M N Y,A T R' N

T E KN
i:

ci

HSEYN

T AHR - ZADE BEHZAD

Orta ada yazma kitaplarn fasl balarndaki tezyinatta kullanlan' boyann esas Minium}) olduu iin o teyyinata Minyatn) ad verilmitir. Sonradan tezyinata altn ve gm kartrlarak tezhipvcuda getirilmitir. Bir ok kimse minyatr Mignom kelimesi ile kartrrlar ve minyatr.n ufak resim, yani ninyon olduunu zannederler. Halbuki bu dnce yanltr. Eer ninyatr kelimesi minyon kelimesinden gelmi olsayd her ufak yaplm i resme ve fotorafa minyatr denmesi gerekirdi. Minyatr, husus! bir slftpta yaplin olan resimlere denir. Tezhip kelimesi Trkede yaldzlamak, sslemek kelimesi ile karlanr; fakat ninyatr kelimesinin Trkede, Arapada ve Farsada karl yoktur. Minyatr, hik~ye, iir ve tarihin canl tercmandr. iirde daima his ve hayal vardr; eer bu olmasa iir. olamaz, okuyan ve dinleyen zerinde tesir uyandramaz. Bir airin duyduunu, dndn ve grdn herkes gremez, ~uyamaz ve dnemez. O duygular, yalnz aire mahsustur. air, hayal aleminden ilham ?lr ve o ilhamn tesiriyle herkesin gremedii eyleri grr ve ceniyete kymetli armaanlar getirir. Minyatre gelince, iir ve edebiyatn canl bir timsali ve tecellisi olduu iin, ayni his ve hayal ile mebudur. Minyatr nakka, air ve edibin yazdn dnerek veoeserleri gz nnde tutarak realitenin ve tabiatn stnde eserler vcuda getirir, yer yznde olmyan, airin yaratc muhayyelesinden doan varlklar, byk bircret ve maharetle tersim eder : Mesela cin, peri, melek, ejderha, dev zmrd- anka, cennet, cehennem vesaireyi kssaya, hikayeye ve efsaneye uygun olarak pek nefis bir ekilde nakeder. Gn mavi rengine altun sars bir renk verdii de olur. Bu tarz baz kimseler tarafndan tenkit edilnitir. Halbuki bu ekildeki bir tersim, airin gne altun iklarn gk yzne sayordw> cmlesindeki tasvirinden farkszdr. Minyatrde resmetme sanatnn bir ok fenni kaideleri ihmal edilnitir ; mesela perspectif, anatoni, proportion, k-glge gibi kaidelerden vazgeilnitir. Fakat bunlarn yerine incelik, renklerin ahengi, .mevzuun sarihlii, boyalarn dayankll ve parlakl gibi daha gzel eyler konulmutur. Tersim kaidelerine riayet edilmemesini, minyatrn noksanlna ve nakkan aczine, bilgisizliineyoranlar olmutur. Bu grn doru olduunu zannetniyorum ; zirabir sanatkar, byk bir maharetle sihirli frasnn kudreti ile koca bir aleni kk bir sahiyefe sdirmaa muvaffak olur da tersim kaidelerine nasl vakf olmaz ? Eski minyatrlerde yle resimlere tesadf olunur ki, onlarn desenini izmek, bugn her ressamn harc deildir. Bunu bir nisal ile izah edelim': Bir air veya edip, bir padiahn sarayn tasvir ederken ; bu muazzam saray, sarayn altun ve gmle sslenni kap ve duvarlarn, padiahn murassa taht zerinde azamet ve ihtiamla oturuunu, tahtn, trl mcevherlerle sslenmi ha~ini, padiahn zerindeki elbiseleri ve banda bulunan inci ve elmaslarla donatlm tac, sarayda bulunan srmal, ip ekli elbiseli halk, vezirler ve enirleri, rakkase, sazende, hanende ve sakileri ... Daha sonra sarayn dn, bahesini, bahedeki aalar, aalarn zmrt gibi yeil yapraklarn, zerlerindeki renk renk gzel kular, fskiyeli havuzlar, iekleri ve dier detaylar, hi olmazsa, bir ka sahifede tesbit edebil..; mtir ; halbuki bu sahneyi ,vcudagetiren nakka, sahifeler dolduran tarif ve tavsifi tekbir sahifeye

30

HSEYN

TAHR - ZADE BEHZAD

sdrm, stelik btn teferruat da gstermitir: sarayn iini, dn, taht ve taciyle, bt~n azarnet ve heybetiyle padiah, saraydaki ahslarn hepsini tersim etmi, gene ayni sahifede sari,lyn tahesini, bahedeki aalar, aalarn yapraklarn, yapraklarn damarlarn, aalarn zerindeki kular, kularn tylerinin gzel renklerini, havuzlar, fskiyeleri, iekleri, velhasl' b~r ka sahifede okuduu eyleri en ufak teferruatna kadar gayet kudretli bir desen, gzel ve parlak renklerle yaratmtr. Bu minyatr yapan san~lkar, tersim kaidelerini feda etmi olmasayd, bu kadar mufassal bir sahneyi yaratmak iin bir ka minyatr yapmak mecburiyetinde kalrd,. Perspektif e ve planlara, yani ilm kaidelere ve tersimata riayet etmi olsayd, n plandaki ahsla~1 ve eyay tersim eder, ikinci ve nc planlar ihmal etmek mecburiyetinde kalrd. Halbuk~ nakka, bu kaideleri ihmal etmek suretiyle, tabiatn fevkinde bir aheser vcuda getirmitir. Glgeye gelince : Sanatkarernek sarfiyle vcuda getirdii nefis ve zarif tezyinatn bir ksmnj glgeyle kapatmak yahut glge gibi brakmakla, o gzel manzaraya halel getireceinden, glgede~ vaz gemitir. Klasik tabloda ressamn anatomiye riayet etmesi arttr; zira klasik tabloda rac-' courcissement'n tatbiki mecburidir. Minyatrde minyatrn gzel ve zarif olmas dnldn-' den, rakursisman ise, minyatrn gzel grnmesine mani olduundan buna yer verilmemitir. Minyatrde proporsiyon yoktur; nk minyatr, iirdeki mecazlarn yerini tuttuundan" onlar aynen yaratmak ister; mesela air, sevgilisinin azn mevhum bir nokta, ya~aklarn elma,; gzlerini badem, belini bir kl kadar ince, boyunu servi gibi tahayyl ederek nazma ekmitir. Bunun gibi minyatrde de ayni vasflar mahede etmekteyiz. Hlasa olarak denebilir ki, min- : yatr sanatnda) iirin mbalaal his ve hayallerinin inceliklerini vcuda getirebilmek iin tersim, kaideleri ihmal edilmitir. Minyatiir sanat, gayet geni bir sahaya amilolup, derin bir incelerneyi gerektirir. Bir minyatre baktmz zaman eski devirde yaam insanlarn adab, ahlak ve adetlerini, giyini tarzlarn, elbiselerinin eklini ve kumalarn zerindeki tezyinat grrz. Bir minyatre on kere baklsa her bakta yeni eyleri grmek mmkndr. Minyatrdeki incelikler: Sa ve sakal iin nakkan kulland framn kl en incesinden seilir. Minyatrn esasn ince izgiler tekil eder; bunlar ihtiva etmiyen bir minyatr, minyatr deil, sadece basit bir resimdir. Yalnz sade bir boya srmek suretiyle yaplan resimlere minyatr demek doru deildir. Sa ve sakaldaki inceliklerin, elbiselerdeki kvrmlarn gayet zarif ve muntazam izgilerle yaplmas minyatrde esastr ve uslfp artdr.

MNYATRDE

KULLANILAN

BOYALAR

Minyatrde kullaulan boyalar toprak boyasdr. Boyalar muhakkak tabii olacaktr; sentetik boyalar yani akvarel boyalar minyatrde kullaplmaz ; zira minyatrde boyalar st ste srlr; eer bu, sentetik boya olursa, bir birine karr ve istenilen ekil hasl olmaz. Toprak boyalar evvela sert bir ta stnde ok d~kkatl olarak ve yalnz 'su ile eritilir; sonra fincanlara konulur. Boyalarn sabit olmas iin eski zamanlarda XIV - XVII. '-asrlarda ve XVIII. asr sonlarna kadar, yumurta sars kullanlmtr. Yumurta sars kartrlm boyalar, gaYet sabit ve parlak olduu gibi minyatrdeki resimlerde bir para kabartma hali husule getirir ki, bu hal ok m'kbuldur. Bu ekilde yaplan minyatrlerin, renkleri adeta frnda yaplm mine gibi canl ve effaftr, ve boyalar zamanla kaynam yekpare olmutur; yle ki, o minyatrlerin zerine kazara su dkllir ve bu su derhal kurutma kadyle kurutulursa minyatrde bozukluk hasl olmaz~; yalnz yum)lrta sars ile hazrlanan boyalarda, her kullanta taze yumurtal boya hazrlamak mecburiyeri gibi bir glk vardr ; zira yumurta karm boya kuruduktan sonra ikinci defa kullanlamaz, yani yumurtal boya kurursa tekrar kartrlamaz. 'te bu glk gz nne alnarak sonralar yumurtadan vazgei,lmi ve onun yerine tutkal kullanlmtr. Tutkal (Bain-marie) usul ile suda eritilir ve ierisine bir damla saf pekmez veya iki damla zm suyu kartrlr. Bu uslde yaplan boyalar kuruduktan

MNYATR

31

sonra istendii zaman tekrar su ile eritilir ve kullanlabilir. Tutkal suyuna pekmez veya zm suyu kartrldnda, boyalarda bir parlaklk husule gelir ve mhre srld zaman boyalarda bir gzellik hasl olur. Halihazrda ran'da yaplan minyatrlerde kullanlan boyalar, tutkal suyu. ile hazrlanmaktadr. Duyduuma gre son zamanlarda yumurta ve tutkal yerine minyatr boyalarna zamk- arabi kartrld .ileri srlyormu; tabii balangta kolayl dolaysiyle, renmek iin bu tarzda boya hazrlanrd; fakatesasl minyatr yapmak iin' muhakkak turkal suyu ile hazrlanm boya kullanlr; zira zamk- arabi ile hazrlanm boyalar parlaklktim mahrum olduu gibi zamanla da kararmaa mahkumdur. Mamafi balangta boyann letafetini kaybetmesi ve kararmas herkes tarafndan farkedilmez; ancak, zamanla karard vazh olarak grlr; bundan baka zamk- arabi ile hazrlanm boyalara mhre srlemez. nk parlatmak iin mhre srldnde mhre, zerinde yrmez ve parlamaz. Nitekim altunu da jelatin suyu ile hazrlamak lazmdr. Bilhassa lake ilerinde vernik srlmek mecburiyeti vardr. Zamk ile hazrlann boya zerine vernik srldnde vernik altndaki boya atlar ; bazen dklr bile. Lake ileri, cilt, kalemdanlk, ve ekmece, dolap kapaklar, ieklik ve ocak yamaklar.gibi ilerdir. Bazlar kolaylk olsun diye boyalar zamk ile ~azrlamakta ve bu usul doru bir usl ve kaide olarak telakki etmektedirler. emseddin Sami, Franszcadan Trkeye lugatnqa Miniature kelimesini yle tercme etmitir. Zamkl suda mnhal boyalarla kk resimler tersim~tmek fenni. Bu suretle yapln resim, kk ve musanna ey. Narin bedenli ve zarif adam. Bu tercrneyi grenler, minyatr boyala~nn zamk- arabi ile yapldna hkmetmilerdir. Topkap saraynda bulunan Hnername'deki minyatiirler, tutkal suyu ile hazrlanm boyalarla yaplmtr. Harb-i umumide o minyatrleri, Harbiye Nazr Enver Paa iin kopye etmitim. O zamanki tetkikatnn neticesinde bunlarn tutkalla hazrlanm boyalar olduunu anlantm . Minyatrde akar sular, gm suyu ile yaplmtr; zira gm de altn gibi eritilir, kat zerine srlr ve mhrelendii zaman aynen su gibi parlar. Yalnz gmte asit olduu iin zamanla kararr. Eski minyatrlerde sular, hep gmle yaplmr. Baz kitap sahifelerinin etrafndaki cedvellerde kesikler g~e arpmaktadr. Bunlarn, tirlin (cedvel kalemi)'in, kad kesmesiyle meydana geldii zanr:~edilir; halbuki o kesiklikleri boya yapmtr; bu boya, yeilolup bakrdan elde edilmi gayet gzel ve parlak bir boyadr. te o yeil boyann asidi, kad hattn getii yerden kesmitir ki bu yeil boyaya jengar denir.

MNYATRDE

KULLANILAN

FRALAR

Eski zamanda sanatkar, frasn da, boyas gibi, kendisi yapard. Bugn de randa minyatr ve tezhib yapan sanatkarlar, fralarn kendileri yapmakta, Avrupa fras kullanmamaktadrlar. Minyatr fralar aylk beyaz kedinin ense tynden yaplr. nce tahrir yapmak, ince izgileri izmek ve boya kullanmak ilerine yarayan fralar ayr ayrdr. Beyaz kedinin ensesinden alnan kl, istenilen iin fras olmak zere dz bir porselen stnde tertibe konur ve ince bir ibriim ile balanr; balanan yer, bir para tutkal suyuna batrldktan sonra, gvercin kanadnn ucundaki uzun yeleklerden hazrlanm kalemin ierisine yerletirilir ve istenilen uzunlukta kalemin ucundan dar karlr; bylece fra imal edilmi olur. Fra yapld zaman tyler, porselen stnde yle tertibe KOllu Ki, frann ucundaki tek bir kl, ince ilerde kullanlr. O tek kl krlendikten sonra bu fra, boya srme ilerinde kullanlr. Daha dne kadar yerli cetvel kalemleri kullanlrd. Bu cetvel kalemleri (Tirlin) elikten yaplr ve kolay kolay krlenmez, anmazd. Velhasl. mezlerdi. ark sanatkarlar sanata ait btn ihtialarn kendileri temin eder, ne boya bakmndan, ne de fra baknndan Avrupaya ihtiya hisset-

32

HSEYN

TAHR - ZADE 'BEHZAD

MtNYATR

KAGIDI

Minyatr iin, parmen denilen ipekli kiittan baka, yumurtal veaharl kat yaplr. Yumurtalkiit yumurtann ak ile yaplr. Bunun iin yumurta ak bir fincan iine dklp bir miktar apla kartrlr, o kadar kartrlr ki yumurta akl, lzuciyetini kaybedip su haline ger. Su haline gelen ba mayi kada srlr, kiit kuruduktan sonra ukur ve kuru cevizden yapln~ bir tahta stnde mhrelenir ; mhrelendikten sonra katta bir parlakk ve saflk hasl oll.!lr. te o kat zerinde minyatr, tezhip ve yaz, gayet gzel grnr ve gzel parlar. Ahal'l kiit ise, ekersiz ince"niasta, kiit zerine srlerek aynen yumurtal kiitta olduu gibi mhrelenmek suretiyle elde edilir. . Gayet ince zerefan kad yapmak iin, bir fincan iine bir miktar toz yaldz konur ; o t(~Z yaldzn iine bir adet nohut atlr, sonra fincann az bir bezle kapatlr; kat zerindeki niasta kurumadan fincan iindeki yaldz niastal kiidn zerinde alkalanarak gezdirilir, bezden elene:n yaldz niastann zerine serpilmi olur ; yaldz muntazam bir ekilde serpmek liizmdr ki, ba~ yerlerde az, baz yerlerde ok olmasn. Niasta kuruduktan sonra kada mhre srlr, bu suret];.: kiit parlad:. gibi, yaldzlar da parlamaa balar ve gayet gzel bir zerefan kad husule gelii:.

MNYATRN YAPILI TARZ

Kliisik tablolarda olduu gibi, minyatrde de, yaplacak mevzu, nce esquisse olarak bir kat: zerine izilir, hakiki eklini aldktan sonra da asl sahifeye izilir. Eski zamanda kurun kalemi olmad iin desen, ince bir fra ile uhra denilen boya ile - ki terre de sienne rengindedir _ tersim edilirdi. Siyah veya kahve rengi boya ile kat'iyyen desen izilemez ; zira bu boyalar alt1ll' ve baka boyalara tesir eder ve onlar bozar. Desen muhakkak kiremit rengi olan terre de sienne boyas ile izilmelidir. ' Bunun gayet ince izilmesi de ayrca esas artdr. Sonra evvelii altn kullanlr. Ziraboya srldkten sonra altn srlrse gzel parlamaz. Altn ii tamam olduktan sonra dier boyalar srlmee balanr ; tabii, renklerin ahengine ehemmiyet verilir ve ok itina edilir. Boya ii bitince, sa sakal gibi gayet ince iler yaplr. Sa ve sakaldaki kllar birer birer, frann ucuyle, evvelii ok hafif, sonra biraz kuvvetli olarak yaplr. Minyatr sanatna vukufu olmyanlar sa ve sakalda da elbise boyar gibi boya srldn ve bu suretle minyatr yapldn zannederler ki buna minyatr denemez. Sonra husus! uslilbu ile elbiselerin etraf ve kvrmlar yaplr ; daha sonra~ elbise1erin zerindeki tezyinata ve altn ilemelere balanr; en sonunda da aalar, iekler vesaire yaplarak, eser tamamlanm olur.