T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN
GLENDRLMES PROJES)

METAL TEKNOLOJS

ISIL LEMLER

ANKARA,2006

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller;

Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulaabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER NDEKLER
NDEKLER..........................................................................................................................i AIKLAMALAR ....................................................................................................................ii RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3 1. ELE SU VERME........................................................................................................... 3 1.1. Demir elik Metalurjisi ................................................................................................ 3 1.1.1.Malzemenin nemi ve Seimi................................................................................ 3 1.1.2 Malzemelerin Yap zellikleri ........................................................................... 4 1.1.3. Alamlar ............................................................................................................... 5 1.1.4 Allotropi.................................................................................................................. 7 1.1.5.Demir Karbon Denge Diyagram............................................................................ 8 1.1.6. eliklerin Snflandrlmas ................................................................................... 9 1.1.7. elik Standartlar ................................................................................................. 11 1.1.8. elie Katlan Katk Elemanlar ve elie Kazandrdklar................................ 12 1.2. elie Uygulanan Isl lemler ................................................................................... 12 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 16 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 17 PERFORMANS DEERLENDRME .............................................................................. 18 RENME FAALYET - 2 ................................................................................................. 19 2. GERLM GDERME TAVI.............................................................................................. 19 2.1. Gerilim Giderme Tavn Gerektiren Sebepler............................................................. 19 2.2. Menevileme ............................................................................................................... 19 2.3. Islah............................................................................................................................. 20 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 21 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 22 PERFORMANS DEERLENDRME .............................................................................. 23 RENME FAALYET - 3 ................................................................................................. 24 3. NORMALLETRME TAVI............................................................................................. 24 3.1.Normalletirme Tavn Gerektiren Sebepler ................................................................ 25 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 26 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 27 PERFORMANS DEERLENDRME .............................................................................. 28 RENME FAALYET4 .................................................................................................. 29 4.YUMUATMA TAVI ........................................................................................................ 29 4.1. Yumuatma Tavn Gerektiren Sebepler..................................................................... 29 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 30 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 31 PERFORMANS DEERLENDRME .............................................................................. 32 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 33 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 35 KAYNAKA ......................................................................................................................... 36

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 521MMI233 Metal Teknolojisi Isl lem Isl lemler Bu modl eliklere su verme, yumuatma, normalletirme ve gerginlik giderme tav ile ilgilibilgileri ieren renme materyalidir. 40/32 Scaklk lme modln alm olmak eliklere sl ilemler uygulamak Genel Ama Gerekli ortam ve ekipman salandnda teknie uygun olarak eliklere su verme, yumuatma, normalletirme ve gerginlik giderme tavlarn yapabileceksiniz. Amalar Teknie uygun olarak eliklere su verme tavn yapabileceksiniz. Teknie uygun olarak yumuatma tavn yapabileceksiniz. Teknie uygun olarak normalletirme tavn yapabileceksiniz. Teknie uygun olarak gerginlik giderme tavn yapabileceksiniz. Ortam Metal ileri blm sl ilem laboratuvar, soutma ortam. Donanm Is kayna, ierisinde %0,4-1,7 orannda karbon bulunan elik, soutma svs, gerginlii giderilecek malzeme, normalletirme tav yaplacak malzeme, elik malzeme, sl ilem iin gerekli dier ekipmanlar. Her faaliyet sonrasnda o faliyetle ilgili deerlendirme sorular ile kendi kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda size lme arac (uygulama, soru-cevap) uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek deerlendirecektir.

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

ii

GR

Sevgili renci,

Gnmzde gelien teknoloji ile birlikte eliklerin yaygn kullanm ve buna bal olarak mekanik ve metalografik zelliklerinin iyiletirilmesinde, elie uygulanan sl ilemler giderek nem kazanmaktadr. eliklerin byk ounluuna ierdii elementlere bal olarak eitli sl ilemler uygulanabilmektedir. Kimyasal bileimin yannda uygulanan sl ilemler sonucunda istenen sertlik, mekanik ve fiziksel zellik deerlerine ulalabilmektedir.

Isl ilemler ok eitli olup hem ham maddeye, hem de bitmi rnlere uygulanabilir. Genel olarak eliklere uygulanan sl ilemler; su verme tav, yumuatma tavlamas, normalletirme tavlamas ve gerginlik giderme tavlamasdr. Bu modlde eliklere uygulanan sl ilem yntemlerini reneceksiniz.

RENME FAALYET1

AMA

RENME FAALYET1

Bu faaliyet sonucunda uygun ortam salandnda teknie uygun olarak elik malzemelere su verme tav yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: Alam ile saf madde arasndaki farklar aratrarak not ediniz. Demir-karbon denge diyagramn inceleyerek snfta aklaynz. elie uygulanan dier sl ilem trlerini aratrarak not ediniz. Aratrmalarnz, evrenizde bu alanla uraan iletmelerden, internet ortamndan yapabilirsiniz.

1. ELE SU VERME
1.1. Demir elik Metalurjisi
1.1.1.Malzemenin nemi ve Seimi
Endstride kullanlan metallerin ve metal alamlarnn eitleri ok fazladr. Bunlarn her biri belirli amalar iin retilmektedir. Metaller demir esasl ve demir d metaller olmak zere iki gruba ayrlrlar. Demir esasl metallerde ana eleman demir olmakla birlikte bunun yannda alam eleman olarak daima karbon bulunur. Demire karbondan baka dier elemanlar katlarak stn nitelikte eitli alaml elikler elde edilir. Demird metaller ierdikleri ana elemana gre adlandrlrlar. Ana elemanlarn yanna bir ve birden fazla alam eleman katarak deiik trde demird alamlar retilmektedir. Demird metallerden en nemli olanlar alminyum ve alamlar ile bakr ve alamlardr. Endstride kullanlan metallerin ounluunu (yaklak % 90) demir esasl metaller oluturmaktadr. Metaller ok deiik trde stn zellikleri nedeni ile endstride ok geni uygulama alanna sahiptirler.

Metaller saf halde yumuak ve dk mukavemetli olmalarna karlk alamlama, souk ekil verme ve sl ilemlerle sertlik ve mukavemetleri birka kat artrlabilir. Ayrca retim srasnda dkme, plastik ekil vermeye, keserek ve tala kaldrarak ilemeye, kaynak, perin ve vida ile birletirmeye elverilidirler. Btn bunlara karlk genellikle korozyona kar direnleri dktr. Malzeme seimi srasnda yukardaki zellikleri de dikkate alarak malzemenin kullanm esnasnda alaca ortama (dayankllk alma sresi vb.) retim sonras kullanlaca yerdeki alma artlarna gre sl ilem ile (sertletirilmesi, yumuatlmas, normalletirilmesi ya da gerginliinin giderilebilmesi gibi ilemlerle) zelliklerinin ayarlanabilir olmasda malzeme seiminde nemli bir unsurdur.

1.1.2 Malzemelerin Yap zellikleri

Malzemelerin zellikleri i yaplarna baldr. Malzemelerin i yaplar ise, atomlarn diziliine, trne ve birbirlerine balan ekillerine gre deimektedir. Atomlarn dizilileri birim hcreler yardmyla olmaktadr. ok fazla sayda birim hcre bir araya gelerek malzemelerin tanelerini oluturmaktadr. Btn maddeler atomlardan meydana gelen kimyasal elementlerden olumaktadr. Atomlar bir elementin kimyasal zelliklerini tayan en kk parasdr. Bundan dolay elementlerin karakteristik zellikleri, elementi oluturan atomlarn yapsna baldr. Bir elementin atomu paradan olumaktadr. Bunlar; Elektronlar Protonlar Ntronlardr.

1.1.2.1. Atomlar Aras Ba

Atomlarn bir arada tutan 4 farkl ba vardr. Bunlar; metalik, iyonik, kovalent ve wander waals balardr. Metalik, iyonik ve kovalent balar kuvvetli olup, vander waals ba ise olduka zayf bir badr.

1.1.2.2. Kristal Kafesler

Kristalleen malzemeler, kristal kafes ad verilen boyutlu belli bir dzene gre dizilmi bir hacim kafesten oluurlar. Metalik malzemelerde atomlarn dizilii byk nem tar. Drt nemli kristal kafes yaps vardr. Bunlar; Basit kbik (BK) Hacim merkezli kbik (HMK), Yzey merkezli kbik (YMK) Hegzagonal sk paket (HSP) yapdr.

a)

b)

c)

d)

ekil 1.1: a)Basit kbik yap, b)Hacim merkezli kbik yap, c)Yzey merkezli kbikyap, d)Sk paket hegzagonal yap

1.1.3. Alamlar
ki ya da daha ok sayda metalin veya bir metal ile bir ametalin birletirilmesi ile oluturulan ve metallerin zelliklerini tayan maddelere alam denir. Alamlama ile saf maddelerin snrl olan zellikleri istenilen oranda gelitirilebilir.

1.1.3.1 Alam Tipleri

ki eit alam tr vardr. Bunlardan birincisi, homojen alamlar, ikincisi homojen olmayan alamlardr. Tek bir faz yapsnda olan alamlara homojen alamlar, birden fazla

faz ieren alamlara da homojen olmayan alamlar denir. Fazlar mikroskop altnda incelendiinde kendilerine has belirgin bir grnm ve ekilde olurlar. Kat haldeki homojen alam bir kat zeltiden veya bileikten oluur. Homojen olmayan alamlar ise, kat fazlarn karmndan oluur.

1.1.3.2. Isl Eriler

Isl eriler alamlar hakknda bilgi edinmek iin en nemli kaynaklardr. Bir denge diyagram oluturmak iin birok sl (termal) eriye ihtiya duyulur. Bu sl erilerden alnan veriler yardmyla izilen bir faz diyagram ekil 1.2.bde gsterilmektedir. Burada TA ve TB noktalar srayla saf A ve saf B metallerinin katlama noktalarn gstermektedir. Alamlarn katlamaya baladklar noktalarn birletirilmesiyle oluturulan izgiye likids denir. Likids izgisinin zerinde tek fazl bir blge olan homojen sv zelti bulunur. Katlamann tamamland scaklklarn birletirilmesiyle oluturulan izgiye ise solids denir. Solids izgisinin altnda kalan tek fazl blgede alam tamamen homojen kat zeltiden oluur. Likds ve solids izgisinin arasnda ise sv ve kat zeltiden oluan iki fazl blge bulunmaktadr.

a)

b)

ekil 1.2: a)eitli oranlarda soumaya tutularak farkl faz yaplarn gzlendii, ergime ve tamamen katlamann gzlendii scaklklarn tespit edilmesi ve bdeki ekilde grld gibi denge diyagramnn oluturulmas

1.1.4 Allotropi
Bir metalin farkl scaklklarda farkl kristal kafes yapsna sahip olmas zelliine allotropi denir. Demir, kalay, kobalt ve mangan gibi metaller allotropik metallerdir. Allotropik metallere sl ilemlerle farkl zellikler kazandrlabilir.

1.1.4.1 Demirin Allotropisi

Saf demirin souma diyagramnda ayr allotropik durum (polimorf) vardr. ekil 1.3te grld gibi ergimi demir sv halden katlarkan ilk olarak hacim merkezli kbik (HMK) kafes yapl demir oluur, 1400 C de bu yap yzey merkezli kbik (YMK) kafes yapl demirine, 910 C de de hacim merkezli kbik (HMK) kafes yapl demirine dnr. (HMK) kristal kafese sahip demire ferrit, (YMK) kristal kafese sahip demire ise ostenit denir. Ferit () : Karbonun demiri iinde erimesi sonucu oluan kat zeltiye ferrit denir. C ferrit iinde 723 C de en fazla %0,03 kadar eriyebilir. stenit (): Karbon atomunun YMK yapdaki demiri ierisinde znmesi sonucunda oluan kat zeltidir. kat zeltisi: Kabonun demiri iinde erimesi sonucu elde edilir. C bu eriyik iinde 1493 C en fazla % 0.08 orannda eriyebilir.

SIVI FERRT- HMK (Hacim Merkezli Kbik)

OSTENT - YMK (Yzey Merkezli Kbik) FERRT - HMK (Hacim Merkezli Kbik

ekil 1.3: Demirin souma erisi ve allotropik deiimi.

1.1.5.Demir Karbon Denge Diyagram

eliin metalurjik yaps hem scaklk hemde karbon oran ile deitirilebilir. ekil 1.4te demir-karbon denge diyagram grlmektedir. Demir-Karbon denge diyagramnda %2 karbon oranna kadar olan blge elik, %2 ile %6,67 arasndaki blge ise dkme demir blgesidir.

ekil 1.4: Demir-karbon denge diyagram elik blgesi

Demir-Karbon denge diyagramndan grld gibi; saf demir yaklak olarak 1535C tamamen sv haldedir. 1535C ile 1400C scaklk aralnda kat zeltisi halinde olup HMK kafes yapya sahiptir. 1400C ile 910C scaklk aralnda kat zeltisi halinde olup YMK kafes yapya sahiptir. 910Cden itibaren kat zeltisi halinde olup HMK kafes yapya sahiptir. Demir ierisinde karbon miktar arttka bu dnm scaklklar deimektedir. Karbon miktar %0.8e kadar olan elikler tektoid alt elik, %0.8 ile %2 arasnda olan elikler ise tektoid st elik olarak adlandrlr. Demir-karbon denge diyagramnda kullanlan terimler Sementit (Fe3C) : Sert ve krlgan demir-karbr (Fe3C) bileidir. tektik (S + Fe3C): Bir svdan farkl iki kat oluumudur. % 4,3 C ieren FeC alamnda 1140 Cde oluur. tektoid ( + Fe3C): Bir kat eriyik yapdan farkl iki kat yap oluumudur. % 0,8 C ieren elikler de 723 C oluur. Perlit (+ Fe3C): Mikroskop altnda parlak parmak izi eklinde grlen ferrit ve sementitin birleiminden oluan tektik yapdr.

1.1.6. eliklerin Snflandrlmas 1.1.6.1. retim Metodlarna Gre elikler

Bassemer ve Thomas elik retim yntemi. Smens Martin elik retim yntemi. Elektrik ark ve elektrik endksiyon elik retim yntemleri. Pota ierisinde elik retim yntemi. Oksijenli konverter elik retim yntemi. Vakum elik retim yntemi.

1.1.6.2. Kullanm Alanlarna Gre elikler

Yap elikleri Takm elikleri Souk ve scak i elikleri Hz elikleri Yay elikleri Yksek scaklk elikleri Paslanmaz elikler

1.1.6.3. Bileimlerine Gre elikler

Sade karbonlu elikler Dk ve orta alaml elikler Yksek alaml elikler

1.1.6.4. Ana Katk Maddesine Gre elikler

Karbonlu elikler Manganl elikler Kromlu elikler Nikel elikler Krom Nikel elikler Volframl elikler Vanadyumlu elikler

1.1.6.5. Metalografik Yaplarna Gre elikler

Ferritik elikler Ferrit + Perlitik elikler Perlitik elikler stenit elikler Martenzitik elikler Ledeburitik elikler Beynitik elikler

1.1.6.6. Fiziksel ve Kimyasal zelliklerine Gre elikler

Isya dayankl elikler Manyetik elikler Korozyona dayankl elikler Paslanmaz elikler

10

1.1.6.7. Sertletirme ortamlarna gre elikler

Su elii Ya elii Hava elii

1.1.7. elik Standartlar

Gelimi ya da gelimekte olan her lke kendi bnyesinde uygun bir elik standard gelitirmitir. Dolaysyla dnya standartlar lkeden lkeye byk farkllklar gstermektedir. Bunun dnda ayn lkede birka ayr standardnda kullanld durumlar da vardr. lkemizde elik standard ( TSE 1111 ) de belirtilmitir. lkemizde TSE normlar kullanlmakla birlikte, yabanc elik standartlarda kullanlmaktadr. Aada TSEye ait elik normlar verilmitir. elik retim yntemlerine gre elikler aadaki gibi sembollendirilmitir. M : Siemens Martin elii E : Elektrik Ark elii : Elektrik ndksiyon elii O : Oksijenli konvertr elii

Bunlarn dnda elikler Bazik zellikli ise ( B ) asidik zellikli ise (A) eklinde ifade edilir. eliklerin ergitme ve dkm ekillerine gre sembolleri S : Sakin dklm elik Sy: Yar sakin dklm elik K : Kaynar dklm elik Y : Yalanmayan dklm elik

eliklerin uygulanan sl ilemlere gre sembolleri SF : Sertletirilmi elik Me : Menevilenmi elik Nr : Normalletirme tav grm elik Yt : Yumuatma tavlamas grm elik Gt : Gerginlik giderme tav grm elik s : Islah tav yaplm elik

11

T.S.E. de elikler 7 rakamla gsterilirler lk rakam blm: lk rakam 1 olup elik ile dkme eliin sembol numarasdr. Drt rakaml ikinci blm:2. ve 3. rakamlar oluturan ilk blm eliin trn 4. ve 5. rakamlar oluturan ikinci blm ise tr numaralarn verir. ift rakaml sonuncu blm: son iki rakamdan birincisi eliin retim yntemini ikincisi de sl ilem durumlarn verir.

1.1.8. elie Katlan Katk Elemanlar ve elie Kazandrdklar

eliin baz zelliklerini deitirmek ya da gelitirmek iin bileimine ilave edilen maddelere katk eleman denir. elie karbon, silisyum, mangan, kkrt, fosfor, bakr, krom, nikel volfram, vanadyum, alminyum gibi elementler katk eleman olarak ilave edilirler.

Katk elemanlarnn elie kazandrd baz zellikler aada verilmitir;

Sertliin artrlmas Dayanmn artrlmas Kristal yapy deitirmek lenebilirlii iyiletirmek Gerginlikleri gidermek Sertleebilirliin iyiletirilmesi Korozyon direncinin iyiletirilmesi Mknatslanma zelliinin gelitirilmesi Yksek scaklklara kar dayanmnn artrlmas

Is yada elektrik direncinin deitirilmesi

1.2. elie Uygulanan Isl lemler

TS 1112de sl ilemin tanm yle yaplmaktadr; kat haldeki metal veya alamlara belirli zellikleri kazandrmak amacyla bir veya daha ok sayda, duruma gre birbiri ardna zamanlanarak uygulanan stma ve soutma ilemleri sl ilem olarak tanmlanmaktadr.

12

eliklere uygulanan sl ilem eitleri aadaki gibi sralanabilir.

Su verme tav (sertletirme) Gerginlikleri giderme tav Normalletirme tav Yumuatma tav

stenit ()

Ferit + stenit

Ferit + Perlit

Perlit + Sementit

ekil 1.7: eliklere uygulanan sl ilem scaklk aralklar

13

1.2.2.1. Su Verme Tav (Sertletirme)

Sertletirme ilemi eliin stenit blgesine (ekil 1.7) kadar stlmas ve btn yapnn stenit fazna dnene kadar beklenilmesi sonrasnda hzl bir ekilde soutulmas ile gerekletirilir. Bu dnm sonucunda martenzit ad verilen yksek sertlie sahip yap oluur.

ekil 1.8: eliklerde su verme sonucunda oluan martenzitik yap

Sertletirmede nemli noktalar Martenzitik dnm hzl gerekletii iin difzyona zaman yoktur. stenit faz kayma mekanizmasyla aniden kafes yapsn deitirir. Martenzitik dnm souma hzna baldr. Hzl souma engellenirse dnm gereklemez. Martenzitin sertlik deeri ierisinde bulunan karbon miktarna baldr. stenitik yap oluturma

elik karbon oranna gre stenit scaklna gelinceye kadar stlr. Bu ilem yaplrken ilk nce oda scaklndaki frna konulur ve sonra stlr.

14

Bekletme

stenitleme scaklnda elikler bir sre bekletilir. Bekletme yada s emdirme diye adlandrlan bu ilemin sresi dnm tamamen salanana kadardr. ounlukla bu sre sade karbonlu eliklerde 1 cm kalnlk iin 2 dakikadr. Yksek karbonlu yada alaml eliklerde bu sre daha fazladr. Bu tip eliklerde karbrlerin ve katk elemanlarnn erimesi iin 20-30 dakika beklenilmelidir. Sertletirme

Sertletirme svlar Musluk suyu Erimi ya da sv tuz Ya Ya ve su karm %10 NaCl ieren tuzlu su Hava

Sertletirmede dikkat edilecek hususlar lk nce elik malzeme oda scaklndaki frna konulmal ve stma yaplmaldr. Yapnn tek fazl stenite dntnden emin olunmaldr. Tavlama ortamnda bulunan oksijen ya da nem demir oksit oluturur ve oluan bu yaltkan tabaka martenzit dnmn engeller. nce paralar veya tellerde yzey alannn ktleye oran byk olduu iin su verme esnasnda bu malzemelerin souma hz yksek olacaktr. Isl ilem esnasnda kullanlmas zorunlu olan eldiven, ksa, tulum ve gerekli btn takmlar kullanlmaldr. disiplini ve meslek kurallara uyulmal ve kazalara kar dikkat edilmelidir.

15

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Aadaki ilem basamaklarn uygulayarak eliklere su verme ilemini yapnz.

Ilem Basamaklari
Isl ilem frn 600C ayarlaynz ve bu scakla kmasn beklemeden elik malzemenizi frn ierisine koyunuz. Paray 780C kadar hzl stnz. Perlit veya sementit iindeki karbonlarn serbest kalp genlemeden dolay YMK kristal kafes ierisinde kat eriyik oluturabilmeleri iin bekleyiniz. Para yzeyindeki temizleyiniz. oksit tabakasn

neriler
Emniyet tedbirlerini uygulaynz Frn snma scakl beklenirken malzememizde bir n tavlamaya maruz kalacak ve birdenbire snmayarak gerilmelerin olumas engellenecektir. (7)Yanmalara kar tedbirli olunuz. nl, gzlk ve eldiven kullannz. Mesleiyle ilgili etik ilkelere uygun davrannz. Bu scaklktan sonra frnmz 780C hzl bir ekilde kacak ekilde frmzn snma ayar artrlacak ve hzl olarak bu scakla karlacaktr. Para scak olacandan temizlemeyi mekanik temizleme aralarndan tel fra vb. takmlarla yapnz. Daha nce aldnz sertlik modln dikkate alnz. lme

Bu scaklktan itibaren ani soutma ilemi ile karbonlarn bulunduklar YMK kristal kafesleri iinden dar kmalarn engelleyerek hzl bir ekilde soutunuz. Bu sayede martenzit yap oluturarak arplm, ekil deitirmi ve gerginlik kazanm kristaller oluturunuz. Malzemenin sertliini kontrol ediniz.

16

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Bu faaliyette kazanm olduunuz bilgileri aada verilen sorular cevaplandrarak deerlendiriniz.

A- OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)

Aadaki cmleleri doru veya yanl olarak deerlendiriniz. (...)1. Demir esasl metallerde ana eleman demir olmakla birlikte bunun yannda alam eleman olarak daima Bakr bulunur. (...)2. Metalik bal malzemeler, sy ve elektrii iyi iletirler, plastik ekil deiimine elverilidirler, yanstrlar, kat haldeyken kristal yapya sahiptirler. (...)3. Karbon demiri icinde erimesi sonucu oluan kat eriyie Ostenit denir. Demirin saf halidir. (...)4. eliin baz zelliklerini deitirmek ya da gelitirmek iin bileimine ilave edilen maddelere katk eleman denir. (...)5. elie uygulanan btn sl ilemlerin amac, eliin zelliklerini istenen ekilde deitirmektir. (...)6. Su verme sonucunda oluan martenzitik yap inesel biiminde saman demetini andran bir ekilde grlr. (...)7. Martenzitin sertlik deeri ierisinde bulunan Alminyum miktarna baldr. (...)8. Souma erileri malzemelerin deiik souma srelerinde scaklnn llerek izildii erilerdir. (...)9. n stmann amac, sertletirilecek eliin birdenbire sertletirme scaklndaki frna konduunda d yzeylerinin yksek scaklktan etkilenmesini nlemektir. (...)10. n stma eliin karbon veya katk eleman oranna gre 150C ile 900C scaklk aralnda yaplr. (...)11.ounlukla sertletirme svs olarak su, ya, sv tuz, hava ya da %10 NaCl ieren tuzlu su kullanlr. DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrar inceleyiniz.

17

PERFORMANS DEERLENDRME PERFORMANS DEERLENDRME

Yaptnz uygulamay deerlendirme leine gre deerlendirerek eksik veya hatal grdnz davranlar tamamlaynz.

KONTROL LSTES
DEERLENDRME KRTERLER 1) Malzemeyi homojen olarak nce yaklak 600C kadar yava sttktan sonra yaklak 780C kadar hzl sttnz m? 2) Perlit veya sementit iindeki karbonlarn serbest kalp genlemeden dolay YMK kristal kafes ierisinde kat eriyik oluturabilmeleri iin beklediniz mi? 3) Para yzeyindeki oksit tabakasn temizlediniz mi? 4) Bu scaklktan itibaren ani soutma ilemi ile karbonlarn bulunduklar YMK kristal kafesleri iinden dar kmalarn 5) Bu sayede martenzit yap oluturarak arplm, ekil deitirmi ve gerginlik kazanm kristaller oluturdunuz mu? 6) Malzemenin sertliini kontrol ettiniz mi? Evet Hayir

DEERLENDRME
Yaptnz deerlendirme sonunda hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Cevaplarnzn tamam evet ise bir sonraki faaliyete geiniz.

18

RENME FAALYET - 2 RENME FAALYET - 2

AMA
Bu renme faaliyeti kapsamnda gerekli ortam salandnda, tekniine uygun olarak eliklere gerginlik giderme tavlamas yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: Gerginlikleri giderme tavnda malzemenin i yapsnda ne tr deiiklikler olmaktadr, aratrarak bir sunu hazrlaynz? Aratrma ilemleri iin internet ortam ve yakn evrede bulunan konuyla ilgili i yerlerini gezmeniz gerekmektedir.

2. GERLM GDERME TAVI

2.1. Gerilim Giderme Tavn Gerektiren Sebepler
Gerilim giderme tav kaynak, dkm, sl ilem ve souk ekillendirme sonucu oluan i gerilimleri azaltmak amacyla eliklerin dnm scaklklarnn altndaki bir scaklkta stlmas ve yava soutulmas ile gerekletirilir. elik malzemelere 550 C ile 650 C scaklk aralnda bir scaklkta gerilim giderme tav uygulanr. Malzemeler 550 C ile 650 C scaklk arasndaki blgeye yava bir ekilde stlmal ve burada yaklak olarak 25 mm kalnlk iin 1 saat bekletilmelidir. Soutma ilemi ok yava bir ekilde yaplmaldr. eliklerde gerilim giderme tavlamas iki yntem ile yaplmaktadr. Menevileme Islah

2.2. Menevileme
Temperleme olarak da adlandrlan bu ilem sertletirilmi malzemelerin gerginliini ve krlganln azaltmaktr. Menevilemenin anlam, sertletirdikten sonra tekrar stmaktr. Menevi sonucunda sertletirilmi yapdaki martenzit doku azaltlr.

19

Menevileme ilemi bir difzyon ilemi olduu iin scaklk sresi menevilemeyi etkiler. eliklerin alam oranna gre menevi scaklklar farkllk gsterir. Scaklk ve bekleme sresi menevilemeye etki ettiinden, yksek scaklklarda daha ksa sre tutulurken, dk scaklklarda daha uzun sre tutularak menevileme uygulanr ve eliin iyaps snekleir.

2.3. Islah
ounlukla yap eliklerine uygulanan bu ilem sertletirme sonras yksek scaklkta (450-675) bekletme ve havada soutma ilemidir. Yksek sneklik oluturmak iin yaplr. Islah ilemi ile martenzitik yap ortadan kaldrlm olur. Islah ilemine tutulmu elik paralar talal retime uygun hale gelirler.

20

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Kaynak edilmi ya da eilerek gerilmeye maruz kalm bir paraya gerginlik giderme tavnn uygulamasn aadaki ilem basamaklarna gre yapnz.

lem Basamaklar
Malzeme 550-650C'ye kadar yava yava stnz. Malzemenin her blgesinin homojen olarak tavlanmasn salaynz. Bu scaklkta malzemeyi kalnlna gre bekletiniz. (25mm kalnlk iin 1 saat bekletilmelidir. Parada tekrar gerilmeler olmasn engellemek iin ok yava soumasn salaynz.

Tavr ve neriler
Emniyet tedbirlerini uygulaynz. Yanmalara kar tedbirli olunuz. nl, gzlk ve eldiven kullannz. Mesleiyle ilgili etik ilkelere uygun davrannz. Frn ierisinde stmak her zaman homojen bir s dalm verir. Yava soumay salamak iin frn kapatnz ve elik malzeme frn ierisinde kendi halinde soumaya braknz.

21

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Bu faaliyet kapsamnda hangi bilgiler kazandnz aadaki sorular cevaplandrarak belirleyiniz.

A- OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)

Aadaki cmleleri doru ve yanl olarak deerlendiriniz. (........)-1 .Gerginlik giderme tavlamas malzemenin i yapsn yumuatmak amac ile yaplr. (........)-2 .Gerginlik giderme tavlamasnda malzemeler 150 C ile 250 C scaklk arasndaki blgeye yava bir ekilde stlmal ve burada yaklak olarak 25 mm kalnlk iin 1 saat bekletilmelidir. (........)-3 .elik malzemelere 550 C ile 650 C scaklk aralnda bir scaklkta gerilim giderme tav uygulanr.

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrar inceleyiniz

22

PERFORMANS DEERLENDRME PERFORMANS DEERLENDRME

Yaptnz uygulamay deerlendirme leine gre deerlendirerek, eksik veya hatal grdnz davranlar tamamlaynz.

KONTROL LSTES
DEERLENDRME KRTERLER Malzemeyi 550-650C'ye kadar yava yava sttnz m? Malzemenin her blgesinin homojen olarak tavlanmasn saladnz m? Bu scaklkta malzemeyi kalnlna gre beklettiniz mi? (25mm kalnlk iin 1 saat bekletilmelidir). Parada tekrar gerilmeler olmasn engellemek iin ok yava soumasn saladnz m? Evet Hayir

DEERLENDRME
Yaptnz deerlendirme sonunda hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Cevaplarnzn tamam evet ise bir sonraki faaliyete geiniz.

23

RENME FAALYET - 3
AMA

RENME FAALYET - 3

Bu renme faaliyeti kapsamnda gerekli ortam salandnda, tekniine uygun olarak eliklere normalletirme tavlamas yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: Normalletirme tavnda malzemenin i yapsnda ne tr deiiklikler olmaktadr, aratrnz ve bir sunu hazrlaynz. Aratrma ilemleri iin internet ortam ve yakn evrede bulunan konuyla ilgili iyerlerini gezmeniz gerekmektedir.

3. NORMALLETRME TAVI
Normalletirme tav genellikle mekanik zellikleri iyiletirmek, tane ebatn kltmek veya homojen bir i yap elde etmek iin, ekil 3.1de grlen ABC izgisinin yaklak 30-50 C kadar zerindeki bir scaklkta elik malzemenin stlp tavlandktan sonra frn dnda sakin bir havada kendi halinde soutumas ile yaplr.

C A (stenit)

Ferit + stenit +

B
ekil 3.1: Demir-karbon denge diyagramndan normalletirme tavnn uygulama scaklklarnn gsterilmesi

24

3.1.Normalletirme Tavn Gerektiren Sebepler

Normalletirme tavn gerektiren balca sebepler aadaki gibi sralanabilir. Homojen bir i yap oluturmak Tane boyutunu kltmek eliklerin mekanik zelliklerini iyiletirmek Yumuatma tav uygulanm eliklerin sertlik ve mukavemetini artrmak

25

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Dvlm, kaynak edilmi ya da herhangi bir sl ilemden gemi elik malzemeye normalletirme tav uygulayarak homojen bir i yap oluturulmas ve tane boyutunun kltlmesi ilemini aadaki ilem basamaklarna gre yapnz.

lem Basamaklar
Malzemeyi homojen olarak nce yaklak 600C kadar yava sonra yaklak 780C kadar hzl stnz. Malzemenin her blgesi dnnceye kadar bekletiniz. (Bekleme sresi 1mm iin 2 dakikadr). Malzemeyi 723C'nin altna kadar hareketsiz ve havada daha sonra istenilen ekilde soutunuz.

neriler
Emniyet tedbirlerini uygulaynz. Yanmalara kar tedbirli olunuz. nl, kullannz. gzlk ve eldiven

Mesleinizle ilgili etik ilkelere uygun davrannz.

26

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Bu faaliyet kapsamnda cevaplandrarak belirleyiniz. hangi bilgileri kazandnz aadaki sorular

A- OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)

Aadaki cmleleri doru ve yanl olarak deerlendiriniz. (........)-1 .Normalletirme tav genellikle mekanik zellikleri iyiletirmek, tane ebatn kltmek veya homojen bir i yap elde etmek iin uygulanr. (........)-2 .Normalletirme tavlamas iin genellikle tavsiye edilen tavlama iin bekletme sresi elik malzemenin 1mmsi iin 10 saat kadardr.

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrar inceleyiniz.

27

PERFORMANS DEERLENDRME PERFORMANS DEERLENDRME

Yaptnz uygulamay kontrol listesine gre deerlendirerek, eksik veya hatal grdnz davranlar tamamlaynz.

KONTROL LSTES
DEERLENDRME KRTERLER Malzemeyi homojen olarak nce yaklak 600C kadar yava sonra yaklak 780C kadar hzl sttnz m? Malzemenin her blgesi dnnceye kadar beklettiniz mi? (Bekleme sresi 1mm iin 2 dakikadr). Malzemeyi 723C'nin altna kadar hareketsiz ve havada daha sonra istenilen ekilde souttunuz mu? Evet Hayir

DEERLENDRME
Yaptnz deerlendirme sonunda hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Cevaplarnzn tamam evet ise bir sonraki faaliyete geiniz.

28

RENME FAALYET4 RENME FAALYET4

AMA
Bu renme faaliyeti kapsamnda gerekli ortam salandnda, tekniine uygun olarak eliklere yumuatma tavlamas yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: Yumuatma tavnda malzemenin i yapsnda ne tr deiiklikler olmaktadr, aratrnz ve bir sunu hazrlaynz. Aratrma ilemleri iin internet ortam ve yakn evrede bulunan konuyla ilgili i yerlerini gezmeniz gerekmektedir.

4.YUMUATMA TAVI
stenilen mekaniksel ve fiziksel zellikleri elde etmek, souk ekillendirmeyi ve tala kaldrmay kolaylatrmak iin elik malzemelerin stlp istenilen deiikliklerin olumas gerekleinceye kadar bu scaklkta tutulmas ve sonra da yava soutulmas ilemine yumuatma tavlamas denir.

4.1. Yumuatma Tavn Gerektiren Sebepler

Yumuatma tav genelde azami % 0.6 karbon ieren eliklere uygulanr. Genelde talal ilemleri kolaylatrmak iin yapld iin daha az karbon ieren eliklere uygulanmas gereksizdir. Yumuatma tavn gerektiren balca sebepler aadaki gibi sralanabilir: Malzemenin sertliini azaltmak, Dvlm ya da dklm paralarn i gerilmelerini azaltmak, Tala kaldrmay kolaylatrmak, eliklerin elektrik ve manyetiksel zelliklerini iyiletirmek, Tane boyutunu kltmek iin yaplr.

29

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Dvlm, kaynak edilmi ya da herhangi bir sl ilemden gemi elik malzemeye yumuatma tav uygulayarak, fiziksel ve mekaniksel zelliklerini iyiletirerek talal ilemleri kolaylatrma ilemini aadaki ilem basamaklarna gre yapnz.

lem Basamaklar
Malzemeyi homojen olarak nce yaklak 600C kadar yava sonra yaklak 780C kadar hzl stnz. Bu scaklkta birka saat bekleterek sementitin kresellemesini salaynz. Bekleme ilemi bittikten sonra malzemeyi 600C kadar ok yava daha sonra malzemeyi istenilen ekilde soutunuz. Malzemelerin sertliini kontrol ediniz.

neriler
Emniyet tedbirlerini uygulamak Yanmalara kar tedbirli olma nl, gzlk ve eldiven kullanmak Mesleiyle ilgili etik ilkelere uygun davranma Daha nce alm oldunuz sertlik lme modln dikkate alarak Malzemenin sertliini kontrol ediniz.

30

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Bu faaliyet kapsamnda cevaplandrarak belirleyiniz. hangi bilgileri kazandnz aadaki sorular

A- OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)

Aadaki cmleleri doru ve yanl olarak deerlendiriniz. (........)-1 .stenilen mekaniksel ve fiziksel zellikleri elde etmek, souk ekillendirmeyi ve tala kaldrmay kolaylatrmak iin yumuatma tav yaplabilir. (........)-2 .Yumuatma tav genelde % 0.6 karbon ieren eliklere uygulanr. (........)-3 .Yumuatma tav genel olarak tala kaldrma ilemini kolaylatrmak iin yaplr.

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrar inceleyiniz.

31

PERFORMANS DEERLENDRME PERFORMANS DEERLENDRME

Yaptnz uygulamay kontrol listesine gre deerlendirerek eksik veya hatal grdnz davranlar tamamlamaynz.

KONTROL LSTES
DEERLENDRME KRTERLER Malzemeyi homojen olarak nce yaklak 600C kadar yava sonra yaklak 780C kadar hzl sttnz m? Bu scaklkta birka saat bekleterek sementitin kresellemesini saladnz m? Bekleme ilemi bittikten sonra malzemeyi 600C kadar ok yava daha sonra malzemeyi istenilen ekilde souttunuz mu? Malzemenin sertliini kontrol ettiniz mi? Evet Hayir

DEERLENDRME
Yaptnz deerlendirme sonunda hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Cevaplarnzn tamam evet ise modl deerlendirmeye geiniz.

32

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

PERFORMANS TEST (YETERLK LME)
Modl ile kazandnz yeterlii aadaki kontrol listesindeki kriterlere gre lnz.

KONTROL LSTES
DEERLENDRME KRTERLER A SU VERME TAVI YAPMAK Malzemeyi homojen olarak nce yaklak 600C kadar yava sonra yaklak 780C kadar hzl sttnz m? Perlit veya sementit iindeki karbonlarn serbest kalp genlemeden dolay YMK kristal kafes ierisinde kat eriyik oluturabilmeleri iin beklediniz mi? Para yzeyindeki oksit tabakasn temizlediniz mi? Bu scaklktan itibaren ani soutma ilemi ile karbonlarn bulunduklar YMK kristal kafesleri iinden dar kmalarn engellediniz mi? Bu sayede martenzit yap oluturarak arplm, ekil deitirmi ve gerginlik kazanm kristaller oluturdunuz mu? Malzemenin sertliini kontrol ettiniz mi? B- GERGNLK GDERME TAVI YAPMAK Malzemeyi 550-650C'ye kadar yava yava sttnz m? Malzemenin her blgesini homojen olarak tavlanmasn saladnz m? Bu scaklkta malzemeyi kalnlna gre beklettiniz mi? (25 mm kalnlk iin 1 saat bekletilmelidir). Parada tekrar gerilmeler olmasn engellemek iin ok yava soumasn saladnz m? C NORMALLETRME TAVI YAPMAK Malzemeyi homojen olarak nce yaklak 600C kadar yava sonra yaklak 780C kadar hzl sttnz m? Malzemenin her blgesi dnnceye kadar beklettiniz mi? (Bekleme sresi 1mm iin 2 dakikadr). Malzemeyi 723C'nin altna kadar hareketsiz ve havada daha sonra istenilen ekilde souttunuz mu? D- YUMUATMA TAVI YAPMAK Malzemeyi homojen olarak nce yaklak 600C kadar yava sonra yaklak 780C kadar hzl sttnz m? Bu scaklkta birka saat bekleterek sementitin kresellemesini saladnz m? Bekleme ilemi bittikten sonra malzemeyi 600C kadar ok yava daha sonra malzemeyi istenilen ekilde souttunuz mu? Malzemenin sertliini kontrol ettiniz mi? Evet Hayir

33

DEERLENDRME
Yaplan deerlendirme sonunda hayr cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz modl tekrar ediniz. Btn cevaplarnz evet ise modl tamamladnz, tebrik ederiz. retmeniniz size eitli lme aralar uygulayacaktr. retmeninizle iletiime geiniz.

34

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET 1 CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Y D Y D D D Y D D Y D

RENME FAALYET 2 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 D Y D

RENME FAALYET 3 CEVAP ANAHTARI

1 2 D Y

RENME FAALYET 4 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 D Y D

Cevaplarnz cevap anahtarlar ile karlatrarak kendinizi deerlendiriniz.

35

KAYNAKA KAYNAKA
KARABULUT Hasan, retmen Ders Notlar (Yaynlanmam), Ankara. 2005. Do Dr. GNDZ Sleyman, Faz Diyagramlar Dersi Y. Lisans Ders Notlar, Karabk, 2000. Do Dr. KAAR Ramazan, Kaynakta Isl lem Metodu Dersi Y. Lisans Ders Notlar, Karabk, 2000. DoDr. ERDOAN Mehmet, eviri Mhendislik Alamlarn Yap ve zellikleri-Cilt 1, Ankara, 2000. DoDr. ERDOAN Mehmet, eviri Malzeme Bilimi ve Mhendislik Malzemeleri-Cilt 1, Ankara 1998. Prof.Dr. SAVAKAN, Temel Malzeme Bilgisi ve Muayenesi, Trabzon 2004. BAYDUR Galip, Malzeme, Ankara, 1976. SERFEL Y. Saip, Metal leri Meslek Teknolojisi-2, Ankara, 2001.

36