanlamdavakfniversitelerindekisonularnyorumlanma sndabugrubunhomojenbiryaparzetmediinigznndebulundurmakgereklidir. Aratrma sonular genel olarak uluslararas akademik ibirliklerinin makalelerin daha yksek akademik standartlara sahip SSCI dergilerinde yaymlanma ihtimalini arttrd, bunakarlkyaplanaratrmalardaTrkiyeileilgilikonularnileniivekullanlanaratr mayntemleriningelimiliiasndanbiriyilemeyigetirmediigrlmektedir. YK tarafndan yaplan akademik dzenlemelerin etkisinin deiikliklerinin etkisinin n mzdeki yllarda da artarak devam edecei dnlrse yazndaki gelimeleri takip eden bu tip aratrmalarn ileride de tekrarlanmas faydal olabilir. zellikle niversite ekolleri arasndakifarklarnzamaniindenaslbirdeiimgsterdiisorusuynetim/organizasyon yazniinilgiekiciolmayadevamedecekgibigrnmektedir. KAYNAKA
Glgz,S.,O.A.Yedekiolu,veE.Yurtsever(2002),TurkeysOutputinSocialSciencePublications, 19701999,Scientometrics,55,103121. Tsui,A.(2004),ContributingtoGlobalManagementKnowledge:ACaseforHighQualityIndigenous Research,AsiaPacificJournalofManagement,21,491513. sdiken,B.(1996),ImportingTheoriesofManagementandOrganization:TheCaseofTurkishAca demia.InternationalStudiesofManagementandOrganization,26,3346. sdiken,B.veS. A. Wasti(Basmda), Preaching, TeachingandResearching atthe Periphery:Aca demicManagementLiteratureinTurkey,19701999,OrganizationStudies. YK(2007),http://www.yok.gov.tr/bilimselgostergeler/bilimselanaliz.pdf.
683
FARKLIKURUMSALMANTIKLARINTRKYKSEKRETM KURUMLARINDAKKTSATI,LETMECVESYASETBLMCLERN YAYINPERFORMANSIZERNDEKETKS,20002008

etinNDER Bakentniversitesi,BF letmeBlm conder@baskent.edu.tr
ZET Bualmada,atfendeklerindelistelenenuluslararasbilimseldergilerdedahafazlayaynyapmabasksaltndaki Trk niversitelerinin bu baskya verdikleri tepki incelenmektedir. Yeni kurumsalc yaklama yakn dnemde yaplankatklardanhareketlefarklkurumsalmantklarnetkisialtndakiTrkniversitelerininszkonusubaskya farkltepkilervereceklerinesrlmektedir.Yaplangrglanalizlersonucundaiktisat,iletmevesiyasetbilimi alanlarndaki yayn performansnn niversitenin benimsedii model ve bununla balantl olarak tercih ettii insan kaynaklar uygulamalar ve istihdam ettii retim elemanlarnn zellikleri tarafndan belirlendii bulun mutur. Anahtarkelimeler:Trkiye,niversite,kurumsalmantk,bilimselyayn.
RanaKASAPOLUNDER Ankaraniversitesi, EitimBilimleriEnstits rkasapoglu@ua.gov.tr
1.GR Trkyksekretimsistemibirsredirdierulusalyksekretimsistemlerinindetecrbe etmekteolduubasklarnetkisiyledeimektedir.Tmdnyadayksekretimkurumla rnnfaaliyetlerininveperformanslarnnmeslektenolmayanlarn(yani,herhangibirbilim sel almann bilimsel kymetini deerlendirebilecek, almann ilintili olduu bilimsel alannuzmankiiolmayanlarn)gzetimivedenetimialtnaalnmasiinabalargiderek younlamaktadr (Benner ve Sandstrm, 2000). Yksekretim sistemlerinin byd ancak kaynaklarn daha da ktlat yakn dnemde yksekretim kurumlar arasnda rekabeti artrmak ve yksekretim sistemlerinin verimliliini iyiletirmek amacyla yeni yasalveidaridzenlemeleryrrlekonulmaktadr.rnein,bazlkelerdeyksekre timkurulularnnaratrmaperformanslarkapsamlbirbiimdedeerlendirilmektevebu rgtlerin alaca mali destek bir lde aratrma performanslarna dayandrlmaktadr (Weingart,2005).Bakalkelerdeyksekretimkuruluuveyaaratrmacnnbaztrden yaynlar alacaklar mali destek veya dl dorudan etkilemektedir (Bourke ve Butler, 1999;Butler,2003). Trkiye'de de aratrmaclarn ve niversitelerin yayn performanslar giderek artan bir biimde meslekten olmayanlarn ilgi oda haline gelmektedir. rnein, Yksekretim Kurumubirsredirendeksli(ScienceCitationIndex,SocialSciencesCitationIndexveArts and Humanities Citation Index adl endekslerde listelenen) dergilerde yaplan yaynlarn saysna gre niversiteleri sralamaktadr. niversiteleraras Kurul tarafndan merkezi olarak yaplan doentlik snavnda endeksli dergilerde yaplan yaynlar dier yaynlara k yasladahafazlanemsenmektedir.Benzerbirdurumniversitelerinkendiatamaveterfi kstaslariindegeerlidir.Ayrca,TrkiyeBilimselveTeknolojikAratrmaKurumu(TB TAK)aratrmaclardllendirirkenyalnzcaendekslidergiyaynlarndikkatealmaktadr. Dolaysyla,Trkiye'debakalkelerdegzlenentrdenkapsamlbiraratrmaperforman s deerlendirme uygulamas ve buna dayal mali destek sz konusu olmamakla birlikte bilinirliigiderekartanvezorlayckurumsalbasklarladesteklenenbiruygulama,endeksli dergilerdeyaynyapma,szkonusudur.
684
BualmadaszkonusuuygulamannTrkyksekretimsistemineyaylmincelenmek tedir.Sosyalbilimleralannkapsayanncekibiralma(ndervd.,2008)endekslidergi lerdeyaplanyaynlarnsaysndasonbirkayldabykartolduugstermitir.letme veiktisatalanndakiyaynlarinceleyenbirdieralmaisebuikialandayaplanyaynlarn saysnda nemli artlar olduu gstermekle birlikte yaylmn eitsiz olduunu, bunun yksekretim sisteminin isel olarak farkllam olmasyla aklanabileceini belirtmitir (nderveKasapolu,2008).Bualmadaszkonusufarkllamayenikurumsalcyakla ma yakndnemdeyaplankatklardanhareketlekurumsalmantklardakifarkllamaola rak kavramsallatrlmtr. Yeni kurumsalclk genellikle bir ebiimlilikkuram olarak bili nir.Szkonusuyaklamagrebtnleikanlamvekuralsistemleriolankurumsalyapla rnetkisialtndakirgtlerhayattakalabilmekiinbiimselyaplarnkurumsalbeklentilere uyarlarvebunuyaparkendeyapsalolarakbirbirlerinebenzerler(MeyerveRowan,1977; DiMaggio ve Powell, 1983). Ancak, rgtsel alanlar farkl kurumsal mantklar tarafndan biimlendirilen ve dolaysyla ok paral sosyal sistemler olarak kavramsallatran yeni kurumsalc bir gr de vardr (sdiken ve Erden, 2001; Lounsbury, 2007; Marquis ve Lounsbury,2007).Buyaklamkurumsalalanlardayapsalebiimliliktenokrgtleraras farkllama ve deiime odaklanr; farkllama ve deiimin kayna olarak da kurumsal mantklar arasndakifarklln besledii atma (Lounsbury,2007)veya direni (Marquis veLounsbury,2007)srelerinigsterir. Bu almada, endeksli dergilerde yayn yapma basks karsndaki Trk yksekretim sistemindekikurumsalmantkeitliliinin,niversitelerveretimelemanlarnnendeksli yaynyapmabasksnafarkltepkilervermesiylesonulandnerilmektedir.Ortakbask nn niversite veya retim eleman dzeyinde farkl davranlar ortaya karmasnda, i iegemitarihselkurumsal,ynetselvedemografiknedenlervardr.Dahanceyaplan almalarda,TrkyksekretimsisteminiveyaTrkiye'deiletmeeitiminiekillendirmi uluslararasetkileredeinilmi(sdikenveetin,2001;sdikenveErden,2001;sdiken, 2003;Kippingvd,2004;sdikenveWasti,2008)vefarklzamanlardafarklithalmantkla rn etkisi altnda evrilenTrk yksekretim sistemindemantkokluununvarl gste rilmitir.Deiimgiriimleritepedeninme,kapsamlveyenibirmanthakimklmaamal olmalarnaramen,kurumsalmantklardakiokluksreklilikgsterebilmitir.Bubalam dasdikenveWasti(2008),greliolarakyeniAmerikanetkisialtndakitmzelniversi telerle kk bir grup kamu niversitesini, daha eski kta Avrupas etkisi altndaki dier kamuniversitelerindenayrmaktadr.Aynalmada,buniversitelerdealanretim elemanlarnnyaptklarbilimselyaynlarnzelliklerinin,niversiteyehakimfarklkurum salmantktanetkilendiidegsterilmitir.Bualmadadakurumsalmantklardakifarkl lk,tarihselkurumsaletkileredayandrlmaktadr.Ancak,almadabuetkilerininsankay naklaruygulamalarveistihdamedilenretimelemanlarnnzellikleriyleilintisideince lenmektedir.Farklmantklarn,endekslidergilerdeyaynyapmadavranzerindekietki sinin, insan kaynaklar uygulamalar ve dolaysyla istihdam edilen retim elemanlarnn zellikleriaraclylagerekletiinermesisnanmaktadr. 2.YNTEM Aratrmada Social Sciences Citation Index adl endekste listenen dergilerde 20002008 yllar arasnda yaymlanm, en az bir yazar Trk yksekretimkurumlarnn iktisadive idaribilimlerveyailetmefakltelerindegrevli,tammakalelerintmileilgiliverikulla nlmtr.Ayrca,szkonusudnemdeyaynyapm olabilecekiktisadiidaribilimlerveya iletme fakltesinde grevli tm retim elemanlar hakknda veri toplanmtr. Analizler farklalan(iletme,iktisatvesiyasetbilimi)iinayrayryaplmtr.
685
3.BULGULAR Bulgular,nceliklekurumsalmantklardakifarkllamann,niversitelerininsankaynaklar uygulamalar (rnein, retim eleman bana den renci says) ve istihdam edilen retim elemanlarnnbireyselzelliklerini (rnein, doktora derecesini yurtdndanalp almad) farkllatrdn gstermektedir. Buna bal olarak, tm alanlarda sz konusu dnem boyunca yaplan yayn saysnda bir art olmakla birlikte, endeksli dergide yayn yapma davrannn yksekretim sistemi iinde yaylmnn eitsiz olduu grlmtr. TarihselolarakdahaglAmerikanetkisialtndaolanzelniversitelerinveazsaydaki kamuniversitesinin,benimsedikleriinsankaynaklaruygulamalarvetercihettiklerire timelemanzellikleriyardmyla,yaynperformansnndahayksekolduubulunmutur. KAYNAKA
Benner, M. ve Sandstrm, U. (2000), Institutionalizing The Triple Helix: Research Funding and NormsinTheAcademicSystem,ResearchPolicy,29,291301. Bourke,P.veButler,L.(1999),TheEfficacyofDifferentModesofFundingResearch:Perspectives fromAustralianDataonTheBiologicalSciences,ResearchPolicy,28,488499. Butler, L. (2003), Modifying Publication Practices in Response to Funding Formulas, Research Evaluation,12,3946. DiMaggio, P. J. ve Powell, W. W. (1983), The Iron Cage Revisited: Instittional Isomorphism and CollectiveRationalityinOrganizationalFields,AmericanSociologicalReview,48,147160. Lounsbury,M.(2007),ATaleofTwoCities:CompetingLogicsandPracticeVariationinTheProfes sionalizingofMutualFunds,AcademyofManagementJournal,50,289307. Marquis,C.veLounsbury,M.(2007),VivaLaResistance:CompetingLogicsandTheConsolidation ofUSCommunityBanking,AcademyofManagementJournal,50,799820. Meyer, J. W. ve Rowan, B. (1977), Institutionalized Organizations: Formal Structure As Myth and Ceremony,AmericanJournalofSociology,83,340363. nder,.veKasapolu,R.(2008),LookWhosPublishing.DiffusionofPublishinginIndexedJournals withinTurkishHigherEducationSystem,20002006."PeerReviewReviewed:TheInternational CareerofAQualityControlInstrumentandNewChallengesaltay,SosyalBilimlerAratrma Merkezi(WZB),Berlin,Almanya. nder,.,evkli,M.,Altnok,T.,veTavukuolu,C.(2008),InstitutionalChangeandScientificRe search:APreliminaryBibliometricAnalysisofInstitutionalInfluencesonTurkey'sRecentSocial SciencePublications,Scientometrics,76(3),543560. sdiken, B. (2003), Plurality in Institutional Environments and Educational Content: The Under graduate Business Degree in Turkey. Eds. R. P. Amdam, R. Kvalshaugen, and E. Larsen, Inside TheBusinessSchool:ThecontentofEuropeanbusinesseducation.Abstraktforlag,Oslo,87109. sdiken, B. ve etin, D. (2001), From Betriebswirtschaftslehre to Human Relations: Turkish Man agementLiteratureBeforeandAfterTheSecondWorldWar,BusinessHistory,43,99124. sdiken,B.veErden,Z.(2001), rnekAlma,MecburTutulmaveGemieBamllk:Trkiye'deki YnetimYaznndaDeiim,AmmedaresiDergisi,34,131. sdiken,B.veWasti,S.A.(2008),Americanizationvs.contextualizationattheperiphery:Academic managementliteratureinTurkey,19701999,Yaymlanmamalma. Weingart, P. (2005), Impact of Bibliometrics Upon The Science System: Inadvertent Conse quences?,Scientometrics,62,117131. Kipping,M.,sdiken,B.vePuig,N.(2004),Imitation,Tension,andHybridization::Multiple"Ameri canizations"ofManagementEducationinMediterraneanEurope, Journal ofManagementIn quiry,13,98108.
686

687
31.Oturum
rgtlerde Psikolojik Kontrat hlalleri ve Sinizm likisi: 45 Yldzl Otel letmelerizerineBirAratrma uleAYDINTKELTRK,NilferAHNPERN,BerrinGZEL AdaletsizlikAlgsSinisizmiTetiklermi?:BirrnekOlay RanazenKUTANS,EmineETNEL grenSessizliininKaynaOlarakLiderlikDavranvergtselAdalet Algs KorhanKARACAOLU,AyeCNGZ

688
RGTLERDEPSKOLOJKKONTRATHLALLERVESNZMLKS: 45YILDIZLIOTELLETMELERZERNEBRARATIRMA
uleAYDINTKELTRK anakkaleOnsekizMart niversitesi,Tur.l.veOt.YO suleaydin2002@hotmail.com BerrinGZEL NilferAHNPERN Nevehirniversitesi,Ticaretve DokuzEyllniversitesi, zmirMYO TurizmEitimiFakltesi nilufer.percin@nevsehir.edu.tr berrin.guzel@deu.edu.tr
ZET Psikolojikkontrat,alanlarnkendizihinlerindeyaratt(Marks,2001;455)vergtesaladkatklarkarl nda, rgtn kendisine bir takm faydalar salamas gerektiine dair bir algdan olumaktadr (Walker&Hutton,2006:434).Kiirgtegirerken,rgteyapacakatklarkarlnda,rgtndekiininihtiya larnkarlamayayneliktevikleriveimkanlarortayakoyacabeklentisiilekiivergtarasndabirpsikolojik kontrat olumaktadr. Eer bu karlkl deer alverii salkl bir ekilde devam ederse, kii rgte kar olumlu tutumunu srdrr ve bu yksek tatmin duygusuyla ie devamszlk veya iten ayrlma dncesinden uzaklalm olunabilir. Psikolojik kontrat ihlallerinin rgtlerde gereklemesi halinde ise, alanlarda rgte kar baz olumsuz duygu ve tutumlar geliebilmektedir. Ksacas, literatrde sinizim olarak adlandrlan ve alanlarnrgtekargvenduygusununazalmasna,fkeduymasnavenegatifduygulargelitirmesineneden olanbirsonuortayakmaktadr. Bunoktadanhareketle,bualmailergtlerdeyaananpsikolojikkontratihlallerinin,rgtselsinizmolumas zerineetkilerininaratrlmasamalanmtr.Buerevede,szkonusualmada,oteliletmelerindealanla rnpsikolojikkontratihlallerialglarvebualgnnrgtselsinizmzerineetkilerillmtr. AnahtarKelimeler:Ppsikolojikkontratihlali,sinizm,oteliletmeleri.
1.GR Kiiilekartarafarasndakarlklbirdeiiminartlarnvekurallarnbelirtenkiiselbir dnceolanpsikolojikkontrat;taraflardanbiriningeleceeynelikbirszverdiine,bir katlmsaladnavebirtakmfaydalarsunacanainanmasdurumundaortayakmak tadr(RobinsonveRousseau,1994).Psikolojikkontratykmllklerindeniszlemesin deyazliken,ounlukla,imaedilmekteveakabelirtilmemektedir.vereninalandan beklentisi, fazla mesai yapmak istemesi, sadk olmas, grevi olmayan ileri yapmas, ku rumiitransferlerikabuletmesivergtiindeenazikiylalmasiken,alannbek lentileriyksekcret,eitim,hzlkariyergeliimi,uzunsreliigvencesivekiiselsorun lardadestekalmaktr(KnightsveKennedy,2005;JohnsonveKelly,2003).znelolanpsi kolojikkontratkavram,beklentilerdenfarkldr.Beklentikavramiverendeneldeedecek leri beklentisi iken, psikolojik kontrat alann ivereni ile ilikilerini oluturan alglanan karlkl zorunluluklar anlamna gelmektedir.Psikolojik kontrat beklentilerin aksine kar lkldeiiminalglananvaatlerinedayalolarakivereninsalamakzorundaolduuinan larkapsamaktadr(RobinsonveRousseau,1994).Psikolojikkontratihlaliisebeklentilerin karlanmamasveeitsizlikalglarndanfarklolarak(RobinsonveRousseau,1994),taraf lardan birinin, kar tarafn beklenti veya vaatlerini karlayamadn algladnda olu maktadr (KnightsveKennedy,2005).Ayrca,algsalolmasvekendinezgyapsnede niyle, dier anlama/kontrat biimlerinden olduka farkldr (Knights ve Kennedy, 2005). Psikolojikkontratihlaledildiindekarlalantepkiler,beklentilerinkarlanmamasduru mundakilerilebenzerdir.Ancakfarklolannokta,sadecedlveyafaydalarneldeedile memesindendeil,aynzamandasaygduymakavramhakkndakidncelerindeimesi nedeniyledahayounolabilmektedir.
689
Psikolojik kontrat ykmllklerinin karlanmas, iverenin alana deer verdiini gs termekte,budaalannolumlututumlarsergilemesinisalamaktadr.Ancakihlalduru munda, alan iverenin kendisine balln sorgulamakta ve iverenalan ilikisinin geici olduunu dnmektedir. alan, kontratn ihlal edildiini ie girdii dnemin ba nda algladnda, rgt hakknda daha eletirel olmakta ve ii ile ilgili alnan kararlar daha uygunsuz olarak nitelendirmektedir (Lester vd, 2007). Psikolojik kontrat ihlallerinin duygusal, tutumsal ve davransal sonularnn olmas (Pate ve Malone, 2000) ok ynl olduunu gstermektedir (Pate vd., 2003). Nitekim psikolojik kontrat ihlalleri, iverene duyulangveninolumsuzetkilenmesine,itatmini,performans,rgtselballkvergt sel tatminin azalmasna; rgte ynelik kzgnln, krgnln, hayal krklnn, ihanet etme tutumlarnn, iten ayrlma niyetinin ve devamszln artmasna neden olmaktadr (RobinsonveRousseau,1994;Balvd.,2008;KnightsveKennedy,2005;JohnsonveKelly, 2003;PateveMalone,2000;Patevd.,2003).alannihlalialglamasnaramen,rgtte kalmas ise dk kalitede hizmet sunmak, dedikodu yapmak ve donanmlara zarar ver mek,hrszlkgibisonulardourabilmektedir(KnightsveKennedy,2005). Sinizm,bireye,gruplara,ideolojiye,sosyaltopluluklaraveyakurumlaraynelikgvensizlik vebunlarakarbirkmseme,umutsuzlukvehayalkrklnkapsayangenelveyazel tutumdur (Andersson, 1996) ve bir takm rgtsel deiimlerde rgtn farkl sonular elde etmesi ve dier alanlarn kiinin kendisi ile benzer bak asna sahip olduklarn belirtmesisonucuortayakmaktadr(Reichersvd.,1997).alanlar,yneticilerininkarar larna gvenmemekteve her yenikararda,katlmlarnnnleneceidncesine sahiptir (AnderssonveBateman,1997)vealglananelikileriletaleplerarasndakidengesizlik,rol atmas ve rol karmaklna neden olmaktadr. Bu da kmsemeye ve beklentilerin karlanmamasna,dolaysylasiniktutumlarayolamaktadr(Andersson,1996).Nitekim, iyi bir performansn ancak kiisel abalar ile elde edilebilecei dncesindeki beklenti teorisinebenzerekilde,rgtseldeiiminbaarsnnancakilgilikiilerinperformansna balolduudncesinisavunansinizm,buanlamdabirbeklentibiimidir(Wanousvd., 2000). Sinizm kavramnn, i tatmini, gven ve phecilik kavramlarndan farkldr. tat minsizliivesinizmkavramlarndakmsemeortakolsada,sinizmdahagenikapsaml drveumutsuzluk,hayalkrklvegvensizliiiermektedir.Gvenbirkiininveyagru bunkonumasnaveyaszl/yazlifadesineynelikinanveyabeklenti,sinizmiseinanc dakapsayanbirtutumolaraktanmlanmaktadr(Andersson,1996;AnderssonveBateman, 1997). Gvensizlik kavram kendi ierisinde gerginlik, hayal krkl ve phe, tepkisiz ve aldatmaya eilimli kurumlar ile belirsiz bir gelecei de kapsamaktadr (Mirvis ve Kanter, 1991).phecilikkavramndabaarlolunmaskonusundabirtereddtierisindeolmakla birlikte,olumlubirdeiimyaanacanainanlmakta,sinizmdeise,rgtliderlerinekar birinankaybyaanmaktavegemiteyaanankesinbaarszlklaratepkiszkonusudur (Reichersvedierleri,1997). Sinizm,erkeklerde,aznlklarda,1824yave55yazerinde,dkeitimvegelirdze yinesahip,maviyakallarda,itenkarmalarnfazlaolduuiletmelerdevezellikleotel, restoranvebakmonarm,bankaclk,elencevereklamsektrlerindedahafazladr.Yk sekgelirinartaneitsizliinsembololmas;aznlklarn,dierlerinegredahazorartlar altndaalmas;igvencesininolmamasveitenkarmaolaylarnnyounyaanmas; yksekperformansndahayksekcretsalamayacadncesi;kadnlarniletmeart larnavedieralanlaradahaiyimseryaklamas;maviyakalalanlarn,beyazyakalla ragredahadkeitimvegelirdzeyinesahipolmasbututumunnedenlerininbanda gelmektedir (Andersson, 1996; Mirvis ve Kanter, 1991; Andersson ve Bateman, 1997;
690
Reichers vd., 1997). Ayrca, ar stres ve rol yk, kiisel ve rgtsel beklentilerin kar lanmamas, yetersiz sosyal destek, rekabet dzeyine kyasla yetersiz dzeyde terfi, ama atmas,artanrgtselkarmaklk,kararalmndaetkiliolmadzeyinindkl,ileti imsizlik, iten karma da sinizmin nedenlerinden bazlardr (Andersson, 1996; Reichers ve dierleri, 1997). Bunlarn sonucunda, performans, rgtsel vatandalk davranlar, moral, ie ballk ve motivasyonda azalma; kiiler aras atma, ikayet, devamszlk ve igren devrinde ise art yaanlmas kanlmazdr. (Andersson, 1996; Andersson ve Bateman,1997;Reichersvd.,1997;Wanousvd.,2000). Psikolojik kontrat ihlali, sinizm iin uygun bir gstergedir. hlal durumunda, gvensizlik olumaktavekolaylklagerisalanamamaktadr(Andersson,1996).Ayrca,psikolojikkont rat ihlalinin duygusal sonularnn sinizmi arttrmas (Pate vd., 2003) sinizm ile arasnda belirginbirilikiolduunugstermektedir(JohnsonveKelly,2003).Nitekimsinikalanla ragreynetim,alanlaretkileyenkararlarnda arkasndayatangereknedenleriak lamamaktadr(MirvisveKanter,1991). almann temel amalar otel iletmelerinde alanlarn demografik deikenlerinin sinizmvepsikolojikkontratihlalialglarilearasndaanlamlbirfarkolupolmadnntes pitivepsikolojikkontratihlalalgsnnalanlarnsinikdavranlarnetkileyipetkilemedi ininsaptanmasdr.Nitekimliteratrdepsikolojikkontratihlalalglarnnsinikdavranlara yolatsaptanmtr.Bunagremevcutalmaiinhipotezlerkurulmutur.Literatrn temelinioluturanalmalarnounluklayurtdndakiiletmelerdeveturizmharicindeki sektrlerdeuygulanmolmas,mevcutalmaybualandazgnklmaktadr. 2.ARATIRMAveBULGULAR Aratrma kapsamnda stanbulda yer alan toplam 28 adet be yldzl otel iletmesinin tmne ulamak hedeflenmitir, ancak sadece 11 otel iletmesi aratrmaya katlmay kabul etmilerdir. Toplam 11 otelden eitli birimlerde yer alan 148 alan aratrmaya katlmtr. Aratrmaiin gerekliveriler anket teknii araclyla eldeedilmi veSPSS16 programaraclylaanalizedilmitir.Ankettepsikolojikkontratihlalialgsnlmekzere Robinson ve Morrison (2000) tarafndan gelitirilmi lek, rgtsel sinizm algs iin ise, Dean, Brandes ve Dharwadkar (1998) tarafndan gelitirilen rgtsel sinizm lei kulla nlmtr.rgtselsinizmlei13,psikolojikkontratihlalleiise9ifadeolmakzere, toplamda 22 ifadeden olumaktadr. Ankette 5li likert lei kullanlmtr (1=kesinlikle katlmyorum, 3=ne katlyorum, ne katlmyorum, 5=tamamen katlyorum). Deerlendir meye148anketalnmtr.Analizlerdettesti,ANOVA,KruskalWallisveMannWhitneyH Test ve regresyon analizlerinden yararlanlmtr. Anketin gvenilirlik katsays (Cronbach Alpha)=,884tr. Anket verilerinin analizinde ise u bulgular elde edilmitir: Ankete katlan alanlarn 51.4% erkek, 60.1%i 19 29 ya arasnda, 59.5%i bekar, 52.7%si lisans mezunu, 66.9%u turizm eitimi alm, 36.5%i yiyecek iecek biriminde grev yapmakta, 50%si iletmedekadroluolarakalmakta,29.1%isektrdeve39.2%siiletmedealmaktadr. alanlarn64.9%u5yldzloteliletmesindeistihdamedilmektedir. alanlarngenelolarakrgtselsinizmalglar(ort.2,7526;ss.,93167)vepsikolojikkont ratihlalalglar(ort.2,6338;ss.,61314)dktr.rgtselsinizmincinsiyet(p=,424),me denidurum(p=,074),turizmeitimialmas(p=,417),altiletmeninsnf(p=,274),ya (p=,269), altklar birim (p=,053), kadro durumu (p=,491), sektrdeki (p=,443) ve ilet medeki(p=,787)almasreleriarasndabirilikiyoktur.Bunakarnsinizmilealanla rneitimdzeyleriarasndabirilikibulunmutur(p=,040).Sinizmalgssrasylaenfazla lisevedengiokulmezunlarnda(ort.2,9423,ss.,77121),lisansmezunlarnda(ort.2,83,ss.
691
,99880), ilkretim mezunlarnda (ort. 2,5192; ss. ,98984), nlisans mezunlarnda (ort. 2,5017; ss. ,87024) ve en dk olarak lisansst mezunlarnda (ort. 1,7231; ss. ,43718) grlmektedir. Psikolojikkontratihlallerininise,cinsiyet(p=,532),medenidurum(p=,280),turizmeitimi almas(p=,515),altiletmeninsnf(p=,584),ya(p=,744),altklarbirim(p=,707), eitim dzeyleri (p=,144), kadro durumu (p=,948), sektrdeki (p=,682) ve iletmedeki (p=,540)almasreleriarasndabirilikiyoktur. almann temel hipotezini, alanlarn psikolojik kontrat ihlal alglarnn, onlarda sinik davranlaranedenolacaoluturmaktadr.Regresyonanalizisonunda,psikolojikkontrat ihlalalgsilesinizmarasndaortaderecede(R=,565)pozitifynlbirilikibulunmuturve builikiistatistikselolarakanlamldr(p=,000).Oluturulanmodelerevesindepsikolojik kontrat ihlal alglar, alanlarn sinik tutumlarnn 32%sini (R2=,320) aklamaktadr. Bu anlamdaalanlarnsiniktutumlarnn68%nietkileyenfarkldeiken(ler)bulunmaktadr. 3.SONU Psikolojik kontrat ihlali, alanlarn iverenleri ile ilikilerini oluturan algsal bir zorunlu luktur.verenilealanlarnkarlklolarakyazlolmayanekildebirbirlerinevaatlerini kapsamaktadr. hlal ise, sz konusu bu vaatlerin taraflarca yerine getirilmemesinin alg lanmasolaraktanmlanabilir.Farklbirkavramolaraksinizm,alanlarniarkadalarna, kuruma veya rgte gven duymamas ve kmseme ile hayal krkln kapsayan bir tutum eklinde ifade edilebilir. alanlarn psikolojik kontratlarnn ihlal edildiini algla malarnanedenolanbirtakmetkenlerbulunabildiigibi,rgtekarsiniktutumlarieri sindebulunmasnadabirtakmetkenlernedenolmaktadr. almadapsikolojikkontratihlalalglarilesiniktutumlarn (alanlarneitimdzeyleri haricinde)demografikdeikenlerileilikiliolmadbelirlenmitir.Buanlamdademogra fikdeikenleredayalbirgenellemeyaplmasmmknolmamaktadr.almanntemel amalarndan biri, psikolojik kontrat algs ile sinik tutumlar oluturmaktadr. Elde edilen veriler, psikolojik kontrat ihlal alglarile sinizmin arasnda orta dzeyde pozitif ynl bir etkisi bulunduunu gstermektedir. Buna gre psikolojik kontratlardaihlal alglayan al anlar,dahafazla sinik tutumlargstermektedir. Ancaksiniktutumlarn temelnedeninin psikolojik kontrat ihlali olduu sylenememektedir. Bu anlamda ilerleyen almalarda, psikolojik kontrat ihlal alglarnn alanlarda etkisinin daha fazla olduu deikenler ve sinizmipsikolojikkontratihlalalgsharicindeetkileyenetkenlerinaratrlmasgerekmek tedir.Ayrcaalmannlkenindierblgelerindedeyaplmas,kavramlarnbirbirinietki leme dzeylerinin daha net biimde ortaya konmasnda yardmc olacaktr. Son olarak lkenindeiindebulunduukreselekonomikkrizanketlereverilenyantlarnfarkllama sndaetkiliolabilmektedir.Bunedenlearatrmanndahaistikrarlbirekonomikvepolitik bir dnemde,bataturizmblgeleri olmak zeredier corafi blgelerde ve sektrlerde incelenmesidekavramlarndahadoruvenetekildeanlalmasndaetkiliolabilecektir. KAYNAKA
Andersson,L.(1996),EmployeeCynicism:AnExaminationUsingaContractViolationFramework, HumanRelations,49(11),13951418. Andersson,L.M.veBateman,T.S.(1997),CynicismintheWorkplace:SomeCausesandEffects, JournalofOrganizationalBehavior,18,449469. Bal,P.M.,DeLange,A.H.,Jansen,P.G.W.veVanDerVelde,M.E.G.(2008),PsychologicalCon tractBreachandJobAttitudes:AMetaAnalysisofAgeasaModerator,JournalofVocational Behavior,72,143158.
692
Dean,J.W.,Brandes,P.veDharwadkar,R.(1998),OrganizationalCynicism,AcademyofManage mentReview,23(2):341352. Johnson,J.L.veOLearyKelly,A.M.(2003),TheEffectsofPsychologicalContractBreachandOr ganizationalCynicism:NotAllSocialExchangeViolationsareCreatedEqual,JournalofOrgan izationalBehavior,24,627647. Knights,J.A.veKennedy,B.J.(2005),PsychologicalContractViolation:ImpactsonJobSatisfaction and Organizational Commitment Among Australian Senior Public Servants, Applied HRM Re search,10(2),5772. Lester,S.W.,Kickul,J.R.veBergmann,T.J.(2007),ManagingEmployeePerceptionsofthePsycho logical Contract Over Time: The Role of Employer Social Accounts And Contract Fulfillment, JournalofOrganizationalBehavior,28,191208. Mirvis, P. H. ve Kanter, D. L. (1991), Beyond Demography: A Psychographic Profile of the Work force,HumanResourceManagement,30(1),4568. Pate,J.veMalone,C.(2000),PostPsychologicalContractViolation:TheDurabilityandTransfer ability of Employee Perceptions: The Case of TimTec, Journalof European Industrial Training, 24(2/3/4),158166. Pate, J., Martin, G. ve McGoldrick (2003), The Impact of Psychological Contract Violation on Em ployeeAttitudesandBehavior,EmployeeRelations,25(6),557573. Reichers,A.E.,Wanous,J.P.veAustin,J.T.(1997),UnderstandingandManagingCynicismAbout OrganizationalChange,AcademyofManagementExecutive,11(1),4859. Robinson,S.L.veMorrison,E.W.(2000),TheDevelopmentofPsychologicalContractBreachand Violation:ALongitudinalStudy,JournalofOrganizationalBehavior,21,525546. Robinson,S.LveRousseau,D.M.(1994),ViolatingthePsychologicalContract:NottheException buttheNorm,JournalofOrganizationalBehavior,15,245259. Wanous,J.P.,Reichers,A.E.veAustin,J.T.(2000),CynicismaboutOrganizationalChange,Meas urement,AntecedentsandCorrelates,GroupandOrganizationManagement,25(2),132153.
693
ADALETSZLKALGISISNSZMTETKLERM?:BRRNEKOLAY
RanazenKUTANS Sakaryaniversitesi,..B.F.letme Blm rkutanis@sakarya.edu.tr
ZET rgtsel sinisizm, bireyin alt rgte kar negatif bir tutumu olarak tanmlanmaktadr. Yaplan almalar rgtlerinaltnsinsiceoyarakonlarazararverenbutehlikeliolgununtmdnyargtleriiindeokyaygnbir tutum olduunugstermektedir.Bununlabirliktesinisizm, rgtsel davranliteratrndeok yenibir konudur. Bunedenlergtselballk,itatminivegvengibibenzeryaplarlafarkllklarnortayakoyantanmsalalma lar bulunmasna ramen rgtsel sinisizmin nclleri ve sonular ile ilgili yaplan almalar u an iin olduka snrldzeydedir.Bualmannamacalanlarnrgteynelikadaletsizlikalglarilergtselsinisizmarasn dabirilikiolupolmadnortayakoymakvebubalamdaliteratrekatkdabulunmaktr. AnahtarKelimeler:rgtseladalet,rgtselsinisizm
EmineETNEL Sakaryaniversitesi,..B.F.letme BlmDoktorar. emine.cetinel@gmail.com
1.RGTSELADALETveSNSZM rgtsel davran literatrnde son zamanlarda ilgi grmeye balayan kavramlardan biri olanrgtselsinisizminokeitlitanmlaryaplmaklabirlikteliteratrdeenokkarla lantanmlardan biri Deanvd.(1998) tarafndan yaplan rgtselsinisizm tanmdr.Dean vd.(1998:345)rgtselalmalardakullanlan sinisizm tanmlarnincelemi ve sonuta rgtselsinisizmi,bireyinaltrgtekarolannegatiftutumuolaraktanmlamlardr. Dean vd.ne (1998) gre rgtsel sinisizmin rgtn drstlkten yoksun olduuna dair inan, rgte ynelik negatif bir duygu ve bu inan ve duygularla tutarl olarak rgte ynelikaalaycveeletireldavranmaeilimiolmakzereboyutubulunmaktadr. Dahancedebelirtildiigibihenzokyenibirkonuolmasnedeniyleliteratrdergtsel sinisizminncllerivesonularileilgiliyaplmokfazlasaydaalmayarastlanmamak tadr. Bu konuda yaplan az sayda almadan bir tanesi Wanous vd. (1994) tarafndan gerekletirmi ve yanl ynetilen deiim abalarnn rgt iinde sinisizmin gl bir ncl olduu bulunmutur (FitzGerald,2002:6). Bir dier almada Andersson ve Bateman (1997) yksek makam tazminat, dk rgtsel performans ve sert ve abuk iten karma duyurusunun sinik tutumlarla ilikili olduunu bulmutur. Ayrca yksek dzeyde rol atmas (Naus vd.: 2007), ar rol yk ve tutulmayan szler (Cordes and Dougherty, 1993, aktaran Byrne ve Hochwarter, 2008) de rgtsel sinisizmin nclleri olarak tespit edilmitir. rgtsel adalet alglarnn da rgtsel sinisizm zerinde etkili bir deikenolacadnlmektedir. Adalet konusunun hayatn btn alanlarnda ortaya ktn belirten Greenberg (2005) rgtsel adaleti, bireylerin rgtteki adalet algs olarak tanmlamaktadr. Literatrde r gtseladaletdatmadaleti,prosedradaletiveetkileimadaletiolmakzereboyutta incelenmektedir. Datm adaleti, grevler, mallar, hizmetler, frsatlar, cezalar/dller, roller,cretler,terfilervb.hertrlkazanmnkiilerarasndakipaylamnkonualanbir kavramdrvebireylerinkazanmlarnadilliineilikinalglamalarnifadeetmektedir(zen, 2001:9). Prosedr adaleti, kazanmlarn belirlenmesinde kullanlan srelerin adaletiola raktanmlanmaktadr(CohenCharashveSpector2001:280).rgtseluygulamalarninsan ilikileriboyutuileilgiliolanetkileimadaletiisergtseladaletinsonboyutudur.Etkile
694
im adaleti,rgttekarar alclaryani adaletin kaynaolanlarile alanlaryani adaletin alclararasndakiiletiimsrecineodaklanr. Literatrdergtseladaletvergtselsinisizmarasndakiilikiileilgiliazsaydaalmaya rastlanmaktadr. James (2005) rgtsel sinisizmin ncllerini ve sonularninceledii a lmasnda rgtsel sinisizm ile rgtsel adalet alglar arasnda negatif bir iliki olduu sonucunavarmtr.FitzGerald(2002)isedahayksekdatm,ilemveprosedradalet sizlii algsna sahip kiilerin rgtlerine kar daha sinik tutumlara sahip olacan tespit etmitir.BirbakaaratrmaBernerthvd.(2007)tarafndanyaplmvedatmadaletive etkileimadaletiylergtselsinisizmarasndanegatifbirilikitespitedilmitir.Bubalam da rgt iindeki adaletsizlik algsnn rgtsel sinisizmin nemli belirleyicilerinden biri olacatahminedilmektedir. 2.ARATIRMA 2.1.AratrmannAmacvenemi almann amac rgtsel adalet ile rgtsel sinisizm arasnda bir iliki olup olmadn ortayakoymaktr.Birdierifadeyle,akademisyenlerinrgtseladaleteynelikalglarnn rgtselsinisizmdavranlarzerindeetkilibirfaktrolupolmadanlalmayaallm tr.Henzokyenibirkonuolanrgtselsinisizmkavramnnnitelyntemlerkullanlarak aratrlmasnnkonunundahaiyianlalmasndanemlibirkatksalayacadnlmek tedir.AynzamandaTrkiyedergtseladaletalgsilergtselsinisizmarasndakiilikiyi aratranilkalmaolmasdaaratrmannbirdiernemlikatksolacaktr. 2.2.AratrmannKapsamveYntemi Aratrmannkapsamnbirdevletniversitesinin..B.F.neynelikspesifikbirrnekolay oluturmaktadr.almadayaryaplandrlmmlakatyntemikullanlmveszkonusu niversitedegrevyapan20akademisyenlegrlmtr.Eldeedilenverilerierikanali zi(Holsti,1969;Luborsky,1994)kullanlarakdeerlendirilmitir. 2.3.AratrmannKstlar Aratrma, kstl bir srede, sadece bir rgtte gerekletirilmitir. Aratrmann yasal ereveyle snrlandrlm birileyie sahiptek birdevletniversitesinde yaplm olmas almann sonularnn sadece bu rgte ait olduunu gstermektedir yani aratrmann sonularnngenellenmesidoruolmayacaktr. 2.4.AratrmannBulgular Aratrma kapsamnda mlakat yaplan akademisyenlerin demografik zellikleri aadaki tablodazetlenmitir: Tablo1.FrekansDalmTablosu FREKANS YZDE Cinsiyet Kadn 5 25 Erkek 15 75 Ya 20 4 2530 30 6 3135 10 2 3640 30 6 4145 10 2 46vezeri MedeniDurum Bekr 6 30 Evli 14 70
Unvan Prof.Dr. Do.Dr. Yrd.Do.Dr. Ar.Gr./Uzman HizmetSresi 13yl 46yl 79yl 10ylvefazlas dariKadrodaBulunma dariKadrodaBulunmama Tablo2.AdaletsizlieYnelikTepkiler
fadeler AkaBelirtme Karkma KanunilemlereBavurma stMercilereBavurma stifaEtme AdaletsizliinKaynaylaGr me DemokrasininKullanm BireyYapamama BoyunEme PasifKalma Dedikodu Sabretme
695
4 3 6 7 5 4 5 6 5 15
20 15 30 35 25 20 25 30 25 75
Ar. Grevli Yardmc Do. Do.Dr. ProfesrDr. si/Uzman Dr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 151617181920 Top lam 1 2 1 3 2 1 1 11 1 1 2 1 5 1 3 1 5 2 1 1 4 1 1 2 1 1 4 1 4 1 1 2 1 1 2 1 2 1 1 2 1 1 1 1 1 13 4 4 4 2
rgtsel adalet ve sinisizmarasndaki ilikiyeynelikbulgulara gemeden nceherhangi biradaletsizlikdurumundaalanlarnnegibitepkilergelitireceklerinindikkatealnmas bulgularn daha anlaml hale gelmesine katk salayacaktr. Bu balamda alanlara adil olmayan uygulamalarla karlasalard ne yapacaklar sorulmutur. Verilen cevaplarn d kmlerininierikanaliziiledeerlendirilmesisonucueldeedilenbulgularTablo2dezet lenmitir. Tablo 2. incelendiinde aratrma grevlilerinin herhangi bir adaletsizlie vereceklerini belirttikleri tepkilerin dier akademik kadrolardan belirgin bir ekilde farkllat grl mektedir.Aratrmagrevlilerininadaletsizbirdurumkarsnndaboyuneme,birey yapamama gibi pasif tutumlar sergileyeceini belirtirken dier akademik kadrolardaki akademisyenlerin aka belirtme, kar kma gibi aktif tutumlar sergileyeceklerini belirttikleridikkatekmektedir. Tablo3.AdaletAlgsveSinisizm
fadeler AdilKaynakDalm Ksmen Ar.Gr./Uzman 1 2 3 4 5 6 7 1 4 2 Yard.Do.Dr. 8 9 10 11 12 13 3 3 1 4 1 Do.Dr. 14 15 16 3 2 ProfesrDr. 17181920Toplam 1 2 2 26 3
696
AdilDeil 1 2 AdilDalm 3 2 DurumaGre AdilDeil 2 FrsatEitliiVar 2 3 Ksmen 3 Yok KararAlmadaTarafszlk 2 1 Tarafl 3 DurumaGre KararlarUygulamadaTarafszlk3 3 Tarafl 5 DurumaGre ArYk 3 EtikveAhlakiKararlar 3 1 1 EtikveAhlakiDeil Ksmen MantklAklamalarVar 2 Yok 2 2 DurumaGre HaklarmzGzetiliyor 2 1 Gzetilmiyor 3 DurumaGre letiimKanallarAk 3 3 2 Kapal nan 1 1 1 Ksminan Tutarl 1 2 1 KsmenTutarl Memnuniyet Mutluluk Ballk Sevgi Rahatlk Huzur Gven 2 iniSevmek 2 1 1 OrtamnSevmek 3 Sknt 3 4 HayalKrkl znt 2 Engellenme 1 Mutsuzluk 2 Stres 2 Karamsarlk 2 Desteklemek 1 TakdirEtmek 1 Eletirmek 2 Olumlu Olumsuz 2 Szlanma
2 2 3 4 2 1 2 1 3 1 1 1 1 1
4 2 1 3 3 2 2 2 1 2 2 1 1 1 1 1 4
2 2 1 1 2 3 2 2 2 1 1 2 1 2 2 2 2 3
3 1 1 1 2 5 2 2 2 1 1 1 2 1 2
3 1 1 2 3 2 2 1 2 1 1 1 1 4 4
1 3 3 3 4 2 1 2 1 2 2 1 1 2 1 1 2 1
2 3 3 1 2 2 1 1 1 2 1
1 1 1 4 1 1 1 1 1 1 3 2 1 1 3
1 2 3 2 1 1 2 2 1 1 1 1 2 1 1
3 2 2 1 8 1 1 2 1 2 3 2 3 3 1 2 1 1 1 1
1 1 2 3 6 2 2 1 2 1 1 3 3 2 3 2 4
2 1 2 2 2 2 2 2 3 1 1 1 6 1 5
1 2 2 4 2 1 2 3 2 1 1 2 2
2 1 1 3 3 2 2 2 1 1 2 1 1 3 3
1 2 1 2 3 2 2 3 2 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1
2 1 2 5 2 1 1 1 1 3 1 1 1 2 1 1
2 1 1 3 1 2 2 2 1 2 1 1 3 3
14 20 2 14 16 8 6 21 12 6 28 13 17 34 28 4 3 18 10 6 22 7 8 26 4 18 9 12 20 12 11 9 4 7 6 5 11 13 9 5 4 4 4 2 2 11 3 23 10 13 14
Dedikodu PasifKalma 2 1 3 1 2 1
697
5 5
AkademisyenlerleyaplanmlakatlarndkmlerininierikanalizisonucundaiseTablo3e ulalmtr. Tablo 3 incelendiinde akademisyenlerin niversiteye ynelik adalet alglarnn pozitif ynde olduu grlmektedir. Akademisyenler genel olarak uygulamalarla ilgili olumlu grler bildirmilerdir. En ok ne kan adaletsizlik boyutu ise prosedr adaleti kapsa mnda deerlendirilen ar i yk arasndadr. Mlakatlar srasnda akademisyenlerin pekoukadroeksikliivebrokrasinedeniyleoluanzamanalcilerinariykne sebepolduunubelirtmilerdir. Tablo 3te dikkat eken bir dier nokta akademisyenlerin genel olarak kararlarn adil bir ekildealndnaynelikfikirbeyanetmelerineramenounluklakararlarnuygulanma snaynelikadaletsizlikalgsnasahipolmalardr.Yaplanmlakatlarderinlemesineince lendiindeakademisyenlerinuygulamadakiadaletsizliklerinkararalcdandeiluygulayan personeldenkaynaklandynndefikirbelirttiklerigrlmektedir. Akademisyenlerin niversiteye ynelik duygular incelendiinde memnuniyet, mutluluk, iinisevmekveiortamnsevmekifadelerininolumluduygulararasndanektgrl mektedir. Burada zerindedurulmas gereken nemli bir nokta sinik tutumlar sergileyen akademisyenlerindeiiniveiortamnsevdiklerinibelirtmeleridir.rneinyaplanmla katlardakatlmclarnBuradainsaniilikilerokgl.Zatenbeniburayabalayantekey debudur.,Buiiseviyorum.Herkesinbuiiancakseverekyapabileceinidnyorum. eklinde ifadelere bavurduu grlmektedir. Bu balamda iini ve i ortamn sevmek akademisyenlerinniversiteyeynelikduyguvetutumlarzerindenemlibiretkenola raknekmaktadr.Olumsuzduygulararasndaisesknt,hayalkrkl,zntveengel lenmeduygularnnnektgrlmektedir. Sinikdavranlararasndaiseeletiriveszlanmaenokdilegetirilendavranlarolmular dr. Katlmclarn cevaplar incelendiinde olumsuz eletiri davrannn st kademelere kldkaolumlueletiridavrannadndgrlmektedir.Profesrlerarasndaolumsuz eletiri ifadesine rastlanmamaktadr. Bu mevkideki katlmclar gerekli ortamlarda yapc eletirilersunduklarnbelirtmilerdir.nekandierbirsinikdavranolanszlanmada sadecearatrmagrevlisiveyardmcdoentseviyesindegrlmekte,dahastkademe lerdebudavranarastlanmamaktadr. Akademisyenlerin sinik tutumlarincelendiinde tablodayine aratrma grevlilerinin be lirginbirfarkllkgsterdiidikkatekmektedir.Bunagresknt,stres,zntgibiolum suz duygular aratrma grevlileri arasnda dier kadrolarda bulunan akademisyenlere gredahaskbirekildedillendirilmektedir.Yinearatrmagrevlilerinindahayounola rakrgteynelikolumsuzeletirilerdebulunduklargrlmektedir. Sinisizmin birbelirleyicicisiolarakakademisyenleringenelolarakadaletalglarnabakld nda sinik tutumlar iindeki akademik personelin kaynak dalm, karar alma, kararlar uygulamavekararlarailikinmantklaklamalarasahipolmaboyutlarndaolumsuzalgla rasahipolduklargrlmektedir. 4.SONU Bu almada akademisyenlerin rgtsel adalete ynelik alglarnn rgtsel sinisizm dav ranlarzerindeetkilibirfaktrolupolmadnbelirlemekamalanmtr.Buamalabir devletniversitesinin..B.F.sindegrevyapan20akademisyenleyaryaplandrlmm lakatlargerekletirilmitir.
698
Aratrmagrevlilerininherhangibiradaletsizlievereceklerinibelirttikleritepkilerindier akademik kadrolardan belirgin bir ekilde farkllat ve adaletsiz bir durum karsnda pasif tutumlar sergileme eiliminde olduklar sonucuna ulalmtr. Aratrma bulgular benzerekildesiniktutumlarnaratrmagrevlileri arasndadahayounbirekildeorta ktnortayakoymutur.Bununsonucuolarakstatnndahadkolmasdurumunda dahapasifsinikdavranlaraynelindiisylenebilir. Aratrma sonucunda ayrca sinik tutumlar sergileyen akademisyenlerin genel olarak r gtseladaleteilikinolumsuzalglarasahipolduklarsonucunavarlmtr.Ayrcaolumsuz duygularvesinikdavranlararatrmagrevlileriarasndadierkadrolardabulunanaka demisyenleregredahasklklaortayakmaktadr.Bubalamdargteynelikadaletsiz lik alglarnn akademisyenlerinrgte ynelik sinik tutumlar zerindeetkili bir deiken olduusonucunavarlabilirsedesiniktutumlarasadeceadaletsizlikalgsnnnedenoldu unu sylemek de yanl olacaktr.Budurumun dahaokaratrma grevlilerinin akade mik hayatn en alt kademesinde yer almalar nedeniyle kendilerini tepkilerini belirtme gcnden yoksun hissetmelerindenkaynaklandsylenebilir. Nitekimaratrma grevli lerinin yaplan grmeler srasnda sk sk Yardmc Doent veya Doent olsaydm, Dahayksekbirmevkideolsaydm,Haddimlsndegibiifadelerkullanmalarbu grdesteklemektedir.Bubalamdaadaletsizlikalglarnnsinisizmitetiklediifakatbu adaletsizliklere tepki gsterme gcne sahip olmann sinisizmin asl belirleyicisi olduu sylenebilir. almannsonundatmakademisyenlerinrgtnsylemveeylemleriarasndabenzerlik olduunainanmalarnaramen,adaletsizlikalglamalar sonucundasinik davranlaray nelebilecekleri belirlenmitir.Akademisyenlerin rgte olaninanlar konusundasinik bir eilimolmamaklabirlikteduyguvedavranlarkonusundaszkonusueilimlererastlan mtr. Bubilgilerndargtiindeakademisyenlerinvezelliklearatrmagrevlilerininkendi lerini ifade etmelerine imkn salayacak platformlarn oluturulmas akademisyenlerin siniktutumlariinegirmesinienazaindirecekbirnlemolarakkabuledilebilir.Buadan bakldndakendileriniifadeetmeimknsalananakademisyenlerinfikirlerinedolaysyla kendilerine deer verildiini hissederek kendilerini daha gl hissedeceklerini sylemek yanlolmayacaktr. KAYNAKA
Andersson,L.M.andBateman,T.S.(1997),CynicisminTheWorkplace:SomeCausesandEffects, JournalofOrganizationalBehavior,18(5),449469. Bernerth,JeremyB.,Armenakis,AchillesA.,Feild,HubertS.veH.JackWalker(2007),Justice,Cyni cism,andCommitment:AStudyofImportantOrganizationalChangeVariables,JournalofAp pliedBehavioralScience,43(3),303326. Byrne, Zinta S. ve Hochwarter, Wayne A. (2008), Perceived Organizational Support and Perform ance:RelationshipsAcrossLevelsofOrganizationalCynicism,JournalofManagerialPsychology 23(1),5472. Cordes,C. L. and Dougherty,T.W.(1993),AReview and An IntegrationofResearch inJobBurn out,AcademyofManagementReview,18,62156. Dean,J.W.,Brandes,P.veDharwadkar,R.(1998),OrganizationalCynicism,AcademyofManage mentReview,23(2),341352. FitzGerald,MichaelRobert(2002),OrganizationalCynicism:ItsRelationshiptoPerceivedOrganiza tional Injustice and Explanatory Style, Doctor of Philosophy, Division of Researcha Advanced
699
StudiesofTheUniversityofCincinnatiinTheDepartmentofPsychologyofTheGraduateSchool ofArtsandSciences. Greenberg,J.veColquitt,Jason(2005),HandbookofOrganizationalJustice,Routledge. Holsti,O.R.(1969),ContentAnalysisfortheSocialSciencesandHumanities,MenloPark,C.A:Addi sonWesley. James,M.S.L.(2005),AntecedentsAndConsequencesOfCynicismnOrganizations:AnExamina tionOfThePotentialPositiveAndNegativeEffectsOnSchoolSystems,TheFloridaStateUniver sityCollegeOfBusiness,SpringSemester.Johnson. Luborsky,M.R.(1994),Qualitativeresearchinageingresearch,ThousandOaks,CA:Sage. Naus, Fons, van Iterson, Ad ve Robert Roe (2007), Organizational Cynicism: Extending The Exit, Voice,Loyalty,andNeglectModelofEmployeesResponsestoAdverseConditionsinTheWork place,HumanRelations,60(5),683718. zen, Janset (2001), alanlarn Yneticilerine Duyduklar Gvenin Ve rgtsel Adalete likin AlglamalarnnVatandalkDavrannnOluumundakiRol,YnetimAratrmalarDergisi,1/1, Ekim2001. Wanous, J. P., Reichers, A. E., & Austin ,J. T. (1994), Organizational Cynicism: An Initial Study, AcademyofManagementBestPapersProceedings,269273.
700
GRENSESSZLNNKAYNAIOLARAKLDERLKDAVRANIIVE RGTSELADALETALGISI
KorhanKARACAOLU Nevehirniversitesi,..B.F. letmeBlm kkaracaoglu@nevsehir.edu.tr
ZET Sessizlik,igrenlerinrgtselsorunlarailikinendievefikirleriniakaifadeetmemeleridir.yerindekaygve endielerindilegetirilmemesininfarklnedenlerivardr.stlerlekurulanzayfilikiler,aststarasndakiilikilerin samimiolmamasveyneticilerinigrenlerekargelitirdiidavrantarzigrenlerinsessizkalmalarnaneden olmaktadr. grenlerin sessiz kalmalarna neden olan bir dier faktr ise, rgtsel adalet algsdr. grenler rgttekiuygulamalarvealnankararlarnadilolmadnalglarlarsabudaonlarkonumamakonusundamoti ve edecektir. Bu balamda, bu almann temel amac liderlik davrannn ve rgtsel adalet algsnn igren sessizlii zerindeki etkilerini tespit edip deikenler arasndaki ilikileri ortaya koymaktr. Veriler, Kayseride faaliyetgsterenzelsektriletmelerindentoplanmtr.Yaplananalizlersonucu,regresyonmodelindeyeralan bamszdeikenlerinigrensessizliinin,0,034gibiokdkbirksmnaklamagcnesahipolduutespit edilmitir. AnahtarKelimeler grensessizlii,akliderlikdavran,rgtseladaletalgs.
AyeCNGZ Nevehirniversitesi,..B.F. letmeBlm acingoz@nevsehir.edu.tr
1.GR Kalitenin iyiletirilmesinin gerektii, tketici beklentilerinin daha da artt ve rekabetin giderekyounhalegeldiisreklideiendnyadargtler,alanlarnndahafazlainisi yatifalmasn,grleriniakadilegetirmesinivesorumlulukstlenmesinibeklemekte dirler. Bu nedenle iletmeler devamllk salama noktasnda; evresel tehditlere cevap verebilen, kendilerine gvenen ve sahip olduu bilgiyi paylamaktan korkmayan igrenlereihtiyaduymaktadrlar.Buerevede,rgtlerinalanlarnynetimekatlm, yukardorubilgiakvekararlaraortakolmagibikonulardazendirdiklerivebunu;TKY, demokratikleme,rgtseladaletvepersonelglendirmegibirgtoulcuhalegeti ren uygulamalarla gerekletirmeye altklarna tank olunmaktadr (Morrison ve Milliken,2000;KaracaoluveCingz,2008). Tmbuabalararamenrgtlerindeiimprogramlargenelliklebaarszolmaktadr.Bu baarszlntemelnedenleriarasndaiseiletiimdesteindenyoksunlukvebilgipayla mkonusundayaanansorunlarnolduununaltizilmektedir;Hattadeiimprogram lar ile ilgili en byk engellerden birisinin rgtsel sessizlik olduu dnlmektedir (MorrisonveMilliken,2000).Morrison ve Millikene gre sessizlik,igrenlerin rgtsel sorunlara ilikin endie ve fikirlerini ifade etmemeleridir (Morrison ve Milliken, 2000; Milliken vd., 2003; Vakola ve Bouradas, 2005). Sessizlik, insanlarn rgtsel syleme z grce katk salamamalardr (Bowenve Blackmon 2003). Bir bakatanmdaise, sessizlik bireyinrgtselkonularailikindeiimyaratmagcnesahipkiilere,gerekgrlerini ifadeetmektenkanmasolarakelealnmaktadr(VakolaveBouradas,2005). alanlar rgt iinde eitli ekillerde sessiz kalabilirler. Sessizliin trleri ile ilgili yazn incelendiindekavramnPinderveHarlos(2001)tarafndan;razolmaanlamndasessizlik (acquiescent silence) ve savunmac sessizlik (quiescent silence) eklinde ikiye ayrld grlmektedir.Dynevd.(2003)isebuboyutlaratoplumyanls/zgecisessizlii(prosocial silence) eklemi ve sessizliirazolma anlamnda sessizlik, savunmacsessizlikve toplum yanls/zgecisessizlikbiimindeelealmtr.Busessizliktrleriksacauekildeaklana
701
bilir (Pinder ve Harlos, 2001; Dyne vd., 2003; Morrison ve Milliken, 2000; Milliken vd. 2003): Raz Olma Anlamnda Sessizlik: Organizasyondaki gelimeler karsnda rza gstermeye dayalolarak;bilgi,gr,fikirvedncelerinifadeedilmemesiolaraktanmlanmaktadr. Bu durumda alanlar; mevcut duruma raz olmakta, ok fazla konumak istememekte, durumudeitirmeyeynelikherhangibirteebbstebulunmamaktadrlar.alanlarnbu davrannnarkasndakonusabilefarkllkyaratamayacanaolaninanyeralmaktadr, Savunmac Sessizlik: Savunmac sessizlik, kiinin konumas halinde ortaya kabilecek sonulardankorkmasnabalolarakkastlbirekildegrleriniifadeetmemesieklinde tanmlanmaktadr. Bu sessizlik trnde korkuya dayal kendini koruma dncesinin bir ekliolarak;gr,dncevefikirlerinifadeedilmemesineiaretedilmektedir. Toplum Yanls/zgeci Sessizlik: Toplum yanls/zgeci sessizlik, zgeci veya ibirliki ne denlerlergtnveyabakalarnnyararlarngzeterekiileilgili;fikir,bilgiveyagrle rinkastlolarakifadeedilmemesiolaraktanmlanmaktadr. Razolmaanlamndasessizkalmanngerisindeyatantemelfaktr,boyunemedir.nk birey konumasnn organizasyonda herhangi bir deiiklik yaratmayacana inanr. Bu pasifbirdavraneklidir.Savunmacsessizliktetemelgd,bireyinkendinikorumaistei dir.Kiikonumashalindeortayakabileceksonulardankorktuuiinkastlbirekilde grleriniifadeetmektenkanr.zgecisessizlikteisebireyler,toplumynelimlioldukla riinveibirliiyapmasebebiilesessizkalrlar.Buiseproaktifbirdavraneklidir. yerinde kayg ve endielerin dile getirilmemesinin farkl nedenleri vardr. alanlarn desteklenmediibir rgt kltr,stlerlezayfiliki, aststarasndakiilikilerin samimi olmamas,rgtiindekiuygulamalarailikinadaletsizlikalglamas,olumsuzgeribildirim almakorkusuveyneticilerinbirtakmrtkinanlar(eniyisinikendisininbildiineinan ma,alanlarngvenilmezvekarcyadabencilolduklarnainanma,rgtiindekibirlik veuzlamaruhununsalklbirorganizasyonyapsnniaretiolduunaaksidurumunyani anlamazlk ve kar grlerin ise rgtte kanlmas gereken durumlar olduuna dair yneticilerde bulunan inanlar) igrenlerin sessiz kalmalarna neden olmaktadr (Bowen ve Blackmon, 2003; Huang vd., 2003; Milliken vd. 2003; Milliken ve Morrison, 2003; Tangirala ve Ramanujam, 2008). Grld zere yneticilerin igrenlerle gelitirdii ilikininekli,yneticilerinalanlarakaryaklamtarzvergtiindekibazuygulama larigrenlerinsessizkalmalarnnnedenleriarasndadr. Sorun ve konulara ilikin aka konumama karar yani sessizlik rgtsel renmeyi engelledii, rgtsel deiim ve geliim iin engel oluturduu, rgt iinde oulculuu yanifarkllklardolaysiledeyenilikiliiveyaratclengelledii(MorrisonveMilliken, 2000, Milliken ve Morrison, 2003) iin zerinde durulmas gereken nemli bir konudur. gren sessizliinin nlenebilmesi ve sessizliin olumsuz etkilerinin azaltlabilmesi iin sessizlie neden olan faktrleri tespit etmek ve bunlar en aza indirmek gerekmektedir. Dahancedeifadeedildiigibi,rgtiindesessizliietkileyentemel faktrlerdenbirisi rgtseladaletalgsikenbirdieriliderlikdavrandr.Buerevedebualmanntemel amacliderlikdavrannn(akliderlikdavran)vergtseladaletalgsnnigrenses sizlii zerindeki etkilerini tespit edip deikenler arasndaki ilikileri belirlemektir. Bu nedenlearatrmada,igrensessizliiileilikiliolduudnlenakliderlikdavranve rgtseladaletalgsdndakalandierunsurlar,bakaaratrmalarnkonusuolabilece indenincelemedtutulmutur. gren sessizlii Trke alan yazn asndan yeni saylabilecek bir konudur. Daha nce yaplan almalarda, sessizlik kuramsal olarak aklanmaya (akc, 2007; Karacaolu ve
702
Cingz,2008)vesessizliinalglanannedenleri(akcveakc,2007)ortayakonulmaya allmtr.Ancaksessizliietkileyenrgtselfaktrlerinnelerolduuvebunlarnsessizlik zerinde etkileri uygulamal olarak ele alnmamtr. Bu adan bakldnda yaplacak bu almann,liderlik davranve adalet algsgibi eitlirgtsel faktrlerin sessizlii nasl etkilediinikuramsalveuygulamalolarakortayakoymasasndannemliolduud nlmektedir.Ayrcaalma,sessizliiazaltpdahakatlmcbiriortamsalamayisteyen iletmeyneticilerineneyapmalargerektiikonusundayolgstericiolabilecektir. 2.ARATIRMANINYNETM 2.1.AratrmannModeli ekil 1de yer alan aratrma modeli, igren sessizlii zerinde etkiye sahip olan veya igrenlerin sessiz kalmalarnn kaynan tekil eden, rgtsel adalet alglamalar ve ak liderlik davranndan olumaktadr. Modelde yer alan igren sessizliinin;raz olma an lamnda sessizlik, savunmac sessizlik ve toplum yanls/zgeci sessizlik olmak zere boyutubulunmaktadr.rgtselAdaletalgsnnisedatmadaleti,lemadaletiveetkile imadaletieklindealtbileeniszkonusudur. RGTSELADALETALGISI - DatmAdaleti GRENSESSZL - lemAdaleti - RazOlmaAnlamndaSessizlik - KiilerarasEtkileimAdaleti - SavunmacSessizlik - zgeci/ToplumYanlsSessizlik AIKLDERLKDAVRANII ekil1.AratrmaModeli 2.2.AratrmannHipotezleri Bireylerinrgtiindekidieraktrlerle,zellikledeliderlerlekurduuvegelitirdiiiliki ler,onlarneitlitutumvedavranlarnetkiler(ScottveBruce,1994;JanssenveYperen, 2004). Eer yneticiler, deiim konusunda astlar desteklerlerse, astlar ile samimi iliki kurarlarsa, astlarn sorunlar ile ilgilenirlerse ve astlardan gelen nerilere ak olurlarsa astlarnemsendiklerinialglayacaklarvesessizlikazalacaktr.Literatrdeliderlikdavran nn sessizlik zerindeki etkileriincelenirkengenellikleiki tip liderlik davranndan bahse dilmektedir.Bunlardnmcliderlikveakliderlikdavranolarakifadeedilenyne timinakldr.(DetertveBurris,2007).Dnmcliderdavranlar,igrenlerinyete neklerinin ve ballnn artmasnn yan sra, igrenlerin glendirilmesine ve rgtn gelecei iin sorumluluk almalarna yol aar. Bu tarz liderler mevcut durumu korumak yerine gelecee odaklanrlar, deiim yanlsdrlar ve igrenleri konumalar ynnde motiveederler.Akliderlikdavraniseynetiminaklnifadeedenbirliderdavran dr.Ynetselaklk,ynetiminalanlardangelenyenifikirlere,nerilerehattaeletirilere akolmasvebunlardesteklemesiolarakifadeedilmektedir(Huangvd.,2003).Ynetsel aklkta astlar, yneticilerinin kendilerini dinlediini, fikirlerini dile getirme konusunda onlardesteklediini,fikirlerinidikkatealdn,sorunlarileilgilendiinialglarlarvefikirle riniynetimeifadeetmekiinformaliletiimkanallarnnsalandndnrler(Huang vd.,2003;DetertveBurris,2007).Butrdavranlardaalanlarkonumalarnoktasnda hareketegeirmektedir.Buerevedealmadatestedilmekzeregelitirilenilkhipotez uekildeolacaktr:
703
H1: Yneticinin ak liderlik davran sergilenmesi igren sessizliini azaltc ynde etki yapmaktadr. grenlerinsessizkalmaveyakonumakararlarnetkileyenbirdierfaktrise,rgtsel adaletalgsdr.rgtseladalet,bireyinrgtndekiuygulamalarlailgiliolarakadaletalg lamasdr.rgtseladaletalglamasdatmadaleti,ilemadaletivekiilerarasetkileim adaleti olmak zere boyutta ele alnabilmektedir (Gilliland, 1993; Cropanzano vd., 2002). Datm adaleti, rgtsel ktlarn rgt yelerine datmnda sz konusu olan adalet alglamas ile ilgilidir. lem adaleti, karar almada kullanlan srelerin adil alglan masnayneliktir.Etkileimadaletiise,yneticilerintmalanlarabenzerekildedavra npdavranmadnaynelikalglamalarierir.grenlerrgttekiuygulamalarvealnan kararlarnadilolduunualglarlarsa,buonlarkonumakonusundamotiveedecektir.zel likleilemadaleti,igrenlerineitligirdilerinindeerliolduunuvekararalnrkenrgt sel otorite tarafndan dikkate alndn alglamalar noktasnda igrenlere yardmc ola caktr.Yanirgtotoritesininsergilediietikdavranlarigrenlerinmaduredilmekonu sundakikiiselkorkularnazaltacakvepotansiyeliproblemlerihakkndakonuabilmeleri iinonlarhareketegeirecektir.Aksitakdirdeigrenlerdesessizkalmaeilimiartacaktr (TangiralaveRamanujam,2008).Bunoktadaaratrmanndierhipotezleriyledir: H2:alanlarndatmadaletikonusundakiolumlualglamalar,igrensessizliiniolum suzyndeetkilemektedir. H3: alanlarn ilem adaletine ilikin olumlu alglamalar, igren sessizliini olumsuz yndeetkilemektedir. H4:alanlarnkiilerarasetkileimadaletineilikinalglamalarigrensessizliiniolum suzyndeetkilemektedir. 2.3.rneklemveVerilerinToplanmas Aratrmadakullanlanveritoplamayntemiankettir.Veriler,Kayseridefaaliyetgsteren alt zel sektr iletmesinden toplanmtr. Bu iletmelerde yaklak 200 idari personel almaktadr.Bunedenle200adetanketformuiletmelereyollanmtr.Geridnenkul lanlabiliranketsays121dir.almada,liderlikdavranllrkenakliderlikyaklam esasalnmtr.rgtseladaletalgsise;ilemadaleti,datmadaletivekiilerarasetkile im adaleti olarak boyutta incelenmitir. gren sessizliinin lmnde Dyne vd. (2003) tarafndan gelitirilen sessizlik lei ( = 0,77) kullanlrken, liderlik davrannn (akliderlik)lmndeAshfordvearkadalarnn(1998)HouseveRizzonunalmasn dan yararlanarakhazrladklarlek( =0,95)kullanlmtr.rgtseladaletalgsnnl mnde ise Peellenin (2007) almasnda yer alan ve rgtsel adaletin boyutunu ierenlek(=0,94)kullanlmtr. 2.4.BulgularveHipotezTestleri Aratrmamodelininvehipotezlerintestiiinokluregresyonanaliziuygulanmtr.oklu regresyon analizi, baml deikenle ilikili olan iki ya da daha ok bamsz deikene dayalolarak,bamldeikenintahminedilmesineynelikbiranaliztrdr. Tablo1.AratrmaDeikenlerinelikinTanmlaycstatistiklerveKorelasyonlar
Deikenler 1.Sessizlik 2.AkLiderlikDavran 3.DatmAdaleti 4.lemAdaleti 5.KiilerArasEtkileimAdaleti
**p<.05
X 2,52 3,74 2,98 3,25 3,77
0,77 0,95 0,83 0,85 0,93
1 ,052** ,110** ,002** ,090**
2 3 4 ,378** ,543** ,651** ,871** ,333** ,458**
704
Aratrmada baml deiken olan igren sessizlii zerinde, ak liderlik davran ve rgtseladaletalgsnnboyutlarndanoluanbamszdeikenlerinnaslbiretkiyesahip olduklarnn ortaya konulmas iin oklu regresyon analizi yaplmtr. oklu regresyon analizisonularnagemedennce,igrensessizliiileliderlikdavranvergtseladalet algsnnboyutlarnailikindeikenlerarasndakikorelasyonilikilerielealnmtr.Tablo 1den de grlecei gibi igren sessizlii ile ak liderlik davran arasnda ok zayf ve negatifynlbiriliki(,052)vardr.Bunagreakliderlikdavrangrleniletmelerde alanlarn sessizlik tercihlerinde bir azalma grlmektedir. Yine igren sessizliinin r gtseladaletalgsnnboyutlarndankiilerarasetkileimadaletiileolankorelasyonilikisi de(,090)okzayfvenegatifynlbirilikidir.Bunagreiyerindekiyneticinin;adilve haklarasaygluygulamalarnnvarlisgrenlerinsessizkalmalarnortadankaldrcyn debiretkiyapmaktadr. Tablo2.RegresyonModelininzeti Model R R2 DzeltilmiR2 TahmininStandartHatas DurbinWatson 1 .185(a) .034 .017 .51278 1,839 a Tahmin Deikeni: Ak Liderlik Davran, Datm Adaleti, lem Adaleti, Kiileraras EtkileimAdaleti,bBamlDeiken:Sessizlik Yaplan oklu regresyon analizi ile aratrma modeli ve modele ilikin gelitirilmi olan hipotezler test edilmi ve elde edilen bulgular yorumlanmaya allmtr. Tablo 2deki tanmlayclkkatsays(R2),dorusalmodelinuyumiyiliininenyaygnlmbiimidir.Sz konusukatsay,bamldeikendekideiiminnekadarnnbamszdeikenlertarafn danaklandngstermektedir.Budurumregeresyonmodelininaklayclkgcnniyi bir ifadesidir. Buradan hareketle, igrenlerin sessizlii zerindeki deiimin, 034 gibi dkbirksmnn,aratrmamodelindeyeralanakliderlikdavranvergtseladalet algsnnboyutlarndanoluanbamszdeikenlertarafndanakladsylenebilir.Ara trmada kullanlan Durbin Watson testi, modeldeki deikenler arasnda otokorelasyon olupolmadnortayakoyanbirtesttir.Otokorelasyonhataterimlerininbirbirleriyleilikili olma durumudur. Sz konusu test deerinin 1,5 ile 2,5 aralnda olmas istenmektedir (Albayrakvd.,2006).Tablo2degrleceigibianalizsonucunagreDurbinWatsondee ri1,839ilearzulananaralktayeralmaktadr. Tablo3.VaryansAnaliziANOVA(b)Sonular Model KarelerToplam Ser.Der. OrtalamannKaresi F Sig. 1Regression 1,843 5 ,369 1,425 0,022a Residual 29,374 115 ,259 Total 31,577 120 aTahminDeikeni:KiilerArasEtkileimAdaleti,DatmAdaleti,AkLiderlikDavran, lemAdaleti bBamlDeiken:Sessizlik Ayrca, Tablo 3teki varyans analizi sonularna gre F deeri 1,425n 0,022 anlamllk dzeyindegeerliolmasmodelinbtnolarakgeerliolduunuveKayseridekizelsek tr iletmelerinde alan rnek kapsamndaki igrenlerin sessizliinin, 0,034nn mo deldeyeralanbamszdeikenlertarafndanakladngstermektedir.0,034okd kbiroranolarakdeerlendirilebilirancakigrensessizliininnedeniolabilecekmodel d ok farkl deikenlerin de olabilecei gz nnde bulundurulduunda sz konusu deermakulkarlanabilir.
Tablo4.okluRegresyonAnaliziSonular
StandardizeEdil memiKatsaylar Model B Stn.Hata 1(Sabit) 2,590 ,227 AkLiderlikDavran ,048 ,110 DatmAdaleti ,106 ,065 lemAdaleti ,054 ,084 KiilerarasEtkileimAdaleti ,103 ,101 Beta ,085 ,196 ,085 ,191 t 11,430 ,434 1,633 ,640 1,026 Sig. ,000 ,665 ,105 ,524 ,307
705
Dorusal Balant Tolera VIF nce ,216 4,639 ,575 1,739 ,473 2,116 ,241 4,144
BamlDeiken:Sessizlik Her bir bamszdeikenin baml deiken zerindeki etkisini grebilmek iin standart oklu regresyon analizi sonularnn yer ald Tablo 4e bakldnda igren sessizliinin kaynan oluturan unsurlardan ak liderlik davran ve rgtsel adalet algsna ilikin; datmadaleti,ilemadaletivekiilerarasetkileimadaletiboyutlarnnistatistikselola rak anlaml herhangi bir etkiye sahip olmad sonucuna varlmtr. Bu sonulara gre yneticininakliderlikdavransergilenmesiigrensessizliiniazaltcyndeetkiyap maktadr. eklindeki H1 hipotezi, alanlarn datm adaleti konusundaki olumlu alg lamalar, igren sessizliini olumsuz ynde etkilemektedir eklindeki H2 hipotezi, al anlarnilemadaletineilikinolumlualglamalar,igrensessizliiniolumsuzyndeetki lemektedireklindekiH3 vealanlarnkiilerarasetkileimadaletineilikinalglamalar igrensessizliiniolumsuzyndeetkilemektedirbiimindekiH4hipotezlerireddedilmek tedir. Regresyonanalizlerinde,analizedahiledilenbamszdeikenlerarasndaokludorusal ilikinin (balantnn) olmamas gerekmektedir. Deikenler arasnda oklu dorusal ba lantnn olup olmadnifadeedebilmekiin dorusalbalant (Collinearity) stunundaki ToleransveVIFdeerlerinebaklmaktadr.lgilideerlerdentoleransdeerinindk,VIF deerinin yksek olmas halinde deikenler arasnda oklu balant olduu ve modelin parametrelerinitahminetmeninmmknolmadsonucunavarlr(Akglveevik,2003). Tablo 4teki aratrma bulgularna bakldnda, ak liderlik davran ve rgtsel adalet algsnnboyutlarnailikinalglamalarileilgilideikenlerintoleransdeerlerininokd kveVIFdeerlerininokyksekolmadklarvebunagrebamszdeikenlerarasnda herhangibirdorusalbalantnnolmadtespitedilmitir. 3.Sonuveneriler Aratrmadaigrensessizliiileigrensessizliininkaynaklarndan olanrgtseladalet algsveakliderlikdavranarasndakinedensellikilikisielealnmtr.Gelitirilenmodel vehipotezleryardmylaszkonusuilikiortayakonulmayaallmtr.Aratrmahipotez leri,igrensessizliiileakliderlikdavranvergtseladaletalglamalararasndane gatif bir nedensellik ilikisi olduu zerine kurgulanmtr. Gelitirilen hipotezlerin Kayse ridefaaliyetgsterenzelsektriletmelerindegrevyapan121kiidenalnanverilerin uygunistatistikselanalizlerletestedilmesisonucundabirdizisonucavarlmtr. Eldeedilensonularagreigrenlerinsessizkalmatercihleriileakliderlikdavranve rgtseladaletalglamasnnboyutlarndankiilerarasetkileimadaletiarasndatersyn l fakat olduka zayf bir korelasyon ilikisinin olduu tespit edilmitir. Yani iletmelerde liderlerinsergiledikleridavranlar,szgelimiyneticikendinegelenfikirleresayggste rir, alanlar arasnda adil bir ynetim sergiler, onlarn getirdikleri nerileri dikkate alrsa bu durumda alanlarn sessiz kalmayp daha ok konuma eilimde olacaklar
706
ynnde ok gl olmayan istatistiksel bir sonutur. Yine rgtsel adalet anlamnda i letmenin uygulam olduu hakkaniyetli uygulamalar da alanlarn sessiz kalmalarnn nnegeenbirbakauygulamadr.Bakabirdeyilergtselanlamdaadaletliuygulama lar arttka ve ak liderlik davran yaygnlatka alanlarn sessiz kalma olaslklar azalmaktadr. Akliderlikdavranvergtseladaletuygulamalarnnrgtselsessizlikzerindekietki lerineilikingelitirilmiolanhipotezlerstandartokluregresyonanaliziiletestedilmitir. Analizsonularnagre,akliderlikdavranilealanlarnrgtseladaletalglamalarnn igrenlerin sessiz kalmalarn ortadan kaldrc herhangi bir etkisi olmad sonucuna va rlmtr. Bu almadan elde edilen sonular Kayseri ili zeliile snrldr.Toplam121 kullanlabilir veriile yaplananalizsonularesasalnarakigrenlerinsessizliininkaynaklarzerinde gl genellemelere varlabilecei dnlmemektedir. Elde edilen bu sonularn yukar daki snrllk veya kstlar ile deerlendirilmesinde yarar vardr. Bundan sonra yaplacak uygulamalalmalardaigrenlerinsessizliiveyargtselsessizlikkonusunun;nedenle ri, sonular ve farkl kavramsallatrmalarla ilikili boyutlar bakmndan ayrntl olarak incelenip daha byk rneklem kitleleri ile allarak deerlendirilmesi, ilgili alan yazna okdeerlikatklarsalayabilecektir. KAYNAKA
Akgl,A.veevik,O.(2003),statistikselAnalizTeknikleri,Ankara:EmekOfset. Ashford,S.J.,Rothbard,N.P.,Piderit,S.K.,veDutton,J.E.(1998),OutonaLimb:TheRoleofCon textandImpressionManagementinSellingGenderEquityIssues,AdministrativeScienceQuar terly,43,2357. Bowen,F.,veBlackman,K.(2003),SpiralsofSilence:TheDynamicEffectsofDiversityonOrganiza tionalVoice,JournalofManagementStudies,40(6),13931417. Cropanzano, R., Prehar, C. A., ve Chen, P. Y. (2002), Using Social Exchange Theory to Distinguish ProceduralFromInteractionalJustice,Group&OrganizationManagement,27(3),324351. akc,A.(2007),rgtlerdeSessizlik:SessizliinTeorikTemelleriveDinamikleri,..SosyalBilim lerEnstitsDergisi,16(1),145162. akc, A., ve akc, A. C. (2007), Otel Iletmelerinde Sessizliin Alglanan Sonularna Ilikin Bir Aratrma,I.UlusalTrkiyeTurizmiKongresi,Sakaryaniversitesi78Eyll2007,19. Detert, J. R., ve Burris, E. R. (2007), Leadership Behavior and Employee Voice: Is The Door Really Open?,AcademyofManagementJournal,50(4),869884. Dyne,L.V.,Ang,S.,veBoteroI.C.(2003),ConceptualizingEmployeeSilenceandEmployeeVoiceAs MultidimensionalConstructs,JournalofManagementStudies,40(6),13591392. Gilliland,S.W.(1993),ThePerceivedFairnessofSelectionSystems:AnOrganizationalJusticePer spective,AcademyofManagementReview,18(4),694734. Huang,X.,DeVliert,E.V.,veVegt,G.(2003),BreakTheSilence:DoManagementOpennessand EmployeeInvolvementRaiseEmployeeVoiceWorldwide?,AcademyofManagementBestCon ferencePaper,17. Janssen,O., veVanYperen,N.W.(2004),Employees Goal Orientations,The QualityofLeader Member Exchange, and The Outcomes of Job Performance and Job Satisfaction, Academy of ManagementJournal,47(3),368384. Kalayc, eref vd. (2006), SPSS Uygulamal ok Deikenli statistik Teknikleri, 2.Bask, Ankara: Asil YaynDatm. Karacaolu,K.,veCingz.A.(2008),rgtselDavrantaSemeKonular,Eds.zdeveciolu,M.,ve Karadal,H.,rgtselSessizlik,Ankara:GaziniversitesilkeYaynevi,155169.
707
McGowan,A.R.(2003),Organizationaldiscourses:soundsofsilence,SilenceandVoiceinOrgan izational Life Stream: 3rd Organizational Critical Management Studies Conference., Lancaster University,UK,79July(2003),17. Milliken,F.J.,veMorrison,E.W.(2003),ShadesofSilence:EmergingThemesandFutureDirections forResearchonSilenceinOrganizations,JournalofManagementStudies,40(6),15631568. Milliken,F.J.,Morrison,E.W.,veHewlin,P.F.(2003),AnExploratoryStudyofEmployeeSilence: IssuesThatEmployeesDontCommunicateUpwardandWhy,JournalofManagementStudies, 40(6),14531476. MorrisonE.W.veMilliken,F.J.(2000),OrganizationalSilence:ABarrierToChangeandDevelop mentinAPluralisticWorld,AcademyofManagementReview,25(4),706725. Peelle, H. E. (2007), Reciprocating Perceived Organizational Support Through Citizenship Behav iors,JournalofManagerialIssues,14(4),554575. Pinder,C.,veHarlos,H.(2001),EmployeeSilence:QuiescenceandAcquiescenceAsResponsesto PerceivedInjustice,ResearchinPersonnelandHumanResourceManagement,20,331369. Scott,S.G.,veBruce,R.A.(1994),DeterminantsofInnovativeBehavior:APathModelofIndividual InnovationinTheWorkplace,AcademyofManagementJournal,37(3),580607. Tangirala,S.,veRamanujam,R.(2008),EmployeeSilenceonCriticalWorkIssues:TheCrossLevel EffectsofProceduralJusticeClimate,PersonnelPsychology,61,3768. Vakola, M.,veBouradas,D.(2005),Antecedentsand ConsequencesofOrganizational Silence: An EmpiricalInvestigation,EmployeeRelations,27(5),441458.
708
709
32.Oturum

KariyerYnetimiilergtselBallkArasndakilikininAnalizineYnelik BirGrglalma M.SadkNCL,AdnanAKIN,hsanYKSEL Yeniden Yerletirme Danmanl (Outplacement) Programna Katlan KiilerinveletmeYneticilerininBuProgramlalgiliDnceleriniBelir lemeyeYnelikKarlatrmalBirAratrma SerkanBAYRAKTAROLU,SevdiyeERSOY,LaleMUSTAFAYEVA BulmakvePersonelBulmakAmacileKiiselTemaslarnKullanlmas CemTANOVA,DoanNLCAN
710
KARYERYNETMLERGTSELBALILIKARASINDAKLKNNANA LZNEYNELKBRGRGLALIMA
M.SadkNCL Cumhuriyetniversitesi, BF,letmeBlm msoncul@cumhuriyet.edu.tr AdnanAKIN Krkkaleniversitesi,BF, letmeBlm akinadnan@hotmail.com hsanYKSEL Krkkaleniversitesi, BF,letmeBlm yuksel@kku.edu.tr
ZET Bualmannamacrgtselballkilebireyselvergtselkariyerynetimiarasndakiilikininynvedzeyi nin belirlenmesidir. Bu temel amala birlikte aratrmada hangi bireysel ve rgtsel kariyer elerinin rgtsel ballk zerinde belirleyici olduu saptanmaya allmtr. Aratrmann verileri Krkkale ve Sivasta faaliyet gsteren bankalarda istihdam edilen 161 kiiye ynelik yaplan anketlerle salanmtr. Aratrmada bireysel kariyerynetimivergtselkariyerynetimininrgtselballkileaynyndebirilikiyesahipolduusaptan mtr. Yine aratrmada bireysel kariyer ynetimi ve rgtsel kariyer ynetiminin rgtsel ball etkileyen ve aklayanbirerdeikenolduugrlmtr.Aratrmadargtselkariyerynetimininbireyselkariyerynetimi negrergtselballaklamagcdahayksekbulunmutur. AnahtarSzckler:Bireyselvergtselkariyerynetimi,rgtselballk.
1.ARATIRMANINSORUNSALI rgtsel balln doas, nclleri, sonular ve nemi zerinde yaplm (Mayer ve Schoorman, 1998; Meyer ve Allen 1988; Meyer vd., 1990; Mowday vd., 1982) kapsaml temelalmalarakoutolarak,rgtselballkkavramnnkonuedildiioksaydagrgl almayazndayeralmaktadr.Sonyllardargtselballkalanndayaplanalmalara duyulanilgininbirnedenide,yetenekliigrenlerinrgttekalmalarnsalamakiinne rilen kariyer geliiminin arzu edilen sonucu yeterince salamamas kaygsndan kaynak lanmtr. Ayrca, igrenlerin, kariyer deerlerini ve nceliklerini deitirdikleri, kendi kariyerlerinikontroletmeisteklerininarttvesnrszkariyerdncesinibenimsemekte olduklaryaplanaratrmalardagrlmektedir(Sturgesvd.,2002:731).grenlerinkendi leriniveevrelerinikavramayeteneklerinigelitirdikleri,kariyeramalarnvestratejilerini biimlendirdikleri ve kariyer geliimine ilikin geri bildirim aldklar bir sre (Eby vd., 2005:567)olaraktanmlanankariyerynetimi,yazndabireyselvergtselkariyeryne timiolaraksnflandrlmaktadr.rgtselkariyerynetimi,geniboyuttargttarafndan planlanmakta ve ynetilmektedir. Buna karn bireysel kariyer ynetimi bireyin kontrol altndavesorunzmeilekararvermeyeynelikplanveenformasyonderlemedenolu maktadr. Bireysel kariyer ynetimi; biri bireyin mesleinde srekli geliim, dieri ise i deiimine hazrlkl olmak zere iki temel davran iermektedir (Kossek vd., 1998:935; Sturgesvd.,2002:746).Kariyeristemlerikonusundargtlerinistihdamettikleriigrenleri yeterli dzeyde tatminedememelerive bununlabirlikteigrenlerinkariyerlerinikontrol etmeistemlerindekieiliminartmasrgtselballkolgusuasndanaklanmasnemli bir ikilem oluturmaktadr. Bu almann temel sorunsal rgtsel ballk ile bireysel ve rgtselkariyerynetimiarasndakiilikininynvedzeyininbelirlenmesidir. Butemel amalabirliktearatrmadabireyselvergtselkariyerynetimininrgtselballkze rindeki etkisi ve hangi bireysel ve rgtsel kariyer elerinin rgtsel ballk zerinde belirleyiciolduusaptanmayaallmtr.Aratrmannbuamacnakoutolarakgelitiri lenvesnananhipotezleryledir:
711
Hipotez1:Bireyselkariyerynetimi,rgtselkariyerynetimivergtselballkarasnda aynynlbirilikibulunmaktadr. Hipotez2:(a)rgtselkariyerynetimive(b)bireyselkariyerynetimirgtselball etkilemektedir. 2.ARATIRMANINKATKISI Uluslararasyazndakariyerynetimiilergtselballkarasndakiilikiyifarkldeiken vesorunsaltemeldeinceleyenalmalar(Verbruggenvd.,200;Sturgesvd.,2002)bulun maktadr. Trk yaznnda rgtsel ballk ve kariyer ynetimi kavramlarn ayrk olarak eitli deikenler asndaninceleyenalmalar (Gen vd.,2008;rmi ve Bayrak,2001; zmenvd.,2004;imekveAslan,2007;Yozgatveiman,2007)yaplmolmaklabirlik te; kariyer ynetimi ile rgtsel ballk arasndaki ilikiyi inceleyen almalara rastlanl mamtr. Bu almann yazna temel katks Trkiye kaynakl aratrmalarda, ayrntl ve kapsaml almalara olanak salayacak veri ve bulgu birikimini salamaktr. Ayrca ara trmannalmayaamndakiuygulamalaraktutabileceidnlmtr. 3.ARATIRMANINKAPSAMI Aratrmannbulgularbankaclksektrndealanlaraynelikolmaklabirlikterneklem seimi ve rneklem birim says kstlarndan dolay aratrmann sonularnn bankaclk sektrne genelletirilmesi olas deildir. Aratrma sonularnn genellenebilir olmas ancaksektrtemsiledebilenbirrneklemveyeterlisaylabilecekbirrneklemsaysile yaplabilecekbiralmaylaolanakldr. 4.YNTEM AratrmannverileriKrkkale ve Sivastafaaliyetgsterenbankalardaalanlaraynelik yaplananketlerlesalanmtr.Aratrmakapsamnaalnankiilerinseimikolaydarnek leme yntemiyle belirlenmitir. Aratrma kapsamn Krkkalede faaliyet gsteren sekiz bankannubelerindealan72kiiveSivastafaaliyetgsteren12bankannubelerinde alan89kiiolmakzeretoplam161kiioluturmaktadr.Aratrmakapsamndakikiile rindemografikzellikleribakmndandalmyledir:rneklemioluturanlarn%41,6s kadn,%58,4erkekveyaortalamas31,42dir.Eitimdzeylerinegrerneklemiolu turankiilerin%28,5snlisans,%64lisans,%7,5ininykseklisansdzeyindeolduklar grlmtr. Aratrma kapsamndaki kiilerin mesleki hizmet sre ortalamas 7.16 yl, altklarkurumlardakihizmetsreortalamas5.50yldr. Verilerineldeedilmesindekullanlananketikiblmdenolumutur:Anketinbirincibl mrneklemkapsamndakikiileritanmlaycsorulariermektedir.kinciblmdergt sel ballk, rgtsel kariyer ynetimi ve bireysel kariyer ynetimi lekleri yer almtr. Aratrmada kullanlan 15 maddelik rgtsel ballk lei (Organizational Commitment Questionnaire)Portervd(1974:603609)tarafndangelitirilmitir.rgtselballkle ininmaddeleriLikerttipi5derecelileklepuanlandrlmtr.rgtselballkleinin CronbachAlphakatsaydeerinin0,8350olduusaptanmtr. rgtsel kariyer ynetim (Organizational Career Management) lei Sturges vd. (2002:747748) tarafndan gelitirilmitir. rgtsel kariyer ynetim lei 10 maddeden olumaktavelekmaddeleriLikerttipi5derecelileklepuanlandrlmtr.Aratrmada bireyselvergtselkariyerynetimleklerininyapgeerliliitemelbileenleranalizive varimax dndrme teknii ile gvenirlilik dzeyi ise maddetoplam analizi ile yaplmtr. rgtsel kariyer ynetimi leinin 10 maddesi temel bileenler analizi sonucunda zdeeri1denbykolanikifaktraltndatoplanmtr.Bufaktrlertoplamvaryansn% 71.57sini aklamtr. lein maddelerine ilikin KaiserMeyerOlkin deeri (0.904) r neklemin yeterli olduunu gstermitir. Bartlett testi sonucunda (X2=1143.846; S.D.=45;
712
P<0.001)bulgularnistatistikselolarakanlamlolduusaptanmtr.rgtselkariyeryne timleimaddelerinintoplamlaolankorelasyonkatsaylarvemaddeninsilinmesiduru mundahesaplanmolanCronbachAlphakatsaylarkabuledilebilirbulunmutur.rgtsel kariyerynetimleininCronbachAlphakatsaydeerinin0,9289olduusaptanmtr. Aratrmada kullanlan bireysel kariyer ynetim (Career SelfManagement) lei de Sturges vd. (2002:747748)nin almasndan alnmtr. Bireysel kariyer ynetimi lei toplam 16 maddeden olumaktadr. Temel bileenler analizi sonucunda bireysel kariyer ynetimleinin16maddesizdeeri1denbykolanbefaktraltndatoplanmtr. Bufaktrlertoplamvaryansn%63.53naklamtr.leinmaddelerineilikinKaiser MeyerOlkin deeri (0.778) rneklemin yeterli olduunu ve Bartlett testi (X2=831.197; S.D.120; P<0.001) bulgularn istatistiksel olarak anlaml olduunu gstermitir. Bireysel kariyerynetimleimaddelerinintoplamlaolankorelasyonkatsaylaryeterlisaylabile cekbirdzeydebulunmutur.BireyselkariyerynetimleininCronbachAlphakatsays 0,7984bulunmutur. Aratrmann amacna kout olarak gelitirilen hipotezlerin snanmasnda korelasyon ve regresyonanalizleriSPSS10.0forWindowsistatistikpaketprogramileyaplmtr. 5.HPOTEZSINAMALARI almadanceliklernekleminaratrmayakonuedilendeikenlerasndankentdze yindeistatistikselolarakfarkllkgsteripgstermediibelirlenmitir.Farkllkiinvarsay lanltrneklemgrubunundeikenleriinalmolduklarortalamalarolmutur.Tablo 1dedegrldzereKrkkaleveSivaskentlerindearatrmakapsamnaalnanrnek lemgruplarasndanortalamalararasndaistatistiksel(p>0.05)olarakbirfarkllkbulun mamtr. Bu bulgu aratrma kapsamna alnan kentler arasnda deikenler asndan benzerlik olduunu ve dolaysyla ayn rneklem grubunda deerlendirilmesine ynelik kukulardeikenlerinortalamalarasndandaolsagidermektedir. Tablo1.AratrmannrneklemGrubunaGreDeikenlerinOrtalamaveStandartSap malar
Deikenler rgtselKariyerYnetimi(OK) BireyselKariyerYnetimi(BK) rgtselBallk(OB) Kent Krkkale Ortalama Standart Sapma 35.9583 10.0203 59.0278 9.1173 60.0000 8.5991 Sivas Ortalama Standart Sapma 36.3034 11.0447 60.0337 10.6744 60.1011 9.8593 Anlamllk
p>0.05 p>0.05 p>0.05
Bireyselkariyerynetimi,rgtselkariyerynetimivergtselballkdeikenleriarasn dakiilikiyikonuedinenhipotezkorelasyonanaliziylesnanmtr.Korelasyonanalizibulgu larnagrergtselballkilergtselkariyerynetimivebireyselkariyerynetimiara sndakiilikininaynynlolduusaptanmtr.rgtselballkilergtselkariyeryne timiarasndakiilikininderecesi0.394(p<0.01),rgtselballkilebireyselkariyeryne timiarasndakiilikininderecesi0.309(p<0.01)bulunmutur.Bireyselkariyerynetimiile rgtsel kariyer ynetimi arasndaki ilikinin de ayn ynl vederecesinin0.502 (p<0.01) olduusaptanmtr.rgtselballk,bireyselkariyerynetimivergtselkariyeryne timideikenleriarasndasaptananbuilikileraratrmannH1hipotezinidesteklemekte dir. almadargtselkariyerynetimi vebireyselkariyerynetimininrgtsel ballkze rindeki etkisinin belirlenmesine ynelik oluturulan hipotez (H2) regresyon analizi ile s
713
nanmtr. Regresyon analizi sonucunda rgtsel kariyer ynetiminin rgtsel ball pozitif yndeetkiledii (=0.394; p<0.001) saptanmtr. rgtsel kariyer ynetimidei keni, rgtsel ballk deikenindeki toplam deiimin % 15ini aklamtr (R=0.155; DzeltilmiR=0.150;F=29.270;p<0.001).rgtselkariyerynetimileinioluturan10 maddenin (Ek) rgtsel ballk zerindeki etkisini eanl belirlemek amacyla stepwise regresyonanaliziyaplmtr.AnalizisonucundaOK1(Kurumtarafndankariyergeliimine yardmc olan eitimlerin verilmesi) ve OK7 (grenin gereksinim duymas durumunda kurumun kariyer konusunda geerli tavsiyelerde bulunmas) maddelerinin istatistiksel (p<0.01)olaraketkilideikenlerolduusaptanmtr.rgtselkariyerynetiminiolutu randiermaddeler(OK2,OK3,OK4,OK5,OK6,OK8,OK9,OK10)istatistikselolarakanlaml bulunmamtr. Stepwise regresyon modelinde yer alan rgtsel kariyer ynetimi dei kenlerininrgtselballkzerindekietkisipozitifynlbulunmutur.Stepwiseregresyon modelindeyeralandeikenlertoplamvaryansn%16,1iniaklamtr(R=0.172;Dzel tilmiR=0.161;F=16.384;p<0.001).Bununlabirliktemodeldeyeralandeikenlerinreg resyon katsaylar ttesti deerlerine gre istatistiksel adan anlaml (p<0.01) bulunmu tur.Standardizeedilmiregresyonkatsaylarna()gre,modeldeyeralanbamszdei kenlerinrgtselballkzerindekigrelinemlerisrasylaOK7(=0.279),OK1(=0.216) dir.AnalizsonucundasaptananbubulgulararatrmannH2(a)hipotezinidedesteklemi tir. Regresyonanalizibulgularnagrebireyselkariyerynetimideikeninindergtselbal lpozitifyndeetkiledii(=0.309;p<0.01)saptanmtr.Bireyselkariyerynetimidei keni rgtsel ballk deikenindeki toplam deiimin 0.09unu aklamtr (R=0.096; Dzeltilmi R=0.090; F=16.791; p<0.001). Bireysel kariyer ynetimi leindeki 16 mad denin (Ek) rgtsel ballk zerindeki etkisi stepwise regresyon analiziyle saptanmaya allmtr. Stepwise regresyon analizi sonucunda rgtsel ballk zerinde istatistiksel olaraketkili(p<0.01)olduugrlendeikenleryledir: - BK2(greninaltkurumunsosyalamaltoplantlarndastdzeyynetimle tanma), - BK5(Bakalarnnkariyerkonusundakitavsiyeleriniisteme), - BK8(allankurumdanayrlmaplanlarnnbirdnemyaplmolmas), - BK10(greninzgemiinigncelletirmiolarakhazrbulundurmas), - BK16(Amirinbaarlardanhaberdaredilmesi) StepwiseregresyonmodelindeyeralanBK2,BK5veBK16deikenlerininrgtselballk zerindeki etkisi pozitif ynl, BK8 ve BK10 deikenlerinin rgtsel ballk zerindeki etkisinegatifynlbulunmutur.Modeldeyeralandeikenlerintoplamvaryansakla magc%36,1dir(R=0.381;DzeltilmiR=0.361;F=19.073;p<0.001).Yinemodeldeyer alandeikenlerinregresyonkatsaylarttestideerlerinegreistatistikseladananlaml (p<0.01) bulunmutur. Standardize edilmi regresyon katsaylarna () gre, modeldeki deikenlerin rgtsel ballk zerindeki greli nemleri srasyla yledir: BK16(=0.316),BK8(=0.344),BK5(=0.202),BK2(=0.156),BK10(=0.134)dur.Ara trmannbubulgularH2(b)hipotezinidesteklemektedir. 6.SONU Aratrmann kapsamndaki rneklem grubundan edinilen verilerin analizi sonucunda r gtselballkilergtselkariyerynetimivebireyselkariyerynetimiarasndaaynynl veistatistikselolarakanlamlbirilikibulunmutur.rgtselkariyerynetimininrgtsel ballpozitifyndeetkilediisaptanmtr.Aratrmannbulgularnagrekurumtarafn dankariyergeliimineyardmcolaneitimlerinverilmesiveigreningereksinimduymas
714
durumunda kurumun kariyer konusunda tavsiyelerde bulunmasnn rgtsel ball nemlidzeydeetkilediigrlmtr. Aratrmadabireyselkariyerynetiminindergtselballpozitifyndeetkilediisap tanmtr. grenin alt kurumun sosyal amal toplantlarnda st dzey ynetimle tanma frsat, kariyer konusunda bakalarndan tavsiyeler edinme ve amirin igrenin baarlarhakkndabilgilendirilmesininrgtselballpozitifyndeetkilediisaptanm tr.grenin,altkurumdanayrlmaplanlarnbirdnemyapmolmasnnvezge miini gncelletirmi olarak hazr bulundurmasnn, rgtsel ballk zerinde negatif etkidebulunduusaptanmtr. Aratrmada rgtsel kariyer ynetiminin, bireysel kariyer ynetimine oranla rgtsel balldahayksekdzeydeakladgrlmtr.rgtselkariyerynetimi,rgtsel ballktakitoplamdeiimin0.15iniaklarkenbireyselkariyerynetimideikeni,rgt sel ballk deikenindeki toplam deiimin 0.09unu aklamaktadr. ki deikenin ak lamagcasndakibufarkllk,rgtselballkdzeyininbelirlenmesindergttarafn danyaplankariyerplanlamasveynetimininnemliolduunugstermektedir. KAYNAKA
Anakwe,U.,Hall,J.,Schor,S.(2000),KnowledgeRelatedSkillsandEffectiveCareerManagement, InternationalJournalofManpower,21,566579. Eby, L.T., Allen,T.D., Brinley, A. (2005), ACrossLevelInvestigationofthe RelationshipBetween Career Mangement Practices and CareerRelated Attitudes, Group & Organization Manage ment,30(6),565596. Eisenberger,R.,Fasolo,P.M.,DavisLaMastro, V.(1990),EffectsofPerceivedOrganizationalSup port on Employee Diligence, nnovation and Commitment, Journal of Applied Psychology, 53, 5159. Gen, N., Kocasara, S., Doan, M. (2008), Psikolojik Szleme ile rgtsel Ballk Arasndaki likininncelenmesineYnelikBirAratrma,16.UlusalYnetimveOrganizasyonKongresi,s tanbulKltrniversitesi,839845. rmi,A.,Bayrak,S.(2001),nsanKaynaklarYnetimiAsndanKariyerYnetimi,SBFSosyalve EkonomikAratrmalarDergisi,1,177186. Kidd, J., Jackson, C., Hirsch, W. (2003), The Outcomes of Effective Career Discussion at Work, JournalofVocationalBehavior,62,119133. Kossek, E. E., Roberts, K., Fisher, S., Demarr, B. (1998), Career SelfManagement: A Quasi Experi mentalAssessmentofTheEfffectofATrainingntervention,PersonelPsychology,51,935962. Mayer,R.C.,Schoorman,F.D.,(1998),DifferentiatingAntecedentsofOrganizationalCommitment: ATestofMarchandSimonsModel,JournalofOrganizationalBehavior,19,1528. Meyer,J.P.,Allen,N.J.,(1988),LinksbetweenWorkExperienceandOrganizationalCommitment During The First Years of Employment: A Longitudinal Analysis, Journal of Occupational Psy chology,61,195209. Meyer,J.P.,Allen,N.J.,Gellatly,I.R.(1990),AffectiveandContinuaceCommitmenttoTheOrgani zation:EvaluationofMeasuresndAnalysisofConcurrentandTimeLaggedRelations,Journal ofAppliedPsychology,75,710720. Mowday, R. T., Steers, R. M., Porter, L. W. (1979), The Measurement of Organizational Commit ment,JournalofVocationalBehavior,14,224247. Porter,L.W.,Steers,R.M.,Mowday,R.T.,Boulian,P.V.(1974),OrganizationalCommitment,Job SatisfactionandTurnoverAmongPsychiatricTechniciancs,JournalofAppliedPsycholgy,5,603 609. zmen,T..,zer,P.S.,Saatiolu,.Y.(2004),AkademisyenlerdergtselveMeslekiBalln ncelenmesinelikinBirrnekAratrma,12.UlusalYnetimveOrganizasyonKongresi,Uluda niversitesi,316319.
715
Sturges, J., Guest, D., Conway, N., Davey, K. M. (2002), A Longitudinal Study of The Relationship between Career Management and Organizational Commitment among Graduates in The First TenYearsatWork,JournalofOrganizationalBehavior,23,731748. imek,.M.,Aslan,.(2007),MeslekivergtselBalln,Temelzellikleri,RolStresi,rgte likinDavransalSonular,veYaamDoyumuylalikilerininAratrlmas,XV.UlusalYnetim veOrganizasyonKongresi,Sakaryaniversitesi,725734 Verbruggen, M., Sels, L., Forrier, A. (2007), Unravelign The Relationship between Organizational CareerManagementandTheNeedforExternalCareerCounseling,JournalofVocationalBehav ior,71,6983. Yozgat,U.,iman,F.A.(2007),YenidenYaplanmaSreciveBununalanlarnTatminiver gteBallklarzerindekiEtkisi(Bir KamuKurumundaAratrma),XV.Ulusal Ynetim veOr ganizasyonKongresi,Sakaryaniversitesi,745752. Zaleska,K.J.,Menezes,L.M.(2007),HumanResourcesDevelopmentPracticesandTheirAssocia tion with Employee Attituedes: betweeen Traditional and New Careers, Human Relations, 60(7),9871018.
RGTSELKARYERYNETM OK1Kurumtarafndankariyergeliimineyardmcolaneitimlerinverilmesi OK2Amirinigreninkariyeriniynlendireneitimialdndaneminolmas OK3Kurumdaigreningeliimiiinbilinmesigerekenkonulardaeitilmiolma OK4Kurumtarafndanigrenekiiselgeliimplannnverilmesi OK5Kurumunigreningelecektegereksinimduyacabecerilerigelitirecekbirgrevvermesi OK6Amirinigreninperformansnailikinakgeribildirimdebulunmas OK7grenin gereksinim duymas durumunda kurumun kariyer konusunda geerli tavsiyelerde bulunmas OK8greninaltkurumdakariyergeliimineyardmcolacakkiilerletantrlmas OK9Kariyergeliimineyardmcolacakbirmentornverilmesi OK10Amirinigreninkariyergeliimineyardmcolacakkiilerletantrmas BREYSELKARYERYNETM BK1Kariyergeliiminietkileyebilecekkiilerletanma BK2greninaltkurumunsosyalamaltoplantlarndastdzeyynetimletanma BK3greninalmakistediiialanlarndakikiilerleilikikurmas BK4stdzeyprojelerdeyeralmakiingayretgsterilmesi BK5Bakalar,kendiliindennerilerdebulunmazsabile,kariyerkonusundatavsiyeleriniisteme BK6 Amirim performansma ilikin geri bildirimde bulunmad zamanlarda bile, performansm konusundageribildirimisteme BK7Yenibecerilergelitirmeyekatkdabulunmayacakyenibirgrevihibirekildekabuletmeme BK8allankurumdanayrlmaplanlarnnbirdnemyaplmolmas BK9 allan kurumda hedeflenen kariyere ulalamadnda, kurumdan ayrlmaya ynelik yaplan planlarhareketegeirecekbecerilerevedeneyimesahipolma BK10greninzgemiinigncelletirmiolarakhazrbulundurma BK11allankurumdndanetriilanlarnnolduununtakipedilmesi BK12Bozamanlardaiileilgilidergivekitaplarokuma BK13Kurumdndakikariyerileilgilieitimvegelitirmeaktiviteleriizleme BK14zgemiizenginletirmekiingrevdfaaliyetlerdebulunma BK15Kurumsalgrevdesaygnlkkazandndaneminolma BK16Amirinbaarlardanhaberdaredilmesi
EK
716
YENDENYERLETRMEDANIMANLII(OUTPLACEMENT)PROGRAMINA KATILANKLERNVELETMEYNETCLERNNBUPROGRAMLALGL DNCELERNBELRLEMEYEYNELKBRARATIRMA

SerkanBAYRAKTAROLU, Sakaryaniversitesi..B.F. letmeBlm
ZET Klme,performansdkl,birlemeveyasatnalmalar,iletmeninkapatlmasgibifarklnedenlerleigc nn azaltlmas durumunda iine son verilen alanlara iletme tarafndan farkl destekler sunulabilir. letme itenkartmadurumusonucundayasalarerevesindezerinedenykmllkleriyerinegetirmektedir.Ancak yasalarerevesindebelirlenenyardmlarpasif yardmlardr.Yeniden yerletirmedanmanlpasif yardmlarn dnda kiilerin ilerine son verilmesi durumunda ortaya kan ok, endie, umutsuzluk, kzgnlk, hayal krkl gibiduygularnnazaltlmasnavebireylerinigcpiyasasnadahahzlbirekildeentegreolmalarnamalayan aktif bir yardmdr. letmeler yasalar ile dzenlenmemi olmasna ramen alanlar adna bu destei satn alarakitenkarttklaralanlarnnkendileriiindeerliolduklarmesajnvermektedirler.Bualmadayeni den yerletirme danmanl hizmeti veren bir danmanlk firmasndan srele ilgili bilgiler salanm ve bu hizmettenyararlananiletmevebireylerlemlakatlaryaplmvebusrecinaslalgladklarortayakarlmaya allmtr. AnahtarSzckler:tenkartma,yenidenyerletirmedanmanl(outplacement).
SevdiyeERSOY Sakaryaniversitesi S.B.E.Doktorarencisi
LaleMUSTAFAYEVA Sakaryaniversitesi S.B.E.Doktorarencisi
1.GR Gittike daha ok dinamikleen rekabeti ortam ve kreselleme trendi, iletmelerin k lmepolitikasnadahaokbavurmalarnayolamtr.1970lerve1980lerdeklme politikalarnnetkileridahaokmaviyakalalanlarayansmolsada1980lerinortala rndanitibarenbeyazyakalalanlardabupolitikalarnolumsuzetkilerinemaruzkalmaya balamlardr(Appelbaum,1999).Gnmzdekiiletmeler,istihdamettikleriniteliklerde vemiktardaalanlarnaigvencesivermektedahaokzorlanmaktadr(Doherty,1998). Klmepolitikalarnnskskbavurulduuortamdailetmelerin,alanlarnngemiteki almalarnveballklarntakdirettiinivebuzordnemdedeonlarnyanndaolduu nugstermesigerekmektedir(Papalexandris,1996).Yenidenyerletirme,itenkarlanla rayadaayrlanlarayeniibulmayetenekleriniartracakekildedestekolmak,balantlar oluturmak,eitimlervermekvedanmanlkyapmaktr(Barutugil,2004).Ayrcabuhiz metinkapsamnaigc pazarnda mevcut taleplerin aratrlmas,bireylerinyetenekleri ninbupazardatantm(Degroot,1994),CVgelitirme,niteliklerinyenidengzdengei rilmesivegelitirilmesidegirmektedir(Doherty,1998). 2.YENDENYERLETRMEDANIMANLIININEREVES 2.1.YenidenYerletirmeDanmanlnnTanm Yeniden yerletirme danmanl, iletme klmelerinin yol at ekonomik ve sosyal sorunlara karlkolarakortayakmtr(ScottveKeiner, 1996).Yenidenyerletirmeda nmanl,cretiiverentarafndankarlananveitenkartlanbireyleremmknolan en ksa srede yeni bir iveren bulma ve kariyerlerinde yeni bir yn izme aamasnda salananbirebirveyagrupolarakdzenlenendestekhizmetleridir(DeWittevedierleri, 2005). Yeniden yerletirme danmanl, performanslardaki gerileme, igcnn klmesi, bir lemevesatnalmalar,firmakapanlarveyenidenyaplanmagibieitlinedenlerleaa alnm bireylere bu gei dneminde destek vermek amacyla kariyerlerinde ulamak
717
istedikleri bir sonraki noktaya, en abuk ve kolay nasl ulaabileceklerini gstermek iin uygulanan bir kariyer danmanldr. Bu hizmet, alann aa almak zorunda kalan iletmelerin bu kiilere cretsiz olarak sunduu bir destektir. Yeniden yerletirme dan manlnda ama iten kartlan bireylere direkt olarak i bulmak deildir. Bu hizmetin temelamac,bireylerinigcpiyasasnayenidenuyumunusalamaktr(Doherty,1998). arayacak kiilerin donanmlarn glendirmek, morallerini ykseltmek ve balantlarn artrarakibulmalarnkolaylatrmakvehzlandrmakbudesteintemelamacdr.Ancak bu hizmet bireylerini bulmasn kolaylatrmakta ancak yeni istihdam yaratmay garanti etmemektedir(Dereli,2003b;Doherty,1998).Birdierdeyileyenidenyerletirmedan manl bireye umut vermek veya hedef kazandrmakiin vardr. Bu hayal ya da hedefin olumasiinbireyleryounmlakat,kiilik,becerivedeneyimtestlerinetabitutulmallar (Degroot,1994). Son zamanlar yeniden yerletirme danmanlnn yeni eidi olan gizli outplacement gndeme gelmeye balamtr. Gizli outplacement, bir iletmenin istihdamna devam et mekistemesedesonveremediialanlarn(genelliklestdzeyyneticileri)onlarafark ettirmeden yeniden yerletirme danmanl firmalar ile yeni istihdamlar konusunda anlamayapmalarnngrmektedir.Yenidenyerletirmedanmanlfirmas,oalanla radaha cazip i tekliflerisunmayaalarak onlar busiparii verenkurumdan uzaklatr mayaalmaktadr(Danyukova,2008). 2.2.YenidenYerletirmeDanmanlnnKapsam Yenidenyerletirmedanmanlyardmunsuruierir.Bunlar;psikolojikdestek,bece rileringelitirilmesi,bireyselkolukveyarehberlikuygulamalardr.Gelitirmeaamasnda kiileringlvezayftaraflar,istekleri,beklentileriveyetkinlikleribelirlenmeyeallr. Buunsurzellikledkvasflveistihdamedilebilirliliidkolanlariindahanemlidir (DeWittevedierleri,2005).Yenidenyerletirmedanmanlnnennemlizelliim terilerinei aramastratejileriningelitirilmesihakkndabilgivermesidir(ScottveKleiner, 1996). Yeniden yerletirme danmanl hizmetinin sunulmas genellikle u ekilde gerekleir: itenkartmalargerekletiktensonraitenkartlanlarbuyardmalacaklardanmanlk firmalarna ynlendirilirler ve alacaklar destek hakknda bilgilendirilirler. Bu dorultuda programkapsamndasunulanhizmetleriletmedeniletmeyevebudesteialacakkiilere gre farkllamaktadr (G, 2005). te yandan uygulamada yeniden danmanlk hiz metlerinin iten karan firma tarafndan saland rneklere da rastlanmaktadr. Dahili yeniden yerletirme de denilebilecek bu uygulamada bilgilendirme hizmetleri zellikle byk iletmelerin bnyelerinde bulundurduklar hukuk personeli tarafndan verilirken, psikolojik ve danmanlk hizmetleri de KY personeli tarafndan salanmaktadr (Snejnevskaya,2008). 2.3.YenidenYerletirmeDanmanlnnYararlar Yeniden yerletirme danmanlnn igcn azaltan iletme, iten kartlan birey ve iletmedekalandieralanlariinfarklyararlarbulunmaktadr.Buhizmettensalanan taraflfaydalaraadakigibizetlenebilir(ScottveKleiner,1996;Flude,1994;Doherty, 1998;www.insankaynaklari.com,2007). Yenidenyerletirmedanmanlyneticilereitenkarmasreciniynetirlerken sorumluluklarnyerinegetirmekonusundayardmcolur. letmeninkamuoyunndeveidnyasndaitibarnykseltir. letmeyekarolumluduygularndevamnsalar.
718
Yeniden yerletirme danmanl sadece iten kartlan alanlarn deil ilet medekalanalanlarndaendieleriniazaltr. Bireylerin isizlie geilerini ve igc piyasasna adapte olmalarn kolaylatr maktadr. Ayrlankiileriniletmeyeverebileceizararlarnnnegeer. Yasalyollarabavurmaolaslnazaltr. Kiininolumlu,yapcbakasnvehayatenerjisinikorumasnayardmcolur. Kiininstreskaynaklarylabaakmasnamalar. Kiinintarafszllerlekendisinitanmasnavekariyerplanyapmasnayardmc olur. Kiininiaramaalmalarnaetkinlikkazandrr. ten ayrlanlarn yeni iyerlerinde bile altklar eski kuruma kar sayglarnn devametmesinisalar,rakiplerebilgitransferininler. letmenin alanlarnn geleceklerine duyarl olduklarn gsterir ve gvensizlik sorunlarnnalmasnakatksalar. Yenidenyerletirmedanmanlsrasndabireyinyetenekleriveilgialanlarde erlendirilirkenkendinidahamutluhissedeceiialanfarkedilebilir. 2.4.TrkiyedeYenidenYerletirmeDanmanl Trkiyedeyaanan2001krizindensonrailetmelerkanlmazolarakitenkarmayoluna gitmilerdir.Yurtdndayaygnlklauygulananitenkartlanlarayerletirmedanmanl nn sunulmas Trkiyede ilk defa bu dnemde gndeme gelmitir. Ancak hem bu d nemdehemdegnmzdeTrkiyedeitenkarttklaralanlarnabudesteisalayan iletmelerin ounu yabanc veya okuluslu iletmeler oluturmaktadr (Cokun ve Bayraktarolu,2002). YurtdndaitenkartlanlarayaygnolaraksalananbuhizmethalenTrkiletmelerinin yeterince ilgisini ekmemektedir. Bu durumun en nemli nedenlerinden biri Trkiyedeki iletmelerinPersonelYnetimindennsanKaynaklarYnetiminetamolarakgeememi olmalardr(Bayraktaroluvedierleri,2008).nkPersonelYnetimindeitenkartma sreci pasif olarak dnlr ve birey iten kartldktan sonra ilikiler sona erer. Ancak nsanKaynaklarYnetimindeitenkartmaynetilmesigerekennemlibirsreolarak grlr.alanlarnveitenkartmayyapaniletmeninbusretenenazzararlakmas hedeflenir.inesonverilenigcneyenidenyerletirmedanmanlhizmetisalanarak ilikilerinaktifolarakdevametmesisalanr.tenkartmasrecininetkinlikleynetilme sine salad katklar dikkate alndnda ilerleyen dnemde bu hizmetin Trkiyede de yaygnolarakkullanlacasylenebilir. 3.ARATIRMANINEREVES 3.1.AratrmannAmac almamznamac,buanlamdayenidenyerletirmedanmanlhizmetindenfaydalan m kiilerin program hakkndaki dncelerinin belirlenmeye allmasdr. Ayrca iten kard alanlarna bu destei satn alan iletme yneticilerinin program hakkndaki dnceleridebelirlenmeyeallarak,yneticilervebuprogramakatlankiilerinprog ramlailgiligrlerikarlatrlacaktr. 3.2.AratrmaYntemi Aratrmada veri elde etme yntemi olarak yaryaplandrlm mlakat formlar kullanl mtr.Buamala,yneticilerinvekatlmclarnyenidenyerletirmeprogramileilgilid ncelerininbelirlenmesineynelikikiayrmlakatformugelitirilmitir.Hemyerletirme
719
danmanlhizmetialankiilerehemdebuhizmettenyararlananirketlerinKyneticile rineyaryaplandrlmmlakatlaruygulandktansonra,bumlakatlarndkmveierik analiziyaplmtr.Yenidenyerletirmedanmanlhizmetialanirketlerden9Kynetici sivebuhizmettenyararlanmolan13kiiylemlakatlaryaplmtr.erikanalizsonular tablolarhalindegsterilerekherikigrupiindedeerlendirmeleryaplmtr. 3.3.AratrmannKstlar Bu almada karlalan en byk zorluklarndan birisi rnekleme ulama konusunda yaanmtr.Mevcutekonomikartlarveiletmeleriniindebulunduudurumgznne alndnda rnekleme ulama konusunda glklerle karlalmtr. Bunun dier bir se bebi,yenidenyerletirmedanmanlhizmetininlkemizdeyeterincetannmamas,dola ysylauygulamaalannnsnrlolmasdr. 3.4.Bulgular:Mlakatdkmlerininanalizi almannbublmndekatlmclarveinsankaynaklaryneticileriileyaplanyaryap landrlm mlakatlarnierikanalizinetabitutulmasylaeldeedilenbulgularayerverile cektir. 3.4.1.KatlmclaralikinBulgular Katlmclarn demografik zellikleri u ekilde zetlenebilir: Katlmclarn oluturduu rneklemin 8i kadn, 5i erkektir. 6s 2635, 6s 3650 ve 1i 5165 ya aralnda yer almaktadr.Bunagrekatlmclarntamamnayaknnkariyerlerinikurmavekariyerortas devrelerinde yer aldklar sylenebilir. Eitim dzeyleri incelendiinde katlmclarn 12sininlisans,1ininlisemezunuolduugrlmektedir.Budorultudarneklemiolutu ran kiilerin eitim dzeylerinin yksek olduu sylenebilir. lgili literatrde bu destein uygulamada eitim dzeyi grece daha yksek alanlara saland ynnde bulgular mevcuttur. rneklemin eitim dzeyi incelendiinde bu bulgunun almamz tarafndan dadesteklendiisylenebilir. Katlmclarla yaplan yaryaplandrlm mlakat dokmanlar ierik analizi yntemiyle incelenmeyeallmtr.Analizsonucueldeedilenbulgularuekildezetlenebilir: Katlmclarn tamamna yakn (11) iten kartldklar iletmelerinin byle bir hizmet salamalarn kendileri iin bir frsat olarak grdklerini bildirmilerdir. YYDdesteialankatlmclardan8iayrldklariletmelerininkendilerinebylebir desteksalamasnalanlaraverilendeerinbirgstergesiolarakgrmektedir ler. Katlmclarntamamnayakn(12)sunulandesteinkesinolarakistihdamgaran ti etmediini, hizmetin yeni bir ie yerlemeyi kolaylatrma amal salandn bildiklerini ifade etmilerdir. Bu anlamda yeni bir ie yerleme kiilerin istihdam edilebilirliliklerinebalolarakdeiecektir. rneklemintamam(13)itenayrldklariletmelerinekarzararvericibir dav rantabulunmayacaklarnifadeetmilerdir.Bubulguaynzamandaaratrmann dier bulgular olan katlmclarn ounun ayrldklar iletmelerine kar kt duygularhissetmedikleriveevreleriyleitenkartldklariletmeileilgilikonu urlarkenolumlucmlelerkurduklarbulgularilertmektedir.lgililiteratrde YYDhizmetiniiletmelerinsatnalmalarnnennemlinedenlerindenbirininile rinesonverilenalanlarniletmeyekarzararvericidavranlardabulunmala rnn engellenmesi olduu ileri srlmektedir. letme srlarnn ifa edilmemesi, iletmeye kar alacak davalarn nlenmesi ve bu anlamda alanlar vicdanla rylababaabrakmabuhizmetinentemelamalarndandr.almamzdaelde edilenbulgularhizmetinbuyndebaaryaulatngstermektedir.
720
Katlmclarntamamnayakn(11)danmanlkfirmastarafndansunulanmeto dolojikyaklamsayesindedahasistemlibiriaramasrecininvebusretenasl dahaproaktifolunabileceinirendiklerinivebuyndefaydayarattklarnifade etmilerdir.Genelolarakdeerlendirildiindekatlmclarn9udanmanlkfirma starafndansunulanprogramdanmemnunkaldklarnbelirtmilerdir.Buanlam dadanmanlkfirmasnnprogrametkinliklesunduusylenebilir.zellikleig rmesiveetkinbirzgemi hazrlamakonusundakatlmclarnyksekoranda faydayarattklarilerisrlebilir.Kariyerdanmanlkonusundaisebeklentilerin karlanmadsylenebilir. Katlmclarntamamnayakn(11)aldklarbudesteiitenkartlmadurumuile karkaryakalanheralanatavsiyeetmektedirler.Buaynzamandahizmetin baarilesunulduunuvekatlmclarndabuimkndanyararlandklarngster mektedir. 3.4.2.nsanKaynaklarYneticilerinelikinBulgular K yneticilerinin demografik zellikleri u ekilde zetlenebilir: rneklemin 8i kadn, 1i erkektir. 1i2025, 6s2635,2si3650ya aralndayeralmaktadr.Yneticilerin6s lisans, 3 ise yksek lisans mezunudur. Katlmclar iletmelerinde K yneticisi olarak grevyapmaktadrlarve8ievlidir.rneklemdeyeralanyneticilerin1i1yldanazsrey le,415yl,2si610yl,1i1115yl,1ide16yldanfazlasreyleiletmelerindeal mayadevametmektedirler.rneklemdeyeralaniletmelerin8iyabancortakldr.Litera trde Trkiyede YYD hizmeti talep eden iletmelerin ounun yabanc ortakl olduuna dairbulgularmevcuttur.BuanlamdaalmannrneklemidikkatealnarakTrkiletmele rininhizmeteyeterincetalepgstermediklerisylenebilir. K yneticileriyle yaplan yaryaplandrlm mlakatlar neticesinde elde edilen bulgular aadakigibidir: Kyneticilerininhepsiiletmelerininfaaliyetlerinisosyalsorumlulukbilinciileye rinegetirdiklerini,itenkarttklarkiileresaladklardesteindebubilincinbir ifadesiolduunubelirtmilerdir.YYDhizmetinintalepedilmesininennemline denlerinden birisi kamuoyuna iletme faaliyetlerininsosyal sorumlulukbilinciile yerinegetirildiininbildirilmesidir.Buyndehizmetinkatksbyktr. K yneticilerinin hepsi iten ayrmak durumunda kaldklar kiilere bu hizmeti salayarak, onlara deer verdiklerini ifade ettiklerini dnmektedirler. ten kartlankiilerebudesteisalamakadnakatlanlanmaliyetonlaraverilendee rin bir gstergesidir. Gnmzde mevcut alanlarn gelitirici destek salama yaniletmelerinvarldikkatealndndabuhizmetinzelbiranlamnnolduu sylenebilir.rneklemdeyeralan7KyneticisiYYDhizmetinisatnalmayaba ladktansonrailetmeimajlarnnbudurumdanolumluyndeetkilendiiniifade etmilerdir.2yneticiisebylebirdeerlendirmeyapmamlardr. rneklemdeki yneticilerin tamamna yakn (8) iten kardklar alanlara bu hizmetisunarak,TrkiyedeYYDdesteinintannrllnartrdklarnifadeetmi lerdir.Yabanc ortakl iletmelerin bu anlamda saladkatkgz ardedilemez. zellikle ABD ve Avrupa lkelerinde bu hizmeti sunan firmalar byk bir sektr oluturmutur. GreceTrkiyedeyenitannmaya balayanhizmetuygulandka vefaydalaranlaldkagelecekdnemlerdeYYDnndahabilinirbirhalegelecei ngrsndebulunulabilir.
721
Kyneticilerinintamam(9)YYDprogramnnitenayrmakdurumundakaldklar kiilerin i bulma srelerini etkin bir biimde deerlendirmelerini saladklarn dnmektedirler.Yneticileregregerekverilenmoraldesteigereksefirmann saladeitimdesteibusrecinetkinliiniartrmaktadr. 4.SONUVENERLER Dnyayabaktmzdayenidenyerletirmedanmanlbirinsankaynaklarpolitikasola rak deer bulmaktadr. Trkiyede ise bu hizmet henz ok yenidir. Gnmzde devam edenekonomikkrizsonucundabtndnyadayenidenyerletirmedanmanlhizmeti ne talep artmtr. Trkiyede ilk defa 2001 dneminde yaanan krizle birlikte gndeme gelmi ve iinde bulunduumuz 2008 kresel krizinde de snrla oranda da olsa uygulan maktadr.tenkartmalarnyounolduuzelliklekrizdnemlerindeacabasrabanane zaman gelecek kaygsyla almaya devam eden kiilerin morallerinin ve verimliliklerinin dk olduu bilinmektedir. Firma bu dnemlerde talep geldiinde kalan alanlara da doru mesajlarn verilmesinde iletmelere destek olmaktadr. Sadece iten kartlanlara deilaynzamandakalanlaraseminerlerdzenleyerekigcazaltlmassonucumotivas yonun dmemesi konusunda yardm salamaktadr. Bu almada lkemizdeki YYD hiz metlerindenbirrnekuygulamaveetkilerielealnmtr.almamznrneklemidikkate alndndaprogramakatlankiilerineitimdzeylerininyksekolduuvebualanlarn tamamnayaknnnbeyazyakalolduugrlmektedir.lgililiteratrdeidealolarakprog ramntmdzeydeitenkartlanalanlarasalanmasgerektiinerilmektedir.Ancak uygulamada durumun byle olmad grlmektedir. Hizmetin bilinirlilii artka uygula mann tm kademelere yaylabilecei ngrsnde bulunulabilir. Yeniden yerletirme danmanlnn sadece iten kartlan kiilere deil, iletmede kalan alanlara ve ilet meyefaydalargznndebulundurulduunda,lkemizdebuhizmettanndkavefayda laranlaldkagelecekdnemlerdedahayaygnbirbiimdekullanlacasylenebilir. KAYNAKA
Appelbaum,StevenH.;Everard,AndreaandHung,LorettaT.S.(1999),StrategicDownsizing:Critical SuccessFactors,ManagementDecision,37(7),535552. Barutugil,smet.2004.StratejiknsanKaynaklarYnetimi,stanbul:KariyerYaynclk. Bayraktarolu, S., S. Ersoy ve L. Mustafayeva (2008), lkemizde ten kartlanlara Destek Hiz metinin (Outplacement) Geliimi: Bir rnek Olay, 1. Ulusal alma likileri Kongresi Bildiriler Kitab,68Kasm,Sakarya,671682. Cokun, R. ve S. Bayraktarolu (2002), Kriz Dnemlerinde KY uygulamalar: Sendikal Byk let melerin Tepkilerine likin n Bulgular; 10. Ulusal Ynetim ve Organizasyon Kongresi, 2325 Mays, stanbul,263275. Danyukova,M.(2008),AutpleysmentEtiketKrasivogoUvolneniya,MoskovskiyBuxgalter,11. DeWitte,H.,Vandoorne,J.,Verlinden,R.veCuyper,N.(2005),OutplacementandReemployment MeasuresduringOrganizationalRestructuringinBelgium,JournalofEuropeanIndustrialTrain ing,29(2),148164. Degroot, D. R. (1994), A Look at German Outplacement and Career Management, The Interna tionalJournalofCareerManagement,6(5),1117. Dereli, B. (2003b), ten karlanlara Destek Hizmeti (Outplacement) ve Trkiyede Bu Hizmeti Sunan irketlerin alanlarnn Hizmete Ynelik Tutumlarn nceleyen Bir Aratrma, Basl mamDoktora Tezi,stanbulniversitesi,SosyalBilimlerEnstits. Doherty, N. (1998), The Role of Outplacement in Redundancy Management, Personel Review, 27(4),343353. Flude,R.(1994),Downsizing:SelectingWhoShouldStayandWhoShouldGo,EmployeeCounsel lingToday,6(6),1117.
722
G, S. (2005), ten karlanlara Destek Hizmeti Verilmesi (Outplacement) ve Trkiyedeki UygulamalaralikinBirAratrma,BaslmamYksekLisansTezi,stanbulniversitesi,Sosyal BilimlerEnstits. Papalexandris, N. (1996) Downsizing and Outplacement: The Role of Human Resource Manage ment.TheInternationalJournalofHumanResourceManagement,7(3),605617. Scott,J.M.veKleiner,B.H.(1996),OutplacementCounselling:anEffectiveToolforCertifiedPublic AccountingFirms,8(1),2531. Snejnevskaya,A.(2008),"Outplacement.KakEtoDelayetsya?liNeot'emlemayaChastyKorporativ noyKul'turZapada."www.grata.perm.ru/files/stat16.doc www.insankaynaklari.com/ikdotnet/IcerikDetay.aspx?KayitNo=9350,(Eriim:20.02.2008).
723
BULMAKVEPERSONELBULMAKAMACILEKSELTEMASLARIN KULLANILMASI
CemTanova DouAkdenizniversitesi,letmeve EkonomiFakltesi,letmeBlm cem.tanova@emu.edu.tr
ZET Bualmadakiiseltemaslarlabulunanpersonelveilerinzelliklerinindaharesmiyntemlerilebulunanperso nel ve ilerin zelliklerinden farkllk gsterip gstermedii ve hangi koullarda hangi yntemlerin daha etkili olabileceiincelenmektedir.almadabireylerdzeyindeAvrupaBirliiHanehalkVerileri(EuropeanCommunity Household Panel ECHP) kullanlarak i arayanlarn bavurduu yntemler incelenmi, kurumlar dzeyinde de CranfieldUluslararasnsanKaynaklarYnetimiAratrmasverileri(CranfieldNetworkonComparativeHuman ResourceManagementCRANET)kullanlarakiletmelerinelemanbulmadakullandklaryntemlerincelenmi tir. Her iki veri setinde de yer alan Avusturya, Belika, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan, talya,spanyaveHollandaaratrmayadahiledilmitir. Anahtar Kelimeler: Personel bulma yntemleri, i bulma yntemleri, karlatrmal insan kaynaklar ynetimi, kiiseltemaslarveiarama.
Doannlcan DouAkdenizniversitesi,letmeve EkonomiFakltesi,letmeBlm dogan.unlucan@emu.edu.tr
1.GR Kiiseltemaslarhemiverenlerhemdeiarayanlartarafndanyaygnbirekildekullanl maktadr.Pellizzari(2004)kiiseltemaslarnmnhalpozisyonlarveiarayanlarbuluturan ennemliyntemlerarasndaolduunugstermitir.Bualmadakiiseltemaslarlabu lunanpersonelveilerinzelliklerinindaharesmiyntemlerilebulunanpersonelveilerin zelliklerindenfarkllkgsteripgstermediivehangikoullardahangiyntemlerindaha etkiliolabileceiincelenmektedir.Literatrdebukonudafarklgrleryeralmaktadr. Literatrde,gazeteilanlarveiveiibulmakurumlarndanyararlanmagibiyntemlerin eleman bulmada kullanlan resmi eleman bulma yntemleri olduu, kiisel temaslar ve referans gsterme gibi yntemlerin de resmi olmayan eleman bulma yntemleri olduu belirtilmektedir (Taylor, 1994). Genel olarak, resmi olmayan eleman bulma yntemleri kk iletmeler tarafndan kullanlmaktadr (Tanova, 2003; Barber ve dierleri, 1999; Carrol ve dierleri,1999; Deshpande ve Golhar, 1994). Fakat, son yaplan almalar, en azndanbelirlilkelerdekikkiletmelerindedahafazlaresmielemanbulmayntemle rine itimat etmeye baladklarn gstermektedir (Tanova ve Nadiri, 2005). Referans gs termegibiresmiolmayanyntemler,iletmedekihalihazrdaalanlarnyenielemanlarn alnmasndakatklarolmasndandolaysosyallemevekaynama,yenielemanlaradestek veklavuzlukyapmakonularndadahaisteklidavranmasnanedenolmakta,dolaysylabu gibi yntemler belirli iletmelerde daha etkili olabilmektedir. Bonn ve Forbringer (1992) otelcilik sektrnde, resmi olmayan metodlarn kullanlmas ile ilgili rnekler vermekte, baz iletmelerin elemanlarna baarl eleman getirmeleri halinde ikramiye verdiklerini belirtmektedir. Bir dier yandan, iletmelerin, daha fazla resmi yntem kullanm konu sundakurumsalbask(takliti,kuralc,zorlayc)hissetikleriifadeedilmektedir. Bireyseldzeydeise,literatrdeiaramadavranveikayb(EbyveBuch,1994),iara ma yntemleri, cinsiyet ve kazanlar (Huffman ve Torres, 2001; Van Hooft ve dierleri, 2005),iarama,yaveyenidenistihdam(Wanbergvedierleri,1996)gibikonularadei nilmektedir. Pellizzari (2004) Avrupa Birlii Hanehalk Verilerine dayanarak Avusturya, Belika ve Hollandada kiisel ilikiler ynteminin daha iyi creti olan iler bulunmasn
724
saladn,talya,Portekiz,ngiltereveYunanistandaisebudurumuntersininszkonusu olduunuifadeetmitir. 2.YNTEM almada bireyler dzeyinde Avrupa Birlii Hanehalk Verileri (European Community Household Panel ECHP) kullanlarak i arayanlarn bavurduu yntemler incelenmi, kurumlardzeyindedeCranfieldUluslararasnsanKaynaklarYnetimiAratrmasverile ri(CranfieldNetworkonComparativeHumanResourceManagementCRANET)kullanla rakiletmelerinelemanbulmadakullandklaryntemlerincelenmitir. 3.BULGULARVETARTIMA lkeleregreresmiolmayanyntemlerinibulmaamacileenfazlaspanyadakullanld ,bunuAlmanya,FransaveYunanistanntakipettii,endkoranlarniseDanimarka veFinlandiyadabulunduugrlmtr(ekil1).
ekil1.lkeleregreresmiolmayanyntemlerleibulmaoran
Cinsiyetegreresmiolmayanibulmaoranlarnabakldnda,talyaveYunanistandn dakitmlkelerdeerkeklerinkadnlaraoranlabuyntemledahafazlaibulduklargrl mtr.
ekil2.Cinsiyetegreresmiolmayanyntemlerleibulma
725
Kadnlarnerkeklereoranlaresmiolmayanyntemleridahaazkullandfakatgazeteilan largibiresmiyntemlerkullanmnnkadnlardadahafazlaolduugrlmtr.
ekil3.lanlarkullanlarakibulmaoran lkelerintmnderesmiolmayanyntemlerlekkiletmelerdedahafazlaibulunduu grlmtr. Tablo 1de grlecei gibi Fransa, Almanya, talya, spanya ve Hollandada zellikleibulmayntemiilebulunaniinbyklekliveyakklekliirketteolmas arasndailikigrlmtr.Kiiselilikilerledahafazlakklekliiletmelerdeibulun duugrlebilmektedir. Tablo1.BulmaYntemiveletmelei lke BulmaYntemi Byk KOB KiKare AnlamllkDeeri Avusturya Resmi 450 514 0.463 0.49622 Kiisellikiler 146 182 Belika Resmi 99 94 2.200 0.13803 Kiisellikiler 18 28 Danimarka Resmi 535 556 0.511 0.47452 Kiisellikiler 94 109 Finlandiya Resmi 595 875 1.885 0.16976 Kiisellikiler 81 146 Fransa Resmi 94 90 6.751 0.00937 Kiisellikiler 27 53 Almanya Resmi 895 903 46.933 0.00000 Kiisellikiler 273 504 Yunanistan Resmi 410 673 2.068 0.15044 Kiisellikiler 161 312 talya Resmi 660 1157 31.597 0.00000 Kiisellikiler 128 419 spanya Resmi 698 983 41.404 0.00000 Kiisellikiler 278 682 Hollanda Resmi 1307 580 4.376 0.03645 Kiisellikiler 251 142
726
Yneticivememurpozisyonlarkarlatrldndalkelerdememurpozisyonlariinresmi olmayanyntemlerindahafazlakullanldgrlmtr.
ekil4.Yneticivememurpozisyonlariinresmiolmayanyntemlerinkullanm. Trkiyedeiseiverenlerinzellikleyneticipozisyonlariinirketiindenelemanbulma ya yneldikleri kolayca sylenebilecektir. Bunun yannda memur pozisyonlar iin resmi olmayanyntemlerleelemanalmnndieryntemlereoranladahafazlakullanldekil 5te grlebilecektir. Ynetici pozisyonlar iin resmi olmayan yntemlerin kullanmnn dkoranlardakaldifadeedilebilecektir. Resmi olmayan yntemlerin kullanlmas ile bulunan ilerin maaa etkisi olup olmad aratrldnda Belika ve talyada resmi olmayan yntemin maa negatif etkileyen bir faktr olarak grld ortaya kmtr. Tablo 2den de grlecei gibi dier lkelerde yneticiolmak,yksekeitimalmolmak,erkekolmak,kdem,veyamaaartranfak trlerolarakgrlmektedir.BufaktrlerinetkisiyanndatalyaveBelikadaresmiolma yan yntemlerin kullanm da maa etkilemekte, ancak dier faktrlerin tersine maa aayaekmektedir.
ekil5.Trkiyedeiverenlerinkullandpersonelteminyntemleri
Tablo2.Maaetkileyenfaktrler
Ynetselgrev Yksekeitim KOB Erkek Kdem Ya Yankaresi Resmi olmayan yntemler kullan m talya Maaaetkisi(Be ta) 0.16 0.11 0.07 0.12 0.30 0.96 0.90 0.04 p 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.047 Belika Maaaetkisi(Be ta) 0.15 0.18 0.00 0.30 0.17 1.43 1.20 0.14
727
p 0.019 0.005 0.996 0.000 0.005 0.001 0.005 0.017
Dahanceyaplanbazaratrmalarresmiolmayanyntemlerlebulunanpersonelinirket tedahauzunsrelikaldnortayakoymutur(Taylor,1994).Mevcutalmadabuince lenmivegnllitenayrlmaihtimalinietkileyenfaktrlerincelenmitir.Tablo3tegr leceigibiiinresmiolmayanyntemlerlebulunmuolmasayrlmakararzerindeanlam l bir etki yapmamaktadr. Erkekolmak veayrlmaya niyetli olmak ayrlmaihtimalinig lendirirken, ya, karlatrmal olarak ayn sektrde, ayn eitim dzeyinde alanlara oranlamaanaynolmas,iyerivetoplumileskbalaroluturmu olmakayrlmaihti maliniazaltmaktadr. Tablo3.tenayrlmaihtimalinietkileyenfaktrler
Erkek Ya Karlatrmalolarakeitmaaalyorolmak Eitim sizlikoran tatmini Ayrlmaniyeti Ayrlmadavranlar vetoplumilebalar Resmiolmayanyntemlerleibulmak + Anlamldeil Anlamldeil Anlamldeil + Anlamldeil Anlamldeil Exp(B) 1.401285 0.943764 0.474372 0.941121 0.974987 0.942851 2.804231 0.976596 0.567584 0.97168 p 0.03285 0.00000 0.00014 0.68101 0.13840 0.30020 0.00000 0.26265 0.00000 0.83226
4.SONU almadabireyseldzeyde,cinsiyetinresmiolmayanyntemlerinkullanlmasnaetkisi,i bulmaynteminincreteetkisi,buyntemlerlebulunanilerdealanlarngnlliten ayrlmaihtimalininfarklolupolmadgibikonularaodaklanlmaktadr.Kurumsaldzeyde de,kiiselilikileredayalelemanbulmayntemininlkelerdekiyaygnlvekiiseltemas larlapersonelbulankurumlarnleiaratrlmtr. irketlerinpersonelbulmaktakullandnsylediiyntemlerilekiilerinibulmadakul landyntemlerkarlatrldndafarkllklarolduugrlmektedir.irketlergenelola rak resmi yntemleri daha fazla kullandn belirtmekte ancak kiiler daha fazla resmi olmayanyntemlerleibulduunuifadeetmektedir.Bununfarklsebepleriolabilir.irket lerilanvermekgibiresmiyntemleriyounolarakkullansada,kiilergenellikleilanlarda grdileredeildebirtandnnbahsettiivenerdiimnhallerebavurmaktadr.
728
Resmiolmayanyntemlerspanya,Fransa,AlmanyaveYunanistandadahayaygn,Dani markaveFinlandiyadadahaenderkullanldgrlmtr.ErkeklerintalyaveYunanis tan dndaki lkelerde kadnlara oranla daha sk resmi olmayan yntemlerle i bulduu belirlenmitir.Resmiolmayanyntemlerlebulunanilerinkklekliiletmelerdeolma ihtimali daha fazladr. Trkiyede ynetici temininde daha fazla irket iinden personel teminimemuralmndaisedahafazlaresmiolmayanyntemlerinkullanldgrlmekte dir. Resmi olmayan yntemlerin Belika ve talyada maaa negatif etkisi olduu, dier lkelerdeiseanlamlbirilikibulunmadanlalmtr.tenayrlmayetkileyenfaktrler arasndaresmiolmayanyntemlerinkullanlmolmasanlamlbirfaktrolarakgrlme mektedir. KAYNAKA
Barber, A.,Wesson,M.,Roberson,Q.ve Taylor,S. (1999), ATale ofTwoJob Markets:Organiza tionalSizeandItsSideEffectsonHiringPracticesandJobSearchBehavior,PersonnelPsychol ogy,52(4),841867. Bonn,M.A.veForbringer,L.R.(1992),ReducingTurnoverintheHospitalityIndustry:AnOverview of Recruitment, Selection and Retention, International Journal of Hospitality Management, 11(1)4763. Carroll,M.,Marchington,M.,Earnshaw,J.ve Taylor,S. (1999) Recruitmentin SmallFirms:Proc esses,MethodsandProblems,EmployeeRelations,21(3),236250. Deshpande,S.veGolhar,D.(1994),HRMPracticesinLargeandSmallManufacturingFirms:ACom parativeStudy,JournalofSmallBusinessManagement,32(2)4956. Eby, L. ve Buch, K. (1994), The Effects of Job Search Method, Sex, Activity Level, and Emotional Characteristics: Implications for Counseling Unemployment Professionals, Journal of Employ mentCounseling,31(2)6982. Huffman,M.L.veTorres,L.(2001),JobSearchMethods:ConsequencesforGenderBasedEarnings nequality,JournalofVocationalBehavior,58(1),127141. Pellizzari,M.(2004),DoFriendsandRelativesReallyHelpinGettingaGoodJob?,LondonSchool of Economics and Political Science: Centre For Economic Performance, Tartma Teblii, Say: 623. Tanova,C.(2003).FirmSizeandRecruitment:StaffingPracticesinSmallandLargeOrganizationsin NorthCyprus,CareerDevelopmentInternational,8(2),107114. Tanova,C.veNadiri,H.(2005),RecruitmentandTrainingPoliciesandPractices:TheCaseofTurkey asanEUCandidate,JournalofEuropeanIndustrialTraining,29(9),694711. Taylor,S.(1994),TheRelationshipbetweenSourcesofNewEmployeesandAttitudestowardthe Job,TheJournalofSocialPsychology,134(1),99111. VanHooft,E.A.J.,Born,M.Ph.,TarisT.W.veVanDerFlier,H.(2005),PredictorsandOutcomesof JobSearchBehavior:TheModeratingEffectsofGenderandFamilySituation,JournalofVoca tionalBehavior,67(2),133152. Wanberg,C.R.,Watt,J.D.veRumsey,D.J.(1996),IndividualsWithoutJobs:AnEmpiricalStudyof JobSeekingBehaviorandReemployment,JournalofAppliedPsychology,81(1),7687.
729
33.Oturum

NepotizmTatminilikisi:AileletmelerindeBirnceleme TuncerASUNAKUTLU,UmutAVCI AileirketlerindeNepotizm:TrabzonlindeFaaliyetGsterenAileirket lerindeNepotizmUygulamasnnTespitineYnelikBirAratrma MustafaBTE Farkllklarn Ynetimi: nsan Kaynaklar Yneticilerinin Farkllk Algs zerineBirOdakGrupalmas GlerTOZKOPARAN,idemVATANSEVER
730
NEPOTZMTATMNLKS:ALELETMELERNDEBRNCELEME
TuncerAsunakutlu Mulaniversitesi,..B.F. atuncer@mu.edu.tr
ZET Bualmada, nepotizmalgs ile itatminiarasndaki ilikiincelenmitir. likiyianaliz edebilmekiinMulada faaliyet gsteren aile iletmesi niteliindeki mermer iletmelerinin alanlarndan veri toplanmtr. Aratrma verileribemermeriletmesininikiylvedahauzunsrediriletmedebulunan123alanndananketiletoplan mtr.Aratrmadanepotizm;alanlarnterfi,ilemveiealmasrelerineilikinalglamalargznnealna rakllmtr.tatminiise,Tanmlamaleiilellmtr.Korelasyonanalizisonularnagre,terfivei kayrmaclnncrettatmini,ykselmeolanaklarveynetimdentatminileanlamlilikisiolduubelirlenmitir. Nepotizmin boyutu ile iin yapsndan tatmin ve i arkadalarndan tatmin arasnda ise, hibir anlaml iliki olmad tespit edilmitir. Manova sonucu, alann iletmedeki pozisyonunun nepotizm algs zerinde etkisi olduusonucunaulalmtr. AnahtarKelimeler:Nepotizm(kayrmaclk),itatmini,aileiletmeleri,mermeriletmeleri,Mula.
UmutAvc Mulaniversitesi,T..O.Y.O. aumut@mu.edu.tr
1.GR Nepotizm,iyaamndakarlalannemlisorunlardanbiridir.Kavram,genellikleolumsuz birdurumuifadeederekildealglanmaktadr(Abdallavd.,1994;1998;Akzer,2003:14 22).NepotizmkavramnnLatinceNepotszcndengeldiivebununngilizcekarl nn Nephew (yeen) olduu deiik almalarda ifade edilmektedir (Abdalla vd., 1998:555;FordveMcLaughin,1985:57;Garih,2000).Nepotizmkelimesiningeniolumsuz armnnnedenivekkeni,RnesansdnemindebazPapalarn,niteliklerinigzn nealmadanyeenleriiinstdzeyilerbulmaeilimlerinedayanmaktadr.Buuygulama nnodnemlerdekiliseninetkinliiveyeenolmayankiilerinmorallerizerindeyaratt zararn,kavramnolumsuzalglanmasndaetkiliolduubilinmektedir.(FordveMcLaughin, 1985:57; Ciulla, 2005:155). O dnem yaanan sorunun, gnmz i ortamnnbaz prob lemleriyleakekildebenzerliklergsterdiidnlebilir. Nepotizm kavramnn Trkede zaman zaman kayrmaclk kavram ile e anlamda kulla nldgrlmektedir.Ancakkayrmaclkkavram,nepotizmkavramndandahagenikap samldr ve bnyesinde farkl trler bulundurmaktadr. Bunlar arasnda, nepotizmin tan mndayer alanakrabakayrmaclnntesinde,e,dost,arkada,hemehri,aynokullu olmak,aynkkendenolmak,aynsiyasigrtenolmakgibibenzerlikleriesasalankayr maclkbiimlerinplanakmaktadr.Literatrde,tandk,edostkayrmacliindaha okkronizmterimi;siyasalvedinselyandalkiinpatronajterimi;iktidaravesemen kesimlerine ynelik kayrmaclk iin klientelizm terimi kullanlmaktadr (Akzer, 2003:14).Sonuolaraknepotizmkavram,kiininkendigveotoritesinikullanmaksure tiyle, kendi akraba ve aile fertleri iin yeteneklerine baklmakszn istihdam olana sa lanmasdurumunuifadeetmektedir(Karaka veak,2007:78).Kayrmaclktaise,kiinin kendiakrabaveailefertleridndanbaolankiileredefaydayaratmasszkonusudur. Bualmadanepotizmkavram,akrabakayrmaclyanndaedostvetandklarnkay rlmasndakapsarekildekullanlmtr. Nepotizm kavram gnmzde, geni anlamda akrabalarn ayn iletmede ie alnmas olarakkullanlmakta(Abdallavd.,1994;1998:555;FordveMcLaughin,1985:57);birkim seninbeceri, kabiliyet, baar ve eitim dzeyigibi faktrler dikkate alnmakszn,sadece akrabalk ilikileri esas alnarak istihdam edilmesi olarak tanmlanmaktadr (zler vd., 2007). Nepotizm, bireyleraras ilikiler asndan deerlendirildiinde subjektif karakter
731
ieren, uygulandnda madurlar yaratan ve genellikle rgtsel ilikilere zarar veren bir durumdur. nk, kiilerin yeterli niteliklere sahip olmadan, sadece akrabalk ve benzeri yaknlk ilikileri dikkate alnarak ie alnmasnn, ykseltilmesinin veya ayrcalkl olarak rgtnkaynaklarndanyararlandrlmasnn,zelliklealanlararasndamemnuniyetsizli enedenolacadnlmektedir(Araslvd.,2006:295;ren,2007:8485).Ayrca,birey lerinbellibirgrevegelmedevestateldeetmede/deitirmede,kendiabaveyetenek leriyerine,akrabalkilikilerigibizelliklerinikullanmalarkendileriasndanbirzaafiyeti; iletmeasndanise,kayrmacldestekleyenrgtselbirikliminvarlniaretetmek tedir.Butrbirikliminvarolduu,grevegelmedebaarveyeteneindikkatealnmad rgtlerde,ikaybvebaarszlkounluklakanlmazolmaktadr(yiilerolu,2006:44). Nepotizmeilikingenelolumsuzkanaatlereramen,Bellow(2003)nepotizmibirokirke tinbaarsnakatksalayanbirunsurolarak.Bellow(2003)Nepotizmevgisimliese rindenepotizminbirokalandaoldukayaygnekildeuygulanankurumsallambiryap ya kavutuunu vurgulamaktadr. Ancak bu eserde, nepotizm konusuna alanlar asn dandeil,irketlerinindevamllasndanyaklalmtr.zlervd.(2007:437)ise,nepo tizminalanlarasndanbirtakmavantajlarolduunavurguyapmveinsanlarntan dkbirisimveyasimaylakarlatklarndakendilerinidahagvendeverahathissedecekle rinibelirtmitir.yiilerolu(2006:47)ynetenkesiminaileyeleriveyakayrlankesimler arasndanatanmasnngelecektestdzeyyneticilerinitenayrlmalarnengelleyeceini ve bu ynyle iletmeler iin avantaj olacan ifade etmektedir. Abdalla vd. (1998:555 556), Hutcheson (2002:7576) ile Garihe (2000) gre ise nepotizm, iletme ynetiminin geleceknesilleredevrindedahadengelibirgeieolanaksalayabilmektedir.Ayrca,nepo tizmsayesindegennesillerinalmayanvemesleksahibiolmayankiilerolarakailesis teminindnaitilmesiengellenmektedir. hayatndabireylerinbelirligrevleregelmesindevestatdeitirmesindekendiabave yetenekleri yerine, akrabalk ilikilerini kullanmalar, kendi alarndan bir zaafiyete; i ortamasndanisegrevegelmedebaarveyetenekltalnmadndanikaybve baarszlanedenolmaktadr(yiilerolu,2006:44).Ayrcanepotizm,stdzeyynetici lerinakrabalarileiyapan,onlarlaalmakzorundaolanvebiraileferdineterfivedl lerin adaletsizce verildiini hisseden dier alanlarn moral dzeylerini drmektedir (Ichniowski, 1988; Abdalla vd., 1998). Nepotizm, rgtsel ilikilere zarar vermesine, al anlararasndakiilikilerizayflatmasna,iortamndagenelliklebaarszlanedenolma sna(Ichniowski,1988;Abdallavd.,1998)vesonutaalanlarnmemnuniyetiniolumsuz etkilemesine ramen (Arasl vd., 2006), konunun yerli ve yabanc yaznda ynetim bilimi balamndaokfazlaincelenmediidnlmektedir(PadgettveMorris,2005:34).Konu yailikinyabancliteratrdekialmalarnnemliksmnn,kavramtanmlamaya,olumlu veolumsuzynleriniaklamayaynelikalmalarolduudikkatiekmektedir(bkz.Abdal lavd.,1994;1998;Bellow,2003;Ciulla,2005;FordveMcLaughin,1985;Hutcheson,2002; Ichniowski, 1988) Kavram ampirik ynde ele alan uluslararas almalarise, hem kavra mninsankaynaklarynetimiuygulamalarilebalantsnhemdeimemnuniyetizerin deki ilikisini aklamaya almaktadr. Yerli literatrde ise, nepotizm kavramna ynelik okazsaydaalmayarastlanmvebualmalardanepotizmkavramnnaileiletmeleri kapsamndaincelendiitespitedilmitir(yiilerolu,2006;zlervd.,2007).Nepotizmin,i tatmini zerindeki olumsuz etkisi olduka sk vurgulanmasna ramen, konunun ampirik almalarla desteklenmesi gerekmektedir. Bu noktadan hareketle nerilen almann yerliyaznanemlikatksalayacadnlmektedir.
732
2.ALIMANINMETODU almanntemelamac,aileiletmelerindealanlarnnepotizmialglamadzeyleriilei memnuniyetleriarasndakiilikiyiincelemekvenepotizmalgsileimemnuniyetiarasnda netrbirilikiolduunuortayakoymaktr.Buamala,Mulailimermersektrndefaali yet gsteren be aile iletmesinin 2 yl ve zeri sredir istihdam edilen alanlarndan anketyardmyla1Mart1Nisan2009tarihleriarasndaveritoplanmtr.Blgedekimer mer iletmelerinin birka tanesi dndakilerin tamam aile iletmesi statsndedir. Ara trma verilerinin en az iki yldr ayn iletmede alanlardan toplanma nedeni, iletmeye yenigirenlerinrgtkltrneilikindetaylbilgisahibiolamayacaklardncesidir.Ara trmaverilerinintoplandtarihteMulailindetoplam67mermeriletmesibulunmakta dr(MulaTicaretOdasstatistikleri,Ocak2009).Builetmelerden,aratrmayakatlmay kabul edenve alan says 50nin zerinde olaniletmelereanket formlar datlmtr. Bu iletmelerin tamam 10 yan zerinde iletmelerdir. Tesadfi rnekleme yntemiyle seilenbuiletmelerden132anketformugeridnmtr.Geridnenanketformlarnn9 tanesi eksik doldurulduu iin deerlendirmeye alnmamtr. Kalan 123 anket formu bu aratrmannveritabannoluturmaktadr. Verilerinintoplanmasndakullanlananketformunda,nepotizmilmeyeyneliksorular hemAbdallavd.,(1998)tarafndanoluturulanlektenhemdeFordveMcLaughin(1985) tarafndannepotizmitanmlamayailikinalmadanyararlanlarakhazrlanmtr.Abdalla vd., (1998) tarafndan oluturulan lekte nepotizmi lmeye ynelik ifadeler, iletme yneticileriveinsankaynaklaryneticilerindenveritoplamayaynelikhazrlanmtr.Bu nedenle,lekteyeralanbazsorularnifadetarzlarndadeiiklikleryaplmtr.mem nuniyetini lmek iin ise, Tanmlamaleinden (Job Descriptive Index) yararlanl mtr. Schneider ve Dachler (1978) tarafndan gelitirilen lekle i tatmini ykselme olanaklar,iarkadalarndantatmin,crettatmini,ynetimdentatminveiinkendisinden tatminolmakzerebeboyuttallmtr.leinTrkeyeevirisiErgin(1997)tara fndan gerekletirilmi; geerlilik ile gvenilirlik almalar da yaplmtr. lekte, iin yapsndantatmineilikin4,crettatminineilikin4,ykselmeolanaklarnailikin5,yne timdentatmineilikin5veiarkadalarndantatmineilikin4ifadeyeralmaktadr.al mada,nepotizmeilikinsorularfaktranalizinetabitutulmutur.tatminlei,geerlilik ve gvenirlii daha nceden test edilmi olduu iin faktr analizine tabi tutulmamtr. almada,nepotizmalgsileitatminiarasndakiilikiyitestetmekiinkorelasyonanalizi yaplmtr.Demografiksorularilealanlarnmeslekizelliklerineilikinifadelerinnepo tizmalgszerindeetkiliolupolmadntestetmekiinmanovayaplmtr. 3.ARATIRMANINBULGULARI 3.1.DemografikBulgular Anketi yantlayanlarn %13bayanlardan %87si erkeklerden olumaktadr. Katlmclarn %20.3ilkokulmezunu,%22siortaokulmezunu,%41.4lisemezunu%16.3niversite mezunudur. Katlmclarn ya gz nne alnnca, %17.1inin 1925 ya arasnda, %29.2sinin 2630 ya arasnda, %30.1inin 3135 ya arasnda, %9.7sinin 3640 ya ara snda,%10.6snn4145yaarasndave%3.3nnise46yannzerindeolduugrl mektedir.Aratrmayakatlanlarn%11.4ortakademeyneticistatsnde,%31.7sialt kademe ynetici statsnde ve %59.6s alan statsndedir. Anketi yantlayanlarn i letmedekialmasresiincelenince,%22.8ininortalama2yldr,%25.2sininortalama3 yldr,%17.1ininortalama4yldr,%13nnortalama5yldrve%22sinin6ylvezeri sredir iletmede altklar grlmektedir. Ayn alanlarn %21.1i ortalama 24 yldr, %30.9uortalama57yldr,%28.5iortalama810yldr,%19.5iise11ylvezerisredir
733
iletmede istihdam edilmektedir. alanlarn %20.3 500 TLden az, %35i 500750 TL aras, %11.4 7511000 YTL aras, %14.6s 10011250 TL aras, %10.6s 12511500 TL arasve%8.1i1500TLvezericretalmaktadr.Anketiyantlayanlarn%31.7siiletmeye bir tandn referans ile girmitir. Ayrca, katlmclarn sadece %14.6snn iletmenin ynetimkadrosundatandvardr. 3.2.NepotizmelikinBulgular almannbuaamasndanepotizmeilikinifadelerfaktranalizinetabitutulmuvede ikenlerin kendi aralarnda nasl grupland belirlenmitir. Bu balamda, almann te melinioluturannepotizmkonusuileilgilitoplam16ifadeanalizetabitutulmutur.Analiz sonucu KMO deeri 0.826 olarak belirlenmitir. pdeeri (0.000)ise, bylebir analizya plmasnnanlamlolduunugstermektedir. Tablo1.NepotizmAlgsnalikinFaktrAnaliziSonular
Faktr z Varyansn Cron Yk Deerler Ak bachs FaktrlerveDeikenler lanma Alfa Oran Faktr1TerfideKayrmaclk 5,864 %41,884 0.88 Builetmedealanlarnterfietmesindebilgi,becerivekabili ,853 yetlerikinciplandakalmaktadr. Builetmedenekadarbaarlolursamolaym,iletmeynetici ,833 lerinintandklarnnnnegeemem. Builetmedealanlarnterfiettirilmesindeakrabalkveyakn ,816 lkilikilerincelikledikkatealnr. Bu iletmede iletme yneticilerinin tandklarnn terfi etmesi ,772 nindahakolayolduunudnyorum. Bu iletmede alanlarn terfi ettirilmesinde, iin gerektirdii ,579 niteliklerdndakifaktrlernplandatutulmaktadr. Faktr2lemKayrmacl 1,672 %11,941 0.83 Builetmeninynetimkadrosundatandolanalanlardier ,753 kiilerdenitibargrmektedir. Bu iletmedeki alt ve orta kademe yneticiler, tand olan ,713 alanlaradahafarkldavranmaktadr. Bu iletmede yneticilerin tandklarn iten karmann veya ,698 onlaracezavermeninoldukazorolduunudnyorum. Builetmedeyneticilerintandolankiilerdenekinirim. ,677 Bu iletmede tand olanlar iletmenin kaynaklarndan daha ,621 kolayyararlanmaktadr. Builetmedeyetkincelikletandklaradevredilmektedir. ,558 Faktr3eAlmaSrecindeKayrmaclk 1,299 %9,280 0.67 Builetmeyeelemanalmndatandklarancelikverilmektedir. ,736 Builetmeyeelemanalmndatandolanlarseim srecinde ,718 zorlanmazlar. Bu iletmeye eleman almnda ynetim kadrosunda yer alan ,617 kiilerinreferansoldukanemlidir.
1KesinlikleKatlmyorum.7KesinlikleKatlyorum.
Analizisonucunda,Tablo1degrldzerefaktrbelirlenmitir.Bufaktrler;terfi dekayrmaclk,ilemkayrmaclveiealmasrecineilikinkayrmaclktr.Bufakt rntoplamvaryansaklamaoran%63.1dir.
734
3.3.NepotizmTatminilikisineYnelikBulgular Nepotizm algs ile i tatmini arasndaki ilikiyi tespit edebilmek iin korelasyon analizi yaplmtr. Korelasyon analizi ile her kayrmaclk boyutunun i tatmin boyutlar ile ilikisitektekhesaplanmvesonularTablo2desunulmutur. Tablo2.KorelasyonAnaliziTablosu
Faktr1 TerfiKayrmacl Faktr2 lemKayrmacl Faktr3 eAlmaSre cinelikin Kayrmaclk ,119 (0.189) ,216* (0.016) ,150 (0.99) ,145 (0.110) ,125 (0.171)
inyapsndantatmin crettatmini Ykselmeolanaklar Ynetimdentatmin arkadalarndantatmin
,153 (0.093) ,237** (0.008) ,456** (0.000) ,587** (0.000) ,168 (0.078)
,020 (0.826) ,194* (0.032) ,373** (0.000) ,496** (0.000) ,145 (0.109)
*0.01anlamllkdzeyindeve2ulu **0.05anlamllkdzeyindeve2ulu Korelasyon analizi sonularna gre, iin yapsndan tatmin ile hibir kayrmaclk boyutu arasnda anlaml iliki bulunamamtr. cret tatmini ile kayrmaclk boyutlar arasnda negatif ve anlaml iliki bulunmaktadr. Ykselme olanaklarnn ve ynetimden tatminin ise,terfikayrmaclveilemkayrmaclileoldukayksekdzeydeilikitespitedilmi tir. Buna karn,ie alma srecineilikin kayrmacln,ykselmeolanaveynetimden tatminileilikisibulunmamaktadr.Aratrmabulgularnagre,iarkadalarndantatmin ilekayrmaclkboyutlararasndadaanlamlbirilikivardr. 3.4.ManovaSonular almadanepotizmalgsnn,alannyana,iletmedekipozisyonuna,iletmedealma ylnavealdcretegrefarkllkgsteripgstermediiManovayaparaktestedilmitir. Manova,okdeikenlivaryansanalizidirvebirdenfazlabamldeikenetekbirbam szdeikeninetkiettiidurumlardakullanlmaktadr.Analiz,oklukarlatrmayapmaya olanaksalamaktaveI.Tiphatayapmaolaslnminimumdeerdetutabilmektedir(bkz. Kalayc,2008:155167). Tablo3.alannPozisyonu,almaYl,AldcretileNepotizmAlgsArasndaki MANOVASonular letmezellikleri WilksLambda FDeeri pdeeri letmedekiPozisyonu 0.546 2.335 0.037 almaYl 0.688 1.277 0.244 Aldcret 0.636 1.543 0.121 Kovaryans matrislerinin eitlii iin p (sig.) deeri 0,153tr. Bu deer 0,005ten byk olduuiinanalizinyaplmassalkldr.Analizsonucunagre,nepotizmalgsaratrmaya katlann alma yl ve ald crete gre farkllk gstermemektedir.Buna karn, nepo tizmalgsalanniletmedekipozisyonunagrefarkllkgstermektedir. 4.SONUVENERLER Bualmada,Mulailindekimermeriletmelerindenepotizmalgsileitatminiarasnda kiilikiincelenmitir.Buamala,Mulailindefaaliyetgsterenaileiletmesiniteliindeki
735
mermer iletmelerinin en az iki yldr ayn iletmede grev yapan alanlardan anket ile veri toplanmtr. Nepotim algsna ilikinifadelerfaktr analizine tabi tutulmu; terfika yrmacl,ilemkayrmaclveiealmakayrmaclolmakzerekayrmaclkboyutu belirlenmitir. Daha sonra, her bir kayrmaclk boyutunun i tatmin boyutlar zerindeki etkisiniortayakoyabilmekamacylakorelasyonanaliziyaplmtr. Faktr analizi sonularna gre, kayrmaclk olgusu boyutla aklanmaktadr. Bunlar, terfide kayrmaclk, ilem kayrmacl ve ie alma kayrmacldr. Bunlar iinde terfide kayrmaclntoplamvaryansaklamadakipay(%41.8)oldukayksektirvebemadde ileaklanmaktadr.lemkayrmaclnntoplamvaryansaklamaoran%11.9durvealt madde ile aklanmaktadr. e alma kayrmacl ise, madde ile aklanmakta ve varyansn%9.2sinitemsiletmektedir. Korelasyon analizine gre,iki sonu dikkatiekmektedir.Bunlardan birincisi,iin yapsn dantatminveiarkadalarndantatmininkayrmaclkalgsileilikisininolmamasdr.Bu durum,kiilerinkayrmaclkalgsnabalkalmakszniiniveyaiarkadalarnsevmesin den veya sevmemesinden kaynaklanabilir. Nitekim zellikle iin yapsna ilikin deerlen dirmenin, beeri ilikilerle balantl yn bulunmamaktadr. Benzer ekilde, nepotizm algsnn i arkadalarndan tatmin ile de anlaml ilikisi yoktur. Bu sonucun, alanlarn, kayrmaclk algsnn kayna olarak alma arkadalarn grmemesinden kaynakland dnlebilir. Dikkat ekici ikinci sonu ise, ie alma srecine ilikin kayrmacln cret tatminidndakiboyutlarileanlamlbirilikisininolmamasdr.Bubulgularagre,alan larnkayrmaclkalgsnniealmasrecindenziyadeilemkayrmaclveterfikayrmac l ile balants olduu; alanlarn kayrmaclk algsnn, ie baladktan sonra gelitii sylenebilir.Korelasyonanalizisonular,terfiveikayrmaclnn;crettatmini,yksel meolanaklarveynetimdentatminilenegatifyndeilikisiolduunaiaretetmektedir. Bu bulgular, alanlarn kayrmacla ilikin algsna bal olarak, ald crete, kendine tannan ykselme olanaklarna ve ynetimin davranlarna ilikin yarglar gelitirdiini gstermektedir.Buyarglarn,kayrmaclkalgsilebalants,ynetimdentatminveyk selmeolanaklarboyutlarndadahayksekdzeydeolmaktadr. almannsonaamasnda,nepotizmalgsnnkaynaklarnailikindahadetaylbilgisahibi olabilmek zere, Manova yaplarak katlmcnn pozisyonunun, alma ylnn ve ald cretinkayrmaclkalgszerindekietkisiaratrlmtr.Manovasonucunagre,kayrma clkalgsnnalanniletmedekipozisyonunagrefarkllkgsterdiibelirlenmitir.Ka yrmaclkalgs,katlmcnnalmaylnavealdcretegrefarkllkgstermemektedir. Bubulgularagre,iletmedesahipolunanpozisyonunun,(stkademe,ortakademevealt kademe yneticiolmann)alannkayrmaclkalgszerindeetkisiolduugrlmekte dir. Sonuolarak,kayrmaclkalgsboyuttaortayakmaktadr.Buboyutlar,terfiboyutu, ilem boyutu ve ie almaboyutudur. Bu boyutlardan terfive ilem boyutunun, i tatmin boyutlar (cret tatmini, ynetimden tatmin, ykselme olanaklar) ile ilikisinin anlaml olduu grlmektedir. alann, iletmedeki pozisyonunun ise, nepotizm algs zerinde etkiliolduudikkatiekmektedir. KAYNAKA
Abdalla,H.F.,Maghrabi,A.S.,Raggad,B.G.(1998),AssessingthePerceptionsofHumanResource ManagersTowardNepotism,ACrossculturalStudy,InternationalJournalofManpower,19(8), ss.554570.
736
Abdalla, H.F., Maghrabi, A.S. ve AlDabbagh, T.H. (1994), Research Note: Assessing the Effect of NepotismonhumanResourceManagers,InternationalJournalofManpower,15(1),ss.6068. Akzer,M.(2003),KamuoyuGzyleKamudaYolsuzluk,GrDergisi,Aralk2003,ss.1423. Arasl,H.,Bavik,A.veEkiz,E.H.(2006),TheEffectsofNepotismonHumanResourceManagement: TheCaseofThree,FourandFiveStarHotelsinNorthernCyprus,InternationalJournalofSoci ologieandSocialPolicy,26(7/8),ss.295308. Bellow,A.(2003),InPraiseofNepotism:AnaturalHistory,NewYork:DoubledayPunlishing. Ciulla,J.B.(2005),InPraiseofNepotism?,BusinessEthicsQuarterly,15(1),ss.153160. Ergin,C.(1997),BirDoyumulmOlarakBetimlemesilei:Uyarlama,GeerlikveGve nirlikalmas,TrkPsikolojiDergisi,12(39),ss.2536. Ford,R.veMcLaughin,F.(1985),Nepotism,PersonnelJournal(pre1986),September,64,ss.57 61. Garih,.(2000),Ynetimlkeleri,stanbul:HayatYaynlar. Henderson,B.(2001),AManagersDilemma:AvoidingFavoritismAmongEmployees,HealthCare Collector,August2001,s.9. Hutcheson,O.J.(2002),NegotiatingNepotism,FinancialPlanning,February2002,ss.7576. Ichniowski,T.(1988),TheNewNepotism:WhyDynastiesareMakingaComeback,BusinessWeek, Vol:31,ss.106109. yiilerolu, S. C. (2006), Aile irketleri: Adana ve evresinde Faaliyet Gsteren Aile irketlerinde Nepotizm Uygulamasnn Tespitine Ynelik Bir Aratrma, ukurova niversitesi Sosyal Bilimler EnstitsletmeAnabilimDalBaslmamYksekLisansTezi,Adana. Kalayc, . (2008), SPSS Uygulamal ok Deikenli statistik Teknikleri, Ankara: Asil Yayn Datm Ltd.ti. ren, K. (2007), Sosyal Sermayede Gven Unsuru ve gc Performansna Etkisi, Kamu, Cilt:9, Say:1,ss.7190. zler,H.,Ergun,D..veGmtekin,G.E.(2007),AileletmelerindeNepotizminGeliimEvreleri veKurumsallama,SelukniversitesiSosyalBilimlerEnstitsDergisi,17,ss.437450. Padgett, M.Y. ve Morris, K.A. (2005), Keeping it All in the Family: Does Nepotism in the Hiring ProcessReallyBenefittheBeneficiary?,JournalofLeadershipandOrganizationalStudies,11(2), ss.3445. Schneider,B.veDachler,H.P.(1978),ANoteontheStabilityoftheJobDescriptiveIndex,Journal ofAppliedPsychology,63(5),ss.650653.
737
ALERKETLERNDENEPOTZM:TRABZONLNDEFAALYETGSTEREN ALERKETLERNDENEPOTZMUYGULAMASININTESPTNEYNELKBR ARATIRMA

MustafaBTE Bayburtniversitesi,BF mbute@atauni.edu.tr
ZET Aile iletmeleri lke ekonomilerinde nemli bir yere sahiptir. Gnmzn hzla deien artlar ve rekabet orta mnda,aileiletmelerininvarlklarnbaarylageleceknesillereaktarabilmelerisondereceglemitir.Bylebir evredebustatdekiiletmelerinbaarylaynetilebilmeleriiinkurumsallamalarzorunludur.Buaratrmann amac, aile iletmelerinde nepotizm uygulamalarn aratrmak ve bu dorultuda aile iletmelerin izleyebilecei politikalarnvestratejileringelitirilmesinekatkdabulunmaktr.Buaratrmaikiksmdanolumaktadr.Aratr mann ilk ksmnda aile iletmeleri ile ilgili bir literatr aratrmas bulunmaktadr. Aratrmann ikinci ksmnda Trabzonilindefaaliyetgsterenaileiletmelerindeaileiletmelerihakkndabilgilervenepotizmdurumanalizine ilikin bilgiler bulunmaktadr. Bu erevede, Trabzon ili snrlarnda kurulu olan aile iletmelerinin durumunu deerlendirdik. Szkonusuiletmeler Trabzon TicaretveSanayiOdasna kaytlolaniletmelerarasndanseil mitir. Aratrma evrenini oluturan 150 aile iletmesi, farkl sektr ve i alanlarn temsil etmektedir. Bu 150 irketin108tanesianketleredoruolarakcevapvermivebusayyeterligrlerekistatistikselanalizleryaplm tr. Buaratrmasonularaileiletmelerindepersoneltemininde,performansdeerlemesrecinde,cretpolitikala rndavealmakoullarndagenelolaraknepotizmuygulamalarnnolmadngstermektedir. AnahtarKelimeler:Aileiletmeleri,nepotizm(akrabakayrmacl),kurumsallama.
GR Aileiletmelerinin lke ekonomileri iinson derece nemli biryere sahip olduugerei herkes tarafndan bilinmektedir (Mee, 2005:1). Dnyadaki iletmelerin %6580ini, lke mizdekiiletmelerin ise%95 gibi bykbir ksm aile iletmeleridir. Aile iletmeleri faali yette bulunduklar lkelerin sosyoekonomik yaplarnn gelimesinde nemli bir rol st lenmektedir.Aileiletmelerininburolveekonomidekipaydnldnde,builetme lerindikkatleincelenmesi,sorunlarnnortadankaldrlmasvefaaliyetlerinietkinveverim li bir ekilde yerine getirmesinin salanmasnn ne kadar nemli olduu gerei ortaya kar(Bte,2008:314). Aileiletmelerindeailencelikleri,genellikleiletmecilikkurallarnnnnegeer.zellikle sahip/yneticiler, aile bireylerini ya da akrabalar ie alrken, onlarn yeteneklerini ya da katklarn dikkate almayarak zayf noktalarn grmezlikten gelmektedirler. Birok aile iletmesi; personel seimvedeerleme deikenlerinikullanmakszn, yetenek, beceri ve deneyimebakmayarakrgttekikilitpozisyonlaraailedenbirinigetirmektedirler.Yetenek sizbirkiininemrindealmak,aileyesiolmayanbiralaniinrahatszedicibirdurum dur.Yaplankatkvealnanpayarasndabireitsizlikolmasdurumu,alanlaradilolma yanbirortamdaaltklardncesineiter.Bukoullaraltndaortayakangveneksikli i,idoyumu,motivasyonveperformansolumsuzetkiler.zellikle,ailedndakiynetici lerden yksek performansnbeklendiiaile iletmelerinde,cret sisteminin aile yelerini kayracakekildeolmas,yneticileriniletmedenkopmasnanedenolur(Gnel,2005:31 32). Aileiletmeleriileilgilibirokaratrmabulunmasnaramenaileiletmelerindenepotiz meynelikaratrmalaryetersizdir.Bunedenle,bualmada,aileiletmelerininnepotizm
738
uygulamaalanlararatrlmaktavebudorultudaaileiletmelerininizleyebilecekleripoli tikalarngelitirilmesinekatkdabulunulmaktadr. ARATIRMANINNEM Gnmzde, Dnya ve Trkiye ekonomisine yn veren irketlerin nemli bir ksm aile irketlerindenolumaktadr.Ekonomidebyknemesahipolanaileirketleritmdnya lkeleri iin byk nem tar. Trkiyede ve dnyann bir ok yerinde, lke ekonomileri asndannemliilevleriolankkveortalekliisletmelergeneldeaileirketleribii minde kurulmaktadr (SMSEK ve dierleri, 2004.). Balangta bir veya iki kii tarafndan kurulan aile irketleri i bydke aile bireyleri irkete alnr. Byyen irket ve gelien ailebireyleribellibirdnemdensonrailetmeileilgilieitlisorunlarlakarlarlar.irket, yaamnsrdrmek,istikrarlbirekildebymeyisalamakvebusorunlarzmekiin profesyonellemekzorundadr. GerekTrkiyede,gereksednyanndierlkelerindeaileirketlerininsaycafazlaolmas nakarn,yaamseyrigenellikleksadr.Birsonrakikuaadevredilmesivebaarlolmala roksorunludur.Bukurulularbirercanlvarlkolarakgrmekveirketinzamaniinde doal deiim gstereceini kabul dilmelidir. Aile irketlerinin mrnn ksa olmasnn sebeplerindenbirisidenepotizmuygulamasdr(yiilerolu,2006.). Aileirketlerininmrlerinidevamettirebilmeleriiinvenepotizmuygulamalarnnengel lenmesiiinirketlerinkurumsallamasveirketinmodernyntemlerleynetilmesigere kir.Kurumsallamaygerekletirebilmekiinailemeclisikurulmalveailemeclisiaileana yasasnhazrlamaldr.Aileirketlerimutlakayenidenyaplanmasrecineodaklanmaldr (yiilerolu,2006.). ARATIRMANINAMACI Bu almann amac, aile irketlerinde nepotizm uygulamalarnn tespitine ynelik bir durumanaliziyapmaktr.almada,aileirketlerindealanaileyemensupyelerledier alanlarauygulananpolitikaveprosedrlerinepotizmerevesindeincelenereksorunun zmnekatkdabulunulacaktr.Buamala,almada,aileirketlerindepersoneltemini sreci,performansdeerlendirmesrecinde,cretlemepolitikalarndavealmakoulla rndanepotizmin(akrabakayrmacl)durumanaliziyaplacaktr. ARATIRMANINKAPSAMI,VARSAYIMLARIVESINIRLILIKLARI Buaratrmadakullanlananket,analiziingerekliolantmzellikleresahiptir.leklerin gvenilirlik ve geerlilik testleri yaplm olup bunlarda yeterli dzeylerdedir. Bu nedenle anketlereverilencevaplarnvarolandurumuyeterinceyansttvarsaylmaktadr. Aratrma,Trabzondafaaliyettebulunanaileiletmelerdeyapldiineldeedilenbulgu larbuiletmelerdegrevyapanyneticilerlesnrldr.Ayrcasosyalbilimlerdeszkonusu olangenelsnrllklardabuaratrmaiingeerlidir. ARATIRMANINYNTEM Aileirketlerindenepotizmuygulamalarnntespitedilmesizerinekuruluolanbualma, teorikveuygulamaolmakzereikiksmdanolumaktadr.almannteorikksmndaaile irketleri ve nepotizm uygulamalar hakknda ksaca bilgi verilmitir. Uygulama ksmnda ise,temelolarakaileirketlerindenepotizmindurumunulenanketalmas;aileirket lerinde nepotizm uygulanabilecei konular olan personel temin etme sreci, performans deerlendirmesreci,cretlemepolitikalarvealmakoullarkonularzerindeodakla nlmtr. Anket almas Trabzon ilinde faaliyet gsteren aile irketlerine uygulanmtr. Anket sorular aile iletmelerinde yneticilik yapan aile yelerine ve aile yesi olmayan yneticilereayrayrcevaplandrlmtr.Eldeedilenverileristatistikpaketprogramlarnda analizedilerekeldeedilenbulgularagresonuvenerilerortayakonmutur.
739
ARATIRMANINHPOTEZLER Teorikbilgilerveanalizlerdikkatealnarakaratrmannhipotezleriaadakiekildebelir lenmitir. H1:Aileirketlerindenepotizmuygulanmaktadr. H2:Aileirketlerindenepotizmuygulanmasnirketeolumsuzetkileriolmaktadr. H3:Aileirketlerindealmakoullartmalanlariinayndr. H4:Aileirketlerindeibavurularnndeerlendirilmesiesnasndanepotizmuygulanmak tadr. H5: Aile irketlerinde akrabalara ncelik tannmamal, akrabalarn eitim durumlar ve tecrbelerigzardedilmelidir. H6:Aileirketlerindeperformansdeerlemesrecindenepotizmuygulanmaktadr. H7:Aileirketlerindeperformansdeerlemesonuncundabaarszbulunanailebireylerive dieralanlariinaynuygulamayaplmamaktadr. H8: Aile irketlerinde cret dzeyinin belirlenmesinde kullanlan cretleme dzeni tm alanlariinayndr. H9:Aileirketlerindecretdzeyininbelirlenmesindekullanlancretlemesistemleritm alanlariinayndr. H10:Aileirketlerinderasyonelcretpolitikalaruygulanmaktadr. SONU Buaratrmannamac,aileiletmelerindenepotizmuygulamalarnntespitineynelikbir durumanaliziniortayakoyarakbudorultudaaileiletmelerininizleyebilecekleripolitika larngelitirilmesinekatkdabulunabilmektir.Aratrmada,aileiletmelerindealanaile yeleriyledieralanlarauygulananpolitikaveprosedrlernepotizmerevesindeince lenereksorununzmnekatkdabulunulacaktr.Buamala,aileiletmelerindeperso nel temin etme sreci, performans deerlendirme sreci, cretleme politikalar ve almakoullarndanepotizmin(akrabakayrmacl)durumanaliziyaplmtr. Aratrmadaaileiletmelerininpersonelteminetmesreciileilgiliikihipotezkurulmutur. Aile iletmelerinde i bavurularn deerlendirirken aile yelerine yaklam tarzlar ince lenmitir.Buerevedeaileiletmelerininpersonelteminetmeyntemleri,ibavurular n deerlendirirken gz nne aldklar kriterler, personel temin etme politikalar, aile yelerinin i bavurularn deerlendirme yntemleri ve personel temin etme srecinde nepotizminuygulamasnndurumanalizikonularincelenmitir.Sonuolarak,aileiletme lerindeibavurulardeerlemesisrasndanepotizmuygulanmadtespitedilmiveH1 hipotezi red edilmitir. Aratrmada aile iletmelerinin i bavurularn deerlendirirken kan bana deil eitim ve deneyime nem verdikleri tespit edilmi ve H2 hipotezi kabul edilmitir. Aileiletmelerinde performansdeerleme sreci ile ilgili iki hipotezkurulmutur.Perfor mansdeerlemesrecibalkaltndaelealnmtr.Birincibalkperformansdeerleme srecinintarafszyaplpyaplmad,ikincibalkperformansdeerlemesrecindebaarl bulunanlariin uygulanan dllendirmepolitikalarnn nitelii ve nihayetnc balkta iseperformansdeerlemesrecindebaarszolanaileyeleriiledieralanlariinuy gulanan politikalarn birlikte deerlendirilmesi yaplmtr. Buna gre, aile iletmelerinde performansdeerlemesrecindenepotizmuygulanmadtespitedilmiveH3hipotezired edilmitir.Aileiletmelerindeperformansdeerlendirmesrecindebaarszbulunanaile yeleriiledieralanlarafarklpolitikalaruygulandsaptanmdolaysylaH4hipotezi kabuledilmitir.
740
Aile iletmelerinde cret politikalarna ilikin hipotez kurulmutur. Aile iletmelerinde cret politikalar incelenirken, ilk olarak cretlendirme kriterleri ve aile iletmelerinde rasyonel cret politikasnn olup olmadincelenmitir. kinci olarak aile yeleri ile dier alanlar iin kullanlan cret sistemleri karlkl olarak aratrlmtr. Son olarak, aile yeleri ile dier alanlar iin kullanlan cretleme dzeni hem aile yeleri iin hem de dier alanlar iin ayr ayr aratrlp incelenmitir. Aile iletmelerinde cret dzeyinin belirlenmesindekullanlancretlemedzenitmalanlariinaynolduusaptanarakH5 hipotezikabuledilmitir.Dahasonra,aileiletmelerindecretdzeyininbelirlenmesinde kullanlancretlemesistemlerininhemaileyeleriiinhemdedieralanlariinbirbiri neyaknolduutespitedilmiveH6hipotezidekabuledilmitir.Sonolarakaileiletmele rinderasyonelcretpolitikasnnolduubelirlenerekyineH7hipotezidekabuledilmitir. Aileiletmelerindealmakoullarnailikin birhipotez kurulmutur. Aile iletmelerinde almakoullartmalanlariineitolduubelirlenerek,H8hipotezikabuledilmitir. Ancak azda olsa kk bir ksm farkllklar olduunu kabul etmilerdir. Aile yelerinin dieralanlaragremekan/oda/yeravantajolduunu,aileyelerininkullandklarara vegerelerdahaiyivedahayeniolduunu,aileyelerininesnekalmasaatlerinesahip olduklarvedahafazlavedaharahatizinalabildikleritespitedilmitir.Ayrcayinekkbir ksmaileiletmelerindealanaileyelerinindieralanlaragredahafazlaaltklar nbelirterekaileiletmelerindealmanndezavantajolarakbelirtmilerdir. Sonu olarak aile iletmeleri, gnmz artlarna ayak uydurup hayatta kalabilmek iin, organizasyoniidinamikleriveiiiyibilenvekurumayllarnvermideneyimlialanlarn, nepotik terfi ve atamalarla motivasyonlarnn krlmamasna ynelik nlemler alnmal ve kalcolabilmekiindekurumsallamaldr. Buaratrmannsonulargenelolarakaileiletmelerindepersoneltemininde,performans deerlemesrecinde,cretpolitikalarndavealmakoullarndanepotizminolmadn gstermektedir.Busonular,dahancebukonudayaplanaratrmasonularndestekler niteliktedir. KAYNAKA
AlayoluN.(2003),AileirketlerindeYnetimveKurumsallama,stanbul:MsiadYaynlar. Bte,M.(2008),AileletmelerininKurumsallamaSrecindeYaadSorunlar,3.Aileiletmeleri Kongresi,KongreKitab,stanbul:stanbulKltrniversitesiYayn,1819Nisan,1/314. Conway,B.(2004),TheNewNepotism,PublicInterests,154,130136. Fndk,.(1999),nsanKaynaklarYnetimi,I.Bask,AlfaBasmYaymDatm. Fortune500. Glen, D. (2005), Aile letmelerinin Kurumsallamas ve Bu Srete Yaanan Sorunlar: Kahraman Mara rnei, Kahramanmara: Kahramanmara St mam niversitesi Sosyal Bilimler En stits,YaynlanmamYksekLisansTezi. GnelR.(2005),AileletmelerindeYnetiminBirSonrakiKuaaDevrindeKarlalanSorunlarn TespitineveBuSorunlarnzmnelikinBirAratrma,Adana:YaynlanmamYksekLisans Tezi. yiilerolu, S. C. (2006), Aile irketleri: Adana ve evresinde Faaliyet Gsteren Aile irketlerinde NepotizmUygulamasnnTespitineYnelikBirAratrma,Adana:YaynlanmamYksekLisans Tezi. Karpuzolu,E.,(2001),AileirketlerindeStratejikPlanlamaVeAileirketlerinezgPlanlar,neri, C,4.S.15,Ocak,115124. Karpuzolu,E.(2004),AileirketlerininSrekliliindeKurumsallama,1.AileletmeleriKongresi, KongreKitab,stanbul:stanbulKltrniversitesiYayn,1718Nisan,2,4253. Ko,V.(1983),stanbul:TeksifDergisi,4.
741
Mee, B. (2005), Aile irketlerinin Kurumsallamas, Gebze: Gebze Yksek Teknoloji Enstits SosyalBilimlerEnstits,YaynlanmamYksekLisansTezi. zler,H.,N.D.Ergun,veE.G.Gmtekin(2007),AileletmelerindeNepotizminGelimeEvreleri veKurumsallama,Konya:Selukniversitesi,SosyalBilimlerEnstitsDergisi,17,437450. zsemerci, K. (2002), Trk Kamu Ynetiminde Yolsuzluklar, Nedenleri, Zararlar ve zm ner ileri,Ankara:TODAE,YksekLisansTezi. Rosenblatt,P.C.,L.DeMik,R.M.Anderson,veP.Johnson(1985),TheFamilyinBusiness,SanFran cisco,Calif.:JosseyBassPublishers,204. Sabuncuolu, Z. (2005), nsan Kaynaklar Ynetimi, II.Bask, Bursa: Alfa Aktel Basm Yay, Furkan Ofset. Salam, N. (2002), Aile irketlerinde Yeniden Yaplanma, Sanayide Yeni Ufuklar Eskiehir Sanayi OdasDergisi,22,Ocak/Mart,3238. imek,M..,A.tveF.T.Emini.(2004),KresellemeSrecindeAileletmelerininYnetselve rgtselstnlkleriveSnrllklar:YapsalvelevselBirAnaliz,12.UlusalYnetimveOrgani zasyonKongresi,Bursa:UludaniversitesiBasmevi. Toprak, M. A. (2003), Kurumsallama Srecinde StratejiKltr Etkileimi, Kalknma Verimlilik Anahtar,MPMAylkYaynOrgan,180. Yksel,.(2000),nsanKaynaklarYnetimi,Ankara:GaziKitabevi. Zimmerer,T.W.veN.M.Scarborough(1996),EntrepreneurshipandTheNewVentureFormation, NewJersey.
742
FARKLILIKLARINYNETM:NSANKAYNAKLARIYNETCLERNN FARKLILIKALGISIZERNEBRODAKGRUPALIMASI
GlerTOZKOPARAN DokuzEyllniversitesi BF,letmeBlm g.tozkoparan@deu.edu.tr
ZET Kresellemeninetkisiylebirlikte,iletmelerdetekkltrlyaamdanokkltrlyaamadorubirgeiyaan maktadr. Bu deiim dorultusunda, yabanc uyruklu alan saysnda art, kadnlarn igcne katlmnn artmas,farklkltr,bilgi,beceriveyeteneesahipalansaysnnartmasgibinedenlerleiletmelerdealan profilinin gn getike eitlenmesi, farkllklarn ynetimini rekabet avantaj yaratmann nemli bir stratejisi halinegetirmektedir.Farkllkynetimikonusu,uygulamada;alanlarlailgihertrlsretensorumluolmalar dolays ile insan kaynaklar blmlerinin ve insan kaynaklar yneticilerinin sorumluluunda ele alnmaktadr. almada, lkemiz iin henz yeni bir uygulama alan olan farkllklarn ynetimi konusunda, alanlarn sei minden kariyer geliimine ve iten ayrlmalarna dek pek ok srele ilgilenen insan kaynaklar yneticilerinin, kurumlarndakifarkligcneynelikbakalarnvefarkllklarnynetimininlkemizasndanuygulanabi lirliiyleilgiligrlerinianlamadorultusundabirodakgrupgrmesigerekletirilmitir.okkltrlyaamn egemen olmas dolays ile farkllklarn ynetimi uygulamalarnn youn olarak rastland iletmeler ok uluslu iletmelerolduundan,aratrmakapsamnaokulusluiletmelerininsankaynaklaryneticileridahiledilmitir. AnahtarKelimeler:Farkllklarnynetimi,farkllkalgs,odakgrupalmas,insankaynaklar.
idemVATANSEVER Yeditepeniversitesi BF,letmeBlm cigdem.vatansever@gmail.com
GR Birbirinebenzeyen,benzerbakalar,inanvedeerlersisteminesahipolanalanlar ynetmek sorun deildir, asl sorun farkllklara sahip olan igcn ynetebilmek, ortak noktalardabuluturabilmekveatmalarmmknolduuncaazaltabilmektir. alanlararasndakifarkllklarhiesayarak,herkesitektipletirmeyealanstandartbir ynetimanlay,rgtteyaanabilecekolasatmalarazeminhazrlamaktaveihuzurun glgelenmesine neden olmaktadr. Bunun yan sra, frsat eitliini savunarak alanlar iin eit hak ve olanaklar sunmaya alan rgtler ise farkllklara sayg duymakta, her alann farkl olduunu kabullenmekte ve bu farkllklar rekabet avantajna evirmenin biryoluolarakfarkllklarnynetiminedahafazlailgigstermektedirler.nkfarkllk lar,zenginliimizdirilkesinibenimseyenrgtlerindahabaarlveverimliolacaklard nlmektedir. Farkligcyapsnnenfazlagrldiletmelerokulusluiletmelerdir.Ayrca,farkl lklarn ynetimi uygulamalar, rgtte alanlarla ilgili her trl sreten sorumlu olan insankaynaklarblmlerininsorumluluundagrlmektevebudorultudainsankaynak laryneticilerinenemligrevleryklemektedir. zellikleinsankaynaklardemografilerinindeimesiylebirlikte,insankaynaklarynetici leriigcnnnasletkinynetileceikonusundanemligrevlerstlenmekte,farkllkla rnynetilmesikonusundadavizyonvemisyonbelirlemesorumluluunuyerinegetirmesi beklenmektedir.Elbetteyalnzcainsankaynaklarblmnnsorumluluundaolamayacak kadarciddivenemlibirkonuolan farkllklarnynetimi,rgttealanherkesiilgilen dirdiiiinbatatepeynetimolmakzere,insankaynaklarblmnnliderliindetm alanlarnsorumluluundaolanbirkonudur. almada,farkllklarnynetimininkavramsalanaliziyapldktansonra,lkemizdefaaliyet gsteren ok uluslu iletmelerin insan kaynaklar yneticilerinin konuyla ilgili alglar ve
743
aratrmakonusununuygulanabilirliinedairgerekletirilmibirodakgrupgrmesinin sonularnayerverilmitir. 1.KAVRAMSALEREVE Farkllkkavram,farklkimliklerdenoluaneitliinsanlarnaynsosyalsistemdeyeralma seklindetanmlanabilir(Seymen,2006iindeFleury,1999).Gormanisefarkllkkavram n, farkllk ve benzerlikler tarafndan karakterize edilen, eitli boyutlarn karmndan oluan doalbiroluum olarak tanmlamakta, bubalamdaetkinbir farkllklarn yneti minin de farkllk ve benzerlikleri bir arada ele almak zorunda olduunu belirtmektedir (2000:816). Thomas,farkllklarnynetimini,btnalanlarnpotansiyelleriniortayakartmakama cyla,kimseyeavantajyadadezavantajyaratmadanalanlarnverimliolmasnsalayan birortamyaratlmasnteminedengenikapsamlynetselbirsreolaraktanmlamakta dr(1990:120123). Farkllklarn ynetimi, insanlarn birbirine benzeyen ve benzemeyen zelliklerinin fark edilmesiveinsanlarntmbuzellikleriilekabullenilipdeergrmesiilebalayanbirs retir. Bu sre, farklln tevik edildii, farkllklarn birey, takm ve iletme dzeyinde performansartranbirkaldraolarakkullanldbiryapnnkurulmasn,tmsistemlerin vergtkltrnnbuanlaydesteklerekildebiimlendirilmesiningrmektedir(Sral zer,2007). dnyasndademografilerindeimesindenbuyana,farkligcnseme,eldetutmave ynetme konular daha nemli hale gelmitir. 21.yy igc gemie kyasla daha farkl profillere sahiptir. Birok lider bu demografik igc deiikliklerinin verimli ve etkin bir ekildeynetilmesininrgtselfonksiyongrmeverekabetgcnetkilediinifarketmi tir(RobersonvePark,2007).Buihtiyatanhareketlegndemegelenfarkllklarnynetimi, birkurulutakikiilerinbecerilerinikullanarakveonlaragerekendesteisalayarakherke sinfarklzellikleresahipbireylerolarakgrlmesiniifadeetmektedir(HanappiveEgger, 2007). Yazn incelendiinde, farkllk kaynaklarnn ok eitli olmasna karn, genel olarak iki boyuttatoplanabildiigrlmektedir.Birincilboyutta,zerindeokazyadahikontrol mzolmayanfarkllklar,ikincilboyuttaisezerindedahafazlakontrolmzolanfarkllk laryeralmaktadr.Birincilboyut;iindeyaadmzaile,sosyalevre,tarihgibifaktrlerle gelenrk,yavebelirginfizikselzelliklergibibiyolojikolarakbelirlenmikarakteristikleri ierir.Bufaktrlerkiiselkimliinzerindeoketkiliolupkiinindierbireylervegruplarla olan i ve genel tavrlarndorudan etkiler. kincilboyut ise kiilerin bilinli bir seim ve etkilibirabaileadapteedebilecekleri,brakabilecekleriyadadeitirebileceklerizellik leriyeralr.Bunlarpolitikgrler,corafikyerleim,ideneyimiveuzmanlktr(Treven Mulej,2007). Neckvearkadalar,rgtlerinfarkllklarn ynetimiprogramlarnikiamacgerekletir mekiinuyguladklarnsavunmaktadrlar.Bunlar;farklgruplardankiilerarasndakietki leimin kalitesini gelitirmek ve rgtn tm alanlarn desteklemek ve glendirmek amalardr(1997:192). ou aratrmac, iletmeleri farklla nem verme ve dolays ile farkllklar ynetme konusundafarklmotivlerintevikettiiniilerisrmektedir.Birincimotiv,igcdemogra filerindekideiimdir.Dierbirifadeyle,yaananpekokgelimeyebalolaraktoplumun vebununsonucundaigcnndegittikedahafarklhalegelmesidir. Farkllklarn ynetimi konusunda iletmeleri tevik eden ikinci motiv, sosyal sorumlu luktur.letmeler,farkllnseiciisizlieaklaycbiryantolduunudnebilir.Eit
744
hakvefrsatlaradeervereniletmeler,budnceylefarkllklaravefarkllklarnyneti mine nem verirler (Bogaert ve Vloeberghs, 2005). nc motiv, kresel iletmelerin ortayakmasdr(Landauv.d.,2001).Ekonomilerinuluslararaslamasvekresellemesi nedeniyle,iletmelerokulusluveokkltrlevrelerdealmakzorundadr.Memnun olmu mteriler, rekabet avantajnn nemli bir kaynan olutururlar. rgtn igc, mterilerdekibufarkllyanstmaldrnksadeceonlarbumterileribilirveanlarsa alanlarmterilerinokeitliihtiyalarnkarlayabilirvedahaiyimteritemellihiz metler sunabilirler. Bu nedenle drdnc motiv, farkllklarn ekonomik ya da rekabeti avantajlarayolamasdr(BogaertveVloeberghs,2005). Baarlfarkllklarnynetimiuygulamalar;i doyumu, rgtsel ballk, kararlarakatlm veherkesiineitfrsatyaratlmaskonusundargttedengeyaratarak,rgtnrekabet avantajnn artrlmasna katkda bulunur(Kirbyve Richard, 2000). Avrupada yaplanson aratrmalar,igcnfarkldemografikzellikleresahipalanlardanoluturaniletme lerin salad faydalar u ekilde sralamaktadr (http://www.stopdiscrimination.info, EriimTarihi:12.11.2008); - Genibiryetenektabanndakiilerirgteekmek,istihdametmekve rgttetutmak, - gcdevrivedevamszlkmaliyetiniazaltmak, - Esneklikveisteklilikkonusundaalanlarayardmetmek, - rgttealanball,moralveistekliabayaratmak, - Kresellemeveteknolojikdeiiminetkisinidahaiyiynetmek, - Yaratclkveyeniliiarttrmak, - Farklkltrlerinnaslynetileceibilgisinigelitirmek, - Mevcutmterilerinihtiyalarnanlamaykolaylatrmak, - Yenimterilerinihtiyalarhakkndabilgigelitirmek, - Yeni rnler, hizmetler ve pazarlama stratejilerinin gelimesine yardm etmek, - Dpaydalarlargtnitibarveimajngelitirmek, - Dezavantajlgruplariinfrsatlarvesosyalkaynamaortamyaratmak. Farkllklarnynetimiuygulamalarnnbaar ya da baarszlve eldeedilecek yararlar, alanlarn bu uygulamalarn adil ve eit olduuna inanmalaryla yakndan ilgilidir. Bu nedenleyneticilerinuygulamalarsamimiyetleyrtmelerivealanlarabunukantlama lararttr. Tm bu yararlarna ramen, rgtlerde farklln getirdii baz zorluklar ve skntlar da bulunmaktadr.rnein;kiilerarasatmalarnartmas,iletiimbozukluu,stresseviye sindeart,kararalmahzndayavalamabunlardanbazlardr(Neckvd.,1997).Ekolarak; birbirinden farkl kiilerle ayn etkinlikte alabilmenin gl, eitli farkllklara sahip alanlarnyenibirdurum,yenibirrnyadayenibirynetimtarzylailgiliolarakfarkl tepkiler vermeleri ve her deiimin yeni atmac durumlar ortaya karmas saylabilir (Barutugil,http://www.rcbadoor.com,EriimTarihi:20.06.2007). 2.ARATIRMANINMETODOLOJS 2.1.AratrmannAmac almann amac, lkemiz iin henz ok yeni olan bu konunun kavramsal olarak nasl alglandn, ne tr uygulamalar yapldn analiz ederek, pratikteki mevcut durumu ku ram ve uygulamalarla karlatrmaktr. letmelerde, farkllklarn ynetimiyle ilgili uygu lamalarnkoordinasyonuyaygnolarakinsankaynaklarblmleritarafndanyrtld iin zellikle insan kaynaklar yneticileri aratrma kapsamna dahil edilmitir. Trk i
745
dnyasnniveigcolarakoknemlibirksmnoluturduundanveokulusluilet melerinbykksmnnmerkezininbuilimizdeyeralmasndandolayaratrmastanbulda gerekletirilmitir. 2.2.AratrmannKstlar Aratrmaya41kiinindavetedilmesinekarneitlinedenlerleancakaltkiikatlabilmi tir. Odak grup almasnn tek bir grupla ve belli bir blgeyle (stanbul) snrl tutulmas, aratrmasonularnngenelletirilmesianlamndanemlibirkstoluturmaktadr. 2.3.AratrmannYntemi almada,lkemizinndegelenokulusluiletmelerinininsankaynaklaryneticilerinin konuya olan yaklamlarn derinlemesine tespit etmek amacyla aratrmada niteliksel aratrma yntemlerinden odak grup grmesi (OGG) tercihedilmitir.OGGdeama, salkl bir tartma ortam yaratarak, aratrlan konuya ilikin farkl bak alar, fikirler, deerlendirmelerveyaantlardanderlenenzenginbirierikeldeetmektir(Bavd.,2008). Aratrmada bu yntemin seilmesinin nedeni, henz Trkiyede ynetsel fonksiyonlarn iindenetveyaygntanmlanmam olanaratrmakonusuylailgiliolarak,uygulayclarn gzndenvealmayaamnniindendorudanbakabilmektir. almann,nitelikselaratrmayntemiyleyaplan,alanndakisnrlalmadanbiriolma syla itibariyle Trkiyedeki ilgili akademik yazna nemli bir katkda bulunaca dnl mektedir. Ayrca dorudan uygulamadan sorumlu olan insan kaynaklar yneticilerinin aratrmayakatlmnn,farkllklarnynetimikonusundakendiuygulamalarnaaktaracak larbellibirfarkndalkoluturmavebilgitransferinisaladdnlmektedir. 2.3.1.GrupTasarmveGrupyelerininSalanmas OGG;kolaydarneklemyoluylaoluturulan41kiilikhedeflistesinden,aratrmaykabul eden alt kii ile gerekletirilmitir. Katlmclar; ila, gda, iecek, perakende, biliim ve otomotiv i alanlarnda faaliyet gsteren iletmelerin insan kaynaklar yneticileridir. Y neticilereelektronikpostayoluylabilgilendirmevearmektubugnderilmitir. 2.3.2.OdakGrupSrecininGerekletirilmesi,VeriToplamaveAnalizYntemi Aratrma2009ylnnMartayndagerekletirilmitir.Katlmclarlatoplantgnnden haftanceelektronikpostavetelefonyoluylailetiimkurularak,konuhakkndakendileri nebilgiverilmitir.Katlmclargrmeiinstanbuldabireitimvedanmanlkirketinin toplantsalonunadavetedilmilerdir. Toplantda iki aratrmac ve bir moderatr hazr bulunmutur. Grme ses kayt cihaz yolu ile kayt edilmi, aratrmaclar tarafndan ise grmenin notlar tutulmutur. Bir buuksaatsrentoplantsonundaseskaytcihazyoluylakaydedilmiolanszelveridik katli biimdezlmvebirebiryazya dntrlm,tutulan notlarilekarlatrldk tansonraakademisyenlertarafndantmOGGbiraradadeerlendirilerekaratrmasonu cunaulalmtr. 2.4.AratrmaSonularveBulgular OGG kapsamnda, daha nceden planlanm olan grme ynergesinde sorulan sorular veverilenyantlaraadasunulduugibidir. nsanKaynaklarYneticisiolarakfarkllklarnynetimisizcenedemektir? nsan kaynaklar yneticileri tarafndan yaplan tanmlamalar yazndaki tanmlamalarla bykldeparalellikgstermektedir.Busonu,okulusluiletmelerininsankaynaklar yneticilerinin kavramla ilgili bilinlerinin yksek olduunun bir gstergesi olarak deer lendirilebilir. Katlmc grlerindenedinilengenelizlenim,ok uluslu iletmelerin farkllklar anlama, saygduymavedeervermekonusundaakveesnekolduklardr.nkfarkllklar,sz
746
konusuiletmelerintmdnyaapndasahipktbirdeerolupaynzamandakurumsal birkltrunsuruvezenginlikolarakdeerlendirilmektedir. letmenizdefarklolarakalglananunsurlarnelerdir? Katlmclarnfarkllklarnneolduunadairverdikleriyantlarileuzunbirlisteeldeedilmi tir. Farkllklarkavramninsankaynaklaryneticilerirk,dil,dinvecinsiyetkalplarnn dnakararaktanmlamlardr.Vurgulananennemlinoktalar;eitim,kltr,engellilik, dnceyapsvekiilikfarkllklarolmutur. Farkllklarniletmeiindekidavranlarzerindekietkisinedir? Katlmclarngrlerisonucuengellilik,dinveyabancalanlarkonularnnfarkllklarn ynetimiasndankritikkonularolduugrlmektedir.zelliklemezunolunanniversite, dinikonularvekltrelboyuttayabancalanlaraynelikuygulamalarkonusundaaktar lanrnekolaylar,farkllklarnalandavranlarnaetkilerinigstermesiasndannemli olmutur. Farkllklarnynetimindekullanlaninsankaynaklaruygulamalarhangileridir? letmelerdefarkllklarnynetimineynelikolarakenskrastlanlanuygulamalar;yaban cdilkurslar,esnekalmasaatleri,kariyergeliimplanlar,kurumiiiletiimuygulamala rveeitlieitimlerolarakbelirtilmitir. OGG sonucu genel bir deerlendirme yapmak gerektiinde; yneticilerin farkllklarn y netimikavramkonusundabilgisahibiolduklarveilemelerindebukapsamdaeitliuygu lamalardabulunduklarancaklkemizkoullarndahenzyurtdrneklerindekigibiuy gulamalararastlanmadtespitedilmitir.Ekolarakyurtdndakiigcfarkllkunsurla ryla lkemiz koullarndaki igc farkllk unsurlarnn deikenlik gsterdii dolays ile her lkenin kendine zg koullarnda farkllklarn ynetimi uygulamalarn gerekletir melerigerektiisonucunaulalmtr. SONUveNERLER Aratrmasonucundaeldeedilenbulgularnda,insankaynaklaryneticilerininfarkllk alglarnn altklar iletmenin yapsna, sektrne, faaliyet alanna, alan yapsna ve eitliliinbalolarakdeiiklikgsterdiisylenebilir. okulusluiletmelerde,henzbiimselboyuttaolmasadamerkezpolitikalarnklavuzlu unda,konuylailgiliuygulamalarayereliletmeleregredahafazlayerverildiiveuygu lamalarnkuramsalksmdabelirtildiigibiinsankaynaklarblmlerininsorumluluunda olduudikkatiekmektedir. Yaplanaratrmakapsamnda,okulusluiletmelerinyurtdndakimerkezpolitikalarnda hertrlfarkllkunsurununokrahatbirbiimdeelealnpokonuylailgilialmalarya plmasna karn lkemiz zelinde henz o noktaya ulalmad,ou farkllk unsurunun ayrmclk olarak deerlendirildii, kiilerin farkllklar nedeniyle dlanabildii, sosyo kltrelboyuttayaanantabularvedogmalarnedeniylebaskvekorkularnyaanabildii gereininaltizilmitir. letmelerde farkllklarn ynetimine ynelik olarak gerekletirilen uygulamalar ise ku ramdabelirtilenuygulamalarlaparalelliktamaktadr. Farkllklarnynetimikonusununlkemiziletmeleriiinokyenibirkonuolmasnedeniy lebukonudayaplmolanalmalardasnrldr.almalarnsnrlsaydaoluununara trmaclariinnemlibiruygulamaalanoluturduu,dolaysilekonuylailgiliyrtlecek nitelikselvenicelikselalmalarlahemkonununkuramksmnahemdekavramnyaygn lamasnanemlikatklardabulunulacadnlmektedir.Aratrmakapsamnda,farkl lkkavramkonuulurkenayrmclkkavramnndakatlmclarnsylemlerindesklklayer
747
almas dikkatekicidir.Bukonudaalacakuygulamacve akademisyenlere,ikikonunun etkileimininayrbiralmadaelealnmasynndebirneridebulunulabilir. KAYNAKA

Allen, R. S. ve K. A. Montgomery (2001), Applying an Organizational Development Approach to CreatingDiversity,OrganizationalDynamics,30(2),149161. Anca,C.De, ve Vazquez,A.(2007),ManagingDiversityinthe Global Organization CreatingNew BusinessValues,Translation:AndyGoodall,PalgraveMacmillan,China. Ba,T.,amr,M.vezmaldar,B.(2008),OdakGrubualmas,Ed.TrkerBaveUlunAkturan, NitelAratrmaYntemleri,Ankara:SekinYaynclk, Bertone, S. ve Leahy, M. (2000), Report to Department of Immigration and Multicultural Affairs BusinessBenefitsofProductiveDiversityCaseStudies,October. Bogaert,S.,veDanielV.(2005),DifferentiatedandIndividualizedPersonnelManagement:Diversity ManagementinBelgium,EuropeanManagementJournal,23(4),483493. Ensar,N.K.veN.Miller(2006),TheApplicationofthePersonalizationModelinDiversityManage ment,GroupProcesses&IntergroupRelations,9(4),589607. GardenswartzL.veRoweA.(1994),TheManagingDiversitySurvivalGuide,McGrawHill. Glastra,F.(2000),BroadeningTheScopeofDiversityManagement,IndustrialRelations(Quebec), (55)4. Gorman, F ve Lieutenant, C. (2000), Issues 2000 Multinational Logistics Managing Diversity, Air ForceJournalofLogistics,Fall,24(3). Hanapp,E.E.(2007),GenderAndDiversityFromAManagementPerspective:SynonymsOrCom plements?,JournalofOrganisationalTransformationandSocialChange,3(2),121134. Kirby, S.L.veRichard,O.C.(2000),ImpactofMarketingWorkPlaceDiversityonEmployeeJob nvolvementandOrganizationalCommitment,JournalofSocialPsychology,140(3). Knouse, S. B. veDansby, M. R. (1999),Percentage Age of WorkGroupDiversity and WorkGroup Effectiveness,JournalofPsychologyInterdisciplinary&Applied,133(5). Landau,Sy,B.LandauveD.Landau(2001),FromConflicttoCreativity,SanFrancisco:JohnWiley& SonsInc. Lorbiecki, A. (2000), Critical Turns In The Evolution of Diversity Management, British Journal of Management,SpecialIssue,11(3). Luthans,F.(2007),OrganizationalBehavior,7th.ed.,McGrawInc. Mathews,A.(1998),Diversity:APrincipleofHumanResourceManagement,PublicPersonelMan agement,Summer,27(2). Neck,C.P.,WandaJ.SveJ.L.Godwin(1997),ThoughtSelfLeadership:ASelfRegulatoryApproach ToDiversityManagement,JournalofManagerialPsychology,12(3). W. Ng ve Eddy S (2008), Why Organizations Choose to Manage Diversity? Toward A Leadership BasedTheoreticalFramework,HumanResourceDevelopmentReview,7(1),5878. Nishii,L.H.veM.F.zbilgin(2007),GlobalDiversityManagement:TowardsAConceptualFrame work,TheInternationalJournalofHumanResourceManagement,18(11),18831894. Pless, N. M. ve T. Maak (2004), Building an Inclusive Diversity Culture: Principles, Processes and Practice,JournalofBusinessEthics,54,129147. Rechenberg,N.E.(2001),BestPracticesinDiversityManagement,UnitedNationsExpertGroup MeetingonManagingDiversityintheCivilServiceUNHeadquarters,NewYork,34May. Roberson,Q.M.veH.J.Park(2007),ExaminingtheLinkBetweenDiversityandFirmPerformance TheEffectsof DiversityReputation andLeaderRacial Diversity,Group&OrganizationManage ment,32(5),548568. Seymen Aytemiz, O. (2005), rgtlerde Kltrel eitlilik Olgusu, Boyutlar ve Etkin Ynetimi Konusunda Farkl Yaklamlar: Yaznsal Bir Derleme, Ynetimstanbul niversitesi letme FakltesiletmektisadEnstitsDergisi,16(50).
748
Seymen Aytemiz, O. (2006), The Cultural Diversity Phenomenon in Organisations And Different Approaches For Effective Cultural Diversity Management: A Literary Review, Cross Cultural Management:AnInternationalJournal,13(4),296315. Sral zer, P. (2007), eitlilii Yeniden Dnmek ve eitliliklerin Ynetimi, Ed. Mustafa Kurt, SerkanBayraktarolu,TrkiyedeletmecilikteYeniPerspektifler,Ankara:GaziKitabevi. Taylor,C.(1995),BuildingaBusinesscaseforDiversity,CanadianBusinessReview,22(1). Thomas,D.A.veEly,R.J.(1996),MakingDifferencesMatter:ANewParadigmForManagingDi versity,HarvardBusinessReview,SeptemberOctober. Thomas,R.R.(1990),QuestionsandAnswersAboutManagingDiversity,BlackCollegian,21(1). Treven,S.veMatjazM.(2007),TheSystemicApproachtotheEncouragementofInnovativeness ThroughEmployeeDiversityManagement,Kybernetes,36(2),144156 http://www.stopdiscrimination.info/5771.0.html,(Eriim:12.11.2008). smetBarutugil,.http://www.rcbadoor.com,(Eriim:20.06.2007).
749
34.Oturum

TrkiyedekiTeknoparklarnniversitelerilelikileri zgecanKOAK,zgeCAN niversitelerinrgtselEtkinliklerininlm:NitelikliBirlekabas merLtfiANTALYALI,lkerH.ARIKI letme Stratejileri ile Enformasyon Sistem Stratejileri Arasndaki Uyum (StratejikUyum)uKolaylatranveZorlatranFaktrlerinBelirlenmesi RabiaBatoZEL,BeykanZEL
750
TRKYEDEKTEKNOPARKLARINNVERSTELERLELKLER
zgecanKOAK Sabancniversitesi, YnetimBilimleriFakltesi okocak@sabanciuniv.edu
ZET Trkiyede1996ylndanbuyana29niversitevebiraratrmamerkezisanayiileibirliinigelitirmekiintekno park kurmutur. Bu blgelerde ofis kiralayan yksek teknoloji irketlerinin niversitelerdeki retim yeleri ile ortakprojeyaparakveonlardandanmanlkhizmetlerialarak,niversitelerinaltyapolanaklarndanfaydalana rak,verencilerlemezunlarsayesindeyksekeitimlielemanaulaarakdahayenilikiolacaklarvedahayksek baarm gsterecekleri umulur. Bu dorultuda, 2001 ylnda km olan Teknoloji Gelitirme Blgeleri yasas da irketlerinbublgelereyerlemesiniveniversiteelemanlarnnbuirketlerlealmasnzendirmekiinnemli teviklersalar.Bualma,arivveanketverisikullanarakfaaliyetteki15teknoparktakiirketlerinniversiteler ileilikilerininboyutlarnbetimliyor. AnahtarKelimeler:niversitesanayiibirlii,teknopark,teknokent,teknolojigelitirmeblgeleri.
zgeCAN Sabancniversitesi, YnetimBilimleriFakltesi ozgecan@su.sabanciuniv.edu
1.ARATIRMANINAMACI Teknolojigelitirmeblgelerinin(TGB)(teknolojikentleri,teknolojiparklar,bilimparklar, teknoparklar)bilimveteknolojiodaklirketlerigelitirmelerindevebuirketlerdekiyeni likiliidesteklemelerindenemlirolniversitelerileolanilikilerininoynayacadn lr(rnein,Mian,1997;Vedovello,1997;Etzkowitzvd.,2000;MalairajaveZawdie,2008; Leydenvd.,2008).UluslararasBilimParklarBirlii(IASP),yaptteknolojivebilimpark tanmnda niversite ve ArGe kurulularyla etkileim yoluyla salanan bilgi ve teknoloji transferinientemelunsurlardanbiriolarakifadeeder(IASPInternationalBoard,2002).Bu trkurulularzerineyaplanaratrmalardepekoununniversitelerlebalantlolduk larn, ya niversite kamps iinde ya da yaknnda kurulduklarn gstermitir (NBIA, 2003; IASP, 2007; Siegelvd., 2003). Teknoparkta bulunan irketlerin yakndaki niversite veya aratrma kurulularnn akademik birikiminden yararlanaca, niversite rencileri vemezunlarsayesindenitelikliigcnedahakolayulaaca,ktphanevelaboratuvar kaynaklarnkullanacavebyleceyksekkatmadeerlirnvehizmetlergelitirebilece i ngrlmektedir (rnein, Jaffe, 1989; Westhead, 1997; Vedovello, 1997; Siegel vd., 2003;MalairajaveZawdie,2008;RothaermalveKu,2008). lkemizde de TGBlerin kuruluuna nayak olan ve bu blgelerde yer alan irketlere ku rumlarvegelirvergisiistisnas,KDVistisnas,veblgeiindealtrdklararatrmageli tirme personeli iin gelir vergisi istisnas gibi nemli tevikler veren Teknoloji Gelitirme Blgeleri Kanunu bu blgelerin niversite veya yksek teknoloji enstits ya da ARGE merkezveyaenstitsnniindeveyayaknndaolmalarnvebylebirkurumunolanakla rndan yararlanmalarn art koar. Ayn kanun, akademisyenlerin TGBlerde yer alan ir ketlerilealmalarnteviketmekiinretimyesi,retimgrevlisi,aratrmagrevli siveuzmanlarnbublgelerdeeldeedeceklerigelirleriniversitednersermayekapsam dnda tutar. Srekli olarak istihdam edilecek personelekurumlarncaaylksz izin verile ceinivekadrolarileilikilerinindevamedeceinitaahhteder.Ayrca,retimelemanla rnnbublgelerdeirketkurabileceklerini,kurulubirirketeortakolabileceklerinive/veya buirketlerinynetimindegrevalabileceklerinibelirtir. Biz bu aratrmada Trkiyedeki teknoloji gelitirme blgelerinde yer alan irketlerin ni versiteileilikilerini,zelliklederetimyeleriileilikilerini,altyapolanaklarndanfay
751
dalanmaoranlarn,vestajyerrencikullanmlarngzlemleyeceiz.Aadabuilikileri betimlediktensonrabunlarnirketlerekazandrdklarndadeerlendirmeyealacaz. 2.ARATIRMAYNTEM Bu almada veri kaynandan faydalandk. Birinci kaynamz, Trkiyedeki teknoloji gelitirmeblgelerinidenetleyenSanayiveTicaretBakanlnnbublgelerdentoplad zet verilerden olumakta. Bu kaynaktan TGBlerde alan personelineitim durumu ile ilgiliverileriedindik. kincikaynamz,Trkiyede2007ylndafaaliyetteolan14teknolojigelitirmeblgesine gnderdiimizve13blgeninkatldanketalmamz1.Buanketteblgeyneticilerine bnyelerindeki irketler ile niversite arasndaki ilikileri desteklemek ve gelitirmek iin neleryaptklarnsorduk. Son kaynamz kirac irketler ile yaptmz ikinci bir anket almas oluturuyor. Bu anketimizi2008ylndaTrkiyedeenaz10kiracsolan15TGBnintmkiraclarnagn dermek istedik. nternetten ve TGB ynetici irketlerinden edindiimiz iletiim bilgilerini kullanarak 786 firmaya elektronik anket gnderdik. Bunlardan 80inin teknoparkta yer almadn, oradan ayrldn ya da kapandn rendik, 97 tanesinin iletiim bilgilerini teyid edemedik ve sonuta ulaabildiimiz 609 firmann 146 tanesinden geerli yant al dk2.Buankettekiracirketlereniversitelerileolanilikileriileilgilisorularsordukvebu ilikilerideerlendirmeleriniistedik.Gnderdiimizanketiirketinteknoparkofisindekien yetkili kiinindoldurmasn istedik. Katlmclarn %57si irketlerinin orta ve/veya genel mdr,%9uARGEmdroluturdu. Tablo1,yneticianketimizekatlanTGBlerinlistesinivekiracanketimizekatlanirketle rinbulunduklarTGBlerdekitoplamirketsaysnaoranlarnvermektedir. Tablo1.AnketeKatlanTeknoparkveKiracBilgileri TeknoparknAd Katlanirketsays Katlmoran(%) ODTTeknokent 34 27.3 HacettepeTeknokent* 22 27.2 AnkaraCyberpark 21 16.2 GOSBTeknopark 12 26.1 KonyaTeknokent 12 23.1 MarmaraTeknokent 12 34.3 zmirTGB 10 35.7 TARITeknokent 7 13.2 AntalyaTeknokent 5 31.3 EskiehirTGB 4 33.3 Kocaeliniv.(KO)Teknopark 4 21.1 MersinTGB 3 33.3 GllerBlgesiTGB** UlutekTGB** Toplam 146 24.1
*Yneticianketinekatlmamtr. **Buteknoparklaraazsaydakiraclarolduuiinkiracanketigndermedik.
TBTAKMarmaraAratrmaMerkezinebalTEKSEBveTEKGEBiaralarndakiorganikbalarnkuvvetinigz nndetutarakbirTGBolarakaltk. 2 Bunlarn15tanesianketikatzerindedolduruppostailegndermeyitercihetti.

1
752
3.BULGULAR 3.1. TGBYneticileri,KiraclarveAmalar Trkiyede TGB kanununa tabi kurulan ve u anda faaliyette olan 18 TGBnin 14 tanesi niversitekampsnde,1tanesiaratrmamerkeziiinde,3tanesideniversiteyaknnda sanayiblgesindebulunuyor(T.C.SanayiveTicaretBakanl,2009).niversitelerveon larlailikilivakflarbuteknoparklarnoundakuruluaamasndaliderlikyapmvehalen yneticiirketlerdeenbykhisseyesahip. Teknopark yneticileri ile yaptmz anket almamzda yneticilerin byk ounluu kurumlarnnentemelhedefiolarakniversitesanayiibirliinekatkdabulunmaybelirt ti. Yneticiler blgelerini irketler gznde cazip hale getiren etkenleri nem derecesine gre sralarken de niversite ile ibirlii olanan, vergi muafiyet ve indirimleri, uygun konum,iyiimajgibidierbtnfaktrlerinnndeilksrayakoydular. TGB kiraclar ile yaptmz ankete katlan irketlerden de bulunduklar teknoparkta yer almakistemelerininbalcanedenini/nedenlerinibelirtmeleriniistedik.146irketin%35i ak ulu bu soruya yant olarak niversiteye daha yakn olmak istediklerini ifade etmi. Verilen yantlara gre, kiraclar en ok niversite ile ibirlii yapma olana cezbediyor: anketekatlantoplam22irketyneticisiteknoparktayeralmakistemelerininnedeninin daha yakn ve kolay ilikiler kurarak niversitesanayi ibirlii gerekletirmek olduunu yazm.Kiraclar,akademikortamdakibuibirliklerisayesindeteknolojikyenilikleriveyeni teknolojileridahayakndantakipedebileceklerini,hattateknolojidzeyleriniykseltebile ceklerini de umuyorlar. 10 katlmc niversitenin altyap, laboratuar, atlye, tehizat vb. gibi imkanvekaynaklarndan yararlanabilmenin kendileri iinnemli olduunubelirtmi. irketlerden7siniversiteyefizikiyaknlkvekampsiindeolmannavantajlarnavurgu yapm.4erkiracnnniversiteyeyaknlktanbeklediklerikatkolarakretimyeleriyle projebazlalabilmeveonlardandanmanlkalabilmeilestajyeryadayarzamanl rencialtrmavemezunlaristihdametmeimkanlarnsraladklarngryoruz.Butablo bizehem bilgiyehemdevasflinsankaynanaulaabilmeninnemininnplandaoldu unugsteriyor.Sonolarak,teknoparksayesindeniversitedeakademisyenolarakalan laraticarifaaliyettebulunabilmeimkannnsalanmasveniversitedeyaratlanfikriml kiyetinretimedntrlerekekonomiyekazandrlmasolananvurgulayankatlmclar da(4tane)mevcut. Aynsoruyayantolarakkatlmclarn%15iteknoparktauygunbirARGEortambulmay umduklarn,%5ialtyapolanaklarnnonlarektiini,%54vergiindirimlerindenfayda lanmakistediklerini,%11iteknoparktaolmanngetirdiiiyiimajdanfaydalanmayumduk larn,%14deteknoparktakidierirketlerlealmayistediklerinibelirtmi. 3.2. retimyelerininTGBlerdekiVarl SanayiveTicaretBakanlnnTGBlerdentopladverilerikullanarakretimyelerinin TGB ynetici irketlerinde ve kirac irketlerin bnyesinde ne kadar varlk gsterdiklerini inceleyebiliriz. Tablo 2, teknoparklarda alan personel iinde doktoral personelin (Do entveProfesrlerdahil)oranlarngsteriyor.Genelolarakbuoranlarnokdkoldu unuve2004ten2006yanemlibirartgstermediinigryoruz.
Tablo2.TGBdealanPersonelindeDoktorallarnSaysveOran
2004 Doktoral personel says 37 4 27 46 0 3 0 1 0 0 4 11,1 2005 2006 Toplam Doktoral Toplam Doktoral personele personel personele personel oran(%) says oran(%) says 0,7 22 7,1 6 4,9 7 3,3 7 2,4 57 2,1 47 2,3 55 2,3 70 2,2 5 0,0 5 14,0 16 3,6 14 2,7 11 0,0 6 9,4 15 9,1 3 0,0 0 0,0 0 0,0 2 0,0 0 10,7 4 18,2 8 0 3 4 1 4,5 13,5 4,2 15,1
753
Teknopark TARI Teknokent Marmara Teknokent Ankara Cyberpark ODTTeknokent zmirTGB Hacettepe Teknokent GOSBTeknopark KonyaTeknokent KOTeknopark Antalya Teknokent EskiehirTGB MersinTGB UlutekTGB GllerBlgesi TGB TrabzonTGB Ortalama
Toplam personele oran(%) 1,7 4,2 2,4 1,7 1,9 7,4 2,9 11,3 0,0 2,6 5,5 0,0 1,9 36,4 3,7 5,6
3.3. TGBKiraclarnnniversiteOlanaklarndanFaydalanmaOranlar Kirac anketimize katlan irketlere niversiteyle ne tr farkl ilikiler iinde olduklarn sorduk ve bu ilikilerin dzeyini kendi ihtiyalar dorultusunda deerlendirmelerini iste dik.Tablo3,aldmzyantlarzetliyor.Grldzere,katlmclarn%24nnniver siteileherhangibirilikisiyok.retimyelerindenalnandanmanlkhizmetleri(%47)ve onlarla yaplan ortak projeler (%32) nispeten daha yaygn iliki trleri. irketlerin eitim alarak da niversite kadrosundan faydalandklarn gryoruz. Ancak bu tr ilikiler orta lamadayetersizbulunuyor. niversitelerin altyap olanaklarnn kullanm en az yaygn grlen iliki tr. irketlerin %15i niversitenin laboratuar, atlye ve ekipman gibi olanaklarndan faydalanyor ve %25i ktphane ve dier bilgi eriim olanaklarn kullanyor. irketlerin yeterli dzeyde eriebildiklerinisyledikleritekfaydastajyerrencialtrmaolanaklar. Tablo3.irketlerinniversiteylelikileri irket irket Ortalama yeterli says oran(%) likderecesi (5zerinden) niversite ile herhangi bir ilikimiz 34 24.5 yok.
754
retim yeleriyle beraber ortak 44 31.7 2.71* projeleryrtyoruz. retim yelerinden danmanlk 65 46.8 2.98 hizmetialyoruz. Gereklikonulardaeitimalyoruz. 21 15.1 2.48* Stajyerrencialtryoruz. 63 45.3 3.40* Laboratuar, atlye ve ekipmandan 21 15.1 2.46* faydalanyoruz. Ktphane ve dier bilgi eriim 34 24.5 2.88 olanaklarnkullanyoruz. niversitenin yurtdyla olan iliki 5 3.6 2.07* lerindenfaydalanyoruz. 3ten kk deerler kiracnn sz konusu iliki trn yeterli bulmadn, 3ten byk deerler yeterli bulduunu gstermektedir. * ile iaretlenen ortalama deerler istatistiki olarakanlamlbirdzeyde3tenfarkldr(p<.05). Aynanketteirketlerden5libirkatlmleizerindeneitlinermelerenekadarkatl dklarn belirterek bulunduklar teknopark deerlendirmelerini de istedik. Buna gre, irketlerortalamadaniversiteileolanilikilerinonlardahabaarlkldndnmyor lar. Ayn zamanda, teknoparkta bulunmalarnn niversite ile ilikilerini arttrmadn da belirtiyorlar. 3.4. niversiteSanayibirliindeArayzOlarakTGBYneticileri Teknopark yneticilerine niversitekirac ibirliini desteklemek ve ilikileri gelitirmek iin neler yaptklarn sorduumuzda iki taraf biraraya getirici seminer, toplant, resepsi yongibiorganizasyonlardzenledikleri,bununyannda,niversitedekimevcutetkinlikleri (konferans, panel vb.) kirac irketlere duyurduklar yantn aldk. Baz yneticiler sz edilenbuortakyntemlerdndakarlklbirebirgrmelersalayarak,alankomiteleri oluturarakvehemkiraclarahemakademisyenlereynelikeitimlervererekdeibirliini arttrmayamalamaktalar. Kiracanketimizinniversiteyleilikilerileilgilisonularndeerlendirdiimizdeiseirket lerin genel olarak niversiteler ileilikikurabilmekiin teknoparklardan daha ok destek beklediklerinigryoruz.Anketekatlanirketlerin%55ineteknoparkynetimitarafndan niversite ile ibirliine araclk nerilmi ve %38i bundan yararlanm. Yine de %52 gibi nemli bir oran niversite ile ibirlii kurmak iin teknoparklarn yardmna ihtiya duy duklarnbelirtiyorlar. 4.SONU Teknolojigelitirmeblgelerininbilimveteknolojiodaklirketlerigelitirmelerindevebu irketlerdeki yenilikilii desteklemelerinde niversiteler ile olan ilikilerin oynayaca dnlenrolledoruorantlolarakveTGBkanununmotivasyonudorultusunda,niver site ile ilikilerin teknopark ynetici irketlerinin en temel amalarn oluturduunu bul duk. Teknoparklarda ofis kiralayan irketler iin de niversiteye yakn olmak nemli bir motivasyon. Ancak irketler niversite ile olan ilikilerinin dzeyini ortalamada yeterli bulmuyorlar.Yeterlibulunantekilikistajyerrencialtrmak. TGByasasnnirketlerinTGBlereyerlemesininyansraretimyelerininbuirketlerle almasndateviketmeyeynelikmaddelerivar.Ancakbuyasannretimyelerinin TGBlerdealmasnteviketmekiinyeterliolmadanlalyor.Bununsebepleriileriki almalardaaratrlabilir.
755
niversitederetilenbilgininticarilemesiiinretimyelerininteknoparklarlanaslbir ilikileri olmas gerektii de nemli bir soru. Biz aratrmamzda retim yelerinin TGBlerdealanpersoneliindeufakbiraznlkolduunuamakiracirketlerin%32sinin retimyeleriilebirlikteprojeleryrttnve%47sinindanmanlkhizmetialdn bulduk. Bu ilikilerin dzeyi irketler tarafndan yeterli bulunmasa da retim yelerinin TGByekatlmndahayksekorandasaladiindahabaarlbiryololduunudne biliriz.Ancakbuilikilerinamacakatksretkenlikleriilellmeli.Buyzdenilerikial malarnirketlerinniversiteileilikilerininirketlerinbaarmnaetkisiniveretimye lerinekatksndaincelemesiyararlolur. KAYNAKA
Etzkowitz,H.,Webster,A.,Gebhardt,C.,veTerra,B.R.C.(2000),TheFutureofTheUniversityand TheUniversityofTheFuture:EvolutionofIvorytoEntrepreneurialParadigm,ResearchPolicy, 29,31330. IASP International Board, (2002), Science park IASP official definiton, http://www.iasp.ws/publico/,(Eriim: 09.01.2009). InternationalAssociationofScienceParks,(2007),FactsandFiguresofScienceandTechnologyParks intheWorld: GeneralSurvey20062007. Jaffe,A.B.(1989),RealEffectsfAcademicResearch,AmericanEconomicReview,79,95770. Leyden,D.P.,Link,A.N.,veSiegel,D.S.(2008),ATheoreticalandEmpiricalAnalysisofTheDecision to Locate on A University Research Park, IEEE Transactions on Engineering Management, 55, 2328. Malairaja,C., veZawdie, G.(2008), ScienceParksand UniversityIndustry Collaboration inMalay sia,TechnologyAnalysis&StrategicManagement,20,727739. Mian,S.A.(1997),ManagingTheUniversityTechnologyBusinessIncubator:AnntegrativeFrame work,JournalofBusinessVenturing,12,251285. National Business Incubators Association, (2003), A national benchmarking analysis of technology business incubator performance and practices, Report to theTechnologyAdministration,ABD: DepartmentofCommerce. Rothaermal, F. T., ve Ku, D. N. (2008), Intercluster innovation differentials: The role of research universities,IEEETransactionsonEngineeringManagement,55,922. Siegel,D.S.,Westhead,P.,veWright,M.(2003),AssessingThempactofUniversityScienceParks onResearch Productivity: Exploratory FirmLevel Evidence from The United Kingdom, International Journal of Industrial Organisation,21,135769. T.C.SanayiveTicaretBakanl:KuruluuTamamlananTeknolojiGelitirmeBlgeleriListesi, http://www.sanayi.gov.tr/webEdit/gozlem.aspx?menuSec=202&sayfaNo=2535, (Eriim: 11.04.2009). Vedovello, C. (1997), Science Parks and UniversityIndustry Interaction: Geographical Proximity betweenTheAgentsAsADrivingForce,Technovation,17,491502. Westhead,P.(1997),R&DInputsandOutputsofTechnologyBasedFirmsLocatedonAndoffSci enceParks,R&DManagement,27,4562.
756
NVERSTELERNRGTSELETKNLKLERNNLM: NTELKLBRLEKABASI
merLtfiANTALYALI SleymanDemirelniversitesi ..B.F.,letmeBlm antalyali@sdu.edu.tr
ZET Buaratrmannamac,karmakvekendinehasrgtyaplarnasahipolanniversitelerinrgtseletkinliklerinin lmlerine bir alt yap oluturmaktr. niversitelerin deerlendirilmesinde kullanlan mevcut lekler birok yndeneletirilebilirveeletirilmektedir.Bununlaberaberdeerlendirmesonularnailgiduyanetkileenlerdaha nitelikli leklere sahip olmadklar ve lm sonularna eitli gerekelerle acilen ihtiya duyduklar iin hali hazrdakileklerzaruriolarakkullanlmaktadr.BunoktadaSleymanDemirelniversitesiStratejikAratrmalar Aratrma ve Uygulama Merkezi uzun soluklu ve kapsaml bir almaya girmeyi hedeflemitir. rgtsel etkinlik literatrn baz alarak tartma noktalarna cevap retebilecek nitelikte bir lek gelitirmenin imkan zerine aratrmalar yapmay planlamaktadr. letme Anabilim Dal ibirlii ile niversitelerinin rgtsel etkinliklerinin lmlerineilikintematiktezalmalargerekletirilecektir. AnahtarKelimeler:niversite,rgtseletkinlik,kalite,performans.
lkerH.ARIKI SleymanDemirelniversitesi ..B.F.,letmeBlm carikci@iibf.sdu.edu.tr
1.GR niversiteler dier rgtlerle kyaslanamayacak trde kendine has rgtlerdir (Weick, 1976).niversitelerdezayfbalbiryapnnolmasvehedeflerinoldukakarmakolmas (Argyris, 1964), dolaysyla birincil grevlerin ne olduu ve rgtsel etkinliin hangi alan larda llmesi gerektii konularnda netlik olmamas (Hutchins, 1977; Meyer, 1975) r gtsel etkinlik deerlendirmesinin yaplamamasna sebep olmaktadr. Ayrca geleneksel basit lm yntemlerine duyulan kuku ve kavramsal kargaadan dolay aratrmaclar lmalmalarnasoukdurmaktadrlar(Clott,1995).Fakatmevcutsistemlmezor lamaktavebataulusdevletolmakzereniversiteileilgilideerlendirmesonularpratik anlamdaiineyarayacakeitliilgigruplarlmabasnagirmektedirler. Bugn gelinen noktada niversite, devlet ve piyasa balamnda bir alana oturmaktadr. zelliklebilgininsektrelbazdanemlibirdeerifadeettiignmzdnyasisteminde, niversiteninkonumudabunabalolarakfarkllamtr.Neticeitibariileniversite,ev reye hem baml hem sorumlu bir yap olarak neredeyse kanlmaz bir biimde ortaya kmtr.sterAmerikaveyaKanadagibipiyasayasalverilmibirmodelolsun,isterAvrupa gibi devlet kontrolnde olsun, bilginin ekonomik deerinin varl ile beraber yeni dnya dzenindeniversitelerinevreyleolanbafarklbirtemeleoturmutur(VanVaughtve Westerheijden,1994).dealniversitenedir?sorusumuhakkakkisorulmalvebuynde abalarhibitmemelidir.Fakatmezkursorubualmannamacnndnakmaktadr.Bu almada mevcut niversite anlay ierisinde bir aba ortaya konmutur. Gnmzde niversite kamuya, devlete,piyasayavehatta tminsanla kar sorumlubirkurumdur. Sorumlulukinisiyatifinebraklmbirsorumlulukdadeildir.niversitemisyonlarnyeri negetirmekiinihtiyacolankaynaklar,bykorandadardansalamaktadr.Ekonomi ye dayal ve rekabetin youn olduu mevcut dzende, kaynak salayc odaklar kayna niye ve ne kadar salayacaklarn tespit etmek durumundadr (Barnett, 1988). Pratikte lmn iine yarad bu gruplar byk oranda rgt teorisi birikiminden bamsz ve ulalan birtakmsaysalverilerlesnrlsondereceksrlmabalarnagirmektedirler. Buabalarancakaratrmaclarnbukonudadahanitelikliabalarortayakoymasilegeli
757
tirilebilir(Smart,2003).rgtseletkinliindirekvencelikligstergeleriortayakonamad takdirde,ikincilvekolayulalabilirgstergelernplanakacaktr(Cameron,1986). 2.NVERSTELERDELM niversitelerin rgtsel etkinliinin tespitine ynelik almalar byk oranda mevcut uygulamalarneletirisiylebalamaktadr.niversitenindeerlendirilmesineynelikuygu lamalardakiobjektifveriarzusubueletirilerdenplanakmaktadr.Objektifveriilel mhedefleyenalmalarda(Cartter,1966;KochveFisher,1998;Jskelinenvd.,2004; Ashworth ve Harvey, 1994; Beyer ve Snipper, 1974) eitli saysal oranlarla (indeksteki makalesays,personelingnlktemizlediialan,yerleenlisebirincioran,retimyesi banaderssaati,nsralamas,blgeyeynelikgelitirilmiprojesaysvs.)etkinlikkriteri arasnda birba olduu varsaylm ve lm sonular analizlerde veya kararlardakulla nlmtr. Bu tr almalarda lmn sbjektiviteden bamszlatrlma abas nemli olmaklaberaber,butrobjektifkriterlerinhemyetersizliihemdellmekistenenkri terleolanbannakolmamaseletirilerinodahalinegelmesinesebepolmutur. niversiteyapitibarilekarmakbirrgttrvefarklmisyonlaryerinegetirmegayreti ierisindedir. niversiteyi deerlendirme adna yaplacak almalar bu gerei gz ard etmemelidir. niversiteyi rgtsel anlamda yeterli dzeyde tahlil etmeden niversiteyi deerlendirme gayretinegirmek,kullanlankavramlardaki katl,belirlenen kriterlerdeki kstllvelmaralarndakieksikliiberaberindegetirmektedir.niversitegibikarma kbirrgtte,etkinliinkstlbirveyabirkaynileelealnmasveniversitenindeer lendirilmesiadnabylebir yntemintercihedilmesi sonderece sakncaldr (Lysons vd., 1998,Cameron,1986).Ayrcargtseletkinlikkonususonderecehassasbirdilgerektir melidir. Genellemelerden mmkn olduunca kanlmal, yaplan almalar belirli bir sistematik ierisinde toparlanabilmelidir. Kolay llebilir leklerle karmak bir yapnn analizinde salkl sonu beklenmemelidir. Bu tarz kat yntemlerin yerine daha esnek yntemler zerinde aratrmalar derinletirmek daha salkl sonu verecektir (Pounder, 2002). niversitenin rgtsel etkinliinin lm ile ilgili kapsaml almalar konunun nemine kyasla olduka azdr. Bu almalar Amerika (Cameron, 1978; 1986), Japonya (Saito ve Muta, 1998), ngiltere (Lysons vd., 1998), in (Pounder, 2002; Kwan ve Walker, 2003), Avustralya(LysonsveRyder,1988)gibieitlilkelerdegerekletirilmitir. niversiteninrgtseletkinliizerineyaplmolanalmalarsaycaazolmasnaramen tasnifedilebilirbirniteliktedeildir.rgtseletkinlikliteratrndeyaanankarmaaben zerbirbiimdeniversitelerinrgtseletkinliiiindeyaanmaktadr.Etkinlikkiminveya kimlerinperspektifiiletespitedilmektedir,etkinlikyargshangiaktivitealannaodaklan maktadr,analizhangidzeydeyaplmaktadr,etkinliktespitetmektekiamanedir,etkinlik tespitiiinkullanlanzamandiliminedir,hangitrverikullanlmaktadr,neyegreetkinlik tespitiyaplmaktadrgibisorular,zerindeuzlalabilmicevabolansorulardeildir.Yap lanalmalarnbusorularkarsndanaslbirtutumsergiledikleriortayakonmadanyapl molmasliteratrntasnifinizorlatrmaktadr. niversitelerinrgtseletkinliiileilgilienkritiksrekriterbelirlemesrecidirki,mevcut aratrmalarda kriterlerin neye gre tespit edildii ak deildir. Bu alanda rastlanan en kapsaml alma Cameron (1978)n almasdr. Kim Cameron, niversitelerin rgtsel etkinliiileilgiliaratrmalarnaniversitelerinstdzeyyneticileriileyaptkriterbelir leme abasyla balamtr. Bu abann sonucunda niversitelerin rgtsel etkinliini l mekiinkullanlabilecekbirlekgelitirmitir.
758
Kriterbelirlemesrecininardndankriterlerinyorumlanmassrecivardrkibudurumyine literatrdeki skntl noktalardan birisidir. Kriterlerin hep ayn ynde alt dnlme melidir. Yani bir kriterin olumlu sonu vermesi dierlerinde de olumlu sonu alnaca anlamna gelmemelidir. niversiteler birden fazlaalandailevgsterirancakaz birksm hepsindedeetkinliimaksimizeedebilir(Cameron,1981).niversitegibikurumlarnnce liklebuetkinlikalanlarirdelenmelidahasonrabilimselaratrmalarveyaalnacakkararlar bu alanlarda yaplacak lmlere gre ekillenmelidir (Lysons vd., 1998). Literatrde r gtseletkinlikliteratrnbazalarakniversitelerinrgtseletkinliizerinealmolan aratrmaclarnnemlibirksmrgtseletkinliitekboyutaindirgememeyedikkatetmi lerdir. rgt teorisi literatrnden bamsz gelien fakat ayn amaca hizmet etme gayretinde olankaliteveperformanskavramlarkullanlarakniversitelerzelindeyaplmalmalar damevcuttur.Szkonusukavramlarhernekadarrgtseletkinliegredahayenikav ramlarolsada,niversitelerindeerlendirilmesineilikinyaygnlaandnceileyaklak aynzamanlardapoplerlemilerdir.Busebepleniversitelerinrgtseletkinliineilikin yaplm olan almalara gre daha hacimli bir literatr mevcuttur. Genel hatlar ile bu literatregzatmaktafaydavardr. 2.1.KaliteVePerformansalmalar Kalitekavram1980liyllardaniversiteleringndeminegirmi,zellikleAmerika,Kanada ve Avrupa niversitelerinde anlmaya ve niversitelerin temel hedefi olarak sunulmaya balamtr.Yksekretimiinyaplankamuharcamalarndakiart,bununtersinebirok lkede kamu harcamalarnn limitlerine ulam olmas, yksek retimde rnlerde ve srelerdeki nispi kalitenin sorgulanmasna yol amtr (Van Vaught ve Westerheijden, 1994).Kaliteninllmesiadnaperformansgstergelerioluturulmaabasiinegirilmi bir nevi performansa dayal bteleme sistemi oluturulmaya allmtr (Elton, 1987). zerindeyeterincearatrmayaplmadan,srecinbirdourgusuolarakgndemegelenbu lmalmalarnnksrl,zamanlaaratrmaclarngndeminegirmitir.Aratrmaclar byk oranda tek merkezden lmn problemlerineve mevcut performans gstergele rindeki zayflklara odaklanmtr. Kalite ve performans kavramlar zerine yaplan tart malarnzelliklebukonularzerindeyounlamas,halihazrdafaalolanvebykoranda eitimbakanlklarnnynlendirmesiylegndemegelmiolansistemzerindentartlma yabalanmasndankaynaklanmaktadr.Devletinlmeolanilgisivebununneticesiolu turduulmaralararatrmaclarzelliklebualanailgiyesevketmitir. Hoechet (2006), gerekletirdii aratrmada, kalite kontrol sisteminin bir sonucu olarak, uzmanlarn kendilerini bask altnda hissettiini ve kendilerine yeterince gvenilmedii hissi olutuunu ortaya koymutur. Bu durumun zellikle kstl ve tek bir merkezden l m abalarndan kaynakland dncesi hakimdir. Tek merkezden lmn niversite zerkliine ve akademik zgrle zarar verebilecei dncesi aratrmaclar k yolu aramayasevketmitir(Thompson,1992).Wright(1989)lmalmalarnntekmerkez denyaplmasnnzerkliezararverdiinibelirttiialmasndakalitelmndeiileyi eodaklanlmasvebunundabasitperformansgstergeleriiledeil,uzmangzlemleriile gerekletirilmesigerektiinisylemitir. Tekmerkezdenlmliteratrdekitartmalarnbirboyutunuolutururken,niversitele rinperformansnlmekiingelitirilenaralarnniteliidebirbakaboyutuoluturmak tadr. zellikle objektif veri arzusu ile gelitirilen lekler (r: Koch ve Fisher, 1998; Jskelinenvd.,2004)itirazedilennoktalarnbandagelmektedir.Barnett(1988)niver sitenin hedeflerinin girift doasndan bahsettii almasnda bir takm saysal veriler ile
759
lmyaplmasnndoruolmadn,iileyieodaklanlmasgerektiinibelirtmitir.Lite ratrdeperformansgstergelerininyzeyseldeerlendirilmesideayrbirsorunolarakele alnmtr.Gstergeleraraskorelasyonunyeterincesorgulanmamolmas,hamverilerin dzeltilmemesi,kurumlardakidemografikfarkllklaradikkatedilmemesivs.sorunlarze rindedurulmutur(Stella,2006).Farklmisyonlaravefarklevreleresahipniversitelerin, zerinde ancak yzeysel yorumlar yaplabilecek performans gstergeleri ile llmesi ve ardndanbirligtablosunaoturtulmayaallmassonderecesakncalbulunmutur(Koch veFisher,1998). 2.2.AvrupadanEsenRzgarVeTrkiye 1999da Bolonyada imzalanan Bolonya Deklarasyonu (Bologna Declaration, 1999), 1998dePariste,Fransa,Almanya,talyavengiltereninimzaladSorbonDeklarasyonu na dayanmaktadr (Sorbonne Joint Declaration, 1998). Sorbon Deklarasyonunda, Avru pann btnlemesi ve Avrupallama srecinde nemli admlarn atld, fakat bilgi a sndan bu srecin yeterince iletilmedii, ktann entelektel, sosyal, kltrel ve teknik boyutlarnnzerindeglenilmesigerektiideklareedilmitir.Buradatemelgrevinni versiteleredtvurgulanmtr.Fakatbirbirleriileuyumluyaplarasahipolmayanni versitelerilebelirlibirharmonininsalanamayacasylenmi,zetleSorbonDeklarasyo nunda Avrupa Yksekretim Sisteminde bir egdm salanmasnn gereklilii zerinde durulmutur. Bolonyasrecininzndebilgiyedayalglbirekonomiyaratmafikrivardr.niversite ler ileilgiliikinemlinoktakritiktir.Bunlardanilkiniversitelerarasndaortakbazstan dartlarnsalanmas,dieriiseniversitelerinkalitelerininykseltilmesidir.Bualmann zellikle ilgisini eken ksm ise, ykseltilmesi hedeflenen kalitenin nasl llddr. niversitelerin deerlendirilmesine ilikin ortaya konan kriterlerin yeterince kapsaml olduu sylenebilir. Fakat mesele sadece kriter belirleme ile snrl deildir. Bu kriterlere gre,ilgialanndakiniversiteyenaslbirlmyaplacaaslcevaplanmasgerekensoru dur. Performans lm konusunda, performans gstergeleri zerinde durulmaktadr. Bu gstergeler, llmesi istenen kriteri lmeyi hedefleyen llebilir nitelikte ifadelerdir. rnein niversiteninakademik baardzeyigibi birkriteri lmekiin yaplanyayn says, kongrelerde sunulan bildiri says vs. saysallatrlabilinen gstergeler kullanla bilmektedir. Bu gstergeler kullanlarak, belirlenen hedeflere ulama dzeyine gre per formanslmleriyaplmaktadr.Neticede,kriterlerilegstergelerarasndayeterlidzey debirbaolduudnlmtr. Bununlaberaber,grevisadeceniversitelerinkaliteleriniincelemeveraporsunmaamal vebamszolarakyaplandrlanKaliteAjanslar(QualityAssuranceAgencies)lmleilgili eitli admlar denemekte, lm konusunda daha nitelikli yaklamlar ortaya koymaya abalamaktadr.Buabalarnnelerolduunu,hangi srelerdengetiini,nelertartld n burada aklamaktansa, Avrupa Kalite Ann (European Network for Quality Assurance)2003ylndaKaliteAjanslarnnmevcutdurumlarnnanalizlerineilikinyayn ladrapordakibazvurgularadeinmekyeterliolacaktr.Rapordakiuvurgularnemlidir (TheDanishEvaluationInstitute,2003): Kurumlarn deerlendirilmesi, kurumun tm aktivitelerinin deerlendirilmesini gerektirir.Kaliteajanslarnn%55ihenzbudzeydearatrmayapamamaktadr. Neticede yaplan almalar farkl dzeylerde olmaktadr. Bireysel dzeyden, ge nelsistemdzeyinekadarfarkllmabalarmevcuttur.
760
Kriterler,deerlendirmenintrneveodaklandnoktayagrebirajanstandie rinedeiebilmektedir.Kriterlergenellikle,eitlietkileengruplarabalformle edilmektedir. Kalitedeerlendirmedebazajanslarhedeflereulamayaklamn, bazlar stan dartlarauygunlukyaklamnesasalmaktadr. Kriterlerindeeri,kriterilmekiinkullanlanleindeeriilesnrldr. Kuzey Avrupada hala hedeflere ulama yaklam deerlendirmelerde baskn dr. Kriterlerhaladahaakvenetbirbiimdeortayakonulamamaktadr. Kriterlerikiminbelirlemesigerektiiakdeildir. Kaliteajanslarnnellerindencedenformleettiklerikriterleriherdeerlendirme sreciiinuygunbulmalarszkonusuolabilirmi? Raporuifadeilesonlanmaktadr: Baz standartlar elbette ki ulusal ve uluslar aras bir ban olumas asndan nemli ol maklaberaber,kaliteninlmvegelitirilmesiadnamevcutdurumunnekadarzm retebileceidnlmelidir. Yine 2006 ylnda yaymlanan bir baka raporda, lmlerin politik doasndan bahsedil mitir. Rapora gre lm almalarnn hedefleri lm sonularna etki etmektedir. llenkurumlmnnedenyapldndanbamszsonuvermemektedir.Kaliteajans larnnverdiisonularkararvericilertarafndankullanlmaktadr.Katkszbirbilimanlay yla yaplan lm almas ile, kurum hakknda politika belirleme maksadyla yaplan lm almasnn farkl sonu vermesini beklemek gerekir. Bu da lm almalarnn politikynnifadeetmektedir(Croziervd.,2006). 2001ylndaBolonyaSrecinedahilolanTrkiyedeotarihtenitibarenyaplantoplantlara katlmakta ve yksekretim sistemini revize etme abalarn srdrmektedir. YDEK ve YDEKin oluturmu olduu rehber de (YDEK, 2007) Bolonya Srecinin bir rndr. Rehberde genel hatlar ile akademik deerlendirme ve kalite gelitirme sreci, stratejik planlamasreci,kurumsal(zveevre)deerlendirmesreciveperiyodikizlemeveiyile tirmesrecizerindedurulmaktadr.Rehberdebusrelerayrntlbirbiimdeaklanm tr.Rehberdeayrcadeerlendirmelerdekullanlabilecekperformansgstergelerizerinde durulmutur. Rehberde performans, niversitenin belirledii hedeflere ulama dzeyi olarak tanmlan maktadr.niversitegibisonderecekarmakbiryapdaperformanssadecehedeflerden (llebilirnitelikteolan)yolakaraklmekvegenelbirrgtperformanssonucuver mekdorubiryaklamolamaz.Ayrcabelirlenmiolanhedeflerikiminbelirledii,hedefle rin rgte uygunluu, ksa vadede baz hedeflere ulamann uzun vadede rgte ne d zeydeveneyndeetkiedeceivs.gibiproblemleribnyesindetayanhedeflereulama yaklamnniversiteyeuyarlamannsalklsonularvermesibeklenmemelidir. Rehberde, sistem dzeyinde analiz ngrlmekte, kaynaklardan sonulara kadar olduka kapsaml bir kriter dizisi sunulmaktadr. Toplamda kalitenin salanmas adna belirlenmi olankriterlerrgtevrebalamndahemenhereyikapsamaktadr.Bukriterler;Girdiler, ilikiler,kaynaklar,kurumsalniteliklervezellikler,eitimveretimsreleri,aratrma ve gelitirme sreleri, uygulama ve hizmet sreleri, idari ve destek sreleri, ynetsel zellikler(yapsaldavransal),sonular(ktlar)vemisyondur. Boyutlaratoplamdabakldtakdirde,niversiteninrgtseletkinliksalayabileceialan lar kapsar nitelikte olduu sylenebilir. Bu boyutlarn alt bal niteliindeki kriterler ile
761
yaplacak lm almalar ile niversitenin kalitesinin hesaplanmas arzu edilmektedir. Fakat boyutlarn birbirlerinden ne kadar bamsz olduu ak deildir. Ayrca boyutlarn arlklarnn ne olduu veya ne olmas gerektii de yeterince tartlmamtr. Bunlardan okdahanemlisi,niversitelerebuboyutlarkapsayangenelskorlarverilmektedir.Daha nce de bahsedildii zere niversite gibi geni aktivite alanna sahip rgtlerin btn alanlardayksekdzeydeperformansgstermesiokzordur. AvrupadaortayakanveTrkiyeyietkisialanniversitelerileilgilikaliterzgarnn,baz standartlara ulama, srekli iyileme vs. konularda nemli katklar olduu sylenebilir. Fakat nitelikli bir lm iin daha derinlikli ve uzun soluklu abalarn ortaya konmas ge rekmektedir.rgtseletkinliinkarmakdoasveniversitelerinkarmakyapsvefarkl misyonlaryerinegetirmearzusu,niversitelerdeyaplacaklmlerindedahafazlatart lmasgerektiininsinyallerinivermitir. Budurumaratrmaclardahaduyarldavranmayasevketmelidir.niversitelerinrgtsel etkinliinintespitineilikinsabrlvesistematikalmalaraihtiyavardr.3.KAPSAMLIBR ARATIRMA Sleyman Demirel niversitesi Stratejik Aratrmalar Aratrma ve Uygulama Merkezi ve letme Anabilim Dal ibirliiylemezkur ihtiyatan dolay kapsaml bir aratrma balatl maktadr. Aratrma iki ana koldan ilerleyecektir. Bu ana kollar tamamen birbirinden ba mszalacaktr. Birincianakoldayeralanaratrmaclar,YDEKinalmasndayeralankalitekriterlerine ilikin performans gstergeleri gelitirmeye alacaklardr. ncelikle niversitedeki aka demikpersonelden,yneticilerden,idaripersoneldenverencilerdenkalitekriterlerinin hangilerinenekadarnemverdiklerineilikinbilgitoplanacakvekriterlerinnemdzeyi belirlenecektir. Sonrasnda bu kriterlerin hangi gstergeleri kullanarak llebileceine ilikinyineayngruplardanmlakattekniiileveritoplanacakveperformansgstergeleri kartlacaktr.Aratrmannbukoluiinonikiykseklisansteziyazdrlmashedeflenmek tedir. kincianakoldaisedahabaadnlecekvebatankriteroluturmagayretinegirilecektir. Kriterlerinoluturulmasiinniversiterektrlerininvedekanlarnnkatlmnnsaland biraltaydzenlenmesihedeflenmektedir.Bualtaynardndantoparlanankriterlerbir anket formuna dntrlecek ve yine niversite yneticilerinden toplanan veriler ile kriterlerin nem dzeyinin belirlenmesi salanacaktr. Sonrasnda yeni oluturulan bu kriterlere ilikin performans gstergelerinin oluturulabilmesi iin akademik personel, yneticiler,idaripersonelverencilerilemlakatlaryaplacakveperformansgstergeleri karlacaktr.Aratrmannbukoluiinisebirdoktoratezivedrtykseklisansteziyazd rlmashedeflenmektedir. Aratrmaya,17.UlusalYnetimveOrganizasyonkongresindesunulanbubildiriilebera ber,deerliakademisyenlerimizdenalnacakeletirilerinveynlendirmelerinciddikatks olaca dnlmektedir. Kongrenin ardndan yaplacak revizyonlarla aratrma ivedilikle balatlacaktr. KAYNAKA
Antalyal.L.(2008),TrkiyeniversitelerininrgtselEtkinlikAlanlar:retimyelerizerinde BirAratrma,SleymanDemirelniversitesi,YaymlanmamDoktoraTezi. Argyris,C.(1964),IntegratingtheIndividualandtheOrganization,NewYork:JohnWilley&Sons. Barnett, R. A. (1988), Institutions of Higher Education: Purposes and 'Performance Indicators' , OxfordReviewofEducation,14(1),97112.
762
Beyer, J. M. ve R. Snipper, (1974), Objecitive versus Subjective Indicators of Quality in Graduate Education,SociologyofEducation,47(4),541557. BolognaDeclaration,(19Haziran1999), http://www.bolognaberlin2003.de/en/main_documents/index.htm,(Eriim:02.10.2007). Cameron,K.(1986),AStudyofOrganizationalEffectivenessanditsPredictors,ManagementSci ence,32(1). Cameron,K.(1981),DomainsofOrganizationalEffectivinessinCollegesandUniversities,Academy ofManagementJournal,24(1),2547. Cameron, K. (1978), Measuring Organizational Effectiveness in Institutions of Higher Education, AdministrativeScienceQuarterly,23(Aralk). Cartter,A.M.(1966),AnAssessmentofQualityinGraduateEducation,WashingtonD.C:American CouncilonEducation. Clott, C. B. (1995), The Effects of Environment, Strategy, Culture, and Resource Dependency on PerceptionsofOrganizationalEffectivenessofSchoolsofBusiness,TexasA&MUniversity,Flor ida:ASHEConference,25Kasm. Crozier,F.,B.Curvale,R.Dearlove,E.Helle,veF.Henard(2006),TerminologyofQualityAssurance: Towards Shared European Values, ENQA Occasional Papers 12, Helsinki, Finland: European NetworkforQualityAssuranceinHigherEducation. Elton,L.B.(1987),WarningSigns,TimesHigherEducationSupplement,11Eyll,12. Hoechet,A.(2006),QualityAssuranceinUKHigherEducation:IssuesofTrust,Control,Professional AutonomyandAccountability,HigherEducation,51,541563. Hutchins,J.M.(1977),InterviewwithJohnMaynardHutchins,ChronicleofHigherEducation,14, 23Mays,56. Jskelinen,H.,S.RiikkinenveU.Kotonen(2004),MeasuringaUniversity'sPerformanceEspe cially from the Viewpoint of Regional Effectiveness, Budapete, Macaristan: The 8th Interna tionalResearchSymposiumonPublicManagement,31Mart2Nisan. Koch, J. V. ve J.L. Fsher (1988), Higher Education and Total Quality Management, Total Quality Management,9(8),659668. Kwan,P.veA.Walker(2003),PositingOrganizationalEffectivenessasaSecondOrderConstructin HongKongHigherEducationInstitutions,ResearchinHigherEducation,44(6),705726. Lysons,A.veP.Ryder(1988),AnEmpiricalTestofCameron'sDimensionsofEffectiveness:Implica tionsforAustralianTertiaryInstitutions,HigherEducation,17(3),323332. Lysons,A.,D.Hatherly,veD.A.Mitchell(1998),ComparisonofMeasuresofOrganizationalEffec tivenessinU.K.HigherEducation,HigherEducation,36,119. Meyer,M.W.(1975),OrganizationalDomains,AmericanSociologicalReview,40(5),599615. Pounder,J.S.(2002),PublicAccountabilityinHongKongHigherEducation:HumanResourceMan agement Implications of Assessing Organizational Effectiveness, The International Journal of PublicSectorManagement,15(6),458474. Saito,T.veH.Muta(1998),EffectivenessoftheUniversityoftheAirofJapan,HigherEducation, 35,163186. Smart, J. (2003), Organizational Effectiveness of 2Year Colleges: The Centrality of Cultural and LeadershipCoplexity,ResearchinHigherEducation,44(6),673703. SorbonneJointDeclaration(25Mays1998), http://www.bolognaberlin2003.de/en/main_documents/index.htm,(Eriim:02.10.2007). Stella,A.(2006),QualityAssuranceofCrossborderHigherEducation,QualityinHigherEducation, 12(3),257276. The Danish Evaluation Institute(2003), Quality Procedures in European Higher Education, ENQA OccasionalPapers5,Helsinki,Finland:EuropeanNetworkforQualityAssuranceinHigherEduca tion. Thompson,K.(1992),QualityControlinHigherEducaiton,BritishJournalofEducationalStudies, 40(1),5156.
763
VanVaught,F.A.veD.F.Westerhejden(1994),TowardsaGeneralModelofQualityAssessmentin HigherEducation,HigherEducation,28(3),355371. Weick,K.E.(1976),EducationalOrganizationsasLooselyCoupledSystems,AdministrativeScience Quarterly,21(1),119. Wright,P.W.G.(1989),WhoDefinesQualityinHigherEducation?ReflectionsontheRoleofPro fessionalPowerinDeterminingConceptionsofQualityinEnglishHigherEducation,HigherEdu cation,18(2),149165. YDEK(2007),YksekretimKurumlarndaAkademikDeerlendirmeveKaliteGelitirmeRehberi (Srm1.1),YDEK,Ankara, http://www.yodek.org.tr/?page=download#(Eriim:18.09.2007).
764
LETMESTRATEJLERLEENFORMASYONSSTEMSTRATEJLERARASIN DAKUYUM(STRATEKKUYUM)UKOLAYLATIRANVEZORLATIRAN FAKTRLERNBELRLENMES

RabiaBatoZEL Akdenizniversitesi TurizmletmeciliiveOtelcilik Yksekokulu rabiacizel@akdeniz.edu.tr
ZET letmestratejileriileESstratejilerininaynsreteveaynzamandagelitirilmesiveezamanlolarakuygulan mas stratejik uyum salanmas olarak kavramlatrlmtr. Aratrmann amac Dnya turizm endstrisinde nemlibirtatilturizmiynelimmerkezlerindenolanAntalyayresindeynetimuygulamas(hereydahilsistemi uygulamas)deitirenkonaklamailetmelerindeiletmestratejileriileESstratejileriarasndakiuyumukolaylat ranvezorlatranfaktrlerinbelirlenmesidir.Aratrmadanitelyntemkullanlmtr.Ynetimuygulamasdeiti renkonaklamailetmelerininiletmeyneticisiveESyneticileriilegrmeleryaplmtr.Toplam12yneticiile grme yaplmtr. Grmeler tamamlandktan sonra ses kayt cihazna kaydedilen konumalarn deifreleri gerekletirilmitir.Eldeedilenmetinlereierikanaliziuygulanmvekonuileilgilitemalarvekategorilerolutu rulmutur.Sonularngenelbirdeerlendirilmesiyapldndastratejikuyumukolaylatranvezorlatranfaktr ler;iletmeveESyneticilerininbirbirleriyleilgilikonulardakibilgidzeyi,iletmeyneticisininfarkndalkdzeyi, ESlerinestynetimindesteininsalanmas,yneticilerarasndakiiletiimveiletmeveESstratejileriarasnda kibtnlemedzeyiolarakbelirlenmitir. AnahtarKelimeler:letmestratejileri,enformasyonstratejileri,stratejikuyum,konaklamasektr.
BeykanZEL Akdenizniversitesi TurizmletmeciliiveOtelcilik Yksekokulu beykan@akdeniz.edu.tr
ARATIRMANINSORUNSALI Enformasyon sistem (ES) yatrmlar rgtlerini deeri yaratmak iin yaptklarherhangi biryatrmgibidir.HeryatrmgibiESyatrmdastratejikhedeflerleuyumluhalegetirilme li ve riskgetiri dengesi gzetilerek ynetilmelidir (Camillus ve Lederer, 1985; Lederer ve Mendelow, 1988; Herderson ve Venkatraman, 1993; Weil ve Broadbent, 1998; Luftman, 2005).stratejileriyleuyumluESyatrmlarnngetirisininyksekolduuynndebulgular vardr (Broadbent ve Weil, 1993; Sabherwal ve Kirs, 1994; Chan vd., 1997). lgili yaznda iletme stratejileri ile ES stratejilerinin ayn srete ve ayn zamanda gelitirilmesi ve e zamanlolarakuygulanmasstratejikuyumsalanmasolarakkavramlatrlmtr.let meveESstratejileriarasndauyumunsalanmasnihaibirdurumdeil,hareketlibirhe deftir. letme stratejisi ile enformasyon stratejisinin uyumlu hale getirilmesini salamak olduka zorlu bir itir, her ikisinin de temelde farkl zellikleri vardr. letmeler genelde ok ynl stratejik amalar izler ve stratejilerini ortamndaki deiikliklere srekli uyar lanmasgerekir.BununparalelindeESaltyaplarnngelitirilmesizamanalrveoturtulup btnletirilmesiteknikdisiplingerektirir.Bunedenletamuyumahibirzamanulalamaz. Uyumsuzlukiletmeleriindoalbirdurumdur.nemliolanETportfyniingereklerine gre doru istikamette ynlendirmeye almaktr. Stratejik hedefler ile ES arasndaki uyum,hemiletmehemdeESalanlarndaplanlveamacadnkynetimsrelerigerek tirir.yiuyumsalamESportfylerioukezbirbirinehibenzemez.Herzglstratejik balam farklhedeflerevefarkl trden enformasyon sistemleri seimlerine yolaar. En formasyonteknolojisininseviyesinivebileiministratejikbalambelirlemektedir.rnein, dkmaliyetliderliistratejisinibenimseyenbirirketin,enformasyonteknolojisimaliyet kontrolne yneliktir. Bu irket asgari altyapy nde tutan ve ilem yatrmlarn tercih eden bir eilim iindedir. Farkllama stratejisini seen iletme ise stratejik enformasyon
765
teknolojilerineynelikyatrmlartercihetmektedirvekapsamlbiraltyapyatrmyapar. Bu yatrmn amac ES kullanmnda piyasa lideri olarak kendini rakiplerinden farkllatr maktr. lgili yaznda yaplan almalarda aratrmaclar nitel yntemler (Pyburn, 1983 ;Johnston ve Carrico, 1988; Lederer ve Mendelow, 1988; Neo, 1988; Lederer ve Mendelow, 1989; Zwiran ,1990; Broadbent ve Weill, 1993; Byrd vd., 1995; Reich ve Benbasat, 1996; Clark vd.,1997;Crossvd.,1997;CerpaveVerner1998;ReichveBenbasat,2000;Hirscheimve Sabherwal,2001;Sabherwalvd.,2001;Grant,2003)venicelyntemler(Raghunathanve Raghunathan, 1989; Nath, 1989; Watson, 1990; Premkumar ve King, 1992; Boynton vd., 1994; Sabherwal ve Kirs, 1994; Baets, 1995; Armstrong ve Sambamurty, 1996; Kearns, 1997; Chan vd., 1997) kullanarak farkl sektrlerde yaptklar aratrmalarnda iletme stratejileriileESstratejisiarasndakiuyumufarklynleriileincelemilerdir. Gnmzkonaklamailetmelerindekullanlanenformasyonsistemleri(operasyondestek sistemleri,ynetimenformasyonsistemleri,karardesteksistemleri)tesisynetimsistemi (propertymanagementsystem)olarakadlandrlanbtnletirilmibirsistemlebirarada kullanlabilmektedir. Bu sistemlerin tek tekveya birlikte kullanmkarar tesisin ihtiyalar gznnealnarak,faydamaliyetanaliziyaplarakbelirlenir(Buhalis,1998).ESninkonak lamatesislerindestratejikkullanmgeliimininensonaamasdr.Enformasyonteknoloji leri stratejiyi oluturmak ve glendirmek iin rgt iinde daha iyi veri ve enformasyon salar. Bunun yannda konaklama iletmelerinde a kurma, intranet, extranet, yatrm kaynakplanlamas,eticaretgibiduygulamalardanemkazanmtr.Aratrmannamac Dnya turizmendstrisindenemlibirtatilturizmiynelimmerkezlerindenbiriolanAn talyayresindeynetimuygulamas(hereydahilsistemiuygulamas)deitirenkonakla ma iletmelerinde iletme stratejileri ile ES stratejileri arasndaki uyumu kolaylatran ve zorlatranfaktrlerinbelirlenmesidir. ARATIRMANINYNTEM Aratrmada nitel yntem kullanlmtr. Ynetim uygulamas deien rgtlerin deiim srecinde iletme stratejileri ile ES stratejilerinin uyumunu kolaylatran ve zorlatran faktrlerinbelirlenmesiiinkonaklamatesislerininiletmeyneticisiveESyneticileriile grmeleryaplmtr.Szedilenkiilerdenrandevularalnmveyzyzegrmeler gerekletirilmitir.Yaplangrmelerortalama6090dakikaarasndasrmvebtn konumalarseskaytcihazilekaydedilmitir.Grmesrasndayaryaplandrlmsoru formundan yararlanlm ancak grme esnasnda formda olmayan konular da konuul mu, dolaysyla konu hakknda derinlemesine bilgi alnmasnda esneklik salanmtr. Toplam12yneticiilegrmeyaplmtr.Bunlardan6ssistemyneticisi,6siseiletme yneticisidir.Grmelertamamlandktansonraseskaytcihaznakaydedilenkonumala rn deifreleri gerekletirilmitir.Eldeedilen metinlereierik analiziuygulanm vekonu ileilgilitemalarvekategorileroluturulmutur. ARATIRMANINKATKISI Buaratrmaileynetimuygulamasdeitirenrgtlerindeiimsrecindeiletmestra tejileriileESstratejilerininuyumunukolaylatranvezorlatranfaktrlerortayakonmu tur.Nitelyntemkullanlarakortayakonulanfaktrlerilgiliyazndesteiilezenginletirile rekbirlmaracoluturulmasndakullanlabilir.Bylebirlmaracylailetmeyneti cileri ile ES yneticilerinin uyumu kolaylatran ve zorlatran faktrler konusunda fikir ayrlyaaypyaamadbelirlenebilir.letmestratejileriileESstratejileriniuyumluhale getirmeye alan iletme yneticileri uyumu kolaylatran ve zorlatran faktrler konu
766
sundafikirsahibiolabilirler.BylelikleESyatrmkararlardahasalklalnabilirveyatr mngetirisiartar. ARATIRMANINKAPSAMI ESnin youn olarak kullanld sektrlerin banda turizm sektr gelmektedir. Turizm sektriindeenyounkullananiletmelerisekonaklamailetmeleridir.Bununennemli kantkonaklamatesislerininESharcamalarnntoplambteleriiindekipaynnolduka yksek oluudur (Buhalis, 2003). Bu balamda konaklama iletmeleri stratejik uyumun incelenmesinde uygun bir aratrma alandr. Antalya yresinde faaliyet gsteren, Avru padaki nemli tur operatrlerinin 2008 yl deerlendirmelerine gre Trkiyenin en iyi konaklama iletmeleri arasndayer alan ve ynetimlerinde 10 yllk dnemde, enformas yon sistem yneticileri ve iletme yneticileri ayn kalan 6 iletme aratrma kapsamna alnmtr. SONUVENERLER Yaplan grmelerin zmlenmi metinlerine ierik analizi yaplmtr. erik analizi so nucunda oluturulan temalar ve kategoriler tablo 1de verilmitir. Temalar kategoriler kullanlarakilgiliyazndesteiileyorumlanmtr. Tablo1.letmeStratejileriileEnformasyonSistemStratejileriArasndakiUyumuKolayla tranveZorlatranFaktrler
TEMALAR Bilgidzeyi KATEGORLER letmeyneticilerininESstratejilerihakkndakibilgidzeyi Sistemyneticilerininiletmestratejilerihakkndakibilgidzeyi letiimDzeyi letmevesistemyneticileriarasndakisosyalyaknlk ESyneticisininalglananstats Enformasyonveiletmeyneticileriarasndakiterminolojifarkll stYnetimindestei stynetiminfarkndalkdzeyi ESneolangvendzeyi ESninrol stynetiminenformasyonsistemlerineball Btnleme letmestratejileriileESstratejilerininezamanlplanlanmas letmeveESamalarnntutarll ESyneticisininstratejikplanlarakatlmdzeyi
BilgiDzeyi Aratrma sonular iletme yneticilerinin ES stratejileri hakknda, ES yneticilerinin de iletme stratejileri hakknda yeterli bilgiye sahip olmadn ortaya koymutur. Bu durum iletme stratejilerine uygun ES strateji seimini etkilemektedir. letme yneticilerin sy lemlerindenESlerininstratejiknemininfarknavaramadklarveESlerinidesteksistem leriolarakkabulettiklerianlalmaktadr.Diertaraftaniletmelerinstratejiknceliklerini bilmeyensistemyneticileridestratejikncelikleregrerekabetavantajyaratacaksistem seimikonusundainisiyatifkullanamadklarnifadeetmektedir.Teknolojikkonularzerine odaklanansistemyneticisiigereksinimlerindenyeterincehaberdardeildir.Budurum daki iletmelerin ESni operasyon destei amac ile kullandklar anlalmaktadr. Ayrca gnlkrutinilerinotomasyonusonucuortayakanverilerdendnemselolarakretilen zetraporlaryneticilerekararlariinbilgidesteisalamaktadrlar.letmeyneticileri ninbiroubudurumdanmemnuniyetlerinidilegetirmilerdir.Herikiyneticigurubunun karlklbilgidzeyininarttrlmasiinprofesyoneleitimlerinverilmesivebilgipaylam
767
iin toplantlarnn dzenlenmesi stratejik uyum dzeyini arttracak uygulamalar olarak nerilmektedir(BroadbentveWeill,1993). letiimDzeyi Yaplanmlakatlarneticesindeortayakanveuyumuetkileyenbirbakafaktriseilet mevesistemyneticileriarasndakiiletiimdzeyidir.letiimdzeyinietkileyenunsurlar dan en nemlisinin her iki ynetici arasndaki sosyal yaknlk olduu gze arpmaktadr. Sistem yneticisi ve iletme yneticisinin sosyal yaknl yaplan ynetim toplantlarnda ESyneticisininalglananstatsnnartmasnavestratejikkararlaradahafazlaetkietme sine sebep olmaktadr. Ayrca birlikte daha fazla zaman geiren yneticiler terminoloji farkllndan kaynaklanan iletiim sorunlarn daha az yaamaktadrlar. Bu durumdaki iletmelerde, iletme yneticileri ESlerinin maliyet unsuru olmadn ve iletmenin en nemli kaynaklarndan biri olduunu ve rekabet avantaj yarattn vurgulamaktadrlar. Dier taraftanESyneticileriise iletmelerin strateji, amave hedeflerikonusunda daha net bilgilere sahip olduklarn ve bu durumun ilerini kolaylatrdn belirtmektedirler. Terminoloji farkllndan yaanan en nemli sorun yneticilerin birbirlerine ihtiya ve beklentilerini aka ifade edememeleridir. ES yneticisinin kavramsal ynetim bilgisi, iletmeyneticisinindeESlerikonusundakiteknikbilgisininarttrlmasuyumukolaylat ranfaktrlerdir.letiiminarttrlmasherikiyneticigrubununbirbirleriyleilgilialanlarda bilgisahibiolmalar,ESleriyneticisininstatsnnnemininiletmeyneticisitarafndan alglanmasveterminolojifarkllnedeniyleortayakacakproblemlerineitimvetoplan tlarilegiderilmesiilgiliyazndadailetmestratejileriileESstratejileriarasndakiuyumun arttrlmasna ynelik zm nerileri olarak vurgulanmaktadr (Lederer ve Mendelow, 1989;Pyburn,1983). stYnetiminDestei Aratrma sonular ESnin konaklama iletmelerindeki rolnn st ynetimin desteinin temel belirleyicisi olduunu ortaya koymaktadr. Konaklama iletmelerinin yneticileri Oda/kahvalt,yarmpansiyonyadatampansiyonuygulamalarndanhereydahilsistemine (HDS) geile birlikte ES stratejilerinde deiiklik olup olmadna ynelik olarak sorulan sorununcevabolarakESninrolnndeitiiynndecevaplarvermilerdir.DeienES stratejileri nedeniyle son yllarda yatrmlar dm ve ESlerinden beklentiler azalmtr. Konaklama iletmelerinin TYS (Tesis Ynetim Sistemi) olarak btnleik bir sistem olarak kullandklarESportfylerindekiarlkHDSnegeilebirliktekarardesteksistemlerinden, operasyondestekveynetimbilgisistemlerikaymtr.HDSilealaniletmelerdeyne ticilerin ortak fikri STS (Sat Noktas Sistemleri) iin yaplan teknoloji yatrmlarnn atl durumdakalmolduudur.AyrcayneticilerESleristratejikbiraraolmaktanokstrate jiyi destekleyen sistemler olarak grmektedir. Yneticiler HDS ile birlikte maliyetleri d rme ynnde byk abalar harcamakta ESlerini de byk lde kontrol amal kul lanmaktadrlar.ESneolangvendzeyidestynetimindesteiiinnemlibirunsurdur. KonaklamailetmelerindetmfonksiyonlarnESleritarafndangerekletirilmedncesi, ESnearbamllkyaratabilirendiesidourmaktadr.Bylebirdurumdasistemdeorta yakacakdonanmveyazlmsorunlartesislerinfaaliyetlerinidurdurabileceiiinyneti cilerde gvensizlik yaratmaktadr. Ayrca bu sistemlerin yatrm ve iletme maliyetleri i letmeyneticileritarafndanoldukayksekbulunmaktadr.lgiliyazndadamaliyetfayda analiziyaplarakESstratejilerinindikkatliceseilmesigereivurgulanmaktadr(Camillusve Lederer,1985).YaplangereksizyatrmlariletmeyneticilerindeESlerinekarolumsuz tutum sergilemeleri sonucunu dourmaktadr. ES farkndalk dzeyi yksek olan iletme yneticilerininsylemlerindenESyneticisinimaddivemaneviolarakyounekildedes
768
teklediklerianlalmaktadr.Farkndalkdzeyiyksekolaniletmelerdestynetimilet meningeleceindeortayakanteknolojilerinneminigrrvestratejikamalarngerek letirilmesinde ESinin nasl bir kaldra olarak kullanlabileceini belirler (Lederer ve Mendelow,1988).ETlerirgtaltyapsnnstratejiyeuygunhalegetirilmesindenemlibir kaldratr. Bu bak asnda ES yneticisi st ynetim takmnn nemli bir yesidir. Bu iletmelerdeESyneticisininhemiletmecilikbilgisininhemdeteknikbilgisininiyiolduu grlmektedir.ESlerikonusundakibilgivedolaysylakullanmdzeyiyksekolaniletme yneticilerininESlerineballdayksekolmaktadr(Baets,1995). Btnleme HerikigrupyneticininsylemlerindeniletmestratejisiileESstratejisiarasndakiuyumu etkileyen nemli faktrlerden bir tanesi de btnleme olarak kavramlatrlmtr. ES stratejileri ile iletme stratejilerininayn sreteve aynzamanda gelitirilmesi btnle menin nemli unsurlarndan birisi olarak grlmektedir. ES misyon, ama ve planlar ile iletmemisyon,amaveplanlararasndakibalantderecesiolarakdaifadeedilenbtn lemeihtiyacyneticilertarafndanESstratejilerininiletmestratejilerinidesteklemesiya da iletme stratejilerinin ES stratejileri tarafndan desteklenmesi olarak tanmlamaktadr (Chanvd,1997).Yneticilerayrcastratejikuyumun,yalnzcailetmeveESstratejikplanla rnn birlikte ve balantl olarak gelitirilmesi ile salanamayacan, ayn zamanda bu planlarnetkilibirekildeynetilmesiveuygulanmasgerektiinivurgulamaktadr.ESy neticisininiletmelerde kararmekanizmalarndaki rolve ynetim toplantlarna katlm nnsalanmasdauyumiinnemliunsurolarakifadeedilmektedir. SonularngenelbirdeerlendirilmesiyapldndailetmeveESyneticilerininbirbirleriy leilgilikonulardakibilgidzeyininuyumukolaylatranvezorlatrannemlifaktrolduu saptanmtr. Bilgi dzeyinin arttrlmas iin kavramsal ve teknik dzeyde profesyonel eitimlerinverilmesiyararlolabilir.Byleliklezellikleterminolojifarkllndankaynakla nansorunlarngiderilmesiveherikiyneticigrubununbirbirlerininihtiyavebeklentilerini daha iyi anlamas salanabilecektir. Ayrca yaplacak olan st ynetim toplantlarna ES yneticilerinindedhiledilmesivebyleceiletmestratejileriplanlanrkeniletmestrate jilerini destekleyecek ES stratejilerine de e zamanl olarak karar verilmesi salanabilir. ESlerinestynetimindesteininsalanmas;ESlerininmevcutrolveiletmeynetici sininfarkndalkdzeyi,ESlerininiletmeiinstratejiknemi,iletmeyneticisinEStekno lojilerineolangveniveballgibiunsurlarabalgrlmektedir.Bunoktadailetmenin rgt yap ve srelerine uygun enformasyon teknolojileri seimi, ES konusunda yetkin personelin istihdam edilmesi st ynetimin desteinin artmasn salayabilir. ESleri iin hizmet desteinin taeron bir firmadan alnmas ya da iletme iindeki uzman personel tarafndan salanmas da st ynetimin desteini etkileyecektir. Yneticiler arasndaki iletiimindeuyumuetkileyennemlifaktrlerdenolduubelirlenmitir.zellikleiletme yneticisiileESyneticisiarasndakisosyalyaknlkveESyneticisininiletmedealglanan statsnn nemli unsurlar olduu gze arpmaktadr. ES yneticilerin st ynetimin yapmolduunemlitoplantlaradavetedilmesiveESstratejilerininiletmeninstratejile rineuyumukonusundaESyneticisindensrekligralnmasyararlolabilir. letme stratejileri ile enformasyon sistem stratejileri arasndaki uyumu kolaylatran ve zorlatranfaktrleribelirlemeyeynelikolarakyaplmolanbualmabirdizifaktrn nemini ortaya koymutur. Bu almada Turizm endstrisinden konaklama sektrn temsilenAntalyayresindekiiletmelerleHDSninuygulanmayabalamasilebirliktedei en iletme stratejisi ve ES stratejisi tercihleri ve aralarndaki uyumu etkileyen faktrler incelenmitir.lgiliyazndesteiileoluturulacakolanbirlekyardmilefarklendstri
769
lerde, farklbalamlarda iletme stratejileriile enformasyon sistem stratejileri arasndaki uyumukolaylatranvezorlatranfaktrlerveherikiyneticigrubuarasndakibufaktr lerinalglanmasndafarkllklarnolupolmadtestedilebilir. KAYNAKA
Armstrong,C.P,veV.Sambamurthy(1996),CreatingBusinessValueThroughInformationTechnol ogy:TheEffectsofChiefInformationOfficersandTopManagementTeamCharacteristics,New York: Proceedings of the Seventeenth International Conference on Information Systems, Asso ciationofComputingMachinery,December,195208. Baets,W.R.J.(1995),SomeEmpiricalEvidenceonISStrategyAlignmentinBanking,Information& Management,3,155177. Boynton,A.C.,R.W.Zmud,veG.C.Jacobs(1994),TheInfluenceofITManagementPracticeonIT UseinLargeOrganizations,MISQuarterly,September,299318. Broadbent,M.,veP.Weil(1993),ImprovingBusinessandInformationStrategyAlignment:Learning fromtheBankingIndustry,IBMSystemsJournal,32(1),162179. Buhalis, D. (2003), eTourism: Information Technology for Strategic TourismManagement, London: PrenticeHall. Byrd,J.A.,V.Sambamurty,veR.W.Zmud(1995),AnExaminationofITPlanninginaLarge,Diversi fiedPublicOrganization,DecisionSciences,26(1),4973. Camillus,J.C.veA.L.Lederer(1985),CorporateStrategyandtheDesignofComputerizedInforma tionSystems,SloanManagementReview,26(3),3542. Cerpa, N. ve J. M. Varner (1998), Case Study: The Effects of IS Maturity on Information Systems StrategicPlanning,Information&Management,34,199208. Chan, Y., S. Huff, D. Barclay, ve D. Copeland (1997), Business Strategic Orientation, Information StrategicOrientation,andStrategicAlignment,InformationSystemResearch,8,125150. Chan, Y., S. Huff, D. Barclay, ve D. Copeland (1997). Business Strategic Orientation, Information StrategicOrientation,andStrategicAlignment,InformationSystemResearch,8,125150. Clark, C.E., N. C.Cava Naugh,C. V.Brown,ve V.Sambamurty(1997),Building ChangeReadiness Capabilities in the IS Organization: Insights from the Bell Atlantic Experience, MIS Quarterly, 21(4),425455. Cross,J.,M.J.Earl,veJ.L.Sampler(1997),TransformationoftheITFunctionatBritishPetroleum, MISQuarterly,21(4),401423. Grant G. G. (2003), Strategic Alignment and Enterprise Systems Implementation: The Case of Metalco,JournalofInformationTechnology,18,159175. Henderson,J.veN.Venkatraman(1993),StrategicAlignment:LeveragingInformationTechnology ForTransformingOrganizations,IBMSystemsJournal,32,416. Hirschheim,R.veR.Sabherwal(2001),DetoursinthePathTowardsStrategicInformationSystems Alignment,CaliforniaManagementReview,44(1),87109. Johnston, H. R., ve S.R. Carrico (1988), Developing Capabilities to Use Information Strategically, MISQuarterly,March,3748. Kearns,G.S.(1997),AlignmentofInformationSystemsStrategywithBusinessStrategy:Impacton theUseofISforCompetitiveAdvantage,UniversityofKentucky,UnpublishedDissertation. Lederer, A. L. ve A. L. Mendelow (1988), Convincing Top Management of Strategic Potantial of InformationSystems,MISQuarterly,December,525534. Lederer,A.L.ve A.L.Mendelow(1989),CoordinationofInformation Systems PlanwithBusiness Plans,JournalofManagementInformationSystems,6(2),519. Luftman, J. (2005), ITBusiness Strategic Alignment Maturity: A Case Study, Journal of Cases on InformationTechnology,7(2),102120. Nath,R.(1989),AligningMISwiththeBusinessGoals,Information&Management,16,7179. Neo, B. S. (1988), Factors Facilitating the Use of Information Technology for Competitive Advan tage:AnExploratoryStudy,Information&Management,15,191201.
770
Premkumar, G., ve W. R. King (1992), An Empirical Assessment of Information Systems Planning andtheRoleofInformationSystemsinOrganizations,JournalofManagementInformationSys tems,9(2),99125. Pyburn, P. J. (1983), Linking the MIS Plan with Corporate Strategy: An Exploratory Study, MIS Quarterly,June,114. Raghunathan, B., ve T. S. Raghunathan (1989), Relationship of The Bank of Information Systems ExecutivetoTheOrganizationalRoleandPlanningDimensionsofInformationSystems,Journal ofManagementInformationSystems,6(1),111126. Reich,B.veI.Benbasat(1996),MeasuringtheLinkageBetweenBusinessandInformationTechnol ogyObjectives,MISQuarterly,20,5581. Reich, B. H. ve I. Benbesat (2000), Factors that Influence the Social Dimensions of Alignment Be tweenBusinessandInformationTechnologyObjectives,MISQuarterly,24(1),81114. Sabherwal,R.veP.Kirs(1994),TheAlignmentBetweenOrganizationalCriticalSuccessFactorsand InformationTechnologyCapabilityinAcademicInstitutions,DecisionSciences,25(2),301330. Sabherwal,R.veY.E.Chan(2001),AlignmentBetweenBusinessandISStrategies:AStudyofPros pectors,AnalyzersandDefenders,InformationSystemResearch,12(1),1133. Watson,R.T.(1990),InfluencesonTheISManagersPerceptionsofKeyIssues:InformationScan ningandtheRelationshipwiththeCEO,MISQuarterly,June,217231. Weil,P.veW.Broadbent(1998),LeveragingtheNewStructureHowMarketLeadersCapitalizeon InformationTechnology,HarvardBusinessSchoolPress. Zviran,M.(1990),RelationshipsBetweenOrganizationalandInformationSystemsObjectives:Some EmpricalEvidence,JournalofManagementInformationSystems,7(1),6584.
771
35.Oturum

Yerli ve thal Ynetim Uygulamalarnn Merulatrlmasnda Merkez evreFarkllamas:BirModelvelkBulgular krZEN deolojiYnetim Teknikleri likisine Ynelik Tartmalarda Bir sine qua nonOlarakBalam:KoulBamldeolojiklemeTezi MehmetEymenERYILMAZ Kurumsal Diskurun Rasyonel Temelleri: Yeni Kurumsal Kuram Bala mndaRasyonaliteTartmas BelksZKARA,KerimZCAN
772
YERLVETHALYNETMUYGULAMALARININMERULATIRILMASINDA MERKEZEVREFARKLILAMASI:BRMODELVELKBULGULAR1
krZEN Bakentniversitesi..B.F. letmeBlm sozen@baskent.edu.tr
ZET Bu almada, merkez ve evre lkelerinde yaylan yerli ve ithal ynetim uygulamalarnn merulatrmasnda izlenen retorik stratejilerinin farkllat ileri srlmektedir. Bu sav snamak zere almada Amerika Birleik DevletlerindeyaylanokBlmlYapileTrkiyedeyaylanHoldingYapsveToplamKaliteYnetimininmeru latrlmasndaizlenenretorikstratejilerikarlatrlmaktadr.Aratrmannbulgularnagre,ithaluygulamalarn merulatrlmasnda,yerliuygulamalaragredahafazlaahlakiretorikkullanlrken;yerliuygulamannmerula trlmasnda daha fazla ussal retorik kullanlmaktadr. Dier yandan, evre lkedeki ithal ve yerli uygulamalarn merulatrlmasndaahlakiveduygusalretorikdahafazlakullanlmaktadr. AnahtarKelimeler:Ynetimuygulamastransferi,merulatrma,tercme,merkezevre,retorik.
1.ARATIRMASORUNU Bazaratrmaclar(CzarniawskaveJoerges1996;Frenkel2005;MorrisveLancaster2006), bir ynetim uygulamasnnuluslararasndaseyahat ederken,eitliaktrler tarafndan yerelbalamnanlamsistemlerinegreyenidenanlamlandrldilerisrmektedirler.Bu anlamlandrmann nasl yapldn aklamak amacyla, zen ve Berkmanda (2007) bir kuramsal ereve oluturulmaya allmtr. Bu ereveye gre, belirli bir lkede doan bir ynetim uygulamas, o lkedeki baz aktrler tarafndan retilen bir dizi retoriksel metinlemerulatrlmaktadr.Buretorikselmetinlerszkonusuynetimuygulamasnn zgnsyleminioluturmaktadr(AbrahamsonveFairchild1999).Bylelikle,birynetim uygulamas baka bir lkeye tanrken, zgn sylemi ile birlikte transfer edilmektedir. Ancak, transfer edilen ynetim uygulamas, transfer edildii lkedeki aktrler tarafndan retilen retoriksel metinlerle yeniden anlamlandrlmaktadr. Uygulamann trev syle mini oluturan bu anlamlandrma ise, o lkedeki makrokltrel sylemlerden etkilen mektedir. Bu erevede, metin, yazl, szl ya da simgeler eklindeki sembolik ifade biimlerine karlk gelirken, retorik bir ynetim uygulamasnn meruluu konusunda hedef kitleyi ikna etmek zere retilen yazl ya da szl metinlerdir (Phillips vd. 2004). Hedefkitleyiiknaetmekzeretrretorikstratejisikullanlmaktadr;(1)korku,endie, mutluluk gibi duygulara ynelik retorik (pathos ya da duygusal retorik), (2) manta ve arasalaklaynelikretorik(logosyadaussalretorik)ve(3)toplumsalnormlaravedeer lereynelikretorik(ethosyadaahlakiretorik)(Green2004).Sonolarak,sylemtoplum salalandabirnesneyi(burada,ynetimuygulamas)oluturanifadelersistemi(Phillipsvd. 2004:636)iken,makrokltrelsylemde,birtoplumdayaygnolarakanlalanvekabul grenstsylemleryadastanlatlardr(LawrencevePhillips2004:691). zen ve Berkmann (2007) almasnda, bu kuramsal ereveden yola klarak, TKYni Trkiyede merulatrmaya alan trev sylemle, TKYnin gelitirildii lkedeki (ABD) zgnsylemikarlatrlmvekapsam,odaklandsorun,sorununnedenleri,sylemin
Bualma,TrkiyeBilimselveTeknikAratrmaKurumunun(TBTAK),BilimnsanGelitirmeProgramere vesindesaladYurtdDoktoraSonrasAratrmaBursundan(2219)yararlanlarakgerekletirilmitir.
1
773
ynelimi,yneticilereyklediigrevvebasknretorikstratejileriasndanfarkllatklar gzlenmitir. rnein, Trk TKY sylemi, ulusal dzeydeki sorunlarn zmne ynelik, yneticilere toplumsal dntrc rol ykleyen ve ahlaki retoriin egemen olduu bir sylemken, ABDdeki TKY sylemi genellikle rgtsel dzeydeki verimlilik ve kalite gibi sorunlarn zmne ynelik olarak yneticilere rgtsel deiim grevi ykleyen ve o unlukla ussalretoriin egemen olduu bir sylemdir. Bu karlatrmadan yola klarak, zen ve Berkman (2007) bir ynetim uygulamas dier bir lkeye transfer edildiinde, trevsylemininkanlmazolarakzgnsylemindendahafazlaahlakiretorikiereceini ilerisrmlerdir. Bu almada, zen ve Berkmann (2007) nerdii kuramsal ereve geniletilerek, bir uygulamann yerli olmas ile ithal olmasnn, merulatrc retoriklerine olan zgl etkisine odaklanlmaktadr. Bir ynetim uygulamasnn syleminin oluumunda, onun bir baka lkeye transfer edilmesinin etkisini grebilmek iin, her iki lkenin balamndan domuyerliynetimuygulamalariletransferedilenynetimuygulamalarnnkarlat rlmas gerekmektedir. zen ve Berkmanda (2007), ABDden Trkiyeye transfer edilen TKYsylemiincelenirken,biryandanABDdekiTKYsylemiiinikincilverileredayanlm, dier yandan da her iki lkedeki yerli ynetim uygulamalarnn sylemi incelenmemitir. Bukstlargidermekzerebualmada,ithalynetimuygulamalarileyerliynetimuy gulamalarnn merulatrlma biimleri karlatrlmaktadr. almada, merulatrlma biimleriarasndakifarkllklarnynetimuygulamalarnnkkenivelkelerindnyayne tim bilgisi piyasasndaki konumlar ile aklanabilecei ileri srlmektedir. almann amalarna,ynetimuygulamalarnnkkenlerininvelkelerindnyaynetimbilgisipiya sasndakikonumlarnnretorikselsylemlereetkisiniyordayanbirkuramsalerevegeliti rilerekvebukuramsalerevedendoanhipotezlerisnrlbirgrglaratrmailesnaya rakulalmayaallmaktadr. 2.ARATIRMANINMODEL Aratrmannmodeliekil1degrlmektedir.Bumodelegre,birynetimuygulamasnn sylemincelikle,ilgililkenindnyaynetimbilgisipiyasasndakikonumunaveynetim uygulamasnn kkenine (yerliithal) bal olarak deimektedir. Bilindii gibi lkelerin dnya ynetim bilgisi piyasasndaki (Abrahamson 1996) konumlar farkllamaktadr. r neinABDgibibazlkeler,ynetimuygulamalarnretmeleri,yaymalarve/veyasklkla taklit edilmeleri nedeniyle bu piyasann merkezinde yer almaktadrlar (Mangematin ve BadenFuller2008).Trkiyegibidierbazlkelerise,zellikleII.DnyaSavandansonra bu ynetim uygulamalarn merkez lkelerden transfer eden evre lkelerdir (sdiken 1996).Ancak,bumerkezevreayrmtamanlamylauygulamaretenuygulamatransfer eden lke ayrm ile rtmemektedir. rnein, merkez lkeler bazen baka lkelerden uygulama ithal edebilirken (ABDnin TKYnin ilk biimini Japonyadan ithal etmesi gibi), evre lkeler de kendi ynetim uygulamalarn retebilmektedirler (Gney Korenin chaebol rgt uygulamasn retmesi gibi). Dier yandan, ynetim uygulamalar kken itibariyleithalveyerliolmakzereikigrubaayrlabilmektedir.Yinedierboyuttaolduu gibibuayrmdaokkesindeildir.rnein,TKYABDdegelitirilmiolmaklabirliktek keni Japonyaya dayanmaktadr. Dier yandan, Holding yaps yurt dndan esinlenmeler olmakla birlikte byk lde Trkiye koullarnda ekillenmi bir rgtlenme modelidir (Ko1983;Bura1994).
774
Merkez lkenin Konumu
ABD TKY
ABD okBlml Yap
Trkiye TKY
Trkiye HoldingYaps
thal Uygulamann Yerli Kkeni ekil1.almannModeli ekildedegrldgibi,buaratrmadamerkezlkeolarak ABD, evre lke olarakda Trkiyeseilmitir.Dieryandanmerkezlkeyebirbakalkedentransferedilenynetim uygulamasolarakTKY,merkezlkeninkendibalamndandomuynetimyapsolarak daokBlmlYap(BY)seilmitir.teyandan,evrelkeyetransferedilmiynetim uygulamas iin TKY, evre lkeden domu ynetim uygulamas iin de Holding Yaps seilmitir.TKY,bilindiigibi,1980liyllardaJaponyadanABDyeithaledilmi(Xu1999) ve temel olarak rgtlerdeki retim ve ynetim srelerini, mteriye odakllk, srekli iyiletirme,takmalmas,kaliteninsretekontrolgibiilkelerdorultusundadzenle yenbirynetimmodelidir(Spencer1994).Dieryandan,BY,ABDdeekonomik,teknolo jikvehukukigelimelersonucundafarklsektrleregirerekeitlenenfirmalarn,karla tklaregdmsorunlarnzmekzere1920liyllardagelitirdiklerivezellikle1950li yllardayaygnkabulgrenbiryapdr(Chandler1962;Fligstein1985).TrkiyedeiseTKY zellikle1990lyllardanbuyanaTSADveKALDERnclndeyaylmvebykhol ding kurulularna bal kurulularca benimsenmitir (zen ve Berkman 2007). Holding yaps, Trkiyede 1930lu yllardan bu yana byyen ve eitlenen Ko Topluluunun, irketlerindevamllnvebalkurululararasndakiegdmsalamakamacylageli tirdiivezellikle1970liyllardansonrakabulgrenbirrgtyapsdr(zenveYelolu, 2006). zen ve Berkmanda (2007) gelitirilen nerilere kout olarak bu aratrmada, transfer edilen ynetim uygulamalarnn sylemlerinin yerli uygulamalara gre daha fazla ahlaki retorikiereceingrlmektedir.Bungr,lkeninynetimbilgisipiyasasndakikonu mundanbamszolarak,bakabirlkedenithaledilenyabancbirynetimuygulamasnn, olkeninmakrokltrelsylemlerindetemsiledilennormlaravedeerlereatflameru latrmazorunluluunadayanmaktadr.Buzorunlulukise,yabancbirmetnin,bakabir lkedekitoplumtarafndananlalabilmesiiin,onlarnhlihazrdabildiianlamlarzerin denifadeedilmesigerekliliidir(CzarniawskaandJoerges1996).Dolaysyla,ABDdekiTKY sylemi, BY sylemine gre, TrkiyedekiTKY sylemi de Holdingyaps sylemine gre dahafazlaahlakiretorikierecektir.Ancakbungryekarlk,gelimekteolanbirevre lkesininrolmodeliolarakbenimsediigelimibirlkedenynetimuygulamastransfer etmesidurumunda,bulkeilekendilerinikltrelolarakzdeletirmiyerelsekinlerden oluanmerulatrcaktrlerin(Alvarez1998),szkonusuynetimuygulamasnn teknik
775
deerindenokahlakideerinivurgulayacaklardnlebilir.Budurumszkonusuoldu unda, Trk TKY syleminin ABD TKY sylemine gre daha fazla ahlaki retorik ierecei dnlebilir. Dier yandan, yerli ynetim uygulamalarnn sylemlerinin ithal uygulamalara gre daha fazlaussalretorikierecekleringrlmektedir.Busav,kurumsalteorininutemelner mesine dayanmaktadr; ynetim uygulamalar ilk ortaya ktklarnda ussal nedenlerle benimsenirler,ancakdahasonrauygulamateknikdeeritesindesembolikbirdeerka zandndanormhalinegelirvegednemdenormatifbirsylemedinir(TolbertveZucker 1983).NitekimHoldingyaps,eitlenmiolanbykgiriimlerinailekonrolndedevaml ln ve bal irketler arasndaki egdm salamak amacyla 1960l yllarn banda benimsenmi ve rgtler aras taklit yoluyla yaylarak zaman iinde normatif bir deer edinmitir(Ko1983;Bura1994).Dolaysyla,ABDdekiBYsylemiABDdekiTKYsyle mine gre, Trkiyedeki HoldingYaps sylemi de Trkiyedeki TKY sylemine gre daha fazlaussalretorikierecektir. 3.ARATIRMANINYNTEM Yukardaki ngrler, bu almada snrl dzeyde snanmaktadr. almann zaman kstndantr,ABDdekiTKYsylemibirincilverileredayalolarakincelenmemi,sadece ABDdekiBYveTrkiyedekiHoldingyapssylemiincelenmitir.TrkiyedekiTKYsyle mi iinse zen ve Berkmann (2007) bulgularna dayanlmtr. almada, bu retorikleri ieren metinler ierik analizi yntemi ile incelenmektedir. zen ve Berkmandaki (2007) yntemizlenerek,nceretorikierenmetinblmleriseilmi,dahasonradaierikanalizi (Silverman, 2000) yntemi kullanlarak, metinlerin vurguladklar temalar belirlenmi ve izledikleriretorikselstratejiler(duygusal,ahlakiveussalretorikler)kodlanmtr.BYiin, 19211950 tarihleri arasnda Wall Street Journal, Economist, Business Week, Fortune, Forbes, Harvard Business Review, Management and Administration gibi dergilerde ve gazetelerdekmyaynlarvekonuileilgiliyazlmkitaplar(Seltzer,1928;Pound,1934; Kennedy,1941;Sloan,1941;Dutton,1942)incelenmivetoplam46retorikselmetinb lm seilmitir. Trkiyedeki Holding yaps iin 19631985 dnemi iin Ko Holdingin kardBizdenHaberlerdergisiveilgilikitaplarincelenmitir(rn.,Eczacba,1999;Ko, 1983; Sabanc, 1985). Bu inceleme sonucunda Holding Yaps ile ilgili 41 retoriksel metin blm seilmitir. Trkiyedeki TKY sylemi iinse elimizde 25 farkl metin blm bu lunmaktadr.Birretorikselmetinaynandabirdenfazlaretorikstratejisiniierebildiiiin, Tablo1degrldgibiretorikstratejilerininsaylarretorikselmetinsaylarndanfazla kabilmektedir.rnein,BYiinbelirlenen46metindetoplam58retorikstratejisikod lanmtr. Retoriksel stratejilerin karlatrmas, basit oransal karlatrma yntemi ile gerekletirilmitir. 4.ARATIRMANINBULGULARI AratrmannbulgularTablo1dezetlenmitir.ABDdekiTKYsyleminineksikliibiryana braklrsa,sonular,ithaluygulamalarnyerliuygulamalaragredahafazlaahlakiretorik ierecei ynndeki ngry desteklemektedir. Trkiyeye transfer edilen bir uygulama olanTKYsylemindeahlakiretorikoran(%57,9),yerlisaylabilecekHoldingYapsnnsy lemindeki ahlaki retorik oranndan (%36,2) daha yksektir. Sonular ayn zamanda, yerli uygulamalarn ithal uygulamalardan daha fazla ussal retorik ierecekleri ngrsn de destekler grnmektedir. rnein, yerli uygulama olan Holding yaps syleminde ussal retorik oran %46,6 iken, transfer edilmi uygulama olan TKY sylemindeki ussal retorik oransadece%15,8dir.Buikiuygulamannsylemlerindekiretorikselstratejilerinoranla
776
rn kendi ilerindeincelediimizdedeTrkiyedekiHolding sylemininussal arlkl, TKY sylemininiseahlakiarlklbirsylemolduunugrmekteyiz. Tablo1.BY,HoldingveTKYninRetorikStratejileri AmerikaBirleik Trkiye Devletleri Retorik BY Holding TKY Sklk Oran(%) Sklk Oran(%) Sklk Oran(%) Ahlaki 11 19,0 21 36,2 22 57,9 Duygusal 3 5.1 10 17,2 10 26,3 Ussal 44 75,9 27 46,6 6 15,8 Toplam 58 100,0 58 100,0 38 100,0 ABDdekiTKYsylemihenzincelenmediiiin,aratrmamodelininmerkezevreekseni neoturanngrlerinisalklbirbiimdesnamakmmkndeildir.Ancakyinedemer kezlkeninyerliuygulamasolanBYileevrelkeninyerliuygulamasolanHoldingYap snnsyleminikarlatrmakilginolacaktr.Grldgibi,herikiuygulamadada,ussal retorik oranlar dier retorik stratejilerine gre daha yksektir; BY syleminin %75,9u ussal retorik iken, ahlaki ve duygusal retorik oranlar, srasyla %19 ve %5,1dir. Holding yapsnda ise ussal retorik oran %46,6 iken, ahlaki retorik %36,2, duygusal retorik %17,2dir.Dolaysyla,merkezyadaevrelkesiolsun,yerliuygulamalardaussalretoriin, ahlaki ve duygusal retorie egemen olduu dnlebilir. Ancak, her ikisinde de ussal retorikbasknolmasnaramen,merkezlkeninyerliuygulamasolanBYninussalretorik orannn,evrelkeninyerliuygulamasolanHoldinginussalretorikorannnokzerinde olmas (%75, 9 ve %46,6), dier yandan da, Holdingin daha yksek ahlaki ve duygusal retorikler iermesi dikkate deer bir sonutur. Bu sonu, Holding yapsnn her ne kadar yerliolsada,ABDveAvrupafirmalarndanesinlenilerekgelitirilmesinden(Ko,1983) kaynaklanm olabilir. Nitekim aada da belirtilecei gibi, Holding syleminin ierdii temalardaAmerikalveAvrupalirketlerirnekalantemalararastlanmtr.Busonu, dier yandan, ABD ve Trkiyenin kltrel balamlarndaki farkllklarnn da yansmas olarak da deerlendirilebilir. rnein, Trkiyede devlete bamlln yksek ve makro kltrelsylemlerindahabasknolmas,isteryerliisterithalolsun,uygulamalarnretorik selstratejilerini,ABDdekiuygulamalaragre,dahaahlakiveduygusalklyorolabilir.Do alolarak,bungrancakABDdekiTKYsylemianalizekatldndaaklakavuabile cektir. Buuygulamalarnsylemleri,vurgulanantemalarasndandafarkllamaktadr.rnein, ABDde ahlaki retoriklere karlk gelen temalar genellikle, BYnin ABD politik ve idari sistemindevarolanFederalSistem,yadaHkmetKabinesigibiyaplarabenzetilmesi yoluylamerulatrlmaseklindekarmzakmaktadr.Dierbirdeyile,BY,ABDklt rnde zaten var olan yerinden ynetim mant iinde anlamlandrlmaktadr. Ancak, TrkiyedeHoldingyapsiinvurgulananveahlakiretoriekarlkgelentemalarise,zen ve Berkmanda (2007) TKY iin vurgulanan temalara ok benzemektedir: memleketin kalknmasnakatk,sosyaladaletisalamak,dierlerinerehberliketme.Ayrca,herne kadaryerlibiruygulamaolsada,esinkaynannBatolmas,yineTKYyebenzerola rak, Holding yapsndada Batl, modern gibi ahlaki temalarnvurgulanmasna neden olmaktadr.Temalarlailgilibirbakailginnoktaise,zellikleHoldingsylemindekiduygu sal retorie karlk gelen temalarn, ABDdeki edeerinden farkl olarak belirli bir tema
777
etrafnda toplanmasdr. Bu tema zellikle Vehbi Koun syleminde altn izdii l mmden sonra irketlerime ne olacak? kaygsdr. Dier bir deyile, Holding Yapsnn merulatrlmasnda vurgulanan en nemli duygu ebediyet duygusudur. ABDdeki BY sylemindeise,duygusalretorikazolduugibi,ylebelirginbirtemayadarastlanmamak tadr.rnein,duygusaltemalarBYninfirmabydkekanlmaz,birokendstri de benimsenmi bir uygulama olduunu vurgulamaktadr. Son olarak, ABDde BY ve TrkiyedeHoldingiinvurgulananussaltemalarn,bazufakfarkllklardndabirbirlerine benzedii sylenebilir; rnein bu yaplar genellikle, ussallk, verimlilik, etkililik, rgtsel baar,karllk,planlama,kontrol,egdm,maliyettasarrufu,byme,genileme,byk lksorununuzmegibitemalarlailikilendirilmektedir.Farklolan,ABDde,yatrmngeri dnoran,pazardeeri,rekabetavantajvefiyatlamastratejisigibitemalarndavurgu lanmasdr. 5.SONU Bualmadanerilenmodel,merkezveevrelkelerindekiithaledilmiyabancveyerli ynetimuygulamalarnnmerulatrlmasndafarklretorikstratejilerininkullanldnileri srmektedir. Snrl bir grgl aratrma ile elde edilen ilk bulgular modelin ngrlerini desteklemektedir.Bunagre,ithaluygulamalarnmerulatrlmasnda,yerliuygulamalara gredahafazlaahlakiretorikkullanlrken;yerliuygulamalarnmerulatrlmasndadaha fazlaussalretorikkullanlmaktadr.Dieryandan,evrelkedekiynetimuygulamalarnn merulatrlmasnda, merkez lkedeki uygulamalara gre daha fazla ahlaki ve duygusal retorikkullanldgzlenmitir.Busonucun,elealnanlkelerinisistemlerindekifarkllk lardankaynaklanmolabileceidednlmektedir. KAYNAKA
Abrahamson,E.(1996),ManagementFashion.AcademyofManagementReview,21(1),254285. Abrahamson, E. ve Fairchild, G. (1999), Management Fashion: Life Cycles, Triggers and Collective LearningProcesses,AdministrativeScienceQuarterly,44,491533. Alvarez, J. L. (1998), The Sociological Tradition and The Spread and nstitutionalization of Knowl edge for Action, Ed. J. L.Alvarez, Diffusion and consumption of business knowledge, London: MacmillanPres,1357. Bura,A.(1994),StateandBusinessinTurkey,Albany:StateUniversityofNewYorkPress. Chandler,A.D. (1962),StrategyAndStructure.ChaptersinTheHistoryofThe AmericanIndustrial Enterprise,Cambridge:MITPress. Czarniawska,B.veJoerges,B.(1996),TravelofIdeas,Ed.B.CzarniawskaveG.Sevon,Translating organizationalchange,Berlin:deGruyter,1348. Dutton,W.S.(1942),DuPont:OneHundredandFourtyYears,NewYork:CharlesScribnersSons. Eczacba,N.F.(1982),KuaktanKuaa.stanbul:Dr.NejatF.EzcacbaVakfYaynlar. Fligstein, N. (1985), The Spread of The Multidivisional form among Large Firms 19191979, AmericanSociologicalReview,52,4458. Frenkel,M.(2005),ThePoliticsofTranslation:HowStateLevelPoliticalRelationsAffectTheCross NationalTravelofManagementIdeas,Organization,12(2),275301. Green,S.E.,Jr.(2004),ARhetoricalTheoryofDiffusion,AcademyofManagementReview,29(4), 653669. Kennedy,E.D.(1941),TheAutomobileIndustry:TheComingofAgeofCapitalismsFavoriteChild, NewYork. Ko,V.(1983),HayatHikayem,Istanbul:elttMatbaaclk. Lawrence,T.B.vePhillips,N.(2004),FromMobyDickToFreeWilly:MacroCulturalDiscourseand InstitutionalEntrepreneurshipinEmergingInstitutionalFields,Organization,11,689711.
778
Mangematin,V.veBadenFuller,C.(2008),GlobalContestsinTheProductionofBusinessKnowl edge:RegionalCentresandIndividualBusinessSchools,LongRangePlanning,41(1),117139. Morris,T.veLancaster,Z.(2006),TranslatingManagementIdeas,OrganizationStudies,27(2),207 233. zen,.veBerkman,.(2007),TheCrossNationalReconstructionofManagerialPractices:TQMin TurkeyOrganizationStudies,28(6),825851. zen,.veYelolu,H.O.(2006),BirrgtKimliiOlarakHoldingAdnnnasveAnmas:Eanl KurumsallamavezlmezerineBirModelnerisi,YnetimAratrmalarDergisi,6(12),45 84. Phillips,N.,Lawrence,T.B.veHardy,C.(2004),DiscourseandInstitutions,AcademyofManage mentReview,29(4),635652. Pound, A. (1934), The Turning Wheel: The Story of General Motors Through TwentyFive Years, 19081933.GardenCity,N.Y.:Doubleday,Doran&Company,Inc. Sabanc,S.(1985),teHayatm,stanbul:AksoyMatbaaclk. Seltzer,L.H.(1928),AFinancialHistoryofTheAmericanAutomobileIndustry,BostonandNewYork: HoughtonMifflinCompany. Silverman,D.(2000),AnalyzingTalkandText,Ed.N.K.DenzinveY.S.Lincoln,Handbookofquali tativeresearch,ThousandOaks:Sage,821834. Sloan,A.P.(1941),AdventuresofAWhiteCollarMan,NewYork:Doubleday,Doran&Company,Inc. Spencer,B.A.(1994),ModelsofOrganizationandTotalQualityManagement:AComparisonand CriticalEvaluation,AcademyofManagementReview,19(3),446471. Tolbert, P. S. ve Zucker, L. G. (1983), Institutional Sources of Change in The Formal Structure of Organizations: The Diffusion of Civil Service Reform 18801935, Administrative Science Quar terly,28,2239. sdiken,B.(1996),ImportingTheoriesofManagementandOrganization:TheCaseofTurkishAca demia,InternationalStudiesofManagementandOrganization,26(3),3346. Xu, Q. (1999), TQM As An Arbitrary Sign for Play: Discourse and Transformation, Organization Studies,20(4),659681.
779
DEOLOJYNETMTEKNKLERLKSNEYNELKTARTIMALARDA BRSNEQUANONOLARAKBALAM: KOULBAIMLIDEOLOJKLEMETEZ

MehmetEymenERYILMAZ Uludaniversitesi,..B.F.,letmeBlm. mehmetery@uludag.edu.tr
ZET Ynetimvergtler,zellikleeletirelynetimalmalaryaznndasaylarsnrldaolsa,ynetimtekniklerive ideolojikavramarasndakibalantysorgulayantartmalarmevcuttur.teyandanbualmalarincelendikle rinde,yazarlarntartmalarnbalamszlatrdklar(decontexualization)vealmalarnbulank(fuzzy)anlay yerineAristotelyenbirmantk zerindenkurgulandklargrlmektedir.Bunedenlealma,eletirelbirdoaya sahipolmaklaberaber,aynzamandaalandakimevcuteletirelduruadabirkareletiriniteliindedir.Birdier deile alma kuramsal olarak refleksif (Booth, 1998) bir doadadr. alma, skandinav yeni kurumsalc okulununfikirlerindendedestekalarak,ynetimtekniklerininideolojikolupolmadklar,dahaziyadehangitrde ideolojik olduklar, ncelikli olarak hangi grubun veya gruplarn karlarna gizliden gizliye hizmet ettikleri ve benzerisorularncevaplarnnbalamagredeiebileceifikriniKoulBamldeolojiklemeTeziadaltnda savunmaktadr. AnahtarKelimeler:deoloji,balam,eletirelynetimalmalar,koulbamlideolojiklemetezi.
1.DEOLOJKAVRAMINAGENELBRBAKI Isaac Newtonun Matematiin lkeleri (Philosophiae Naturalis Principia Mathematica) adleseriiletemelleriatlan(Yldrmveimek,2005)veokuzunbirsre,tartmag trmeyecekbiimdedoavebeeribilimlereegemenolanPozitivistveyabakabirde ile Newtonyen paradigmann tahtnn, zellikle Kuantum Fizii ve Kaos Biliminin ortaya kna kout olarak kuvvetlice sarsld grlmektedir. Yaznda, bilimde yaanan bugelimelersonrasbelirenyeniparadigmalarnkavramsallatrlmasnaynelikalma larn mevcudiyeti bilinmektedir. Bunlardan bir tanesinde, Habermastan esinlenerek kur gulad almasnda Lather (1992), aratrma paradigmalarna ilikin bilim camiasnda dahasonrahaylirabetgrecek(rnein;Collins,1992;Fien,2002)drtlbirsnflandr ma sunmutur. Bu yapnn ilk hcresini pozitivist aratrma paradigmas, dier n ise pozitivizmsonrasaratrmaparadigmalarstbalaltndaincelenebilecekYorumlama c,EletirelveYapsalcsonrasparadigmalaroluturmaktadr. Caputoya gre aratrma paradigmalarna ilikin diskurlarda yaanan bu karmak eit lenme,aratrmaclarnzihinlerindedepremlerenedenolacakveonlaryerleikinanlarn dan kopararak pozitivizm dndaki perspektifleri de dikkate almaya zorlayacaktr. Yazar, aratrmaclarn bilimebak alarndayaanacakbukkl farkllamaybetimleyebilmek iinPostParadigmatikDiasporaeretilemesindendestekalmaktadr(Lather,1992).te yandanbutrbireitlenmepozitivizminaalbirtrenledefnedilmesideil,pozitivizmin bilim ve bilimd arasnda ana izgi olmaya dein varan tahakkm gcnn ortaya kan yeni paradigmalarca belli llerde dengelenmesidir. Zaten pozitivizm ve sonras aratrma paradigmalarnn ama balamnda nceliklerinin farkl olmas da, bu paradig malarn birbirlerinin mutlak anlamda ikamesi olmadklarnn derin bir kantdr. rnein pozitivistparadigmaiintemelamatahminetmektir;yorumlamacparadigmannncelii ise aratrmaya katlanlarn znel anlamlandrmalarna k tutulmasdr (verstehen). Bir dieraratrmaparadigmasolaneletirelyaklamisemoderntoplumlardabireylerig lendirerekvezgrletirerek(AlvessonveWillmott,1992;Collins,1992)ekonomik,klt
780
relvepolitikunsurlarneitsizdalmndeitirmeyiveadilbirsosyaldzeninaetmeyi arzulamaktadr. Eletirel almalar sayesinde radikal dnm vcut bulacak ve dnya dahayaanrbirhviyetekavuacaktr(Hammersley,1997).Sonolarak;Barthes,Derrida, FoucaultveLacangibiFranszfilozoflarnbayraktarlnyaptyapsalcsonrasparadig mann da kendisine dekonstrksiyon gibi bir misyon edindii grlmektedir (Lather, 1992). Yukarda dile getirilen paradigmalardan eletirel kuram, Institut fr Sozialforschung ile birbakaifadeyleFrankfurtOkuluylazdeletirilmektedir.Enstit bugnherbiribirer efsaneye dnm olan Adorno, Fromm, Habermas, Horkheimer, Kirchheimer ve Marcusegibidnrlereevsahipliiyapmtr.Gereinsaptrldnvurgulayaneletirel epistemolojisiyle dier paradigmalardan kendini farkllatran eletirel kuram, daha nce de vurguland gibi, zgrlkleri kazandracak bilginin retilmesi amacn gder (Carr, 2000).Buzgrletirmegayretlerinekoutolarak,alandagerekletirilenbazalmalarn ynetim tekniklerinindoalar gereiideolojikolup olmadn sorguladklargrlmekte dir.Ama,rasyoneltekniklersetiolaraktakdimedilenynetimtekniklerininaslndagizli dengizliyebazkesimlerinkarlarnahizmetedipetmediinisorgulamakveayetediyor larsa bu tekniklerin gerek niyetini ifa etmektir. Bu balamda ynetime eletirel bak asileideolojikavramnniieolduklarnsylemekabesolmayacaktr. te yandan bu noktada, ideolojiynetim teknikleri ilikisini tartmaya gemeden nce ideolojikavramnanetlikkazandrmakyerindeolacaktr.Alvesson(1987)untemelelemen tininsosyaldnyannnaslilediineveurunamcadeleetmeyedeecekdeerveideal lerinnelerolduunadairinanlarsetiolduunuiddiaettiiideolojikavram,bilindiikada rylailkdefa1797ylnda,DestuttdeTracytarafndan,dorudnmebilimineverilenad olarak kullanlmtr (Mardin, 1993). Dolaysyla kavramn ilk kullanm hatr saylr dozda olumlu bir ierie sahipti. Bu dnemde iktidara gelen Napolyon, ideologlarla sk balar gelitirmi ve hatta iktidara geldiinde ideologlarn arlkta olduu Institut de France adndabirkuruluaaydnlanmafelsefesininilkelerinitemelalanbireitimsistemisipari etmiti.AncakbirsresonraNapolyonveideologlararasndabazfikirayrlklaryaand. Bir zamanlar vg maksadyla kullanlan ideoloji kavram, Napolyonun dilinde bir alay nesnesi haline dnmt (Mardin, 1993). Bylece ideoloji ilk defa negatifeletirel an lamda kullanlm oldu. te yandan, her ne kadar ideolojiye negatif anlam ykleyen ilk dnrolmasada,ideolojinineletireltarzdakavramsallatrlmasMarxlazdelemi tir. Materyalist bir felsefe benimseyen Marxa gre ideoloji, gerein baskn ekonomik kesimin yani burjuva snfnn karlarna hizmet edecek ekilde arptlmasdr. Dnr gereinsaptrlmassrecinibetimlerkenCameraObscurametaforundanyararlanmak tadr. Yine Filby ve Wilmott (1986), Marxa paralel olarak ideolojiyi kendi snflarnn (sections)karlarnkorumakvetanmlamakiinaktrlercetertipedilensemboliksistem ler olarak tanmlamaktadrlar (Aktaran Alvesson, 1987). Tpk Marx gibi; Schopenhauer, Nietzsche ve Freud da gerein maskelendiine dair bir inan beslemekteydiler (Carr, 2000). te yandan bu sapma, ismi yukarda zikredilen dnrlere gre birincil olarak Marxniddiaettiigibiyerleikolduumuzmakrososyalyaplarndeil,derinvezmsz kiilik problemlerinin bir eseriydi (Mardin, 1993). Bu anlamda ideoloji kavramnatarihsel olarakbiriolumludieriiseoldukanegatifeletirelanlamykleyenikidnceokulunun varlndanszetmekokdaabartlolmayacaktr.
781
2. DEOLOJYNETM TEKNKLER LKSNE YNELK TARTIMALARDA BALAMIN NEM Bualmannamac,yazarnzen(2002)inKoulBamlTrdelemeTezindenesinle nerek Koul Baml deolojikleme Tezi olarak adlandrd ereve snrlar ierisinde, ideolojiynetim teknikleri ilikisini baz alan tartmalarda balamn olmazsa olmaz roln ve yaratabilecei farkllklar tartmaktr. phesiz ki, ynetim bilgisinin ideolojik ieriindebalamabalolarakfarkllamalarnolabileceineilikinbutrbirfarkndaln yaratlmas, eletirel bilincin diri tutulmas amacna da hizmet edecektir. alma ayrca ksmen eletirel bir hviyete sahip olmakla beraber, fikirlerin niteler aras seyahatleri sonrasndaseyahatncesidurumlarndandahafarklbirieriesahipolabilecekleriolasl nbykldegzardederekbazynetimteknikleriniherartaltndanegatifideolo jikolarakbetimleyeneletirelalmalaradabireletiriniteliindedir. Bu dorultuda ilk olarak, ynetim ve rgtler yazn incelendiinde, ideoloji ve ynetim pratiklerikavramlar ilikisini kuran almalarn varl ayrmsanabilecektir. rnein Pettigrew (1979) almasnda, rgt kltrn monolitik bir kavram olarak alglamann sorunlu olduunu; aksine kltrn, sembol, dil, ideoloji, inan, ritel ve mit gibi bir kav ramlar demetini bnyesinde barndrdn vurgulayarak ideoloji kavramna atfta bulun maktadr. Alana yn veren ve eletirel ideoloji anlayna daha kuvvetli vurgu yapan bir dieralmadaShrivastava(1986),stratejikynetiminbirincilolarakkaramalrgtlerin stynetimlerininbilgiihtiyalarnahizmetedenideolojikbiraraolduunuiddiaederek, tekniinbuideolojikkarakterininzayflatlmasnayneliknerilergetirmektedir.Shrivasta, almasnda evrensel venesnel bilgiye olan inancn gzler nne sermektedir. Bu al madaiseeletirelgeleneeparalelolarakevrenselbirgereiaramanntesinde,bazyap ve srelerin saptrlmasna (Levy vd., 2003) odaklanlmaktadr. Yine Knights ve Morgan (1991,1995),irketstratejisinihzladeienevredekaotikbirhalalanrgtfaaliyetlerini ynetme imkan sunan rasyonel bir teknikler seti olarak betimleyen ortodoks ynetim dncesinin aksine, planlama ve uygulama srelerine katlanlara yani stratejistlere rgtiindefarklbirstatyeulamannyolunuaanbirgmekanizmasteknolojisiola rakkavramsallatrarakheteredoksbirtavrtaknmaktadrlar.SonolarakBilgin(2003:69), Marxistsosyolojianlayndabrokrasininvedolaysylabrokratikrgtlerinolumsuzbir konotasyontadnvebrokrasininegemensnfnkarlarnahizmet edenvemevcut dzenimerulatranbiraygtolaraktanmlandnifadeetmektedir. Dorudan doruya ynetim tekniklerinin ideolojik olup olmadklarn inceleyen czi mik tardaki bu almalara bakldnda, tartmalarn byk lde balamszlatrld (de contextualization)veAristotelyenbirmantnhakimolduugzearpmaktadr.Oysabir ynetimpratiininideolojikkarakterindezamanvemekanagrefarkllamalaryaanmas kuvvetle muhtemeldir. rnein Suzuki (2005), politik balamn bir ynetim ideolojisinin ykselivednkuvvetlibiimdeekillendirebileceiniilerisrmektedir.Yine,zellik leskandinavyenikurumsalcokulun(rneinSahlinAnderssonveEngwall,2002)arpc katklar yapt bak asna gre, ynetim bilgisinin ulusal kltrler, endstriler, alt en dstriler, rgtler ve rgt ii alt birimler arasnda seyahati (travel of ideas) esnasnda uyum, transfer, eviri ve yerel modifikasyon (Erlingsdottir ve Lindberg, 2005; Lervik ve Lunnan, 2004; Morris ve Lancaster, 2006; zen ve Berkman, 2007)gibi eitli sonularla karlalabilmektedir. Bu neticelerden bir tanesi bilginin, ihrac esnasnda alc niteye hibir deiiklik olmadan aktarlmas ve yeni ynetim bilgisinin yerleik pratiklerle tam entegrasyonununsalanmas,birdierdeilebilgininyaylmsrecindetalepyakasndaki aktrlercetransferedilmesidir.Latour(1986)bilginintransferiyadayaylm(diffusion)
782
kavramn evirinin tam karsnda konumlandrmaktadr (Aktaran Morris ve Lancaster, 2006). te yandan kimi zaman, ynetim bilgisi, yaylm esnasnda bir birimden dierine gei yaparken bilginin tayclar tarafndan teknik (rnein niteler arasnda ayn isim (izonimizm) altnda farkl rgt form (polimorfizm) ve uygulamalarnn (polipraksizm) be lirmesiErlingsdottirveLindberg,2005)ve/veyasembolik(rneinnitelerarasndafarkl isimler(polinimizm)altndaaynrgtform(izomorfizm)veuygulamalarnn(izopraksizm) belirmesi Erlingsdottir ve Lindberg, 2005) balamda yeniden ina edilebilirler. rnein ynetim bilgisinin endstrileraras seyahatinde makro kltr (Abrahamson ve Fombrun, 1994)yadaendstrizihinseti(Phillips,1994)olarakadlandrlanendstrikltrlerinin devreyegirmesimmkndr.NitekimLaivearkadalar(2002)HongKongdagerekletir diklerialmalarnda,sektrlerarasndakaliteynetimibalaltndavurguyaplanbirin cil noktalar balamnda farkllklar olduunu bulgulamlardr. Benzer ekilde Knights ve Morgan(1995:193)stratejikynetimerasyonel(rational)vesretemelli(processual) yaklamlarn kuramsal olarak az gelimi analizler rettiini iddia ederek alternatif bir yaklamsunduklaralmalarndaaadakiuifadeylekoutbirtavrtaknrlar: Buanlamda,inancmzagrestratejisylemivepratiiherzamanakkanbirvaziyette dir,anlamndadeiikliklerevesrekliyenidenyorumlaraaktr. Buanlamdabirynetimtekniininideolojikieriindedebalambamlbazfarkllama lar olabilecektir.Birincisi,ideolojinin kimliinde baz dnmler yaanmas mmkndr. rnein bir toplumda daha ziyade genel sosyal refah arttrmak maksadyla rasyonel bir araolarakkullanlanyanibykldeolumlu(pozitif)ideolojikkarakteresahipbirtek niin,birdiertoplumdakimlikdeitirip,gereimaskeleyerekbelligruplarnkarlarna hizmet etmesi bir dier deile eletirel bir ideolojik karaktere dnmesi mmkndr. StratejikynetiminideolojikbirdoasolduunuvebuzelliineniyiFaircloughuneleti rel sylem analizi ile zmlenebileceini iddia ettii almasnda Thomas (1998:5) u ifadelerikullanarakdncemizidesteklemektedir: Stratejikynetiminideolojiktabannndeimesimuhtemeldir,bunedenlekolayolmayan birdurumla,birnevihareketlibirhedefinanaliziilekarkaryayz. te yandan bir ynetim bilgisinin urayaca eviri miktarn belirleyen faktrlerden bir tanesidefikrinseyahatedeceimesafe(distance)yanibalamsalvecorafiyaknlkveya uzaklktr(MorrisveLancaster,2006).Buanlamdabilginingndericivealclarnnkltrle ri(bukltranalizbiriminegreulusal,endstri,altendstri,rgtvb.kltrolabilir)ne kadarbirbirindenfarklise,fikrinyukardadillendirilentransferdseeneklerekaymave nihayetinde ideolojik karakterinde deiim yaanma ihtimali o kadar artacaktr. kincisi, ynetim tekniinin baskn pozitif veya negatif ideolojik kimliinden dn vermeden, bu kimliinksmenzayflamasveyaglenmesideihtimallerdahilindedir.rneinbirkltr de belli bir kesimin karlarna alttan alta hizmet eden bir ynetim bilgisinin, bir baka ulusalkltrdeevirive/veyayerelmodifikasyonlarsonrasndatmpaydagruplaradaha eitmesafedebirkimlikkazanmasmmkndr.rneinKaplanveNorton(1992)tarafn danynetimyaznnakazandrlanBalancedScorecard(BSC)teknii,sontahlildemteri lerveenokdapaysenedisahiplerininkarnahizmetediyorgibigrnmektedir.Gerek ten de teknik incelendiinde, geleneksel finansal perspektifin yanna finansal olmayan ltleriierenperspektiflerinnedeneklendiisorusununcevabmulakkalmaktadr:Bu yeni perspektifler sahiden de performans deerlendirme sistemlerini daha salkl hale getirmekniyetiylemiyoksabasknhissesenedisahibikarlarnkorumagdsnmerakl zihinlerden gizleme maksadyla m BSC ve benzeri performans ynetim sistemlerine ek lenmilerdir?.NitekimBSCninyounpaysenedisahiplerioda,tekniihayatageirmeyi
783
planlayansveliirketlerinrahatszlkduymalarnanedenolmuvenihayetindebuirket lerBSClerineKaplanveNortonunorijinaldrtperspektifineekolarakbiralanpers pektifiekleyerekBSCtekniinipaydakapitalizmi(stakeholdercapitalism)olarakadlan drlansveikltryleuyumluhalegetirmilerdir(AxveBjornenak,2005).Sonolarak, her ne kadar niteler arasnda bir metinleraraslk (intertextuality) (Fairclough, 1992) mevcutsadavedegruplarmutlakanlamdabirbirindenbamszgibikabuletmekmm kn deil gibi grnse de, ynetim bilgisinin bir niteden dierine seyahati sonrasnda ynetim tekniinin birincil olarak hizmet ettii grubun deimesi mmkndr. rnein zen(2002)almasnda,TrkiyedeTKYyaylmsrecinde,yaymailevinistlenenaktr lerin toplumsal kimliklerini kalite kahramanlar olarak yeniden kurguladklarn ve bu suretle yapsal ahlaki meruiyetlerini (structural moral legitimacy) (den Hond ve de Bakker,2007denaktaran,zenvezen,2009)gvencealtnaaldklarnbulgulamtr.Bu dorultudaideolojiynetimilikisineyneliktartmalardabalambirsinequanonbir dierdeilekonununmtemmimczgibigrnmektedir. 3.SONU Ynetim ve rgtler yaznna bakldnda ynetim tekniklerininideolojik olup olmadn tartan almalarn (rnein, Alvesson, 1987; Hartley, 1983; Levy, 2003; Shrivastava, 1986; Weiss ve Miller, 1987) varl rahatlkla gzlemlenebilecektir. te yandan bu al malarnkimizamanalmannzerinekurgulandideolojikavramnanetlikkazandrma dklarnvegenellikledebalamntekniinideolojikkarakterindeyaratabileceidnm lerigzardettiklerinisylemekmmkndr.Bunoktadazellikleskandinavyenikurum salcokulununalmalarndandestekalarak,ynetimbilgisininnitelerarasndayolculu usrasndaideolojikkimliindebalamabalbazdeiiklikleryaanabileceiiddiaedil mektevebufarkllamalarynetimtekniklerininkoulbamlideolojiklemeteziolarak adlandrlmaktadr.Fikirlerbenzerkltrleresahipbirbirimdendierinebykbirolaslk latransfereyaknbirgeiyapacandan,gelecektebukonudaalacakolanaratrmac larnbykldefarklbalamlarasahipbirimlerarasndayaanacakfikiraksrasnda, ynetim tekniinin ideolojik yapsnda bir deiim yaanp yaanmadn test etmeleri dahaanlamlolacaktr. KAYNAKA
AbrahamsonE.veFombrun,C.J.(1994),Macrocultures:DeterminantsandConsequences,Acad emyofManagementReview,19,728755. Alvesson, M. (1987), Organizations, Culture, and Ideology, International Journal of Management andOrganization,17(3),418. Alvesson, M. ve Willmott, H. (1992), On the Idea of Emancipation in Management and Organiza tionalStudies,AcademyofManagementReview,17(3),432464. Ax,C.veBjornenak,T.(2005),BundlingandDiffusionofManagementAccountingInnovationsThe CaseoftheBalancedScorecardinSweden,ManagementAccountingResearch,16,120. Bilgin,N.(2003),SosyalPsikolojiSzl:KavramlarveYaklamlar,stanbul:BalamYaynclk. Booth, C. (1998), The Problems and Possibilities of Reflexivity in Strategy, Electronic Journal of Radical Organisation Theory, 4(1). http://merlin.mgnt.waikato.ac.nz/ejrot/Vol4_1/booth.pdf., (Eriim:05.02.2009). Carr,A.(2000),CriticalTheoryandtheManagementofChangeinOrganizations,JournalofOrgan izationalChange,13(3),208220. Collins,E.C.(1992),QualitativeResearchAsArt:TowardaHolisticProcess,TheoryintoPractice, 31(2),181186. Erlingsdottir,G.veLindberg,K.(2005),Isomorphism,IsopraxismandIsonymism:Complementaryor CompetingProcesses?,LundInstituteofEconomicResearchWorkingPaperSeries. Fairclough,N.(1992),DiscourseandSocialChange,Cambridge:Polity.
784
Fien, J. (2002), Advancing Sustainability in Higher Education: Issues and Opportunities for Re search,InternationalJournalofSustainabilityinHigherEducation,3(3),243253. Hammersley,M.(1997),OntheFoundationsofCriticalDiscourseAnalysis,LanguageandCommu nication,17(3),237248. Hartley,J.(1983),IdeologyandOrganizationalBehaviorInternationalStudiesofManagementand Organization,13(3),734. Kaplan,R.S.veNorton,D.P.(1992),TheBalancedScorecardMeasuresThatDrivePerformance, HarvardBusinessReview,JanuaryFebruary,7179. Knights,D.veMorgan,G.(1991),CorporateStrategy,Organizations,andSubjectivity:ACritique, OrganizationStudies,12(2),251273. Knights,D.veMorgan,G.(1995),StrategyundertheMicroscope:StrategicManagementandITin FinancialServices,JournalofManagementStudies,32(2),191214. Lai,K.,Weerakoon,T.S.veCheng,T.C.E.(2002),TheStateofQualityManagementImplementa tion:ACrossSectionalStudyofQualityOrientedCompaniesinHongKong,TotalQualityMan agement,13(1),2938. Lather, P. (1992), Critical Frames in Educational Research: Feminist and PostStructural Perspec tives,TheoryIntoPractice,31(2),8799. Lervik,J.E.veLunnan,R.(2004),ContrastingPerspectivesontheDiffusionofManagementKnowl edge:PerformanceManagementina Norwegian Multinational, ManagementLearning,35(3), 287302. Levy,D.L.(2003),StrategyAsPower:APoliticalEconomyApproach,CriticalManagementStudies Conference,LancasterUniversity. Levy,D.L.,Alvesson,M.veWillmott,H.(2003),CriticalApproachestoStrategicManagement,Eds. M.AlvessonveH.Wiltmott,StudyingManagementCritically,London:Sage,92110. Mardin,.(1993),deoloji,stanbul:letiimYaynlar191. Morris,T.veLancaster,Z.(2006),TranslatingManagementIdeas,OrganizationStudies,27(2),207 233. zen,.,(2002),ToplamKaliteYnetimininTrkiyedeYenidenKurgulanmas:KoulBamlTrde lemeTezininBirTesti,AmmedaresiDergisi,35(1),10542. zen, . ve Berkman, . (2007), CrossNational Reconstruction of Managerial Practices: TQM in Turkey,OrganizationStudies,28(6),825851. zen, . ve zen, H. (Baskda), Peasants Against MNCs and the State: The Role of the Bergama StruggleintheInstitutionalConstructionoftheGoldMiningFieldinTurkey,Organization. Pettigrew, A. (1979), On Studying Organizational Cultures, Administrative Science Quarterly, 24, 570581. Phillips,M.E.(1994),IndustryMindsets:ExploringtheCulturesofTwoMacroOrganizationalSet tings,OrganizationScience,5(3),384402. SahlinAndersson,K.veEngwall,L.(2002),(Der.).Theexpansionofmanagementknowledge:Carri ers,flows,andsources,California:StanfordBusinessBooks. Shrivastava,P.(1986),IsStrategicManagementIdeological?,JournalofManagement,12(3),363 377. Suzuki, Y. (2005), The Adaptation of Western Management Ideologies: The Revised Capitalism of KeizaiDoyukaiinPostwarJapan,InternationalJournalofJapaneseSociology,14,7083. Thomas, P. (1998), Ideology and the Discourse of Strategic Management: A Critical Research Framework, Electronic Journal of Radical Organization Theory, 4(1), http://merlin.mngt.waikato.ac.nz./ejrot/Vol4_1/thomas.pdf,(Eriim:05.02.2009). Weiss,R.M.veMiller,L.M.(1987),TheConceptofIdeologyinOrganizationalAnalysis:TheSociol ogyofKnowledgeortheSocialPsychologyofBeliefs?,TheAcademyofManagementReview, 12(1),104116. Yldrm, A. ve imek, H. (2005), Sosyal Bilimlerde Nitel Aratrma Yntemleri, 5. Bask, Ankara: SekinYaynlar.
785
KURUMSALDSKURUNRASYONELTEMELLER:YENKURUMSALKURAM BALAMINDARASYONALTETARTIMASI
BelksZKARA AfyonKocatepeniversitesi,ktisadive dariBilimlerFakltesi bozkara@aku.edu.tr KerimZCAN AfyonKocatepeniversitesi,ktisadive dariBilimlerFakltesi kozcan@aku.edu.tr
Yenikurumsalkuram,kurumlara,sembollere,ritellereyaptvurguilekimileritarafndan postmodern(Scott, 1993)kimileri tarafndankltreluzantlar olan bir yaklam(Holm, 1995) olarak deerlendirilmekte ve yine ynetim tarihine ilikin analizlerde ynetim d ncesininardlolarakbirbiriniizleyenrasyonelnormatifdnemselliinde,kltrelkonu larn arlk kazand normatif kutupta konumlandrlmaktadr (Abrahamson, 1997). Bu almannsorunsal,rasyonelokulundndatutulmasnaramenkurumsalkuramnreto riininrasyoneltemelleredayandntartmaktr. rgtlerin kurumsal evreler iinde yerleik olduu fikri ciddi bir ekilde ilk olarak yeni kurumsal kuram tarafndandile getirilmitir. Buna grekurumsal kuram rgtlerin zerk ve rasyonel aktrler olduu eklindeki kavramlara kar rasyonel okulun ihmal ettii ku rumlaraodaklanarak(Holm,1995)kurumsallamaolgusunurgtteorisinetayangr lerinbtn(Zucker,1987)olarakbilinmektedir.Yenikurumsalkuramagre,rgtlerden yalnzca mal ve hizmet retmeleri deil ayn zamanda toplumsal evrenin beklentilerine uymalarbeklenir. Yeni kurumsal kurama kadarki birok dnce okulu tarafndan rgtler hedeflerini ger ekletirmeye alan rasyonel birimler olarak grlyor ve belirli amalar gerekletir mekzerebilinliolarakkurulmusosyalbirimlerolaraktanmlanyordu.rgtlerednk buperspektifrasyonelbaktemsiletmektedir.Aksistemyaklamylargtteorisiartk odana d evreyi almaya balam ve zellikle 1970lerden sonra kurumsalc yazarlarn tezleridikkatekmitir.Selznickin1950liyllardakidncelerinitakipederek1970lerde ortayakanyenikurumsalkuramyazarlar,rgtlerinkaynakvemeruiyetkazanmakiin d evredeki toplumsal kurumlara adapte olmak eklinde refleksler gelitirdiklerini ileri srmtr. Bylelikle bir anlamda baklarn rgt iinden rgt dna doru evrilmesi rasyonel aktr modeline ilikin kavramlatrmalar nispeten zayflamtr. nk rasyonel niyetlerineolursaolsunrgtselaktrlerinrgtsnrlayanveekillendirendevreleri kontrol edemeyecekleri tartlm ve tam bu noktada kurumsal kuramn argmanlar nemli birer aklama arac haline gelmitir. Buna gre kurumsallama dsal kurumsal faktrlertarafndanbelirlenenbirsreolarakgrlmvergtlerindsalbelirsizliklerle baedebilmekzereevreninkurumsalyapsylauyumluhalegelmelerininsonucuolarak deerlendirilmitir. Bu sre makro dzeyde ilediinden dier rgtleri de iine almakta ve tm rgtlerin benzer ekilde refleksler gstermesini salayarak rgtler aras bir yaknlama (convergence)salamaktadr.rgtlerinyapvedavranlarnnbirbirinedoruyaklamas ve sonuta ortak bir kmenin iinde homojenlemesini iaret eden bu olgu ebiimlilik (isomorphism)(DiMaggiovePowell,1983;MeyerveRowan,1977)olaraktanmlanmak tadr. rgtler arasndaki bu benzeme, yeni kurumsal kurama gre, kurumsal evreye uyumsalamakiinverilentepkilerinkolektifbirbtnolarakortayakmaktadr.rgt
786
lerinkurumsalevredengelenbasklardorultusundayapveeylemlerini,dierrgtlerle benzerolarakekillendiriyorolmasaslndargtlerinkurumsalevrelerinyetkisindegibi grnen meruiyeti ve gerekli kaynaklar kazanarak ayakta kalma gdsnn bir sonucu olarakdeerlendirilmektedir. tebunoktadakurumsalkuramnenazndansylemeyansyanrasyonalitegerilimido maktadr. Ebiimlilik srecine dahil olan rgtlerin, kurumsal evrenin dinamikleriyle uyumluolmaihtiyacmeruiyetkazanmavekaynaklardanpayalmagdsndenkaynak landna gre son tahlile bu refleks rasyonel bir eylem deil midir? Eer rasyonel bir eylemsencekidnemdnceokullarnnrasyoneleilimindenhanginoktadaayrlmak tadr?Kurumsalkuramnrasyonaliteyeyklediianlamfarklbirperspektifimiyanstmak tadr?almannamacbusorularbalamndayenikurumsalkuramnrasyonaliteyleolan balarn tartmaktadr. Daha ok kavramsal bir ierik tayan tartma betimleyici analiz yntemiyle irdelenecektir. ncelikle rasyonalite kavram aklanmaya allacak daha sonradakurumsalkuramlarasyonalitearasndakiilikitartlacaktr. Rasyonalitevergtler 17.ve18.yzyldakilisevedinkartbakasiinkullanlanrasyonalite,metafizikleilgili aklamalara yervermeyenbir dnyagrn niteliyordu. Bu sekler ereveden nce, rasyonaliteninkkleriniantikafelsefesindebulmakmmkndr.Latinceratiokkn dengelenkavramnyanndaaynkktentretilenaklclkaklsaluslamlamalarndeerve nemineinanmakeklindetanmlanabilirvebuanlamdabatgeleneindebununilkn csSokratesolmutur(Cottingham,1995: 1011).AncakAydnlanmadnemiylebirlikte rasyonaliteKartezyenfelsefedeifadesinibulan(cogitoergosum)dnselbirparadigma haline gelirken; sanayi dnemiyle de toplumsal pratie yaylmtr. Endstrinin geliimi rasyonelprensiplerlehareketedenrgtleridourmuvebudnemlebirlikterasyonalite sosyalsistemingeliiminde(zamanmekandzenlemeleri,detaylhesaplaradayanankarar vermemekanizmalarile)dzenleyicibirroloynamtr. Burada kastedilen rasyonalitenin arasal ya da Weberyan (formal) rasyonalite olduunu belirtmek gerekir. Rasyonaliteye ilikin farkl perspektif ve tanmlamalarn (bilisel, bilim sel,psikolojikvs)nemlitartmalardourduuhattarasyonaliteyireddedengrlerinde olduu bilinmektedir. Rasyonaliteye ontolojik boyutuyla itiraz eden grlerin yannda (Feyerabend,1995;Horkheimer,1986;Adorno,2009)rasyonaliteninniteliineilikinfarkl kavramsallatrmalar da vardr. Simon (1952, 1978, 1979)n snrl rasyonellik tanm literatrdebyketkidouranrasyonaliteeletirilerindenbiridir.Ancakrgtselrasyonel liinrgtkuramndakikarlnnWeberyanrasyonaliteolduukabuledilenbirgrtr. zellikle brokratik rgtlerin, arasal rasyonalitenin (Weberyan/formal rasyonalite) so mut ifadesi olarak sembolletii sylenebilir. Nesnel karar verme mekanizmalarna, gayr ahsiilikileredayalprensipleriylebrokratikrgtlersosyalyapnnrasyonellemesinde arasalbirroloynamtr(Reed,1992). Arasal ya da formal rasyonalite Weberin rasyonel burjuva kapilazminde geer ve d nce, insanvekaynaklarnarasaletkinlikadnasistematikorganizasyonunuiareteder (Smelser, 1998). Weberin teorik, pratik ve zc (substantaive) rayonalite tanmlarndan farkl olarak, formal rasyonalite tanm, sanayilemeyle snrl bir yaam alanna balanr. Formal rasyonellikte evrensel kural, kanun ve dzenlemeler referans gsterilerek ara ama ynl rasyonel hesaplar ve davranlar merulatrlr. Bylece kararlar kiiye zel olmayan(gayriahsi)birformdaalnr(Kalberg,1980).BunagreWeberinformalrasyo naliteolaraktanmladtrrgtlerikapsayanbirrasyonalitekavramdr.Sanayilemeyle
787
birlikteartanrgtlervergtlyaamWeberiniaretettiikural,kanunvedzenleme lerinbelirleyiciliiiindeortayakanbirrasyonelanlaygetirir. Brokrasiyle birlikte klasik ynetim dncesine ve 1970lere kadar takipeden rgt ku ramlarnaegemenolanWeberyanrasyonaliteanlaynagre,rgtlerinrasyonelaktrler olduu ve kararvermesrelerinde amacaulatracak yollarn seiminde duygularn, de erlerin,ideolojilerinnedenolacasapmalarnleyenetkinaralarayneldiklering rlyordu. 1970lerin sonunda kurumsal kuramla birlikte rgtsel rasyonellie ilikin g rlerindikkatekenbirfarkllkkazandgrlecektir.nceMeyerveRowan(1977)takip eden yllarda Di Maggio ve Powell (1983) rgtlerin yap ve eylemlerinin i evrelerinin taleplerindenokkurumsalevrelerininmitleriniyansttnilerisrmlerdir.rgtle rinsosyalgerekliegreyaplandniaretedenbugrler,rgtlerinteknikbiretkin likkaygsndanoksosyalbirmeruiyetzeminiaradilerisrmektedir.Dierbirifadeyle rgtler, Weberyankararvermeilkelerineuymakyerineevrelerindekikurumsalmitlere uymaktadrlar (comform). Meyer ve Rowan (1977) rgtlerin kurumsal evrelerinin ger ekliine uygun hareket etme abasn trensel konformizm olarak adlandrmaktadr. Bunagrergtlerinseimlerirasyonelolmaktantekonformisttir.Trenselkonfor mizminnedenidemeruiyetsalamakvekaynaklardanpayalmaktr.Buyzdendergt lergittikebirbirinebenzemekteveebiimliolmaktadr. tebunoktakurumsalkuramailikinbirgeriliminiaretigibidurmaktadr.DiMaggiove Powelln (1983: 147) ifadesiyle (rgtlerde) yapsal deiim gittike daha az piyasa mekanizmas ve etkinlik ihtiyacyla ynlendirilmektedir. Bunun yerine rgtleri daha da benzetiren ama etkinletirmeyen sreler ilemektedir. te bu sre kurumsallama srecidir. Ancak rgtleri ebiimli klan konformizmin nedeninin meruiyet ve kaynak salamaolmasrasyonaliteadnabirelikigibidurmaktadr.Meruiyetvekaynaksala madaWeberyanrasyonalitetanmnauygunmotivasyonlardr.Ohalderasyonelbirteme ledayananbukonformizminaslaklayabiliriz? GeniRasyonelletiricievreler,BirleikAktrlerveKolektifRasyonalite Yukarda da ifade belirtildii gibi rgtn varln meru klan dier bir ifade ile rgtn devamlln salayan ve rgte kaynaklardan yararlanma frsat veren sreler rasyonel eylemlermi gibi grnmesine ramen, kurumsal kuram rgtlerin ebiimliliini teknik rasyonelliin dnda, sosyolojik bir bakla trensel bir konformizm olarak sunmaktadr. Kurumsaldiskurahakimolansembol,mit,kltr,etkileimgibikavramlarkuramnrasyo nalitedenuzakbirparadigmacorafyasndakonumlandngstermektedirzaten.Ancak yinediskurunenyaygnkavramlarndanbiriolanebiimliliinnedenleriolarakgsterilen meruiyet salama, hayatta kalma, kaynaklardan pay alma motivasyonlar rasyonel bir ierik tamaktadr. Dolaysyla kurumsal ebiimlilik sosyal gerekliin etkileimsel bir sonucu mu yani konformizm midir, yoksa rasyonel bir eylem midir? Bu elikiye ilikin cevabikimaddedezetleyebiliriz. Birincisi burada kurumsal kuramn diskurunun, poplasyon ekolojisinin argmanlarna yaklatn gryoruz. Poplasyon ekolojisinde olduu gibi evrenin ayklama gc ve evrenin aktif bir konum kazanmas rgt evre karsnda boyun emeye sevketmektedir. evrenin belirleyici g olduu byle bir durumda, benzerlie yol aan konformizm, rasyonel bir eyleme dntrmektedir. Benzer bir yorumu Alles ve Cabrera (2006)nnmeruiyetetkinlikkartlnailikinsorgulamasndadagrmekmmkndr. Meruiyetveetkinliktemeldergtlerisaranikifarklevreninktsolarakgrlmekte dir: kurumsal evre ve teknik (rasyonel) evre. rgtlerin kurumsal ve teknik boyutunu ayrmadakullanlankavramlardanbirigevekbalanmlktr(loosecoupling)(Meyerve
788
Rowan,1977;OgawaveScribner,2002).Gevekbalanmlk,rgtnunsurlararasnda teknikrasyonelliinolmaddzenikarakterizeedenbiraratr.Dierbirifadeylegevek balanmlkrgtn,meruiyetkazanmakadna,bazdurumlardayapveileyiiarasn dakibateknikrasyonelliinaleyhinesonulanacakekildegevetmesiyadazayflatmas dr.Bylecergtrasyonelliktenuzaklaramameruiyetkazanarakkurumsallar.Rasyo nelperspektiftenbakldnda,rgtlerbelirlihedeflereulamakiinkurulurveetkinola bilmek iin buna uygun teknolojiyi salar ve idari yapy olutururlar. Rasyonel, yani sk balanm sistemler, otoriteyi idari birimlere verir, yneticileri astlarnn ilerini ekillen dirmekvedenetlemekzereyetkilendirir.Vebununlabirliktehedeflereulatracakalter natifaralarretenbirrasyonelyolizlerler.Ancakkavramniaretettiigibi,rgtlerte melteknolojilerininetkinliiniartrmakyerinedevredekietkileenlerikarsndameru iyet kazanmak iin formal bir yap uyarlayabilirler. Bunu yapnca rgt, evreden gelen atantaleplerekarlkvermekadna,formalyapsnvefaliyetleriniayrtrryadadier birifadeylegevekbalanmbiryapyadnr(MeyerveRowan,1977). AllesveCabrera(2006),kurumsaldiskurailikinbefarklparadokstanbiriolarak,merui yetetkinlikkartlndilegetirmitir.Kurumsalkuramnrasyonelkuramlarla(ilemmali yeti,stratejikbak)birletirilerekrgtlerindahakolayanlalacannerdiklerialma larnda,rgtlerinevresinianlayp,yorumlayarakuygundavranlargelitirmelerinireka betiavantajasndan(strateji)deerlendirmilerdir.Ayrcaburadameruiyetveetkinli inatanamalarolmadn,yaylmasrecindemeruiyetinetkinliiizlediini,etkileen lerle(stakeholders)ilikilerdeiseetkinliinmeruiyetitakipettiinisavunmulardr. Konformizm rasyonalite paradoksunu uzlatrmada ikinci olarak, 1950lerden sonra Weberyanrasyonaliteyerinekolektifrasyonalitenin(DiMaggiovePowell,1983),iletme evreleri yerine de daha geni evrelerin (Meyer, 1994) iletmeleri etkisi altna aldn belirtebiliriz.Rasyoneleylemdahagenievrelerdetasarlamaktavergtleredayatlmak tadr.Bylecebaskyauyan(conformity)rgtaslndarasyonelbirseimeuymaktadr. Dahagenievrelerlencelikledahagenianalizbirimlerikastedilmektedir.Dahaspesifik belirtmekgerekirsebunlardanbiridnyagenelindekitoplumlarveonunegemenkuralve ideolojileri ile bunlar oluturan rgt ve mesleklerdir. kinci olarak, kadn haklaryla ilgili gelimelergibievrenselideolojivebilimseldoktrinlerdir.ncolarakda,aynnedenler ya da yaylmasreleriyle dnyalkelerinibiraraya getiren ve deiikliklerinyaylmasn salayan dzenlemeler akla gelmektedir. Meyer (1994), bu geni balam dnerek ekil1degrldgibisondanbaadoruileyengenelbirkurumsalmodelnermitir. Modelin ilk unsuru tekil anlamda rgtn kurumsallamasn iaret eder. rgtn yap, kimlikveeylemlerininrasyonellemievrelerdekurumsallamolanablonlardanolu tuuvebuunsurun(yap,kimlikvefaaliyet)evreyebal(dependence)olduklarndan dolay muhtemelen birbirleriyle gevek balanm olduklar vurgulanr (loosely coupled). Modelinikinciunsurundaiaretedilen;rgtselyap,kimlikvefaaliyetlerikurumsallam gelere balayan rgt doumlar, lmleri, rgtsel meslek gruplarnn birlemesi gibi ak nedensel bantlardr ve bunlar rgtsel yaplar etkileyebilir. Bu iki unsur Meyere grekurumsallamasreciyleilgiliaratrmalarnmerkezinioluturmaktavearatrmalarn arlklbirksmbuikialandayaplmaktadr.Geriyekalandahamakrodzeydekiikiele man(3ve4)dahaazaratrmayakonuolmuturvederinlemesineincelenmesigerekmek tedir.
ekil1.GenelKurumsalModel
4.evresel rasyonalizasyo nunkkleri Kaynak:Meyer,1994:s.33 3.Rasyonelle mievrenin boyutlar 2.rgtlemeyi etkileyenmeka nizmalar 1.Kurumsalla mrgtselyap
789
nc unsur olan rasyonellemi evreler ilk iki unsurda tartlan etkilerin kaynan temineder.Meselargtseluygulamalarbelirleyenkuralyadaideolojilerdekideiimler, rgtlerin ebiimli olarak deimesine yol aar. Ulus devletlerin uyguladklar rejimler, bilimselyadateknokratikdoktrinlerveDiMaggioilePowellin(1983)belirttiigibidevlet vemesleklerbugenievrelerinbazyzleriolarakkarmzakar.Diertaraftan,drdn c unsur asndan bakldnda, makrososyolojik sreler rasyonellemi evrelerin geli imini etkiler ya da kontrol eder. Bu evresel perspektife gre evre rasyonelletirici bykbiraktrhalinegelmekteveyadirekbrokratikkurallarlayadaglendirilmipiyasa motivleriylergtlerikontroletmektedir. Meyer(1994)rasyonelletiricigenievrelerinoluumundaikialannetkiliolduunuileri srer. Birisirgtlerinbireysel yelerininhak ve statlerinin olgunlamas; ikincisiise r gtselkarmaklnyaylmasdr.Buikisidednyaleindeyaylmaktavednyatoplumu evreselrasyonelliinoluumundaenyaygnmantksalalaninaetmektedir.Buradadn yatoplumuylanoktaiaretedilmektedir.Birincisi,rgtlerin,birliklerinvedoktrinlerin oluturduuortakhedefleriolankolektifbirsistem(Birlemimilletlergibi);ikincisiblge sel,ulusalvehattaulusaltrgtlerinindierdnyargtleriylearalarndakibalardanve paylalan evrensel doktrinlerden oluan sosyal sistem; ncs alt birimler arasnda giderekartanilikialardr.Gelienbilgiiletiimteknolojilerisayesindebualarbirdnya toplumuyaratmayayetmektedir.Bubalamdadnyagenelindebirrasyonelkltroluur vebukltrnoluumundabilim,ulusdevletlervekatmanlamrgtselyaplarnemli birroloynar(Meyer,1994:4041). zetolarakrasyonalitebireyselaktrlerdendahagenievreleredorukaymtr.Devlet vemeslekkurulularrasyonelletirenevrelerintemelbirimleriolarakdikkatekmektedir. Dier bir ifadeyle rasyonalite 1950lerden sonra kolektif bir kimlik kazanmtr ve geni kurumsal evreler rasyonelletirici aktrler olarak rol oynamtr (Di Maggio ve Powell, 1983).Rasyonaliteninmikrodanmakroyakayyadadierbirifadeylebireyselrasyonel liktenkolektifrasyonelliedorugenilmeesiTrkiyebalamndadagrlmektedir.Daha genibirevreolaraktanmlanabilecekolanhedeftekiAvrupaBirliineyeolmaabas, lkeyebirokalandayenistandartlargetirmektedir.Eitimdensala,sanayisektrnden hizmet sektrne, tarmdan ticarete kadar birok alanda kurumsallam rasyonel mit olarak kabul edilebilecek standartlardr bunlar. Bir st evre olan uluslar aras balamda retilen bu standartlara uyma lkeye AB srecinde meruiyet kazandracak olan d kay nakl rasyonel eylemin erevesini oluturmaktadr. Mesela gda sektrnde getirilen bir okstandarthattabununokspesifikbirrneiolankokoreindurumukurumsallama balamndakltrelbireklemlenmegibikabuledilebilirdi.Oysagenievrenininaettii rasyonellik alt aktrleri determinist bir ebiimlilie srklemitir. Dolaysyla eylemin temelibireyselrasyonelliktenkolektifrasyonelliekayarken;kolektifrasyonelliinkurucu
790
larolanstevrelereyleminynnyinerasyonelliktemelindebelirlemekteancakeyle minlkelerhattaktalardzeyindekiyaygnlburasyonelzkurumsalbirkonformizm halinedntrmektedir. Sonu rgtsel ebiimlilik konformist bir refleks mi, yoksa rasyonel bir eylem midir sorusuna odaklananalmannulatsonularmaddelerhalindeuekildezetlemekmmkn dr: - Ebiimlilikkonformistbirolguolarakkabuledilsebile,modernizmin,rgtlyaamn ve rasyonalitenin k noktas olan bat dnyasnn en nemli hedefi olan rasyonel ilerleme(Abrahamson,1996;Meyer,1994)onurasyonelbirolguyadntrmekte dir. Dolaysyla rgt evreye adapte olmak iin dier rgtlerle ebiimli olsa bile, rasyonelbirevreyeadapteolduuiinrasyonelynndnakmamaktadr.Dolay syla rasyonelite evreden rgte dayatlmakta ve bu balamda rasyonel eylem deterministikbirformabrnmektedir. - Rasyonel mitler olarak tanmlanan kurumlar dnya leinde tasarlanp ina edil mektedir. Bu,kurumlarndahageni bir evrede verasyonel birplandaoluturuldu unugstermektedir.BuanlamdarasyonellikDiMaggiovePowelln(1983)tespitet tii gibi zellikle 1950lerden sonra kitle iletiim aralar ve teknolojideki gelimeler sonucuartanetkileimlerinbirktsolaraktmdnyayiinealanbirevrekavram nnrasyonelletiricietkisindendomutur.Meselainsanhaklarvezelliklekadnlarn rgtlerdeki istihdam durumu ve alma koullaryla ilgili yaplan almalar batnn srekliilerlemehedefindekendinigsteren,kolektifrasyonelliketiketininilitirilebile ceibirortakfaydatasarmdr. - Bununla birlikte bu almada kastedilen rasyonaliteyi Weberin formal rasyonellik kavramna yakn kabul edip sadece rgtl yaamla snrlandrmak ve yaamn dier alanlarnbunundndatutmakdahadorugrnmektedir.nkbugnhalargtl yaamgetirensanayilemeyigerekletirememitoplumlariinrasyonaliteninben zerbirieriktadnsavunmakyanlolabilir. - Batdnyasndatasarlananburasyonelplangenievrelerinortayakardbirleik aktrlerkanalylayaylmaktavekolektifrasyonelliktebubirleikaktrlernemlirol oynamaktadr.MeyerveRowann(1977)belirttiigibiilikialarkarmaklatkave evrenin kolektif rgtsel yaps gelitike kurum olarak kabul edilen rasyonel mit lerinsaysveetkinliiartmaktadr.Hemulusaldzeydehemdeuluslararasdzeyde bunugrmekmmkndr.zelliklekresellemeylebirliktesnrlarnkalkmas,ulus lararasaktrlerikolektifrasyoneleyleminkurucularhalinegetirmitir.BirlemiMil letler,NATO,AvrupaBirlii,DnyaSalkrgt,Dnyaalmargtgibibirokak tr rasyonel eylemi kolektif planda belirlemekte ve standartlar, kurallar, ilkeler, d zenlemeler eklinde kltrel btnln birer paras haline getirmektedir. Bu ba lamda rgtler deterministik olarak geni evrelerin belirledii rasyonel mitlere uy maktadrkibukonformistbirangajmandaolsabalanlankltrrasyonelbirierikta maktadr.
KAYNAKA
791
Abrahamson,E.(1996),ManagementFashion,AcademyofManagementReview,21(1),254285. Abrahamson,E.(1997),TheEmergenceandPrevalenceofEmployeeManagementRhetorics:The Effects of LongWaves, Labor Unions, and Turnover, 1875 to 1992, Academy of Management Journal,40(3),s.491533. Adorno,W.A.(2009),KltrEndstrisi,(ev.N.lnervd),stanbul.:letiimYaynlar. Alles, M. F.; Cabrera, R. V. (2006), Reconciling Institutional Theory with Organizational Theories: How Neoinstitutionalism Resolve Five Paradoxes, Journal of Organizational Change Manage ment,19(4),s.503517. Cottingham,J.(1995),Aklclk,(ev.:BlentGzkan),stanbul:SarmalYaynevi. DiMaggio, P. J. ve Powell, W. W. (1983), The Iron Cage Revisited: Institutional Isomorphism and CollectiveRastionalityinOrganizationalFields,AmericanSociologicalReview,48,147160. Feyerabend,P.(1995),AklaVeda(ev.ErturulBaer),stanbul:AyrntYyaynlar. Holm, P. (1995), The Dynamics of Institutionalization: Transformation Processes in Norwegian Fisheries,AdministrativeSciencesQuarterly,40,398422. Horkheimer,M.(1986),AklTutulmas,(ev.OrhanKoak),stanbul:MetisYaynlar. Kalberg,S.,(1980),MaxWebersTypesofRationality:CornerstonesfortheAnalysisofRationaliza tionProcessinHistory,TheAmericanJournalofSociology,85(5),11451179. Meyer, J.W.ve Rowan,B. (1977), InstitutionalizedOrganizations:FormalStructuresasMyth and Cerenony,AmericanJournalofSociology,83(2),340363. Meyer,J.W.(1994),RationalizedEnvironments,Ed.Scott,W.RichardveMeyer,J.W.,Institutional EnvironmentsandOrganizations,SagePublications,London,2854. Ogawa, R. T.; Scribner, S. P. (2002), Leadership: Spanning the Technical and Institutional Dimen sionsofOrganizations,JournalofEducationalAdministration,40(6),576588. Olsen,J.P.(2001),GarbageCans,NewInstitutionalismandStudyofPolitics,TheAmericanPoliti calScienceReview,95(1),191198. Reed,M.I.(1992),TheSociologyofOrganizations,London:Harvester. Scott,W.R.(1993),RecentDevelopmentsinOrganizationalSociology,ActaSociologica,36,6368. Simon, H. A, (1952), Comments on the Theory of Organizations, The American Political Science Review,46(4),11301139. Simon,H.A.,(1978),RationalityasaProcessandasaProductofThought,TheAmericanEconomic Review,68(2),116. Simon,H.A.(1979),RationalDecisionMakinginBusinessOrganizations,TheAmericanEconomic Review,69(4),493513. Smelser, N. J. (1998), The Rational and the Ambivalent in the Social Sciences: 1997 Presidential Adres,AmericanSociologicalReview,63(1),116. Zucker,L.(1987),InstitutionalTheoriesofOrganization,AnnualReviewsofSociology,13,443464.
792

793
36.Oturum

KiilerarasatmazmeYaklamlarndaKontrolOdannRol H.NejatBASIM,FatihETN,CemHarunMEYDAN Kiilik ve Demografik Deikenler Kapsamnda Trk Tipi Mzakere Tarz ArayveKltrelBalamdaBirDeerlendirme AhmetERKU,smailTOKMAK rgtselAdaletAlgsrgtselVatandalkDavranlikisindeTatmi nininAraclkRol H.NejatBASIM,HarunEEN
794
KLERARASIATIMAZMEYAKLAIMLARINDAKONTROLODAININ ROL
H.NejatBASIM Bakentniversitesi SalkBilimleriFakltesi nbasim@baskent.edu.tr
ZET Bu almada, iletiim srelerine odaklanan kiileraras atma zme yaklamlar ile kiisel bir deiken olan kontrol odann bu yaklamlarn benimsenmesinde herhangi etkisinin olup olmadnn aratrlmas amalan mtr.niversiterencilerindenoluanrneklemden(N=307)anketyntemiyleveritoplanmvedeerlendiril mitir.Eldeedilensonular,kontrolodannzmesrelerindenemliroloynadnvezellikleikontrolodakl kiilerinyapcveetkilizmsreleriasndanyzlemeyedahaoknemverdiklerini,geneldavransergile diklerini,atmayayaklatklarn,kendilerinidahaokatklarnveduygularndahafazlasergilediklerinigs termektedir. Anahtarkelimeler:Kiilerarasatma,atmazme,kontroloda.
FatihETN KaraHarpOkuluSavun maBilimleriEnstits fcetin76@yahoo.com
CemHarunMEYDAN KaraHarpOkuluSistem YnetimBilimleriBlm cmeydan@kho.edu.tr
1.GR Kiileraras atma, geimsizlii, uyumazl veya ahenksizlii ifade etmekle birlikte, bir tarafnulamayaaltamalarabakabirtarafnmdahaleettii,ktkaynaklarvebirbi riyle uyumayan amalar olan en az iki taraf arasndaki mcadele srecidir (Deutsch, 1973;HockerveWilmot,2001;Rahim,2002). Sosyalyaamiindehertrlgruplardakarlalankiilerarasatmalar,ihtiyavekar lardan, kii veya atmaya ilikin gemiten, atmann iinde yaand yapdan, kiisel deerlerden, iletiimsel srelerden, karlkl engellemelerden, uyumsuzluk ve gerginlik lerden, kayg duygularndan, dmanlktan veya olumsuz davurumlardan ortaya kabi len, birok nedeni iinde barndrabilmektedir (Barki ve Hartwick, 2001; Cahn, 1990; Canaryvd.,1995;CupachveCanary,2000;WallveCallister,1995).Buadankiileraras atmalar ilk bakta, olumsuz duygular beslenen ve gnlk yaamn en nemli sknt kaynaolarakgrleniletiimselsrelerbiimindegrlebilmektedir(Bolgervd.,1989; BolgerveShilling,1991). Dier yandan pozitif bir deiimi ortaya karma amacyla birok yeniliin ve yaratcln kayna da olabilen atmalar bu ynyle; karlkl ilikilerin gelimesine, yaratclklarn ortayakmasna,yenidncevefikirlerindomasna,iyikararvermevekarlklanlay n gelimesine, i performansnn artmasna ve kiilerin daha pozitif ve yapc olmasna katkda bulunabilen birok olumlu sonucun da temelinde yer almaktadr (Baron, 1991; Chen,2006;Chenvd.,2005;Deutsch,1973;KurtzbergveMueller,2005;Pelledvd.,1999; Pitt,2005;Rahim,2002). atmaya ynelik tm bu olumlu veya olumsuz sonular, atmann nasl algland ve zmne ynelik hangi yaklamlarn sergilendiiyle yakndan ilikilidir. Bu dnce, olumlu ve yapc sonular asndan atma zme kavramn n plana karmaktadr. atmazme,varolanuyumazlnsonaerdirilmesikonusundakistratejilerinvurgulan d ve sorunlara ynelik zmn uzlama ile eit tutulduu bir sreci ifade etmektedir (JandtvePedersen,1996;Rahimvd.,1992). Literatrde atma zmne ynelik birok yaklam ortaya konmaktadr. Rekabeti ve ibirliki(Deutsch,1973),atmayabalanmavekanma(Knudsonvd.,1980)biiminde ikiboyutluyaklamlarnyannda;pasifdolayl,btnletiricivebltrc(Sillars,1980)
795
veyazmynelimli,hkmetmeveyzlememe(PutmanveWilson,1982)biiminde boyutlu yaklamlar da bulunmaktadr. Ayrca, zorlama, problem zme, uzlama ve ka nma (Philips ve Cheston, 1979) biiminde drt boyutlu yaklamlar ile Ynetsel Izgara Teorisinden(ManagerialGridTheory)ortayakan;yzleme,yumuatma,kanma,zor lama ve uzlama (Blake ve Mouton, 1964) biiminde veya zellikle kiinin kendisine ve karsndakineynelikilgisiasndan,rekabet,uyma,ibirlii,kanmaveuzlama(Rahim, 1983)biimindebeboyutluyaklamlarnolduugrlmektedir. Ortayakonantmbuyaklamlarda,ounluklailetiimsrecisonularnnveyataraflarn karlarnn vurguland grlmektedir. Kiileraras atmalarn karlkl bir etkileim s reciolduu,ayrcabusrecinkiileriniindebulunduukltr,ortamveyakiiselyaplar gibibirokbalamdandaetkilendiidikkatealnrsa,iletiiminbusretekirolnplana kmaktadr. Bu dorultuda atma zme srelerinde kltrel ve bireysel farkllklar dikkate alarak, iletiim srecine odaklanan dier bir zm yaklam, yzleme, ge nel/zel davran, yaklama/kanma, kendini ama ve duygusal ifade gibi boyut lardanolumaktadr(Goldstein1999). Anlamazlnortadankaldrlmasnaynelikatlanilkadmolanyzleme,atmalarda kiilerinkartaraflayzyzegelmearzularnifadeetmektedir.Geneldavran,kiilerin kendileriniherortamdarahathissettiklerini,olduugibidavrandklarngsterirken;zel davran, kiilerin davranlarn ya tam olarak sergileyemediklerini ya da yalnzca belirli ortamlardasergileyebildiklerinigstermektedir(Goldstein1999).Kiilerin,atmaygenel anlamdanaslalgladklaryladorudanilikilibirboyutolan,yaklama/kanmayakla mise,kiilerinatmayakartutumlarnaiaretetmektedir.Yaklama,atmayyapc, olumluvehogrlkarlayarak,atmayayaklamalarn;kanmaiseykcveolumsuz karlayarakatmadankatklarngstermektedir.Kendiniamaatmazmesre lerinde, taraflarn rollerini, gemilerini, gelecee ynelik arzu ve isteklerini ortaya koya rak,kiilerinkendilerinikarsndakilerenedereceatklarnbelirtirken;duygusalifade, atmasrelerindeduygularrahatbiimdesergilemenin,zmekatkyapacadn cesinden hareketle (Bodtker ve Jameson 2001), duygular sergileme derecesini ortaya konmaktadr. Yukardaifadeedilenzmyaklamlarnnbenimsenmesi,kltrel,ortamsal,ilikiselve kiiselbirokfaktrebalolarakdeiebilmektedir.Bubalamda,kiilerindavranlarile beklentileriarasndakiilikiyiortayakoyankontrolodadncesikiiselbirfaktrolarak; davranlar ile sonrasnda elde edecei pekitireler (dl veya ceza) arasnda bir iliki olduunu dnen kiilerle, byle bir ilikinin olmadn dnenler arasnda, davran farkllklarnngrlebildiinigstermektedir. Bu dorultuda kontrol oda, ksmen kltrel etkilerle ekillenen kiisel gemiin, genel lemi bir pekitirecin olma olasl hakknda belirli beklentilere yol at, varsaymna dayanmaktadr. (Rossier vd., 2005; Rotter, 1954). Baz kiiler,davranlar ile pekitireler arasnda bir ilikinin olduunu varsayarak, pekitirelerin kendi davranlar tarafndan kontroledildiinidnerekikontrolodaklolaraktanmlanrken;bylebirilikininolma dn, pekitirelerin kendisi dnda bir g tarafndan kontrol edildiini dnen kiiler ise d kontrol odakl olarak tanmlanmaktadrlar (Twenge vd., 2004; Oliver vd., 2006; Rotter,1954). Pekitirelerinkaderin,ansnveyakendileridndakibazglerinkontrolndeolduunu dnendkontrolodakllarn,evrezerinedenetimlerininolmadndnmeleri,bu kiilerin daha pasif ve kendilerine ve dierlerine daha az gvenen kiiler olduklarn (LoosemoreveLam,2004;Silvestervd.,2002),genelanlamdakendileriniyetersizhisset
796
tikleri, edilgen, kukucu ve dogmatik olduklar ve bunun sonucunda anksiyete, stres ve depresyon seviyelerinin daha yksek olduu (Ashby vd., 2002; Yaan vd., 2007) grl mektedir. kontrol odana sahip bireyler ise kendilerine olan olaylardan kendilerini sorumlu tut maktavepekitirelerinkendikontrollerindeolduunudnmektedir(Rotter,1954:25). Buadanikontrolodakllar,baarl,etkili,atlgan,giriimci,gvenlivebamszkiilerdir (Silvester vd., 2002; Loosemore ve Lam, 2004). Ayrca akademik olarak daha baarlar, yarma ortamlarnda daha stn ve toplumsal olaylarda daha aktif olmaktadrlar (Andersonvd.,2005). Kiileraras atma durumlarnda i kontrol odakl kiilerin btnletirici atma zme yaklamlar oluturduklar gzlemlenirken, d kontrol odakl kiilerin atmadan kan mac bir tutum sergiledikleri gzlemlenmektedir (Canary vd., 1988). Evlilik ilikilerine ba kldnda;ikontrolodaklkiilerin,evlilikleilgiliproblemlerinizmededahaaktifabalar gsterdikleri(szldavranlarvb.)bunakarndkontrolodaklkiilerin,kendidavran larnnnemliolmadndndvekiilerarasilikilerdedahapasifbirtutumsergile dikleri grlmektedir (Doherty, 1981). Benzer biimde arkadalk ilikilerinde, i kontrol odaklkiiler,kiilerarasilikilerkurmakiinalmaktavebuilikilerdeortayakanprob lemleridahaaktifyollarkullanarakzmektedirler.Bunakarndkontrolodakllar,iliki deyaananproblemlerekardahapasiftutumlartaknmaktavekiilerarasilikilerinolup olmamasynndeokfazlaabagstermemektedir(Morry,2003). Grldgibibelirlibeklentilerdorultusundakiilerinatmasrelerindekidavranla rndadafarkllklargrlmektedir.Buanlaylabualmannamac,atmazmesre lerindekontrolodannrolnnortayakarlmasdr.Eldeedilecekbulgular,hangikont roldncesinesahipkiilerinatmazmesrelerindehangiyaklamlarbenimseyebi leceiniortayakararak,zellikleorganizasyonlarasndanetkinveyapczmeulaa bilecek kiilik profilinin ortaya karlmas anlamnda nem tamaktadr. Dier yandan yapcveolumluzmlereulamadakiilerarasiletiimsreciiindekidavranlaraodak lanlmas;literatrdekizmyaklamlarndanfarklolarak,mevcutalmannayrcaln ortayakoymaktadr. 2.YNTEM 2.1.rneklem Aratrmann rneklemini Ankarada renim gren 307 niversite rencisi oluturmak tadr.Katlmclarn180ikadn(%58.6),127sierkektir(%41.4).Yalar18ile26arasnda deimekteolupyaortalamas20.56dr(Ss=1.69). 2.2.lmAralar Kiileraras atma zme Yaklamlar lei: Kiileraras atma zme yaklamlar lei Goldstein (1999) tarafndan gelitirilmi olup, Arslan (2005) tarafndan Trkeye uyarlanmtr. lek yzleme, zel/ genel davran, duygusal ifade, yakla ma/kanmavekendiniamaolarakadlandrlanveherbiri15maddeylellen5alt faktrden olumaktadr. Toplam 75 maddeden oluan ve 5li likert tarznda hazrlanm olan lein her faktrnden alnan yksek puanlar; kiilerin atma srelerinde daha fazla yzletiklerini, kendilerini atklarn, duygusal ifade sergilediklerini, genel davran gsterdiklerini ve atmaya yaklatklarn gstermektedir. Mevcut almada Amos 6.0 program ile yaplan dorulayc faktr analizi sonular geerlilii iin yeterli kant sala maktadr (2/df=1.83, RMSAE=.40, CFI=.92, TLI=.91). Ayrca lein alt faktrlerinin CronbachAlfagvenirlikdeerleri.72ile.81arasndadeitiigrlmtr.
797
KontrolOdalei:KiilerinkontrolodaklarnlmekamacylaRotterin(1966)D Kontrol Oda lei kullanlmtr. Trkeye uyarlamas Da (1991) tarafndan yaplm olanlektetoplam29maddeolmaklabirlikte,yksekpuanlardkontrolodainancn daki art gstermektedir. Mevcutalmada lein Cronbach Alfa gvenirlikdeeri .74 olarak bulunmutur. Ayrca lein geerlilii iin Sosyal Karlatrma lei (ahin ve ahin,1992)kullanlmvearalarndakikorelasyon.213(p<.01)olarakhesaplanmtr. 3.BULGULARVETARTIMA almada ncelikle kiileraras atma zme yaklamlar ve kontrol oda arasndaki ilikileri belirlemek amacyla korelasyon analizi yaplmtr. Analiz sonular iin Tablo1e bakldnda; kontrol oda ile zm yaklamlarndan yzleme (r=.323, p<.01), ge nel/zel davran (r=.282, p<.01), yaklama/kanma (r=.251, p<.01), kendini ama (r= .247,p<.01)veduygusalifade(r=.295,p<.01)yaklamlarylatersynlilikilerinolduu grlmtr. Buna gre, kontrol oda puan azaldka; kiilerin daha ok yzletikleri, genel davran sergiledikleri, atmalara yaklatklar, kendilerini daha ok atklar ve dahafazladuygusalifadegsterdiklerisylenebilir. Tablo1.DeikenlerArasndakiKorelasyonlar
(1) (2) (3) (4) (5) (6) Kontrolodapuan Yzleme Genel/zeldavran Yaklama/Kanma Kendiniama Duygusalifade (1) 1 .323** .282** .251** .247** .295** (2) 1 .134* .181* * .175* * .282* * (3) 1 .227** .036 .013 (4) 1 .120* .054 (5) 1 .271* * (6) 1
N=307,(*)p<.05,(**)p<.01
Dahasonraherbiratmazmeyaklamayrayrelealnarak,buyaklamlardakontrol odannnekadarlkbirrololduununortayakarlmasamacyla,hiyerarikregresyon analizleriyaplmtr.Buaamada,nceliklekatlmclarnyavecinsiyet gibideikenleri ilkaamadaanalizesokularakdemografikdeikenlerinetkilerikontroledilmi,ikinciaa madakontrolodapuanlaranalizesokulmutur. Regresyon analiz sonularnda ise yzleme yaklamnn toplam varyansnn %11.3lk ksmnn (=.307, p<.001), Genel/zel yaklamnn %9.4lk ksmnn (=.260, p<.001), Yaklama/kanmayaklamnn%7.9lukksmnn(=.225,p<.05),Kendiniamayakla mnn%7.7likksmnn(=.219,p<.01)veduygusalifadeyaklamnn%10.1likksmnn (=.280,p<.001)kontrolodaileyordanabildiigrlmtr. Eldeedilenbulgularsrayladeerlendirildiinde;yzlemeyaklamiini kontrol odakl kiilerin,zmesrelerindeyzlemedavrannbenimsedikleri;dkontrolodaklkiile rinise,yzlemedenkatklargrlmektedir.Davranlarsonucundaeldeedilencezalar veyadlleri;kaderin,ansnveyakendileridndakibazglerinkontrolettiinidnen dkontrolodaklkiilerinyzlemedavrannbenimsememeleri,bukiilerinevreze rindedenetimlerininolmadndnmelerisonucu,dahapasifvekendilerinevedierle rinedahaazgvenenkiilerolarak(LoosemoreveLam,2004;Silvestervd.,2002);kendile
798
rini daha yetersiz hissetmeleri, anksiyete, stres ve depresyon seviyelerinin daha yksek olmas(Ashbyvd.,2002;Yaanvd.,2007)gibizellikleritamalarylaaklanabilir. Dieryandan,atmannolumluveyapczmnderoloynayandierbirfaktr,kiile rinbusrelerdesergiledikleridavranlarndarahatolmalardr.Bubalamdabazkiiler, zelliklearabuluculukgibincbirkiininvarlndabile,zmesrelerindekendilerini rahat hissederek, genel davran sergilerken; bazlar bu durumlarda, zeldavran sergi lemektedirler. zellikle nc kiilerin bulunduu atma srelerinde, kiilerin rahat olabilmelerininentemelkoulundanbirisi,kiileringenelolarakkendilikalglarvezsayg seviyelerinin yksek olmasdr. Bu balamda, i kontrol odakl kiilerin daha genel; d kontrolodaklkiilerindahazeldavransergiledikleriynndeeldeedilenbulgular,d kontrolodaklkiilerinkendilikalglamalarndasorunlaryaad,kendilerinidahaolumsuz grdkleri(Yaanvd.,2007),artanizofrenvedepresyonilebirlikte,zsaygseviyeleri nindedahadkolduu(Goodmanvd.,1982)dnldnde;bukiilerinnedenz mesrelerinderahatolamadklarnaklarniteliktedir. Kiilerin atma ve atma zme srelerini genel olarak nasl algladklaryla ilgili bir yaklamolanyaklama/kanmafaktrnebakldnda;yineikontrolodakllarnolumlu veyapczmlerasndanzmesrelerindeatmayayaklatklar;dkontrolodakl larn ise atmadan kandklar belirlenmitir. kontrol odakl kiilerin, etkili, atlgan, giriimci ve bamsz olmalar (Silvester vd., 2002; Loosemore ve Lam, 2004), toplumsal olaylardadahaaktifolmalar(Andersonvd.,2005)gibizellikler,bukiilerinnedenat ma srelerine yaklatklarn gsteren zelliklerdir. Ayrca yaplan baz almalarda elde edilen bulgular, i kontrol odakllarn atmaya yaklatklarn; d kontrol odakllarn ise atmadankatklarnortayakoyarak(Canaryvd.,1988),bualmadaeldeedilenbulgu lardesteklemektedir. atma srelerinde yapc sonulara ulama konusunda, dier bir yaklam taraflarn kendileriniamalardr.Kendiniama,atmasrelerindekiilerinrollerini,gemilerini, ihtiyalarnvegeleceeynelikamalarnkarsndakineifadeetmeleridir.Kiilerinkont rol dnceleri ele alndnda, i kontrol odakl kiilerin d kontrol odakl kiilere gre atma zme srelerinde kendilerini daha fazla atklar ortaya kmtr. Bu bulgu, i kontrol odakl kiilerin atlgan ve kendine gvenen kiiler olmalar (Loosemore ve Lam, 2004)yannda,anksiyetevedepresyonseviyelerinindahadkolmas(Ashbyvd.,2002; Yaan vd., 2007) ve kiileraras ilikilerde ortaya kan problemleri zmede daha aktif abalar gstermeleri (Doherty, 1981; Morry, 2003) konularnda elde edilen bulgularla tutarllkgstermektedir. Olumluzmeyaklamlarndanbirisiatmasrelerindeduygusalifadelerinsergilenme sidir.Duygularatmayolduukadaratmazmeyidebesleyenenerjilerolarakkar mza kmaktadr. rnein samimi bir zgnlk, atmalar hafifletebilmekte, nleyebil mektevebuynylezmesrelerindedeaktifroloynamaktadr.Duygusalifadesergi lemekonusundaeldeedilenbulgu;kiilerinkontroldncelerinegreduygularnsergi leme konusunda da farkllatklarnn ortaya kmasdr. Bu balamda etkili, atlgan, giri imci(Silvestervd.,2002;LoosemoreveLam,2004)olmalaryanndaiselmotivasyonlar yksek olan (Fazey ve Fazey, 2001) i kontrol odakl kiiler, atma zme srelerinde duygularndahafazlasergilemeeilimindeolurken;dkontrolodaklkiilerinduygularn gizleme eiliminde olduklar ortaya kmtr. D kontrol odakl kiilerin kiileraras iliki lerdedahapasifbirtutumlarsergilemelerivekiilerarasilikilerinolupolmamasynnde ok fazla aba gstermemeleri (Doherty, 1981; Morry, 2003),bu kiilerin atma zme
799
srelerindeolumluveyapczmlerasndannedenduygularngizlediklerinidestekler niteliktedir. 4.SONU Bu almada elde edilen temel sonu, kltrel, ortamsal, ilikisel faktrlerin yannda bir kiisel faktr olan ve kiilerin davranlar ile beklentileri arasndaki ilikiyi ortaya koyan kontrolodann,kiilerarasatmazmesrelerindenemliroloynadnngrlme sidir.Bubalamdaikontrolodaklkiilerinatmazmesrelerindedahaolumlu,etkili ve yapc yaklamlar benimsemeleri ynndeki bulgular, organizasyonlarda karar verme srelerinekatksalayabileceidnlmektedir. Bunun yannda elde edilen sonular aratrmann rneklemi ile snrldr. Ayrca atma zmeyaklamlarnndahaiyiaklanabilmesi,buyaklamlaraetkiedenkltrel,ortam salveilikiselfaktrlerindeortayakarlmasnabaldr.Bubalamdanicelvenitelolarak farkl zelliklere sahip rneklemlerle yaplacak almalar daha genellenebilir sonulara ulalabilmesiasndannemtamaktadr. KAYNAKA
AndersonA.,J.HattieveR.J.Hamilton(2005),LocusofControl,SelfEfficacy,andMotivationinDifferent Schools:IsModerationtheKeytoSuccess?EducationalPsychology,25(5),517535. Arslan, C. (2005), Kiileraras atma zme ve Problem zme Yaklamlarnn Ykleme Karmakl Asndanncelenmesi,SelukniversitesiSosyalBilimlerEnstits,YaynlanmamDoktoraTezi. Ashby,J.S.,T.KottmanveK.Draper(2002),SocialInterestandLocusofControl:RelationshipandImpli cations.TheJournalofIndividualPsychology,58(1),5261. Barki,H.veJ.Hartwick(2001),InterpersonalConflictandItsManagementinInformationSystemDevel opment,MISQuarterly,25(2),195228. Baron, R.A. (1991), Positive Effects of Conflict: A Cognitive Perspective, Employee Responsibilities and RightsJournal,4(1),2536. Blake, R. R. ve J. S. Mouton (1964). The Managerial Grid: Key Orientations for Achieving Production ThroughPeople,Houston:GulfPub.Co. Bodtker,A.M.veJ.K.Jameson(2001),EmotioninConflictFormationandItsTransformation:Application to Organizational Conflict Management, International Journal of Conflict Management, 12(3), 259 276. Bolger,N.veE.A.Schilling(1991),PersonalityandtheProblemsofEverydayLife:TheRoleofNeuroticism inExposureandReactivitytoDailyStressors,JournalofPersonality,59(3),355386. Bolger,N.,A.Delongis,R.C.KesslerveE.A.Schilling(1989),EffectsofDailyStressonNegativeMood, JournalofPersonalityandSocialPsychology,57,808818. Cahn, D. D. (1990), Intimates in Conflict: A Communication Perspective, New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates. Canary,D.J.,E.M.CunninghamveM.J.Cody(1988),GoalTypes,Gender,andLocusofControlinManag ingInterpersonalConflict,CommunicationResearch,15(4),426446. Canary,D.J.,W.R.CupachveS.J.Messman(1995),RelationshipConflict:ConflictinParentChild,Friend ship,andRomanticRelationships,ThousandOaks:SagePublications. Chen, G., C. Liu ve D. Tjosvold (2005), Conflict Management for Effective Top Management Teams and InnovationinChina,JournalofManagementStudies,42(2),277300. Chen, M. (2006), Understanding the Benefits and Detriments of Conflict on Team Creativity Process, CreativityandInnovationManagement,15(1),105116. Cupach,W.R.veD.J.Canary(2000),CompetenceinInterpersonalConflict,WavelandPres,s.279. Da,.(1991),RotterinDKontrolOdaleinin(RDKO)niversiterencileriinGvenirliive Geerlii,PsikolojiDergisi,7(26),1016. Deutsch,M.(1973),TheResolutionofConflict,NewHavenandLondon:YaleUniversityPres. Doherty,W.J.(1981),LocusofControlDifferencesandMaritalDissatisfaction,JournalofMarriageand theFamily,43(2),369377.
800
Fazey,D.M.A.veJ.A.Fazey(2001),ThePotentialforAutonomyinLearning:PerceptionsofCompetence, MotivationandLocusofControlinFirstyearUndergraduateStudents,StudiesinHigherEducation, 26(3),345361. Goldstein, S. B. (1999), Construction and Validation of a Conflict Communication Scale, Journal of Ap pliedSocialPsychology,29(9),18031832. Hocker,J.LveW.W.Wilmot(2001),InterpersonalConflict,BenchmarkBoston,MA:McGrawHill. Jandt,F.E.veP.B.Pedersen,(1996),ConstructiveConflictManagement:AsiaPacificCases,SagePublica tions. Kaushal, R. ve C. T. Kwantes (2006), The Role of Culture and Personality in Choice of Conflict Manage mentStrategy,InternationalJournalofInterculturalRelations,30,579603. KnudsonR,A.Sommers,S.Golding(1980),InterpersonalPerceptionandModeofResolutioninMarital Conflict.JournalofPersonalityandSocialPsychology,38,751763. Kurtzberg, T. R. ve J. S. Mueller (2005), The Influence of Daily Conflict on Perceptions of Creativity: A LongitudinalStudy.TheInternationalJoumalofConflictManagement,16(4),335353. Loosemore,M.veA.S.Y.Lam(2004),TheLocusofControl:ADeterminantofOpportunisticBehaviourin ConstructionHealthandSafety.ConstructionManagementandEconomics,22,385394. Morry, M. M. (2003), Perceived Locus of Control and Satisfaction in Samesex Friendships, Personal Relationships,10,495509. Oliver,J.E., P. E.Jose,veP.Brough(2006),ConfirmatoryFactorAnalysisoftheWorkLocusofControl Scale,EducationalandPsychologicalMeasurement,66,835851. Pelled, L.H.,K. M.Eisenhardt,veK.R.Xin(1999),Exploringthe BlackBox:AnAnalysisofWorkGroup Diversity,ConflictandPerformance,AdministrativeScienceQuarterly,44,128. Phillips, E. ve R. Cheston (1979), Conflict Resolution: What Works?, California Management Review, 21(4),7684. Pitt,M.(2005),ADynamicModelofStrategicChangeinGrowthorientedFirms,StrategicChange,14, 307326. Putnam,L.L.VeC.E.Wilson(1982),CommunicativeStrategiesinOrganizationalConficts:Reliabilityand Validity of a Measurement Scale, Ed. M. Burgoon, Communication Yearbook, Newbury Park, CA: Sage,629652. Rahim,M.A.(1983),AMeasureofStylesofHandlingInterpersonalConflict,AcademyofManagement Journal,26(2),368376. Rahim,M.A.(2002),TowardaTheoryofManagingOrganizationalConflict,TheInternationalJournalof ConflictManagement,13(3),206235. Rahim,M.A.,F.E.Garrett,veG.F.Buntzman(1992),EthicsofManagingInterpersonalConflictinOrgani zations,JournalofBusinessEthics,11,412439. Rossier,J.,D.Dahourou,veR.R.Mccrae(2005),StructuralandMeanLevelAnalysesoftheFiveFactor ModelandLocusofControl:FurtherEvidenceFromAfrica,JournalofCrossCulturalPsychology,36, 227246. Rotter,J.B.(1954),SocialLearningandClinicalPsychology,NewYork:PrenticeHall. Rotter, J. B. (1966), Generalized Expectancies for Internal Versus External Control of Reinforcements, PsychologicalMonographs,80,128. Sillars, A. L. (1980), Attributions and Communication in Roommate Conflicts, Communication Mono graphs,47(3),180201. Silvester,J.,F.M.AndersonGough,N.R.Anderson,veR.Mohamed(2002),LocusofControl,Attributions andImpressionManagementintheSelectionInterview,JournalofOccupationalandOrganizational Psychology,75,5976. ahin, N. H, N. ahin (1992), Adolescent Guilt, Shame and Depression in Relation to Sociotropy and AutonomyToronto,Canada:WorldCongressofCognitiveTherapy,Haziran1721. Twenge, M. J., L. Zhang, ve C. Im (2004), It's Beyond My Control: A CrossTemporal MetaAnalysis of IncreasingExternalityinLocusofControl,19602002,PersonalityandSocialPsychologyReview,8(3), 308319. Wall, J. A. ve R. R. Callister (1995), Conflict and Its Management, Journal of Management, 21(3), 515 558. Yaan,N.,A.M.Snbl,.B.Ycalan(2007),MzikBlmrencilerininBenlikmgeleriveDenetim Odaklarnnncelenmesi,SelukniversitesiSosyalBilimlerEnstitsDergisi,22,243262.
801
KLKVEDEMOGRAFKDEKENLERKAPSAMINDATRKTPMZAKE RETARZIARAYIIVEKLTRELBALAMDABRDEERLENDRME
AhmetERKU KaraHarpOkuluDekanl, Sis.Yn.Bil.Bl. aerkus@yahoo.com
ZET Mzakeresrecinivesonularnetkileyenfaktrlerdenbirisidebireylerinmzakeretarzlardr.Kltrdebireyle rin mzakere tarzlarnda etkili deikenlerden bir tanesi olarak dikkat ekmektedir. Bu kapsamda almada kltrelbalamdaTrktipimzakeretarznailikinzelliklerinnelerolduu belirlenmeyeallmtr. kifarkl rneklemzerindeyaplanaratrmada,bireylerinmzakeresrecindegenelolarakibirlikiyaklambenimse dikleri, dorudan iletiimi tercih ettikleri ve zaman hassasiyetlerinin yksek olduklar grlmtr. Kiilik ve de mografik deikenler kapsamnda ise uyumluluk kiilik zelliinin mzakere faktrleri zerindeki etkili olduu belirlenirken,cinsiyetinriskalmadavranetkilediitespitedilmitir. AnahtarKelimeler:Mzakeretarzlar,kltr,kiilik,Trktipimzakeretarz.
smailTOKMAK KaraHarpOkuluDekanl, Sis.Yn.Bil.Bl. itokmak@kho.edu.tr
1.GR Kreselleen dnyada, gerek uluslararas alandaki gerekse i yaamndaki anlamalarda, ibirliklerinde, ortaklklarda, sorunlarn ve uyumazlklarn zlmesinde mzakerelerin baroloynadgrlmektedir.Ancakmzakerelerkarmakbirsrecesahiptirvebirok farklfaktrnbusreierisindeetkiliolduubilinmektedir.Bufaktrlerdenennemlile rindenbirisi dekltrdr.Bilindii gibi kltrbatabireylerindavranlar, tutumlar,de erleri olmak zere birok konuyu etkilemektedir. Nitekim mzakere konusuna ynelik almalarda,zelliklekltrlerarasmzakerevefarklkltrlerdekimzakeretarzlarnn karlatrmasna ynelik aratrmalarn sayca fazla olduu ve zel bir yere sahip olduu grlmektedir. Dnyaekonomisindeszsahibiolmakisteyenlkemizinzellikleuluslararasiyaamnda baarl olmas kresel anlamda rekabet artlarna uyum salamas ile mmkndr. Bu balamda ok uluslu iletmeler arasnda yaplan anlamalar, grmeler veya ilikilerde mzakerekavramnnnplanakt,bununtesindebelirleyiciolduusylenebilir.Kl trlerarasmzakerelerdebaarlolmannilkartkltrelfarkllklarbilmek,amabunun ncesinde zellikle kendimize ait farkllklar bilmek ve anlamaktan gemektedir. Ancak, yurt dnda farkl kltrlere ait mzakere tarzlarnn belirlenmesine veya kltrler aras farkllklarn aratrlmasna ynelik almalarda, Trk kltrne ilikin almalarn yok denecekkadarazolmasdikkatekmektedir.Trktipimzakeretarznailikinbilgilerise genelliklegzlemleredayanmaktaveokdarkapsamdaincelenmektedir.Bunedenlen celikleTrktipimzakeretarznnbelirlenmesininvedevamndafarklkltrlekarlatr malar yaplmasnn nemli olduu dnlmektedir. Bu kapsamda almada, kltrel balamdaTrktipimzakeretarznailikinzelliklerincelemealtnaalnrken,buzellikle reetkiedeceidnlenkiilikvedemografikdeikenlerinetkileridebelirlenmeyeal lmtr.
Bubildiridekidnceleryazarlaraaitolup,TSKningrleriniyanstmamaktadr
802
2.KLTRVEMZAKERE Bireylerinmzakeresrecindekidavranlarnetkileyenbirokfarkldeikenbulunmak tadr.Ancakkiilik/demografikzellikler,kltrvemzakereartlarbudeikenlerdenen nemlileriolarakdikkatekmektedir.Adlere(1991)grezellikleuluslararasmzakere lerde en nemli deiken kltrdr. Yaplan aratrmalar da kltrler aras farkllklarn, mzakere tarzlarna, mzakere srecine ve sonularna nemli etkilerinin olduunu gs termektedir(Volkema,1997;Salucuse,1998;FraserveZarkadaFraser,2002;LinveMil ler,2003;Ma,2007) Gerekten de mzakereciler arasndaki kltrel farkllklar sre ierisinde bir ok sorun yaratabilmektedir. rnein kltrel farkllklar iletiim srecinde yanl anlalmalara ne den olabilirken, ayn zamanda mzakerecilerin kar tarafn davranlarn farkl yorumla malarna yol aabilir. Bunun yan sra kltrel farkllklar mzakere srecinin eklini ve sreteki bazkurallarda deitirebilir. Ancakkltrelfarklklarn en nemli etkisinin bi reylerin mzakere tarzlarnda yaratt farklklar olduunu sylemek yanl olmayacaktr (Salucuse,1999). Bu balamda uluslar aras dzeyde yaplan i mzakerelerinde mzakerecilerin kltrel farkllklaranlamasveyorumlamasbirzorunlulukolarakgzkmektedir.Kukusuzulusla rarasmzakerelereilikinyaplacakplanlamalardadakltrelfaktrlerindikkatealnmas gerekmektedir. Bu kapsamda zellikle kltrel farkllklara ilikin hangi faktrlerin esas alnacasorusuaklagelmektedir.nkkonukltrelfarkllklaroluncabirokfaktrn etkiliolduusylenebilir. Bukonudayaplmalmalardafarklfaktrlerindikkatealndgrlmektedir.rnein Lewicki vd. (2004), Foster (1992)n almasna dayanarak sekiz faktrn kltrler aras mzakerelerdeetkiliolduunudnmektedir.Bunlar;mzakerelerebakas,mzake recilerinseimi,mzakerecilerarasndakiilikiler,iletiim,zaman,riskalglamas,bireycilik veyatoplulukuluk,anlamalarnekliolaraksralanmaktadr.Salucuse(1999)isemzake releri etkileyecek kltrel farkllklar 10 balk altnda incelemekte ve her bir faktr iki farklztkutupierisindedeerlendirmektedir.Bufaktrler;mzakereamalar,mzakere srecindedavranlar,kartarafayaklamtarz,iletiimtarz,zamanhassasiyeti,duygula rgsterme,anlamametni,anlamayaulamaekli,takmmzakeresindekararvermeve riskalmaeklindesralanmaktadr. Yukardayaplandeerlendirmelerndakltrelfaktrlerinmzakeresrecivesonu lar zerindeki etkilerinin belirlenmesi asndan, ncelikle kltrel balamda mzakereci tarzlarnn belirlenmesi nem kazanmaktadr. Kukusuz farklklarn ortaya konmasyla birliktezelliklekltrelnedenlerdendolayortayakacaksorunlarnenazindirilmeside mmkn olacak, zellikle kresel i yaamnda younlaan rgt ii ve rgt dndaki mzakerelerin etkinliine faydalar olacaktr. Bu nedenle belirgin bir Trk tipi mzakere tarzna ilikin zelliklerinin belirlenmesinin ve farkllklarn aklanmasnn nemli katklar salayacadnlmektedir. Bununyanndamzakeretarznetkileyenfaktrlerdenbirisidekiiliktir.Kiilikzellikleri bireylerinbirokdavrannetkilediigibi,mzakeretarzlarnvedavranlarndaetkile yebilecei sylenebilir. Nitekim yaplan aratrmalar bu dnceyi desteklemektedir. te yandankiilikyanndaya,cinsiyet,i tecrbesigibibazdemografikdeikenlerindebi reylerinmzakeretarznnetkilediibilinmektedir.Bukapsamdakltryanndakiilik,ya, cinsiyet gibi deikenlerin mzakere tarzlar zerinde etkileri olabilecei dnldn den, bu deikenlerin de mzakere tarzlarndaki etkileri inceleme altna alnmtr. Bu kapsamdaaratrmasorularyleifadeedilebilir:
803
DierkltrlerdenfarklolarakbelirginbirTrktipimzakeretarzvarm dr? KltrelbalamdaTrktipimzakeretarznailikinzelliklernelerdir? Kiilik, ya, cinsiyet gibi deikenlerin Trk tipi mzakere tarz zerindeki etkilerinelerdir? 3.ARATIRMANINYNTEM 3.1.rneklem Aratrma iki farkl rneklem zerinde yaplmtr. lk rneklem kamuda bir eitim kuru munda,eitlidnemlerdekiiselgeliimveynetimeitimlerekatlanzelvekamusek tralanlaroluturmaktadr.Aratrmayatoplam357kiikatlmtr.Katlmclarnyala r 2353 arasnda olup, ya ortalamas 34.72dir.%25.1 (N=90) bayan, %74.9(N=268) er kektir.Ortalamaitecrbesi12.03yldr.kincirneklemisebiryksekretimkurumun darenimlerine devam edenmeslekyksek okulu rencileri oluturmaktadr. Aratr mayatoplam311rencikatlmtr.rencilerinyalar1825arasndaolup,ortalamas 20.56dr.rencilerin%61.4(N=191)bayan,%38.6s(120)erkektir.%53.7si(N=167)1. snf,%46.3(N=144)ikincisnftr. 3.2.lmaralar MzakereTarzlarlei:Aratrmadakatlmclarnmzakeretarzlarnnbelirlenmesinde Salacuse (1998) tarafndan gelitirilen lek kullanlmtr. lekte bireylerin mzakere srecindekltrelolarakmzakeretarzlarnetkileyeceideerlendirilen10faktrbulun maktadr.Bufaktrlerindeerlendirilmesinde5noktalsemantikfarklarlei(ikikutuplu deiken)kullanlmtrBufaktrlervekullanlanlekdeerleriyledir:Mzakereama lar (1=szleme yapmaktr, 5=ilikiler gelitirmektir), mzakere srecinde davranlar (1=rekabetidir, 5=ibirlikidir), kar tarafa yaklam tarz (1=arkadaadr, 5=resmidir), iletiim tarz (1=dorudandr, 5=dolayldr), zaman hassasiyeti (1=yksektir, 5=dktr), duygular gsterme (1=yksektir, 5=dktr), anlama metni (1=ayrntl olmaldr, 5=genel olmaldr), anlamaya ulama ekli (1=ayrntdan genele olmaldr, 5=genelden ayrntya olmaldr), takm mzakeresinde karar verme (1=lider karar verir, 5=ortak karar verilir)veriskalma(1=yksektir,5=dktr)eklindesralanmaktadr.Ortalamalar,ana lizlerveeldeedilenbulgularailikindeerlendirmelerlekdeerlerizerindeyaplmtr. Kiilik Envanteri: Aratrmada katlmclarn kiilik zelliklerinin llmesinde, Goldberg tarafndangelitirilenUluslararasKiilikEnvanteri(InternationalPersonalityInventoryIPI) kullanlmtr(Goldberg,1999;Goldbergvd.,2006).Envanterlebireylerinbefaktrkiilik zellikleri (da dnklk, uyumluluk, sorumluluk, duygusal denge, aklk) belirlenmeye allmtr.Aratrmadaverilerbuenvanterin50maddelikksaversiyonuiletoplanmtr. Herbirkiilikzelliiilgili10,toplamda50maddebulunmaktadr.Cevaplar5lilikertlei ilealnmtr(1=KesinlikleYanl,5=KesinlikleDoru). alan rneklemi iin envantere yaplan gvenilirlik analizi sonucunda tm lein Cronbachalfagvenilirlikkatsays.87,rencirneklemiiin.82olaraktespitedilmitir. AyrcaaltfaktrlereilikinCronbachalfagvenilirlilikkatsaylarnnincelendiindealan rneklemiiin.69.87,rencirneklemiiinise.63.76arasndadeitiibelirlenmitir. Bukatsaylarkabuledilebilirdzeydedir. 4.BULGULAR AratrmasonucundaeldeedilenverilerinanalizindeSSPS15.0paketprogramkullanlm tr.Verilerinortalamalarvestandartsapmalaralnm,ayrcakorelasyonanaliziveaama l regresyon analizleri uygulanmtr. Deikenlere ilikin ortalama, standart sapma ve deikenlerarasndakikorelasyonkatsaylarTablo1deverilmektedir.
804
Tablo1.OrtalamalarveKorelasyonKatsaylar
Deikenler 1.Dadnklk 2.Uyumluluk 3.Sorumluk 4.Duygusaldenge 5.Aklk 6.Ama 7.Davran 8.Yaklamtarz 9.letiimtarz 10.Zaman 11.Duygular 12.Anlamaierii 13.Anlamatarz 14.Takmalmas 15.Riskalma ORTALAMA LAR al. r. 1 .32** .05 .34** .34** .11 .03 .08 .14* .01 24** .07 .06 .00 24** 3.28 3.38 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
3.89 4.13 .35** 1 .33** .07 .39** .05 .22** .16**.18**.18** .19* .10 .061 .26** .05 3.73 3.93 .23** .47** 1 3.20 2.84 .36 .37 .38
** ** ** ** ** ** **
.01 .29** .01 1
.08
.06 .07 .39** .05 .10 .03 .01 .17**
.024 .16** .02 .12* .05 .08 .06 .06 .05 .05 .16** 1 .07 .04 .12* .05 .17** .12* .14* .08 .07 .26** 1 .30** .16** .13* 1 .15** .05 .02 .10 .02 .08 .13* .10 .02 .08 .06 .15 .20** .03 **
3.52 3.61 .38 .49 .42 .25**
3.19 3.06 .06 .20 .06 .02 .05
3.95 3.47 .01 .21** .11 .04 .05 .32**
2.66 2.54 .08 .10 .04 .08 .01 .13* .19** 2.03 2.01 .12 .01 .08 .02 .05 .09 .01 2.00 2.05 .11 .07 .27
**
1 .15** .00 .17** .012 .066 .10 .05 .06 1 .19** .08 .15** .02 .03 .16** 1 .10 .05 .19** .01 .07 .15** 1 .01 .00 .05 1 .07
.03 .13 .05 .01 .02 .24** .08 .21** .06
2.95 2.71 .02 .03 .12 .19** .05 .12
1.91 2.42 .04 .03 .17** .01 .01 .04 .05 .09 .07 .18** .05 3.85 2.94 .01 .03 .01 .02 .06 .05 .13* .09 .05 .06
**
.14* .13* .19** 1 .05 .17** 1 .07 1
.08 .12
4.16 4.16 .01 .22 .08 .05 .01 .16* .26** .14* .11 .10 .11 .01 .12 2.59 2.56 .18 .01 .08 .12 .07 .01
**
.05
.04 .15* .16* .09 .05 .09 .03
*p<0.05,**p<0.01, NOT:Tablonunsoltarafndakikorelasyondeerlerialan,satarafndakileriserencirneklemineaittir.
Katlmclarn kiilik zellikleri incelendiinde hem alan rneklemi (ort. 3.89), hem de renci rneklemi (ort. 4.13) iin en yksek ortalamaya uyumluluk zelliklerinin sahip olduugrlmektedir.Genelolarakmzakeretarzlarnailikinortalamalarincelendiinde ise alanlarn (ort.4.16)ve rencililerin (ort. 4.16) mzakerelerde takm almasnda ortak karar vermeyi benimsedikleri, ayrca ibirliki davran (alan: ort.3.95, renci: ort.3.47)ierisindeolduklartespitedilmitir. Aratrmannikinciaamasndaeldeedilenverilereaamalregresyonanaliziuygulanm tr. Aamal regresyon analizinin ilk admnda modele cinsiyet ve ya deikenleri, ikinci admnda ise kiilik zellikleri eklenmitir. Analiz sonularna gre katlmclarn ya ve cinsiyete ilikin demografik zelliklerden sadece hem alan (= .17, p> .01), hem de rencirnekleminde(=.19,p>.001)cinsiyetdeikenin,mzakerefaktrlerindenrisk alma faktrn negatif ve anlaml olarak etkiledii belirlenmitir. Bu sonulara gre risk alma davrannn erkeklerde daha yksek olduu sylenebilir. renci rnekleminde ise ya deikeni ile ama (= .13, p> .05) ve davran (= .12, p> .05) faktrleri arasnda pozitif,yaklamtarz(=.12,p>.05)faktrarasndaisenegatifveanlamlilikilerbu lunmutur. Yalar byk olan renciler mzakerelerde iliki gelitirmek amacnda iken, ibirlikiyaklamtercihetmektedirler.Aynzamandaburencilerinkartarafayakla mnndagayriresmi,bakabirifadeylearkadaaolduugrlmtr. Aamalregresyonanalizininikinciaamasndademografikdeikenlerilebirliktekatlmc larn kiilik zellikleri analizlere dahil edilmitir. Gerek alan (= .19, p> .01), gerekse renci(=.18,p>.01)rnekleiminderiskalmadavraniledadnklkkiilikzellik leriarasndanegatifveanlamlilikilerbelirlenmitir.Busonularagredadnkbireyle rin mzakerelerde risk alma eilimleri daha yksektir. Ayrca dadnklkle duygular
805
gsterme(=.21,p>.01)arasndanegatifveanlamlbirilikibulunmaktadr.Dadnk bireylerduygularndahayounolarakgstermektedir. Uyumlulukkiilikzelliinin;alankatlmclarnama(=.30,p>.001),davran(=.29, p>.001)vetakmalmasna(=.32,p>.001)ilikinmzakerefaktrlerinipozitif,yakla mtarzna(=.21,p>.01)ilikinmzakerefaktrnisenegatifveanlamlolaraketkile diitespitedilmitir.rencilerasndanisedavran(=.26,p>.001),anlamatarz(= .15, p> .05 ) ve takm almasna (= .36, p> .001) ilikin mzakere faktrleri arasnda pozitif;yaklamtarz(=.26,p>.001)veiletiimtarzna(=.17,p>.05)ilikinmzakere faktrleriarasndaisenegatifveanlamlilikilertespitedilmitir.Busonularagreheriki rneklemasndandazellikleuyumlulukkiilikzelliinin;yaklamtarz,davran tarz vetakmalmasfaktrlerininnemlibiryordaycsolduusylenebilir.Uyumlulukkiilik zelliklerinesahipbireyler,mzakerelerdekartarafaarkadaayaklarken,ibirlikibir anlayiersindedirler.Aynzamanmzakerelerdetakmalmasndaortakkararvermeyi tercihetmektedirler. Sorumluluk kiilik zelliiilezamanhassasiyeti arasnda,hem alanrneklemi (= .31, p>.001),hemderencirneklemi(=.36,p>.001)asndannegatifveanlamlilikiler tespitedilmitir.Busonularykseksorumlulukzelliklerinesahipbireylerinmzakereler dezamanhassasiyetinindahayksekolduunugstermektedir.teyandanalanrnek lemindesorumlulukkiilikzelliiileanlamametni(=.23,p>.01),rencirneklemin deiseriskalma(=.15,p>.01),arasndanegatifveanlamlilikilerbulunmaktadr. Duygusaldengekiilikzelliiilemzakerefaktrleriarasndakiilikilerincelendiindeise, alan rneklemi asndan duygusal denge ile kar tarafa yaklam (= .17, p> .05) ve duygulargsterme(=.23,p>.001)arasndapozitifveanlamlilikiler,mzakeredavra nilenegatifveanlaml(=.16,p>.05)birilikibulunmutur.Duygusaldengezellikleri yksekalanlaribirlikiyaklamgsterirken,mzakeresrecindeduygularngsterme eilimleridedktr.Ayrcarencirneklemindesadeceamafaktr(=.15,p>.05) arasndapozitifveanlamlbirilikibelirlenmitir. Sonolarakyenilikilieaklkkiilikzelliiilemzakerefaktrleriarasndakiilikilerince lenmitir.alanrneklemiiinaklkkiilikzelliiilemzakeredekiamalar(=.20,p> .01)vetakmalmas(=.14,p>.05)arasndanegatifveanlamlilikilerbelirlenmitir. Yenilikilie aklk zellikleri yksek bireylerin mzakerede szleme yapmak eiliminde olduklar, ayn zamanda takm almasnda tek bana karar verme eilimi ierisinde ol duklar anlalmtr.renci rnekleminde iseyaklam tarzilepozitif(=.25, p> .001); davran (= .20, p> .01), takmalmas (= .20, p> .01)veriskalma(= .19,p> .01) faktrleriarasndaisenegatifveanlamlilikilertespitedilmitir.rencilerasndanise aklk zellikleri yksek olan rencilerin yaklam tarz daha arkadaa iken, ibirliki yaklam benimsedikleri ve risk alma davranlarnn daha yksek olduu grlmtr. Takm halinde mzakerelerde ise alanlarda olduu gibi tek bana karar verme eilimi iersindeolduklaranlalmtr. 5.SONUveTARTIMA yaamnnkarmaklnda,zelliklefarkllklarzmlemedeveortakbirzmeula mada alanlarnmzakereyeteneklerinin belirleyici olduu aktr. te yandankresel lemeilebirliktetoplumlararasyaknlamalarnartkltrelfarkllklarnplanakar m, kltrn mzakere srecindeki ve sonularndaki belirleyici etkisini artrmtr. Bu nedenle,zelliklekltrelbalamdaTrktipimzakeretarznnbelirlenmesininvekiilik,
806
cinsiyet,yagibideikenlerledeayrntlolarakortayakonulmasnn,iyaamndamza kerelerinplanlamasveuygulanmasaamalarnakatksalayabilir. BukapsamdaalmasonucundaTrktipimzakeretarznnbelirlenmesineyneliknem li bulgular elde edilmitir. Aratrma sonularna gre katlmclar; mzakerelerde hem ilikilerigelitirmek,hemdeszlemeyapmakamacylahareketettiklerini(ort3.19),an cak mzakerelerde her iki tarafn kazanaca zmler zerinde durduklarn (ort. 3.95) belirtmilerdir. zellikle resmi olmayan yollardan kar tarafla iliki gelitirmeye ynelik yaklamlardabugrdesteklemektedir.Ancakaratrmasonularnagrekatlmcla rn,dolayliletiimdenziyadedorudaniletiimibenimsemelerikltrelzelliklerimizden farklbirsonuolsadamzakereortamndaibirliisalamannveilikigelitirmeasnda nemlikatklarolabileceisylenebilir. Yksekzamanhassasiyeti(ort.2.00)dierbirzellikleolarakdikkatekmektedir.Mzake relerde bireylerin zaman konusuna dikkat etme eilimi ierisinde olduklar sylenebilir. Duygusalyndenisekatlmclarnksmenduygularnsaklamaeilimi(ort.2.95)ierisinde olduklargrlmektedir.Busonutakltrelzelliklerimizleuyumludur. Katlmclaranlamametnineilikinieriinayrntlolmasgerektiini(ort.1.91),mzake relerdeki grme srecinde ise ncelikle genel konular (ort. 3.85) ele aldklarn belirt mektedirler. Bu balamda genel konular ele alarak aslnda mzakerelere nceden belir lenmibirereveizmekvesrecebudorultudadevametmekamacndaolduklarsy lenebilir.Katlmclarnisemzakerelerderiskalmaeilimlerinispetenyksektir. Kltrel zellikler yannda mzakere davranlar zerinde kiilik zelliklerinin de etkili olduutespitedilmitir.Uyumlulukkiilikzelliinin,mzakerelerdekatlmclarnamala rn,davranlarn,yaklamtarzlarnvetakmalmasfaktrlerinietkilediibelirlenmi tir. Bu balamda uyumluluk zellikleri yksek olan bireyler iliki gelitirmek, ibirliki zmaramak,resmiolmayanilikilergelitirmekvetakmalmasndaortakkararvermek konusunadahayatknolduklargrlmtr.Bununyanndaykseksorumlulukzellikle rinesahipbireylerinzamanhassasiyetiierisindeolduklarveanlamametnindedetaylara nemverdiklerianlalmtr. Sonuolarakyukardatespitedilenzelliklerinnemlibirblmnnriskalmahari,kl trelzelliklerimizleuyumluolduusylenebilir.Bubalamdaeldeedilenbulgulardorul tusundadierkltrlerdenfarklolarakbelirginbirTrktipimzakeretarznailikinnem lisonulareldeedilmitir.Genelolarakaratrmasonundaortayakanmzakerecizellik leri sralandnda; ibirliki yaklam ierisinde hareket eden, hem ie hem de ilikileri gelitirmeyeynelik,kartarafaarkadaadavranan,dorudaniletiimiterciheden,duy gular ksmen gsterme eiliminde olan, zaman hassasiyeti yksek, anlama metninde detaylaranemverenancaksreierisindenceliklegenelkonularelealan,takmal masnayatknveriskalmaeilimindeolanbirmzakereciprofiliortayakmtr. KukusuzaratrmaikifarklrneklemzerindeyaplmolsadaTrktipimzakeretarzna ilikingenellemeyaplamaz.Ancak,bununyanndaikifarklrneklemdebirbirinebenzer sonularkmasTrktipimzakeretarznailikinnemliipularverdiisylenebilir.Bu kapsamdaalmannTrktipmzakeretarznndahakapsamlolarakaklanabileceive gelecekteyaplacakalmalariinyolgstericiolacadnlmektedir. KAYNAKA
Adair,W.L.veBrett,J.M.(2005),TheNegotiationDance:Time,Culture,andBehavioralSequences inNegotiation,OrganizationScience,Jan/Feb,16,1.
807
Fraser, C.ve ZarkadaFraser, A. (2002), An Exploratory Investigation Into Cultural Awareness and Approach to Negotiation of Greek, Russian and British Managers, European Business Review. 14(2),111. Chang,L.C.(2003),AnExaminationofCross_CulturalNegotiation:UsingHostedeFramework,The JournalofAmericanAcademyofBusiness,March. Goldberg, L. R. (1999), A BroadBandwidth, Public Domain, Personality Inventory Measuring The LowerLevelFacetsofSeveralFiveFactorModels,Eds.I.Mervielde,I.Deary,F.deFruyt,&F. Ostendorf,PersonalityPsychologyinEurope,Tilburg,TheNetherlands,TilburgUniversityPress, 7,728. Goldberg,L.R.,Johnson,J.A.,Eber,H.W.,Hogan,R.,Ashton,Michael,C.,Cloninger,C.R.veGough, H.G.(2006),TheInternationalPersonalityItemPoolandtheFutureofPublicDomainPersonal ityMeasures,JournalofResearchinPersonality,40,8496. HiltropJ.M.veUdall,S.(1995),TheEssenceofNegotiation,England:PrenticeHallLimited. Lewicki,R.J.,Saunders,D.M.veMinton,J.W.(2004),EssentialsofNegotiation,Newyork:McGraw HillIrwin. Lin, X. ve Miller, S. J. (2003), Negotiation Approaches: Direct and Indirect Effect of National Cul ture",InternationalMarketingReview,20,286303. Ma,Z.(2005),ExploringCrossCulturalDifferencesinConflictManagementStyles:ASinoCanadian Comparison,AnnualConferenceoftheAdministrativeSciencesAssociationofCanada,Toronto, 174191. Salacuse, J. W. (1998), Ten Ways that Culture Affects Negotiating Style: Some Survey Results, NegotiationJournal,July. Salucuse,J.W.(1999),InterculturalNegotiationinInternationalBusiness,GroupandNegotiation, May,8(3),217236. Volkema,R.(1997),PerceptualDifferencesinAppropriatenessandLikelihoodofUseofNegotiation Behaviors:ACrossCulturalAnalysis,TheInternationalExecutive,May/Jun,39(3),335.
808
RGTSELADALETALGISIRGTSELVATANDALIKDAVRANII LKSNDETATMNNNARACILIKROL
H.NejatBASIM Bakentniversitesi, SalkBilimleriFakltesi nbasim@baskent.edu.tr
ZET rgtseladaletalgs,alanlarnrgtselvatandalkdavranlarnetkileyennemlibirdeikendir.Szkonusu ikideikenarasndakiilikideitatmininaraclkrolnnolupolmad,bualmada,116kamualanndan eldeedilenverilerndaaratrlmtr.Aratrmabulgular,rgtseladaletalgsrgtselvatandalkdavran ilikisinde, i tatmininin kiilere ynelik rgtsel vatandalk davranlar ile ilikili olmadn; ancak rgtsel adalet algsnn rgte ynelik rgtsel vatandalk davranlar zerindeki etkisinde araclk rol oynadn gstermektedir. AnahtarKelimeler:rgtseladalet,rgtselvatandalkdavran,itatmini,araclk.
HarunEEN KaraHarpOkulu, SistemYnetimBilimleriBlm hsesen@kho.edu.tr
1.GR alanlarnrgtiindekifaaliyetlereilikinadaletalglar,literatrde,kiilerinVDlarn etkileyen enmli bir faktr olarak grlmektedir. VD ile adalet algs arasndaki ilikiye odaklanan daha nce yaplm almalarn (rn., Zellars ve dierleri, 2003; Williams ve dierleri, 2002;) ortak bulgusu, VDnin rgtsel adalet algsndan etkilendiidir. Ancak yazndavarolanbualmalarntamamnda,sadeceikideikenarasndakidorusaliliki yeodaklanlmolmasnemlibireksiklikolarakgzkmektedir.Bunundatesinde,hem rgtsel adalet algs(Zhang, 2006)hemdeVD (WilliamsveAnderson,1991; Organve Lingl,1995)ileanlamlveyounbirilikiiindeolan,ynetimyaznndargtseldavran larlailikisienokaratrlandeiken olanitatmininin,adaletalgsileVDarasndaki etkileimdekiaraclketkisineodaklanlmamolmasdaciddibirbolukoluturmaktadr. Bunoktadanhareketlebualmannamac,yaplanncekialmalardadikkatealarak, rgtseladaletalgsVDilikisinde,itatmininaraclketkisininolupolmadnaratr maktr.Bylece,Whettenin(1989)ifadeettiigibi,ikideikenarasndakiilikininaracl birmodeldegeniletilmesiilehemilgiliyaznanemlibirkatkdabulunulabilecek,hemde rgtsel hayatta alan davranlarn anlama konusunda abalayan yneticilere kolaylk salanmolacaktr. 2.RGTSELVATANDALIKDAVRANII rgtiinfaydasalayanfakatherhangibiremredayalolmayan,davranlarvehareket ler,alanlarnbiimselroldavranlarndanfarkllkgsterir.Bubiimselolmayandavra nlar,ynetimyaznndaprososyalrgtseldavran(BriefveMotowidlo,1986;McNeely veMeglino,1994),ekstraroldavran(VanDynevedierleri,1994),iyiaskersendromu (Turnipseed ve Murkison, 1996; Organ, 1988), balamsal performans (Van Scotter ve Motowidlo, 1996) ve rgtsel vatandalk davran (Bateman ve Organ, 1983; Organ, 1988) olarak adlandrlmaktadr. Bu davran ekli, dier alanlarn hatal davranlarna duyarsz kalmama, onlarla konular tartma, gerektiinde onlar ynetime ikyet etme gibi eitli eylemlerin yan sra; ii zamannda bitirme, yeniliki olma, dierlerine yardm etmevegnllolmagibisosyaldavranlardaierir(zdeveciolu,2003).VD,Chester BarnardnibirliiyapmaarzusuveDanielKatznbamlrolperformansileyaratcve spontan davranlar arasndaki ayrm eklinde tanmladklar dnceleri temel alan bir davrantr(Podsakoffvedierleri,2000).Organ(1988:4),rgtselvatandalkdavrann,
809
biimseldlsisteminidikkatealmakszn,birbtnolarakorganizasyonunfonksiyonla rn verimli ve etkili biimde yerine getirmesine yardmc olan, gnlllk esasna dayal bireydavranolaraktanmlamaktadr. 3.RGTSELADALETALGISIVERGTSELVATANDALIKDAVRANII Bireyler rgtteki sre ve mekanizmalarn, grev ve dllerin, kendilerine gsterilen davrannadaletliolupolmadkonusundayargyavarmaktavebuyargsonucundarg tevedolaysylailerinekartutumgelitirmektedirler(Greenberg,1990:399). rgtsel adaletileilgilialmalarda,bualgnndatm,sre,etkileimselvebilgiseladaletolarak farklekillerdeboyutlandrldgrlmektedir.Bualmada,konuylailgililiteratrdeyer alanfikirbirlikleridikkatealnarak,boyutlurgtseladaletalgsmodelibenimsenmi tir. Datmadaleti,biralann,ieyaptkatklarvebukatklarsonucundakarlatdl, grev,sorumluluklargibiiileilgilisonular,dieralanlarnkatkderecelerivekarla tklar sonular ile karlatrmas sonucunda alglad adalettir (Greenberg, 1990: 400). Datmadaleti,rgtteotoritenindeerlendirilmesi,itatmini,rgtselballkvegven gibialanlarnrgtiitutumvedavranlaryladorudanilikilidir(Colquittvedierleri, 2001).Sreadaleti,yneticitarafndanverilenbirkararn,sonucuneolursaolsun,kont rollbirsresonundaalndtakdirdeadilolarakalglandnifadeetmektedir(Thibaut veWalker,1975). YaplanalmalarVDninncllerininbireyzellikleri,grevzellikleri,rgtselzellikler ve liderlik davranlar eklinde drt temel kategoride toplandn gstermektedir (Podsakoff ve dierleri, 2000). alanlarn adalet alglar da birey zelliklerinden moral deerlerkapsamndaVDninbirnclolarakaratrlmnemlibirfaktrdr.Yaznda VDileilikisienokaratrlanadaletalgsdeikenininsreadaletiolduugrlmek tedir (Zellars ve dierleri, 2003). Sre adaleti konusunda yaplan aratrmalarn hkim bulgusu, sre adaleti algsileVD arasnda anlamlveaynyndebir ilikinin(Ehrhart, 2004;TepperveTaylor,2003)olduudur.Ancakbazaratrmabulgular,buhkimgr desteklememi ve sre adaletinin VD ile anlaml bir ilikisi olmadn iddia etmitir (Rifai,2005).Buanlamda,sreadaletialgsileVDarasndakiilikikonusunda tambir uzlamaolmadsylenebilir. Bununyansra,rgtseladaletalgsnndierboyutlarolandatmadaletiveetkileim adaletinin,VDileilikisineodaklananaratrmasaysiseoldukasnrldr.Mevcutara trmasonularVDiledatmadaleti(Rifai,2005;Zellarsvedierleri,2003)veetkileim adaleti(Williamsvedierleri,2002;ba,2001)arasndaanlamlvepozitifbirilikioldu unu ortaya koymaktadr. alanlar, adil bir i ortam olduuna inandklarnda, sosyal deiim teorisine de uygun olarak, daha fazla rgtsel vatandalk davran sergileyebil mektedirler.Tmbubulgularnndaaadakihipotezgelitirilmitir: Hipotez 1: alanlarn rgtlerindeki ortamla ilgili adalet alglar ykseldike, rgtsel vatandalkdavranlardaartacaktr. 4.RGTSELADALETALGISIRGTSELVATANDALIKDAVRANIILKSNDETAT MN 4.1.rgtselAdaletAlgsTatminilikisi tatmini,iartlarnn(iinkendisi,ynetimintutumu)yadaiteneldeedilensonularn (cret,igvenlii)kiiselbirdeerlendirmesidirvebireyinnormlar,deerler,beklentiler sistemindengeerekileneniveikoullarnailikinalglamalarnakargelitirdiiisel tepkilerdenolumaktadr(ekmeceliolu,2005).Bubalamda,birbireyiniindenholan
810
maderecesi(Brewer,1998)olaraktanmlanabilecekitatmini,belkidergtseldavran alanndazerindeenokallankonulardanbirisidir. Genelolarakliteratrdergtseladaletalgsileitatminiarasndadorusalbirilikioldu uveyksekadaletalgsnnalanlarnitatmininiartrdbelirtilmektedir(Yrr,2008). Tang ve Baldwin (1996 yneticilerin rgtsel kurallar tm alanlara adil olarak uygula malar ve dlleri onlarn performansna uygun ekilde datmalar halinde, datm ve sreadaletialglarnnykseleceini;bunundadahafazlatatminveballksalayacan ifade etmilerdir. Benzer ekilde McFarlin ve Sweeney (1992), sre ve datm adaleti algsnn i tatmini ile anlaml ve pozitif bir iliki iinde olduklarn belirtmiler; datm adaletinin,itatminizerindekietkisininsreadaletinden dahafazlaolduunuvurgula mlardr.Bubulgulardanhareketleaadakihipotezkurulmutur: Hipotez 2: alanlarn rgtsel adalet alglar ile i tatmin dzeyleri arasnda anlaml ve aynynlbirilikivardr. 4.2.TatminirgtselVatandalkDavranlikisi VD kavramnn ortayaatlmasvezerinde allmayabalanmasilebirliktei tatmini, VDyi etkileyen ve VDden etkilenen nemli bir deiken olarak sklkla aratrmalara konu edilmitir. VD ile i tatmini arasndaki ilikiye odaklanan ncl almalarda, iki deiken arasndaki gl ilikiye dikkat ekilmitir. rnein Organ ve Konovsky (1989) almalarnda, VD performansn tahmin etmede i tatmininin katksnn ne olduuna odaklanmtr. ki ayr hastanede alan 369 salk personelinden elde ettikleri bulgular dan,cretalgsnnVDnindiergamlkveuyumboyutlarileilikiliolduunuortayakoy mulardr.DahasonrakibiralmadaiseWilliamsveAnderson(1991)alanlarnitat mininioluturaniortamnailikinalglarnn(rneinyneticiyadaiarkadalarnndav ranlar,terfiimknlar,almaartlar),VDyitahminetmedecrettendahafazlaetkili olduunubulmulardr.Buncalmalartakipedensonrakibirokalmadada(rne in Organ ve Ligly, 1995; Kuehn ve AlBusaidi, 2002) i tatmininin VDnin nemli bir yordaycs olduubulgusu desteklenmitir. Tm bu bulgularnnda i tatminiile VD arasndakiilikiyleilgiliolarakaadakihipotezgelitirilmitir: Hipotez 3: alanlarn i tatminleri ile rgtsel vatandalk davranlar arasnda anlaml veaynynlbirilikivardr. 4.3.TatminininAraclkRol nceki blmlerdetartld zere, alanlarn hem adalet alglar hem de i tatminleri VDlarileanlamlveglbirilikiierisindedir.Bubalamda,alanlarnadaletalglar arttkaitatminlerideartmaktavebyleceVDgstermeeilimlerideykselmektedir. Bubalamda,adaletalgsileitatminininarasndakiglilikidnldnde,bireyle rinadaletalglarndakiartnVDlarzerindekietkisinealanlarnitatminlerininara clkettiidnlebilir.Builikiyitestetmekzereiseaadakihipotezgelitirilmitir: Hipotez4:tatmini,alanlarnrgtseladaletalglarilergtselvatandalkdavran lararasndakiilikidearaclkroloynamaktadr. 5.YNTEM 5.1.Katlmclar Aratrmaya, eitli Bakanlklar ve bunlarn bal/ilgili kurulularnda; ef, ksm amiri ve ube mdr pozisyonlarnda grev yapan 116 alt ve orta kademe yneticisi katlmtr. Katlmclarnyalar25ile42yl(Ort=35.08,ss=4.143);kurumdaalmasreleriise5ile 23ylarasndadeimektedir(Ort=12.05,ss=4.61).
811
5.2.lmAralar rgtselAdaletAlgslei(AA).rgtseladaletalgslei,ba(2001)tarafndan gelitirilmitir.lekte,27maddeyeralmaktavekatlmclarabeliLikerttipindebelirtilen buifadelerihangikatlmdzeyinde(1HiKatlmyorum;5TamamenKatlyorum)onay ladklarsorulmaktadr.lek,datmadaleti(7madde),sreadaleti(7madde),etkile imadaleti(13madde)altboyutlarndanolumaktadr.Mevcutalmadaleintoplam gvenilirlii.95olarakhesaplanmtr. rgtselVatandalkDavranlei(VD).alanlarnrgtselvatandalkdavranla rnlmekiinBasmveeen(2006)tarafndangelitirilenbirlekkullanlmtr.lek, rgtsel vatandalk davrann, Organ (1988) tarafndan ortaya konulan diergamlk (5 madde),vicdanllk(3madde),nezaket(3madde),centilmenlik(4madde)vesivilerdem(4 madde)boyutlaraltndalmekzeretasarlanm19maddelibirlektir.Anketekatlan lardan eitli yarg cmlelerine hangi oranda katldklarn 6l Likert tipi lek zerinde, hibir zaman ileher zaman arasndadeien bir sklk aralndaiaretlemeleriisten mitir.Bualmada,leinintoplamgvenirlii(cronbachalfa)0.87olarakbulunmutur. Tatminilei(T).alanlarngenelitatmininilmekzereHackmanveOldhamn (1975) zellikleri Anketinden uyarlanan be maddeli bir lek kullanlmtr. lekten alnabilecekpuanlar5ile25arasndadeimekte,skorlarnykselmesikiininitatmininin yksekliineiaretetmektedir.leintoplamgvenirlii.78olarakhesaplanmtr. 5.3.leklerinGeerlilii Kullanlan leklerin geerliliini test etmek iin dorulayc faktr analizi yaplmtr. Bu erevede AAnn faktrl (datm adaleti, sre adaleti ve etkileim adaleti), TnintekfaktrlyapsileVDleinintek,ikivebefaktrl(diergamlk,nezaket, vicdanllk,sivilerdem,centilmenlik)yaplartestedilmitir.Dorulaycfaktranalizibul gular,AAnnfaktrlveTnndetekfaktrlyaplarndorularken;VDnn ikifaktrlyaps,tekvebefaktrlyapdandahaiyiindeksdeerleriretmitir.Bune denle VD boyutlar Williams ve Andersonun (1991) belirttii ekilde birletirilerek, lek,VDKiiveVDrgtolmakzereikiboyutluolarakkullanlmtr. 6.BULGULAR Eldeedilenkorelasyonbulgularrgtseladaletalgsboyutlarilekiilerekarsergilenen VDlar(VDKii)arasndaanlamsz;rgtekarsergilenenVDlararasndaiseanlaml ve ayn ynl bir iliki olduunu gstermektedir. tatmininin ise datm adaleti (r=.44, p<.01), sre adaleti (r=.28, p<.01), etkileim adaleti (r=.47, p<.01) ve VDrgt (r=.38, p<.01)ileanlamlbirilikiiindeolduuancakVDKii(r=.01,p>.05)ileanlamlbiriliki sininolmadbulunmutur. rgtsel adalet algs boyutlarndan (datm, etkileim ve sre adaleti) hangisi ya da hangilerininrgtselvatandalkdavranboyutlarnyordamadailavevaryansakladn vedahaetkiliolduunutespitetmekzerehiyerarikregresyonanaliziyaplmtr.Demog rafikdeikenlerkontrolaltnaalndnda,hibiradaletalgsdeikenininVDKiize rindeanlamlbiretkilerininolmadbulunmutur.AdaletalgsnnVDrgtzerindeki etkilerinebakldndaisesreadaleti(=.22,p<.01)veetkileimadaleti(=.25,p< .01) alglarnn VDrgt zerinde etkili olduklar; ancak datm adaletinin ( =.004, p>.05) ise VDrgt zerinde anlaml bir etkisinin olmad grlmtr. Bu bulgular dorultusunda,Hipotez1ksmendesteklenmektedir. tatminininadaletalgsVDarasndakiaraclketkisinitestetmekzere,BaronveKenny (1986)tarafndannerilenaamalregresyonanaliziyaplmtr.Buynteme gre,bir araclk etkisinin sz edilebilmesi iin durumun varolmas gerekmektedir: (1) Bamsz
812
deikenin (adalet algs) arac deiken (i tatmini) zerinde bir etkisi olmaldr; (2) Ba mszdeikenin(adaletalgs)bamldeiken(VD)zerindeetkisiolmaldr;(3)Arac deiken(itatmini)ikinciadmdakiregresyonanalizinedahiledildiinde,bamszdei kenin(adaletalgs)bamldeiken(VD)zerindekiregresyonkatsaysderken,arac deikenin(itatmini)debamszdeiken(VD)zerindeanlamlbiretkisiolmaldr. Birincitestinbulgulardatmadaleti(=.28,p<.05)veetkileimadaletinin(=.40,p<.001) itatminizerindeanlamlvepozitifbiretkisiolduunuortayakoyarken;sreadaletinin (=.19, p>.05) itatminizerindeanlamlbiretkisiolmadngstermitir.Budurumda sre adaleti, i tatmini ile anlaml bir iliki iinde olmadndan araclk testinin sonraki aamalarndakullanlamayacaktr. kinci testin sonular, demografik deikenlerin etkileri kontrol altnda tutulduunda, hibiradaletalgsdeikenininVDKiizerindeanlamlbiretkisiolmadngsterirken; sre adaleti (=.22, p<.05) ve etkileim adaletinin (=.25, p<.05) VDrgt zerinde anlamlvepozitifbiretkisiolduunu,ancakdatmadaletinin(=.004,p>.05)anlamlbir etkisiolmadnortayakoymutur.yleyse,adaletalgsnnVDKiizerindeanlamlbir etkisiyoktur. ncaamadaaracdeiken(itatmini)ikinciadmdakiregresyonmodelinedhiledi lerek, deikenlerin baml deiken (VD) zerindeki etkileri aratrlmtr. Elde edilen bulgular i tatmini (=.33, p<.001), sre adaleti (=.28, p<.01) ve etkileim adaletinin (=.12,p<.05)VDrgtzerindeanlamlvepozitifetkisiolduunu;etkileimadaletinin regresyonkatsaysnn,itatminininmodelegirmesiile.25den.12yedtngster mektedir.Regresyonkatsaysndakibud,etkileimadaletininVDzerindekietkisine, i tatmininin araclk ettiini gstermektedir. Regresyon analizi bulgular deerlendirildi inde,Hipotez2,Hipotez3veHipotez4ksmendesteklenmitir. 7.TARTIMAVESONU Elde edilen bulgular rgtsel adalet algs ile VD arasndaki etkileime odaklanan daha nce yaplm almalarn ortak bulgusu olan rgtsel adalet algs VDnin nemli bir ncldr sonucunu genel olarak desteklemekle birlikte, baz noktalarda bu almalar danayrlarak,ilavekatklarsalamaktadr.Korelasyonanalizibulgulartekdeikenliista tistikboyutundadatm,sreveetkileimadaletialglarnnherbirisininrgteynelik VDileortadzeydeilikiliolduunu;kiiyeynelikVDileanlamlbirilikileriolmadn gstermektedir.Korelasyonsonularnnortayakoyduuennemlibulgurgtseladalet algsnn,VDninsadecergteynelikboyutlarnetkilediidir.Aratrmabulgularrg tnileyiineynelikdavranlarnrgtseladaletalgsndanetkilendiini,ancak,bireylere ynelik VDlarnn adalet algsndan etkilenmediini ortaya koymaktadr. Elde edilen bu bulgu Ehrhart (2004) ve Muhammadn (2004) ortaya koyduu sonulardan farkllk gs termektedir. Aratrmadaeldeedilenhiyerarikregresyonanalizibulgularisesreveetkileimadale tinin, datm adaleti ile kyaslandnda, rgte ynelik VD zerinde baskn yordama gcolduunaiaretetmektedir.Yavealmasresigibidemografikveevreseldei kenlerkontrolaltnaalndnda,VDninrgteynelikboyutlarnyordamadasreve etkileim adaleti ilave varyans aklarken; datm adaleti etkili olamamaktadr. Bu bulgu Ehrhart (2004), Tepper ve Taylor (2003) ve Zellars ve arkadalarnn (2003) bulgular ile rtrken,Rifainin(2005)vebann(2001)sonularileelimektedir. Literatrde rgtsel adalet algsileVD arasndakiilikiye odaklananbirok alma bu lunmasnaramen,bunlarnhibirindearaclketkisineodaklanlmamolmasdikkateki cidir. Oysaki i tatmini gibi, hem rgtsel adalet algs, hem de VD ile yksek bir iliki
813
ierisinde olan bir deikenin, bu iki faktr arasndaki ilikide etkili olabilecei aktr. Bu dnceyitestetmekzereyaplanaraclktestisonulardagstermektedirki,alanla rnsreveetkileimadaletialglar,rgteynelikVDlarnetkilerken;etkileimadale tinin VD zerindeki etkisinde i tatmini araclk rol oynamaktadr. alanlar, rgtteki sosyalortamdandieralanlardeil,rgtnkendisinisorumlututmakta;oluanadalet alglar ve i tatmin dzeyleri sonucunda rgte ynelik VD sergileyip sergilememe y nndekararvermektedirler. Bunoktadasonulardeerlendirilirkengznndebulundurulmasgerekennemlikonu lardanbirisidehiphesizTrkkamukltrnnzellikleridir.rneinzen(1996)Trk kamu kltrzerineyaptaratrmasnda brokrasideki ynetseldeerlerin yetkecilik, benmerkezcilik, adanmaclk ve pragmatizm olarak adlandrd boyutlar erevesinde biimlendiini belirtmitir. Trk kamu grevlilerinin iinde bulunduklar rgtsel ortam zelliklerinin de rgtsel adalet ve vatandalk ilikisine etkileri asndan ele alnmas, konunundahaiyianlalabilmesiiinyararlarsalayabilecektir. Bubulgularnyanndaalmamzbazsnrllklariermektedir.nceliklearatrmadakul lanlan rneklem bir snrllk yaratmaktadr. Aratrmaya katlan bireylerin sadece kamu alanlar olmas, kamuzel sektr karlatrmas yaplmasn engellemektedir. Bir dier snrllkisearatrmannkesitselveriilegerekletirilmiolmasdr.KatlmclarnVDlar gzlemedeil,kendideerlendirmelerinedayanmaktadr.Bunedenleulalansonularda sosyalbeenirliketkisininolabileceigznnealnmaldr. KAYNAKA
Baron,R.M.,veD.A.Kenny(1986),TheModeratorMediatorVariableDistinctioninSocialPsycho logical Research: Conceptual, Strategic, and Statistical Considerations, Journal of Personality andSocialPsychology,51,11731182. Basm, H. N. ve H. een (2006), rgtsel Vatandalk Davran lei Uyarlama ve Karlatrma almas,AnkaraniversitesiSBFDergisi,61(4),83102. Bateman, T. S. ve D. W. Organ (1983), Job Satisfaction and The Good Soldier: The Relationship BetweenAffectandEmployeeCitizenship.AcademyofManagementJournal,26,587595. Brewer,E.W.(1998),EmployeeSatisfactionandYourManagementStyle,NCEOAJournal,Spring, 2729. Brief, A. P. Ve S. J. Motowidlo (1986), Prosocial Organizational Behaviors, Academy of Manage mentReview,11(4),710725. Colquitt,J.A.,D.E.Conlon,M.J.Wesson,C.O.L.H.Porter,veK.Y.Ng(2001),JusticeattheMillen nium:AMetaanalyticReviewof25YearsofOrganizationalJusticeResearch,JournalofApplied Psychology,86,425445. ekmeceliolu,H.G.(2005),rgtklimininTatminivetenAyrlmaNiyetizerindekiEtkisi:Bir Aratrma,CumhuriyetniversitesiktisadivedariBilimlerFakltesiDergisi,6(2). Ehrhart, M. G. (2004), Leadership and Procedural Justice Climate as Antecedents of UnitLevel OrganizationalCitizenshipBehavior,PersonnelPsychology,57,6194. Greenberg, J. (1990), Organizational Justice: Yesterday, Today, and Tomorrow Journal of Man agement,16,399432. Hackman, J. R., ve G. R. Oldham (1975), Development of the Job Diagnostic Survey, Journal of AppliedPsychology,60,159170. ba,J..(2001),alanlarnYneticilerineDuyduklarGveninVergtselAdaletelikinAlg lamalarnn Vatandalk Davrannn Oluumundaki Rol, Ynetim Aratrmalar Dergisi, 1(1), 5173. Kuehn,K.W.,veY.AlBusaidi(2002),CitizenshipBehaviorinaNonWesternContext:AnExamina tion of the Role of Satisfaction, Commitment and Job Characteristics on SelfReported OCB, IJCM,12(2),107125.
814
McFarlin,D.B.,veP.D.Sweeney(1992),DistributiveandProceduralJusticeasPredictorsofSatis factionwithPersonalandOrganizationalOutcomes,AcademyofManagementJournal,35(3). McNeely, B. L. & B. M. Meglino (1994), The Role of Dispositional and Situational Antecedents in ProsocialOrganizationalBehavior:AnExaminationoftheIntendedBeneficiariesofProsocialBe havior,JournalofAppliedPsychology,79(6),836844. Muhammad, A. H. (2004), Procedural Justice As Mediator Between Participation in Decision MakingandOrganizationalCitizenshipBehavior,IJCM,14(3),5867. Organ, D. W. (1988), Organizational Citizenship Behavior: The Good Soldier Syndrome, Lexington, England:LexingtonBooks. Organ, D. W. ve M. Konovsky (1989), Cognitive versus Affective Determinants of Organizational CitizenshipBehavior,JournalofAppliedPsychology,74(1),157164. Organ, D. W. ve A. Lingl (1995), Personality, Satisfaction and Organizational Citizenship Behavior, JournalofSocialPsychology,135(3),339350. zdeveciolu, M. (2003), rgtsel Vatandalk Davran le niversite rencilerinin Baz Demo grafik zellikleri Ve Akademik Baarlar Arasndaki likilerin Belirlenmesine Ynelik Bir Aratrma,ErciyesniversitesiktisadivedariBilimlerFakltesiDergisi,20,117135. zen, . (1996), Brokratik Kltr1:YnetselDeerlerinToplumsalTemelleri,Ankara:TODAE Yay nlar. Podsakoff,P.M.,S.B.Mackenzie,J.B.PaineveD.G.Bachrach(2000),OrganizationalCitizenship Behaviors:ACriticalReviewoftheTheoriticalandEmpiricalLiteratureandSuggestionsforFu tureResearchJournalofManagement,26(3),513563. Rifai,H.A.(2005),ATestoftheRelationshipsamongPerceptionsofJustice,JobSatisfaction,Affec tiveCommitmentandOrganizationalCitizenshipBehavior,GadjahMadaInternationalJournal ofBusiness,7(2),131154. Tang,T.L.,veL.J.Baldwin(1996),DistributiveandProceduralJusticeasRelatedtoSatisfactionand Commitment,AdvancedManagementJournal,61(3). Tepper,B.J.veE.C.Taylor(2003),RelationshipsamongSupervisorsandSubordinatesProcedural JusticePerceptionsandOrganizationalCitizenshipBehaviors,AcademyofManagementJournal, 46(1),97105. Thibaut,J.,veL.Walker(1975),ProceduralJustice:APsychologicalAnalysis,Hillsdale,NJ:Lawrence ErlbaumAssociates. Turnipseed,D.veG.Murkison(1996),OrganizationalCitizenshipBehaviorAnExaminationofInflu encetheWorkplace,LeadershipandOrganizationalDevelopmentJournal,17,4247. VanDyne,L.,J.W.GrahamveR.M.Dienesch(1994),OrganizationCitizenshipBehavior:Construct, Redefinition,MeasurementandValidation,AcademyofManagementJournal,37(4),765802. VanScotter,J.R.veS.J.Motowidlo(1996),EvidenceForTwoFactorsofContextualPerformance: JobDedicationandInterpersonalFacilitation,JournalofAppliedPsychology,81,525531. Whetten, D. A. (1989), What Constitutes A Theoretical Contribution?, Academy of Management Review,14,490495. Williams,L.VeS.Anderson(1991),JobSatisfactionandOrganizationalCommitmentasPredictors ofOrganizationalCitizenshipandInRoleBehaviors,JournalofManagement,17,601617. Williams, S., R. Pitre ve M. Zainuba (2002), Justice and Organizational Citizenship Behavior Inten tions:FairTreatment,TheJournalofSocialPsychology,142(1),3344. Yrr,S.(2008),rgtselAdaletleTatminivealanlarnBireyselzellikleriArasndakilikilerin AnalizineYnelikBirAratrma,SleymanDemirelniversitesiktisadivedariBilimlerFakltesi Dergisi,13(2),295312. Zellars,K.L.,B.J.Teper,R.A.Giacalone,D.LockhartveC.L.Jurkiewicz(2003),JusticeandOrganiza tional Citizenship: Interactive Effects of Impression Management Motives, Academy of Man agementBestConferencePaper. Zhang, H. (2006), Antecedents and Consequences of Organizational Justice: An Investigation in China,Ontario:McMasterUniversity,UnpublishedPh.DThesis.
815
37.Oturum

DuygulanmnAhlakiKararlarzerindekiEtkisi UlaAKAR,EbruGNL,PnarSralZER,EnginDenizER alanlarn Yasal, Etik Olmayan ve Hatal Uygulamalar Bildirme (Whistleblowing) Eilimi Gstermelerinin Nedenleri: ok Kltrl Grgl Biralma BilinTAK,NilgnSARP,AhmetDVLEL Yahudi, Hristiyan ve slam Geleneklerinde Ahlakna Bak: Karlatr malBirYaklam HsnKAPU,MeryemAYBAS
816
DUYGULANIMINAHLAKKARARLARZERNDEKETKS
UlaAKAR DokuzEyllniversitesi letmeFakltesi letmeBlm ulas.cakar@deu.edu.tr PnarSralZER DokuzEyllniversitesi BF,letmeBlm pinar.ozer@deu.edu.tr EbruGNL DokuzEyllniversitesi letmeFakltesi Turizmlt.Blm ebru.gunlu@deu.edu.tr EnginDenizER DokuzEyllniversitesi zmirMeslekYksekOkulu engindeniz.eris@deu.edu.tr
ZET Szkonusuaratrmaduygularvekiiselzelliklerinahlakikararvermesrecineolanetkisini,faydacbirtemelin tesinde,psikolojik bir btnolarakelealmayayneliktir.Buradanhareketlearatrmannsorunsalduygularn insanlarnahlakikararvermesrelerinineekildevenedereceyekadaretkilediidir.Aratrmazmirdekiaka demisyenlerzerindegerekletirilmiolup;duygularailikinolarakPANASduyguleikullanlmveleeek olarakrnekleminahlaki kararvermeasndanyaklamlarnnbelirlenebilmesi iinvinyet yntemi kullanlarak senaryolar dahilinde kiinin ahlaki ynelimleri deerlendirilmitir. Akademisyenler zerinde uygulanarak akade misyenlerinkonuylailgilidurumunudeerlendirmeninyansralekvesenaryolarailikinsaladklargeribildi rimlersayesindealmannsonrakiaamasndadeerlendirilmekzerealtyapsalayacavarsaylanaratrma bulgularSPSS16.0paketprogramkullanlarakanalizetabitutulacaktr. AnahtarKelimeler:Ahlakikararverme,duygulanm,duygu,PANASX.
1.GR Kararvermesrecininzndeaklcyaklamadayalbiryntemizlenmektedir.Kiinn dekiseeneklerigzdengeirmektevekararvermeltlerinedairkendisineenokfay day salayacak bir sonuca ynelmektedir. Bu noktada; aklcln kstll ifade edilerek kararverilmesigerekenalandakararvericiningereklibilgibtnneulaamayacavurgu lanmtr.Buekildeklasikiktisadivarsaymolanaklcinsankavramnnkstlarzorlanm olmaklaberaber,insanyapsnntemeleleriolanduygularvekiiselzelliklerigzard edilenunsurlarolarakkalmtr.Sondnemdepsikolojikalandakiyenigelimelerinrgt seldavranalanndagittikeartanorandayankbulmas,rgtselalandakiduygularnyeri ve etkileri konusundaki almalar arttrmtr. Bununla beraber yeni dnemdeki aratr malarda duygularn ele alnmas faydac bir eilimi gstermektedir. Klasik yaklamlarda neredeyse olumlu duygularn bile rgt iinde ifade edilmesinin kt olduu yaklamn yeri zamanla olumlu duygulara younlalmas dnmtr. Daha sonraki dnemlerde olumsuzolanduygularndargtasndannemligstergelerolduukabuledilerekonlar da irdelenmeye balanmtr. Bununla beraber, duygularn ele alnmasnda iktisadi bir yaklam sergileyen biryanolduu gz arpmaktadr. Duygular faydave zarara grede erlendirilen unsurlar olarak ele alnmaktadrlar. Bu almada hedeflenen duygularn genelolarakelealndbirlekyardmyladorudanpragmatikekildeilikilendirilmeyen duygulardagznnealnarakduygularveahlakikararsreciarasndakiilikideerlen dirmektir. Sz konusu aratrma duygulanmn ahlaki karar verme srecine olan etkisini, faydacbirtemelintesinde,psikolojikbirbtnolarakelealmayayneliktir. 2.KAVRAMSALEREVE Ahlakikararvermesreci,zerindepekokalmayaplmolannemlibirkonudurve zellikle son on ylda konuylailgiliyaplan almalardaciddi bir art grlmektedir (Loe
817
vd.,2000,OFallonveButterfield,2005).Ahlakikararvermesrecininincelenmesibtn leik bir olgu olan i ahlaknn davurumu olduu iin sahip olunan ahlaki yaplanmay gsterecek somut bulgular sunmaktadr (akar ve Arbak, 2008). Bununla beraber, ahlaki kararlarn arlkl olarak deontoloji, faydaclk, grelilik gibi ahlak felsefesi yaklamlar asndan deerlendirilmesi alana normatif bir yap kazandrmtr. Normatif deerlendir meler,ahlakikararvermezerineyaplanalmalarnnolandandahaokolmasgereke ne younlamas sonucunu dourmutur. dealize edilmi yaplara sahip felsefi deerlen dirmeler ahlaki karar verme srelerinde yaanlan srelerin tanmlamakta yeterli ola mamaktadr. Yapdaki dnsel younluk alann arlkl olarak bilisel deerlendirilmesi sonucunudadourmutur.nsannevresindekiunsurlarlaentemeliletiimiolanduygusal tepkimelerigzardedilerek, ahlaki kararvermeyi etkileyen duygusal unsurlar deerlen dirmedbraklmtr.JournalofBusinessEthicste19842009arasndaahlakikararver me zerine yaplan almalara bakldnda, yaynlanan 76 ahlaki karar vermeye ilikin makaledenyalnzcayedisininduygularnetkileriniifadeettiigrlmektedir. Duygusalolgularnahlakikararvermesrecindekietkisiningzardedilmesi;ahlakikarar verme sreci zerine iki temel model olan Trevinonun etkileimci modeli(1986) ve Jonesun konulara gre durumsal modelinde(1991) aka grlmektedir. Trevinonun etkileimcimodelinde(1986)normatifkuramnyapolarakolmasgerekenedayalolduu iinolanaklamaktaeksikkaldnifadeedilmektedir.Trevinomodelindeetkileimlerin nemlerini vurgulayarak dier bir nemli katk yaplm olmakla beraber model bilisel adanyoundur.Jonesunkonularagredurumsalmodelinde(1991)iseahlakikararver menindurumsalyannadikkatekilmektedir.Konularagredurumsalmodelahlakiyoun lukkavramnsunarakahlakikararlararasndakifarkllklarasndannemlibirdeerlen dirme noktas salamtr. Ahlaki younlukun boyutlar yaknlk, sonularn etkisi, sosyal uzlama, etki olasl, meydana gelme zaman ve etkinin younlamas kavramlarndan olumaktadr.Modeldepsikolojikbirvurguolmaklaberaber,duygularburadadagzard edilmitir. Ahlaki karar verme srecini btnleik bir ekilde ele alan bu iki modelinde duygularnrolnedeinmiyorolmasdikkatekicidir. Duygularnetkilerininuzunbirsredirgzardediliyorolmasnnkkenleribatanlayn daki akl ve duygu arasndaki ikicillik grne dayanmaktadr. Bu genel yaklama gre, duygularakltarafndankontroledileninsanbenliininikincilunsurlardr(akarveArbak, 2004). Bu yzden alanda duygular, karar verme srecinin nem arz etmeyen, gz ard edilebilecekbirparasolarakgrlmtr(GaudineveThorne,2001).rgtseldavran alanndaduygular1930lardaoldukayounolarakallsadazamanlaikicilparadigmann egemenliietkisinigstermivesonrakidnemlerdeunutulmayayztutanbirkonuhaline gelmitir (Brief ve Weiss, 2002). 1990lardan gnmze kadar geen dnemde rgtsel davran asndan duygular artan oranda irdelenmeye balanmtr (Albrow, 1992, AshforthveHumphrey,1995,AshkanasyveDaus,2002).Yaanandnmntemelinde duygu ve akl ilikisinde duygularn rolnn yeniden tanmlanmas bulunmaktadr. Bu yenidentanmlamadaenbykrolkararvermesrelerineilikinaratrmalaroynam tr.Kiinintbbisorunlarndandolayduygusalyapseksikkalddurumlarda,kararvere miyorolduununbeyincerrahisialmalarndaortayakmasduygularnnneminiyad snamayacak ekilde gstermitir(Damasio, 1999). Kararverme sreleri; klasik anlamda duygudan arndrlm aklc bir yaklamla aklanamayacak ekilde duygusal faktrler tarafndan ekillendirilebilmektedir (Shafir ve Le Boeuf, 2002). Duygularn ahlaki karar vermesrelerizerindekibyketkisionlargzardetmemiziengellemektedir.Buyz denduygularbilitenayrmaisteiikicilvepsikolojikolgularnduygulardanbamszola
818
mayacaklardnldndeyanlbiryaklamdr(ZajoncveMarcus,1982,1985,Zajonc veMcIntosh,1992). Gnmzdeduygularnbireylerinahlakikararvermesrecineetkisitanmlanmolmakla beraber nasl olduu konusu tam olarak tanmlanamamtr (Gaudine ve Thorne, 2001) . Duygularnahlakikararvermesrecindekietkisinindeneyselolarakoldukakstlbire kildeincelendiigrlmektedir(CoughlanveConnoly,2008).Budurum;duygularnahlaki karar verme sreci zerindeki etkisini irdeleyen bir model gelitirilememesi sonucunu dourmutur. Buradaki en temel engel duygularn yap itibariyle sahip olduklar farkl di namiklerdir. Olumlu ve olumsuz duygular klasik anlamda ikicil bir ztla sahip deil dir(LernerveKeltner,2000).Pimanlk,memnuniyetintamanlamylazttbirduyguolma dgibionunlaaynandadameydanagelebilir(TsirosveMittal,2000).Duygularnince lenmesinizorlatrandierbirunsurdabekleneninaksinekimiolumsuzduygularndurum salolarakolumluahlakikararlarverilmesisonucunudourabilmesidir(GaudineveThorne, 2001, Lerner ve Keltner, 2000). Hzn kiinin daha duyarl davranabilmesine salayabil mekte, fke kiiyi adaletsizliklere kar koymaya yneltebilmektedir. Ayn ekilde olumlu duygularn etkisi de durumsal olarak farkllk gstermektedir (Isen, 2000, 2001). Bunun yansra,duygularkararverilmesigerekenkonuyladorudanilgiliolmadklarkimidurum lardadaetkiliolabilmektedirler.rneinkiininbakabirsebeptendolayneeli,zgnya da kzgn olmas da verilecek olan kararlar ciddi olarak etkileyebilmektedir (Isen, 2000, 2001,Lernervd.,2007).Sondnemde,duygularvekararvermesrecininetkileimizeri ne yaplan almalar incelendiinde arlkl olarak pimanlk duygusu zerine alld grlmektedir(ConnollyveZeelenberg,2002,SteenhautveVanKenhove,2006,Coughlan veConnolly,2008).Yaplanalmalardaelealnanduygutrlerininoaltlmasgerektii neiaretedilmektedir. Duygularn etkileri karar vermeden nce ve karar vermeden sonra da olabilmektedir (Mellers vd., 1997). Hissedilmesi beklenen duygular ahlaki karar verme sreci zerinde nemlibiretkiyesahiptir(Mellers,1998,MellersveMcGraw,2001).Olasbirkararnso nucunda yaanmas beklenen duygularn kararlar dorudan etkiledikleri grlmektedir (Zeelenberg,1999).Kararduygukurambuetkiyiifadeetmekasndannemlidir.Karar duygu kuramnda, beklenen fayda kuramnn temel varsaymlar duygusal adan irdele mektedir.Kiininfaydaydeilduygusaltecrbelerinienstdzeyekarmayhedefledii ifade edilmektedir (Mellers vd., 1997). Bir eylemin sonular ondan beklenen duygulara gretanmlanmaktadr.Beklenenduygubeklenenfaydadandahakarmaktr,nkduy gusalbiryapyasahipolduuiinbiliselolmayanreferansnoktalariermektevekiinin olaya ilikin inanlarn da iermektedir (Mellers ve McGraw, 2001). Kararlar yaanlmas beklenenduygulardanetkilenmektedir(Hanvd.,2007).Bunemlietkileimzerindeya znda ciddi bir alma eksii bulunmaktadr. Yaanmas beklenen duygularn tanmlana bilmesiahlakikararvermesrecineilikinincelemelerindahagerekibirhalegelmesini mmkn klacaktr. Aksi takdirde, tanmlanmam duygular, ynetilemeyen duygular ola rak karmza kmaktadr. Grmezden gelinmesi denendiinde daha da tehlikeli olan bi linmeyenbirunsurhalinegelecektir. Bu almada ahlaki bir karar vermeden nce yaanan duygular irdelenerek, yaanmas beklenen duygularn srece etkisi konusunda alana katkda bulunmak hedeflenmitir. Burada hazza dayal bir ekilde duygusal tepkime srecini bulunduunu savunmadmz zellikleifadeetmeliyiz.Sadecekiininbencilisteklerinedayananbirduygusaltepkimeden daha fazlasduygusalsreleri etkilemektedir.Erdemlidavranlarnvereceihuzurhissi, adaletsizliindzeltilmesisonucuduyulmasbeklenenhazgibiduygulardaduygusaltepki
819
mesrecininiindedir.Duygular,normatifanlamdaelealnanahlakiyaklamlarveerdem lerinvcudadayalolanifadeleridir(Klein,2002).Ahlakikararvermesrecinintamolarak anlalabilmesiiinerdemlerindayalolduuduygularndadeerlendirilmesigerekmekte dir. Bu konuda yalnzca olumlu yndeki duygular deil ayn zamanda olumsuz yndeki duygular da etkili olabilmektedir. rnein fke; adaletsizlie kar tepkiyi arttrmakta, utanvesululukkiileridierlerininkarlarndagzetmesinisalayabilmektedir.Burada kstlayc birunsur kiinin kendisine adil davranlmadna dair grleri olabilir. yle bir durumda bunu yapan insanlara kar ahlaki olmayan davranlarda bulunduklarnda ok daha az rahatsz olmaktadrlar (Schweitzer ve Gibson, 2008). Adil olarak alglanmayan davranaduyulanduygusaltepkininahlakikararvermesrecinietkileyendiernemlibir unsur olduu gz ard edilmemelidir. rnein; fiyatlandrlmayacak kavramlarn parasal olarakifadeedilmesiabaskiideahlakibirfkedourabilmektedir(Mellersvd.,1998). almadaduygularelealankstlsaydakialmannsahipolduufaydaceilimdenuzak durmakdahedeflenmektedir.Duygularnelealnmasndaiktisadibiryaklamsergileyen faydaya dayal bir yan olduu gz arpmaktadr (Knouse & Giacolone, 1992). Duygular faydavezararagredeerlendirilenunsurlarolarakelealnmaktadrlar.Bualmaduygu larngenelolarakelealndbirlekyardmyla,faydavezararkavramlarndanbamsz olarakahlakikararvermesrecinidolayletkileyenduygulardagznnealnmtr.Bu ekilde,duygularveahlakikararsreciarasndakiilikiyibtnclolarakdeerlendirmek amalanmtr. Btnclln salanabilmesi iin ahlaki karar verme srecine ilikin iki lemlertanmlanrkenadanmlkproblemieksenindehareketedilmitir.Adanmlkprob lemi; kiinin bilinli olarak kendi maddi karlarnn aksine ynde karar verdii durumda ortayakmaktadr(Klein, 2002). Buamala almada aklc ama duygusal adan sorun yaratacak zmleri olan vakalar verilmitir. Her biri belli bir hakszlk durumu ieren bu zmlerin, kiilerin ahlaki erdemlere ilikin duygularn etkileyecei varsaylmaktadr. Bununyansravakalarailikinkiininahlakiduruunudeerlendirmeyeyneliksorularda sunulmutur(Ek1). Beklenen bir ahlaki olaya ilikin beklenen duygular ve onlarn mevcut durumdaki etkisi deerlendirilmeye alld iin, bu almada duygusal canlanma (arousal) durumunu deerlendiren bir lek kullanlmas gerekmektedir. Bu balamda almada gelitirilmi lekPANASXtercihedilmitir. Watsonvealmaarkadalar,kiilerinduygusalsreleriniincelemedeenetkinyntemin kendideerlendirmeleriolduugrndenyolakarakOlumluveOlumsuzDuygulanm lei (PANAS) olarak adlandrlan veeitli duygularnyer ald bir form oluturmutur (Watson,ClarkveTellegen,1988).WatsonveClark,1994ylndaszkonusuleidaha da gelitirmi ve PANASX ad altnda tekrar revize etmitir. Watson (2000) sz konusu leinkullanlmashalindebireylerindahaokaratrmacnnarzuettiiekildeyantlar vermesinikstolarakkabuletsedebireylerinsubjektifolarakkendiduygulanmlarneniyi bulekleifadeedebileceklerininesrmektedir(Creel,2006:101). PANASvePANASX,ikifaktrzerineoturtulmutur.Bunlardanbirisiolumluduygulanm (positiveaffect)dieriiseolumsuzduygulanmdr(negativeaffect).Szkonusuikiboyutun duygulanm deneyimini en iyi ifade edebilecek iki bileen olduu varsaylmaktadr nk duygularngenelolarakszkonusuikiboyutaltndagruplanabileceidnlmektedir.Bu erevede iki faktr altnda toplanan duygular kapsayan PANAS VE PANASX yaznda en fazlakabulgrenvebirokaratrmadaaraolarakkullanlanlekolarakkabuledilmek tedir(SchepmanveZarate,2008;CarmonyveDiGiuseppe,2003;Vaidyavd.2008;Briefve Weiss,2002).Bunoktadaolumluduygulanmgzelpaylamlarndzeyinivebireyinken
820
disininekadarcokulu,heyecanl,aktifvekararlhissettiiniifadeederken;olumsuzduy gulanmhoolmayanbazdurumlarvepaylamlarnboyutlarnyanstankorku,sinirlilik, sululukveutanduygularnkapsayanduygulanmlartemsiletmektedir(Terracianovd., 2003:131).BualmadaPANASXin(WatsonveClark,1994)tercihedilmesininnedeniise; birbirindenayrkkabuledilenolumluveolumsuzduygulanmnhiyerarikboyutlarndaha iyideerlendirmeyeolanaksalayacak,orjinalformdayeralandandahaokduyguifadesi ne sahip olmasdr. PANASXin evirisi ngiliz Dili veEdebiyat retim yeleri tarafndan gerekletirilmitir.almailkolarakakademisyenlerzerindeuygulanarakakademisyen lerin konuyla ilgili durumu deerlendirilmektedir. Akademisyenlerin lek ve ikilemlere ilikin saladklar geri bildirimler ileride dzenlebilecek almalar iin nemli katklarda bulunacaktr.ToplananverilerSPSS16.0paketprogramkullanlarakdeerlendirilecektir. Ahlaki karar verme srecinin kendine zg yaps kiinin duymay bekledii hislerin l mn varsaymsal bir yaplanmadan daha ok geree yaklatrmaktadr. Benzer ahlaki kararlarlagerekdnyadakarkaryakalndndadurumsaletkileredendolaytepkilerin gcnde farkllklar olabilir. Fakat o ahlaki olguya kar duyulmas beklenen duygularn ekseninde tepkiler verilecektir. Sonuta; ahlaki yarglar sadece olgularn aklc bir ekilde analiz edilmesine dayal deildir, ayn ekilde sonucunda duyulmas beklenen duygulara ynelikolarakekillenirler(MinervePetocz,2003). KAYNAKA
Albrow,M.(1992),SnaIraetStudioDoorganizationshavefeelings?,OrganizationStudies,13(3), 313329. Ashforth,B.E.veR.H.Humphrey(1995),EmotionintheWorkplace:AReappraisal,HumanRela tions,48(2),97125. Ashkanasy,N.M.veC.S.Daus(2002),EmotionintheWorkplace:TheNewChallengeforManag ers,AcademyofManagementExecutive,16(1),7686. Brief, A. P., H. M. Weiss (2002), Organizational Behavior: Affect in the Workplace, Annu. Rev. Psychol.,53,2793097. Carmony, T. M., DiGiuseppe (2003), Cognitive Induction of Anger and Depression: The Role of Power, Attribution and Gender, Journal of RationalEmotive & Cognitive Behavior Theraphy, 21(2),105118. Connolly,T.,M.Zeelenberg(2002),RegretinDecisionMaking,CurrentDirectionsinPsychological Science. Coughlan,R.,T.Connolly(2008).InvestigatingUnethicalDecisionsatWork:JustificationandEmo tioninDilemmaResolution,JournalofManagerialIssues,20(3),348365. Creel, L. H. (2006), The Affective Experience of Moral Decision Making, Graduate Faculty of Au burnUniversity,Alabama,UnpublishedDoctorofPhilosophyDissertation. akar,U.veY.Arbak(2004),ModernYaklamlarIndaDeienDuyguZekalikisiveDuygusal Zeka,DokuzEyllniversitesiSosyalBilimlerDergisi,6(3),2348. akar,U.veY.Arbak(2008),letmeEitimininAhlakiDeerlendirmelerzerindekiEtkisi,Akdeniz niversitesiktisadidariBilimlerFakltesiDergisi,8(16),119. Damasio,A.R.(1999),DescartesnYanlgs,stanbul:VarlkBilim. Gaudine, A., L. Thorne (2001), Emotion and Ethical DecisionMaking in Organizations, Journal of BusinessEthics,31,175187. Han, S., J. S. Lerner, D. Keltner (2007), Feelings and Consumer Decision Making: The Appraisal TendencyFramework,JournalofConsumerPsychology,17(3),158168. Isen,A.M.(2000),PositiveAffectandDecisionMaking.HandbookofEmotions,Ed.M.Lewis,J.M. HavilandJones,NewYork:TheGuilfordPress,417435. Isen,A.M.(2001),AnInfluenceofPositiveAffectonDecisionMakinginComplexSituations:Theo reticalIssuesWithPracticalImplications,JournalofConsumerPsychology,11(2),7585.
821
Jones, T. M. (1991), Ethical Decision Making by Individuals in Organizations: An IssueContingent Model,AcademyofManagementReview,16(2),366395. Klein,S.(2002),TheHead,TheHeartandBusinessVirtues,JournalofBusinessEthics,39,347359. Knouse, S. B., R. A. Giacolone (1992), Ethical DecisionMaking in Business: Behavioral Issues and Concerns,JournalofBusinessEthics,11,369377. Lerner,J.S.,D.Keltner(2000),BeyondValence:TowardaModelofEmotionSpecificInfluenceson JudgementandChoice,CognitionandEmotion,14(4),473493. Lerner, J. S., S. Han, D. Keltner (2007), Feelings and Consumer Decision Making: Extending the AppraisalTendencyFramework,JournalofConsumerPsychology,17(3),184187. Loe,T.W.,L.Ferrell,veP.Mansfield(2000),AReviewofEmpiricalStudiesAssessingEthicalDeci sionMakinginBusiness,JournalofBusinessEthics,25,185204. Mellers,B.A.veA.P.McGraw(2001),AnticipatedEmotionsasGuidestoChoice.Current,Direc tionsinPsychologicalScience,10(3),210214. Mellers,B.A.veA.Schwartz,K.Ho,I.Ritov(1997),DecisionAffectTheory:EmotionalReactionsto theOutcomesofRiskyOptions,PsychologicalScience,8(6),423429. Mellers,B.A.,A.Schwartz,A.D.J.Cooke(1998),JudgementandDecisionMaking,AnuualReview ofPsychology,49,44777. Miner,M.veA.Petocz(2003),MoralTheoryinDecisionMaking:Problems,ClarificationsandRec ommendationsfromaPsychologicalPerspective,JournalofBusinessEthics,42,1125. OFallon,M.J.veK.D.Butterfield(2005),AReviewoftheEmpiricalEthicalDecisionMakingLitera ture:19962003,JournalofBusinessEthics,59,375413. Schepman,S.B.,M.A.Zarate(2008),TheRelationshipBetweenBurnout,NegativeAffectivityand Organizational Citizenship Behavior for Human Services Employees, Proceedings of World AcademyofScienceandTechnology,30,437442. Schweitzer, M. E.ve D. E. Gibson (2008), Fairness, Feelings, and Ethical DecisionMaking: Conse quencesofViolatingCommunityStandardsofFairness,JournalofBusinessEthics,77,287301. Shafir,E.,R.A.LeBoeuf(2002),Rationality,Annu.Rev.Psychol.53,491517. Steenhaut, S. ve P. Van Kenhove (2006), The Mediating Role of Anticipated Guilt in Consumers EthicalDecisionMaking,JournalofBusinessEthics,69,269288. Terracciano,A.,R.R.McCrae,veP.T.Costa(2003),FactorialandConstructValidityoftheItalian PositiveandNegativeAffectSchedule(PANAS),19(2),131141. Trevino, L. K. (1986), Ethical Decision Making in Organizations: A PersonSituation Interactionist Model,AcademyofManagementReview,11(3),601617. Tsiros,M.veV.Mittal(2000),Regret:AModelofItsAntecedentsandConsequencesinConsumer DecisionMaking,JournalofConsumerResearch,26,401417. Vaidya, J.G., E. K.Gray,J.R.Haig,D.K.Mroczek,D.Watson(2008), Journalof Personality, 76(2), 267304. Watson,D.,L.A.Clark,A.Tellegen(1988),DevelopmentandValidationofBriefMeasuresofPosi tive and Negative Affect: The Panas Scales, Journal of Personality and Social Psychology, 54, 10631070. Watson,D.veL.A.Clark(1994),ThePANASX:ManualforthePositiveandNegativeAffectSched ule,ExpandedForm,UniversityofIowa,IowaCity,UnpublishedManuscript. Watson,D.(2000),MoodandTemperament,NewYork:Guilford. Zajonc,R.B., H.Marcus(1985),MustAll Affect BeMediatedbyCognition?, The JournalofCon sumerResearch,12,363364. Zajonc. R. B., H. Marcus (1982), Affective and Cognitive Factors in Preferences, Journal of Con sumerResearch,9,123131. Zajonc, R. B. ve D. N. McIntosh (1992), Emotion Research: Some Promising Questions and Some QuestionablePromises,PsychologicalScience,3(1),7074. Zeelenberg, M. (1999), Anticipated Regret, Expected Feedback and Behavioral Decision Making, JournalofBehavioralDecisionMaking,12,93106.
822
ALIANLARINYASAL,ETKOLMAYANVEHATALIUYGULAMALARI BLDRME(WHISTLEBLOWING)ELMGSTERMELERNNNEDENLER: OKKLTRLGRGLBRALIMA

BilinTAK Uludaniversitesi BF,letmeBlm btak@uludag.edu.tr
ZET Aratrma kapsamnda ok kltrl bir rneklem baz alnarak lke, rgtsel ve mesleki zdeleme, duygusal mesleki ballk deikenlerinin yasal, etik olmayan ve hatal uygulamalar bildirme niyeti zerindeki etkileri incelenmitir.Azerbaycan,Arnavutluk,Bosna,FilistinLbnan,Makedonya,SuriyeveTrkiyedegrevyapan457 hekimvehemiredenveritoplanmtr.
NilgnSARP GirneAmerikanniversitesi nilgunsarp@gmail.com
AhmetDivleli Uludaniversitesi BF,letmeBlm adivleli@hotmail.com
1. GR Bualmadaalanlarnyasal,etikolmayanvehataluygulamalarbildirmeeilimlerini etkileyen faktrlerin neler olduu sorusuna yant aranmtr. Yani, aratrma baz al anlarnbudavrangstermelerineramendierlerininnedengstermediianlamaya almaktadr. Bu kapsamda aratrmaproblemi aadaki hipotezler erevesinde detay landrlmtr: Hipotez 1: Ulusal kltr alanlarn yasal, etik olmayan ve hatal uygulamalar bildirme eilimlerizerindeetkilidir. Hipotez 1: Mesleki zdeleme ile alanlarn yasal, etik olmayan ve hatal uygulamalar bildirmeeilimleriarasndapozitifvenedenselbirilikimevcuttur. Hipotez3:Duygusalmeslekiballkilealanlarnyasal,etikolmayanvehataluygulama larbildirmeeilimleriarasndapozitifvenedenselbirilikimevcuttur. Hipotez4:rgtselzdelemeilealanlarnyasal,etikolmayanvehataluygulamalar bildirmeeilimleriarasndanegatifnedenselbirilikimevcuttur. Hipotez5:alanlarnya,rgtselvemeslekikdemlerialanlarnyasal,etikolmayan vehataluygulamalarbildirmeeilimlerizerindeetkilidir. 2. YNTEM Aratrmaaadasralananleklerinkullanldbiranketalmasnadayanmaktadr: 1.alanlarnyasal,etikolmayanvehataluygulamalarbildirmeeilimilei:alma daParkvearkadalar(2005)tarafndangelitirilmiolan9maddeliklekkullanlmtr. 2.rgtselzdeleme:MaelandAshforth(1992)tarafndangelitirilmiolan6maddelik lekkullanlmtr. 3. Mesleki zdeleme: almada Brown ve arkadalar tarafndan grup ile zdeleme leibazalnaraktretilmiolan8maddeliklekkullanlmtr. 4.Duygusal mesleki ballk: Meyer ve arkadalar tarafndan (1993) gelitirilmi olan boyutlumeslekiballkleinin6maddelikduygusalmeslekiballkboyutukullanlm tr. 2.1. rneklem: Aratrma bir anket almasna dayanmaktadr. Bu kapsamda Trkiye, ngiltere, Hollanda, Azerbaycan, Arnavutluk, Bosna, Makedonya, KKTC, Rusya ve Ukray nada veri toplanmaktadr. Bildiri zeti gnderme tarihi itibariyle Trkiye, Azerbaycan, Arnavutluk,Bosnadan256hekimvehemiredenveritoplanmtr.Aratrmakapsamnda okkltrlbirrneklembazalnaraklke,rgtselvemeslekizdeleme,duygusalmes
823
lekiballkdeikenlerininyasal,etikolmayanvehataluygulamalarbildirmeniyetize rindekietkileriincelenmitir. 3. SONUVETARTIMA Veri analiz almalar devam etmektedir. Trke yaznda etii konu edinen yaynlarda yasal, etik olmayan ve hatal uygulamalar bildirme niyeti zerinde allmad tespit edilmitir.teyandan,yabancyazndadargtselvemeslekiballkileyasal,etikolma yan ve hatal uygulamalar bildirme niyeti arasndaki ilikiler incelenmi olmakla birlikte rgtselvemeslekizdelemedeikenlerininclolarakkabuledenbiralmayarast lanmamtr.Bubalamdaalmannyaznakatkdabulunmaolaslmevcuttur. KAYNAKA
Ajzen I. (2002), Perceived Behavioral Control, SelfEfficacy, Locus of Control, and the Theory of PlannedBehavior,JournalofAppliedSocialPsychology,32(4). Aranya, N. ve Ferris K. R. (1984), A Reexamination of Accountants OrganizationalProfessional Conflict,TheAccountingReview,59,115. AshforthB.E.veMael,F.(1989),SocialIdentityTheoryandtheOrganization,AcademyofMan agementReview,14(1)2039. Ayers, S. Ve S. E. Kaplan. (2005) Wrongdoing By Consultants: An Examination of Employees Re portingIntentions,JournalofBusinessEthics,,57,121137. Blau,G.veLunz,M.1998.TestingTheIncrementalEffectOfProfessionalCommitmentOnIntentTo LeaveOnesProfessionalBeyondTheEffectsOfExternal,PersonalAndWorkRelatedVariables, JournalOfVocationalBehavior,52,260269. Blau,G.(2001a),OnAssessingtheConstructValidityofTwoMultidimensionalConstructsOccupa tionalCommitmentandOccupationalEntrenchment,HumanResourcesManagementReview, 11,279298. Blau,G.(2001b),TestingtheDiscriminantValidityofOccupationalEntrenchment,JournalofOc cupationalandOrganizationalPsychology,74,8593. Brown,R.,Condor,S.,Mathews,A.,Wade,G,Williams,J.(1986),ExplainningIntergroupDifferen tiationinanIndustrialOrganization,JournalofOccupationalPsychology,59,273286. GreeneA.D.veLattingJ.K.(2004),WhistleblowingasaFormofAdvocacy:GuidelinesforthePrac titionerandOrganization,NationalAssociationofSocialWorkers. JeongeunK.,KyungehA.MinahKangK.,SookY.(2007),Nurses'PerceptionofErrorReportingand Patient Safety Culture in Korea, http://wjn.sagepub.com/cgi/content/abstract, (Eriim: 29/7/827). Kaplan, S. E. (1995), An Examination of Auditors' Reporting Intentions Upon Discovery of Proce duresPrematurelySignedOff,"Auditing:AJournalofPractice&Theory,Fall,90104. Kaplan,S.E.veS.Whitecotton,(2001),AnExaminationofAuditorsReportingIntentionsWhen AnotherAuditorisOfferedClientEmployment,Auditing:AJournalofPractice&Theory,Spring, 4564. Keenan,J.P.(1995),WhistleblowingandtheFirstLevelManager:DeterminantsofFeelingObliged toBlowtheWhistle,JournalofSocialBehaviorandPersonality,10(3),571584. Lanchman R ve Aranya N. (1986), Evaluation of Alternative Models of Commitment and Job Atti tudesofProfessionals,JournalofOccupationalBehavior,7,227243. LeeK.,CarswellJ.J,AllenN.J.(2000),AMetaAnalyticReviewofOccupationalCommitment:Rela tionWithPersonandWorkRelatedVariables,JournalofAppliedPsychology,85,799811. MeyerJ.P,AllenN.J.veSmithC.A.(1993),CommitmenttoOrganizationsandOccupations:Exten sionandTestofaThreeComponentConceptualization,JournalofAppliedPsychology,78,538 551. Mael,F.A.veTetrick,L.E.(1992),IdentifyingOrganizationalIdentification,EducationalandPsycho logicalMeasurement,52,813823.
824
Mael,F.veAshforth,B.E.(1992),AlumniandTheirAlmaMater:APartialTestoftheReformulated ModelofOrganizationalIdentification,JournalofOrganizationalBehavior,13(2),103123. MeyerJ.P.veAllenN.J.(1997),CommitmentInWorkplace,London:SagePublication. Near,J.P.veMiceli,M.P.(1985),OrganizationalDissidence:TheCaseofWhistleBlowing,Journal ofBusinessEthics,4,116. Near J. ve Miceli M. (1995), Effective Whistleblowing, The Academy of Management Review, 20(3). Near J., Dworkin T., Miceli M. (1993), Explaining The Whistleblowing Process: Suggestions From PowerTheoryandJusticeTheory,OrganizationScience,4(3). Park,H.,RehgM.,T.LeeD.(2005),TheInfluenceofConfucianEthicsandCollectivismonWhistle blowing Intentions: A Study of South Korean Public Employees, Journal of Business Ethics, 58(4).
825
YAHUD,HIRSTYANVESLAMGELENEKLERNDEAHLAKINABAKI: KARILATIRMALIBRYAKLAIM
HsnKAPU KafkasniversitesiBF,letmeBlm husnukapu@yahoo.com
ZET Bualmada,Yahudi,Hristiyan,slamgelenekleriniahlaknbelirleyennemlideeryarglarntespitederekve ahlaki temeller asndan aralarndaki temel farkllklar ortaya konmaya allmaktadr. almada, kltrel deerlerin ekonomi ve i yaamnda belirleyici etkilere sahip olduu varsaymndan hareketle tarihsel adan nemlikabuledilenayrbykdinigeleneiniyaamnnahlakiboyutlarnaetkisiaratrlmaktadr.Buama laalmada,temelkutsalkitaplarveikincilkaynaklarverialnarakyaplanliteratrtaramasnda,dinimetinlerde geen belli bal olaylarn sembolik anlamlar rettikleri/gsterdikleri ahlaki deerler balamnda analize tabi tutulmakta ve nemli dini ritellerin ortaya karm olduu ahlak yaplar bu yntemle karlatrlmal olarak incelenmektedir.
MeryemAYBAS KafkasniversitesiBF,letmeBlm meryem.aybas@hotmail.com
1. GR ahlak, kiilerin yaamlarn kolaylatran deerlerden olumaktadr. Deerler, bireyler iinnemliolankavramvefikirleri,doru,uygunvearzuedilebilirolanhakkndakidn ceveinanlarierirvearzu,istekvetercihleriniyanstr.Kiiyedavranlarndarehberlik eden deerler bir deerler sistemini oluturur. Deerler sistemi, duygusal adan ahenkli ve mantksal adan tutarl olabilmek iin birletirici kaynaklara dayanmaldr. Din bu an lamda birletirici bir dayanak olan toplum st bir kaynaktr (Mehmedolu, 2006: 252). Sosyalhayatvedinarasndakibalantvedininsosyalhayatzerindekietkisikonusunda yazndabulunanbirokalmavardr.Bergeregre,dintoplumsalgerekliinennemli unsurlarndan biridir ve toplumsal yapnn davranlarnn belirlenmesinde merkezi bir konumasahiptir(Berger,1993:58iindeKeskin,2004:12;Aktan,1998). Stackhouse (1995)a gre ahlak, nasl yaamalyz hakkndadr. Buna gre nasl olmalyz hakkndabirokterimretilmitir.Ancakbunlarntamamnnvurguladeyler,gvenilir veonurlubiryaam,hrszlk,yalanclk,smrclkveayrmclnolmaddurumlardr. Ahlak,bizenaslyaamamzgerektiinivurgulayanveiinnaslyaplacanadairprofesyo nel sorumluluklarla ilgilenmektedir. Tm bunlar grlecei zere Tanrnn bizden nasl yaamamzistediihakkndadr(Stackhouse,1995:19).Dolaysylaiahlakkavramgenel olarakdingibigelenekselinanlardanayrolarakdnlemez.Enazndandinlerinahlak deer sistemleri zerinde etkisinin olduu tartlamaz. Sekler ahlak sistemlerinde dahi kiilerinbelleklerindeyeretmiolankavramlarnbirounundinivegelenekselkavramlar olduugrlecektir.Epstein(2002),iletmeynetimieitimindedinigeleneklerinnemli lde rolnden bahsederken, din ve iletme ynetimi alanndaki almalarn ynetim yaznnda da uzun sredir ilgi grdn sylemektedir (Epstein, 2002; 9293). Yine Conroy ve Emerson (2004), yaptklar uygulamal almada ahlaki tutumun dindarlktan etkilendiini bulgulamlardr. Fort (1997) da, teolojinin i ahlak iin katk salayabilecek bir disiplin olduundan sz etmitir. Siker, Donahue ve Green Zafar (2001) ve Ingmar (1997)n yaptklar yazn taramalarna gre i ahlak ve din arasnda balanty gsteren pek ok alma bulunmaktadr (Zafar, 2001; iinde: Dubinsky, 1991; Armstrong, 1992; Williams, 1993; Green, 1993; Raltson vd. 1993; Rossauw, 1994; Gould, 1995; Vasquez PragaveKara,1995;Jayasankaran,1996;TuncalpveErdem,1998;NaughtonveLaczniac,
826
1993;Schnall,1993;Ingmar,1997;18;iinde:Trompenaars,1994;Usunier,1992;6166; Hermel,1993;VonKeller,1982;Dlfer,1992;281290). Din,kltrlerinkkenindederinizlerbrakanbirolguolmasitibariyleinsanlarndavran biimleriniekillendirennemlibirunsurolarakdeerlendirilebileceigibi,aynzamanda toplumlarn sosyal ve ekonomik yaplaryla ilgili deerlerin somut gstergelerini tayan kltrel bir kaynak eklinde de ele alnabilmektedir. Konuyla ilgili yaplm sosyoloji ve insanbilimiaratrmalar,dinikaynaklarzerindenhareketederekdininkltrelbileimde nemliroloynayandeerlereveyerleikdavrankalplarnaetkileriniortayakoymaktadr (Weber, 1992; Geertz: 1966). Bu bak asyla dini metinlerde anlatlan olaylardan belli ahlaki motifleri elde etmek ve bu yolla dinlerin kltrel dokuda yaratm/somutlatrm olduuahlakideerleribelirlemekmmkndr. 2.YAHUD,HIRSTYANVESLAMGELENEKLERNDEALIMAYABAKI Dinimetinlerdegeenbaznemliolaylaralmaolgusuasndanincelendiindeonlarn belliahlakitutumlarsunduudagrlmektedir.rneinEskiAhitte(Tevrat),YeniAhitte (ncil) ve Kuranda geen cennetten kovulma vakas, dinlerin almaya bakn gsteren ipular barndrmaktadr. Eski Ahite baktmzda i bir emirdir. nk Adem ile Havva cennetten kovulurken onlara yiyeceinizi dnyadan kendi emeinizle kazann diye em redilir.Jaroslavagre,almak,aynzamanda,AdemileHavvanncennettenkovulmalar sonucutabiklndklarbircezadr.Buanlamdaonlarnyasayinemelerisonucuuratl dklar bir laneti de gstermektedir (Jaroslav 1998: 910). Baz kaynaklara gore, braniler almaktanholanmazlard.almak,arveskcbiriti.EskiAhitteyeralankaynaklar dan birine gre Hayattan nefret ediyorum, nk gne altnda almak bana zdrap veriyor.(BassveBarret,1977:41iindeKozak,1999:80) ncilde de Karnn szn dinlediin, ve Ondan yemeyeceksin diye sana emrettiim aatanyediiniin,toprakseninyzndenlanetlioldu;mrnnbtngnlerindezah metleondanyiyeceksinalnnnteriileekmekyiyeceksin(Tek.3:1719)eklindegeen ifade,almaygnahnetkisiyleortayakmbircezahalinesokmaktadr.Bubakala ralmayolumsuzbirkalbasokmaktaolduundanbunundourduuahlakisonularise iinzorlaycvebaskceilimlerleelealnmasolmaktadr. AynolayKuranda(Bakara,2937,Araf,1925)daanlatlmaktadr.AllahnAdemileHav vayaSenveeinbubaheyeyerleinveoradadilediinizdenserbesteyiyin;ancakbir tek u aaca yaklamayn ki zalimlerden olmayasnz. (Bakara, 35) eklindeki buyruuna uymamalar sonucunda nin, bundan byle kiminiz kiminize dman olarak yaayn ve yeryznbirmddetiinmeskenediniporadageiminizisalayn.(Bakara,36)buyru uylakarkaryakalmlardr.M.Esed,KurandaanlatlanAdemileHavvanncennetten kovulmalar olaynda asl zerinde durulan noktann, insan olunun kozmik kaderi ya da durumunun temsili bir anlatm olduunu belirtmektedir. nsannGnah Aacndanye mediidurumundakiosafiyet,masumiyetdneminde,ktlnvarlndanvedolaysy laeylemvedavranlariinvarolansayszimkanarasndaheranbirseimyapmagerekli liinden haberdar olmad; baka bir ifadeyle igdleri dorultusunda hareket ettiini sylemektedir.nsannbusafiyetininbirerdemdeildeyalnzcabirvarolukouluolmas, onuahlakivezihnigelimedenalkoyanvehayatnastatikbirnitelikkazandranbirdurum olduunu ifade etmektedir. Esed, bu olayla birlikte ayrca nsanda Allahn buyruuna kardirengenbiritaatsizlikeylemiolaraksimgelenenbilingeliimiyadabilin/duyarllk sramasnn balangtaki varolu koulunu yani safiyet dnemini deitirdiini belirt mektedir.Onagreinsantr,uyandrlmbubilinsayesindesadecekendiigdleriyle yaayanbirvarlkolmaktankurtulup,yanldoruyuayrtedebilmevedolaysylahayatta
827
izleyecei yolu seebilme yeteneini kazanarak sahici insana dnmtr (Esed, 1999: 275274). Esed, buradaki ini olaynn bir gerileme veya yozlama olgusunu deil, tersine, insann geliip olgunlama srecinde yepyeni bir ahlaki bilin kazanma evresini tasvir ettiini ve Aaca yaklamay yasaklamakla Allahn insanolunu yanl davranma imkanndan ha berdarettiini,dolaysylakendiiradeveihtiyaryladorudavranmaimkanndaverdiini belirtmektedir. Bylece insan, gd ve sezgilere gre hareket eden bir varlk olmaktan kp,zgrveahlakibiriradekazanmoldu(Esed,1999:275274). AyrcaslaminancnntemelkaynaolanKurandakibakabirayettegklerdeveyerde olanlar emrinize amade klm (Lokman, 20) ifadesiyle dnya, cennetten snava tabi tutulmakzereayrlmolaninsannhizmetinesunulmuolmaktadr.Fakatinsandanbek lenen, yapt ilerde Allahtan gelen ruhsal baa uygun davranarak sorumluluk iinde davranmasolmaktadr.Busorumlulukalmaybireyselvesosyalihtiyalarlasnrlandr mtr.BunedenleslamdaalmakProtestanahlakndavarsayldgibi(Weber,1993) bir ama deil, bireyin ihtiyalarn karlamas iin bir ara olarak grlmtr. slama gre,insan,Allahaveyarattklarnakarsorumlukabuledilerekalmannsosyalhayatla dengeiindeolmassalanmtr. 3.YAHUD,HIRSTYANVESLAMAHLAKI GelenekselYahudilikkaynaklar,Yahudiiahlaknnanlalmasiinsadecebireyinzerin dedurulmasnnyeterliolmayacan,aynzamandatoplumsaldzeydedebirdnmn dikkatealnmasgerektiininermektedirler.BireyseldzeydeYahudiahlakdnmsel dirvebalaycbirstatkokabuledilmemektedir.Yarnbugnzerindeherhangibirahlaki iddiaya sahip deildir. Ksacas dnmn olabilirlii, mit verici, iyimser ve baarma isteiolanbiryaportayakarmaktadr.Byleceiahlaktartmalarndadnmimge sinihareketegeirmektedir.Transformasyonvaadi,zelolsunkamusalolsunhayatmzn btnynlerinenfuzetmektedir.Hembireyseldzeydevehemdeiletmegibitopluluk faaliyetlerinde dini bir ideal izlenmelidir. Yaayan bir toplumda bireysel dzeyde ahlaki ilerlemeidealinebalanlmas,aynzamandakendiorganizasyonvekurumlarndadaahla kibirilerlemeyiistemesisonucunudouracaktr(Pava,1998:607612;Kellner,1993:85). ve alma kavramlarnn Hristiyan geleneklerde daha ok Tanrnn rzasn kazanma, Onunannyceltmeolarakalglanmvebirgrevolarakgrlmtr.Dnyadanziyade ahret hayat ve yaratl gnahndan arnma temel alnmtr. Tanrnn ann yceltmek iinbozamanvezevkledeil,yalnzcaalmaylahizmetedilir.Zamannboaharcanmas btn gnahlar iinde ilki ve en ar olandr. Baxtere gre, mesleklerinde tembel olan kiilerzamangeldiindeTanryazamanayramayacakkiilerdir.hereydennceyaa mn Tanr tarafndan yazlm kendi iindeki amacdr. e kar isteksizlik, kutsanmlk durumununeksikliinigstermektedir(Preston,1993:93;Hoksbergen,1992:946;Weber, 1985:126127;Aron,1986:373iinde:Torun,2002:93). slam ise orta bir yolu savunmaktadr. Hem bireylerin zgrlklerini savunurken ayn za mandabakalarzerindekihaklarndengelemeyealmaktadr.Ksadnemlikrlariin her ne olursa olsun anlayna kar olunduu gibi, kiilerin zel mlkiyet ve giriimcilik haklardakorunmutur.slamhembudnyaiinhemdeahretiinalmayzendirmek tedir. Ne ahret iin dnyadan vazgemek ne de dnya iin ahretten vazgemek benim senmitir (Rice, 1999: 349). slam sonuolarak,i hayatnn dadahilolduuhayatn tm alanlarnailikinemirlerierenvezadaletolanbirdindir(Stackhouse,1995;357). Yahudilik, Hristiyanlk ve slam arasndaki temel fark, Yahudilik ve Hristiyanlkta, ekono mik sistem ve din arasnda belli bir mesafe varken, slamda pratik bir yaam program
828
sunulmaktadr. slami sosyoekonomik sistem, faiz, vergi, varlklarn dolam, adil ticaret vetketimkonularndadetaylariermektedir(Rice,1999;349). Yahudilik,Hristiyanlkveslambirokyndenbirbiriyleilikilidir.din,doruluk,drst lk,gvenilirlik,bakalarnnhaklarnansabrakmamakgibitemelahlakiilkelerkonusun da evrensel bir izgide bulumakta ve gnmz i yaamna etkide bulunmaktadr (Rice, 1999;349).Quddusvealmaarkadalarnn(2005)almasndanyararlanlarakolutu rulanTablo1degnmzdedeokfazladikkatedilenbaziahlakuygulamalarnnYa hudilik,Hristiyanlkveslamdakikaynaklargsterilmeyeallmtr. Tablo1.DindeKarlatrmalAhlakUygulamalar
Ahlak Rvet Yahudilik "Rvetalmayacaksnz. nkrvetgrenikr eder, hakly haksz karr.(Exodus23:8) (Dier bkz. Psalms 26: 91011; Isaiah 1: 21 23), rvet kiinin vic dann zorlar, adaleti zedeler. Hristiyanlk Eski ahit temel alnd iin Yahudilikle ilgili tm atflar Hristiyanlk iin de geerlidir. Acts, 8: 1722 17 Petrus'la Yuhannaonlarnzerineellerini koyunca, onlar da Kutsal Ruh'u aldlar; 1819 Elilerin bu el koyma hareketiyle Kutsal Ruh 'un verildiini gren Simun onlaraparateklifederek,Bana da bu yetkiyi verin ki, kimin zerine ellerimi koysam Kutsal Ruh'ualsndedi;20Petrusona ylededi:Paranseninlebirlik te mahvolsun! nk Tanr'nn armaann parayla elde edebi leceinisandn. 21 Senin bu ite bir payn, bir hakkn yok. Yrein, Tanr'nn gznde doru deildir; 22 Bu ktlnden tvbe et ve Rab'be yalvar, yreindeki bu dncebelkibalanr. Bakn, ekinlerinizi bimi olan iilerin haksz alkoyduunuz cretleri size kar haykryor. Oraklarn feryad, tm glere egemen olan Rab'bin kulana eriti.(James,5:4) Toplandnz yere altn yzk l, k giyimli bir adamla kirli giysiler iinde yoksul bir adam geldiinde, k giyimli adama ilgiyle, Sen buraya, iyi yere otur, yoksula da Sen orada dur,yadaAyaklarmndibine otur derseniz, aranzda ayrm yapm, kt niyetli yarglar olmuolmuyormusunuz? (James,2:24) slam Aranzda birbirinizin mallarn haksz yere yemeyin. nsanlarn mallarndan bir ksmn bile bile gnaha girerek yemek iin onlar hakim lere (rvet olarak) ver meyin.(Kuran,2:188)
Doland "almayacaksnz. Hile rclk ve yapmayacaksnz. Birbi hrszlk rinize yalan sylemeye ceksiniz. (Leviticus, 19: 11) Ayrmc lk "Yabancya bask yap mayacaksnz. Yabanc ln ne olduunu bilir siniz. nk siz de Msr'da yabancydnz. (Exodus,23:9)
lde ve tartda hile yapanlarn vay haline! (Kuran,83:1)
Eyinsanlar!pheyokki, biz sizi bir erkek ve bir diiden yarattk ve birbi rinizi tanmanz iin sizi boylara ve kabilelere ayrdk. Allah katnda en deerli olannz, Ona kar gelmekten en ok saknannzdr. phesiz Allah hakkyla bilendir, hakkyla haberdr olan dr.(Kuran,49:13)
Gc ktye kullanma 5 RAB bakt, yeryzn deinsannyaptkt lk ok, akl fikri hep ktlkte. 11 Tanr'nn gznde yeryz bo zulmu, zorbalkla dolmutu. 12 Tanr yeryzne bakt ve her eyin ne denli bozulduunu grd. nk insanlar yoldankmt. 13 Tanr Nuh'a, "nsan la son vereceim" dedi, "nk onlarn yznden yeryz zorbalk doldu. Onlarla birlikte yeryzn de yokedeceim. (Genesis,6:5,1113) 12Amaanlamadklarkonularda svpsayanbukiiler,igdle riyle yaayan, yakalanp boaz lanmak zere doan, mantktan yoksun hayvanlar gibidir. Ve hayvanlar gibi, onlar da ykma urayacaklar;13Ettiklerihaksz la karlk zarar grecekler. Gndzn zevk lemlerine dalmay elence sayarlar. Onlar birerlekeveyzkarasdr.Sizinle yiyip itikleri zaman kendi alda tc yollarndan zevk alrlar; 14 Gzleri zinayla doludur, gnaha doymazlar. Kararsz kiileri ayartrlar. Yrei agzlle altrlmlanetliinsanlardr. 15Hakszlklaeldeettiikazanc seven Beor olu Balam'n yolu nu tutarak doru yolu brakp saptlar; 16 Balam, iledii su tan tr azarland. Konuama yaneek,insandiliylekonuarak bu peygamberin lgnlna engel oldu; 17 Bu kiiler, susuz pnarlar, frtnann srkledii bulutlar gibidirler. Onlar koyu karanlk bekliyor; 18 nk yanl yolda yryenlerden henz kurtulanlar, bo ve ku rumlu szler syleyerek doal benliin tutkularyla ve ehvet lemleriyleayartrlar. 19Onlarazgrlkvaatederler, oysa kendileri yozlamln klesidirler. nk kii neye yenilirse, onun klesi olur.(Petrus2,2:1219) 27Vayhalinizeeydinbilginleri ve Ferisiler, ikiyzller! Siz dtan gzel grnen, ama ii lkemiklerivehertrlpislik le dolu badanal mezarlara benzersiniz; 28 Dtan insanlara doru kiilermi gibi grnrs nz, ama ite ikiyzllk ve ktlkledolusunuz. 29Vayhalinizeeydinbilginleri ve Ferisiler, ikiyzller! Pey gamberlerin mezarlarn yapar snz, doru kiilerin trbelerini donatrsnz;(Matta,23:2729)
829
Adalet sizlik
brahim'i, doru ve adil olan yaparak yolumda yrmeyi oullarna ve soyuna buyursun diye setim. yle ki, ona verdiim sz yerine getireyim." (Genesis, 18:19)
Allah size, emanetleri mutlakaehlinevermenizi ve insanlar arasnda hkmettiiniz zaman adaletle hkmetmenizi emreder. Dorusu Allah, bununla size ne gzel t veriyor! phesiz ki Allah hakkyla iiten, hakkyla grendir. (Ku ran,4:58)
830
alan, mteri ve pay dalarn haklar
letme deki nemli deerler
(Hz.sannyeniahitteadaletsiz lik ve hakszlk karsnda ko numas) "Komuna hakszlk 27Elindengeldike,yiliehakk etmeyecek, onu soy olanlardan iyilii esirgeme; 28 mayacaksn. inin Elinde varkenkomuna, "Bugn alacan sabaha brak git, yarn gel, o zaman veririm" mayacaksn. (leviticus, deme. (Proverbs, 2728) Ama 19:13) insanlar arasnda ayrm yapar sanz, gnah ilemi olursunuz; Yasa tarafndan, Yasa'y ine yenler olarak sulu bulunursu nuz.(James,2:9) 1 Herkes, altnda bulunduu ynetime bal olsun. nk Tanr'dan olmayan ynetim yoktur. Var olanlar Tanr tara fndan kurulmutur; 2 Bu ne denle, ynetime kar direnen, Tanr'nn dzenlediine kar gelmiolur.Kargelenleryarg lanr; 3 yilik yapanlar deil, ktlk yapanlar yneticilerden korkmaldr. Ynetimden kork mamak ister misin? yi olan yap, ynetimin vgsn kaza nrsn; 4 nk ynetim, senin iyiliin iin Tanr'nn hizmetin dedir.Amaktolanyaparsan, kork! Ynetim, klc bo yere tamyor; ktlk yapann zerine Tanr'nn gazabn salan alc olarak Tanr'nn hizme tindedir; 5 Bunun iin, yalnz Tanr'nngazabnedeniyledeil, vicdan nedeniyle de ynetime bal olmak gerekir; 6 Vergi demenizin nedeni de budur. te yneticiler, Tanr'nn bu ama iin gayretle alan hiz metkrlardr; 7 Vergi hakk olana vergiyi, gmrk hakk olana gmr, korku hakk olanakorkuyu,sayghakkolana saygy, herkese hakkn verin (Romallar,13:17)
nsanlarn mallarn ve haklarn eksiltmeyin. Yeryznde bozgunculuk yaparak karklk kar mayn.(Kuran,26:183)
(Mallarnz) Allah yolun da harcayn. Kendi ken dinizi tehlikeye atmayn. yilikedin.phesizAllah iyilik edenleri sever. (Kuran,2:195),nsaniin ancak alt vardr. (Kuran,53:39)
4.SONU ahlakkonusunda,dnyadapekokalmabulunmasnakarlk,Trkynetimyaznn dakonuyailgininyeterliolmadgrlmektedir.zelliklefarklkltrler,dinlerveyakla mlarn karlatrlmas balamnda yok denecek kadar az alma vardr. Bu anlamda
831
alma,dahancednyadayaplmalmalartantmaktaveyenieklemeveyorumlarla yenidensunmaktadr.Moderniyaamvedinigeleneklerarasndatarihselvesosyolojik olarak bir etkileimin sz konusu olduu vurgulanarak, birok iletme geleneinin dinsel tabangenelhatlarylaifadeedilmeyeallmaktadr.almadagrleceizeremodern iyaamnnbirokdeerininkkeninineskileredayanmaktaolduuvedinlebtnlemi olduugrlmektedir. dininkutsalmetinlerindeokazfarklnoktalarolmaklabirlikteanlatlanbenzerhikaye lerdendeanlalacagibi,almaeylemine yklenilenanlamkonusunda farkllamakta drlar.YahudiveHristiyanlaralmaybalangtailkgnahnkarlolanbircezaolarak alglarken,slamdahaok,insannkendinitamamlamafrsatolarakalglamtr.Yahudilik, Hristiyanlk ve slam arasndaki karlatrmalarda zellikle evrensel ilke benzerlikleri ya nndanemlifarkllklarndaszkonusuolduugrlmektedir.Dinlerinkutsalmetinlerin de benzer ekilde ifade edilen ahlaki ilkelerin, uygulamada farkllatklar grlmektedir. zellikleYahudiliinbazyorumlarnda,szkonusuilkelerindahaokdinitoplulukiinde geerliliiolanilkelerolarakalglandgrlmektedir. alma,moderninsanniahlakgereklerindedinselgeleneklerdenneldeetkilendii ninbilinmesihalinde,iahlakuygulamalarndadavranaynverenmotivasyonlarndaha kolaybelirlenebileceinoktasndanemliipularsunmaiddiasntamaktadr.Kiininbir dinininanlarylasnrlanmasndanokiahlakalmalarndadinigeleneklerinveteoloji nintmfelsefialternatiflerkadariahlaknaolankatksnnbilinmesinemtamaktadr. Budurumdazelliklekresellemeveokulusluiletmelerinfaaliyettebulunduugn mzidnyasndakreseliahlakkodlarnnoluturulmaskonularnakatksalayabilir. Bundansonrakialmalardazellikleuzakdoudinleriveuzakdouikltrleriarasnda kietkileimasndanincelenebilir.ahlaknnyansraideerlerininllmesivedinle yadadiergelenekselkltrlerlebaortayakonulabilir.Bualmatanmlaycbiralma olup gelecekte yaplacak Trk ynetim kltrnde i ahlakkarar verme ilikisinde gele neksel deerlerin ne lde belirleyici olduunun llebilecei uygulamal almalara katksalayabilir. KAYNAKA
Abeng, T. (1999), Business Ethics in Islamic Context: Perspectives of Muslim Business Leader, InternationalBusinessEthics,ChallengesandApproaches,Ed.GeorgesEnderle,London:Univer sityofNotreDamePres. Aktan, C. C. (1999), Din, Vicdan ve Ahlak, Ahlak ve Ahlak Felsefesi, stanbul: Ar Dnce ve To plumsalGeliimDerneiYayn,www.canaktan.org/dinahlak/ahlakfelsefesi/dinahlak.htm. Bauman,Z.(1998),PostmodernEtik,stanbul:AyrntYay. Bekta,.,Kseolu,M.A.(2008),EtiiveEtiininYaylmSreci,SleymanDemirelniversi tesiktisadivedariBilimlerFakltesiDergisi,13(1),145158. Caydi, S. S. (2005), Antikapitalist Papa: II. Jean Paul http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=145301. Conroy, S. J., Emerson, T. L. N. (2004), Business Ethics and Religion: Religiosity as a Predictor of EthicalAwarenessamongStudents,JournalofBusinessEthics50,383396,2004. Epstein,E.M.(2002),"ReligionandBusinessTheCriticalRoleofReligiousTraditionsinManage mentEducation",JournalofBusinessEthics38,9196. EskiveYeniAhit,http://www.kutsalkitap.info/ Fort,T.(1997),ReligionandBusinessEthics:TheLessonsfromPoliticalMorality,JournalofBusi nessEthics16,263273. Gambling,T.,AbdelK.,RifaatA.(1991),BusinessandAccountingEthicsinIslam,London:Mansell.
832
Geertz,C.(1966),ReligionAsACulturalSystem,Ed.Banton,M.,AntropologicalApproachestothe StudyofReligion,Tavistock,London,146. Green, R. M. (1993), Centesimus Annus: A Critical Jewis Perspective, Journal of Business Ethics, Dec.12,12. Hoksbergen, R. (1992), Centesimus Annus: A NeoCalvinist Critique, http://www.gordon.edu/ace/pdf/hoksbergen_cent.pdf Ingmar,W.(1997),ImpactofReligiononBusinessEthicsinEuropeandtheMuslimWorld:Islamic VersusChristianTradition,PeterLangGmbH,Berlin. Kalei,H.(1990);slamdaveTicaretAhlak,stanbul:SehaNeriyat. Kellner, M. (1993), Jewis Ethics, A Companion to Ethics, Ed. Peter Singer, Blackwell Publishing, London. Keskin, Y. M. (2004), Din ve Toplum likileri zerine Bir Genelleme, Din Bilimleri Akademik AratrmaDergisi4(2). Kozak,.E.(1999),nsan,Toplumvektisat,Adapazar:DeiimYaynlar. KuraniKerimveMeali,http://www.diyanet.gov.tr/kuran/default.asp. Mehmedolu,A.U.(2006),GenlikDeerlerveDin,KresellemeAhlakveDeerler,Eds.Mehme dolu,Y.,Mehmedolu,A.U.stanbul:LiteraYaynclk. Nasr,S.H.,Kitagawa,J.(1985),IslamicWorkEthics,ComperativeWork Ethics,JudeoChristian, Islamic,andEastern,JaroslavPelikan,LibraryofCongress,WashingtonD.C. Pava,M.(1996),TheTalmudicConceptofbeyondtheLetteroftheLaw:RelevancetoBusiness SocialResponsibilities, JournalofBusinessEthics,Sep15(9). Pava,M.(1998),TheSubtenceofJewisBusinessEthics,JournalofBusinessEthics,17(6/2),603 618. Payne,D.,Raiborn,C.,Askvik,J.(1997),AGlobalCodeofBusinessEthics,JournalofBusinessEth ics16,17271735. Pazarli,O.(1980),slamdaAhlak,stanbul:RemziKitabevi. Preston,R.(1993),CristianEthics,ACompaniontoEthics,Ed.PeterSinger,BlackwellPublishing, London. Rice,G.(1999),IslamicEthicsandtheImplicationsforBusiness,JournalofBusinessEthics,18,345 358. Quddus,m.,Bailey,h.,White,l.(2005),Business Ethics Perspectives From Judaism, Chris tianityandIslam,ProceedingoftheMidwestBusinessEconomicsAssociation. Siker,L.V.W.,Donahue,Green,J.A.,Ronald,M.(1991),DoesYourReligionMakeaDifferencein YourBusinessEthics?TheCaseofConsolidatedFoods,JournalofBusinessEthics10,819832. Shaltout,M.(1995),Dealings,OnMoralBusiness,Michigan:EardmansPublication. Stackhouse,M.(1995),Introduction:Foundationand Purposes, On Moral Business, Michigan: EardmansPublication. Torun,.(2002),KapitalizminZorunluartProtestanAhlk,C..ktisadivedariBilimlerDergisi, 3(2). Weber,M.(1985),ProtestanAhlakveKapitalizminRuhu,ev.:ZeynepAruoba,stanbul:HilYayn. Weber,M.(1993),TheSociologyofReligion,Boston:BeaconPres. Zafar, M. S. (2001), International Marketing Ethics from an Islamic Perspective: A Value MaximizationApproach,JournalofBusinessEthics,Jul32(2).
833
38.Oturum

YneticiHemirelerinHemirelikHizmetleriPersoneliniYnetirkenYaa dklarKYlikinSorunlarveBuSorunlaraKarAlnannlemler BirenKAHRAMAN,lkBAYKAL letmelerinnsanKaynaklarndaAraElemanOlarakYerAlacakOlanMes lek Yksekokulu rencilerinin Zaman Ynetimi Becerileri ile Akademik BaarPuanlarArasndakilikizerineBirAratrma A.HalukPINAR HastaneYneticilerininZamanYnetimiKonusundakiGrlerininDeer lendirilmesi BirsenSAY,NuralBEKROLU
834
YNETCHEMRELERNHEMRELKHZMETLERPERSONELN YNETRKENYAADIKLARIKYNELKNSORUNLARVE BUSORUNLARAKARIALINANNLEMLER

BirenKAHRAMAN BakrkyDr.SadiKonukEitimveAra trmaHastanesi,BahemireYardmcs birsen_kh@hotmail.com
ZET Aratrma,hemirelikhizmetleripersonelininynetimindeKYsrecininnaslyrtldn,yneticihemirelerin yaadklar sorunlar ve bu sorunlarla nasl baa ktklarn ve sorunlar etkileyen etmenlerin neler olduunu belirlemekamacylatanmlayctasarmdagerekletirilmitir. Aratrma, 219 ynetici hemirenin katksyla gerekletirilmitir. Veriler, etik kurul onay alndktan sonra, soru formuaraclylatoplanmve%dalmvechiquareistatistikanalizleriyledeerlendirilmitir. Aratrmadaneldeedilenennemlibulgular;hemirelerindevirhznnfazlaolmas(%39.7),yeterlisaydahemi rebulunamamas(%40.6),oryantasyonvesreklieitiminetkinyrtlememesi(%53.9),hemirelerinykselme olanaklarnnolmamas(%67.6),dahadkcretlemeninyaplmas(%66.7),etkinperformansdeerlendirmenin yaplmamas (%59.8), ok youn ve fazla saat altrlmalar (%78.5), i sal ve gvenliklerinin izlenmemesi (%63.5)veyasalhaklarnnbilinmemesi(%26.0)eklindebelirlenmitir. Yneticihemirelerinbusorunlarakaraldklarennemlinlemlerinise;hemiresaysnaservissorumluhemi relerin karar vermesi (%69.3), oryantasyon ve srekli eitimde iyiletirmeler yaplmas (%63.9), terfi sisteminin iyiletirilmesi(%61.2),hemirelereekdemeolanasalanmas(%24.7),performansdeerlendirmesisteminde iyiletirmeyaplmas(%53.4),hemirelereyasalhaklarnnretilmesi(%32.9),olduusaptanmtr. Yneticihemirelerinpersonelynetimiyleilgiliyaadklarsorunlar,zel,SalkBakanlveniversitehastane leriasndankarlatrldnda,SalkBakanlveniversitehastanelerindeynetimsistemindenkaynaklanan sorunlarndahafazlaolduugrlmektedir. AnahtarKelimeler:Yneticihemire,iky,hemirelikhizmetleriynetimi,hemirelikhizmetleripersoneli.
lkBAYKAL FlorenceNightingaleHemirelikYkse kokulu,HemirelikteYnetimABD ulkubay@yahoo.com
1.GR nsankaynaklarynetimi,rgtnanahtarkaynaolaninsangcnsalama,gelitirme, motive etme ve onlarn ballklarnn kazanlmasna ynelik stratejik bir yaklam olarak tanmlanabilmektedir. Daha geni anlamyla insan kaynaklar ynetimi ise; herhangi bir rgtselveevreselortamdainsankaynaklarnnrgte,bireyeveevreyeyararlolacak ekilde, yasalara da uyularak, etkin ekilde ynetilmesini salayan ilev ve almalarn tmdr(Kaynak,2000;etinel,2003). Gnmz modern hastane ynetimi yaklamlarnda, insani kaynaklar ynetimine daha fazlanemverilmektevezelliklesonyllardasklklaszedilenkalitealmalarndada odak nokta insan olmaktadr. Ynetimde yaanan bu gelimeler, hastane ve hemirelik hizmetleriynetiminedeyansmaktavebuadanhemireinsangcnnynetimibyk nemtamaktadr(SerenveBaykal,2003). Salkiletmelerinderetilenhizmetler,diermalvehizmetreteniletmelerinrnlerin den farkllk gstermektedir. Mal ve hizmet iletmelerinin rnleri konusunda toplumun tercihini erteleme olana bulunurken, salk hizmetine gereksinim duyan bir kiinin bu hizmetialmaktanbakabirseeneibulunmamaktadr.Salkhizmetlerininyaamsalzel liivehizmetretimindesalkpersonelininniteliininstlendiivazgeilmezvesondere ce nemli rol ve salk personelinin farkl zellikleri salk kurumlarnda insan kaynaklar ynetimininneminidahadaarttrmaktadr(Korkmaz2003,Seim1991). Salk kurulularnda grev yapan hemirelik personeli, saysal olarak ounluu olutur maktadr. Bu nedenle hemirelik hizmetleri personelinin ynetimi, hastanelerin etkin ve
835
verimlibirhizmetsunabilmelerinde,oldukanemlibiryeresahiptir.Hemirelikhizmetleri ynetimi,hastalarahemirelikbakmverirkengereklihertrlolanasalayankoordineli faaliyetlerinyrtlmesieklindetanmlanabilmektedir.Hemirelikhizmetleripersoneliiyi ynetildiizaman,etkiliveverimlibirhastabakmvererek,ynetselkararlardestekleye rekvehizmetialanlarlaolumluilikilerkurarak,hastaneninhedeflerinekatkdabulunmak ta,hastaneninamalarnaulamasndabykldesalayabilmektedir(Baykal,1994). Konununhemirelikhizmetleriynetimindekinemininyansra,yaplanliteratrincele mesindehemirelikhizmetleripersonelininynetimiyleilgilibenzerbiraratrmayarastla nlamamolmasdabukonununelealnmasndaetkiliolmutur. 2.ARATIRMANINAMACI Aratrma, hastanelerde hemirelik hizmetleri personelinin ynetiminde KY srecinin naslyrtld,yneticihemirelerinhemirelikhizmetleripersoneliniynetirkenyaa dklarsorunlarvebusorunlarlanaslbaaktklarn,ayrcayneticihemirelerinyaad sorunlaretkileyenetmenlerinnelerolduunubelirlemekamacyla,tanmlayctasarmda gerekletirilmitir. 3.ARATIRMADAYANITARANANSORULAR 1 Hastanelerde,hemirelikhizmetleripersonelininynetimiyleilgiliKYuygulamala rnelerdir? 2 Yneticihemireler,hemirelikhizmetleripersoneliniynetirkenenokhangiso runlarlakarlamaktadrlar? 3 Ynetici hemireler, hemirelik hizmetleri personelini ynetirken yaadklar so runlarlanaslbaakmaktadrlar? 4 Yneticihemirelerinkiiseldurumdeikenleri,yaanlansorunlarzerindeetkili midir? 4.YNTEM Aratrmann evrenini stanbul ili Avrupa yakasndaki tm kamu ve zel hastaneler olu turmakta olup, rneklemini ise ynetici hemire saylarnn daha fazla olmas nedeniyle 100yatakvezerindekihastaneler(26hastane)oluturmutur.rneklemioluturanhas tanelerdegrevalantmynetselpozisyonlardakiyneticihemireler,herhangibirrnek lemynteminegidilmedenaratrmakapsamnaalnmtr. rneklemi oluturan hastanelereresmiizin ve etik kurul onayiinbavurulmu veara trmannuygulanmasrecindeizinalnabilen12hastanedegrevli448yneticihemireye veritoplamaaracdatlmtr.Buyneticihemirelerdenistatistikselanalizeuygunekil deeksiksizdoldurulmu219soruformueldeedilmitir.Aratrmanngeridnoran% 48.8dir. Aratrmadaveritoplamaaracolarak,literatrdesteidorultusundaaratrmactarafn dan gelitirilen soru formu kullanlmtr. Soru formu iki blmden olumaktadr. Birinci blmde ynetici hemirelerin kiisel durum deikenlerini belirlemeye ynelik 11 soru bulunmaktadr.kinciblmdeise,insankaynaklarynetimisrecidikkatealnarak,litera trdesteindehazrlananveyneticihemirelerinhemirelikhizmetleripersoneliniyne tirkenyaadklarsorunlarvebusorunlarlanaslbaaktklarnbelirlemeyeyneliksoru laryeralmaktadr. Verilerintoplanmasnda;nceliklearatrmarnekleminioluturanhastanelereresmiizin yazlaryazlmtr.zelhastanelerden,izinalnabilenalthastanedeveritoplanabilmitir. SalkBakanlnabalhastanelerdeiseuygulamayapabilmekamacylastanbullSalk Mdrlnebavurulmutur. Sonu olarak,4 SalkBakanl,2niversitehastanesi, 6 zelhastanedenolmakzeretoplam12hastanedenveritoplanabilmitir.
836
Kurumlardanizinveetikkurulonayalmasrecitamamlandktansonra,aratrmactara fndan n grme yaplarak hastanelere tek tek gidilmi ve veri toplama arac ynetici hemireleregerekliaklamalaryaplarakdatlm,belirlenentarihlerdetekrargidilerek geritoplanmtr. Aratrmadan elde edilen veriler, bilgisayar ortamna aktarlarak istatistik danmannn desteindedeerlendirilmitir.Deerlendirmede,%dalmvebamlbamszdeiken lerarasndakiilikininbelirlenmesindedechiquaretestlerindenyararlanlmtr. Aratrmannbamszdeikenleri,allankurum,eitimdurumu,pozisyon,meslekive ynetim deneyimi iken, baml deikenler personel ynetimi srelerinde yaanan so runlaraynelikifadelerdir. 5.BULGULAR Aratrmadaneldeedilenbulgular; yneticihemirelerinkiiselvemeslekidurumdeikenlerive aratrmasorularnaaitbulgularolmakzereikigruptaelealnarakincelenmitir 5.1.YneticiHemirelerinKiiselveMeslekiDurumDeikenleriylelgiliBulgular Ynetici hemirelerin kiisel ve mesleki durum deikenlerinin dalm incelendiinde; yneticihemirelerinounluunun,3140yaarasnda(%53,4)olduu,nlisans(%42.0) velisans(%32.9)eitimialdklar,altkademeyneticisi(SSH)(%76.7)yanibirimsorumlu su pozisyonunda altklar, mesleki deneyimlerinin 1119 yl (%42.9) ve 20 yl ve zeri (%35.1)olduu,yneticiolarak5ylvealt(%44.7),11ylvezeri(%32.8)altklar,y netim eitimi aldklar (%51,6), alnan ynetim eitiminden ynetim faaliyetlerini yerine getirirkensklklayararlandklar(%30,1)saptanmtr. 5.2.AratrmaSorularnaYnelikBulgular 5.2.1. Hastanelerde hemirelik hizmetleri personel ynetimiyle ilgili KY uygulamalar elealndnda;iealmasrecineuygundavranldancak,salkkontrol,elemanseme srecinde kullanlan testlerin genellikle atland, ie almn sklkla insan kaynaklar ve hemirelikhizmetleriyneticilerindenoluanortakbirkomisyontarafndan(%37,9)yapl d,hemireinsangcsklklanbetlistelerinindnmyapabilmesineolanaksalaya cak ekilde planland (%39.7), hemire eitim programlarnn dzenli olarak yapld (%65,3),hemirelerineitimgereksinimlerininkendiistekleridorultusunda(%64,4)belir lendii,hemirelikhizmetleripersoneliningrev,yetkivesorumluluklarnnakbirekilde tanmland(%63,3),hemirelikpersonelininkariyerynetimiyleilgiliolarakbirsisteminin olmad (% 57.2), hemirelik personelinin terfilerinin (atamalarnn) st yneticinin (ata mayla yetkili kiinin) takdirine gre yapld (%33,8), hemirelerin cretlemesine karar verirkeneitimdzeylerinin(%62,6)dikkatealnd,performansdeerlendirmesisteminin olduu(%54,8),hemirelerinperformansnnservissorumluhemiresi(%56,2)tarafndan ve ylda bir kez (%57,5) deerlendirildii, performans deerlendirme sonularnn sklkla terfilerde(atamalarda)(%33,3)kullanld,cezauygulamalarnnuyarma(%74.9)vekna ma (%41,1) eklinde olduu, hemirelik hizmetleri personelinin i doyum dzeylerinin llmedii (%75.7) ancak, ikayet ve eletirilerinin deerlendirildii (%68,2), hemirelik hizmetleri personelinin sal ve gvenliini izleyen bir iyeri salk biriminin olmad (%62,2),iyerisalkbirimiolanhastanelerdeise,hemirelerinsalkdosyalarnnolutu rulduu(%62,6)saptanmtr. 5.2.2. Ynetici hemirelerin hemirelik hizmetleri personelini ynetirken yaadklar sorunlarincelendiinde;hemirelerinsrekligirikyapmalar(devirhznnfazlaolma s)nedeniylehemiregereksiniminigiderilememesi(%39.7),yeterlisaydahemirebulu namamas (%40.6), szlemeli hemirelerin altrlmas ve bunlarn devir hznn kalc
837
kadrodakilerdenokdahayksekolmasnedeniyleoryantasyonprogramlarnnetkinyr tlememesi (%53,9), hemirelerin eitim programlarna katlmlarnn salanamamas (%65.8),kariyerynetimsistemininolmamasnabalolarakhemirelerinykselememesi( %67.6),hemirecretlerinindierdenksalkalanlarnagredahadkbelirlenmesi (%73,1),salklileyenbirperformansdeerlendirmesistemininolmamas(%59,8),hem irelerinyasalhaklarnbilmemelerininonlarnmaduriyetinenedenolmas(%65,8),hemi relerinokyounvefazlasaataltrlmalar(%78,5),hastanelerdeisalbirimiolma masnabalolarakhemirelerinsalkvegvenliklerininizlenememesi(%63,5),hemire lerinigvenceleriasndanyasalhaklarnbilmemelerivebunutakipetmemeleri(%26,0) gibisorunlarnsklklayaandsaptanmtr. 5.2.3. Ynetici hemirelerin, hemirelik hizmetleri peronelinin ynetiminde yaanan sorunlara kar aldklar nlemler incelendiinde; hemire saysna karar verirken birim yneticileriningrlerinindikkatealnd(%69,3),hemirelerinoryantasyonlarnn (biri me kuruma) kolaylatrmaya alld (%43.8), kuruma yeni balayan her hemirenin oryantasyonunun yaplmasna zen gsterildii (%63,9), srekli eitimlere hemirelerin katlmnsalamakiingerektiindeynetselgcnkullanld(%64.4),terfisistemiuy gulanrkenhemirelerindeneyim,eitimveuzmanlklarnndikkatealnd(%61,2),hem irelereekdemeolanann(prim,ikramiye,dner)saland(%24,7),yasalolarakbelir tilmemesine karn hemirelerin performansnn alt kademe ynetici hemire tarafndan deerlendirmesine olanak saland (%53,4), hemirelerin haklar ve sorumluluklarnn eitimleryoluylaretildii(%50.2),yneticihemirelerilehemirelerarasndakiiletiimin salkl hale getirilmesi iin formal ve informal toplantlarn, etkinliklerin dzenlendii (%53.9), hemirelerin alma ortamlarnn dzenlenmesinde gereksinimlerinin dikkate alnd (%55,7), i gvencesiyle ilgili olarak, yneticiler tarafndan alanlarn haklarnn yasaldzenlemelereuygunekildeverilmesinezengsterildii(%32,9)belirlenmitir. 5.2.4. Ynetici hemirelerin kiisel durum deikenlerinin yaanan sorunlar zerinde etkili olup olmad incelendiinde; allan kurum bamsz deikeninin etkili olduu belirlenmiolup,hemireinsangcsalanmasndasklklazelhastaneyneticilerininie bavuran hemirelerin niteliklerinin yetersiz olduunu belirttii, SB hastanelerinde ise; hemirelerin oryantasyonundan sorumlu bir kiinin olduu, kuruma srekli eleman alm nedeniyle oryantasyon programlarnn yaplamad ve birime oryantasyonun nemsen medii, szlemeli hemire istihdam ve bunlarn devir hznn yksek olmasnn eitimi olumsuzetkiledii,oryantasyoneitimlerinin,yksekoranda,ustarakeklindeyrtl d ve kaynak yetersizlii nedeniyle srekli eitimlerin dzenlenemedii, srekli eitim programlarndan sorumlu bir grevlinin olmad belirlenirken hemireler iin kariyer y netimsistemininSBveniversitehastanelerindeolmadvebuhastanelerdehemirelerin uzmanlklarnndikkatealnmad,fazlaalmavenbetcretlerinin,okdkolduu, prim,dnervb.ekgelirlerindierdenkeitimden gemi alanlaragredkolduu, hemirelerinperformansdeerlendirmelerininbirformalitehalindeuygulandvesonu larndanyararlanlmad,657saylDevletMemurlarKanununabalolaraksadecesicil formununkullanldvebuhastanelerdealanhemirelerinperformansdeerlendirme yi cezalandrma arac olarak algladklar, zel hastanelerde, performans deerlendirmeyi uygun yneticilerin yapmamasndan dolay sonularn salkl kullanlmad saptanrken, SBhastanelerinde,hemirelerinyasalhaklarnbilmemelerininonlarnmaduriyetineneden olduu,disiplinkomitelerindehemireyneticilerinolmamasnnhakszlklarayolat,SB ve zel hastanelerde, hemirelerin dier meslektalarna gre daha kolay sulandklar, zellikleSBhastanelerindehemireleridllendirmektenoksreklieletirenbirynetim
838
anlaynnolduuvedlmekanizmasnnkullanlmad,SBveniversitehastanelerinde hemirelerin grev yetkive sorumluluklarnn net olarak ortaya konmad, i salbiri mininolmamasnedeniylehemirelerinsalkvegvenliklerininizlenemediivebuhasta nelerdealanhemirelerei gvenlii asndankoruyucumalzeme,eldiven,maskevb. salanamad, hemirelerinmuayene ve tetkiklerinin yaptrlmasnda skntlar yaand, hemirelerinmeslekhastalklarnntanmlanmamasndandolaybukonudagereklinlem lerin alnmad ve tazminatlarn denmedii, hemirelerin alma ortamlarnn i sal vegvenliiasndanuygunluunundikkatealnmadbelirlenirken,zelhastanelerde,i gvencesininolmadvehemirelerinenbasithatadandolayitenkarlabildikleri,hem irelerin i gvencesini destekleyecek bir sendikal rgtlenmenin olmad, hemirelerin itenkarlmasndayasalhaklarnnverilmesinedikkatedilmedii,cezaveitenkarlma uygulamalarnda yasal srecin tam olarak uygulanmad belirlenmi olup, hastanelerle yaplankarlatrmadaistatistikselolarakanlamlfarkllklarsaptanmtr(p<0.05) 6.SONUVENERLER Aratrmadaneldeedilensonular;Hastanelerdehemiredevirhznnokyksekolduu, bunabalolarakyetersizsaydaveokktalmakoullarnda(izinsiz,uzunmesaisaat leriylealmagibi)alld,oryantasyonvesreklieitimeyeterincezamanayrlamad ,cretlemelerinktolduu,kariyerveperformansdeerlemesistemleriyleilgilisorun larnyaandbelirlenirken; Ynetici hemirelerin karlatklar sorunlara ynelik olarak; hemirelik hizmetleri perso nelinin ynetimiyle ilgili kararlara katlm destekledikleri, ek demelerle cretlemeleri iyiletirmeye altklar, oryantasyon ve srekli eitimlere nem vermeye altklar, a lmakoullarniyiletiricinlemleraldklar,kariyerveperformansdeerlendirmesistem lerindeiyiletirmeyegittikleri,isalveigvencesiyleilgilialmalaryaptklarvezel liklehemirelereyasalhaklarnretmeyealtklarsaptanmtr. Ayrca,yneticihemirelerinynetimalannagirenalanlarlailgiliyaadklarsorunlarn bal olduklar rgtsel yaplara gore deitii; SB ve niversite hastanelerinde yaanan sorunlarnzelhastaneleregoredahafazlagrldbelirlenmitir. Aratrmabulgulardorultusunda; Yneticihemirelerin,hemirelikhizmetleripersonelininynetimindedahaetkinola bilmeleriveonlarnhaklarnkoruyabilmeleriiinmeslekiveynetselgeliimlerinisa layabilmekiingerekenkurumsaldesteinsalanmas, Yneticihemireyetitirmevegelitirmeprogramlarnnplanlanmasnda,bualma daneldeedilenyneticihemirelerinyaadklarsorunlarlailgilibulgulardanyararla nlmas, Hemirelik hizmetleri personelinin ynetimle ilgili tm uygulamalarnda ynetici hemireleringrlerininalnmasnadikkatedilmesi, Hemirelerineitimgereksinimlerininuygunyntemlerlebelirlenerekzelliklealma yaamnailikinyasalhaklarnnretilmesi, Hemirelerinalmakoullarndaiyiletirilmelerinyaplmasvezellikle,igvencesi veitatmininisalayarakmotivasyonlarnnarttrlmas,gibinerilergetirilebilir.
KAYNAKLAR
839
Baykal, . (1994), Hastanelerde Hemirelik Hizmetlerinde Performans Deerlendirme Ve Trkiyedeki Hastanelerde Hemirelik Hizmetlerinin Performans Deerlendirme Sistemlerine likinBirAratrma,DoktoraTezi,..SosyalBilimlerEnstits. atalca, H. (1987), Trkiyedeki Hastane Organizasyonu Yapsna Karlatrmal Bir Bak, .. letmeFakltesiDergisi,16(2),149155. etinel, G. (2003), Personel Ynetiminden nsan Kaynaklar Ynetimine Tarihsel Bir Perspektif, AnadoluniversitesiktisadivedariBilimlerFakltesiDergisi,19(12),175181. Eren,E.(1991),YnetimveOrganizasyon,stanbul:..YaynNo:236. Kaynak,T.(2000),nsanKaynaklarYnetimi,(2.Bask),stanbul:DnenceBasmevi. Kvan,M.(2001),HemirelikteMatrisYaplanma,ModernHastaneYnetimiDergisi,5(1),2426. Koel,T.(2003),letmeYneticilii.9.Bask,stanbul:BetaYaynlar. Korkmaz, . (2003), Salk Kurulularnda nsanKaynaklarYnetimi UygulamalarVeKonuyalikin stanbul l Snrlar inde Yer Alan 50 Yatak Ve st Kapasiteli zel Sektr Hastanelerinde Bir Aratrma,YksekLisansTezi,..SosyalBilimlerEnstits. Palmer,M.&Winters,K.(1993),nsanKaynaklar,(ev.Doanahiner),stanbul:RotaYayn. Rowland, H., S. and Rowland, B., L. (1998), Nursing Administration Handbook,. Second Edition,An AspenPublication,Maryland. Seim,H.(1991),HastaneYnetimiVeOrganizasyonu,stanbul:..letmeFakltesiYayn. Seren,.veBaykal,.(2003),zelBirHastanedeHemirelikPersoneliYnetimininyiletirilmesine Ynelik Bir Uygulama: Hemirelik Personeli El Kitapnn Gelitirilmesi, Hemirelik Dergisi, 13(51),6576. Uyargil,C.(2000),PerformansDeerlendirme,nsanKaynaklarYnetimi,2.Baskstanbul:Dnence Basmevi,205227. Uyargil, C.(1994),letmelerdePerformans Ynetimi Sistemi,stanbul: ..letme FakltesiYayn No:262. Uyargil,C.veDndar,G.(1997),BilgiandansanKaynaklarYneticisininDeienRolVeSorum luluklar,..letmeFakltesiDergisi,26(2),2130.
840
LETMELERNNSANKAYNAKLARINDAARAELEMANOLARAKYERALA CAKOLANMESLEKYKSEKOKULURENCLERNNZAMANYNETM BECERLERLEAKADEMKBAARIPUANLARIARASINDAKLKZERNE BRARATIRMA

A.HalukPINAR KSslahiyeMYOktisadidariProgramlarBlm ahalukpinar@yahoo.com
ZET ZamanYnetimindebaarlolmak,gnmzinsannabirokkonudabaarlolmannanahtarlarnsunmaktadr. Zamanhepimizinaynekildesahip olduu ancak hepimizinfarklbirekildedeerlendirdiiesizbirkaynaktr. Zamanmz ynetemezsek, hibir eyi ynetemeyiz ve yaamn her alannda eitli sorunlarla karlarz. Bu aratrmadalkemizdekiniversiterencileriierisindenemlibirsayytekiledenMeslekYksekokulurenci lerinin zaman ynetimi becerileriyle akademik baar puanlar arasndaki iliki aratrlm ve bu aratrmann sonucundaanlamlvepozitifbirilikitespitedilmitir. AnahtarKelimeler:Zaman,zamanynetimi,meslekyksekokulu,kltr,etkililik.
1.GR Ynetimkavramninsanlarnortakamalarolarakbelirlediklerihedeflereenksazamanda ve en iyi biimde ulamalar iin grup halinde eyleme gemeleridir eklinde tanmlamak mmkndr(Sabuncuolu ve Tokol, 2003).Bu dorultuda ynetimdeistenilen sonulara ulamannnemlibirboyutunuzamanndahaetkilibirekildekullanlmasoluturmakta dr. Bununyanndazamankaliteninbakabirboyutudur(Allan,1999:150).Kalitemteribek lentilerinin karlanmasdr anlay erevesinde, zaman faktrn etkili kullanamayan iletmelerin eitli sorunlarla karlaacaklarn sylemek mmkndr. rnein ngilte redeyaplanbiraratrmadazamannetkilibirekildekullanlamamas%20oranndaboa harcanmmaliyetoluturmaktadr(GreenveSkinner,2005:125). Stratejikynetimdenplanakanfaktrlerierisindekalite,maliyetveyenilikfaktrleri ninyanndazamanfaktryinenemkazananbirfaktrdr.Gnmzdezamanniletme ynetimindeenbyketkioluturanfaktrolduukonusundaneredeyseherkesmutabk tr(SapkauskieneveLeitoniene,2007:129). Peter Drucker a gre zaman ynetebildiimiz takdirde her hangi bir eyi ynetmemiz mmknolacaktr(Adair,2004:7).Zamanbirsorunolarakgrmektenok,etkilikullanld nda nemli avantajlar oluturan bir faktr olarak grmek gerekmektedir. Zaman bir ynetimproblemideilaksinebirliderlikfrsatdr(Clemens,2005:2)veouzamanso runzamandadeilbizdedir(Gney,2006:424). Teknolojideki gelimelerde zaman kavramnn nemini artrmtr. 15. ve 16.yzyllarda bilgininikiyekatlanmahz200ylikenbugntmdnyadakibilgiler2yldabirikikatna kmaktadr. Bu ba dndrc hzn ana nedeni iletiim teknolojilerinin geliimi ve bu geliimingerektehiteuzaypksalmayanzamanksaltmasdr.Dorudeerlendirilmemi altnzamann,gemizamanolduuandatenekedenfarkkalmamaktadr(en,2003:23). Birok zor iin aslnda uygun zaman varken yaplmayan kolay bir i olduu (Abernathy, 1999:24) gerei ise bir baka adan zaman kavramnn nemini akbir ekilde ortaya koymaktadr.
841
2.KAVRAMSALLTERATRTARAMASI 2.1.ZamanYnetimininTarihselGeliimiVeTanm Zaman ynetimi almalarnn temeli 20.yzyln balarnda bilimsel ynetimin ncleri Taylor ve Fayola dayandrlmaktadr. Onlara gre zamann optimal bir ekilde kullanla mamasorganizasyonasndanparaisrafnanedenolurken,organizasyonlardaveperso neldzeyindezamanndzensizbirekildekullanlmasnnnedenizayfynetimdenyada zamanisrafndankaynaklanmaktadr(EmeryveRadu,2007:s.205). Zaman ynetimi 1966 ylnda Druckern geni bir kesim tarafndan kabul gren zaman ynetimi, alanlarn etkililiine katk salamaktadr ifadesiyle poplerlik kazand. Daha sonrabu grMacKenzienin1978ylndakiveKottern1982ylndakialmalarylada desteklendi.Bualmalarnardndanbirokiletmepersonelizamanynetimiprogram larnakatlmayabalad(Orpen:393). Zaman biriktirilemeyen, dn alnamayan ya da baka bir gn iin kullanlamayan bir kaynaktr(EmeryveRadu,2007:206).ocuklarmzamirasolarakparabrakabiliriz.Ancak birmilisaniyebrakamayz(Mancini,2003:6).Buadanzamanakpgiden,durdurulamaz birkaynaksatekareonuekonomikolarakkullanmaktr.Akrepveyelkovandurdurama yacamzagresaatiynetmektenvazgeipkendimiziynetmeninyollarnaramalyz,bu abannadzamanynetimidir(SabuncuoluveTz,2005:271). Modern anlamda ynetme etkinlik ve etkililik anlamlarn iermektedir. Zaman ynetimi dahaokynetmekelimesininkaynaklarnekonomikkullanlmasanlamnierenetkili likboyutunailikindir(Adair,2003:6). Zamanynetimiverilenzamandayaplmasgerekenileristresvekaygyaamadandoru birekildeyapmakolaraktanmlanabilir.Bununyanndazamanynetimikiiseldir,bireyin almastilinevekoulunauygunolmalvealkanlkhalinegelmelidir(Gney,2006:428). Zamanynetimi,amalaravehedeflereulamadanemlibirkaynakolanzamanverimli kullanmaabas(Tutar,2003:104);ihtiyalarbelirlemek,buihtiyalarkarlayabilmekiin gerekliolanhedeflerioluturmak,ncelikliileribelirlemekvenceliklerlezamanplanla ma,programlamavelistelemeyoluylauyumlatrmak(TunaveTuna,2006:68)eklindede tanmlanmaktadr 2.2.Zamaneitleri Zamaneitlerineilikinilkayrmgerekzaman,psikolojikzamanvebiyolojikzamanayr mdr.Gerekzamansaatingsterdiizamandr.Zamanynetimiasndanelealndn da ynetilmesi gereken zaman gerek zamandr. Psikolojik zaman ise hissedilen zaman olarak tanmlanmaktadr. Bazen zamann az olduu hissini uyandrmakta, bazen de daha fazla zaman olduunu hissettirmektedir (Gney, 2006:426). Bu konuya ilgin bir rnek erevelemeetkisioluturmaktr.erevelemeetkisikararvermeliteratrneTversky ve Kahneman tarafndan artk ok bilinen bir asya hastal rnei ile kazandrlmtr. Zaman ynetiminde kullanlan ifadelerde de ereveleme etkisi nem kazanmaktadr. Zamanmznyarsnkullandkilezamanmznyarsduruyorifadeleriayneyibelirt melerineramentakmliderleriilkifadeninprogramngerisindekalndeklindeanla ldn ve bu ifadeden acele et anlamnn karldn, ikinci ifadeden ise programn nnde olunduu ve takmn grevini kolaylkla yapabilecei anlamnn karldn belirtmilerdir (Teigen ve Karevold, 2005:231). Son olarak biyolojik zaman ise yaayan btn organizmalarn igdsel olarak dzenlenmi saatleridir. rnein insanlarn belli saatlerdeyatmalar,yemekyemeleribiyolojikzamanlarnagredir(Gney,2006:426). Zamankavramnailikinfarklbirayrmisekronosvekairoszamanyaklamlardr.Kronos Yunancakronolojikzamananlamnagelmektedir.Kronoszamandorusalveardknite
842
liktedir.Hibirsaniyeherhangibirdiersaniyedendahadeerlideildir.Kairosparadigma sndazamanyaanacakbireydir.Dorusaldeildir,varolusaldr.Kairoszamannnzne kadarkronoszamanharcadnzdanoknekadardeereldeettiinizeyneliktir(Covey, 1998:28). Gerekletirilen bir dersin kronosu bir saat iken, kairosu sfr olabilmektedir (Seluk,2000).Kairosparadigmasbilgelikvemuhakemeye(Roberts,2004),insanlarn doruzamanda,doruyerde,doruileriyapmalarna(Ram,2004:765)ilikindir. Kronosyaklamoldukabasit,tahminedilebilir,duraanortamlardakapalsistemanlay na daha uygun bir yaklamdr. Bu yaklamn olumlu sonular ortaya karabilmesi iin oksaydabamszkiiler,uygulananeitliorganizasyonelrutinler,standartfaaliyets releriveuygulamalargerekir.Bunakarnkairoskavramfarkllamynetseldurumlar dakifaaliyetleriinszkonusudurvedurumsallkyaklamndanyararlanr.Budorultuda dahaokaksistemanlayiletahminedilemeyenevreninfrsatyaplarna,iyiveyakt zamanlamayailikinbirkavramdr.Karmaklkvesrprizlerinyeraldbirdnyada,kar lklbamllkierisindeolankiilerinynetselevresiniierir(EmeryveRadu,2007:206). 2.3.ZamanYaklamlarndaKiiselVeKltrelFarkllklar Zamanynetimindeilginbiraratrmakadnlarnveerkeklerinyazmalarndakullandkla r zaman yaplarnn farkl olduu ve kadnlarn yazmalarnda kullandklar ifadelerden ibirliinedahayatknolduklarnnkarlabileceisonucudur. srailde BarIlan niversitesinde bilgisayar konusunda alan bilim adam Shlomo ARGAMONkiilerinkullanddilrntlerinianalizederekonlarnbayanmyoksaerkek miolduunu%80oranndadorulukpayylatespitedenWinnowadntayanbirbilgisa yar program gelitirmitir. Bu program binlerce sayfalk materyalleri deerlendirdikten sonrakadnlarnerkeklereoranlaokdahafazlaimdikizamankullandklarnveerkekler le kyaslandnda ok daha fazla sayda iin, ile, ve kelimelerini kullandklarn tespit etmitir.Argamonbubulgununkadnlarnibirliineolaneilimleriniaakardnileri srmektedir(Clemens,2005:12). Zaman ynetiminde kiisel farkllklar sz konusu olabilir. rnein bir projeyi tamamen bitirdikten sonra dierbir projeyegemeyi tercih etmeniz dorusal bir tarznz olduunu gsterir. Bunun yannda btn dikkate alan, ayn zamanda birok grevi bir arada yap maktan holanan bir tarznz olabilir. Hokkabazn ayn anda ok sayda topu havaya atp tutmas gibi. Ksa mesafe srat koucusu olabilirsiniz. Ya da bir maraton koucususunuz dur.Bufarklrneklerzamanynetiminekiiselanlamdafarklyaklamlargerektirmekte dir(Mancini,2003) Hepimiz zamana ilikin baz nyarglara sahibizdir. Her birimiz i yaparken, dnrken, ynetirken, liderlik yaparken ve konuurken gemi, imdiki ve gelecek zamana ilikin ifadeler kullanrz. Gelenekseller gemii anarlar. Onlar iin gemi, kiilerin ve organi zasyonlarngeliimi,deiimivebymesiningerekletirildiiuzmanlk,aklvebecerinin kaynadr.Geleneksellerbugnevegeleceeilikinhibirgndemleriolmaksznge mii,glbirmttefikolarakgrrler.Onlarbugnyapacamzeyleringemiteyaptk larmzn bir devam olmas gerektiine inanrlar. Zamana ilikin ikinci grup adalar; sadecebugndikkatealarakalanlardr.Yarnhakkndaendieetmeenokkullan dklarkelimedir.Sadecegnyaayalmdncesindedirler.imdikizamandncesinde olan birok ynetici ak bir ekilde ve azimle u ana odaklanrlar. Ayn eyleri daha iyi yapmak,zatenbilinenlerdendeereldeetmek,herkesingetiiyollardangitmeyisavun mak,oukezfarkndaolmadanbrokrasiyiglendirmekenokyaptklareylerdir.Son olarak ftristler imdiki zamandan ve gemi zamandan kendilerini soyutlayanlardr. leriyidnerekvebudorultudadavranarakkendigelecekzamanlarndayaarlar.Gele
843
cei dnerek ve hayal ederek kendi sonularn kefederler. Bunun bir sonucu olarak gnlk rutinlerin kstlamalarn reddederler. Bunun yerine yeniliki zmler ve yeni se naryolarolutururlar.Varolantemelyeteneklerindenhonutdeillerdir.Kaynaklarnyeni biryetenekoluturmayaynlendirirler(Clemens,2005). Zamanyaklamlarndakreselboyuttakltrelfarkllklardaszkonusudur.Yaplanara trmalarkreselanlamdadnyadaikifarklzamanynetimikltrolduunuortayakoy mutur.Dorusalzamanynetimikltrnesahipolanblgelerde;belirlibirzamandabir ibirkiinindir,dzenlivetamdoruprogramlarszkonusudur,grevvesistemodakllk vardr, ite sosyalleme uygun bulunmaz, etkinlik deerlidir. Birbiriyle rten grevlerin yeraldkltrlerdeise;Belirlibirzamandaokiokkiinindir,programlardadanklk szkonusudur,zamanlamanemsenilmez,sosyalodakllkveesneklikvardr,itesosyal lemeyaygndr,insanetkinliktendahadeerlidir(Mancini,2003). 2.4.EtkiliZamanYnetimi Adair(2003:8)zamanynetimivekiiselgeliimiinonilkebelirlemitir.Buonilke;kiisel birzamananlaygelitirin,uzundnemliamalarnztanmlayn,ortavadeliplanlarnz yapn,gnnzplanlayn,eniyizamannzeniyiekildekullann,ofisileriniziorganize edin,toplantlarynetin,delegasyonuetkilibirekildeyapn,gnlkrutinlerinizeayrd nzzamandahaiyikullann,salnzynetineklindekiilkelerdir. Clemens(2005:5)isealtzamanustalyaklamnermektedir.Buustalklarunlardr: - u ana saplanp kalmak yerine gemi, bugn ve gelecei bir arada ele almann gcyledonann. - Zaman faslalar veren bir kavram olmaktan daha ok sreklilii olan bir kavram olarakalglayn,buekildekibiryaklamkttecrbelerinizdetaklpkalmaman zsalayacaktr. - Zamansabitvedeimezolarakdeil,kiiselbakasileilgiliveesnekolarak deerlendirin.Budorultudaonuhzlandrmannveyavalatmannyollarnre nebilirsiniz. - nsanlarorganizasyonlarvemterilerinizianlamayaaln,onlarnzamanaili kinbeklentilerineuyumsalayabilirhattaoukezonlaretkileyebilirsiniz. - ki ayr zaman dncesinin farklln kavrayn. Bunlardan biri saat takntl ol mak,dieriiseonufrsat,yenilikveuyumsalamakaynaolarakgrmektir. - Zamandaimaiinizenegatifetkisiolanbirkavramolarakdeil,onuglbirdost vemttefik,enerjiverenbirgolarakalglayn. Zamanynetiminietkilibirekildegerekletirmektenkanmak;yetkidatmndazayf lk, kt bir organizatr olma, mkemmel bir erteleyici olma, toplantlarda zayf perfor mansgstermeveamaszbirynetimgibisonularortayakarmaktadr(Adair,2003:6). zellikleKOBiletmelerietkilibirzamanynetimigerekletiremediklerinde;telefonlarla ilerin srekli kesintiye uramas, balanlan bir ii bitirebilmek iin asla yeterli zamann olmamas, uzun dnemli planlama iin zaman eksiklii, kiisel dzensizlik ve erteleme, etkin bir ekilde delegasyonun eksiklii gibi sorunlarla karlamaktadrlar (Coleman ve Neri,1983:38). Aadabuaratrmannkonusunuoluturanzamanynetimiileniversiterencilerinin akademikperformanslararasndakiilikiincelenecektir.
844
3. MESLEK YKSEKOKULU RENCLERNN ZAMAN YNETM BECERLER LE AKADE MKBAARIPUANLARIARASINDAKLKLEREYNELKARATIRMA Zamanynetimibecerileriileniversiterencilerininakademikbaarsarasndakiilikile re ynelik yaznda temel alnan iki aratrma grlmektedir. Bu iki aratrma ana hatlar itibariyleaadakitablodagsterilmitir.
lek ZamanYne timilei Yazarlar Eitim Dzeyi Britton&Tesser niversite rencileri Analiz FaktrAnalizi TemelBile enler Varimax Rotation FaktrAnalizi TemelBile enler Orthoblique Rotation Aklanan Varyans Faktr Toplam Varyansn %36sn aklyor Drtfaktr toplam varyansn %70ini aklyor Faktrler 1.KsaVadeli Planlama 2.ZamanTu tumlar 3.UzunVadeli Planlama 1.Amave ncelikler belirleme 2.Zamanyne timiTeknikleri 3.Zaman kontrolAlgs 4.Organizasyon tercihi
ZamanYne timiDavra nlarlei
Macanvd.
niversite rencileri
Tablo1.ZamanYnetimilekleri
Kaynak:Garciavd.,2004:170
TruemanveHartley(1995)BrittonveTesserinzamanynetimileinitemelalarakngil teredeyaptklararatrmadagnlkplanlamaveuzunvadeliplanlamayagveneklinde toplam17maddedenoluanikifaktreldeetmilerdir. MisraveMcKean(2000)iseMacanvd.ileBrittonveTesserinalmalarntemelalarak, zaman ynetimi ve bo zamanlardeerlendirmenin akademik stres ve kaygy azaltaca dncesindenhareketetmitir.BudorultudaMidwesternniversitesindeeitimgren 249rencizerindeyrttkleriaratrmadabayanlarnerkeklereoranlazamanyneti mindedahabaarlolduklar,bununyanndazamanynetimidavranlarnnbtnboyut larnnstresvekaygyazaltmaylaokglilikisiolduusonucunaulamlardr. BrittonveTesserinzamanynetimileiTrkiyededeAlayveKoaktarafndanTrke ye evrilerek geerlikve gvenilirlikanalizleri yaplmtr(Alayve Koak,2002; Baakvd, 2008).Budorultudazamanynetimileitoplam27maddedenoluanfaktrier mektedir.Bunlar;zamanplanlamas,zamantutumlarvezamanharcattrclardr. Demirtavezer(2007)iseretmenadaylarnnzamanynetimibecerileriileakademik baarsarasndakiilikiyiaratrmlardr.Aratrmada;retmenadaylarnnzamanyne timipuanlarileakademikbaarlararasndaolumluyndeveanlamlbirilikibulunmu tur. Kz rencilerle erkek rencilerin zaman ynetimi becerileri ve akademik baarlar arasndailikiasndankzrencilerinlehineanlamlbirfarkllkbulunmutur. Baak, Uzun, Arslan (2008) ise Hemirelik Yksekokulu rencilerinin zaman ynetimi becerilerini aratrmlardr. Bu aratrmann sonularna gre rencilerden ya yksek olangrubundiergrubagreZaman Ynetimi Envanteri toplampuanlaryksektir. Aka demik baar ile toplam ZamanYnetimi Envanteri puan arasndaistatistiksel olarakan lamlkorelasyonbulunmutur.
845
3.1.SorunsalveAma nsankaynagnmziletmeleriiinennemlirekabetunsuruhalinegelmitir.Sanayi ve hizmet iletmelerine ara eleman yetitirme amal Meslek Yksekokullarnn (MYO) rencilerininsahipolduubecerilerdahasonragrevalacaklariletmelerininsankayna kalitesinibelirlemedenemlirolstlenecektir.BurencilerinMYOeitimleriesnasn dakibaarszerindeetkiliolanfaktrlerdenbirisininzamanynetimiolduusylenebi lir.niversiterencilerininzamanynetimibecerilerisonyllardanemkazanmayaba layanbiraratrmaalandr. AncakzellikleTrkeyazndaMYOrencilerininzamanynetimibecerilerivebubeceri lerin akademik baar puanlar zerindeki etkisi yeterince incelenmemitir. MYOlar lke mizdearaelemanyetitirmedeoknemlibirkonumasahiptirvebunedenleMYOren cilerinin zaman ynetimi becerilerinin incelenmesi nem tamaktadr. Bu dorultuda bu aratrmadaMYOrencilerininzamanynetimibecerilerinesahipolupolmadklarvebu becerilerileakademikbaarpuanlararasndailikiolupolmadsorununaodaklanlm tr. Buaratrmanngenelamaczamanynetimibecerilerineilikinkuramsalalmalarakatk salamak,spesifikamalariseMYOrencilerininzamanynetimibecerilerinitanmlayc istatistiklererevesindeortayakarmakvezamanynetimibecerileriileakademikbaar puanlararasndakiilikiyitestetmektir. 3.2.Yntem AratrmaKSslahiyeMYOrencilerininzamanynetimibecerilerinisaptamakamacyla tanmlayc ve rencilerin zaman ynetimi becerileri ile akademik baar puanlar ara sndaki ilikiyi belirlemeye ynelik aklayc olarak planlanmtr. Aratrmann evrenini KSslahiyeMYOrencilerioluturmu,rneklemeerevesiKSslahiyeMYOnakaytl rencilerintm(366renci)olarakbelirlenmi,20082009akademikylndaKSslahi yeMYOnunktisadivedariProgramlarBlm,letmeveMuhasebeProgramlarnn1. ve 2. snflarnn 1.ve 2. retimlerinde ve Teknik Programlar Blmnn tek program olanBaclkProgramnn1.ve2.snflarndarenimgrenrencilerearatrmakapsa mndayerverilmive15Ocak2009tarihindedersleredevamedenrencilerintmn tekileden112bayanve101erkek,toplam213renci(aratrmaevreninin%58i)ze rindeanketgerekletirilmitir. AratrmadaBritton,Tesseringelitirdii,AlayveKoak(2002;Baakvd,2008)tarafndan TrkeyeevrilerekgeerlilikvegvenilirlikanalizleriyaplanZamanYnetimiAnketikul lanlmtr. Ankette 5li likert lei kullanlm ve cevaplandrclardan her zaman ounluklabazennadirenhibirzamanifadelerindenbirisinecevapvermeleriistenmive buifadelere15arasndapuanverilmitir. 3.3.Bulgular Faktranalizisonucundakabuledilebilirfaktrarlolan,50ninzerindekifaktrskor lar(Kalayc,2008)AlayveKoaktarafndanyaplanalmadanfarklolarakgenelzaman planlamas, faaliyete ynelik zaman planlamas, kararllk zaman tutumlar, kararszlk za man tutumlar ve zaman harcattrclar eklinde be faktr altnda toplanmtr. Bu be faktrtoplamvaryansn%51,18iniaklamaktadr. lein genel olarak gvenilirliini tespit etmeye ynelik olarak cronbach alpha deeri ,7620olarakhesaplanmtr.Bukabuledilebilirbirorandr.Genelzamanplanlamasfakt rne ilikin cronbach alpha deeri ,7675; faaliyet zaman planlamasna ilikin cronbach alphadeeri,6710;kararllkzamantutumunailikincronbachalphadeeri,5312;karar szlk zaman tutumuna ilikin cronbach alpha deeri ,4442; zaman harcattrclara ilikin
846
cronbach alpha deeri ise ,5152 olarak bulunmutur. Btn faktrlere ilikin cronbach alphadeerleri,40nzerindedir. MYO rencilerinin zaman ynetimi becerileri ile akademik baar notlar arasnda iliki olup olmadn tespit etmek amacyla deikenler arasndaki ilikinin iddetini lmede yaygn olarak kullanlan korelasyon analizinde pearson correlation istatistii uygulanm (Altunkvd.,2007)ve0,05dzeyindeakademikbaarpuanilezamanynetimipuan arasnda korelasyon tespit edilmitir. Bununla birlikte zaman harcattrclar alt faktr dndakalandieraltfaktrlerleakademikbaarpuanarasndakorelasyontespitedile memitir.Bununnedenileingelitirildiiorijinalanketinfarklbirkltreilikinolma sndankaynaklanabilir.Bualmadadahancedebelirtildiigibifarklkltrlerinzaman ynetimiyaklamlardafarklolabilmektedir. Bayan ve erkek renciler arasnda, 1.snf rencileri ile 2.snf rencileri arasnda, 1.retimrencileriile2.retimrencileriarasnda,1720yaile2124yagrubuara sndaveiktisadiidariprogramlarblmrencileriileteknikprogramlarblmrenci leri arasnda iki grup arasnda karlatrma yapmaya imkan tanyan bamsz iki grup t testi uygulanm, levene testi yardmyla varyanslarn eit olup olmadna baklm (Altunkvd.,2007)vebudorultudasadecebirinciveikinciretimrencileriarasnda zamanynetimipuanlarasndananlamlbirfarktespitedilmitir.1.retimrencileri 2.retimrencilerinegredahaiyizamanynetimiperformansnasahiptir.Aratrmada eldeedilenbulgulargenibirekildekongredesunulacaktr. 3.4.Sonu BuaratrmadailetmelerininsankaynaklarndaaraelemanolarakyeralacakolanMeslek Yksekokulurencilerininzamanynetimibecerileriileakademikbaarpuanlararasn dakiilikiaratrlmverencilerinakademikbaarpuanlarylazamanynetimibecerile riarasndapozitifveanlamlbirilikiolduutespitedilmitir.Bununyanndarencilerin zamanynetimikonusundakendilerinigelitirmelerininsadeceakademikperformanslarn deil, mezuniyet sonrasnda yapacaklar grevlerinde de performanslarn olumlu ynde etkileyecei sylenebilir. Eitim kurulularnn yneticileri rencilerin zaman ynetimi becerilerini gelitirmeye ynelik yaklamlar benimsedikleri takdirde rencilerin baar seviyelerininykselmesinekatksalayabilirler. KAYNAKA
Abernathy,D.(1999),AGetRealGuidetoTimeManagement,Training&Development,2226. Adair,J.(2003),ConciseTimeManagementandPersonalDevelopment,London.GBR:Thorogood. Adair,J.(2004),TheHandbookOfManagementandLeadership.London.GBR:Thorogood. Alay,S.veS.Koak,(2002),ValidityandReliabilityofTimeManagementQustionnaire,Hacettepe niversitesiEitimFakltesiDergisi,22,913. Allan, J. (1999), Takmnzn Yeteneklerini Gelitirmede Zaman Ynetimi (ev: M. Zaman), stanbul. HayatYaynclk Altunk,R.,R.Cokun,S.BayraktaroluveE.Yldrm(2007),SosyalBilimlerdeAratrmaYntem leriSPSSUygulamal,Adapazar:SakaryaYaynclk. Baak, T., . Uzun ve F. Arslan (2008), Hemirelik Yksek Okulu rencilerinin Zaman Ynetimi Becerileri,TAF,PrevMedBull,7(5),429434. Clemens, J. K. (2005), Time Mastery: How Temporal Intelligence Will Make You a Stronger, More EffectiveLeader,SaranacLake.NY.USA:Amacom. Coleman, L. J. ve C. V. Neri (1983), Succesful Time Management Techniques for Small Business, AmericanJournalofSmallBusiness,7(4),3843. Covey,S.,A.R.,MerrillveR.R.Merrill(1998),nemlilerencelik.stanbul:Varlk/zel.
847
Demirta, H. ve N. zer (2007), retmen Adaylarnn Zaman Ynetimi Becerileri ile Akademik BaarsArasndakilikisi,EitimdePolitikaAnalizleriveStratejikAratrmalarDergisi,2(1). Emery, P. ve A. Radu (2007), Conceptual Paper: An Exploration of Time and Its Management for SportEventManagers,ManagingLeisure12,204222. GarciaRos, R., F. PerezGonzalez ve E. Hinojosa (2004), Assessing Time Management Skills as an ImportantAspectofStudentLearning,SchoolPsychologyInternational,25(2),167183. Green, P. ve D. Skinner (2005), Does Time Management Training Work? An Evaluation, Interna tionalJournalofTrainingandDevelopment,9(2),124139. Gney,S.(2006),DavranBilimleri,Ankara:NobelYayn. Kalayc,.(2008),SpssUygulamalokDeikenlistatistikTeknikleri.Ankara:AsilYaynclk. Mancini,M.(2003),TimeManagement,Blacklick,USA:McgrawHillTrade. Misra,R.veM.Mckean,(2000)CollegeStudentsAcademicStressanditsRelationtoTheirAnxiety, TimeManagement,andLeisureSatisfaction,AmericanJournalofHealthStudies,16(1),4251. Orpen, C. The Effect of Time Management Training on Employee Attitudes and Behavior: A Field Experiment,TheJournalofPsychology,128(4),393396. Ram,H.(2004),MomentsofTrust:TemporalandSpatialfactorsofTrustinOrganizations,Journal OfManagerialPsychology,19(8),760774. Roberts, T. S. (2004), Computer Supported Collaborative Learning in Higher Education, USA: Idea GroupPublishing. SabuncuoluZ.veT.Tokol(2003),letme,Bursa. Sabuncuolu,Z.veM.Tz(2005),rgtselPsikoloji,Bursa. Sapkauskine, A.veS.Leitoniene(2007),Changes of CostingintheContextofTimeBased,Man agement,EconomicsandManagement,12,130136. Seluk, Z. oklu Zeka Kuramnn Eitim Sistemimizdeki Yeri ve Yansmalar, http://www.itf.istanbul.edu.tr/ogrenmeyi_ogrenme.htm,(Eriim:15.02.2007). en,.(2003),TeknolojikZaman,Konsept1,MeteksanBiliimGrubuTematikYayn. Teigen, K. H. ve K. I. Karevold (2005), Looking Back Versus Looking Ahead: Framing of Time and WorkatDifferentStagesofProject,JournalofBehavioralDecisionMaking,18,229246. Trueman,M.veJ.Hartley(1995),MeasuringTimeManagementSkills:ACrossCulturalStudy,Wash ingtonDC,USA:EducationalResourcesInformationCenter. Tuna,M.veA.A.Tuna(2006),BroYnetimiveletiimTeknikleri.Ankara:DetayYaynclk. Tutar,H.(2003),BroYnetimiveletiimTeknikleri.Ankara:SekinYaynclk.
848
HASTANEYNETCLERNNZAMANYNETMKONUSUNDAK GRLERNNDEERLENDRLMES
BirsenSAY birsensy_udh@yahoo.com
ZET Zaman her ynetici iin nemlidir. Zaman dier kaynaklara benzemez. nk satn alnamaz, satlamaz, kirala namaz, dn verilemez, dn alnamaz, depolanamaz, oaltlamaz, retilemez, deitirilemez. Bu almada zaman,zamanynetimi,zamantuzaklar,etkinzamanynetimidavranvetekniklerikonularnayerverilmitir. Hastane st dzey yneticilerinin zaman kullanm ve ynetimi konusunda davran ve alkanlklarn ortaya koymak amac ile yaplan bu alma, kesitsel tanmlayc nitelikte bir saha almasdr. alma Kasm 2007 Mart 2008 dneminde stanbul li Anadolu Yakasnda seilen 11 Kamu Hastanesi ve 10 zel Hastane alan toplam167stdzeyyneticiyeuygulanmtr.Anket5liLikertskalaskullanlarakhazrlanan20sorudanolu maktadr.Aratrma verilerinin analizindeSPSS11.5paketprogram kullanlmtr. Zamanynetiminiincelemek iinkikarevefrekansanalizlerikullanlmtr. AnahtarKelimeler:Zamanynetimi,zamantuzaklar,hastaneyneticileri.
NuralBEKROLU MarmaraniversitesiSalkBilimleriEnstits BiyoistatistikABD nural@marmara.edu.tr
1.GRVEAMA Yaama atlan bir kimsenin, hangi meslekten olursa olsun, baarl olmasnda zaman anlaynnbykrolvardr.Bu,bireyleriinolduugibi,toplumlariindebyledir.Za mankonusundabilinlenmi,iyaamnvesosyalilikilerinibubilincinndadzenle yip yrtmeye koymu toplumlar dierlerine oranla daha fazla gelimitir (Donran 1997, Ylmaz,Aslan2002). rgtlerinbaarlolabilmeleriverekabetedebilmeleri,kaynaklarnverimlikullanmalarna baldr.Kaynaklarnverimlikullanlmasyla,dahaazgirdiiledahaokktsalanabilir.Bu dadkmaliyetvedahaokkaranlamnagelmektedir.Zaman,heriinmaliyetunsurla rndan (girdilerinden) biri olarak kabul edilebilir ve dier kt kaynaklardan farkl olarak yerineikameedebilecekbakabirkaynakyoktur.rgtlerdevarolankaynaklarnverimli bir biimde deerlendirilmesinden sorumlu kiiler olan rgt yneticilerinin, baarl ola bilmekiinktkaynaklarvedolaysylayerinekonulmasmmknolmayanzamankayna nverimlikullanmasgerekir(Karaolan2006). Bu almada hastane yneticileri iin kt ve deerli bir kaynak olan zaman kavram ve zamannynetimizerindedurulmutur.Bualmannamac;hastanestdzeyynetici lerininzamankullanmveynetimikonusundadavranvealkanlklarnortayakoymak, tmyneticileriinnemliolanYerindeZamanYnetimikavramnnnemihakknda farkndalkoluturmakvedoruveyanluygulamalarortayakararakzamanmzeniyi naslynetebiliriz,nasldeerlendirebiliriz,bukonuhakkndabirtutumsahibiolmaysa lamayayardmcolmaktr. 2.GENELBLGLER 2.1.ZamanveZamanYnetimiKavram Kelime anlam olarak zaman, olaylarn gemiten bugne gelip, gelecee doru birbirini takipettii,bireyinkontroldndakesintisizdevamedenbirsretir.Zamannnegei lemez bir ekilde, sabit bir hzla akp giden ve tm bireylerin eit ekilde sahip olduu nemlibirdeerdir(Akatay2003).
849
Zamanynetimiyalnzcaiimizideil,yaammznbtnnkapsar.Zamanherkesiin sabittir, dier bir deyile herkes iin gnde 24, haftada 168 saat vardr. Ancak bireyden bireyefarkllaan,zamannalglanmasdr.Etkiliveverimlizamanynetiminintemelyarar yaamkalitesinikararlbirekildegelitirmektir(Barutugil2006). Hastanelerdegenelliklepersonelyetersizlii,hastasaysnnfazlal,brokratikilemlerin fazla olmas, telefon ve ziyareti fazlal, aragere vemalzeme yetersizlii, zamann iyi planlanpynetilememesivb.sorunlar,salkhizmetlerininetkinliiniazaltanvehizmetin kalitesinidrenetkenlerarasndabatagelmektedir.Bunedenlerdendolay,zamanniyi planlanmas ve etkin kullanm hastane ynetimi asndan nemlidir (Gayef, Sur, Demiray,i,ener2004). 2.2. ZamanEtkinKullanmakinNelerYaplmal? Zamanetkinkullanmakiin,kiinceliklebukonudaistekliolmalvekendisineyardmc olacak alkanlklar kazanmaldr. alma sresince kiinin verimli ve kaliteli i retmesi, dolaysylazamanetkinkullanabilmesiiinyaplmasgerekenlerylesralanabilir: Hedefveamalarnbelirginolmas, Planlamayaplmas, nceliklerinbelirlenmiolmas, Acildurumdeerlendirilmesininyaplmas Zamanetdalmas Kararvermegerekmektedir. 2.3.ZamanTuzaklar Ynetimleilgilifaaliyetleryerinegetirilirkenbufaaliyetlerinetkinliiniveverimliliinietki leyenbirtakmfaktrlereliteratrdezamantuzaklardenmektedir.Zamannkullanmn olumsuz olarak etkileyen ve engelleyen bu faktrlere zaman hrszlar da denilebilir. ok nemlikonularbazzamanlardahaaznemlikonulartarafndanbirkenaraitilebilir.Bazen kiilerolaylardeildeolaylarkiilerikontroleder.Zamantuzaklarzamanmzisrafeder, etkinkullanmmzengeller,baarmzsaboteeder.Zamanhrszlarnnbirksmalma ortamveevredeoluur,dkaynakldr.Bykksmise,kendimizdenkaynaklanankiisel zamanhrszlardr(Harmanc2006). 2.4.ZamanYnetiminiEngelleyenNedenler Zamantuzaklaraslndafarknavarlmayannemliengellerdir.letmelerde zamanyne timiniengelleyennedenleraadakiekildegruplandrlmtr. Kiiselnedenler, Dsalnedenler, rgtselnedenler, Mekaniknedenler. Bazenyetersiz,gereksizbirbrokrasi,krtasiyecilik,rastgelehazrlanmbirprogram,kont rol edilemeyen bir durum, sk gelen ziyaretiler, her an alan telefonlar, zaman kontrol altna almamz engelleyerek hzla akp gitmesine yol aar. Yaplmas dnlen ilerin zamanndayetitirilememesiise,kiidegerginlikvestresioluturur.Ennemlizamanhr szlar;erteleme,dankbro,toplantlar,kesintiler,bekleme,fazlaalma,mkemmeli yetilik(Ayta2002,Akatay2003). 2.5.ZamannEtkinKullanm Zamanmzdahaiyikullanmamzsalayacaktekniklervardr.Bunlardahaziyadezaman etkinkullanarak,kullandmzzamandandahaokverimeldeetmeyeyneliktekniklerdir (Akatay2003).
850
- YetkiDevretme Alkanlklar HayrDemek letiim HzlOkuma Salk Sekreterlealma 2.6.ZamanSalayanFaktrler Birgnenkazanltamamlayabilmekiin; Gneerkenbalayn,zamantamkullann Hedeflerinizi tanmlayarak, nceliklerinizi sralayaraketkili zamanynetimi yete neinizileyaamnzdakistresienazaindirebilirsiniz Gnlkyaplacaklarlistesininceliklerinegrehazrlayn Takvimebalkaln Listenizin bandaki ilere byk bir dikkatle yaklan. ncelii ar basan ilere zamanayrn Gnksadnemli,ortadnemliveuzundnemlinceliklerolarakgruplandrn Kararvermemekanizmanzynetin Belirlibirzamandayalnzbirieyounlan Baladnziibirkeredetamamlayn Astlarayetkiverinveolabilirilerileyetkilendirin Dieralanlarnzamanlarnboaharcamayn Gereklibtntoplantlarnbiramac,zamansnrvekatlmclarn aslkiilerol masnsalayn Yaptklarnzveyapacaklarnziinkontrollistelerihazrlayn Hereyeevetdemeyin,hayrdemeyirenin almahznzkontroledin Birsonrakignplanlayn Zamannzeniyiekildenasldeerlendirebilirim?diyekendinizesorunveuy gulayn(Harmanc2006,Gen,2007). 3.GEREVEYNTEM Aratrma,stanbulAnadoluYakasndabulunan11KamuHastanesive10zelHastanede alan toplam 167 st dzey yneticiye anket uygulanarak yaplmtr. Anket, ABD Ohio eyaletindeStateHighwayPatrolAcademydedzenlenenYnetimBecerileriniGelitirme SeminerindeilenenveevirisiKomiserAliSevintarafndanyaplmolanZamanYne timi ile ilgili anketten esinlenerek salk ynetimi alanna uyarlanarak oluturulmutur. HastaneYneticilerininYerindeZamanYnetimikonulubuanketikiblmdenolu maktadr.Birinciblmaratrmayakatlanlarndemografikzelliklerivealtklarkuru mailikinbilgiedinmeyiamalayansorulardanolumaktadr.kinciblm5liLikertskalas kullanlarakhazrlanan20sorudanolumaktadr.Bublmdearatrmayakatlanynetici lerin i yerinde zaman ynetimi kavramna ilikin tutum ve davranlar belirlenmeye allmtr.alma,Kasm2007Mart2008dnemindegerekletirilmikesitseltanmla yc nitelikte bir saha almasdr. Aratrma verilerinin analizi iin SPSS11.5 paket prog ram kullanlm ve frekans analizi, kikare testinden yararlanlmtr. Hipotezlerin deer lendirilmesinde kikare testi verilerinegre rnek saysnn gzlerde dk sayda olmas
851
nedeniilebazstunlartoplanarakXyenidenhesaplanmtr.Stunsaysstunaindir genmitir.DeerlendirmedebuXsonulardikkatealnmtr. 4.BULGULAR Aratrmadan elde edilen verilerin deerlendirilmesinde SPSS 11,5 adl istatistik paket programndanyararlanlarak;frekansvekikaretestianalizleriilearatrmakapsamndaki hipotezlertestedilmitir. Tablo1.KiKareAnalizinelikinSonularHipotez1
ZamanYnetimiveCinsiyetFarkllArasndalikininDeerlendirilmesi n X sd pdeeri Kabul/Red yerinde zamannz doru kul 167 2,670 2 0,263 anlamsz lanabiliyormusunuz? Zaman ynetimine dair olumlu 166 1,491 2 0,222 anlamsz dnceleresahipmisiniz? Kendim, ailem, zel almalarm ve sosyal faaliyetlerim iin ayra 167 1,656 2 0,799 anlamsz cak yeterli zamanmn olduunu dnyorum.
Buaratrmayakatlanbayanyneticilerin%1,1ihibirzaman,%41,1inadiren,%57,9u herzaman,erkekyneticilerin%4,2sihibirzaman,%47,2sinadiren,%48,6sherzaman iyerindezamandorukullanabildiklerinibelirtmilerdir.Bayanyneticilerin%24,5inadi ren,%75,5iherzaman,erkekyneticilerin%16,7sinadiren,%83,3herzamanzaman ynetimi nedairolumludncelere sahipolduklarnbelirtmitir.Yneticilerin%3,6s hibir zaman, % 17,4 nadiren, % 33,5i bazen, % 36,5i genellikle, % 9,0u her zaman kendisi,ailesi,zelalmalarvesosyalfaaliyetleriinayracakyeterlizamannolduunu belirtmitir.Tablo1degrldgibigenelanlamdacinsiyetegreiyerindezamany netimikavramarasndakiilikianlamsz(p>0.05)bulunmutur. Tablo2.KiKareAnalizinelikinSonularHipotez2
ZamanYnetimiverenimDurumuFarkllArasndakilikininDeerlendirilmesi n X sd pdeeri Kabul/Red Zaman tuzaklarn tanmlayarak za mannz etkin ekilde ynetebiliyor 166 7,693 8 0,464 anlamsz musunuz? Zamanmkontrolaltndatutabildiimi 166 20,627 8 0,419 anlamsz dnyorum. Meslekiokumavebilimselfaaliyetlere 167 28,706 8 0,026 anlaml yeterikadarzamanayrabiliyorum. Amalarm ve nceliklerimi her gn 167 16,757 8 0,033 anlaml yazarm.
Bualmada,yneticilerinretimdurumuilemeslekiokuma vebilimselfaaliyetleriin ayrdklar zamann ilikisi incelendiinde, lise mezunu yneticilerin %66,7si nadiren, n lisans%37,5i,lisans%55,1i,ykseklisans%41,4doktoravestnn%28,9ugenellik le bu tip faaliyetlere zaman ayrabildiklerini belirtmilerdir. Lise mezunu yneticilerin %33,3,nlisans%52,1i,lisans%63,3,ykseklisansmezunuyneticilerin%48,3, doktoravestnn%55,3genellikleyaplmasgerekliileriniamalarnavencelikleri ne gre yazdklarn belirtmilerdir. Bu bilgiler dorultusunda, zaman tuzaklarnn tanm lanmas ve zaman kontrol altnda tutabilme asndan anlamllk grlmemekte olup, amavenceliklerintanmlanmasvemeslekiokumavebilimselfaaliyetlerezamanayra bilme asndan eitim dzeyi yksek olan yneticilerin zaman ynetimi konusuna daha
852
bilinliyaklatklarsylenebilir.Zamanynetimiverenimdurumuarasndaanlamlbir ilikibulunduusylenebilir(p<0.05). Tablo3.KiKareAnalizinelikinSonularHipotez3

ZamanYnetimiveMeslekiUnvanDurumuFarkllArasndakilikininDeerlendirilmesi n X 11,338 sd 10 pdeeri 0,331 Kabul/Red anlamsz
Gnlk amalarm ve nceliklerimi sekreterimveyaastmlahergngzden 167 geiririm. Mmknolduuncaileriastlaradevre derim. 166
31,718 19,944 13,203
10 10 10
0,0004 0,289 0,213
anlaml anlamsz anlamsz
Toplantlarmzda baarl bir ekilde 167 zamanynetebiliyorum Zamanm kontrol altnda tutabildiimi 166 dnyorum.
Elde edilen sonulara gre hastane bahekimlerinin %10u, bahekim yardmclarnn % 36,6s,bahemirelerin%41,7si,bahemireyardmclarnn%29,2sihastanemdrleri nin %63,6s, hastane mdr yardmclarnn %40 gnlk ama ve nceliklerini sekreter veya ast ile gzden geirdiklerini belirtmilerdir. Hastane mdr yardmclarnn % 40, bahekimyardmclarnn%17,1ivebahemireyardmclarnn%12,8igenellikleiiastla ra devrettiklerini, hastane mdr yardmclarnn % 73,3, bahekim yardmclarnn % 43,9uvebahemireyardmclarnn%40,4degenelliklezamannkontrolaltndatuta bildiklerinibelirtmilerdir.Buradahastanemdrvemdryardmclarnndieryneti cilere gre ynetsel faaliyetleri yerine getirirken yaplacak olan ileri daha ok astlar ile birlikte gzden geirdikleri ve birebir yaplmas gereken ileri astlarna devredip denetim ilerinigerekletirerekzamanlarndahaiyikontrolettiklerisylenebilir.Tbbibirimyne ticilerinin tan, tehis, tedavi ve bakm hizmetlerinin denetimi ilerinin dier ilere gre daha arlkl olmas nedeni ile ilerini astlarna devretmedikleri gzlenmitir. Tablo 3de grld gibi mesleki unvan durumu ve i yerinde zaman ynetimi kavram arasndaki ilikianlamszbulunduusylenebilir(p>0.05). Tablo4.KiKareAnalizinelikinSonularHipotez3
ZamanYnetimiveHastaneFiiliYatakSaysArasndakilikininDeerlendirilmesi n X sd pdeeri Kabul/Red htiyaduyduumdarahatszedilme yeceimbirzamandilimi 157 25,078 8 0,036 anlaml bulabiliyorum. Randevusuzziyaretilerilsieri 166 22,98 8 0,003 anlaml sindeetkilibirekildekontrolederim.
Aratrmannuyguland veyatak saysbirbirinden farklolan toplam 22, kamu ve zel hastaneyneticilerinin%12,7sihibirzaman,%26,1inadiren,%25,5ibazen,%21,7si genellikle, % 11,5i her zaman i yerinde ihtiya duyduunda rahatsz edilmeyecei bir zamandilimibulabildiiniifadeetmitir.Yneticilerin%2,4hibirzaman,%6,0snadi ren,%18,1ibazen,%51,8igenellikle,%19,9uherzamaniyerinderandevusuzziyaret ileri ls ierisinde etkili bir ekilde kontrol edebildiini belirtmitir. Analiz sonucuna grezamanynetimivehastanefiiliyataksaysdurumuarasndaanlamlbirilikibulun duu sylenebilir (p<0.05). Bylece, yatak says fazla olan hastanelerde hastane ii ve
853
dndangelenziyaretitrafiinindeyksekolmassebebiylezamanynetiminin kontro lndezorluklarolutuugrlmtr. 5.TARTIMAVESONU Zaman iyi kullanmak aklc, bilinli ve planl almaktr. Zaman ynetimi, amalara ve hedeflere ulamada nemli bir kaynak olan zaman verimli kullanma abasdr. Zaman ynetimindeszkonusuolan,mevcutzamandanelerinyaplabileceininplanlanmasdr. Gayef ve ark.nn almasna gre yksek lisans ve doktora mezunu olan yneticilerin olumlualkanlkpuanortalamasnnnlisansmezunuolanyneticilerinpuanortalamas nagredahayksekolduubelirlenmitir. Gayef ve ark.nn almasna gre aratrma grubundaki yneticilere zaman harcatt dnlenunsurlarndalmlarincelendiindeenyksekorann(%33.00)telefonkonu malar,ikincisradaziyaretegelenmisafirlerin(%29.56)vencsradaertelemedavra nnn(%19.21)olduunungrldbelirtilmitir.Bualmadaiyerindezamanyne timiasndancinsiyetverenimdurumufarkllnnpekbirnemiolmadnsyleyebi liriz. Zaman denetlemenin yolu ise, insann kendisini denetlemesinden geer. Zamann etkinveverimlikullanmnnart,iyiynetilmesidir.Zamanmzynetmek,bizimiinen nceliklieyolmaldr.Birinsannbaarsilebaarszlarasndakiayrcizgi,zamann nekadariyiynettiikonusundaortayakar. Zamanetkinkullanarak,kullanlanzamandandahaokverimeldeetmeyeynelikteknik lerdenbirisideyetkidevridir.Yaplanalmadahastanemdryardmclarnnbahekim vebahemireyardmclarnagredahayksekorandaiiastlaradevrettiklerisaptanm tr.Buradatbbihizmetverenbirimyneticilerininastlarayetkidevretmekonusundadaha ekimserdavrandklarnfakatdieridarihizmetyneticilerininastlarayetkivermekonu sundadahaolumluyaklatklarsylenebilir.Buradayetkidevrinintbbiolanveolmayana gre,iinhayatinemtamasbakmndanilikisiolduusylenebilir.Sonuolarakhasta neynetimindetbbiolanvetbbiolmayanbirimlerinzamanynetimlerindefarkllkgs terdiklerigzlenmitir.Bunedenlebubirimleriindahazelzamanynetimianketlerinin gelitirilmesininermekteyiz. KAYNAKA
AkatayA.(2003),YnetselZamannEtkinKullanlmas,TeoriVvBirUygulama,Selukniversitesi SosyalBilimlerEnstits,YaynlanmDoktoraTezi. Aydn,.(2004),rgtselStresYnetimi,DokuzEyllniversitesiSosyalBilimlerEnstitsDergisi, 6(3)195196. Ayta,S.(2002),yerindekiKronikStresKaynaklar,,G,EndstrilikilerivensanKaynaklar Dergisi4(1). Barutugil.(2006),YneticininYnetimi.stanbul:KariyerYaynclk. Bircan,H.,skender,G.(2005),lmTekniklerindenZamanEtdzerineBirUygulama,C.. ktisadivedariBilimlerDergisi,6(2),199217 Covey, S. R. (1996), Etkili nsanlarn Yedi Alkanl, (eviren: Gnl SuverenOsman Deniztekin), stanbul:VarlkYaynlar, Covey,S.,Merrill,A.R.,Merrill,R.R.(2004),nemlilerencelik,(ev.OsmanDeniztekin).stan bul:VarlkYaynlar, Donran,J.(1997),BaarinStratejiler,(eviren:dilGpgpolu),stanbul:SistemYaynclk. Gayef, A., Sur,H., Demiray, T. S., i, E., ener, S. (2004) Hastane Yneticileri Asndan Zamann AnlamveEtkiliZamanYnetimininEsaslar,0407Mart2004II.UlusalSalkKurulularYne timiKongresiKitab,Denizli,3646. Grz,D.,Yaylac,D..(2005),letiimciGzylensanKaynaklarYnetimi.stanbul:Mediacat. Harmanc,M.(2006),teZamanYnetimi.stanbul:NesilYaynlar.
854
Hayran,O.,Sur,H.(2005),SalkletmelerindeYnetim.stanbul:SayedYaynlar. Karaolan,A.D.(2006),stDzeyYneticilerinZamanYnetimi,BalkesirniversitesiFenBilim leriEnstits,YaynlanmTez. zdemir, A. (2006), Farkl rgt Kltr Olan letmelerde Zaman Ynetimi zerine Ampirik Bir Aratrma: Bursa li rnei, Balkesir niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, letme Anabilim Dal,YaynlanmTez. zkalp,E.(2004),rgtselDavran.Eskiehir:AnadoluniversitesiYayn. ztemiz, B. A., Gmtekin G. (2005), rgtlerde Stresin Verimlilik ve Performansla Etkileimi, ukurovaniversitesiSosyalBilimlerEnstitsDergisi,14(1)274. ztrk,H.,Bahecik,N.(2003),ZamanYnetimiveHemireliktenemi,ModernHastaneYne timiDergisi,7(2)4145. Pelit,E.(2003),rgtiSzlletiiminEtkinliivestanbuldaYerleik5YldzlDelxOtellet meleri Yneticilerinin Szl letiim Davranlar zerine Bir Uygulama, Turizm Akademik Der gisi,2,8710. Rodoplu,D.StratejikYnetimDzeyindeYetkiDevri,ReviewofSocial,Economic&BusinessStud ies,3(4)251273. Sayers, F., Bingaman, C. E., Graham, R., Wheeler, M. (1997), Yneticilikte letiim, stanbul: Rota Yaynlar. Scoot,M.(1995),ZamanYnetimi,(ev.Aslnglelik).stanbul:RotaYaynlar. Smth,H.W.(1998),HayatVeZamanYnetmenin10DoalYasas.(eviren:Adaletelbi),stan bul:SistemYaynclk. Uztu,F.,GrgenH.,Orhon,N.,Krel,.(2003),Halklalikilerveletiim.Eskiehir:Anadoluniver sitesiYayn Wheeler,N.,Grice,D.(2000),ManagementinHealthCare,NelsonThornes. YlmazA.,AslanS.(2002),rgtselZamanYnetimi,C..ktisadivedariBilimlerDergisi,3(1)25 46.
855
39.Oturum

StratejikYnetimAlanndakialmalarnYenidenSnflandrlmas MehmetBARCA Rekabet Kurulu Younlama Kararlarnn ktisat Okullar Balamnda zmlenmesi SevdaYaarCOKUN Eletirel Stratejik Ynetim almalarnn Ekseni: Kuram ve Uygulamaya YnelikEletirilerzerineBirDeerlendirme MahmutHIZIROLU,EsraDL,M.AbdlmetinDNER
856
STRATEJKYNETMALANININDAKALIMALARINYENDEN SINIFLANDIRILMASI
MehmetBARCA Sakaryaniversitesi,..B.F.,letmeBlm mbarca@sakarya.edu.tr
ZET Bu bildirinin amac, stratejik ynetim alannda yaplan almalar snflandrmaya yardmc olacak genel bir erevesunmaktr.imdiyekadaryaplaneitlisnflandrmagiriimleriyakuatcerevelersunamamyada spesifik amalar iin yaplan snflandrmalar genellemeye olanak vermeyecek ekilde yaplmtr. Bu alma ile stratejikynetimalanndaretilenbilgiyigenelbirsnflandrmayatabitutmakhedeflenmektedir.Bylece,strate jikynetimalanndauzmanlamannaltalanlarnnbelirlenmesivealanndisiplinerbiryapyakavumasnakatk sunmak amalanmaktadr. Bu dorultuda, (i) stratejik olgularn oluumunda zaman, maddi sonular ve algsal boyutlargznnealndnda,(ii)stratejikolgularnolgusal,epistemolojikvemetodolojikolarakbilimselince lemeyekonuedilmesigerektiidnldndeve(iii)snflandrmannkuatcveaynzamandafarkluzmanlk alanlarnyanstcolmalargerektiiverialndnda,stratejikynetimalanndaretilenbilgilerinaltalma alanndasnflandrlabileceiilerisrlmektedir:Sre,ierikvebilisel. AnahtarKelimeler:Stratejikynetim,snflandrma,sre,ierik,bili.
1.GR Stratejikynetimadaltndaretilenbilgioldukageni,eitlivehzlabyyenbirzellik gstermektedir.Ortayakt1960lardanbugnefarkldisiplinlerdengelenaratrmacla rn (ekonomi,sosyoloji,psikoloji,siyasetbilimi,rgtkuramlar,davranbilimleri,askeri bilimler,mhendislik,biyoloji,tarih,vs.)katklaryla,stratejikynetimalanndafarklyn lerde birok yeni almlar saland. retilen bilginin derinlemesine ve zenginlemesine bykkatklarsalayanszkonusufarkldisiplinlerdenyararlanmagiriimlerininvestrate jik olgunun kendisinden kaynaklanan ok ynlln bir sonucu olarak alanda disipliner saflk(disciplinarypurity)yerineoulculuun(pluralism)egemenolduu,ancakdisipliner paralanmla(disciplinaryfragmentation)yolaanbirdurumortayakt. Bununlabirlikte,ekonomi,sosyoloji,psikolojigibiyzylaknolgulambilimlerbiryana, yaklakyzyllkgemiiolanynetimbilimiierisindebileoldukagensaylabilecekbir aratrma program olarak stratejik ynetim ancak son yllarda bamsz bir alan olarak ayrmaeilimiierisinegirebildivebilimselolgunlamaynndemesafealmayabalad. lkdnmelerdegrlendankbirbiimdeallanplanlamaveanalizaralarodaklstra tejik ynetimalan,1980den sonra farkllklar ortakerevelerdebirbiriileilikilendiren okullama ynnde ilerlemeler gsterdi. Gelinen aamada, bilimsel olgunlama sreci yaayanbtndisiplinlerdeolduugibi,stratejikynetimdede,retilenbilgininsnfland rlmasnemlibirsorunolarakgrlmeyebaland. Bilginin snflandrlmas ile aratrma odana alnan olgunun eitli boyutlar/ynleri alt aratrmaalanlarna ayrtrlarakuzmanlama ynndeilerleme salama amalanmakta dr(CarperveSnizek,1980).Genellikle,1980lerinikinciyarsndansonrastratejikynetim alanndaki eitli yaklamlar snflandrmaya alan giriimler grld (Fahey ve Cristensen,1986;HuffandReger,1987;Montgomery,1988;Mintzberg,1990;Whittington, 1993;RouleauveSeguin,1995).Aada,ncelikle,szkonusugiriimlerinksabirtan tmveeletirisiyaplacaktr.Dahasonra,yenibirsnflandrmanerilecektir. 2.MDYEKADARYAPILANSINIFLANDIRMAGRMLER Stratejik ynetim alannda retilen bilginin snflandrlmas, ak bir ekilde 1980lerin ortalarnda balam olsa da, detayl bir inceleme yapldnda, Chandler (1962), Ansoff
857
(1965),Andrews(1971),SchendelveHofer(1979)inalmalarndasnflandrmannizle rinerastlamakmmkndr.Adgeenyazarlar,alandaretilenbilgiyiierik/sreolarak ikikategoridetoplamlardr.Dahasonralar,FaheyveChristensen(1986)veMontgomery (1988)tarafndanbuakbirsnflandrmayadntrld.Bueneskisnflandrmayaok benzeyendierbirsnflandrmadaformlasyonveuygulamaayrmolmutur.Heriki snflandrmada, stratejinin temel iki ynn (sre/ierik veya formlasyon/uygulama) daha ok pratik balamda ayrma tabi tutmaktadr. Ancak bunlardan formlasyon/uygulama ayrm, tamamen pratik kayglar gz nne alnarak yaplm bir snflandrma olduu iin alanda retilen bilimsel bilgiyi snflandrmaya elverili olmam vekabulgrmemitir.Bunakarn,ierik/sreayrmeletirilmekle(RouleauveSeguin, 1995) beraber yaygn kullanlan bir snflandrma olmutur. Bu ayrm stratejik ynetim alanndaki almalar genel bir snflandrmaya tabi tutmak iin olduka elverili grn mektedir. Ancak snflandrma eksik grnmektedir. Snflandrmada eksik olan strateji gelitirmede sre ve ierik boyutlarnn yannda muhakkak gz nne alnmas gereken biliselboyutunyeralmamasdr. Dierbirsnflandrmagiriimitrise,stratejikynetimalanndanesrlenyaklamlar snflandrmakeklindegrlmektedir.Bunlarnenmehuru,Mintzberg(1990)inonstra teji dnce okulu snflandrmasdr. Mintzberg dayandklar varsaymlar, beslendikleri disiplinleri, nerilerini vs. esas alarak alanda ne srlen grlerin ka farkl yaklam veyaokuladaltndatoplanabileceinibelirlemeyealmtr.Mintzberg,ncelikle,sz konusudnceokullarnnormatifveyapozitifbireilimesahipolupolmadklarnagre snflandrmtr.Mintzberg,okulunormatif(planlama,tasarnvepozisyon),geriyeka lanlar(kltr,g,bilisel,renme,giriicilikvekonfigrasyon)isepozitifolaraksnflan drmtr.Busnflandrmageneleilimleriasndandnceokullarnayrmatabitutma yaolanaksalasada,esasitibariylebunuyapmadayetersizkalmaktadr.nkistisnasz btndnceokullarnnhempozitifhemdenormatifeilimleribulunmaktadr.Bundan daha nemlisi, stratejik ynetim alannda gerekleen almalar snflandrmaya olanak tanmamasdr. Mintzbergin snflandrmas esas alndnda, hangi alt alanlarda alma yapldsonucunavarmakolanakldeildir.Dierbirifadeilealtalmaalanlarnbirbi rinden ayrtrmak sz konusu okullar ekseninde olanakl grnmemektedir. Mintzberg benzeri bir yol izleyerek snflandrma giriiminde bulunan dier bir kii Whittingtondr (1993). Whittingtonn strateji gelitirme sre ve sonular boyutlarn esas alarak snf landrmaya gitmektedir. Whittington, bu boyutlar ekseninde stratejik ynetim alannda drt temel anlayn olduunu ileri srmektedir: Klasikler, evrimciler, prosedristler ve sistemikiler. Bu snflandrma, esas itibariyle stratejiye farkl baklar stratejinin nemli olupolmadasndanbirdeerlendirmeiingelitirilmitir.Buynyle,belirlibirsoru nunyantnaanalitikbirarkaplanoluturmakasndangelitirilenbuyaklamgenelbir snflandrmaya olanak vermemektedir. Yine benzer bir ekilde Chaffee (1985) strateji gelitirme srecinde temel yaklamn olduunu ne srer: Lineer, uyumcu (adaptive) ve yorumsamac (interpretive). Chaffee, alandaki yaklamlar snflandran ilk yaklam olduu iin, sonrakigelimeleriiermeyenve sadece sre ileilgiliyaklamlarkapsayan enzayfsnflandrmaolarakgrlebilir.MintzbergveWhittingtonnsnflandrmalariin yaplaneletirilerChaffeeiindegeerlidir. ncbirsnflandrmatrise,stratejikynetimalanndagrlenortaksylemformla rn(commonformsofdiscourse)belirlemevealandakibilgiyibuerevedesnflandrma giriimidir.RouleauveSeguin(1995),rgtkuramndaesasalnanbirey,organizasyonve evreunsurlarndanhareketilebunlarnzgntemsildzenlemelerininfarklsylemalan
858
larn snflandrma temeli olarak almaktadrlar. Bu erevede, rgt kuramnda olduu ekliyleudrtsylemformunualtalmaalanlar olaraknermektedirler:Klasik,koul bamllk,sosyopolitikvesosyobilisel.Busnflandrmagiriiminin,ncekiikitregre fark, snflandrmann kuramsal bir temele oturtulmasdr. Bilimsel almalarn gerein bir yansmas deil, gerein yaplandrlmas (construction) olduu grnden hareket ile, snflandrmalarn da ontolojik deil, epistemolojik temellere dayanmas gerektii fik rindedirler. Dierlerine gre hayli sofistike grnen bu snflandrmada temel eksiklik, stratejikynetimalannnsrevebiliselalanlarnayounlap,ierikalannihmaletme sidir.Buihmalinkayna,rgtkuramndanstratejiyeyaptklareletirisizithalgiriimi dir. rgt kuram almalarnda, esas itibariyle sre ve bili eksenlerinde bilgi retimi yaplmaktadr. Bununla birlikte, ilk kez bu snflandrmada bilisel almalar ayr bir alan olarak snflandrlmaktadr. Bu nemli bir farktr. nk, yukarda ierik/sre ayrmna deinirkenbelirtildiizere,bunemlibireksikliktir. 3.YENBRSINIFLANDIRMANERS RouleauveSeguinin(1995)snflandrmasndasosyopolitikolarakisimlendirilenaltalan srece, sosyobilisel olarak isimlendirilen alt alan ise bilisel almalara karlk gelmektedir.Klasikvekoulbamllkolarakisimlendirdikleriikialtalanise,stratejikyne tim alannda ayr alanlar olarak grlmemekte, ounlukla sre almalar ierisinde deerlendirilmektedirler. Gerekte, klasik ve koul bamllk alarndan ele alnan birey, organizasyonveevregelenekselsrekonularetrafndairdelenmektevearatrlmakta drlar.Ayrcabelirtmekgerekirki,koulbamllk,esasitibariyle,stratejikkuramveara trmalarnntamamnnzerineoturduubirtemelyaklamolarakgrmekgerekir.Koul baml yaklam karldnda, stratejik dnme ve davranma ve dolaysyla kuram ve aratrmalar dayanaksz kalabilir. Klasikler ise, ayr bir alt alma alan deil, gelitirilen veya gelitirilecek alt alma alanlarnn odak sorunsalna bal olarak her biri ierisinde deerlendirilmesigerekenbiranlayyadayaklamtarzolarakdeerlendirilmelidir.Dola ysyla bu iki kategoriye, stratejik ynetim alannda retilen bilginin snflandrlmasnda ayraltalanlarolarakyerverilmesigerekligrnmemektedir.Klasikvekoulbamlal malarnbykounluununsrealtalanndasnflandrlabileceiveyageriyekalanlarn isedieraltalanlarileilikilendirilebileceisylenebilir. Strateji formlasyonu ve uygulamas snflandrmas, esas itibariyle, uygulamaclar asn dan yaplan bir snflandrma olduu iin akademik amaca ok uygun grnmemektedir. Minzberg,WhittingtonveChaffeeyaptklarise,aratrmaaltalanlarnbelirlemeyeyne likdeil,stratejiaratrmaprogramierisindenesrlendnceokullarnveyayakla mlarnbelirlemeyeynelikolduuiinonlardaamacauygungrnmemektedir.Yukar dabelirttiimizzere,amacauygungrnenierik/sreayrmveRouleauveSeguinin snflandrlmasdr. Rouleau ve Seguinin snflandrlmasnda, amaca uygun olmayan kla siklervekoulbamlkategorilerkarldnda,geriyesrevebiliselkategorilerkalmak tadr.Budaierik/sreayrmilebirletirildiinde,nihaianalizde,temelaltaratrma alannaulamamzsalamaktadr:erik,srevebiliselalmaalanlar. Bulsnflandrma,aynzamanda,stratejikynetimalmalarnnenfazlafaydaland vedisiplinaltyapsnoluturduukomudisiplinekarlkgelmektedir:ekonomi,rgt kuram/sosyolojivepsikoloji(sosyalpsikolojidahil).Bubakmdandnldnde,strate jikolgularafarkladanbakldvedolaysyladafarklaltalandanszedilebilecei sonucunavarlabilir.Buaynzamanda,stratejikolgularnfarklynleriveyaboyutlarnada karlkgelmiolacaktr.Dierbirifadeile,stratejikolgularnortayaknda;zamanboyu tuyla sre, maddi boyutuyla (rekabet avantaj, stratejik yn vs.) ierik ve sbjektif bir
859
dncernolmasboyutuyladabiliselynnnayrbireruzmanlkalanolarakince lenmesi anlamnagelmektedir.Bununnemi,RouleauveSeguininsnflandrmasnayn veren yalnzca epistemolojik kriter erevesinde yaplan snflandrmann eksikliini gi dermesidir. Sadece epistemolojik bir bak ile yaplacak ayrm bilimsel araylara yeterli olmayacaktr. Dier bir ifade ile, epistemolojik kriterin yannda ontolojik ve metodolojik kriterlerin de esas alnmas gerekir. Yukarda belirtildii zere, stratejik olgularn farkl boyutlar (zaman,maddive alg/yorum)ile ilikilendirilmesi ontolojik; ekonomi, rgt ku ram/sosyoloji ve psikoloji gibi farkl disiplin yntemleriyle ile aratrlmas metodolojik kriterlerikarlamaktadr. SONU Yukardakitartmanda,idnyasnaynelikstratejikalmalarnsnflandrlmasnda stratejikolgularntemelboyutlarnyanstacakveepistemolojik,ontolojikvemetodolojik karlklar olan bir temele dayandrlmas daha kullanl, kuatc ve zengin bir ereve sunacaktr.Dierbirifadeile,stratejikynetimaratrmaprogramierisindeuzmanla mayaimkansalayanaltalannbulunduuilerisrlebilir:Sre,ierikvebilisel. KAYNAKA
Andrews,K.J.(1971),TheConceptofCorporateStrategy,Homewood,IIL:Irwin. Ansoff,H.I.(1965),CorporateStrategy,NewYork:McGrawHill. Carper,W.B.veW.E.Snizek(1980),ThaNatureandTypesofOrganizationalTaxamonies:AnOver view,AcademyofManagementReview,5(1),6575. Chaffee,E.A.(1985),ThreeModelsofStrategy,AcademyofManagementReview,10(1),8998. Chandler,A.D.(1962),StrategyandStructure,Cambridge,Mass:MITPress. Fahey,L.VeH.K.Cristensen(1986),EvaluatingtheResearchonStrategyContent,JournalofMan agement,12(2),16784. Hendry,J.(2000),StrategicDecisionMaking,DiscourseandStrategyasSocialPractice,Journalof ManagementStudies,37,7. Huff,A.S. veR.K.Reger (1987),ReviewofStrategicProcessResearch, JournalofManagement, 13(2),21136. Mahoney;J.T.veJ.R.Pandian(1992),TheResourcebasedViewWithintheConversationofStra tegicManagment,StrategicManagementJournal,13,363380. Mntzberg,H.(1990),StrategyFormation:SchoolsofThought,Ed.J.W.Frederickson,Perspective onStrategicManagment,205235. Montgomery, C. A. (1988), Introduction to the Special Issue on Research in the Content of Strat egy,StrategicManagementJournal,9(3),18997. Papadakis,M.V.,S.LioukasveD.Chambers(1998),StrategicDecisionMakingProcess:TheRoleof ManagementandContext,StrategicManagementJournal,19,115147. Rajagopalan, N., A. Rasheed ve D. Datta (1993), Strategic Decision Process: Critical Rewiew and FutureDirections,JournalofManagement,19(2). Rouleau,L.veF.Seguin(1995),StrategyandOrganizationTheories:CommonFormsofDiscourse, JournalofManagementStudies,32(1),101117. Schendel,D.veC.Hofer(1979),StrategicManagement:ANewViewofBusinessPolicyandPlanning (eds.),Boston,MA:Little,Brown. Schwenk, R. C. (1984), Cognitive Simplification Process in Strategic DecisionMaking, Strategic ManagementJournal,5,111128. Schwenk,R.C.(1995),StrategicDecisionMaking,JournalofManagement,21(3),471493. Stubbart, I. C. (1989), Managerial Cognition: Missing Link in Strategic Management Research, JournalofManagementStudies,26(4). Volberda,H.W.veT.Elfring(2004),RethinkingStrategy(eds),3.Basm,London:Sage. Whttngton;R.(1993),WhatIsStrategyandDoesItMatter?,London:Routledge.
860
REKABETKURULUYOUNLAMAKARARLARININKTSATOKULLARI BALAMINDAZMLENMES
SevdaYaarCOKUN SakaryaniversitesiBFletmeBlm sycoskun@sakarya.edu.tr.
ZET BirlemevedevralmalarhemrekabethukukununhemdektisatOkullarnngndemindeolmulardr.almada 19972006 dnemine ait Rekabet Kurulu younlama kararlar Chicago, Harvard ve Avusturya ktisat Okullar balamndazmlemeyetabitutularakusorularayantaranmtr: a anaiktisatokulununyounlamayailikinsylemleriarasndanetrfarklarvardr? b Buiktisatokullarnnyounlamayailikinsylemlerindenhareketleyounlamannanalizindekullan labilecekortakbirereve(younlamannboyutlar)oluturulabilirmi? c YounlamaboyutlardikkatealnarakTrkRekabetKurulununaldkararlardabellibirokulung rlerisistematikolarakkullanlmaktamdr? d RekabetKurulununkararlarsiyasiveyadiergelimelerdenetkilenerekdnemsellikmigstermekte dir? Aratrmadabelgeincelemeyntemikullanlmtr. AnahtarKelimeler:iktisatokullar,younlama,rekabethukuku,rekabetkurulu.
GR Kresel ve youn rekabet basksyla kar karya kalan firmalar anlamalar, ittifaklar ve stratejikortaklklaryoluylarekabetglerinisrdrlebilirklmayaalmaktadrlar.Dier yandan younlama olgusu, hukuki boyutuyla rekabet otoritelerinin daima gndeminde olmutur. Rekabet (antitrst) politikalar, mal ve hizmet piyasalarndaki rekabetin korun masn,desteklenmesinivebazdurumlardadaoluturulmasnmmknklacakbirhukuki erevesunmaktadrlar. BuanlamdaRekabetHukukuda1800lerinsonlarndayaananyksekorandakartelleme lerinortayakardtoplumsalrefahkaybnnnlenmesiamacylaortayakmtr.zellik le, ilgili piyasada yksek pazar payna sahip firmalar arasnda gerekleen birlemeler, kk ve orta lekli firmalarn zayflamasna ve piyasadaki rekabetin hissedilir lde azalmasna yol aabilmektedir (Sanl, 2000). irket birleme ve devralmalar piyasadaki rekabetzerindedorudanetkiliolmaktavebuilemlerinsonularrekabettenbeklenen faydalarla atabilmektedir. Bu nedenle, piyasa yapsn deitirmek suretiyle rekabet zerindedorudanetkiliolanirketbirlemevedevralmalarnnkontrol,rekabetotorite lerinin en nemli grevlerinden birini tekil etmektedir. Bu dorultuda, lkemizde 4054 sayl Rekabetin Korunmas Hakknda Kanunun 7. maddesi ile birleme ve devralmalar kontrolaltnaalnmtr.Birlemevedevralmailemi,nihaikararakadargeerliveuygula nabilirdeildir,dierbirdeyileaskdadr. Amacpiyasalardakirekabetinkorunmasolanrekabethukukudzenlemelerininkapsam n aslnda tamamen ekonomik faaliyetler oluturmaktadr ve rekabet kurallarnn uygu lanmassrasndahukukibiimdenziyadeiktisadianaliznemliolmaktadr.Rekabethuku kunda younlama devralmakararlarnda tamamen iktisadi analizlerkullanlmaktadr. Bu iktisadi analizlerin temelini de bu balamda gl bir dnsel ve yntemsel gelenee sahipolaniktisatokullarvarsaymlar,iddialarvesylemleriileoluturmaktadr. Aratrmann Temel Tezleri ve Sorunsal: Aratrma iki temel tez ortaya koymaktadr. Birincisi, Rekabet Kurulu kararlarnn tutarl olabilmesi bu kararlarn arkasnda gl bir teorikdayanaolmasgerektiidir.Buteorikyappiyasa,younlama,giriengelleri,top
861
lumsalrefahgibirekabeteilikinkavramlargenelbiriktisadivehukukisistembtnnn uyumlu birer paras olarak izah edebilmelidir. kincisi, bir rekabet hukuku geleneinin oluabilmesiiinRekabetKurulununteorikdayanaklarndabirsrekliliinolmasgerekti idir Bu iki durumun gereklemesi halinde tutarl bir rekabet politikas ve kltr ina edilebilecektir. Bu dncenin bir uzants olarak, almada kararlarn dayand iktisadi dncedebirdnemsellikmiveyasreklilikmiolduununsorgulanmasdr.Bubalamda aratrmanncevaparadsorularuekildetasarlamakmmkndr: aanaiktisatokulununyounlamayailikinsylemleriarasndanetrfarklarvardr? b Bu iktisat okullarnn younlamaya ilikin sylemlerinden hareketle younlamann analizindekullanlabilecekortakbirereve(younlamannboyutlar)oluturulabilirmi? cYounlamaboyutlardikkatealnarakTrkRekabetKurulununaldkararlardabellibir okulungrlerisistematikolarakkullanlmaktamdr? d RekabetKurulununkararlarsiyasiveyadiergelimelerdenetkilenerekdnem sellikmigstermektedir? Aratrmann Yntemi: almaya konu olan younlama kararlar 1997 2006 yllarn kapsayacaktr. Bu dnemin seilmesinin temel nedenleri, Rekabet Hukuku Kurallarnn lkemizde1997ylndauygulanmayabalamasdr.BudnemdensonraTrkiyekoalisyon lar,ekonomikkrizlerveABileskibirliiniamalayanikitekpartilihkmetdeneyimini yaamtr.Bubakmdanelealnandnemin(esasenbiraratrmaciinbundanbakabir dnemi ele alma ans olmamakla birlikte) zellikle Rekabet Kurulu (RK) kararlarnda bir sistematiklikveteoriktutarllkolupolmadnsnayacakzenginbirdnemolduusyle nebilir. RKnunbukararlarncedveideerlendirmeyetabitutularakbelgeleringvenilirlii konusu tartlm, sonra kabul edilen kararlarn younlamann dokuz boyutuna gre ne anlamageldiklerisorgulanmtr.Reddedilenvekoulluizinverilenkararlariseayrcaince lemeye tabi tutulmutur. Bu almada RK Birleme Devralma Kararlar veri kaynaklar olarakkullanlmaktadr.Dnemolarak1997(ilkkararalndyl)ve2006(sonkararyayn lanma tarihi) dikkate alnmtr. Belgelerin aratrmac iin gvenilirliklerinin sorgulanma snda d eletiri ve i eletiri ynteminin kullanlmas nerilmektedir (Bell, 1987:55 56).Buynyleszkonusukararlaiinueletireldeerlendirmeyaplmtr: Tablo1.RekabetKuruluYounlamaKararlarnn(Belgelerin)DveEletirisi DEletiri Kararlarn kayna ve manip Kararlar hem ilgililer hem de kamuya aklanmaktadr. le, deformasyona uramalar Deiik kaynaklardan (resmi gazete, Kurul yaynlar ve konusundaphevarmdr? internetsayfas)karlatrlmalarmmkn) Eletiri KararnTr Yasal Stats olan bir Kurul tarafndan dzenli olarak yaynlanan kararlardr. ok sayda basl ve elektronik nsha bulunmaktadr. Bir nsha zerinde yaplacak oy nama,kararndeimesinisalamaz.Kararkaynagve nilirdir. KararnDili Kararlardadoalolarakiktisatvehukukdilikullanlmak tadr. Bu bakmdan bu alandan lisans dzeyinde eitim alm kiilerin anlayabilecekleri bir dil kullanlmaktadr. Satraralarndakiiyezelniteliktemesajlarbulunma maktadr. Karar, baka kiiler tarafndan yazlsa dahi
862
benzerikavramlarnkullanlmasszkonusudur. KararlarnAklanmaAmac Kararlar, kamuyu ilgilendirdii iin kamuoyu ile paylal maktadr. Kurulun hukuksal konumu nedeniyle kararla rn resmi gazetede yaynlanmas zorunludur. Kararlarn aklanmasnnarkasndabakabirmaniplasyonkaygs yoktur. Kararn Gereklemesi ve Kararlar, ilgili taraflarn bavurusu veya resen alnabil Belgeye Dnme Zaman ve mektedir.Kararalndktansonra30gnierisindetaraf Sreci lara tebli edilir ve Dantay incelemesinden getikten veyatemyizsresigetiktensonrakesinleir.Kesinleen kararlar resmi gazetede yaynlanr. Kurul ayrca resmi gazetedeyaynlanankararlardzenliolarakbasmaktave internetsayfasndanyaynlamaktadr.Busre,bavuran kiikurum ayrm yaplmakszn yasal dzenlemeye gre ilemektedir. KararlarnBtnl Kararlar,Kurulungrevebalad1997ylndanbuyana birtekmlsrecigstermektedir.lkkararlardamuhte vaoldukadartutulurken,sonyllardakikararlardaeko nomibiliminehkimiyetinartt,pazarailikindeerlen dirmelerin arkasnda gl bir teorik altyapnn olduu gzlenmektedir. Burada bir renme srecinin olduu gzlenmektedir. Bu durum kararlarn kalitesinin giderek arttnaiaretetmektedir. GenelDeerlendirme Kararlarn arkasnda belli bir hukuksal yap bulunmakta dr. Hukuk, dier btn sosyal bilimler gibi yorum bo yutu nem gsteren bir alandr. Bu nedenle kararlar bazenoyokluuilealnmaktadr.Bununarkasndasiyasi veya baka kiisel kayglar aramaktan ok yorum fark aramakdahadorubiryaklamolacaktr. Yukardaizilenerevedetoplam941kararincelenmitir.ncelemeboyutlar,almann ikinciblmndetartlaniktisatokullarnnrekabetveyounlamayailikingrlerinin incelenmesiyleoluturulmutur.Busresonucundadokuzboyutbelirlenmiveherkarar budokuzboyutailikinifadelerbalamndaincelenmitir.Kararlar,resmigazetede,RKnun internet sayfasnda ve Kurulca her yl yaynlanan Rekabet Kurulu Kararlar kitaplarnda yaynlanmaktadr.Dolaysyla,belgeleringvenilirliineynelikennemliriskolanmani plasyon veya deformasyon bu kararla iin sz konusu deildir. Kararlara ilikin kabul edilen,reddedilenvekoulluizinverilensnflandrmasKurultarafndanyaplmakta ve internet sayfalarndan yaynlanmaktadr. Ayn ekilde zelletirme, ortak giriim, bir leme, devralma eklindeki bavurularn younlama trlerine gre snflandrmas da Kurultarafndanyaplmtr.ncelenenbelgelerdebusnflandrmayailikinbirelikites pitedilmemitir. AratrmannKapsam Aratrma 3 blmden olumaktadr. Birinci blmde younlama (birlemedevralma) kavramnniktisadivehukukitemellerizerindedurulmutur.kinciblmdeiseiktisat okulunun(Harvard,Chicago,Avusturya)younlamayailikinsylemlerikarlatrmalbir yaklamlaelealnmtr.Bublmde,ayrca,younlamayzmlemedehangiboyutla
863
rndikkatealnmasgerektiineilikindebirereveoluturulmutur.Buereveninolu turulmasndaherokulundakonuyailikinsylemleridikkatealnmtr. RKkararlarileokullarnkonuyailikinsylemleriarasndakibalant,RKkararlarndahangi konularnekardvebuhususlarnhangiokulunsylemiylertt,buradabirsis tematiklikvetutarllkoluupolumadbelirlenmitir.Sonublmndeisefirma,yasa koyucuveuygulayclarasndanbulgularnimalartartlmtr. Younlama:Kavramsalereve,NedenleriVeYntemleri Literatrde younlamaya ilikin kavramsal ereve henz bir netlik kazanm deildir. Ancak, aada farkl boyutlaryla ele alnacak olan younlama kavramna ilikin farkl yaklamlarnzerindeittifakettiklerikonufirmannkontrolnneldeitirmesidir.Bunun iinkullanlabilecekaraisebirlemeveyadevralmadr. Bublmnesaskatksyounlamaysalthukukiveyasaltekonomikbirolguolarak deil;toplumsal,ekonomikvehukukisonularylabirliktefirmastratejisiboyutuyladaele almasdr. Bu almada birleme ve devralmalar bir iletmeekonomi ve hukuk konusu olarakelealnacaktr.nkRekabetHukukuasndandakonubiriletmekonusuolarak elealnmakta,hukukiboyutuekonomikanalizleredayalolarakdeerlendirilmektedir Birleme ve devralma literatr incelendiinde, farkl aratrmaclarn deiik snflandr malaryaptgrlmektedirrneinJemisonveSitkin(1986)olguyuirketiidinamiklerle aklarken,BuonoveBowditch(1989)isedevrefaktrlerininbelirleyiciolduunuifade etmektedir. Ancak i ve d faktrlerin hepsini dikkate alarak bir snflandrma yapacak olursakbirlemevedevralmalarnarkasndakigdlerigrupaltndaincelemeninmm kn olduu ve her bir grubun kendi okulunu oluturduu grlecektir (Haspeslagh ve Jemison,1991).Bunlar:stratejik,rgtsel,finansalveekonomikokullarolaraksnflandr labilir. Birleme ve ele geirmelerin nedenleri ile ilgili olarak literatrde en ok bavurulan Oster(1999),birlemenedenlerinibirstratejikterciholarakvepiyasagiriasndanince lerken, Meschi (1997) konuyupiyasayapsverefahaolan etkileri asndan ele alm ve Hitt ve di.(2003), bu noktada Ostera yaklamlar fakat konuyu sadece giri engelleri balamndadeil,rngelitirme,bilgiveteknolojiyeulamariskiyaymagerekeliylede elealmlardr.Heryazardabakalarfarklolsadakonuyaekonomikboyutvefirma boyutuyaniiletmecilikasndanelealmlardr.Oysakonuaynzamandahukukiboyutla ryladaelealnmaygerektirmektedir.almannkatksalamayumduukonuyubtn cl (ekonomikhukukiiletmecilik asndan) bir yaklamla ele almak gereklilii birleme vedevralmanedenlerininhukukiboyutununortayakonmasnzorunluklmaktadr. Strateji literatrnde, en yaygn younlama formlar yatay, dikey ve aykr konglomare birlemelerdir(Lubatkin,1983).almadayounlamannbugrnmlerinceekonomik, dahasonrarekabethukukuasndanelealnmtr. RekabetHukukununAklayclarOlarakChicago,HarvardVeAvusturyaOkullar ktisat okullar gzlemleri ve teorileri ile piyasa mekanizmasn aklamaya almlardr. Bumekanizmaierisindeennemliaygtlardanbirtanesinirekabetkavramoluturmak tadr.Ekollerpiyasannileyiineilikingzlemvenermeleriniortayakoyarken,esasenbu mekanizmadadevletinve/veyadevletinnereceikurulularnnaslbirkonumaldklarn vealmalargerektiiniortayakoymayaalmlardr. Bu okulun genel rekabet ve bu almann zn oluturan younlama anlaylar karlatrmalbiryaklamlatablolatrlarakuekildeifadeedilebilir:
864
BOYUTLAR Piyasa
CHCAGOOKULU Tamrekabetvarsaym. Piyasadengededir,sap malargeicidir.
Rekabet
Tekel
Younlama
AntiTrst
Reglasyon
Tamrekabetpiyasa dengede,bilgi,kaynak tmkatlmclariintam, girivekengeliyok Sadecedevleteliyle yaratlantekelvardr. Piyasadakitekellergei cidir. Etkinliktir.SadecePazar gcoluturabilecek yataybirlemelerkontrol edilmeli. Ardurumlarda antitrstotoritelerdev reyegirmeli. Olmamal
HARVARDOKULU Eksikrekabet.Piyasa tekelveoligopoleuygun yapdadr. Piyasadadengeyok. Piyasabaarszlklar mevcuttur. Aksakrekabet.Piyasa dengesizlikleri,girik engellerivebiliasimetrisi var. Piyasatekelretir,tekel tketicirefahnazaltr, dolaysylareglasyon gereklidir. TekelvePazargc olutururdolaysyla kontroledilmelidir. Firmalarnantitrst giriimlerikontroledil melidir. Bazenolmal
AVUSTURYAOKULU Birsretir.Dengeyoktur, giriimcimarifetiyleden geyedoruhareketvar dr.
Rekabetbirsre tir,dengeynelimlidirama dengeaslagereklemez. Tamrekabetvarsaym rekabetsizliktir. Dengeyedorubirhare ketszkonusuolduun dantekelolsabilesrd rlebilirdeildir. Etkinliktir.Mdahale edilmemelidir.
Antitrstbirzorbalktr, zgrtoplumdncesine aykrdr. Olmamal
RekabetKuruluKararlarnnktisatOkullarndanEtkilenmesi:KurulKararzmlemele ri:RKkaralarnnyasaldayananKanunun7.maddesioluturmaktadr.Birleme,devral manniznetabiolmasrnpazarndakitoplampazarpaylarnn%25iveyatoplamcirola rnn 25 trilyon TL.yi amasna baldr. Btn bu bilgiler nda ncelikle 19972006 yllararasndaRKnayaplantoplam941bavuruincelemeyetabitutulmutur1.Bukarar lardan 579 tanesi izin verilen bavurulara ait kararlar iken; 318 bavuru kapsam d bu lunmu,41tanesinekoulluizinverilmiyalnzca3birlemedevralmayaizinverilmemitir. lgitabloaadadr.RK,birlemedevralmalaraizinvermeynndebirtavrsergilemitir. Fakat gerek izin verme, gerek izin vermeme gerekse koullu izin gerekelerinde ktisat okullarnnbukonudakiiddiavesylemlerineaitipularbulunmaktadr. RKnun 1998 ve 1999 yllarnda gndemine ald younlama karar gerekeleri olduka ksadr,hemenhemenhiayrntyagirilmeksizin,hkimdurum2yaratmama,mevcuthkim durumu glendirmeme ve rekabeti bozucu etkisi olmama gibi genel gerekeye vurgu yaplmtr.Piyasayaps,giriengelleri,ilgilirnpazarveilgilicorafipazar,ikamern potansiyelrekabetveithalatailikinhepsideekonomikolananalizlereyerverilmemitir. Budnemeaitkararlardailgiekicibirdiernoktadakaroygerekelerininkarardayer almamasdr3zellikle2000ylndanitibarenkararlardadahaayrntlanalizlereyerverildii
2007ylnaaitbirlemedevralmakararlarszedilenyldabukonudakibavurularnbirksmnnnihaiincele mesininhenzsonaermediigerekesiylealmayadhiledilmemitir. 2 4054saylKanun'un3.maddesindehakimdurum,"belirlibirpiyasadakibiryadabirdenfazlateebbsn rakiplerivemterilerindenbamszhareketederekfiyat,arz,retimvedatmmiktargibiekonomikparamet releribelirleyebilmegc"olaraktanmlanmtr. 3 rneinHAVAveCocaColakararlar.

1
865
grlmektedir. Piyasa giri engelleri, pazarn yaps, ikame rn, ilgili corafi pazar, rn pazar,potansiyelrekabethattadevreden,devralanveyabirleenfirmalarnortaklkyap larvedierfaaliyetalanlarnaaitincelemelerkarargerekelerineyansmtr.Szkonusu dnemde en fazla bavuru tr devralma olarak gereklemitir. Bu alma asndan birleme,devralma,ortakgiriimlerinhepsiyounlamaolarakelealnmtr.Buradavur gulanmas gereken husus, zelletirmelerdir. Ekonomik krizinyaand 20012002yllar arasnda hi zelletirme bavurusu yaplmad dikkati ekmektedir. Elbette ki bunun temel nedenlerinden birisi de dnemin iktidarnn zelletirmeler bak asdr. zelle tirmeler asndan yine dnemin iktidarnn bak asn yanstan durum, 2003 ylndan balayp, 2005te en yksek sayya ulaan,2006 ylnda da gemi yllara nazaran yksek seyredenzelletirmesaysdr. RK,birlemedevralmalardeerlendirirkenbazkoullarhkimdurumunvarlnngster gesi kabul etmitir. Aadaki tabloda incelenen kararlarda hkim durum parametreleri olarak ele alnan boyutlarn kararlarda kullanlma skl verilmitir. Kapsam d bulunan kararlartabloyadhiledilmemitir.nkeikolan%25likpazarpayveya25trilyonluk ciroeiialmamtr.Kapsamdbulunankararlarileilgiliolarakvurgulanmasgereken noktabuikieiktenyalnzcabirisininalmolmasnnbirlemedevralmailemininKurul tarafndan incelenmesi iin yeterli olmasdr. Tabloda RK younlama kararlarnda hangi parametrelerenesklktavurguyapldortayakonulmutur. Tablo2.BirlemeDevralmaDavalarndaParametrelereVurguYapmaSkl
Parametreler Hkim durum yaratma veyaglendirme Pazarpay Giriengelleri Pazarnyaps Glalclar oksaydarakip Potansiyelrekabet Glrakipler thalataakolma zinVerilenBirle meVeDevralmalar 36 360 109 127 22 78 41 71 47 zinVerilmeyen BirlemeVeDev ralmalar 3 3 3 3 3 3 3 3 3 Koullu zinVerilenBirleme VeDevralmalar _ 35 18 22 3 9 4 7 4
YukardakitablonunakaortayakoyduugibiRekabetKuruluhemizinverilenhemizin verilmeyenhemdekoulluizinverilenkararlarndahkimdurumanalizindeaynparamet releri kullanmtr. 1998 ve 1999 yllarnda ayrntl gerekelere yer vermemitir. Tabloda yeralanhkimdurumparametresininbakacabiranalizetabitutulmadantekbanakul lanlmas bu yllara tekabl etmektedir. Parametrelerde kullanma sklna gre yaplan tablolatrmada en fazla vurguyaplan parametrelerin srasyla pazar pay, pazarn yaps vegiriengelleriolduugrlmektedir.SadecebutespitdahiRKyounlamakararlarnda HarvardktisatOkulununetkisininnektnadairbirfikirvermektedir. RKnunizinverdii,koulluizinverdiiveizinvermediiyounlamakararlargerekeleri ayn parametreler zerinden yaplmtr. Dolaysyla bu gerekelerin Chicago, Harvard ve AvusturyaktisatOkullarnnbukonudakiiddiavesylemleriileneldertt/r tmediiincelenirkenizinverilen,verilmeyen,koulluizinayrmnagidilmeyecektir. RekabetKuruluYounlamaKararGerekelerininChicago,HarvardVeAvusturyaktisat Okullar le likilendirilmesi: RK younlama kararlarnn gerekelerinden elde edilen
866
parametrelerintektekChicago,HarvardveAvusturyaktisatOkullarnnbukonudakiiddia vesylemlerinineldeyansttortayakonulmutur.Hkimdurumyaratmaveyag lendirme,pazarpay,pazaryapsgiriengelleri,potansiyelrekabet,ithalataakolma,ok sayda rakip, gl alclar, gl rakipler olarak tespit edilen parametrelerin hepsinin HarvardOkuluiddiavesylemleriniyanstttespitedilmitir.1 SONU RKnunizinverdii,reddettiivekoulluizinverdiibirlemedevralmadavalarndaiktisat okullararasndaenfazlaHOyaklamylartenhkimdurumanalizlerineyerverilmitir. BunoktadazerindedurulmasgerekenbirhusustayineRKnungerekgizlilikverekabet yasaklarnailikinsrelerde,gereksepiyasayabirncfirmagirmesiveyaaynpazarda faaliyet gstermeme koullarnda Avrupa Komisyonu kararlarn ve uygulamalarn rnek almashattazamanzamanbukararlaraatftabulunmasdr2 almayakonuedilentoplam941bavurudan318tanesininkapsamdbulunduuifade edilmitir.Toplambavurusaysnnyaklaktebirinioluturankapsamdbavurularn almaasndandeerlendirilmesigereiortayakmtr.RK,kapsamdbulunanba vurulardadaayrntlbirilgilirnvecorafipazaranaliziyapmaktadr.Buanalizlerinkay nakvezamanisrafnanedenolduugznnealnarakniinbukadaroksaydakapsam dbavuruyapldnnsorgulanmasgerekmektedir.Budurumunnedenlerindenbirisi nin gven eksiklii olduu sylenebilir. Kapsam d kalan firmalar her ihtimale kar ellerindehukukibirbelgebulunmasnkendilerinigarantiyealmayoluolarakalglayabile ceklerdir. kinci bir neden olarak ta henz bir rekabet kltrnn yerlememi olmas gsterilebilir.RKnunyalnzcaonbiryldrfaaliyettebulunduugznnealnrsa,firmala rnbuekildedavranmalarnanlamlandrmakmmknolacaktr. RKnunbirlemedevralmalardeerlendirirken4054saylKanunun7.maddesindeng rlen hkim durum deerlendirmesinde, hkim durum parametreleri olarak kabul edilen unsurlaranalizetmesineramen,pazarnvernnkendinezgyapsndadikkatealan deerlendirmelere yer vermektedir. Hukuki bir sre olan birleme devralmalarn deer lendirilmesindeekonomikanalizlernplanakmaktadr.Dolaysylakararvericileryrr lkteki mevzuatla bal olduklar kadar, ekonomik gelimelerle de baldrlar. almaya konuedilenkararlardaRKnundierrekabetihlallerindeolduukadar,younlamakonu sunda da Avrupa Komisyonu dzenleme ve uygulamalarn dikkatle takip ettikleri gze arpmaktadr.Kaynakkanunolduuiinbununormalkarlamakgerekir.BututumRKilk dnem uzmanlk tezlerinde de hem allan konular hem incelenen kararlar asndan AvrupaBirliiveABDkaynaklolmasdolaysylakendisinigstermektedir. RKyounlamakararlardeerlendirilirken,bubalamdaKurulyelerininfarklsiyasigr ve ideolojilerinin kararlar zerinde bir etkisinin bulunup bulunmad sorusu gndeme gelebilirdi.Fakatikigerekeilebutartmaalmayadhiledilmemitir.Bunlardanbirin cisi,bylebirtartmaiinKurulyelerininhepsihakkndakiiselbilgileresahipolunmay ,ikincisiiseKurulyelerininyrrlktekimevzuatlabalolmaktankaynaklananhareket alannnbuanlamdayeterincegeniolmaydr. almadanortayakanbirdiersonu,stratejikynetiminrekabetavantajyaratmakve srdrmekadnangrdpekokfirmadavrannnRekabetHukukuasndanrekabe
Parametrevekararlarnrnekkararlarlaayrntlolarakincelenmesiaslalmadayeralmaktadr. (Baknz.11.9.2003Tarih,0360/730342saylRocheGrubu'nunvitaminlerveincekimyasallarblmnnDSM N.V.'yedevredilmesikarar).

2 1
867
ti bozucu ve kstlayc davranlar olarak kabul edilmesidir (bu konuda ayrntl bilgi iin baknz Barca ve Cokun 2004, Cokun 2005). Bu balamda firmalar rekabet stratejilerini belirlerkenRekabetHukukudzenlemelerininemlibirfaktrolarakdikkatealmakzorun dadrlar. ktisatokullarnnantitrstveyounlamayaklamlardeerlendirilirkenzellikleAOile ilgilivurgulanmasgerekenbirdurumlakarlalmtr.RekabetHukukununrekabetkart kabulettiibirokfirmadavranbunlarabirlemedevralmalardadhildirAOtarafndan tamamen rekabeti davranlar olarak grlmtr. Dolaysyla acaba AO zaten Rekabet Hukukununkendisinireddediyorgibibirnermeilekarlamakolasldomutur.Oysa AO,bubalamdarekabetotoritelerininroln,firmalarhilelidavranlarcesaretlendire bilecek piyasayagirilerinkontrolveyafiyatlamakontroldzenlemeleriyadaticaretin kstlanmaseklindekihkmetmdahalelerinekarkorumaolarakbelirlemitir. RKyounlamakararlarndahkimdnceninHOilerttvekararlardabuanlamda bir sistematiklik olduu grlmektedir. Bunun deiik izahlar yaplabilir. Birincisi, AB Ko misyonu Kararlarnda da HO dncesinin hkimiyeti gzlenmektedir. Trkiye, kurumsal olarakbenzemeyealtABnednceveyaklamolarakdauyumsalamayamala dndan bylesi bir tutarllk nemlidir. kinci gereke ise HOnun, AO ve COna nazaran rekabeteilikinzmlemelerdeokdahailevselcibiryaklambenimsemesiveuygula yclara hangi durumlarda neyi lmeleri ve nasl karar vermeleri gerektii konusunda teknikler sunmasdr. Bu teknikler, uygulayclarn nesnel ve objektif dayanaklar ina etmelerineimkntanmaktadr.ncgereke,Trkiyederekabethukukuvekuruluok yeni olduu iin henz bir gelenek olumamtr. Bu gelenek eksiklii, somut zmler nerenHOnunyaklamnnbenimsenmesinibirzorunluluadntryorolabilir. KAYNAKA
Bell,J.(1987),DoingYourResearchProject,OpenUniversityPres. Bouno,A.F.veBowditch,J.W.(1989),TheHumanSideofMergersandAcquisitions,SanFransisco: JosseyBass. Haspeslagh,PveD.Jemison(1987),"AcquisitionsMythsandReality,"SloanManagementReview, Winter,5358. Hitt,M.A.,Ireland,D.,Hoskisson,R.(2003),StrategicManagement:CompetitivenessandGlobaliza tion.St.Paul:WestEducationalPublishing. Jemison,D.B.ve Sitkin,S.B.(1986),CorporateAcquisitions:A ProcessPerspective, Academy of ManagementReview,11,145163. Lubatkin, M. (1983), Mergers and the Performance of the Acquiring Firm. Academy of Manage mentReview8,218225. Meschi,M.(1997),AnalyticalPerspectivesonMergersandAcquisitions:ASurveyResearchPapers inInternationalBusinessPaperNumber597. Oster,S.M.(1999),ModernCompetitiveAnalysis,NewYork:OxfordUniversityPress.
868
ELETRELSTRATEJKYNETMALIMALARININEKSEN:KURAMVE UYGULAMAYAYNELKELETRLERZERNEBRDEERLENDRME
MahmutHIZIROLU Sakaryaniversitesi,BF, letmeBlm hiziroglu@sakarya.edu.tr
ZET Bu almann temel amac, eletirel ynetim almalar kapsamnda stratejik dnce ve aratrma alanna ynelikeletirilerinhangitemalarzerineyapldnveeletiriyekonuedilenalanlardatemelsorununkuramlarn kendisinden mi yoksa uygulamadan m kaynakland sorusuna yant aramaktr. Eletirel ynetim almalar kapsamnda, stratejik ynetim alannda yazlm makale ve bildirilerin incelenmesine dayal olarak eletirilerin hangidzlemde,naslbireletirelliktemasilestratejikynetimielealdklarbelirlenmeyeveburadan,hareketle birtakmkarsamalaryaplmayaallacaktr. AnahtarKelimeler:Eletirelynetimalmalar,eletirelteori,stratejikynetim.
EsraDL Sakaryaniversitesi, SosyalBilimlerEnstits esradil@sakarya.edu.tr
M.AbdlmetinDNER Sakaryaniversitesi, SosyalBilimlerEnstits mtindincer79@gmail.com
GR Bualmanntemelamac,eletirelynetimalmalarkapsamndastratejikdnceve aratrma alannaynelikeletirilerin hangi temalar zerineyapldn ve eletiriye konu edilenalanlardatemelsorununkuramlarnkendisindenmiyoksauygulamadanmkaynak land sorusunayantaramaktr.Son 15yldreletirelynetimalannagittikeartanbir ilgi olduu grlmektedir. Eletirel ynetim almalarna ynelik bu ilgiden zel olarak strateji alan da nasibini alm ve stratejik dnce ve aratrma alanna ynelik eletirel almalar da yaplmtr. Bu alanda yazlan kitaplarda (r: Alvesson & Willmott, 1996; Casey,2002;Parker,2002),editkitaplarda(r:AlvessonveWillmott,1992a,2003;Grey& Willmott, 2005), ve 1999`dan beri yaplan Eletirel Ynetim almalar Kongrelerinde stratejiyikonualaneletirelalmalaryaplmtr.Bubalamdaalmannamac,strateji alanna eletirel ynetim almalar kapsamnda yaplan eletirilerin daha ok strateji kuramlarnamynelikolduuyoksa,bukuramlarreferansalanuygulamaclarnstratejiyi bir ara olarak grp ynetimcilie (managerializme) hizmet etmelerini mi eletirildiini tespitetmektir. Bubalamdaeletirelstratejikynetimalmalarincelendiinde; a Stratejinin hangi ynlerini (stratejinin anlam, stratejinin nasl gelitirildii, stratejiieri,stratejigelitirmearalarvs.)eletiriyekonuedindikleri, b Eletiriye konu edilen alanlarda temel sorunun kuramlarn kendisinden mi yoksauygulamadanmkaynaklandsorularnayantaranacaktr. Sz konusu sorularn yant, eletirel ynetim almalar kapsamnda, stratejik ynetim alannda yazlm makale ve bildirilerin incelenmesine dayal olarak verilecektir. Nitel bir analizynteminedayalolarak,1999ylndanberiyaplmaktaolanEletirelYnetimal malar Kongrelerinde sunulmu olan bildirilerin ve Electronic Journal of Radical Organization Theory adl derginin eletirel strateji zel saysnda yaynlanan almalar zerinde betimsel bir analiz yaplacaktr. Bu kapsamda eletirel stratejik ynetim ala nndayazlm eserler tektek incelenerekhangidzlemde, naslbireletirellik temas ile stratejikynetimielealdklarbelirlenmeyeveburadan,hareketlebirtakmkarsamalar yaplmayaallacaktr. Bilimsel katk bakmndan bylesi bir almann hem eletirel ynetim alanna hem de stratejikynetimalannakatksalayabileceidnlmektedir.Greceyenibiralanolan
869
eletirelalmalardastratejikynetimalanileilgiliyaplmolanalmalarincelendiin de,dahaokhangitemalarnnasleletirildiitespitedilmiolacaktr.Stratejialannay nelik katk bakmndan ele alndnda, zellikle hem kuramsal hem de uygulama eksenli eletiriler alann kendi eksikliklerini grmesi ve daha salam temeller zerine oturarak nasldahadaglenerekgeliebileceinektutacaktr. Marksizm,EletirelTeoriveEletirelYnetimalmalarndaEletiriKavram Eletirel Teori ile Eletirel Ynetim almalarnda referans alnan eletiri kavramnn birbirinden farkl anlamlarda kullanldn grmekteyiz. Eletirel Teorinin nclerinden Horkheimern (1937), Geleneksel ve Eletirel Kuram balkl makalesinde, Frankfurt Okulunun eletirel kavram ile ilgili formlasyonu net bir ekilde ortaya konmaktadr. Horkheimeregre,gelenekselbilimsnrlariindeyaplaneletiri,mevcuttoplumunken diniyenidenretmesineolanaksalayacakekildetoplumunkendirettiihereyiyeni den deerlendirmesi biiminde gerekleir. Bunu yaparken genel ltlere (gvenirlilik, geerlilik vs) dayanan bir mantk ile sistemin ve rnlerinin iyiletirilmesi amalanr. Bu balamda,aratrmaclarnbilimselanlamdazayfiddialar,speklatifvarsaymlarvehatal sonulareletiriyetabitutulur.AncakEletirelKuramdaeletirimevcuttoplumunken dineikineletirisidir.Bylecekendiniyenidenretenmekanizmalarnvemevcutibl mnn snrlarnn dna klarak, sistemin temel elikilerinin tespitine olanak salanr (Therborn,1970). teyandaneletirikavramnneletirelteorininncleritarafndanMarksistbiranlayla amaondanfarklolarakeletirileneyinkarsnabiralternatifgetirmeyecekekildekulla nldngryoruz.FrankfurtOkulununbayaptlarndanolanAydnlanmannDiyalektii isimlieserdeAdornoveHorkheimer(1947),kapitalizmeletirisindenokgenelolarakBat uygarlnn eletirisini yapmaktadrlar. Bu almada, aydnlanmann bilimsel dnce ve teknolojikgelimenintemelinisaladnvebutemelininsannzgrlemesininnartla rnoluturduunu,ancakgerekletirilirkenyenibirtutsakldaberaberindegetirdiklerini iddia etmektedirler. Onlara gre, bilimsel dnce ve teknoloji, toplumsal zgrle hiz metedenaralarolmasgerekirken,toplumsalzgrlegidenyoldabuaralarnmutlak klnmas, amalarn unutulmasna ve tersine dnmesine yol amaktadr. Adorno (1966), eletirinin neden alternatif sunmadan yapldn Negatif Diyalektik adl eserinde aka ortayakoymaktadr.Adorno,insanzgrlemesininaralarolanteknolojivebilimseld nceninamahalinegelmesini,birbakaifadeylearasalrasyonelliiaklntotallemesi olaraktanmlamaktavednceninkendidndakihereyitahakkmnbirparashaline getirmesindenkanmakiineletirinineletirdiieyinyerineyenibireynermeyired detmektedir. Bu adan ele alndnda eletirel ynetim alanlarnn eletiri kavramna ykledii anlamileeletirelteorininbukavramayklediianlamarasndabirbenzemeolupol madnntespitedilmesigerekir.Alvesson(2008),eletirelynetimalmalarndaeleti ri kavramnn yerleik ideolojiler, fikirler ve kurumlarn yaratt basky ve snrlamalar ortadankaldrmakyadahideilseazaltmakiinszkonusubufikirler,ideolojilerveku rumlar zerinde daha geni dnmeyi tevik etmek olarak anlalmas gerektiini ifade etmektedir.Buadanbakldnda,bylesibirsistemeletirisisisteminreddiolarakradi kalbireletirideil,tersinesisteminyenideninasiinyapcbireletirianlamnagelmek tedir.Dahanceifadeedildiigibi,EletirelTeorininaklzgrletirmeidealindeyapc bireletiriszkonusudeildir.EletirelTeorininbylesibireletirianlayndanayrtkla rneletirelynetiminncleridekabuletmekteancak,buanlaytanfazlauzaklamadan zgrletirmeamacnntopikolmaktankarlpgerekihalegetirilmesineynelikbir
870
eletiri anlayn kabullenmektedirler (Alvesson ve Willmott, 1992). Bu erevede alann nclerindenAlvessonveWillmott,eletirelteoriningeneleilimintesinegeerek,gele nekselbiliminsnrlariindeynetimorganizasyondnyasnndahayaanlabilirbirdn yayahizmetetmesivebualandaretilmibilgilerindahafaydalolmasileilgilendiklerini ifadeetmektedirler(1992). EletirelStratejikYnetimalmalarndaAnaTemalar Eletirelstratejikynetimalmalarnnhangitemalarzerineyounlatnnvebuele tirel temalarn stratejik ynetim alanna bir katks olup olmadnn tespit edilebilmesi, ncelikleeletirelynetimalmalarnntemelamacnnvenedenbirakmolarakdodu ununsorgulanmasngerektirir.Eletirelynetimalmalarnaynverenaratrmaclarn bualannvarlksebebineilikinsylemleridikkatealndndaeletirelynetimalmala rnntemelamacnnynetimuygulamalarnradikalbirekildedntrmekveynetim alanndakihakimteorilerisorgulayarakbunlaraalternatiflersunmak(Alvesson&Willmott, 1992b, 1996; Adler vd., 2007) olduu sylenebilir. Eletirel ynetimin esas, ynetim ve organizasyon yaplarnn ve mevcut kavramlarn ahlaki olarak savunulabilirlii ve sosyal olaraksrdrlebilirliinekukuylayaklamaktr.Alannnclerinegre,eletirelynetim almalarnn temel kaygs yneticilerin baarszlklar sorgulamak ya da baz firmalarn zayfynetimuygulamalarneletirmekdeildir.Ancak,yneticilerinvefirmalarndour duuvehizmetettiidahagenisosyalveekonomiksistemlerinrettiisosyaladaletsizlii veevreselykclsorgulamaktr(Adlervd.,2007). Eletirel stratejik ynetim almalar kapsamnda incelediimiz almalardan biri olan Levy,AlvessonveWillmottun(2001)StratejikYnetimeEletirelYaklamlarisimlibildiri (kidahasonra2003teyaymlananStudyingManagementCriticallyisimlieditkitaptada birblmolarakaynenyeralmtr)stratejikynetimalanndakieletirelalmalarareh berlikedenbiralmadr.Szkonusubildirininyazarlarnagre,eletirelynetimyaznn dastratejikavramgeneldebirsylevolarakelealnmaktavestratejininideolojikboyutu na ve g ilikilerine vurgu yaplmaktadr. Bu balamda eletirel ynetim almalarnda zellikle ynetici ve sermaye snfnn karlarnn evrenselletirilmesi iin, organizasyon iinde baz konularn stratejik olarak nitelendirildii, bu stratejik sorunlar zebilecek kiilerinyneticilerolarakgsterilerekbyleceonlarnvarlksebeplerininmerulatrld, bunabalolarakstratejininorganizasyoniindekitmalanlararasndaeitsizliinyeni den retimine katk salad ifade edilmektedir. Bu genel ereve strateji alanna nasl eletirelyaklalabileceinedaireletirelynetimaratrmaclarnaipularvermektedir. BirdieralmaolanRekabetAvantajnnBirEletirisi(Klein,2001)isimlibildiride,reka bet avantaj kavram epistemolojik ve ontolojik adan eletirilmektedir. Portern (1985) RekabetAvantajisimlieserinireferansalarak,aslndarekabetavantajkavramileilgili kuramn bizlere neler syledii zerinde duran yazar, rekabet avantajnn katma deer yaratanbirolguolduu,ancakkitabntmndebukavramnnetbirtanmnnyaplmad n ifade etmektedir. Maliyet liderlii veya farkllatrma stratejileriyle rekabet avantaj eldeedilebileceini,baarnnsrrnnrekabetavantajeldeedilmesinebalolduu,ancak srarla bu kavramn tanmlanmad zerinde durmaktadr. Farkl yazarlarn bu kavram naslkullandnadeinenyazar,bufarklkullanmlarnhepsindeaslndarekabetavantaj kavramnn baar ile ayn anlamda kullanld sonucuna varmaktadr. Bu balamda rekabet avantajn farkl alardan eletiren Klein, kavramn sbjektif, mulak ve totolojidenibaretolduusonucunavarmaktadr. Ele alnan bir dier alma, ODonnell ve Maiern (2001), Dijital Fenemonolojik ada Strateji Oluturmak isimli bildirileridir. Bu alma, strateji kuramlarnn temelde
871
formulasyonveuygulamaeksenindegelenekselekonomikyapiindefirmalarnnaslstra tejigelitirebileceklerinedairnermelerdebulunduunu,ancak,dijitalanyaandve eticaretinhzlbirekildebydgnmzdebylesiformulasyonveuygulamaeksenli strateji gelitirme mantnn geersiz olduunu iddia etmektedir. Karar ve eylemlerin e zamanl olarakgerekletirilmesigerekenbirangeldiindenhareketle,hibirynetici nin nce stratejiyi formle edip sonra onu uygulamaya sokmas ve sonularnn alnmas iinuzunbirzamandiliminibeklemelksnesahipdeildir.Bubalamda,almaaslnda Matrixfilmimetaforuylanaslbirdnyadayaadmzvebugerekliegreplanlamave uygulamann kavramlarnn bu gereklikle badamadn ve kavramsal dzeyde yeni bir stratejianlaynnortayakmayabaladniddiaetmektedirler. almamza kaynaklk eden dier bir eser olan Christopher Stoneyin (1998), Stratejik Ynetimin Kapan Kaldrmak: Sosyolojik bir Anlat isimli makalesi ngilterede uzun yl lardruygulamasahasbulmuolanstratejikynetimalmalarnaikifarklyaklamze rindenbakmaktadr.almadorudanstratejikynetimiveyabualannaratrmakonula rneletirmekyerine,stratejiyibiraraolarakkamupolitikalarve70ve80liyllardaya anlan deiimler zerinden ele almaktadr. zellikle kamu ve zel sektrde kullanlan stratejik ynetim yaklamlarnn Anglosakson lkelerde ve bilhassa ngilterede kamusal alanveyerelynetimlerleilikisinikuranvebunuikifarklanlatzerindenkurgulayanbir alma olarak karmza kmaktadr. Bu noktada almada her iki farkl grn (neo liberalmuhafazakarileneomarksistleri)ayrntlarileveuygulamalarzerindenanlatld ngryoruz.Yazaralmannsonundasonsznetekildeifadeetmektenkanmakta vedahaokuygulamazerindengzlemyaplmasgerektiinedeinmektedir.strtl biimdetezveantitezinoluturacabirsentezdenbahsetmekteancakbunuyaparkenne ortodokskanatnnederadikallerindahaiyiolduunusylememektedir.teyandanbu almayeletirelklanunsur,kamupolitikalarndabirkartgrolarakradikalunsurla rn da yer alaca gerekliinden hareketle stratejik ynetim almalarnn bu alt yap unsurlaryladailikilendirilebileceidir. Dierbiralmaise,StratejikYnetimveMichaelPorter:BirPostmodernOkumabal n tayan almasyla Toby Harfielde (1998) ait. Bu almada yazar ncelikli amac Porternzatenliteratrdedeskaifadeedildiiekildenekadarnemlibirisimolduunu yinelemekyadaonunfikirlerininyapskmnyapmakdeil,tmbirstratejisyleminin efsane(myth)olduunuvePorterndabutezzerindendeerlendirilebileceidir.nk alan bir efsanenin tamas gereken tm kriterleri iinde barndrmakta ve bu balamda Porterdabirefsaneyaratcs(mythmaker)olmaktadr.Buradapostmodernlerindesklk la kullandklar bir temadan yararlanmakta ve yazarmetinokuyucu arasndaki ilikinin kendisini sorgulayarak metnin farkl okuyucular tarafndan nasl farkl yorumlanabilecei gerekliine de deinmektedir. Mlakat Portern kendi yazlarndan derlenen bir takm cevaplardan olumaktadr. Bylece zellikle yntem asndan alma hatr saylr bir eletirelliktamaktadr.BuzamanakadaryaplanPortereletirilerindenfarklolarakhem alannkendikuramlarbirerefsaneolarakgrlmektehemdealanngurusuolarakbilinen birisimbuyntemileefsaneninyaratcshalinialmaktadr. DierbiralmaisePeteThomasn(2000)ideolojivestratejikynetiminsylemizerine yaptalmadr.Yazarkararvermesrecindeyneticilerindorudanyadadolaylolarak kendilerine bir tekel oluturduklar ve bu hakim durumlarn da karar vermenin nemi, sorumluluuvekontrolgerektirdiigerekesiyledoalvemeruhalegetirmeyealtkla rn anlatmaktadr. Oysa bu dominant unsurun rgt iindeki meruiyeti sorgulanmaya deerdirvestratejikynetimdebubalamdasorgulanabilir.Yazarbunoktadakendisinden
872
nceShrivastavann(1986)yaptalmaykendisinerehberedinerekstratejikynetim sylemininrgtiindenaslideolojikbirerevekazandvekendinigerekakademisyen lergerekdanmanlargerekseyneticilerinoluturduubusylemilemerukldngs termekte ve bu yapy aslnda gilikileri zerinden aksayan birmekanizma olarak sun maktadr. Bu balamda eletirel temalar iinde olduka barndran kurumsal bir alma olduusylenilebilir. CharlesBoothun(2000)elealddieralmadaisednmsellik(reflexivity)kavram enine boyuna ele alnmaktadr. almada dnmsellik dier bir ifade ile ie dnk eletirinin doas eitli felsefi arka plan tartmalar ile ortaya konulmakta ve yazar 3 temel dnmsellikten bahsetmektedir.Bunlar kendini bilme olarak tanmlanabilecek Socratesekadardayananbirgr,znevezneninkendisinisunumuolarakadlandrlan ikicitarzvesonolaraknesnelerzerindenaklanandnmselliktir.Farkldnmsellik kavramlarzerindenbualmadasadecestratejiiinbununmmknolupolamayaca tartlmakta ve gelecek iin durum eletirel olarak ele alnmaktadr. Metnin ksa yaps ierisindeyounolarakdnmsellikkavramnnkendisivefelsefiarkaplanelealnmak ta dolaysyla strateji iin kapsaml bir eletirellik gzlemlenmemektedir. Ancak yapsal olarakalmannkuramsalolduusylenebilir. Carl Henning Reschke (2005) stratejik ynetimle ilgili eletirel almasnda,; modernist, postmodernist ve eletirel grleri evrimsel perspektiflerle btnletirerek gelecekteki toplumsal yapnn inasna uygulamaya almaktadr. Bu perspektiften bakld zaman kapitalizm eletirel teoriyi, kendini salamlatrma ve kusurlarn dzeltme yntemi ve aracolarakkullanmaktadr.Eletirelynetimindiereletirikaynaklarndanfarkllsos yalmeselelere,ynetimevezellikledestratejikynetimemikroperspektiftenktutarak stratejik ynetim alanndaki eitli varyasyonlarn nasl ortaya ktn ve gelitiini Marxizmdendoanbirsylemlekapitalizmiindeortayakoymasdr. ncelenen almalarda Eletirinin ana temasnda strateji dorudan eletirinin konusu ol masadaeletirdiklerikonuyuelealmannbiraracolarakkullanlmaktadr.Nitekimalma kapsamndaincelenenmakalelerdenbiriolanNeilClarken(2005)MakroKapsamAsn danStrateji:BalamiStratejiVeFarklAratrmaYaklamlarnnEllebilirliimaka lesinde stratejik ynetim zerinden ngiliz ileri eitim sistemi ok boyutlu olarak sosyal, ekonomik ve ideolojik vs eletirilmektedir. Yine Matthew Eriksen ve Sanjiv S. Dugaln (2005) rekabet analizinde empati ve imgelem makalesinde klasik ynetim dnda modernistperspektiftemelalnarakgelitirilenstratejianlayvebustratejianlayndaki modernist perspektifin katlna bal olarak oluan empati ve imgelem eksiklii ve bu kltrniindekiokullarndabuanlaydorultusundaeitimverdiieletirelbirperspek tifleirdelenmektedir. Bir dier alma, Steven E. Phelann (2205) A propaganda model of business school behavior makalesidir. Bu makaleye baktmzda, stratejik ynetim zerinden sosyal, ekonomikvepolitiksistemeletirilmektevezellikledebueletirelalmalarbirakade mikunvanasahipolmadanyapankiilerinsistemindnaitildiivedolaysylakiilerinbu almalar yaparken st rtl bir sansre uratld ya da sistem tarafnda sindirildii belirtilmektedir.AliBakirin(2001)rgtselstratejiyianlamakmakalesindeisestratejik ynetiminkavramsalboyutununstratejistlertarafndananlalmasgbirfenomenhaline getirildiieletirilmektedir.Buerevedenbakncastratejikarmakyapl,amaynelimli, sosyalvepsikolojiksrelerinkarlklbiretkileimiolarakortayakmaktadr.AliBakir`in bunoktadakieletirisiherbirstratejininkendinehaszgolduu,betimlemelerinelde edilemez olduu,stratejininiindeyapld sosyokltrelbalamnbilgisiolmaksznkul
873
lanlan rasyonel aralarn yetersiz olduu ynndedir ve dolaysyla da strateji formlasyonlarnnyaplamayacasylenmektedir. Sonu 1992den bu yana yaplan eletirel ynetim almalar incelendiinde, eletirel teorideki radikal kanatta bir zayflama olduu ve yerini daha yumuak eletirel bir syleme ya da yapceletirelliebraktsylenebilir.ylekibueletirelynetimalmalarvarolan sistemin eletirisi ve zgrlemenin yerine sistemin daha iyi nasl salamlatrlabilecei zerinedurmaktadr.almamznamacndanhareketle,stratejialannaeletirelynetim almalarkapsamndayaplaneletirilerindahaokstratejikuramlarnamynelikoldu u,yoksabukuramlarreferansalanuygulamaclarnstratejiyibiraraolarakgrpyne timcilie(managerializme)hizmetetmelerinimieletirildiisorusununtekynlbirceva ba sahip olmad grlmektedir. yle ki, incelenen almalara bakldnda kuramsal alandakieletirilerde,eletirininknoktaskuramsalolmaklaberaberilerleyensafhalar da eletirinin yn uygulamay da kapsayacak ekilde genilemekte ve bylece kendini uygulama zerinden somutlatrmaya gitmektedir. Benzer ekilde uygulama alanndaki eletiriler de alann ilerleyen aamasnda kuramsal bir dzlemde tartlmaktadr. Bu durumun altndaki neden olarak, eletirel ynetimin doasnda yatan bir zellik olan mevcut toplumun kendine ikin eletirisini yapma niyeti grlebilir. Dier bir ifade ile temelde yatan asl amacn genelolarak sistemin kendisini eletirmek ve bu eletiri saye sinde sistemin dna kabilmek olduu dnlmektedir. Fakat bu gml ama zaman iinde,iindebulunduumuzsistemtarafndanynlendirilereksisteminkendisiniyeniden retmesinehizmetedecekekildebiimlendirilmektedir. KAYNAKA
Adler,P.S.,Forbes,L.C.veWillmott,H.(2007),CriticalManagementStudies,Eds.WalshJ.P.and BriefA.P.,TheAcademyofManagementAnnals,1,119179. Adorno,W.T.veHorkheimer,M.(1947),AydnlanmannDiyalektii,eviren:Ouzzgl,Kabalc Yaynlar,(1995). Adorno,T.,(1966),NegatifDiyalektik,iindeFrankfurtOkulu,Ed.Bace,H.Emre,eviren:S.Akkanat vedi.,KolektifDouBatYaynlar,(2006). Alvesson, M. (2008), The Future Of Critical Management Studies, icinde, The Sage Handbook of New Approaches in Management and Organization, Ed. Barry, D. veHansen,H.,SagePublications,London,UK. Alvesson,M.,veWillmott,H.(Eds.),(1992a),CriticalManagementStudies.London:Sage. Alvesson,M.,Willmott,H.(1992b),"OnTheIdeaofEmancipationinManagementandOrganization Studies",AcademyofManagementReview,17(3),43264. Alvesson,M.,veWillmott,H.(Eds.),2003,StudyingManagementCritically.London:Sage. Alvesson, M., ve Willmott, H. (1996), Making Sense of Management: A Critical Analysis. London: Sage. Bakir, A. (2001), Understanding Organisational Strategy, 2. Critical Management Studies Confer ence,UniversityofManchester,UK. Booth, C. (2000), The Problems and Possibilities of Reflexivity in Strategy, Electronic Journal of RadicalOrganizationTheory,4,1. Casey,C.(2002),CriticalAnalysisofOrganizations.London:Sage. Clarke, N. (2005), Strategy Under The MacroScope: Strategy in Context and The Commensura bilityofDifferentResearchApproaches,4.CriticalManagementStudiesConference,Cambridge University,UK. Grey, C., ve Willmott, H. C. (Eds.). (2005), Critical Management Studies: A Reader. Oxford: Oxford UniversityPres.
874
Harfield,T.(1998),StrategicManagementandMichaelPorter:APostmodernReading,Electornic JournalofRadicalOrganisationTheory,4(1). Horkheimer,M.,(1937),GelenekselVeEletirelKuram,YapKrediYaynlar,eviren:MustafaTzel, eviriyl(2005). Klein,J.,(2001),ACritiqueofCompetitiveAdvantage,2.CriticalManagementStudiesConference, UniversityofManchester,UK. Levy,AlvessonveWillmott,(2001),CriticalApproachestoStrategicManagement,2.CriticalMan agementStudiesConference,UniversityofManchester,UK. ODonnell, D. ve Maier, J. (2001), Making Strategy in The Digital Phenomenological Now?, 2. CriticalManagementStudiesConference,UniversityofManchester,UK. Parker,M.(2002),AgainstManagement,Oxford:Polity. Phelan, S. E. 2005, A Propaganda Model of Business School Behavior, 4. Critical Management StudiesConference,CambridgeUniversity,UK. Reschke,C.H.(2005),Strategy,ThePathofHistoryandSocialEvolution,4.CriticalManagement StudiesConference,CambridgeUniversity,UK. Shrivastava,P.(1986),Isstrategicmanagementideological?JournalofManagement.12,36377. Stoney, C., (1998), Lifting the Lid on Strategic Management: A Sociological Narrative, Electornic JournalofRadicalOrganisationTheory,4(1). Therborn,G.,(1970),FrankfurtOkulu,inde,FrankfurtOkulu,Editr:H.EmreBace,eviren:S. Akkanatvedi.,KolektifDouBatYaynlar,(2006).
875
40.Oturum
DorulaycFaktrAnaliziyleOrtamnaYnelikStresilmekzereBir lekGelitirmealmas:OrtamStresleinin(OS)Gvenirlikve Geerlilii ArkunTATAR YneticininAstnaDuyduuGven:BirlekGelitirmealmas MelekBRSEL,GlerSLAMOLU,DenizBR PolitikYetiEnvanterininTrkiyedeTestEdilmesi SalimATAY
876
DORULAYICIFAKTRANALZYLEORTAMINAYNELKSTRES LMEKZEREBRLEKGELTRMEALIMASI: ORTAMISTRESLENN(OS)GVENRLLVEGEERLL
ArkunTATAR Haliniversitesi FenEdebiyatFakltesi,PsikolojiBlm arkuntatar@yahoo.com

ZET Bualmada,stresinkaynaklarvestresinsemptomlarbirletirilerekoluturulankuramsalmodelerevesindei ortamnaynelikolarakkiilerinstresdzeyinilenbirlekgelitirilmeyeallmtr.almayaikinuygula ma ve bir de son uygulama ile veri toplanarak oluturulan madde havuzundaki maddeler test edilmitir. Son aamada1930kiive115maddeileyrtlenanalizlerde,leinsonhaliolan70maddelikformaulalmtr. BuformunfaktryapsDorulaycFaktrAnaliziiletestedilmitirveyeterlidzeydeglvekabuledilebilirbir yapbulunmutur.lek,Bireysel,KiilerAras,evresel,zelYaamvergtselolmakzerebetane birincilsraveBireyselaltboyutununiindedrttaneikincilsraaltboyutlaoluturulmutur.leinitutarllk gvenirlikkatsaysbtniin0.96bulunmutur. AnahtarKelimeler:iortamstreslei,lekgelitirme,dorulaycfaktranalizi,gvenirlilik,geerlik.
1.GR Lazarusagre(1993)stresinkavramolarakbugnkanlamayaknkullanm14.yzyla kadargitmeklebirlikteteknikterimolarakifadeedilmesi17.yzylbiyologfizikisiRobert Hookea dayanmaktadr. Ancak Lazarus, kavramn Hookeun fizik alannda g, bask, gerilmevb.anlamlardakullandbiimindendierbilimleregeiinde,zellikle20.yzyl balarndafizyoloji,psikolojivesosyolojidekikullanmndaoldukadeitiiniifadeetmek tedir.BudnemdeWalterCannon,insandahastalklaranedenolanduygusaldurumlarn yaratt fiziksel deimeleri belirterek, stresi evresel etkenlere bal olarak bozulan i dengeninyenidenkurulmasiinortayakanfizyolojikbelirtilerolaraktanmlamvebu sreci ilk olarak homeostaz kavram ile aklamaya almtr (Cardinali & Pandi Perumal, 2005, s. 60). Cannon ayrca literatre sava ya da ka tepkisi tanmn da ka zandrmtr(Brighton,2002,s.18).Sonrakidnemdekonuylailgiliolarakalmayabala yanHansSelye,1990larakadarsrdrdalmalarilekavramayenialmlargetirmi ve stresi talep karsnda vcudun verdii genellemi tepki olarak tanmlamtr (Brighton,2002,s.18;Cohen,2000).SelyeninaamalveGenelUyumBelirtisi(General AdaptationSyndromGAS)adylatanmladsre,WalterCannonunbelirttiifizyolojiki dengenin salanmasnn stnde bir mekanizmaya iaret etmektedir. nk i dengenin salanmasolanhomeostaznaksineSelyenintanmiortamnsabitdengesininbozulma snaodaklanmaktadr(Lazarus,1993). KonuhakkndapekokalmasylanemlibiryertutanLazarusisestresi,kiievreetki leiminde, kiinin uyumunu tehlikeye sokan ve mevcut kaynaklar zorlayan ya da aan evretalepleriolaraktanmlamtr(Lazarus,1990a,1990b,1995,2003a,2003b).Lazarus farklveanlalmazkullanmlaradikkatekerekkendincekavramnvesrecindrtaama ya deinmesi gerektiini bildirmitir. Bunlar 1. kiievre etkileimini vurgulayan isel ve dsalnedenler2.fizyolojikvezihinseldeerlendirmeler3.stresyaratanuyaranlarakar akl (veya beden) yoluyla kullanlan baa kma stratejileri 4. akl ve bedendeki etkinin karmakyapsnnstresenedenolmasdr(Lazarus,1993). Daha sonraki dnemlerde oluan yaklam ise btn bu aratrmaclarn grlerinin bir sentezi olarak ele alnabilecek biyodavransal modeldir. Biyodavransal model, stresi
877
organizmann kendisi ve evresi arasndaki ilikiye bal olarak ortaya kan ve belli bir dzeydeolduusreceolumlu,ardzeydeolduuorandadaorganizmannkaynaklarn tketen olumsuz bir durum olarak deerlendirmektedir (Goldberger & Breznitz, 1993; Schneiderman&McCabe,1985). Btnbunlarakarnstresikonualanyakntarihlialmalardavurgu,streskavramveya mekanizmasn aklama zerine deil, stres ile ilgili deikenler arasndaki ilikiye yapl maktadr(Aziah,Rusli,Winn,Naing,&Tengku,2004;Siu,2002;Kirkcaldy&Martin,2000; Vollrath,2001;Vries&Wilkerson,2003).yaamasndanbakldnda,stresinkiilerde salk problemlerini artrd ve buna karlk da artan oranlarda ekonomik kayba neden olduu belirtilmektedir (Aziah, Rusli, Winn, Naing, & Tengku, 2004; Vries & Wilkerson, 2003). WeinbergveGould'un(2003;s.8485)kiiselstreskaynaklarndaeayrlmaktadrlar:a) sreklilikkaygs,b)benliksaygsvec)sosyalfizikkaygdr.BunakarlkOrnelasveKleiner (2003) Cohenden (2001) yaptklar zetleme ile stresin semptomlarn duygusal, fiziksel, davransal, zihinsel ve salk olmak zere be kategoride toplamlardr. Biyodavransal modelde ise birey zerinde isel ve evresel olmak zere iki bask kayna vardr. sel basklarbireyinalglaynabalolarakyaanangerginliinfizyolojikvepsikolojikbelirtile ridir.evreselbasklarisefizikselkoullar,sosyalveekonomikbasklar,aileiindeveyai yerinde yaanan, ortaya kan yaam olaylar vb. olarak belirtilmitir (Goldberger & Breznitz,1993;Schneiderman&McCabe,1985).Gmelch,Wolverton,WolvertonveSarros (1999)dastresrleribekategoridetoplamtr:bireysel,kiileraras,evresel,zelyaam vergtselstresrler. Olguyu ortaya karan faktrlerin ayr, olgunun gzlenmesindeki semptomlarn belirlen mesi ve gruplanmasnn ayr sorun olduu ve tanm zerinde tam anlamyla uzlalm olmadhalde,stresin,zellikleiortamndallebilmesikuramveuygulamaasndan nemgstermektedir.ngilizceliteratrdestresilmedevestreslebaakmadavranla rn deerlendirmede kullanlan eitli lme aralar bulunmaktadr. Stresle baa kma stratejilerinibeboyutlalmeyeyarayanCarver,ScheierveWeintraub(1989)tarafndan gelitirilen (Multidimensional Coping InventoryCOPE) ve Zuckerman ve Gagne (2003) tarafndanrevizeedilen40maddeliokboyutluBaakmaEnvanteri(RCOPE);Carver (1997)tarafndangelitirilenve14altboyutuolan28maddeliKsaBaakmaEnvanteri (BriefCOPE);AnshelveSutarsonun(2007)almalariinuyarladklarStresiniddetinin Kayna (Sources of Acute Stress (SAS)) ve Baakma Stili (Coping Styles (CS)) lekleri; Folkman ve Lazarusun (1985) gelitirdii, Crockern (1992) gzden geirdii 66 maddeli Baakma Yollar lei (Ways of Coping Questionnaire (WOCQ)), kaynaklarda adlar geenleklerolarakgzearpmaktadrlar.BunakarnTrkeliteratrdeistresinil meyeyarayanbirlmaracnarastlanlmamaktadr.Alandabelirtilenboluudoldurma yakatksolabilecekbualmailekiilerinstresdzeylerinibelirlemeyeynelikokboyut lubirlekgelitirmealmasyrtlmtr. 2.YNTEM 2.1.nalmalarveMaddeHavuzununOluturulmas almada ilk aama olan madde havuzu oluturulmas srecinde, Gmelch, Wolverton, WolvertonveSarros(1999)stresrleribireysel,kiileraras,evresel,zelyaamvergt sel stresrler olarak gruplandrmalar temel alnmtr. Daha sonra belirtilecei gibi ara trmaclarnbusnflamasaynzamandabualmayakonuolanleinyapsndaolu turmaktadr. Bu nedenle Gmelch ve arkadalarnn yaptklar snflamaya uygun olarak literatrdeki stresrlerinve stresin semptomlarnn neler olduu dikkate alnarak aratr
878
mac tarafndan madde havuzu oluturma ve yazlan maddelerin test edilmesi srecine balanmtr.Budorultudanceikiylkbirsrecibulanalmayla98maddeyazlmve bumaddelersonrakiikiyldada922kiilikbirrneklemgrubundatestedilmitir.Buveride baz boyutlarn isteneni karlamasna karlk baz boyutlarn zayf kald belirlenmitir. Hedeflenenfaktryapstamolaraksalanamadvezayfkalanboyutlarnglendirilme sigerekliliiilealmannsonrakiaamasnageilmitir.Buaamadayeterlidzeydegl elde edilen boyutlarda maddelerden eleme yaplmtr. Buna karlk uygulama verisinde zayfolarakbelirlenenamahedeflenenfaktryapsasndanolmasgerektiidnlen boyutlaradamaddeeklenmitir.Atlanveeklenenmaddelerdensonrayenimaddehavuzu 135 madde olarak gereklemitir. Bu aama uygulamasnda 135 madde iin 684 kiilik yenibirrneklemkullanlmtr.kinciaamadayaplananalizlerdehedeflenenfaktryap snnkabacayakalandbelirlenmivebuaamada20maddeatlaraksonaamaveson uygulamaiinmaddehavuzu115maddeyeindirilmitir. Madde yazmnda, aratrmaclarn teorik snflandrmalarna uygun olarak maddelerin yukardabelirtilenbeboyuttanbirinegirmesinevebualmadahedeflenenstreslei nin faktryapsnauygunolmasnadikkatedilmitir.AncakGmelchvearkadalarnnbe lirttikleribireyselstresrler,OrnelasveKleinernstresinsemptomlarnsnfladekilde kendi iinde ayrca bebalk altnda toplanmve duygusal, davransal, fiziksel,zihinsel vegenelsalkolarakbelirlenmitir.Maddehavuzununoluturulmasndaherbiraltboyut taeitsaydamaddeyeralmasnadikkatedilmeyeallmamabtnylebukoulsa lanamamtr. almada hedeflenen lein yaps, yukarda belirtilen aratrmaclarn snflamalardorultusundaoluturulmuveaadakiekildegsterilmitir(Bkz.ekil1). 2.2.rneklem almannrneklemini,(684135maddelikformlaeldeedilenikinciaamanuygulama verisi,1246kiisi115maddelikformlaeldeedilenncaamasonuygulamaverisiol mak zere) yalar 18 ile 79 arasnda deien (ortalama 33.33 10.492 yl), 1045 kadn (%54.2),884erkek(%45.8)(1kiicinsiyetinibelirtmemitir)olmakzeretoplam1930kii oluturmutur. 2.3.VerilerinAnalizi EldeedilenverisetinindeerlendirilmesiveKlasikTestTeorisinegremaddelerinseilme si srecinde SPSS program 15.0 versiyonu, Dorulayc Faktr AnalizininDFA (ConfirmatoryFactorAnalysisCFA)yaplmasndaiseAMOS16.0programkullanlmtr. 2.4.AnalizlerveBulgular 2.4.1.MaddeAnalizialmas almann bu aamasnda verilerin analizlerinde 115 soruluk madde havuzu deerlendi rilmiveklasiktestkuramerevesindeboyutlardanmaddelerseilmilerdir.Semeile midahancebelirtilenmodelerevesinde,ngrlenherbirboyutiinayrayrolarak yaplmtr.Buyollamaddeanaliziileyaplanilemdemaddesaysbtnde115denle insonhaliolan70eindirilmitir.Builemde,farklifadelerleieriktekraryaplanmadde lerdenuygunolanlarnnalnmasvebtnierisindealmayanveyazayfkalanmadde lerin ayklanmas sreci yrtlmtr. Ancak maddeler seilirken, daha nceden belir lenmimodelegreyapoluturulduuvebumodelerevesindemaddelergruplandrl diinbuaamadaAklaycFaktrAnaliziyaplmasnagerekduyulmamtr. almadaboyutlarancedengrlenmaddeleralnarakmaddeanaliziyaplmvebaz maddeler atlmtr. Bu dorultuda lek daha ncede belirtildii gibi Bireysel, Kiiler Aras,evresel,zelYaamvergtselolmakzerebeboyutaayrlmtr.Birey sel alt boyutu iseyine dahance belirtildiigibibe altboyut olarak tasarlanm ancak
879
Duygusal veDavransalaltboyutlarnyeterlimiktardagl (Nunnally & Bernstein, 1994)klacaksaydamaddeseilemediiiin(buboyutlariinngrlenmaddelerinou testyapsnauygunalmadndandolay)buikiboyutbirletirilerektekboyutolmasna karar verilmitir. Bylece Bireysel boyutu, ngrld ve planland gibi be deil, Duygusal ve Davransal, Fiziksel, Zihinsel ve Genel Salk olmak zere drt alt boyutlaoluturulmutur(Bkz.ekil1). 2.4.2.YapGeerliiveGvenirlikAnalizleri DorulaycFaktrAnaliziDFA(ConfirmatoryFactorAnalysisCFA),yapgeerliliiiinhem esneklik hem de gl bir yntem salamaktadr. Dorulayc Faktr AnaliziDFA ayrca, Aklayc Faktr Analizi ile hangi faktrlerin mevcut olduunu grmek yerine maddeler arasnda ve faktr yaplar arasndaki ilikileri detaylandran modellerin kesinliini test edebilmektedir.Bunedenlebualmadabelirlenenhedefstresleininyaps,nceden kuramsal olarak oluturulduu iin Aklayc Faktr Analizi ile deil Dorulayc Faktr Analiziiletestedilmitir. Bualmadabelirtildiigibilekyapsn(latentstructure)testetmekiinDFAyrtl mtr.DFAninaamalmodel(hierarchicalmodel),yapsalmodel(structuralmodel)ve faktr analitik (factoranalytic model) model gibi deiik modelleri bulunmakla birlikte, btn bu modeller AMOS programnda benzer olarak hesapland iin hepsi DFA olarak tanmlanmaktadr(Arbuckle,Wothke1999).Modelitanmlamakiinherrtkzellikiin biryol(path)tanmlanmaktavebuyoldayaygnolarakkullanlanbirilemolarak1.0da sabitlenmektedir(SchumackerveLomax,1996).Faktriinlskalasntanmlamailemi olarak belirtilen bu sabitleme, gerekli bir ilem olarak tanmlanmtr (Arbuckle, Wothke 1999).leindierboyutlariinhesaplanankatsaylariseekil1degsterilmitir.
zel Yaam Boyutu e1 1 0.83 Stresi lei 0.72 0.64 Kiiler Aras 0.99 Boyutu Bireysel Boyutu e6 1 Duygusal ve Davransal Alt Boyutu e10 evresel Boyutu e4 e5 0.93 1 rgtsel Boyutu e2
e3 0.80
Genel Salk Alt Boyutu
e7
Zihinsel Alt Boyutu
e8
0.87
Fiziksel Alt Boyutu
e9
ekil1.StresileininDorulaycFaktrAnaliziilengrlenModeleUyumemas
880
leinyapgeerliliiniortayakoyacakbuanalizdebefaktraamalmodel(hierarchical model)kullanlmtr.Faktrlerin,yanistresinboyutlarbirbirleriyleilikisizolarakelealn mlardr.Eldeedilensonularndeerlendirilmesindedeaadasunulanindekslerkulla nlmtr.Verilenbuuyumindeksleriyeterliuyumiindeiikkriterlersalamak,bual maiinkurulanveaadagsterilenmodelin(bkz.ekil1)farklekillerdeincelenmesini salamakamacylaverilmilerdir(Cole,Rabin,SmithveKaufman,2004).BualmadaDFA sonucuolarakalnanuyumindeksleriveindekslerinherbiriiineldeedilendeerlerTablo 1desunulmutur. Tablo1.DorulaycFaktrAnaliziSonularnaGreYapsalModelinUyumstatistikleri

Model Aamal Model (Hierarchi calModel) GFI AGFI CFI RMSEA AIC BIC
2
Ser. p Der. 0.001
0.85 0.79
0.89 0.15
1761.451 1856.060 1727.451 38
Buyapdageneltoplampuanaltndabeboyutvebubeboyuttanbirininaltndadadrt altboyutolmakzerekurulanmodelintestedilmesisonucundamodeluyumusalanm tr;2(38)=1727.451;p<0.001. almannbuksmnda,oluturulanmodelerevesindeherbirboyutagvenirlikanalizi uygulanm ve Cronbah Alpha Gvenirlik Katsaylar hesaplanmtr. Buna gre her bir boyutta yer alan madde saylar ile lein btn ve boyutlar iin gvenirlik katsaylar aadakitablodasunulmutur.Sonularagre70maddelikleinbtniingvenirlik katsays0.96dr.leinsrasylabirincisraboyutlariineldeedilengvenirlikkatsayla rBireyselboyutuiin0.94,KiilerAraslikilerboyutuiin0.73,evreselboyutuiin0.78, zel Yaamboyutuiin0.76vergtselboyutuiin0.82dir.Bireyselboyutununaltbo yutlarolanDuygusalveDavransalaltboyutunun0.83,Fizikselaltboyutunun0.80,Zihin sel alt boyutunun 0.83 ve Genel Salk alt boyutunun ise gvenirlik katsays 0.82 olarak hesaplanmtr(Bkz.Tablo2). Tablo2.StresileininBtnveBoyutlarinGvenirlikKatsaylar
N=1930 Bireysel KiilerAraslikiler evresel zelYaam rgtsel Tmlek Madde Says (k) 32 10 7 9 12 70 Gvenirlik Katsays (Alpha) 0.94 0.73 0.78 0.76 0.82 0.96 DuygusalveDavransal Fiziksel Zihinsel GenelSalk Madde Says (k) 7 8 7 10 Gvenirlik Katsays (Alpha) 0.83 0.80 0.83 0.82
3.TARTIMA Bualmada,Gmelch,Wolverton,WolvertonveSarrosun(1999)stresikaynaklarnabal olarakbireysel,kiileraras,evresel,zelyaamvergtselstresrlerolamakzerebe kategorideveOrnelasveKleinern(2003)Cohenden(2001)yaptklarzetlemeilestresin
881
semptomlarnduygusal,fiziksel,davransal,zihinselvesalkolmakzereyinebekate goridetoplamalareklindekikuramsalyaklamlarbirletirilmeyeallmtr.Bukuramsal birletirmeileoluturulacakyapnn,hedeflenenistresinilmeyeynelik leetemel modelolmasplanlanmtr.Amalananbuoluncadalekiinngrlenintekvetanml birmodelolmasndandolay,DFAileyaplanmodeltestetmeilemindealternatifdeiik modeller oluturulmam ve snanmamtr. Oluturulan modelde de olduka yksek d zeydemodeluyumu(Bkz.Tablo1)salanmtr. Eldeedilengvenirlikkatsaylarbirincisraboyutlariin0.73ile0.94arasndadeiirken, Bireysel boyutunun altnda yer alan ikinci sra alt boyutlarda ise 0.80 ile 0.83 arasnda gereklemitir. Ancak burada da dikkat edilmesi gereken nokta lek gvenirliklerinin maddesaylarnabalolduugereidir(Nunnally&Bernstein,1994).Bunedenledikkat edileceigibigenelolarakboyutlardamaddesaysarttkagvenirlikkatsaysdaartmtr (Bkz.Tablo2). almannenbykeksikliiBireyselboyutununaltboyutlarndanmodeldeayrboyutlar olarak ngrlen Duygusal ve Davransal boyutlarnn bamsz boyutlar olarak lle memesidir. Yeterli dzeyde ayrtrlamayan bu iki boyut, lein son formunda ayr ayr yer alacak kadar iyi madde de barndramamlardr. Bu durumun iki olas nedeni grn mektedir.Birincisi,gerekteayrmayanbuboyutlarOrnelasveKleinern(2003)yaptklar snflamaileyanlekildeayrolarakelealmalarolabilir.Bunakarndahaolasgrnen dierseenekisekuramsalolarakngrlenbuyaplarlecekmaddelerinmaddehavuzu oluturmasrecinderetilememiolmasdr.Ancakgrglaratrmalarlavekonuyayne likbakaalmalarlaaklakavuturulabilecekbudurum,bualmanndabunoktadan sonraki ynn gstermektedir. Bylece bu almann sonraki aamasn, Duygusal ve Davransal alt boyutlarnn ayr ayr llmesini salamaya ynelik bir gzden geirme almasnngerekliioluturmaktadr. KAYNAKA
Anshel,M.H. & Sutarso, T. (2007),Relationships BetweenSources of AcuteStress andAthletes Coping StyleinCompetitiveSportas aFunctionofGender,Psychologyof Sportand Exercise, 8(1),124. Arbuckle,J.L.,WothkeW.(1999),Amos4.0User'sGuide,SmallwatersCorporation,ChicagoIL. Aziah,B.D.,Rusli,B.N.,Winn,T.,Naing,L.&Tengku,M.A.(2004),PrevalenceandRiskFactorsof JobStrainAmongLaboratoryTechniciansinHospitalUniversitiSainsMalaysia,SingaporeMedi calJournal,45(4),170175. Brighton, J. (2002), Natural Forms of DefenseAgainst Biological, Chemical, and Nuclear Threats: A Clear Guide LInking Natural and Conventional Forms of Emergency Health Care, Victoria, Can ada:TraffordPublishing. Cardinali, D. P. & PandiPerumal, S. R. (2005), Neuroendocrine Correlates of Sleep / Wakefulness. Springer,NewYork,USA. Carver C. S., Scheier, M. F. & Weintraub, J. K. (1989), Assessing Coping Strategies: A Theoretically BasedApproachJournalofPersonalityandSocialPsychology,56(2),267283. Carver,C.S.(1997),YouwanttoMeasureCopingButYourProtocol'sTooLong:ConsidertheBrief COPE,InternationalJournalofBehavioralMedicine,4(1),92100. Cohen,J.I.(2000),StressandMentalHealth:ABiobehavioralPerspective,IssuesinMentalHealth Nursing,21,185202. Cohen, M. (2001), Identifying, Understanding, and Solutions to Stress, London: Caxton Publication Group. Cole, J. C., Rabin, A. S., Smith, T. L., & Kaufman, A. S. (2004), Development and Validation of A RaschDerivedCesDShortForm,PsychologicalAssessment,16(4),360372.
882
Crocker, P. R. E. (1992) Managing Stress by Competitive Athletes: Ways of Coping, International JournalofSportPsychology,23,161175. Folkman,S.,&Lazarus,R.S.(1985).IfItChangesItMustBeAProcess:StudyofEmotionandCoping During Three Stages of a College Examination, Journal of Personality and Social Psychology, 48(1),150170. Gmelch, W. H., Wolverton, M., Wolverton, M. L. & Sarros, J. C. (1999), The Academic Dean: An ImperiledSpeciesSearchingforBalance,JournalResearchinHigherEducation,40(6),717740. Goldberger,L.&Breznitz,S.(1993),HandbookofStres,2nd.ed.,NewYork:TheFreePress. Kirkcaldy, B. D. & Martin, T. (2000), Job Stress and Satisfaction Among Nurses: Individual Differ ences,StressMedicine,16,7789. Lazarus,R.S.(1990a),TheoryBasedStressMeasurement,PsychologicalInquiry,1(1),313. Lazarus,R.S.(1990b),AuthorsResponse,PsychologicalInquiry,1(1),4151. Lazarus,R.S.(1993)FromPsychologicalStresstotheEmotions:AHistoryofChangingOutlooks, TheAnnualReviewofPsychology,44,121. Lazarus,R.S.(1995),EmotionsExpressaSocialRelationship,butItisanIndividualMindthatCre atesThem,PsychologicalInquiry,6(3),53265. Lazarus,R.S.(2003a),DoesthePositivePsychologyMovementHaveLegs?PsychologicalInquiry, 14(2),93109. Lazarus,R.S.(2003b),TheLazarusManifestoforPositivePsychologyandPsychologyinGeneral, PsychologicalInquiry,14(2),173189. Nunnally,J.C.,&Bernstein,I.H.(1994),PsychometricTheory,3rd.ed,NewYork:McGrawHill. Ornelas,S.&Kleiner,B.H.(2003),NewdevelopmentsinManagingJobRelatedStress,EqualOp portunitiesInternational,22(5),6470. Schneiderman, N., & McCabe, P. (1985), Biobehavioral Responses to Stressors, Eds. Field, T., McCabe,P.&Schneiderman,N.,StressandCoping,1361.Hillsdale,NJ:LawrenceEarlbaumAs sociates. Schumacker,R.E.&Lomax,R.G.(1996),ABeginnersGuidetoStructuralEquationModeling,New Jersey:LawrenceErlbaumAssociatesInc., Siu, O. (2002) Predictors of Job Satisfaction and Absenteeism in Two Samples of Hong Kong Nurses,JournalofAdvancedNursing40(2),18229. Vollrath,M.(2001),PersonalityandStress,ScandinavianJournalofPsychology,42(3),335347. Vries,M.W.&Wilkerson,B.(2003),Stress,WorkandMentalHealth:AGlobalPerspective,Acta Neuropsychiatrica,15(1),4453. Weinberg,R. S.&Gould,D.(2003),FoundationsofSport and ExercisePsychology, 3rded., Cham paign,IL:HumanKineticsPublishers. Zuckerman, M., & Gagne, M. (2003), The COPE Revised: Proposing a 5factor Model of Coping Strategies,JournalofResearchinPersonality,37(3),169204.
883
YNETCNNASTINADUYDUUGVEN:BRLEKGELTRMEALIMASI MelekBRSEL GlerSLAMOLU DenizBR Marmaraniversitesi Marmaraniversitesi Marmaraniversitesi ..B.F.letmeBlm ..B.F.letmeBlm ..B.F.letmeBlm mbirsel@marmara.edu.tr gislamoglu@marmara.edu.tr denizboru@marmara.edu.tr
ZET Bu almada yneticilerin astlarna gven duymak iin gerekli bulduu zellikleri ortaya koymaya ynelik bir lek gelitirme almas yaplmtr. almada, yneticilerle yaplan n almadan toplanan ifadeler lek gelitirmeynndedeerlendirilerektoplam97ifadeyeindirgenmitir.Dahasonraeldeedilen97ifadeleklen dirilerekvefarklsektrvekademedealanyneticileredatlarak,astlarnagvenduymadabuifadelerinne derece gerekli grld ortaya konmaya allmtr. 249 yneticiden toplanan ifadeler faktr analizine tabi tutulmu vetoplam9faktreulalmtr.Elde edilenfaktrlerinve faktraltndakiifadelerin, yneticiyegven duymavealmaarkadalarnagvenduymadaeldeedilenkimiifadevefaktrlerlebenzetiidikkatekmekte dir. AnahtarKelimeler:Gven,astagvenlei,yneticininastnagveni,stnastagveni.
1.GR Hayatnheralanndayaananilikilerinnemlibirunsuruolan gvenini yaamndada gzardedilemezbiretkisiolduubugnartkhemTrkiyedehemdednyadayaplanbir okaratrmasonucuylaortayakonmutur(nelmen,2003;Br,slamoluveBirsel,2007; ConnellveFerres,2003;Kramer,1999).Bualmalaraverilennem90lyllardansonra grlmeyebalanmtr.Kurumlarnhedeflerineulamasndahuzurlubiralmaortamnn oluturulmasndagvennemlibirroloynar.Birkurumdaastlarvestlerarasndagven olumad mddete kurumda salkl biri ortamndanszedilemez. Tremen (2002), gveninyksekolduukurumlardaastlaradahafazlasorumlulukverildiiniveekipal masna dayal, esnek bir rgtyapsnasahip olunduunu,gvenindk olduukurum lardabrokratikkurallarnvekontrolnarttnbelirtmektedir. slamolu,BrveBirselin(2007)yaptdahancekialmadaastnstne,kurumave alma arkadana gvenebilmesi iin gerekli grd zellikler gelitirdikleri bir lekle ortayakarlmtr.Bualmayaisebirkurumdagvenortamnnoluabilmesiiinyne ticinin de astna gven duymas gerei gz nnde bulundurularak yneticinin astna gvenebilmesi iin gerekli zelliklerin neler olduu sorusuna cevap bulma amacyla ba lanmtr.Buamalayneticilerinastnagvenebilmesiasndanistenenzelliklerortaya konmayaallmtr. 2.GVENKAVRAMIVELM Gven, kurumun yapsn, kontrol mekanizmalarn, iin tasarmn, kiileraras iletiimi, alanlarn i tatminini, kuruma ball ve rgtsel vatandalk davrann etkileyen bir deikendir (Zeffane ve Connel, 2003). Son zamanlarda evresel ve rekabeti etkenler sonucundakurumlardahayatayolmayaveyaplarndatakmalmalarndahafazlaba rndrmaya balamlardr. Bu tip yaplarda baarl olabilmek iin alan ve ynetici ara snda birgvenilikisiolmasgerekir(Whitener,Brodt,KorsgaardveWerner,1998).G ven, kurum iinde hem alanlar arasnda ibirliinin salanmas hem de ilerin tamam lanmasasndannemlibiretkiyesahiptir.Kurumlardagveninetkisisonyllardaolduka ilgiekmi(ClarkvePayne,1997;KramerveTyler,1996;Hosmer,1995;MayerveDavis, 1999;Mayer,DavisveSchoorman,1995),aratrmaclargveninkurumsalbaar,tutarllk ve alanlarn esenliklerini (wellbeing) etkileyen bir faktr olduunu vurgulamlardr (Cook ve Wall, 1980; Shaw,1997; Tyler ve Kramer, 1996; Connel, Ferres, Travaglione,
884
2003). Yaplanbirok aratrmadaalanlarn kurumave yneticilerine duyduklargven incelenmi(Karen,2007)ancakyneticininalanlarnagvenipekelealnmamtr.An cak, baz almalar eliderlik ilikisi iinde (Cascio ve Shurygailo, 2002) ve genel bir iliki olarakyneticininastnaolangvenini(Dambrin,2004)elealmtr. Gven, bir kiinin sadece gemi davranlarn izleyerek bu kiinin gvenilirlii hakknda karm yapmak deilayn zamandabu davranriskli durumlarda dahigerekletirebilip gerekletirmeyeceine dair duyulan itimattr (Lewis ve Weigert, 1985; Mayer, Davis ve Schoorman, 1995). Ayrca, gven tahmin edilebilirlii, bamll ve taraflar arasndaki inanc gsterir (Rampel, Holmes ve Zanna, 1985; Drucker, 1990). Simmel (1964) ise eer birkiihakkndahertrlbilgiyesahipolsakilikidegvenduymanndaihtiyachisse dilmezeklindebiryorumyapmtr.Yaniiliki iindebulunduumuz kiilerhakkndaher trlbilgiyesahipolmamzonlarngelecektekidavranlarhakkndakitereddtlerimizide ortadan kaldracaktr. Gven, her ilikinin erevesini oluturmutur (Blau, 1964; Ramel, Holmes ve Zanna, 1985; Zand, 1972). likiler esnasnda kiiler kendilerinden beklenen davranlargsterdiklerindeyanibeklentilerkarlandndailikidegvenolumaktadr. Gnlkyaantlarndainsanlarbirbirleriyleilikilerindesempati,iyiniyetveuygunbirsos yaltavrsergilerler.Gveningeliimindeuygunveeitsosyalsermayedeiiminemlidir. Putnam'a (2000)gre sosyalsermaye,toplumsal yaamnkiilerinortak amalarn ger ekletirmekkonusundadahaetkinbirbiimdehareketetmelerinisalayanalar,norm lar ve gven gibi zelliklerine iaret etmektedir... Ancak, bilimsel aratrmalarda da ele alnan sosyal sermaye, kiileraras gveni ifade eder (Kirmanolu, 2004). Foa ve Foa (1976) sosyal sermayenin hizmet, para, bilgi, stat ve sevgi alverii srasnda insanlar arasnda yaratlan bir kaliteolduunubelirtmitir. nsanlar arasnda uygun almaverme olduundasosyalolarakkarlkllndadorugelitiivurgulanr.Toplumlaryadakurum lar kendi karlkllk normlarn oluturup bunun makul bir dzeyde kalmasn salarlarsa kiilerarasgveninglendiigrlr.Sosyalsermayeninkabuledilemezdzeydeolmas ya da dengesiz almavermeler, rnein sevginin karlnda para vermek gibi, kltrden kltrededeiimgsterebilir.Ayrcagveningelimesiyle,artmasylabualveriindze yi zaman iindedeiebilir(Lewicki,McAllisterveBies,1998).Bazaratrmaclartarafn dangvenbirkiilikzelliiolarakgsterilmi,kiininerkenyataortayakanbirzellii olarakortayakonmutur(Worchel,1979).Gven,bireyingvenmeeilimindenkaynakla nanbirolgudur,zamaniindesosyalsermayenindenkveuygundeiimleriylebirlemitir. Yneticiastilikisindedeperformansvekarlndaaldcretalveriiyaanr.Yne tici bu alverite bir eitsizlik sezerse, yneticinin astnaolan gveninde birazalma olur. Biriyerindezellikleperformanstamtanmlanmad,izlenmediiyadalmlenmedii durumlardayneticiastgvenilikisindeperformansvegvenglbirekildeilikilendi rilmibirbirlerinebalkavramlarolarakortayakmtr(Leonard,2007). Bugnekadargveninpsikometrikzelliklerinilmekamacylasnrlsaydalekkulla nlmtr.lkzamanlargveniaratrmayaynelikaralardahaokpsikolojikaynaklolup kiilik zelliklerine odaklanmtr (Lewis ve Weigart, 1985). Deutsch (1949, 1958) prisonersdilemmamahkumunikilemioyununaodaklanmvegvenduyupduyma mayrekabetveyardmlamaileilikilendirmitir.Rotter(1967)isekiiselgvenleini gelitirirkengventanmndanyolakmvegveni,birkiiveyagrubunkarsndakikii veya grubun yazl veya szl verdii sze veya anlamaya itimat edilebilecei eklinde tanmlamtr.Ancakbugvenleklerininieriidarolupgveninriskalmaileilikisinive de kurum iinde yapsal ilikilere bal olarak deiik ekilde alglanabileceini gz ard etmektedir.
885
RobertsveOReilly(1974)gvenleikonusundailkalmalaryapanaratrmaclardr. Kurumunuziindekiletiimlei,gveniiletiiminbirnceliolarak(apriori)elealmak ta ve iletiim zerindeki etkisini lmektedir. Bu almada ortaya kan faktrler gven, etki (influence) ve iletiimdir. Ancak, Muchinsky (1977) ve Yeager (1978) Roberts ve O Reillynin(1974)buleinikullandklarndagvenfaktrortayakmamtr. Johnson George ve Swap (1982)n Belirli Kiileraras Gven lei testyeniden test gvenilirliinesahipolmaklabirlikteleinamacbelirlikiilerarasilikilerdegven l meyihedeflediiiinkurumortamndauygulanmasuygungrlmemitir.Butler(1991)ve CummingsveBromiley(1996)kurumiindegvenilmekiinbirlekgelitirmilerdirve Butlern(1991)Gveninartlarleigvenolumasnayolaan12ncelilmekte dir.Bunlar:eldeedilebilme(availability),yetkinlik,tutarllk,tedbirliolma,adalet,drst lk,sadakat,aklk,szntutma,yenidncelereakolmavegenelgvendir.Butlern almas, Jennings (1979) ve Gabarronun (1978) gven almalarnn geniletilmi ve geerliliitestedilmihalidir. CookveWall(1980)12ifadelikalmaortamndakullanlabilecekbirlekgelitirmive gveniikiboyutaltndatoplamtr:almaarkadalarnnveynetimininniyetlerineolan inan ve buna bal olarak davranlarna itimat. Ancak yaptklar faktr analiz sonunda gveninanveitimatolarakikiboyutaayrlmamtr.Gvenleindeennemliayrmn almaarkadalarnaveyneticiyegvenolarakortayaktvebuikigveninfarklola rak llmesi gerektii sonucuna varlmtr. Bu sonular da Luhmannn (1979) ortaya attgventutumununkurumunrgtyapsiindekiilikilerebalolarakfarkllkgste recei grn desteklemektedir. Ayrca Nyhan ve Marlowe (1997) gven lm iin gelitirilmi birok lein psikometrik zelliinin olmadn ve geerlilik testinden gee mediini vurgulamaktadrlar (Hart, Capps, Cangemi, ve Caillouet, 1986; Larzelere ve Hutson, 1980; Scott, 1981). Cummings ve Bromiley (1996) gvenin kurum iinde ok nemlibirkavramolduunuancaklmnnsalamtemelleredayanmadnvegeerli liiolmayanleklerkullanldnbelirtmilerdir. 3.METOD lek gelitirmek iin yaplan bu almann 1.aamasnda, stanbulda farkl sektr ve kurumlardaalantoplam100yneticiye,biryneticininastnagvenebilmesiiinast nn sahip olmas gereken zellikler nelerdir sorusu sorulmutur. Ancak 100 yneticinin 67sindengeerligeribildirimalnmtr.Toplanancevapformlarbirarayagetirildiinde asta gven duymak iin 383 ifade elde edilmitir. almann ikinci aamasnda ak ulu olaraksorulansorudaneldeedilenifadeler aratrmaclartarafndan ayrntl olarakince lenmitir. nceleme sonucunda ou ifadenin tekrar ettii, kimilerinin farkl szcklerle ayn anlam ifade ettii, baz ifadelerin ise belli bir duruma ynelik gerekli olan zellii ifadeetmektenokdurumutasvirettiiortayakmtr.Aratrmaclaralmannamac naynelikolarakbenzerifadeleribirletirmi,tekrarlananveilgisizolanlarkapsamdnda brakmlardr. Yaplandeerlendirmesonucundatoplam141ifadeyneticininastnagvenebilmesiiin gerekli zellikler olarak elde edilmitir. Elde edilen bu ifadelerin almaya ilikin yaplan literatrincelemesindekarlalanvekonuyutanmlaycolarakverilenzelliklerlebenzer lik gsterdii grlmtr. almann bir sonraki aamasna hazrlk olmak zere, elde edilenbuifadelerkonuylailgili11akademisyeneverilmitir.Akademisyenlerden,ynetici lerinastnagvenduymasiinbuifadelerigereklidirveyagereklideildirseenekleri arasndadeerlendirmeleriistenmitir.ncelemesonucunda44ifadeninyneticininastna gvenmesi asndan gerekli grlmedii bulunmutur. Geri kalan 97 ifadenin, Marmara
886
niversitesininletmeblmykseklisansprogramlarndaeitimgrenveaynzaman daalan30kiiyeTamamengerekli(5)denhigereklideil(1)edoruuzanan5li lekiledatlarakgvenilirliinebaklmtr.Eldeedilensonulardangvenilirliin0.70in zerindeolduutespitedilmitir. nuygulamasonucundaeldeedilensonularadayanarak,yneticininastnagvenduy masiintoplanan97ifadebiranketformuhalinegetirilmitir.Anketformu2ksmdan olumaktadr.Birinciksmdaalmannamacnzetleyen,verilecekyantlarngizliliinive akademik amalar iin kullanlacan belirten, ayrca katlmclarn gnll katlmlarn isteyenbiraklamailekiiselbilgiformubulunmaktadr.Kiiselbilgiformundadenekler dencinsiyet,ya,medenidurumu,ocuksahibiolmadurumu,eitimdzeyi,almahaya tndaki kdemi, halen almakta olduklar kurumdaki kdemleri, altklar departman ve kurumierisindealtklarkademeyeilikinolarakyneltilmisorularcevaplandrmalar istenmitir.Anketinikinciksmndaiseyneticininastnagvenduyulmasnanedenolan ifadelerbirynergeiledeneklereverilmitir.Buynergededeneklerdenanketformunda yeralanifadeleridikkatliceokumalarvebiryneticininastnagvenebilmesiiinbuifade lerinnederecegerekliolduunuTamamengerekli(5)denhigereklideil(1)edoru uzananlekzerindeiaretlemeleriistenmitir.Anketlerstanbulierisindedeiikirket vesektrlerdealanyneticilere(kolayulalabilirrneklemyntemikullanlarak)ulat rlmtr. Toplam 500 anket datlm, bunlardan 249 tane geerli anket deerlendirme kapsamnaalnmtr.AnketdatmOcak2009ayierisindetamamlanmtr. 4.BULGULAR Demografik deikenlere ilikin olarak yaplan deerlendirme sonucunda katlmclarn %60nnerkek,23ile61yaarasnda(ortalama:39),%66snnevli,%60nnocuksahibi, %66snnniversiteve%26snnykseklisansvedoktoradzeyindebireitimesahip,1 ile40ylarasndadeientoplamkdemi(ortalama:16),1ile40ylarasndadeienhalen altklariyerindekikdemesahipolduklar(ortalama:9),%43nnstkademedeve% 47sininortakademedegrevyapmaktaolduuortayakmtr. Anketin 2.ksmnda yer alan ifadelere ilikin deerlendirme aamasnda ise, 97 ifadenin hangifaktrbalklaraltndatoplandngrmekiinfaktranaliziuygulanmtr.Faktr analizindenncetmleingvenilirliinebaklm,buamalacronbachalpha()kulla nlmtr.Eldeedilensonulardanleinyksekderecedegvenilirolduu(:,978)g rlmtr.Yaplanfaktranalizisonucunda%66.671aklayclasahiptoplam9faktre ulalmtr.Bufaktrler; yiBirnsanOlma VerimliveEtkinalma(RasyonelOlma) YapteDeerVerme almaDisiplinineSahipOlma AhlaknaSahipOlma Yetkin alkan Sorgulaycve BilgiyiPaylama olarakadlandrlmtr.FaktranalizineilikindetaylarTablo1detopluolaraksunulmak tadr.Tablo1incelendiinde,enyksekortalamannBilgiyiPaylama(4,5321)veYap teDeerVerme(4,5237)faktrlerinde,endkortalamanndayiBirnsanOlma (4,0820)faktrndeolutuugrlmektedir.Ayrcaincelemelerdemodeleenokkatk
887
nnyiBirnsanOlma(Varyans%17,638)veVerimliVeEtkinalma(RasyonelOlma) (Varyans%10,243)faktrleritarafndanyapldanlalmaktadr. Tablo3.FaktrTablosu

Vicdanlolmas Samimiolmas Mertolmas Saduyuluolmas Manevideerlerenemvermesi yiniyetliolmas Tutarlolmas Yardmseverolmas Terbiyeliolmas nsanclolmas Hogrlolmas Olgunolmas Sayglolmas nyargszolmas Sabrlolmas zveriliolmas Paylamcolmas Kendinedeervermesi Soukkanlvesakinolabilmesi Zamanetkinkullanmas Zamannemsemesi Yenilievegeliimeakolmas Faktr 1 ,712 ,705 ,701 ,700 ,698 ,672 ,657 ,639 ,615 ,596 ,592 ,588 ,574 ,572 ,567 ,553 ,548 ,521 ,505 Faktr 2 ,346 ,740 ,706 ,679 ,661 ,592 ,565 ,564 ,553 Faktr3 Faktr 4 ,749 ,724 ,683 ,562 ,530 ,784 ,693 ,526 Faktr 5 ,658 ,643 ,638 ,517 Faktr 6 ,796 ,770 ,671 Faktr 7 Faktr 8 Faktr 9
Yardmistemeyibilmesi retkenolmas. Yapt hizmetin ltuf deil grevi olduunubilmesi Srekliikayetedenmemnuniyetsiz tavrlarsergilememesi Takmalmasnayatknolmas inezengstermesi ininemsemesi inisahiplenmesi iniseverekyapmas initakipetmesi Planlalmas Sistemlialmas Verimlialmas Herkeseeitdavranmas Bencilolmamas Adilolmas tenkaytarmamas ingerektirdiibilgiyesahipolmas
inehliolmas in gerektirdii eitime sahip olmas almaysevmesi
888
alkanolmas bitiriciolmas Yanl ve hatalar korkusuzca syle yebilmesi Gerektiinde amirini nezaket kural lariindesorgulayabilmesi Yapthataykabullenmesi
,789 ,769 ,482
,766 ,652
,826 ,771 4,381 4,5321 ,805
Bilgiyipaylamas ,629 Bilgiaknsalamas %Varyans 17,638 10,243 7,480 6,689 5,703 5,283 4,780 4,4749 Ortalama 4,0820 4,3539 4,5237 4,3775 4,2440 4,1272 4,3855 4,2570 Gvenilirlik() ,944 ,884 ,860 ,826 ,750 ,829 ,732 ,726 KaiserMeyerOlkinMeasureofSamplingAdequacy:,923 Bartlett'sTestofSphericity:/KiKare:7934,540Serbestlik:1225Anlamllk:,000
5.SONUVEDEERLENDRME Aratrmaclarn dahanceki almalarnda alanlarnyneticilerine,alma arkadala rna ve kurumlarna duyduklar gven ile ilgili lekler ortaya kartlmtr. Bu almada iseszkonusuaratrmannbirboyutununeksikolduudnlerekyneticilerinastlarna gvenduymalarnndierboyutlarkadarnemliolduugrileastagvenleigeli tirilmitir.almasonucundayneticininastnagvenleinin9faktrsrasylayiBir nsan Olma, Verimli ve Etkin alma (Rasyonel Olma), Yapt e Deer Verme, almaDisiplinineSahipOlma,AhlaknaSahipOlma,Yetkin,alkan,Sorgu layc,BilgiyiPaylamaolarakadlandrlmtr. Aratrmaclar yapt bir nceki almada yneticiye gvenin alt boyutlar olarak bilgi paylaan ve yetkin boyutlar yneticinin astna gvenmesinde de alt boyut olarak g rlmtr. Bu almada gelitirilen astna gven leinin ayn zamanda hem alma arkadanagvenleihemdeyneticiyegvenleikapsamndakifaktrlerinaltnda yer alan baz ifadelerle de benzerlik gsterdii gze arpmaktadr. rnein farkl faktr balklaraltndayeralsalarbileiahlaknasahipolmak,drstolmak,takmalmasna yatknolmak,eitimliolmak,adilolmak,iinesahipkmakgibiifadelerherlektede gvenyaratmakiingerekligrlmektedir.Farkl aratrmaclarnyaptalmalardaise yardmseverlik,yetkinlik,aklk,drstlk,tutarllkgvenioluturantemelboyutlarolup bualmadakiyardmseverlikifadesiveyetkinlikboyutuileparalellikgstermektedir. KAYNAKA
Blau,P.M.(1964),ExchangeandPowerinSocialLife.NewYork:Wiley. Br, D., slamolu, G., Birsel, M. (2007), Gven: Bir Anket Gelitirme almas, neri Dergisi, 7(27):4959. Butler,J.K.(1991),TowardUnderstandingandMeasuringConditionsofTrust:EvolutionofCondi tionsofTrustInventory,JournalofManagement,17:643663. Cascio, W. F., Shurygailo, S. (2003), Eleadership and Virtual Teams, Organizational Dynam ics,31(4):362376. Clark, C .M. & Payne, R. L. (1997), The Nature and Structure of Workers' Trust in Management, JournalofOrganizationalBehavior,18(3):205224. Connel,J.,Ferres,N.&Travaglione,T.(2003),EngenderingTrustinManagerSubordinateRelation ships:PredictorsandOutcomes,PersonnelReview,35(5):569587. Cook,J.&Wall.T.D.(1980),NewWorkAttitudeMeasuresofTrust,OrganizationalCommitmentand PersonalNeedNonFulfillment,JournalofOccupationalPsychology,53:3952.
889
Connell,J.,Ferres,N.veTravaglione,T.2003.TrustintheWorkplace:TheImportanceofInterper sonalandOrganizationalSupport,JournalofManagementResearch,3(2):113118. Cummings,L.L.veBromiley,P.(1996),TheOrganizationalTrustInventory(OTI):Developmentand Validation.InTrustinorganizations:FrontiersofTheoryandResearch,EditedbyRoderickM. KramerandTomR.Tyler,30230.ThousandOaks,CA:Sage. Dambrin,C.(2004),HowDoesTeleworkInfluencetheManagerEmployeeRelationship?,Interna tionalJournalofHumanResourcesDevelopmentandManagement,4(4):358374. Deutsch, M. (1949), An Experimental Study of The Effects of Cooperation and Competition Upon GroupProcess,HumanRelations,2:199231. Deutsch,M.(1958),TrustandSuspicion,JournalofConflictResolution,2:265279. Drucker,P.(1990).ManagingtheNonProfitOrganization,London:Butterworth. Foa, E. B. ve Foa U.G. (1976), Resource Theory of Social Exchange. In Contemporary Topics in SocialPsychology,JohnW.Thibaut,JanetT.Spence,andRobertC.Carson,eds.Morristown,NJ: GeneralLearningPress,99131. Garbarro, J. J. (1978), The Development of Trust, Influence and Expectations. In Athos, A.G. ve Garbarro,J.J.(Eds),InterpersonalBehavior:CommunicationandUnderstandinginRelationships, 290303,PrenticeHall,EnglewoodCliffs,NJ. Hart,K.M.,Capps,H.R.,Cangemi,J.&Caillouet,L.M.(1986),ExploringOrganizationalTrustandIts Multiple Dimensions: A Case Study At General Motors, Organizational Development Journal, 4(2):3139. Hosmer,L.T.(1995),Trust:TheConnectingLinkbetweenOrganizationalTheoryandPhilosophical Ethics,AcademyofManagementReview,20:379403. nelmen, K. V. . (2002), Trust in BuyerSupplier Relationships: A Small And Medium Sized Enter prisesPerspective.DoktoraTezi.stanbul:Boaziiniversitesi. slamolu,G.,Br,D.veBirsel,M.(2007),KurumindeGven,stanbul:nklapKitabevi. Jennings, R. E. (1979), School Advisory Councils in America: Frustration and Failure. In G. Baron (ed.)ThePoliticsofSchoolGovernment(pp.2351).OxfordPergamonPress. JohnsonGeorge,C.,&Swap,W.(1982),MeasurementofSpecificInterpersonalTrust:Construction AndValidationofaScaletoAssessTrustinaSpecificOther,JournalofPersonalityandSocial Psychology,43:13061317. Kramer,R.M.&Tyler,T.R.(1996),TrustinOrganizations.ThousandOaks,CA:Sage. Kramer,R.M.(1999),TrustandDistrustinOrganizations:EmergingPerspectives,EnduringQues tions,AnnualReviewofPsychology,50:569598. Kirmanolu,H.(2004),SosyalSermayeveGeleceiekillendirmek,www.kalder.org Larzelere,R.E.&Hutson,T.(1980),DyadicTrustScale:TowardUnderstandingInterpersonalTrust inCloseRelationships,JournalofMarriageandFamily,42:595604. Leonard, M. K. (2007), Trust and the ManagerSubordinate Dyad: Virtual Work as a Unique Con text, Journal of Behavioral and Applied Management. Online. 8(3). Available at: http://www.ibam.com/pubs/jbam/articles/vol8/no3/JBAM_8_3_2.pdf[Eriim1April2008 Lewicki,R.J.,McAllister,D.M.veBies,R.J.(1998),TrustandDistrust:NewRelationshipandReali ties,AcademyofManagementReview,23:438458. Lewis,J.D.&Weigert,A.(1985),TrustasaSocialReality,SocialForces,63:96784. Luhmann,N.(1979),TrustandPower.NewYork:JohnWiley Mayer.R.C.,Davis,J.H.veSchoorman,F.D.(1995),AnIntegrativeModelofOrganizationalTrust, AcademyofManagementReview,20:709734. Mayer, R. C., & Davis, J. H. (1999), The Effect of The Performance Appraisal System on Trust For Management:AFieldQuasiExperiment,JournalofAppliedPsychology,84:123136. Muchinsky, P. M. (1977), An Intraorganizational Analysis of The Roberts and O'Reilly Organiza tionalCommunicationQuestionnaire,JournalofAppliedPsychology,62:184188. Nyhan,R.C.veMarlowe,H.A.Jr.(1997),DevelopmentandPsychometricPropertiesoftheOrgan izationalTrustInventory,EvaluationReview,21(5):614635
890
Putnam, R. (2000), Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Community, New York: SimonandSchuster. Rampel,J.K.,Holmes,J.G.veZanna,M.(1985),TrustinCloseRelationships,JournalofPersonality andSocialPsychology,49(1):95112. Roberts,K.H.veO'Reilly,C.A.I.(1974),FailureinUpwardCommunicationinOrganizations:Three PossibleCulprits,AcademyofManagement,17:20515. Rotter,J.B.(1967),ANewScaleForTheMeasurementOfInterpersonalTrust,JournalofPersonal ity,35:651665. Scott,C.L.(1981),TheDevelopmentofFourNewOrganizationalMeasuresofTrust.InProceed ingsoftheSouthernManagementAssociation,editedbyD.F.Ray.MississipiState:PrintingDe partment,MississipiStateUniversity Shaw,R.B.(1997),TrustintheBalance.BuildingSuccessfulOrganizationsonResults,Integrityand Concern.SanFransisco:JosseyBassPublishers. Simmel,G.(1964),TheSociologyofGeorgSimmel,NewYork:FreePress. TremenF.(2002),OkullardaSosyalSermaye:KavramsalBirzmleme,KuramveUygulamada EitimYnetimi,8(32):556573. Tyler,T.R.&Kramer,R.M.(1996),WhitherTrust?.InKramer,R.M.veTyler,T.R.1996.Trustin Organizations.ThousandOaks,CA:Sage. Whitener,E.M.,Brodt,S. E.,Korsgaard,M.A.ve Werner,J. M. (1998), Managers asInitiators of Trust:AnExchangeRelationshipFrameworkforUnderstandingManagerialTrustworthyBehav ior,AcademyofManagementReview,23:513530. Worchel,P.(1979),TrustandDistrust.InW.G.AustinveS.Worchel(Eds.),TheSocialPsychology ofIntergroupRelations:174187.Monterey,CA:Brooks/ColePublishing. Yeager,S.I.(1978),MeasurementofIndependentVariablesWhichAffectCommunication:ARepli cationofRobertsandO'Reilly,PsychologicalReports,43:13191324. Zand, D. E. (1972), Trust and Managerial Problem Solving, Administrative Science Quarterly, 17:229239. Zeffane,R.&Connell,J.(2003),TrustandHRMinTheNewMillennium,InternationalJournalof HumanResourceManagement,14:311.
891
POLTKYETENVANTERNNTRKYEDETESTEDLMES
SalimATAY Marmaraniversitesi,BF letmeBlm YnetimveOrganizasyonAnaBilimDal salim@marmara.edu.tr
ZET Liderler,rgtlerindeienievrelerineuyumsalamalar,ayaktakalmalarvebaarlolmalarndaenbelirleyici faktrlerdenbiridir.Dolaysileynetimalanndakiyazndaliderlieilikinalmalarnemlibiryertutmaktadr. GnmzdeliderlieilikinuluslararasyazndayerbulmuyenibiralmakonusudaPolitikYetidir.Trkiyede de bir sre sonra Politik Yetiye ilikin almalarn yaplmas kanlmaz grnmektedir. Bu nedenle amacmz, Politik Yeti konusunda almak isteyecek aratrmaclar, uluslararas yaznda kabul grm bir lm aracyla tantrmakvekullanmlarnasunmaktr.BudorultudaFerris,Treadwayvd.(2005)tarafndangelitirilmiPolitik Yeti Envanterinin edeerlilik almalar yaplm ve farkl sektrlerde faaliyet gsteren 13 uluslararas 29 iletmeden155alanzerinde uygulanmtr.Gvenirlikveyap geerliliianalizleriyaplanenvanterin, gerek PolitikYetikavramnnanlalmasndagerekseyeniaratrmalarteviketmedeetkiliolmasbeklenmektedir. AnahtarKelimeler:Yeti,politikyeti,politikyetienvanteri,liderlik.
1.GR Bilgianageidnemi,rgtlerinyenikavramlarlatantvehzlbirdeiimesrk lendii srecinbalangcnoluturmaktadr.rgtyaplarnesneklieve deiimezorla yangelimeler,doalolarakkiilerarasilikilerdedeetkisinigstermektedir.Artkalan lar,mteriler,astlarvestlerarasndaetkileimdahaazyaplandrlmolaraksrdrl mektedir.Herhangibiralann,bakalarilealmaveonlaretkilemekonusundayete rinceiyiolmamas,iiniyapmaolaslnimkanszhalegetirmektedir(Ferris,Davidsonvd., 2005).Yneticilerasndandurumdeerlendirildiinde,politikarenalarolaraktanmlanan rgtlerde(Mintzberg,1983)insanlarlabirliktealmakveonlaretkileyebilmek,ynetici lerinbazzellikveyetileresahipolmasngerektirmektedir.Bubalamdapolitikyetikav ram,yneticiveliderlerinrgtiisreleridahaetkiliekildeynetebilmelerinisalayan veuluslararasliteratrdeyenitartlmayabalanmbirkonuolarakgzearpmaktadr. 2.POLTKYET rgtlerin politik bir arena oluu ve alanlar ile yneticilerin politik davranlar, Minztberg (1983, 1985) ve Preffer (1981) tarafndan yaplan aratrmalarla nem kazan mtr.DieryandanPolitikakavramiletanmlananzellikvedurum,1900lyllarnba nakadaruzanmaktadr.PsikologThorndike(1920),sosyalzekakavramninsanlaranlama ve bu bilgi dorultusunda hareket etmeye karlk gelecek ekilde tanmlamtr. Bir giri imci olan Carnegie (1936) ise henz geen yzyln ortalarna gelinmeden, bakalar ile birliktevebakalarzerindenalmannprensiplerinianlatankiilerarasetkililikkurslar dzenlemitir. Sz konusu bilimsel ve uygulamal almalar, rgtlerde sosyal ve kiiler aras yetkinliklerin zellikle politik yetinin nemini ortaya koymaktadr (Ferris, Davidson vd.,2005). Mintberzg(1983),bireylerinetkilivebaarlolabilmekiinikitemelzelliesahipolmas gerektiini vurgulamaktadr. Birincisi bireylerin politik davran gstermeden nce kiisel kaynaklarnsarfetmekiinistekyadamotivasyongstermelerigerektiinibelirtmekteve budurumupolitikniyetkavramiletanmlamaktadr.kincizellikolarakisepolitikniye tesahipolmannyeterliolmadn,politikdavrangsterebilmekiinpolitikyetibeceri sinedesahipolmakgerektiinibelirtmektedir.Mintzberg(1983),politikyetiyi;ikna,mani
892
plasyonvemzakereileetkilemealtrmaszerindentanmlamaktadr. Benzerekilde Preffer (1981) de baar iin politik yetinin gerekli olduunu ifade etmektedir (Treadway vd.,2004). Politikniyetvepolitikdavran,literatrdergtiietkilemesreleriasndanelealnm ancak dorudan liderlikle ilikilendirilmemitir. Mintzberg (1983), politik yetiyi politik amalarnurundagereklienerjiyiortayakoyabilmekolaraktanmlamvepolitikdavran ntemelnceliolarakifadeetmitir.MayenveAllen(1977),politikdavran;rgttara fndan onaylanmayan sonular elde etmek ya da onaylanan sonulara uygun olmayan yollarlaulamakiinetkilemegcnnkullanlmasolaraktanmlamaktadrlar.Bubalam da, politik davran rgtler iin istenmeyen bir durumu ifade etmektedir. Sz konusu tartmalararamen,2000liyllarakadarpolitikniyet,politikdavranvepolitikyetiiliki sineynelikbirmodelerastlanmamaktadr(Treadwayvd.,2005). 3.POLTKYETBOYUTLARI Mintzbergin(1983,1985)ilkkeztanmladpolitikyeti,Mainiero(1994)tarafndankadn larn kariyergeliimi iingerekli bir unsurolarakgrlmtr. Jackall(1998)ise ynetsel etkililik iin politik yetinin gereine deinmitir. Son olarak, Spencer ve Spencer (1993), yneticilerinbaarsiinbiliselyeteneinyeterliolmadnaveyksekperformansiiniyi gelimibirpolitikyetiyeihtiyaduyulduunavurguyapmlardr(Ahearnvd.,2004).Sz konusualmalarndevamolarakFerrisvd.(1999),politikyetiyitanmlamayaynelikbir lekgelitirmilerdir.Gelitirdiklerilek,politikyetikavramaltndayneticilerinsosyal beceri ve kiileraras etki zelliklerinin llmesine ynelik 6 sorudan olumaktadr. Ferris,Wittvd.(2001),sosyalbecerivegenelzihinselyetenekleriyksekkiilerin,iper formansnndayksekolduunubulmulardr.Bunedenle,politikyetienvanterineynelik 1999ylndagerekletirilenalmada,politikyetiningenelzihinselyetenekleilikisiince lenmiveanlamlbirkorelasyonbulunamamtr. Ferris ve arkadalar tarafndan gerekletirilen daha sonraki aratrmalarda, politik yeti kavramnnkapsamnnvengrlenaltboyutlarnngelitirilmesineihtiyaduyulmutur (Ferris, Anthony vd., 2002). Bu ihtiya dorultusunda Ferris, Treadway vd. 2005 ylnda politik yeti kavramn iyerinde bakalarn etkin ekilde anlama, bakalarn etkileme bilgisini kullanma ve bakalarnn kiisel ve rgtsel hedeflerini zenginletirecek ekilde davranmaolaraktanmlamlardr.lgilialmada,politikyetinin4boyutuesasalnmve budorultudaPolitikYetiEnvanterigelitirilmitir.Aratrmada,literatrdepolitikyetiile ilikilendirilen 4 temel boyuta karlk gelen 40 soru hazrlanm ve Ferris vd.nin 1999 ylndagelitirdii6maddelikilklek,referansalnmtr.Geerlilikvegvenirlikanalizleri sonucunda18maddelikPolitikYetiEnvanterioluturulmutur(Ferris,Treadwayvd.,2005). Politikyetikavramaltndatanmlanan4boyut,sosyalbeceriklilik(socialastuteness),kii leraras etki (interpersonal influence), networkyetenei (networking ability)ve itenliktir (apparentsincerity)Herbirboyutileilikilendirilendavranrneklerindenbazlaraada yeralmaktadr(Ferris,Treadwayvd.,2005). SosyalBeceriklilik:Politikyetiyesahipkiiler,yetenekligzlemcilerdirvefarklsosyal durumlarakolaylklauyumsalamaktadrlar.Sosyaletkileimlerikolaycakavramakta, kendidavranlarnvebakalarnn davranlarnbaaryla yorumlamaktadrlar. Kuv vetlimuhakemeyeteneinevebireyselfarkndalasahiptirler. KiilerarasEtki:Buboyutta,politikyetisahibibireylerinolaylarndetayynlerinikav rayabilirolmasveiknaedicikiilikzelliklerigstermelerielealnmaktadr.Kiileraras etkikonusundayksekbecerisahibikiiler,evrelerinderetkenvehoinsanlarola
893
rakgrlmektedirler.Akapolitikolarakalglanmamaklabirlikte,yetkinliderlerola rakkabuledilmektedirler. NetworkYetenei:Glpolitikyetiyesahipkiilerfarklalarkullanmavegelitirme konusundayeteneklidirler.Kiiselvergtselamalariin,oluturduklarbalantlar nemlibirdeerolarakgrmektedirler.Kolaycaarkadalkkurmakta,glveyararl ortaklklargelitirebilmektedirler. tenlik:Politikyetiyesahipbirkii,bakalarnadoruluk,drstlk,gvenilirlik,iten likvesamimiyetsahibiolarakgrnmektedir.Bukiilerdrst,akvedobradrlar. 4.POLTKYETKAVRAMININRGTSELUNSURLARLALKS Yneticiveliderlerinsahipolmasbeklenenpolitikyetinin,rgtselsrelereyansmalar pekokalmadaaratrlmtr.Ferrisvd.(2000),politikyetininenbykavantajlarndan birinin, yneticilerin i performansndaki artla ilikili olabileceini ifade etmektedirler. Aratrmaclar etkin liderliin bir gstergesi olarak politik yetinin nemli role sahip oldu undahemfikirdirler.Ammetervd.(2002),politikyetigibikiilerarasilikilerdeetkiliolan zelliklerin,sadeceliderlerindavranlarnetkilemeklekalmadnaynzamandabireysel dzeydekazanmlaradayolatndilegetirmektedirler. Uluslararasliteratrdepolitikyetinintakmperformans(Ahearn,Ferrisvd,2005),alan reaksiyonlar (Treadway, Hochwarter vd., 2004), lider etkinlii (Douglas vd., 2004), stres faktrleri(Meurs,2008)veiktlar(Brouer,2007)gibibirokkonuyaetkisiincelenmive anlamlsonulareldeedilmitir. 5.ALIMANINAMACIVEKAPSAMI Uluslararasliteratrdesonyllardadahafazlatartlmayabalananpolitikyetikavramna ilikinlkemizdeherhangibiralmayarastlanmamaktadr.Politikyetiileilikilikavram lardan politik davran ise rgtlerdeounlukla arzu edilmeyen bir davran tr olarak Trkyaznndayerbulmutur. almannamacyukardakuramsalolarakaklananPolitikYetikavramnntantlmasve politikyetiyilmeyeynelikkullanlanPolitikYetiEnvanterininTrkeyeevrilerektest edilmesidir. EnvanterinTrkeevirisi2akademisyentarafndanyaplm,anadilingilizceolanTrke dilbilimcisibirakademisyenekontrolettirilmitir(Brislin,1980).Bylelikle,leindilselve kltrel edeerlilii salanmtr. Envantere demografik ierikli sorular eklenerek son haline getirilmitir. Aratrmann sahas olarak stanbulda 13 uluslararas olmak zere farkl sektrlerden toplam 29 iletme seilmitir. zellikle yneticilik deneyimi olan 192 alanaemailileanketlinkivekiiselifregnderilerekwebeyerletirilenanketicevap lamalaristenmive155(%80,7)geridnalnmtr. 6.BULGULAR Anketekatlanlarndemografikzellikleriincelendiinde,katlmclarn%34,2sikadnve% 65,8ierkektir.Katlmclarnyaortalamas36,10olup,enbykpayday%25,2likoranla 3539yaarasndakikiileroluturmaktadr.kincisrada%22,6lkpayla3034yaarasn dakikiileryeralmaktadr.Gerikalanlarn%21,9u2329ya,%16,1i4044ya,%8,4 4549 ya aralnda olup, % 5,8i ise 50 ya zerindedir. Katlmclarn ayn i yerindeki deneyimsrelerielealndnda%25,2si5ila9ylarasndadeneyimesahiptir.34ylile 1014ylarasndadeneyimesahipkiiler%19,3lkpaytemsiletmektedir.%21,302yl deneyimliolup,%8,41519ylarasve%6,5i20ylnzerindedeneyimesahiptir.Kat lmclarnortalamaastsays39,6dr.Enbykpay%46,2likoranla19kiiarasndaasta sahipyneticileroluturmaktadr.%24,1likyneticigrubu1029kiiarasndaastasahip olup,%6,7si100kiininzerindealanynetmektedir.Gerikalanlarn%9,35099kii
894
arasastasahipolup,anketekatlanlarn%8,1ininhalihazrdasorumluolduubiralan bulunmamaktadr.Katlmclarneitimseviyeleriincelendiinde,%66,2silisansmezunu dur.Enbykpayasahipikincigrup%22,1likoranlaykseklisansmezunlardr.Gerika lanlarn%7,1inlisans,%3,9uliseve%0,6sdoktoraderecesinesahiptir. Aratrmadakullanlanlee,geerlilikvegvenirlikanalizleriyaplmtr.Arasndayksek korelasyon bulunan deikenleri bir araya toplamak ve deiken saysn azaltmak, ayn zamanda Ferris, Treadway vd.nin ortaya koyduu yapyla uyumunu kontrol etmek iin FaktrAnaliziuygulanmtr.Faktrlerinkendiiindekorelasyonlarincelenmiveanlaml deerlereldeedilmitir. Tablo1.GvenirlikDeeri
Cronbach'sAlphaDeeri ,863 MaddeSays 18
PilotalmasonuculeinCronbachAlphadeeri0,863bulunmutur.Budeertercme edilen lein gvenirlik asndan uygunluunu gstermektedir. almada 18 madde zerinden korelasyon analizleri gerekletirilmi ve her bir maddenin genel korelasyon deeri (itemtototal correlations) incelenmitir. 18 maddenin tamamnn korelasyon de eri 0,35in zerinde olup, sorularn lein tamam ile korelasyon ierisinde olduu g rlmtr. KMO deeri ve Bartlett Testi anlaml olup, sorularn faktr analizi yapmaya uygunolduunugstermektedir(Brymanvd.,1997).18maddelikenvanterefaktranalizi yapldnda, Ferris, Treadway vd. (2005)nin gelitirdii yapya uyumlu ekilde sorular, 4 faktraltndatoplanmtr. Tablo2.KMOandBartlettTestiSonular
KaiserMeyerOlkinMeasurerneklemUygunluu ,824 BartlettKresellikTesti KiKareDeeri df Anlamllk(sig.) 828,802 153 ,000
Tablo3.FaktrAnaliziSonular
FaktrAd SosyalBeceriklilik KiilerarasEtki tenlik NetworkYetenei ToplamVaryans CronbachAlphaDeerleri AklananVaryans 0,785 0,743 0,660 0,683 30,745 8,749 11,654 12,579 63,744
Katlmclarndemografikzellikleriilepolitikyetiarasndakiilikiyebakldnda,ya,cin siyet ve eitim dzeyi arasnda anlaml bir iliki bulunamamtr. Ancak katlmclarn ast saylarveaynpozisyondakideneyimsreleri,politikyetileriileanlamlbirilikiyesahiptir.
895
Sz konusu korelasyon, politik yetinin gelimeye ak olduu ve yneticilik deneyimi ile birliktedeiimgsterebileceieklindeyorumlanabilir. 6.SONUVENERLER almakapsamnda,TrkyaznndahenzaratrlmambirkonuolanPolitikYetikavra mnailikin2005ylndaFerris,TreadwayvearkadalartarafndangelitirilenPolitikYeti Envanterinin Trkeye standardizasyonu gerekletirilmitir. Standardizasyon almas ileleindilselvekltreledeerliliisalanmvesonrasndafarklsektrlerdefaaliyet gsteren 13 uluslararas 29 firmada, 155 alana uygulanmtr. Anket uygulamas so nundaleingvenirlikanaliziyaplmveyksekgvenirliliesahipolduuanlalmtr. Yapgeerliliiileilgiliolarakfaktranaliziuygulanmtr.Analizsonular,Ferris,Treadway vd.tarafndanbelirtilen4altboyutlauyumluekilde,sorularuygunfaktrleredalmtr. Herbirfaktrnkendiiindekigvenirlikdeerleri,yeterlidzeydedir. Katlmclarnya,cinsiyetveeitimdzeyigibidemografikzellikleripolitikyetiboyutlar ileanlamlbirilikiyesahipdeildir.Ancakastsaylarveaynpozisyondakideneyimsre leriile katlmclarnpolitikyetileri arasnda birilikigzlenmektedir.Eldeedilen korelas yonlar,politikyetininyneticilikdeneyimiilebirliktegeliebileceieklindeyorumlanabilir. rgtlerinpolitikzelliklerigzardedilmezbirgerekolup,rgtselamalargerekleye cekyneticilerinbellizellikleresahipolmasbeklenmektedir.Politikyeti,zellikleyneti cilerin sahip olmas beklenen yetenekler arasnda ifade edilmektedir. Trkeye tercme edilenvegeerlilik,gvenirliliitestedilenPolitikYetiEnvanteri,Trkorganizasyonlarve yneticileri asndan nemli bir deerleme arac olabilecektir. Uluslararas literatrde politik yetinin takm performansna (Ahearn, Ferris vd, 2005), alan reaksiyonlarna (Treadway,Hochwartervd.,2004),lideretkinliine(Douglasvd.,2004),stresfaktrlerine (Meurs,2008)veiktlarna(Brouer,2007)etkisigibibirokkonuylailikisiincelenmive anlamlsonulareldeedilmitir.TrkyaznndahenzaratrlmambirkavramolanPoli tik Yetinin ynetimorganizasyon ve rgtsel davran aratrmaclarnn ilgisini ekmesi umulmaktadr.Politikyetinin,bireyselvekolektivistkltrlerdenetrfarkllklargstere ceibiraratrmakonusuolarakkarmzakmaktadr.Ayrca,Ferris,Davidsonvd.(2005) tarafndan gelitirilebilir bir beceri olarak tanmlanan politik yetinin, Trk yneticilerde gelitirilmesi konusunda oluturulacak eitim programlarnn, ynetimorganizasyon ve rgtseldavranalanndapekokbilimselaratrmayakonuolmaskanlmazdr. KAYNAKA
Ahearn,K.K.,G.R.Ferris,W.A.Hochwarter,C.Douglas,veA.P.Ammeter(2004),LeaderPolitical SkillandTeamPerformance,JournalofManagement,30,309327. Ammeter,A.P.,C.Douglas,W.L.Gardner,W.A.Hochwarter,veG.R.Ferris(2002),TowardaPo liticalTheoryofLeadership.TheLeadershipQuarterly,13,751796. Brislin,R.(1980),TranslationandContentAnalysisofOralandWrittenMaterials.Ed.H.C.Trian dis,J.W.Berry,1980HandbookofCrossCulturalPsychology,Boston:Allyn&Bacon,389444. Brouer,R.L.(2007),TheRoleofPoliticalSkillintheLeadershipProcessWorkOutcomesRelation ships,FloridaStateUniversity,YaynlanmamDoktoraTezi. Bryman, A. ve D. Cramer (1997), Quantitative Data Analysis with SPSS for Windows, London: Routledge. Douglas,C.veA.Ammeter(2004),AnExaminationofLeaderPoliticalSkillandItsEffectonRatings ofLeaderEffectiveness,TheLeadershipQuarterly15,537550. Ferris, G. R., H. M. Berkson, D. M. Kaplan, D. C. Gilmore, M. R. Buckley, W. A. Hochwarter, et al (1999),DevelopmentandInitialValidationofthePoliticalSkillInventory,Chicago:PaperPre sentedatthe59thAnnualNationalMeetingoftheAcademyofManagement.
896
Ferris,G.R.,P.L.Perrewe,W.P.Anthony,veD.C.Gilmore(2000),PoliticalSkillatWork,Organ izationalDynamics,28,2537. Ferris,G.R.,L.A.Witt,veW.A.Hochwarter(2001),InteractionofSocialSkillandGeneralMental AbilityonJobPerformanceandSalary,JournalofAppliedPsychology,86(6),10751082. Ferris,G.R.,W.P.Anthony,R.W.Kolodinsky,D.C.Gilmore,veM.G.Harvey(2002),Development ofPoliticalSkill,Ed.C.Wankel,veR.DeFillippi,ResearchinManagementEducationandDevel opment,RethinkingManagementEducation,Greenwich,CT:InformationAge,1,325. Ferris,G.R.,S.L.Davidson,veP.L.Perrewe(2005a),PoliticalSkillatWork:ImpactonWorkEffec tiveness, MountainView,CA:Davis:BlackPublishing. Ferris, G.R., D.C.Tredway,R.W. Kolodinsky, W.A.Hochwarter,C. J.Kacmar, C.Douglas, veD.D. Frink(2005b),DevelopmentandValidationofthePoliticalSkillInventory,JournalofManage ment,31,126152. Ferris, G.R., G. Blickle, P. B. Schneider, J. Kramer, I. Zettler, J. Solga, D. Noethen, ve J. A. Meurs (2008), Political Skill Construct and Criterionrelated Validation: A Twostudy Investigation, JournalofManagerialPsychology,23(7),744771. Mayes, B. T. ve B. W. Allen (1977), Toward a Definition of Organizational Politics, Academy of ManagementReview,2,672678. Meurs,J.(2008),TheDispositionalandLearnedBehaviorPredictionofPoliticalSkillDimensionsand How Political Skill Affects the Stress Process, Florida State University, Yaynlanmam Doktora Tezi. Mintzberg,H.(1983),PowerinandAroundOrganizatons,EnglewoodCliffs,NJ:PrenticeHall. Mintzberg, H. (1985), The Organization as Political Arena, Journal of Management Studies, 22, 133154. Treadway, D.C., W. A. Hochwarter, G. R. Ferris, C. J. Kacmar, C. Douglas, A. P. Ammeter, ve M. R. Buckley (2004), Leader Political Skill and Employee Reactions, The Leadership Quarterly, 15, 493513. Treadway,D.C.,W.A.Hochwarter,C.Kacmar,veG.R.Ferris(2005),PoliticalWill,PoliticalSkill,and PoliticalBehavior,JournalofOrganizationalBehavior,26,229245.

Yonetim Org. Kongresi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Yonetim Org. Kongresi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

17.

ULUSAL YNETMVEORGANZASYON KONGRES BLDRLERKTABI

SerpilKOCAMAN Akdenizniversitesi AlanyaMeslekYksekokulu retimGrevlisi skocaman@akdeniz.edu.tr

GRENLERNDEDKODUYANANMADZEYLERVEDEDKODUNUN AMALARINALKNALGILAMALARI:RGTSELVEBREYSEL DEKENLERAISINDANBRNCELEME

nanma Dzeyi 2,60 2,31 2,23

Politik Alglama 3,11 3,15 3,38

SamimiyetAmac 2,90 2,92 2,32 2,20 2,81

zlemBALABAN Uzman,Sakaryaniversitesi,..B.F. adiguzel@sakarya.edu.tr

B.AydemFTOLU Uludaniversitesi, BF,letmeBlm aydemaydemir@uludag.edu.tr AylinBARICI Uludaniversitesi, BF,letmeBlm aylin.bagrici@hotmail.com

Wienner, Y. (1982), Commitment in Organization: A Normative View, Academy Of Management Review7,418428.

TRKZELSEKTRYNETCLERNNATIMALARIZMEDE KULLANDIKLARISTLLERVEBUSTLLERNZYETERLLKALGILAMASIYLA LKS

HarunKAYA Balkesirniversitesi BandrmaBFletmeBlm hkaya@balikesir.edu.tr

YaseminArbak DokuzEyllniversitesi letmeFakltesi letmeBlm yasemin.arbak@deu.edu.tr

KendineOdakl Yksek Yksek birlii Dk

LSELERDEGREVYAPANYNETCVERETMENLERNKLERARASI ATIMAZMEELMNNBELRLENMESNEYNELKBRARATIRMA: EDRNELRNE

YERELPYASALARDAGRMSELNYETLERNORTAYAIKII:NYETLERN GELMNDEBREYSELZGEMNROLVEANAKKALELBGA LESNDEYAPILANBRARATIRMA

RamazanUYGUN anakkaleOnsekizMart niversitesi,Biga..B.F. letmeBlm kahramanuygun@gmail.com

TipIveIIninkesiimalanndaiseblgeIVvardr.Bunedenleherikitipolojininniteliklerine desahiptir. ekilI.BigaBlgesindeYerelGiriimciTipolojisi

I.Blge Vaka 3,6,7,9,11, 15,18,19,21, 24,25

IV Vaka 16 VII V Vaka 12,13, 14,22

II.Blge Vaka 5,8,23,26

III.Blge Vaka1,2,4, 20,10,17

TipIII Enformasyon Eksenliler

Mjdelen.Yener Marmaraniversitesi,BF, ngilizceletmeBlm mjdelenyener@marmara.edu.tr C.ItrG Bilkentniversitesi letmeFakltesi itirgogus@bilkent.edu.tr

Varolan irkete ortaklk Yeni yatrm

Varolan irkete ortaklk

4 farkl Trk ortak

Finans(Banka clk) Turizm(Otelci lik)

Yeni yatrm Yeni yatrm

akl Yabancyatrmnser mayemiktar

zlemYILDIRIMKTEM Boaziiniversitesi UluslararasTicaretBlm ozlem.yildirim1@boun.edu.tr

3,11 2,05 2,45

0,796 0,530 0,953 2,19 0,436 0,543 2,49 0,705 3,20

1 ,12 ,38** ,39** ,04 ,20** ,34** ,18** ,01 ,19

1 ,37** ,32** 0,9 ,02 ,19* ,17* ,12 ,40**

1 ,74** ,23** ,38** ,35** ,53** ,15 ,21*

1 ,15 ,34** ,35** ,36** ,23** ,32**

1 ,23** ,02 ,13 ,16 ,13

1 ,33** ,33** ,05 ,03

1 ,36** ,19 ,27**

ALIANLARINGVENCESALGISININBELRLEYCLERVE GVENCESNDENMEMNUNYETNORGANZASYONELBALILIK,STRES VETENAYRILMAELMNEETKSZERNEYAPILANBRARATIRMA

SinanNSAR Trakyaniversitesi..B.F. letmeBlm sinanunsar@yahoo.com

MustafaTEPEC CelalBayarniversitesi UygulamalBilimlerYksekokulu mtepeci@yahoo.com

YzeyselDavran(X=5.83;t=96.13,p<.01),(2)DerinDavran(X=5.82;t=81.02,p< .01)eklindedir.kifaktrboyutununortalamasda4nzerindevebirbirineeitgrn mektedir.Turizmiletmelerindealanlarhemderindavranvehemdeyzeyseldavra nkullanarakduygusalemekgstermektedirler. Tablo1.DuygusalEmekBoyutlar

.622 .678 .492 .726 .585 .651

BREYSELPERFORMANSYNETMSSTEMNNKURULMASINDA KARILAILANSORUNLARAYNELKKOCAELBLGESSANAY LETMELERNDENTELBRARATIRMA

OkanENELDR KocaeliniversitesiKocaeliMYO seneldir@kocaeli.edu.tr

GnenDEMR DokuzEyllniv.,letmeFakltesi, letmeBlm,TicaretHukukuABD. gonenc.demir@deu.edu.tr

Sistem EitimveGelitirme Sre PDSninPlanlamas

Sre HerAamadaki Dokmantasyon Sre PDSninPlanlamas

FulyaAYDINLI stanbulniversitesiletmeFakltesi nsanKaynaklarYnetimiAnabilimDal fulyaa@istanbul.edu.tr

DurduMehmetBKES Nevehirniversitesi dmbickes@hotmail.com

TURZMLETMELERNDEALIANMUHASEBEPERSONELNNRGTSEL ADALETALGILAMALARIVEADALETTRLERNNPERFORMANS ZERNDEKETKLERNNNCELENMES

GRENLERNETKLEMADALETALGILARININRGTSELBALILIKLARI ZERNDEKETKSNNNCELENMES:ANAKKALELNDEFAALYET GSTERENOTELLETMELERNDEBRARATIRMA

GkselKemalGRGN BalkesirniversitesiTurizmletmecili iveOtelcilikYksekokulu girgin@balikesir.edu.tr MuratAKSU anakkaleOnsekizMartniversitesi GkeadaMYO murataksu@comu.edu.tr

n 25 50 16 11 102 n 6 40 29 27 102 n 22 48 16 16 102

102 3,01 1,31

2,93 1,08 102 102 2,67 1,15

102 3,05 1,24

102 3,22 0,91 102 2,66 1,71 102 3,06 1,22

2,50 2,87 ,56

,014* ,005* ,571

1 . 102 ,036 ,717 102 ,182 ,068 102

1 ,12 ,38 ,39 ,04 ,20 ,34 ,18** ,01 ,19

1 ,37 ,32 0,9 ,02 ,19* ,17* ,12 ,40**

1 ,74 ,23 ,38 ,35 ,53** ,15 ,21*

1 ,15 ,34 ,35 ,36 ,23 ,32**

1 ,33 ,33 ,05 ,03

1 ,36 ,19 ,27