T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE VE DN BLMLER (DNLER TARH) ANABLM DALI

UYGUR TRKLERNN DN NANILARI

YKSEK LSANS TEZ

Bumairimu Abudukelim

Danman: Prof. Dr. Mustafa ERDEM

ANKARA 2006

NSZ

Her milletin kendine zg tarih ve kltrel deerleri vardr. Bir milleti bakalarndan farkl klan da, sahip olduu bu deerleridir. Dnyann en kkl ve byk milletlerinden olan Trkler, tarih ve kltrel deerlerini, rf, adet ve geleneklerini, din inanlarn dnden bugne byk bir itina ile tamlardr. Tama esnasnda byk tehlikeler ile karlamlar ve bedeller demilerdir. Trklerin en eski boylarndan biri olan Uygurlar, VIII.yzyln ortalarnda

kurmu olduklar Uygur Devleti ile dnya sahnesinde boy gstermitir. Dier Trk boylarnda olduu gibi, Uygurlarn da teden beri tek tanr inanna dayal Geleneksel Trk dini inanlarna sahip olduu ve ortak kltr deerlerinin bu temel esasnda ekillendii bilinmitir. Uygurlar, daha sonra blgedeki dier Trk boylaryla birleerek tarihte lk Mslman Trk Devletini kurmulardr. Uygurlarn tarihten beri yaamakta olduu anavatan Dou Trkistan, gnmzde in snrlar iinde incan Uygur zerk Blgesi diye adlandrlmaktadr. Uzak tarih gemie sahip olan Uygurlar, Trk Dnyasndan uzun yllar kopuk halde yaamas ve d dnyaya kapal kalm olmasna ramen, kendi din ve mill kltrlerini korumu, mill kimliini gnmze kadar muhafaza edebilmitir. Uygurlarn Din nanlar konulu bu tezde, Uygurlarn din inanlar hakknda bir serveni gzler nne sermeye allmtr. Drt blmden oluan bu tezin giri ksmnda, Uygurlar hakkndaki genel bilgiler ve Uygurlarn tarihi, yaadklar corafya ksaca tantld. Birinci blmde, Uygurlarn slmdan nceki inanlar, yani Geleneksel Trk inanlar, Zerdtlik, Budizm, Manihaizm, Nestur Hristiyanlk gibi dinlere yer verildi. Bin seneye yakn zamandr slm ile i ie yaayan Uygurlarn durumu, ikinci blmde ele alnd. nc blmde, in idaresi altna girdikten sonra, Uygurlara ynelik uygulanan inin din politikalar, inde hkmet tarafndan yaynlanan eserlerde olduu gibi aynen ortaya konuldu. Ayrca, Uygur blgesindeki misyonerlik faaliyetlerine de deinildi. Drdnc blmde, gnmzde Uygurlar arasnda yaygn olan halk inanlarndan ksaca bahsedildi.

ii

Aratrmann, gnmzde in snrlar iinde yaamakta olan Uygurlarn din inanlarnn tannmasna katk salayacan umuyorum. Bu konunun seilmesinde ve belirli aamaya getirilmesinde byk emek harcayan deerli danman hocam Prof. Dr. Mustafa ERDEMe gnlden tekkr etmeyi bir bor bilirim. Bumeryem Abdulkerim Ankara-2006

iii

NDEKLER
NSZ...ii KISALTMALAR...... ..viii GR...1 A. Konunun Seimi ve Snrlar.1 B. Metot ve Kaynaklar...2 C. Uygur Ad Hakkndaki Grler...... 3 D. Uygurlarn Kkeni.5 E. Uygurlarn Tarihi ve Yaadklar Corafya.......8 F. Uygurlarn Trk Dnyasndaki Yeri.19

I. BLM
UYGURLARIN SLMYETTEN NCEK NANILARI.21 A. GELENEKSEL TRK DN NANILARI22 a. Gk-Tanr nanc...22 b. Yer-Su nan....24 c. Da nan.....25 d. Aa ve Orman nan..26 e. Su (Pnar, Irmak, Gl) ve Ate nan..27 f. Atalara Sayg nan..28 g. Totem nan.29 h. Kam (aman) nan.32 i. lmle lgili nan ve Trenler (Cenaze Trenleri).35 B. ZERDTLK39 C. BUDZM......41 D. MANHAZM..48 E. NESTUR HIRSTYANLIK......54

II. BLM UYGURLARIN SLMA GR...58

iv

A.

TRKLERN SLMYETE GR.58 DUYURULMASI..63

B. SLMYETLE LGL HABERLERN UYGUR BLGESNDE C. SULTAN SATUK BURA HAN VE UYGURLARIN SLMYET KABUL........65 a. Kagar Halknn Mslman Olmas .....66 b. 200 bin adrl Trkn Mslman Olmas.. ....67 c. Udun (Hoten) Halknn Mslman Olmas ..67 D. MOOLLAR VE DOU AATAY HANI TULUK TIMURUN MSLMAN OLMASI.......68 a. Kua Halknn Mslman Olmas.....72 b. Turfan Halknn Mslman Olmas .....72 c. Kumul Halknn Mslman Olmas .....73 E. HOCALAR ...........73 F. UYGURLARIN SLM ANLAYILARI.,............79

III. BLM UYGURLARIN N HAKMYETNE GR..81

A. NN UYGURLARA YNELK UYGULADIKLARI DN POLTKALAR...81 a. ing Hanedan Dnemindeki Din Politikalar...81 b. Milliyeti in Cumhuriyeti Dnemindeki Din Politikalar....84 c. Komnist in Dnemi Din Politikalar .87 ca) 1950den Sonraki Din Politikalar87 cb) Gnmzde Komnist Partinin Din Anlay.89 cc) Din Adamlarnn Liyakati.90 B. UYGUR BLGESNDEK HIRSTYAN MSYONERL....91

a. 1892-1936 Yllarndaki Misyonerler...........91 b.1980l Yllardan Gnmze Kadar Misyonerler....94 IV. BLM UYGURLARIN HALK NANILARI.97

A. TABATLA LGL HALK NANILARI..97 a. Gk Cisimleriyle lgili nanlar..97 b. Atalar Ruhuna Sayg...98 c. Ate ve Ocakla lgili nanlar.....98 d. Yer-Dala lgili nanlar....98 e. Suyla lgili nanlar....99 f. Aa-Ormanla lgili nanlar.100 g. Tala lgili nanlar...100 h. Kularla lgili nanlar..................101 ha) Krlang.101 hb) Blbl ile Krmz Gl ..101 hc) Kakkuk ile Zeynep.102 B. OLAGANST VARLIKLARLA LGL HALK NANILARI.102 a. Avak A ve aratku Seli...102 b. Ot Kr ve Cinkelik....103 c. Perihunluk.....103 d. Kavu, Yanduru ve Tuzlanduru.104 C. TRENLERLE LGL HALK NANILARI..105 a. Doum ve Doum Sonras le lgili nanlar....105 aa) Hamile Kalmakla lgili nanlar.....105 ab) Hamilelik Dnemi Adetleri105 ac) Doumla lgili Adetler106 ad) Doumdan Sonraki Adetler....106 b. Ad Koymayla lgili Uygulama Ve nanlar.....106 c. Evlilikle lgili Uygulama ve nanlar108 d. lmle lgili Uygulama ve nanlar..110 da) Cenaze.110 db) Nezir ira Gelenei..111 dc) At.112 e. Mevsim Trenleri.......112 ea) Avclk Treni....113 eb) Nevruz Bayram.....113 ec) Gl Suruh Bayram (iek Bayram).....114 ed) Karlk Oyunu.....115 ee) Ordam Treni.........116

vi

D. UURLU SAYILAR NANII...116

SONU......118 KAYNAKA....123 EKLER...........130

1.Uygur Blgesinin Haritas.....130 2. slmiyet Dneminde Okullarda Okutulan Ders Kitaplar Listesi...130 3. Fotoraflar133 1. Mezarlkta Dua Etmekte Olan Kadnlar133 2. Kagar Heytgah Cmisi..134 3. Kagarl Mahmudun Mezar..134 4. Yusuf Has Hacip Mezar.135 5. Satuk Bura Han Mezar....135 6. Arslan Han Mezar.136 7. Buda Kulesi...136

vii

KISALTMALAR:
Ankara niversitesi

A.

a.e. a.g.e. a.g.m. Bkz. c. ev KP H. Hz. MC M. M.. M.S. l: T: t.y/t.s vb. vs. yy.

Ayni eser Ad geen eser Ad geen makale Baknz Cilt eviren in Komnist Partisi Hicri Hazreti sve Misyon Cemiyeti Miladi Milattan nce Milattan sonra lm Tahta oturan zaman Basm Tarihi Yok ve benzerleri vesaire yzyl

viii

ix

GR

A. KONUNUN SEM VE SINIRLARI

Uygurlarn din inan ve uygulamalarn ele alan bu aratrma, her eyden nce bir Dinler Tarihi almasdr. Konu itibariyle bu aratrma, genelde Trklerin zelde Uygurlarn din ve dnya anlayn ele almaktadr. "Uygur Trklerinin Din nanlar" isimli bu aratrmamzn temel amac, eski Trk boylarndan biri olan Uygurlarn slmiyet'ten nceki dinler ve slm'la olan ilikilerini tespit etmektir. Geni bir corafyada yaamakta olan Trk topluluklar olduka zengin bir kltre sahiptir. Bu kltrn incelenmesi, Trk kltrnn btn boyutlarnn ortaya konulmasn, daha da nemlisi mahiyeti hakknda fazla bilgi bulunmayan geleneksel Trk din inanlarnn yaps hakknda bilgi sahibi olunmasn salayacaktr. Bu bakmdan, Trk kltrnn temel unsurlarndan biri olan Trk din inan ve uygulamalarnn kkeninin, niteliinin ve zelliklerinin aydnlatlmas iin Uygurlarn din inan ve uygulamalarnn renilmesi nem tamaktadr. Trk dnyasndan uzun yllar kopuk halde yaam ve d dnyaya kapal kalm Uygur Trkleri, imdi in snrlar iinde zerk bir blge olan kendi topraklar zerinde yaamaktadr. Uygur Trkleri tarihte bir ok dine inanmlardr. Bu tezde Uygurlarn tarih boyunca inandklar Gk Tanr inanc, Mecuslik, (Nestur) Hristiyanlk, Budizm, amanizm, Manihaizm ve slmiyet inanc yansra, inin din politikalar, Uygur blgesinde faaliyette bulunan Hristyan misyonerlii konular ve Uygurlarn halk inanlar tarih seyri iinde ele alnacaktr. Uygurlarn tm dini inanlarnn incelenmesi, bugne kadar Trkiye'de Dinler Tarihi alannda allmam bir konu olduundan dolay, almann snrlarnn olduka geni tutulmas zorunluluunu dourmaktadr. Bu da, kaynaklara ulamadaki sknt, zaman darl ve her bir konuya yeterince eilememe gibi skntlar n plana karmaktadr.

Bu olumsuzluklar dikkate alarak, ilk nce Uygurlar ksaca tantlacak ve hemen sonra Uygurlarn slmiyet'ten nce inandklar Gk Tanr, Mecuslik, Budizm, (Nestur) Hristiyanlk ve Manihaizm gibi inanlarndan bahsedilecek. Sonra Uygurlarn slmiyet'i kabulne yer verilecek. Daha sonra in idaresi altnda deiik dnemlerde uygulanan din politikalar ve gnmzde kar karya kaldklar Hristiyan misyonerlii faaliyetlerinden bahsedilecektir. En son Uygurlar halk inanlarna yer verilecektir.

B. METOT VE KAYNAKLAR

Bu aratrmann tarihsel olduu kadar sosyolojik boyutlarnn da olduu bir gerektir. Konunun ok ynl olmas, tek yntemin kullanlmamasn gerektirmektedir. Bu hususlar gz nne alnarak nem srasna gre fenomonoloji, tarihsel karlatrma ve nitelendirici (descriptive) metodu kullanlacaktr. Bu yaklam sayesinde konu btnsel olarak grlebilecektir. Konu Uygurlarn Din nanlar olunca, doal olan ilk mracaat edilecek kaynaklar Uygurlarn tarihi, zellikle din tarihi ile ilgili olan kaynaklar olacaktr. Trklerin eski inanlar ile ilgili kaynaklarn yan sra in'de var olan tarih eserler de ilk el kaynaklar oluturacaktr. Ayrca XIX.yzyllardan beri Uygur blgesini ziyaret eden Hristiyan misyonerlerin yazm olduu hatralar da bize nemli malzeme olacaktr. Aratrmann her drt blmnde birinci el ve orijinal nitelikli kaynaklara bavurmaya gayret edilecektir. Aratrmada bavurulan kaynaklar arasnda temel kabul edilenler seilmeye allacaktr. Bu kaynaklar arasnda Uygurlarn genel olarak yaam tarzn, kltrn, zellikle geleneksel din inanlarn inceleyen Uygur aratrmaclardan Abdukerim Rahman, Rahile Davud, Esed Sleyman, Abdkr Mumemmed Emin, Abdurehim Hebibullah ve Trk aratrmaclardan Harun Gngr, Gnay Tmer, Abdurahman Kk, Durmu Ark, Hikmet Tanyo gibi aratrmaclarn eserleri yan sra Uygurca sreli yaynlarda kan makaleler birinci blmde yer alacaktr. Ayrca, Kagarl Mahmudun Divan- Lgatit-Trkten de baz yararl bilgiler elde edinecektir. Aratrmann ikinci blm iin Uygurlarn sm'la karlat ilk dnem

hakknda orijinal bilgiler veren Mustafa Erdem, Zekeriya Kitap, Nesimi Yazc, Hac Nur Hac, Chen Guo Guang, Molla Musa Sayram, Li Jin Xin gibi tarih aratrmaclarnn eserleri yannda Seyfettin Aziz, Ebul-Hasan en-Nedev, Mehmet Saray gibi tarih yazarlarnn verdii nemli bilgilere bavurulacaktr. nc blm iin Uygurlarn in daresi altndaki din hayatlar zel olarak incelenen ve slm'a (zellikle Uygurlarn dinine) ynelik uygulanan in politikalarn ortaya koyan deerli ariv belgelerine dayal olarak hazrlanm olan makalelerden, zellikle Li Jinxinin eserinden yararlanlacaktr. Burada ayrca Uygur blgesine giden Hristiyan misyonerlerin verdii nemli bilgilere de yer verilecektir. Drdnc blmde Uygurlar arasnda yaanmakta olan halk inanlarna da temas edilecektir. Aratrmada yararlanlacak kaynaklarn ounluu Uygurca ve ince

eserlerdir. Bunun yan sra konuyla ilgili Trke ve ngilizce eserler de yer almaktadr.

C. UYGUR ADI HAKKINDAK GRLER

Uygur ad Trke kaynaklarda, ilk defa 716 ylndaki olaylar srasnda, Orhon yaztlarnda Uygur lteberi'nin ismi vastasyla zikredilmitir. Bu srada Uygurlar, Gk Trk hkimiyetini tanmak istemeyerek Gk Trk lkesinin dousuna, muhtemelen de in snrlarna doru kam olduklar sanlmaktadr.1 in kaynaklarnda Uygur ad Hui-hu, Hui-he, Wei-hu, Wei-wu gibi eitli ekillerde yazlmtr. Bundan baka, 1283 Numaral Pelliot yazmalar iinde, 787843 yllar arasnda Tibet'e giden be Uygur elisinin raporlar mnasebetiyle, Uygur ad Tibete Ho-yo-hor eklinde yazlmtr. Btn bu deiik yazllar Uygur adn ifade etmektedir.2 Uygur adnn anlam ve etimolojisi hakknda eitli grler vardr. Uygur'un manasnn "ahin gibi hzla hcum eden, orman halk", "ukur" anlamlarnda olduu sylenmitir. Gy. Nmeth'e gre Uygur ad, uy- "uymak, takip etmek" fiilinden

Erkin Emet, Dou Trkistan Uygur Azlar (Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstirs, Baslmam Doktora Tezi), Ankara-2004, s.3. 2 Seyfettin Azizi, Satuk Bura Han, Ocak Yaynlar, Ankara-1998, s. 9.

tremitir. Ebulgazi Bahadr Han da Uygurlarn adn "uymak, yapmak" 3 fiiline dayandrr. Kgarl Mahmud'un kitabnda ise, "kendi kendine yeter" manasnda kullanld4 anlatlmaktadr. Kelimenin genellikle Uy+gur eklinde gelitii, "akraba, mttefik" anlamnda olduu, On Uygur adnn da "On Mttefik" 5 anlamna geldii yolunda aklamalar da bulunulmutur. in kaynaklar, Uygurlarn Gk Trkler gibi Hunlarn neslinden olduu yolundaki haberlerde hemfikirdirler ve Gk Trkler gibi onlarn da kurttan trediklerini sylerler. Fakat bunun yan sra Uygurlarn aatan trediklerine dair efsaneler de vardr.6 Uygurlara ait en eski kaytlarn M..176 ve M.S.43 yllarnda Issk Kl civarlarndaki kalntlarda bulunduu sylenmektedir.7 in'deki Trk Tabga Hanedan srasnda Uygurlar Gao Che adyla anlmlardr. Daha sonra da, 5. yzyln ikinci yarsndan sonra, Tlslerin bir kabilesi olarak gemektedirler. Bununla beraber slm corafyaclar, TokuzOuzlarla Uygurlar e tutmulardr. Elimizde bulunan Karabalgasun yaztnn ince yazlar yznde Uygurlarn dokuz aileden meydana gelmi olduklar zikredilmitir,8 fakat bu "dokuz aile"nin ad tek tek saylmamtr. in kaynaklarnn yardmyla Uygurlar meydana getiren dokuz aileyi u ekilde belirtebiliriz: 1) Ye-lo-ko (Yaglakar), 2) Hu-to-ko (Uturkar), 3) Tolo-wu/Hou (Krebir), 4) Mo-Ko-si-k'i (Bakaskr), 5) A-vu-ti (Ebireg), 6) Ko-sa (Kasar), 7) Hu-Wu-su, 8) Ye-wu-ku (Yagmurkar), 9) Hi-Ye-Vu (Aymur/Eymr). Bunlarn liderlii ise Yaglakar ailesinin elinde bulunuyordu. Uygur adnn siyas bir addan ziyade, kabile ve blge ad olarak kullanld yolunda grler de vardr. Gk Trk lehesinde yazlan kitabelerden ve in kaynaklarndan rendiimize gre, Uygurlarn tarih sahnesine ktklar ilk yurdun, Selenge nehrinin dou ksmlar olduu anlalmaktadr.9

3 4

Abdurehim Habibullah, Uygur Etnografyas, incan Halk Neriyat, Urumi -2000, s. 57. Kgarl Mahmud, Divan Lgatit-Trk Tercmesi, ev. B. Atalay , C.1, 2. Bask, Ankara-1985, ss.111-112. 5 Abdurehim Habibullah, Uygur Etnografyas, s. 57. 6 Abdurehim Habibullah, a.g.e., s. 64. 7 Emel Esin, slmiyet'ten nceki Trk Kltr Tarihi ve slm'a Giri (Trk Kltr El Kitab), stanbul-1978, s.14. 8 Erkin Emet, Dou Trkistan Uygur Azlar, s.5. 9 Seyfettin Azizi, Satuk Bura Han, s. 10.

Aratrmac Hac Nur Hac Eski Uygurlar ve Karahanllar adl kitabnda yle yazmtr: "Uygur aslnda bir milletin ad deildir. Uygurlarn en nceki etnik kkeninin geliim sreci, Uygur adnn zuhura gelip ortaya kma nedeni, Uygurlarn teekkl etme tarih geliim sreci gibi vs.lere bakldnda, Uygurlar, birka airet ittifakndan tekil olan bir kuvvetli gtr. M.S.1250 ylnda Horasanl Tarihi Cveyni (l:1258) tarafndan yazlan Tarih Cahankuay adl kitapta, Iran tarihisi Raiddin Fezlullah Binni Ebulhayri Hamdullah (l:1318) tarafndan kaleme alnan Cmi't-Tevrih adndaki eserde ve Ebulgazi Muhammed Bahadrhan tarafndan yazlan ecere- Trk adl eserlerde anlatlan Uygurlarn ortaya kma tarihi hakkndaki bilgileri zetlersek, Uygur kelimesinin "birleen, abuk birleen, rgtlenen, ittifak olan" gibi anlamlar vardr.10

D. UYGURLARIN KKEN

Uygurlarn kkeni hakknda tarihiler, dilciler, gnmzdeki arkeologlar ve etnograflar yaptklar almalar neticesinde bir ok grler ilerisrmtr. Bunlar zetlersek sonuta aadaki iki trl gr hakimdir: Birinci Gr: 19.yzylda yaam olan nl Uygur tarihi alim Molla Musa Sayram (1836-1917) Tarih Hamdi adl kitabnda Uygurlarn kkeni hakknda nemli bilgiler vermitir. Bu kitapta anlatldna gre, Uygurlarn kkeni Hz.Nuh'un olu Yafes'e dayanmaktadr. Hz.Nuh'un olu Yafes, Yafes'in olu Trk, Trk'n olu Ebila Han, onun olu Zip Batu Han, onun olu Kyk Han, onun olu Elince Handr. Ona dnya nimetleri fazlasyla verilmiti, ok mal mlk sahibiydi ve uzun sre padiah olmutur. Bundan dolay o atalarnn doru yolunu terk ederek, tevhidi inantan uzaklap, mriklik yolunu semitir. Elince Han'n biri Mool Han, dieri Tatar Han adl iki olu olmutur.11 (Buradaki Mool ismini imdiki Mool milletinin ismi gibi kabul etmemek gerekiyor. Yazldna gre, o zaman imdiki zbeklere Mool diyorlarm. 12 ) Mool Han'n olu Kara Han, Kara Han'n olu ise Ouz

10 11

Hac Nur Hac, Eski Uygurlar ve Karahanllar, incan Halk Netiyati, Urumi- 2001, s. 21. Molla Musa Sayrami, Tarihi Hamidi, Milletler Neriyat, Pekin-1986, s. 53. 12 Nazim Paayev (Azerbaycan Trkoloji niversitesi Yng Sanayi Fakltesi / Azerbaycan), Valide Paayeva (Atatrk niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi / Trkiye) "Eski Ouzlarn

Han'dr. Ouz Han'n babas Kara Han, Tek Tanrnn sadk kullarna ok eziyet eden bir mrikti. Ondan nur yzl bir oul olan Ouz Han dnyaya gelmitir. Bu oul dnyaya gelip gne kadar annesinin stn emmemitir. Bu durumdan dolay annesi ok zlrken, ryasnda olu ona: "anneciim, eer Tek Tanrya inanrsan, stn emeceim. nanmazsan, emmeyeceim. Bu srr sakn kimseye syleme" demitir. Bunun zerine annesi uyanm ve hemen sonra Tek Tanrya iman etmi, ocuk da annesinin stn emmitir. Bu anne kocasnn tabiatn iyi bildii iin, iman ettiini ondan gizli saklamtr. ocuk bir yaa geldiinde, anne babas bu yakkl oluna ad verme treni dzenlemi ve nasl bir ad vermeliyiz diye dnp dururken, bu zeki ocuk: "benim adm Ouz olsun!" diye konumaya balam, babas aknlk iinde sevinerek ona "Ouz" adn vermitir. Ouz bulua erdiinde, babas onu bir erkek kardeinin kzyla evlendirmi, ama Ouz amcasnn bu kzna hi ilgi gstermemi, hatta onun yzne bile bakmamtr. Bir gn, Ouz avdan dnp dier bir amcasnn evine geldiinde, amca kz ona: "Ben sizin hizmetinizde olmak istiyorum" demi, Ouz: "Eer Tek Tanrya iman ederseniz, ben de sizinle nikahlanaym" demitir. Bunun zerine kz iman etmi, bu iki gen ebediyen beraber olmaya ahdilemitir. Ouz da bu srr annesine sylemi, babas fazla dnmeden olunu bu kzla evlendirmi, onlar kar koca olarak mutlu olmulardr. Bir gn Ouz ava gittiinde, babas Ouz'un ilk karsndan: "Olum neden sana ilgi gstermiyor?" diye sormu, kadncaz: "olunuz Tek Tanrya iman etmi, onun ikinci kars da iman etmi, ben ise atalarmn dinine ve kendi kltrmze bal kaldm, Ouz ve karsnn yaptn yapmadm iin, o benimle ilgilenmedi, beni bir kenara brakt." diye cevap vermitir. Bundan dolay hiddetlenen Kara Han Ouz'a kar asker gndermeye karar vermitir. Bunu duyan Ouz'un imanl kars Ouz'a haber gndermi, Ouz da savaa hazrlanmtr. Arada ok etin savalar olmutur.

nanlar ve Mitolojik Grleri", Trkler, 3.Cilt, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara-2002, s.349. Uygur aratrmac yazar Gayratcan Osman "Elir Nava-'nin Hayat ve cadiyiti Hakknda Telkinlik Shbet" adl eserinde: "zbek milleti 15. ve 16.yzyllardan sonra ayr bir zbek milleti olarak ortaya kmtr. "diye yazm ve bu grne bir kant olarak: "S.Y.Malov zbek dili tarihini yle dneme ayrm: 1. Uygur edeb dili dnemi; 2. aatay edeb dili dnemi; 3. Sovyet dnemi zbek dili. zbek dili aatay edebi dilinden, aatay edebi dili ise Uygur edebi dilinden gelmitir. 15.yzyldan nce Uygur, zbek aslnda ayn bir milleti gsteriyordu" diyor. (Hemit Tmr, Abduerup Pulat, aatay Dili, Kagar Uygur Neriyat, Kagar-1987, s. 3, 21. (bkz. incan jtima- Fenler Munbiri, 3.say, Urumi- 2003, ss.14-20.)

Sava sonucu Ouz'un babas ve onun taraftarlar malup olarak Ouz tam bir zafer kazanm ve bakenti ele geirmitir. Kendisinin oktan Tek Tanrnn kulu olduunu aka syleyerek yurt iine mreffeh bir hayat getirmitir. Ouz han 170 sene sultanlk yapm, Arap topraklar ve Rb- Meskun'un ok ksmn ele geirip, buralarda emniyet ve asayii salamtr. Yce Tanr ona alt ocuk bahetmitir. Her ocuundan drder ocuk dnyaya gelerek toplam 24 torunu olmu, dolaysyla onun evlad sonradan 24 frkaya blnp, 24 kabileyi tekil etmi ve her biri bamsz halde Uygur, Kankl, Kay, Helec gibi ayr ayr nam ve soy adlarla adlandrlmaya balamtr.13 kinci Gr: M..4.yzyllarda Uygurlar in kaynaklarnda "Tili" diye

yazlm, dolaysyla "Tili" ad Uygurlar gsteren bir terim olmutur. Tang Hanedan dnemindeki kaynaklarda doudaki "Tili"ler "On Ouz", "Guz" diye adlandrlrken, batdaki "Tili"ler Uygur adyla adlandrlmtr. M.S.6.yzyllardaki in kaynaklarnda ise, resmen Uygur adyla kaydedilmitir.14 Uygurlar, M..3.yzyllarda Hunlar'n kuzey ve batsnda yaayan Kankllar (Tlesler)in sonraki evlatlardr. Tlesler daha nce Uygur, Kourur, Cbe, Ouz, cikin gibi alt kabile iindeki bir soydu. Dolaysyla Tlesler, uzun tarihi srete Uygur blgesinde yaayan uluslarn bir birleriyle kaynamasndan meydana gelmi olan Uygurlarn ecdaddr. Baz bilim adamlar Uygurlarn Tles adl ecdadnn nceki atalarnn, Hunlarla kanda olduklarn sylemektedir. Bu yzden Uygurlar eski zamandaki Hunlar birliinin bir yesi dememiz tarih delillere uygundur. nk, "Hunlar iinde On Uygurlar, Darakurlar, Onhorlar adl kabileler vard.15 Orhon-Balka'tan Koinlon'a, H i Koridoru-Dun Huang'dan Amu Derya nehrine kadar uzanan geni topraklarda, M..500-300 ylndan M.S.5.yzyla kadar zellikleri birbiriyle badaan birok Trk rk ve Trk kabileleri yaamtr. Bilim adamlar son yllardaki aratrmalar sonucu, bu blgelerde yaayan kabile ve halklarn kulland dile, anlam ynnden benzettii iin "Trk dilleri" adn vermilerdir.16

13 14

Molla Musa Sayrami, Tarihi Hamidiye, ss. 53-55. Hac Nur Hac, Kadmki Uygurlar ve Karahanllar, s. 18. 15 Hac Nur Hac, Kadmki Uygurlar ve Karahanllar, s. 19. 16 Hac Nur Hac, Kadmki Uygurlar ve Karahanllar, s. 9.

Trke konuan bu gebe topluluklar arasnda "Dingling" ad verilen bir kabile varm. "Dingling" denilen bu ad, son yllarda ince yazlm tarihsel belgelerde "Tili", "Kao-che" yada "Gao-che" (Kank) biiminde deitirilmitir.17 Dinglingler 18 , eitli kabilelerin birlemesinden olumu olup aralarnda Uygurlar nemli bir yeri tutuyordu. ince yazlm tarih belgelere "Uygur" diye geen bu adn, inlilerin dil zelliklerine gre Yuen-Hi, Huy-Hi, Huy-Hu, Wi-Hi diye yazldn belirtmitik. 5.yzyldan sonra siyasi durumdaki ciddi deiiklikler nedeniyle blgedeki halklar birbiri ardnca kendilerine uygun blgelere g etmilerdir.19

E. UYGURLARIN TARH VE YAADIKLARI CORAFYA

Trklerin en eski boylarndan biri olmu Uygurlarn tarihi, en eski dnemlerdeki Trklerin tarihi ile i iedir. nk u anda Uygurlarn yaamakta olduklar Uygur blgesi (Dou Trkistan) Trklerin en eski anayurtlarndan biridir ve ayn zamanda Trk kltrnn de en eski ve en zengin blgelerinden biridir. Uygurlarn tarihini ksaca ele alrken tarihten gnmze kadar Uygur blgesinde kurulmu olan devletler, hanlklar ve beyliklere deinilecektir. Eski Trklerin anayurdu Turan'da Padiah olan Alp Er Tunga (Afrasyab) havas gzel olan Kagar' kendisi iin daim ikametgah olarak semitir.20 Trk tarihinin en eski devleti Hun mparatorluu (M.. 318-M.S. 216)dur. Uygurlarn kkeninin Tleslere, Tleslerin ise Hunlara dayandn belirtmitik. Hun mparatorluunun paralanmasndan sonra pek ok Trk boyu, varlklarn devam ettirebilmek iin birer federasyon (Boylar Birlii) oluturmulardr. Tles boylar bunun en nllerinden biridir. Pek ok Trk boylarndan oluan bu Tles Boylar

17 18

Hac Nur Hac, Kadmki Uygurlar ve Karahanllar, s. 9. Salim Koca, Trklerin Soy Kt adl makale, (M..318-M.S.216'ye kadar srm olan Hun Devleti topluluklar unlardr: Ting-linglar (Dinglinglar), Krgzlar, Ogurlar, Vusunlar, Sabarlar, Kangllar (Kao-cheler).Trkler, 1.Cilt,Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara-2002, s.260. 19 Hac Nur Hac, Kadmki Uygurlar ve Karahanllar, s. 10. 20 Esed Sleyman, Teklimakan'ga Dmlengen Ruh, incan Halk Neriyat, Urumi-2000, s. 178. (Ayrca bkz. Vahitcan Gafur, Asker Hseyin, Uygur Klasik Edebiyati Tizisliri, Milletler Neriyat,, Pekin-1987, ss. 103-106.)

Birlii, Hunlarn evlatlar olarak varlklarn baaryla korumulardr.21 Bu boylarn en byk baars ise Gktrk ve Uygur hakanlklarn kurmu olmasdr. Hunlar'dan sonra Trk boylarn bir araya getirerek Trk ad ile Gktrk Hakanl (552-744)'n kuran, Bumin Han olmutur. Uygurlarn bu Gktrk Devleti bnyesinde yer aldklarn biliyoruz. Kaynaklara Gre Uygur boylar, o zamanlar Selenge, Orhun ve Tola nehirleri kylarnda, yan Gktrk Devleti'nin ortasnda oturmulardr. Ne var ki, bir mddet sonra Uygur boylarnn lke ynetiminden kaynaklanan sebeplerden dolay Gktrk Kaanl'na kar isyan ettiini gryoruz. Fakat Gktrk idarecilerin bu ihtilaf geici de olsa hallettiini ve Uygur boylarnn devletin bir paras olarak devam ettiini devrin kaynaklar ifade etmektedir.22 VII.asrn ilk eyreinden sonra zayflamaya balayan Gktrk Hakanl yalnz in'e kar deil, idaresi altndaki baz Trk boylarna da szn geiremez hale gelmiti. Trk Hakanlna isyan eden Boylar Birlii (Tles) iinde Uygurlar bata geliyordu. 23 745 yllarda Gktrk Devleti'ni ykan Uygurlar, merkezi tken'de olan bir devlet kurdular (745-840) 24 . Devletin bakenti Ordu-Balk idi. Devletin kurucusu Kutluk Bilge Kl, 747 ylnda lnce yerine olu Moyun-ur (747-759) kaan oldu. Moyun-cur tarafndan babas adna dikilmi olan "ine-Usu" yaztnda "gk, yer emretti, Gk (Tanr) tutuverdi" 25 ifadelerinden de anlalaca zere bu dnemde Uygurlar Gk Tanr'ya inanyorlard. Babasnn lm zerine 759 ylnda tahta geen Bg Kaan (759-779) da dikkatini in zerine evirmitir. Tibetlerin hcumuna urayan in'i kurtarmak iin Pu-ku Huei-en'in daveti zerine Lo-yang ehrine giren Bg Kaan drt Mani rahibi de beraberinde getirmi, byk bir ihtimalle Sodlu olan bu rahiplerden Mani dinini renmitir. 26 Uygur kabileleri zellikle Orhon, Tola, Selenga nehri vadilerinde

21

Mehmet Saray, Dou Trkistan Trkleri Tarihi, 1.Cilt, 2.bask, Dou Trkistan Vakf Yaynlar, stanbul-1998, s. 31. 22 Mehmet Saray, Dou Trkistan Trkleri Tarihi, 1.Cilt, s. 31. 23 Mehmet Saray, Dou Trkistan Trkleri Tarihi, 1.Cilt, s. 33. 24 Bu devlet Uygurca tarih kitaplarnda Orhon Uygur Devleti diye geiyor. 25 nver Gnay, Harun Gngr, Balangtan Gnmze Trklerin Din Tarihi, Ocak Yaynlar, Ankara-1997, s.131. 26 Bkz. nver Gnay, Harun Gngr, Balangtan Gnmze Trklerin Din Tarihi, s.131.

toplanmtr. Bu devirdeki Uygurlardan 744 ylndan 840 ylna kadar egemenliini srdren Orhon-Uygur Hanedannn tarihte nemli bir yeri olduu bilinmektedir. 840 senesine gelindiinde bakent Karabalgasun Krgz Ordusu tarafndan kuatlm, son Uygur Kaan "Wu-Cheih" ldrlm ve Uygur Devleti'ne son verilmitir. Ancak Krgzlardan kurtulan Uygurlar, Tibet ve An-hsi blgesine g etmilerdir. Bu blgenin merkezi Kansu ehri idi. Bu nedenle burada devlet kuran Uygurlar Kansu Uygurlar veya Sar Uygurlar denilmektedir.27 Kansu ehri zellikle in ile bugnk Dou Trkistan arasndaki ticaret yolu zerinde bulunuyordu. Uygurlar bu blgeye gelmeden nce buras Tibetlilerin eline gemiti. Buraya yerleen Uygurlarn asker bakmdan ok zayf olduklar kaydedilmektedir.28 Mani dininin resmi din olarak kabul edildii tken Uygur Devleti, dier bir Trk devleti olan Krgzlar tarafndan 840 ylnda yklnca Uygurlar, kitleler halinde yurtlarn terk ederek, in snrlarna ve daha ziyade zengin ticaret merkezlerinin bulunduu Asya'ya, Bebalk, Turfan, Kua vb. sahasna gtler. tken Uygur Devleti'nin yklmasndan sonra Asya'ya dalm olan Uygurlardan bir blm Tanr dalar, Bebalk, Turfan taraflarna yerleerek Mengli Kaan bakanlnda bir devlet kurdular (856). Tibetlilerin hcumuna kar, nfuzu altnda tutmak istedii bu blgede kendisine bir dost arayan in, bu Uygur Devleti'ni hemen tand. Siyas nfuzu gittike artan ve Asya'nn ticaret yollar zerinde bulunmas sebebiyle ekonomik ynden gelien Uygur Devleti ayn zamanda Mani dininin blgede yaylmasnda da olduka etkili olmutur. Turfan, Kagar, Bebalk, Kua, Hami (Kumul) ehirlerini ellerinde bulunduran bu Uygur Devleti, bakent olarak Hoo ehrini semi, hkmdarlar da "di-kut" unvann alarak mukaddes ahsiyetler vehesine brnmlerdir.29 Bu devlette, Manihaizm yannda Budizm de olduka yaylmtr. Bu arada unu da belirtelim ki, 751 yl slm tarihi iin ok nemlidir. Ayn yllarda doudan ilerleyen in ordular ile batdan ilerleyen slm ordular arasnda kalan blgede, bugnk Dou Trkistan sahasnda Karluk Trkleri yayordu.
27

Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, Trkler, 3.Cilt, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara-2002, s. 271; Glin andarlolu, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul-2004, s.20. 28 Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s.271. 29 Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s. 272.

10

inlilerin Trk lkelerine girmesini istemeyen Karluk Trkleri, 751 ylnda inliler ile slm ordular arasndaki savata Mslmanlar safnda arparak inlilerin malubiyetini salamtr. Dou Trkistan'da yaayan Karluklar 840'da Uygur Devleti'nin yklna kadar onlara bal idi. Uygur Devleti'nin Krgzlar'ca yklmas zerine Karluk Yabgusu, iil, Yama ve Argu gibi Trk boylarn da etrafnda toplayarak Yedisu-Kagar arasndaki arazide istiklalini ilan ederek Kara-Han unvann almtr. 751 ylndaki Talas Sava'ndan sonra Uygur Trkleri slmiyet'i de tanmaya balamlardr. Mslman Uygurlarn da katlmas ile kurulan Karahanl Devletinde (840-1212) Karluk, Basmil, iil, Trke, Yama ve Farkl dilden Sodlu gibi tarmla uraan halklar ve gebe hayat srdren obanlar yer almlardr.30 Bu dnemde din inan bakmndan Kou Uygurlaryla He-i Uygurlar Gk Tanr dinine, Manihaizme ve Budizm'e inanyorlard. Satuk Bura Han'n Samani ehzadesi Abu Nasir Saman'nin daveti zerine ilk olarak slmiyet'i kabul etmesiyle bu din, tm Karahanllar Devleti'nin dini olmutur. Koyu Budist olarak bilinen Karahanllar halklar arasnda slm dininin yaylmas, dinsel inan alannda byk bir yenilik getirmekle kalmayp, rf adet ve ideolojik yapda da etkisini gstererek bir takm temel deiikliklerin olumasna neden olmutur. 31 Ekonomik ynden ise, gebe hayat yaayan ve hayvanclkla geimlerini salayan bu grup gebe Uygurlar, obanlktan tarma gemilerdir. 32 Tarihi kaynaklarn ispatladna gre, Uygurlar Balka'tan Koinlon'a kadar, H i'den Amu Derya havzasna kadar uzanan geni topraklarda tarihsel geliim srecinden geerek birlik ve beraberlik salayan ve oalarak byk bir kabile haline gelen toplumdur.33 300 yl akn bir sre egemen olan Karahanl Hanedan hem in ve Uygur hem de Trke konuan halklarn tarihinde belirtildii zere sosyal dzenin geliimi, kltrel dzenin ycelii ynnden, Orhon nehri vadisindeki eski Uygur Hakanlndan ve Kara Koo Uygur Hakanlndan da Gl ve kuvvetli bir egemenlie sahip olmutur. Karahanllar, siyasal, sosyal, ekonomik ve kltrel alanlarda o devirde byk stnlk salamlardr. Dnyaca n kazanan ve Uygur
30 31

Seyfettin Azizi, Satuk Bura Han, s. 10. Seyfettin Azizi, Satuk Bura Han, s. 15. 32 Seyfettin Azizi, a.g.e., s. 10. 33 Seyfettin Azizi, a.g.e., ss. 17-18.

11

tarihine eref kazandran "Kutadgu Bilig", "Trk Dilleri Divan" (Divan- LgatitTrk), "Atebetl-Hakayk" gibi deerli eserler bu dnemde yazlm, Balasagunlu Yusuf, Kagarl Mahmud ve Ahmet Yknek gibi yce bilim adamlar bu devirde dnyaya gelmitir. Bundan dolay bu dneme, Uygur tarihinin geliim aamasndaki "Altn Devri" dememiz hem doru hem de bilimsel bir deerlendirme olacaktr.34 Satuk Bura Han'n 956 yl lmnden sonra, yerine olu Bayta 35

Karahanl tahtna kmtr. Bayta'n ilk ii, lkenin dou ksmn ayr bir lke gibi idare etmek isteyen amcas Arslan Han'i birlie davet etmek olmutur. Arslan Han bu daveti kabul etmeyince yeeni ile savamak zorunda kalm ve yaplan harbi kaybedince Karahanl Devleti Bayta Han'n hkmdarl altnda tek bir idare altnda toplanmtr. Bylece lke btnln salayan Bayta Han 36 , btn gcyle slm'n yaylmas iin harekete gemitir. Trkler arasnda slm'n temelli olarak yerlemesinde Bayta'n bu almalar byk rol oynamtr. Bayta'n slm'a sokmak iin urat gruplarn banda Uygurlar gelmitir.37 Bayta tahta oturduktan iki sene sonra, yani H.349 / M.960 ylnda 200 bin adr Trk Mslman olmutur. 38 Yusuf Kadir Han'n byk olu Bura Tekin Sleyman Arslan Han (1032-1057) dneminde 10 bin adr gebe Trk Mslman olmutur. Bunlar nceden Balasaun ve Kagar evresindeki Mslmanlarn evlerini yamalayarak, onlar ok rahatsz etmilerdi. Onlar Kurban Bayramnda 20 bin tane koyun (kurbanlk) kestikten sonra, Mslmanlar onlarn daha nce yaptklar ktlkleri artk unutmu ve birbirlerini ok sevien Mslman kardelerden olmutur.39 Udun (Hoten) Devleti douda eren, batda Yarkent ile snrlyd, halk Budist idi. Komusu Kagar'da slmiyet yayldktan sonra, Budistler Mslmanlara dman oldu. 958 ylnda Udun Han Kagar'a doru ilerledi...Savalar oldu. Ta 1006 yl Hasan Bura Han'n olu Yusuf Kadr Han (T.1004-1032) Udun Devleti Hann
34 35

Seyfettin Azizi, a.g.e., s. 12. Bayta (Mslmanca ad Musa binni Abdlkerim) ( 956-971) babasnn tahtna varis oldu. Devleti slm eriatna gre ynetti, slmiyet evreye hzlca yayld. slmiyet'in ksa zaman iersinde byle geni alana hzlca yaylmasnn sebebi devlet yneticilerinin Mslman olduundan baka dier bir sebebi de, Horasan'dan gelen Sf, Niapurlu Ebul Hasan Muhammed Karamiti'nin din tebli faaliyetlerinin etkisinden kaynaklanmtr. 36 Bayta Han'n 980li yllarn sonlarna doru vefat ettii tahmin edilmektedir. 37 Mehmet Saray, Dou Trkistan Tarihi, 1.Cilt, ss. 49-50. 38 Hac Nur Hac, Chen Guo-guang, incan slm Tarihi, s. 51. 39 Hac Nur Hac, Chen Guo-guang, a.g.e., s. 59.

12

ldrp, devleti tamamen fethedene kadar ok sayda Mslman ehit oldu. Udun (Hoten) halk bu tarihten itibaren Mslman oldu. u anda da Dou Trkistan'daki Mslman says en ok olan vilayet, Hoten'dir. 1032'de Karahanl Han Yusuf Kadir Han vefat ettikten sonra, onun yerine oullar Arslan Han Slayman ile Bura Han Muhammed ifte hkmdar olarak Karahanl Devleti'nin bana gemilerdir. 1034 ylnda Karahanl Devleti'ni idare eden bu iki karde, lkeyi iki idari blgeye ayrdlar. Arslan Han dou, Bura Han ise bat blgesinin idarecisi oldu. Bylece Karahanl Devleti fiilen ikiye blnm oldu.40 Bura Han'n en byk baars, 40.000 kiilik Dou Karahanl ordusu ile, 70.000 kiilik gayri Mslimler ordusuna kar kazand zafer olmutur. slm davas iin lkesinde olduka baarl hizmetler veren Bura Han El-Hasan, bir mddet sonra Orta Asya'da nfuzunu geniletmeye balayan Seluklu Sultan Melikah'n (1072-1092) hakimiyetini kabul etmitir. Dou Karahanl hkmdar Ahmet batya, Trk lkelerine yaylmak isteyen Kara-Htaylar' pskrtmtr.41 1211 yl Nayman Han Klk Dou Karahanllar malup etti.42 Cengiz Han (1155-1227) 1215 ylnda Mancuriya ve Pekin'i ele geirdi ve Klk' Kagar'da Malup etti. Kaan Klk, Cengiz Han tarafndan Hoten'de ldrldu.43 Uygur hkmdar dikut'un kritik bir anda Cengiz Han'n hakimiyetini kabul etmesinin Mool-Uygur yaknlamasnda nemli bir rol oynadn bilmekteyiz. Daha nce Kansu blgesinde yaayan Sar Uygurlar ile Mool Kabileleri arasnda Budizm'den dolay bir yaknlk olmutur. Uygur Budist rahipleri Moollara Uygurca'y retmitir. Buna benzer bir gelime de Turfan Uygurlar arasnda olmutur ki, bu iki gelime Uygur dili ve alfabesinin Moollar arasnda hzla yaylmasn salamtr.44 Cengiz Han'n lmnden sonra onun yerine geen evlatlarndan aatay Han zamannda Mslmanlarn ok sknt ektiine ahit oluyoruz. Dou Trkistan'da
40 41

1128'de yenerek onlar geri

Mehmet Saray, Dou Trkistan Tarihi, s. 53. Mehmet Saray, Dou Trkistan Tarihi, ss. 55-56. 42 Hac Nur Hac, Chen Guo-guang, incan slm Tarihi, s. 490. 43 Christian Tyler, Wild West China: The Taming of Xinjiang, London-2003, s. 51. 44 L.Ligeti, Bilinmeyen i Asya, ev. Sadrettin Karatay, Trk Tarih Kurumu Basm Evi, Ankara1986, ss. 117-122.

13

yaayan Mslmanlarn ilesi aatay Han'n 1242'de lm ile sona ermedi. Bilhassa 1247-1259 yllar arasnda lkeyi idare eden Mnke zamannda Mslmanlar'n ektii sknt daha da artmtr. Mnke, kendisi de Budist olduu iin Mslmanlara kar son derece kat davranmtr. Mnke devrinde, Kagar'dan Balasagun'a kadar Dou Trkistan'n hemen tamam bu skntl Mool idaresini yaamtr. Mnke Han'n 1259'da lmnden sonra aatayl prenslerden Mbarek ah 1266'da Dou Trkistan' kontrol altna almaya muvaffak olmutur.45 slmiyet'i benimseyen ilk aatay hkmdar olan Mbarek ah zaman Dou Trkistan Mslmanlarnn huzur ve refah devri olmutur.46 aatayllar dneminde Dou Trkistan halknn en mutlu devirlerinden biri, Tuluk Timur Han (1347-1363) zaman olmutur. Tuluk Timur Han'n Mslman olmasnda Sf eyh Cemaleddin ve eyhin olu Eriddin (Mevlana Raiddin) byk katk salamtr.47 Bu tarihten itibaren, Dou Trkistan'da slmiyet'in Karahanllar ykldktan sonra duraklad yaylma hz, tekrar devam etmeye balamtr. Aksu'ya komu olan Kua, bu dnemde (1348) tam bir Budist mekan idi. Tuluk Timur Mslman olduktan sonra slmiyetin yaylmas iin aba harcam, buralara Eriddin'i din tebli iin grevlendirmitir. Orta Asya'dan bir ok slm bilginini eitim ilerine yardm etmesi iin buralara davet etmitir. Kur'n-Kerim, Sahihul Buhr ve Casve rp (Celaleddin Rumi) gibi kitaplar datm, sokaksokak teblilerde bulunmutur. Bunlarn etkisiyle nce Budist olan Kua, Aksu, ve ayar halk Mslman olmaya balamtr.48 Turfan bu dneme (1437) kadar mehur bir Budist ehri idi. Timurun kk olu Hizir Hoca (1368-1400) iyi bir Mslman idi. O, slm yolunda cihat yaparak Turfan ve Turfan'a komu olan Karaoca'ya kadar gelmi ve cihat esnasnda ehit dmtr. Hizir Han Hoca'nn olu Mahmut Han (T.1407-1415) da ok ihlsl bir Mslman idi. O da Turfan' ele geirmi ve halk Mslman yapmak iin almtr. Mahmut Han dneminde bir ok Mool Mslman olmu ve gebe hayattan tarm hayatna gmt. Mahmut Han Hoca'nn olu veyis Han (1418-1420, 1424-1432) da cihat akyla kalbi yanan bir Mslman idi. O 1432 senesinde ehit oldu. Onun
45 46

Mehmet Saray, a.g.e. ,s. 68. Mehmet Saray, a.g.e., s. 69. 47 Hac Nur Hac, Chen guo-guang, incan slm Tarihi, s. 171. 48 Hac Nur Hac, Chen Guo-guang, a.g.e., ss. 175-176.

14

olu san Buka dneminde (1437 ylnda) Turfan'da Budist nfuzuna son verilmi ve halk hepsi Mslmanl kabul etmi bulunuyordu.49 aatay Hanlnn paraland dnemde, Mevlana Eriddin ailesi Dou aatay hakimiyeti tarafnda durmutu ve bu ailenin soyundan olan Hoca Taciddin Mahmut, Nakibendi tarikatna mensuptu. O Turfan'a geldiinde Turfan hkmdar Sultan Ahmet onu ok gzel karlad ve onu kendisine stat etti. Hoca Taciddin Mahmut, Ahmet Han' Kumul'un fethine ard. Ahmet han Kumul'u iki defa bast. Ahmet Han'dan sonraki Mansur Han da Hoca Taciddin Mahmut'un yardm ile Kumul'u ele geirdi. Kumul'daki Budistler (inliler ve Budist Uygurlar) in'e doru kat. ehirde Mslmanlar kald. 16.yzyln banda Kumul tam bir slm ehri hline geldi.50 1456 ylnda Duglat51 Sansz Mirza'nn (1457-1465) olu Ebu Bekir Mirza, Dou Trkistan tahtnn varisi Emir Muhammed Haydar'n yardmyla zafer kazanarak bamszln ilan etti. Kagar ve Hoten'deki Mool emirlerini kovarak onlarn topraklarn kendi devletine birletiren Ebu Bekir Mirza, Yarkent'i bakent yapt. Bakentin Yarkent olmasndan dolay hanlk, Yarkent Hanl olarak adlandrld.
52

1499-1502 yllarnda Mirza Ebu Bekir Han, Bulur, Bedahan,

Karategin, Dervaz, Pamir Beylii ve Kemir vilayetlerini kendi etkisi altna almay baard. 1493-1512 yllarnda Fergana snrna iki kez sefer dzenleyerek O ve zgen'ni, 1504'de Aksu ve turfan ehirlerini hakimiyeti altna ald. Mirza Ebu Bekir Han 48 yl hanl ynetti ve 1514 ylnda ldrld. Onun yerine tahta kan Cihangir Mirza sadece yedi gn hakimiyette kalabildi. Daha sonra Yarkent Hanl'nn tahtna Moolistan Han Yunus Han'n torunu Sultan Seyit Han kt. Hanlk, Tuluk Timur Han'n evlatlarnn eline geti. Onlar da aatay soyundan saylmaktaydlar. Tarihte onlarn hakimiyet dnemi 1692-1696 yllar olarak gsterilmesine ramen 1706' ya kadar hakimiyette kaldlar. 1692-1696 yllar Yarkent Hanl, Hocalar slalesinin hkmranl altnda olmutur. Mahdumi Azam, Hoca Ahmet bn Hoca Celaleddin, Kosoniy Dahbedi (1461-1512), oullar Hidayetullah Hoca, Ufuk Hoca ve olu Yahya Hoca, Han Hoca (1692-1694) ve Mandi Hoca
49 50

Hac Nur Hac, Chen Guo-guang, a.g.e., s. 188. Hac Nur Hac, Chen Guo-guang, a.g.e., s. 211. 51 Cengiz Han'dan gelen geleneklere gre, devletin ynetimi Duglat Beylerine verilirdi. 52 P. Amanbeck H. Djalilov (Abu Rayhan Berun arkiyat Aratrmalar Enstits / zbekistan), Yarkent Hanl (1465-1759), Trkler, 8.Cilt, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara-2002, s. 663.

15

(1694-1696)

Yarkent

Hanl'nda

hakimiyette

olan

Hocalar

slalesinin

temsilcilerindendi. Ondan sonra 1706 ylndan itibaren Hocalar slalesine mensup Hoca Mahdumi Azam'n oullar Muhammad Amin Hoca'nn evlatlar "Ak Talklar" ve Hoca Ishak Veli Hoca Aziz'in evlatlar "Kara Talklar" ynetimi ele geirdiler.53 Ak Talk ve Kara Talk Hocalarn birbirlerini ekememeleri Dou Trkistan blgesinde Cungarya Kalmuklarnn hakimiyeti ele geirmelerini salad. Bu olay, Ak Talk Hidayetullah Hocann Yarkent Hanna kar Kalmuklardan yardm istemeleri sonucunda meydana geldi. Bylece, 1678 ylnda Kagar ilk olarak Kalmuklarn eline gemi oldu. Kagarda Kalmuklarn valisi sfatyla hkm sren Hidayetullah Hocadan (Apak Hoca) sonra 1721 ylnda onun yerinde Daniyal Hoca bulunuyordu. O ldkten sonra Kalmuklar Kagar ve civarn drt ksma (Kagar, Yarkent, Hoten ve Aksu) ayrd. Her birinin bana Daniyal Hocann bir olunu getirdi. Bu taksimata kar kanlar Kalmuklar tek tek ortadan kaldrd.54 in askerlerinin Dou Trkistan blgesine girdii 1757den, yani inin Trkistan ilk istilasndan Yahup Begin iktidara geldii 1865e kadar 110 yllk zaman, Uygur tarihinde birinci in istilas olarak bilinmektedir. Aslnda bu, blge halknn Kalmuklar bitkin drmesinden sonra inlilerin bu durumdan yararlanabilmeleri iin alan tarihi bir boluk idi. Ama onlar bu dnemde tam bir istila gerekletirememi, artk bu yllar, Byk-Kk Hoca syan (1757-1759), turfan syan (1765), Ziyauddin Hoca syan (1815), Cihangir Hoca syan (18241828), Yusuf Hoca syan (1830), Yedi Hoca syan (1847), Velihan Tre syan (1857), Kuar ve Dunganlar (inli Mslmanlar) syan (1864) gibi sonu kesilmek bilmeyen isyanlar yl olarak tarihe gemitir.55 1864'n Aralk aynda Sdk Bey Kpak isyan ederek Yenihisar ve Kagar' ele geirdikten sonra Hokand Han Hudayar Han'a balln bildirdi. Bunun zerine Hudayar Han, Bzrk Han Tre'yi Kagar Valisi Yakup Bey'i de Bakumandan olarak blgeye gnderdi. Ancak Sddk Bey bunu kabul etmeyince bertaraf edilerek Kagar resmen Hokand Hanl'na baland. Bir sre sonra Yarkent de Hanln topraklarna katld. Bu srada Bat Trkistan Rus igaline urad ve Kagar'a byk
53 54

Amanbeck D.Jalilov, Yarkent Hanl, ss. 662-663. Nurahmet Kurban, Yirminci Yzylda Uygurca Kurn almalar (stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enistits, Baslmam Yksek Lisan Tezi), stanbul-2002, s.7. 55 Nurahmet Kurban, a.g.m., s.7.

16

g oldu. G srasnda, 1865'te

Yakup Bey Kgar valisini devirerek Hokand

Hanl'nn sona erdiini iln etti ve Atalk Gazi Bedevlet Yakup Bey unvan ile Kgar ve Yarkent Hkmdar oldu. Yakup Bey 1866'da Hoten'i, 1867'de Kua'y, 1868'de Turfan, Urumi ve Kumul'a kadar olan blgeleri ele geirerek hkimiyet snrlarn geniletti56. 1868'de Kgar'a gelen ngiliz ticar heyeti Yakup Bey ile grmtr. Yakup bey bir yandan ngilizler ile dosta ilikiler kurmaya alrken, dier yandan da Osmanl Sultan Abdlazize olu Seyit Yakup Han Tre (Hoca Tre)'yi yollayarak yardm talep etmi, Sultan da bir gemi ile silah ve asker yardm gndermitir. Bu andan itibaren Yakup Bey, Sultann verdii emirlik unvann alarak hakimiyeti altndaki topraklarda hutbeyi Abdlaziz Han adna okutmu ve sikkeleri onun adna bastrmtr.57 Yakup Bey Petersburg'a eli yollayarak Rusya ile de dosta ilikiler kurmaya almtr. Osmanl himayesine giren ve in'e kar Rusya ile ngiltere arasnda denge politikas yrterek yerini bir dereceye kadar salamlatran Yakup Bey, maalesef 1877 yln Mays aynda vefat etmi, ngiliz bankasnn para yardm, Rusya'nn tahl yardm58 ile gl silahlanan inliler hi vakit geirmeden 16 Mays 1878'de Dou Trkistan'n tamamn igal etmilerdir. Bir sre Zuo Zongtang komutasndaki ordu tarafndan idare edilen Dou Trkistan, 18 Kasm 1884'te in mparatoru'nun emriyle 19. eyalet olarak incan (Xin jiang "Yeni Toprak") adyla dorudan mparatorlua balanmtr. Dou Trkistan zerindeki Mancu Slalesinin hakimiyeti 1911 ylna kadar devam etti. Bu tarihte in'deki Manu slalesi yklarak cumhuriyet rejimi kuruldu ve bu rejim de blgeyi kat zerinde elinde tuttu. Bu zaman zarfnda mahall idareciler merkezin zayfl sebebiyle tamamen bamsz hareket ediyorlard. 1930'lara gelindiinde, yerli idarecilerin halk zerindeki basklar artm ve halk bezdirmiti. Bunun bir sonucu olarak yer-yer ayaklanmalar patlak vermeye balad. 12 Kasm 1933'te Kagar'da "ark Trkistan slm Cumhuriyeti" iln edildi ve hkmet kuruldu. Ocak 1934'te ek ve Altay snrndan giren Sovyetler Birlii
56 57

Erkin Emet, Dou Trkistan Uygur Azlar, s. 17. Erkin Emet, Dou Trkistan Uygur Azlar, s. 18. 58 Christian Tyler, Wild West China: The Taming of Xinjiang, s. 87.

17

Kzl Ordu'su Urumi'den geerek Kagar'a doru ilerledi ve Stalin'in arzusu ile bu hkmet sona erdi. Eyll 1944'te kan ayaklanma sonu verdi ve li, Altay, Tarbaatay vilyetleri kurtarlarak 12 Kasm 1944'te "ark Trkistan Cumhuriyeti" iln edildi. Dou Trkistann bamsz bir lke olmasn hibir ekilde istemeyen Stalin inlilerle gizli ibirlii yaparak, bu "Cumhuriyet"i de yok etti. Bylece Dou Trkistan 1950 ylndan itibaren resmen in idaresi altna girmi oldu. O tarihten gnmze dek in'e kar bamszlk mcadelesi devam etmektedir. Son olaylarla doruk noktasna kmtr ve yer yer ayaklanmalar olduu gzlenmektedir.59 Dou Trkistan 1 Ekim 1955'te incan Uygur zerk Blgesi diye

adlandrlmtr. dari yap olarak 14 il, 88 ile, 11 byk ehre ayrlmtr. Ayrca 1950 ylndan sonra, incan'n gvenliini korumak amacyla in'den gnderilen, byk arazileri elinde bulunduran inli silahl, tarmla uraan retim ordusunun geni alanlarda 174 tane tarm alan ve ekonomik kurulular vardr. incan Uygur zerk blgesinde 2004 ylndaki nfus saym (in devlet istatistiinin verileri)'ne 60 gre, 19.630000 kii bulunmaktadr. Milliyetlere gre dalm yledir: Uygurlar %45.73 (8.976.700), inliler %39.75 (7.802.500), Kazaklar %7.04 (1.380.160), Tonganlar (inli Mslman) %4.46 (876.300), Krgzlar %0.87 (170.120), Moollar %0.86 (169.600), Tacikler 43.500 kii, iveler 40.800 kii, Manular 24.100 kii, zbekler 14.200 kii, Ruslar 11.300 kii, Dagurlar 6.700 kii, Tatarlar 4.700 kii, dier aznlklar ise 109.900 dr. in'in Kansu eyaletinde 12.000 kadaryla Sar Uygur (Budist Uygurlar) yaamaktadr.61 Yurt dnda da Uygurlar bulunmaktadr. Kazakistan, Krgzistan, zbekistan, Suudi Arabistan, Trkiye, Almanya, Kanada, ABD, Norve, ngiltere ve Hollanda gibi lkelerde kesin olasl saylar bilinmemekle beraber Uygur yaamaktadr. Gnmzdeki Dou Trkistan matematik konumu itibariyle, ba meridyene gre yaklak 73-96 dou boylamlar ile, 35-49 kuzey enlemleri arasnda yer alan ok geni topraklar ihtiva eder.

59 60

Baymirza Hayit, Trkistan Rusya ile in Arasnda, Ankara-1975, ss. 308-340. http://www.xzqh.org/quhao/65xj/ 61 Ya Xiong-du, Bat Yugur (Sar Uygur)Trkleri ve Kltrleri, Trkler, 19.Cilt, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara-2002, s. 323.

18

Dou Trkistan, kuzeybatsndan Kazakistan, kuzeyinden Altay Cumhuriyeti, kuzeydousundan Moolistan, dousundan in, gneyinden in'e bal Tibet zerk Blgesi, gneybatsndan Kemir ve Pakistan, batsndan Tacikistan ve Krgzistan ile evrilidir. Dou Trkistan'n toplam yzlm 1. 663.900 Km yi bulur. Bu yz lm ile Dou Trkistan, Trk Dnyas'nn Kazakistan'dan sonra ikinci byk lkesidir.62 incan Uygur zerk blgesindeki Uygurlar Uygur Trke'si konuurlar. Yazs Arap alfabesindedir. Uygur okullarda dersler ince ve Uygurca okutulur. Uygur zerk blgesindeki Uygur Mslmanlar Ehli Snnet'in Hanef mezhebindedirler. F. UYGURLARIN TRK DNYASINDAK YER

Trkler, eitli ktalarda tarih iersinde nemli etkinliklerde bulunmu, coraf olarak birok blgeye yaylm ve ok sayda devlet kurmutur. Gnmzde dank durumda yaamakta olan Trkler, in'den Balkanlara, hatta Avrupa'ya kadar geni bir alanda varln srdrmektedir. Balkanlar, Anadolu ve Dou Trkistan dnda Trk nfusun youn olarak yaad blge, arlk Rusyas, daha sonra Rus hkimiyetinde kurulan eski adyla SSCB ve yeni adyla Bamsz Devletler Topluluu (BDT) ve Rusya Federasyonu olmutur.63 Tarih iinde eitli dinlerle karlam olan Trkler, slm'la karlancaya kadar toplu olarak herhangi bir dine girmemitir. Onlar slm'la karlatklarnda kitleler halinde Mslman olmutur, htta Orta ada Trkistan' igal eden Mool hkmdarlar vaftiz edilmi Hristiyan olmalarna ramen, blgedeki Mslman Trklerden etkilenerek Mslman olmu ve Trkler iinde eriyerek Trklemitir. Gnmzde inan bakmndan Trklerin ounluu Mslmandr. Trk Dnyasnn dou uunda yaamakta olan Uygur Trkleri komu Trkler, zellikle Orta Asya Trk Cumhuriyetlerindeki kardeleriyle iyi ilikileri zaman
62

63

Ramazan zey, Dnya Platformunda Trk Dnyas, z Eitim Yaynlar, Konya- 1997, s.221.
Durmu Ark, Hristiyanlatrlan Trkler (uvalar), Aziz Anda Yaynlar, Ankara-2005, s.25.

19

zaman korumutur. Dinine ve kendi kltrne ok baldr. 20.yzyln ilk ksmnda Dou Trkistan Mslmanlarnn siyas hedefi, in egemenliinden kurtulmak ve yerleim merkezlerinde er'i hukuku yegane hukuk olarak yrrle koymak olmutur. Bir ok din ahsiyet (ahun) hatta sofiler ksa mrl ve eriata dayanan bamsz devletlerin kurulmasn salayan ayaklanmalara katlmlardr. Bunun yannda 20.yzyln balarnda Basmaclar ayaklanmasnn Sovyetlere yenik dmesiyle Sovyetlerin din zulmlerinden kurtulmak iin, Sovyet Fergana'dan Dou Trkistan'a geen ve genellikle Nakibend olan zbek eyhlerle Elit Sofilik, Komnizm ncesi Dou Trkistan'da eyhler tarafndan birok medrese vastasyla iyi temsil edilmitir.64 Kltrel, coraf, etnograf, dil ve yaam tarz bakmndan Uygurlar dier Trk topluluklarndan ayr ve uzak grmek mmkn deildir. nk onlarn tarihi de gemiten gnmze kadar Trk tarihi iinde yer alm, blgedeki Trklerin ortak kaderini yaatmtr. Asrlarca kendi soyundan olan karde boylarla birlikte eitli devletler kurarak her gn bir ekilde yaayan Uygurlar, in igaline uramakla esaret altna girmi, inlilerin her trl eritme ve etkileme faaliyetlerine ramen ayakta kalabilmi ve gnmze kadar mill kimliini muhafaza edebilmitir.

64

Thierrry Zarcone, XX.Yzyl Dou Trkistannda Sof Silsileleri ve Evliya Sevgisi, Trkler, 19.cilt, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara-2002, s. 282.

20

I.BLM

UYGURLARIN SLMYET'TEN NCEK DN NANILARI

Tarihi gemii ok gerilere giden Uygurlar blgede yaayan kltr ve din inanlardan etkilenmekle birlikte genel Trk tarihi erevesinde Trklerin dini inanlarna paralel bir karakter arzetmitir. Bu erevede onlarn dini inanlar zaman zaman Natrist, zaman zaman Totemist, zaman zaman Animist, zaman zaman da amanist bir grnt sergilemitir. Hatta baz dnemlerde bunlarn hepsinin birbirinin iine girmi olarak Uygurlar zerinde etkili olduu gzlenmitir. Bu nedenle tarihiler ve bu alanda aratrmalarda bulunanlar yukarda belirttiimiz hususlardan bazen birini ne karmak suretiyle Uygurlarn slm ncesi din inanlar hakknda deerlendirmelerde bulunmulardr. Uygurlarn slm ncesi din inanlar ile ilgili olarak biri birleriyle ksmen ten, ksmen de elien iki ana gr ortaya atlmtr. Bunlardan birincisi, in incan Sosyal Bilimler Akademisi Din Aratrmalar Enstits aratrmaclarndan Li Jin Xinindir. O, incandaki Din Deimeleri Tarihi isimli kitabnda, yetitii kltrel ortam ve Darvinizmin etkisiyle, Uygurlarn eski inanlar ile Geleneksel Trk dini inanlar arasnda bir iliki kurmutur. Buna gre, Uygurlarn ok tanrl bir din gelenee sahip olduunu belirtir. O Uygurlar arasndaki Yer-Su inanlarn ifade ederken ate, gne, ay, yldz, imek gibi tabiat olaylarna inanlar grldn belirtmitir. Li Jin Xin Uygurlar arasnda kurt, seir, at vb. hayvanlara tapnmalarn bulunduunu, bundan dolay da onlarn slm ncesi din inanlarnda Totemist unsurlarn grldn ileri srmtr. Li Jin Xin Uygurlarn eski din inanlarndan nce Natrizm, sonra da Totemizmin etkili olduunu, amanizmin etkisiyle ata

21

ruhlarna tapnmann nemli bir yeri tutuunu belirtmi, onlarn arasnda cinsel organlara tapnmann varln da iddia etmitir.65 Uygurlar arasnda yetien din bilginleri de evrim grnn tesirinden kurtulamam ve Uygurlarn bugn sahip olduklar Tek Tanrc grn genelde ifade edilen tek tanrcln kayna ok tanrclktr felsefesinden hareketle benimsemilerdir. Buna gre, Abdukr Muhammed Emin Uygurlarn dini tarihinde nceleri Animist unsurlara rastlandn ve tabiatln bulunduunu ileri srmtr. Uygur Halk bilimcilerinden Abdlkerim Rahman ise slm ncesinde Uygurlar arasnda yaygn olan amanist unsurlarn Animizm ve Totemizmden kaynaklandn savunmutur. Hikmet Tanyu ise, Trklerin Dini Tarihesi adl kitabnda, Uygurlarn, slmiyetin Uygurlar arasnda yaylmasndan nce ve Gk Trklerin hakimiyeti altnda olduklar zaman, Gk Tanr inanna mensup olduklarn sylemektedir.66

A. GELENEKSEL TRK DN NANILARI

a. Gk Tanr nan Trklerin slm dinini kabul etmelerinden nce Budizm, Hinduizm, Manihaizm, Mecusilik, Musevilik ve Hristiyanlk gibi dinlere de girdikleri grlmektedir. Ancak bunlar topluca deil, baz boylarn geleneksel inanlar dndaki bu dinlerden bazsn benimsemesi eklinde olmutur. Toplu haldeki benimseme sadece slm'a girite olmaktadr. Saydmz dinler dnda Trkler arasnda en yaygn ve etkili olan din inan, halkn tarih ncesi devirlerden beri inand, geleneksel halk dini diyebileceimiz eski Trk din inanlardr. Trkler, ok erken alardan beri "Gk Tanr Dini"ne ve "Tek Tanr", "Bir Tengri"ye inana ynelmitir. Bu inanlar, Trk toplumlarnda, otoritenin salanmasnda ve disiplinin domasnda nemli rol oynamtr. M..2. yzylda, Hunlar ve dier Trk

65

Li Jin-xin, (incandaki Din Deimeleri Tarihi), incan Halk Neriyat, Urumi2005, s.4. 66 Hikmet Tanyu, Trklerin Dini Tarihesi, Burak Yaynevi, 2.Bask, stanbul-1998, s. 73.

22

kavimlerinde, geleneksel olarak yaygn bir Gk Tanr inancnn varl grlmtr.67 in, Bizans, Arap, Ermeni ve Sryan kaynaklar, Trk boylarnn hepsinde Tek Tanr, Gk Tanr nanc bulunduunu haber vermektedir. Hunlar, Gktrkler, Uygurlar gibi Trk Devletlerinde, Trk boylarnn hemen hepsinde dinin merkezinde Gk Tanr (Yce Tanr, Tek Tanr) inanc bulunmaktadr. Gk Tanr inancnn esaslarn, Orhun Kitbeleri'nde tespit etmek mmkndr. Orhun Kitbeleri'nde, ok yerde zikredilen "Tengri", bazen "Trk Tengrisi" eklini almakta ve bir "Mill Tanr" nitelii tamaktadr.68 Ouz Kaan Destannn Uygurca nshasnda da "Kk Tengri" kelimesi gemektedir. Ouz Kaan topraklarn ocuklar arasnda paylatrrken, yapt seferleri Tanrsna eda edilmi bir bor olarak gstermektedir. Ayrca destanda "Gk Tanr dmde verdiini hakikate karsn", "Tanr btn dnyay senin uruna balasn", "Ben gk Tanr'ya borcumu dedim"69 ifadeleri yer almaktadr. Orhun Abideleri'nde Tanr'nn btn yce sfatlar saylr. Bu yaztlardaki ifadelerde Trklerin inand Tanr tektir, "Gkte"dir, ezel ve ebeddir, ei ve benzeri olmayandr, hayat verendir, yaratandr, ldrendir, iradesine gre hkmedendir, yardm edendir, cezalandrandr, kulun duasn kabul edendir, esirgeyen ve balayandr, her eyi en iyi bilendir, insanlara bilgi veren ve yol gsterendir.70 Trklein bu tek Tanr anlay, inlileri de etkilemitir. inlilerin tek Tanr'y ifade etmek iin kullandklar "Tien" kelimesini Trklerden aldklar belirtilmitir.71 Uygur alim Abdkr Muhammed Emin Uygurlarn eski dinlerini incelerken: "Gk Tanrnn, Hun, Trk ve Uygur kaanlklar dneminde Ba Tanr olarak grldn, hatta amani unsurlar arasnda bile gk yznn tanrlar mekan olduunu, gkteki tanrlarn Babuunun Gk Tanr olduunu ifade etmitir. O,

67

Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, 4.Bask, Faklte Kitabevi, Isparta2002, s. 109. 68 Abdurrahman Kk, Gnay Tmer, Dinler Tarihi, s. 83. 69 Fatma Ahsen Turan, Eski Trklerde Tek Tanr nanc, Trkler, 1.Cilt, s. 321.) 70 Abdurrahman Kk, Gnay Tmer, Dinler Tarihi, s. 84. 71 Abdurrahman Kk, Gnay Tmer, a.g.e., s. 84.

23

nemli bir ie karar vermeden nce, Gk Tanr'dan izin almann Trkler arasnda bulunan eski adetlerden biri olduunu vurgulamtr.72 Nitekim, Trkler arasndaki Tek Tanr, Gk Tanr inancnn varl yabanc bilim adamlar tarafndan da tespit edilmitir. 7.yy. Bizans tarihisi Th. Simocattes, Gktrklerin kutsal saydklar atee, suya, topraa tzim ettiklerini, fakat yalnz, yerin, gn yaratcs bildikleri Tanr'ya taptklarn belirtmitir.73 inli tarihi Li Jin Xin eski Trklerin inandklar Gk Tanr'nn tm evrenin sahibi olduunu yazmtr.74 Trkler arasndaki Gk Tanr inancn Kafesolu yle aklamaktadr: "Gkyzndeki tabi varlklarn byk rol oynad eski 'halk dinleri'nde, zellikle dikkati eken nokta, btn eski kavimlerin gnei, ay ve yldzlar 'tanrlar' olarak tanmlamalar, fakat bizzat 'gk' ile ilgilenmemeleridir. Halbuki, bozkr Trk dininde, gkyz belirtileri (gne, ay, yldzlar) deil, yekpare gk'n sembolletirdii tek 'Tanr' inanc temel tekil etmektedir. Bu suretledir ki, 'Gk Tanr' dini Trklere mahsus bir inan sistemi olarak ortaya kmaktadr.75 b. Yer-Su nan Eski Trkler Gk Tanr'ya inancnn yannda tabiat da kutsal kabul eder ve bu tabiat inann "yer-su" (yer-sub) terimiyle ifade etmektedir. 76 Ayn ekilde in kaynaklar Hunlar'n Gk Tanr'ya, Yer-Su ruhlarna ve atalarna kurban sunduklarn haber vermektedir.77 Eski Trklerde yer ve sular, "duk", yani Tanr tarafndan gnderilen kutsal hediyeler saylmtr. Orhun Abideleri'nde Tek Tanr inancna paralel olarak Yer-Su ruhlarnn mukaddes olduunu belirten ifadeler yer almtr. Bu ifadelerden biri yledir: Yukarda Trk Tengrisi,
72

Abdkr Muhammed Emin, Uygur Kabilelerindeki En Eski Tabiat lahiyat Grleri Hakknda, incan niversitesi lm Aratrmalar Dergisi (Felsefe ve Sosyal Bilgilere zel ), 1.Say, Urum-1990, s. 62 73 Yldz Kocasava (stanbul niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits / Trkiye), Gk Tanr nanc, Trkler, 3.Cilt, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara-2002, s. 326. 74 Li Jin-xin, s. 6. (Ayrca bkz. Dilmurat mer, Altay Dilli Milletlerdeki aman Dini zerine Aratrma, incan Halk Neriyat, Urum-1995, s.51.) 75 Yldz Kocasava, Gk Tanr nanc, Trkler, 3.Cilt, s. 329. 76 Durmu Ark, Azerbaycan Trklerinin Dini Tarihi ve Halk nanlar, ztepe Matbaaclk San.Tic. Ltd. ti., Ankara-2005, s. 65. 77 Durmu Ark, Azerbaycan Trklerinin Dini Tarihi ve Halk nanlar , s. 65.

24

Trklerin mukaddes yeri, suyu.78 Gktrkler, "mukaddes yer-su" terimiyle hem koruyucu ruhlar hem de vatan topraklarn kastetmitir. Geleneksel Trk Dini nanlarn muhafaza eden Trk boylarndaki da, su (rmak, gl, pnar), aa, kaya inanlar, Trk yaztlarnda YerSu ad altnda toplanmtr. Trkler arasnda Yer-Su inancnn yaygn olmas, insann topraktan yaratlmas ve tekrar toprak olaca inancyla da alakalandrlmaktadr. Dnya genelinde yaygn olan bu fikir, inli bilim adamlar tarafndan Yer-Su inancyla btnletirilmitir. in'in ok eski dnemine ait rf ve Adetler Tarihi adl tarih kaynakta kadn ilah Noyvan'n sar topraktan insan yapt konusunda ilgin rivayetler yer almtr.79 Gnmzde Uygurlar arasnda bu Yer-Su inancnn izlerine rastlanmaktadr. Bunun en bariz zellikleri insanlarn toprak ile olan ilikilerinde karmza kmaktadr. Nitekim, Uygurlar geleneksel inanlaryla slm birletirmekte ve yle bir manzara ortaya kmaktadr: Onlar len insan mezara koyduktan sonra, cenaze namazna katlanlar ellerine birer avu toprak alp (alnan topraa Uygurlarda "hlas Topisi" denmektedir.), dua okuduktan sonra, avulardaki topra birletirip cesedin zerine serpmektedir.80 Yer inanc da, su, orman gibi tabiat varlklarnn kutsallatrlmas inancna temel tekil etmektedir.81 c. Da nan Trk din tarihinde Yer-Sularn en nemli temsilcileri dalardr. Gerekte Trklerde "da klt", Gk Tanr inancyla ilgilidir. Orta Asya'da dalarn adlar mbarek, mukaddes, byk ata, byk hakan gibi anlamlar ieren Han Tanr, Buztaata, Iduk, Art, Kuttagibi isimlerle anlmtr. inlilerin Tien-an dedikleri Tanr Da, Hunlarn en nemli kutsal yerlerinden biri olmutur. Harun Gngrn Cveyn'den naklettiine gre, Uygurlar arasnda saadet ve bolluk saladna inanlan Kutta diye bir dan bulunduundan sz edilmektedir. 82
78 79

Durmu Ark, Azerbaycan Trklerinin Dini Tarihi ve Halk nanlar , s. 66. Abdulkerim Rahman, Uygur Folkloru, ev. Soner Yaln, Erkin Emet, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara-1996, s. 135. 80 Abdulkerim Rahman, Uygur Folkloru, s. 136. 81 Abdulkerim Rahman, Uygur Folkloru, s. 136. 82 Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, Trkler, 1.Cilt, s. 263.

25

Eski Trkler tken, Tanr, Ulu Dalar'n (Yedi Su vilayetinde) tanr dergah diye kabul etmilerdir. Bu kutsal dalara olan inantan dolay Hun, Gktrk, Uygur hakanlar tken Da'n bakent yapmtr. Devlet erkanlar toplantlarn ve devlet kurultaylarn o dada yapmtr.83 Uygur blgesindeki dalara Tanr Da denmesi, onun masmavi buzlarla kapl tepelerinin "Han Tanr", "Muzta Ata" isimleriyle anlmas yine dalarn kutsallatrlmasyla ilgili bir inantr. Eski Hun komalarnda da da ile ilgili bir ok rnekler mevcuttur. Ayrilip kalanda Tilen84 tagidin, Avumas bop kaldi arva-malimiz. Ayrilip kalanda Ali85 tagidin, Munglinip sargaydi kz ayalimiz. Tilen dandan ayrldmzdan beri, Srlerimiz oalmyor. Ali dandan uzaklatmzda, Kadn ve kzlarmz gam ve skntya dald.86 Bu komalardan da anlald gibi Uygurlarn atalar baz dalar kutsal ve snlacak yurt olarak grmlerdir. Dala ilgili inanlar, daa gsterilen sayg, dalarn Trk hayatnda oynad nemli rolnden kaynaklanmtr. Trk topluluklar arasnda da, her zaman insanlarn sna olarak kabul edilmi, iinde insanlar barndrdna inanlmtr.87 d. Aa ve Orman nan Geleneksel Trk dini ierisinde, tabiat kuvvetlerine inan erevesinde da inannn yan sra "orman ve aa inan" da nemli bir yer tutmutur. Bunda tgen dann ormanlarla kapl olmasnn ve buralarn Gktrkler ve Uygurlarca kutsal saylmasnn tesiri byk olmutur. Gerekte orman inannn, ormanda yaayan ve yiyecek derleyip avclk yaparak geinen ilkel topluluklara mahsus olduu; Trklerin de gebe oban hayatna oradan getikleri ne srlmtr. Trkler
83 84

Abdukerim Rahman, Uygur Folkloru, s. 136. Tilen: Bugnk in'in Kansu eyaletindeki i Lian an da 85 Ali Tai: Bugnk Yan Ci an Da (Uygur blgesinde). 86 Abdukerim Rahman, Uygur Folkloru, s. 137. 87 Durmu Ark, Azerbaycan Trklerinin Dini Tarihi ve Halk nanlar, s. 71.

26

arasnda bozkr kltrnn hakim olduunu kabul eden baz bilim adamlar bu gre kar kmtr.88 Gnmzde Uygurlar arasnda baz aalara zel nem vererek kutsal sayma inanc hala devam etmektedir. 89 Uygurlarn inancnda, elma kt ruhlu olmayan sihirli aa saylr. Onun iin cinlerin ruhuna desin diye elma aac ve elma kurusunu kullanarak tts yaparlar. Bunun iin Perihunluk 90 geleneinde tu 91 balandnda onun dalna bir elma aac aslr. Bahinin (din hekim) elinde de elma sopas olur. e. Su (Pnar, Irmak, Gl) ve Ate nan Trklerin tabiat inannda su nemli yer tutmutur. Orhun Yaztlar'nda su, yer ile birlikte kutsal saylmtr.92 Eski Uygurlarn tarih destan "Ouzname"de Ouz Kaan'n su tanrsnn kzyla evlenip, doan oluna da Deniz adn verdii sylenmektedir. Uygur halk hikayelerinden "Yeril ta"ta dlanan yetim kzn kardei sihirli su itii iin geyie dnt, yetim kzn, su tanrsnn yardmyla dmanlarn elinden kurtulduu yazlmaktadr. Sihirli su ien kimsenin geyik veya kurda dnecei gibi inanlar halkn "Kutsal Su" inancyla yakndan ilgilidir.93 Halk arasnda suyla ilgili inanlardan biri de, bir kii ryasnda suda yzerse btn gnahlar affedilir eklindedir. Su inancndan dolay, Uygur Trkleri tarihinde ismi geen hakan ve kahramanlarn ounun isimlerinin bana su, bulak (pnar), kl (gl) gibi suyu artran kelimeler eklenmitir. Mesela: Kl Erkin, Uygur Kutluk Bilge Kl Kaan, Kl Bilge Kaan, Kl Tekin, Bilge Kdrhan, Kl Tarkan gibi kii isimleri, Yetim Bulak (pnar), Oyma Bulak, or Bulak, Yan Bulak, Mercan Bulak, Noruz Bulak, Kizilsu, Aksu, Toksu, Yedisu, Onsu, Yaman Su gibi yer adlar yukarda bahsettiimiz suyla ilgili inanlardan birer yansmadr.94

88 89

Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s. 263. Abdukerim Rahman, Uygur Folkloru, s. 142. 90 Hasta tedavi eden kii (Kam) 91 Sopann ucuna kuma balanarak yaplan bayrak. Bunlar genelde mezarlara dikilmektedir. 92 Durmu Ark, Azerbaycan Trklerinin Dini Tarihi ve Halk nanlar , s. 72 93 Bkz. Durmu Ark, Azerbaycan Trklerinin Dini Tarihi ve Halk nanlar., s. 137. 94 Bkz. Durmu Ark, Azerbaycan Trklerinin Dini Tarihi ve Halk nanlar, s. 138.

27

Trkler arasnda ilk dnemlerden itibaren, ate ile ilgili inan ve uygulamalar grlmtr. Onlar atein kutsal olduuna ve temizleyici zellii bulunduuna inanmlardr. Bu nedenle Trkler ate ile hastalar tedavi etmeye alm, lleri ve yaadklar evleri onunla ttslemilerdir. Bunlara ilave olarak ate ayn zamanda bir kehanet arac olarak da kullanlmtr.95 f. Atalara Sayg nan lm atalara tzim ve onlar iin kurbanlar sunma inan ve deti, Geleneksel Trk dini tarihinin en nemli unsurlarndan birini oluturmaktadr. Atalar kltnde len her atann ruhu ve dolaysyla da mezar klt konusu olmamakta, yalnzca saygdeer olanlar buna erimektedir. Atalar klt ile ilgili olarak, Trklerde atalarn tasvirlerinin yaplp saklandna dair kaytlar bulunmaktadr.96 Orta Asya Trkleri arasnda grlen ve bazlar keeden, paavradan, kayn aac kabuundan, bazlar da hayvan derilerinden yaplan sembollere Altayllarda "tz", Yakutlarda "tangara" denilmektedir. Bunlar duvarlara aslr veya torbalarda saklanmakta, nemli bir yolculua veya ava klrken zerlerine sa salp, azlarna ya srlmektedir. Moollarn "ongon" adn verdikleri ts veya tz kelimesi, anlam itibariyle "asl, mene, kk" demek olup, Uygur ve Hakaniye lehelerinde de bu kelime ayn anlam ifade etmektedir. Bu sembollere ts veya tz denmesi ise, onlarn atalarnn ruhunun hatras olarak yapldn gstermektedir.97 in kaynaklar, Gktrklerdeki benzeri uygulamalar "tanrlarn tasvirleri" eklinde bildirdikleri gibi, bir ksm aratrmaclar da tzlerin put-fetiler olduklarn ifade etmilerse de, XIII.Yzylda Budist Uygurlarn tapnanda rastlanan tzler hakknda rahip Rubruk'un verdii bilgi, yabanclarn deerlendirmelerinin aksine, Uygurlarn onlar tanrlarn tasvirleri olarak deil, fakat len yaknlarn temsilen ve onlarn ansna yaptklarn ve tapnaklarda sakladklarn gstermektedirler. Ebu'l Gaz Bahadr Han'n, tzlerle ilgili olarak, "bir kimsenin yakn ldnde onun suretini (kugurcak) yapar ve evinde saklard" eklindeki ifadesi de tzlerin len yaknlar veya atalar temsil ettiini gstermektedir.98

95 96

Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s. 263. Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s. 264. 97 Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s. 264. 98 Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce,s. 264.

28

Eski Trklerde mezarlara dikilen balballar atalara saygy esas alan bir inantan kaynaklanmaktadr.99 incan niversitesi Filoloji Enstits retim yesi, Halk bilimcisi Rahile Davut, yapt bir aratrmada "Mezara tapma, Uygurlarn olduka nemli bir blmnde yaygn olan bir inan faaliyetidir"100 diye yazmakta ve bunun kaynann Uygurlardaki aman dini inanc ile ilgili olduunu vurgulamaktadr. Uygurlar arasndaki bu uygulamalar aman unsurlardan ziyade Geleneksel Trk Dini inanlar arasndaki Atalar Klt (yada atalara sayg) erevesinde deerlendirmek daha yerinde olacaktr. g. Totem nan Din bir inantr, fakat her inan din deildir. kisinin arasndaki fark kutsallk kavramnda belirir. Din inanlarda varlklar hakknda kutsal olan ve olmayan (mesel slmda haram, hell) diye ayrm yaplmtr. Kutsal olanlara dokunmak, kar gelmek yasaklanmtr. Tzim etmek, saygl davranmak suretiyle onlar memnun etmee almak lzmdr.101 "Onun akrabas" anlamnda gelen "totem" kelimesi, Kuzey Amerika'da yaayan bir Kzlderili kabilesi dilinden alnm olup, 1791 ylnda ilk defa ngiltereli seyahati John Long'un Kzlderililer Yurduna Seyahat adl kitabnda ortaya atlmtr. 102 in'de totem kelimesi 1903 senesinden sonra ngilizceden ince'ye tercme edilen eserlerde grlmeye balamtr.103 Halk bilimcisi Abdukerim Rahman: Tarihi kaynaklar ve arkeolojik kazlardan elde edilen malzemelere bakldnda, Uygurlarda Totem inancnn olduka fazla olduu grlmektedir. Vei-Name Hunlar Tezkeresinde Bir Hunlu kzla kurdun elemesinden Tanrkut domutur denmektedir. Cuname Trkler Tezkeresinde Trklerin bayranda altn renkli kurtba vardr. Bu bayrak, Uygurlarn kurt'tan doduunu sembolize etmektedir. Dolaysyla, bu asln
99

Fatma Ahsen Turan, Eski Trklerde Tek Tanr nanc, Trkler, Cilt:1, s. 324. Rahile Davut, Uygurlarn Mezar Kltr zerine Bir Aratrma, Milli Folklor Dergisi, 15, Say: 60, 2003.yl, ss.206-210. 101 brahim Kafesolu, Eski Trk Dini, s. 290. 102 Eset Sleyman, Uygur Totem Medeniyeti, incan Halk Neriyat, Urumi-2002, s. 4. (Bu konuda talyan bilgin Giambattista Vico 1725 ylnda yaynlad Yeni Fen adl eserinde Jean de Laet (1593-1649)'in: "Amerikal Kzlderililer totemi belli bir soyun sembol olarak gryorlard" dediini naklediyor. Bylece, totem kelimesinin ortaya atld tarih 140 sene ne srlm oluyor. Bkz. Uygur Totem Medeniyeti, ss. 4-5.) 103 Eset Sleyman, Uygur Totem Medeniyeti, s. 6.
100

29

unutmama anlamndadr eklinde yorumlanmaktadr. Yeni Tangname: Trkler Tezkeresinde: Sarayn kaps nndeki aaca altn renkli kurt bann resmi izilmi bayrak aslm, onlar douya bakarak otururlar, Hakan tahta oturaca vakit nce kurt bal bayra selamlar, daha sonra oturur ifadesi yer almaktadr diye yazmaktadr.104 Sovyet arkeologlar Moolistan'daki Budist harabelerinde yaptklar kazda bir kemer bulmulardr. Bu kemer zerinde bal bir dii kurdun drt Trk ocuunu emzirmesi resmedilmitir. 1957 ylnda ise Mool arkeolog Doromcagulu, Miladi 570 ylnda Trk Hakan Moyonur'un yaptrd bir abideyi bulmutur. Ayn ekilde burada dii bir bozkurdu emen bir ocuun resmine rastlanlmtr.105 ince yazl kaynaklarda Uygurlarn atalarna ait rivayetlerde kurdun insan dnya'ya getirdii, "Asena" adl dii kurdun adn Uygur boylarndan birinin kendine soyad yapt sylenmitir. 106 Ouz Han destannda: mavi tyl, mavi yeleli bir erkek kurdun orduya yol gsterdii, ayn zamanda Ouz Hakan'n "Kurt bizim sembolmz olsun" szleri yer almtr.107 Her ne kadar baz kazlarda kurt resimlerine rastlansa veya Eski Trklerle kurt arasnda ok yakn bir ilgi bilim adamlarnca kurulsa bile, eski Trklerde kurt sayg duyulan bir mahluk olmasna ramen, ona tapnlmamtr. Kurdun totemizmle ilgisi olsayd, onunla ilgili Trkler arasnda bir avlama yasann olmas gerekirdi. Bu nedenle herhangi bir toplulukta baz hayvanlara sayg duyulmas, o topluluun totemci olduuna delil saylmamaktadr.108 Zamanla toplumun gelimesiyle insanlarn hayvanlara olan inanlar deiime uramtr. Kurda olan inanta da baz deiimler olmasna ramen, kurtla ilgili bir ok inan Uygurlarn arasnda korunarak gnmze kadar gelmitir. Mesela: Uygurlar "Olan m dourdu kz m?" sorusunun yerine "Brim, tlkimu?" (kurt m, tilki mi?) diye sorarlar. Erkekler kurt kemiinden muska yapp asarlar. Kadnlar

104 105

Abdukerim Rahman, Uygur Folkloru, ss. 138-139. Abdukerim Rahman, Uygur Folkloru, s. 139. 106 Li Jin-xin, s. 18. 107 Abdukerin Rahman, Uygur Folkloru, s. 139. 108 brahim Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 17.

30

doum yaptktan sonra, ocuu kurdun derisinin zerine yatrr. Bu adetler eski kurt inannn halk hayatndaki bugnk izleridir.109 At: Eski Uygurlarn yaamnda ok nemli bir yere sahiptir. nk avclk, hayvanclk hep ata dayanarak yaplrd. Eskiden savalarn kazanlp kazanlmayaca ata bal idi. Bu yzden Uygurlarn baz boylar ata kutsal bir deer vermilerdir. Baykal Gl evresindeki kayaya pek ok atn resmi oyulmutur. Bunlarn iinde bir atn, hepsinin nnde gitmekte olduu gze arpar. Bilim adamlar bu tan alt bin yl nceki bir Balbal olduunu tahmin etmektedir. Tarih kaynaklarda savata (Cengizhan'n savalarnda) ak bir at, sava tanrsn temsilen ordunun nnde yrtlrd ve ona kimse binmezdi. Sadece sava bayra olarak atn eerine kk bayrak dikilirdi. nanlarna gre bu at, sava ilahnn binecei attr. Bu yzden bu ak ata ok zenle baklrd.110 Kltekin nce dokuz kez eitli renkteki atlara binip savaa girer fakat yenilir. En son ak ata biner ve sava kazanr.111 Eskiden Sakalar byk trenlerde kurban olarak at keserlermi. nk, onlar at en hzl kuan ve "gnele yarablen" olarak kabul etmilerdir. Yaplan arkeolojik kazlarda padiahlar, kahramanlar, nl ahslar ld zaman hayattayken bindii atlarn beraberlerinde gmld konusunda nemli deliller mevcuttur.112 Sr, Uygurlarda kutsal bir hayvandr. Ouz Kaan Destan'nn ikinci satrnda bir srn resmi vardr. Bunun dnda yine boa, at gibi hayvanlarn resmi vardr. Eski Uygur boylar arasnda bazlar yine aslan, deve ve ejderha gibi hayvanlara sayg duymulardr.113 Eski Uygurlarda baz hayvanlara sayg duymann dnda kulara kar inan da olduka yaygnd. Baz tarih kaynaklarda, beyaz kuu, ungkar (ahin), krlang gibi kularn Uygurlarn dncesinde sihirli ku olduu ifade edilmitir. Yusuf Has Hacib"Kutatgu Bilig" adl eserinde beyaz kuuyu zellikle tasvir etmitir. Nasirdin Rabguzi "Kssesul Enbiya" adl eserinde krlangcn "insanlar tehlikeden kurtaran
109 110

Abdukerim Rahman, Uygur Folkloru, s. 139. Abdukerim Rahman, Uygur Folkloru, s. 140. 111 Zhong Yu-bi, injiang'daki Azsanlk Mlletlernng Rivayetliri Hekkide zdn (incandaki Aznlklarn Rivayetleri Konusunda nceleme), SME, 1985, Say 2. s.35 112 Abdukerim Rahman, Uygur Folkloru, s. 140. 113 Abdukerim Rahman, Uygur Folkloru, ss. 140-141.

31

hayat elisi" olduundan bahsetmitir. Dedii gibi Uygurlarda "bir kii krlang ldrrse, elleri titrek hastalna yakalanr" diye bir inan mevcuttur. Bu yzden halk evinin d yznn en iyi kesine krlanglar iin yuvalar hazrlarlar. Uygurlar "krlangcn yuva kurduu eve mutluluk gelir" diye krlangca ve yuvasna zel bir nem verirler. h. Kam (aman) nan "aman" kelimesi Tunguz kkenli olup, Trkler arasnda yaygn kullanlan ekli "kam"dr. aman kelimesinden amanizm tretilmitir. Ancak Uygurlarda "Bah" "ferighun" kelimesi 114 aman yerine kullanlmaktadr. Uygurlarda "kam" daha ok byc eklinde karmza kmaktadr. XI. Yzylda Kagarl Mahmud'un Divan'nda "kam" kelimesi "kahin" eklinde tanmlanmaktadr. Ayn yzylda Yusuf Has Hacip'in Kutadgu Biligi'nde onlar "otaclar" (tabipler) ile e deer grlmektedir.115 Geleneksel Trk din inannda, aman, kam, fahinun (ferighun), bah gibi isimlerin farkl blgelerde farkl zamanlarda ifade edilen ve ayn anlam ieren kelimeler olduu anlalmaktadr.116 Verilen bilgilere gre, her amann kendine gre bir davulu, dmbellii, tefi olup, o bunlar ald zaman insanlar etrafnda oynamaktadr. Bu merasimin asl amac, kt ruhlar defetmek, neyi kurban edeceini bilmek, hastal tedavi etmek, lm ve baka belalardan insanlar korumak ve gelecekle ilgili haber vermektir. amanizm'e gre, hastaln asl sebebi kt ruhlardr. amanlar rya tabir ederek, fal 117 ve yldzlara bakarak gelecek hakknda bilgi verirler.
118

Kamlarn en bata

gelen fonksiyonu hastalklar iyiletirmede kendini gstermektedir.119

114

Gnmzde Uygurcada kullanlmakta olan "ferighun" kelimesinin fahnun"dan geldii muhtemeldir. Arap kaynaklar Krgz Kamlarndan yani bahlardan sz ederken, bunlara Sogdca bir kelime olan ve "Allah'n Peygamberi" anlamna gelen "fahinun" dendiini nakletmektedir.(bkz. Mustafa Erdem, Krgz Trkleri, s. 110) Uygur Halk Bilimcisi Abdukerim Rahman: " 'Perihun' kelimesi Uygur efsanelerinde sanatn piri kabul edilen 'pircanci' kelimesinden ortaya kmtr."demektedir. (bkz. Abdukerim Rahman: Uygur Folkloru, s. 147) 115 Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s. 266. 116 Mustafa Erdem, Krgz Trkleri, ASAM Yaynlar, Ankara-2000, s. 111. 117 Falclk (Remballik) da olduka eski bir uygulamadr. Eski alarda olduka yaygnd. Hatta padiah saraylarnda da zel falclk birimleri kurulmutur. Falclar hakan ve padiahlara danmanlk yaparak yksek rtbelere sahip olmulardr. Falcln tr ve ekilleri olduka eitlidir. Rya yorumu, tasvir, gk cisimlerine bakarak fal amak gibi yorumlarn hepsi bu kategoriye girmektedir. Uygur halk destanlar ve hikayelerinde her zaman aksakallarndan klar saan ve bazen gze gzkmeyen bir Hzr tiplemesine rastlarz. Bu Hzr, kahramanlarn zor durumda kaldklar zaman birden bire ortaya karak kahramana yol gstermekte, kahramann gelecei ile ilgili bilgiler vermektedir. Bu tipleme Uygurca'da "Kurandaz" adyla

32

Bunlarn dnda, "ot kr", "muska yapmak", "kan klmak" (hayvan kesmek), "kt ruhlar toplamak", "kastlama sihiri" gibi pek ok cinkelik (sihirbazlk) adetleri vardr. Bunlarn tamam zel duaclar (dahan, bahi) tarafndan yaplr. Bu adetlerin hepsi Eski aman inancndaki ruhlarn dncesinden ortaya kmtr. Uygur halk hikayelerinde ska rastladmz cad, yedi bal tlsm, alnnda sadece bir tane gz olan tlsmlar, "kykaf", ve cennet bahelerini mekan tutmu perilerin hepsi birer sihir tiplemeleridir. Bu sihir tiplemeleri kadn kyafetindedir. Bunlar bazen iyi, bazen kt tiplerle tariflenir.120 Uygurlarda "perihun", "dahan" veya "bahi" diye adlandrlan kamlar, dnemin yalnz nl mzikileri deil ayn zamanda insanlar kt ruhlardan koruyan, "kt ruhlarn arpmasyla" ortaya kan hastalklar efsun okuma yoluyla "iyiletiren sihirli tabiplerdir." Kamlar lmlerinden sonra ailenin ve kabilenin koruyucular saylmlardr. Ancak onlar, toplumsal hayatn ve hatta toplumun din yaaynn tamamna hibir ekilde hkim olamamlardr. Zira, Orta Asya'da kamlarn dnda byc, khin ve halk hekimi gibi tiplerin varl da bilinmektedir. Onlar birok durumlarda kamlarla birbirlerine kartrlmlardr. Uygurlarda, Bulgarlarda, Moollarda, skitlerde, Hunlarda kamlarn dnda bycler, khinler ve hekimler olmutur. zellikle Uygurlar ve Moollarda sihrin ve kehnetin olduka gelimi ve yaygn olduu grlmektedir.121 zellikle Uygurlarda aman uygulamalarn ok gelitii, hatta Moollara da onlardan getii, Cveyni ve Bar Hebraus tarafndan ne srlmtr. Ancak bu iddia
anla gelmitir. Bu, falcln halk edebiyatndaki yansmasdr. Eskiden beri falcln kendine zg kitaplar vardr. Miladi IX.yzyla ait Uygur Runik yazsndaki (Orhun yazs) "rik Ptk" adl fal kitab bu tip kitaplarn nemlilerinden saylmaktadr. "rik Ptk" Uygurlarn atalarnn sosyal yaantsn, dnya grn, rf ve adetlerini aratrmada olduka nemli bir kitaptr. "rik Ptk"te bahsedilen iyilik ve ktlkle ilgili bilgilerin ou gnmze kadar Uygur halk arasnda aynen korunmutur. rnein, Bir insan ryasnda padiah grrse mutlu olur. Siyah ku grrse ans alr. Zayf veya hasta ata binerse ktlkle karlar. Ryasnda iman ata binerse ileri kolay olur. iman deveye binerse dilekleri yerine gelir. Koyun srs grrse zengin olur. Gkte utuunu grrse kazanl olur. Ryasnda yamur yaarsa mutlu olur. Boa grrse beladan kurtulur vs. gibi inanlar gnmzde de halk arasnda devam etmektedir. "rik Ptk" genelde falcln rya tabirleri ksmn iermektedir. (bkz. Abdukerim Rahman, Uygur Folkloru, ss. 148-149.) 118 Mustafa Erdem, Krgz Trkleri, s. 110. 119 Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s. 267. 120 Abdukerim Rahman, Uygur Folkloru, s. 147. 121 Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s. 266.

33

pek tutarl grnmemekte ve anlalan Moollarda olay olduka kkl bir varla sahip bulunmaktadr. zellikle Moollar dnemi Geleneksel Trk din tarihi bakmndan bu konuda olduka etkili olmu, amanizm'in sistemlemesi de asl bu dnemde gereklemitir.122 Esasen amanln en dikkate deer bir zellii de girdii blgelerdeki halkn maneviyatna, ruh dnyasna brnme kabiliyetidir. amanlk "extase", ruhun seyahati ve tanrlarla balant kurmas konusunda, eski Trk topluluunun tabiatta var kabul ettii esrarl kuvvetleri iyiden iyiye istismar etmitir. Bu, zellikle, atalar kltnn, kartal inancnn, demirciliin ve at kurbannn aman vasf kazanmasnda grnr. Bylece amanlk eski Trk inan sistemini yava yava ileyerek, btn maneviyat alemini belirli bir kadro iine almaa muvaffak olarak kendini adeta bir "din" salamlna ulatrmtr.123 Gnmzde in'de yazlan baz kaynaklarda, materyalist grn de tesiriyle, Uygurlarn slm ncesi din inanlarndan amanizm olarak sz edilmektedir. 124 Nitekim, farkl dillerde yazlan baka eserlerde de, Trklerin slmdan nceki din inanlarndan sz edilirken amanizmden bahsedilmektedir. Buna karlk Trkler hakknda almalaryla tannan brahim Kafesolu, amanizm'i, temel prensibi ruhlara, cinlere, perilere emir ve kumanda etmek, gelecekten haber verme eklinde gerekleen sihre benzetmekte ve bunun bir din olmadn ileri srmektedir. 125 Trkler hakknda aratrmalarda bulunan eitli bilim adamlar, grnmeyen ruhlar lemiyle irtibat kurma ve sosyal faaliyetleri ynetmede ruhlarn desteini almada etkili olan vecdi ve tedav ile ilgili metotlar btn olan amanizmin126, Orta ve Kuzey Asya'nn din hayatnda yer almakta olduu ve mnhasran Trklere mahsus bir din inan olmadnda birlemilerdir.127
122 123

Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s. 266. brahim Kafesolu, Eski Trk Dini, Trkler, Cilt:1, ss. 295-296. (amanlk telakkilerinden ou Mslman-Trk topluluklar arasnda zamanmza kadar yaamaya devam etmitir.) 124 Li Jin-xin, , s. 37. 125 Ahmet Doan, slmiyet'ten nceki Trk nancna Dair, Trkler, Cilt:1, s. 305. (Ayrca bkz. Kafesolu, brahim: Eski Trk Dini, Ankara-1980, ss. 33-34.) 126 Fatma Ahsen Turan, Eski Trklerde Tek Tanr nanc, s. 320. 127 Hikmet Tanyu, Trklerde Tek Tanr nanc, stanbul-1996; brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul -1998; nver Gnay, Harun Gngr, Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi, Ankara-1997; Gnay Tmer, Abdurahman Kk, Dinler Tarihi, 3.bask, Ankara-1997 ( bu kitap 51.sayfada yle yazlmtr: "Yanl olarak Trklerin eski din inanlarna amanizm denilmitir. Trklerin amanizm diye bir dinleri olmamtr. Trklerde "aman" kelimesi de yoktur,(Kam) vardr. amanizm ne kendine zg bir din, ne de bynn bir eklidir. Her iki

34

i. lmle lgili nan ve Trenler (Cenaze Trenleri) Trkler, genellikle can ve ruhu ifade etmek iin, "tn" kelimesini kullanmtr. Gnmzde Uygur dilinde "tn var" demek, can ekien birinin henz lmedii anlamndadr. Tn, bedeni terk ettiinde, lm gereklemitir.128 lm, Gktrklerde "ua barmak" yani "uarak gitmek" sz ile ifade edilmitir. Onlar ruhun uup Tanr katna gittiine inanmlardr.129 Eski Trk yaztlarnda Kltekin ve Bilge Kaan iin "ld" yerine "kergek boldu" ifadesi kullanlmtr.130 Bu deyimler Trkler arasnda lm ifade etmek iin kullanlan gzel szler saylmtr. Defin treni insan hayatnn bu dnyadaki sona ermesini ifade eden bir tren saylr. Bildiimiz gibi, Uygurlar tarihte birka dine girmilerdir. Bu dinler farkl tarihi dnemlerde Uygurlarn manevi hayatn ve kltrn nemli derecede etkilemitir. Dolaysyla defin treninde de eitlilii ortaya karmtr. in kaynaklarnda Gktrklerin defin treni hakknda geni bilgi bulunmaktadr. Tan Slalesi tarihi VI. Yzyl olaylarndan sz ederken, Gktrklerdeki defin trenini yle anlatmaktadr: ly adra koyarlar. Oullar, ocuklar, erkek-kadn dier akrabalar, at ve koyunlar keser, adrn nne sererler. l bulunan adrn etrafnda at zerinde yedi defa dolarlar. Kapnn nnde yzlerini kesip alarlar. Yzlerinde kan ve ya kark olarak akar. Bu treni yedi defa tekrar ederler. Sonra muayyen bir gnde lnn bindii at, kulland btn eyay, l ile beraber atee yakarlar; yln belli gnlerinde mezara gmerler. lkbaharda lenleri, sonbaharda, otlarn ve yapraklarn sarard zaman gmerler. Kn veya gzn lenleri, ilkbaharda gmerler. Defin gnnde lnn akrabas, tpk ld gnde yaptklar gibi at zerinde gezer ve yzlerini kesip alarlar. l mrnde bir adam ldrm ise mezar zerine bir ta koyarlar. Bu talar yz, hatta bin kadar olurdu. Atlar ve koyunlar kurban ettikten sonra, kurban edilen bu hayvanlarn kafalarn kazklar stne asarlard.131

alan da ilgilendiren yanlar bulunan eitli din ve dnya grlerini birletiren bir inan ve bir tekniktir. Bir teknik olarak amanizm, deiik ve farkl ekillerde Kuzey ve Orta Asya'da Eskimolarn yaad yerlerde, Orta Afrika ve Kuzey Amerika'daki ilkel kablelerde grlr. Baz aratrclar, Sibirya'da grlen amanizmi psikopatolojik belirtiler olarak aklamaktadr.) 128 Durmu Ark, Azerbaycan Trklerinin Dini Tarihi ve Halk nanlar, s. 82. 129 Durmu Ark, Azerbaycan Trklerinin Dini Tarihi ve Halk nanlar, s. 82. 130 Durmu Ark, a.g.e., ss. 82-83. 131 Durmu Ark, a.g.e., ss. 83-84.

35

Eski Trklerde, yas almeti olarak yksek sesle alanmakta, yzler paralanmakta ve kesilmektedir. Orhun Abideleri'nde yas tutarken salarn ve kulaklarn kesildii, feryat ederek alanld zikredilmektedir. Eski Ouzlarn yas detleri Dede Korkut hikayelerinde detayl bir biimde yer almaktadr. Bu hikayelerde Beyrek iin tutulan yas yle tasvir edilmektedir: Beyrek'in babas kaba sarn kaldrp yere ald, ekti yakasn yrtt. Oul diyerek alad, feryat etti. Akbrekli ak yanan yrtt. Kara san yoldu. Kz, gelini glmez oldu. Yedi kz kardei ak karp kara giydiler. Beyrek'in yavuklusu karalar giydi, ak kard, al yanan ekti yrtt Bunu iiten Kayan Seluk olu Deli Dndar ak kard, kara giydi. Beyrek'in dostlar, yoldalar, ak karp kara giydiler. Kudretli Ouz beyleri Beyrek iin byk yas tuttular. Yas lameti olarak Trklerde karalar giymek ok yaygndr. Gnmzde Uygurlar yas tuttuklarnda halen kara ve ak renkli elbiseler giymektedirler. Abdukerim Rahmann anlattna gre, eskiden Uygurlarda cesedi yakma gelenei mevcuttur. Bu gelenein hangi tarihten itibaren baland ve ne zamana kadar devam ettiiyle ilgili gvenilir tarih bilgilere henz ulalamam olsa bile, Orhun Uygur Hanl dneminden ok nceleri cesedin topraa gmld konusunda nemli bilgiler vardr. Bunu eski mezarlarda bulunan cesetler ispat etmektedir. O alarda cesedi gmerken yeni elbise giydirilip, kazlan mezarn iine sedir yaplp, sedir zerine kamtan yaplm hasr serilip, stne ceset konurmu. Cesedi gmmeden nce byk trenler dzenlenirmi. Mezarn yanna len kiinin z gemiini anlatan, oyularak yazlan abide ta dikilirmi. "Kaan" lrse eiyle birlikte gmlrm.132 Miladi 518 ylnda inli gezgin Huy Sing ile Sun Yong, Luoyang'dan yola kp 519 ylnda Odun'a (Hoten) gelmiler. Orada grdkleri hakknda yazm olduklar "Luoyang badethane Hatralar" adl kitabnn beinci blmnde Odun (Hoten)'daki defin trenlerinden yle bahsetmektedirler: len adamn cesedi atete yaklr, cesedin kl yere gmlr. Sk sk anmak iin yanna put dikilir. At yakanlar san kesip, yzn boyarlar. Kaann cesedi atee verilmez, tabuta

132

Abdukerim Rahman, Uygur Folkloru, ss. 109-110.

36

konularak uzak ssz yerlere gmlr, sk sk anmak iin mezarn yanna buthane yaplr. Son yllarda yaplan arkeolojik almalar da bu gr desteklemektedir.133 1959 ylnda Dou Trkistan Uygur zerk Blgesi Mzesi arkeolojik kaz grubu eski Niye ehri (imdiki Niye Nahiyesi) harabesinde yapt kazda Han dnemine (M.S. 2.yy) ait bir ift kar koca cesedi bulmutur. Eyll 1964'te Hotan'n Buzak kyndeki mam Musa Kazm mezarnda tabuta konarak gmlm cesetler bulunmutur. Ceset konulan tabut st aacndan yaplmtr. Tabutun srtna arslan surat izilmitir. Tabutun dna ejderha, kaplan, ba ve ayak ksmna ise krmz ku, kaplumbaa gibi hayvan resimleri izilmitir. Bu tr tabutlara Hoten blgesinde yaplan kazlarda olduka sk rastlanmaktadr. eitli hafriyat ve kazlarda da kp ve kutular ierisinde ceset klleri olduka ok miktarda bulunmaya devam etmektedir. Bugn bunlarn ou mzelerde koruma altna alnmtr. 1983-1984 yllarnda Dou Trkistan Mzesi arkeolojik kaz grubu Hoten Vilayetinin Lop Nahiyesi Sanpul ky'nn gneyindeki Sayva tarih mezarlnda toplam 52 mezarda kaz ve aratrmalar yapmtr. Bu kazlarda genelde tip mezar eidi grlmtr: 1) Dikdrtgen ekilli Mezar: bu tip mezarlarn derinlii 2 metre, dou taraf duvar 4.9 metre, bat duvar ise 4.1 metre, kuzey ve gney duvarlar ise ayn ekilde 4.5 metredir. Mezar iindeki drt duvara yats ekilde 10-20 adet kazk aklm, dardan kamlar kaza balanmtr. Kamn d cephesine 20-30 cm. kalnlnda buday sap konulmutur. Mezarn drt kesi ve duvarlarn arasna yats ekilde birer adet direk konulmutur. Bu byk mezarda toplam 133 adet ceset gmlmtr. (Mzedeki bu mezarn numaras 84.H.L.S.mal) Cesetler iinde orta yatakiler ounluktadr. Yallar ve genlerin cesedi ise daha az saydadr. 2) Dik ve Uzun Mezarlar: Bu ekildeki mezarlar dik ve uzun olarak kazlr, iine tabut konduktan sonra zerine aa, onun zerine kam konup toprakla kapatlmaktadr. Tabutun kapa yukarya doru almaktadr. Bu tabutlarn ierisine deiik zamanlarda lm 4 ile 8 arasnda deien cesetler konmaktadr. 3) Tek Kiilik Mezar: Bunun yukardaki mezarlardan fark, ok basit ve yzeyde olmasdr. Baz mezarlarn derinlii iki metreye bile varmaz. Tek kiilik
133

Abdukerim Rahman, Uygur Folkloru, s. 110.

37

mezarlar gmme ekli bakmndan birbirinden farkldr. a) Cesedin zerine hamur teknesi konarak gmme ekli. Mezar yeri kazldktan sonra, altna kam konulur. Sonra cesedin zeri tekne ile kapatlr ve bunun zerine kuru ot koyup zerine toprak doldurulur. b) Mezarn ierisine tabut konulduktan sonra zerine otlar konulup toprakla doldurulur. c) Cesedi aatan yaplm byk f ierisine koyup zerine ot ve aa paralar konulduktan sonra toprak doldurulur. d) Cesedi kama sararak gmme gelenei: tek kiilik mezarlklardaki bu tip cesetlerin ou genellikle kk ocuklara aittir. Sanpul mezarlnda bulunan tek kiilik mezarlar iinde ceset ile birlikte gmlen iki adet boz ata da rastlanmtr. Bu atlar da insanlar gibi defnedilmilerdir. nce mezarlar kaznm, zerine kuru ot ve aa dallar rtlp toprakla kapatlmtr. Her iki atn da bana ku ty aslmtr. Eerleriyle gmlen atlarn eerleri deriyle kaplanm ve zeri kymetli talarla sslenmitir. Eer zerine 76.5x73 cm. byklnde kilim rtlmtr. Kilimin drt kesinde de ssler mevcuttur. Tm bunlardan Uygurlarn hayatnda atn ne kadar nemli bir yere sahip olduunu kolayca anlayabiliriz.134 Sanpul Kasabas'nda bulunan bu mezarlar o dnemde yaayan eski Uygurlarn defin trenleri hakknda bize somut bilgiler vermektedir. Gmme ekli bakmndan, pek ok kiiyi ayn mezara gmmek, kar kocay beraber defnetme, bir aile ve akrabalar ayn mezara gmme, bykler ile kkleri ayr ayr gmme gibi defin trleri kullanlmtr. Bu cesetlerle birlikte len kiinin ahiret eyalar da yanlarnda gmlmtr. Bunlar, elbiselerin dnda, tabaklar, yn dokuma eyalar, eitli renklerdeki kuma, hal, kee, yn kilim, ayna, demir orak, aa krek, tarak, yelpaze, deinek, mercan, pudra gibi eyalardr. Bunlarn dnda kuzu ve kei kurban edilip balaryla birlikte aa tekne ve aa tabakalara konarak, cesedin ayak tarafna gmlmektedir. Cesedin iki bacann ortasna kuzu ve keinin etli ksmlar konmutur. Cesedin ba tarafna buday, (terik) ezmesi konulan deriden yaplm nesneler, aa tabak, kiremit tabaklar konulmutur.135 Sampul'dan bulunan cesetlerin ouna renkli yn pantolon giydirilmi ve pantolonun sol bacana bir insan resmi ilenmitir. Resimdeki insann kalar siyah,
134 135

A. Rahman, Uygur Folkloru, ss. 111-112. A. Rahman, Uygur Folkloru, s.112.

38

az krmz, gzleri yeil, kabartma eklinde dokunmutur. Bu resim bize Ouz Kaan destanndaki Ouz Han' hatrlatmaktadr. Destanda, Ouz Kaan "Yz mavi, az ate gibi krmz, gzleri yeil, sa ve kalar siyah, perilerden de gzeldi" diye anlatlmaktadr.136 Dou Trkistan'n dier blgelerindeki eski mezarlklarda da bu ekilde defnedilmi cesetlerin bulunmas, bu grleri daha da kuvvetlendirmektedir. Uygurlar slm dinini kabul ettikten sonra, defnetme geleneinde slm dini kurallarna uygun ekilde cenaze defnetmesine ramen, eski dneme ait mezarlklar da korumutur. Ayn mezarla cenaze defnetmekte bir saknca grmemitir. Bunu son zamanlarda ortaya kan mezarlklarda daha da net bir ekilde grmekteyiz.137 Uygurlar slmiyeti benimsedikten sonra hzla slmi kltrn etkisi altna girmilerdir. Hayatn her kesiminde olduu gibi defin trenlerinde de deiiklikler olmutur. Ama yeni adetler eski adetlerin tamamen ortadan kalkmasn salayamamtr. Uygurlarn youn olarak yaad Tanr Dalar'nn gneyindeki Kagar, Hoten, Aksu, Korla, Kua, Turfan, Kumul gibi blgelerdeki mezarlarda hala bu eski defin adetlerinin izlerine rastlamaktayz. Baz blgelerde topraa gmme uygun olmadndan cesedi tabuta veya fya koyup defnetmilerdir. Hatta baz blgelerde (Lopnor'un Taklamakan l kenarndaki Karuu kasabasnda) vasiyet zerine byk bir aacn gvdesi oyularak iine ceset konup zeri aala kapatlmtr.138 B. ZERDTLK ran dinleri ierisinde, tek tanr inanna yer vermesi bakmndan, en dikkat ekicisi Zerdtlik'tir. Bu din, adn kurucusu Zerdt'ten (M.. 628-551) alr. Bu dine, dayand tek tanr Ahura-Mazdah'a nisbeten "Mazdeizm" de denilir. Bat'da Zerdtlik, "Zoroastrisme" olarak adlandrlmaktadr. 139 Uygurca kitaplarda ise, "Ateperestlik dini", "Mecus dini", "Zor Astr dini", "Otka ukunguclar (Atee Tapanlar) dini" gibi isimlerle adlandrlmaktadr.

136 137

A. Rahman, Uygur Folkloru, s. 113. A. Rahman, Uygur Folkloru, s. 113. 138 A. Rahman, Uygur Folkloru, s. 113. 139 Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, 3. bask, s. 118.

39

Zerdt tarafndan eski ran dininin reforma edilmesi suretiyle kurulmu ve ran'n Hz. mer tarafndan fethi dneminde ran'n resm dini hviyetini alm bulunan Zerdtliin mill bir din olduu gz nne alnrsa, kltrel gei alannda Zerdtliin Trklerin arasnda taraftar bulmasn yakn temas ve sirayet yoluyla yaylmaya hamletmek gerekecektir. Aslnda messes bir din olan Zerdtliin, bu ekilde Trklerin arasnda yaylm olmasnn, mill bir dinin, artlar uygun olduunda evrensellie ynelmesini gstermek bakmndan din tarihi ierisinde ayr bir nemi bulunmaktadr.140 ran'dan kaan veya ekonomik nedenlerle gelen Fars nfus sebebiyle, Trkistan'da yaylm olan Zerdtilik, Orta Asya Trk kltr ve sanat zerinde de etkili olmutur. Gktrkler kendi tanrlarn ran resim geleneine gre resmetmilerdir. Ayrca burada zerinde durulmas gereken nemli bir husus da, Zerdtilikteki ate kltdr. Ahura Mazda'nn sembol olan ate, ran kltrnde tapnma objesidir. Halbuki Trklerde ate, temizlenme aracdr. Bu sebeple Trklerdeki ate kltn Zerdt bir unsur olarak kabul ve takdim etmenin uygun olmadn ifade etmek gerekir.141 Gnmzdeki inli bilim adamlar arkeolojik kazlar sonucu elde edilen bilgilere gre, Zerdtliin M..4.yzyllarda Dou Trkistan blgesine girdii grnde hemfikirdiler.142 1976-1978 ylnda Urumi Gney Da Maden Ocaklar Blgesi Alaku Dou Giri'inde, M..4.yzyllara ait Eski Sakalarn mezarl ve Ateperestlik tapnaklar bulunmutur. Eski Sakalarn, Uygurlarn etnik oluumunda belli bir yere sahip olduklarn daha nce "Uygurlarn Kkeni" bal altnda belirtmitik. ran Ahamen ahlar dneminde (M..550-331) Sakalar, Baktriyallar, Sodlular vb.lerin Ahura Mazda'ya taptklar bilinmektedir. Dolaysyla Dou Trkistan'da yaayan baz Trklerin Zerdt dinine pek Yolu'nda etkin faaliyetlerde bulunan Sodlular Ateperest idiler. Bunlarn etkisiyle girdikleri dnlmektedir.143

140 141

Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s. 272. Harun Gngr, a.g.m., s. 272. 142 Li Tai-y, , incan Halk Neriyat, Urumi-1998, s. 14; Li Jin-xin, , s. 78. 143 Li Jin-xin, , ss. 80-81.

40

Arap corafyac Hu-Da-Te Bei (820-912/913), Uygurlarn "bir ksm Manihaist, bir ksm Ateperest olduu, yani ehirlerde yaayan Uygurlarn Manihaist, kylerde yaayan Uygurlarn ise Ateperest olduu"ndan haber vermitir. Arap tarihi dris (1100-1165) de, "Trk kavmi iindeki Uygurlarn atee taptklar"n sylemitir.144 Uygur blgesine yaylan en eski dinlerin biri olan Zerdtlik, 10.yzyldan sonra yok olmutur. Yok olmasndaki balca nedenler arasnda, slmiyet'in blgeye hkim olmas ve Zerdtliin kendinden kaynaklanan baz zellikleri sayabiliriz. Zerdtler, Manihaistlerin aksine, misyonerlik yapmyor, kutsal kitaplarn baka dillere evirmiyordu. Dolaysyla bu dinde dinini yayma sorumluluu yoktu. Dinin kendine zg ok kat yasalar ve cezalar vard. Dine girenlerin uygulamas gereken kurallar kiiye ok ar geliyordu. Bununla beraber, Zerdtilk siyas ynden, Uygur blgesindeki yneticilerin himayesi altna girememi; ekonomik ynden, Budizm ve slmiyet gibi, ibadet yerleri ve camilerin vakf mallarna sahip olamamtr. Bylece, halk arasnda az bir ksm insanlarn benimsemesinden sonra, kendiliinden yok olarak silinmitir.145 C. BUDZM M..VI. yzylda Hindistan'da ortaya kan Budizm, Hindistan'n dnda M.. III. yzylda yaylmaya balam; Baktriya ve Gandhara'da mekan tutmu; sonra Orta Asya'ya, in'e, 372'den sonra Kore'ye uzanm,146 Tibet'e yerlemesi ancak VIII. Yzylda olmutur. Bir ksm bilginlerin aykr grne ramen, Kprl'nn Trk asll olduklarn ve Sakalara kartklarn bildirdii Yeiler, M.S. I. Yzyln ortalarnda Sind ve Pencap', sonra da btn Kuzey Hindistan' ele geirerek Kuan Hanedann tesis etmilerdir. Bunlar, Asya'da ve hatta in'de Budizm'in yayclar

144

Gong Fang-zhen, Yan Ke-jia, , anghay Sosyal Fenler Neriyat, anghay-1998, s. 284. 145 Li Jin-xin, , ss. 87-88. 146 Budizm'in in'e yaylmasnda sonradan Uygurlaan Sodlu'lar ve zellikle Uygurlar byk katk salamtr. (bkz. Abdkr Muhammed Emin: Uygur Felsefe Tarihi, s. 82.) Budizm'in Kore'ye hzla yaylmas ve Kore'de hkim olan bir konumuna gelmesini salayan balca etkenlerden birisi, ok sayda Koreli rahibin tahsil iin in'e gitmeleriydi. in bilginlerini irat eden nl Uygur alim Kumarajiva (344-413) uzun sre Chang-an'da alarak bir ok din kitab ince'ye tercme etmitir. Kore'den Hindistan'a hac yapmaya giden baz rahipler dn yolculuunda Buhara, Takent, Fergana, Pamir yoluyla Kagar, Kua zerinden geerek 727 ylnda Changan'a dnmtr. (Bkz. Hee-Soo Lee (Cemil), slm ve Trk Kltrnn Uzak Dou'ya Yaylmas, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara-1991, 2. bask, s. 62-63.)

41

olmulardr. Kuan Kral, I. Kanka dneminde (M.S. II. Yzyln balarnda) Budizm, Gandhara ve Baktriya'dan Harizm ve Sodiyana'ya gemitir. Ancak Bat Trkistan'da Budizm, Sasanilerin destekledii Zerdtilik ve Mani Dini karsnda pek tutunamam; Dou Trkistan'n yerleik evrelerinde kendine daha uygun muhitler elde etmi; Budist klliyeler in'e doru uzanan kervan yollar boyunca dikilerek, faaliyetlerini asrlarca srdrmlerdir. Gneye doru uzanan kervan yolu zerinde Hoten ve Miran, kuzeye giden yol boyunca ise Tumuk ve Kua ehirlerinde, III-IV.Yzyllardan itibaren kurulmaya balayan "Vihara" (Trke "Vihar") denilen Budist manastrlarnda "Toyin" denilen Budist rahipler, bu dinin propagandalarn yapmlardr. Trkler, Buda heykellerine "Burkan" ve tapnaklarna da "Burkan evi" demilerdir. Anlalan bu da, Vihara'dan gelmitir.147 Trklerin arasnda Budizmin daha ok Mahayana kolu (=Ulug klng) ile Lamanizm yaylmtr. Ancak Hinayana kolunun da faaliyetleri grlmtr. Daha ok ferd bir kurtulu felsefesi eklinde anlalan Hinaya'dan farkl olarak Mahayana Budizm'i, Trk kozmolojisinin esasn oluturan niversalizmin etkilerini gl ekilde barndran bir toplum dini olmak eilimindedir. niversalizmin merkeziyeti kinat telakksinin etkisiyle Mahayana mezhebi, dnya hkmdarnn dnyann merkezindeki yerine Budizm'deki tarih Burkan Sakyamuni'nin ahsiyetini yerletirmitir. Bylece Budist azizler hkmdarlar mertebesine ykseltilmi ve Budistlerin murakabe iin oturu tarzlar, Asya'da Trk hkmdarlarnn bada kurarak oturuunu model almtr. Nihayet eski Trk dinindeki Gk Tanr inanc ve atalar kltne bal olarak hakana atfedilen semav ve kutsal zellik, Mahayana Budizmi'nde, Burkan Kut'una namzet ve insanln kurtarcs bir mukaddes "Bodhisattva-hkmdar" tipinin menkbelerde yer almasna imkn vermitir. Nitekim bu mukaddes Buda-hkmdar anlay Gktrk Dnemi'ndeki Trk Budizminde de yer alm ve Gktrk Kaanlarnn VI. yzylda Budizmi kabuln anlatan Bugut Yazt'nda, atas Bumin Kaan'n ruhundan emir alan Taspar Kaan, bu tarih kararn manev ykn, atalar kltne dayandrarak yklenmek yolunu semitir.148 Temelini tek Tanr inancnn oluturduu Gk Tanr Dinine mensup olan Hunlarn IV. Yzylda baz boylar Budizm'i kabul etmilerdir. Bilhassa Dou
147 148

nver Gnay, Harun Gngr, Balangtan Gnmze Trklerin Din Tarihi, s.111. nver Gnay, Harun Gngr, a.g.e., s.112.

42

Hunlar, in kltr iinde erimemek amac ile Budizm'i benimsemi ve yaymaya almlardr. Bu hususta en ok gayret gsterenler, inlilerin "Ch-ch'" dedii Hunlar ve ounluunu Trk olarak bildiimiz Tabgalar olmutur. Hunlarn Budizm ile temasa getii ilk evrelerden birinin Hoten149 olduu bilinmektedir. inlilerin "Anyang-Hou" diye and Hun beyi "Ch-ch'", Hotan'da "Gomati" manastrnda yetimitir. Budist bideler ina eden Hun beyleri ve sanatkrlar, eserlerini hem in'in hem de Altay kavimlerinin kltr miras ile zenginletirip derin din hislerini ifade eden yeni bir "Budist sanat" slbunu da meydana getirmilerdir.150 Hunlarn doudaki boylar Budizm'i siyas nedenlerle ve zellikle de in'in kltrel etkisine kar kendi kltrlerini korumak iin kabul etmilerdir. Zira M..II.yzylda Hunlarda "Gk-Tanr" inancnn olduunu gryoruz. 151 Hatt Ouzhan (Mete) muhtemelen (M..2. yzyl) "put ibadetinin ba dman idi". Putlara tapanlara kar byk mcadele vermi, putperestlie dnen babasna kar cephe alm ve onu tasfiye ederek, eski dini yeniden kurmutur. Mete'nin eski inanlar hakim klma hareketi, kendi dini inanlarna balln bir ifadesidir. eitli dnemlerde grlen yabanc dinlerin kabulnde ise, yukarda da belirtildii gibi anlalan daha ok siyas nedenler rol oynamtr.152 Asya Byk Hun mparatorluundan sonra Trk Tarih ve kltrnn en byk miraslar olan Gktrklerin (552-745) din tarihine Gk Tanr Dini hkimdir. Fakat, Dou Hunlar gibi, Gktrklerin de ksa bir sre Budizm'i siyas nedenlerle kabul ettikleri bilinmektedir. Mukan (552-572) ve To-pa (Taspar) Kaan'n (572-581) bu dini bir yandan in Konfyanizmi'nin, dier yandan da Bizans'tan ilerleyen Hristiyanln kltrel nfuzunun nne gemek iin kabul etmi olabilecei dnlmektedir.153

149

Hotan (Udun)'da Milattan nceki yllarda: geleneksel Trk Dini inanlar, zellikle Gk-Tanr Dini nanc yaygn olduundan dolay Budizm bir ka yz sene iirisinde bile yaygn hale gelememiti. Ancak sonraki zamanlarda Hotan Han Vaycra Sampava III Buda dinini kabul ettikten sonra yaylmaya balamtr. Buda dini M.S. I.yzylda Hotan yoluyla Douya, yani in'e gitmi ve orada yaylmtr. (bkz. Li Yin-ping, Budda li Udun, incan Halk Neriyat, Urumi-1995, s. 94.) 150 Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s. 269. 151 Hikmet Tanyu, slamlktan nce Trklerde Tek Tanr nanc, Ankara 1980, 17-18. 152 Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s. 269. 153 Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s.269

43

Budizm'in Trklerin arasnda yaylmasnda rol oynayan unsurlardan birinin de Sodlular olduu anlalmaktadr. Trkler, Sodlular sefaret ve diplomatik faaliyetlerde kullanmlardr. Bu arada onlar, Sodlu Budistlerden de ister istemez etkilenmilerdir. Budizm'in, Gktrklerin egemenlii altndaki topraklara girmesinin bir dier sebebi, ticaret yollarnn gelimi olmasdr. nk bu yollar ticaretle uraanlarn yan sra, gezginci rahipler de kullanmlardr. Hatt sadece Budist rahipler deil, dier yabanc dinlerin misyonerleri de bu coraf blgede rahatlkla dolam ve dinlerini yaymaya almlardr. Nitekim VIII. Yzylda Bilge Kaan bir ara (716-734) Orhun'da etraf surlar ile evrili bir ehir yaptrp iinde Tao ile Buda mabetleri kurdurmak istemitir. Bu dncesini veziri ve kaynpederi Tonyukuk'a ilettii zaman Tonyukuk ona: "Bu olmaz! nk Trkler sayca ok azdr. in'deki nfusun yzde biri kadar dahi deildir. Buna ramen biz, in'e kar hep baar ile kar koyduk. Biz buna kredelim. Biz sular ve otlaklar takip ederek dolayoruz. Bununla beraber halkmzn hepsi de sava alanlarna kyor. Zayf olduumuz zaman da dalara ve derin vadilere gidiyoruz. Eer etraf surlarla evrili ehirler yaparsak kendimizi hapsetmi oluruz. Buda ve Tao dinleri ise insanlara yumuaklk ve miskinlik verir. Bu sebeple Trklerin yaaylarna ve sava ruhlarna uygun gelmez. inlilerin karsnda malup oluruz. Bu nedenle bu mbetleri yapamayz" demitir. Bilge Kaan da bu tavsiyeleri doru bulmu ve grnden vazgemitir.154 Dou Gktrk kaanlarndan Mukan (552-572) ve olu Topa (572-581), Bat Gktrk Hakanl'ndan Tong-Yabgu (618-630) kaanlar dnemlerinde Budizm himaye grmtr. Ksa bir Budizm dnemi geiren Gktrkler, in kltrne gsterdikleri tepkiyi, in'deki dinlere kar da gstermilerdir. Mill kltrlerinin dorultusunda, kendi kozmogonik dnce sistemlerini ve din terminolojilerini kurmulardr. Bu durumu ak bir ekilde Orhun Abidelerinde grebiliriz. nk, Orhun Abidelerinde eski Trk dini terminolojisine ait kavramlarn ska kullanlmasna ramen, Budizm'e ait tek bir kavram bile kullanlmamtr.155 Karluklarn (766-840) Saysan gl ile Alagl arasnda kalan "Tarbagatay" blgesinde (Gnmzdeki Dou Trkistan snrlar ierisinde) yaad bilinmektedir.
154 155

.Gnay, H.Gngr, Balangtan Gnmze Trklerin Din Tarihi, s.118. Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s.269

44

Karluklarn aristokrat zmreleri arasnda yaylan Budizm'in geni halk kitlelerine nfuz edip etmedii ve onlarn kendi rf, det ve inanlar dorusunda yaamalarn hangi lde etkiledii hususunda pek bir bilgimiz bulunmamaktadr. Anlalan Budizm daha ok aristokrat zmrelerin arasnda kalm, ruh ve mizalarna uygun olmad iin gebelerin arasnda yaylamamtr.156 Uygurlarn bir devlet olarak ortaya ktklar 745 senesinden nceki yaaylarna baktmz zaman, bunlarn Orhun ve Selenga nehirleri kylarndan Aral gl kysna kadar yayldklarn grmekteyiz. Konar-ger olduklar iin bir yerde oturmayp, daima hareket halinde olan Uygurlar, kendilerinden nce soydalar Hunlar ve Gktrklerin kltrel miras zerine kurulmu, o mirasa sahip kmlardr. Bahsettiimiz gibi Uygurlar, nceleri Gk Tanr dini inancn,157 daha sonra da Budizm ve Manihaizm gibi dinleri kabul etmilerdir. Aslnda Uygurlar inan alannda ok serbest davranmlar, abuk din deitirmiler ve yeni kabul ettikleri dini de yaymak iin gayret gstermilerdir. Uygur Kaan B'nn 763'te Mani dinine girmesinden ok daha nceleri Gktrkler dneminden itibaren Uygurlarda Budizm'in tesirlerinin grlmtr. Uygur Budizmi, Tantrk Budizm'in politeist eilimlerini monist-panteist bir yorumla dile getirmektedir. Bir ksm aratrmaclar, bu monist-panteist grlerin, Trk-slm sofliinin Vahdet-i Vcut tasavvurunu artrd kanaatindedirler. Zaten oradaki "Klacakra" tasavvuru, Karahanl Devri Trk edebiyatnda "Evren" ekline dnmtr. te yandan, politeist Tantrik Budizm'in Uygurlarda monist eilimlere ynelmesi, Trklerdeki Tek Tanr inancnn yan sra, IX.yzyl dolaylarnda Uygur Budizm'inin Karahanl Trk Mslmanl ile karlamas sonucu meydana gelen etkileimlere de balanmaktadr. Uygur Budizm'inin "gnl" ve "eren" kavramlar da slm sofliinin kavramlaryla paralellik arz etmektedir.158 Bilindii gibi, Uygurlar Mahayana Budizm'ini ve hatta onun Tantrik kolunu benimsemiler ve bir sre bu dine hizmet etmilerdir. Bu sebeple Uygurlar arasnda yaylma gsteren Mahayana Budizmi Uygurlarn geleneklerinde nemli bir deiiklie yol amamtr. Trklerin yabanc dinlere kar msamahal davran ve
156 157

Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s. 270. Bkz. Li Yin-ping, Buda li Udun, s. 89. Li Yin-ping'a gre, Buda dini, M..I. yzylda Udun (Hotan)'a girmitir. Buda dini gelmeden nce, Hotan halk aman inancnda idi. 158 Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s. 270.

45

bu dinleri merkez bir yaklamla kabul ve himaye etmeleri Uygur Trklerinde de grlmtr. 832'lerden itibaren i karklklarn had safhaya varmasnda 159 etkin din yaplanmann ok byk rolnn olduu grlmektedir. 840 senesine gelindiinde bakent Karabalgasun Krgz ordusu tarafndan kuatlm; son Uygur Kaan "Wu-cheih" ldrlm ve Uygur Devleti'ne son verilmitir. Ancak Krgzlardan kurtulan Uygurlar, Tibet ve An-shi blgesine g etmilerdi. Bu blgenin merkezi Kansu ehri idi. Bu nedenle burada devlet kuran Uygurlara Kansu Uygurlar veya Sar Uygurlar denilmektedir. 160 Kansu ehri zellikle in ile bugnk Dou Trkistan arasndaki ticaret yolu zerinde bulunuyordu. Uygurlar bu blgeye gelmeden nce buras Tibetlilerin eline gemiti.161 Kansu blgesinin en byk zellii, Budizm'in en fazla yaylm olduu bir yer olmasdr. nk "Dun-huang" (Bin Buda) maaralar, "Tang-oh" rmann batsnda Kansu'dan Hami'ye (Kumul'a) giden yolun beri tarafnda eski kaynak yeri olan "An-shi"den gney douya der. ok eski zamanlardan itibaren bu maaralara Budist rahipler yerlemitir. Buras rahipler iin hem barnak hem de mabet olmutur. Dolaysyla uzak yrelerden gelen Budist rahipler burasn bir toplant yeri olarak da kullanmlardr.162 Sar Uygurlar, Orhun'daki Uygurlar gibi adrlarda yayorlard. Gebe ananeleri henz deimemiti. ehrin gneyindeki dalar, Uygurlarn hayvan srlerine otlak vazifesi gryordu. Mani ve Buda dinlerinin etkisi ile savalk ruhlar kaybolmutu. Ancak ato Trklerinin yardmlaryla Sar Uygurlar, Tibet ve in aknlarna kar kendilerini korumasn bilmilerdir.
163

(Gnmze kadar

varlklarn srdrmekte olan Sar Uygurlar hala Budizm inancndadrlar.) Mool istilasnn, Orta Asya Trk topluluklarnn Budizm'le ilikileri asndan yeni gelimelere yol at grlmtr. 1212'de Budist Koo Uygur Kaanl'nn Mool Devleti'ne iltihakndan sonra, Budist Trk kltr Moollara nclk etmi ve Uygur "bah"lar Moollar Budizm'e ekmilerdir. Bu arada
159 160

Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s. 271. lin andarlolu, Sar Uygurlar ve Kansu Blgesi Kabilileri, stanbul -1987, s.34. 161 Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s. 271. 162 Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce , s. 271. 163 zkan zgi, Uygurlarn Siyas ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre), Ankara-1987, s.28.

46

Uygurlar, Mool Devleti'nin kltr ve sanat hayatnda belli bal mevkileri elde etmilerdir. Bylece Moollar, kltr dili olarak Trke'yi renmi, Moolca da, Uygur harfleriyle yazlmtr. Bu dnemde Moollar Tantrik Budizmin etkisi altnda idiler. Nitekim, Kubilay Han Dnemi'nde (1260-1294) bu etkiler daha da artmt. Ancak, 1269'dan itibaren Kubilay Han'n Tibetin Lamanist Budizm'in etkisine girmeye balamas, Uygur ilinde de bu etkilerin kendini gstermesine yol amtr. 164 Mahayana Budizmi, VII.yzyldan itibaren eski parlakln kaybetmeye balam ve Orta Asya'da Trklerin arasnda, X.yzyldan itibaren slmiyet'in hzla yaylmas karsnda silinme yolunu tutmutur. Budist Uygurlar da, 932 senesinden balayarak, en son 1513 senesinde Kumul (Hami) fethi oluncaya kadar pe pee Budizm'den vazgeerek slm'a girmilerdir. Uygur blgesinde (zellikle Turfan, Kua, ve Hotan'da) izleri kalm olan baz Budist tapnaklar harabeleri gnmzde in hkmeti tarafndan "Asl Medeniyet Yadigarlklar" diye iln edilerek restore edilmi ve sk bir koruma altna alnm bulunmaktadr. D. MANHAZM Manihaizm, M.S.3.yzylda Mani165 tarafndan kurulmu olan gnostik bir dini gelenektir. Maniciliin temel retisi olan gnostik dalizmin eski Zerdt inanlarnn yan sra, Hint retilerinde kk bulduu ortaya karlmtr. Bylece Manicilik

164 165

Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s. 271. Mani, zel bir isim deil, bir sayg ifadesi ya da bir unvandr. Mani szcnn Aramica kkeni olan 'Mana' k anlamna gelmektedir.(http://dunyadinleri.com/maniheizm.htpl) 14 Nisan 216'da Gney ran'da doan Mani, Hristiyanlarca sapk saylan Elkesai mezhebine mensup bir aile ierisinde yetitimitir. Babasnn ismi Patik, annesinin ismi Meryem idi. Biruni, Mani'nin doum yerinin, Mardinky olduunu haber verir. Mani'nin yetitii yre ve civarnda Mani'nin de mensubu olduu Hristiyanln Elkesai mezhebi yan sra, Sbilik ve Mecusilik gibi inan sistemleri de yaygnd ve bunlar Mani'nin dnce sisteminin oluumunda eitli ekillerde etkili olmutur. Yaklak 20 yalarnda Mani, inan sistemi ekillendirmeye balamtr. lk tebliini babasna ve dier aile byklerine yapm ve onlar kendi dinine kazanmtr. Kral I. apur zamannda Mani'nin hareketine olduka geni bir tolerans gsterilmi ve bu sayede o, bata ran olmak zere eitli yrelerde dinini yayma frsat bulmutur. Mani, retisini yaymak iin mparatorluk snrlar iinde seyahatler yaparak cemaatler kurmutur. rencilerini Douya, Batya gndererek misyon almalarn geniletmi, Horasan Manihaizm'in merkezi olmutur. Ancak, I. Behram dneminde (274-277) imparatorluun Mecusi ba rahibi Kartir'in yaynlad bir genelgede yer alan, Mecusilik dnda aralarnda Manihaizm'in de bulunduu btn dinlerin takibat altna alnmasyla, Manihaistlere kar youn bir sindirme kampanyas balatlmtr. Nihayet Mani yakalanm, zindana atlm ve 276'da ldrlmtr. Mani'nin rencileri, dinlerini tebli iin gittikleri yrelerde onun misyonunu baaryla temsil etmiler, onu, Mecusilere "Zerdt'n manevi olu" (Saoyant), Budistlere "gelecein Buddha's" (yani Maitrara) ve Hristiyanlara "Paraklit" diye isimlendirerek anlatmlardr. (Bkz. Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, ss. 153-154)

47

kktenci dalizm, Dou Pagan inanlar ve doac dinlerden kaynaklanan, Zerdt'ten yola karak dzenlenmi ve ncil kalbna dklm bir gnostik Asya inanc olarak tanmlanmtr.166 Gelimi bir misyonerlik tekilatna sahip olmas nedeniyle, ksa zamanda kendi dou mahalli olan Gney ran ve Mezopotamya snrlarn aarak msr, Anadolu, Avrupa ve Asya ilerine kadar ulaan Manihaizm, 4. yzylda bir ok blgede Hristiyanln en byk rakibi konumuna gelmitir. 8.yzylda (762/63) Bg Han'n bir genelgesiyle Dou Trkistan'da Uygurlarn resmi dini olmutur. Ancak 6.yzyldan sonra Batda, 12.yzyldan sonra Asyada gerilemeye balayan Manihaizm, Mezopotamya ve ran'n 7.yzylda Mslmanlarca fethedilmesiyle doduu bu blgede zamanla yok olmutur.167 Manihaizm, kla karanlk arasndaki mutlak bir dalizm esasna dayaldr. Dinin temel hedefi, insann yaratl ncesi mitolojik dnemde karanlk glerinin mtecaviz ataklar sonucu k ve karanlk arasnda meydana gelen savata, karanln eline tutsak den ve u an canl cansz her varlkta az ya da ok mevcut olan k ruhlarn kurtarmak ve onlar bir temizleme operasyonundan sonra kendi asl vatanlar olan k alemine geri gtrmektir. Maniheist cemaat ikiye ayrlr: Sekinler ve Dinleyiciler. Kurtulu asndan dierlerinden daha ileri bir konumda saylan sekinlerin et yemeleri, evlenmeleri, almalar, mal mlk edinmeleri yasaktr. Cemaatin byk ounluunu oluturan dinleyiciler ise sekinlere hizmet etmekle ykmldr. Manihaizm'in kutsal kitaplar arasnda bizzat Mani'nin yazd eitli eserlerle eitli Manihaist yazarlara ait birok metin vardr. 168 Buda, Zerdt ve sa'nn peygamberliini kabul eden Mani, Yahudilerin tanrs Yahve'yi eytan olarak niteler ve Hz.Musa'nn da peygamberliini reddeder. Maniheist bir kimse, mrnn 1/7'sinde oru tutmakla, malnn 1/10'unu da sadaka vermekle mkelleftir.169 Manihaizm, ran'dan douya ve batya yaylm, douda Orta Asya yoluyla in'e kadar gelmi, fakat Dou Trkistan blgesine Manihaizm'in ne zaman geldii hakknda eitli grler vardr. Gayrettin Osmann anlattna gre, M.S.277 ylnda Mani dini ran'da sk bir baskna uram ve Mani mrtleri ran'dan kaarak dier yerlere yol alm, bazlar Amu Derya kysna gelmilerdir. O zamanlarda Amu
166 167

http://dunyadinleri.com/maniheizm.htpl Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 153. 168 inasi Gndz, Din ve nan Szl, Vadi Yaynlar, Ankara-1998, ss. 245-246. 169 Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s. 272.

48

Derya sahilleri, Sodlularn mekanlarndan biri olup, Sodlularn ounluu dnemin nl tccarlarndand. Dolaysyla onlar pek Yolu'nda ticaret yapmakla hret bulmulardr. Sodlular zaman zaman Amu Derya sahili ile Dou Trkistan arasndaki Pamir dalarndan geerek Dou Trkistan'a gelmi ve burada yaamakta olan Uygurlarla al verilerde bulunmu, bylece Uygurlar da 6.yzyllarda Mani dini ile tanmlardr.170 Manihaizmin, 763 ylnda Bg Han'n bir genelgesiyle Dou Trkistan'da Uygurlarn resmi dini olduu grne kar Tayvanl bilim adam Liu Yitang, Uygurlar arasnda bu dinin 763 ylndan nce yayld grn savunmaktadr. Ona gre, Manihaizm ran'da yasaklandktan sonra III-VII yzyllar arasnda tccarlar vastasyla Moolistan'da yaamakta olan Uygurlar arasna yaylmtr. 763 ylnda Bg Han Loyang'dan drt tane Mani dini rahibini beraberinde getirmeden nce, Uygurlar Mani dinini biliyorlard. Drt rahibin gelmesiyle bu din, Uygurlar arasnda daha yaygn hale gelmi ve sonunda Uygurlarn devlet dini olmutur.171 Manihaizm'i Sodlu tccar ve misyonerler vastasyla renmi olan Uygurlarn Budizm'i olduu gibi, bu dini de siyas ve kltrel mlahazalarla kabul ettiklerini, bu hususta in'in kltrel nfuz sahasna girmemeyi n plana aldklarn sylemek mmkndr. Uygurlarca kabul edilen Manihaizm, Ortodoks bir Manihaizm deil, onun "Dinaveriye" mezhebidir. Tibetlilerin hcumuna urayan in'i kurtarmak iin, P'u-ku Hueienin daveti zerine Loyang ehrine giren Bg Han'n dnerken beraberinde gtrd byk bir ihtimalle Sodlu olan rahiplerden Mani dinini rendii,172 Sodca Kara-Balgasun Kitabesi'nde yle anlatlmaktadr: "Kaan drt rahibi kendi lkesine gnderdi. O drt rahip iki ibadeti kurban gelitirip ycelttiler. zaman173 iyice rettiler. Bu din bilginleri nura ait doktrin konusunda iyice eitilmilerdi. Bu sebeple yedi kitab tam olarak biliyorlard
170

Gayratcan Osman, incan'daki Eski Dinler Hakknda, incan jtima Fenler Munbiri, Say:1-2, Urumi-1998, s. 74; incan'daki Dinler, incan Halk Neriyat, Urumi-1989, s. 89. 171 Liu Yi-tang, (Uygurlar Hakknda Aratrma), Tayvan-1975, ss. 89-90. (Ayrca bkz. Gayratcan Osman, incandaki Eski Dinler Hakknda, s. 74.) 172 H.Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s.273. 173 zaman: (i) Ikla karanln mutlak olarak birbirinden ayr olduklar zaman, (ii) kla karanln ksmen birbirine kart (gnmz de ieren) zaman (iii) ve kla karanln tekrar eski hallerine yani birbirinden kesin olarak ayrlm olduklar konumuna dnecekleri zaman. (Bkz. inasi Gndz, Din ve nan Szl, s. 246.)

49

(anlyorlard). Onlarn bilgileri denizler kadar derin, konumalar da alayanlar kadar akc idi. Bu sebeple Uygurlar bu hak dine sevk edebilirdi. /. / kaide olarak kabul etti. Btn faziletlerin bir araya gelmesini salad, gerekletirdi. /. / O zaman Fou-tou ve Ts'eu-cbeler i ve d nazrlar /. / yle dediler: Biz eski gnahlarmzdan pimanz ve gerek dine hizmet etmek istiyoruz. Kaan yle bir emir yaynlad: "Bu din muhteem ve harikldedir. Bununla birlikte, onu kabul etmek ve ona riayet etmek gtr. Onu iki defa dikkatle inceledim. Eskiden cahildim. Buda'ya eytan diyordum. eytan Buda olarak anyordum. imdi gerei anladm. Artk bundan byle sahte tanrlara hizmet etmeyeceim. zellikle mit ediyorum // "Madem ki, kararl ve samimisiniz, onu derhal kabul edebilir, kurallarna uyabilirsiniz. Kabartma ve resmetmek suretiyle yaplm btn eytan tasvirlerini ykmalsnz. Cinlere dua ve eytanlar nnde secde eden // k dinini kabul edin. Bu lke scak kan iicilik gibi barbar adetini brakarak sebze ile beslenen bir memlekete dnsn. Bu cinayet devleti, iyiliklere tevik krall haline gelsin. Bunun iin /./ insanda bulunmaktadr. Sema, g ve kuvvet verir. Tbiler ise onu taklit ederler. Din by (kral) uzun zaman Babil'de oturmutu. Uygurlarn gerek dini kabul ettiklerini rendikten sonra, onlarn bu dine ballklarn methetti. Kadn ve erkek din adamlarn, bu dini yaymak ve yceltmek iin in'e gnderdi. Bundan sonra Mou-cho'nun mritler topluluu (Mu-she) ve mritleri kalabalklar halinde dolatlar. Bu dini yaymak iin doudan batya her yne gittiler ve dini yaydlar.174 Ayrca Uygur harfleri ile yazlm Eski Trke bir metinde de bu olay teyit edilmektedir. Bg Kaan'n yardmyla 763'ten itibaren Uygurlarn resmi dini Manihaizm oldu. Artk Uygurlar Gk-Tanr'ya deil, Ezrua tanrya dua ediyor ve yle diyorlard: "Nur ile zulmet nasl birbirlerine karm; yeri g kim yaratm (diye) rendik; yine Arkon yer tanr ne vasta ile yok olacak; nur ile zulmet nasl ayrlacak; ondan sonra ne olacak (diye) rendik; Ezrua tanrya, Gne Ay tanrya, kudretli tanrya bunlara inandk, dayandk. Nigoak olduk. Drt nurlu damgay gnlmze damgaladk. Birincisi sevmek (olup) Ezrua tanr damgas; ikincisi inanmak olup
174

Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s. 273.

50

Gne, Ay tanrs damgas; ncs (Allah'tan) korkmak (olup) Beiz tanr damgas; drdncs irfan olup Burkanlar damgasdr. Tanrm zihnimizi, kalbimizi bu drt trl tanrlardan uzaklatrdk ise, onlar yerinden oynattk ise, imdi tanrm gnahtan fari olarak dua ederizmanastar birza (Bizi bala)"175 Mani dininin resmen kabulnden sonra, Uygur merkezine kadnl erkekli sekin rahiplerden oluan heyetler gelmi, Manihaizm dnyasnda Kaann ve Uygurlarn hreti artmtr. Bu arada Bg Kaan ileri bir adm daha atarak Mani dininin in'de de yaylmas iin teebbse gemitir. 768'de Loyang'da Mani tapnaklarnn kurulmas iin Tang imparatoru emir vermek zorunda kalmtr. 806 ylnda Mani dini rahipleri Uygur elileri ile beraber in bakentine gelmi ve kendilerine bir ibadethane yapm, onlarla birlikte ok sayda Uygur in'e giderek bu lkede eitli koloniler kurmulardr.176 Manihaizm'i devlet dini yapan Uygurlar dinine sahip kmlardr. IX.yzyllardaki Mslman yazar bn Nadm'n naklettiine gre, Horasan'n Kral, Semerkant'te faaliyet gstermekte olan 500 Manici rahip hakknda bilgi alm ve onlar ldrmek istemitir. Bu esnada Uygur Kaan Horasan Kralna haber gnderip: "Eer Semerkant'taki Manici rahipler zarar grecek olurlarsa, o zaman kendi egemenlii altnda yaamakta olan btn Mslmanlar ldreceini" syleyerek uyarda bulunmutur.177 Mani dininin resmi din olarak kabul edildii tken Uygur Devleti, dier bir Trk devleti olan Krgzlar tarafndan 840 ylnda yklnca Uygurlar, kitleler halinde yurtlarn terk ederek, in snrlarna ve daha ziyade zengin ticaret merkezlerinin bulunduu Asyaya, Bebalk, Turfan, Kuu vb. sahasna g etmilerdir. Btn bu olaylar gsteriyor ki, Mani dini Orta Asya'da Uygur devletlerinin siyas destei ile ve yine Uygurlar vastasyla yaylm, onlarn siyas gleri azaldka da Mani dini Orta Asya'daki etkisini kaybederek yerini Budizm'e terk etmitir.178

175 176

Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s. 273. Ahmet Tal (Ahmet Yesevi niversitesi / Kazakstan), Uygurlar,Trkler, Cilt:2, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara-2002, s. 220. 177 Richard C.Foltz, Religions of the Silk Road, Macmillan, London-1999, ss. 81-82. 178 Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s. 274.

51

Mani dininin, Trklerin kltr hayat bakmndan meydana getirdii nemli bir deiiklik de, Orhun alfabesi yerine Soda'dan gelen Uygur yazsn getirmi olmasdr. Maniheizm'in ran geleneindeki dalist karakteri, niversalist anlaya bal Trk telakkisine pek uymamtr. Nitekim, Avrupal seyyahlar, Uygurlarn mabetlerinde bulunan idollere tapmadklarn, Tanr'nn tek ve gayri maddi olduunu sylediklerini haber veriyorlar ki, bu durum geleneksel dinlerindeki tek Tanr inancnn Trklerde nasl kalc bir arketip oluturduuna tanklk etmektedir. 821 ylnda Ordu Balk' ziyaret eden Arap seyyah Tamim bn Bahr'n bildirdiine gre, Manicilik ehirli halkn bal olduu iki dinden biri idi. Yani btn propagandalara ramen Mani dini tam olarak yaygnlamamt. An Lu-shan'n oluna kar 757'de klan seferde 4 bin kiilik Hun ordusuna gnlk 20 sr, 200 koyun, 2900kg tahl verilmesi, etin ne kadar ok tketildiini gstermektedir. Zamanla Mani dininin etkisiyle olmaldr ki, 980'de Turfan blgesini ziyaret eden inli seyyah Wang Ye-te fakir Uygurlarn et yediini bildirmektedir. Hayvancln yannda daha Manihaizm ncesinde dahi tarmn Uygurlar arasnda var olduunu biliyoruz. Daha sonra Manihaizm'in tesiri ile yaygnlamtr. Mani din adamlar soan benzeri eyleri yiyorlard. 821 ylna gelindiinde her ne kadar ziraat yaygnlasa da otlaklarn nemi hala devam ediyordu.179 Riyazet ve mlayemet telkin eden Mani dini, IX.yzylda Cahiz'in tespit ettii vehile "Toguz Oguz"larn sava kabiliyetini zayflatmtr. 180 Eserini IX. Asrn ortalarnda yazm olan el-Cahz'a gre, Uygurlar Mani dinini kabul ettikten sonra, Karluklar'a yenilmeye balamlardr. Yeni kabul edilen din, Uygur kaanlarnn sava isteklerini kreltmi olmalyd. Devletin bakenti dndaki otoritesi zayflam, dolaysyla boy reislere frsat kmt. 839 ylnda ok ar bir k olmu, Uygurlarn hayvan srlerinin ou telef olmutu. Bu da siyas bunalm daha da arlatran ekonomik ktl ortaya karmt. Dolaysyla bir trl lkeye huzur gelmemiti.181 Rus tarihi Lev Nikolayevi Gumilev (1912-1992) Uygur Devleti'nin ykln

179 180

Ahmet Tal, Uygurlar, s. 222, Lszl Rsonyi, "Tarihte Trklk", Ankara-1971, s. 110. 181 Ahmet Tal, Uygurlar, ss. 221-223.

52

"Manihaizm'in dier dinlere tahammlszl Uygurlarn mahvna sebep olmutur" cmleleri ile ifade etmektedir.182 Manihaistlerin kendilerini gizleme ve bakaca grnme hususunda maharetli olduklarn, retilerinin temelinde inancn yer almadn, hem mistik, hem de ateist bir din olan Manihaizmin kozmogonide tanrya yer vermediine dikkat eken Gumilev, Bozkrda yaayan Uygurlarn kendilerini koruyacak tanrya ihtiya duymalar ve bu ihtiyacn Manihaizm yolu ile salanamamas, sz konusu dinin bozkrda yaayan Uygurlarca reddedilmesine neden olmutur demektedir. Dou Trkistan'da yaayan Uygurlar arasnda bulunmamaktadr. E. HIRSTYAN DN (NESTUR HIRSTYANLIK) VI.yzyln sonu ve VII.yzyln balarnda Hristiyan dininin Nastur mezhebi Dou Trkistan blgesine kadar gelmitir. 184 Nasturlik (Nastoryanizm, Nesturi Kilisesi) Hristiyanlkta sa Mesih'in ahsyla ilgili tartmalarda, sa'da iki ayr ahsiyetin, yani ilahi ve insani ahsiyetlerin, yan yana birbirine karmakszn varln srdrd grne dayal Diyofizit akideyi savunan stanbul patrii Nestoryus 185 taraftarlarnn oluturduu akmdr. Nestoryus ve onu izleyenlerin akidesi, 431 Efes Konsilinde alnan, sa'nn tek kiilikli ve iki tabiatl olduu gryle reddedilmitir. Bu konsil sonras zellikle Suriye blgesinde ve ran snrlarnda yaayan Nasturler ayr bir kilise hareketi balatmlar ve sonraki
183

Uygurlarn Mslman olmalaryla beraber, bu din tamamen silinmi ve gnmzde bu dinin hibir mensubu

182 183

Harun Gngr yazan makale, Trk Dnyas Tarih Dergisi, 2004, Mart , Say. 207, s. 44. Harun Gngr, a.g.m., s. 44. 184 Gayratcan Osman, incan'daki Eski Dinler Hakknda, incan jtima Fenler Munberi, Urumi1998, Say:1-2, s.77. 185 Nestoryus (Nestorius) 382 ylnda bugnk Mara dolaylarnda domu ve Antakya'da renim grmtr. Daha sonra intisap ettii rahiplikte, stn belgat ve zeksyla ykselerek, Patriklik makamna gelitirilmitir. Yetitii Okulun grlerini gelitirmee alm. Buna gre, Meryem'e "Tanr Anas" (Theotokos) denmemeli idi. O sadece Tanr'nn insan tarafn dourmutu, bu sebeple Ona "Mesih Anas" (Kristotokos) denmeliydi. Nestoryus'un nl muhalifi skenderiyeli Cyrill, onun bu grne iddetle itiraz etmi ve stanbul'un Antakya etkisi altna girmi olduu ynnde propaganda yapmtr. Bunun zerine mparator, 431'de Efes'te toplad bir konsilde Nestoryus'u azletmitir. 436'da Msr'a srgne gnderilen Nestoryus, 451 ylnda Msr'da lmtr. (bkz. inasi Gndz, Din ve nan Szl, s. 283; Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 386.)

53

dnemlerde Urfa (Edessa), Nasturliin merkezi haline gelmitir. 6.yzyldan itibaren ise Nesturlik Arabistan, Hindistan ve in'e yaylmaya balamtr.186 Nesturliin ran'a geii ve dier lkelere yayl gibi, Orta Asya'ya girii de byk oranda ticaret yollaryla olmutur. n Asya'dan balayarak, Maverannehir'in Baykent, Buhara ve Semerkant gibi belli bal byk ehirlerinden geen milletleraras pek Yolu, bir taraftan birok din ve kltrleri beraberinde getirmi, blgedeki Trklerin bu manevi unsurlarla temas etmelerine sebep olmutur.187 Nesturliin Orta Asya'da yaylp gelitiine ilikin ok sayda dokman mevcuttur. Bunlar Turfan blgesi metinleri, Yedisu blgesinde bulunan ve Sryani alfabesi ile yazlm Trke Nesturi mezar talar kitabeleri188 ve Orta Asya Hristiyan kabileleriyle ilgili tarih belgelerdir. Ayrca Orta Asya'nn eitli blgelerinde bulunan ve Hristiyanlkla ilgili olaylar anlatan freskler, mezar talar, boyal ve srl topraktan yaplm Meryem ve sa ikonlar bulunmutur. Burada dikkati eken en nemli husus ise, Nestur Hristiyanlk hatras olan bu eserlerde sa ve Meryem'in Hun tipinde temsil edilmi olmasdr. in'e yaylan Nesturlik, daha nceleri yaylan Budizm ve Manihaizm gibi, nce Uygur blgesine yaylm, sonra ine tanmtr.189 lk dnemlerde Hristiyan misyonerlii yapanlar genellikle Sryaniler olmu, douda bu dinin Uygurlar arasna yaylmasn salayanlar ise, ticarette yetenekli olan Sodlu tccarlar olmutur. Dolaysyla Nesturliin, pek Yolu'nda yrm olan kervanlar, misyonerler vastasyla, Uygur ehirlerinden, yani, "Baktriye'nin Belh'ten, Bedehan, Pamir, Takuran, Hoten'den geerek, in'in bakenti ang'en'e (gnmzdeki i'an) ulat bilinmektedir. ince kaynaklar "Tang Slalesi dneminde, Mool yaylasnda yaayan Uygurlar arasnda Manihaizm'in yayld, fakat Kagar ve Yedisu civarnda

186 187

inas Gndz, Din ve nan Szl, s. 279. Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s. 275. 188 Orta Asya'da Nesturliin tarihi, 781 ylnda dikilen nl Singan-fou kitabesiyle balatlabilir. Bilindii gibi bu kitabe, Nesturi din adam A-Lo-Pen'in 635 tarihinde in'e geliinden, kitabenin dikildii zamana kadar, in'deki Nesturi Kilise tarihini anlatmaktadr. (bkz. H. Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s. 275.) 189 Liu Yi-tang, , Jing Jong Kitaplk daresi, ss.467-468; (bkz. Adil Muhammed Turan, "Hristiyan Dininin Eski Kagar Blgesindeki Etkisi ve sve Hristiyan Misyonerlii Cemiyetinin Kagar'daki Vekalethans (Temsilcilii)", incan Tezkiresi, Say:2, Urum-1996, s. 26.)

54

yaayan Uygurlarn Hristiyanla inandn" sylemitir.190 Bilindii gibi, Uygurlar slmiyet'ten baka dinlerin hibirine kitle halinde girmemitir. Sultan Satuk Bura Han'n 932 ylnda slmiyet'i kabulnden sonra, Uygur blgesinde dier dinlerin etkileri zayflamaya balam olsa bile, fakat baz blgelerde bu dinlerin etkileri hala devam ediyordu. 1210lu yllarda Moollara yenilerek Kara Kitan yresine gelen ve eitli hilelerle Kara Kitan hakimiyetini ele geirip, Yarkent, Hoten ve Tarim havzasndaki ehirleri kendi egemenlii altna almay baarabilen Nayman prensi Klk, ou Naymanlar gibi bir Hristiyan mridi idi. O, slmiyet'e kar etin savalar aarak, Mslmanlara, Hristiyan ol! yada Budist ol! diye bask yapmtr.191 Bu durum, Mslmanlar iin ok ar bir ceza saylm olsa bile, ama blgedeki gizli Hristiyan mritlerinin ok houna gitmitir. Klk'ten sonra (1220) blgeye egemen olan Moollar, Klk'n zulmne maruz kalan krgn halkn gnln almak iin, zgrlk din politikalar izlemitir. Bylece, Hristiyanlar daha serbest faaliyet yrtme imkanna sahip olmu ve Hristiyanlk da yeniden canlanarak yaylmaya balamtr. Bu dnem, Uygur blgesinde Budizm, Manihaizm, Nestur Hristiyanlk ve slmiyet'in beraber yaand zel bir tarih dnem olmutur.192 1253-1255 yllarnda Uygur blgesine gelen misyoner William Robrok, "Uygur ehirlerinin hepsinde Hristiyanlar ile Mslmanlarn beraber yaadn grdm" demitir. 193 nl seyyah Marko Polo (1254-1324), "Kagar ahalisi slm dinine inanyor, ayrca ahali iinde Nestur mezhebine mensup olan Hristiyanlar da var. Onlar din ayinlerini kendi kurallarna gre yapyorlar, kendi mabetlerinde ibadet ediyorlar." diye yazm ve Yarkent ehrindeki "S.John Kilisesi'nin acayip direk ta" hakkndaki rivayeti de nakletmitir. Kagar'da ikamet etmitir.195
194

XIII.yzyln ortasnda Hristiyan dini

arivinde Kagar, 19. Metropolitlik olmu, Hristiyan dininin ilgili yetkilisi de

190 191

Liu Yi-tang, , s.468. Bartold, "Yedisu Tarihi Oirikleri", incan jtimai Fenler Tetkikat, 1984, Say:3-4, ss.38-39. 192 Adil Muhammed Turan, a.g.m., s. 27. 193 "Cahanname", incan Halk Neriyat, 1986, Uygurca neri, C.I, (B kitap), ss. 631-632. (bkz. Adil Muhammed Turan, a.g.m., s. 27.) 194 "Marko Polo Seyahat Hatras", incan Halk Neriyat, Urumi-1991, s.56. 195 Zhang Xng-liang, "erk-Garp Alaks Tarihi Togrisidiki Hccetler Toplimi", C.I, s. 209, (Kagar Pidagogika Enstits lm Dergisi, 1993, Say: 4, s. 72)

55

Nestur Hristiyanlar, Orta Asya'da Sryance'den baka, Uygur Trke'sini de kullanm, zellikle kitaplarn Sryan alfabesi ile Uygurca yazm, Sryance'den bir ok kitab da Trke'ye evirmilerdir. 196 Ayrca bu dillerin yannda Farsa'y da kullandklarn ifade etmek yerinde olacaktr. Dikkate deer bir husus da, mezar talarnda kullanlan tarihlerde, Aliksandir Makedonisky Iras (takvimi) ile On ki Hayvanl Trk Takvimi'nin birlikte kullanlm olmasdr.197 Orta Asya'da slm fetihler, Hristiyanln gittike zayflamasna neden olmutur. Dnem Nesturleri evre kltrlerin ve zellikle de o zamana kadar olumu olan slm kltrnn etkisi altnda kalmlardr. Dolaysyla onlarn ibadet esnasnda kollarn baladklar, secde ettikleri, kiliseye girmeden nce bir nev abdest aldklar gzlenmitir. 198 Daha sonra Timur'un Hristiyanlarn ounlukta olduklar blgeleri fethi, sz konusu blgelerdeki Nestur varln ciddi biimde etkilemi, 14.yzyln ortasndan sonra, Nesturlik tm Uygur blgesinde eski gcn kaybetmitir. 1349 ylndan sonra Nesturliin yeniden dzenlenen, toplam 25 metropolitliinin adi geen listesinde Kagar ad artk silinmitir. Bylece Eski Kagar blgesi srekli slmiyet etkisi altnda mevcutluunu kurumutur. 14.yzyln sonlarnda Turfan blgesinin de "Darul-slm" haline gelmesiyle btn Uygur blgesine slmiyet tek hkim din olmutur.199 Fakat, sonraki aratrmalarn verdii bilgilere gre, li blgesi ve Turfan'a yakn Bebalk'ta (gnmzdeki Uygur zerk Blgesi Cimisar nahiyesi civar) sayca ok az olan Nesturler halen yaamakta olup, onlar Sryanice dua ediyorlarm. 19.yzyln ortasnda ili blgesini igal eden arlk Rusyas, blgedeki Nesturlerin 300 kii olduunu tespit etmi ve onlar Nesturlikten vazgeerek Ortodokslua gemeye davet etmitir. Fakat, bu davet Nesturlerce reddedilmitir.200 Bundan sonra bu Nesturler hakknda herhangi bir bilgiye rastlanlmamtr.201 Ne var ki, aradan be asr getikten sonra, 19.yzyln sonu ve 20.yzyln balarnda Hristiyanln glgesi yeniden Kagar blgesinde grlmeye balad. Bu
196 197

Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s. 276. Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s. 276; Neriyat, anghay-1992, s. 42. 198 Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s. 276. 199 Li Jin-xin, , s. 181. 200 Feng Cheng-jn, , Shan Wu Neriyat, Pekin-1993, s. 47. 201 Li Jin Xin, , s. 182.

, anghay San-Lian

56

defa Hristiyanln Kagar'a tekrar gelmesinin kendine zg siyas ve sosyal hedefleri vard.202 Bu konu, tezin III. Blmnde misyonerlik bal altnda ele alnacaktr.

202

Adil Muhammed Turan,Hristiyan Dininin Eski Kagar Blgesindeki Etkisi ve sve Hristiyan Misyonerlii Cemiyetinin Kagar'daki Vekalethans (Temsilcilii), s. 28.

57

II. BLM

UYGURLARIN SLMA GR

A. TRKLERN SLMYETE GR Mekkede VII.asrn balarnda ortaya kan slm, ayn asrda o dnemin bilinen en gl iki imparatorluundan biri olan Bizans yenerek Bizansllar Anadolu topraklarnn batsna itmi, Sasan mparatorluunu tarihten silmi ve Orta Asya ilerine girerek Trklere komu olmutur. Trklerin Mslman Araplarla ilk temaslar Hz. Osman zamannda balamtr. Ahmet b.Kays komutasnda ilerleyen Arap ordusu (642), Amu Derya (Ceyhun) kylarna yaklamtr. Muhammed b.Cerir (643-655) adl bir Arap komutan, ounluu sahabe ve tabiinden oluan yaklak 2700 kiilik bir ordu ile Amu Derya nehrini geerek henz slma girmemi Trkler zerine cihada kmtr. Fergana nlerine kadar gelebilen Arap ordusu burada, Trklerin mukavemeti ile karlam, fakat bata komutan Muhammed b.Cerir olmak zere sahabe ve tabiinden oluan ordunun hemen hemen tamam ehit olmutur. Bugn mezarlar Fergana snrlar iindeki Kassan blgesindedir. Bu ilk baarsz ve sonular itibariyle son derece trajik olaydan sonra, klasik kaynaklarn verdii bilgilere gre, saylar 24.000i bulan Mslman Arap ordular, Ubeydullah b.Ziyad komutasnda (673) Amu Deryay gemilerdir. Bunu Hz.Osmann olu Saidin (674) ordusuyla birlikte Semerkanta hcumu takip etmitir. Bu hareketler, genellikle ganimet elde etmeye ve menfaate dayal seferler olarak nitelense de o dnemlerde eitli sebeplerle Trklerden slma girenler olmutur. zellikle harp esiri olarak alnp Mslman blgelere yerletirilen ve sonradan mevali diye adlandrlan bu kitle, Trkler bir devlet olarak slma girmeden ok nce ve slmn Araplar tarafndan temsil edildii dnemlerde nemli hizmetler grmtr. Trklerin, kendi vatanlarndan ayrldktan ve Mslman blgelere yerletirildikten sonra kendi inanlar yani

58

kfr ile kalmadklar, iyi bir slami eitim aldklar, onlar arasndan yetien byk alim, filozof ve devlet adamlarnn okluundan anlalmtr. Ayrca bu husus, Trklerden kmsenemeyecek sayda nemli bir kitlenin ihtida ettiini de gstermitir.203 slmn Ferganaya girii VIII.asrn balarnda gereklemitir. Daha nce blgeye gelen Arap ordular kesin sonular elde edememitir. Onlarn bu baarszlnda blgedeki kitlenin slma ve onun temsilcilerine kar mukavemeti bulunmakla birlikte, slm temsil edenlerin tutum ve davranlarnn da katks byk olmutur. Kuan mparatorluunun yklmasndan sonra bu blgede yabanc valilerin etkisi tkenmi, hatta Sasan valilerinin Trkistanda, hibir zaman idarenin banda bulunduklar da grlmemitir. Arap valileri, balangta, Trkistana aknlar yaparak k Horasandaki karargahlarnda geirmilerdir. Amu Derya nehrinin tesinde ilk klayan vali Selim b.Ziyad (681-683) olmutur. zellikle Bat Trkistan blgesinin Araplar tarafndan fethi ve hakimiyeti, blgenin dirayetli valisi Kuteybe bin Mslim (704-714 veya 705-715) tarafndan 204 olmutur. O, yerli idareciler arasndaki anlamazlklardan yararlanmay ok iyi bilmi, 706da Baykenti, 707de Buhry daha sonra da Talakan, Ke ve Nesefi almtr. 712de Semarkanta kar yaplan seferde Buhrllar ve Harezmliler Kuteybeye byk lde yardm etmitir. Hatta bundan dolay Sod hidi Gurek, dmannn, kardeleri ve akrabasnn yardmyla kendisini yendii ve zafer kazand iin Kuteybeyi ayplamtr. Kuteybe, 713 ylnda bir sefere hazrlanrken Buhr, Ke, Nesef ve Harezm halk onun emrine 20.000 kiilik bir ordu vermitir. O, 713 ylnda Kltekini geri ekilmeye mecbur etmi, Trgiler205 ise kahramanca mcadeleler sonucunda onu durdurmay baarm,
203

Mustafa Erdem, Trklerin slma Girii ve slmn Fergana Blgesine Yaylmas, Avrasya Etdleri, TKA , say:24, lkbahar-Yaz 2003, ss. 42-44. 204 Maverannehr'in gerek fatihi hi phesiz Kuteybe b. Mslim'dir. H.86 (M.705) ylnda Horasan valiliine tayin edilen Kuteybe, Horasan'a geldii zaman bu eyaletin iki tehlikeli snr blgesi vard. Bu blgelerden birincisi, Ceyhun nehrinin orta ksmndan Bedehan'a kadar uzanan ve nispeten dalk bir araziden meydana gelen Toharistan idi. Baz aknlarn yaplmasna raman hala direnmekte olan Belh ehri, burann merkezi idi. Horasan'n ikinci ve daha tehlikeli olan snr blgesi ise, Maverannehr idi. Trkler, her iki blgede de hakim unsuru tekil etmekle beraber, aralarnda siyas bir birlik mevcut olmayp kk beylikler halinde mstakil hareket ediyorlard. Maverannehr'de siyas manada bir birliin bulunmamas bu havalide slm ordularnn ilerlemesini kolaylatryordu. Geri bu srada Trke Hanl en kudretli devrini yaamasna ramen, Araplar'a kar yaplan mcadelede fazla bir varlk gsterememitir. (bkz. Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, C:2, s. 383.) 205 mer b. Abdlaziz'in mevali politikasnn uygulamak istemeyip Buhrllara kar kl ve krba kullanmay tercih eden Cerrah b. Abdullah'n valilii srasnda, Buhr-hudt Tude, Semerkand Hkmdar Grek ve Kmed Hkmdar Narayana ile Araplardan kurtulmak iin

59

ancak inliler de onlar ykmlardr. Kuteybe, Halifeliin el deitirdiini, yeni halifenin Sleyman b.Abdulmelik olduunu sefer halinde iken renmitir (714). Daha nce, yapt hizmetlerde halifenin byk desteini gren Kuteybe, yeni durum karsnda byk bir tereddt yaam, sonunda yeni halife ile anlaamayacan ve ona isyan etmenin uygun olacan dnmtr. Kuteybe bu niyetini, ordunun ileri gelen komutanlarn Fergana camisinde toplayarak onlara aklam, fakat kendisini zaferden zafere koturan komutanlarndan umduu destei bulamam ve orada ehit edilmitir.206 Kuteybe dier valilerden, Arap hakimiyetini byk ehirlere yerletirmekle birlikte, Trkistanda slmn yaylmasn, dier dinlere kar onun stnlnn salanmasn ve toplumda gerekten maya tutmas iin ilk ciddi ve cesaretli admlarn atlmasn salamakla ayrlmaktadr. O, bu ie ilk balarken okuduu hutbede Allah, kendi dinin aziz olmas iin size bu topraklar hell kld eklinde bir ifade kullanmtr. Onun siyas hakimiyet iin dinin tebliini ve insanlarn Mslmanlatrlmasn esas alan bir alma ierisinde olduu grlmtr. Bylece onun siyas bir hakimiyet yannda din bir etkileimi esas ald, bir anlamda siyas baarlarn insanlar Mslmanlatrarak teminat altna almak istedii ortaya kmtr. Kuteybe, fethettii yerlerde ncelikle oralardaki batl inanlarla uram,

in'den yardm isteme konusunda anlam ve 719 ylnn ilkbaharnda in'e birer heyet gndermitir. (bkz. Kafesolu, "Trkler", 185.) Buhr heyetinin bana Tude byk olu Asilan (Arslan)' tayin etmitir. Tude in mparatoru'na yazd mektubunda, Araplarn Buhr'y igali yznden yitirdii nfuzunu elde etmek iin ondan yardm istemektedir. Yine Tude, Trgilerin kendilerine yardm etmesi iin bir emir karmasn ondan istirham etmektedir. (Gktrk Devletine bal olan Trgiler 630 ylnda Gktrk devletinin yklmasyla serbest kalmtr. II.Gktrk devletinin kurulmasyla yeniden Gktrk egemenliine girmitir. II.Gktrklerin son dnemlerinde yeniden serbest kalan Trgilerin bana Su-lu Kaan gemi ve Emevilere kar mcadele etmitir. 766 ylnda Trgi Devletine Karluklar son vermitir.) Kutluk Hakan Kapgan Kaan'n lmnden sonra 98/716 ylnda Trgiler'in li Havzas'nda istiklalerini kazanarak yeni bir Trk devleti kurmalarna in mparatoru yardmc olmutu. Bu nedenle o, Trgilerin politik kararlarnda etkin rol oynayabilirdi. Tude, in'e heyet gndermekle ifte oyun oynamtr. Birincisi o, bir taraftan in ya da Trgi yardm salamak suretiyle dier yerli hkmdarlar Araplara kar tahrik etmitir. kincisi ise, gl olduu dnemlerde Araplara kar sadakat gsterisinde bulunmutur. Fakat in mparatoru, Tude ve dier hkmdarlarn isteklerini dikkate alp Araplara kar herhangi bir faaliyette bulunmamtr. nk inlilerin batya doru yaylmasn daha nce Dou Gktrk Devleti engellemitir. in mparatoru imdi de Trgilerin benzer bir tavr sergilemesine frsat vermek istememitir. Zira nnde ciddi bir ordu kalmayan Trgiler, Mverannehr'i topraklarna katmak dncesindeydi. Trgiler yaplacak herhangi bir askeri yardm sonucunda in'in batya yaylmasn nleyebilecek gce eriebilirlerdi. Bu nedenle in mparatoru geici olarak, bu konuya mdahale etmemeyi tercih etmitir. (Bkz. Hasan Kurt, Orta Asya'nn slamlama Sreci (Buhr rnei), ss.178-179.) 206 Mustafa Erdem, Trklerin slma Girii ve slmn Fergana Blgesine Yaylmas, ss. 44 - 45.

60

slm asndan bir irk ve kfr olarak nitelenen putlar toplatarak yaktrm ve mabetlerini yktrmtr. Bununla, insanlarn byk sayg duyduklar veya korktuklar putlarn kimseye faydas olamayacana ek olarak kendilerini bile kurtaramadklar inancn telkin etmi ve slmn ortaya koyduu inancn doruluunu anlatmak istemitir. Onun yapt ileri yle zetlemek mmkndr: 1. Fatihler sonrasnda nemli ehirlere cmi ve mescitler yaptrmtr. yerletirmitir. 3. Din baz kolaylklar salamtr. (Farsa ibadet gibi) 4. Namaz iin camilere gelenlere nakdi yardmlarda bulunmutur. 5. Baz blgelerde Mslman Araplar yerli halkn evlerine yerletirmitir. 6. Mslman yneticiler tayin etmitir.207 Kuteybenin lmnden sonra yerine geenler baarl olamamlardr. Hatta bazlarnn dnya malna olan hrs, blge halknn kendilerinden soumasna, zaman zaman ondan nefret ederek isyan etmesine sebep olmutur. Bazen hazine ve hkmet manfaati, fetihlerin esas sebebi olarak gsterilen din yararlarn nne gemitir. Mslman olan halktan, Mslman olmayanlardan eitli adlarla alnan vergiler alnmaya devam etmi, bu da slmn blgedeki imajn olumsuz ynde etkilemi ve Araplar Sir Derya havzasndaki vilayetlerini kaybetmitir. Emevi dneminin en sevilen halifelerinden mer b.Abdulaziz (717-720) Mslman olanlardan vergi almay yasaklamakla kalmam, onlarn snnet olma mecburiyetlerini de kaldrmtr. Bu faaliyetler Mslman Araplarn imajn ksmen dzeltmekle birlikte, blge valileri ayn baary gsterememitir.208 Bat Trkistann ve Fergana vadisinin slmlatrlmas iin ilk defa bir tebli heyeti kuran ve bylece daha metotlu hareket eden Eras b.Abdullah es-Slemi (727) olmutur. O, snr boylarn koruyan gnll mcahit gazilerin barnmalar iin, Fergana blgesinde ilk defa rabatlar kuran vali unvann almtr. Fergana blgesinde Araplarn yeniden etkin hale gelmesi tecrbeli vali Nasr b.Seyyar (738-748) zamannda olmutur. O, Bat Trk devletinin dalmasndan yararlanarak, Arap hakimiyetini Sir Derya havzasnda etkin hale getirmi ve 739

2. Byk ehir ve ticaret merkezlerine nemli miktarda Arap nfus

207 208

Mustafa Erdem, Trklerin slma Girii ve slmn Fergana Blgesine Yaylmas, s. 45. Mustafa Erdem, Trklerin slma Girii ve slmn Fergana Blgesine Yaylmas, s. 46.

61

ylnda Uruana, a ve Fergana melikleriyle antlamalar yapm, Araplara Kuteybenin zamann hatrlatmtr. Sorumluluk alanlarnda baz asayi problemleri bulunsa da Nasrn valilii zamannda Trkistan, o zamana kadar grlmemi bir refaha ulamtr. Blgedeki i atmalarla bir hayl ypranan Nasr, daha sonra (749) hilafetin Abbasilere gemesinde byk katklar olan Ebu Mslim el-Horasani karsnda yenilmi ve rana kaarak (748) ayn yl orada lmtr. Ebu Mslim, Emevi hanedanna dman btn unsurlar kendi tarafna ekmeyi baarmtr. Bundan sonra o, hem Arap hem de ran mill hareketlerine kar mcadeleye girimi ve i disiplinin salanmas noktasnda byk baarlar elde etmitir. Onun zamannda Trkistanda i karklklar nedeniyle byk tehlikeler meydana gelmitir. Bat Trk Hakanlnn yklmas ve yerine gl bir devletin kurulamamasndan yararlanan inliler Trkistan hakimiyet altna almak iin harekete gemitir. eitli sebepler ileri srerek harekete geen in ordusuna karlk Ziyad b.Salih komutasndaki Mslman ordusu, Karluklarn da yardm ile, Temmuz 751 tarihinde kesin bir zafer kazanmtr.209 Bu savan Trkistan tarihindeki nemi ok byk olmutur. nk slm ve in medeniyetlerinden hangisinin Trkistanda hakim olaca meselesi halledilmitir. Pamir evresi ve Tanr Dalar (Tien-an) silsilesine kadar olan sahalar Araplarn idaresi altna girmi ve halk da Mslman olmutur. Bylece Ebu Mslim hem i hem de d dmanlara kar byk bir baar elde etmitir. Fakat onun baarlar Abbasi Halifesini kukulandrm, eitli entrikalarla halifenin sarayna arlarak orada ldrlmtr. 210 Trkistan, Talas Savandan sonra yaklak bir asr kadar Horasann idaresine memur valiler tarafndan yneltilmitir. Trkler, Gktrkler devletinden sonra iki asr kadar, kendi yabgular idaresinde yar zerk bir ekilde varlklarn srdrmlerdir. Araplarn fiili idareleri altnda iken yerli halk arasndan kan Samanoullar (847-999), yar mstakil bir ekilde bu blgede hakimiyet elde
209

inlilerin getikleri blgelerdeki sert tutumlar ve zellikle Takent Beyi Bagatur Tudunu ldrmeleri, Trkleri bu defa da inlilere kar Mslmanlardan yardm istemeye sevketmitir. Bunun zrine Horasan Valisi Ebu Mslim, Ziyad b.Salih komutasnda gl bir orduyu inlilere kar gndermitir. Be gn devam eden sava, muhtemelen son gnde, Karluklarn in birliklerine arkadan taarruz etmeleri sonucunda, inliler iin byk bir hezimetle son bulmutur. 70.000 kiilik in birliklerinin byk bir ksm sava meydannda yok edilmi, 20.000 kadar esir olarak Mslmanlarn eline gemi, Kao Sien-tche (Gao Xian Zhi) ise, ancak az bir kuvvetle cann kurtarabilmitir. (bkz. Nesimi Yazc, lk Trk slm Devletleri Tarihi, Ankara-1992, s. 17) 210 Mustafa Erdem, Trklerin slma Girii ve slmn Fergana Blgesine Yaylmas, ss. 46-47.

62

etmilerdir. Bunlarn Trk olduu veya randan gelip Belhe yerleen ranllardan olduu eklinde farkl grler ileri srlmtr. Ancak halkn ve ordunun ounluu Trklerden olmutur. Samanoullar zamannda Trkistan blgesinde Trklerin nfuzu artm ve zamanla Mslman Trk hakimiyeti ekline dnmtr. Sonuta, slm kabul eden Trk Hakanlar Karahanllar tarafndan yklmtr.211

B. SLMLA LGL HABERLERN UYGUR BLGESNDE DUYURULMASI Dou Trkistan, batdaki slm lkeleri ile doudaki in arasndaki kara yollarnda kpr olmutur. in'de slmiyet'i yaymak amacyla gidenlerin pek ou Dou Trkistan'dan gemitir. M.S.651 ylnda Hz. Osman slm' tantmak iin in sarayna bir iyi niyet heyeti gndermitir. 212 Bu dnemlerde ticaret yoluyla in'in gneydou blgelerine gelen Mslman tccarlar araclyla buralarda slmiyet duyulmaya balamtr. Mslmanlar in'in Guangzhou 213 , Chuanzhou, Yangzhou blgelerinde cami ve mezarlklar yapmtr. Mslmanlarla inliler arasnda evlilik ilikilerinin kurulmasyla sonradan Tungan (in asll Mslman) toplumu ortaya kmtr.214 M.S.713 ylnda Kutaybe b. Mslim de Fergana'dan Kagar'a gelerek ulam yolunu ele geirmi ve in Tang Hanedan sarayna eli gndermitir. Saraya gelen Arap elileri Padiaha slmiyet'i anlatm, onlar inlilerin adeti ile padiaha tazim (secde) ederek selam vermemitir. in padiah bunun nedenini sorduunda, kendilerinin bir tek Allah'a secde edeceklerini, Padiahlara secde etmeyeceklerini sylemilerdir.215 Bu, slmiyet'in kara yolu araclyla Dou Trkistan'a gelen ilk dnemi saylmtr. Buralarda slmiyet'in duyurulmas aadaki be yolla gereklemitir:
211 212

Mustafa Erdem, Trklerin slma Girii ve slmn Fergana Blgesine Yaylmas, s. 47. mam-Hatip Liseleri slam Tarihi (Ders Kitab), Devlet Kitaplar, stanbul-2003, s. 173. inli bilim adamlarnn tespitlerine gre M.S. 651 ylndan 789 ylna kadar olan 147 senelik zaman iersinde Arap elileri toplam 36 defa in'e gelmilerdir. Onlar ou zaman in'in bakenti ang'en'e Dou Trkistan'dan geen kara yollarla ulamtr. (bkz. Hac Nur Hac, Chen Guo-guang, incan slam Tarihi, s. 28) 213 Guangzhou ehrinde Mehur sahabe Said bni Ebu Vakkasn trbesi yannda gzel bir tarihi cami mevcuttur. 214 Hac Nur Hac, Chen Guo-guang, incan slm Tarihi, s. 29. 215 Hac Nur Hac, Chen Guo-guang, a.g.e., s. 31.

63

1. Eli Gnderme: bundan yukarda bahsettik. 2. Ticr likiler: Arap tccarlar Krfez'den yola karak kuzey dou ynyle, Orta Asya'ya doru ilerleyip, Pamir'den gemi, Tanr Dalar'nn gney ve kuzey kenarlarndan dou'ya doru ilerleyerek, in'e gelmitir. Orada inli tccarlarla ang'en'de ticar ilikilerde bulunmutur. rnein, M.S.780 ylnda in'in bakenti ang'en'de ikamet eden Arap ve Farslardan oluan yabanclarn says 4000 aileyi amtr. zellikle zengin Arap tccarlarn yerli ahalinin Mslman olmasnda byk katks olmutur.216 3.Askeri Mukbeleler: Araplar ile Tang Hanedan ve Trkler arasnda defalarca asker atma ve savalar olmutur. M.S.715 ve 717 ylnda Araplarla inliler Dou Trkistan'da savamtr. 751 ylndaki Talas Sava'nda Arap Ordular 70 bin kiilik in Ordusunu malup ederek, ar kayplara uratmtr.217 4. i Mezhebindekilerin G Etmesi: Baz kaynaklarda Emevler dneminde Horasana yerleen ve buradan da Dou Trkistana g eden Hz.Ali yanls iiler olduu ve bunlarn da slmn blgede yaylmasna katk saladklar belirtilmitir. Zira tamamen snmac olarak sonra ine yerleen bu Mslman gmenlere in idaricileri baz kolaylklar salam ve bu da slmn in snrlar ierisinde yaylmasn kolaylatrmtr.218. 5. ok saydaki Arap, Fars ve Orta Asyal Mslman Teblicilerin Gelmesi: Bunlar doudaki bu topraklarda slmiyet'i yaymak amacyla tebli faaliyetlerinde bulunmulardr.219 C. SULTAN SATUK BURA HAN VE UYGURLARIN SLMI KABUL Uygurlar arasnda slmiyet ile ilgili haberlerin duyurulmas 713 ylndan balamtr. Fakat Uygurlarn slmiyet'i kitleler halinde kabul ise, Karahanllar Sultan Satuk Bura Han'n slmiyet'i kabul etmesiyle gereklemeye balamtr. 1282 senesinde yazlan es-Shah adl kitabin yazar el-Cevheri'nin eserine haiye yazan Cemal Kar'nn hatralarna gre, Satuk (Mslman ad Abdlkerim), Klbilge Kadir Arslan Han'n evlad Bazir Arslan Han'n oludur. Satuk kk
216 217

Hac Nur Hac, Chen Guo-guang, a.g.e., s. 35. Hac Nur Hac, Chen Guo-guang, a.g.e., s.37. 218 Hac Nur Hac, Chen Guo-guang, incan slm Tarihi, ss. 38-39. 219 Hac Nur Hac, Chen Guo-guang, a.g.e., s. 40.

64

yatayken babas Bazir Arslan Han ldkten sonra, tahta Satuk'un amcas Oulcak varis olmu, Satuk'un annesi de Oulcak ile evlenmitir. Oulcak hanlk dneminde, nceki Karahanllarn Samanilerle bar iinde yaama politikasn deitirerek, Samaniler Sarayndan kaarak gelen ehzade Eb Nsr Binni Samaniyi arlam ve onun Kagar'a yakn Atu'ta bir cami ina etmesine izin vermitir. Bu dnemde Buhr ve Semarkant'tan Atu'a gelerek ticaretle uraan Mslman kervanlarn etkisiyle slmiyet de etrafa duyulmaya balamtr. 12 yandaki Satuk Atu'ta kervanlar ile karlam ve Ebu Nasr Samani220 ile tanmtr. Satuk Mslmanlarn namaz kldklarn grdkten sonra, Ebu Nasr Samani'ye baz sorular sormu, Samani ona Allah'n 99 ismi, Zati ve Sbuti Sfatlarn, Allah'n Resul Muhammed Peygamberin hadislerinden nakil alarak slmiyet'i gzel bir ekilde anlatmtr. Bundan derin bir ekilde etkilenen Satuk hemen Mslmanl kabul etmitir. Bundan byle Satuk'un yakn evresi de gizlice Mslman olmutur. Fakat amcas oulcak eski dininde ve putperest olduu iin artk bu deiiklie asla izin vermeyeceini bildirmitir. Satuk 25 yana geldiinde, kk bir ordu ile hanl basarak, taht ele

220

Ebu Nasr Samaninin kimlii hakknda eitli grler vardr, bazlar onun Samaniler Saray'ndan gnderilen siyasi amal bir din teblicisi olduunu sylerken, bazlar ise onun siyasi ile hi ilgisi olmayan, sadece Allah rzas iin slam' tebli eden bir mutasavvf eyhi olduu yazmaktadr. rnein, gnmzdeki Dou Trkistan'n Atu blgesinde Satuk Bura Han mezar yannda evi bulunan tarihi yazar Seyfettin Azizi "Satuk Bura Han" adl kitabnda Ebu Nasr Samani'nin kimlii ile ilgili olarak u bilgileri vermitir: "Ebu Nasr Samani bilim urunda genken Badat'a gitmi, Badat'taki bir byk medresede okuyup slam ilkelerini mkemmel renmiti. O gnden balayp Allah yolunda kurban gitmeye ant imiti. Bu amala slam dininin ilkelerine kendini adayal yirmi yl olmutu. Badat'ta Kur'an' onun gibi etraflca bilen adam ok azd. Hz. Muhammed'in hadislerini ve onun muhtevasn mkemmel olarak idrak etmiti. aharyarlarn (Drt Halifenin) hayat ve teebbsleriyle tant ve her bir mezhebi derin derin inceledi. Sonra bir sre slam retimi veren byk medreselerde retmenlik yapt, krk be ya doldurmu olmasna ramen hala evli deildi. nk, btn hayatn, varln, akl ve idraki, hret, mal-mlkn dine, dini yaymaya vakfetmiti. Din iin yaptklarn yeterli grmyor, Allah yolunda daha da ulu, daha erefli iler yapmay arzuluyordu. Daha sonralar Ebu Nasr nce Semarkant'a giderek yl sreyle o blgedeki durumlar renmeye alt. Trke kkenli lisan hakknda temel bilgi edindi. O, Samani ahi, bni Ahmet dnemindeki i isyan yznden orada fazla kalamad. Kk tccar grntsyle Kagar'a geldi ve be yln burada geirdi, Uygur dili ve rf-adetlerini rendi, insanlarn dine olan inancn kavrad." "Bir gn, Ebu Nasr Samani camide cemaatle beraber namaz kldktan sonra eve dnmek zere iken, Arapa kark Samani lehesiyle konuan bir adem ona selam verdikten sonra, kendisinin Samaniler Sarayndan geldiini, Ebu Nasr Samani'nin yardmna ihtiyac olduu anlatr. Nasl bir yardm istedii sorulduunda: Satuk Bura Han' malup etmeye, Samaniler Hanedanna kar olan Buralar Hakann yok etmeye yardm etmesi gerektii sylenir. Bunun zerine Ebu Nasr Samani: "Hayr! Ben sana yardm edemem, ben slam dinini yaymak gibi kutsal grevle gelmitim. Onu yerine getirmekteyim. Grevim tamamlanmad. Bu, Satuk Bura Han'sz olmaz. Bana devlet deil, din gerekli. Allah yolunda kurban gitmeye ant imitim. Senin grevin baka. Bana mani olma, Satuk Bura Han'a el uzatma. O, Allah'n sadk kulu. O ilk olarak bu yurtta slam dinini kabul eden ve onu yaygnlatran ulu biri. diye sert yant vermitir. (Bkz. Seyfettin Azizi, Satuk Bura Han, ss. 182-184.)

65

geirmitir. Satuk Bura Han H.334 / M.955-956 senesinde vefat etmitir. Onun kabri Kagar'n Atu kentindedir.221 Satuk Bura Han, Karahanl Hakanlar iinde ilk kez slm dinini kabul eden ve slm dinini yayan bir kii olarak tarihte n yapmtr. Koyu Budist olarak bilinen Karahanllar Hanedanl halklar arasnda slm dininin yaylmas, dinsel inan alannda byk bir yenilik getirmekle kalmayp, rf, adet ve ideolojik yapda da etkisini gstererek bir takm temel deiikliklerin olumasna neden olmutur. Bununla birlikte slm dini araclyla Uygurlarn ve ayn topraklar zerinde yaayan Trke konuan halklarn, Horasan ve Ortadou illeri ve halklaryla olan kltrel ve ekonomik ilikileri gelitirmitir. Dou'da ve batda yaayan uluslar ayn dili konumakla kalmayp ayn dine, yani slm dinine inandklar iin bu olay, kabileler, uluslar ve halklarn dillerinin daha da yaknlap gelimesinde, ortak kltrel iletiimde ve birleriyle yardmlamay glendirmelerinde belli derecede olumlu rol oynamtr222. a. Kagar Halknn Mslman Olmas H.320 /M.932 senesinde Sultan Satuk Bura Han'n slm' resm devlet dini olarak iln etmesiyle, bakent Kagar ve onun evresindeki halklar eski dinleri olan Budizm, Gk Tanr inan balamtr.223 b. 200 bin adrl Trkn Mslman Olmas Sultan Satuk Bura Han 956 senesinde vefat ettikten sonra, byk olu Bayta (Mslman olduktan sonra adn Musa bin Abdulkerim olarak deitirmitir) ( 956971) babasnn tahtna varis olmutur. Onun zamannda slm blgede hzl bir ekilde yaylm olup, o da devletini slm dini esaslarna gre ynetmitir. slmn bu blgede ve Trkler arasnda hzla yaylmasnda devlet yneticilerinin Mslman olmas yannda bir sebebi de, Horasan'dan gelen Sof, Niapurlu Ebul Hasan Muhammed Karamiti'nin din tebli faaliyetinin de etkisi byk olmutur. O 961 ylnda Karahanllar saraynda vefat etmitir. ve Mani dinini terk ederek Mslman olmaya

221 222

Hac Nur Hac, Chen Guo-guang, incan slm Tarihi, ss. 46-48. Seyfettin Azizi, Satuk Bura Han, s.15 223 Hac Nur Hac, Chen Guo-guang, incan slm Tarihi, s.488.

66

Bayta tahta oturduktan iki sene sonra, yani H.349 / M.960 ylnda 200 bin adrl Trk,224 Yusuf Kadr Han'n byk olu Bura Tekin Sleyman Arslan Han dneminde (1032-1057) 10 bin adrl gebe Trk Mslman olmutur. Bunlar nceden Balasaun ve Kagar evresindeki Mslmanlarn evlerini yamalayarak, onlar ok rahatsz etmilerdi. Onlar Kurban Bayramnda 20 bin tane koyun kurban kestikten sonra, Mslmanlar onlarn nce yaptklar ktlkleri artk unutmu ve birbirlerini ok sevien Mslman kardelerden olmutur.225 c. Udun (Hoten) Halknn Mslman Olmas Udun Devleti douda eren, batda Yarkent ile snrlyd. Halk Budist idi. Komusu Kagar'da slmiyet yayldktan sonra, Budistler Mslmanlara dmen oldu. 958 ylnda Udun Han kendisi ba olarak Kagar'a doru ilerledi...Mslmanlar ile Budistler arasnda ok etin savalar oldu. 1006 yl Hasan Bura Han'n olu Yusuf Kadr Han (T.1004-1032) Udun Devleti Hann ldrp, devleti tamamen fethedene kadar ok sayda Mslman ehit oldu. Udun (Hoten) halk bu tarihten itibaren Mslman olmaya balad. Mslmanl kabul etmeye yanamayan baz Budist rahipler Tibet'e kat. XI.yzyln ortasndan sonra Udun'da Budizm'in yerine slmiyet hkim olmutur. 226 Gnmzde Dou Trkistan'da Mslman says en ok olan vilayet, Hoten'dir. Karahanllar dneminde slmn douya yaylmasnda engel olan Kuu Uygur Hanl'nn fethi, Karahanllar'n silah gcyle gerekleemedi. Halk hala Budist ve Maniheist olarak kaldlar. 1105 ylnda Karahanllar Han Ahmed bni Hasen (Arslan Han), Abbasiler Halifelii'ne Mahmud bni Abducelil Kagari'yi eli olarak gnderdi, halife Mustezir ona "Imadu-t.Devle" adn verdi.227 D. MOOLLAR VE DOU AATAY HANI TULUK TMURUN MSLMAN OLMASI 1211 yl Karahanllar bamszlklarn kaybettikten sonra, Uygurlara Kara Ktay ve Mool dnemi balamtr. slm'dan baka btn dinlere kar anlayl olan
224 225

Hac Nur Hac, Chen Guo-guang, a.g.e., s.51. Hac Nur Hac, Chen Guo-guang, incan slm Tarihi, s. 59. 226 Hac Nur Hac, Chen Guo-guang, a.g.e., s. 55. 227 Hac Nur Hac, Chen Guo-guang, a.g.e., s. 63.

67

Mool hakanlar slm'a kar deiik lde nefret ve dmanlk duyuyorlard. Cengiz Han, hayvanlar erata gre kesenlerin ldrlmesine ferman karmt. Bu ferman Kubilay Han kendi dneminde yeni batan yrrle koydu. Bunu takip iin ihbarclk yapanlara ikrmiyeler verildi. Bylece yedi sene boyunca Mslmanlara ok ar ikenceler yaptlar. Be parasz kimseler bu frsattan faydaland, servet toplad. Kleler hrriyetlerini ele alabilmek iin efendilerini, hayvan kesti diye suladlar. Geyk Han zamannda (1246-1248)-ki bu hakan devletin btn ynetimini iki Hristiyan vezirine vermiti, Mslmanlara ok iddetli zulmler yaptlar. Drdnc ilhan (kral) olan Argun Han (1284-1291) da Mslmanlara zulmetti. Adliyede ve mal idarelerde ne kadar Mslman isimli kimseler varsa onlar kovdurdu ve saraya gelmelerini yasaklatt.228 Bu kadar zorluklara ve olumsuzluklara ramen, Moollar ve Moollardan sonra gelen vahi milletler, ite bu ayaklar altnda inedikleri Mslmanlarn dinini kabul ettiler. Profesr T.W. Arnold, mehur kitab slm'n Daveti adl eserinde hayretini aklayarak yle yazmaktadr: Fakat slm, daha nceki an ve azametinin klleri arasndan yeniden doruldu ve slm davetileri, teblicileri, Mslmanlara yapmadk zulm brakmayan o vahi Moollar Mslman yaptlar. Bu yle bir eydi ki, Mslmanlar bu meselede ok ar zorluklarla karlatlar. nk iki byk din bu ile urayor ve Moollar kendilerine balamaya alyordu. Budizmle Hristiyanln, Mslmanlar perian edip yerle bir eden bu vahi ve zalim Moollar kendine balamaya abaladklar bir srada Mslman davetilerin bu azl dmanlarn slm'a sokmalar dnyada benzeri bulunmayan ok artc ve enteresan bir olaydr.229 Byle bir anda slm'n Budizm'e ve Hristiyanla kar koymas ve Moollar bu iki dinden kurtararak kendine balamas, grnte baarlmas imkansz olan bir iti. Hibir millet, Moollarn felaket tufanndan Mslmanlar kadar zarar grmemiti. Bir zamanlar slm ilim ve fenlerinin merkezi olan, iinde Asya'nn ilim erbab deerli kiilerinin yaad nl ehirler genellikle yaklarak kl haline getirilmiti. Mslmanlarn bilginleri ve fkh alimleri ya ldrlmler, ya da esir edilmilerdi.
228

Ebu'l-Hasan En-Nedev, slm nderleri Tarihi,ev: Yusuf Karaca, Cilt:1, Kayhan Yaynlar, stanbul-1992, s. 412. 229 Ebu'l-Hasan En-Nedev, a.g.e., s. 411.

68

slm nurunun ilk nasip olduu sultan, aatayl prenslerden Mbarek ah 1266da Dou Trkistan kontrol altna almaya muvaffak olmutur. Mbarek ahn hkmdarlktaki rakibi Burak Han da tahta getikten iki sene sonra Mslman olarak Sultan Gyasettin adn almtr(1266-1270). Fakat iin banda ilk zamanlarda slm'n gelimesi uzun zamana kadar devam edememi, nk Mslman olan Moollar Burak Han'n lmesi zerine tekrar eski dinlerine dnmlerdir. 14.yzyldan nce bu durum dzelememitir. phesiz ki, 1322'den 1330'a kadar tahtta duran Turumirin Han Mslman olunca aatayllar toptan Mslman olmulardr. Birka kere onlar kendi hanlar gibi slm' kabul edince artk inanlarna sk skya sarlmlar ve dinlerine sahip karak yaamlardr. Fakat o sene iinde de slm dininin, rakibi olan dier dinlere hakim olmas tam deildi. nk Turumirin'in yerine geenler Mslmanlara zulm yapmaya, eziyet etmeye balamtr. aatay Hanlnn zayflayp blnmesinden dolay istiklalini ilan eden Kagar sultan slm' himaye etmek iin ayaa kalknca slm'n gelimesi devam etmeye balad.230 Tuluk Timur Han adndaki Kagar sultannn (1347-1363) Mslman olmas ile ilgili olarak Arnold yle yazmaktadr: "eyh Cemaleddin isimli bir byk zat, Buhrdan Kagar'a geldi. Tuluk Timur'u Mslman yapt. eyh Cemaleddin ve arkada Aksuda yolculuk srasnda bilmeden Tuluk'un av sahasndan gemiler. Sultan onlar bu sularndan dolay elleri kollar balanarak huzuruna getirdi. Son derece fkeli, hiddetli bir ekilde: Neden izinsiz benim arazime girerseniz? diye sordu. eyh de: biz bu lkede yabancyz, kesinlikle durumdan haberimiz yoktu. Geilmesi yasak olan bir araziden getiimizi asla bilmiyorduk, deyince sultan bu kiilerin ranl olduunu anlad ve: kpek ranldan daha iyidir, dedi. eyh de: dorudur, eer biz hak dini tanyp da ona balanmasaydk, biz kpekten de aa olurduk, dedi. Tuluk Han bu sze hayret etti ve: Biz avdan dndkten sonra arkada ile bu ranly bana getirin, dedi. Nitekim yle yaptlar. Sultan, eyh Cemaleddin'ni alarak ssz bir yere gitti ve: Demin bir eyler sylemitin, hak din ne demektir? Bana bir anlat bakaym, dedi. Bunu duyan eyh Cemaleddin yle bir coku ile slm' anlatt, onun emir ve hkmlerini yle gzel bir slupla takdim etti ki, Tuluk Timur'un nce ta gibi olan kalbi muma dnd.
230

Ebu'l-Hasan En-Nedev, slm nderleri Tarihi,ss. 417-418.

69

eyh, kafirliin yle kt bir durum olduunu belirtti ki Sultan, hatalarn o ana kadar grp anlayamadna kesinlikle inand. Ama dedi ki: "Eer imdi Mslman olduumu aklarsam halk hak yola getiremem. Bu bakmdan bir sre iin sus. Ben babamn tahtna geip de lkeme sultan olduum zaman bana mutlaka gel.231 aatay Hanl para para idar blmlere ayrlmt. Seneler sonra ancak Tuluk Timur bu idar paralar birletirerek aatay Devleti gibi bir saltanat kurabilmiti. Bu sre iinde eyh Cemaleddin kendi lkesine dnmt. Orada iddetle hastaland. lm yaklanca olu Reidddin'e dedi ki: "Tuluk Timur bir gn byk bir sultan olacak. O zaman sen ona gidecek, benim selamm ileteceksin ve hi ekinmeden, korkmadan, sultana bana verdii sz hatrlatacaksn.232 Birka sene sonra Tuluk Timur babasnn tahtna geti. Bunun zerine Reidddin bir gn kalkp giderek babasnn vasiyetini yerine getirmek zere sultann ordusuna ulat. Ama ok uramasna ramen sultann huzuruna giremedi. Sonunda mecbur kalarak yle bir tedbire bavurdu: Bir gn sabah namaz srasnda Tuluk'un adrna yakn yerde ezan okumaya balad. Tuluk'un uykusu bozuldu, fkelendi. Reidddin'i huzuruna getirtti. "Bunu ne cesaretle yaparsn? diye sorunca Reidddin, babasnn mesajn Tuluk'a anlatt. Tuluk, nceden verdii sz unutmamt. Zamann geldiini anlad. Kelime-i ahadet getirerek Mslman oldu. Arkasndan halkn slm'a ard. Onun idaresi dneminde Cengiz Han'n olu aatay'n oullarnn idaresinde bulunmu olan btn lkelerin dini slm oldu.233 Baz Trk tarihileri, yazdklar kitaplarda bu rivayeti yle nakletmektedirler: Tuluk Timur, av kpeini gstererek son derece hakaretle eyh Cemaleddin'e: "Bu kpek mi daha iyi yoksa siz mi daha iyisiniz?" diye sordu. eyh gayet rahat ve gvenle: "Eer ben dnyadan imanla gersem o zaman ben daha iyiyim, yoksa bu kpek daha iyidir." Diye cevap verdi. Bu sz Tuluk Timur'un kalbine iledi. Ondan bunu aklamasn isteyerek, iman neye denir? diye sordu. eyh de imann ne olduunu anlatt. Bunun zerine Tuluk Timur, tahta getikten sonra onun mutlaka kendisini ziyaret etmesini istedi. Sonra yukarda anlatlan olay meydana geldi.

231 232

Ebu'l Hasan En-Nedev, a.g.e., ss. 418-419. Ebu'l Hasan En-Nedev, a.g.e., s. 420 233 Ebu'l Hasan En-Nedev, a.g.e., s. 420

70

Mool imparatorluunun her kesinde dinsizleri gizlice Mslman yapan Mslmanlar vard. Timur Han devrinde Kubilay Han'n torunu olan ve in'de Kansu eyaleti genel valisi olan Anenda Han Mslmanl kabul etmi ve Tangut'ta pek ok insan Mslman yapm, hatta onun emrinde olan askerlerin ou slm'a girmitir. Timur Han Anenda Han' huzuruna ararak, slm' brakp yeniden Budizm'e dnmesine alm, ama o bunu reddetmi ve bunun zerine hapsedilmitir. Ksa sre sonra Anenda Han serbest braklmtr. nk valilerini ok seven Tangut halk, isyan etmek zereydi.234 Dou aatay Hanlnda ilk olarak slmiyet'i benimseyen Mool Hanlardan Tuluk Tmur'un (T.1347-1363) Mslman olmasndan itibaren, Dou Trkistan'da slmiyet'in Karahanllar ykldktan sonra duraklad yaylma hz, tekrar devam etmeye balamtr. a. Kua Halknn Mslman Olmas (H.749 / M.1348) 866 ylnda Bgtekin tarafndan kurulan Kuu Uygur Hanl, douda Kumul (Hami), batda Aksu, kuzeyde Turfan, gneyde Tarm havzas gibi geni blgeleri idare ediyordu. Kuu Uygur Hanl'nda Kuu Uygurlar ile Ksen (Kua) Uygurlar diye adlandrlan halklar yayordu. Kuu Uygurlar Mani dini ve Budizm'e inanyorlard. 235 Aksu'ya komu olan Kua (Ksen), bu dnemde tam bir Budist mekan idi. 1269 ylnda Hindistandan gelen eyh Nizamidin adl bir dervi, Kua'nn Aklar Bei diye adlandrlan bir yerinde bir mescit yapm, fakat buradaki Budistler buna engel olmak istemilerdir. Tuluk Timur Mslman olduktan sonra slmiyet'in yaylmas iin aba harcam, buralara Eriddin'i din tebli iin grevlendirmiti. Orta Asya'dan bir ok slm bilginini eitim ilerine yardm etmesi iin buralara davet etmiti. Kur'n, Sahihul Buhar ve Mesnevi erif (Claleddin Rumi) gibi kitaplar datm, sokak-sokaklarda teblilerde bulunmutur. Bunlarn etkisiyle nce Budist olan Kua, Aksu ve ayar halk Mslman olmaya balamtr.236 b. Turfan Halknn Mslman Olmas (H.840 / M.1437)

234 235

Ebu'l Hasan En-Nedev, a.g.e., ss. 419-420. Haci Nur Haci, Chen Guo-guang, incan slm Tarihi, s. 56. 236 Hac Nur Hac, Chen Guo-guang, incan slm Tarihi, ss. 175-176.

71

Turfan bu dneme kadar mehur bir Budist ehri idi. Tuluk Timur'un kk olu Hizir Hoca (T. 1368-1400) iyi bir Mslman idi. O, slm yolunda cihat yaparak Turfan ve Turfan'a komu olan Karaoca'ya kadar gelmi, ama cihat esnasnda ehit dmt. Hizir Han Hoca'nn olu Mahmud Han (T.1407-1415) da ok ihlasl bir Mslman idi. O da Turfan' ele geirmi ve halk Mslman yapmak iin almt. Mahmud Han dneminde bir ok Mool Mslman olmu ve gebe hayattan tarm hayatna gemiti. Mahmud Han Hoca'nn olu veyis Han (1418-1420, 1424-1432) da cihat akyla kalbi yanan bir Mslman idi. O 1432 senesinde ehit oldu. Onun olu san Buka dneminde (1437 ylnda) Turfan'da Budist nfuzuna son verilmi ve halk hepsi Mslmanl kabul etmitir.237 c. Kumul Halknn Mslman Olmas (H.919 / M.1513) aatay Hanlnn paraland dnemde, Mevlana Eriddin ailesi Dou aatay hakimiyeti tarafnda durmutu ve bu ailenin soyundan olan Hoca Taciddin Mahmud, Nakibendi tarikatndaki bir sof idi. O Turfan'a geldiinde Turfan hkmdar Sultan Ahmet onu ok gzel karlad ve onu kendisine stat etti. Hoca Taciddin Mahmud, Ahmet Han' Kumul'u fethi klmaya ard. Ahmet han Kumul'u iki defa bast. Ahmet Han'dan sonraki Mensur Han da Hoca Taciddin Mahmud'un yardm ile Kumul'u ele geirdi. Kumul'daki Budistler (inliler ve Budist Uygurlar) in'e doru kat. ehirde Mslmanlar kald. 16.yzyln banda Kumul tam bir slm ehri hline geldi.238 Bylece, Dou Trkistan'n tm ehirleri slm ile ereflenmi oldu. E. HOCALAR in ordular 1757 ylnda Dou Trkistan'a saldrdklar zaman, lke Hocalar idaresi altnda bulunuyordu. Kalmuklar XVII.yzylda Dou Trkistan'a hkim olduktan sonra lkeyi dorudan doruya idare etmek yerine, halk zerinde byk nfuza sahip "Hocalar"dan bazlarn Kagar, Yarkent, Aksu, Turfan ve Hoten gibi merkezlerin bana vali tayin ederek vergilerini toplamlardr. Kalmuklar, bazen bununla da yetinmemi ve Dou Trkistann verimli blgelerini yama etmilerdir. inliler Dou Trkistan'a hkim olunca Mool asll Kalmuklar'n yrtt bu idare

237 238

Hac Nur Hac, Chen Guo-guang, a.g.e., s. 188. Hac Nur Hac, Chen Guo-guang, a.g.e., s. 211.

72

eklini biraz daha gelitirerek devam ettirmilerdir. Dou Trkistan ehirlerine hakim olan Hocalar ise, istemeyerek de olsa bu sistemin yerlemesine ve ilemesine katkda bulunmulardr.239 ki asrdan fazla Dou Trkistan tarihinin akna tesir eden Hocalar kimlerdir ve nasl bir idare eklini gerekletirmilerdir? Bu idare ekli lkenin ve insanlarn faydasna m, yoksa zararna m olmutur? Bu ve buna benzer sorulara tatmin edici cevaplar verebilmek iin bu Hocalar hakknda burada biraz bilgi vermek zarureti vardr. Bilindii gibi, slmiyet Trkistan'da VIII. ve XV. asrlar arasnda yaylm ve Trklerin byk bir ounluu bu dini isteyerek kabul etmitir. Kurulan Karahanl Devleti de ilk Mslman Trk devletlerinden biri addedilmitir. Bu arada, Mslman Karahanl Devleti'nden sonra Trkistan'da vuku bulan Mool istilas hem Trklere, hem de slmiyet'e byk zararlar vermitir. Daha ncede belirtildii gibi, Dou Trkistan halknn tamamnn Mslmanl kabul etmedii bu devirde gayri Mslim Moollarn kurduu idare ekli, slm'n aleyhine olmutur. Nihayet, aatay hanedan zamannda baz hkmdarlarn slm' kabul etmesi ile Dou Trkistan'da slmiyet yeniden kuvvetlenmeye balamtr. Mslman aatay Hanlar, hem Dou Trkistan'da slm'n tamamen hakim bir din haline gelmesi hem de halkn hogr erevesinde birlik ve beraberliini salamalar midiyle Bat Trkistan'dan baz din alimlerini davet etmilerdir. Dou Trkistan'a davet edilen din alimlerinin banda gerekten slm'a byk hizmetleri gemi olan Hoca Ahmet Yesevi240, Hoca Bahaddin Nakibendi241, Hoca
239 240

Mehmet Saray, Dou Trkistan Trkleri Tarihi, s. 88. Trkistan'n Sayram kasabasnda XI. asrn son eyreinde dnyaya geldii tahmin edilen Hoca Ahmet Yesevi, ilk tahsilini Peygamber Efendimizin ashabndan geldii sylenen eyh Arslan Baba'dan almtr. Bilahare Buhara'da eyh Yusuf Hemedani'nin yannda tahsiline devam eden Yesevi, hocas ile birlikte btn Trkistan illerini gezip grmtr. Tahsilini ve tedkiklerini tamamladktan sonra Yesi (Trkistan) ehrine gelip yerleen Hoca Ahmet Yesevi, 1166 ylnda vefatna kadar almalarn bu ehirde srdrmtr. slam'n Trkistan'da yaylmasnda ve sevilmesinde en byk rol olan alimlerin banda gelir. slam dinini fazla teferruata girmeden sade ve ak bir ekilde izah etmesi onu Asya slam lkelerinde, ran ve Trkiye'de sevilen ve saylan bir din alimi haline getirmitir. Nakibendi ve Bektai tarikatlarnn Yesevi'nin fikirlerinden feyz alarak ortaya kt kabul edilir. (bkz. Mehmet Saray, a.g.e., s. 90.) 241 Nakibendi tarikatnn ilk eyhi olarak bilinen Hoca Bahaddin (1318-1389), Buhara yaknlarnda Kasr- Ariftan kynde domutur. Genlik yllarn devrin byk alimlerinden Hoca Muhammed Baba Sammas ve Seyyid Emir Kll'dan ders alarak geiren Hoca Bahaddin Nakibend, 18 yandan sonra tasavvuf zerinde almtr. Bu devirde tant Yeseviyye tarikat eyhlerinden Kuam eyh ve Halil Ata'dan ok faydaland zikredilir. Halil

73

Mahdum- A'zam242 gibi byk slm alimlerinin evlatlar ve yetitirdii talebeleri geliyordu. Hocalar'n Dou Trkistan'a davet edilileri ve gelileri u iki sebebe dayanr: birincisi, hala Budist ve Manihaist tesirlerinin grld lkede slm' hkim klmak; ikincisi ise, eitli hasm gruplara ayrlm olan halkn birlik ve beraberliini salamaktr.243 Daha ncede izah edildii gibi, Dou Trkistan'n halk ve lke btnln korumaya muvaffak olan, Seyyid Han (1514-1533) ile olu Reidi Han (1533-1559) olmutur. Reidi Han'dan sonra lkenin bana geen oullarndan Abdlkerim Han (1559-1591), btn gayretlerine ramen lkenin yeniden ehir devletleri haline gelmesine ve halk perian hale getiren i ekimelere mani olamaynca, din adamlarnn yardmna mracaat etmitir. Ksa biyografilerinde de grld gibi, yukarda zikredilen din aliminden Mahdum- A'zam, Dou Trkistan'da en ok nfuzlu olan kii idi. Ayrca, Kagarl bir hanmla evlenmi olmas ve yedi yla yakn lkede kalarak slm'n kuvvetlenmesinde byk katklarda bulunmu olmas, bu byk alimin nfuzunu
Ata'nn Semerkand hkmdar olduu devirlerde 10 yla yakn onun yannda kalan Hoca Bahaddin Nakibend bu hkmdarn 1347 ylnda ldrlmesine ok zlm, son derece sevdii ve sayd bu insann lmnden sonra Buhara yaknlarndaki Zivartun kynde inzivaya ekilmitir. Kendini tamamen tasavvufa veren Hoca Bahaddin, hem slamiyet ve hem de tasavvuf hakkndaki derin bilgisi dolaysyla byk bir n kazanmtr. Onun sayesinde Nakibendilik tarikat ehl-i snnet diyar btn slam lkelerinde yaylm ve byk itibar grmtr. Nakibendiliin bir kolu olan Ahrariye, onun talebeleri ve mridleri tarafndan XVI. asrda Dou Trkistan'da yaylmtr. Hoca Bahaddin Nakibend, slamiyet'i Dou Trkistanllara daha ok sevdiren byk bir din alimi olarak tarihe gemitir. (bkz. Muhammed bin Abdulel-Han, db, Erkam Yaynlar, stanbul-1995, s.68.) 242 Esas ad Ahmed bin Seyyid Celaleddin Hoca-y Kasani olan Hoca Mahdum- A'zam (14711549), Nakibendi tarikatnn piri olduu iin kendine bu ad verilmitir. in slm Ansiklopedisinde Mahdum- Azamn Peygamber Efendimizin kz Fatmann 19.evlad olduu, Orta Asyadaki Nakibendi Tarikatnn beinci eyhi olduu yazlmtr.(Bkz. (in slm Ansiklopedisi), s.280.) Dedesi Seyyid Kemaluddin Mecununi'nin Mekke'den gelen bir din alimi ve hatta Peygamber Efendimizin yaknlarnn ocuklar olduu iddia edilmitir. Byk dedelerinden Mahmud Emin ile Muhammed Yusuf'un Kagar'a gelen ilk slam alimleri olmas dolaysyla Mahmud- A'zam 1533 ylnda Kagar'a geldii zaman byk alaka grmtr. Kendisini Kagar'a davet eden devrin aatay hkmdar Reidi Han (15331559) 0 zamanlar Kagar melikesi olan ve Satuk Bura Han neslinden geldii sylenen Bibi Ciya hanm ile Mahdum- A'zam'n evlenmelerine nclk ettii kaydedilmektedir. Hatta, bu evliliin karlnda Reidi Han, Mahdum- A'zam'a hem geimini hem de slami almalar iin zerinde binalar olan bir araziyi hediye olarak vermitir. Mahdum- A'zam'n bu evlilikten Hoca shak adnda bir olu olmutur ki, bilahare Dou Trkistan'a byk hizmetleri olacaktr. Hem Peygamber Efendimizin ahfadndan olmas hem de byk bir slam alimi ve Nakibendiliin piri olmas dolaysyla Mahdum- A'zam, Dou ve Bat Trkistan illerinde halkn en ok sevip sayd kii haline gelmitir. Mahdum- A'zam, 7-8 yllk bir ikametten sonra Kagar'dan 1542'de ayrlarak Semerkand'a dnm ve 1549'da vefatna kadar almalarn burada srdrmtr. (Mehmet Saray, a.g.e., s. 91-92) 243 Mehmet Saray, a.g.e., ss. 89-92.

74

daha da tesirli hale getirmitir. Abdlkerim Han yardm isterken yalnz slam'n ve birliin kuvvetlenmesini deil, ayn zamanda lkenin tek hakimi olmay hedeflemitir. Daha ok lkenin bat blgelerinin hakimi olan Abdlkerim Han, idaresini daha da yayarak dou blgelerini de kontrol altna almak istiyordu. Bu dnceler altnda Mahdum- A'zam'n oullarndan Hoca shak Veli'yi Dou Trkistan'a davet etmitir. yi bir din alimi olan Hoca shak Veli, ehir-ehir, kasaba-kasaba dolaarak Mslmanlarn karde olduunu, birbirlerine yardm ederek hem lkenin hem de insanlarn birlik ve btnlnn salanmas gerektiini herkese anlatmtr. Hoca shak Veli'nin bu almalarn mteakip Tanr dalarna Krgzlar lkesine gittiini gryoruz. Onun Krgzlara slmiyet'i retmek iin urat ve urasnda da byk baar kazand bilinmektedir. On yldan fazla Krgzlar arasnda kalan Hoca shak Veli, hem halkn sosyal hayatnda deimelere ve hem de onlarn Dou Trkistan halk ile daha ok birlikte hareket etmelerini salamtr. Mslman ve ayn soydan gelen karde insanlar olarak Uygurlarn ve Krgzlarn bilhassa inlilere kar lkelerini birlikte savunmalarn tlemitir.244 Bu arada, tekrar Dou Trkistan'a dnen Hoca shak Veli, Yarkent, Kagar, Hoten ve Aksu'da slm'n kuvvetlenmesi iin almalarna balamtr. Bu ikinci geliinde Abdlkerim Han'n kardei Muhammed Sultan ile Hoca shak Veli arasnda gelien dostluk, Muhammed Sultan'n Hoca shak Veli'nin mridi haline gelmesi, hkmdar kskanla ve pheye sevk etmitir. Hkmdarn bu tutumundan incinen Hoca shak Veli Semerkant'a geri dnmtr. Bu arada Abdlkerim Han 1591 ylnda lnce yerine kardei Muhammed Han (1591-1609) hkmdar olmutur. Yeni hkmdar byk sayg duyduu Hoca shak Veli'ye srarla Yarkent'e dnmesini istemi ise de shhati bozulan Hoca, bu ricalar kabul edemiyeceini ve fakat kendi yerine vekil tayin ettii olu Hoca adi'yi gndereceini bildirmitir. Muhammed Han'n kabul zerine Hoca adi Yarkent'e babasnn vekili olarak gelmitir. Bir mddet sonra Hoca shak Veli 1605 ylnda Semerkant'da vefat etmitir. Hoca shak Veli'nin halkn ve lkenin btnl hakknda yapt almalar lkenin dou vilayetlerinin hakimi olan Abdllatif Han (1614-1624) tarafndan, Abdlkerim Han'n yerine geen kardeleri ve evlatlar Muhammed Han, ecaeddin Ahmed Han ve Abdullah Han'a Dou Trkistan'n tamamna hakim olmada byk
244

Mehmet Saray, a.g.e., s. 93.

75

avantaj yarataca dncesiyle kukuyla karlanmtr. Nitekim, bu dnceden kurtulamayan Abdllatif Han'n, Mahdum- A'zam'n ilk hanmndan doan olu Hoca Kalan (Muhammed Emin)' 1615 ylnda Dou Trkistan'a davet etmesi, Hoca shak Veli'nin yerine geen olu Hoca adi ile aralarnda bir rekabetin domasna sebep olmutur. Yarkent ehri, Hoca Kalan ile yeeni Hoca adi arasnda bir rekabet merkezine dnm ve ok gemeden halk bu hocalarn taraftarlar olarak ikiye ayrlmtr.245 Bir mddet sonra Hoca adi, babasnn ok sevilip sayld Krgzlar lkesine Karada blgesine ekilmi, amcas Hoca Kalan ise Uygurlarn ounlukta olduu Akda yresine gitmitir. Bylece, byk slm alimi ve Nakibendi eyhi Mahdum- A'zam'n evlatlar slmiyet'i yaymak, halk ve lke btnln salamak iin geldikleri Dou Trkistan'da, zerlerine aldklar vazifenin tam aksine, hakimiyet hrs ile dolu hanlar arasnda lkenin paralanmasna giden yollara girmek durumunda kalmlardr. Dou Trkistan'n dramatik tarihine "Hocalar Devri" olarak geen bu rekabet, bir mddet sonra din karakterine ilaveten siyas bir karektere de brnmtr. Hoca shak Veli ve evlatlarnn yolunda gidenler "shakiyye" veya "Karatalk", Hoca Kalan ve evlatlarnn peinde gidenlere de "Afakiye" veya "Aktalk" frkas mensuplar denmitir. Karatalk taraftarlar balarnda kara takke, Aktalk taraftarlar ise balarnda ak takke bulundurmulardr. Bir mddet sonra Karatalk frkasna mensup olanlar Yarkent'i ele geirerek kendilerine merkez edinmilerdir. Aktalk frkasna mensup olanlar ise Kagar'da toplanarak bu ehri kendilerine merkez edinmilerdir. ok gemeden siyas iktidar ellerinde bulunduran Hanlar, Hocalar ve taraftarlarn kendi durumlarn kuvvetlendirmek iin kullanmaya balamlardr. Bununla da yetinmeyen Hanlar, kendilerini desteklemeyen frkalarn taraftarlarn ldrmeye balamlardr. Nitekim, Hoca Kalan'n olu Muhammed Yusuf'u Kagar'a kendi yerine Aktalk frkasnn reisi olarak tayin etmesi zerine gelien olaylar bir nevi particilie dnmtr. Aktalk frkasnn reisinin teviki ile Abdllatif Han'n olu Mahmud Han, askerlerini gndererek Karatalk frkasn destekleyen Krgzlar

245

Mehmet Saray, a.g.e., s.94.

76

ldrmeye balamtr. 246 Bunun zerine kendi iktidarna destek salamak isteyen Abdullah Han (1637-1667), Karatalk frkasna mensup Mslmanlar lehine arln koyarak Kagar'da Karatalk taraftarlar aleyhine tavr alan Mahmud Han'a bu davranndan vazgemesini istemitir. Bu baskya dayanamayan Mahmud han, Hoca Muhammed Yusuf'u Kagar' terke zorlamtr. Abdullah Han bu bask ile de yetinmemi, lkenin tamamna hakim olmay istedii iin Krgzlar kendi ordusuna asker almaya ve bunlara dayanarak otoritesini geniletmeye balamtr. Bu vesileyle de Aktalk taraftarlarn pasifize etmitir. Bu gelimeler zerine mkl duruma den Aktalk frkasnn reisi Hoca Kalan'n olu Hoca Hidayetullah nce Bat Trkistan'a sonra da Kemir ve Tibet'e giderek yardm istemitir. V.Dalay Lama'nn yardmcs Diba Seneicasio'dan Kalmuk lideri Galdan'a hitaben bir mektup alan Hoca Hidayetullah, Kalmuk reisinden askeri yardm almaya muvaffak olmutur. Kalmuk askerlerinin yardm ile Aktalk reisi olan Hoca Hidayetullah, 1687 ylnda smail Han'a kar balatt mcadeleyi kazanarak btn Dou Trkistan'n hkmdar olarak tahta kmtr. "Apak Hoca" unvanyla mehur olan Hoca Hidayetullah, olu Hoca Yahya'y lkenin nemli merkezlerinden Kagar'a hakim (vali) tayin ederek memleketin kontroln tam olarak ele geirmitir. Dou Trkistan'da idareyi ele geiren Aktalk reisi Apak Hoca'nn ilk ii, rakipleri Karatalk taraftarlarn lkeden kovmak olmutur. lkeyi terk etmek istemeyen Karatalk mensuplarn ise ldrerek yok etmilerdir. Bu temizlik hareketi lkenin ve halkn btnlne indirilen son darbelerden biri olmutur. Bu arada, Hoca adi'den sonra Karatalk frkasnn reisi olan Hoca Abdullah lm ve yerine Hoca Danyal gemi idi. Apak Hoca ve taraftarlarnn uygulad bask ve katliama dayanamayan Hoca Danyal, kardei uayip Hoca ile birlikte Dou Trkistan' terk ederek bir zamanlar Hoca Hidayetullah'n yapt gibi Kemir'e snmtr. Hoca Danyal, Dou Trkistan'a dnebilmek iin maddi ve manevi destek arayna balamtr. Dou Trkistan'da slmiyet'i yaymak ve halk arasnda birlii salamak iin gelmi olan din alimlerinin asli grevlerini bir kenara brakarak devlet ve
246

Mehmet Saray, a.g.e., ss. 94-95.

77

hkmdarlk ileriyle uramalar, bu arada sktklarnda gayri Mslim d glerle ibirlii yapmalar hazin bir gelime olmutur. Bu gelime sonucu 170 yllk slm Devleti yklmtr. Hocalar arasndaki taht ve ikbal kavgas, ksa srede lkeyi tam bir kan glne evirmitir. Bu yllarda, inlilerle mcadele etmek durumunda kalan Kalmuk mstevlisi Dou Trkistan'daki bu gelimelerden ister istemez uzak kalmtr. Bylece, inlilerin uzun zamandan beri istedii Karatalk-Aktalk sava balamtr. Bu i sava, Dou Trkistan' tamamen zayflatm ve in esaretine kolayca girmesine sebep olmutur. Bylece, Dou Trkistan in igaline urarken lkeye slm' yaymak, slm kardelii ve birliini salamak iin gelip de siyasetle uramak yanlln yapan "Hocalarn Devri" fiilen sona ermi oluyordu. Bunu takip eden yllarda, Hocalarn evlatlar in istibdadna ve zulmne kar mcadelelerini devam ettirmek istemiler ise de bunda pek muvaffak olamamlar ve Hokand Hanl'nn yardmna snmak mecburiyetinde kalmlardr.247 Buna cevaben Hokand Hanl 1864 ylnda Bzrg Han ile Yakup Bei gndermitir. Daha sonralar Be Devlet, Atalk Gaz namlar ile adlandrlan Yakup Be, Dou Trkistan' tamamyla ele aldktan sonra, 1872 ylnda dnemin Osmanl Sultan Abdlaziz Han'a balln iln etmitir.248 F. UYGURLARIN SLM ANLAYILARI 713 ylndan sonra slmiyet ile yava yava tanmaya balayan Uygurlarn hayatnda slmiyet'in etkisi, bilhassa Karahanllar dneminde ok belirgin olarak ortaya kmtr. slm idare ile eski Trk Devlet Tekilatn birletirerek kendine has bir tekilat oluturan Karahanllar, Trk kltr tarihinde yeni bir r amlardr. Hunlar'dan ve Gktrklerden beri varl bilinen merkezi tekilat ile 10'lu, 100'l ve 10'000'li tekilata slmiyet ile birlikte naiplik, kadlk, ordu kadl ve muhteseplik gibi slm unvanlar devlet tekilatna sokmaya muvaffak olmutur.249 Uygurlarn slma girii ile birlikte eitim ve kltrel hayatnda da yeni deiikliklerin olduunu gryoruz. Uygur Trklerinin slm ncesinde kullandklar kendi alfabeleri ve eitim sistemleri Karahanllar zamannda olduka deimitir. Birbirine ok yakn olan Gktrk ve Uygur alfabeleri braklm, slm'a giri ile
247 248

Mehmet Saray, a.g.e., ss. 96-109. Erkin Emet, Dou Trkistan Uygur Azlar, s.22. 249 Mehmet Saray, a.g.e., s. 61. (Karahanllar devri devlet tekilat hakknda geni bilgi iin bkz., R. Gen, Karahanllar Devlet Tekilat, Ankara -1981)

78

birlikte Kur'an- Kerim'in yazld Arap alfabesi kullanlmaya balamtr. Karahanllar, yalnzca Arap alfabesini kullanmakla kalmam, slm eitim messeselerini de kabul etmitir. Hem din ilimlerin ve hem de dier ilimlerin okutulduu mektep ve medrese sistemine geilmitir ki, bu sistem Dou Trkistan'da 20. yzyla kadar devam etmitir. Karahanllarn kurduu medreselerde hem eitim sisteminin ve hem de renci problemlerinin olduka adil bir ekilde zldn gryoruz. Mesela, medreselerin vakfiyeleri, yani gelir kaynaklar son derece geni tutulmu, hem retim yeleri (mderrisler) ve hem de renciler aylklarn ve burslarn muntazam bir ekilde almlardr. Bununla da yetinmeyen eitimciler rencilere yatl okuma imkan da salamlardr ki, bu o devirler iin olduka ileri bir eitim sistemi olarak kabul edilmitir. Ayrca, eitim messeselerinin de ilm zerkliinin bugnkne yaklar bir ekilde olduu grlmtr. Karahanllar dneminde eitim kurumlarndan baka, halka hizmet veren hastahane ve adliye gibi sosyal hizmet messeseleri olduka gelimitir. Karahanl hukukular din kanunlar ile dnyev kanunlar birletirerek dengeli ve son derece adil bir idarenin olumasna yardmc olmulardr.250 Karahanllardan sonraki dnemlerde, Dou Trkistan'daki slmiyet, tasavvuf yn daha arlkl olarak uzun zaman varln kurumutur. ounluk Mslmanlarn biat ettii Nakibendi tarikatnn bakan, "mrit" veya "pir" diye adlandrlan Hocalar, lkeyi eriat hkmne gre idare etmilerdir. Hocalar hakimiyet dneminde, tasavvufa daha arlk verildii iin, bazen tarikata nem verip, eriat bir kenara brakma gibi olaylara da zaman zaman rastlanlmtr. Hatta baz yrelerde cahil halk Hocalara tapma ve mezarlar ziyaret etmeyi, sanki din bir vacibe gibi yerine getirmilerdir.251

250 251

Mehmet Saray, a.g.e., s. 62. Haci Nur Haci, Chen Guo-guang, incan slm Tarihi, s. 329.

79

III. BLM

UYGURLARIN N HAKMYETNE GR

A. NN UYGURLARA YNELK UYGULADIKLARI DN POLTKALARI

Uygur blgesi 1757 ylnda ing Hanedan tarafndan igal edildikten sonra, Mslman Trklere ynelik zel din politikalar yrrle girmitir. Ancak, bu tarihten gnmze kadar, inde defa iktidar deiiklii olmutur. ktidar deiiklii sonucu meydana gelen ynetim kategorisinin deiimine gre, politikalar da deimitir. Bu politikalarda zaman zaman yntemlerin deimesine ramen, deimeyen tek ey, dini ynetimi glendirmede ara olarak kullanmak olmutur. Burada inin farkl dnemde (ing Hanedan: 1757-1864, 1878-1910; Milliyeti in Cumhuriyeti: 1911-1949; in Komnist Partisi: 1950-u an) Uygurlara ynelik uyguladklar din politikalar srasyla ele alnacaktr. Bunlara bakldnda, Mslmanlarn din zgrlklerinin sistematik halde aama aama kstland, hkmetin dine olan tavrnn gn getike sertletii grlecektir.

a. ing Hanedan Dnemindeki Din Politikalar

ing Hanedan 1757 ylnda Cungar soylularna bal Hocalar hakimiyetine son vermi ve siyas istikrar ile toplum dzeninin salanmas iin, zel din ve mill politikala izlemitir. ing hkmeti Uygur blgesinin zel durumunu gz nne alarak Mslmanlarn dinine saygl olmak, rflerine karmamak, siyas ynden in idaresini kabul etmesi artyla farkl grlere hogrl davranmak gibi ilkelerden yola karak slma ynelik bir sre politikalar izlemitir. 252 Bu politikalar zetle unlardr:

252

Li Jin-xin,

, s.441.

80

1. Byk kk Hocalar yumuak vastalarla in hkmetine balama politikas. Bunun bir belirtisi olarak, ing Hanedan Uygur blgesini idaresi altna aldktan sonraki ikinci ylnda in Han iyen Long Kagardaki tm Hocalara ait trbe, mezarlklar ve vakf arazilerine dokunmazlk hakknda emir vermitir. 2. Uygur blgesinin inlilerce igal edilmesine yardmc olan Ak Dal Hocalar ve shak Hocann evlatlarn kendine yaknlatrma politikas. galden sonra Ak Dal Hocalarn ileri gelenlerini Pekine davet ederek, ikramlarda bulunmu, onlar Pekine yerletirmi ve normal din yaamlarna msaade etmitir. 3. in Asker Hakimiyeti Uygur blgesinin zelliklerine gre farkl ynetim sistemi uygulayarak slma olan kontroln glendirmitir. Tanr alarnn kuzeyindeki Urumi, Sanci illerinde Kta in ile ayn olan (din ile siyaset bir birinden ayr olan) ynetim sistemi uygulanm, Uygur blgesinin dousundaki Kumul (Hami) ve Turfan illerinde ine bal Kumul Han liderliinde airet ynetimi (eri ynetim) uygulanm, Tanr dalarnn gneyindeki Kagar, Hoten, Aksu illerinde ise Beylik ynetimi uygulanmtr. Din adamlarnn siyaset yapmasna msaade edilmemitir. Bylece, st dzey din yetkililere olan kontrol daha glendirmitir. 4. Toplumdaki gelimelere mteakip, yasa tasars ynnde reformlar uygulanmtr. galin ilk yllarnda in Han iyen Long: Mslmanlarn i sorunlarn hallederken, yasa uygulamada onlarn kendi geleneklerine gre halledilmesi gerektiini, Kta indeki yasalara gre halledilmeyeceini vurgulamtr. Dolaysyla sadece devlete isyan suuna in hkmeti mdahale etmenin yan sra buna din mdahale edemiyor, fakat, halkla ilgili dier dava, miras gibi konularda Hocalar dnemindeki er hkm aynen geerliliini devam ettirebiliyor. Ama blgenin deiik durumlarna gre ing Hanedannn ceza kanunu uygulancak. denmitir. 1774 ylndaki yasada Gulca ve Urumideki katillik devalarna hkm verirken Kta indeki yasalar esas alnmtr. 1776 ylnda gneydeki Alt ehirde (Aksu, Kua, Kagar,Yarkent, Hoten ve Korlada) da lm davalarnda in yasas uygulanmtr. 1792 ylna gelince iyen Long Han eri hkmlerdeki (bilmeden adam ldrenleri) diyet (belli bir para) karlnda kurtarma hkmn aktan ak eletirerek, onun yerine in yasasn uygulamtr. Bylece, er hkmler yava yava geerliliini kaybetmeye balamtr.

81

5. slmn vakf mlkiyeti zayflatlmtr. in hkmeti Hocalar isyann bastrdktan sonra, onlarn elindeki mal varlna el koymu, bunlarn bir ksmn fakir fukaraya dattktan sonra kalan hepsini devlet hazinesine almtr. Mslmanlarn tarm rnlerinin 10da biri (1/10) vergi olarak hkmete denmitir. Eskiden Hocalara verilen zekat, imdi hkmet tarafndan alnmaya balamtr. Hocalar dnemindeki zekat, fitre ve sadakalar iptal edilmitir. Cmi, medreselerin vakf arazilerinde cretsiz alan iftiler serbest almaya ynlendirilerek, devlete vergi demeye mecburlanmtr. Bylece, Hocalar kurumunun ekonomik gc byk lde zayflatlmtr. 6. Din in cihat adna in hkmetine kar isyan planlayanlar sk takip edilmi ve ar cezalandrlmtr. 7. Konfyslk ilkeleri renmeye tevik edilmi ve onunla ilgili okullar almtr. Bu, Kta indeki i adamlarnn ticari faaliyetlerini kolaylatrm ve Dou Trkistan ile in arasndaki kltrel yaknlamay salamaya yardmc olmutur. 8. in, Uygur blgesi ile komu olan Mslman Hanlklarla bar iinde ilikilerini gelitirmeye alm, Bat Trkistandaki Mslman lkelere eliler gndermitir. Fakat, bunun fazla nemi olmam, Hokant Hanlnda ikamet etmekte olan Hocalar sonradan ine kar ayaklanmlardr. 9. Uygur blgesindeki Ak Dalk ve Kara Dalk Hocalarn Dou Trkistan idare etmedeki neminin farkna varan in hkmeti, onlarn i ekimelerini daha iddetlendirerek inin lehine kullanmtr.253 Yukarda ing Hanedannn din politikalndan ksaca bahsettik. Bedevlet Yakup Han Dou Trkistan idare eden dnemde (1864-1877) er hkmler tam olarak uygulanmtr. Eski camiler restore edilmi, yeniden pek ok cami ve medreseler ina edilmi, slm messeselerin inasna byk nem verilmitir. Yakup Hann lmnden sonra Dou Trkistan tekrar ing Hanedannn eline geince, in ordusu byk katliamlar yapmtr. 1910 ylnda inde Hanedanlk yklp Milliyeti in Cumhuriyeti kurulmutur.

253

Li Jin-xin,

, ss. 441-448.

82

b. Milliyeti in Cumhuriyeti Dnemindeki Din Politikalar

Bu dnemde Uygur blgesini inli Yang-Zeng-Xin (1910-1928), Jin-ShuRen (1928-1933), Sheng-Shi-Cai (1933-1944) ve koalisyon hkmet (Milliyeti in ile Vilayet) (1944-1949) idare etmitir. Bu dnem, Kumul syan (1911), li nklab (1912), Kumul iftiler syan (1931), erk Trkistan slm Cumhuriyetinin kurulmas gibi byk siyas olaylara sahne oldmutur. Vaziyetteki gelimeler, Uygur blgesindeki din meselenin gerekten ok nemli olduunu aka gstermitir. zellikle slm dini ve Mslmanlar sorunu, Dou Trkistann kadarn belirleyici bir etken gibi gzkyordu. Buna gre, baz siyaset ve tedbirler alnmtr. Bu tedbirlerin asl amac, dinden faydalanarak idarecilerin ynetimini glendirmek ve Mslmanlar kontrol altnda tutmak olmutur.254 1910lu yllarda Dou Trkistan yneten inli Yang-Zeng-Xin, lke nfusunun yzde 96snn (%96) Mslman olduunu, onlarn inanlarna saygsz davranmann iyi sonular getirmeyeceini biliyordu. Askeri g bakmndan zayf olan hkmetin lke iinde bar salamak iin yapabilecei tek ey, elinden geldii kadar Mslmanlar uyutmak, onlar kzdrmamak, din adamlarna mevkiler vererek onlarn itimadyla halk idare etmek olmutur. Dolaysyla Yang-Zeng-Xin ift standardl bir politika izleyerek, bir eliyle Mslmanlar desteklerken, dier bir eliyle Mslmanlar bastrmtr. rnein, 1912 ylnda Kumul (Hami) ve Turfan vilayetlerindeki halk hkmete kar ayaklanmtr. syanclar bastrmaya asker g bakmndan zayf olan Yang, isyanclarn tm taleplerine yalandan evet demi ve Kumul isyanclarnn lideri Tmr Helipe ile Turfan isyanclarnn lideri Muhiddin lke ordusunun komutanlna tayn ederek, onlar Urumiye davet etmitir. Onlar Yangin vadelerine inanmaynca, inli Mslman (Dungan) bir din adamn eli olarak onlar ikna etmeye gndermitir. Bu din adam Tmr Helipe ve Muhiddinin yanna giderek, Yangn vadelerinin gerek olduunu sylemi ve abdest alarak seccade zerinde elinde Kurn tutup yemin etmitir. Mslmanlar Kurnn yzs hrmetine Yangn vadelerine inanmlar ve liderleri askerlerinden ayrlarak

254

Li Jin-xin,

, s.518.

83

Urumiye yola kmtr. Onlar Urumiye gelince Yang tarafndan zindana atlarak ldrlmtr.255 Yang halk iinde byk itimad olan din adamlarn kendine yaknlatrmaya byk nem vermitir. Cumhuriyet dneminde geri din ile devlet yasalar bir birinden ayr olmal; din, devlet ilerine karmamal diye kat zerinde yazl olsa bile, ama Mslman halk kitlesi hala eriat hukukuna tb idiler. Nikah, miras, bor ve komu ilikileri gibi bir ok konuda eriat hkm geerliliini korumaktayd. Toplum iinde bar salamak isteyen Yang, eriat hukukunu din adamlarnn eline vermi ve onlar adliye kadlna tayn etmitir. Kadlar iinde rvet alan, halkn maln alan, ahlaksz baz yneticileri bilmezlikten gelmi, onlar deitirmemitir. lkenin gvenliini korumak amacyla Mslmanlardan askerler almtr. Yang, Uygur blgesinde Panislmizm ve Pantrkizm akmlarnn yaylmasn nlemek amacyla sk nlemler almtr. Yabanclarn Uygur blgesinde okul amalarna izin vermemi, I.Dnya Savan bahane ederek, Mslmanlarn hacca gitmesini yasaklam ve 1917 ylnda pasaport vermeyi durdurmutur. 1927 ylnda geri pasaport vermeye balamasna ramen, bir ok engelleri koymutur. Pasaport almak isteyenlerden halka yardm, din iin, ilim iin para yardm adlaryla her pasaport iin 600 ser gm fazla demeleri istenmitir. Bylece, hacca gidebilenlerin saysna snr getirilmitir. Panislmizmin yaylmasn nlemek iin siyas reform ars yapmtr. nk Yanga gre, Panislmizm ile Pantrkizmin Uygur blgesinde yaylmas gerekten ok byk bir tehlike arz etmitir. Yanga gre, slm mezhepleri ierisinde en tehlikeli olduu, Sofizm (Tasavvuf) olmutur. Dou Trkistann gney blgesindeki ahalinin ou Nakibendi tarikatna balyd. Onlar eyhin imamlnda geceleyin cmide namaz kiliyor, halka halka olarak zikir tespih yapyor ve sk bir organizasyona sahip olarak gizli hareket ediyorlard. Onlarn ayaklanmasndan endie eden Yang, cmileri sk kontrol altna ald, tasavvuf sohbetleri, geceleyin cmide toplanmay, toplu zikir halkalarn yasaklad. Sadece namaz ve Kurn okumaya izin verilmitir.. Halbuki, bu tedbirler fazla sonu vermemitir..

255

Lin Jin-xin,

, ss.519-530.

84

Yangdan sonra Dou Trkistan yneten Jin-Shu-Ren, sadece 5 sene tahta oturabildi. Bu dnem, ekonomi krizler zirveye ulam, eitli kartlklar ortaya km ve her yerde halk hkmete kar ayaklanm bir durumda idi. Jin cmilerin ina edilmesini, hatta eski cmilerin restore edilmesini bile yasaklad. Mslmanlarn hacca gitmesine, hatta komu lke Hindistana gitmesine bile izin verilmedi. Dardan gelenler sk bir kontrol altna alnd. Jin, Mslmanlara hakaret ieren baskc politikalar uygulad ve sonuta halkn isyanyla karlat. Jinden sonraki hkmdar Sheng-Shi-Cai, Sovyetler Birlii ile yakndan ilikisi olduu iin, Komnizmi tevik eden ok sayda okul at ve bu okullarda Mslman ocuklar ateist olarak yetitirmeyi amalad. Medeniyeti leri Srme Cemiyeti adnda bir tekilat kurdu ve bu tekilatn etkisiyle eriat yasalarnn gcn zayflatt. Halkn hukuki davalarn eriat deil, hkmet halletmeye balad. Sheng Karahanllar dneminden itibaren sre gelen vakf mlkiyeti sistemini iptal ederek, vakflarn mlkne , zellikle mezar vakflarnn mlkiyetine el koyarak, Kurn kursu talebelerinin gelir kaynan kesmi, din okullar kapatmtr. Kagar, Hoten, Aksu ve Kumuldaki din adamlarnn ounluu Partiye kar sulu saylp hapse atlmtr. rnein, Kagar Hanlk Medresesindeki retmenlerin tamam gzaltna alndktan sonra, 400 rencisi var bu okulun rencileri okulu terk etmi ve retmenlerini bekleyen sadece 40 renci ba bo halde okulda kalmtr. Panislmizm ve Pantrkizm propagandas yapt gerekesiyle halk iindeki din adamlar, bilim adamlar ve aydn kimselerin byk ounluu cezaevlerinde ldrlm, yada srgn edilmitir.256 1944 ylnda Sheng Dou Trkistan terk ettikten sonra Milliyeti in Hkmetinden Wu-Zhong-Xin ynetimi devralm ve tam bu srada li (Gulca), Tarbaatay ve Altay vilayetlerinde devrim olup erk Trkistan Cumhuriyeti hkmeti kurulmutur. Sovyetler Birliinin desteiyle kurulmu olan bu hkmetin ynetim yeleri farkl dnya grlere sahipti. Komnizmi benimseyenler ile slm er devlet kurmay hedefleyenler arasnda i ekimeler devam etmitir. Komnizme kar olan Milliyeti in, dinden faydalanarak Komnizme darbe vermek amacyla slma destek vermi, Marksi dnya grn din kart olduu,

256

Li Jin-xin,

, ss. 528-529.

85

slmiyeti yok etmeyi hedefledii, dolaysyla ona kar durmann byk nemi olduunu tevik etmitir.257 Ksacas, 1910dan 1949a kadar, inli yneticiler dini, ynetimi

glendirmede bir ara olarak kullanmtr. Kendileri zayf durumda olduklar zaman, dine destek vermi gibi gzkerek halk aldatm, fakat frsat bulduklar zaman dine kar saldr dzenleyerek, slmn dman olduklarn aka gstermilerdir.

c. Komnist in Dnemi Din Politikalar

1950 ylnda Halkn Kurtulu Ordusu Uygur blgesine girdi ve bu tarihten itibaren gnmze kadar tek Komnizm otoritesi hkim durumunu devam ettirmektedir. ca) 1950den Sonraki Din Politikalar 1955 ylnda incan Uygur zerk Blgesi slm Cemiyeti kuruldu ve in Komnist Partisi (KP) ile Mslman halk arasndaki kprlk roln stlenmeye balad. 1959 ylnda Pekinden gelen siyas bir emirle Uygur blgesinde slma ynelik aadaki kararlar yrrle konuldu: 1. slm dinin halkla ilgili hak hukuk davalara karmas, din ahit, miras, sulular krbalama, cmilere imam tayn etme, tasavvuf eyhlerine ballk, talak kelimesiyle kadnlar boama, din nikah ve din eitime son verilmeli; 2. Cmi ve medreselerin vakf arazilerine tamamen el koyulmal; 3. Zekat, sadaka, fitre vermek yasaklanmal; 4. ocuklarn din eitim almas yasaklanmal; 5. Din adamlar tarlada almaya, kendi aln teriyle geinmeye tevik edilmelidir. Bahsedilen bu kararlar gerekten hzla uygulanmaya balamtr. Dine olan kontrol gn getike sklatrlmtr. rnein, 1965 ylndan nce Kagar vilayetinde 5500 cmi, Kagar ehrinde 107 cmi vard. 1978 ylna geldiinde Kagar vilayetinde namaz klnabilecek cmi says 392, Kagar ehrinde
257

Li Jin-xin,

, s.531.

86

ise sadece iki cmi ak bulunmutur. Hatta bu iki cmiden biri olan Heyitgah Camisi258 1967 ylnda bir sene kapal tutulmutur. Hoten vilayetinde 1950dan nce 7501 cmi vard. 1967 ylnda bu say 3900e dm, 1978 ylnda ise sadece 107 cmi sa kalmtr.259 1956 ylnda inin Hunen eyaletindeki bir kyde binden fazla Uygur Mslman yayordu ve onlarn eski bir cmisi ile bir din ilk okulu vard. Cmiyi restore etmeye izin verilmemekle beraber din ilk okula be ii yapmamak (1. snf saysn oaltmamak; 2. yeniden oda yapmamak; 3. masraflar artrmamak; 4. retmen says artmamak; 5. renci saysn artrmamak) emri verilmitir.260 Kltr devrimi dneminde (1966-1976) Mslmanlarn din gelenekleri hurafe saylp tmyle yasaklanm, din adamlar ar hakaretler altnda eitli ikencelere uram ve cmiler kapatlmtr. 1978 ylndan sonra reformlar sonucu KPnin din politikalarnda bir az yumuamalar olmutur. Din politikalarn asl hedefi ise, slm dinini lke iinde KPnin ynetimini glendirmek iin ve lke dnda slm dnyasnda kt imaj brakmamak iin kullanmaya ynelikti. Bunun belirtileri ve turizm amal olarak1960l yllarda kapatlan baz tarih cmiler tekrar alm, 1982 ylndan sonra Mslmanlarn hacca gitmesine snrl sayda olsa bile izin verilmitir. 1980l yllardan sonraki din politikalarda, slm dinin eitim ilerine karmas, 18 yatan kk olan vatandalarn dine girmesi ve cmiye gitmesinin kesinlikle yasak olduu vurgulanmtr. incan Uygur zerk Blgesi Halk Hkmetinin 1988 ylndaki genelgesinde: din adam yetitirme yetkisi, sadece zerk Blge Din leri idaresine aittir. Baka kurum yada ahslarn Kuran kursu ama ve din eitimi verme yetkisi yoktur diye yazlmtr.261

258 259

Heyitgah Cmisi 1442 ylnda yaplmtr. (Bkz. Ek.3.2.) incannn Kagar, Hoten Vilayetlerindeki slm Dini Ahvali Hakknda, incan Uygur zerk Blgesi Sosyal Bilimler Akademisi Din Aratrma Enstitsnn ilk bilimsel raporu, Kasm 1982, Urumi, ss.16-18. 260 Jian Bo Zan (1898-1968), (Jian Bo-zan, Hunande din ilerini denetlerken yapt konuma), http://news.sina.com.cn/richtalk/news/culture/9903/031120.html. 261 Gnmzde inde devlete kaytl olan din okullar says toplam 92; bunun iinde Buda dini okullar 32; Taoizm okullar 2; slm dini okullar 9; Katolik okullar 31, Hristiyan dini okullar 18dr. (bkz. Li Jin-xin, , s.544)

87

1999

ylnda

in

Devlet

Bakan

Jiang-Ze-Min

gnmzdeki

din

hizmetlerinin temel hedefi dorultusunda yle demitir: Bizim en nemli vazifemiz, dini sosyalist topluma uyum salattrmak iin, aktif halde ona klavuzluk yapmaktr. Sz konusu olan uyum salama u iki anlam ieriyor: 1) Dine inanan halk devletin yasalarna uymal ve yasa ierisinde faaliyet yapmal; 2) Din faaliyetler, devletin en yksek menfaati ve milletin tm menfaati iin hizmet etmeli, din adamlar vatan (ini) sevmeli, vatann blnmezlii, milletlerin (uluslarn) ittifak (birlii) ve toplumun gelimesi iin yararl hizmetler vermelidir.262 Dinin devlet yasalar, adliye ve okullara szmasn nlemekle beraber, d lkelerdeki dmen gler, zellikle Panislmizm ve Pantrkizmin din alanlara szmas ve karmasn nlemek lazm diye eklendi.263 cb) Gnmzde Komnist Partinin Din Anlay: Din, insanlar toplumunun gelime srecinde belli bir aamada ortaya kan tarih bir olgudur. Onun var olma, gelime ve yok olma gibi aamas vardr. Din inan, din duygu ve bunlarla uyumlu olan din ayinler, din tekilatlarn hepsi, toplumdaki tarih bir rndr. lk dnemlerde din dncelerin var olmas gsteriyor ki, retim gc seviyeleri dk olan dnemlerde, ilkel insanlar tabiat dnyasndaki olaylar srlk (gizli) bir gce balayarak dnmlerdir. Snf toplum aamasna girdikten sonra, dinin mevcut olmas ve gelimesindeki en derin sosyal kken ise, smrgeci snfn dini halk uyutma ve kontrol etmede bir vasta haline getirip, halk smrmede kullanmasndan dolay ezilenlerin smrgeci sistemin zulmnden duyduu korku ve umutsuzluktan kaynaklanmaktadr. Sosyalist toplumlarda smrgeci snf ve sistemin yok edilmesiyle beraber, dinin mevcut olmasndaki snf kken de yok oldu. Fakat, insan dncesinin geliimi her zaman sosyal mevcudiyetten geri kald iin, eski alardan miras kalan eski dnce, eski geleneklerin ksa bir zaman ierisinde yok edilebilmesi mmkn deildir. Toplumsal retim glerinin glenmesi, maddi zenginliklerin yksek derecede oalmas, sosyal demokrasinin kurulmas ve eitim, kltr, teknoloji alannda byk ilerlemeler kat etmek, uzun sreli bir almay ister. Baz doal afetlerin zararlar sonucu insanlarn uradklar eitli skntlardan da ksa zaman ierisinde kurtulmak
262 263

Li Jin-xin, Li Jin-xin, a.g.e., s.565

, s.564.

88

mmkn deildir. Belli bir ortamdaki snf sava ve uluslararas karmak ortamlardan dolay, sosyalist toplumdaki baz insanlarn dncesinde din yine bizim isteimize bal olmayarak belli bir sre mevcutluunu srdrecektir. nsanlk tarihinin belli bir dnemine geldiinde din zaten yok olacaktr. Fakat, bu yok olma, sosyalizm ve komnizmin gelimesiyle tm artlar hazr olduu zaman doal olarak gerekleecektir. Gnmzde sosyalizm aamasndayz. Bu aamada siyas bir buyruk ile dini yok etmeye kalkrsak, pek zararl sonular elde edebiliriz. Onun iin aama aama almalyz.264 cc) Din Adamlarnn Liyakati Din adamlar en bata siyas ynden liyakatli ve gvenilir olmal, vatan sevmeli, KPnin rehberlii ve sosyalist sistemi candan himaye etmeli, mill blclere ve yasad din faaliyetlere kar olmal, milliyetleretler ittifak ve vatann blnmezliini korumal, devletin yasalar ve emirlerine uurlu halde uymal. Siyas ynden liyakatli olduktan sonra, belirli oranda din bilgisi olmaldr (Kuran okuyabilmelidir.) Bu artlara uygun olanlar il ve ile hkmetinin dinden sorumlu kurumu tarafndan cmilere imam olarak tayn edilmelidir. Bete yi Din Adamnn ls: 1. KP ve hkmetin rehberliine itaat etmeli, Partinin

siyasetlerini tevik etmeli, hkmet hizmetlerine iyi uyum salamal. 2. Siyaset, yasa ve genelgelere uymada halka iyi nder olmal. 3. Din faaliyet alanlarnn gvenliini korumal, dardan gelen slmclk ve Trklk ideolojilerinin szmasna msaade etmemeli. Bu konuda kendisi iyi rnek olmal. 4. Dine inanmayanlara saygl olmal, eitli din ve mezhepler arasnda dosta ilikileri korumal, milliyetleretler ittifakn glendirmede iyi olmal. 5. Ekonomik teebbslere faal katlmal, halka yararl ilere destek vermeli, kendi aln teriyle geinmede iyi olmal.
264

Li Jin-xin,

, ss.545-546.

89

te, bu llere uygun olanlar Bete yi Din Adam seilerek dllendirilecektir.265

C. UYGUR BLGESNDEK HIRSTYAN MSYONERL

a. 1892-1936 yllarndaki Misyonerler 1892 ylndan 1936 ylna kadar Uygur blgesinde Kagar, Yangisar, Yarkent, Kailik ve Hotendeki misyonerlik faaliyetlerinde byk aba gsteren Batl misyonerlerin ou, sve Misyon Cemiyeti (the Holy Trinity of Swedish branches of the Evangelical Swedish Misyon Society) tarafndan gnderilenler idi. Yarkentte ilk defa misyonerlik yapan N.F. Hijer, 1892 ylnda Kagara gelmitir. sve Misyon Cemiyeti (MC) nceleri inin Hubei eyaleti ile Rusyadaki misyonerlik faaliyetlerini organize etmitir. Uygur blgesinin coraf konumunu gz nnde bulundurarak incanda bir ube ama tasarsn ortaya atan Hijer, incann Hubei ile Rusya arasnda doal bir kpr haline gelmesini umut etmitir. Onu bu vizyona sevkeden dier bir faktr ise, randa faaliyetlerde bulunan ngiltere ve Amerikal misyonerlik tekilatlar ile gittike artan rekabetten dolay MCin randaki faaliyetlerinin durdurulmas idi. Hijer Uygur blgesinde ksa bir sre aratrmalarda bulunduktan sonra svee geri dnm, fakat onun ardndan 1894 ylnda Lars Erik Hgbergin rehberliinde bir grup bay bayan misyonerler Kagara gelmilerdir. Lars Erik Hgberg, Uygur blgesinde MC ynetimindeki misyonerlik faaliyetlerinin hakiki balatcs olmutur. O, Kagardaki misyonerlik faaliyetlerini tasarlam ve idare etmtir. Onun nderliinde misyonerlik hareketleri ksa zaman ierisinde Yangisar ve Yarkente yaylmtr. Usta bir doktor olan Hgberg, cerrahlk yapabiliyor, modern Uygur lisanyla vaaz edebiliyor ve antiye izebiliyordu. Onun byk baarlarndan biri ise, 1912-1913 yllar arasnda Kagarda ngiltere konsolosluu ile ibirlii yaparak misyonerlik faaliyetlerine hz vermesi idi. Gze arpan dier bir nemli misyoner Gustaf Raquette (1871-1945), 18961921 yllar arasnda Kagar ve Yarkentte misyonerlik yapmtr. O, 1903 ylnda
265

Li Jin-xin,

, s.570.

90

Liverpoolda Victoria niversitesi Tropikal Medisin (medicine) blmnden mezun olmu bir tp doktoru idi. Uygur blgesinde yaad uzun bir zaman zarfnda, misyoner hastanelerindeki tedavi hizmetlerine mesul olmakla beraber literatr ve folklora byk bir ilgi beslemitir. Modern Uygurcay iyi bildii ve Uygurlara ait ok sayda bilimsel aratrma eserleri olduundan dolay, 1924 ylnda sve Lund niversitesi Trkoloji blmne yardmc profesr olarak davet edilmitir. Misyonerler grubundaki alklanan yazar ve fotoraf John Trnquist (18761937), in dili uzman idi ve Kagarda ikamet ediyordu. Cerrah John Anderson (?1972), 1930lu yllarda Kagarda etkin faaliyetlerde bulunmutur. Gustaf Raquettenin i arkada olan dilci Magnus Bcklund, Raquette ile birlikte modern Uygur lisann aratrm, fakat, 1903 yl beklenmedik bir anda tifs hastalna yakalanarak lmtr. Gustaf Ahlbert (1884-1943) ile Sigfrid Moen (1897-?) Uygur dili, literatr ve folkloru uzman idiler. Oscar Hermansson (1889-1951) ncili Uygurcaya evirmitir. Georg Roberntz (1897-?)ise, 1930de Gney incanda i sava olan grltl yllarda misyonerler gurubunun paha biilmez yayn hizmetlerini zerine stlenmitir. O dnemde Uygurlar slm dinine skca bal muhafazakar Mslmanlardan olduu iin, MC misyonerleri ok uramalarna ramen, bekledii sonucu elde edememi ve incan Rusya ile Hubei (inin bir eyaleti) arasndaki faaliyetilerin bir kprs haline dntrme hayalinden artk vazgemitir. MCin Aralk 1910daki bir brornde Uygur blgesi, Hristiyanl kabul edenler says ok az olan, fakat, tedavi edilecek hastalar says fazla olan bir sorunlu blge (difficult region) diye tarif edilmitir. Bu misyonerler yerli ahali tarafndan nan Hrszlar (thieves of religion) diye adlandrlm, 1899 ylnda Kagar ve Yarkentte misyonerlere kar protestolar olmutur. Kagardaki misyonerler ehrin Qum Derwaza mahallesindeki bir evde oturuyorlard. Burada onlara komu olarak geliri dk, bitkin, fakr fukara Uygurlar yayorlard. Zaten Hristiyanl kabul eden sayca ok az kii de, Uygur toplumu ierisindeki ikinci snp kiilerinden idi. Bu kiiler Mslmanlarn kendilerini dlamas yada ldrmesinden ok korktuu iin inancn gizliyorlard, nk Hristiyan olduu bilinen birka Uygur, cemaatin gz nnde idam edilmiti. 1933 ylnda erk Trkistan slm Cumhuriyetinin kurulduu dnemde, yetkili Abdullah

91

Bura Yarkentte ak bir alanda halkn nnde birka Uygur Hristiyann boynunu vururken onlara: Sizleri ldrmek bana farz oldu. nk sizler halk Hristiyanla armak iin vaaz vermekle bazlarmzn inancmz paraladnz diye seslenmitir. O zamanki Uygurlara gre, Hristiyan inanc, fitne ve fesattan baka bir ey deildi. 1936 ylnda sveli misyonerler incan hkmeti tarafndan snr d edildikten sonra, Uygur Hristiyanlarn byk ounluu halk tarafndan ldrld, sa kalanlar da kendilerini gizlediler. nk dnemin Uygurlar Hristiyanl hibir ekilde iine sindiremiyorlard. Uygur halknn aydnlanmas ve misyonerlere kar sert tepkili davranmasn salayan d etkenlerden biri de, 1914 ylnda Kagara gelerek Jedidilik yeni okullarnda retmen olan Osmanl Trk Ahmet Kemal gibi Trk aydnlarnn eitimi idi. Uygur blgesine gelen misyonerler iinde ounluk sveli olmakla beraber yine Almanyal Lee Coq, Albert Von, ngiltere Kilisesine bal Rachel Wingate, Captain Mann, Hollandal Pater Hendricks gibi ahsiyetler de bulunmaktayd. Kagarda ngiliz Sir Geroge Macartney de vard.266 Urumide inli Mslmanlar Hristiyanlatrmay amalayan Mildred Cable ve Francesca French, George Hunter ve Mr.Mather vard. Edinburgh Dnya Misyonerler Kongresi (Edinburgh World Missionary Congress)ndeki Marshall Broomhall, inli Mslmanlarn Hristiyanlatrlabileceine inanyordu ve slam in China: the Neglected Problem adl kitabn da 1917de yaynlamtr. Geri sveli misyonerler Uygur Mslmanlar Hristiyanlatrmada baarsz olmularsa bile, onlar Uygur aydn kesimine bir az etki brakmlar ki, sonraki Jedidiler onlara dmen gzyle bakmamlardr. Malup misyonerlerin Uygurlarn etnografyas, tarihi, Uygur blgesinin corafyas hakknda verdii bilgiler, sonraki dnemlerdeki Batl misyonerler iin paha biilmez veriler olmutur. Bu bilgiler nda sonraki misyonerler admlarn salam ve titiz atabilmilerdir.267 Misyonerler 1936 ylnda kovulduktan sonra, krk yl akn bir sre zarfnda inin darya kapanmasndan dolay, Uygur blgesinde pek gzkmemitir.
266

Macartney, Catherine, An English Lady in Chinese Turkistan, Oxford University Press, reprint, Hong Kong, 1985. s.4. 267 Bu bilgiler, 2000 ylnda Urumide incan niversitesi Uygur dili blmnde renci olarak Uygur dili renen ekli gizli misyoner (Uygurca ad: Geyret)in yazd: At the Beginning of the 20th Century Western Missionary Activities: Swedish Missions in Kashgar, Yangissar and Hotan in 1894-1936 adl makaleden alnd.

92

b. 1980l Yllardan Gnmze Kadar Misyonerler 1980l yllardan sonra inde reformlarn olmasyla beraber, Darya Alma politikas uygulanmaya balad. Tabii ki bu, senelerdir darda bekleyen misyonerler iin iyi bir frsat idi. Dolaysyla, yllardr sren Kltr Devriminin etkisiyle dinden temizlenip boalan beyinlere Hristiyan inancn yerletirmek daha kolay olabilirdi. stelik inde okullarda ngiliz dili dersi vermesi iin de ok sayda yabanc retmenlere ihtiya vard. Bata Amerikal olmak zere ok sayda yabanc retmen indeki niversitelere yerlemeye ve gizlice Hristiyanl anlatmaya balad. Bunun etkisiyle Hristiyanlatrlan inlilerin says gn getike oalmakta. Bu tezde sz konusu misyonerlik Uygurlarla snrl tutulmak istenildii iin, inlilerin durumundan fazla bahsedilmeyecektir. Uygur blgesinde Hristiyan misyonerlik faaliyetlerinin oalmakta olmasna ramen, gnmzdeki durumlar hakknda yazl bir bilgi henz bulunmamaktadr. Ben bu konuda bizzat yaadklarm ve gzlemlediklerimi anlattm iin, verdiim bilgiler daha kapsayc ve net olmayabilir. Eksikliklerin bundan sonraki almalarda giderilebileceine inanyorum. Bata Kagar, Urumi ve Hoten olmak zere Uygurlarn youn olarak yaadklar her ehirdeki yksek okullarda ngilizce ders veren yabanc retmenler vardr. Bunlarn rencilerine ncil dattklar, rencilerini ayr ayr evlerine davet ederek din eitimi verdikleri etraflca bilinmitir. Misyonerlik faaliyetlerini aktan ak srdrmeye cesaret eden baz yabanc retmenler Uygurlarn ihbar zerine in hkmeti tarafndan nadiren snr d edilmitir. Bunun dnda pek fazla engelle karlamayan misyoner retmenler, inli rencilere gre daha ok Uygur rencileri tercih ederek misyonerlik faaliyetlerini rahata srdrmektedirler. Nitekim, gnmzde misyonerlerin niversite rencilerini hedef ald herkes tarafndan bilinen bir gerektir. Genlerin ngilizce renmeye iddetle ynelmesi, misyonerlerin iini daha da kolaylatrmtr. Ateist rejim altnda din (slm) eitimden mahrum braklan genlerin kafas kartrlmaktadr. Misyonerler onlar kolayca Hristiyan yapamyorlarsa bile, onlar slmdan, kendi kltrnden yozlaan,

93

Bat yanls olarak yetitirmeyi baarmlardr. stelik in hkmetinin slm yasaklayc tavr da, buna byk lde destek olmu durumdadr. 24 ubat 1987 tarihinde Urumide incan Uygur zerk Blgesi Kzl Ha Cemiyeti kurulmu ve ilk toplantsn yaptktan sonra Kagar bata olmak zere 14 ilde ubeleri almtr. Hkmetin Aralk 2005teki istatistiine gre, Uygur blgesindeki Kzl Ha Cemiyetinin toplam 2000 mahalli rgt, 440 binden fazla yesi (bunun iinde 80 bini Kzl Ha ocuu), 2000den fazla fedaisi bulunmaktadr.268 Kzl Ha Cemiyetlerinin belirli sayda Uygur bakanlar ve yeleri bulunmakla birlikte son dnemlerde Uygur genlerden yeni ye alaca hakknda medyada aktan ak reklamlar vermektedir. Nitekim, onlar KP yasalarnn korumas altnda faaliyetlerini rahata srdrmektedir. Yardma ihtiya duyulan her alanda, zellikle deprem blgelerine komak, bulac hastalklar nlemek vb. gibi ilerle aktif uraarak, halkn gnlnde hayrsever bir imaj brakmtr. Komik olan u ki, gnmzde Uygur blgesinde yaamakta olan ounluk Uygurlara gre Kzl Ha (+) simgesi, tp ile ilgili eyleri, yan eczane, ambulans ve hastaneyi ifade eden zel iaret olarak tannmaktadr. Halk bunun, din bir simge olduunun faknda deildir. Ad belirsiz Avrupa lkelerinden Uygurlara seslenen, sa Mesihi anlatan Uygurca kitap,video, bror gibi eyleri nerederek Uygurlar Hristiyanla aran belli bal bir Uygur Hristiyanlar grubu ekillenmi durumdadr. Arap alfabesiyle yazlan Uygur dilinde makaleler yaynlayan Internet sitesi www.incil.nette Kurandan ve Mslmanlktan tatmin olamayan bir Kuran kursu retmeninin Hristiyanlktan nasl tatmin olduunu konu alan caydrc makaleler yer almaktadr.269 Internette yaynlanan Uygurca din kitaplar da indirilebilir niteliktedir. Sylendiine gre, dnyada u an binden fazla Uygur Hristiyan varm ve onlarn Pakistan ile Hong Kongdan misyonerlik yapan Uygurca radyo kanallar vardr. (Pakistandaki radyo kanal her gn Uygurca, zbeke, Kazaka, Krgzca, Tacike lisanla Hristiyanl anlatyor.)270 Son gnlerde duyulan habere gre, misyonerlik ve baka su iledii gerekesiyle Urumide polisler tarafndan yakalanan Uygur bayan Tursunay anne268 269

http://www.xjredcross.org.cn/infosort2.asp?id=155 http://www.injil.net/Tax.htm 270 http://www.izdinix.com/munbar2/ShowForum.asp?topage=47&forumid=25

94

babas, ei, akrabalar ve baz komularn Hristiyanl kabullenmeye ikna ettiini, kendisinin stadnn Gney Koreli Erkin olduunu (Uygur blgesindeki misyonerlerin ounun Uygurca ad vardr), bir Uygur Mslman Hristiyanla sevk edebilirse, bunun karlnda 10 bin Yuan in paras (yaklak 1667YTL) cret alabileceini, ama kendisinin bu ii para iin deil, din iin yaptn itiraf etmitir. Para karlnda misyonerlik yapan Uygurlarn saylarnda da art vardr.271 Ancak bu faaliyetlere kar az da olsa tepkiler vardr. rnein: nl Uygur yazar Ferhat Tursun, Hristiyanl tevik eden gerekesiyle birka Uygur delikanl tarafndan sokakta dvlmtr. Hristiyan olan Uygurlar da Uygur toplumu tarafndan ho karlanmam, hep dlanmtr. Fakat, gnmzde bu tepkiler, misyonerlik faaliyetlerini durdurabilecek kadar gl deildir.

271

http://www.gulistan.cn

95

IV. BLM UYGURLARIN HALK NANILARI

A. TABATLA LGL HALK NANILARI

Uygurlarn felsef dncesinde, tabiat, yani kainat drt zat (eski Uygurcada drt Tadu), yani drt maddeden (su, toprak, hava, ateten) yaratlmtr. nsan, adam ata ile hava annenin ocuudur. Adam ata ge, hava anne, yani Umay anne ise yere (topraa) benzer. Uygurlarn dnyann temeli olarak grd Drt Zat kutsal sayma inanlarnn izlerine gnmzde de rastlanmak mmkndr. rnein, drt mevsim (bahar, yaz, k, gz), drt taraf (kuzey, gney, dou, bat), hayattaki drt dnem (ocukluk, genlik, olgunluk, yallk), drt mecaz (scak, souk, kuru, rutubet), drt hilit(balgam, kan, safra, sevda) gibi drlkler gurubun meydana gelmesi de drt zat dncesinden kaynaklanmtr.272 a. Gk Cisimleriyle lgili nanlar Gnmzde Uygur, Kazak gibi Trk topluluklar arasnda ge tapma inancndan kaynaklanan Yamur Duas trenlerinde gkten indik, yerden ktk diye ge bakarak dua edilmektedir. Kuu (Turfan) Uygurlar nceden yeni domakta olan gnee tazm ederlermi. Uygurlar gnee bakarak byk kk tuvalet yapmann, yzn ykamadan, zellikle cnp halde gnee bakmann sakncal olduuna inanrlar.Yeni doan ay grnce selmnaleykm ay, mbarek olsun. Kyamet gnnde imanma ahit olunuz derler. Bunu sylemeden aya bakarsa hasta olabileceine inanlr. Uygurlarn gzellik geleneinde yldzlar, oban yldz, gne ve ay gibi gk cisimleri iyilik ile mutluluk ve saadetin sembol olmulardr. Bu gelenek, atalarmzn ge tapmak eklinde biimlenen ilkel inanlar ile balantldr.

272

Reveydullah, Hamdullah, irip Hutar, Abdukerim Rahman, Uygur rf Adetleri, incan Yalar smrler Neriyat, Urumi-1996, s. 169.

96

b. Atalar Ruhuna Sayg Geleneksel Trk Dini inanlar ierisinde nemli yanlardan biri olarak saylan Atalar Ruhuna Saygnn izlerine, gnmzde Uygurlar arasnda rastlamak mmkndr. Uygurlarn youn olarak yaad blgelerde, zellikle kylerde Mslman Uygur halk sk sk mezarlar tevaf eder, lm atalarn anarak dua eder ve hatta kendi ihtiyaclar iin isteklerde bulunurlar. (Bkz. Ek.3. Fotograf.1) Uygurlar, bayram gnleri ya tttrp (ya puritip) atalar ruhuna dua ederler. Vefat eden kiiye dua edilirse, nce Xn ruhu alnmasn diye duaya balanr. len kiinin ruhu gece karanlnda kalmasn diye, l kan evde krk gne kadar k sndrlmez. Ayn zamanda bu evden uzun sre tanlmaz. Eer tanrsak len kiinin ruhu yalnz kalr denir. c. Ate ve Ocakla lgili nanlar Atee tapmak veya onu kutsal grmek, btn dou kltrnn ortak rn ve orada yaayan toplumlar arasnda geni olarak yaylm olan bir inantr. Bu ilkel dnem inancnn etkileri Uygurlar arasnda gnmze kadar korunmutur. Dnlerde gelin gtrlrken ate yaklp gelin atein zerinden atlattrlr. Gelinin geecei yolun birka yerine de ateler yaklr. Uygur halk elencelerinin ounda, yani Meref elencesinde ortalkka odun ile Glhan (ate) yakp, glhann evresinde erkekler ember oluturup dnerek, yksek sesle trkler syleyip, dans etme gelenei de yaygn bir biimde kullanlmaktadr.273 Evde ocakta ate yakmann eve bereket getireceine inanlr. Uygur halk deyimlerindeki moridin ttn karmak (ttnn tttrmek) sz, bir kiinin ev ve ailesinn dzeninin srmesini iyi salayabildiini ifade eder. Uygurlar, ate sndkten sonra ocakta arta kalan kl pe atan kiinin ailesinde dn ile musibet ve matemin pe pee geleceine inanrlar ve bu yzden, titiz olanlar kl pe atmazlar, bu konuda dikkatl davranrlar. d. Yer-Dala lgili nanlar

273

Abdukerim Rahman, Uygur Folkloru, s. 138.

97

Uygurlar arasnda yer (toprak) inannn izleri gnmze kadar devam ettirilmektedir. len insan mezara koyduktan sonra, cenaze namazna katlanlar ellerine birer avu toprak alp (alnan topraa hlas Topisi denmektedir), dua okuduktan sonra, avularndaki topra birletirip cesedin zerine serperler. Byle yapmakla lnn kabre azabndan kurtulabileceine inanrlar. Uygurlarda yine mezara yedi krek toprak attktan sonra, l tekrar dirilir inanc mevcuttur. Su olmayan yerlerde abdest almak gerekirse, toprakla yaplan teyemmm abdest yerine geebildii iin, halk topran her eyden temiz olduuna inanrlar. Satc tccarlar her gn ilk kazandklar paray nce yere atp (paraya toprak yaptrdktan sonra) cebine yada kasaya koyarlar. Bununla ticaretin bereketli olmasn umut ederler. Al veri yapanlar da fiyatta anlatktan sonra, ellerini toprak zerine koyarak kutatsun (bereketli, hayrl, kutlu olsun) diyorlar. 274 Bu gibi davranlarn hepsi topran kutsallna olan inantan kaynaklanmaktadr. Da, Uygurlara gre, byklk, gllk ve gvenilirliin semboldr. rnein,da gibi dayanak, babam dadr, annem badr (bahedir), gvendiim dada ceylan yokmu gibi deyimler, dan Uygurlara gre nemini ifade etmektedir. e. Suyla lgili nanlar Dou Trkistann iklimi eskiden beri l iklimi, yani rutubet az, kuru iklim olduu iin, Uygurlar suya ok deer verirler. Kuraklk olduu dnemlerde toplu olarak dua eder ve nehir yada gl kenarlarnda kurban keserler. Uygurlar ryasnda suda yzen birinin gnahlarnn af edileceine ve mutlu olacana inanrlar. (krl) su yedi defa dolatktan sonra helal (temiz) olur, suya tkrmek gnahtr, suya tuvalet yapmak byk gnahtr, akmayan su iilmez, helal hayvanlardan sr, koyun, kei vb. kn soukta nehir yada gllerin iine batarsa ve daha sonra buzlar eridikten sonra bulunursa, boaz bakla kesildiine kan karsa yenilebilir, nehir, gl, derya aknlarda amar ykamak gnahtr gibi bir sre perhizler vardr. Pnar gze benzeterek tasvir etmek, Uygurlarda eskiden beri devam edegelen bir gelenektir. Pnar gz ile ekil ynyle belirli bir benzerlie sahiptir. Her ikisi de szlerek akar. Pnarn suyu kaynayarak kar. Pnara bakld zaman ekil olarak
274

Reveydullah Hamdullah, irip Hutar, Abdukerim Rahman, Uygur rf Adetleri, s. 173.

98

yzk zerinde parldayp duran elmasa benzer. Her ikisi de benzer bir ekilde ileriye atlverecekmi gibi dururlar. Bu ekilde kaynayp duran kk pnarlar ister istemez insan gzn andrr. f. Aa-Ormanla lgili nanlar Gnmzde Uygurlar arasnda baz aalara zel nem vererek kutsal sayma inanc hala devam etmektedir. Uygurlarn inancnda, elma kt ruhlu olmayan sihirli aa saylr. Onun iin cinlerin ruhuna desin diye elma aac ve elma kurusunu kullanarak tst yaparlar. Uygurlar yal, yalnz aalar kesmezler. Hatta yal aalarn yanndan atla veya eekle geerken, at veya eekten inerek aaca olan saygsn ifade ederler. Kagarl Mahmud'un diktii iddia edilen Kagar Opal'daki "Hay-hay Terek Aac" bin yllk tarihe sahiptir. Yzyllardr halk bu aac ziyaret ederek ona hrmet etmektedirler. Ayrca Uygurlar arasnda dut aac dikmek hayrl bir i saylr. Her aile veya her mahallede en az bir adet dut aac yetitirme gelenei vardr.275 g. Tala lgili nanlar Geleneksel Trk inanlarnda zerinde kltr oluan unsurlardan biri de tatr. Divan- Lgatit-Trkte: Kulbak Trklerinden bir enbiyann ad siyah ta zerine Tanr kuli kulbak diye yazlrsa yaz beyaz olurmu. Beyaz ta zerine yazarsa siyah olurmu. Onun izleri ta imdiye kadar varm276, Bu da bir eit sihirdir, yani, yamur, rzgar ve buna benzer tabiat olaylarn gerekletirmek iin zel talar araclyla yaplan sihirdir. Bu sihir halk arasnda olduka yaygndr. Ben bunu yamalarda grdm. Orada bir yangn ktnda yangn sndrmek iin byle yaplrd. Allahn emriyle yazn kar yad, gzmn nnde yangn sndrld. diyor Kagarl Mahmud.277 Gk cisimlerinin ruhuna etki yapmak iin okunan sihirlerden biri de Yada ta sihiridir. Yada ta sihri, Trk topluluklarnn arasnda olduka yaygndr. Uygurlarda Yada ta sihri sonucunda zarahatname adyla yaplan yamur duas (yamur dileme) gelenei ortaya kmtr. Ali r Nevayi de Vefadul Kiber adl
275 276

Reveydullah Hamdullah, irip Hutar, Abdukerim Rahman, Uygur rf Adetleri, s. 175. Divan- Lgatit Trk (Uygurca), 1.cilt, s. 620 277 Divan Lgatit Trk, III.cilt, s. 2.

99

eserinde Yada ta sihrinden bahsedip yle demektedir: Yada taa kan tagka yagin yagkudak Kagarl Mahmuda gre de Yada ta efsunu araclyla sihirlenme gelenei Trk halklar arasnda olduka yaygndr. Hatta, Yada ta sihircilerinin Yalvii diye Trke zel ad da olmutur. Ttss ile ocuklar cin ve eytanlardan, nazardan korumak iin sihir yapld zaman ttsnn duman ocuun yzne tutularak isrik, isrik, ey cin g g denilir.278 h. Kularla lgili nanlar ha) Krlang Krlang, dostluun ve efkatin semboldr. Uygurlarn ilkel mitolojik inanlarnda krlang, insanlar kazadan ve beladan kurtaran olarak yceltilir. (Bu konuda Rabguzinin Kssa-sl-Enbiya adl eserindeki krlang hakkndaki efsaneye baknz.) Uygurlar krlangca olan inanlar dolaysyla, bu kuu gnmzde de yceltirler. Krlang iin evlerinin atlarna, kaplarnn zerlerine zel yuvalar yaparlar. Krlangcn yuva yapt eve talih konar diye dnlr. Krlangc ldrrsen, bana bir musibet gelir, Krlangc yakalarsan ellerin tutulur diyerek ona asla zarar vermezler. Krlangcn kanad sevgilinin kana benzetilir. hb) Blbl ve Krmz gl Krmzgl, Uygurlarn geleneksel anlaynda daima sevgilinin, zgr akn ve gnl rahatlnn, blbl ise sadk an, irade ve cesaretin sembol olmutur. Eski rivayetlere gre, Tanr insan yaratrken, ona gzel, nameli ve ho kokulu bir ortamda can vermi. te bu gzel name, blbln sesiymi. Ho koku ise krmz gln kokusuymu. Blbl iyi ruhlarla birlikte gkte yaarm. Krmz gl ise skntl gnllere ifa veren bir ila olarak cennette yaarm. (Uygur halk trklerinde krmz gl denen ey, cennetten kan ey diye sylenir.) Krmz gl her sabah, seher vakti bir kez aarm. Ama blbl aknn (krmz gln) amasn grmeye yetiemezmi. Bu yzden krmz gln akyla ge vakitlere kadar feryat ederek akrm. Seher vaktine yakn kendinden geerek uyuyup kalrm. Blbl uykusu tamamlanasya kadar krmz gl alp kapanrm.

278

Divan Lgatit Trk, I. cilt, ss. 134-138.

100

Blbln ok eski zamanlardan beri akrmas, ite bu krmz gln amasn grebilmek iinmi. Halk arasnda ortaya kan bu inanla krmz gl yceltme ve vme gelenei ortaya kmtr. Bunun sonucu olarak, halk destanlar ve halk hikayelerinde ayrlk ateinde yanan sevgiliye mektup gndermek yerine, bir deste krmz gl gndermek, sevgiliye kavumann art olarak gl bahesi yapmak ve insan (Uygurlarda bayan) isimlerinin sonuna gl ismini eklemek adetleri ortaya kmtr. hc) Kakkuk ile Zeynep Halk arasnda muratlarna eremeyen aklar Kakkuk ile Zeynepe benzetme adeti vardr. Rivayet edildiine gre, ok eski zamanlarda Kakkuk ile Zeynep birbirlerine akm. Gnlerden bir gn Kakuk Tanry kzdrm. Bu yzden Tanr onu cezalandrm, a Zeynepten ayrarak ku umaz, kervan gemez bir yere kovmu. Zeynep o zamandan beri ayrln acsyla onun ismini zikrederk, kakkuk diye termi. Kakkuk da dnyann kimbilir neresindeki ssz bir yerde, Zeynep diye terek an arrm. Uygur halk trklerindeki Kakkukun ak Zeynep, biri dada, biri bada eklindeki msralar ite bu ayrl anlatr.

B.OLAGANST VARLIKLARLA (CNLERLE) LGL HALK NANILARI Uygur halk arasnda cinlerin varlna inan gnmze kadar koruna gelmitir. Mesela: Side (Kariyaa) gibi aalarda cin olduuna inanlmaktadr. Mezarlklar, harabe ve ller cinlerin mekan olarak bilinmektedir. Hastalk kt ruhlarn arpmasndan kaynaklanr vb. inanlar nedeniyle, kk ocuk avak hastalna (zayflk, sskalk) yakalanrsa, cin arpm diyerek Cinkee (cinci hocaya) gidip cini kovdururlar. a. Avak A ve aratku Seli Aniden zayflayan ocuun vcudundaki cinleri kovmak iin cin korkuluu (cin kougi) yaplr. Bandan evlilik gemi yedi aileden kurukunluk toplanp yemek yaplr. Bunlar ufak ufak doranp amgur (algam) ve tuz katlarak, syka (eriteye benzer, ama sulu bir yemek) yaplr. Yemek pitikten sonra ocuun elbiseleri kartlp, ocuk kaln bir kumaa iyice sarlp buhar kmakta olan

101

tencerenin zerine tutulur. Sonra o atan bir tabak ocua yedirilir. Kalan ksmn yeni bir tabaa doldurup zerine yeni aa kak konarak yolun yedi kesindeki aa korkuluklar (Koak) nne konulur. Bunu yapan kii avak ayla korkuluu yerine koyduktan sonra, arkasna hi bakmadan koarak evine dner. Eer bu avak an hayvanlardan biri yerse, ocuu arpan cin kovulmu olur. aratku Seli: aniden gzde ve yzde oluan yaralara aratku yaplr. Ceviz byklnde para hamur birletirilir. Hamur sprge aacnn ateine gmlr. Sihirbaz ocaa bakarak efsun okur. Atee gmlen hamur bir sre sonra patlar ve etrafa dalr. Bylece aratku sihrinin gcyle yara iyiletirilir.279 b. Ot Kr ve Cinkelik Ot Kr, sihirli saylan kadnlar tarafndan karn arlarna yaplan efsundur. Ot krc ufak aa paralar, ekmein yanm paralar ve kepei avucunda tutarak Spk yaptktan sonra, hasta knn srtn, karnn tutarak: karsan k, kmazsan (bora) hasra sararak atee vereceim diyerek cine hitap eder. Uzunca esneyerek azndan ate (hastal ortaya karan ate) karr. Bylece, hastal yapan otu oradan uzaklatrm olur. Bunlarn dnda, muska yapmak, alamak, kan klmak (hayvan kesmek), kt ruhlar toplamak, kastlama sihri gibi pek ok cinkelik (sihirbazlk) adetleri vardr. Bunlarn hepsi zel duaclar (dahan, bahi) tarafndan yaplr. Bu adetlerin hepsi geleneksel Trk dini inanndaki ruhlarn dncesinden ortaya kmtr. Uygur halk hikayelerinde ska rastladmz cad, yedi bal tlsm, alnda sadece bir tane gz olan tlsmlar, kykaf (cehennem) kadn kyafetindedir. Bunlar bazen iyi, bazen kt tiplerde tariflenir. c. Perihunluk Byk bir karanlk odann iine tu balanr, yani yn ipin (argama'nn) bir ucu yerdeki kaza, dier ucu ise bacaya balanr. pin bacaya balanan ucuna yurun-jurun diye adlandrlan eitli renkteki kuma paralar (kurak) ve elma, st aalar balanr. Hasta kii bu tuu skca tutup oturur. veya be kiiden oluan bahlar perihunluk elbiselerini (eitli renklerden oluan kuma paralarn
279

ve cennet

bahelerini mekan tutmu perilerin hepsi birer sihir tiplemeleridir. Bu sihir tiplemeleri

Abdukerim Rahman, Uygur Folkloru, s.147.

102

birletirerek dikilen elbise) giyip tu evresinde yar ember eklini olutururlar. bahi def alar. Bahilerden biri perihun ba olarak, elindeki kt ruhu kovalayan sopa veya bir avu st aac parasyla efsun okumaya balar. Ardndan zel bestelenmi bir iir grup halnde okunur, iir grubu hastay tu 280 evresinde def eliinde yrmeye davet eder. Ba perihun da semah etmeye balar. Hastann semah edecek gc kalmayp oturursa ba perihun elindeki "efsun sopas"yla hastaya vurarak semah etmeye zorlar. Bahilerin arklar gittike ykselir. Bazen hasta baylp der. Baylmak perihunlara gre iyilie iarettir. Bu, hastay arpan cinlerin malup edildii anlamna gelmektedir. Tu balamak iyi ruhlar armak, kt ruhlar cehenneme kovmak anlamn aksettirmektedir. Perihunluk genellikle ak derdinden sinir hastalna yakalanm kiiler veya aniden ruhunda deiiklik olan kiileri (ou zaman kadnlar) tedavi etmeyi amalar.281 d. Kavu, Yanduru ve Tuzlandr Kavuc, cine arplm kiidir. Bu insan iyiletirmek iin, yzne souk su serpip kavu, kavu denilir. Deve dikeni ve kokulu otla ttslenir. Bu kelime ka, ka, hey cin! ka sznden alnm olabilir. Divan- Lgatit-Trkte bahsedilen bu sihirsel adetler Uygurlar arasnda gnmze kadar devam ede gelmitir. Halk arasnda frk, bahi (hekim), Perihan (sihirbaz) ve falclarn hepsi birer sihirbazdr. Bunlar geleneksel ve kapal toplumlarda olduka ilgi grmtr. Mesela: Yanduru gelenei bebek doduktan sonraki bir sene ierisinde gz a olduu takdirde, sihirci efsun yaptktan sonra kurt ldren ba bebein gz zerinde dolatrr. Buna gzdeki cinleri kovma sihri, yani Yanduru denilmektedir. ocuun Yandurutan iki ay sonra iyileeceine inanlmaktadr. Tuzlandr adeti ocuklarda aniden oluan zayflamalar iin uygulanr. Yedi deirmenden deirmen tozu toplanr. Sihirci bu tozlar zayflam ocuun vcuduna her aramba gn bir defa olmak zere toplam yedi kez srer, tuzlandrma efsunu yaplr veya tozdan amur yaplp yufka haline getirilir, sonra

280 281

Mezarla dikilen kk bayrak. Reveydullah Hamdullah, irip Hutar, Abdukerim Rahman, Uygur rf Adetleri, s.127.

103

zayf ocuun vcuduna yaptrlr. Bu da toplam yedi kez yaplr, adna Tuzlandrma denmektedir.282

C. TRENLERLE LGL HALK NANILARI

a. Doum ve Doum Sonras le lgili nanlar Doum yaamn balangc saylmaktadr. Aile kan ilikisinden olutuundan, ailede bir evladn dnyaya gelmesi kan ballk ilikilerinde yeni bir varisin ortaya kmas demektir. Bu nedenle anne, baba ve tm insanlar douma ok nem vermekte ve doum treni de zel trenler iinde nemli bir yeri tutmaktadr. aa) Hamile Kalmakla lgili nanlar Uygurlarda ocuu olmayan baz kadnlarn pal baktrma, frklere dua okutma, oru tutma gibi yntemlerle Allahtan ocuk istedii bilinmektedir. Dou Trkistandaki baz Uygurlar Opal Kasabasndaki Kagarl Mahmudun mezarna gidip, mezarn yanndaki Hay-hay terege (Hay-hay aacna) dilek diliyor, aacn dallarna eitli kuma paralarn ve ipleri balayarak dileklerinin yerine getirilmesini salamaya alrlar. Hay-hay aac gnmzde de ilevini devam ettirmektedir. ocuk sahibi olmak iin Kagarl Mahmutun mezarn ziyaret eden kadnlar mezarn yaknndaki Hazreti Mollam dana giderek dan kovuklarna ellerini sokup Ey Tanrm, senden bir ocuk istiyorum, yardm et! diye dua ediyorlar. O kovuktan eline ne karsa azna atp yutuyor, dan topran uur getirsin diye yzlerine srrler. ab) Hamilelik Dnemi Adetleri Uygurlar hamile kadnn cannn istedii yiyeceine bakarak doacak ocuun olan yada kz olaca hakknda tahmin ederler. Mesela, eki yiyeceklere ilgi duyarsa olan, ac yiyeceklere kar ilgi duyarsa kz olacana inanlmaktadr. Hamilelik dneminde eitli yiyeceklerden geici bir sre vazgeilir. rnek: Uygurlar hamileyken tavan eti yemezler ve tavana bakmazlar. Eer bu yasaa dikkat etmezse douraca ocuun dudann tavan duda gibi yirik olacana inanrlar.
282

Abdukerim Rahman, Uygur Folkloru, s.97.

104

Hamilelikte deve eti yenmesi halinde de doumun gecikeceine, hamile kadn birisine dikkatle bakarsa ocuun o kiiye benzeyeceine inanrlar. Ayrca hamile kadnlar altrlmaz, zlmez ve huzurlu, neeli olmalar iin gayret gsterilir. Ksacas, halk arasnda hamilelikle ilgili pek ok adet mevcuttur. Bunlarn bazlar din inanlarla balantldr. Bazlar ise salkl bir ocuk dourabilmek iin gerekli olduuna inanlan adetlerdir. ac) Doumla lgili Adetler Eskiden beri devam edegelen adetlere baktmz zaman, doum gn yaklatnda hamile kadn iin zel bir oda hazrlandn ve ailenin dier fertlerinden ayrt edildiini gryoruz. Odasnn ayrt edildii gnden itibaren ona bir doum annesi elik eder. Uygurlar arasnda ilk doumda hamile kadnn annesi ve akrabalar kadn alp evine gtrrler. Bu gelenek de bir eit tren nitelii almtr. Hamile kadnn kaynanas evine gelen dnrlerini arlar ve iyi dileklerini ifade ettikten sonra gelinin annesi yannda doum yapmasn kabul ettiini ifade eder. Sonra kaynana tts yapp gelinin banda dolatrr, gelin annesinin evinde doumunu yapar. Doum yaptktan sonraki birka gn ierisinde doum yapan kadnn yanna doum anas ve kadnn annesinden bakasnn girmesini nlemek iin evin kapsna krmz kuma aslr. Doum yapt evi temiz ve dzenli tutmak, sabahtan akama kadar deve dikeni, ara aac, elma kokusu gibi kokulu eylerle srekli tts yapmak olduka yaygn bir gelenektir. ad) Doumdan Sonraki Adetler Kadn dourduktan sonra, haber hemen eine, yani doan ocuun babasna iletilir. Tm yaknlar babay kutlar. Bu haberi ileten kiiye mjdelik verilir. Doum ile ilgili trenlerin hepsi yeni doan ocuun gelecekte mutlu bir yaam srmesini salamak iin yaplmaktadr. Uygurlarda ocuk doduktan gn yada yedi gn sonra ad koyma, krknc gn krk gnln kutlama (krk syi) ve beik dn (bk toyi) yaplr. Erkek ocuklar 7 yan doldurduktan sonra snnet dn yaplr. b. Ad Koymayla lgili Uygulama ve nanlar Uygurlar arasnda bebee ad koyma ocuk doduktan gn sonra gerekletirilir. (Baz blgelerde yedi gn sonra yaplr.) Ad koymak iin genellikle

105

mahallenin bykleri ve imam davet edilir. Onlar baba ve annenin onayn aldktan sonra, ezan okuyup ad koyar. Bebei yeni adyla kutsar. Bu trene yakn akrabalar da davet edilir. Bunlarn dnda imam armadan byk baba tarafndan da ad koyma treni yaplr. Hangi ad koyma ekli olursa olsun, ad koyma trenine ahit olarak birka kii davet edilir. Ad koyacak kii abdest alp kbleye yzn dndrp bebei iki eliyle tutar. Kulana Kelime- ahadet ve ayet okuyarak: adnz olsun deyip ocuu yavaa seccade zerinde yuvarlar. Daha sonra ocuu yerden alp babasna verir. Ad koyan hoca veya byklerine uygun hediyeler verilir. slmiyetten sonra birtakm Arapa ve Farsa isimler, zellikle Allahn isim sfatlar isim olarak Uygur kii adlarnda youn bir ekilde grlmeye balamtr. Mesela: Halik, Semi, Gupur, Kadir gibi. Meleklerin isimleri: Mikail, srafil vs. Peygamberlerin adlar: Davut, dris, Musa, Yakup, sa, Sleyman vs. Baz yrelerde, zellikle Hotende bayan adlarnn nne Bu (takva sahibi bayan anlamndaki bv kelimesinin ksaltlmas)n ekleme gelenei vardr. Mesela, Bumeryem, Bufatma, Buzehra, Buhedie, Buaye vs. Anlatldna gre, Uygur bayan adlarnda grlen bu Bu, zbek bayan adlarnda Bibi olarak telaffuz ediliyormu. 1950 ylndan sonra sisteme kar tepki zelliini ifade eden isimler koymaya balamtr. Mesela: Azad, Erkin, Cret, Kre, Gelibe, Hakikatvs. Genellikle Uygur isimleri etimolojik anlam bakmndan olduka zengin ve sembolik anlamlarla doludur. Uygurlar yeni doan ocuklarna koyduklar isimleri belli bir dneme kadar pek kollanmazlar. Gerek isimlerinin yerine baz sfatlar ve hayvan isimlerini kullanrlar. Mesela: Bebek doduktan hemen sonra, olan ise, Paklinim (kuzum), Gocam, Kurguyum (bir eit ku ad) eklinde hitap ederler. Eer kz ise, Munikim (boncuum), Glm, Altunum, Han Ayim gibi isimlerle arrlar. ocuk , drt yana geldiinde asl ismiyle arlmaya balanr. Erginlik ana geldikten sonra erkek adlarnn sonuna Ahun283, Be, Can; bayan adlarnn sonuna ise Han gibi sfatlar ekleyerek arrlar. Mesela: Kerem Ahun, Hezim Beg,
283

Japonyal bir tarihi Uyrgurca Ahun kelimesinin aslnda Ak Hun kelimesinden geldiini tarihi delillerle kantlamtr. (bkz. Hac Kutluk Kadir, Bar kenmen Yadngda Dnya, incan Halk Neriyat, Urumi-1996.)

106

Tillahan, Ahmetcanvs. gibi. Uygurlarda kendi adnn sonuna veya nne baba adn ekleyerek hitap etmenin yan sra lakap kullanmas da olduka yaygndr. Soyad olarak baba adn kullanrlar. Fakat, Trkiye Trklerinde olduu gibi deimez soyad kullanma gelenei yada alkanl henz yoktur. c. Evlilikle lgili Uygulama ve nanlar Gnmze kadar devam edegelen Uygurlarn dn geleneine baktmz zaman, e seiminde kendi toplumunu tercih ettiini gryoruz. Baka milletlerle evlenme yok denecek kadar azdr. Akraba evlilii yapmak isteyenlerin en az gbek kan bann olmamasna dikkat edilir. Erkek ve kadndan birinin lm halinde hayatta kalana evlenmek iin izin verilir. Fakat lmden sonra en az 100 gn yas tutarak beklemesi gerekmektedir. Uygurlar arasnda evlenme ekli genellikle Arabulucu Gndermek eklinde gerekleir. Arabulucu gnderme iki ekilde yaplmaktadr: a) Kz ve erkek evlenmeye karar verdikten sonra kendilerini temsilen bir kiiyi kendi anne ve babalarna gnderir. b) Arabulucular, Kagarl Mahmutun Divan- Lgatit-Trkte bahsettii Savi (Dnrler arasnda arabuluculuk yapan kii) ve Arkui (dnde kz tarafyla erkek tarafnda dolaan kii)den ibarettir. Byle arabulucular ncelikle erkek taraf bulur ve onlar vekaleten kz tarafna gnderirler. Bunlar kz tarafna gider, ilk olarak erkek tarafnn isteini uygun bir dille anlatrlar. Kzn anne ve babas bu istee katlp katlmadn ifade eder veya belli bir sre dndkten sonra cevap vereceklerini sylerler. Net bir cevap alncaya kadar arabulucu, kz evine sk sk gider. ki taraf birbirine yz yze syleyemedii szleri ve isteklerini bu arabulucu araclyla iletirler. Arabulucular her iki kesim de sevip korur. Atalardan kalan eliye zaval yoktur sz bundan kaynaklanmtr. Arabulucu iki taraf evlenmeye razi ettikten sonra ay Ekili (ilk tren, yani kz ile erkei birbirine balama treni yada nianlanma) tarihi karalatrlr. ay Ekili, kz evinde yaplr. Erkein yaknlar, komular, erkek taraf temsilen hediyeler alp kza gider, kz taraf durumuna gre misafirleri arlar. Ayn gn iki tarafn temsilcileri ve mahalle sakinleri ayr bir odaya toplanp, kza alnacak eyalar ve erkek tarafnn kz tarafna verecei a syn kararlatrrlar. Eer

107

dnrler alnacak eyler konusunda kendi aralarnda bir karara varm ise, tekrar konumaya gerek duymazlar. (Gnmzde kk ay, byk ay adyla aylar dzenleyerek kza alnan eyizlik eyalar sergileme adeti ortaya kmtr. Bu yeni ortaya kan uygulama Uygurlarn geleneksel dn adetlerinin bir paras deildir.) Byk ayda dn gn kararlatrldktan sonra dnden bir gn nce olan tarafnn hazrlad a sy kz evine gnderilir. A Sy, genellikle odun, pirin, ya, et (ou zaman canl hayvan), ay, tuz, sebze gibi eylerden ibarettir. Dnde byk ba hayvan kesme adeti vardr. Nikah, kz evinde kz gelin olmadan nce yaplr. Damadn babas imamla birlikte kz evine gider. Olan ve kz nikah yerinde hazr olur. Nikah yapldktan sonra tuza batrlm iki para ekmek kz ve olana yedirilir. (Uygurlarda tuzun kz ve olann sevgisini daha da artracana inanlmaktadr.) Sonra kz almaya gelen erkein arkadalar eitli akalar yaparlar. Kylerdeki dnlerde erkein babas veya amcas kz ata bindirerek evine getirir. (ehirlerde dn iin zel olarak sslenen arabaya biner.) Kzn yengesi ve baz akrabalar da kzla beraber gelir. Kzn geecei yola belli aralklarla ate yaklr, kz mahalleye geldiinde mahallenin genleri tarafndan yolu kesilir, eitli dn hediyeleri verildikten sonra mahalleye girilmesine izin verilir. Baz yrelerde erkein evinin nne gelindiinde gelin kilime (yada halya) sarlp ate zerinden geirildikten sonra ieriye alnr. Kaynana yada damadn kz kardei girip gelinin yzn aar. ehirde dnler genellikle dn salonlarnda yaplr. Dn gn damat ve gelin kendi evlerinde yada dn salonlarnda arkadalaryla birlikte eitli elenceler dzenler. Bunlardan biri, yaryar veya ylen arks sylemekten ibarettir. Selam Verme treni dn gnnn ertesi yaplr. Damat, kaynana ve kaynbabasna selam vermek iin yakn arkadayla birlikte kaynbabasnn evine gider. Kaynanas damad ok iyi arlar. Damat iin hazrlanm elbiseleri verir. Damadn sadcna (kolda) da elbiseler veya kuma hediye edilir. Ayn zamanda gelin, sadc (kz kolda) ile birlikte kaynana ve kayn babasnn huzuruna selam vermeye girer. Kaynana ve kaynbaba yeni gelinini ok iyi arladktan sonra, hazrlam olduu giyimleri kza verir. Selam vermeye gidildiinde, gelin ve damadn anne ve babalar yakn akrabalar iftin iyi geinmesi iin dua, t ve dileklerde bulunurlar.

108

illak (davet), dnn en nemli ksmlarndan biri saylr. Dnden birka gn sonra, ilk nce olan taraf kz tarafn davet eder, sonra gelin annesi ailesi olan tarafn davet eder. illak, dnn devam gibidir. Dnrlerin birbirinin halahvalini sormalarn ve yeni akrabalar birbirine daha da yaknlatrmay amalar. d. lmle lgili Uygulama ve nanlar Uygurlarn inanlarna gre, cenazeyi ayn gn topraa verme sevap saylr. (klimi serin Kagar Kailik nahiyesinin oban blgesinde) eer len kiinin akrabalar uzak yerlerden gelecekse ceset iki- gn bekletilebilir. Dier blgelerde ise cesedi bekletme sresi en fazla bir gndr. da) Cenaze Cesedi ykamaktan balayp cenazeyi mezara gmnceye kadar her ey slm kurallara gre yaplr. Ceset mezara konduktan sonra len kiinin varislerinden biri mezara yedi krek toprak attktan sonra mezar banda srasyla oturmu olan cemaat iinden cami imam Kurn okumaya balar. Mezara gelen herkes birer avu toprak alp sessizce ayet okuyup fler, bunu bir kii toplayp mezar evresine serperek len kiinin cennete girmesini diler. Gmme ii tamamlandktan sonra, mezarn bana bir tahta paras dikilir. len kii erkek ise, tahtann ucuna koun boynuzu balanr, kadn ise kuma paras balanr. Son zamanlarda Uygurlar ehir evrelerinde kubbeli tek kiilik ve aileye ait mezarlar yapmaya baladlar. Kubbenin ekli erkek ve kadna gre bezi deiiklikler arzetmektedir. Uygurlarda mezarlklar genelde yol kenarna yaplr. Bunun nedeni, yolcularn buradan geerken lenlerin ruhuna dua etmesi, Fatiha okumasn salamak iindir. Uygur halk trklerinde yle sylenir: Men lermen, men lermen, Yolda koymanglar meni, Yolda koysanglar koyunglar, lde koymanglar meni.

109

(Ben lrm, ben lrm. Yola brakmayn beni. Yolda brakrsanz, brakn, le brakmayn beni.)284 Mezarlklara aa dikilmez. Al veya daha nce sava olan blgelere mezarlk yaplmaz. Akrabalarn mezarlklar genellikle ayr ayr yerlerde olur. Eer bir insan yabanc bir yerde vefat ederse, onun cesedi veya kemikleri kendi memleketine getirilir. Uygurlarda vatan iin savarken ehit olanlara ayr bir mezarlk yaplr. Bir zdeyile, On meyittin bir ehit ela (on lden bir ehit iyi) denerek ehitliin nemi vurgulanmtr. db) Nezir-ira Gelenei Uygurlarda cenaze defnedildikten sonra geceleri gn sreyle mezar banda Kurn okunur. Bunun amac len kiiyi hem yalnz brakmamak, hem de cennete girmesini salamak iin dua etmektir. Hatta baz blgelerde (Kagarn Kagilik Nahiyesi oban kasabasnda) ceset defnedildikten sonra 40 gn boyunca mezarn i kaps kapatlmadan d mezar iinde Kurn okunur ve krknc gn i kaps kapanp zeri toprakla rtlr. Genelde nc gn akam, vefat eden kiinin ailesi ve akrabalar toplanp pokal (yada kzartlm hamur) pide ve yemek (ou zaman sulu yemek) hazrlarlar. Cmi imam ve blgenin ileri gelenleri ve cenazeyi ykayan kiiler bu yemee davet edilir. Uygurlar bu yemee Nezir derler. Yemekler yendikten sonra Kuran okunur. Cenazeyi ykayanlara len kiinin elbiseleri hediye edilir ve tren son bulur. Yedi gn sonra, len kiinin ailesi byk bir hazrlk yapar. Akraba, komu ve tm tandklar yemee davet edilir. Buna Yette Nezir denir. Bu nezrin yemeinde pide, brek, rek ve pilav yaplr. Kadn ve erkekler srayla arlanr. Yedisine gelen kadnlar hediye getirir. (Genellikle akrabalar, yaknlar ve komular gelirler.) Yedisi bittikten sonra, erkeklerin belindeki beyaz belba ile kadnlarn bandaki beyaz rt karlr. Vefatnn krknc gnnde, Krk verilir. Krk da genellikle yedisi gibi olur. Krknda, len kiinin ocuklar ve akrabalar birbirine kuma gibi eyleri hediye

284

Reveydullah Hamdullah, irip Hutar, Abdukerim Rahman, Uygurrf adetleri, s.134.

110

ederek yasn bitmesini diler. Erkek akrabalar sa sakal tra olurlar. Kadnlar birbirinin san tararlar. (nk len kiinin erkek akrabalar 40 gn salarn taramazlar ve tra olmazlar.) Vefatn birinci yl dolduunda Yllk Nezirsi verilir. Buna da tm tandklar davet edilir. Yedisine hazrlanan yemekler hazrlanr. Baz blgelerdeki (Hoten) Uygurlarda yukarda bahsettiimiz nezirlerin dnda Yirmi Nezirsi yapma gelenei de vardr. Yine baz blgelerde cesedi evden karmadan Nezir verme adeti mevcuttur. Bu Nezire davet olmaz. lm haberi alan herkes basal dilemek iin gelip katlr. Bu Nezir iin hazrlanm yemee Ak A derler. len kiinin ocuklar bu yemekten yiyerek at sylerler. dc) At Uygurlarda ok eski tarihten bu yana cenaze trenlerinde cenaze komalar (mersiyename) araclyla merhuma olan zlem ve kendilerinin ayrlk hasretlerini ifade eden szler syleme adeti devam edegelmitir. Cenaze komalar farkl blgelerde farkl ekillerde okunur. Kagarl Mahmudun Divan- Lgatit-Trkte cenazeyle ilgili olduka ok mersiyename (at) mevcuttur. Bunlar ran ah Keyhsrev ile savarken ehit den Turan (Trk) Hakan Alp Ertongaya yazlan komalardr. Yakn a Uygur kahramanlk destanlarndaki tarih kahramanlardan Abdurrahman Hana adanan Abdurrahman Han Padiah, XX.Yzyln banda ehit olan Uygurlarn kahraman Seyit Noi (Kagarda yaam) ve Tmr Helipeyi (1907den 1913e kadar Kumulda devam eden iftiler ayaklanmasnn kahraman lideri) konu alan komalar birer destan zelliine sahiptir, gnmze kadar Uygur halk arasnda yaygn bir ekilde sylene gelmitir. 285 e. Mevsim Trenleri Uygurlar olduka eski alardan beri retim biimlerinde estetik duygularn ilk unsurlarn gstermeye balamlardr. Bu duygu, yln belli dnemlerinde yaplan retim faaliyetlerini ifade eden tren ve bayramlarn ortaya kmasna neden olmutur. Bunlardan ilki Avclk Trenidir.

285

Reveydullah Hamdullah, irip Hutar, Abdukerim Rahman, Uygur rf adetleri, s.135.

111

ea) Avclk Treni Bu tren, ava gitmeden nce ve avdan dndkten sonra yaplr. Avclk dneminin zellii, avda elde edilen eylerden btn toplumun faydalanmasdr. Bu nedenle ava kmadan nce tm toplum yeleri bir yere toplanp, avn verimli olmasn dilemek amacyla zel tren yaparlarm. Bu trende hayvanlar taklit ederek eitli gsteriler yapp hayvan kyafetine girip eitli oyunlar sergilerlermi. Avdan dndkten sonra da bakanlarn nderliinde ayn gsteriyi yapp, av komalar syleyerek av kutlarlarm. zetle, Avclk Treni avclk faaliyetinin etkinliini dile getiren ananevi bayramlarn ilk eklidir. Divan- Lgatit-Trkteki aadaki drtlk buna ok iyi bir rnektir: Yigitlerig letu, Yia yemi irgatu, Kulan Kayik avlatu, Bayram kilip avnalim. (Yiitleri altrp, meyve aalarn sallatp, kulan ve geyik avlatp, bayram yaparak elenelim.)286 Uygurlarn eitli elence faaliyetlerinde de bu eski avclk trenlerinin izlerine rastlamaktayz. Uygurlarn yaad baz dalk blgelerde ilk baharn balamasyla kutlanan Arslan Oyunu, At Oyunu, ahn Oyunu gibi hayvan ve kularn klna girilip kutlanan oyunlar gnmze kadar kutlana gelmitir. Dolan Meripinin (Dolan elencesi) kutlanmas biiminde de bir ok hayvan konu alan oyun ekilleri vardr. Dolan usul (Dolan dans) iinde avcl anlatan dans hareketleri arl oluturmaktadr. Tm bunlar gemite Uygurlarn avclk ve hayvanclkla i ie yaadn anlatmaktadr. eb) Nevruz Bayram Nevruz, Farsa birleik bir kelime olup nev-yeni, ruz-gn, yani yeni gn anlamna gelmektedir. Bu mbarek gn, gece ve gndzn eit olduu miladi 21 Mart, Rumi 9 Mart gnne rastlamaktadr.

286

Bkz. Abdukerim Rahmen, Uygur Folkloru, s.121.

112

Trklerde Nevruz Erginekon Zafer Bayram, Ylba Bayram veya Bahar Bayram olarak birka bin seneden beri kutlana gelmitir. Bu bayramn M..8.yzyllarda Hunlar tarafndan kutland bilinmektedir.287 Uygurlar hayvanclktan tarm ve iftilie gemi olsa da mevsimlerle ilgili eitli tren ve bayramlar yapmaya devem etmilerdir. lk baharda doann uyanmasyla ilgili olarak kutlanan byk bayramlardan biri Nevruz bayramdr, Nevruz bayram, eitli oyunlar ieren bir tiyatro gibi sahnelenip kutlanmaktadr. Bu bayramda tm halk byk bir coku ierisinde Nevruznameler syleyip dans ederler, mzik eliinde yaplan birok sanatsal gsteriler, yine bu bayramn vazgeilmez etkinliklerindendir. K.Kirter 13.yzylda kendisinin ahit olduu bir Nevruz Bayram konusunda yle yazmtr: nsanlar yeni elbiselerini giyip, sslenip, kalpaklarn kat ieklerle sslemilerdi. Onlar, ehrin civarndaki byk bir alana vardlar. Burada nakkare, ney ve dier mzik aletleri alnyordu. Her yer eitli oyunlarn sedalar ile yanklanmaktayd.288 Gnmzde Nevruz kutlamalar yledir: Nevruz gn herkes yeni elbiselerini giyer, geni bir meydana toplanrlar ve o meydanda eitli oyunlar sergilerler. Halk ozanlar Nevruz komalarn sylerler. Danslar dans ederler. Meddahlar destan ve kssalar hikaye ederler. Pehlivanlar gre tutup kendilerini denerler. At yar ve olak oyunu ile biniciler becerilerini gsterirler. Bu etkinliklere herkes katlr. Hatta, Nevruz kutlamalarna okul ocuklar da toplu halde katlrlar. Dzenli sralar oluturup ieklerle bezenmi tahtalara yazlm Nevruznamelerini hep birlikte ark gibi okurlar, iir gibi sylerler. Nevruz trenlerinde halktan gda maddesi toplanarak Nevruz A Noruz Ei (ou zaman Buday Kesi) yaplr. ec) Gl Suruh Bayram (iek Bayram) Bu, gl ve iein ald dnemlerde her yl srekli kutlanan eski geleneksel bayramlardan biridir. Bu bayram yakn aa kadar Uygur halk arasnda kutlana gelmitir. Uygurlarda sosyal yaam zellii ve yaama artlarna uygun ekilde her yl defa iek bayram kutlanmaktadr.
287

Sultan Mahmut Kagarl,Uygur Trkleri Kltr ve Trk Dnyas, ar Yaynlar, stanbul, 2004, s.238. 288 Abukerim Rahman, Uygur Folkloru, s. 123.

113

1. Krmz gl bayram: lk bahar ekim dneminden sonra, dinlenmek amacyla yaplr, Mays aynda kutlanr. 2. Bahe bayram: Meyvelerin olgunlat ve budayn toplanmasna az kald dnemde yaplr. Halk arasnda cme Saylisi (Dut Bayram), rk Sayls (Erik Bayram), Bae Sayls gibi eitleri vardr. 3. Kavun bayram: Gzn tarm rnlerinin toplanmasnn tamamland, kavunun olduu dnemde, yani sonbaharda kutlanr. Her bayramn sresi genellikle bir haftadan haftaya kadar deimektedir. Bu bayramlar ierisinde Gl bayram kendine zg bir zellie sahiptir.289 ed) Karlk Oyunu Her yl ilk yaan karn erefine dzenlenen bir eit oyundur. Bu oyun genellikle, Yengi arn yad dp, Sz arlik talduk, Knglimizin hulikidin, Biz bu oyunni baliduk. komas yazlan Karlk (karlk mektubu) brakmakla balar. Baz aratrmaclar bu ananevi oyunun asl ortaya k nedeni, beyaza olan zlem, beyaz kutsal sayma gibi inanlardandr diyorlar. Bu, halk arasnda senelik tarm rnlerini toplayp, dinlenmek, yaam zorluklarnn skntlarn yenip k rahat geirdikten sonra, gelecek ylki ilerin kolay olmasn dilemek, gnllerin kar gibi beyaz, yani temiz olmasn mit etmenin sembol olarak kabul edilmitir. Bu oyun yle oynanr: lk kar yadnda birka kii birbiriyle konuur, gnl istedii birinin evine karlk brakr. Karlk iir eklinde yazlr. Karlk brakan kiiler, bu karlk mektubunda, mektup braklacak kiiyi ve o ailedekileri yeni kar dolaysyla kutlar. Daha sonra, isteklerini belirtirler. Karln artna gre Merep dzenlenmesini ister. Karlk verilen kii zamannda farkna varmaz ise, veya mektubu brakan kiiyi belirten zaman iinde yakalayamazsa yenilmi saylr. Ondan karlk iin ngrlen isteklerin gerekletirilmesi istenir. Eer mektubu brakan kii yakalanrsa, mektupta istenilen artlarn hepsini, o yerine getirmek zorundadr. Yalnz
289

Reveydullah Hamdullah, irip Hutar, Abdukerim Rahman, Uygur rf Adetleri, s.139.

114

bununla da kalnmaz, yine yakalanan kiinin yz siyaha boyanp ehirde dolatrlr. Karlk elencelerinde herkes kendi bildii oyunu sergiler. iir ve komalar okunur, mzikler icra edilir. Hikaye ve masallar sylenir. Karlk oyunu gnmzde de Uygur halk arasnda, zellikle renciler arasnda devam edegelmektedir. ee) Ordam Treni Gnmzde de devam eden bu trende Muharrem aynda eitli blgelerden yzlerce kii Kagar Yangisar Nahiyesi ile Yengiehir Nahiyesi snrndaki Ordam kumluuna toplanp Ordam ziyaret ederler. Bu, slm dini ile ilgili olan byk bir faaliyettir. Uygurlarn Ordam ziyaret etmesinin ok nemli bir tarih nedeni vardr. Karahanllarn Hakan Sultan Satuk Bura Han, Ebu Nasr Samaninin nerisiyle slm dinini kabul ettikten itibaren Karahanllar slm dinini Budist Uygurlara yaymak amacyla byk bir mcadele balatmlardr. Neticede Budist Uygurlarn ou Satuk Bura Han dneminden (M.S.920-956), Musa Arslan Han (M.S.956-958) ve Sleyman Bura Han (M.S.958-978)n zamanna kadar olan 40 yl ierisinde Mslman olmutur. Fakat Hotandaki Budist Uygurlar slm dinini kabul etmeyip Karahanllar ile yllarca savamtr. Bu sava zellikle Arslan Han Tekin (Satuk Bura Hann torunu M.S.978-998) zamannda dorua kmtr. 998 ylnda Arslan Han Tekin nderliindeki Mslman Uygur Ordusuyla Hotan Budist Uygur Ordusu Ordam lnde kanl bir savaa tutumulardr. Sava birka gn devam etmi ve Arslan Han Tekin ehit dm, ba Kagar ehrine getirilerek Dletba lesine defnedilmitir. (Halk onun mezarna Arslanhenim derler.) Uygurlar Arslan Hann ehit dt yeri ve o savata ehit den askerlerin mezarn ziyaret etmek iin her yl Ordam ziyaret ederek trenler dzenlerler. Ordam treninde nce Ordam gezildikten sonra, Kagara gelip Arslan Han ziyaret ederler ve Atu Mehetteki Hezsultanm (Sultan Satuk Bura Hann mezarn) gezerek bitirirler.290 D. UURLU SAYILAR NANII Uygur, Kazak, Krgz, zbek, Tatar gibi Trk boylarnn sosyal hayat ve szl edebiyatnda 9, 7, 40 gibi saylar uurlu saylar olarak kabul edilmilerdir. Bu saylar kutsal saylar olarak kullanmak, sadece bir edebiyat olay ya da dinin
290

Reveydullah Hamdullah, irip Hutar, Abdukerim Rahman, Uygur rf Adetleri, ss. 181-182.

115

manevi bir rn deil, belli bir dereceye kadar genellemi olan geleneksel bir mill kltr olaydr. Uygurlar eski zamanlardan bu yana dokuz kademeli ynetim eklini kullanmlardr. Bir kii ldnde mezarn kenarlarna dokuz adet ta yerletirmek gelenei vardr. 9 says Uygurlarda acaba niin uurlu say kabul edilir? Elbette bunun birok sebebinin olmas mmkndr. Trk boylar (zellikle Uygurlarn) en eski ilkel inanlarnda kainat e blnmtr: Gk, yani periler mekan, yer st (fani dnya, insanlar mekan), yer alt (cehennem, cin ve eytanlar mekan). Bunlarn arasnda gk her eyden daha yceydi. Gk Tanrya inanmak atalarmzn ilkel dini olduu iin, bu inantan yedi yldz dncesi ortaya kmtr. (bu konuda Yusuf Has Hacibin Kutadgubilig isimli eserindeki Yedi yldz ve on iki bur aklamas isimli blme baknz.) Bu sebepten de 9 ve 7 saysn uurlu kabul etme inan olumutur olabilir. 40 saysnn kutsal olduu dncesi, Trk boylarnn eski medeniyetleriyle balantldr. Eski Uygurlarn tarihi destan Ouznamede, krk gnde byd, yrd, oynad.(Ouzname, Milletler Neriyat, Pekin, 1980, 41.sayfa) Onlar gelip katldlar, krk masa, krk sandalye yaptrtt,(ayn kitap, s. 46) Krk gn sonra, Buz Da isimli dan eteklerine ulat (s.48), Sa tarafna krk kulalk uzun bir aa diktirtti (s.61), Krk gece, krk gndz dn yapt (s.61) gibi satrlara rastlanr. Bunlara bakldnda 40 saysn uurlu say olarak benimsenmesinin ok nceleri ortaya ktn gryoruz.291

291

Reveydullah Hamdullah, irip Hutar, Abdukerim Rahman, Uygur rf Adetleri, s. 167.

116

SONU

Trkistan, eitli medeniyet, din ve kltrlere ev sahiplii yapm bir blgedir. Ancak bulardan sadece biri blgeye adn vermi ve tarihe damgasn vurmutur. Bu da, Trk kltr ve medeniyetidir. Trklerin anayurdu olan Trkistann dou ucundaki Dou Trkistanda, yani gnmzde in snrlar iinde incan Uygur zerk Blgesi diye adlandrlan geni blgede yaamakta olan Uygurlar, phesiz, en eski Trk boylarndan biridir ve uzak bir tarih gemie sahiptir. Uygurlar, Trk dnyasndan uzun yllar kopuk halde yaamas ve d dnyaya kapal kalm olmasna ramen, kendi din ve mill kltrlerini kurumu ve onu gnmze kadar tayagelmitir. in kaynaklarnda Hunlarn nesilleri olarak kabul edilen Uygurlarn eski tarihi, genel Trk tarihi ile i iedir. Onlar, slmiyetten nceki eski dnemlerde, geleneksel Trk inanlarna sahip olmalar yannda Zerdtlik, Budizm, Manihaizm ve Nestur Hristiyanl gibi eitli dinlere de inanmlardr. Tarih kaynaklara bakldnda, Uygurlarn en eski dininin Gk Tanr merkezli bir din olduu ve din uygulamalarnn da geleneksel Trk inanlar ile benzerlik ifade ettii grlmektedir. Olaylara objektif bir perspektifle yaklaldnda, inli bilim adamlar tarafndan ortaya atlan Uygurlarn en eski dini, aman dinidir iddiasnn pek doru olmadn, dolaysyla Uygurlarn eski inanlarndaki amanlk unsurunu, geleneksel Trk inanlar erevesinde deerlendirmenin doru olduunu sylemek mmkndr. Arkeolojik kazlar sonucu elde edilen bilgilere gre, Uygurlarn Gk Tanr inanc yannda kabul ettii en eski dinlerden biri, Zerdtliktir. ran dinleri ierisinde , tek tanr inanna yer vermesi bakmndan, en dikkat ekicisi olan Zerdtliin M..4.yzylda Dou Trkistan blgesine girdiine kant olarak , Urumide eski tarih mezarlklardan bulunan ateperestlik tapnaklar, inli bilim adamlar tarafndan gsterilmitir. Fakat, Zerdtliin Uygurlar arasnda geni alanda

117

yaylmad ve slmiyetten nce kendiliinden yok olduu konusunda tarihiler hemfikirdiler. Hindistanda ortaya kmasndan alt asr sonra, M.S.1.yzylda Dou Trkistann yerleik blgelerinde kendine uygun muhitler elde edebilen Buda Dini, Hoten, Kagar, Miran, Kua zerinden geerek ine, oradan da Kore ve Japonyaya ulamtr. Gk Tanr inancna bal olan Hunlarn Doudaki boylar Budizmi siyas nedenlerle ve zellikle de inin kltrel etkisine kar kendi kltrlerini korumak iin kabul etmiler ve yaymaya almlar, bu hususta en ok gayret gsterenler Hunlar ve ounluu Trk olarak bilinen Tabgalar olmutur. Bilindii gibi, Uygurlar Mahayana Budizmini ve hatta onun Tantrik kolunu benimsemilerdir. Uygur Budist alimleri ine giderek inlileri irad etmiler ve bir sre bu dine hizmet etmilerdir. inlileri Budist yapan Uygurlar, yine inin kltrel nfuz sahasna girmemeyi n plana alarak M.S.VI-VIII.yzyllarda Mani dinine girmilerdir. 763 ylnda Bg Hann bir genelgesiyle Dou Trkistanda Uygurlarn resm dini olan Manihaizm, Uygurlar vastasyla ine gtrlm, Uygurlar inin bakentinde ibadethaneler kurmulardr. Riyazet ve mulaymet telkin eden Mani dini, Uygurlarn sava kabiliyetini zayflatm ve sonunda Uygurlarn mahvna sebep olmutur. slmiyetten nce Uygurlarda Gk Tanr nanc, Zerdtlik, Budizm, Manihaizm gibi dinlerin beraber yaanmas yannda bir de Nestur Hristiyanl da vardr. VI.yzyln sonu ve VII.yzyln balarnda Batdan kaarak gelen Nestur Hristiyanl, pek Yolunda yrmekte olan kervanlar araclyla, Baktriyenin Belhten, Bedehan, Pamir, Takurgan, Hotenden geerek inin bakenti angene ulamtr. Daha ncede bahsettiimiz gibi, Uygurlar slmiyetten nce hibir dini kitleler halinde kabul etmemilerdir. slmiyetten nce eitli mlahazalarla kabul edilen eitli dinler ayn anda beraber yaanm ve bu dinlerin inliler arasna yaylmas iin gayret gsterilmi, dolaysyla gayretlerine gre, olumlu sonular elde edilmitir. 713 ylndan sonra Dou Trkistana duyulmaya balayan slm, Karahanllar Sultan Satuk Bura Han dneminde (M.S.932-956) Uygurlar tarafndan kitleler halinde kabul edilmi ve be asra yakn bir zaman zarfnda, Dou Trkistann tm

118

ehirleri slmiyet gneiyle aydnlanm, Kansu blgesindeki Budist Sar Uygurlar hari, tm Uygurlar tek slm inanc erevesinde birleerek byk bir ulus haline gelmilerdir. phesiz ki, Uygur tarihinin en parlak devri, Karahanllar slm kabul ettikten sonraki dnemde yaanmtr. Dnyaca n kazanan Divan- Lgatit-Trk ve Kutadgu Bilig gibi ahane eserler bu dnemde yazlm, cihan medeniyet hazinesine byk katklar salamtr. Trklere vurulan en byk darbe, kendi i ekimelerinden kaynaklanmtr ifadesinin ne kadar doru olduunu tarih bize gstermektedir. Bilindii gibi, Karahanllar dou ve batda ikiye blnp paralandktan sonra, gleri zayflam, bu bln, frsat beklemekte olan dmanlarnn lehine olmutur. 1211 ylnda Nayman Han Klk, dou Karahanllar malup etmitir. Hristiyan olan Klk, slma duyduu kin ve nefretini Mslmanlara yapt ikencelerle aka gstermitir. Mslmanlarn lanetine urayan bu zalim, ok gemeden Cengiz Han tarafndan Hotende ldrlmesine ramen, Mslmanlarn ilesi bitmemitir. Naymanlardan kurtulsa bile, tekrar barbar Moollarn eline geen Trkistan topraklarndaki Mslmanlar, skntl Mool idaresi altnda basklara uramalarna ramen, slm inancna skca sarlm ve kalptan bal kalmtr. slmn gzelliinin Moollar etkilemesi sonucu, Mool hkmdarlar Mslman olmu ve Trkler iinde eriyerek Trklemitir. Budizm ve Hristiyanln Moollara snarak slmla rekabete dt bu yllarda, mazlum durumda olan Mslmanlarn Mool hkmdarlar slma kazanabilmesi, slmn potansiyel gcnn ne kadar gl olduunu, maneviyatn her zaman maddiyattan stn olduunu gstermek bakmndan yeterlidir. Orta Asya Trkleri arasnda slmn yaylmasnda tasavvuf gerekten ok byk katklar salamtr. nsan riyadan, gnahtan uzaklatran, nefis terbiyesi olan tasavvuf, Dou Trkistanl Uygurlarn iine ilemi, onlarn arnmas, hkmran Moollar etkilemesi, tekrar ayaa kalkarak egemenlii kendi eline almas ve hr yaamasna yardmc olmutur. slmn akide esaslarna bal kalnca ykselen Uygurlar, temiz niyetleri arasna siyas art niyetleri kartrnca, tekrar bir i kargaa iine srklenmilerdir.

119

Nakibendi tarikatnn 5.eyhi Mahdum- Azam Dou Trkistanda slmiyetin daha da kuvvetlenmesi iin almak amacyla gelmi ve byk hizmetler vererek Uygurlar tarafndan ok sevilmitir. Onun olu hoca shak Veli de Uygurlar irat etmede baarlar kazanmtr. Fakat, Uygurlar tarafndan ok sevilen bu Hocalarn sonraki evlatlar, zerlerine ald vazifenin tam aksine, hakimiyet hrs ile dolu Hanlar arasnda lkenin paralanmasna giden yollara girmek durumunda kalmlardr. Hocalar arasndaki taht ve ikbal kavgas, ksa srede lkeyi tam bir kan glne evirmi, hatta baz Hocalar sktklarnda gayr Mslim d glerle ibirlii yapmaktan bile ekinmemitir. Sonuta, 170 yllk slm devleti yklm ve Talas Savandan sonraki bin sene ierisinde Trk yurduna dnp bakmaya bile cesaret edemeyen inliler, 1757 ylnda Dou Trkistan igal etmilerdir. kargaa yznden ypranan Uygurlar, inlilerin igaline kar btn gcyle direnmesine ramen, bamszln elde edememitir. Siyas bamszlklarn kaybeden Uygurlarn din zgrlkleri de in Han tarafndan kstlanmaya balaynca, Uygurlar tekrar ayaklanm ve din lider vasfn tayan Hocalardan medet umarak, Hokant Hanlnda ikamet etmekte olan Hoca evlad Bzrk Han Hocay dou Trkistana davet etmitir. Bzrk Han Hocayla beraber gelen Yakup Beg usta bir sava olduu iin, ksa zaman zarfnda Dou Trkistann tm ehirlerini ele alarak lkeyi btnletirmi, inlileri tamamen kovmu ve 1872 ylnda dnemin Osmanl Sultan Abdlaziz Hana balln iln etmitir. On sene inlilerden kurtularak bamsz olan ve slm Halifesine tb olmann mutluluunu yaayan Uygurlarn durumlar, Molla Musa Sayramnin (1836-1917) Tarihi Hamidi adl kitabnda detayl olarak anlatlmtr. Elden giden Dou Trkistan tekrar ele geirme konusunda, in Han Sarayndakiler fikir ayrlklarna derek tereddde kaplm ve Dou Trkistana bir daha gitmemek niyetiyle durup dururken, Trkleri malup etmeye azimli olan Rusya ile ngiltere, inlilerin Dou Trkistan brakmasnn ok tehlikeli olduunu anlayarak, hemen harekete gemilerdir. Yakup Begin dosta elini uzatmasna karlk olarak, ngiltere in Hanna destek olmu ve in Hanedannn Yakup Bege kar gnderecei ordunun tm masraflar, Hong Kongdaki ngiltere Bankas tarafndan karlanmtr. Rusya da in Ordusuna tahl yardm destei salamtr.

120

Bundan habersiz olan Yakup Beg ise, ngiltere elisi ile grmelerine devam etmi, Orta Asya ilerine doru ilerleyip ngiltere kontrolndeki Hindistana yakn bir yere gelen Rusyadan ngilterenin kuku duyacan sand ve kendisi de Rusyaya kar olduu iin, ngiltereden medet ummutur. ngiltere elisi Yakup Beg ile in Hanedan arasnda arabuluculuk yaparak, inin lehine, Yakup Begin aleyhine almtr. Birbirleriyle rekabette olan Rusya le ngilterenin Trk Mslmanlara kar cephede, hemen dost olabilecei ve her zaman birleebileceini, zavall Yakup Beg pek dnmemitir. ngiltere ve Rusyann byk yardmlaryla gl silahlanan in Ordusu, 1878 ylnda Dou Trkistan igal etmi ve zayf dtkleri her an Rusya ona yardmc olmutur. in zayf olunca, ona Rusya ve ngiltere gibi Hristiyan lkeler yardmc olmu, ama Uygurlar zayf olunca, ona hibir d yardm salanmamtr. zgr yaamak isteyen halk, zaman zaman ayaklanm ve her ayaklanmas ok pahalya mal olmutur. Yaplan basklar, ikenceler halk hr yaama arzusundan bir an bile uzaklatramamtr. Halk byle gl, direnli yapan temel unsurun slm olduunu anlayan hkmranlar, halk din inan bakmndan zayflatmann, in ynetimini glendirmek ile doru orantl olduunu bilmiler ve buna gre zel politikalar izlemilerdir. Halk slmdan uzaklatrabilecek her eit vastay denemi, hatta Uygur blgesindeki Hristiyan misyonerleri bile ho karlamlardr. Btn bunlara ramen, mazlum Uygur halk dini ve kltrne bal kalm, mill kimliini muhafaza edebilmitir. Uygur halk inanlarna bakldnda, onlarn geleneksel Trk inanlar ile yakndan balantl olduunu ve dier Trk boylarnki ile benzerlik ifade ettiini grmek mmkndr. Ancak, uzun yllar sren basklarn sindiremedii bu toplum, ada, modern ve masum istekler ve zaruri ihtiyalar uruna, ar bedeller deyerek kurduu maddmanev deerlerini, her an kaybetme tehlikesiyle kar karyadr. Dolaysyla, sonradan piman olmamak iin, onlarn bata kendi dinlerinin ne olduunu retmek ve ihtiya duyduklar alanlarda yardmc olmak, oralara hizmet gtrmek azminde olanlarn ncelikli hedefi olmaldr.

121

KAYNAKA

Ark, Durmu, Azerbaycan Trklerinin Dini Tarihi ve Halk nanlar, Ankara2005. __________Hristiyanlatrlan Trkler (uvalar), Aziz Anda Yaynlar, Ankara-2005. At the Beginning of 20th Century Western Missionary Activities: Swedish Missions in Kashgar, Yangissar and Hotan in 1894-1936, (Bu makaleyi gnderen ekli yazarn Uygurca ad: Geyret). Azizi, Seyfettin, Satuk Bura Han, Ocak Yaynlar, Ankara-1998. Bartold, "Yedisu Tarihi Oirikleri", incan jtimai Fenler Tetkikat, 1984, Say:3-4. andarlolu, Glin, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul2004. in slm Ansiklopedisi , Si-Chuan Ci-Shu Chu Ban She, Cheng-dou 1994. Davut, Rahile, Uygurlarn Mezar Kltr zerine Bir Aratrma, Milli Folklor Dergisi, 15, Say: 60, 2003. Divan- Lgatit Trk (Uygurca), 1.cilt, incan Halk Neriyat, Urumi-1988. Djalilov, Amanbeck H. (Abu Rayhan Berun arkiyat Aratrmalar Enstits / zbekistan), Yarkent Hanl (1465-1759), Trkler, 8.Cilt, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara-2002. Doan, Ahmet, slmiyet'ten nceki Trk nancna Dair, Trkler, 1.Cilt, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara-2002.

122

Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, 2.Cilt, Kombassan Yaynlar, stanbul1989. Emet, Erkin, Dou Trkistan Uygur Azlar (Baslmam Doktora Tezi), Ankara2004. En-Nedev, Ebu'l-Hasan, slm nderleri Tarihi, ev: Yusuf Karaca, Cilt:1, Kayhan Yaynlar, stanbul-1992. Erdem, Mustafa, Trklerin slma Girii ve slmn Fergana Blgesine Yaylmas, Avrasya Etdleri, TKA , say:24, lkbahar-Yaz 2003. ___________ Krgz Trkleri, Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi (ASAM) Yaynlar, Ankara-2000.

Esin, Emel, slmiyet'ten nceki Trk Kltr Tarihi ve slm'a Giri (Trk Kltr El Kitab), stanbul-1978. Feng Cheng-jn, Nesturilerin Kitabeleri zerine Aratrma , Shan Wu Neriyat, Pekin-1993. Foltz Richard C., Religions of the Silk Road, Macmillan, London-1999. Gafur, Vahitcan, Asker Hseyin, Uygur Klasik Edebiyati Tizisliri, Neriyat,, Pekin-1987. Gen, Reat, Karahanllar Devlet Tekilat, Ankara-1981. Gong Fang-zhen, Yan Ke-jia, (Zerdt Dini Tarihi), anghay Sosyal Fenler Neriyat, anghay-1998. Gngr, Harun, Eski Trklerde Din ve Dnce, Trkler, 1.Cilt, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara-2002. Gnay, nver, Harun Gngr, Balangtan Gnmze Trklerin Din Tarihi, Ocak Yaynlar, Ankara-1997. Gndz, inasi, Din ve nan Szl, Vadi Yaynlar, Ankara-1998. Milletler

123

Gnmzdeki Kagar , anghay San Lian Neriyat, anghay-1992. Habibullah, Abdurehim, Uygur Etnografyas, incan Halk Neriyat, Urumi -2000. Hac Nur Hac, Chen Guo-guang, incan slm Tarihi, Milletler Neriyat, Pekin1995. Hac, Nur Hac, Kedimki Uygurlar ve Karahanllar, incan Halk Netiyati, Urumi-2001. Hayit, Baymirza, Trkistan Rusya ile in Arasnda, Ankara-1975.

zgi, zkan, Uygurlarn Siyas ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre), Ankara-1987. Kadir, Hac Kutluk, Bar kenmen Yadngda Dnya, incan Halk Neriyat, Urumi-1996. Kafesolu, brahim, Eski Trk Dini, Trkler, 3.Cilt,Yeni Trkiye yaynlar, Ankara2002. Kgarl Mahmud, Divan Lgatit-Trk Tercmesi, ev. B. Atalay , 1.Cilt, 2. Bask, Ankara-1985. Koca, Salim, Trklerin Soy Kt - Trkler, 1.Cilt,Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara2002. Kocasava, Yldz (stanbul niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits / Trkiye), Gk Tanr nanc, Trkler, 3.Cilt, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara2002. Kurban, Nurahmet, Yirminci Yzylda Uygurca Kurn almalar (Baslmam Yksek Lisan Tezi), stanbul-2002.

124

Kurt, Hasan, Orta Asya'nn slmlama Sreci (Buhr rnei), Fecr Yaynevi, Ankara-1998. L.Ligeti, Bilinmeyen Asya, ev. Sadrettin Karatay, Trk Tarih Kurumu Basm Evi, Ankara-1986. Li Jin-xin, (incandaki Din Deimeleri Tarihi), incan Halk Neriyat, Urumi-2005. incan'daki Dinler , incan Halk Neriyat, Urumi1998. Li Yin-ping, Budda li Udun, incan Halk Neriyat, Urumi-1995. Liu Yi-tang, ( Uygurlar Hakknda Aratrma), Jing Jong Kitaplk daresi, Tayvan-1975.

Li Tai-y,

Macartney, Catherine, An English Lady in Chinese Turkistan, Oxford University Press, Reprint, Hong Kong -1985. Mahmut Kagarl, Sultan, Uygur Trkleri Kltr ve Trk Dnyas, ar Yaynlar, stanbul- 2004. Muhammed bin Abdulel-Han, db, Erkam Yaynlar, stanbul-1995. Muhammed Emin, Abdkr, Uygur Kabilelerindeki En Eski Tabiat lahiyat Grleri Hakknda, incan niversitesi lm Aratrmalar Dergisi (Felsefe ve Sosyal Bilgilere zel ), 1.Say, Urum-1990. Osman, Gayratcan, incan'daki Eski Dinler Hakknda, Munbiri, Say:1-2, Urumi-1998. incan jtima Fenler

mer, Dilmurat, Altay Dilli Milletlerdeki aman Dini Hakknda Tetkikat, incan Halk Neriyat, Urum-1995. zey, Ramazan, Dnya Platformunda Trk Dnyas, z Eitim Yaynlar, Konya- 1997.

125

Paayev, Nazim (Azerbaycan Trkoloji niversitesi Yng Sanayi Fakltesi / Azerbaycan), Paayeva, Valide, (Atatrk niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi / Trkiye) "Eski Ouzlarn nanlar ve Mitolojik Grleri", Trkler, 3.Cilt, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara-2002. Rahman, Abdulkerim, Uygur Folkloru, ev. Soner Yaln, Erkin Emet, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara-1996. Rsonyi, Lszl, Tarihte Trklk, Ankara-1971. Reveydullah, Hamdullah, irip Hutar, Abdukerim Rahman, Uygur rf Adetleri, incan Yalar smrler Neriyat, Urumi-1996. Saray, Mehmet, Dou Trkistan Trkleri Tarihi, 1.Cilt, 2.bask, Dou Trkistan Vakf Yaynlar, stanbul-1998. Sarkolu, Ekrem, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, 4.Bask, Faklte Kitabevi, Isparta-2002. Sayrami, Molla Musa, Tarihi Hamidi, Milletler Neriyat, Pekin-1986. Sleyman, Esed, Teklimakan'ga Dmlengen Ruh, incan Halk Neriyat, Urumi2000. ______________Uygur Totem Medeniyeti, incan Halk Neriyat, Urum-2001. incan jtima- Fenler Munbiri, 3.say, Urumi- 2003. incannn Kagar, Hoten Vilayetlerindeki slm Dini Ahvali Hakknda, incan Uygur zerk Blgesi Sosyal Bilimler Akademisi Din Aratrma Enstitsnn ilk bilimsel raporu,Urumi, Kasm 1982. incan'daki Dinler, incan Halk Neriyat, Urumi-1989. Tanyu, Hikmet, slamlktan nce Trklerde Tek Tanr nanc, Ankara-1980. ____________ Trklerin Dini Tarihesi, Burak Yaynevi, 2.Bask, stanbul-1998.

126

Tal, Ahmet, (Ahmet Yesevi niversitesi / Kazakstan), Uygurlar,Trkler, 2.Cilt, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara-2002. Tmr, Hemit, Abduerup Pulat, aatay Dili, Kagar Uygur Neriyat, Kagar-1987. Turan, Adil Muhammed, "Hristiyan Dininin Eski Kagar Blgesindeki Etkisi ve sve Hristiyan Misyonerlii Cemiyetinin Kagar'daki Vekalethans (Temsilcilii)", incan Tezkiresi, Say:2, Urum-1996. Turan, Fatma Ahsen, Eski Trklerde Tek Tanr nanc, Trkler, 1.Cilt Trk Milli Kltr, stanbul -1998. Tyler, Christian, Wild West China: The Taming of Xinjiang, London-2003. Ya Xiong-du, Bat Yugur (Sar Uygur)Trkleri ve Kltrleri, Trkler, 19.Cilt, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara-2002. Yazc, Nesimi, lk Trk-slm Devletleri Tarihi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara-1992. Zarcone, Thierrry, XX.Yzyl Dou Trkistannda Sof Silsileleri ve Evliya Sevgisi, Trkler, 19.cilt, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara-2002. Zhang Xing-liang, "erk Gerp Katnii Tarihiga Ait Hccetler Toplimi", 1.Cilt, Kagar Pidagogika Enstits lm Dergisi, Say:4, 1993. Zhong, Yu-bi, injiang'daki Aznlklarn Rivayetleri Konusunda nceleme, SME, Say 2. Urumi-1985. http://dunyadinleri.com/maniheizm.htpl http://www.gulistan.cn http://www.injil.net/Tax.htm http://www.izdinix.com/munbar2/ShowForum.asp?topage=47&forumid=25

127

http://www.xjredcross.org.cn/infosort2.asp?id=155 http://www.xzqh.org/quhao/65xj/ http://news.sina.com.cn/richtalk/news/culture/9903/031120.html http://www.diyarim.com

128

EKLER

1. Uygur Blgesinin Haritas

2. slmiyet Dneminde Okullarda Okutulan Ders Kitaplar

129

Karahanllarn ilk olarak temelini attii Medreseler, Moollar dneminde ksa bir sre ara verilmesine ramen, tak 1950 yllara kadar varln srdrm ve gnmzde de yer alt (gizli) din okullarda hala eitime devam etmektedir. Bu okullarda aatayca (Trke) kitaplarn yan sra Arapa ve Farsa kitaplar okutulmutur. Aadakiler, bu okullarda okutulan ders kitaplarnn adlardr: 1. 1291); 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. "lm Fkh"; "Sarf" (Arapa dil bilgisi) "Hoca Hafz" "Mesnevi erif", Mevlana Celaleddini Rumi (1207-1273) "Raahat" (Evliya- Enbiyalar Tezkiresi), yazar: Hseyin, (Farsa) "Mikat erif" (Hedisler), (1122-1177) "Hidaye", yazar: Burhanidin Ali (1135-1196), Medine "Mektubat erif", Muhammed Masum "Muhtasar Vikaye" "erhi Vikaye", beydulla Bini Mes'ud (XIV. Yzyllar) "Usul Fkh" "Tecvit" "erh Molla" "Kavaid" (6 kitap: 1) Sarf, 2) Muzi, 3) Zencani, 4) Evamil, 5) "Kaz Beyzavi Tefsiri", yazar: Abdullah Bini Beyzavi (? 1282 veya

Tesrifat, 6) Harkat raf), 16. 17. 18. 19. 20. "Mantk" "Akaidul Nesafiye", yazar: Sedirdin Teftazani, Horasanl, (1322-1389) "emsiye Atablmentik'nin Tefsiri" "Usul Fkh" "atm"

130

21.

"Tefsiri Kebir", Fehridin Hseyin (1149-1209), emsidin Kemal

(Damak Kazizi) (?-1375) 22. "Kaaf" (Kur'an'n izah), Harazml Ebulkasim Zimeheri (1075-

1144), (Farsa) 23. 24. (Farsa) 25. "Ziya- Ul Kulub" (shak Hoca'nn Hayat), Muhammed Havaz (M. "eyh Rabbani'nin Mektubat", Hindistanl eyh Rabban, (Farsa) "Cami'nin Nefaat 30 Cz", Abdurahman Cami (1414-1492),

1603 / H.1012) 26. 27. "Hocalar Tezkiresi", yazar bilinmiyor, (M. 1826 / H. 1241) "Kissesul Enbiya", "Hidayetname", yazar: Molla Yakup Bini mer

Ruzi Kagari, (1846 / 1262) 28. 29. 30. 31. 32. 33. "Ehkamul Hoca Apak" "eyhul Kalan" (Apak Hoca'nn olu Seid mam Hasan'n Tezkiresi) "Seyril Muhlis Destan", yazar: emsidin Ali Abdulla (1863 / 1280 ) "Rubde Tulme Sail", Muhemmed Sadk Kagari "Tezkire-i Eshabul Kehif", Muhammed Sadk Kagari "Tezkire-i mmiye", Hotenli Molla Niyaz (1798 / 1212)

lk okullarda okutulan dersler:

1. 2. 3. 4. 5. 6.

slm Dini badetleri, Arap Alfabesi Kurndan Seilen (ezberlenecek) Ayetler Tecvit "Supa Alla Yar" (din iir) "Navay" (din iir yada ilahi)

131

7.

"Hoca Hafz"

Yukardaki dersler iinde 1-, 2-, 3-, 4-dersler Arapa, 5- ve 6-ders Trke, 7ders ise Farsa idi. Bu derslerin hepsini okuyup bitirdikten sonra, artk ilk okuldan mezun olmu saylrd. Medreselerde Arapa, Farsa, Kelam ilmi, Kuran tefsiri, Hadis, slam Tarihi, astronomiye, corafi, hikmet ve edebiyat, sanat gibi dersler okutulmutur. 18yzyllarda bir tek Kagar ehri iinde 17 tane byk medrese bulunmu, Yarkent ehrinde 69 tane medrese binas olup, XIX. Yzyln sonlarnda bu say 29'a inmitir.292

3. Fotoraflar

1. Mezarlkta Dua Etmekte Olan Kadnlar

292

Haci Nur Haci, Chen Guo-guang, incan slm Tarihi, ss. 332-365

132

2. Kagardaki Heytgah Camisi (H.846 / M.1442 ylnda yaplmtr)

3. Mahmut Kagar Mezar (12.yzylda yaplmtr)

133

4. Yusuf Has Hacip Mezar

5. Satuk Bura Han Mezar

134

6. Arslan Han Mezari (Arslan Han, Satuk Bura Hann torunu, 998 senesinde Budistlere kar savata ehit olmutur.)

7. Buda Kulesi (M. 206- M.S. 907)

293

293

Fotograflar, http://www.diyarim.com adresinden alnmtr.

135

136