LA BOETE VE SYASAL KULLUK

Dr. Mehmet Ali AGAOGULLARI

GR Son yllarda Fransa'da yeniden "kefedilmeye" balanan bir 16. yzyl dnr var: Etienne de La Boetie ve yapt Discours sur La Servtude Volontare (Gnll Kulluk zerine Sylev). Uzun sre derin bir unutkanln iine gmlm olan bu kk yaptn, bugn "siyasal dnceler tarihi" uzmanlarnca neminin kavrandn ve hakkettii yere oturtulduunu gzl~mliyoruz. Yakn dostu byk Fransz dnr Montaigne'in "Kanmca, La Boetie amzn en byk insandr" diye sz ettii bu dnrn unutkanlk emberini krmas, ancak yaptnn yeniden bir yorumlama-zmleme szgecinden geirilmesiyle mmkn olmutur. Yapt, yzyllar boyunca militan bir ereve iine konmu ve bu adan deerlendirilmitir. Siyasal atmalann ekseni ve nitelii deitike, Sylev'e atfta bulunup onu kendi grleri dorultusunda kullanan yeni siyasal gler belirmitir. Fransz Calvincileri olan Huguenot'lardan cumhuriyet yandalarna, 1789 devrimcilerinden 19. yzyln "ykselen" proletaryasna dein eitli gler, Sylev'i kurulu dzene, siyasal iktidara kar k duygularn dile getirip pekitiren bir yapt olarak alglamlar ve onu bu ynde okumulardr. erdii temel siyasal grleri fark edilememi olan Sylev, sonu olarak, her militan risalenin, her siyasal hiciv yazsnn bana gelenle karlam, yani unutkanln iine dmtr. Oysa La Boetie, dneminin somut koullarndan bamsz, ann ok ilerisinde bir yapt oluturmutur. Fakat bununla, La Boetie'nin ann ve toplumunun dnda, onlardan soyutlanm bir biimde dnce rettiini sylemek istemiyoruz. O da her dnr gibi, dneminin toplumsal
Bu yaptn tarafmdan yaplm olan Trke evirisi, Siyasal Bilffiler Fakltesi Dergisi'nin Ocak-Aralk 1983. No. 1-4 saysnda, 248-275 sayfalar arasnda yaymlanmtr. Makale boyunca Sylev'den aktarlan alntlarn ayra iinde belirtilen sayfa numaralar, sz edilen bu eviriye gnderme yapmaktadr. eviri metnindeki birka yanln alntlarda dzeltilmesi yoluna gidilmitir.

174

M. ALt AGAOGULLARI

ve siyasal olgulanndan hareket etmitir. Bununla birlikte, oluturduu siyasal dnceler, bugnn insann da dorudan ilgilendiren temel sorunlara deindiklerinden dolay,' tarihsel boyutlarn ap bize kadar ulamlardr. Bu olgu, bir bakma dncenin belli bir "greceli zerklik" tamasndan ileri gelmektedir. Bunun iindir ki, bir Platon, bir Machiavelli ya da bir Hobbes, dncelerini, iinde bulunduklar zaman ve mekan kesitinin snrlamalarndan kurtarmlar ve onlara "evrensel" bir nitelik kazandrmlardr. Bu dnrler, toplumlarna zg sorunlar kendi grleri dorutusunda zmeye urarlarken siyas~t alanna genellemeler erevesinde yaklamlardr. Siyaset olgusunu, . tarihsel sre iindeki belli bir toplumun ve o toplumun insan asndan deil de, zoon politikon'la, yani "siyasallam" insanla birlikte ortaya kan genel siyasal sorunlar asndan ele almlardr. La Boetie, bu zellie sahip olmaktan da te, szn ettiimiz dnrlerden farkl olarak militan bir tutum taknmamltr; Sylev'i siyasal arenada arpan taraflardan birini desteklemek amacyla kaleme almamtr. Yapt ne tiranln ya da monarinin yergisi, ne de cumhuriyetin ya da demokrasinin vgsdr. Sylev'in hemen banda, La Boetie, eitli hkmet biimleri zerinde tartmak istemediini, monarinin teki rejimlerden daha m iyi, yoksa daha m kt olduu sor}illuyla ilgilenmediini belirtir. Bunu syleyerek, yaptnn snrlarn ortaya koymaya alt sanlmasn. Tam tersine La Boetie, siyaseti geni anlam iinde ele alarak onu kendine konu edinir; bir baka deyile, siyasetin u ya da bu d grnmn deil, fakat dorudan doruya siyasetin zn aklamaya ynelir. Siyaset olgusunu iktidar ilikileri biiminde alglayan La Boetie, bugn bile kafalar kurcalayan, "insanlarn nasl olup~da itaat ettikleri, S~ telik itaat etmekle kalmayp boyun emeyi, .hatta kulluk etmeyi arzuladklar" sorununu yaptnn odak noktasna yerletirir. Onun iin, siyaset zerinde dnmek, ynetilenler durumunda olan insanlarn bu durumda kalmak istemelerinin nedenlerinin aratrlmas olmaktadr. Fakat La Boetie, iktidar olgusunu ve bunun ideolojik dayanaklarn (geni anlamda hegemonyay) irdelemekle yetinmez; iktidar ilikileri ann en st dzeyde kurumsallam biimine, bir baka deyile devlet sorununa ynelir. Tirann ya da "Bir"in iktidarndan yola karak 16. yzyl Fransa'snda artk aka belirginlemeye balayan modern devletin gereine ular. Bu bakmdan Gnll Kulluk zerine Sylev, gerekte, devlet iktidarnn z zerine, (kavram La Boetie tarafndan kullanlmam olsa da) devlet egemenliinin nitelii zerine yaplm bir sylevdir. Sylev'i, yukarda belirtilen. temel kavramlar (yani, iktidar, hegemonya ve devlet) erevesinde ayr blm olarak irdeleyip yorumla-

LA BOErtE VE SYASAL KULLUK

175

maya gemeden nce, gerek La Boetie gerekse yaptnn tarihesi hakknda ksa bilgiler vermenin, yazmza aklk kazandrmak iin gerekli olduu kansndayz. I. YAZAR VE YAPT

Etienne de La Boetie, 1 Kasm 1530'da Fransa'nn Perigord blgesinin kk bir kenti olan Sarlat'da domutur. SoylUatnlm burjuva kkenli olan La Boetie, ailesinin etkisiyle Orleans niversitesi'nde hukuk renimi grmtr. O dnemlerde hmanizm ve reform akmlarnn hukuk faktelerinde yaylm olduu ve 1559'da dncelerinden dolay Paris'te yaklarak idam edilecek olan Protestan Parti'nin nde gelen "demokratlarndan" Anne du Bourg'un Orleans'da hocalk yapt gz nne alndnda, niversite yllarnn La Boetie'nin dnsel geliimi zerindeki etkisi aka ortaya kar. Fakteyi bitirdikten bir yl sonra, 1554'te, bu gen hukuku, kral II. Henri'nin onay zerine Bordeaux Parlamentosu'nda danmanlk grevine kabul edilmitir. lmne dek bu grevi srdren La Boetie, 1557 ylnda kendisi gibi danman olan Montaigne ile tanmtr. Bu iki dnr arasnda ok yakn bir dostluk ilikisi kurulmutu.2 Uzun bir sre Bordeaux Parlamentosu'nda etkin olamayan La Boetie, 1560 ylndan balayarak nemli grevler stlenmitir: Paris'te tant ana kralie Catherine de Medicis'in ba danman Michel de l'Hospital'in dncelerini benimsemi, bu dncelerin ve bu dnceler dorultusunda yaymlanan kraliyet fermanlarnn Bordeaux yresinde uygulanmasna almtr. 16. Yzyl Fransa'snn iinde bulunduu en nemli sorun din atmalaryd. Monari, bir yandan krall zayflatan Katolik-Protestan atmasna zm aryor, te yandan kiliseye olan stnl@n pekitirmeye urayordu. ki an ucu oluturan Katalik Parti ile Protestan Parti'nin (Huguenot'larn) karisna Michel de l'Hospital'in ban ektii Politikler Partisi kmt. Dinsel hogr taraftar olan Politikler, Katolikliin devlet dini kalmasn, Protestanlar iin ibadet zgrlnn gvence altna alnmasn ve monarinin erkini arttrarak kilisenin ona ba2

Montaigne, "Denemeler" adl yaptnn 1. kitabndaki dostluk zerine olan 28. blum La Boetie'nin ansna kaleme almtr. Bu blmn eitli yerlerinde La Boetie'den yle sz ettii grlr: "Onsuz yorgun ve bezgin srklenip gidiyorum; tattlID zevkler bile, beni avutacak yerde lmnn acsn daha fazla arttryor. Biz her eyde birbirimizin yars idik; imdi ben onun payn alar gibi oluyorum ... Ne yapsam, ne dnsem onun eksikliini duyuyorum. O da benim iin olbette ayn eyi duyardJ. nk o, dier btn deerlerinde. olduu gibi dostluk duygusunda da benden kat kat ~tnd." Montaigne, Denemeler. stan. bul, Cem Yaynevi, 1980 (Trkesi: Sabahattin Eylx)lul.

176

M, ALt AGAOGULLARI

ml klnmasn savunuyorlard. te !;u dncelere katlan La Boetie, Protestanlara ibadet zgrl tanyan 17 Ocak 1562 tarihli "Ocak Ferman"n savunan bir yaz da yazmtr. Bu yazsnda, mezhep savalarnn tehdit ettii ulusal birlii korumak kaygsyla mutlak monari dncesine yaklamaktadr. La Botie, daha 33 yana basmadan 14 AustOs 1563'te Germignan kasabasnda lmtr. Bir Rnesans insan olan La Botie'nin ksa yaam boyunca Ksenophon, Plutarkos ve Aristoteles'ten yapt evirilerle yazd iirler, lmnden sonra 1570'te Montaigne tarafndan yaymlanmtr. Montaigne, La Boetie'nin bu Rnesans esinli yaptlar!' dnda Sylev'in el yazmasna da sahipti. eitli yazmalarnda, Sylev'i yazaca kitabn (yani Denemeler'in) en nemli paras olarak kullanmay dndn belirtmi, ancak daha sonralar bu tasarsndan vazgemitir. Bunun nedeni, bu yaptn, bugn de akla kavuamam bir biimde Huguenot militanlarca ele geirilip yaymlanm 'olmasdr. 1572'cleki Saint-Barthelemy kymndan sonra Huguenot'lar arasnda, siyasal iktidara kar artk edilgen deil de etkin olarak direnmek gerektiine, baskya bakaldrmann ve tirann ldrlmesinin (t~'rannicide'in) meru olduuna ilikin grler yaylmaya balar. Bu grleri savunmak iin ortaya kan "monarkomaklar" diye bilinen Protestan dnrlerin yazlar yannda, daha nceleri yazlm olmalarna karn hemen hemen ayn temalar ieren yaptlar da Calvinci militanlarca benimsenip kullanlr. te bu yaptlardan biri de La Boetie'nin Sylev'dir. lk olarak, 1574'te Sylev'den alnan baz paralar, yazarnn ad verilmeden, eitli yergi yazlarn ieren Le Reveille-matIl des Fralos (Franszlarn alar Saati) adl kitapta yaymlanr. Bundan iki yl sonra, Sylev, yine ayn nitelikte bir kitap olan Memores des Etats de France sous Charles le Neuviesme'de (Dokuzuncu Charles Dnemi Fransa Devletleri zerine Savlar'da), bu kez btnyle ve La Boetie'nin ad belirtilerek Contr'un (Bir'e Kar) balyla yer alr. k basks Cenevre'de yaplm olan bu kitap, daha sonralar 1577'de ve iki kez olmak zere 1578'de yeniden baslr. Bu dnemde, Sylev'in baz Protestan dnrler iin esin kayna oluturduunu da belirtmek gerekir. Bu olguyu en ak bir biimde Stephanus Junius Brutus takma adyla 1579 ylnda svire'de yaymlanan Vindiciae contra Tyranos (Tiranlara Kar Direnme Hakk) balkl risalede grmek mmkn. Bu risalenin yazar olduu sanlan Hubert Languet ya da Philippe du Plessis-Mornay, La Boetie'den farkl olarak, feodal deerlere arlk vermi ve grlerini dorulamak amacyla bol bol dinsel ierikli rnekler kullanmtr. Bununla birlikte, yazarn Sylev'i 'dikkatlice okuyup, bunun zellikle "retorik"inden epey etkilenmi oldu,u an-

LA BOETIE VE SYASAL KULLUK

177

lalyor: Sylev'deki baz paralar, hatta baz arpc tmceler hemen hemen olduklan gibi alnp Vindiciae'ye aktarlmtr.3 Din savalarnn yaygnlap keskin boyutlar kazand bu dnemde, Hugue'not'lann Sylev'i kendi amalarna uygun bulup bu dorultuda yaymlamalar, La Boetie'nin yzyllar sonra da monarkomak olarak tannmasna neden olmutur. anzn siyasal dnce tarihilerinin bu yanl kandan kurtulmalan pek kolayolmamtr; stelik ilerinden bazlan bu gre saplanp kalmlardr. Yavuz Abadan, 1959 ylnda yaymlanm bir ortak yaptta, ksaca deindii La Baetie'den Huguenot diye sz eder ve onun mutlak monari kuramlarna kar halk egemenliini .savunduunu belirtir . Fransa'da ise, 1980 ylnda yedinci basksn yapm olan nemli bir siyasal dnceler kitab, La Boetie'nin Protestan olmadn vurgulamasna karn onu yine de monarkomaklar arasna yerletirmektedir.5 lmnden yllar sonra Amerikan ve Fransz devrimcileri tarafndan kullanld diye Montesquieu'y bir demokrasi kuramcs olarak grmek ne kadar yanlsa, La Boetie'ye monarkomak etiketini yaptrmak da o derece yanl olur kansndayz. La Boetie'nin, siyasal dzeni iddet yoluyla ykmay savunan Huguenot'lara yakn bir dnr biiminde deerlendirilmesine ilk kar kan Montaigne olmutur. lk nce Calvinci olarak kabul edilmemek iin Sylev'i yaymlamaktan vazgeen Montaigne, daha sonra La Boetie'nin bunu neden yazdn aklayarak arkadann adn temize karmaya
3

Sylev ile Vindiciae arasndaki benzerlii vurgulamak iin her.iki yaptta da geen bir ka tmceden rnek vermek yeterli olur kansndayz: Sylev: ..... Eer siz vermediyseniz, sizi gzetledii bu kadar ok gz nereden buldu'? Eer sizden almadysa, nasl .oluyor da sizleri dvd bu kadar ok eli olabiliyor? .. Kulluk etmemeye karar verdiiniz an zgrsnz demektir. Onu itmenizi ya da dengesini bozmanz istemiyorum. Fakat yalnzca onu desteklemeyin; ite o zaman, onun altndan temeli (kaidesil ekilmi bir Colosse (Rodos'taki koca Apollon heykelD gibi tm arlyla dp paralandn greceksiniz. Kendi kendini kulluklatran, kendi boazn kesen halk ..... Vindiciae: ..... Ve neden "Krallarn saysz gzleri, milyon tane kula, upuzun Ellleri ve pek hzl ayaklar" olduu sylenir... Halk kral yzst brakiversin, hemen yere devrilir ... Bu devin temelini altndan ekin, Rodos'taki koca Apolion heykeli (Colossus) gibi a.yakta duramaz, devrilip parampara olur ... Bir halkin kendini kelepe ve zincirlere vurmasndan ... kendi el ve silahlaryla kendi ken. dilerinin cellM olmak zorunda kalmasndan ..... Vindiciae contra TyranIJos'un trke evirisi: Mete TUNAY Iderleyen), Bat'da Siyasal Dnceler Tarihi, Seilmi Yazlar, Ankara, A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, 969, cm II, s. 6-87 . ABADAN Yavuz Iderleyen), Devlet Felsefesi. Seilmi Okuma Paralar. Ankara, A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, 959, s. 79. 5 PREWT Mareel et LESCUYER Georges, Histoin des ide es politiques, Paris, DaUoz, 960, s. 255-257.

178

M. AL AGAOGULLARI

alr: ""Gnll Kulluk" ad verdii bu sylevi, ilk genlik alarnda, tiranlara kar zgrl ycelten bir deneme biminde yazmtr. Sonralar bu yapt, iyi diye salk verilerniyecek kiilerin eline gemitir ... lke gvenliini bozmak ve dzeni deitirmek isteyen bu kiiler, sylevi kt amalar dorutusunda kullanmak iin gn na karmlar ve onu kendi dncelerini ieren yazlarn ara~na. katmlardr. Yazarn ans, onun dncelerini ve eylemlerini yakndan tanmayanlar tarafndan rencide edilmemesi iin, bu konunun ocukluk andakiyazar tarafndan sradan ve ok yinelenmi bir konu olarak kabul edilip, salt al~ trma, deneme olsun diye ele alndn belirteceim." Montaigne, La Boetie'nin monarkomaklarla ayn kaba konmasn nlemek amacyla Sylev'in ierdii radikal dnceleri gz ard ederek, onun yalnzca tiran yerrnek iin kaleme alndn ileri srmek zorunda kalr. By[ece La Boetie'nin daha sonralar yanl yorumlanmasna neden olacak kapy am olur. stelik, arkadann ansn her trl karalamadan uzak tut-' ma kaygsyla hareket eden Montaigne, La Boetie'nin kiiliini arptarak, onu bir tutucu, kurulu dzenle zdelemi bir kii o~arak tantacak kadar ileri gtrr savunmasn: "Onun ruhuna ilemi bir kural vardr: Doduu yerin yasalarna kr krne itaat, etmek ... zamann kargaalklarna ve yeniliklerine ondan daha dman olan bir baka kii dnlemez." Yine de Montaigne, La Boetie'nin bir Rnesans insan olduunu ve dinsel hogryle cumhuriyeti benimsediini st kapal bir biimde de aba belirtmeden edemez: "Eer semeye olana olsayd, hakl olarak Sarlat yerine Venedik'te domay isterdi. .. Onun dncesi, dneminden ok baka alarn dnce ~alplarna gre yorulmutu."6 La Boetie, Sylev'i gerekten genlik yllarnda, 16-18yalar arasnda m yazmtr? Yoksa Montaigne, bu sav da, yukarda belirttiimiz dier savlar gibi,' arkadan kollarnak, yani Sylev'in .bir "genlik gnah" olduunu dolayl bir 'biimde anlatmak iin mi ileri srmtr? La Boetie'nin Sylev'i 1546-1548yllar arasnda kaleme ald kabul edilsebile, yaptn daha sonra yeniden gzden geirdii bugn kesinlik kazanmtr. Baz aratrmaclar, La Boetie'nin byk bir olaslkla, Fransa'nn gney blgelerinde patlak verip 1549'da kraliyet glerincekanl bir biimde bastrlan (tarihte Gabelle ayaklanmas adyla bilinen) kyl ayaklanmasndan etkilenmi olabileceini belirtirler.7 La Boetie, Sylev'de bu olay6

Montaigne'in La Boetie hakkndaki, iinden blmler aktardmz Denemeler yaptnn 1. kitabnn 27. blmnde yer almaktadr.

bu yazlan,

Bu gr, ilk kez, Montaigne'in arkada olan Jacques-Auguste de THOU. "Histoire de son temps" adl yaptnda ileri srmtr. Miguel ABENSOUR ile 'Mareel GAUCHET de, Etienne de la Boetie, Le Diseours sur la Servitude Volon. taire, Paris, Payot, 1978'in giri blmnde ayn gr paylamaktadrIar.

LA BOETE VE SYASAL KULLUK

179'

, \

dan hi sz etmemi olmasna karn, tarihte ilk kez bu kyl ayaklan~ masnn senyrlere kar deil de, devlete kar bir bakaldr biiminde gelitiinin bilincine varmtr. Bu nedenle yazar, yaptnda, kyllerin tepkisini eken, toplumun en u kelerine kadar girerek varln her yerde hissettiren ye yerel zgrlkleri, ayrcalklar ykan iktidar aygt~ n, bir baka deyile modern devlet gereini aka dile getirip eletirebilmitir. La Boetie, 1553 ylnda Orleans'da iken yaptna nemli deiiklikler ve eklemeler getirmitir. Bu gr kuvvetlendiren kant, Sylev'de Ronsard, Du Bellay gibi airlerden sz edilmi olmasdr. lk yaptlarn 15491550 yllarnda yaymlayan bu airler, ancak 1552'den sonra tannmaya balamlardr. Bu bakmdan, bu airlerle ilgili blmn, Sylev'in 15461548 yllarnda yazld varsaylan ilk metninde bulunmad ve daha sonradan eklendii ortaya k.nJaktadr. Bundan baka La Boetie'nin, Or., leans' niversitesi'nde hocas, olan DL!Bourg'un "demokratik" dnceleriyle iddetinden etkilendii ve genliinde yazd bu denemeyi hocasnn grleri dorultusunda gelitirdii de olas gzkmektedir. Sylev'in yazl tekniine, ierdii grlere ve bunlarn tutarllna, Eski Yunan ile Roma tarihinden getirilen rneklere bakldnda ise, yaptn olgun bir kii tarafndan yazld anlalmaktadr. Demek ki Sylev, Montaigne~in ileri srd gibi "dncesiz genlik alarnn" bir rn deildir. Syle:v'i yazan, bilinli bir biimde ileri srd grlerin sorumluluunu tayan ve bunlara yrekten inanan olgun bfr La Boetie'dir. Fakat La Boetie, yaptndaki grleri siyasal yaamnda uygulamamtr. Sylev dikkatlice incelendiinde, La Boetie'nin yaptn kendinden emin, dncelerinin yakn bir gelecekte uygufanacana gvenen bir tonda yazmad grlr. Sylev bir bakma, gzel bir ideale sahip: ancak tarihsel ko.ullarn bunun gereklemesine olanak vermeyeceini sezen gen bir aydnn aresiz tutumunu yanstr. Gerek kiilii ve toplwsal evresi, gerekse Fransz siyasal atmalarnn keskin boyutlar, La Boetie'nin d dnyasna dalp topyaya kaymasn nlemilerdir. B:~dan dolay bu gen aydn, moral bir bakaldrya snm ve grlerini kat zerine dkmekleyetinmitir. Ksa bir sre sonra bu edilgin muhalif tutumunu terkedert La Boetie, 'yerdii devlet aygtnn arklarnda grev almtr. Bu ynyle Thomas More'u anmsatr: Siyasal yaamn dnda kalp hibir ey yapamaIl1aktansa, gereki olup, en azndan toplumdaki byk ktlkleri azaltmak iin iktidar' piramidinde .bir yer edinmek ve bu dorultuda aba harcamak. La Boetie, bu tasarsn uygulamaya koyarken siyasal alandaki taraflardan birinin, politiklerin (dolaysylaburjuvazinin) grlerine yaklar; bir baka deyile, feodalizme ve dinsel banazla kar koyabileek ve mezhepler arasnda hogryle bar sa-

180

M. ALt AGAOCULLARI

layabilecek tek g olarak grd monariye destek olur.B Fakat La Boetie bu. konuda, kendisinden iki yzyl sonra Montesquieu'nn de ya. paca ayn yanlgnn iine dmektedir.9 nk monari, mutlak olsun ya da olmasn, nitelii gerei feodal toplumsal dzene ve ideolojisini ald. kiliseye sk skya baldr. Zaten, La Boetie'nin lmnden dokuz yl sonra, Saint-Barthelemy kym ile dinsel banazln tarihteki en kanl rneini veren yine La Boetie'nin dinsel hogry gerekletireceine inand bu Fransz monarisi deil midir ki? Din atmalarnn yatmasyla birlikte Sylev, greli bir unutkanl. n iine dm; yalnz dnemin "tehlikeli" saylan kiileri arasnda ve iktidar evresinde el altndan dolamtr. rnein Richelieu, Sylev'i uzun sre aratm ve sonunda byik paralar vererek bir kitap kolleksiyoncusundan 'satn alabilmitir. Sylev'in ikinci kez gndeme gelip yeni basklarnn yaplmas, cumhuriyet iin, demokrasi iin, verilen savala. rn younluk kazanmasyla balar. Bu kez demokrasinin vgs olarak deerlendirilen ve bu adan okunan Sylev'in Fransz Devrimi'nin ilk yllarnda iki ayr kitapta yer aldn gryoruz. Daha sonralar yapt, 1835'te mistik ve hmanist bir sosyalist olan Felicite de la Mennais tarafndan yaymlanm~ Son olarak da, 1857'de Louis-Napoleon'un darbesi zerine Brksel'e kaan cumhuriyetiler Sylev'in basmn gerekletirmiler. Siyasal alandaki atmalarn salt politik olmaktan kp, sosyoekonomik bir ierik kazanmalar (daha dorusu, bu atmalarn sosyo-ekonomik temellerinin ortaya konulup kitlelerce anlalmas) sonucunda Sylev, bu yeni ortamda militan bir yapt biiminde deerlendirilemediinden dolay, tarih d (anachronique) kalarak nemini yitirmi v~ gnmze dek sren ikinci bir greceli unutkanlk dneminin iine girmitir. Yaptn bugn yeniden gn na kmas ise, 70'li yllarda Fransa'da "iktidarn, devletin (fiziksel ve ideolojik) baskc, otoriter z" sorununu ortaya koyup aratrma konusu edinen entellektel bir akmn belirmesi ve La Boetie'nin bu ynde yeniden okunmasyla mmkn olmutur.
II. KTDAR

Sylev'in yzeysel bir okunuu, bu yaptn tiranln bir yergisi biiminde alglanmasna neden olabilir. Oysa, yukarda belirttiimiz gibi
8

Ll?,Boetie. bu grlerini 1562 ylnda yazd ocak Ferman ile ilgili yazsnda (Memoire touehant l'Edit de Janvierl .dile getirmitir. La. "Boetie. OEuvres Politiques. Paris, Editions Sociales, 971, s. 81-92. Monarkn burjuvaziyle ibirlii iinde soylular ezmeye ve feodal yapy ykmaya yneldii yargsna varp monarinin snrlanmasn savunan Montesquieu, bu yanlgs nedeniyle monarinin, dolaysyla yanda olduu soyluIann yklna dnSel dzeyde katkda bulunmu olur. Bu konuda daha geni bilgi iin bkz.: Louis ALTHUSSER, Montesquieu, La. politique et l'histoire. Paris, PUF. 1959.

LA BOETtE VE sty ASAL KULLUK

181

La Boetie'nin amac, he.:hangi bir siyasal rejimin yergisini ya da vgsn yapmak deildir. Ustelik, siyasetin ne olduunu aklamaya ynelen La Boetie, tm siyasal rejimIerin ya da tm siyasal iktidar biimlerinin ayn kapya ktklar, yani hepsinin kt olduklar inancn tamaktadr. Fakat bylesine olumsuz bir gr benimseyen yazarn "radikal bir anarist" tutumu taknarak her trl yetkeyi (otoriteyi) yadsd sanlmasn. rnein, aile iinde oluan iktidar ilikilerine kar deildir; dahas, aile byklerine itaat etmenin insann doal yapsndan kaynaklandn ve. akln buyruuna uygun dtn aka belirtmektedir. La Boetie'nin irdeleyip byk bir ktlk olarak betimledii iktidar, toplumdaki bireylerin tm zerinde etkisini hissettiren ve toplumun yazgsn belirleyen iktidardr; bir baka deyile siyasal iktidardr sz konusu olan.lo Ancak, siyasal antropolojinin bulgular gz nnde bulundurulduunda, Sylev'de sz edilen siyasal iktidar olgusunun (zellikle 16. yzyl bilgi birikiminin yetersizliinden dolay) snrl bir alan iine oturtulduu ya da daha dorusu bunun yalnzca belli bir dzeyinin ele alind grlr. Gnmz antropologlarnn byk bir blm, siyasetin (ve buna baml olarak siyasal iktidarn) btn toplumsal formasyonlara ikin olduu grnde birlemektedirler. Pierre Clastres'n "(siyasal). iktidarn bulunmad toplum yoktur" deyii: bu gr ok ak bir biimde zetlemektedir.12 Her trl toplumsal yaam, siyasal iktldar ilikilerini zorunlu olarak yaratmakla birlikte, .bu ilikilerin aldklar biimler byk farkllklar gsterir. rnein, zellikle "ilkel" toplumlara zg farkllamam, dank siyasal iktidarla belli bir merkezde toplanp kurumsallaan siyasal iktidar arasnda bir benzeim kurmak epey gtr. Soruna bir aklk getirmek iin Jean-William Lapierre'in yapm olduu d(}kuz ayr siyasal iktidar dzeyi snflandrmasndan yararlanlabilir: 13 La Boetie'nin siyasal iktidar anlay sekizinci dzeye uygun dmektedir. Bu dzeyde toplumsal erk, (meru iddet kullanm biiminde) hkmedenlerin elinde toplanm ve uzmanlam bir hkmet aygt belirmiLA

II 12 13

La Boetie, yaptnda "siyasal iktidar" kavramn kullanmamtr. Bu olguyu, ynetenler asndan "g" (puissance) ya da yalnzca "iktidar" (pouvoir), ynetilenler bakmndan ise "gnll kulluk" (servitude volontaire) olarak adlandrmtr. Georges BALANDtER, Anthropologie Politique. Paris, PUF, 1969, S. v. Pierre CLASTRES, La Sociere contre rEtat. Paris. Minuit, 19'14,s. 21. Sean-William LAPtERRE. Vivre sans Etat?, Paris. Seuil, 1977, s. 75-153. Lapierre. Clastres'n grn paylaarak her toplumda siyasal iktidann bulunduunu SaVUnu", fakat ondan farkl olarak en "ilkel" siyasal iktidar biiminin bile iddeti ierdiini kabul eder. Bu iki kitabn karlatrmal tantm iin bkz.: Mehmet Ali AGADGULLARI, "Devetsiz Olmak ya da Olmamak", in Yapt, No. 5, 1984, s. 102-109.

182

M. ALt AGAOGULLARI

tir; yani siyasal iktidar kurumsallam ve "egemen" devlet ortaya k~ mtr. Bu adan deerlendirildiinde, La, Boetie'deki siyasaL.iktidarn "modern-egemen" devletle zdelemi olduu anlalr. ,Bu nedenle, La Boetie'nin (genel anlamda) siyasal iktidarn deil, fakat ynetenler-ynetilenler ayrmn belirginletiren devlet iktidarnn zn aklamaya altn sylemek daha doru. olacaktr. Sylev'in balangcnda bulunan Homeros'un iki dizesinden ilkini, * Aristoteles de PQlitika adl yaptnda eitli ynetim biimlerini' incelerken kullanmtr.14 Aristoteles bunu, iktidarnlalkta olduu, yasalarn bulunmad bir demokrasi biiminde yorumlamaya yatkn grlmektedir. By~ece, iyi ve kt rejimIeri birbirlerinden ayrtetmeye yarayacak bir lt,. yani yasa kstasn ortaya koymaktadr. Oysa La Boetie, hem yasa hem de otorite ltlerine ba vurmadan btn rejimlerdeki hkmetmesorunu zerinde durur. Machiavelli'yi andrr bir biimde, klasik dncede baat olarak kabul edilen "kart rejimler" olgUsunu nemsemez. Machiavelli iin siyasal iktidar ya vardr ya da yoktur; var olduu anda ise merudur. Bu bakmdan, bu alanda iyi-kt gibi ahlaki bir snflandrma yapmak gereksizdir.!5 La Boetie ise ayn grten hareket edip ok farkl bir sonuca ular. Ona gre hakl gsterilebilecek hibir siyasal rejim yoktur, hepsi ktdr. Hkmetme yetkisininbir tek kiinin ya da bir ounluun elinde bulunmasnn, iktidar sahiplerinin bu konumlarn ister fetih ya da kaltm yoluyla, ister halkn seimi sayesinde elde etmi olmalarnn en ufak bir nemi yoktur. unk siyasal iktidarn z hibir zaman deimez; biimi ne olursa olsun, z tiranlktr hep. La Boetie'nin byle bir saptamada bulunduuna baklarak onun siyaset alann zerk bir biimde ele almad sonucuna varmak yanl olur. Sylev'de siyaseti dinsel ya da ahlaki temeller iine oturtan geleneksel yaklam terkedilmitir. Siyasal iktidarn adlaridrlamayacak kadar kt bir eyolduu vurgulanarak bir deer yargs getirilmesi, ahlaki kayg* "Grernem hibir iyilik birok efendinin olmasndan"
14

ARSTOTE, La Politique, Paris, Editions Gonthier. 1977, s. 113. Politika'nn Mete Tunay tarafndan yaplm olan Trke evirisinde Homeros'unbu msrasna yer verilmemi ve bu msrann iinde yer aIdgl tmce yle' evrilmi: "Homero;,'un kt bir ey diye szn ederken, ne gibi bir oklu-egemenlii anlatmak istediini bilmiyorum; ortaklaa m, bireysel mi?" ARtSTOTELES, Politika, stanbul, Remzi Kitabevi, 1975, s. 118. Politika'nn Trkesinde grlen bu eksiklik, Mete Tunay'n eviri iin kulland T.A. Sindair'in ngilizce evirisinden kaynaklanmaktadr:

s Gerard MARET, Machiavelli'de ahlak sorununun terkedilmediini, bunun teorik alandan alnp pratik alana yerletirildiini belirtir: '~Bylee ,meruluk, iktiClar elde etme ve onu' koruma olgusu iine oturtulur." G. MARET, Les doctrines du pouvoir, Paris, Gallimard-Collection dees, 1978,s. 94.

LA BOEl1E VE SYASAL KULLUK

183

larn sonucu deildir. nk La Boetie iin siyasette ahlaki olan ya da olabilecek hibir ey yoktur. Bundan dolay, siyasal alana ahlaki kurallarn uygulanmas hibir sonu getirmez; dahas sorunun znn anlalmasna engelolur. Zaman ve mekan iinde deien znel kurallardan hareket ederek siyasetin (dolaysyla siyasal iktidarn) 'naslolmas gerektiini saptamaya ynelmek, siyasetin ne olduu gereinin gz ard edilmesinden baka bir eydeildir. te La Boetie, bu gibi grleri benimsediinden dolay, yaptn metafiziksel ve ahlaki aklamalardan arndrd gibi, kend.1ni de topik zm yollar aramaktan alkoyabilmitir. Bir Rnesans hmanisH olan La Boetie, Habbes'un "bir eyi iyi anlamak, o eyi oluturan paralar iyice gzetmekle mmkndrm6 grne koutluk gstererek, siyasal iktidar incelemede ve deerlendirmede bu olguyu var klan paralardan, yani insanlardan hareket eder. nsann ne olduu, ne gibi bir doaya sahip bulunduu sorunu yantlanmadan, insan ilikilerinin belli bir biim altnda srmesi olarak beliren siyasal iktidar ve bunun kurumsallam ekli olan devlet mekani~masnn ileyiini anlamak olas deildir. Bu balamda La Boetie, devleti' doal bir gerek olarak kabul eden dnceden btnyle ayrlmaktadr. Devletin bireylerden bamsz bir varl olmadndan baka, insan da Aristoteles'in zoon politikonl7 (siyasal hayvan) yakl!~trmasna hi uymaz. nsan doasnda siyasalla ilikin hibirey yoktur, yani siyasetin zn oluturan hkmetmeye ve zellikle boyun eip kulluklamaya doru bir eilim bulunmaz. La Boetie'ye gre insann doas zgrlktr, zgr olmasdr: Dahas insan, doal yaps gereince, dnyaya gelirken zgr olduundan baka zgrl koruma duygusuyla da bezenmitir. Fakat Rousseau'nun"nsan zgr doar, oysa her yerde zincire vurulmutur"IS saptamasn an-

------_.16

17 LS

Thomas HOBBES bu grn De Cive adl yaptnn giri blmnde dile getinnitir. Aktaran: Franois RANGEON, Hobbes, Etat et droit, Paris, J.E. HalHerAlbin Michel, 1982, s. 51. ARtSTOTELES, op. cit., s .9. Jean-Jacques ROUSSEAU, Toplum Szlemesi. stanbul; Adam Y., 1982, s. 14. Rousseau'nun La Boetie'yi okumu olduunu gsteren' hi bir bilgi yok. Bununla birlikte, ilk yaptlarnda daha radikal bir tutum iinde olan Bousseau'nun zellikle Discours sur l'origine et les fondements de l'im~~alite parmi les hommes . (Trkeyo "nsanlar AraSndaki Eitsizliin Kayna" ad altnda evrilmitir) adl kitabnda ileri srd baz savlarn ve kulland baz rneklemelerin Sylev'dekilerle byk bir benzerlik gsterdii aka gzlemlenebilir. Syledikleriinizi kantlamak iin birka rnek getirelim: La Boetie'de zgrln yitinnemek iin gemi azya alp mahmuza saldran at imgesi Rousseau'da da bulunmaktadr. <Bkz. Discours sur l'origine ... Paris, Garnier-Flammarion, 1971, S. 233) Her iki dnr de alkanln kulluklamay (klelemeyi) glendir-

184

M. ALt AGAOGULLARI

dnrcasna, La Boetie iin de bu ilk, zgn zgrlk yitirilmi, insan yozlamtr. Bu yozlama ylesine byk boyutlardadr ki, insan, deil zgrln korumak onu anmsamamaktadr bile. stelik boyun emeye rza gstermekle kalmayp, kulluu sevip ona gnlden balanr. zgrln yitiren bu insan, ayn zamanda insanln da yitirir, kendi benliini yadsd bir dzeye iner; doasnn deimesi, yozlamas sonucu bir hayvan bile deildir artk. nk hayvanlar, insanlardan farkl olarak, zgrlklerini hibir eye kar deimedikleri gibi, onu kar konulnaz birgcn zorlamasyla yitirseler bile bu kul-kle durumlarn hibir zaman benimsemezler, istemeye istemeye, szlana szlana hizmet ederler. Ozan La Boetie iin "kzler bile boyunduruk altnda szlanr - Kular ise kafes iinde yaknr." (s. 255) Hayvanlarn byle farkl bir konum iinde olular, onlar ilgilendiren iktidar ilikilerinin (yani kendi aralarnda ya da insanlarla olan iktidar ilikilerinin) siyasal bir nitelik tamamalarndan kaynaklanmaktadr. Buradaki ilikiler yalnzca hkmetme-boyun eme erevesi iinde gerekleir; bunlarn temelinde salt g, fiziksel bask bulunmaktadr. Bundan dolay, hkmedilenlerden iktidar onarnalar, ona rza gstermeleri beklenemez. Oysa insanlar, kulluu gnll olarak benimserler. Demek ki insan toplumlarnda beliren iktidar biimi, yalnzca bask uygulCJIlayla yetinmeyip kendini kabul ettirecek yeni' ilikiler de gelitirir: deolojik syleme bavurarak meruluunu kantlar ve bylece hkmetme-boyun eme ilikilerinin yanna buyurma-onama ilikilerini' de ekler.19
dii grnde birlemektedirler. La Boetie'ya gre "halk bir kere kulluklama,. ya grsn (yani hizmet etme alkanln edinsin) zgrl ylesine unutuyor ki, artk onun uyanpyeniden zgrln ele geirmeSi olanaksz oluyor." (s. 257). Rousseau ise bu gr yle dile getirir. "Halklar bir kere efendilera altlar m artk bunlardan vazgemeleri olanakszlar" (s. 41). tki dnr arasndaki bir baka benzerlik, kulluklama (kleleme) mekanizmasnn ileyiinin aklanmasnda grlr. La BO'3tie iin "tiran uyruklarn birbirlerine krdrarak kulluklatrr .. , Ykselme hrsyla sulandnlan bu kiiler ... kt. le (yani kul-kle durumlarna) katlanmaktan honutlar. nk onlar da ayn ktl, kendilerine bunu yapm olan kiiye deil de, ayn onlar gibi ktlk grm olan, fakat bakalarna da benzerini yapamayan kiilere kar uyguluyorlal'." (s. 270). Bu gr Rousseau iin de geerlidir: "Yurttalar, kr bir' ykselme tutkusuna kapldka ve aas yerine ykseklere baktka kendilerinin ezilmesine daha kolaylkla rza gsterirler; hkmetme onlar iin bamszlktan daha, fazla nem kazanr ve bakalarn zincir altnda tutabilmek iin kendileri de zincir tamay kabul ederler." (s. 229).
19

Jean-William LAPtERRE siyasal iktidar yle tanmlamaktadr: "Siyasal iktidar, toplumsal dzenlemenin. gerekletirmesini salayan buyurmaronama (yetke) ilikileriyle hkmetme-boyun eme (g) ilikilerinin deiken badamdr.~' (LAPtERRE, ap. cit., S. 161. Bu arada dogmatik marksizmin devleti yalnzca bir bask arac biimindeki deerlendirmesinin de terkedildiini belirtelim. An-

LA BOErtE VE SIYASAL KULLUK

185

Pierre Clastres'a gre siyasal iktidarn gerektenvar olabilmesi, "iktidar arzusunun kendisine gerekli olan boyun. eme arzusunu yaratmasna" baldr.20 Bu' gerein bilincinde olan La Boetie, siyasal iktidarn var olup ileybilmsi iin, hkmetme arzusundan ok gnii kulluk olgusunun yerlemi olmas gerektiini vurgulayarak siyasal alanda meruluun, ideolojik koullanmann (ya da koullandrmann) ne kadar nemli bir yer tuttuklarna dikkati eker. Bu konuya nc blmde daha ayrntl bir biimde deinilec2ktir. imdilik, buraya dein zmlerneye altmz La Boetie'nin grlerinin mantki sonularn ortaya koymakla yetinelim. nsann doal olan zgrln yitiripkulluu-klelii arzulayacak kadar kt bir duruma dmesi, ancak belli bir iktidar biiminin, yani siyasal iktidarn (ya da La Boetie'nin gzyle, devletin) ortaya kmasyla gerekleir. Blnm olan her toplum, bir baka deyile insanlarn ynetenler ve ynetilenler eklinde ikiye ayrld her toplum, zorunlu olarak bir kulluk toplumudur. Byle bir varsaym benimseyen La Boetie iin blnm toplumlar arasnda bir ayrm yapmak, siyasal rejim trlerinden herhangi birini benimsemek, bir kulluk biimi yerine bir bakasn semek demektir. Bu nedenden dolay, yazar, Sylev'in hemen banda rejim trleri zerinde tartmak istemediini belirtir. Bu balamda ister istemez siyasal iktidarn kkeni sorunu gndeme geliyor. nk doal zgrl yadsyp bylesine byk bir ktl iinde barndran siyasal yaplar, dnyann hemen hemen her yannda gereklemi durumda. Bir zoon politikon olmayan nsan, "siyasallap" siyasetin gerektirdii bamllk ilikileri iine girmi. (Bu arada, La Boetie'nin insan "siyasallaan", bir baka deyile siyasal iktidar oluturup ona boyun een tek hayvan olarak algladn belirtelim.) yleyse, bu ktln kayna nedir? Artk her yerde kolayca gzlemlenen bu olgu nasl aklanabilir'? La Boetie, yaptnn ilk sayfalarnda insan yaamndaki bu deiimi bir kaza olarak nitelendirir, fakat, bu kazann nasl . olduu, devletin neden ortaya kt sorununu yantlamaz. Clastres'n da belirttii gibi, (doa ile akl zdeletiren anlaytan dolay) byle bir
tonio GRAMSC'nin marksist dnceye getirdii "Devlet= hegemonya+ dik tatOryB" tanmlamas ve buradan hareketle Louis ALTHUSSER ile Nicos POULANTZAS'n gelitirdikleri "devlet bask aygtlar" ile "devlet ideolojik aygtlar" kavramlar, kurumsallam siyasal iktidarn bu iki ynne dikkati ekmektedirler. Bunun!!. birlikte, Poulantzas, son dnem yaptlarnda, devlet alannn bu iki kavramla belirlenmesinin yeterli olmadn ve bunun ancak betimsel bir deeri bulunduunu vurgulamtr. Daha geni bilgi iin bkz.: POULANTZAS. rEtat, le pouvoir. le sodalisme. Paris. PUF, 1978.
20

P. CLASTRES, "Liberte, Malencontre. op. dt.. s. 239.

lnnommable",

'n La BotTE,

Discours ....

186

M. ALt AGADGULLARI

aklamaya kalkmak i:rasyonelin (akl-d olann) nedenini aramak anlamna gelecektir.21 Akl d olan, akl yoluyla aklanabilir mi? Bununla qirlikte, yine de La Boetie bu konuya bir aklk getirmek istercesine elindeki tarihsel rneklerden hareket ederek bu kazay iki ana , etken e balar: Kuvvet ve hile, yani baz insanlarn iddet ya da kurnazlk yoluyla dierleri zerinde "egemenlik" kurmalan.22 Bu iki yolla siyasal iktidarn ilk evresi olarak ematik bir biimde tanmlayabileceimiz hkmetme-boyuneme ilikilerinin ortaya ktn ileri srmek, hkmetme arzusunun daha nceden var olduunu kabul etmek demektir. Oysa,' zgrln yitirilmesi kadar bu arzunun da belirmesi doaya, dolaysyla akla aykndr. Demekki, La Boetie'nin bu aklamalandevletin kkenine ilikin deildir; nk siyasal iktidann ilk aamas iin; gereken hkmetme arzusunun, iktidar arzusunun nereden kaynaklandna deinilmemi,yalnzca bu arzunun amacna ulamak iin hangi yollara bavurduu belirtilmitir. La Boetie'nin bu konuyla ilgili olarak "kuvvet ve hile" dnda birbaka aklamas daha varki, aslndahibir ey aklamaz. Bu nc yol, halkn hibir neden, hibirzorlama olmadan durup dururken kendini kul-kle klmas, bir baka deyile kendini boyun;" duruk altna sokacak siyasal iktidar kurumunu yaratmasdr. Burada da devletin neden belirdiini gremiyoruz; zaten La Boetie'nin dedii gibi hibir neden yoktur. Clastres'n saptamasndan hareket edildiinde, Sylev'de devletsiz toplumdan devletli topluma, ya da bir baka ada'n bakldn'da rasyonel bir ya~dan irrasyonel bir yaama gei ann belirleyen bu kazann nedenini aklamaya ynelik hibir eyin bulunarna;' yaca, nk yazarn gznde bu olgunun bir eit "kollektif delilikten" baka bir eyolamayaca sonucuna ulalr (Hi kukusuz, bir 16. yzyl dnr olan La Betie'den bu sorunu derinletirip siyaset psikolojisi yapmasn beklemek ise bouna olurdu).
.

Sylcv, o dnemde bilinen tarihi aarak devletin insanlk iin bir yazg olmadn ortaya koyar. La Boetie, devleti doalolmayan yapay bir kurum biiminde alglamasya Machiavelli gibi, Hobbes gibi modern siyasal dnrlere yaklar, ancak onlardan nemli 'bir noktada ayrlr. Ona gre devlet, toplumun varl iin, toplumun kendisini srdrmesi iin zorunlu bir koul (sine qua non) deildir. Bu bakmdan La Boetie'nin yapt, "toplum devletten bamsz olarak dnlemez" eklindeki yerlemi kanya akbir bakaldr simgeler. Antropolojik bir yaklam ieren Sylev'deinsa.n, ne Machiavelli'nin Hkmdar'ndaki gibi baka21

bid., s. 235. davranarakyerine gre bavurmasn salk verir. iddete ya da kumazla

z Buna benzer bir biimde, MACHtA VELLt, Prens'ine hem aslan hem de tilki gibi
(ya da her ikisine birden)

LA BOETIE VE SYASAL KULLUK

187

larnn kuyusunu kazan "kt" bir yaratk, ne de Hobbes'un Levathan'daki (artk gnmzde klasiklemi) deyiiyle bir homo homni lupus'tur.23 La Boetie'nin gerek bir felsefi natralizm biiminde belirendoa anlay, insan hemcinsleriyle bar i~nde yaayabilmesi iin herhangi bir d ya da yapay gce gereksinim duymayan bir yatatk olarak ortaya koyar: "Tanr'nn vekili ve insanlarn yneticisi olan Doa" (s. 254), insanlar aklsal (ussal) yetilerle bezendirmenin dnda, onlar aynbiimde yaratarak birbirlerinitanmalarn salar. Dahas, var olan doal eitsizlikler, toplumsal eitsizlikleri yaratacak bir tramplen ilevi grmek yle dursun, tam tersine insanlar' arasndaki sevginin, dayanmann daha -da glenmesine neden olurlar. Demek ki, zgrln doal olmas, insanlarn kendilerini bakalarnda grebilmelerinden, birbirlerini "yolda olarak ya da daha dorusu karde olarak" (s; 254) tanyabilmelerinden kaynaklanmaktadr. Karlkl birbirini tanma fenomeni ve bunun sonucu olarak beliren consensus olgusu ise, insanlarn konuma yetenei sayesip.de \ gereklemektedir. La Boetie, "Doa'nn ...herkesi birletirmekten ok birler yapmay istediini" (s. 254) yazar: elaude Lefort'a gre byle bir gr (yani insanlarn doal konumlarnn, birleip bir btn oluturm~k deil,' fakat herkesin "bir"ler biiminde varlklarn srdrmek' olduu grn) ileri' srmek, toplumsal ilikileri bireylerin karlkl iletiim ve anlamalarna balamak, bireyler arandaki farkll ilke olarak, kabullenmek ve bu farklln gerek yaama yansmadn sylemek demektir.24 Uyumlu (ve zgr) bir topium, insanlarn bir btn iinde eritilmesiyle kurula": maz; bu, herkesin kendi kiiliinikoruyup srdrebildii bir ortam gerektirmektedir. Bylece Sy~v'de, uyruklarn ya da yurttalarn "bir"liini, iyi bir toplumun belirtisi olarak gsteren siyasal yneticilerin yalan aa vurulmu olmaktadr.25 La Betie'ye gre iyi toplum, doaya, akla uygun olarak ynetenlerynetilenler farkllamasnn olumad ve insanlarn siyasal iktidarca
23

24

25

Ad geen yaptlar: MACHA VEL, Le Prince. Paris, Hachette, 1972, (Trkesi: Hkmdar. st" Sosyal Y" 1984); HOBBES, Leviathan. Paris, Sirey, 1971. Farkllama toplumda blnmeyi, paralanma.y yaratr, Oysa buradaki farkllk,- -bir bakma moral kiilik dzeyinde bulunmaktadr ve herkesin birbirine benzeyen birler olmas, La Botie'nin deyiiyle toplumun daha sk balarla balahmasn salamaktadr, Ayn zamanda, zgrln ve dostluun srmesinin ancak "bir"in oulolmasyla olas klndn belirten La Boetie, daha ileride greceimiz zere tiran yani egemeni (ve de bu kiide somutlaan devlet egemenliinil -tekil anlamdar-- "bir" olarak alglayarak bu kiinin, bu kurumun insanlara yaDanc oluunu, insan doasna zg hi bir ey tamadn dile getirir, Bu balamda Sy~v'in ilk zamanlarda Contr'un <Bire kar) bal altnda yaymlanm olduunu da gzden karmamak gerekir. Claude LEFORT, "Le Nam d'Un", in La BOETE. Discours" '. op,Git . s, 271.

188

M. Alt AGAOGULLARI

bir koyun surusu konumuna indirgenmedii bir toplumdur. Eer szle. meci dnrleI'in terminolojisine ba vurulursa, bu toplum modelinin "doa durumu"nu karlad sylenebilir.26 Bu yaktrnadan. hareket edildiinde Sylev'deki doa durumu anlaynn daha ok Locke'takini andrd grlmektedir; ;nk her ikisi de, genelde rasyonel, barcl, uyumlu olarak tanmlanmtr. La Boetie, doa durumuI).dan (yani doal toplumdan) toplum d.:xumuna (yani devletli topluma) geii aklamaya kalkmamakla Lccke'un elikilerine dmekten kurtulmutur. Yoksa o da tpk Locke gibi, bu ilk durumun yine de belli llerde irrasyonalizmi, sava barndrdn ya da Rousseau gibi zgrl snrlayan, hatta yok eden blnmenin, yapayeitsizliklerin bu ilk durumda ortaya ktklarn kabul e;;nek zorunda kalacakt. Blnme, toplumun ontolojik bir yaps deildir.27 La Boetie Rousseau'dan farkl olarak, blnmenin olmad bir toplumun belki de hibir zaman var olmadn sylemez.28 nsanlar yozlamalar sonucu byle bir
26

Doa durumu kavramnn~oplumsal bir yaam dlad' samlmasn. Gerekte bu kavram, gerek Hobbes't:. gerekse Locke'ta ve hatta Rousseau'da egemensiz toplum durumunu ifade edEli". Daha geni bilgi iin bkz: MACPHERSON. La theorie politique de l'individualisme possessir de Hobbes l. Lockc. Paris, Gallimard, 197. La Boetie'nin aka vurgulamam olmakla birlikte, devletin ortaya knda ekonomik yapnn yeri zerideki gimcelliini bir trl yitirmeyen ve kesin bir sonuca ulalamayan tartmann taraflarndan birinin grn dolayl bir biimde de olsa yanstt grlmektedil:. La Boetie'ye gre blpme ancak siyasal iktidarn bulunduu toplumda olduuna gre, toplumsal (ve zellikle ekonomik) eitsizliklerin belinesi iin zorunlu olarak devletin ortaya kmas gerekiyor demektir. Yani bE,lirleyici olan siyasal yapdr, ekonomik alan biimlendiren devlettir. Bir zam.anlar marksizme bulam ve imdilerde marksizmin dlad "gerekleri" bulup gn na karmaya uraan CLASTRES ile LEFORT'un La Bootie'ye ilgi duymalarnn nedenlerinden biri Sylev'in byle bir ~av iermesidir. CLASTRES, Le. Socicte conln rEtat adl yaptnda (op. elt., s. 169-175) marksizme keskin eletiriler yneltir: "Demek ki belirleyici olan siyasal kopmadr, yoksa ekonomik deiim deiL.. Siyasal iktidar ilikisi ekonomik smrii ilikisinden nce. vardr ve onu olutUrtL Yabanclama, ekonomik olmadan nce siyasaldr, iktidar ernekten ncedir, ekonomik olan siyasal olandan kaynaklanr, devletin ortaya k snflarn bElinnesini belirler." CLASTRES'a gre, eer toplum ezenler-ezilenler biiminde dzenlenmise, bu dzenin varlnn koulu olarak bir g uygulanmasnn yani devletin zn oluturan "meru iddet kullanma tekelinin" bulunduu kabul edilmelidir. yleyse devlete ne gerek vardr? Nasl olsa, devletin z, yani iddet, -toplumun blnmesine ikindir ve devletin grId ilevoolmasa da yerine getirilmektedir. CLASTRES, bu karutlamasyla devleti bir bask arac olarak gren marksist anlay yadsdn ileri srer. Hobbes iin de doa durumu lojik bir varsaymdr. tarihsel bir gerek deil, fakat kuranli iin gereken

27

28

LA BOErtE VE SYASAL KULLUK

189

toplumu artk anmsamasalar bile, bu' toplum bir zamanlar var olriu~ tur, dahas belki dnyann baz yrelerinde hala varln srdrebilmektedir. Clastres, La Boetie'de grlen bu apriori (pein hkml) devletsiz toplum dncesinin yalnzca tmdengelimsel bir karsama olmayp, 16. yzyl balarnda yeni dnya zerinde yazlanlardan, kulaktan kulaa yaylan bilgilerden kaynaklanm olabileceini belirtir.29 La Boetie, yeni dnyann inansz, kralsz, yasasz insanlanna ilgi duymu ve onlarda "zgr doal insan" modelini bulmu olabilir. Savna bir kant getirmek isteyen Clastres, Sylev'deki bir blmn yeni bulunmu bu toplumlara ve buralann insanlarna ok ak bir atf oluturduunu ileri srer.30 Her ne kadar Clastres'n bu sav bir kesinlik tamyorsa da, La Boetie'nin eitli zaman ve mekanlarda var olduundan kukulanmad ve toplumsal uyumun bir siyasal iktidar durumuna gereksinim duyulmadan kendiliinden gerekletii byle bir topluma zlem duymu olduu bir gerek. Fakat Sylev, bir "ideal" toplum topyas izmeye ynelmez. Bir militan olmayan La Boetie bunu, gerekletirilecek ya da en azndan Thomas More'un deyiiyle gereklemesinin" bir umuttan ok' bir dilek"31 olduu toplumsal ,(ve siyasal) bir proje biiminde sunmaz. Nedeni, sylevinin banda dorudan doruya hitap ettii ve zgrlk iin eylem ansnda bulunabilecei halktan umudunu kesmi grnmesidir. lk bakta, yazann byle bir tutum taknmasyla bir eliki iine dt sanlabilir. nk kitabn ilk sayfalannda yitirilmi zgr yaama yeniden kavumann hi de zor olmad belirtilir: "Tirana kar koymak, onu.nla savamak gerekmez bile. lke ona kulluk etmemeye karar versin bir kere, tiran kendiliinden yok olup gider." (s. 251). Ancak daha sonra bu kurtulu olasl ortadan kalkar: Siyasal iktidarla birlikte insanlann yozlamas ylesine byk boyutlara ular ki, halktan bunu baarmasn beklemek bile bouna olur artk. La Boetie'nin deyiiyle halkn iine dt hastalk, yani bu gnll kulluk durumu ldrcdr, iyileme umudu hi yoktur. Bununla birlikte siyasal kulluk, bir edilgenlik durumu olarak alglanmamaldr. Halk ayaklanr ve bir bakma srekli ayaklanmaktadr. La Boetie, 1548 ylndaki byk kyl ayaklanmasn grm, hatta byk
23 3G

Pierre CLASTRES, "J.jberte, Malencontre, nnommable", op. cit., s. 244. Clastres'in szn ettii Sylev'deki blm udur: "Fakat, eer bugn ne banlla alkn ne de zgrle tutkun yepyeni insanlar dosa, bu insanlar bamlln ve zgrln ne olduunu bilmedikleri gibi adlann da hi duymam olsalard veya uyruk olma ya da zgr yaama seenei ile kar karya kalsalard, hangisini kabul ederlerdi? Bir insana hizmet etmeyi deil de yalnzca akla boyun eneyi sevecekleri zerinde kukuya dmernek gerek."
(s. 257).

31

Thomas MORE, Utopia, stanbul. Cem Yaynevi, 981, S. 128.

190.

M. AL ACAOCULLARI

bir .olaslkla bunu yaamtr. Ancak La Boetie'nin gznde, bu ve bunun gibi ayaklanmalar zgrl douracak gerek bir kopu hareketi nitelii tamazlar ve devleti yoketmeyi amalayan. radikal bir deiim anlayndan yoksundurlar. Bunlar olsa olsa, kurulu siyasal dzen iinde kulluun, kleliin biraz daha "ekerlendirilip tatlandmlmas" (s. 265) isteminde bulunan eylemlerden baka bir ey deillerdir. stelik, var olan iktidar ykponun yerine insancl, yumuak bir siyasal rejim getirmeye ynelik birayaklanmann d~erlerinden hibir fark yoktur,' hatta gerekleirse ok daha kt sonular dourur. Tpk Sezar'n "kulluu tatllatran zehirli yumuakl" (s. 265) gibi paternalist ve poplistbir grnm gsteren iktidarlar dneminde, insanlarn kulluu sevip onu tm benlikleriyle benimsemeleri ok kolayolur ve bylece hi olmazsa baz insanlarda yaatlabilen k~ zgrlk da eriyip sner. Bu balamda La Boetie'nin ktmser bir dnr olduu ileri sr,,: lebilir. Gerek kopuun _ancak insanlarn kulluk psikolojisindem kurtulmalarna bal olduu anlalyor. Oysa bu da olanaksz grnyor, nk bu psikolojiyi' srekli yeniden reten, insanlar klelie koullandran mekanizmay sreklibir biimde ileten, devletin ta kendisidir (ya da Louis Althusser'in deyiiyle devletin ideolojik aygtlardir). Siyasal iktidarn kurumsallamasyla birlikte, devletin kendisini srdrmek iin gerekli olan (devletin gereklilii zerindeki) ideolojik sylem de beliriverir. Bylece bir ksr dng iine girilmi olunur: Devletten kurtulmak iin bu psiko.lojiyi ykmak gerek, bu psikolojiyi ykmak ise ancak devleti ortadan kaldrmakla mmkn! te La Boetie'nin umutslizlua ynelmesinin ardnda yatan uslama bu. Bu nedenle yaptn militan bir perspektif iinde kaleme almayan La Boetie, ne halk ayaklanmalarnn szcs ne de. "16. yzyl kyllerinin Marx' olmutur."32 Demek ki Sylev, militanca okunmaya kalklnca' ktmserlik dam-o gasn da yer. Oysa, bu konuya "devletli toplum - devletsiz toplum" kavramlar kategorisi iinde yaklaldnda, La Boetie'nin dneminin bilgi birikiminin yetersizliindEm dolay tam bir bilince ulaamam olmakla birlikte, belli bir "gerei" dile getirdii grlyor. Onun "Halk bir kere kulluklamaya grsn, zgrl ylesine unutuyor ki, artk onun uyanp yeniden zgrln elegeirmesi olanaksz oluyor" (s. 257) yargs, pek ak bir biimde olmasa da, gnmzde baz antropolog ve etnologlarn gr birliine vard bir grgl saptamay formle etmektedir: Gei yalnzca devletsiz toplumdan devletli topluma doru olur, bunun tersi hibir zaman gereklememitir.33 ktidar arzusuyla .kulluk isteneinin bir kez ortaya ,ktlar m artk yok olamayacaklar grnden hareket eden La
32

ABENSOUR M. ve GAUCHET M.,op. cit., s. XXI.

LA BOEl1E VE SYASAL KULLUK

191

Bootie, kitlesel bir eylem arsnda bulunmann ceini kavrayp byle bir ie kalkmamtr.34 ,

hi,bir sonu vermeye'

Sylev, siyasal iktidarq kkeni sorununu yantsz brakp bunun zn belirledikten sonra ierdii baat konuya ynelir. Grld gibi kulluk istenei, boyun eme arzusu, doutan deil, fakat sonradan olmadr. Bu arzu, ok byk bir etkinlie sahip bulunmakta ve insanlarn kendilerini ondan kurtarp yeniden zgrle, yani kurumsallam siyasal iktidar dlayan topluma dnmeleri ,hemen hemen olanaksz grnmektedir. Bu bakmdan siyaseti anlamak, siyaset zerinde dnmek, gnll kulluun nasloluup nasl srdnn aklanmas olmaktadr. te La Boetie, Sylev'de bu sorunlarn yantlanmasna arlk verir. III. HEGEMONYA

Sylev'de, tek bir kiinin, "bir"in milyonlarca insana hkmetmesi, adlandrlamayacak kadar doaya aykr bir olgu ve boyun eenler asndan byk bir erdemsizlik olarak gs'teriliyor .La Bootie, ilk nce, bu durumun in~anln korkaklndan, alaklndan kaynaklanp kaynaklanmadn belirlemeye alr. Yant olumsuzdur; ki hatta on kii tek bir insandan korkabilir, fakat milyonlarn srf korktuklarndan dolay kulluu-klelii benimsemeleri dnle~ez. Korkakln da belli bir snr vardr ve bylesine, byk boyutlara ulamas olanakszdr. stelik, tirann her trl kararna ve uygulamasna ses karmadan katlanan insan, savamak sz konusu olduunda cann vermeye varacak kadar byk bir yreklilik gsteren insann ta kendisidir.35 Neden, korkaklk olmadna gre acaba insanlarn zenginlik elde etme arzusunda bulunabilir mi? En ak ifadesini Locke"te bulmu olan tam bir gvence ve rahatlk iinde mal-mlk edinme .uruna doal zgrlkten vazgeip bir siyasal iktidara balanma gr, pek de yabana atlacak gibi deiL. Fakat
33

34

\
35

CLASTRES, LAPERRE gibi dnrlerin savunduklar bu gr, marksizmdeki devletsiz toplum aamasnn bir d. olarak alglanmas gerektiini vurgular, La Boetie'nin devletli toplumdan devletsiz topluma geilemeyeceini benimsemesi, onun baz yorumcular taraindan bir anarist ya da en aznden anarist. akmn bir ncs olarak deerlendirilmesindeki yamlgy ortaya koyar, LANDAUER'in Sylev hakkndaki u szleri bu yorumlarn tipik bir rneidir: "Bu deneme, daha sonralar ve baka dillerde Godwin ve Stirner'n, Proudhon, Bakunin ve Tolstoy'un syleyeceklerini dile getirmektedir: nsanlar iktidara baml deil, fakat birbirlerine karde olarak bal olmaldrlar, ktidar olmadan: An-arke", Gustav LANDAVER, "Extrait de Die Revolutian", in LA BOETE, Discours ... , op. cit., s, 85. La Bootie, tiranlar iin (dolaysyla kul-kle durumlarn srdrmek iin), seve seve canlarn veren insanlara rnek olarak Osmanl Padiah'nn "kullarn" gsterir.'

192

M. AL AGAOGULLARI

La Boetie, bu ekonomikaklamay da reddeder: "Sizler gznzn nnde, en gzel ve en parlak kazanlannzn gtrlne, tarlalannzn yamalanmasna, evlerinizin ve eyalarnzn alnmasna seyirci kalyorsunuz. yle bir yaam s'ryorsunuz ki, hibir eyin size ait olduunu syleyebilecek durumda deilsiniz" (s. 252-253). Yalnz halk deil, fakat devlet mekanizmasnn eitli basamaklarnda bulunup siyasal iktidar sahibine hizmet edenkiiler de can ve mal gvenliinden yoksundurlar. Dnlemeyecek kadar mantk d grnen gnll kulluk olgusunu var klan, insan doasnn yozlamasdr ya da daha dorusu insann yozlaarak bir ikinci doaya sahip olmasdr. Clastres'a gre La Boetie, modern insann, blnm toplum insannn antropolojisinikuran ilk kiidir ve yzyl ncesinden Marx'nkinden ok Nietzsche'nin yozlamayla yabanclamaya ilikin almalarna k tutmu olan dnrdr.36 Evet, zgr olma, zgrl sevip kollama doaldr, ancak zgrln bu nitelii onun srgit olaca anlamna gelmez; nk "doalolan ne kai dar iyi olursa olsun, E:eronun bakm yaplmazsa yok olup gider." (s. 258) La Boetie'nin grenekler, alkanlklar ya da eitim diye adlandrd kl- . trel ve ideolojik yap, insanlar zerinde byk bir etkiye sahiptir ve zgrl yadsyan bir biim aldnda insanlarn birinci doalann yitirmelerine neden olur. Bu durumda ortaya kan sorun, doasn yitiren insann hala insan olma niteliini koruyup koruyamaddr. lk bakta, insann zgr bir varlk olmamay yeleyerek insan olmamay setii sanlabilir. Oysa, burada insann yeni bir tanmlanmasyla karlalyor. Doasn yitinni olmakla birlikte insan, bir bakma hala zgrdr; nk bu kez yozlamay, yabanclamay semitir, seimi yapan yine kendisidir. yle grlyor ki, "zgrlk ylesine. byk ve ylesine ho bir iyiliktir ki, bir kez kayboldu mu tm ktlkler arka arkaya sralanrlar" (s. 252) diyen La Boetie iin yabanclama, ilk nce siyasaldr, ekonomik yahanclamabunun ardndan gelir. Doasnn bozulmas sonucunda insann istenci de anlam deitirir, zgrlk yerine kulluu amalar. Bunun yannda, kulluk etme alkanl insanda bir eit zgrlk biimi alr. Bylece insan, iki ayn (ve kart) doaya sahip olabilen tek yaratk olarak belirir. "Eitim ve alkanlkla kazanlm her ey doalolduuna" (s. 260) gre, siyasal iktidar ortaya kar kmaz birinci insan doas yerini ikinci insan doasna brakr ve yeni insan, yani yozlap yahanclam insan gereklemi olur. nsan doasndan yola km olan Robbes, yz yl sonra buna benzer bir gr siyasal kuramn temellendinnede kullanmtr.37
s6 37

Pierre CLASTRES, "Liberte, Maleneontre, lnnommable", op. clt., s. 236. Thomas HOBBES'a gre doa durumundan' toplum durumuna geilirken insan da .deiir, daha dorusu bu geiin olabilmesi iin ilk nee insan kendi doasn

LA BOEl1E VE SITASAL KULLUK

193

Fakat Habbes, La Boetie'den farkl olarak, ikinci 'doann insana zg gerek doa olduunu, siyasal blnmenin rasyonel bir varlk olan insann zgr iradesinden kaynaklandn ve Hegel'den nce "gerek zgrln" ancak siyasal iktidar kurumuna (Leviathan'a) baml olmakla gerekleebileceini ileri srmtr, Oysa, Sylev'de kulluk doas, her ne kadar insan tarafndan bir eit zgrlk biiminde alglanm olsa da, gerek bir zgr seimin sonucu deildir; daha nceden belirmi olan siyasal iktidar, kiileri eitli- yntemlerle yozlamaya, bir baka deyile kulluu arzulayp semeye koullandrmtr. ktidarn en plak grnm baskdr, iddettir. La Boetie'ye gre insanlar arasnda dostluk, kardelik balarn kuran dil, iktidar karsnda bu olguyu adlandramayacak kadar aciz kalmaktadr. Hkmetme ile iktidara rza gstererek boyun eme ilikilerinin bir adla tanmlanamamalarnn nedeni, siyasetin dil (konuma) olmadan iletiimi salam olmasdr; bir baka deyile dil dostluksa, siyaset iddettir. Fakat siyasal iktidarn tam anlamyla gereklemesi, hele gnll kulluun olumas iin yalnzca iddet yeterli olmaz; kuvvet zoruyla, kl zoruyla insanlarn kle yaplmalarna karn onlarn bu klelik durumlarn benimseyip sevrnelerini salamak olanakszdr. Rousseau'nun "en gl gcn hak, boyun emeyi de dev biimine. sokmadka hep egemen kalacak kadar gl deildir"38 deyiiyle aka belirttii zere ynetilenlerin gznde belli bir meruluk kazanamayan hibir siyasal iktidar, varln uzun bir sre srdrmek baarsn gsteremez. Meruluk, iktidar elinde bulunduran kiinin (ya da kiilerin) ne istencine ne de gcne baml olmadndan dolay yeri doldurulamaz bir neme sahiptir. ktidara dardan gelir ve iktidarn daha salam temeller zerine oturmasn salar. Onamay (rza gstermeyi) ycelten meruluk, korkudan kaynaklanan davranlar eitli. devlerden doan ykmllkler biimine dntrr.39 Meruluu elde eden iktidar ise, kendini epeevre saran bir imgeler, inanlar sistemi yaratarak kiilerin iktidar ilikilerini kendisinin saptad ynde alglanmalarna yol aar.
deitirir; fakat bu bir yozlama deil, tam tersine gerek insann ortaya kdr. Bununla ilgili olarak sz bir HOBBES' uzmanna brakalm: "Doru nernelerle desteklenmi ve szcklerin sylem eklinde birlemelerinden olumu rasyonel teleolojik hesap, insann kendi kendisini yaratmasna yarayan arac oluturur. Bylece insan, bu teleolojik hesap, konuma ve gelecei alglamayla hareket ederek toplumsal insann '-yani gerek insannyapcs, artisti ilevini yerine getirir." Raymond POLlN, Politique et Philosophie chez Thomas Hobbes. Paris, Vrin, 1977, s. 13. Jean-Jacques ROUSSEAU, Toplum Szlemesi. stanbul, Adam Y., 1982, s. 17. Georges BURDEAU, l'Etat, Paris, Seuil, 1970, .s. 45.

38 29

194

M. ALt AGAOGULLARI

Gnll kulluun gizinin burada yattn belirten La Boetie; Rousseau'dan daha. ileri gider: nsanlarn kle kalnalarnn nedeni korkaklklar olmadndan baka,40 onlarn boyun emeyi bir dev gibi grmeleri de yeterli deildir. ktidarn kendini tam bir gvence altna sokabilmesi iin ynetilenlerin boyun emeyi bir dev gibi alglamalar dnda, verilen kararlarla bu kararlarn uygulanmasn onaylamalar ve iktidardan kaynaklanan her eyi (dolaysyla kul-kle olmalarn) sevip srdrmek istemeleri gerekir. Sylev'de ele alnan siyasal iktidar, yetke (otorite) niteliine brnm olan iktidardr. Bourricaud'nun tanmyla "yetke, meru iktidardr ya da daha ak bir biimde kaba plak bir g gibi deil, fakat hakl olduundan ya da hi olmazsa hakl olabileceinden dolay insanlarn gven duyabildii bir g eklinde alglanan buyurmadr."41 La Boetie'nin bir aydn olarak her tr siyasal rejime kar kmas, var olan gerei, iktidar gereini deitirmez. Bu bakmdan La Boetie, neyin olup neyin olmamas biiminde ideal toplum anlayyla ilgili speklasyonlara girmeyip karsndaki gerei anlamaya alr ve (aka bu kavramlar kullanmam olmakla birlikte) siyasal iktidarn yetkeye dnerek kendini, bir baka deyile zn, hakl ve meru gstermeyi baar~ m olduunu vurgular. Zaten byle olmasayd, siyasal iktidar yerleemezdi; gcn buyurma-onama ilikileriyle pekitirmeden yalnzca hkmetme-boyun eme ilikilerine dayanarak varln srdrmesi olanaksz olurdu. Siyasal iktidar varsa, insanlarn onu isteyip dnad iin vardr. Bundan dolay siyasal iktidarn varl, prensin, ynetenin deil, halkn isteneine (volontarizm'ine) baldr. Mesnard, La Boetie ile Machiavelli'nin grlerinin kart ynlere doru gelimekle birlikte ayn ilkeden kaynaklandklarn belirtir: "Gerek Machiavelli,. gerek La Boetie iin yetke ancak uyruklarn kabul etmesiyle kurulur. Fakat ilki prense uyruklarnn rzasn zorla elde edebileceini retirken, dieri halka reddetmesinin ne denli gl bir eyolduunu gsterir."42 Gerekten La Boetie'ye gre, siyasal iktidarn yklmas iin halkn ayaklanp mcadeleye girmesi gerekmez bile, onu desteklememesi, bir baka deyile pasif direnie gemesi yeterli olur. Bu balamda, La Boetie'yi Fransz Devrimi'ne kadJlr halkn bylesine kar konmaz bir gce sahip olduunu aklayan tek dnr
40

41

42

"lk kleleri kle yapan kaba gse, onlar klelikte tutan korkaklklar olmutur". J.J. ROUSSEAU, Toplum Szlemesi, op. cit., s. 16. FranoisBOURRCAUD, Esquisse d'une theorie de rautorite, Paris, Plan, 1969, s. 10. perre MESNARD, L'Essor de la philosophie politique au XVIe SiecIe, Paris, Vrin,
1977. 2. Basm, S. 400.

LA BOErtE VE SYASAL KULLUK

195

olarak yorumlamak mmkn.43 Ancak Sylev'in btn gz onune alndnda, bu aklamann halkn gcn deil, fakat gszln vurgulad grlr. nk siyasal iktidar bir kere kurulup yerleti mi, halk bu byk gcn psikolojik olarak tmyle yitirir. Bu durumda bulunan halk, artk doas yozlam, klelii benimsemi olan halktr. Derinliklerinde yatan bu gcn bilincine varamayacak kadar yozlamann iine den halktan La Boetie'nin bir beklentisi yoktur ve ondan tiksinircesine "aa halk tabakas" diye sz etmekten de ekinmez. Bununla birlikte La Boetie, bu insanlara btnyle olumsuz bir biimde yaklamaz: "Boyunduruk altnda doup da zgrln glgesini bile gremeyip kle olmann ne kadar kt bir eyolduunu anlayamayan insanlarn ho grlmelerinin ya da balanmalarnn" (s. 260) gerektiini belirtirken, gnll kulluun yerlemesinde iktidarn oynad role dikkati eker. nk insanlarn, iinde bulunduklar durumu doal karlayp benimsemeleri iin onlara belli deer ve davran kalplar, belli bir dnya gr alamak gerekir. Bu ideolojik ilevi yerine getiren de siyasal iktidardr. La Boetie, tpk Platon gibi,44ideolojik koullandrmann ancak istenilen kalba sokulabilecek ikinci kuak zerinde etkili olabileceini de ekler: "... Bundan sonra gelen kuak, zgrl hi grmeyip tanmadndan dolay, pimanlk duymadan hizmet eder ve ondan ncekilerin zorla yaptklarn seve seve yerine getirir. BOYlInduruk altnda doan insanlar, kulluk, klelik iinde bytlp eitilirler." (s. 257). Dolaysyla bu insanlar, siyasal iktidar ykmaya ynelik herhangi bir eyleme kalki.amazlar. 'Byle bir eylemin gerektirdii zgr dnceden, zgr iradeden yoksundurlar; kurulu dzeni sevip benimsernekte ve srdrdkleri yaamn dnda baka yaam biimleri olduunun ya da' olabileceinin Qile farkna varamamaktadrlar. Bu sonucu yaratan
43

ideolojik sylemdir (dolaysyla ideolojik syle-

14

Franois HNCKER, "Introduction" in (Euvres Politiques de la Boetie, op. dt., s. 29. Platon ideal devletlerinin modelini oluturduu iki yaptnda kurulacak yeni dzenin, kendi deyiiyle "balmumu gibi biimlendirikbilecek" (Yasalar, VII, 789 c) ocuklarn ya da. ikinci kuan benjmsemesiyle gerekleebileceini aklar: "(Filozoflar) devletimi:de on yl dolduranlarn hepsini krda yaamaya gnderecekler, ocuklar alp zamann ve ana babann greneklerinden koruyacakla!'. Onlar kendi grglerine, yukarda. anlattmz kendi ilkelerine gre yetitirecekler." (Devlet, VII, S4aJ. "Bu insanlar hi bir yasamz kendi istekleriyle ,kabul etmezler. Fakat, eer onlarn ocuklarnn sindire sindire yaplm ortak bir eitim sonunda yasalarmz anlayp benimseyecekleri kadar beklersek.,. ahsen b::m, bu dnem atlatldktan sonra, bu biimde ynetilen devletin uzun yllar sreceinden en ufak bir kuku duymuyorum." (Yasalar, VI, 752 cl. Platon'un blmler aktardmz ild yapt unlardr: Devlet, stanbul, Remzi K., 1980 ve Les Lois, Paris, Librairie Garnier Freres, 1946.

196

M. AL AGAoGULLARI

min ald somut biimlerdir, bunun pratikler btndr). Bu bakmdan, dili yalnzca insanlar arasnda dostluk ilikileri. kuran bir ba olarak ele alan La Boetie'nin madalyonun dier yzn farketmekle birlikte pek iyi kavrayamad anlalyor. La Boetie, gnll kulluun hakim ideolojinin besledii greneklerden, geleneklerden, eitimden kaynaklandn aklamasna karn, ideolojinin dil (konuma) ile olan balantsn kuramaz. Konuma, hem yaknlatrc, hem paralayp blc iki kart ilevi birden yerine getirir; yalnz dostlua deil, iddete, tiranla da yol aabilir. S~lev' e bakldnda konumann, insanlarn birbirlerini tanmasn salayp aralarnda dostluk ilikileri oluturan bir ara biiminde algland grlyor: "(Doa) birbirimizle daha fazla yaknlap kardee geinmek, dncelerimizin ortak ve karlkl bildirisiyle istenlerimizin ortakln oluturmak iin hepimize birden bu byk armaan, ses ve kenuma armaann vermitir." (s. 254). Ancak bu ortaklk, bireylerin bir btn iinde eriyip tek. "Bir"in ortaya kmas anlamna gelmez.45La Boetie'ye gre insanlar "bir"lerdir, yani Kiilik olarak birbirlerinden f-arkhdrlar ve zgrlk, bu farklln karlkl konuma, karlkl sylem dzeyinde srmesidir. Bir baka deyile, "zgrlk, konumann karlkl oluunda bulunur; bu durum ise konumaclarn farklln ierir."46 Demek ki Sylev'in mant iinde "zgr toplum", ok sesli olan toplumdur, ok sesliliin iinde birbirleriyle dosta balam ve "istenlerinin ortakln" salam olan insanlarn toplumudur. Madalyonun dier yz ele alndnda, konumann apayr bir boyutuyla karlalr. Buradaki konuma, ok sesliliini yitirip diyalogdan monologa dnm olmasndan dolay, kardeliin-dostluun, dolaysyla zgrln yadsnmasi olarak belirir. Siyasal iktidarla birlikte, doann insanla "bu 'byk armaan" herkesin hakk olmaktan kp bir ayrcala dnr. elastres'n deyiiyle "iktidarn her trl elde edilii, ayn zamanda bir sz (konuma) kazancn da beraberinde getirir." Her iktidar, insanlar arasndaki ilikilerin dzenlenmesine katkda bulunan ve insanlarn kendi durumlarn onun yanstt biimde alglayp yaamalarn
45

46

nk daha nce de belirttiimiz gibi, La Boetie bunu aka dile getirmitir: "Doa'nn tm olanaklarla, balamamz ile toplumumuzun balarn daha sk balamaya uramasndan ve hepimizi birletirmekten ok birler yapmay her durumda gstermesinden dolay, tm insanlarn doalolarak zgr olduu zerine kukuya dmemek gerekir." (s. 254). Bu konuda Mesnard, yle bir yargya varmaktadr: "Doalolarak farkllam bir yetkeye yol aan organizmac sosyolojiye dorudan doruya kar olan La Bootie, yalnzca, zerk (autonome) ve kesinlikle bamsz insanlar arasnda oluan doal bir toplumsallamay tasarlar." (Op. cit., s. 394). Brian SNGER, "The Politics of Obedience:. The Discourse of Voluntary Servitude" in Telos, No. 43, Spring 1980,s. 224.

LA BOETE VE SYASAL KULLUK

197

salayan bu. ara zerinde elinden geldiince bir tekeloluturma amacn . gder. Singer, bu amacn Sylev'de sz edilen tiranlk tarafndan gerekletirildiini belirtir: "Tiranlk, yalnz bir kiinin konuup dierlerinin onu dinledii ... ve kitlelerin tirann sylevini tekrarlarnaktan baka bit. ey yapmad bir durumu temsil eder."47 Clastres, bu kouda siyasal re~ jimler arasnda bir ayrm gzetmek taraftar deildir; ona gre, ister prens, ister despot, ister devlet ~akan olsun her iktidar adam, konumaya hkmetmekle kalmayp meru konumann tek kaynan da oluturur.48 Bylece tek merkezden yaylan szler, (artk yitik) dostluk balarn deil, fakat toplumun (en azndan ynetenler-ynetilenler biimindeki) blnmln yanstmaya balar. iktidarn kulland tek ynl konuma, birbirinden farkl eitli biimler alabilir. ilk biimiyle, tehditler ve korkutmalarladesteklenmi bir buyurma olup dinleyenlerin itaatn salamaya yneliktir; bu anlamda konuma, iktidar olgusuna ikin olan iddetin szl olarak darya vurulmasndan baka bir ey ifade etmez. Oysa daha nce de belirttiimiz gibi, siyasal iktidarn kendini gvence altnda srdrebilmesi, uyruklarmn ya da kullarnn itaatn zor kullanarak salamasna bal deildir; bunun iin halkn rzasnn, onaynn kazanlmas gerekir. Ynetilenlerin ikna edilmesinde kullanlan ara yine konumadr; ancak bu kez buyurmaya kyasla byk bir ierik ve biim deiimi geiren konuma, ideolojik sylem olarak karmza kar.49 Yeni oluan siyasal iktidarn yapt ilk ilerden biri, ideolojisini ortaya koyarak iktidarn doallg, meruluu ya da gereklilii zerinde genel bir kan yaratmak olur. Daha sonraki ideolojik evre, kurulu dzenin bireylerce benimsenip onaylanmasdr. La Boetie bu durumu "greneklerin ... bize hizmet etmeyi ve kulluk zehirini yutup ac bulmamay retmeleri" (s. 258) eklinde dile getirir.
47

(8 c9

bid. La Bootie'nin tiranlk kavramn genellikle kurumsallam, farkllam siyasal iktidar kavram yerine kulland gz nne alndnda, Singer'in bu tmceyle klasik anlamdaki tiranl m yoksa tm siyasal rejimieri mi tanmlamakta olduu pek iyi anlalamamaktadr. Clastres'n bu konudaki grleri iin bkz.: La sociere contre ... op. dt . s. 133-134. Siyasal iktidarn elinde tuttuu konuma iin "buyurma ve ideolojik sylem" eklinde yaptmz metodolojik aynm, buyurmamn tmyle ideolojinin dnda bulunduu anlamna gelmez. ktidann buyurma biiminde beliren konumas genellikle ideolojik bir yklem tamaktadr. Buna karlk ideolojik sylem de iddetle ykl olabilir. Bu konudaki almalaryla tannan Fransz sosyologlar Bourdieu ile Passeron. ynetilen snflara belli dnce ve davran kalplarnn alanmasnn temelinde snflar arasndaki g ilikilerinin yattn belirtirler. Buradan hareketle, g ilikilerinin gz ard edilerekkurulu dzenin meru olarak benimsetilmesini, ya da bir baka deyile ynetilenlerin zerinde ideolojik egemenliin kurulmasn "simgesel iddet" Iviolence symboliquel kavramyla adlandrrlar. Daha geni bilgi i~in bkz. Pierre BOURDEU ve Jean-Clade PASSERON. La Reproduction. Paris. Minuit. 1970.

198

M. ALt ACAOCULLARI

Kii, ideolojik sylemin ierdii imgeler, dnceler, anlamlar btnn ",msemekle kalmayp bunu kendi dzeyinde yeniden retmeye de koyulur. Bunun sonucu olarak tek tek bir~ysel sylemler, iktidarn yayd sylemin bir tekrarna dnrler ve kii bir ksr dng biimindeki alkarilklar emberi iine oturtulur. Artk byle bir insandan iktidarn saptad davran ve dnce kalplarnn dna kmasn beklemek bounadr; ite La Boetie-, kulluklaan halkn "uyanp yeniden zgrln ele geirmesi olanakszdr" (s. 257) derken byle bir beklentinin ne kadar yersiz olduuna dikkati ekmektedir. Uyruklarn suskunluundan kaynaklanan bir kabul grme, kurulu dzenin uzun 'bir yaama sahip olabilmesi iin yeterli deildir.so La Boetie, "tiranlarn ... halk yalnzca boyun eme ve kullua deil, fakat kr krne bamlla da altrmaya uratklarn" (s. 268) yazar. nemli olan ynetilenlerin iinde bulunduklar koullar, yaam konumlarn benimsemeleri deil, dahas bunlar sevip' arzulamalardr. Gerein 'ideolojik anlatmlar szgecinden geirilerek alglanmas, kiinin kulluunu, kleliini bir eit zgrlk olarak yaamasna neden olur. Buna baml olarak siyasal 'iktidara ynelik derin. bir sadakat (ballk) belirir ve siyasal-toplumsal kurallarla kurumlar zerinde aktif bir consensus yaratlm olunur. Bu durum, bir bakma Habbes'un Leviathan' iin ngrd kanlarn denetlenip gdmlenmesi olgusunu andrr. The Elements of Law adl yaptnda "dnyann kanlar tarafndan ynetildiini" ileri sren Hobbes, iktidara kiisel kanlar ortadan kaldrmasn ve kendi dncesini btn yurttalara tek doru, tek meru dnce olarak kabul ettirmesini salk vermektedir.51 Kurulu dzen iin tehlike oluturabilecek kanlarn domasn nlemek, zgr dncenin yok edilmesiyle olasdr.' Bu ilemin etkili olabilmesi ise, ideolojik ve kltrel koullandrmann baarsna baldr: Kiisel dnceler resmi ideolojinin bireysel dzeyde yinelenen eitli biimlerine dnnce ve kiiler bu dnceleri zgr istenlerinin rnleri olarak alglaynca, halk, yalnz bedenselolarak deil, dnselolarak da siyasal. iktidarn hkm altna girmi demektir.52
50 51

52

Pierre ANSART, Ideologies. confllls et pouvoir, Paris, PUF. s. 22. Bu konuda daha geni bilgi iin bkz: Raymond POLIN, op. cit., chapitre 9: ThGorie de l'Opjnion, s. 205-222. Marcuse, iktidarn eitli yollarla ynetilenIere benimsettii elikilerden anndrlm, eletirel ierii bulunmayan, hi bir eyaklamayan, doruyu yanl aratrmayp bunlar saptayan, gsteren, kararlar ileten birletirilmi sylemin, tek boyutlu dncenin yaratlmasndaki nemini vurgular. Bu sylemin benimsetilnesinde gelitirilmi kitle iletiim aralarnn oynad rol 'gz nne alndnda, gnmzdeki siyasal iktidarlarn dnceleri biimlendirip ynlendirmeda La Botie'nin tiranna ya da Hobbes'un Leviathan'na gre ok byk ko-

LA BOET1E VE SlY ASAL KULLUK

199

Bylece sylemle darya vurulan bu gdmlenmi "bireysel dnceler", kurulu siyasal dzenin gereksinim duyduu aktif desteklere dnrler. La Boetie, kitabnn balarnda iktidarn ortadan kaldrlmas amacyla halka "Onu itmenizi ya da dengesini bozmanz istemiyorum. Fakat yalnzca onu desteklemeyin." (s. 253) eklinde t verirken siyasal iktidarn ayakta kalmasnn halktan ald desteklere bal olduunu vurgulamaktadr. Bamllk ilikilerinin hakim ideoloji araclyla gzlerden saklanmas, bu ilikilerin daha kolay ve daha salam bir biimde srdrlmesini salar. nsanlarn bilinsizce yaadklar bu ilikiler amn glenip toplumda eitli alkanlklar yaratm~ ise, siyasal iktidarn kk salmas; bir baka deyile "kaidesinin" salam temeller zerine oturtulmas demektir. Eer bu yaplmazsa, La Boetie'nin byk bir heykele benzettii iktidar "altndin kaidesi ekilmicesine ... tm arlyla dp paralanr." (s. 253). te bundan dolay siyasal iktidar, zgrl ortadan kaldrmakla yetinemez: Gerei arptp bamlln zgrlk biiminde alglanlmasna almak, bunu gerekletirmek zorundadr; bunu gerekletirebildii iin de vardr. Ancak bu noktada bir yanlgya saplanmamak gerekir. Karmzdaki iktidar, La Boetie'nin de belirttii gibi u ya da bu siyasal rejimi karlamaz; o, kuramn en ak bir biimde Hegel'in yapt modern devlettir, uyruklarna kendisine olan bamllklarm zgrlk olarak yaamalarn alayan devlettir.53 Nasl ki klelik kurumunun olmas (ve Spartacus gibi istisnalarn ortaya kmamas) iin klelerin kleliklerini benimseyip srdrmeyi istemeleri gerekiyorsa, siyasal iktidarn kurumsallamas iin de ynetilenlerin bamllklarn sevmeleri ve bu durumu kendi katklaryla yaatmalar gerekmektedir. Her ne kadar La Boetie'nin siyasal iktidar zmlemesi sosyal snf- larn varlm dlamaktaysa da, imdiye dein gnll kulluk olgusunu aklamaya ynelik olarak ortaya koyduumuz saptamalar (iktidarn meruluk kazanmas, yetkeye dnmesi, ideolojik sylemiyle aktif conses. sus' yaratmas vb ... ) tek bir kavram altnda, Gramsci'nin snf iktidarn
laylklara sahip olduklan grlr. Daha geni bilgi iin bkz.: Herbert MARCUSE, l'homme unidimensionnel, Paris, Minuit, 970, s. 119-140. HEGEL, Principes de la. philosophie du droit, Paris, Idees/Gallimard, 1973. George ORWELL'in, 1984 (Paris, Folio/Gallimard, 1977, s. 15) adl yaptndaki "Sava bartr" ya da "zgrlk kleliktir" biiminde sloganlar kullanan ve halknn bunlar zmsemesini salayan devlet, gerein sylemsel dzeyde arptlmasnn en u noktadaki rneini oluturur. Ancak gnmzdeki devletlerin- "bar amacyla savalar" yaptklarna ve "zgrl savunmak iin yeni yeni kstlamalar" getirmelerine bakldnda,' bu anti (ya da kara) topyada izilen modelden pek uzakta olmadmz grlr.

ll'

200

. M. AL AGAOGULLARI

irdelemede kulland "hegemonya" kavram altnda toplamak mmkn.M ktidarn snfsal boyutuyla ilgilenmeyip La BoHie'yle birlikte sorunun zne inildiinde, iktidarn iki ayr dzeyde, yani hem siyasal toplum hem de sivil toplumda gerekletii ya da gereklemek zorunda olduu grlr. Gramsci, kurumsallam siyasal iktidar (devleti) yle tanmlar: "Devlet = siyasal toplum+sivil toplum, yani zorlamayla zrhlanm hegemonya. Tam anlamyla devlet=diktatorya+hegemonya." Bir toplumdaki ynetenler kesiminin (ki bu ist~r bir hanedan, ister bir snf, ister bir parti olarak grlsn) gerek anlamda iktidar olabilmesi, siyasal aygt elde tutmasnn dnda kltrel-ideolojik yapya da hakim olmasna baldr. Bu durum, siyasal toplumdaki zo'r~ama, hkmetme ilevine sivil toplumdaki hegemonya ilevinin eklenmesidir. Yneten snf, genellikle "zel" olarak kabul edilen eitli aygtlar (ki 16. yzylda bunlarn en nemlisi kilisedir) araclyla toplumun kltrel ynetimini elinde tutup hegemonyasn gerekletirir. Halk kitleleri zerinde entellektel bir denetim kurulur: deolojik ynlendirme-gdmleme yoluyla onlara yeni deerler, yeni bir dnya gr" (Weltanschauung) benimsetilir, kltr alamasyla da "popler kltr" ya da halk arasnda yaanan "ikincil ideolojiler" yozlatrlp yeniden biimlendirilir. Bylece kitlelerin, .toplumun (ynetenler-ynetilenler biimindeki) blnmln hakl grmeleri ve kurulu dzeni onaylayp desteklemeleri salanm olur. Grld zere, hegemonyann kurulduu ideolojik dzey, zorlamay, iddeti dlamakta ve onamaya, cosensus'e ynelmektedir. ktidarn baskya, fiziksel iddete bavurmas, genellikle hegemonya ilevinin baarsz olduu anlamna gelir. Ancak byle bir durumda bile hakim ideoloji, halkn bu uygulamay meru olarak grmesini salar. Tpk zorla kabul ettirilen kurallarn daha sonra alkanlklar yaratarak ideolojiye dnmesi gibi, iktidarn olas bir iddet kullanmn ok nceden dorulayp meru klmasyla topluinsal bir kesimin, hatta halkn tmnn zerinde uygulanan bir bask, onaylanp kabul grr. Dahas eitli (maddi ve manevi) biimler altnda beliren bu "meru" iddet, halk tarafndan zmsenerek yaamn ayrlmaz bir parasna dnr. Sylev'deki halk "en gzel ve en parlak kazanlarnn gtrlne, tarlalarnn yamalanmasna, evlerinin ve eyalarnn alnmasna seyirci
54

Antonio GRAMSC'nin hegemonya kavramyla ilgili olarak bavurulan yaptlar unlardr: Norbert~ BOBBIO ve Jacques TEXIER, Gramsci ve Sivil Toplum, Ankara, Sava, 982, s. 75-78 've dier blmler; Hugues PORTELU, Gramsci ve Tarihsrl. Blok, Ankara, Sava, 1982, s. 67-96; Christine BUCI-GLUCKSMANN, Gramsci et l'Etat, Paris, Fayard, 1975,S. 114-138 ve 205-230; Maia-Antoniette MACCIOCCHI, Pour Gramsci, Paris, SeuH, 1974, s. 159.199; Jean-Marc PIOTTE, La pensee politique de Gramsci, Paris, Anthrops, 1970, s. 223 ve sonras.

LA BOEl1E VE SYASAL KULLUK,

201

kalmaktan" da te "tiranlar yamaladka ... yakp yktka onlara' daha ok ey vermekte ve daha ok hizmet etmektedir." (s. 252-253).La Baetie'nin 450 yl nceki bu saptarrlasnn hala geerliliini koruduunu ileri srmek mmkn: Gnmzde de halkn zerinde uygulad maddi ierikli, iddeti zveri olarak adlandrmayan ve ondan daha ok zveride bulunmasn istemeyen bir iktidardan sz edilebilir mi? iddeti artran bir ortamda, bombalarn glgesinde yaamay bir alkanlk haline getirmemi ve benimsedii siyasal rejimin kendisinden istedii zverilere gnlden katlanmayan bir halkn bulunduu sylenebilir mi? Demek ki halkn ideolojiye dnen bu iddete bylesine ko~lanmas, hegemonyann zayfln gstermek yle dursun, tam tersine onun ne denli salam bir biimde yerletiine ilikin kant oluturur. zgrln yok oluu ile siyasal iktidarn belirmesi arasnda bir koutluk vardr. Bu noktada ise hegemonyann kurulmasyla birlikte gnll kulluk olgusunun ortaya kt grlmektedir; daha dorusu iktidarn ideolojik baars sonucu yaratlan bu yeni ortam, iktidar asndan hegemonya adn alrken halk dzeyinde gnll kulluk olarak belirir. Artk, dnya grleri, dnceleri, davranl~r biimlendirilmi ve hatta stlerindeki basky bile onaylatan bir koullandrlmaya uram insanlarn, "zgrl deil de klelii kaybetmicesine ... ok iten ve istekli bir biimde kulluk (hizmet) etmelerini" (s. 257) ya da siyasal iktidar "yerinde tutmak uruna canlarn vermelerini" (s. 258) grmek artc olmasa gerek. Hegemonya, ilk bakta salt bir ideolojik olgu gibi gorunmesine karn, iktidarn politikas, ynetimin kararlar ve uygulamalar tarafndan da belirlenmektedir. Szler consensus' yaratmada ya da srdrmede yeterc;iz kalabilir ve genellikle bu byledir. Bu durumda baz olgularn, belirli toplumsal edimlerin ideolojik ynlendirmeyi desteklemeleri gerekir. Bylece, ideoloji, sylemsel dzeyin snrlarn ap eylemsel dzeye girer. Ancak bu destekleyici edimlerle pratikler, ideolojik sylemin ierdii tasarmlarn, imgelerin, mitoslarn somutlatrlm biimleri olabilecekleri gibi, bu ierikten tmyle bamsz da olabilirler ve bylece hakim ideolojinin glenmesine "dardan" katkda .bulunurlar. ktidarn halk kltrnn maddi koullarn deitirmesi, kltr alama ilemini kolaylatrarak halk kltrnn daha byk bir dnm geirmesine neden olur; buna baml olarak da kitlelerin hakim ideolojiye daha duyarl klnmas ve toplumdaki hegemonik etkinliin arttrlmas salanr.
5:i

Buna en iyi rnek, zgrlk ideolojisinin srmesine karn bunun iktidann kim ideolojisi tarafndan yozlatrldndan dlay, kiilerin bamllklanm gurlk biiminde yaamalardr.

haz-

202

M. ALt AGAOGULLARI

La Boetie, tiranlarn uyruklarn alklatrmak ve gnll kulluu srdrmek iin pratik alanda kullandklar yntemleri, iktidarn kurnazlklar, hileleri olarak adlandrr. Eitim ve alkanlkla (yani ideolojiyle) zgrl unutan ve kul-klelii benimseyen insanlar, "azlarna alnan iki parmak bal ile" iinde bulunduklar duruma gnlden bala~ np onu kendi arzularyla srdrrler.56 ktidarn bavurduu yntemlerden ilki, halkn zevk ve elenceye drlmesi, bo eylerle oyalanmaya ynlendirilmesidir: "Tiyatrolar, oyunlar, elenceler, gsteriler, acaip hayvanlar, madalyonlar, ta'blolar ve dier uyuturucu\ar eski halklar iin kulluklamann yemi, zgrl yitirmenin bedeli, tiranln aralardr." (s. 264) Kendilerini byle bir yaama kaptran .ve bundan haz duyan insanlar, siyasal iktidarn iine gelen bir nitelie brnrler: "Effemine" (kadnms) olurlar, geveyip yumuarlar.57 La Boetie'nin deyiiyle, artk "alak ve yumuak olan yrekleri byk eyleri (yani, zgrle kavumak uruna herhangi bir eylemi) yapabilmekten yoksundur." (s. 263). Sz konusu olan bu durum, insanlarn maddi temelleri yaratlm yeni bir kltrn iine oturtulmasdr, bir bakma hegemonyann gereklemesidir. Kulluu sevdirmeye ynelik bir baka yntem, iktidarn "paternalistpoplist'" bir grnm alarak halka belli maddi karlar salamasdr, Poulantzas'a gre consensus, her zaman iin maddi bir temele sahiptir. Siyasal iktidar (devlet) yalnzca "bask-id~oloji" ikilisine indirgenemez; faizm gibi en kat rejimler bile kitlelerle ilgili olarak bir dizi olumlu nlemler almak zorundadr. Ancak bu durum, kitlelerin smrsn engellemedii gibi bu smrnn (greceli art-deer yoluyla) daha da artmasna neden olur.58 La Boetie de iktidarn "eli ak davranlarnn" ardnda yatan gerein bilincindedir ve bunu aka belirtir: Yiyecek-iecek datlmas, para balanmas ya da lenler dzenlenmesi gibi uygulamalar, tiranlarn, halk smrerek elde ettiklerinin ufak bir blmn halka geri vermelerinden baka bir anlam tamaz. "... zgrlne yeniden kavumak amacyla orba tasn terketmeyi akl edemeyen" (s. 265) halk, yalnzca ksa vadedeki karn gzettiinden dolay, iktidarn kul kle olmakta ve smr mekanizmasnn iine iyice gmlmektedir.
56

51

58

Bu blmde La Boetie'nin halka kar ok acmasz bir tutum iinde olduu grlr: "(Halk) kendini sevene kar kukulu, kendisini aldatana kar ise saftr. Azlarna. alnan iki parmak bal ile cezbedilen halklar kadar, ne avc ddne .kanp tuzaa den saf bir ku, ne de yem iin oltaya taklan alk bir balk olabileceini dnmeyin," (s. 264). Sylev'in eitli blmlerinde yreksiz, zayf, alak olmakla kadnms (ya da kadn) olmann bir tutulmas: La Boetie'nin kadnlar hakknda olumlu grlere sahip olmadn gstermektedir. . Nicos POULANTZAS, op. cit., S. 34-35 ve 179-217.

0.'

LA BOETIE VE SIYASAL KULLUK

203

ktidar, halk iin yeni bir yaam biimi ve buna uygun bir ideolojikkltrel yap olutururken, yeni "halk kltr"nn cehaleti yaygnlatnc bir nitelik tamasna da zen gsterir. Bu amacn gerekletirilmesinde ise kendisine bal aydnlardan yararlanr. "ktidardaki grup, aydnlar yalnzca kitlelerin desteini kazanmak iin deil, dahas kitleleri ideolojik ve moral dzeyde kendi dnya grne uygun ekilde biimlendirmek iin kullanr."59 Hegemonyann kazanlmasndan ve srdiil. mesinde aydnlarn oynad role dikkati eken Gramsci, iktidar mcadelesinin ilk nce i~eolojik olmasndan dolay, hakim snfn ynetilenleri bilinlendirebilecek bamsz aydnlarn ortaya kp sivil toplumda etkili olmalarn nlemeye cJtn belirtir.60 Bu konuda daha ok Sokratesi - Platoncu yaklam izledii grlen La Boetie'ye gre, "nsanlarn kendilerini. tanmalarna ve. tiranlktan nefret etmelerine yardmc olacak" (s. 261) bilge kiilerin, aydnlarn, iktidar tarafndan snrlandrlp denetlenmeleri olgusu, gnll kulluun srdrlmesine katkda bulunan nemli etmenlerden birini oluturmaktadr. Fakat La Boetie, bu saptamasyla yetinerek konuyu derinletirmeye kalkmaz ve iktidarn ideolojik-kltrel alan ynetip ynlendirme ileminde somut olarak kimlerden yararland na ilikin soruna deinmez. Ancak, her ne kadar Sylev'de aka grlmyorsa da, hakim dinsel-ideolojik s().ylemlehurafeler yayp halk sama sapan inanlara iten din adamlarnn, (Gramsci'nin deyiiyle) "iktidarn organik aydnlar" biiminde alglanldn ileri srebiliriz. nk La Boetie, ("kilise" szcn hibir zaman kullanmamasna karn) Machiavelli ya da Hobbes'u andrrcasna siyasal iktidar ile din arasndaki yakn ilikiyi gzler nne sermekle kalmaz, dinin bir eit toplumsal uyuturucu ilev grdn de vurgular: "Tiranlar, dini koruyucu olarak n plana koymay arzular ve hatta, mmknse, kt yaamlarna destek olmas iin birka tanrsallk rneinden yararlanrlar" (s. 267). La Boetie, bu noktada eletirilerini zel bir alana ynlendirip Fransz Monarisi'ni hedef alr. Dolayl ve ironik (alayc) bir dil kullanarak Fransz krallarnn tiranlardan aa kalr bir yanlar olmadklarn vurgular: Buradaki siyasal iktidar da dinin yardmna bavurmu ve kendisini' dinsel ve kutsal ierikli imgelerin, simgelerin, tasarmlarn oluturduu bir
59 80

M.A. MACCIOCCHI, op. cit., s. 213. Gramsci'nin aydnlar sorununa ve kilise adamlarnn entellektel ilevine ilikin grleri iin, 54 ,no.lu dipnotta verdiimiz kaynakann dnda, zellikle u kitaplam bavurulabilir: Antonio GRAMSC!, Aydnlar ve Toplum. stanbul, Ornek Y., 1983; Antonio GRAMSC!, Modern Prens, Ankara, Birey ve Toplum Y., 1984; Hugues PORTELLI, Gramsci et la question religieusc, Paris, Antropas, 1974.

"

204

M. ALt AGAOGULLARI

giz perdesiyle rtmtr.e1 Ronsard, Du Bellay gibi ozanlar yarattklar .mitoslarla iktidarn evresine rlm olan bu perdeyi daha da kalnlatrmlar ve iktidarn laik organik aydnlar olarak halkn bu "gizin etkisiyle hizmet etmeye almasna" (s. 266) katkda bulunmulardr. Kraliyet buyruk ve fermanlarnda aka grlen bir eit "ift dil" kullanm ise, yaplan her trl baskn m halkn iyiliini gzeten bir uygulama biiminde anlalp alglanlmasn salamtr. La Boetie iin her siyasal iktidar, bir "iktidar imgesi" yaratmaktadr. Bu ynde kullanlan yntemler, teknikler, deiiklik gsterebilir; ancak iktidarn z hi deimediinden dolay hep ayn sonul ama gdlmektedir: Uyruklarda sayg ve hayranlk dourarak kurulu dzenin, ynetenler-ynetilenler ilikilerinin gvence altnda srdrlmesi. Sylev'in bu blmnde gnll kulluk olgusu, bir inan sorunu olarak belirmektedir. deolojik sylemler, pratikler ve eitli yntemler (rnein, iktidar sahiplerinin Asur krallar ya da Orwell'in big brother' gibi kendilerini halka hi gstermemeleri, ya da gnmz devlet adamlarnn gelimi kitle iletiim aralar youyla srekli kendilerini gsterip kiilere dorudan doruya hitap etmeleri gibi farkl, hatta kart yntemler) iktidar zerinde olumlu bir inanc ya da daha dorusu salt bir biimde iktfdar inancn yaratr, besler ve yeniden retirler. Demek ki iktidarn hegemonik olmasyla birlikte insanlar, iktidara yalnzca fizikselolarak deil, duygusalolarak da balanrlar ve bunun sonucunda iktidar olgusunun ierdii kulluk-klelik' ann iine kendi istekleriyle saplanp kalrlar. Ancak, buraya kadar sylediklerimiz gnll kulluu aklamada yeterli deildir. Bunun gereklemesi iin gereken zorunlu bir koul daha vardr: Bu, La Boetie'nin tanmyla "hkmetmenin desteinin ve temelinin" ku~ rulmas ya da bir baka deyile siyasal iktidarn kurumsallap, merkezileip egemen devlet olarak belirmesidir.
LV.

DEVLET

La Boetie'ye gre gnll kulluk olgusu, halktan deil de ynetimden ya da Sylev'deki adlandrmayla "tiran"dan kaynaklanmaktadr. Ancak Sylev, ikinci blmde belirttiimiz zere, tirann ardnda devletin, "bir"in iktidar ardndada devlet gcnn (kudretinin) bulunduunu ortaya koymaktadr. Bir baka deyile, La Boetie'nin tiranla, zorbalk ik, tidarna kar ynelttii eletiri, ok daha derin ve.kapsaml bir eletiriyi,
81Dou ERGL'in belirttii
gibi "ister dinselolsun. ister laik olsun, ideoloji, kutsal olan? ilgilidir." Bkz.: "deoloji zerine Dnceler" in Slyas;1 Bgler Fakltesi Dorgisi, Ocak-Aralk 1983, N. 1-4: s. 73. FernMd DUMONT "deolojik pratiklerin her zaman herhangi bir aknla ltranscend.ance) bavurduklanm" yazar. Bkz.: Les ideologles. Paris, PUF, 1974, s. U 1.

LA BOETE VE SYASAL KULLUK

205

ksa bir sre sonra siyasal kurarnclarn ve devlet ad.amlarnn "egemenlik" diye adlandracaklar modern devlete zg gcn eletirisini iermektedir.' Sylev'de egemenlik kavram kullanlmaz; nk bu kavramn be.'!irmesi iin 1576 yln beklemek gerekir.62 Fakat La Boetie, bu kaVram bi1'Ilemesine karn, siyasetin doasn zmlerneye urarken, buna bal olarak egemenliin de doasn kavrayp akla kavuturur. Bodin, Hobbes gibi eitli modern siyasal dn adarnlar, devlet gc (egemenlii) kurarnn tiranla kar kurarlarken, La Boetie bunlardan farkl olarak bu gcndoas gerei ister istemez tiranl ierdiini ileri s-

~er.
Sylev'de grlen tiranl, 16. yzyln -yaygn rejimi olan monariden ve hatta bir bakma demokrasiden bile ayrmak olas deildir. La Boetie'nin tiranlk eitlernesi bunun ak bir kantn oluturur: iktidarn babadan oulageii ya da halkn seimiyle belirlenmesi hibir ey deitirmez; ynetim biimi ne olursa olsun iktidarn z tiranlktr ve tiranlk kalr. iktidarn gerek anlamda iktidar olabilnesi, yani kurumsallap yerleebilmesi iin halk bamlla ynlendirmesi ve kulluu sevdirmesi gerekir. ite La Boetie'ye gre bu durum tiranln ta kendisidir. Bir baka kant, Sylev'deki tiran imgesinin klasik tiran anlayya badamarnasdr. Her ne kadar La Boetie, yaptnn baz b?lmlerinde tiran geleneksel anlam iinde ele alyorsa da, genellikle tiran ile egemeni zdeletirme yoluna gider. Buradaki tiran, tek bana olup ya 1nzln onda yaratt korkudan dolay yalnzca kaba gce, iddete dayanarak hkm sren ve deliliin eiinde bulunup keyfince kan dken birisi deildir.63 La Boetie, Platon'dan, zellikle de Aristoteles'ten bu yana tir:ml ."doru" ynetimleri belirlemede bir lt olarak kullanan anlaya kesinlikle kar kar. Bu nedenle, tirann iktidarnn meru olmadn ya da bu iktidarn yasalar inediini sylemek gereini duymaz bile. Nasl olsa tiran egemeden, tiranlk da kurumsallam merkezi siyasal iktidardan baka bir ey deildir. La BCtie'nin tiran betimlemede ba vurduu bir imge, Hobbes'un "Leviathan"yla byk bir benzerlik gsterir. La Boetie, tiran "iki gz, iki eli ve bir bedeni" (s. 253) olan sradan bir insan olarak gsterir. Ancak bir tmce sonra, bu insann kendisine halk tarafndan verilmi bir sr gze, ele ve ayaa sahip olduunu aklar. Bylece tirann grnen bedeni d!1da bir baka bedeni daha belirir. Bir benzeri bulunmayan bu
62

63

1576, "egemenlik" kavramn siyasal kuram alanna kazandran Jean BODIN'in Les Si.x Livres de la Republique [Devletin Alt Kitab) adl yaptnn yaymlanma tarihidir. Grard MA IRET, "La Genese de rEtat lalque in Histoire des Ideologies. sous la jirection de Franois CHATELET, Paris, Hachette, 1978, tome: II, s. 303-304.

206

M. AL AGAOGULLARI

beden, hem dier insanlardan ayrdr, hem de her eyi gorup her eyi yapabildiinden dolay, herkesi kendi iinde toplamaktadr. Tpk Leviathan'n ilk basmnn kapanda bulunan birok insan bedeninden olumu "lml Tanr" resmi gibi,64La Boetie'nin bu tiran betimlemesi de, bir yanda herkesin yazgsn elinde tutan ve ynetilenler kitlesini dlayan iktidar, te yandan tek bir organik kimlie sahip btnlemi bir siyasal toplumu simgelemektedir. Bir baka deyile, ayni imge hem blnmeyi hem de birlii iermekte, iki kart ilevi ayn anda yerine getirmektedir. Salt hkmetme-boyun eme ilikisi zerine kurulan bir iktidar, yalnzca paralayp blmekle yetinir. Oysa her siyasal iktidar, kendini tam bir gvence altna alabilmek iin ynetilenlerin onamasn elde etmek, consensus' salamak zorundadr. Bunun yolu meruluun kabul ettirilmesinden geer ve bylece iktidar, ilk aamada yoksun olduu bir boyut kazanr. Ancak gerek anlamda bir meruluk, kii (ler) zerine deil, yaplar ve bu yaplardan l\aynaklanan ilkeler zerine kurulabilir. Bu bakmdan, iktidar, kii (ler) den bamsz klnd an soyut bir temele gereksinim duyan soyut bir birim durumuna dnr. Bu temel, devlettir. La Boetie'nin kulland bir benzetmeden hareket ederek Colosse'un (byk ApolIon heykelinin) tiran (yani, iktidar kullanan kiiyi), onun altndaki kaidenin ise devleti simgelediini syleyebiliriz. Bu kii ile kurum arasndaki ilikide arlk devlete verilmitir. nk Colosse'u ayakta tutan bu kaidedir ve ancak bu kaidenin "destei" ekildii zaman Colosse dp paralanr (s. 253). Bu gerein bilincinde olan Machiavelli, egemenin egemen olabilmesi iin bir devlete dayanmas gerektiini aka vurgulamt.G5 Fransa kral 14. Louis ise, "devlet benim" deyiiyle, devletin bir insanda beden bulmasn deil, fakat bir insann devletle zdelemesini, onunla bir olmasn dile getirmiti.66 Demek ki, iktidarn yasal-meru bir ereve iinde kurumsallatrlmas ve yneten (ler) in kendini bu kurumla zdeletirmesi, egemenliin kurulmasnda ve srdrlmesindeki en nemli koulolarak belirmektedir. Egemenin ve ardndaki kurumun "bir" ola.rak belirmesi, insanlarn doann istei dorultusunda birler olmasn engeleyip ortadan kaldrr. Artk birler deil, fakat hereyi iine ekip emen dnyasal yce tek "bir" vardr. Bir baka deyile, insanlar ynetenler-ynetilenler biiminde blen devlet, ayn zamanda onlar, meruluunu salama ynnde kulland ideolojik sylem ve eylemler araclyla bir btn iinde eritir.
G'

GS

66

Bu. resim iin bkz. Mete TUNA Y (derleyen). Bat'da Siyas.al Dnceler TRrihi-2 Yeni a, Ankara, SBFY, No. 228, 969, s. 119. hkmdarm taht, yasalar, dostlar ve onu koruyan devleti vardr." MACHIA VELLI, Hkmdar, op. cit., s. 89. Georges BURDEAU, op. cit., s. 47.

LA BOEl1E VE SYASAL KULLUK

207

nsanlarn kiiliklerini yitirip bireyler olmaktan kmalan sonucunda insanln yozlamasnn son evresi de tamamlanr. Bylece La Boetie'nin "zavall, sefil" olarak nitelendirdii, kendini bu soyut btnn ayrlmaz bir paras biiminde alglayan ve devlet iktidarnn etki alan iine gmlp kalan insan yaratlm olur. Ancak modern devlet, insan bu duruma indirgemekle yetinemez. ktidarn tek elden kaynaklanmasna kout olarak, iktidarn her dzeye ayn etkinlikle girmesine olanak salayan bir toplumsal-siyasal yapya gerek.iinim vardr: Egemenlii tehdit eden (hatta snrlayan) kurumlarn, yaplarn, yerel gruplarn zerklii, tpk insanlarda olduu gibi, yok edilmelidir. Bunun dnda devlet, tavandan tabana doru gelien hiyerarik bir rgtlenmeyle merkezilemeli ve kendine zg bir ynetici kadroyu, yani brokrasiyi oluturmaldr. 16. yzyl balarndaki Fransz devleti, yukarda saydmz bu nitelikleri ieren bir grnm vermektedir. Modern devletin Orta a'daki kkenlerini inceleyen Strayer, Fransz devletinin 12. yzylda "modernleme" sreci iine girdiini ve merkezi-brokratik devlet yapsnn 16. yzylda ok belirgin bir duruma ulatn vurgular. rnein, bu dnemde feodal ierikli ballklarn (loyalisme) yerini devlete olan ballk alm ve iktidardaki kii (ler) den "bamsz" bir varla sahip bulunan bir devlet aygt ortaya kmtr.67 Leo Huberman ise,' merkezi devletin glenmesinde kentsoylularn salad destee dikkati eker: "Kral, feodal lordlara kar kavgaya tutuan ehirlilerin gl bir mttefiki olmutu. Baronlarn gcn azaltan her eyonun gcn arttnyordu."68 Ancak gcn arttran devlet, bununla yetinmeyip egemenliin gerei olarak mttefikler~ni (balaklarn) denetim altna sokmakta, kentlerin zerkliklerine snrlamalar getirmekte ya da bunlar tmyle ortadan kaldrmakta gecikmemitir. La Boetie'nin, gerek snfsal kkeninden gerekse iinde byd toplumsal ortamdan dolay, siyasal iktidann ulat bu boyutu kavramas hi de zor olmamtr. Yaad GabeIle ayaklanmasnn sonular da, byk bir olaslkla dncelerinin oluumunda etkili olmutu: Bu ayaklanmann kanl bir ekilde bastrlmasndan sonra Bordeaux Parlamentosu ile niversitesi'nin bir sre iin kapatlmas, ona devletin merkezi gc hakknda bir fikir vermeye yeterliydi. te, andaki bu siyasal dnmn nemini alglayan La Boetie, yaptnn son sayfalarn gnll kulluk olgusu ile devlet aygt arasndaki yakn ilikiye ayrr. Ona gre, her trl siyasal iktidar zgrl yok edici bir etkiye sahip b:lunuyor6;

68

Bu konuda daha geni bilgi iin bkz.: Joseph R. STRA YER, Les Origines Medievales de rEtat Moderne. Paris, Payot, 979. Lea HUBERMAN, Feodal Toplumdan Yirminci Yzyla. ev. Murat 8.elge, An!mra, Dost K., 982, S. 79.

208

M. AL AGAOCULLARI

sa da, insanlarn klelii arzulayp gnlden benimsemeleri ancak iktidarn btn toplumu kapsayan hiyerarik bir yap biiminde kurulmasyla mmkndr. Buna gre, gnll kulluk, egemen devletin aka belirdii modern alara zg bir olgu olarak karmza kmaktadr. . Sylcv'in bu son blmnde, tirann tek bana olmadndan baka salt kaba' gce dayanmad da grlr: "Tiran koruyanlar atl insan blkleri, yaya insan srleri ya da silahlar deildir. ilk bakta inanmak istenmez, fakat. gerektir: Tirana destek olan ve tm lkeyi kulluk altnda tutan hep drt ya da be ~idir. Her zaman iin be ya da alt kii tirann gzne girmi, gerek kendilerinden gelen istekle gerek tirann alrmasyla ona yaklam ve bylece gaddarlklarnn, elencelerinin yolda, zevklerinin pezevengi ve yamaladklarnn orta olmulardr .. Bu alt kiinin de kar saladklar alt yz kiisi vardr ... Bu alt yz kii, buyruklar altnda altbin kiiyi tutarlar ... " (s. 268-269) Bu blm, Gerard Mairet'nin de belirttii gibi,69Sylev'in.can alc noktasn oluturmakta ve yaptn anlamn ortaya koymaktadr: Tiramn hkmetme gc, onun kiisel yeteneinden ya da topluma sald korkudan deil, fakat ardndaki devlet aygtndan kaynaklanmaktadr. La Boetie'nin tiran olarak adlandrd kii, bu aygtn en st dzeyini igal etmekte ve bu konumundan dolay egemen olarak belirmektedir. Tam anlamyla "bir" olan tirann kendisi deildir; "bir", tiran ile "yardaklarnn" btndr, yani kiliseden ya da herhangi bir akn gten bamsz, iktidarn ilkesi (auetorltas) ile kullann (potestas) kendi znde "bir"letirmi olan egemen devkttir. Devlet erki, hkmetme-boyun eme ilikilerini piramit biiminde bir a gibi rerek btn toplumu sarar. Bu "piramidal" hiyerarinin doruunda bulunan kii, La Boetie'nin adlandrmasyla tiran, bu an yardmyla yalnzca alt bin kiiyi deil, yz binleri, milyonlar kendine balar. (s. 269) La Boetie, gnll kulluun gizinin burada yattn aklar: Devletin oluturduu bu mekanizmadan dolay her insan, iinde bulunduu hiyerarik dzey ne olursa olsun, kendini, devlet erkini. kiiliinde somutlatran tiranla zdeletirerek bir bakasnn efendisi olmay arzular. Bylece insanlar, "byk tirann altnda kendilerini kk tiranlar yapabilmek iin evresinde toplanp onu desteklemeye balarlar." (s. 269) Sonu olarak tiranlk, tm toplumu batan aa kapsayan toplumsal bir olgu durumuna dnr. ktidar, piramit biiminde rgtlendikten ve en stteki "bir"in ynetiminde eitli kulluk ve hkmetme kanallar ieren bir siyasal yap kurulduktan sonra, artk tirann hkm srmek iin. kln bile kprdatma69

Gerard

MAIRET, Les Doctrines ... ap. cit., s. IIp.

LA BOErtE VE sty ASAL KULLUK

209

sna gerek kalmaz. nk "tiran, uyruklanm birbirlerine krdrarak kulluklatrr." (s. 270) Kiilik kaybna uram (bir baka deyile "bir" olma niteliini yitirmi) olan ve bundan dolay bir kiilik aray iinde bulunan insan, var olan tek "bir", yani tiran ile kendini zdeletirme yoluna gider: Altndaki insanlarn zerinde hkmn kurup onlarn efendisi durumua gelir; fakat aym zamanda, bir st hiyeraraik dzeydekilerin kle~idir ve bu byle srp gider. Bunun sonucunda, yetke (otorite) ile itaat etme birbirine balanm ve herkes, bir zincirin halkalar gibi, yalmzca adyla bile bylendikleri tiramn (ve onun ardndaki devlet egemenliinin) boyunduruu altna girmi olur. Demek ki, tiramn imgesiyle g kazamp beslenen kulluk istenei, her kiinin bir bakasnn nnde "bir"in adn tama arzusuna baldr. nsann belli kiiler karsnda kendini "bir" olarak alglayabilmesinden dolay hkmetme, bamszlk ve zgrlkten ok daha fazla nem kazanr: insanlar bakalarn bask altnda tutmak uruna kendilerinin kul-kle olmalarna gnlden raz olurlar. Ayn zamanda herkesin tiranla zdeleip kk tiranlar durumuna dnmesi, dzenin zmsenmesine ve bu dzenin temelini oluturan iktidar ilikilerinin srekli bir biimde yeniden retilmesine yol aar. Uyruklarn bylenmiesine tirana-egemene sevgi duymalar, ins,an doasnn yozlamasnn en ak belirtisidir. Dzeni simgeleyen tirana kar duyulan sevginin yetersiz olmas, egemenin belirledii yasalara kar kp bunlar inemek anlamna gelir. Bu bakmdan herkes, yasalara uyulup uyulmadn kontrol edip, bakalarn yasalara olan ballk ltyle deerlendirerek, kendiliinden dzenin gnll koruyucusu olur. Sylev'de zgrln yadsnmas olarak grlen bu yasa sevgisi ya da yasaya ballk, her kiiyi egemenin su orta yapar. Tirana boyun eip hkmetme-hkmedilme alarnn iine gmlp kalmak, insanlar arasndaki dostluun yok olmas demektir. La Boetie'ye gre iki eit toplum vardr: nsan ilikileri birinde komplo zerine, dierinde ise dostluk zerine kurulmutur. lkinde insanlar su ortaklardr, birbirlerinden ekinider; ikincisinde arkadatrlar, birbirlerini severler. "Hibir arkada olmayan" tiran, -"dostluk snrlarnn tesinde" (s. 273) bulunduuna gre, hkmetme olgusu dostuu, arkadal dlamaktadr. Bir siyasal toplumda, hkmetmenin btn toplumsal alanlara yaygnlatrld gz nne alndnda, devletin bulunduu bir yerde artk dostluktan sz edilemeyecei ortaya kar. Gerekte btn toplumsal ilikilerin temelinde 'belli bir g-iktidar ilikisi vardr. Bu nedenle, dostluu yadsyacak kadar yozlam, daha dorusu yozlatrlm insanlarn tiranl yok edip yeniden zgrle kavumalar olanaksz grnmektedir. Toplum kendini hkmetmenin bysne kaptrmtr bir kez. stelik, La Boetie'nin dostluk yoksunluunu siyaseti tanmlayan bir lt olarak ele almas, siyasal rejimler arasnda bir snflandrma yapmann gereksizliini de ortaya koymu olur.

210

M. AL AGAOGULLARI

Btn rejimlerin ortak bir yan vardr: Hepsi birer devlettir, hepsi bir devlet aygt araclyla iktidar ilikilerini toplumun btn dzeylerine yaym, bir bakma siyasal toplumu yaratm ve bylece dostluu yok etmilerdir. Her ne kadar "bir" ile zdeleen insanlar ~ulluu benimseyip tirana canla bala hizmet ediyorlarsa da, La Boetie yine de tirann "yardaklar" (yani bir anlamda devlet memurlar, brokratlar) ile halk arasnda klelik derecesi asndan bir fark bulunduunuvurgular. Halk, "yardaklara" gre "biraz daha zgrdr", daha dorusu biraz daha az kledir. nk halk, "ne kadar kulluklatnlm olursa olsun yalnzca kendine syleneni yerine getirmekle ykmldr." Oysa, siyasal iktidar odana yakn olmalarndan dolay hibir gvencesi bulunmayan "yardaklarn", "tirann sylediklerini yapmalar yeterli deildir, onun ne istediini dnmeleri ve hatta onu memnun edebilmek iin dncelerini ngrmeleri gerekir." (s. 270) La Boetie'nin ok sert bir dille eletirdii bu kiilerin, srdrdkleri "sefil yaamn" karl olarak elde ettikleri tek ey halkn nefretidir: "Doalolarak, halk katland acdan dolay tiran deil, fakat kendini ynetenleri sular ... Tm belalardan, her veba salgnndan ve her ktlktan dolay bunlar sorumlu tutar." (s. 274). La Boetie burada, devletin bir kez kuruldu mu artk yklamayaca grn dile getirmektedir. Grld zere, ynetilenlerin kleliklerini zgr olarak yaamalanndan ve kendilerini tiranla zdeletirmelerinden dolay, halkn tirann simgeledii devlete kar kmas olanakszdr. Bu bakmdan halkn kzgnl ya da honutsuzluu, devletin kendisine deil, yalnzca iktidar aygtna, daha dorusu bu aygtn eitli dzeylerindeki brokratlara ynelik olmaktadr. Bu konuya daha aklk getirmeye alalm: Halk, toplumsal ve siyasal varolu koullarn, hakim ideolojik sylemin kendisine ynelik biimi (ya da biimleri) iinde yaar. Klelii bilinlerden gizleyerek bamllk ilikilerini devam ettiren efendi olma tutkusu, hakim ideoloji tarafndan srekli canl tutulur. Bir, bakma, dostlua son verenzgrln yitirilmesiyle birlikte zgr dnce yok edilir ve bunun yerini "ideolojik" dnce alr. Dahas, eitli aygtlaryoluyla hakim ideolojiyi yayp yeniden reten devletin kendisi de bir ideolojiye dnr ve bylece, ynetilenlerin gznde, toplumsal yaam var~klan ve snflar ya da sosyal gruplar st bir konumu olan yce ve meru bir kurum durumuna gelir. Bunun sonucunda, dnceleri belli kalplar iine sokulmu insanlar, devleti, ancak devletin kendisini onlara' gstermek istedii biimde alglayp deerlendirirler. Artk bu insanlarn zgr bir eyleme kalkmalarn, yani devleti ykarak doal zgrle yeniden kavumalarn beklemek bounadr. Poulantzas'n da belirttii gibi, "ezilen snflar, hkmetme siste-

LA BOETE VE SYASAL KULLUK

211

mine ka~ olan ayaklanmalarn evesi iinden yaarlar."70

bile, genellikle, hakim meruluun er-

La Boetie'ye gre bu durum, genelde olmayp hep byledir. Zaten bu nedenden dolay La Boetie, 1548 ylndaki Gabelle ayaklanmasn nemsemeyip buna yaptnda yer vermez. Gerekten bu tarihte vergi yznden ayaklanan kyller, devleti yadsmak yle dursun mona~iye bile saldrmazlar. Ka~ ktklar, kral ile kraln ardndaki iktidar aygtdr, zellikle de yeni bir vergiyi geleneklere uymayan yntemlerle toplamaya alan vergi memurlardr.71 (yani, iktidar aygtnn maliye blmnde yer alan "yardaklar"dr). Bu vergi sisteminin feodal zerkliklerin yklmasna ve devletin merkezilemesine katkda bulunan bir ara olduu gznne alndnda, Gabelle ayaklanmasnn "tutucu" olmakla birlikte belli zgrlkleri savunucu bir nitelik tad sylenebilir. Ancak La Boetie asndan bu ayaklanmann, devlete ikin bamllk ilikilerinin ykmn hedef gtmemesinden dolay, zgrlk ile hibir ilikisi olamayaca kesindir. Halk, dzenin gerektirdii herhangi bir uygulamaya ya da karara kar ayaklanabiliyorsa da gnll kulluk zihniyetiyle dnp hareket ettii iin sorunun zn kavrayamamakta ve bu nedenle toplumun blnmln ortadan kaldracak yapsal bir ,deiiklii gerekletkememektedir. La Boetie'nin bu konudaki dncelerini aka dile getiren kiinin Fransz ilozofu Simone Weil olduunu sylemek mmkn. Ona gre "G fazla sayda olanda deildir. Fazla sayda olan halk paralanm, blnm, daalm olduu iin bir eylem gerekletiremez. Ancak ender zamanlarda tek bir beden gibi hareket eder, fakat bu durum uzun srmez ... Kitle yeniden bireylere paralartr, yengiye glge dmeye balar ve yava yava eski dzen ya da ona benzeyen bir dzen oluur. Bu arada efendiler, hkmedenler deimi olsa bile, boyun eenler hep aynd~."72 Demek ki insanlar, kurumsallam siyasal iktidarn ortaya kmasyla birlikte ksr bir dng iine gmlrler: Klelie gnlden- balandklar iin kendilerini zgrle kavuturacak bir eylemde bulunarnazlar; byle bir eylemde bulunmadklar (La Boetie'nin deyiiyle, tirana destek olmaktan vaz geemedikleri) iin de kul-kle durumunda kalp yitirdikleri zgrl yeniden ele geiremezler. Bu bakmdan tirandan, daha dorusu bu somut "bir"in ardndakisoyut "bir"den, yani devlet egemenliinden bu dnyada kurtulmak olanaksz grnmektedir. te bu sonuca
70- Nico;'-POULANTZAS,
71 72

Pouvoir

politique

et classes sociales.

Paris,

Maspero,

971,

cilt 2, S. 45. . Brian SINGER, op. cit., s. 220. Simone WElL, "Extrait de Oppressionet dt., s. 90.

Liberte,

in LA BOETJE, Dlscours.,

ap.

212

M. AL AGAOCULLARI

ulaan La Bootie, yaplacak baka bir eyolmadna kanaat getirmicesine tiranlann cezasn te dnyaya havale ederek yaptn noktalarna yer luna gider.
,

SONU Her ne kadar Sylev aresizliin bir ifadesi biiminde son buluyorsa da, yaptn baz blmleri dikkatlice okunduunda bu ksr dngden ,kurtulmann kesinlikle olanaksz olmad ve ufak da olsa yine de bir k yolu bulunduu grlr. Bunu aklamak iin La Bootie'nin dncelerii arptmamaya zen gstererek amaya alalm: Grdmz gibi kulluk istenci, zgr dnme ve akl yrtme yetisi ellerinden alnm insanann zihnine yerletirilmitir. Bir bakma insanlar, siyasal iktidar mekanizmasin ideolojik koullandrmasyla ergin olmama durmnuna indirgenmilerdir. Dolaysyla zgrlk, gnll kulluk olgusunun zihinlerden sklp atlmasyla mmkn olabilir. Bir baka deyile, zgr olmak iin ideolojinin (daha dorusu, hakim ideolojinin) dna kmak gerekir; bu durum, insann bilimle glenmi akln kendi bana kullanarak zgrce dnce retmesi ve dncesinin zgr olmasndan dolay da zgrl bilip onu sevmesi demektir. Soruna bu adan yaklaldnda, La Bootie'. nin Aydnlanma a'nn uzak bir ncs olduu ve Kant ile aralarnda arpc benzerlikler bulunduu ileri srlebilir. rnein Kant, Sylev'den yaklak 230 yl sonra yazd "Aydnlanma" hakkndaki makalesinde oyle demektedir:. "Aydnlanma, insann kendi suu ile' dm olduu bir ergin olmama durmnundan kurtulmasdr. Bu ergin olmay durumu ise, insann kendi akln bir bakasnn klavuzluuna bavurmakszn kullanamaydr ... Her ey iin nerdeyse ikinci bir doa* yerine geen ve temel bir yap oluturan bu ergin olmaytan kurtulmak ok gtr. Hatta insan bu durmna seve seve katlanm ve onu sevmitir bile."73 nsanlann byk ounluunun. bu durmn iinde kalp akllann kullanamadklann aklayan Kant, "zihinsel yanlarn kendi balarna ile. yip kullanarak ergin olmaytan kurtulan ve gvenle yryebilen pek az kii"nin bulunduunu da vurgular.74 La Bootie'ye gre ise, "ayak takm" olarak nitelendirdii halkn zgr dnemediinden dolay zgrl sevmesi yle dursun, onu anmsamas bile olanakszdr. Halkn "bilge olmak istememesi acnacak bir ey deil midir?" (s. 273). Ancak, "her dnemde, dier insanlardan daha iyi domu baz kiiler bulunur. Bunlar boyunduruun arln hissedip srekli ondan kurtulmaya alrlar ...
Altn biz izdik.
'7:
14

lmmanuel

KANT, ""Aydnlanma

Nedir?" Sorusuna

Yant", in Felsefe Yazlar.

st., Yazko, 6. Kitap, 1983, s. 139-140. bid . s. 140.

LA BOE'I1E VE sty ASAL KULLUK

213

Kendiliinden iyi bir kafa yapsna sahip olan bu kiiler, kafalarn ew.tim ve bilgiyle daha da salamlatrmlardr. Bu kiiler, zgrlk yeryznde tmyle yok olsa bile, zgrl dleyerek, hisseder~k ve hala onun tadn duyarak klelikten (ki bu sslenip pslense de yine) en ufak bir tat alamazlar." (s. 261) Bir eit "entellektel elitizm"i benimseyen La Boetie, btn umudunu bu bamsz dnebilen birka kiiye, bu bir avu aydna balar. Kendisi de bir aydn olarak yaptnda, sylediklerini anlamayacak halk ynlarna deil, fakat bilgi ve okumakla salam kafalara sahip olmu ve gnll kulluk zihniyetiyle yozlatrlmam kiilere seslenmeyi yeler gibidir. Devlet, uyruklarn ergin olm~a durumunda tutarak egemenliini srdrmeyi baarr. Kiiler bir anlamda "kendi rzalaryla" erginlememi olarak kalrlar ve kullua gnll bir biimde balanrlar. nk ergin olmama durumu ok rahat bir yaam salar. nsanlar stlerinden byk. sorumluluklarn alndn grr~er; artk devlet, onlarn yerine dnmekte, kararlar almakta ve en ufak bir kukuya yer vermeyecek biimde herkesin davranlarn daha nceden belirleyip dzene sokarak yarnlan da kapsayan bir gvenlik ortam yaratmaktadr. Kant bu konuya ilikin grlerini yle belirtir: "Benim yerime dnen bir kitabm, vicdanm yerini tutan bir din adamm, perhizim ile ilgilenerek salm iin karar veren bir doktorum oldu mu, zahmete katlanmama hi gerek kalmaz artk. Para harcayabildiim srece dnp dnmemem de pek o kadar nemli deildir; bu skc ve yorucu iten bakalar beni kurtaracaktr nk."75La Boetie ise bu durumu, insann "rahat yaamak uruna herhangi bir gvenceyi (zgrlkten-ev.) daha ok sevmesine izin vermiyorum" (s. 251), diyerek dile getirir. Fakat grdmz gibi zgrl, bamszla ve bamszln salad rahat yaama yeleyebilen yalnzca bilge bir aznlktr. Bununla birlikte, aydnlarn varl da, tek bana, zgrlk ateinin yarunasna yeterli olmayabilir. La Boetie, Osmanl Devleti'nden sz ederek "Byk Trk"n buyruundaki aydnlarn birbirlerini tanmadklarndan dolay zgrlklerini yitirdiklerini ve fantezilerinin iinde yalnz bana kaldklar!} vurgular (s. 261). Demek ki, aydnlarn hem siyasal iktidardan bamsz olmalar, hem de karlkl tanma mekanizmas yoluyla dostluk ilikileri kurmalar ve bylece kendi zlerini, yani insann zgn doasna ikin olan zgrl alglamalan gerekmektedir. Bu aamaya gelen aydnlarn karsna bir baka sorun daha kar: deolojiyle koUandrlm bilgisiz halk ynlarn zgrl sevmeye ynetmek. Aydnlar kendi aralarnda bir eit komplo kurup tiran, yneticileri yksalar bile, gnll kulluk sorununu zme kavuturmu olamazlar. Kant'.
75

bid . s. 139.

214

M. ALt AGAOGULLARI

n da belirttii gibi, "geri devrimler ile bir bask rejimi, kiisel bir despotizm, bir zorbalk ynetimi yklabilir; ancak yalnz bunlarla, dncelerde gerek bir dzelme, dn biimlerinde ciddi bir iyileme elde edilemez; tersine, bu kez yeni nyarglar, tpk eskileri gibi, dncesiz yna, kitleye yeni bir gem, yeni birer yular 01urlar.m6 Sylev, byle bir siyasal devrim olaslindan'sz etmez bile. La Boetie'ye gre insaVarn zihninde bir eit "kltr devrimi" gerekletirilmedike, halkn aydnlar izlemesini beklemek bouna olur. nk devlet, toplumu, kurduu bamllk ilikileri zinciriyle ve yeniden rettii hakim ideolojiyle srekli bir denetim altndatutmakta ve bireylerin erginlemesini nlemektedir. Bunun sonucu olarak, kleliklerini zgrlk eklinde alglayan insanlar, zmsedikleri tirann lmnn ardndan alayp kendilerine zgrlk getirmek isteyenlere kar koyarlar.n Akln kullanp zgr dnen birka kiinin halkn kulluk istencini deitirme gc bulunm~dna gre ne yaplmaldr? Bu balamda La Boetie'nin, Brutus, Cassius gibi tarihsel kiileri verek ister istemez terorizme kayd grlr:78 Her ne kadar Brutus ve Cassius ile birlikte (Roma'daki) cumhuriyet tarihe gmlmse de, bu byk darbeciler onurlu lmleriyle, zgrlk yolunda yaplan eylemin erdemini gstermilerdir (s. 262). Bylece Sylev, aydnlarn eitli eylemlere kalkarak ve hatta zgrlk urun-' da lmeyi ve ldrmeyi gze alarak, halkn zerine serpilmi l tozunu silkelemelerini ve en azndan zihinlerde kurulu dzene ilikin baz soru iaretleri yaratmalarn salk verir gibidir. Bu ayn zamanda, ikiyzyl ncesinden "Aydnlanma"ya k tutan gen bir aydnn, aydnlarn topluma kar olan sorumluluklarn dile getirmesidir.

'16

'LT

78

bid . s. 40. "Entellektel elitizm"in en byk kuramcs olan Platon, bilge kiinin kitleleri bilgisizliin karanlndan kurtarmaya kalktnda, onlarn ok kat bir tepkisiyle karlaacan aka dile getirmitir: "Bu adam onlar zmeye, yukarya gtrmeye kalknca, ellerinden gelse, ldrmezler mi onu? - Hi amaz ldrrler." Bkz.: Devlet, op. 'cit., 517 a. La Bootie'nin bir tyrannicide vgcs olarak tannmasna yol aan en nemli etken, huguenoflarn Sylev'i, bu ve buna benzer blmlere arlk vererek yamlam olmalardr.