STANBUL TEKNK NVERSTES

FEN BLMLER ENSTTS

TARH YAPILARDA TAIYICI SSTEM ZELLKLER, HASARLAR, ONARIM VE GLENDRME TEKNKLER

YKSEK LSANS TEZ n. Mh. Hasan Ali MAHREBEL (501041056)

Anabilim Dal: naat Mhendislii Program: Yap Mhendislii

Tez Danman: Do.Dr. Turgut ZTRK

HAZRAN 2006

NSZ
almann tamamlanmas srasnda yardmlarn ve yorumlarn esirgemeyen, her aamada yapc eletirileri ile tezimin genel erevesini belirleyen, bu dnem ierisinde kiisel ve mesleki geliimime byk katkda bulunan tez danmanm Do. Dr. Turgut ztrk:e sonsuz teekkrlerimi sunarm. almalarmn gelimesi srasnda manevi ve teknik desteklerini esirgemeyen ArtYol Mh. alanlarna ayrca teekkrlerimi sunarm. Her eyden te, yllardr bana olan gvenlerini, inanlarn ve sevgilerini hibir zaman kaybetmeden, akademik almalarm sonuna kadar destekleyen, en byk g kaynam sevgili aileme sonsuz teekkrlerimi sunarak, bu almam aileme ithaf ederim.

Haziran 2006

Hasan Ali MAHREBEL

ii

NDEKLER
KISALTMALAR TABLO LSTES EKL LSTES SEMBOL LSTES ZET SUMMARY 1. GR 2. KLTREL VARLIKLARIN KORUNMASI, DEERLENDRLMES 3. TARH YAPI TRLER 4. TARH YAPILARDA KULLANILAN MALZEME VE ZELLKLER 4.1. Doal Ta Malzeme 4.2. Harlar 4.2.1. Kire Harc ve Svalar 4.2.2. Horasan Harc ve Svalar 4.3. Kargir Malzeme 4.4. Ahap Malzeme 4.5. Tula 5. TARH YAPI OLUTURAN TAIYICI SSTEMLER 5.1. Kemerler 5.2. Tonozlar 5.3. Kubbeler 5.4. Stunlar ve Ayaklar 5.5. Duvarlar 5.6. Temeller 5.7. Demeler 5.7.1. Ahap Demeler 5.7.2. Adi Volta Deme 5.7.3. Volta Deme vi vii viii xi xii xiii 1 3 11 15 15 16 16 18 22 22 22 23 23 26 27 28 30 31 32 33 34 35

iii

6. TARH YAPILARDA GRLEN HASAR TRLER VE MALZEME ZELLKLERNN BELRLENMES 6.1. Tarihi Yaplarda Grlen Hasar Trleri 6.1.1. Zeminden Kaynaklanan Hasarlar 6.1.2. Tayc Sistem Tasarmndaki Hatalar 6.1.3. Hatal Malzeme Kullanm 6.1.4. Kt ilik ve Detay Kullanm 6.1.5. Uzun Sreli Doal Etkenler 6.1.6. Doal Etkenler 6.1.7. nsanlarn Neden Olduu Hasarlar 6.1.8. Hava Kirlilii 6.1.9. Trafik 6.2. Tarihi Yaplarda Hasar Tespit Yntemleri 6.2.1. Tarihi Yaplarda Malzeme zelliklerinin Belirlenmesi almalar 7. YIMA KARGR BNALARIN DEPREM GVENLNN NCELENMES 7.1. Deprem Yklerinin Hesaplanmas ve Genel Kurallar 7.2. Deprem Gvenliinin ncelenmesi 8. TARH YAPILARDA UYGULANAN ONARIM VE GLENDRME TEKNKLER 8.1. Salamlatrma 8.1.1. Tarihi Yapnn Yapld Malzemesinin Glendirilmesi 8.1.2. Tayc Sistemin Salamlatrlmas 8.1.3. Zeminin Salamlatrlmas 8.1.3.1. Temel Alt Zemininin Islah 8.1.3.2. Temelin Glendirilmesi 8.2. Btnleme 8.3. Yenileme 8.4. Yeniden Yapm 8.5. Temizleme 8.6. Tama 9. YAPILAN UYGULAMA RNEKLER 9.1. Edirne Muradiye Camisi 9.1.1. Yapnn Yeri ve zellikleri 9.1.2. Zemin Durumu ve Temel Sistemi 9.1.3. Yapnn Mevcut Durumu 9.1.4. Yapya Uygulanan Glendirme Yntemi

36 36 36 39 39 40 40 41 41 41 42 42 43 50 50 56 60 60 60 71 78 78 80 82 82 83 83 85 87 87 87 89 90 91

iv

9.1.5. Deerlendirme 9.2. stanbul Vefa Lisesi 9.2.1. Yapnn zellikleri 9.2.2. Yapnn Mevcut Durumu 9.2.3. Yapya Uygulanan Glendirme Yntemi 9.2.4. Deerlendirme 9.3. Kabata Erkek Lisesi Eitim ve Yatakhane Binalar 9.3.1. Yapnn Yeri ve zellikleri 9.3.2. Yapnn Mevcut Durumu 9.3.3. Zemin Durumu ve Temel Sistemi 9.3.4. Yapnn Glendirilmesi 9.3.4.1. Zemin Islah 9.3.4.2. st Yapnn Glendirilmesi 10. SONULAR KAYNAKLAR ZGEM

92 92 93 94 94 98 98 98 99 100 101 101 101 105 108 113

KISALTMALAR

DBYBHY2006 : Deprem Blgelerinde Yaplacak Binalar Hakknda Ynetmelik GEEAYK TA EKL CEDHEC IFROA BS ASTM C SEM XRD FRP UDAP : Gayrimenkul Eski Eserler ve Antlar Yksek Kurulu : Trkiye Ant evre ve Turizm Deerlerini Koruma Vakf : evre ve Kltr Deerlerini Koruma : Chaillot Yksek Eitim Merkezi : Fransa Sanat Eserlerinin Restorasyonu Enstits : British Standarts : American Society for Testing and Materials : Taramal Elektron Mikroskobu : X In Krnm Cihaz : Lifli Polimer : Ulusal Deprem Aratrma Program

vi

TABLO LSTES Sayfa No

Tablo Tablo Tablo Tablo Tablo Tablo Tablo

4.1. 4.2. 7.1. 7.2 7.3 7.4 7.5

Tablo 7.6 Tablo 7.7 Tablo 7.8 Tablo 8.1

Doal Yap Talarnn Ortalama Fiziksel zellikleri.. ........ Tulalarn Ortalama Fiziksel zellikleri.......................................... Etkin Yer vme Katsays.... ........... Bina nem Katsays.................................................................. Hareketli Yk Katlm Katsays.................................................. ... zin Verilen En ok Kat Says.................................................... Duvar Malzemesi ve Har Snfna Bal Duvar Basn Emniyet Gerilmesi Yma Duvarlarn Basn Emniyet Gerilmesi.............................. Narinlik Oranna Gre Dey Yk Emniyet Gerilmelerini Azaltma Katsays...... Duvarlarn atlama Dayanmlar Lifli Polimer ve elik Malzemelerin Karlatrlmas

15 22 52 52 53 53 58 58 58 59 70

vii

EKL LSTES

Sayfa No

ekil 3.1 : Ortaky Camisi-stanbul ekil 3.2 : St.Peter Katedrali-Bremen ekil 3.3 : Drt Kilise-Artvin ekil 3.4 : Dolmabahe Saat Kulesi-stanbul ekil 3.5 : Hamam-Sivas ekil 3.6 : Aspendos-Antalya ekil 3.7 : Ergene Kprs-Edirne ekil 3.8 : Godstow Kprs-ngiltere ekil 3.9 : Deniz Feneri ekil 3.10 : Gkmedrese-Sivas ekil 3.11 : Mze-Almanya ekil 3.12 : Sarhan-Nevehir ekil 3.13 : Han-Sivas ekil 3.14 : Panteon-Roma ekil 3.15 : raan Saray-stanbul ekil 3.16 : Bunratty Kalesi-rlanda ekil 3.17 : Selimiye Klas-stanbul ekil 3.18 : Galata Kulesi-stanbul ekil 3.19 : Filizi Kk-stanbul ekil 3.20 : Kksu Kasr ekil 3.21 : Piramit-Msr ekil 3.22 : Trbe-Sivas ekil 5.1 : Kemerin Muhtelif Ksmlarnn simleri ekil 5.2 : Elhamra Saray ekil 5.3 : Kemer Yapm ekilleri ekil 5.4 : Segovia/talya 128 Gzl Su Kemeri ekil 5.5 : Lennox Hastanesi-ngiltere ekil 5.6 : Gloucester Katedrali ekil 5.7 : Yunanistandaki Stunlu Yaplar ekil 5.8 : Stun Bandaki Mesnetlenme Sistemi ekil 5.9 : Elhamra Saray ekil 5.10 : Ayak Detay ekil 5.11 : Tarihi Yaplardaki Stun Ve Ayak Kullanm ekil 5.12 : Mesnetlenme ekilleri ekil 5.13 : Duvar Kuaklamas ekil 5.14 : Ayrk Temel ekil 5.15 : Ahap Deme ekil 5.16 : Ahap Deme-Duvar Birleim Plan ekil 5.17 : Adi Volta Deme ekil 5.18 : Dz Tavanl Adi Volta Deme ekil 5.19 : Volta Deme

11 11 11 11 11 11 12 12 12 12 12 12 12 13 13 13 13 13 13 13 14 14 23 24 25 26 26 27 28 28 29 29 30 30 31 32 33 33 34 34 35

viii

ekil 5.20 : Volta Deme Duvar Birleim Detay ekil 6.1 : Duvarlarda Grlen atlaklar ekil 6.2 : Yzey Sertliinin llmesi ekil 6.3 : Dorudan-Dolayl lm ekil 6.4 : atlak Derinliinin ve Ynnn Aratrlmas ekil 6.5 : Tek Plak le zm ekil 6.6 : ift Plak le zm ekil 6.7 : Yerinde Kayma Deneyi ekil 7.1 : Spektrum Katsays Erisi ekil 7.2 : Yma Yapda (0.25 I)m/m2 durumu ekil 7.3 : Tayc Duvarlarn En Byk Desteklenmemi Uzunluu ekil 7.4 : Tayc Duvar Boluklar ekil 8.1 : Mevcut Ahap Demenin zerine Uygulanan kinci Ahap Katman ekil 8.2 : Mevcut Ahap Demenin zerine Uygulanan Betonarme Katman ekil 8.3 : Tek Dorultuda alan Volta Deme ekil 8.4 : Uygulama 1 ekil 8.5 : Uygulama 2 ekil 8.6 : atlaklarda Epoksi Harc Uygulanmas ekil 8.7 : Duvardaki atlaklarn elik Bar ya da elik Diki Eleman le Giderilmesi ekil 8.8 : atlak Blgesinin Onarlmas ekil 8.9 : Duvarda Oluabilecek Kamburlama ekil 8.10 : Duvardaki Hasarl Ksmn Beton ya da Grout le Doldurulmas ekil 8.11 : Tula rme ya da Ta Ekleme Yntemi ekil 8.12 : Duvar Kelerinde Oluturulacak Kolon in Yaplan Hazrlk ekil 8.13 : Duvarda Kolon Oluturulmas ekil 8.14 : elik Kuaklarla Glendirme ekil 8.15 : elik Levhalarla Duvarlarn Kuaklanmas ekil 8.16 : elik Levhalarla Glendirme ekil 8.17 : Yma Duvarlarda Lifli Polimer Uygulama Detay ekil 8.18 : Lifli Polimer Uygulamas ekil 8.19 : Sismik Yaltlm Bina ve Normal Bina ekil 8.20 : Kauuk Esasl Kurun ekirdekli zolatr ekil 8.21 : Srtnme Esasl Sismik zolatr ekil 8.22 : Enerji Snmlendirici Sistemler ekil 8.23 : Vibrasyon Kontrol Cihazlar ekil 8.24 : Birleik Devletler Yksek Temyiz Mahkemesi ekil 8.25 : Oakland City Hall Binas, ABD ekil 8.26 : Jet-grout Uygulamas ekil 8.27 : Ta Ocandan Ktleler Halinde Getirilen Talarn ncelenmesi ekil 8.28 : lenmi Talarn stiflenmesi ve Montaj

35 37 44 45 45 47 47 48 53 54 55 56 61 62 62 63 64 65 65 66 66 67 67 68 68 68 69 69 70 70 75 75 76 76 77 78 78 79 83 83

ix

ekil 8.29 : Kimyasal Madde Kullanm ekil 8.30 : Cephe Temizlii Yaplm Binalar ekil 9.1 : Edirne Muradiye Camisi ekil 9.2 : Edirne Muradiye Camisi Zemin Kat Plan ekil 9.3 : Sondaj almas ekil 9.4 : Edirne Muradiye Camisi Temel Takviye Plan ekil 9.5 : Revaklarda Grlen Dklme ve Klcal atlaklar ekil 9.6 : Edirne Muradiye Camisi Temel Detay ekil 9.7 : ksa almas Yaplm Tip Ano ekil 9.8 : Ampatmann Tekili ve Kalbn Sklmesi ekil 9.9 : Vefa Lisesinin stten Grn ekil 9.10 : ki ve Duvarn Birleim Yerine Ait Pskrtme Beton Detay ekil 9.11 : Farkl Kalnlkl Duvarlarda Uygulanan Pskrtme Beton Detay ekil 9.12 : Deme Seviyesinde Pskrtme Beton ve elik Hasrlarn Durumu ekil 9.13 : Vefa Lisesi Glendirme Kalp Plan ekil 9.14 : Tekil Edilen Betonarme Temel Detay ekil 9.15 : Mevcut Duvarlardaki Boluklarn Daraltlmas ekil 9.16 : Kabata Erkek Lisesi ekil 9.17 : Eitim Binas n Cephe Muayene ukuru ekil 9.18 : Kabata Eitim Binas Tayc Duvarlarndaki atlaklar ekil 9.19 : Betonarme Kuak Perde Detay ekil 9.20 : Eitim Binas Kuaklama Perdesi Kazs ekil 9.21 : Temel Donatlarnn Yerletirilmesi ekil 9.22 : Kuak Perdesi ine Braklan Betonarme Kiriler ekil 9.23 : Pskrtme Beton ve elik Hasr Takviye Detay ekil 9.24 : Shotcrete ncesi Duvar Svalarnn Kaldrlmas

84 85 87 88 89 90 90 91 91 92 93 94 95 95 96 97 97 98 99 99 101 102 102 103 104 104

KISALTMALAR

H Hi FN l t V n w E TA, TB S(T) A I n Gi Qi W Wi Vt Ra(T) fd hs as Vs fem em o

: Birim Hacim Arl : Yap Ykseklii : inci Katn Zeminden Ykseklii : Binann Ninci Katna Etkiyen Ek Edeer Deprem Yk : Boy Deiimi : Ses Gei Sresi : Ses Gei Hz : Porozite : Su Muhtevas : Elastisite Modl : Duvar Dey Gerilmesi : Kayma Gerilmesi : Spektrum Karakteristik Periyotlar : Spektrum Katsays : Etkin Yer vme Katsays : Bina nem Katsays : Hareketli Yk Katlm Katsays : Sabit Yk : Hareketli Yk : Binann Toplam Arl : inci katn Arl : Edeer Deprem Yk : Deprem Yk Azaltma Katsays : Duvar Basn Dayanm : Hacimce Su Emme : Arlka Su Emme : Boluklu Birim Hacim Arl : Duvarn Kesme Kuvveti : Duvar Basn Emniyet Gerilmesi : Duvar Kayma Emniyet Gerilmesi : Duvar atlama Emniyet Gerilmesi : Srtnme Katsays

xi

TARH YAPILARDA TAIYICI SSTEM ZELLKLER, HASARLAR, ONARIM VE GLENDRME TEKNKLER ZET
Tarihi yaplar, zerinde bulunduklar corafyann sosyolojik, ekonomik, kltrel ve politik elerini bnyesinde barndrr. Bu yaplarn korunmas ve gelecek kuaklara aktarlmas, eitim, bilgi ve srekli bakmla mmkndr. lkemizde ve Dnyada bu eserlerin gerektii gibi korunamadn biliyoruz. Doal afetler, olumsuz evre koullar ve fiziksel-kimyasal bozulmalarn yannda, insanolunun bu yaplara kar ald tavr da tarihi yaplarn yok olma srecini hzlandrmaktadr. lkemiz dnya kltr mirasnn en nadide paralarn bnyesinde barndrmaktadr. Sahip olduumuz miras, bugn iin iyi korunuyor mu? Bu konuda ne kadar bilgi ve tecrbeye sahibiz? Gerekli kanun ve ynetmeliklere sahip miyiz ve bunlar gnn teknolojik gelimelerine adapte edebiliyor muyuz? Beklide en nemlisi bu yaplar koruyacak ve rehabilite edecek finans kaynaklarna sahip miyiz? Sorularna cevap aramak, bu almann zn oluturmaktadr. Bu inceleme kapsamnda, Tarihi yapnn tanm, gemiten gnmze koruma kavramnn nasl algland ve ne gibi admlarn atld, Tarihi yap trleri, tarihi yaplarda kullanlan malzeme ve zellikleri Tarihi yapy oluturan tayc sistem zellikleri, bu yaplarda meydana gelen hasarlar ve gnmzde uygulanan hasar tespit yntemleri Yma kargir binalarn, deprem ynetmeliinde belirtilen koullar

erevesinde deprem gvenliinin incelenmesi Tarihi yaplarda uygulanan onarm ve glendirme teknikleri incelenmitir. almann son blmnde tarihi yma kargir binada uygulanan glendirme teknikleri hakknda bilgi verilmitir.

xii

PROPERTIES, DAMAGES, STRUCTURES, REPAIRING and STRENGTHENING TECHNIQUES IN HISTORICAL BUILDINGS

SUMMARY
Historical Buildings comprise of the social, economical, cultural and political elements of their local geography which they stand on. The way to protect and pass these on to next generations is possible by education, knowledge and continuous maintenance. We know that, these masterpieces are not protected the way they should be, both in our country and around the world. The attitude the humankind has against these masterpieces speed up the vanishing process of these, along with natural disasters, negative environmental conditions and physical-chemical deformations. Our Country shelters in some of the rarest masterpieces of worlds cultural inheritance. The inheritance that we have, is it being will protected today? How much knowledge and experience do we have about this issue? Do we have the necessary laws also regulations and are we able to adapt these to new technological developments? Most importantly, do we have the financial resources to protect and rehabilitate these buildings? Searching for answers to these questions, constitutes the core of this study. In this study, the following issues have been analyzed , The defininition of Historical Buildings, how the concept of the protection is perceived from past to prevent and what steps are taken. Types of Historical Buildings, the materials used in historical buildings and their properties. The construction properties which constitude historical buildings, the damages which occur in these constructions.

xiii

The calculation of earthquake loads according to the 2006 Turkish Earthquake Code was summarized and the vulnerability of the buildings has been examined.

Three historic buildings were examined and the strengthening methods have been investigated.

The evaluation of the study and the conclusions were summarized in last chapter.

1. GR
Tarihi yaplar kltrel mirasmzn en nemli paralardr, en iyi ekilde korunmal ve deerlendirilmelidir. Tarihi yaplar oluturan ana malzemeler ta, tula ve bunlar birbirine balayan hartr. Bu malzemelerle ina edilen ve yapnn tayc sistemini oluturan elemanlar kubbe, tonoz, kemer, pandantif, stun ve duvarlardr. Tarihi yaplarn servis srelerini belirleyen iki ana etken vardr. Bunlar, zemin problemleri ve depremlerdir. Bunlarn yannda evre ve doa artlar, insanlarn neden olduu hasarlar, bu sreci ikinci derecede etkileyen faktrlerin banda gelir. Uzun yllar ayakta kalabilmeyi baarm bir yap iin, genellikle zemin-yap etkileimi belli bir dengeye ulat dnlr ve dardan bir mdahale yoksa fazla bir zemin hareketi beklenmez. Yalnz, depremlerin gemite pek ok tarihi yapy ykt dnlrse, ar ktleye sahip bu yaplar iin her zaman byk bir tehlike arz ettii gerei unutulmamaldr. Tarihi yaplar, gemi ile bugn, bugn ile gelecek arasnda nemli bir ilevi de yerine getirirler. Gemiteki sosyolojik, ekonomik, politik ve dinsel yaam, tarihi yaplarn gvdesini oluturur. Bugn elimizde bulunan bu miras iin planlama ve koruma stratejisini etkin hale getirmek birincil vazifemiz olmaldr. Ne yazk ki lkemizde tarihi yaplarn ou ihmal, yanl strateji, kast ve bilgisizlikle tahrip edilmi ve pek ou kullanlamayacak hale getirilmitir. Bunun yannda yangnlar, su basknlar, insanlarn vandalizmi gibi etkenler de bu sreci tetiklemitir. Osmanldan Cumhuriyete braklan miras, vakf messesesinin ve koruma amal karlan talimnamelerin gzetiminde, kendi iinde kontrol mekanizmas olan ve kendi btesiyle i gren bir vaziyette iken; Cumhuriyetin ilk otuz yl ve ok partili hayattan gnmze geen srete, yaplan yanllar ve bu eserlere taknlan tavrlar, atlan iyi admlarn ve bu i iin kurulan kurumlarn her zaman nne gemitir. lkemizdeki tarihi yaplarn byk bir blm, iyi durumda deildir. Depremler, zemin kaynakl problemler, yangnlar, evre faktrlerinin oluturduu fiziksel ve kimyasal bozulmalar, bu yaplarn tayc sistem zelliklerini ve grntlerini olumsuz ynde etkilemitir. Bunun yannda tayc sistemindeki dzensizlik ve 1

sreksizlikler nedeniyle pek ok tarihi yapda atlaklar ve onun sonucu ksmen veya tamamen yklma gibi sonular ortaya kmtr. atlaklara ve sistemin tayc sistemine yaplan bilinsiz ve yanl onarm giriimleri, bu hasarlarn nedenleri aratrlmadan yapld iin olumlu sonu vermeyecektir. Hasar grm tarihi bir binay glendirmeden nce, yapnn zemin zellikleri, tayc sistemi, kullanlan malzemeler, hatta ve hatta yapnn tarihi nitelii iyice incelenmeli, bu almalarn sonucunda yaplacak mdahale ve glendirmeye karar verilmelidir. Gerekli incelemelerin yaplmamas durumunda, koruma niyetiyle balanlan i istenmeyen hasarlara sebebiyet verebilir. Bu nedenle, ok ge olmadan tarihi yaplarn bilinli bir ekilde korunmas ve glendirilmesi gerekir. Bunu yaparken maliyeti ve ekonomiyi, biraz gz ard etmemiz gerekecek. Bu almada amalanan esas ilke, tarihi yaplarn dinamik ve statik etkiler altnda, gnmzden gelecee en iyi ekilde aktarlmasn salayacak glendirme yntemleri hakknda bilgi vermektir. lk blmden itibaren Osmanldan Cumhuriyete ve oradan da gnmze kadar olan srete bu yaplarn nasl ve ne ekilde korunduu, karlan kanun ve ynetmeliklerle ne gibi iyiletirmeler yapld zerinde durulmutur. nc blmde tarihi yap trleri malzemelerine, tayc sistemlerine ve kullanm amalarna gre snflandrlmtr. Snflandrmann akabinde tarihi yapy oluturan malzemelerin fiziksel ve kimyasal yaplar hakknda bilgi verilmitir. Ayrca, tayc sistem zellikleri, meydana gelen hasarlar ve gnmzde uygulanan hasar tespit yntemleri aklanmtr. Deprem blgelerinde yaplacak binalar hakknda ynetmelik ierisinde geen yma binalar ilgili blm, bu tr yaplarn deprem gvenlii ynyle irdelenmitir. Sekizinci blmde tarihi yaplarda uygulanan onarm ve glendirme teknikleri irdelenmitir. Son blmde rnek tarihi yma kargir yap ele alnarak, izlenilen glendirme teknikleri aklanmaya allmtr.

2. KLTREL VARLIKLARIN KORUNMASI, DEERLENDRLMES

Deiik

nitelikteki

toplumlar

gerek

kendilerinden

nceki

gerekse

kendi

dnemlerinde rettikleri ve bugn kltr varl olarak tanmladmz tanr ve tanmazlara kar olumlu ya da olumsuz deiik tavrlar taknmtr. Birok uygarln binlerce yldan bu yana mimari yaptlar ve bu yaptlar barndran kentler oluturduu Anadolunun bu zengin mirasnn korunmas, deerlendirilmesi ve bizden sonraki nesillere aktarlmas grevi, ksaca koruma olarak adlandrdmz bir sektrn olumas ve gelimesine neden olmutur. Gnmzde korumann gereklilii tartlmamaktadr; ancak korumay gerekletirmek iin gerekli ilke ve uygulamaya ynelik politikalar ile kullanlacak parasal, rgtsel, eitsel vb. aralarn zlenen dzeye ulamad da bir gerektir. Cumhuriyete Braklan Miras Osmanl Devletinde, bugn kltr varl olarak tanmlanan yaptlara kar dzenlemeler oluturulmu ve uygulamalar yaplmtr. zellikle vakf kurumunun katksyla dini, sosyal, kltrel ve ekonomik ierikli birok antsal yap oluturulmu, yine ayn kurumun salad olanaklarla bu yaplarn bakm ve onarmlar yaplarak sreklilii salanmtr. Batllama srecinde, eski eser kavramna yeni boyutlar getirilmi, mzecilik alannda yeni giriimler balam, koruma alannda yeni rgtlenme modelleri ve dzenlemelerin miras olarak kalmasn salamtr. Bunlar arasnda merkezi stanbul Mzeleri olan Mze-i Hmayun ile Bursa, Konya ve Adanada kurulan kk mze birimleri, 1877 tarihli Ebniye-i Emiriye ve Vakfiye naat ve Tamirat Hakknda Nizamname, 1906 tarihli Asar Atika Nizamnamesi ve 1916 tarihli Muhafazai Abidat Nizamnamesi, sadece stanbul ile ilgili konularda grev yapan Asar Atika Encman-i Daimisi, vakf mallarnn ynetimi ve vakf kkenli yaplarn bakm ve onarmndan sorumlu Evkaf Hmayun Nezareti bulunmaktadr.

Cumhuriyet Dnemi Cumhuriyet dneminde koruma olgusunun iki ana zaman diliminde incelenmesinde yarar vardr. lk dilim 1920-1950 arasn kapsamaktadr. Bu dnem her alanda olduu gibi ilk araylar ve gelimeleri iermektedir. 1950lerin ba ise nemli bir dnm noktas olarak grlmektedir. Bu belirlemede yeni yasa ve kurumlarn oluturulmas, ok partili hayata geilmesi, Avrupa ile ilikilerin artmas, yeni eitim kurumlarnn olumas, parasal kaynaklarda izlenen greceli art vb. hususlar rol oynamaktadr. lk otuz yl : 1920-1950 Cumhuriyetin kurulmasndan sonra eski eserler gerek mlkiyeti ve gerekse bakm ve onarm sorumluluklar, deiik kurumlara verilmitir. Buna gre Halifeliin kaldrlmasn ngren kanun uyarnca, saraylar, kasrlar ve bununla ilgili tm tanmaz ve deer ieren tanr eserler Trkiye Byk Millet Meclisi ynetimine braklm, Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile tm medrese arsalar Maarif Vekaletine devredilmi; tekke, zaviye ve trbeler, 1925 ylnda kartlan Tekke ve Zaviyelerle Trbelerin Seddine ve Trbedarlklar ile Birtakm nvanlarn Men ve Ilgasna Dair yasayla kapatlm, deerli trbelerin ynetim ve korunmas Maarif Vekaletine braklm; bir blm Cami eitli nedenlerle satlm; 1930 tarihli Belediyeler Kanunu ile kale ve kuleler Belediyelere devredilmitir. Bu durum, baz olumsuzluklar yaratmtr. rnein, eski eserler ve koruma konusunda uzmanlklar bulunmayan kiiler olumsuz kararlar retebilmi, parasal kaynaklar ve personel, kurulular arasnda datlarak, g blnm ve zayflatlmtr. 1930lu yllarn banda oluturulan Antikiteler ve Mzeler Mdrlnn hizmetlerinin ok dar bir kadro ile yrtlemeyecei anlaldndan, 1944 ylnda Eski Eserler ve Mzeler Umum Mdrl kurulmutur. Bu birim, gelimelerin gerektirdii kk deiimler geirerek, 1989 ylna dein hizmet verecektir. 1935 ylnda Atatrkn ulusal arkeolojik etkinliklere arlk veren ve bu yoldan koruma hareketlerine ivme kazandrmay amalayan, bir dizi ilke belirledii grlmektedir. Dnemine gre olduka dzeyli nitelikli programlarn olumasn ngren ve bu niteliiyle bir atlmn ncs olabilecek bu harekete karn 1935 yl, bir baka olumsuz dzenlemeye de sahne olacaktr. Bu olumsuzluun kkeninde 2845 sayl Cami ve Mescitlerin Tasnifine ve Tasnif Harici Kalacak Cami ve 4

Mescit Hademesine Verilecek Muassasat Hakkndaki Yasa ile cami ve mescitlerin snflandrlmas ve bunun sonucunda snflama dnda kalacak olanlarn sat yer almaktadr. lke genelinde yaplan envanter almalar sonucu saptanan 3456 caminin 1000 kadarnn tarihi ve mimari deeri olduu belirlenmi, 914 cami ise kadro harici olarak belirlenmitir. 1940 ylna kadar yerel ynetimlerin koruma olgusuna yaklamlar ve gerekletirdikleri etkinlikler deerlendirildiinde, doyurucu bir sonuca varmak olas deildir. ok kymetli milli eserlerimiz 1933 ylnda kan Belediye Yap ve Yollar Kanunu na gre, korunmas istenen eski eserler imar plannda iaretlenecek art getirilirken geri kalan zel mlkiyetteki kapalar, bedesten, sarahane gibi yaplar mlk sahiplerinin insiyatiflerine braklmas uygun grlm, sonuta bu eserler yklm ve yktrlmtr. Bu dnemde sivil toplum rgtlerinin iyi niyetli yaklamlar eski eserlerin korunmasnda bir kalkan grevi grmtr. lk rgtlerden bir tanesi 1927de zmirde kurulan zmir Asar Atika Muhipleri Cemiyetidir. 1935 ylnda Edirne ve Yresi Eski Eserleri Sevenler Kurumu her trl ant ve eseri korumak ve bu amaca ynelik yaynlarda bulunmak iin aba sarf etmi kurumlardan bazlardr. 1950 ve sonras 1951 ylnda kurulan Gayrimenkul Eski Eserler ve Antlar Yksek Kurulu (GEEAYK), hem ilke koyan hem de uygulamaya ynelik karar alan ve yasayla oluturulmu ilk kurumdur. yeliinin mr boyu olmas, yelerin, tamamen kendi gr, bilgi ve deneyimleri dorultusunda karar verebilmelerine olanak salayan ok nemli bir husustur. 1973 ylnda kabul edilen ve Cumhuriyet tarihinin ilk koruma mevzuat olma zellii tayan 1710 sayl Eski Eserler Yasas ise, GEEAYKnn evre leindeki korumayla, bu kez yasal dayanaklar ok daha kuvvetli olarak ilgilenmesi salanmtr. mar yasasnda kimi deiiklikler yapan 1605 sayl yasada ise, evre leindeki korumaya ilikin daha ayrntl hkmler getirilmitir. Buna gre , ... eski eser veya tarihi sanat yaplarnn ve bunlarla bir btnlk tekil etmek zere muhafazas gerekli eme, eski sokak ve meydancklarn muhafazasna dair esaslar, GEEAYKda mtaalas alnarak... eitli Bakanlklar tarafndan ortak olarak oluturulacaktr.

1973 ylnda 1710 sayl yasann, gerek getirdii tanmlar, gerekse uygulamaya ynelik hkmleriyle birok LK i iermektedir. Sit ve koruma alan tanm, bir alan ya da yapnn eski eser kimlii kazanmas iin gerekli srecin tamamlanmas, GEEAYKa tescil ve onarm kararlarn alma yetkisi verilmesi, imar planlarnn yapmnda GEEAYK n grnn alnma zorunluluu ve bu planlarn korumay salamak amacyla deitirilebilecei bu ilklerin bir blmn oluturur. Bunlarn dnda, devletin, mal sahiplerine onarm iin parasal ve teknik yardm yapmas ada yaklamlar olarak deerlendirilmelidir. Yasann, yeterli kurumsal, parasal ve rgtsel alt yap oluturulmadan kartlmas, bu yasann ngrd yeni etkinlikleri yeterince uygulayacak deneyim, bilgi birikimi, uzmanlama, bte olanaklar ve ynetim yapsna sahip olunmamas ise olumsuz noktalar olarak gsterilebilir. lkenin koruma gndemindeki konularn eitlenmesi ve oalmas sonucu 1989 ylnda, Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdrl, 2 ayr Genel Mdrlk halinde yeniden rgtlenmitir. Bu blnme sonucu oluan birimlerden ilki olan Antlar ve Mzeler Genel Mdrl, tanr ve tanmaz kltr varlklarnn arkeolojik aratrma ve kazlarla aa karlmasn, korunmasn ve deerlendirilmesini salamak, mzeler ve koruma laboratuarlar kurmak, mzelerin gelitirilmesi, kltr ve tabiat varlklarnn restorasyonu iin gerekli nlemleri almakla grevlendirilmitir. Genel Mdrlk bu hviyetiyle yatrm ve uygulama arlkl bir konumdadr. kinci birim olan Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Genel Mdrl ise, Koruma Yksek Kurulu ve Koruma Kurullar kararlarnn alnmas ve uygulanmas ile ilgili ilemleri yrtmek, buna ynelik olarak, aratrma, inceleme, belgeleme ve koruma planlamasna ynelik hizmetleri yapmakla ve koruma kltrnn gelitirilmesini salamakla grevlendirilmitir. Genel Mdrlk, 1990 ylna kadar 4544 cami ve mescit, 273 medrese, darifa ve bimarhane, 410 han ve kervansaray, 307 zaviye, imaret ve tekke, 1164 trbe ve 300 adet sbyan mektebi, sebil ve adrvan belgelemitir. Korumann eitli boyutlaryla dolayl olarak ilgilenen Kamu Kurum ve Kurulular da vardr. Bunlarn bir blm, kendilerine zg yasalarndan aldklar yetkileri kullanmakta, bir blm ise daha genel ierikli yasalardan yola karak korumaya katkda bulunmaktadrlar. Bu kurululardan belli ballar TBMM Milli Saraylar Daire Bakanl, Maliye Bakanl - Milli Emlak Genel Mdrl, Bayndrlk ve

skan Bakanl (mar Yasas, Ky Yasas), Orman Bakanl - Milli Parklar Genel Mdrl ( Milli Parklar Yasas), Turizm Bakanl (Turizmi Tevik Yasas), evre Bakanl (evre Yasas), evre Bakanl - zel evre Koruma Kurulu Bakanldr. 1960lara gelinceye kadar, tanr ya da tanmaz kltr varlklarnn korunmas konusunda eitim veren bir kurulu bulunmamaktayd. Bu alanda alanlar, ounlukla, kiisel ilgilerini usta-rak ilikileri ierisinde gelitirmi ve korumann eitli alt balklarnda deneyim kazanmlard. Kken meslek olarak ise, arkeolog, sanat tarihi ve mimarlarn ounlukta olduu grlmektedir. Trkiyede koruma eitimi ilk kez 1966 ylnda Orta Dou Teknik niversitesi, Mimarlk Fakltesi bnyesinde balatlmtr. ODTden sonra, srasyla, stanbul Teknik niversitesi, Yldz Teknik niversitesi ve Devlet Gzel Sanatlar Akademisi (Mimar Sinan niversitesi) ve Dokuz Eyll niversitesinde de Yksek Lisans eitimi veren blmler almtr. 1990l yllara doru, bu kez, uygulamaya ynelik eleman yetitirilmesinden yola klarak 2 yllk Meslek Yksek Okullar kurulmaya balanmtr. Bu okullar, kendilerine zg programlar oluturmular ve belli konularda uzmanlamay yeler bir tutum iine girmilerdir. Halen, Yldz Teknik niversitesi ve Mimar Sinan niversitesi bnyesinde kurulan Meslek Yksek Okullar dnda, Edirnede Trakya niversitesi, Safranboluda Karaelmas niversitesi, Ankarada Ankara niversitesine bal meslek yksek okullar bulunmaktadr. Yerel ynetimlerin gerek Valilikler gerekse Belediyeler olarak, koruma konusunda baarl bir grafik izdiklerini sylemek zordur. 1950li yllarda hz kazanan kentleme olgusu, imar hareketlerini n plana karm, bu srete kltrel ve doal deerlerin korunmas ve gelitirilmesine gereken zen gsterilmemitir. Bu dnemde kurulan dernekler, Bursa Eski Eserleri Sevenler Dernei, Tarihi Evleri Koruma Dernei, Trkiye Ant evre ve Turizm Deerlerini Koruma (TA) Vakf, evre ve Kltr Deerlerini Koruma (EKL) vb.dir. Bu dernekler gerek kltrel gerekse doal deerlerin korunmas ve gelitirilmesi konusunda etkin faaliyet gstermilerdir.

Trkiyenin mzalad Uluslararas Szleme ve Protokoller Taraf olduumuz temel belgelerden ilki, 1982 ylnda, 2658 sayl yasayla kabul edilmi bulunan Dnya Kltrel ve Doal Mirasnn Korunmasna Dair Szlemedir. UNESCOnun, 1972 ylnda Pariste toplanan 17. Genel Kurulunda kabul edilen bu szleme, kltrel ve doal mirasn sadece o lke insanlarnn deil, tm dnyann ortak mal olduu kavramn getirmi ve ye lkeleri, Kltrel ve doal mirasa, toplumun yaamnda bir ilev vermeyi ve bu mirasn korunmasn kapsaml planlama programlarna dahil etmeyi amalayan genel bir politika benimsemeye armtr. Taraf olduumuz ikinci szleme, 1989 ylnda onaylanan Avrupa Mimari Mirasnn Korunmas Szlemesidir. 1985 ylnda, Granadada Avrupa Konseyine ye lkeler tarafndan kabul edilen bu szlemeye gre, lkeler, mimari mirasn korunmas iin yasal nlemler almay ve bu nlemler erevesinde her lkeye ve blgeye zg yntemlerle, antlar, bina guruplarn ve sitleri korumay stlenmi bulunmaktadr. Trkiye, yukarda sralanan temel belgelerin yannda, aada bir blm verilen uluslararas belgelere de taraf olarak imza koymu bulunmaktadr: Silahl bir atma halinde, Kltr mallarnn korunmasna ilikin szleme, La Haye/1954 Kltr Varlklarnn kanunsuz ithal, ihra ve mlkiyet transferinin nlenmesi ve yasaklanmas iin alnacak nlemlere ilikin szleme, Paris/1970 zellikle su kular yaama ortam olarak uluslararas neme sahip sulak alanlar hakknda szleme, Ramsar/1971 Avrupann yaban hayat ve yaama ortamlarn koruma szlemesi, Bern /1979 Akdenizde zel Koruma Alanlarna ilikin protokol, Cenevre/1982 Arkeolojik Mirasn korunmasna ilikin Avrupa Szlemesi, Malta/1992 (Madran, 2001). lkemizin Tarihi Yaplara bak asn ve uygulamaya alt iyi niyetli giriimleri ksaca zetledikten sonra, bu konuda sz sahibi lkelerden biri olan Fransann tecrbelerinden bahsederek, konuyu s tartmalardan uzaklatrp, bilimsel ve gereki bir platforma oturtabiliriz. Fransa, her yl 75 milyon turistin ziyaret ettii bir lkedir. Bunun nedenlerinden belki de en nemlisi dnyann en iyi korunmu tarihi miraslarna sahip olmasndan ileri geliyor olmasdr. Kltr miras 8

kavram Fransz Devriminden domutur ve kraliyet dneminin, Kilisenin ve soylularn tanr ve tanmaz mal varlklarna Eski Rejimin sembolleri gzyle baklp, yok edilmemeleri ve fakat Ulusun Malvarlklar olarak, olduklar gibi korunmalar gerektii bilincinin kazanlmasyla ortaya kmtr. Bu kavram nce tarih ant kavramnda ortaya karm; antn, bir toplumun ansn tayan ve nem verdii deerleri temsil eden simgesel bir unsuru olduu gr benimsenmitir. Fransada 15 000 i snflandrlm, 25 000 i ek envantere kaytl olmak zere 40 000 civarnda tarihi yap korunmaktadr. Fransada Kltrden Sorumlu Bakanlk, yetkin meslek adamlar yetitirmek amacyla, byk dalda uzmanlk ve eitim salayan u kurumlardan yararlanmaktadr: (Her iki ylda bir, 100 civarnda mezun veren) Chaillot Yksek Eitim Merkezi (CEDHEC), tarih yap uzman mimarlar yetitirmektedir. Her ne kadar bu eitim kurumu imdilik, hzla gelien pazar karsnda, ncelikle liberal kesimin ihtiyalarn karlamakta ise de, gelecein Tarih Antlar ba mimarlarnn olduu kadar Fransa Yaplar mimarlarnn da kayna bir eitim kurumu durumundadr. Tarih Antlar ba mimarlar olarak ve Fransa Yaplarnda alacak mimarlar, devletin mimarlk ve ehircilikle ilgili kurumlarna snavla alnp, CEDHEC (Chaillot Yksek Eitim Merkezi) de bir yl boyunca stajyer memur olarak eitim grmektedirler. Kltr miras Ulusal Okulu : Uygulama okulu olup, snavla ie alndktan sonra, devlete ait kltr varlklaryla ilgili be ana kolda (Mzeler, arivler, arkeoloji, kltr varlklarnn saptanmas ve saym, tarih antlar) mdrlk veya yneticilik yapacak kiilerle birlikte, yerele ait kltr miras mdr olarak ie alnp blge, il ve ile idarelerinde alacak kiileri eitir. Fransa Sanat Eserlerinin Restorasyonu Enstits (IFROA) ; ok deerli eserlerin restorasyonu iin serbest alacak uzman zanaatlar yetitirir. Bu son iki okul Fransz Kltr miras Enstits bnyesine dahil olmulardr. Fransann kltr varlklar hakkndaki devlet politikas ksaca udur : Kltr mirasnn korunmas, genel anlamda ulusal nem tar ve bu yzden devletin sorumluluuna girer. Buna karlk, etkin biimde korunmas ve iletilmesi ancak 9

gereken dzeydeki sorumlularca yrtldnde mmkn olabilir. Kltr miras bizden ncekilerin yaamlarndan bize dorudan kalandr ve tanklk ettii o yaamdr. Onu muhafaza etmek, sonsuza kadar olduu gibi brakmak demek deildir. Kltr mirasnn korunmas resmi dondurmak demek deildir. Bizi gemie balayan ama gelecee doru ilerlerken bize elik edeni hayatta tutmak demektir (Vincent, 2002).

10

3. TARH YAPI TRLER

Yap trlerinin standart bir snflandrma sistemi bulunmamaktadr. Ana balklar halinde tarihi yap trlerini grupta toplarsak, bunlar : 1. Malzemelerine Gre (Ta, tula, ahap, elik, karma yaplar) 2. Tayc Sistemlerine Gre (Yma-kargir, ahap, kerpi, elik, karma sistemler) 3. Kullanm Amalarna Gre Dini Yaplar (Cami, kilise, sinagog, katedral, tapnak)

ekil 3.1 : Ortaky Camisi-stanbul

ekil 3.2 : St.Peter Katedrali-Bremen

ekil 3.3 : Drt Kilise-Artvin

Salk, Sosyal Hizmet ve Kltrel Yaplar (Hastane, hamam, tiyatro, saat kulesi)

ekil 3.4 : Dolmabahe-stanbul

ekil 3.5 : Hamam-Sivas

ekil 3.6 : Aspendos-Antalya

Ulatrma Yaplar (Su kemeri, kpr, demiryolu istasyonlar, deniz fenerleri)

11

ekil 3.7 : Ergene Kprs-Edirne

ekil 3.8 : Godstow Kprs-ngiltere

ekil 3.9 : Deniz Feneri

Eitim Yaplar (Enderun, medrese, klliye, ktphane, mze, okul, niversite)

ekil 3.10 : Gkmedrese-Sivas

ekil 3.11 : Mze-Almanya

Ticaret Yaplar (Bedesten, Kervansaray, Han)

ekil 3.12 : Sarhan-Nevehir

ekil 3.13 : Han-Sivas

12

dari Yaplar (Panteon, saraylar, meclis binalar)

ekil 3.14 : Panteon-Roma Savunma Yaplar (Kale, ato, kla, kule)

ekil 3.15 : raan Saray-stanbul

ekil 3.16 : Bunratty Kalesi-rlanda

ekil 3.17 : Selimiye Klas-stanbul

ekil 3.18 : Galata Kulesi-stanbul

Sivil Yaplar (Kk, kasr, geleneksel evler)

ekil 3.19 : Filizi Kk-stanbul

ekil 3.20 : Kksu Kasr-stanbul

13

zel Yaplar ve di. (Piramitler, hykler, trbeler, mezarlklar)

ekil 3.21 : Piramit-Msr

ekil 3.22 : Trbe-Sivas

14

4. TARH YAPILARDA KULLANILAN MALZEME VE ZELLKLER

4.1 Doal Ta Malzeme Ta, en eski yap malzemelerinden birisidir ve kalc olmas dnlen yaplarn inasnda zellikle tercih edilmitir. Tarihi yaplarda tan yaygn olarak kullanlmasnn nedeni, hemen hemen her yerde ve arazi koullarnda kolaylkla temin edilebilir olmasdr (nay, 2002). Doal ta, tama gc ve basn dayanm yksek; ekme dayanm zayf olan bir malzemedir. Bu zelliinden dolay, yalnz basn kuvveti alan kemerler, tonozlar ve kubbelerde kullanlmas uygundur. Basn yklerini alan duvarlar ve ayaklar da ta malzemeden yaplmtr. Basn altnda baz talarn deformasyonu, betonla benzer zellikler gsterir. Betonun elastisite modl E = (14~30) x 103 MPa iken, granitin elastisite modl E = (15~70) x 103 MPa mertebesindedir. Elastisite modlnn bilinmesi, tayc elemann yklenmesi sonucu yapt sehim hesab iin gereklidir (amlbel, 2000a). Tablo.4.1 : Doal Yap Talarnn Ortalama Fiziksel zellikleri
Tan Cinsi Granit Mermer Kire Ta Kumta Kuvars Serpantin Basn Dayanm Kayma Dayanm ekme Dayanm Elastisite Modl (MPa) (MPa) (MPa) (MPa) 30-70 14-33 4-7 15000-70000 25-65 9-45 1-15 25000-70000 18-65 6-20 2-6 10000-55000 5-30 2-10 2-4 13000-50000 10-30 3-10 3-4 15000-55000 7-30 2-10 6-11 23000-45000

Talarda

genleme atlaklarna da rastlanr. Bu durum; ekme gerilmelerinin,

malzemenin ekme mukavemetini gemesi halinde meydana gelir. Talarda, d etkenlerden (scaklk deiimleri, rzgar, su...) kaynaklanan atlaklar, anmalar ve bozulmalar meydana gelebilir. Kfeki ta, %93-100 orannda CaCO3 iermektedir. Yalnz rg ve d cephe kaplama malzemesi olarak deil, i mekanlarda, duvarlarda, tayc elerde, deme kaplamalarnda, kemerlerde, mihraplarda ve parmaklklarda kullanlmtr. 15

Bakrky, Sefaky, Sazlbosna, Haznedar, Yenibosna civarndaki ta ocaklarndan karlan bu ta, ocaktan ilk karldnda birim hacim arl =2.2 t/m2, porozitesi = %12-13, su emmesi w= %1.5 (arlka), basn dayanm f = 20-30 MPa (15 cm3) tr. Atmosfer koullarnda bekletildiinde bnyesine CO2 alarak hzl karbonatlama sreci ile boluklarn bir blm kalsiyum bikarbonat ile dolar Ca(HCO3)2, porozitesi azalp birim hacim arl artarken, su emmesi azalr. Sz konusu karbonatlama sonucunda basn dayanmndaki artn geliimi beton ile byk benzerlik gsterir. Yaplan deneylerde, ocaktan ktktan otuz gn sonra dayanmnn 45 MPa olduu gzlenmitir. Bunun yan sra, basn dayanm/ekme dayanm oran 11-12 olarak belirlenmitir. Bu deer, enerji yutma kapasitesi yksek baka bir deyile snek malzeme yapsn iaret etmektedir (Arolu ve di. 1999). 4.2. Harlar 4.2.1. Kire Harc ve Svalar Kire kullanlarak elde edilen sva ve harlar, Eski Yunan, Roma ve onu izleyen dnemlerden, imentonun bulunmasna kadar geen srede, yaplarn inalarnda kullanlmtr. Balayc madde olarak kire, dolgu malzemesi olarak da agregalarn kartrlmasyla kire harc ve svalar elde edilir. Kire harlarnn hazrlanmasnda kirecin veya harcn zelliklerini gelitirmek amacyla kirece veya harca organik ve inorganik maddelerin katld da bilinmektedir (Bke ve di. 2004) Kirecin hammaddesi, kalsiyum karbonat (CaCO3) minerallerinden oluan kire talardr. Bu talar s ile kalsine olup karbondioksit gaznn (CO2) yapdan ayrlmas sonucunda kalsiyum okside (CaO) dnrler. Elde edilen bu rne snmemi kire ad verilir. Kalsinasyon sonucunda elde edilen snmemi kire (Cao), su veya havada bulunan nem ile reaksiyona girerek kalsiyum hidroksite (Ca(OH)2) dnmektedir. Bu rn, snm kire olarak adlandrlmaktadr. Kirecin snmesi iin havada %15 orannda nisbi nemin olmas yeterlidir Boynton (1980). Kirecin kalitesini etkileyen birok etken bulunmaktadr. Kire talarnn yumru bykl, gzeneklilii, kalsiyum karbonat kristallerinin bykl snmemi kirecin reaktifliine etki eden en temel etkenlerdir. Bu etkenlerin yan sra, su/kire oranlar, snmemi kirecin safl, parack bykl, kartrma, sndrmede

16

kullanlan suyun safl da kirecin zelliini etkilemektedir (McClellan ve Eades, 1970). Sndrlm kirecin uzun yllar hava ile temas etmeden bekletildikten sonra kullanlmas, Roma ve onu izleyen dnemlerden bu yana bilinmektedir. Roma dneminde kirecin en az yl bekletildikten sonra kullanlmas gerektii ileri srlmtr Peter (1850). Kirecin bekletilme sresi uzadka, plastik zellii ve su tutma kapasitesi artmaktadr (Cowper, 1850). Agregalar, kire harc ve svalarnn yapmnda dolgu malzemesi olarak kullanlrlar, kire ile reaksiyona girmeyen (etkisiz) ve reaksiyona giren (puzolan) agregalar olarak snflandrlabilirler. Etkisiz agregalar, ta oca, dere ve denizlerden elde edilen agregalardr. Puzolanik agregalar kire ile reaksiyona girerek har ve svalarn nemli ortamlarda, hatta su altnda da sertlemesini salayan amorf silikatlar ve alminatlardan oluan agregalardr. Puzolanlar doal ve yapay olarak iki grupta incelenebilir. Doal puzolanlar (tf, tras, opal vb.) genelde volkanik kllerden olumaktadr. Tula, kiremit vb. piirilmi malzemeler ise yapay puzolan olarak birok tarihi yapnn har ve svalarnda kullanlmtr (Lea, 1940). Kire harlarnn hazrlanmasnda kirecin veya harcn fiziksel zelliklerini gelitirmek, karbonatlamay hzlandrmak amacyla kirece veya harca organik ve inorganik maddelerin katld bilinmektedir. Bunlardan bazlar, kan, yumurta, peynir, gbre, arap zamk, hayvan tutkal, bitki sular, kazein gibi malzemelerdir (Sickels, 1981). Katk malzemelerinden arap zamk, hayvan tutkal ve incirin stl suyu yapkan olarak kullanlmtr. avdar hamuru, domuz ya, kesik st, kan ve yumurta beyaz kirecin daha abuk sertlemesini salamaktadr. Arpa, idrar ve hayvan tyleri dayankll arttrmaktadr. eker, suyun donma-erime periyotlarnda meydana getirdii bozulmalar yavalatmaktadr. Balmumu, hartaki bzlmeyi nlemektedir. Yumurta ak, hayvan tutkal, eker, st, keten tohumu gibi yalar ise kirecin plastik zelliini arttrp krlganl azaltarak, harcn alabilirliini arttrmaktadrlar (Medici ve di, 2000).

17

Kire har ve svalarn sertlemesi, kirecin havada bulunan karbondioksit gaz ile karbonatlamas sonucu sonucu gereklemektedir. Karbonatlama, gaz-sv-kat reaksiyonu ile aklanabilir Moorehead (1986). Gaz halindeki karbondioksit (CO2) kirecin yzeyindeki veya gzeneklerindeki youmu su (H2O) iinde znr. Bu znmede, hidrojen iyonu (H+), bikarbonat (HCO3- ) ve karbonat (CO3-2) iyonlar oluarak su asidik hale gelir. Oluan asidik suda kire (Ca(OH)2) znerek kalsiyum (Ca+2) iyonlar oluur. Ca+2 iyonlar ile CO3-2 iyonlar birleerek kalsiyum karbonat (Ca(CO3)) oluturur. Karbonatlama kirecin d yzeyinden i yzeyine doru olmaktadr. Bu nedenle, kire harlarnn ve svalarnn kalnl, kire/agrega oranlar, agrega dalmlar, kartrma ve bunlarn sonucunda oluan gzenekli yap karbonatlamaya etki etmektedir (Bke, ve di. 2004). 4.2.2. Horasan Harc ve Svalar Topraktan elde edilen tulann ve kerpicin, yap malzemesi olarak kullanlmas harcn domasna neden olmutur. Tarihte ilk olarak amur kullanlmtr. amurun ardndan, Romallarla birlikte, kire harc kullanlmaya balanmtr. Kire harcndan sonra, kum kire karmnn iine pimi kil veya puzolan denilen volkanik tfn kartrlmas ile su karsnda sertleen bir balayc elde edilmitir. Tarihi yma-kargir yaplarda zellikle, Roma, Bizans, Seluklu ve Osmanl mimarisinde ise horasan harc ad verilen balayc kullanlmtr (Kuban, 1998). Kire harlar hidrolik ve hidrolik olmayanlar olarak iki grupta tanmlanmaktadr. Hidrolik olmayanlar, kire ile etkisiz agregalarn karmyla elde edilmektedir. Bu harlar; kirecin, havann karbondioksiti ile kalsiyum karbonata dnmesi sonucu sertlemektedir. Hidrolik harlar ise hidrolik kire kullanlarak veya saf kire ile puzolanlarn kartrlmasyla elde edilmektedir Lea (1940). Hidrolik kire kullanlarak elde edilen harlar, kirecin kalsiyum karbonata dnmesi ve iinde bulundurduu kalsiyum alminat silikatlarn su ile kalsiyum silikat hidrat ve kalsiyum alminat hidratlarn oluturmas sonucu sertlemektedir. Puzolan kullanlarak elde edilen hidrolik harlarda ise kire, puzolanlar ile reaksiyona girerek kalsiyum silikat hidrat, kalsiyum alminat hidrat vb. rnleri oluturur Lea (1940). Hidrolik harlarn mukavemetleri, oluan bu rnlerden dolay hidrolik olmayanlardan daha byktr (Lea, 1940, Akman ve di, 1986, Tunoku, 2001). 18

Kirecin puzolanlarla olan reaksiyonu iin ortamda suyun bulunmas gerekmektedir. Bu nedenle, hidrolik harlar su altnda da mukavemet kazanabilmektedir. Yzey alan byk puzolan kullanm Shi ve Day (2001), ortam scaklnn yksek olmas Shi ve Day (1993), karma al eklenmesi, bu harlarn sertleme srecini hzlandrarak daha byk basn dayanmna sahip olmalarn salamaktadr (Lea, 1940). Tula, kiremit ve benzeri malzemeler, kire ile kartrlarak birok tarihi yapnn har ve sva malzemesinin hazrlanmasnda kullanlmtr. Bu har ve svalar hidrolik olup lkemizde, horasan harc ve svalar olarak bilinmektedir. Horasan, krlm tlm kiremit ve tula tozu benzeri pimi kildir. Horasan harc ise, horasan ve kire (hava kireci) ile retilen harca denir. Horasan deyimi, rann dousundaki Horasan blgesinden gelmektedir. Bu harlar Roma dneminde Cocciopesto Massazza ve Pezzuoli (1981), Hindistanda Surkhi Spence (1974), Arap lkelerinde Homra, Yunanistanda Korassa adn almaktadr. Gnmzde Suudi Arabistanda betona horasan denilmektedir (amlbel, 1998). Horasann dayanm, kirecin kalitesine ve tula tozunun inceliine baldr. Horasan harcnn dayanmnn yksek olmas, harca katlan ince akl takviyesi ile orantldr. Bunun nedeni; harca katlan kirecin zamanla sertlemesi olaydr.. Ayrca horasan harcnn iine rtreyi engellemesi iin saman da katlabilir. Horasan ok ge sertleen bir malzemedir. Dayanmn ok uzun zamanda kazanr. Malzemenin bu zelliini bilen eski mimarlar yapnn temelini bitirdikten sonra st yapya balamalar iin, uzun bir sre yapma ara verirlerdi. Horasann sertleme srecini azaltmak ve dayanmn ksa srede kazanabilmesi iin eitli katk maddeleri kullanlabilir (Sara, 2003). Hidrolik zelliklerinden dolay bu har ve svalar Roma, Bizans, Seluklu ve Osmanl dnemi sarn, su kuyusu, su kemerleri ve hamam yaplarnda kullanlmtr ( Akman ve di, 1986, Gle ve Tulun, 1996, Bke ve di, 1999, Moropoulou ve di. 2000a, Moropoulou ve di. 2002a). Horasan harlarnn zellikleri bir ok tarihi yapdan alnan rneklerde incelenmitir. Bunlardan Rodos, Venedik ve Giritteki baz Bizans ve daha ge dnem yaplar ile stanbulda Ayasofyada kullanlan horasan harlarnn, kire/tula tozu oranlarnn 1:4 ile 1:2 arasnda deitii saptanmtr (Livingston, 19

1993, Moropoulou ve di, 1995 ve 2000b, Gle ve Tulun, 1996, Biscontin ve di, 1995 ve 1996). Agrega olarak kullanlan tulalarn younluklar, kire ta, granit, bazalt vb. agregalardan daha dktr. Bu nedenle, horasan harlar daha hafif ve daha yksek ekme dayanmna sahiptir. Ayasofyann kubbesinde kullanlan horasan harlar bu durumu rneklemektedir. Horasan harlarnn yan sra kubbede kullanlan tulalarn da ok gzenekli ve dk younlukta olmas, kubbenin depreme daha dayankl olmasn salamaktadr Livingston (1993), Moropoulou ve di (2002a). Bunun yannda har kalnl ince olan yaplarda st yapdaki tayc sistem dayanm daha yksektir. Dier yaplara oranla ince horasan harl yaplar, daha az hasar grmlerdir. lkemizde horasan harlar ve svalar zerine yaplm almalar snrl saydadr. Konu ile ilgili ilk alma, Sheyl Akman ve arkadalar tarafndan yaplmtr Akman ve di (1986). Bu almada, Bizans devrinden kalma bir sarnta kullanlan horasan harlarnn basn dayanm deerleri belirlenmi ve onarm amal horasan harlar retilerek bunlarn basn dayanm zellikleri incelenmitir. Bu alma, ayn zamanda horasan harlaryla ilgili eski yazl kaynaklar iermesi bakmndan da nemli bir almadr. Onarm amal horasan harc hazrlamaya ynelik almalarn ksa sreli olmas ve kire ile kartrlan tulalarn doru seilememesinden dolay amacna ulatn sylemek gtr (Bke, ve di. 2004). Osmanl dneminde horasan harc hazrlamada kullanlacak tulalarn yeni ve iyi piirilmi olmas koulu artnamelerde belirtilmitir Denel (1982), Akman ve di (1986). Buradaki iyi piirilme, tulalarn hammaddesi olan killerin tamamnn amorf hale dnmnn salanmasnn gereklilii ile aklanabilir Bke, H., ve di. (2004). En fazla amorf malzemenin elde edildii scakln 550-600
0

C da

gerekletii bilinmektedir Moropoulou ve di (2002a). Yeni piirilmi olmas ise tulann su ile temas etmeden kullanlarak reaktifliini yitirmemesinin gereklilii ile aklanabilir, nk su ile aktif hale gelen amorf silikatlar, silisik asit reterek tulada olmas muhtemel karbonatlarla reaksiyona girerek reaktifliini yitirmektedir Lynch ve di (2002). Bu koullarn eski artnamelerde yer almas, horasan harc ve svas hazrlanmas ile ilgili oluan yllarn deneyimini ve birikimini ifade

20

etmektedir. Bu birikim, imentonun yap malzemesi olarak kullanlmaya balanmas ile birlikte yok olmutur (Bke, ve di. 2004). Horasan harc ve svas hazrlamada kullanlacak modern veya geleneksel yntemlerle retilen tulalarn puzolanik olup olmadklarnn kontrol edilmesi, har ve sva hazrlamada kullanlacak tulalarn puzolanik zellie sahip olmas gerekmektedir. Bu zellik, har ve svalarn hidrolik olmasn salayan en temel zelliktir. lkemizde yrtlen koruma almalarnda bu konu gz ard edilmekte, gnmzde retilen modern tula veya harman tulalarnn horasan harc ve svas yapm iin uygun olduu sanlmaktadr (Bke, ve di. 2004). Horasan harcyla ilgili yaplan aratrmalarda ayn amal; fakat deiik adlarla anlan karmlar saptanmtr.Bunlar, 1. Geleneksel Horasan Harc : a) Dinlendirilmi kire + Yumurta ak + Horasan pirinci + Su b) 1 Kire Kayma + 1 Ykanm kavrulmu kum + Al + Su c) 2 Kire + 1 Horasan + Bir miktar dili kum + Bir miktar mee kl + Su 2. Kum Horasan Harc : a) Dvlm kire + Yumurta ak + Kum + Horasan pirinci + Su olup, karma sresi uzundur. 3. Lkn : a) Dvme Kire + ayda suda rtlm pamuk + Su b) Dvme kire + Zeytinya + Keten elyaf + Su c) Dvme kire + Kzgn zeytinya + Koyun yn elyaf + Su 4. Horasan Svas : a) Yumurta ak + Al + Tuz + Kire b) 2 Horasan + Perdah kumu + Beyaz imento + Kire erbeti (neri) olarak snflandrlmtr (Eri ve di. 1990) 4.3 Kargir Malzeme Doal ta veya pimi topran (tulann), bir balayc harla birlikte kullanlmas ile elde edilen malzemeye kargir ad verilir. Monolitik tayc elemanlar (duvar, destekler), kemer, tonoz ve kubbe vb. kagir malzeme ile yaplr. Kargir malzeme, heterojen bir malzemedir. Birim arl 21 22 kN/m arasnda deimektedir.

21

Kargir malzemenin tama gc, yapmnda gsterilen zene, yap tana, harca, yapm tekniine, evre artlarna ve zamana baldr (amlbel, 2000a). Kargir malzeme, basnca belli limitlerde dayanr. Kargirin ekmeye kar dayanm ok azdr. Kargir malzemenin mukavemeti, iindeki balayc harcn mukavemetine edeerdir. Balayc kire harc olan kargir malzemede basn emniyet gerilmesi, = 0,2 0,6 MPa, horosan harl kargir malzeme de ise tahmini = 1,5 ~ 3 MPa mertebesindedir. Horosann dayanmnn, dk dozajl bir imento harcn dayanm civarnda olmas gerektii varsaym yaplabilir (Sara, 2003). 4.4. Ahap Malzeme lenmesi ve tanmas kolay bir malzeme olan ahap, yalnz konut mimarisinde yap malzemesi olarak kullanlmtr. Hafif, ekme, basn ve eilmeye kar dayanm olduundan byk aklklar ahapla rahata geilmitir. Tarihi yma kargir yaplarda tavan ve deme tayc sistemi malzemesi olarak ahap kullanlmtr. Ayrca ekmeye kar dayanmndan dolay duvarlarda hatl olarak, eilmeye kar dayanmndan dolay kma (saak, cumba, tama) olarak kullanlmtr. 4.5. Tula Tarihi yaplarda, piirilmi kilden retilen tulay oluturan malzemeler genellikle dere yataklarnda yzeysel olarak biriken kum talarnn kalntlarndan elde edilirdi. Pimi kilden retilen tulalar, grnmleri ve ilevlerine gre snflandrlr; frnlarda yksek s altnda piirilir; frn teknolojisinin bulunmad yerlerde ise gne ssndan yararlanlarak retildii bilinmektedir. Tulay oluturan malzemenin kalitesi, kullanlan har ve tulann rlme dzeni; tulann dayanmn belirler. Tulalarn basn dayanm, malzeme zelliklerine bal olarak 10 MPa dan 30 MPa a kadar deiir. yi frnlanm tula, iyi frnlanmam tulaya gre kat daha fazla dayanma sahip olabilir. Genel olarak tulann ekme dayanm basn dayanmnn %10u, kayma dayanm ise basn dayanmnn %30u kadardr (nay, 2002). Tablo.4.2 : Tulalarn Ortalama Fiziksel zellikleri
Basn Dayanm (MPa)
10-30

ekme Dayanm (MPa)

2,5-5

Kayma Dayanm (MPa)

10-20

22

5. TARH YAPIYI OLUTURAN TAIYICI SSTEMLER

5.1. Kemerler Kemerler, iki stun veya ayak arasndaki akl gemek iin yaplan eri eksenli kirilerdir. Kemerler, ta yada tula ile ina edilir. Ta kemerler, moloz, kaba yonu, ince yonu veya kesme tatan yaplr (Ulkay, 1978). Bir kemerde, kemer rg ta olarak zengi, kilit ta ve kemer talar olmak zere eleman bulunur. zengi ta, kemerin balama tadr. Kilit ta, kemerin dey ekseninde bulunan ve kendisi ile zengi arasndaki talar kilitleyen tatr. Kemer talar, kilit ta ile zengi talar arasnda kemeri oluturan talardr (Baylke, 1992).

ekil 5.1 : Kemerin Muhtelif Ksmlarnn simleri

Kemerler, yerekiminin etkisiyle dey yk etkisi altndadr. Bu ykler yapdaki detay malzeme ve tayc sistem malzemesinin (kerpi, tula veya ta) toplamdr. Kemerler, zerlerine gelen ykleri basnca alan elemanlaryla tamaktadr (amlbel, 2000).

23

ekil 5.2 : Elhamra Saray-spanya Dey ykn iddetinin yatay ykten byk olmas sonucu, kesit ierisindeki ekme kuvvetlerinin iddeti azalr. Kemerlerde kesit boyutlarnn olduka byk olmasnn sebebi, ta veya tula kemerlerin kendi arlklarnn, kemerin stabilitesine salad avantajdr. Kemerin herhangi bir noktasnda oluacak ekme kuvveti; zaten, ekme kuvvetlerine kar ok zayf olan ta veya tulann atlamasna sebep olacaktr. atlaklarn az veya birden fazla olmas her zaman kemerin stabilitesinin bozulmasna neden olmayabilir. Kemerlerin stabilitesinin bozulmasna neden olan en byk etken, mesnetlerin aklk ynnde almasdr. Bu yzden, pek ok tarihi yapnn ta, tula kemerlerinde ahap veya metal gergi ubuu kullanlmtr. Gergi ubuklar iki ayak, bir ayak bir duvar veya iki duvar arasnda kullanlmtr. Tayc eler zerine, st rtnn zengi seviyesinde veya hemen altnda bulunan taa oyulmu yuva ya da duvar ierisine braklm boluklara mesnetlendirilmilerdir. Bu gergi ubuklarnn bir baka zellii ise de, ayaklarn kemer itkisinden etkilenmesini nlemektir. Gergi ile balanmas istenmeyen durumlarda, duvarlara payandalarla desteklenmi ayaklar uzatlarak, eksenleri dorultusunda, kemer mesnetleri zerine arlk ktleleri aslmtr (nay, 2002).

24

ekil 5.3 : Kemer Yapm ekilleri

25

ekil 5.4 : Segovia/talya (128 Gzl Su Kemeri) 5.2. Tonozlar Tonoz, bir kemerin kendi dzleminde, dik dorultusunda telenmesi sonucu meydana gelen; ykleri, kemerlerin yk tama prensibi ilkesine gre tayan, ayn zamanda da kabuk zellii gsteren tek erilikli yap elemandr. Tonozlarda, basn kuvvetlerinden tr basn gerilmeleri oluur (nay, 2002). Tonoz eitleri; ilkel tonoz, beik tonoz, apraz tonoz ve manastr tonozu olmak zere drt eittir. Tonoz, kendi arl ile birlikte zerindeki kaplama yklerini de tar. Bir tonozun kesiti, ayn erilikteki bir kemerin edeeridir. Tonoz mesnetlerinde oluan yanal kuvvetler, temellere doru kalnlatrlm duvarlar, kemerlerde olduu gibi gergiler veya payandalarla tanr (Sara, 2003).

ekil 5.5 : Lennox Hastanesi-ngiltere 26

5.3. Kubbeler Kubbe, bir kemerin simetri ekseni etrafnda dnmesiyle elde edilir. Kuvvetleri pozitif ift erilikli yzeylerde tayan kabuklardr. Tromp (tonoz mesnet), pandantif (kresel mesnet) ve Trk geni, kubbeli mekan rtsnde geit eleman olarak kullanlan en sk karlalan formlarn banda gelmektedir (Kuban, 1998). Tarihi yma kargir yaplarda kubbeler, kre paras olarak yaplmlardr. Kargirin ekmeye kar gsterdii olumsuz performans, kubbe iinde yaplan pencerelerin oluturduu ekme gerilmeleri; bu iki olayn sonucunda pencerelerin bulunduu noktalarda kubbede atlaklarn olumasna sebebiyet verir (Penelis ve di. 1984). Kubbenin tabannda oluacak ekme gerilmelerine kar alnacak en hayati nlem, blgenin ekme gerilmelerine dayankl bir malzemeden yaplm bir ember ile kuatlmasdr. Byk kubbeli yaplardaki kasnaklar masif ve ar yapsyla, bu blgede oluacak ekme kuvvetlerini etkisiz hale getirirler (nay, 2002).

ekil 5.6 : Gloucester Katedrali-ngiltere Kubbenin yk, kubbe ayaklar vastasyla mesnet yklerinin dey bileenlerini kemerlere; yanal bileenleri ise kemer dzlemlerine dik dorultuda yerletirilmi yarm kemerler veya payandalarla alnr. Kubbeden kemerlere tanan dey yklerin kemer dzlemi iindeki itkileri de gergilerle alnr (Sara, 2003).

27

5.4. Stunlar ve Ayaklar Mekan rt yklerinin tekil noktalardan iletilmesi hallerinde, dey tayclar ayak ve stunlardan oluur. Stunlar yekpare ya da birka blok ta ile oluturulmu dey yap elemanlardr.

ekil 5.7 : Yunanistandaki Stunlu Yaplar Birka blokla oluturulduklarnda, aa veya bronz kenetler yardmyla

birletirilirler. Daha ok kare, okgen ve daire kesitli olan stunlarn tad kiri ya da kemer ykn toplamak iin stun bal, yk altndaki yap elemanna yaymak iin stun taban yaplr (amlbel, 2000).

ekil 5.8 : Stun Bandaki Mesnetlenme Sistemi

28

ekil 5.9 : Elhamra Saray-spanya Ayaklar, en kesiti stunlardan daha byk; duvar gibi rlerek yaplan dey tayclardr. Mekan rtsnn formu ve kullanm amacna ve yklerin iletili biimlerine gre karmak bir geometride imal edilmilerdir (amlbel, 2000).

ekil 5.10 : Ayak detay Ana tayc ayaklarda meydana gelebilecek bir atlak veya mafsal oluumu, yapnn stabilitesini bozarak tamamen yklmasna neden olabilir. Bu sebeple, bu tr elemanlarda kesitin eilme eksenine dik dorultudaki boyutunun te birinden fazla bir blmde ekme gerilmesi olumayacak ok byk kesit boyutlarna ihtiya vardr. Tarihi yaplarda grnen byk kesite sahip stun ve ayaklarn, gemite

29

yklan yaplardan alnan derslere gre bu ekilde yapld anlalmaktadr (nay, 2002).

Finike

Yunanistan

ekil 5.11 : Tarihi Yaplardaki Stun ve Ayak Kullanm 5.5. Duvarlar Duvarlar, mekan rtsnden gelen ykleri zemine ileten; malzemelerine gre ta, tula, kerpi olarak snflandrabileceimiz dey dzlemsel elemanlardr (Baylke, 1978). Duvarn boyutlarn belirleyen faktrler; duvara st yapdan gelen eik ve dey ykler, yanal deprem ykleri, malzeme cinsi, kap-pencere boyutlardr. Duvarn dey ve yatay ykleri alabilmesi iin, bir btn halinde almas gerekir. Duvarn btnlnn salanmas iin yani gerilmeleri duvar kesitinde dzgn yayl olarak datmak, diyafram etkisi yaratmak amacyla ta ve tulalar birbirine har, kenet ve hatllarla balanmtr.

ekil 5.12 : Mesnetlenme ekilleri

30

Tarihi yaplarn duvar rglerinde karlalan mesnetlenme ekilleri (ekil 5.12) de verilmitir. Burada A. Simitli mesnetlenme, B. Ak kll mesnetlenme, C. Simitli mesnete kll balant durumudur.

ekil 5.13 : Duvar Kuaklamas Duvar ykseklii tabandaki duvar kalnlnn 8 katn gemedii yaplarn depremlerde iyi davran sergiledii eski ustalar tarafndan dillendirilen, gnmzde de doruluu aratrlan bir sylentidir. Duvar boyutlarnn ok byk seilmesinin sebebi, ykten dolay oluabilecek ekme gerilmelerini sfra yaklatrmak, basn gerilmelerini ayn oranda arttrmaktr. Bunun neticesi olarak, i mekana k vermek amacyla alan pencere boluklar ile zayflayan duvarlar, deiik mimari ve geometriye sahip payandalar yardmyla kuvvetlendirilmilerdir (amlbel, 2000). 5.6. Temeller Temeller, yapnn kendi arln, kullanm yklerini, kar, rzgar ve deprem yklerini zemine ileten tayc elemanlardr (Baylke, 1992). Yap tekniinin gnmz artlarna gre ok ilkel kald, tarihi yap temellerine baklrsa, bugnk anlamda temel atma olanaklarndan bahsedilemez ve temel trleri de birka adedi gemez. Bunlar basit olarak yle snflandrabiliriz:

31

Salam zeminlerde genellikle s temeller (yzeysel temel) yaplmtr. Bu temeller; ayak ve stunlarn altna gelen ayrk temeller (ekil 5.14)

ekil 5.14 : Ayrk Temel gibi veya srekli duvar altlarna gelen srekli temeller den oluur. Ayrk ve srekli temellerin, farkl boyutta yatay olarak konmu ahap elemanlarn oluturduu bir (zgara) ya mesnetlendirildii grlmektedir. Izgara sistemi, yap yklerinin daha byk bir temel alan boyunca zemine iletilmesi grevini stlenmitir. Derin temeller (ahap kazkl temeller), dolgu veya yumuak zeminlerde, daha ok su iinde inaa edilen yaplarda kullanlm, ayn zamanda bu yaplar zemine aklan kazklarn oluturduu bir temel sistemine oturtulmutur. Kazk balarnn ahap bir zgara ile baland da grlr. Ahap kazklarn genellikle su iinde bulunmas ve hava ile temas etmemi olmas, bozulma ve rme olayn geciktirmi hatta ve hatta sfra indirmitir (amlbel, 2000). 5.7. Demeler Demeler, binann iki katn, yapnn oturduu zeminle kapal hacmi ya da en st kat ile d mekan, ayrma grevi stlenen yatay tayc yap elemandr. Yap demeleri, ina edildikleri malzemenin cinsine gre ahap, kargir deme gibi isimlendirilir (Soygeni, 1999).

32

Demeler dey ykler altnda, eitli yk aktarm ekilleri dnda yapnn genel davrann etkilemezler; fakat deprem srasnda diyafram etkisi nedeniyle yatay yk aktarm bakmndan demelerin nemi artar. Demenin olmamas ya da boluklarn bulunmas binada dzensiz plan oluturur ve yapnn depreme kar davrann olumsuz etkiler (nay, 2002). 5.7.1. Ahap Demeler Ahap demelerde tayc elemanlar ahap kirilerdir. Kiri kesitlerinin akla ve tayaca yke uygun seilmemeleri halinde sallanmas, kat demelerinin sesi kolay iletmesi ve ahap demenin yangn srasndaki davran gibi birtakm sakncal durumlar, ahap demelerin dezavantajlardr.

ekil 5.15 : Ahap Deme Ahap demelerin altndaki ahap kiriler, aklklarn ksa ynne gre 0.60 0.80 m aralkla atlmaldr. Aklk byk ise bu deme kirileri ana kirilere oturtulur. Ahap demenin tavann sva yapmak iin bu kirilerin altna sva teli aklr ve sva svanr.

33

ekil 5.16 : Ahap Deme-Duvar Birleim Plan Ahap demenin, zemin katlarda rmesini engellemek iin temel duvarlarnda toprak ile deme arasnda kalan mesafe iinde yer yer karlkl delikler braklr (Ulkay, 1978, Kanca, 2004). 5.7.2. Adi Volta Deme 0.50 0.56 m. aks aralnda bir dizilmi olan NPI profiller arasna tuladan yaplan tonoz demedir. Tulalar balayc olarak genellikle imento harc veya yapnn yana uygun olarak zel karm harlar kullanlmtr. Tulalarn st putrel balklarnn seviyesine kadar curuf betonu ile doldurularak tesviye edilir ve deme kaplamas yaplr. Putrellerin alt sva teli ile kaplanarak tulalarla birlikte svanmasnn yan sra yalnz tulalarn alt svanp putrellerin alt yal boya ile de boyanabilir.

ekil 5.17 : Adi Volta Deme Eer dz bir tavan istenilirse, putrelden putrele sva teli kaplanarak, st sva ile svanr. Adi volta demeler duvar kenarlarnda putrelle balatlr, duvara tonoz sistemi oturtularak balatlmaz ( Ulkay, 1978, Kanca, 2004).

ekil 5.18 : Dz Tavanl Adi Volta Deme

34

5.7.3. Volta Deme 1.50 m. aks aralnda dizilmi putreller arasna kalp yaplarak, tulalarla tonoz eklinde ina edilir. Kalplar, profillere aslan kancalara oturtulurlar. Bu demelerde duvar dibinde balangcn profille balamasna ihtiya yoktur. Tonoz, duvara oturtulur. Tonoz rgsnde balayc olarak, yapm yl dikkate alndnda imento yada zel karm harlar kullanld grlr.

ekil 5.19 : Volta Deme Dolgu malzemesi olarak curuf betonu kullanldnda putrellerin stn rtecek kalnlkta yaplmas uygundur (Ycesoy, 2001, Kanca, 2004 ).

ekil 5.20 : Volta Deme Duvar Birleim Detay

35

6. TARH YAPILARDA GRLEN HASAR TRLER ve MALZEME ZELLKLERNN BELRLENMES

Bu blmde tarihi yaplarda meydana gelen hasar trleri, nedenleriyle birlikte incelenmitir, blmn sonunda ek olarak tarihi yaplarda uygulanan hasar tespit yntemlerine ksaca deinilmitir. 6.1. TARH YAPILARDA GRLEN HASAR TRLER 6.1.1. Zeminden Kaynaklanan Hasarlar Tarihi yaplarda grlen zemin kaynakl hasarlar alt grupta toplarsak, bunlar; oturmalar, ayrmalar, kabarma ve ime, para kopmas, atlaklar ve kaymalardr. Oturmalar, yeterli zemin krlmas gvenlii altnda zemin tabakalarnn, farkl byklk ve ynde etkiyen kuvvetlerin itkisiyle skmas sonucu oluur. Yatay kuvvetler de oturmalara neden olabilir. Dzgn oturmalar, yapnn stabilitesini ve kullanm sresini genellikle tehlikeye sokmaz ve hibir oturma hasar da dourmaz. Zemin krlmas tehlikesi, zeminin kesme direncinin artmas, temel derinliinin ve geniliinin azalmas, ykn eksantrisitesi ve eimin bymesi ile artar. Ayrca, zeminin birim hacim arlnn azalmas ve yer alt su dzeyinin ykselmesi zemin krlmas tehlikesini arttrr (Kseolu, 1986). Temel oturmalarnn balca nedenlerini yle sralayabiliriz. 1. Yer alt suyunun alalp ykselmesi 2. Yapdaki yk sisteminin deimesi veya yapda yaplacak deiiklikler 3. Kazklarn deformasyonu, hava ile temas veya evre faktrleri sonucu rmesi 4. Yap evresinde yaplan kazlar, etrafnda braklan ukurlar 5. Dinamik etkiler, titreimler vs (amlbel, 2000). Ayrmaya neden olan hasarlar fiziksel ve kimyasal olarak ikiye ayrabiliriz. D ortamdan kaynaklanan slfat etkisi kimyasal etki, donma-zlme olayndan kaynakl etkiler ise fiziksel etki olarak adlandrlr. Ayrma hasarna neden olabilecek kimyasal etkiler daha derin blgelere yaylrken, donma-zlme sonucu oluan hasar yzeyseldir. Bu hasar durumunda meydana gelen youn atlama 36

belirtilerinde kimyasal etkiler aratrlmaldr. atlaklarn tekil veya seyrek grlmesi durumunda scaklk deiimlerinin etkisi gz ard edilmemelidir. Para kopmasna neden olan etkiler incelenirken hasara sebep olabilecek atmosfer etkisi, i scaklk ykselmesi, kimyasal reaksiyonlar gibi faktrlerin yan sra deprem ve benzeri ok dalgalarnn da etkisi zerinde dnlmelidir (Naml, 2001). atlaklar, yapda oluan hareketlerin yap malzemesi zerinde, bu hal iin beklenen deformasyon snrn amas ve nihayetinde bununla alakal meydana gelen gerilmelerin, malzemenin mukavemet snrn amas halinde oluurlar. Yapnn ekme ve kayma gerilmelerine kar en zayf olduu; ekme ve kayma zorlanmalarnn maksimum olduu blgelerde atlaklar meydana gelir. Duvarlarda oluan atlaklar, gerilme younluu yksek blgelerde gzlenir. Kap ve pencere kenarndaki atlaklar, duvar dzlemine dik eilme ya da dzlemi dorultusunda oluan kayma gerilmeleri nedeniyle oluur (ekil 6.1b). Kap ve pencere boluu olmayan uzun duvarlarda, duvar dzlemine dik kuvvetler alt blgede yatay atlaklar ile duvar birleimlerinde dey ya da diyagonal atlaklar oluturur (ekil 6.1b).

(a)

(b) ekil 6.1 : Duvarlarda Grlen atlaklar

Basn ve kayma gerilmelerinin younlat blgelerde paralel atlaklara, ekme gerilmelerinin olutuu blgelerde ise genellikle tekil atlaklara rastlanr. atlaa neden olan oturmalar, niform ve farkl oturma olarak iki blmde incelemek mmkndr. Farkl oturmalar, kendi ierisinde tek tarafl oturma, yapnn bel vermesi, yap altndaki zeminin yanlara kamas alt balklarnda incelenebilir. niform Oturma, yapnn temel tabannn, skma sonucunda ilk konumu gibi paralel oturup dzlem kalmas durumuna denir. Oturma srasnda taban, dzlem

37

halini korumakla birlikte ilk konumuna paralel kalmazsa bu duruma niform yatma veya devrilme denir. Bu durumda atlan meydana gelmemesi iin yap ya yeteri kadar esnek ya da yapnn temelinin oluacak sehimlere kar koyacak kadar rijit olmas gerekir. Farkl Oturma, yaplarda hasar oluumuna sebep olan en tehlikeli oturma eklidir. Yap temeli altnda meydana gelen lokal oturmalar ve temellerin farkl oturmas, yap duvarlarnda atlaklara sebep olur. a) Tek tarafl oturmalar, bir yapya ait iki ayr ksmn arlklar farkl ise ar ksmn altndaki zeminde daha fazla skma olacandan irtibat duvarnda kesme atlaklar oluur. Bu atlaklar, yap malzemesinin ekme mukavemeti derecesine gre farkl ekillerde grlr. ekme mukavemeti dk ise hemen hemen dey, byk olmas halinde belli bir eime sahip olur ve oturmann fazla olduu tarafa doru ykselir b) Yapnn bel vermesi, tarihi bir yapda basn, zellikle yapnn ortasnda etkisini gsterir, bu yzden homojen bir zeminde maksimum oturma yapnn orta ksmnda meydana gelir, bu olaya binann bel vermesi de denilir. c) Yap altndaki zeminin yanlara kamas, vadi srt ve tepe gibi yerlerde ina edilmi yaplarda temel zemininin yanlara kamasndan dolay kenar ksmlarda ortaya nazaran daha fazla oturmalar meydana gelir. Kenarlardaki zeminin kamas st yapnn st ksmlarnda uzama tarznda zorlanmaya neden olacandan dey ynl ekme atlaklar oluur (Naml, 2001). Kayma, taban kesit yzeyindeki yatay bileen veya bunun altnda bir kesit yzeyinden etki eden bileke kuvvet, kar koyucu kesme kuvvetinden daha bykse, yapda kayma oluur. Kayma tehlikesi, yap nndeki toprak direnci yardmyla azaltlr. 6.1.2. Tayc Sistem Tasarmndaki Hatalar Binalarn ilk tasarmndan kaynakl, tayc sistemleriyle alakal boyutlandrma hatalar varsa; rnein duvar, ayak, payanda gibi tayclar yatay ve dey ykleri karlayacak kesitlerde yaplmamlarsa ciddi hasarlar ortaya kabilir. Kesitleri yetersiz bir duvar zamanla bel verir, ayn durum payandalarda da ortaya karsa destek verdii kemer, tonoz ve kubbede almalara, hatta sistemde yklmalara

38

neden olabilir. Tayc sistemi hatal tasarlanm olan antlarn belki de en grkemlisi stanbul Ayasofyas'dr. lk tasarmnda imdiki kubbesinden ok alak bir yelken tonozla rtlen bina, 31 m. aklnda bir kubbeyi destekleyecek payanda dzenine sahip olmad ve ok hzl ina edildii iin kubbenin itkisiyle yan duvarlarda almalar olmu ve kubbe geirdii ilk deprem sonrasnda kmtr (MS. 558). 6.1.3. Hatal Malzeme Kullanm Anadolu'nun birok ren yerinde ve dnya zerinde kurulmu pek ok antik ehir kalntlarnda rastlanan tapnak, tiyatro gibi yaptlarn zenle seilen malzemelerle ve iri boyutlu dayankl talarla ina edilmeleri sonucu gnmze kadar gelebilmilerdir. Mimar Sinan stanbulun genel grnmn etkileyen ehzade, Sleymaniye, Mihrimah Sultan klliyelerini, Osmanl dneminde Bakrky evresinde karlan kfeki tann youn ve homojen tabakalarndan hazrlanan bloklarla ina etmitir. Kullanlan malzemelerin (ta, tula, kerpic, aa) iyi nitelikli olmamas, yaplarn bozulmasn hzlandrmaktadr. rnek olarak, tan muhteviyatnda kil tabakasnn bulunmas hzl anmaya yol aar. Tan binada doadaki tabakalamasna uygun olarak yer almas da nemlidir. lenmeleri srasnda cepheye gelecek ksmlarna dikkat edilmeli, tabakasna baka bir deyile suyuna gre biimlendirilmelidir. Eer blok, tan suyuna ters olarak hazrlanr ve tabakalamasna dikkat edilmeden yerine konursa, bozulma tabakalarn cepheden geriye doru katman katman dklmesi eklinde olur. Tula yaplarda da tulann iyi piirilmi olmas yapnn dayanmn arttran nemli bir etkendir. Kt tulalardan yaplan duvarlarda hzl anma, dklme, ukur oluumu biiminde yzey kayplar, ayrma, dalma eklinde hasarlar gzlenir (www.restorasyon.org). 6.1.4. Kt ilik ve Detay Kullanm Yapy oluturan bileenlerin dayanmlar asndan uygun bir balayc malzeme ve teknikle birletirilmeleri nemlidir. Kenet ve mil gibi kesme ta yaplarda bloklar birletirmek iin kullanlan elemanlarn iyi izole edilmemeleri nedeniyle, derzlerden ieri giren su, demirden yaplm bu malzemelerin paslanmasna neden olmaktadr. Paslanma srasnda hacmi byyen kenet ve miller, yarattklar i gerilimle

39

birletirdikleri duvar blounu veya stun bal gibi mimari bileenleri atlatmakta, mdahale edilmeyip bozulma ilerlediinde, mimari e paralanmaktadr. 6.1.5. Uzun Sreli Doal Etkenler Doann deiik etkileri altnda, tarihi zellie sahip yaplarn rutin bakmlarnn aksatlmasnn bu yaplarda oluacak hasarlar tetikler. Is farklar, donma znme dngleriyle malzemeler yorulur, ypranr ;scak yaz gnlerinde ar scak karsnda genleen malzemeler, souk k gnlerinde dona maruz kalr. Suyun, kapilarite ile bina iindeki hareketi de yap malzemelerinde hasara neden olmaktadr. Zeminden ykselen nem tayc sisteme gelen yk fazlalatrd gibi, ayrca iinde tad tuzlarn duvar yzeyinde buharlamas sonucu ieklenmelere, duvarn fiziksel ve kimyasal yapsn bozucu etkilere neden olabilmektedir. Yamur sularnn bozulan bir at kaplamas veya deresinden dolay binadan hzla uzaklatrlamamas, yosun ve otlarn gelimesine uygun ortam hazrlar. Bozuk olan ayrnt evresinde yosunlar yerleir, ahap at ve demelerde mantarlar geliir. Ciddi hasarlarn balangc olabilecek bu bozulmalarn srekli bakmla giderilmesi gerekir. Rzgarn tayarak getirdii ve atlara, duvar oyuklarna, boalm derzlere yerletirdii tohumlarn gelimesiyle birok bakmsz binann cephesinde, stnde incir, aylandz gibi aalarn kk salp gelitii gzlenmektedir. Rzgar, zellikle deniz tuzu ve kumlarla birlikte etkidiinde hzl ve ciddi yzey anmalarna neden olabilmektedir. Kular, bcekler, fareler gibi hayvanlar da antlara zarar veren etkinliklerde bulunur. Liken ve mikroorganizmalar talarn zerine yerleerek onlarn bozulmasna neden olurlar (www.restorasyon.org). 6.1.6. Doal Afetler Tarihi yaplarn ktlece ar ve sistem zellikleri bakmndan rijit olmalar, deprem etkilerine kar rijit cisim davran gstermelerine sebebiyet verir. Yatay zemin hareketleri sonucu her bir nokta yaklak ayn deplasman yapar. Titreim periyotlar T= 0.15 0.45 sn. arasnda deiir. Ar olmalar neticesinde etkiyen deprem kuvvetleri de ok byk olur. Zemin hakim periyodunun yapnn titreim periyoduna yakn olduu durumlarda rezonans sz konusu olur, zellikle arlk

40

merkezi ile rijitlik merkezinin st ste akmamas ve binadaki asimetrik zellikler depremin etkisiyle oluacak burulma etkilerine davetiye karr. Depremin tarihi yaplar zerindeki ikinci ok etkisi ise, deprem dalgalarnn zemin boluk suyu basncn arttrmas, ok ince daneli ve niform kum zeminlerinin sv gibi davranmasdr. Bu olaya svlama (liquefection) ad verilmektedir. Svlam zemin yapy tayamaz ve ger (Naml, 2001). Toprak kaymas, sel, tayfun, yanarda patlamas gibi olaylar da tarihi evrelerin, antlarn hasar grmesine neden olmaktadr. Akarsu yannda kurulmu tarihi yerleimlerin urad afetlerin banda seller gelir. Edirne, Amasya gibi tarihi kentlerimizde olurlar. 6.1.7. nsanlarn Neden Olduu Hasarlar Bakmszlk, terk etme, kastl tahrip gibi eylemlerle insanlar da tarihi yaplarn hasar grmelerine hatta yok olmalarna sebebiyet verirler. Kt kullanm, yapnn harap olma srecini hzlandran nemli bir etkendir. Tarihi yaplarda bilinsizce yaplan deiiklikler, tayc sistem dzeninde ar ykleme veya sreksizliklere neden olmaktadr. 6.1.8. Hava Kirlilii Atmosferi kirleten sanayi atklar, snma sistemleri, kmrle alan vapurlar, motorlu tatlardan kan zararl gazlar, yaplarn zerinde kirli bir tabakann olumasna, ayrca talar eriten asit yamuruna neden olmaktadr. Havadaki karbondioksit, kkrt dioksit ve kkrt trioksit gazlarnn yamur suyunda erimesiyle talar eriten asitler olumaktadr. Islanan yzeylerdeki bezemeler asidin andrc etkisiyle ayrntlarn yitirmektedir. Arada srada slanan cephelerde ise kara, geirimsiz bir tabaka oluur. Cephelerde biriken kurum mimari ayrntlarn alglanmasn engellemekte, bu kir tabakas altnda kalan talar zelliklerini yitirerek erimektedirler. Zamanla kabaran, dklen kabuklar slfatlama belirtisi gsterir. Gzenekleri kalsiyum slfatla dolan talar, bozulma derinliine bal olarak, yzeyden slanma alan snrna kadar, tabaka halinde dklr. antlar yzyllar boyunca bahar dnemlerinde taknlardan etkilenmilerdir. Hzl, gl akntlar, seller kpr ayaklarnda hasarlara neden

41

6.1.9. Trafik Tarihi kentlerin insan ve at arabas trafiine gre dzenlenmi olan sokak dokusunun kamyon ve benzeri ar tat trafiine almas, bu yollar evresindeki yaplarda titreimler ve temellere yaplan bask sonucu ortaya kan hasarlara neden olmaktadr. Dar sokaklarn keleri, tarihi kaplar da turist otobslerinin veya kamyonlarn srtnmeleri sonucu izilmekte, zarar grmektedir. Korunmas istenen kentsel dokularda gerekli plan kararlar alnarak yayalatrma blgeleri oluturmak, trafii denetlemek, daha uygun yerlere kaydrmak gerekmektedir (www.restorasyon.org). 6.2.TARH YAPILARDA HASAR TESPT YNTEMLER Tarihi bir yapy oluturan doal ta, tula, kerpi, horasan harc gibi malzemelerin basn dayanm yksek, ekme dayanm dktr. Deprem kuvvetlerinden veya zeminde meydana gelen deiiklikler sonucunda oluan ekme gerilmelerini, gevrek davran sergilemelerinden tr karlayamazlar. Bunun sonucunda, yapnn tayc sistemini oluturan stun, kubbe, tonoz, ayak, duvar gibi elemanlarda atlaklar ve hasarlar oluur. Bunlara ek olarak, scaklk deiimi, nem, ya, donma-zlme gibi olaylar, evre kirliliinin neden olduu slfat ve klorr ieren eriyiklerin ypratc etkileri, ama d ve bilinsiz kullanm, bilgisiz ve geliigzel onarmlarla yapya ciddi zararlar verilmekte, yapnn servis mr azaltlmaktadr. Tarihi bir yapnn onarm ve/veya glendirilmesine karar verilmeden nce, hasarlarn ve yapnn son halinin tespiti iin baz almalar yaplmaldr. Yap, yapmndan gnmze kadar, zellikle son durumu etraflca aratrlmal, servis mr boyunca geirdii onarm, yenileme, takviyeler gzden geirilmeli, varsa projesi ile karlatrlmal, projesi yok ise rlve projesi hazrlanmal, Yapdaki hasarlar projeye ilenmeli, hasar oluumu ile ilgili olaslklar deerlendirilmeli, gzlem ve lmlerle hasarlar, izlenmeli ve kaydedilmeli, Yapnn ykseldii zemin ve bu zeminin evresi ile birlikte

deerlendirilmesi iin gerekli lm ve deneyler yaplmal,

42

Malzeme zellikleri, yerinde yaplacak lmlerle ve yapdan alnan numunelerin belirlenmeli, nerilmeli, laboratuar onarm ortamnda yaplacak deneyler sonucunda malzemeler veya glendirmede kullanlacak

Toplanan veriler dorultusunda, hasar nedenleri ve yapnn son durumu aklanmal, onarm ve/veya glendirilmesine karar verilmeli,

Yapnn onarmna veya glendirilmesine karar verilmi ise yapnn kimliine ve tarihi gemiine, en az mdahale edilecek bir anlay benimsenerek, ulusal ve uluslararas yasa ve ynetmeliklere uygun olarak glendirme projesi hazrlanmal,

Uygulamann uzman denetiminde ve aslna uygun malzemeler kullanlarak gerekletirilmesi salanmaldr.

6.2.1. Tarihi Yaplarda Malzeme zelliklerinin Belirlenmesi almalar Tarihi yaplarda basn gerilmesi seviyesinin, ta ve tula ile har arasndaki kayma gerilmesinin, elastisite modlnn ve malzeme kalitesinin belirlenmesi iin yaygn olarak sertlik, ultrases, flatjack vb. tahribatsz deney yntemlerinden yararlanlr. Tahribatsz deney yaplan elemanlardan alnan karot numuneleri ile karot alnamayan malzemelerden laboratuarda numune hazrlanmas iin rnekler alnr, deneyler yaplr. Deneylerden elde edilen sonular ile tahribatsz deney sonular, birlikte deerlendirilir, bylece tarihi yapnn ve onu oluturan malzemelerin performans belirlenir. atlaklarn derinlii ve yn ultrases lmleri ile aratrlr. a) Sertlik ve lm Malzemelerin en nemli mekanik zellikleri, sneklik, elastisite, dayanm, tokluk ve sertliktir. Sertlik, bir malzemenin yzeyine batrlan sert bir cisme kar gsterdii direntir, cismin dayanm hakknda bir fikir verir; ancak dayanm yada sneklik belirli bir karakteristii tam olarak ifade etmez. Sertliin belirlenmesi ile malzemenin kkeni hakknda bilgi edinilir, farkl iki numunenin ayn malzemeye ait olup olmad anlalr. Sertlik deneylerinin yaplmas kolaydr, deneyde malzeme tahrip edilmez. Sertlik deerinden malzemenin i yapsna bal zelliklere

43

geilebilmesi iin cismin homojen olmas, yzey zelliklerinin i yapdan farkl olmamas gerekir (Akz, 2005). Seramik bnyeli, gzenekli yap malzemelerinde sertliin belirlenmesi iin ounlukla geri sramann llmesi prensibine dayanan N tipi veya P tipi Schmit ekicinden yararlanlr. Bunlardan, N tipinde, bir bilye, P tipinde ise bir pandl, arkasnda bulunan yay yardm ile yzeye frlatlr. Bilye veya pandl ta cismin yzeyine arptktan sonra geri srar, geri srama ne kadar bykse sertlik o kadar yksektir. Elemann yzeyindeki sva veya kaplama kaldrldktan sonra deiik noktalara en az 10 vuru yaplmal, maksimum vuru deeri ile minimum vuru deeri arasndaki fark 10dan kk olmaldr (Postacolu, 1981).

N tipi Schmit ekici

P tipi Schmit ekici

ekil 6.2 : Yzey Sertliinin llmesi b) Ultrases lm Frekans 16.000in zerinde olan ve insan kula tarafndan iitilmeyen ultrases dalgalar kat, sv ve gaz iinde belirli bir hz ile yaylr. Ultrases dalgalar da k dalgalar gibi yaylr, yansr, krlr ve difraksiyona urar. Ultrases deney tekniinde, ses dalgalar cisme boluk braklmakszn temas ettirilen piezoelektrik transduser ile gnderilir ve ayn zellikteki transduser yardm ile alnr. Alc ve verici problar arasndaki ses dalgalarnn iletim sresi ve hz zaman ler devre ile llr. Cismin younluu dk ise ve/veya bnyesinde atlaklar var ise ses dalgalarnn yaynm ve dolaysyla ses gei hz dk olur (Postacolu, 1981).

44

(a). Dorudan lm

(b) Dolayl lm

ekil 6.3 : Dorudan Dolayl lm Ultrases aleti ile ekil 6.3(a)da grld gibi karlkl yzeylerde dorudan veya ayn yzden ekil 6.3(b) dolayl lm yaplarak ses gei sresi (t, s) llr ve ses gei hz (V, km/s) hesaplanr. Ses gei hznn yksek, boluklarn az, dolaysyla dayanmn yksek olduu anlamna gelir; ancak bu deney dayanmnn belirlenmesi iin tek bana yeterli deildir. Dier lmle birlikte deerlendirilir. zellikle elik yaplarda atlak oluumunu izlemek iin, gzlem yaplacak blgelere problar yerletirilir, ses gei sresi srekli llr ve kaydedilir. Ultrases gei sresindeki kaytlar izlenerek atlak oluumu tespit edilir.

(a) atlak Derinlii Aratrmas

(b) atlak Ynnn Aratrlmas

ekil 6.4 : atlak Derinliinin ve Ynnn Aratrlmas atlak derinliinin ve atlak ynnn aratrlmas amac ile atlak blgelerinde BS1881 : Part 203: 1986ya uygun olarak (ekil 6.4(a) ve 6.4(b))de grld gibi belirlenen noktalarda, problarn yeri deitirilmek suretiyle ses gei sreleri t1, t2, t3, t4 (s) llr, gerekli hesaplar yaplarak atlan derinlii ve yn belirlenir (Akz, 2005).

45

c) Radyoaktif Metodlar Malzemelerin incelenmesi iin 1950lerde radyoaktif deney metodu gelitirilmitir. Bu metodun esas, elektromanyetik radyasyon reten ve yayan kaynak ile radyasyonun eleman iinden gemesi iin geen zaman araln len sensrden olumaktadr. Bu teknikte sistem, sensr, zel fotoraf filmi formunda ise radyografi, gelen radyasyonu elektrik dalgalarna evirir zellikte ise radyometri olarak adlandrlr. Malzemelerin i yapsndaki elementler ile ilgili radyografik aratrmalar iin balangta, 1940larn sonunda, X nlar kullanlmasna odaklanlm; ancak 1950lerde dikkatler gama nlarna ynelmitir. ki nn radyasyon yayma zelliindeki temel fark, radyasyonun retim kayna ve yaynm zelliidir. X nlar, yksek voltajl elektronik aletler ile retilir, gama nlar ise, radyoaktif izotoplarn blnmesi sonucu aa kan yan rnlerdir (Carino, 1991). d) nfrared Tomografi Yntemi nfrared Tomografi Yntemi, kzltesi nlar ile yzey scakl llerek yzeye yakn hasarl blgelerin belirlendii bir tekniktir. Bu tekniin esas, yzeyin scaklna bal olarak belirli bir younlukta elektromanyetik radyasyon yaymasna dayanr. Yzey, yaklak oda scaklnda iken radyasyon, elektromanyetik spektrumunun (infrared) kzltesi nlar blgesindedir. Eer elemanda dardan ieriye veya iinden darya bir s ak var ise, kusurlu blgeler evresindeki malzeme farkl termal iletkenlik gsterdii iin bu durum s akn etkiler, s ak farkll nedeni ile yzey scakl niform olmaz. Yzey scakl llerek kusurun varl anlalr, yeri belirlenir. Pratikte yzey scakl, video kamera sistemine benzer ekilde alan infrared tarayclar yardm ile llr (Carino, 1991). e) Yerinde Basn Deneyi Yma yaplarda, ASTM C 1196-92 (Reapproved 1997)ye uygun olarak

gerekletirilen yerinde basn deneyinde; elemana uygulanan kuvvetin (P,kN) ve kuvvete karlk gelen boy deiiminin (l, mm) llmesine olanak salayan flatjack deney dzeneinden yararlanlr. Bu deney dzenei, (ekil 6.5 ve 6.6)de grld gibi basn uygulayan bir kompresr ve bir basn ler, basn kuvvetini

46

yzeye uygulamaya yarayan plaklar, deplasman lmeye yarayan komparatr ve komparatr tespit etmeye yarayan pimlerden olumaktadr.

ekil 6.5 : Tek Plak le zm

ekil 6.6 : ift Plak le zm Deneyin uygulanmasnda, ncelikle deplasmanlarn llecei pimler, ablona uygun olarak yaptrlr; balangtaki uzaklk (Lo, mm) llr. Elemanda, tercihen yatay derzde plan yerletirilecei blge, matkap ile alr, har kaldrld iin yapnn zati yk nedeni ile lm blgesinde meydana gelen boy deiiminin belirlenmesi iin pimler arasndaki mesafe (l, mm) tekrar llr. Alan blgeye plak yerletirilir, gerekli balantlar yaplr, kuvvet uygulanr, belirli aralklarla kuvvet ve deplasmanlar llr. Deneylerden gerilme ve ekil deitirmeler, elastisite modl (E, MPa) ve lm yaplan blgedeki gerilme seviyesi belirlenir. Bu gerilme seviyesi, ekil deitirmenin balangtaki deerine ulat gerilme seviyesi olarak kabul edilir (Akz, 2005). f) Yerinde Kayma Deneyi Yma yapdaki kayma dayanmnn ASTM C 1531-03 (American Society for Testing and Materials)e uygun olarak belirlendii deney seti, kuvvet uygulayan

47

kompresr, kuvvet ler ve deplasman tespit eden transducerden olumaktadr. Deneyin uygulanmasnda (ekil 6.7)da grld gibi lm yaplacak blgenin iki taraf alr, bir taraftan yatay kuvvet (Py, kN) uygulanr, dier tarafa yerletirilen transduserin deplasman kaydettii andaki kayma gerilmesi, yapdaki kayma dayanm olarak tespit edilir.

ekil 6.7 : Yerinde Kayma Deneyi g) Yapdan Numune Alnmas Tahribatsz lmlerin yapld blgelerde, karot alnacak yerler belirlenir TS10465 (1992), yeterli sayda 50 mm apnda, h (mm) yksekliinde karot numune karlr, numune kodlanarak plastik torba ierisinde korumaya alnr. Laboratuara getirilen karotlarn ortama ak yzeyinden minimum 3cm kalnlnda para kesilir, karot alnan blgeler, tekniine uygun olarak kapatlrken, bu para yzeye kapak olarak yerletirilir, karot olarak alnan blgelerin grnt olarak alglanmas da nlenir ( Akz, 2005). h) Laboratuar almas Yapdan alnan ta numuneler, deneye hazrlk asndan birbirine paralel iki ba, ap/ykseklik oran 1/1 olacak ekilde ta kesme aleti ile dzeltilir. Bu numuneler, ortalama 48 saat sre ile scakl 20+2 oC , bal nemi %65+5 olan rzgarsz laboratuar ortamnda bekletilir. Numunelerin ap ve ykseklii llr, birim arlnn belirlenmesi iin tartlr, ses gei sresi llr. lm ve tartm ileminden sonra dzeltilen yzeylere al, imento karm hamur ile toplam 5-6 mm kalnlnda balk yaplr. Baln sertlemesinden sonra balkl ykseklik (h,mm) llr. Bu numunelerde tek eksenli basn deneyi yaplr, basn etkisinde

48

meydana gelen boy deiimi (l, mm), yk-boy deiimi ve ve krma yk (Pk, kN) belirlenir, basn mukavemeti (fc ,N/mm2) hesaplanr (Akz, 2005). Alnd yapya ve elemana gre kodlanm olarak plastik torba iinde laboratuara getirilen tula rneklerinden mekanik deneyler iin TS 4563 ve TS 705e uygun olarak hazrlanan numunelerde, tek eksenli basn deneyi yaplr, krma yk (Pk, kN) belirlenir, krma yknn kuvvet uygulanan yzeye oranlanmas ile basn dayanm (fb , N/mm2) hesaplanr. Deney sonularnn verildii izelgede tulalarn dar kenar, uzun kenar ve kalnl da verilir. Fiziksel deneyler iin hazrlanan numunelerde klcal su emme ve arlka su emme deneyleri yaplr, deney sonularndan boluklu birim hacim arlk (, gr/cm3), arlka su emme (as, %), hacimce su emme (hs, %) ve klcal su emme katsaylar (K, cm2/s) belirlenir. Fiziksel ve mekanik zellikleri belirlenen malzemelerin, onarmda kullanlacak malzeme ile uyumunun aratrlmas amac ile ta, tula ve zellikle har numunelerinin mikro-yapsal zelliklerinin belirlenmesi gerekmektedir. Bu amala XRD ve SEM-EDX analizleri (bu analizler tulalarn minerolojik yaplarnn ve morfolojilerinin tespitinde kullanlr) yaplr (Akz, 2005). Sonu olarak, yaplan deneylerin ve analizlerin birlikte deerlendirilmesi esas olmaldr.Bu amala nce Yerinde ayn yzeyde yaplan (dolayl) ultrases lmlerin (Vy, m/s) ile, karot numuneleri ile yaplan (dorudan) lmlere (VK) dntrlmesi amac ile, bu iki lm deerleri arasnda istatistiksel iliki aratrlmal. VK = f (Vy) Karotlara ait edeer kp dayanm (fEK, N/mm2) belirlenir Arolu (1998). Dayanm ile karotlara ait ses gei hz (VK, mm/sn) ve karotun alnd elemanda llm olan yzey sertlii deeri (R) arasnda istatistiksel iliki aratrlr, basn dayanmnn teorik olarak belirlenmesine yarayacak bant elde edilir. fteo = f (R, VK) Bu bantlardan yararlanarak, tahribatsz lm yaplm; ancak karot alnmam blgelere ait basn dayanm belirlenir (Akz, 2005).

49

7. YIMA KARGR BNALARIN DEPREM GVENLNN NCELENMES

Deprem blgelerinde yaplacak olan hem dey, hem de yatay ykler iin tm tayc sistemi doal ve yapay malzemeli tayc duvarlar ile oluturulan yma kargir binalarn veya bina tr yaplarn boyutlandrlmas ve donatlmas DBYBHY2006 gre yaplacaktr. Ynetmelikte yer alan minimum kurallar ve snrlandrmalar, yapnn kat says, tayc duvar kalnlklar, kap ve pencere boluklarnn boyutlar, tayc duvar mesnetlenmemi uzunluu, lento ve hatl boyutlarn kapsamaktadr. Ynetmelik bu minimum kurallarn yerine getirilmesi durumunda, ayr bir sadece deprem yk yapnn zmlemesine ihtiya olmad ve zmlemenin davrannn belirlenmesi bakmndan

yaplabileceini bildirmektedir. Deprem zmlemesi durumunda edeer deprem yk yntemi uygulanabilir ve toplam edeer deprem yk (taban kesme kuvveti) hesab betonarme binalarda olduu gibi yaplabilir. 7.1. Deprem Yklerinin Hesaplanmas ve Genel Kurallar Yma kargir yaplarda deprem gvenliini belirlemek amacyla projelendirmeye esas olan deprem ykleri u ekilde hesaplanr; Vt = Ao x S(T1) x I x W / Ra(T1) W = Wi = (Gi + n Qi ) Vt = Edeer deprem yk (taban kesme kuvveti) Ao = Etkin yer ivme katsays S(T1) = Spektrum katsays I = Bina nem katsays W = Bina toplam arl Ra(T1) = Deprem yk azaltma katsays Gi = Sabit ykler Qi = Hareketli ykler (7.1)

50

Yapnn katlarna gelen yatay ykler yine deprem ynetmeliklerinde ngrld gibi kat arlklar ve ykseklikleri ile orantl olarak hesaplanr. Katlara gelen yatay ykler ise;

Fi = (Vt FN )

wi H i
j=1

wj H j

, FN = 0.0075 N Vt , Vt = FN + Fi
i=1

(7.2)

(7.2) denklemlerinden bulunur. Bu bantlarda,

Vt : Edeer deprem yk (taban kesme kuvveti) Fi : inci kata gelen yatay yk, (toplam edeer deprem yknn FN dnda geri

kalan ksm, Ninci kat dahil olmak zere, bina katlarna ile datlacaktr).
FN : Binann Ninci katna (tepesine) etkiyen ek edeer deprem yk W : toplam yap arln, Wi : inci katn arln, Hi : inci katn zeminden yksekliini

gstermektedir.

Etkin yer ivme kat says belirlenir. (ABYYHY2006) esas alnarak bina hangi deprem blgesindeyse o blgeye uygun Etkin Yer vmesi Katsays (A) Tablo 7.1.den belirlenir.
Tablo 7.1 : Etkin Yer vmesi Katsays (Ao) Deprem Blgesi 1 2,3 4 En ok Kat Says

2 3 4

Bina nem katsays (I) belirlenir. (ABYYHY2006)da ngrlen deerler esas alnarak, binann kullanm amacna veya trne bal olarak bina nem katsays Tablo 2.9den belirlenir.

51

Tablo 7.2 : Bina nem Katsays ( I ) Binann Kullanm Amac veya Tr 1. Deprem sonras kullanm gereken binalar ve tehlikeli madde ieren binalar a) Deprem sonrasnda hemen kullanlmas gerekli binalar Bina nem Katsays (I)

(Hastaneler,dispanserler, salk ocaklar, itfaiye bina ve tesisleri, PTT ve dier haberleme tesisleri, ulam istasyonlar ve terminalleri, enerji retim ve datm tesisleri; vilayet, kaymakamlk ve belediye ynetim binalar, ilk yardm ve afet planlama istasyonlar)
b) Toksik, patlayc, parlayc, vb zellikleri olan maddelerin 1.5

bulunduu veya depoland binalar

2. nsanlarn uzun sreli ve youn olarak bulunduu ve deerli eyann sakland binalar a) Okullar, dier eitim bina ve tesisleri, yurt ve yatakhaneler, askeri 1.4

klalar, cezaevleri, vb.

b) Mzeler 3. nsanlarn ksa sreli ve youn olarak bulunduu binalar

Spor tesisleri, sinema, tiyatro ve konser salonlar, vb.

4. Dier binalar

1.2

Yukardaki tanmlara girmeyen dier binalar (Konutlar, iyerleri, oteller, bina tr endstri yaplar, vb)

1.0

Spektrum katsays S(T), yma kargir yaplarda, (ABYYHY2006)da yer alan Blm 5 esas alnarak 2.5 olarak alnr.

52

ekil 7.1 : Spektrum Katsays Erisi

Deprem yk azaltma katsays Ra(T1)=2.0 alnarak edeer deprem yk hesaplanmaldr. Hareketli yk katlm katsays belirlenir. Hareketli yk katlm katsays (n) binann kullanm amacna bal olarak Tablo 2.8den belirlenir.
Tablo 7.3 : Hareketli Yk Katlm Katsays (n) Binann Kullanm Amac

n
0.80

Depo, antrepo, vb. Okul, renci yurdu, spor tesisi, sinema, tiyatro, konser salonu, garaj, lokanta, maaza, vb. Konut, iyeri, otel, hastane, vb.

0.60 0.30

Ynetmelikte bina kat adedi tablo 7.4 de verildii gibi snrlandrlmtr. En ok kat saylar, zemin kat ile stndeki tam katlarn toplamdr. Ek olarak, bir bodrum kat ve normal katn alannn %25 ini gemeyen bir at katna da izin verilmektedir.
Tablo 7.4- zin Verilen En ok Kat Says Deprem Blgesi En ok Kat Says

53

2,3 4

3 4

Tayc duvarlarda kullanlacak doal ve yapay kargir birimlerinin en dk basn dayanm, brt basn alanna gre, en az 5 MPa ve bodrum katlarda kullanlacak talarn da minimum basn dayanmnn 10 MPa, bodrum katlarda beton duvar yaplmas durumunda kullanlacak en dk beton kalitesi C16 olmas gerektii ngrlmtr. Yma yapda planda birbirine dik dorultularn her biri boyunca uzanan tayc duvarlarn, pencere ve kap boluklar hari olmak zere, toplam uzunluunun brt kat alanna (konsol demeler hari) oran (0.25 I) m/m2 den daha az olmayaca belirtilmitir (ekil 7.2). Burada I, bina nem katsaysdr.

d / A 0.25 I m/m2

d : Taral alan uzunluu (m)

A : Brt kat alan (m ) I : Bina nem katsays)
2

Deprem dorultusu

ekil 7.2 : Tayc Duvarlarda Toplam Uzunluk Snr

54

Herhangi bir tayc duvarn, planda kendisine dik olarak saplanan tayc duvar eksenleri arasnda kalan mesnetlenmemi uzunluu, birinci derece deprem blgesinde 5.5 myi, dier deprem blgelerinde ise 7.0 myi gememesi belirtilmitir. Bu koulun salanmamas durumunda, bina kelerinde ve planda eksenden eksene aralklar 4.0 myi gememek zere kat yksekliince betonarme dey hatllarn yaplmas ngrlmtr. Ancak bu tr duvarlarn mesnetlenmemi uzunluu 16mden fazla olmayacaktr.

Mesnetlenmemi duvar boyu : 1, 2 ve 3

5.5 m (1. derece deprem blgesi) 7.0 m (2,3 ve 4. derece deprem blgesi)

4.0 m

4.0 m

Dey Hatl

Dey Hatl
16.0 m

Dey Hatl

ekil 7.3 : Tayc Duvarlarn En Byk Desteklenmemi Uzunluu

Bina kesine en yakn pencere veya kap boluu ile bina kesi arasnda braklacak dolu duvar parasnn plandaki uzunluu, birinci ve ikinci derece deprem blgelerinde 1.5 mden, nc ve drdnc derece deprem blgelerinde ise 1.0 mden az olmamas, bina keleri dnda, pencere ve kap boluklar arasnda kalan dolu duvar paralarnn plandaki uzunluu, birinci ve ikinci derece deprem blgelerinde 1.0 mden, nc ve drdnc derece deprem blgelerinde ise 0.8 mden az olmamas, bina keleri dnda, birbirini dik olarak kesen duvarlarn arakesitine en yakn pencere veya kap boluu ile duvarlarn arakesiti arasnda braklacak dolu duvar parasnn plandaki uzunluu, tm deprem blgelerinde 0.50 mden az olmamas ngrlmtr. Kap ve pencere boluklarnn herbirinin plandaki uzunluu 3.0 mden fazla olmamas, tayc duvarn mesnetlenmemi

55

uzunluu boyunca kap ve pencere boluklarnn plandaki uzunluklarnn toplam, mesnetlenmemi duvar uzunluunun %40ndan fazla olmamas koulu istenmitir. Pencere ve kap lentolarnn duvarlara oturan ksmlarnn her birinin uzunluu, serbest lento aklnn %15inden ve 0.20m den az olmamas, yatay ve dey hatllarn genilii tayc duvar geniliine eit olmas, ykseklii ise 0.20mden az olmamas ngrlmtr.
1.5 m 1. ve 2. Deprem Blgesi 1.0 m 3. ve 4. Deprem Blgesi 1.0 m 0.8 m 0.5 m

b1

b2

b1 ve b2 3.0 m
(b1 + b2) 0.40 n

n (Mesnetlenmemi duvar boyu)

ekil 7.4 : Tayc Duvar Boluklar 7.2. Deprem Gvenliinin ncelenmesi

Yma yaplarda kullanlan harcn kayma dayanm ve duvar malzemesinin ekme dayanm genellikle dktr. Hasarlar, deprem etkisiyle duvarlarda oluan kayma gerilmeleri dolaysyla ekme gerilmelerinin meydana getirdii atlak, ayrlma ve dalmadr. Bunun yannda yapnn ar ve rijit zellikte olmas, byk deprem kuvvetine maruz kalmasna neden olur. Yma yapnn ekme ve basn altndaki snek olmayan davran, yapnn nemli bir plastik ekil deitirme gstermeden ani gmesine sebep olur. Byk pencere ve kap boluklar, planda duvar dzeninin simetriden ayrlmas, ilave gerilme ylmalarna dolaysyla hasarn artmasna sebep olur. Bunun yannda yapm kusurlar, derzlerin harla doldurulmamas, duvarlarn deyden ayrlmas da nemli hasar nedenlerindendir.

56

Deprem hareketinin iki dorultuda bulunmas nedeniyle, yma yapda tayc duvarlar, duvar dzleminde ve dzlem dnda zorlanmalara maruz kalrlar. Deprem gvenlii hesaplarnda ayrnt derecesine bal olarak seviyede inceleme yaplmas mmkndr. Birinci zmleme seviyesinde yatay deprem kuvveti ynetmelikte ngrld gibi hesaplanr ve katlara datlr. Kat kesme kuvvetleri de deprem dorultusundaki duvarlara, alanlar ile orantl paylatrlarak, kayma gerilmeleri hesaplanr. Bulunan kayma gerilmeleri, msaade edilen snr gerilme deerleriyle karlatrlarak, katn deprem gvenliine karar verilir. kinci zmleme seviyesinde, duvarlarn pencere ve kap boluklar olan ve olmayan paralar ayr ayr hesaba katlarak paylam salanr. Kayma ekil deitirmesi yannda eilme momentinin katks da hesaba katlr. nc inceleme seviyesi, tm sistemin boyutlu, sonlu elemanlarla modellenmesidir. Bu seviyede deprem kayd kullanlarak dinamik bir inceleme de yaplabilir. Bunun yannda kat dzleminde doan burulma momenti de gz nne alnabilir. Ancak, yma duvarlarn planda dzgn dalmas durumunda bu etki nemli olmaz. Yaplan kyaslamada, bulunan kayma gerilmeleri izin verilen deeri gemiyorsa, binann yeterli deprem gvenliinin olduuna karar verilir (Celep ve Kumbasar, 2000).
DBYBHY2006 da ngrlen duvar gerilme hesab

Bu yntemde hesaplanacak dey ykler ve deprem hesap yklerinin etkisi altnda oluacak basn ve kayma gerilmelerinin, duvarda kullanlan yma duvar cinsine gre izin verilen basn ve kayma gerilmelerini amad, gerilmelerin ald durumda, tayc dolu duvar alanlar arttrlmas ve yeniden hesap yaplmas istenmektedir. Kerpi duvarl yma binalarda gerilme hesab istenmemektedir.
Dey gerilme hesabnda, duvarlarda oluan basn gerilmelerinin yma duvar

cinsine gre izin verilen gerilmelerle karlatrlmas istenmektedir. Bu hesapta duvarlardan ve demelerden gelen ykler, duvardaki kap ve pencere boluk en kesitleri kadar azaltlm duvar alanlarna blnecek, buradan kan gerilme deeri, duvar cinsine gre verilen basn gerilmesinden byk olmamas koulu aranacaktr.
Duvarlarda izin verilen basn emniyet gerilmesi, ynetmelikte belirtilmi eitli

yntemlerle hesaplanabilir.

57

1. Duvarlarda kullanlan har snfna ve duvar malzemesinin TS-2510da verilen ortalama serbest basn dayanmna bal olarak, duvar emniyet gerilmesi tablo 7.5 den alnabilir.
Tablo 7.5 : Har Snfna Bal Duvar Basn Emniyet Gerilmesi Duvar Malzemesi Ortalama Basn Dayanm (MPa) 25 16 11 7 5 Duvarda Kullanlan Har Snf (MPa) A (15) B (11 ) C (5 ) D (2) E (0.5 )

1.8 1.4 1.0 0.8 0.6

1.4 1.2 0.9 0.7 0.5

1.2 1.0 0.8 0.7 0.5

1.0 0.8 0.7 0.6 0.4

0.8 0.7 0.6 0.5 0.4

2. Duvarda kullanlan kargirin birim basn dayanm belli deilse veya duvar dayanm deneyi yaplmamsa duvarda kullanlan kargir birim basn emniyet gerilmesi tablo 7.6 ten alnr.
Tablo 7.6 : Yma Duvarlarn Basn Emniyet Gerilmesi Duvarda Kullanlan Kargir Birim Cinsi Duvar Basn Emniyet Gerilmesi fem (MPa )

Dey delikli blok tula (delik oran % 35den az, imento takviyeli kire harc ile) Dey delikli blok tula (delik oran %35- 45 arasnda, imento takviyeli kire harc ile) Dey delikli blok tula (delik oran % 45den ok, imento takviyeli kire harc ile)

1.0

0.8

0.5

58

Dolu blok tula veya harman tulas (imento takviyeli kire harc ile) Ta duvar (imento takviyeli kire harc ile) Gazbeton (tutkal ile) Dolu beton briket (imento harc ile)

0.8 0.3 0.6 0.8

Duvar basn emniyet gerilmeleri, duvarlarn narinlik oranlarna gre tablo 7.7 de verilen miktarlar kadar azaltlr.
Tablo 7.7 : Narinlik Oranna Gre Dey Yk Emniyet Gerilmelerini Azaltma Katsaylar Narinlik h/t 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24

AzaltmaKatsays 1.0 0.95 0.89 0.84 0.78 0.73 0.67 0.62 0.56 0.51 Kayma gerilme hesabnda, greli kayma rijitlii ve duvar eksenlerinin kayma

rijitliinden gidilerek binann kayma rijitlik merkezi hesaplanmas istenmektedir. Bir duvar ekseninin kayma rijitlii, o eksendeki duvar paralarnn kayma rijitliklerinin toplamdr. Burada yma binann her duvar eksenindeki kap veya pencere boluklar arasnda kalan duvar paralarnn greli kayma rijitlii k A / h ifadesinden hesaplanacaktr. A, dolu duvar parasnn yatay en kesit alan, h dolu duvar parasnn her iki yanndaki boluklarn yksekliinin en kk olandr. Duvarn en kesiti dikdrtgen ise k = 1.0, duvarn u eleman varsa veya duvarn ucunda duvara dik dorultuda bir di ya da payanda duvar varsa k = 1.2 alnmas istenmektedir. Ayrca ynetmelikte, duvarlara gelen kesme kuvveti ve kat burulma momenti de gz nne alnarak, binann birbirine dik her iki ekseni dorultusunda hesaplanmas istenmektedir. Son olarak, duvara gelen deprem kuvveti duvar yatay en kesit alanna blnerek duvarda oluan kayma gerilmesinin bulunmas ve denklem (5.1)den bulunacak duvar kayma emniyet gerilmesi em karlatrlmas istenmektedir. em = o +
(7.3)

ile

59

Bu denklemde em = duvar kayma emniyet gerilmesi (MPa), o = duvar atlama emniyet gerilmesi (MPa), = srtnme katsays (0.5 olarak alnabilir), duvar dey gerilmesi (MPa)dir. Duvarda kullanlan kargir birim cinsine gre duvar atlama dayanm o deeri tablo 7.8den alnacaktr.
Tablo 7.8 : Duvarlarn atlama Dayanmlar (o) Duvarda Kullanlan Kargir Birim Cinsi ve Duvar atlama Emniyet Gerilmesi o (MPa ) Har

Dey delikli blok tula (delik oran % 35den az, imento takviyeli kire harc ile) Dey delikli blok tula (delik oran %35- 45 arasnda, imento takviyeli kire harc ile) Dolu blok tula veya harman tulas (imento takviyeli kire harc ile) Ta duvar (imento takviyeli kire harc ile) Gazbeton (tutkal ile) Dolu beton briket (imento harc ile)

0.25

0.12

0.15 0.10 0.15 0.20

Duvar yapmnda kullanlan kargir birim elastisite modl (Ed) denk.(7.4) ile hesaplanacaktr. fd duvar basn dayanmdr.
Ed = 200 fd (7.4)

60

8. TARH YAPILARDA UYGULANAN ONARIM VE GLENDRME TEKNKLER

Tarihi bir yapnn onarm ncesi yapnn tarihi, estetik ve teknik ynden incelenmesi, rlvesinin hazrlanmas, bozulmalarn saptanmas; durum tespiti ve onarm, bilimsel bir ereveye oturtmak asndan gereklidir. Bu teknikler salamlatrma, btnleme, yenileme, yeniden yapma, temizleme ve tamadr. Onarm srasnda yaplan mdahalelerin derecesi, salamlatrmadan yeniden yapma doru artar. Koruma asndan en uygunu, salamlatrmayla yetinmektir.
8.1. Salamlatrma

Salamlatrma almalar, tarihi yapnn malzemesinin, tayc sisteminin ve zerinde bulunduu zeminin salamlatrlmas olmak zere ana balkta ele alnabilir.
8.1.1. Tarihi Yapnn Yapld Malzemesinin Salamlatrlmas

Tarihi yaplar, ina edildikleri yrenin olanaklarna ve geleneklere bal olarak kerpi, tula, aa, ta gibi doal kkenli malzemelerle yaplmlardr. Zamann acmaszl, doal ve yapay etkenlerinde etkisiyle bu malzemelerde bozulmalar meydana gelir.
Kerpi malzemenin salamlatrlmas : Eski koruma uygulamalarnda, kerpi

zerine zift srlerek ya da stleri harla svanarak korunmaya allmtr. Kerpi malzemenin renk ve dokusuna uyum salamayan bu yntem gnmzde terkedilmitir. Gnmzde kerpi kalntlar, binlerce yldr Anadolu'da uyguland gibi, srekli bakm yntemiyle, amur harc ile svanarak korunuyor. Yenilenebilir olan bu sva, kerpi yapy hava koullarna kar korur, eriyerek yok olmasn engeller.
Ahap elerin salamlatrlmas : Bu blm iki ana balk altnda incelersek,

bunlardan birincisi, zerine etkiyen yap yklerini karlamas iin yaplan mdahaleler; ikincisi ise sistemin stabilitesini arttran mdahalelerdir. Birinci durum iin ahap demelere uygulanan tekniklere deinilmitir.

61

Ahap demeler genelde iki ve tek katl yaplarda grlmektedir. Bu tr demeler iin sz konusu iyiletirme yntemi; genelde mevcut tayc demenin gzden geirilip, tayclk zelliklerini yitirmi paralarn deitirilmesidir. Tayc vasf istenilen zellikte olmayan deme elemanlarnn (ahap deme kirilerinde rme, mantarlama vb.) tayclk zelliklerinin iyiletirilmesi, mevcut malzemeden ya da demenin davranna ters ynde hareket etmeyecek malzemeyle takviye edilmesiyle salanr. Ahap kirili deme, deprem annda binann tayc elemanlarna yk gerektii gibi aktaramamas (diyafram etkisi gsterememesi) durumunda duvarlar kat yksekliklerinin daha stnde bir boya sahipmi gibi davranr. Bunun nlenmesi iin elik ubuk/profiller yardmyla da artrlabilir. kinci admda demenin mevcut tayc elemanlar, yapnn tayc duvarlaryla mutlaka balanmasdr. Ayn zamanda demenin iki dorultulu alabilmesi iin mevcut tayc tahta malzemenin zerine dik dorultuda ikinci bir tahta malzeme ivilenir (ekil 7.1). Her ne kadar uygulanmas tarihi yma kargir yapnn kimliini bozsa da bir baka alternatif de demenin zerine hasr elikli ince bir betonarme tabaka (ekil 7.2) de gsterildii gibi yaplmasdr. demenin altnda X eklinde balantlar yaplabilir. Yaplan mdahalelerle birlikte demeyi tayan ahap kirilerin says

ekil 8.1 : Mevcut Ahap Demenin zerine Uygulanan kinci Ahap Katman

62

30

15

ekil 8.2 : Mevcut Ahap Demenin zerine Uygulanan Betonarme Katman

Volta demeler, elik kiriler arasna normal tulalarn kemer eklinde rlmesiyle elde edilen, tek dorultuda alan bir deme eididir (ekil 8.3). Dey deme yklerini tula tonoz kemerleri basnca alarak uzun dorultudaki elik kirilere, kiriler de zerine oturduu duvarlara ya da kirilere aktarr. Yatay deprem ykleri altnda elik profiller kayabilir, tula kemerler, dzlemine dik ve dzlemi dorultusundaki eilme ile zayflayabilir, elik kirilerle tula arasnda dinamik etkileim olabilir ve sistem bir diyafram almas gstermeyebilir Arun (2005). Volta demelerde kemer aklnn kiri aklnn 1/3nden byk olmamas istenir. Demenin diyafram etkisi gsterememesi, kemer aklnn kiri aklnn 1/3nden byk olmas vb. durumlarda, volta demelerde uygulanacak glendirme eidi elik ubuk ya da profiller yardmyla demenin altna X eklinde balantlar yaplmasyla olabilir.

ekil 8.3 : Tek Dorultuda alan Volta Deme

63

Ta elerin salamlatrlmas : Bozulma srecini geriye dndrmek olas

olmamakla birlikte zel ayrntlar rlyef, yazt vb. yaatmak amacyla talarn salamlatrlmas uygulamas, zel kimyasal malzemelerin talarn yzeyine pskrtlmesi ile yaplmaktadr. Salamlatrma yntemi tan trne ve bozulma durumuna gre belirlenmeli, kullanlacak kimyasal malzeme tan zgn yapsn deitirmemelidir. Uygulamalarda kullanlan tamir harlar ve zelliklerinden bahsedecek olursak, bunlar :
Doal hidrolik kire : Yksek scaklkta (900 0C civar) stlan hidrolik kire ile

tane ap 0 ile 3 mm arasnda seilmi karbonat tozu ve zararl olmayan inorganik mineral lif ierir. "Lif" deyimi, inorganik (mineral) ve organik (bitkisel, hayvansal) meneli tabii ve suni iplik eklindeki kat ve dayankl maddeler olarak aklanabilir. Harcn yapmas ve priz sresini iyiletirmek iin, yma yzeyin nceden nemlendirilmesi tavsiye edilir. Katmanlar olutururken, eski zamanlarda olduu gibi, istenen kalnla ulancaya kadar, nceki katman sertlemeden nce, her bir katman yaklak 1,5-2 cm kalnlnda olacak ekilde ve teker teker yaplmasnda fayda vardr.
Fresk svalarnn ve mozaiklerin glendirilmesi iin kullanlan grout harc :

eriinde ok saf hidrolik harc ve doal su tutucular (suyun grout harcndan fazla ayrarak fresklere ulamasn nler) bulunur. Sva ve fresklerin glendirilmesi, atlaklarn onarm, duvar cephelerinin onarm, yapsal elemanlar ile duvarlar arasndaki sreklilii salamak amacyla yaplan restorasyon ilerinde sklka kullanlr. Duvar yzeyindeki byk boluklar doldurmak amacyla kullanlan grout harcnn, tulalar, talar ve tf ile mkemmel uyum salad tecrbe edinilmitir. Duvarlarn nem geirgenliini deitirmedii, kullanclar tarafndan zellikle belirtilmektedir.

ekil 8.4 : Uygulama 1

64

Duvarlarn glendirilmesi iin kullanlan grout harc : Bnyesinde doal

hidrolik kire, rtre engelleyici, doal su tutucular, sper akkanlatrclar barndrr. atlak nedeniyle yk tama fonksiyonu azalm ya da kaybolmu tarihi deer tayan ta, tula ve tf yaplarda, boluklarn ve byk oyuklarn doldurulmasnda, voltalarn iine enjeksiyon, duvarlarn iine enjeksiyon, atlaklarn yaptrlmas ve temellerde kullanlmas tavsiye edilir. Hibir orijinal yap malzemesi ve restorasyon ilemi srasnda ve sonrasnda kullanlan herhangi baka bir malzeme ile olumsuz kimyasal etkileim yaratmad kullanclar tarafndan belirtilmektedir.

ekil 8.5 : Uygulama 2

Ta elerde meydana gelen en belirgin bozulma, atlaklardr. Bu blm kk atlaklarn ve geni atlaklarn onarm olarak ikiye ayrabiliriz. Kk atlaklarn onarm : 0.2 mm den kk atlaklarn onarmna ihtiya yoktur. 0.3 mm den byk 3 mm den kk atlaklarn onarm iin epoksi harc kullanlabilir (ekil 8.6). Bu uygulamada u admlar izlenir: atlaklarn etrafndan son kat (sva...), temizlenerek uzaklatrlr, sonra hava jeti veya su jeti ile tozlar ve kalan harlar veya maddeler krn etrafndan temizlenir. Deliin 5 cm iine doru meme ucu uzatlr. Meme ucunun bulunduu yer enjeksiyon macunu ile kapatlr. Macun iyice sertletikten sonra krk epoksi ile doldurulur. Uygulanan enjeksiyon 3 Mpa basnta uygulanmaldr Gavrilovic ve di. (1983).

65

Bu ilemlerden sonra atlak tekrar hava jeti ile temizlenir.

ekil 8.6 : atlaklarda Epoksi Harc Uygulanmas

Uygulanacak epoksi malzemenin zellikleri; Epoksi 5c den aada kullanlamaz. Epoksi ortam scaklna gre akkanln tar ya da sertleir. Sertleme sresi, scakla baldr. deal uygulama scakl 20 25 c dir. nce atlaklarda dk basn ve uzun sre, daha byk atlaklarda byk basnta ksa sre uygulanr. Geni atlaklarn onarm : atlak eer 3 mm den byk ise grout enjeksiyonu da uygulanabilir; ama atlaklar 10 mm den bykse veya duvar oluturan ta ya da tulalar dmse, daha geni bir uygulama gerekecektir. Uygulanacak metod bir eit duvar glendirme yntemi olarak tanmlanabilir. Dey atlaklarda atlaa bitiik ta ya da tulalar karlr ve diki elemanlar ya da elik barlar eklenir, ta tula duvarn boluklar, betonla ya da zengin imento grout ile birlikte uygun olarak doldurulur (ekil 8.7). Bu yntem duvarn dier yznde de uygulanmaldr (Gavrilovic ve di. 1983).

D ik i E le m a n

ekil.8.7 : Duvardaki atlaklarn elik Bar ya da Diki Eleman le Giderilmesi

66

Duvarda, talarn ya da tulalarn 15 20 cm geniliinde dey olarak birbirinden ayrlmas halinde, atlak bytlerek tula veya tala ve zengin harla atlak blgesi onarlr (ekil 8.8). Bir dier alternatif; btn gevek ta veya tulalar uzaklatrlr. atlak tmyle betonla doldurulur. Bu yntemde tula duvarda kolon olumas salanr. 14 lk donat kolonun iine 8 lik etriyelerle sarlarak monte edilir. Dier bir alternatif; tula duvarda tulalar karlarak yerlerine betonarme eleman yaplmasdr. Bylelikle tula duvar zerine gelen gerilmeleri karlam olur.

ekil 8.8 : atlak Blgesinin Onarlmas

Yma duvar byk lde zarar grmse, mesela srekli yanal arpklklar, bklmeler veya duvar geniliinde batan baa meydana gelen kamburlamalar (ekil 8.9), gibi problemli duvar paralar tmyle uzaklatrlr ve duvarn o ksm yeniden yaplr. Dalm ya da kamburlam durumda olan duvarlar eer kalp kurulacak kadar stabil ise, duvarn tamamen yeniden yaplmasndan kanlmaldr. Uygulamada duvarn hasarl ksm uzaklatrlr, hasarl ksmn boluklar beton ya da imento grout ile doldurulur (ekil 8.10).

ekil 8.9 : Duvarda Oluabilecek Kamburlama

67

ekil 8.10 : Duvardaki Hasarl Ksmn Beton ya da Grout le Doldurulmas

Duvar birleimlerinde onarm ve glendirme : Duvar birleimleri statik (iletme ykleri, arpma etkileri, trafik) ve dinamik etkiler (deprem) altnda, yetersiz balant veya balantlarn yeterli dayanmda olmamas sonucunda, geni dey krklar veya ayrlmalar oluabilir. Duvardaki birleimleri iyiletirmek iin birok metod vardr. Gnmzde en sk kullanlan yntemleri u balklar altnda sralayabiliriz, ta veya tula ekleme, elik levhalarla sarlarak glendirme, lifli polimer ile glendirme. Tula rmek veya krk boyunca ta eklemek kullanlan bir yntemdir (ekil 8.11). Bitiik (komu) tula veya ta 1 ve 2 numaral yerde gsterildii gibi karlr ve yeni tula veya ta 3 numarada gsterildii gibi yerletirilir. Ta yerletirilirken yksek imento grout ile iine yerletirilir ve iki duvar arasndaki boluk zengin grout ile doldurulur.

1 3

ekil 8.11 : Tula rme ya da Ta Ekleme Yntemi

68

Eer ke tamamen kopmusa, mevcut duvar glendirmek iin; ilk nce at veya tayc sistem geici destee alnmaldr, sonra yma duvardaki ek yerler karlmal ve temizlenmelidir. Betonarme donats hazrlanp ke duvarlarn iine balanmaldr. Bu uygulama duvar birleimini de glendirebilir(ekil 8.12). Uygulamas yaplacak olan bu eit kolonlar minimum 416 boyuna donatl ve 8/20 etriyeli olmaldr (ekil 8.13) (Sara, 2003).

ekil 8.12 : Duvar Kelerinde Oluturulacak Kolon in Yaplan Hazrlk

ekil 8.13 : Duvarda Kolon Oluturulmas

Dier bir yntem, duvarlar elik levhalarla kuaklanarak veya duvarn her yznde atya veya deme diyaframlarna monte edilerek kullanlan elik levhalarla glendirilmesidir Gavrilovic ve di. (1983).

ekil 8.14 : elik Kuaklarla Glendirme

69

Bu eit kuaklama dikey kuvvetlere kar duvar glendirir fakat, duvar yatay (dzlem) kuvvetlere kar glendirmez. (ekil 8.15), tipik bir uygulamay gstermektedir.

ekil 8.15 : elik Levhalarla Duvarn Kuaklanmas

ekil 8.16 : elik Levhalarla Glendirme

Yma duvarlarda yaplabilecek dier bir uygulama ise lifli polimer ile glendirmedir. Bu malzemelerin, geleneksel olarak kullanlan elik lama-plak takviyesine kar bata gelen stnlkleri korozyona dayankl olmalar, hafif olmalardr. Yksek maliyeti, en nemli dezavantajdr. Cam, karbon ve aramid olarak eittirler.
Tablo 8.1 : Lifli Polimer ve elik Malzemelerin Karlatrlmas Malzeme Elastisite Modl (GPa) ekme Dayanm (MPa)

Cam Aramid Karbon elik

50-70 65-120 135-190 200

50

2000-3000 2410-3150 2400-5700 220-460

70

Yma yaplarn duvarlar tayc zelliktedir. Bu duvarlarn kesmeye ve eilmeye kar mukavemeti lif takviyeli polimer sistemlerle arttrlabilir. Duvarlardaki hasar onarmak iin, atlaklar epoksi bazl yksek mukavemetli tamir harlaryla doldurulur, eilmeye kar boyuna, kesmeye kar enine dorultuda lifli polimer uygulanabilir.

ekil 8.17 : Yma Duvarda Lifli Polimer Uygulama Detay

Tarihi yaplarn kubbelerindeki hasarlar minimal seviyelere ekmek iin lifli polimer sistemler, d yzeyden uygulanr, bu uygulamann amac zerleri kurun tabakalarla kaplanacak olan kubbelerin, yaplan glendirmeyi rtmesi ve en nemlisi tarihi dokusunu ve grntsn deitirmemesidir.

ekil 8.18 : Lifli Polimer Uygulanmas 8.1.2. Tayc Sistemin Salamlatrlmas

Zemin hareketleri, doal afetler, uzun sreli doal etkenler (s farklar, donmaznme vb.) tarihi yaplarn tayc sistemlerinde hasara neden olmaktadr. Gnmze kadar deyden ayrlma, atlama gibi hasarlar payandalarla, gergilerle desteklenmitir. Bugn ise tayc sistem salamlatrma tekniklerine elik, betonarme, lifli polimer, izolatr, enjeksiyon, n germe, ankraj, temel geniletme ve salam zemine inen kazkl temellerle destekleme gibi teknikler eklenmitir.

71

Destekleme - payandalama

Kemer, tonoz, kubbe gibi tayclar zemindeki aksaklklar, deprem gibi etkiler sonucunda eksenlerinden ayrlrlar, bunun neticesinde atlaklar oluur. Bu olumsuzluu gidermek iin kelere, kemer mesnet hizalarna masif, ya da uan payandalar ilave edilerek salamlatrma yoluna gidilmitir. Payandalama, gnmzde de uygulanan bir salamlatrma yntemidir. Payandalarn duvar yzeyine tek noktadan uygulanan destekler biiminde tasarlanmas tehlikelidir; yan itkilerle zorlandnda payanda duvar delerek hasar verebilir. Bu nedenle yastklama yaplmas, desteklerin geni bir yzey zerine uygulanmas tercih edilir. Payandalarn cephelerin zel ayrntlarnn bulunduu blmlerine yerletirilmemesine, bundan kanlamyorsa, cephe bezemelerinin zedelenmesini engelleyecek nlemlerin alnmasna zen gsterilmelidir.
emberleme, balant ubuklar- gergi uygulanmas

Metal emberlerle sarp sktrma yntemi, dalma tehlikesi gsteren dey tayc elemanlarda sk kullanlan bir salamlatrma tekniidir. Deprem, yangn gibi nedenlerle atlayan stunlar, ayrca stanbul da da ska rastladmz gibi camilerin son cemaat yerlerinde ya da i mekanlarndaki stunlar bu metodla sarlarak salamlatrlmtr. Bugn de, tarihi yaplarn tayc sistemleri deprem etkilerine kar takviye edildiklerinde kuaklama ve gergilerden yararlanlmaktadr.
Kesit geniletme - mantolama

Tarihi yma kargir binalarda pskrtme beton ile duvar glendirilmesi ok yaygn uygulanan bir metottur. Pskrtme beton, basnl hava ile uygulanan betondur. ki ekilde uygulanabilir. Kuru karm uygulanmasnda, pskrtme beton iin makinenin karm odasnda, imento ve agrega uygun llerde bir araya getirilip kartrldktan sonra, seyrek olarak ve basnl hava yardmyla bir hortum iinde pskrtme ucuna iletilir. Pskrtme ucunda (meme ve tabanca), kuru karma basnl su eklenerek elde edilen beton basnl hava ile betonlanacak yzeye yksek hzla pskrtlr. Bu uygulamada su miktar istenilen karmn elde edilmesi iin ayarlanabilir ve gerekli olduunda suya katk maddeleri eklenebilir.

72

Dier uygulama da ise imento, agrega ve su beraber kartrlr. Elde edilen slak karm hortumla ve basnl hava ile pskrtme ucuna iletilir.

Duvarn glendirmesinde bir yntem; hasr elik donat tek ynl ya da iki ynl olarak tayc duvara uygulanr, stten 18, 20 gibi elik ankrajlarla tavan demesine tespit edilir. Bu ilemlere binada bir simetri dahilinde balanr, daha sonra dier blmlere geilir. duvar yzlerinde sva temizlenip, imento erbeti pskrtlerek, yzey hazrlanr. Pskrtme beton uygulanrken yeterli uzaklk brakmak zor olduundan bina ilerinde 450 dozlu sva uygulanabilir. Tayc duvarlarn yeniden rlmesi gerektiinde, kalan duvarlar geici iksaya alnmadan mevcut duvarlar yklmamaldr. Projesine uygun olarak takviye yaplacak bina ke blgelerinin iaretlenmesi yaplr, bu blgeler iindeki svalar kaldrlr, derz aralklar ksmen alr, yzey yabanc maddelerden olabildiince temizlendikten sonra imento erbeti pskrtlerek yzey hazrl yaplp gerekli ankraj delikleri alr. Ankraj delikleri toz ve nemden arndrldktan sonra, ankraj ubuklar projesine uygun olarak dolu tula veya ta duvarlarda epoksi ile yerletirilir. Duvar yzeyine ankrajlar (rnein:metrekarede 4 adet) yerletirilerek hasr elik monte edilir. ngrlen yerlere zenle yerletirilen donatlar aderans zayflatacak her trl kirden arndrlm, temiz olmaldr. Hasr eliklerde bindirmeler bir veya bir buuk gz olacak ekilde yaplr. Hasr donatnn mevcut duvarlardan belirli bir uzaklkta tutulabilmesi iin mesafe ayarlayclar kullanlmaldr. Hasr elikler gevek olmadan sk bir ekilde tespit edilmelidir. Bu ilemler bittikten sonra pskrtme beton uygulamas (shotcrete) yaplr (Sara, 2003). Pskrtme betonu yapacak kiinin tecrbeli olmas, uygulamann baarl olmasnda son derece nemlidir. Pskrtme tabancas yzeye imkan nispetinde dik ve 1,0 1,5 m uzaklkta tutulmaldr. Uzak tutulan tabanca, donatnn arkasn yeterli betonla dolduramayaca iin, yzeyde kesitler meydana getirebilir ve ileride atlak oluumuna sebep olabilir. Yakn tutulan tabancada ise yzeye yapma tam olarak salanamaz ve beton zaiyat meydana gelir. Shotcrete uygulamasnda yzeye arparak srayan beton tekrar kullanlmamaldr. Pskrtme betonu zerine yaklak 2,5 cm kalnlnda sva yaplarak yzey dzgnl salanmaldr.

73

Pskrtme beton tabakalar halinde uygulanmaldr. Alt tabakann tamamen sertlemesini beklemeden ikinci tabakaya geilmelidir. Yeni tabaka pskrtlmeden nce alt tabakadaki pheli yerler kontrol edilerek iyi kaynamam ksmlar uzaklatrlp yzey nemlendirmelidir. Pskrtme beton uygulamalarnda ok dikkatli yaplmas durumunda dahi kap, pencere doramalar zarar grebilir. Bu nedenle doramalarn zarar grmemeleri iin nlem alnmaldr. Sahada pskrtlerek oluturulan her beton panonun bir kesinde, mala ile kk bir blgenin yzeyi dzgn hale getirilip 3 ve/veya 7 ve/veya 28. gnlerde Schmidt ekici okumalar yaplmaldr. Okumalar her istasyonda 12 adet civar olmal, betonun ka gnlk olduu ve okumann yapld yer yazlmaldr. st katlar duvarlarnn at altnda yeterince karlkl balanmasn salayacak ve varsa orijinal tavan bozmayacak bir salamlatrma ve glendirme eklinin aratrlmas gereklidir. Shotcrete uygulamas eer tavan sslemeleri varsa bu sslemelere zarar verebilecei iin, o katta hasr elik yerletirilmeli ve 450 imento dozlu bir sva ile glendirilmelidir (Sara, 2003). Gnmzde, pskrtme beton uygulamasnn yannda kendiliinden yerleen beton uygulamas da tercih edilmekte ve kullanlmaktadr. Yksek dayanml, segrege olmayan, kendiliinden skan ve seviyelenebilen, dkld kalbn eklini kolaylkla alan ve bir o kadar da temiz bir uygulama yntemidir.
Sismik Yaltm

Taban yaltmnn temel ilkesi; yaplarn ve kuvvetli yer hareketlerinin zellikleri gz nne alarak; yaplarn rijitliklerini azaltp periyotlarn uzatmak, snmlerini artrarak yaplara daha kk yatay yklerin gelmesini salamak, yaplarn orta iddetli depremlerdeki hasarnn nlenmesi ve ok iddetli depremlerdeki hasarnn daha kk boyutlara indirilmesidir (Baylke, 2002). Taban yaltm depreme kar yeterli dayanm olmayan antsal deeri olan tarihi yaplarda ve kullanmnda hibir aksamann olmamas gereken yaplarda kullanlmaktadr. Bu yaplarda: Depremde yapya gelecek yklerin dzeyi, yapnn yetersiz olan deprem dayanmnn altna temel yaltm yoluyla indirilebilir.

74

Yapnn btn katlarnn glendirilmesi yerine yalnz temel yaltm ile kullanm etkilenmez. Mimari zellikleri bozulmaz.

Klasik glendirme yntemleri (perde duvar ve kolon eklenmesi ile glendirme), yapnn deerli ve yeniden yaplamayacak i kaplamalarnn, fresk ve tavan ya da duvar resimlerinin ykmna yol aar. zellikle tarihi yaplarda bu duruma izin verilemez.

Taban yaltm ile salanan deprem ykndeki azalma miktar yeterli olmayabilir. Ancak taban yaltm yaplmas ile gereken glendirmenin dzeyi azaltlabilir.

Bunlara ek olarak, yksek can gvenlii ve minimum bakm gereksinimi ve iddetli depremlerden sonra bile hemen kullanm gibi nemli faktrlerin gzard edilmemesi gerekir (Sara, 2003).

Gnmzde bu amala retilmi sismik yaltm cihazlar ve metotlarn yle sralayabiliriz : Kauuk Esasl Sismik zolatrler Rubber Bearings Srtnme Esasl Sismik zolatrler Friction Pendulum Snmlendirici Cihazlar ; 1. Viskoz Esasl Sismik Snmlendiriciler Viscous Dampers 2. Kurun ekme Snmlendiriciler Lead Extrusion Dampers 3. elik Snmlendiriciler Steel Hysteretic Dampers Vibrasyon Kontrol Cihazlar Vibration\Structural Control Systems

Sisimik Yaltlm Yap

Normal Yap

ekil 8.19 : Sismik Yaltlm Bina ve Normal Bina

75

Kauuk Esasl Sismik zolatrler Rubber Bearings : Yatay birim ekil

deitirmesi ve kayma deformasyonu yksek olan (%150) doal kauuun iine rijitlik ve snm art iin karbon siyah eklenir. Ayrca dinamik snm ve yatay stabilitesini ykseltmek amacyla kurun ekirdek yerletirilir. Kauuk esasl sismik izolatrlerde yatayda her ynde kayma deformasyonu %150ye yakndr. zolatr cihaznn orijinal pozisyonuna dnmesi dey yke ve iindeki elik levhalarn ve kurun ekirdee baldr. Hesaplanan yatay ve dey deplasmanlar karlayabilecek kapasitedeki kauuk esasl sismik izolatr taban plaklar yardmyla kolon altna yerletirilir.

ekil 8.20 : Kauuk Esasl Kurun ekirdekli zolatr Srtnme Esasl Sismik zolatrler Friction Pendulum : zel metaller

kullanlarak i bkey kresel yzey zerinde kayabilen mesnet eleman bu yatay hareket srasnda binay ykselten bir zellii olduundan gelen enerjiyi snmlemekte ve deprem etkisini %80 orannda azaltmaktadr.

ekil 8.21 : Srtnme Esasl Sismik zolatrler

Kolon altna yerletirilen srtnme esasl sismik izolatr, ibkey %5lik srtnmeli yzeyi sayesinde tabandan gelen deprem yklerinin yapya %5lik ksmn aktarr. Deprem enerjisini ibkey ksm sarka prensibine dayanarak yapnn arln kullanarak snmler.

76

Enerji Snmlendirici Cihazlar : Yapda yatay hareketleri minimuma indirmek ve

yatay deprem enerjisini absorbe etmek veya snmlemek amacyla kullanlan bu sistem, yatay rijitlik salamas gereken akslara yerletirilir. Hidrolik esasl svlarn skmas prensibine dayanarak alan cihazlar, yatay ykleri lineer olmayan bir mantkla snmledikleri iin rijit balantlardan daha kullanl ve elverilidir.

ekil 8.22 : Enerji Snmlendirici Sistemler (viskoz esasl, elik, kurun ekme) Vibrasyon Kontrol Cihazlar - Vibration\Structural Control Systems : Yapnn

en stne konan ktleler yardmyla, ktle yapnn deprem srasnda yapaca deplasmanla ters ynde uyumlu hareket ederek, yapnn yatay deplasmanlarn minimuma indirmeye alr (www.tolaymuhendislik.com).

ekil 8.23 : Vibrasyon Kontrol Cihazlar

Yap tabanna konulacak yaltm aralarnn: Dey ynde rijitlii byk olmaldr. Bylece dey ynde tabanda rijit ktle olarak dnmesi azaltlmaldr.

77

Yaltm aralar yapnn dey ykn normal kullanm koullarnda byk gvenlikle tayabilmelidir.

Uzun sre dayankl olmaldr.

Tm bu pozitif ynlerinin yannda, sismik yaltm aralarnn kullanlmasnn uygun olmad yerler de vardr. Bunlar : Yaplarn periyotlarnn uzatlmas yumuak zeminde ina edilmi yaplar iin zararldr. Yumuak zeminlerde sismik izolasyon konularak yap periyodunun arttrlmas halinde yapya gelecek deprem yk artacaktr. Bitiik nizam yaplarda sismik izolasyon yaplmas uygun deildir (Cokun,
2005).

Dnyada bu uygulamann yapld birok yap bulunmaktadr. Birleik Devletler Yksek Temyiz Mahkemesi Binas, Oakland City Hall, in Halk Cumhuriyeti Shan Tou ehir mzesi; rnek olarak gsterilebilir.

ekil 8.24 : Birleik Devletler Yksek Temyiz Mahkemesi

78

ekil 8.25 : Oakland City Hall Binas, ABD 8.1.3. Zeminin Salamlatrlmas

Zeminin salamlatrlmas, temel alt zemininin slah ve temelin glendirilmesi olarak iki alt balkta incelenmitir.
8.1.3.1. Temel Alt Zemininin Islah

Yer alt suyu rejimindeki deiiklikler, ok skabilir tabakalarn varl, skabilir zemin tabakalarnn farkl kalnlk veya zellikte olmas gibi etkenlerin sonucunda temel zemininin slah gndeme gelir.
Jet-Grout Uygulanmas

Jet-grout teknii, dnyada 21 seneden ve Trkiyede de 15 seneden beri baar ile uygulanmaktadr. Bu tekniin esas, delici bir takmn, istenilen derinlie kadar 4 apnda delik delmesi ve daha sonra otomatik tesislerde hazrlanan harcn zel aletlerle alttan yukarya doru istenilen seviyeye kadar zemini kesip akl ve kumu bnyesine alarak 320 440 atmosfer basnla zemine enjekte edilmesi ve bu suretle kolon oluturulmas ilkesine dayanr. Yksek basnl karm, boluklar doldurmakta, yer alt suyunu itip yerini almakta ve zeminle karmaktadr. Bylece zemin yapay olarak talatrlp, tayc kolonlar oluturulmaktadr (Torol ve di, 1996). 79

ekil 8.26 : Jet-Grout Uygulamas

Jet-grout yntemi yntemi birok yerde faydal olabilir: evre kirliliine yol amadan zeminlerin stabilize edilmesinde yararldr, temel takviyesi srasnda yapnn deformasyonu ok az olur veya hi olmaz, nisbeten ufak apl delikten balanarak geni kolonlar elde edilir, yksek riskli inaatlarda can gvenlii salar, jet-grout kolonlar istenilen derinlikten balanarak istenilen derinlie kadar imal edilebilirler, arazi artlarna bal olarak bu yntem inaat sresini %30 - % 60 ksaltr (Sara, 2003).
Enjeksiyon Uygulamas

Zeminlerin geirimliliinin azaltlmas ve kayma mukavemeti parametrelerinin arttrlmas amacyla kullanlan temel zemini iyiletirilme tekniklerinden birisidir. Enjeksiyon teknikleri grupta toplanabilir.
1. Hydrofracture Enjeksiyonu : Hydrofracture enjeksiyonu genellikle

kelmi zeminlerde uygulanr. imento esasl harla zemin 1015 kg/cmye kadar bir basn altnda paralanr. Bylece zemin iinde enjeksiyon mercekleri ve tabakalar oluur. Birbirleri ile balantl olmayan boluklar doldurulur, hatta zemin bir miktar skr. Paralanmann balad, enjeksiyon basncnn dmesi ile anlalr.
(Torol, 1994)

2. Sklama Enjeksiyonu : Gevek veya rselenmemi zeminleri sktrmak ve zeminin birim hacim arln artrmak iin kullanlr. Zemin

80

imento byk bir basnla (35 kg/cm) zemine baslr ve youn bir ktle olumas salanr. 3. Geirimsizlik Enjeksiyonu : ok ince boluklu atlakl zeminlerde silikat esasl ve reine esasl harlar uygulanarak uygulanan enjeksiyon biimidir.
8.1.3.2. Temelin Glendirilmesi

Tarihi yaplarn yenilenmesi veya yeni ilev kazandrlmas iin n grlen deiiklikler, yap yklerinin artmasna neden olabilir. Bu durumda temellerin yeni ykleri tayabilecek ekilde takviyesi gerekir (Torol, 1994). Temel takviyesi hangi amala yaplrsa yaplsn, takviye yntemine karar vermeden nce mutlaka sondajlar, deneme ukurlar ve numuneler zerinde laboratuar ortamnda deneyler yaplarak dikkatli bir zemin incelemesi yaplmaldr. Eer temelin oturmalara kar takviyesi gerekiyorsa temel ykleri, oturmalardan etkilenmeyecek bir derinlie aktarlmaldr. Bunun iin arazi profilinin ve zemin zelliklerinin bilinmesi gerekir. te yandan, temelin takviye edilmesini gerektiren neden iyice belirlenmelidir (Sara, 2003).
Geleneksel Yntemler

Geleneksel

temel

takviye

yntemleri temel

ile

temelin

geniletilmesi

ve/veya

derinletirilmesi

yoluyla

davrannn

iyiletirilmesine

allr. Bu

yntemin esas, kaz yaplarak mevcut temel altna ilave beton ktle oluturmaktr. Kaz derinliinin fazla olmas veya yer alt suyunun meydana getirdii sorunlar nedeniyle bu yntem her zaman uygulanamayabilir. Yer alt suyunun oluturduu zorluklar nedeniyle de ekonomik olmaktan kabilir ya da yap ykleri ok byktr, ilave bir beton ktlesi kabul edilemeyecek oturmalara neden olabilir. Srekli bir smelin takviyesi iin temelin alt anolar halinde kazlr. Desteksiz braklabilecek uzunluk, usulne uygun ina edilmi tula duvarlarda 1.50 ~ 2.00 m.yi gememelidir. Herhangi bir aamada desteksiz kalacak uzunluk, yap uzunluunun drtte birinden fazla olmamaldr. Betonlama, mevcut temelin en az 510 cm altna gelene kadar yaplmaldr. Mevcut temelin altna inen kuak

81

perdesinin mevcut temelle balants epoksili ankrajlar ile yaplmaldr (Torol,

1994). Temel Yklerinin Daha Derindeki Tayc Tabakalara Aktarlmas

Temel takviyesinde kazklar, duvarn iki yannda olmak zere ift ift imal edilir. Eer binann iinde kazk yaplamyorsa bu kez darda yaplan kazklara duvar konsol olarak tatlr. 1. tme ( burgulu ) kazklar : Genellikle kuzey lkelerinde, kohezyonsuz zeminlerde kullanlrlar. lke olarak ksa paralar halinde bir kriko vastasyla, 20~60 cm. apnda ve 0.50~1.50 m. paralar halinde zemine itilerek sokulur. Kuvvet dorudan itme (burgulu) kazn ucunda olduu iin zemine dorudan inebilmektedir. Zeminde boluk orann azaltr. tme (burgulu) kazk zemine sokulduktan sonra ucu mevcut yapya bir balkla balanr. tme kazk yntemi temel takviyesi gerektiren yaplarda kullanlabilecek, dier takviye yntemlerine gre birok avantaj bulunan bir yntemdir. tme kazk imalat srasnda her bir kazn tama kapasitesinin belirlenebilmesi bu yntemi dier yntemlere gre daha gvenilir klmaktadr. tme kazk, yer alt su seviyesinin yksek olduu, ana kayann ok derinlerde olduu zemin artlarnda da uygulanabilmektedir (Naml, 2001). 2. Jet-Grouting : Jet-grout, zeminin iyiletirilmesinde kullanld gibi yap yklerinin daha derinlerdeki tabakalara aktarlmasnda da kullanlan, bir zeminle imento harcnn kartrlmas yntemidir. Bu yntemde nce, zemin iinde ufak apl ( 90 mm ) bir delik delinerek belli bir derinlie eriilir. Sonra delgi borusu yukarya ekilirken zemin, basnl imento harc pskrtlerek paralanr, harla kartrlarak bir zemin imento kolonu oluturulur.
8.2. Btnleme

Bir blm hasar grm, ya da yok olmu yap ve eleri ilk tasarmlarndaki btnle kavuturacak biimde geleneksel, ya da ada malzeme kullanarak tamamlama ilemine denir. Ykk durumda gze ho gelmeyen bir yap

82

btnlenerek, hem estetik btnlne kavuur, kullanlabilir duruma getirilir, hem de tmyle yok olmaktan kurtarlabilir. Btnleme yapabilmek iin ilk tasarma ilikin salkl veriler gereklidir; rnein bir son cemaat yerinin yars yklmsa, tekrar eden elerin varlndan ve simetriden yararlanlarak btnleme yaplabilir. Btnleme ancak gerek yapsal verilere, ya da belgelere dayandrldnda kabul edilebilen bir uygulamadr. Gvenilir verilere dayanmadan, yalnz varsaym ve analojilerden hareket edilerek yaplan btnlemelerin hatal olmas kanlmazdr. Yeni blmlerin zgn olandan ayrlabilmesi iin farkl bir yzey dokusu uygulanmas olumlu sonu verebilir. Onarm sonrasnda antn uygun bir yerine restorasyonun yapld tarih, yaptran ve yapan mimarla ilgili bir yazt konulur.
8.3. Yenileme

Zamanla deien yaam biimi ve ona bal istekler nedeniyle birok tarihi yap zgn ilevini yitirmekte, ilk yapl amacndan farkl bir ileve hizmet etmek iin uyarlanmaktadr. evresel zellikleri nedeniyle korunmas istenen yaplarn yeniden kullanmlarnda, yeni ilevin d grnm bozmadan gerekletirilmesi arzu edilir. Yangn, bakmszlk nedeniyle deme ve tavanlarn yitirmi ve ilk tasarma ait yeterli veri bulunamayan 2. grup yaplarda, yeni bir i dzenleme yaplmasna izin verilebilir. ok nemli plan ve i mekan deerlerine sahip olan yaplarda ise yeni kullanma elverili, serbest i dzenlemeler uygulanmaktan ok tarihi mekanlarn ansn srdren dzenlemelere gidilmesi uygun olur (www.restorasyon.org).
8.4. Yeniden Yapm

Tarihi bir yapnn tpksn ina etme uygulamas, tarihi adan bir anlam tamasa da, bir yapm tekniini srdrme, gelenei yaatma bakmndan korumaya ynelik olabilmektedir. Bir kopya, tarihi yapnn ktle ve mekanlarn ancak biimsel olarak canlandrabilir, orjinalinin yerini almas olanakszdr; ksaca tarihi deer tamaz.

83

ekil 8.27 : Ta Ocandan Ktleler Halinde Getirilen Talarn lenmesi

Baz durumlarda yeniden yapma gitmek kanlmaz olabilir. Yeniden yapm olanakl klacak teknik verilerin, fotoraf, rlve ve benzeri grafik belgelerin var olmas gerekir. Bir kentin siluetinin nemli bir paras, tarihi bir kompozisyonun esi olan yaplarn yeniden yaplmas gerekebilir.

ekil 8.28 : lenmi Talarn stiflenmesi ve Montaj 8.5. Temizleme

Tarihi ve estetik deer tamayan eklerden arndrma, i ve d cephe zerinde yaplan mekanik ve kimyasal ilemlere temizleme denir. Kaldrlacak eklerle ilgili karar verme yetkisi Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurulu'na aittir. Kaldrlmas istenen yapsal ekler (duvar, deme, kma vb.) farkl bir gsterimle (renk veya tarama) plan, kesit ve grn rlve paftalarna ilenir ve temizlik sonras durum neri proje olarak Kurul'a sunulur. Yetkili Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurulu'ndan onay alnd takdirde, ekler kaldrlabilir. Temizleme ileminden nce ve ilem srasnda fotorafik belgeleme yaplmaldr Tarihi binalarn cephelerinin temizlii, dikkatli yaplmas gereken bir ilemdir; zensiz yapldnda yzeye zarar verir, bozulmay hzlandrr. Temizliin hangi teknikle yaplmasnn uygun olduuna karar verilebilmesi iin nce cepheyi 84

oluturan malzemenin tr, kir tabakasnn nitelii, yzey bozulmalar ve yapnn bulunduu ortamn zellikleri incelenir. Temizleme ilemi srasnda yalnz kir tabakasnn kaldrlmasna, ta veya tula yzeyin tahrip edilmemesine zen gsterilmelidir. Ev ve fabrika bacalarndan kan kurum ve is, otomobil egzoslarndan kan zehirli gazlar havay kirletir ve binalarn cephelerinin kararmasna neden olurlar. Koyu bir kir tabakas mimari gzellikleri gizler. Cephe temizlii turizm asndan da nemlidir. Bakml, temiz cepheli tarihi evreler daha ekici olduklarndan, Londra, Paris, Roma gibi kentlerde cephe temizlikleri periyodik olarak ele alnmaktadr. Cephe temizlii, kendi ierisinde mekanik, kimyasal temizlik, suyla ykama, emici kil ve kat hamurlar uygulama, emici jeller uygulamas olarak snflandrlabilir.

cephenin ykanmas

temizlenmi ve kirli yzeyler fark

ekil 8.29 : Kimyasal Madde Kullanm

Kltr Bakanl Restorasyon ve Konservasyon Merkez Laboratuar analizleri sonucunda, bazik zellikli kimyasal madde olan AB-57 kullanmnn, eser zerinde izik ve deformasyona neden olmad, dolaysyla bazik karakterdeki malzemelerin temizlemede kullanlmas tavsiye edilmektedir. Cephe temizliinde dikkat edilmesi gereken nokta, kullanlan malzemelerin asidik zellikte olup olmaddr. Yap talar bazik zellikte olduundan asit, tan d yzeyindeki tarihi tabakay yani patinasn yok ederek tan korunmasz kalmasna neden olur. Bu da cephenin daha ksa bir srede bozulmasna ve dalmasna neden olur.

85

ekil 8.30 : Cephe Temizlii Yaplm Binalar

Eser yzeyinde oluan kir tabakasnn yumuatlmas iin, bina cephesine her kata noktasal delikleri olan yass hortumlar taklarak, 3-4 saat kesintisiz slak uygulama yaplr. Bu uygulama eserin yzeyindeki toz tabakasn alaca gibi, eserin derinlerine ileyen slfat da yumuatacaktr. Bu ilem sonunda yzey yumuak fralarla fralanmaldr. Bu uygulamadan sonra, tamamen bazik olan (PH=9) amonyum bikarbonat zeltisi tm yzeye yumuak fralarla srlerek, hava almayacak ekilde kapatlmaldr. Bu ilem belli modller halinde tekrarlanacaktr. zelti eser yzeyinde 6-7 saat bekledikten sonra max. 4 bar basnl su ile sis eklinde ykanr (www.restorasyon.org).
8.6. Tama

Tama ilemi, tarihi yapnn boyutlarna, malzemesine ve yapm tekniine uygun metodlarla yaplmaldr. En kolay ve tercih edileni, tarihi yapnn tm elemanlarnn numaralanarak sklmesi, baka bir yerde kurulmasdr. Ahap yaplar bu uygulama iin ok elverilidir. Yerinde korunamayacak ta yaplar, tanmadan nce ayrntl rlveleri yaplr ve fotoraflar ekilir, i ve d cepheler zerindeki her ta sras ve her ta numaralandrlr; talarn birbirleriyle ilikisini gstermek zere her sray kat eden yatay ve her tan komularyla ilikisini belirleyen dey izgiler izilir; genel durum ve ayrnt fotoraflar ekilir. Sonra yap zenle sklr ve yeni konumunda yatay sralar karmayacak biimde dzenli olarak istiflenir. Skm srasnda dalan, yeniden kullanlamayacak durumda olan bloklarn yerine benzer malzemeden yenisi hazrlanr ve nceki numaralama dzenine uygun olarak paralar hazrlanan temel zerinde birletirilir. Bu teknik, kesme tatan yaplm yaplarn tanmasnda uygulanmaya elverilidir. Moloz tala yaplm binalar bu teknikle tamak olas deildir. Skm srasnda dalan talar tekrar ayn ilikiler iinde birletirmek ok zahmetli, hatta olanakszdr. Tarihi yapnn en az hasarla tanmasna olanak veren bu teknik ileri mhendislik bilgisi gerektirir. 86

9. YAPILAN UYGULAMA RNEKLER

9.1. Edirne Muradiye Camisi 9.1.1. Yapnn Yeri ve zellikleri

kinci Murad'n 1426-1428 yllar arasnda yaptrd Muradiye Camisi (ekil 8.1), ehrin kuzeydousunda, Muradiye mahallesi ve Sarayiine bakan bir tepe zerindedir. Mimar bilinmemektedir. T harfi biiminde olan ve kaynaklarda Kanatl Cami eklinde tanmlanan bir imar plan vardr. lk rnei 1330 ylnda znikte grlen bu cami plan birok Osmanl kentinde 16. yzyl sonuna dek yaplan camilerde grlr.

ekil 9.1 : Edirne Muradiye Camisi

Kuzey cephesinde payelere oturan ve tuladan yaplm be sivri kemerin oluturduu giri reva yer almaktadr. Giri reva kemerlerindeki tula malzeme dnda tamamen dzgn kesme ta kullanlmtr. Arka arkaya iki byk kubbe ve yanlarda birer kk kubbe olmak zere drt kubbesi vardr. Son cemaat yeri drt keli alt stun zerine be gzl olup, bu alan be kk kubbeyle rtldr (ekil 9.2).

87

ekil 9.2 : Edirne Muradiye Camisi Zemin Kat Plan

kinci Murad, Mevlana Celalettin-i Rumiyi caminin bugnk yerinde grr, ryadan ok etkilenir ve alana Mevlevihane ina edilmesine dair ferman yazdrr. Mevlevihane daha sonra camiye evrilir. mekan ssleyen muhteem inileri, kalem ii duvar resimleri ve tamamen kfeki tayla ina edilmi cami, d ssleme asndan sade bir grnm arzeder. Osmanlda ibadetlerden sonra cemaate ikram edilmek zere erbet datma ilemi ilk defa Muradiye Camisi musluklarndan aktlarak balanmtr. Muradiye Camisinin yeil renkli inilerle ssl ilk minaresi 1752 depremi yklm, yerine inisiz 1754 ylnda I.Mahmut tarafndan bugnk tek erefeli minare yaptrlmtr.

88

9.1.2. Zemin Durumu ve Temel Sistemi

Yaplan sondaj almasnda, zemin yzeyinden olmak zere 0.80 m ile 2.00 m derinlikler aras siltli kum, killi kum ve kil bantlarndan oluan alvyon zemin belirlenmitir. 2.00 m ile 4.20 m derinlikler aras ise sk-ok sk yerleime sahip akll kum tabakas geilmi ve sondaj bu tabaka iinde sona erdirilmitir (ekil 9.3).

ekil 9.3 : Sondaj almas

Sondaj srasnda alnan numuneler zerinde yaplan laboratuar deney sonular ve arazi deneylerinden yararlanlarak hazrlanan rapor dorultusunda Caminin mevcut temelinden 2.00 m aasnda salam zemin bulgularna ulalmtr. Yapnn temel sisteminin nitelii ve boyutlarn belirlemek iin alan muayene ukurunda, temel derinliinin 230 cm olduu, temelinin byk apl ta duvarlardan olutuu ve siltli kum, killi kum, silt ve kil bantlarndan oluan alvyon tabakasna oturduu grlmtr. Yetersiz temel ve temel derinliine bal mahsurlarn ortadan kaldrlmas amacyla, mevcut temellerin altna inen ve Camiyi evreleyen betonarme temeller ngrlmtr (ekil 9.4).

89

ekil 9.4 : Edirne Muradiye Camisi Temel Takviye Plan 9.1.3. Yapnn Mevcut Durumu

Edirne Muradiye Camisi,

12.85 m x31.41 m boyutlarnda geometrik olarak

dzensiz bir yapdr. Tek katl bir yap olduundan deyde sreksizlik sz konusu deildir. D duvarlar 150-170 cm kalnlndadr. Yapnn n inceleme aamasnda, meydana gelen depremler nedeni ile kuzey blmndeki revaklarda dklmeler ve klcal atlaklar olduu gzlenmitir (ekil 9.5).

ekil 9.5 : Revaklarda Grlen Dklme ve Klcal atlaklar

90

9.1.4. Yapya Uygulanan Glendirme Yntemi

D duvarlarn yeterince byk kesitte olmas ve yapld gnden bu yana kalkan duvarlarda herhangi bir problemin olmamas, yapda dey yklerden dolay bir yetersizliinin olmadn, geirdii ykc depremlere ramen ayakta kalabilmi olmas, tayc elemanlarda oluan maksimum basn gerilmelerinin, ina edildii malzemenin basn gerilmesini gemediini gsterir. Bu tespitler uyarnca yetersiz temel derinliini giderici, yapnn son cemaat mahali hari, yap etrafna ve kelerine gelen blgelere, (ekil 9.6) betonarme temel yaplmas karar alnmtr.

ekil 9.6 : Edirne Muradiye Camisi, Temel Detay

150 ve 180 cm ebatlarnda anolar, planda iaretlenen yerlere artmal olarak kazld ve gerekli iksa almalar (ekil 9.7) yaplarak hazr hale getirildi.

ekil 9.7 : ksa almas Yaplm Tip Ano

91

Projesine uygun olarak balatlan imalat srasnda, titizlik ve ustalk gerektiren bir dizi nlem alnm, ngrlen sreler ierisinde, doa ve evre artlar da gz nne alnarak imalatn sresini etkileyecek alma sergilenmeye allmtr. gecikme ve yanl uygulama hatalar minimize edilmi, can gvenlii ncelikli olmak zere kontroll ve itinal bir

ekil 9.8 : Ampatmann Tekili ve Kalbn Sklmesi

Demirlerin dizilmesi, kalbn aklmas ile betona hazr hale getirilen temel, son kontrollerin ardndan betonlanmtr. Kalplarn sklmesinin ardndan takviye temel n yznn grnts (ekil 9.8) gibidir.
9.1.5. Deerlendirme

Edirne Muradiye Camisinde izlenilen yntem, mevcut yapnn oturduu zeminin yumuak karakterli olmas sebebiyle bugnden iaretlerini verdii klcal atlak ve oturmalarn nne gemek, bu amala klan yolda mevcut temelin 2 m altnda bulunan sert zemine bu temeli indirmekti. Tarihi dokusuna zarar vermeden yaplan temel takviye yntemi, benzer problemle karlalan deiik tarihi yaplar iin uygulanabilir bir yntemdir.
9.2.stanbul Vefa Lisesi

Vefa Lisesi, 1872 ylnda kurulmu, lkemizin en eski okullarndan birisidir. 17 Austos 1999 depremi sonras orta bina hasar grerek kapatlm, 2001-2002 ylnda onarlarak hizmete girmitir.

92

ekil 9.9 : Vefa Lisesinin stten Grn 9.2.1. Yapnn zellikleri

stanbul Vefa Lisesinin yma ve tarihi olan orta binas bir bloktan ibarettir. Bina zemin+ iki normal katl (toplam kat) olup , kat ykseklikleri alt iki katta 5.00 m ve st katta 5.50 m dir. Bina cephelerinde kmalar olmayp, girintiler mevcuttur. Yapnn tayc sistemi yma duvarlar, demeler, kiri ve hatllar, merdivenler ve temellerden olumaktadr. Katlar boyunca st ste gelen tayc duvar kalnlklar zemin katta 50~60 cm, normal katlarda 30~50 cm dir. Binann deme sistemi duvarlara mesnetli 27 cm ykseklikli klcna duran ahap nervrler ve bunlarn st ve alt kaplama tahtalar yardmyla tekil edilmitir. Merdiven sahanl ve buna birleen dar alanlarda volta deme sistemi uygulanmtr. En st katta sonradan betonarme plak deme ve ve sarkan kiri sistemi oluturulmutur. Kiri ve hatllar betonarme olup duvar geniliindedir. Merdiven sistemi, ara kat sahanlna kadar iki k kolu ve buradan kat sahanlna ulamay temin eden bir k pla ile oluturulmutur. Merdiven kollar ve sahanlk demelerinin ana tayclar elik I profilleri ile tekil edilmitir. elik profiller yklerini yma tayc duvarlara aktarmaktadrlar. Basamaklar bal bulunduklar merdiven kovas duvarlar ile ankastreye yakn bir balant durumundadr. Yma duvarlarn altnda 3.20 m derinlie kadar inen ta duvarlar mevcuttur. Bu duvarlarda alttan 120 cm mesafede 30 cm ykseklikli ince yma tulalardan hatl ve en stte de 27 cm ykseklikli ta hatl yer almaktadr.

93

9.2.2. Yapnn Mevcut Durumu

Yaplan incelemeler srasnda sva dklmeleri dnda herhangi bir yapsal hasar bulunmad, ancak yapnn kat adedi ve ykseklikleri, tayc duvarlardaki kap ve pencere boluklarnn boyut ve konumlar bakmndan 1998 Deprem Ynetmelii esaslarna uygun olmad belirlenmitir. 1998 Deprem Ynetmeliine gre binann birinci derece deprem blgesinde yer almas, okul olmas nedeniyle bina nem katsaysnn yksek oluu gz nnde bulundurularak glendirilmesine karar verilmitir.
9.2.3. Yapya Uygulanan Glendirme Yntemi

Yapnn uzun yllar ayakta kald da gz nne alnarak kat adedinde azaltma yaplmakszn, mevcut hacimleri koruma koulu ile 1998 Deprem Ynetmelii esaslarna gre glendirilmitir. Kayma gerilme hesab sonucu, izin verilen snr deerlerin stnde bulunan hesap neticesinde, tm tayc duvarlarn her iki yzne ve btn katlarda devam edecek ekilde pskrtme beton uygulamas uygun grlmtr.

ekil 9.10 : ki ve Duvarn Birleim Yerine Ait Pskrtme Beton Detay

Bu tabakalara konulan elik hasrlar ankraj ubuklar ile duvarlara monte edilmitir. ki ve duvarn birleim yerine ait detaylar (ekil 9.10)de gsterilmitir.

94

ekil 9.11 : Farkl Kalnlkl Duvarlarda Uygulanan Pskrtme Beton Detay

Pskrtme beton ile elik hasrlarn deme seviyesindeki durumu (ekil 9.11 ve 9.12)de verilmitir.

ekil 9.12 : Deme Seviyesinde Pskrtme Beton ve elik Hasrlarn Durumu

Binann ksa dorultusundaki tayc sistemi yetersiz kaldndan bu dorultudaki drt adet duvarn birer yzne 25 cm kalnlkl betonarme duvar eklemek suretiyle deprem etkileri alnmtr (ekil 9.13).

95

ekil 9.13 : Vefa Lisesi Glendirme Kalp Plan

Yeni betonarme duvar ve pskrtme betonlarn tabannda betonarme temel tekil edilerek (ekil 9.14) etkiler zemine aktarlmtr.

96

ekil 9.14 : Tekil Edilen Betonarme Temel Detay

Mevcut duvarlardaki baz boluklarn kapatlmas (ekil 9.15) veya daraltlmas gerekmitir.

ekil 9.15 : Mevcut Duvarlardaki Boluklarn Daraltlmas

97

9.2.4. Deerlendirme

Beklenen olas bir depremde hasar grmesi muhtemel bir yapnn deprem ncesi iyiletirilmesi veya glendirilmesi maliyeti, deprem sonras orta hasar grm bir yapnn glendirilmesi veya ar hasar gren bir yapnn yenilenmesinden ok daha ekonomik olup olas can kayplarn en aza indirecektir. Glendirme veya iyiletirme iin seilecek sistemin amaca uygun ve mevcut tayc sistemle uyumlu olmas, birleimlerin yk aktarabilecek ekilde tekil edilmesine dikkat edilmesi, ilave sistemin zellikle deyde srekliliinin salanmas ve deprem etkilerinin gvenle zemine aktarlmas gerekmektedir.
9.3. Kabata Erkek Lisesi Eitim ve Yatakhane Binalar 9.3.1. Yapnn Yeri ve zellikleri

Kabata Erkek Lisesi okul ve yatakhane binalar 1867 1875 yllar arasnda Feriye Saraylar serisi iinde, denizden kazanlan dolgu zerine ina edilmilerdir. Denize paralel ina edilmi yaplar (ekil 9.16) 2. derecede nemli yaplardandr.

ekil 9.16 : Kabata Erkek Lisesi

98

9.3.2. Yapnn Mevcut Durumu

Yap temelinde kullanlan ahap kazklarn, yer alt suyunun etkisiyle tamamen rd, ayrca temellerin binann boyutlar ile orantl olmad, alan muayene ukurlar (ekil 9.17) ile tespit edilmitir.

ekil 9.17 : Eitim Binas n Cephe Muayene ukuru; Temelin Sl ve Ayrm Ahap Kazklar Grlmekte.

Temellerde malzeme olarak genelde porozitesi yksek, mukavemeti dk Bakrky kalkerleri kullanld tespit edilmi, bu kalkerlerin basn ve deniz suyu etkisiyle mukavemetini nemli lde kaybettikleri dnlmektedir. D duvarlar kire harl tula olup, dndaki svaya ta duvar ss verilmitir. Meydana gelen depremde duvarlarda atlaklar meydana gelmitir

ekil 9.18 : Kabata Erkek Lisesi Eitim Binas, Tayc Duvarlarndaki atlaklar

Ayrca ana tayc duvar ierisine konulan deyde kllama tabir edilen, yatayda ise i gergi halinde duvara btnlk kazandran dvme demir aksam korozyona uramtr.

99

Ta bloklu rhtm gerisinde, denizin yaratt oyulmalara ve temel alt zemininin yer yer ykanma durumuna mani olmak amacyla 1960 ylnda palplanlarla rhtm geniletilerek sahil korumas salanm ve bu sistem bugn ilevini yerine getirir durumda bulunmutur. Palplanlar yer yer geriye anklajlarla balanm, kazanlan yzeyler korunmu, denizin ykama etkisi byk lde nlenmitir.
9.3.3. Zemin Durumu ve Temel Sistemi

nceleme alannda yaplan sondajlarda; en stte yer alan dolgu ve kumlu kabuk altnda, stanbul ve evresinde geni alanlar kaplayan st Karbonifer yal Trakya Formasyonu yer almakta, genel olarak kumta kilta kalker ardalanmalarndan olumaktadr. Yatakhane binasnn n tarafnda, dolgu seviyesi ortalama 12.0 m, geride ise 2.60 3.00 m kalnlktadr. Yatakhanenin arka tarafnda ise kumta kilta tabakas yzeye yaklamakta ve birok mahalde dolgu tamamen kayaya oturmaktadr.
Yer Alt Suyu Durumu

Yer alt su seviyesi boaz su seviyesinin etkisi altndadr. Ayrca Ortaky yolu tarafndan gelen atlak ve dolgu sular, boaza akta karlatklar diren nedeni ile, saray altnda su seviyesinin ykselmesine neden olmaktadr. Muayene ukurlarnda yer alt suyuna zemin yzeyinde genelde 1.40 m derinliklerde rastlanm ve su seviyesi olduka ksa srelerde 0.70 0.80 m derinliklere kadar ykselmitir.
st Yap Ynnden Depremsellik

Kargir temeller s ve yer yer niteliklerini byk lde yitirdikleri tespit edilmitir. Zemin suyunun yaratt kapilarite ve atlaklar kanal ile inen suyun da etkisi ile yksek basn etkisindeki duvarlarda tulalarn ayrmaya uradklar tespit edilmitir. 1. kat ve 2. kat demelerinin betonarmeye evrilmesi srasnda yatay ynl yeterli bir balant salanmad belirlenmitir.

100

9.3.4. Yapnn Glendirilmesi 9.3.4.1. Zemin Islah

ncelikle okul binasnda, , zemin seviyesinde jetgrout ve imento enjeksiyonu yaplarak zemin slah yaplmas ngrlmtr. imento enjeksiyonu esnasnda bilhassa svlamaya msait gevek, kabuklu kum zonda jetgrout etkisi nedeni ile basnlarn bir miktar arttrlmas gerekli olmutur. Yatakhane binasnda da okul binas gibi jetgrout ve imento enjeksiyonu yaplarak zemin slah yaplmas ngrlmtr.
9.3.4.2. st Yapnn Glendirilmesi

st yapnn glendirilmesi; temellerin glendirilmesi, tayc duvarlarn glendirilmesi olmak zere balkta uygulamaya konulmutur.
a) Temellerin glendirilmesi

Temellerin glendirilmesinde ortalama 60.0 cm kalnlnda n cephede 2.0 mye arka cephede ise en az 1.50 mye varan ve mevcut temellerin ksmen altna girecek ekilde yaplar evreleyen, (ekil 9.19)da detaylandrld gibi bir betonarme kuak perdesi ngrlmtr.

12 t=50 cm

i
20 Ankraj ubugu
(80 cm ara ile)

Epoksi

Dl s

12 t=50 cm 20 Ankraj ubugu

(40 cm ara ile) 60 cm lik kusak perdesi tm derinlik boyunca uygulanacaktl r.Bu amala gerektiginde tas temeldeki mevcut l kmalar kl r llabilecektir.

i
20 t=25 cm

Dls

20 t=25 cm

20 t=25 cm 20 t=25 cm

KUSAK PERDESi PLANI

5 0 10 20 30 40 50 cm 100

KUSAK PERDESi 1-1 KESiTi

5 0 10 20 30 40 50 cm 100

ekil 9.19 : Betonarme Kuak Perde Detay

Beton snf BS25 ve beton elii St III olarak dikkate alnmtr. Uygulamada (Trikalsiyum alminat) deeri dk imento kullanlmas, deniz suyu etkisinden dolay ngrlmtr. Temel takviyesi ukur kazs, dolgunun kalitesizliine bal 101

olarak farkl genilikte olabilmi, genelde mevcut temel alt seviyelerinden itibaren yer alt suyu ile karlalmtr.

ekil 9.20 : Eitim Binas Kuaklama Perdesi Kazs; Yetersiz Temel Derinlii, Kt Temel Malzemesi , Olumsuz Zemin Yaps

Yer yer kaz evresinde geici iksa yaplmas zorunluluu domutur. Mevcut temel duvar yzeylerinin temizliine dikkat edilmi ve mevcut temellere en az 30.0 35.0 cm girecek ekilde ve d betonarmenin iinde en az 35.0 40.0 cm kalacak ekilde 50.0 cm dey aralkl yatayda da 40.0 cm 50.0 cm aralkl 20 elikle epoksili ankrajlar yaplmtr.

ekil 9.21 : Temel Donatlarnn Yerletirilmesi

Yaplarn n cephelerinde deniz kenarndaki palplanlarn ankraj demirlerinin sarld betonarme korumalar krlmam ve kuak perdesi iinde braklmtr

102

ekil 9.22 : Kuak Perdesi ine Braklan Betonarme Kiriler ve Temel Takviyesi

Tamamlanan Kuak Perdesi Betonu

b) Tayc duvarlarnn glendirilmesi

Kargir st yap tayc duvarlarnn, zemin seviyesinde karlkl balantl olmad saptandndan, bu tayc duvarlarn i kuaklarna oturan ve bu duvarlara epoksili ankrajlarla balanan 25.0 30.0 cm kalnlnda bir betonarme deme ile tayc duvarlarn balanmas ngrlmtr. Zemin demesinde kalnlklar 35 40 cmyi bulan dolgular uzaklatrlm ve 90 cmlik duvarlarn 20 30 cmlik i nileri aa karlmtr. Bu nilere konulan 35.0 40.0 cm d duvar iinde kalan epoksili ankrajlar ile duvarlar birbirine balayan 20.0 cm yatayda aralkl, deyde 25.0 cm mesafeli iki sra 12 donat yerletirilerek aralarna 150 pima boru konularak enjeksiyonun ve jetgroutn yaplmasna imkan verecek ekilde donat yerletirilmitir ve slump kontroll BS25 kalitesinde beton dklmtr. Bu deme sayesinde tayc duvarlarn yatay balantlar salanm, ayrca toplam 30.0 cmyi bulan betonarme demenin de zemin tama gcne yardmc olmas salanmtr. Duvar yzlerine getirilen shotcrete perdeler de bu demeye dikine yerletirilen ankrajlarla deyde ve yatayda bir balant salanlmtr.

103

10 3 5 2

1 . N o rm al K at D se m esi
5

B e to n a r m e K a t D s e m e s i
20

15 10 2 5

D IS

30

12

I
2 c m S iv a 1 3 c m P s k r tm e B e to n u

Q 2 2 1 H a s ir e lik
50

38

18

1 2 t = 2 0 a ltta v e s t te , 2 c m p a s p a y l
25 25

Z e m in K a t D s e m e s i
20 3 25

1 8 A n k raj u b u g u
3 0 c m a r a ile B S 25

G r o b e to n

ekil 9.23 : Pskrtme Beton ve elik Hasr Takviye Detay

Btn katlarda tayc duvarlarda bir veya iki tarafl Q221 hasr elik donat, duvarlara epoksili ankrajlarla balanp en az 10.0 cm kalnlnda pskrtme betonlu bir takviye yaplmas ngrlmtr (ekil 9.23). Duvar yzlerine Q221 hasr elikleri, birbirlerine en az 20.0 cm bindirme sureti ile ek yaparak yerletirilmi, ek yerleri ve ankrajlara sk bir ekilde hasr elikler balanmtr.

ekil 9.24 : Shotcrete ncesi Duvar Svalarnn Kaldrlmas, Duvarlara elik Hasr ve Ankrajlarn Yerletirilmesi ve Pskrtme Betonunun Tamamlanmas

Bu ilemlerden nce, (ekil 9.24)te gsterildii gibi duvar yzleri iyice temizlenmi tulalara yapm olan harlar kaldrlm ve bilhassa denize dik yndeki tayc duvarlar zerindeki zayf harl blgeler alnm ve duvar hafif nemlendirilmi halde shotcrete uygulamas yaplmtr.

104

6 3

10. SONULAR
Tarihi yaplarn glendirme almasnn k noktasn, lkeler ve milletler iin antsal, tarihsel ve hatta psikolojik deeri olan kltrel miras tr yaplarn, gelecee en doru ekilde aktarma abas oluturmaktadr. Daha ak bir ifadeyle, yapy zgn haliyle deerlendirip, mrn uzatmak esas ama olmaldr. Bunu baarmak iin, yap hakknda u be koul yeterince irdelenmelidir: 1. Yap Fizii : Yapdaki enerji ve madde ak 2. Yap kimyas : Yapda mevcut ve muhtemel kimyasal reaksiyonlar 3. Yap statii/dinamii : Yapnn statik ve dinamik ykler altnda davran; yapnn, bnyesine eklenen ilavelere kar gsterdii tepki 4. Malzeme parametreleri : Yapy oluturan malzemelerin mineralojik ve morfolojik zellikleri ile deiik yk ve etkiler altnda malzemenin davran 5. Yapnn mimari ve tayc sistem btnl 6. Bu veriler nda yaplacak mdahaleler, aadaki -olmazsa olmazkoullar salamaldr. Uyum : Kullanlacak yntem ve malzemeler yap ile uyum iinde olmaldr. Doku uyumazl ile birlikte yapy rmeye ve/veya kmeye gtrecek mdahalelerden saknlmaldr. Dayankllk : Onarmlarn mr, yapnn mr kadar olmal; bu baarlamyorsa belli aralklarla tekrarlanabilecek nitelikte olmaldr. Geriye dnlebilirlik : yi niyetle balanan onarm ve glendirme ii, yaplabilecek herhangi bir hata sonucunda kt sonular da beraberinde getirebilir. Uzmanlk ve tecrbe gerektiren bu husus iin, seilen tekniin geri dnlebilirlik esneklii de gz ard edilmemelidir.

105

Etkinlik : Mdahale ynteminin istenilen sonuca ulat, deneyler ve hesaplarla kantlanmaldr (Mutlu, 2006).

Tarihi bir yapy glendirirken , 1. Yapnn mevcut durumunu tehlikeye drmeyecek bir glendirme yntemi dnlmelidir, bununla birlikte uygulanmas zorunlu fakat yap iin tehlikeli olabilecek uygulamalarda mevcut durumu tehlikeye sokmamak iin geici nlemler dnlmelidir. 2. Yapnn zerinde bulunduu zemin koullar iyiletirilmeli; temel zemininin slah yaplmaldr. st yapy oluturan temel sistemi, kat demeleri, i d duvarlar, at ve at kat tek tek yeterli gvenlik dzeyine ulaacak ekilde glendirilmelidir. Kltr mirasn insanln ortak mal sayan anlaylar giderek yaygnlayor. Bu mirasn nemli bir blmn topraklar stnde barndran Trkiye iin koruma, bu nedenle de byk nem tamaktadr. Tarihi kentlerin ve yerleimlerin fiziksel, ilevsel ve ekonomik niteliklerini yitirme tehlikelerine kar, bu kentlerin yeniden canlandrlmas, soylulatrlmas, yeni ilevlerle zenginletirilmesi gerekir Doratl
(2000). Devleti, yerel ynetimleri, sivil rgtleri, meslek kurulularn bu konuda

harekete geirebilecek en gvenilir itici gcn, halkn bu alanda bilin dzeyinin ykselmesi olduu unutulmamaldr. Her alanda olduu gibi bu konuda da ykn by eitim kurumlarna dmektedir (Kele, 2003). Son olarak, Ulusal Deprem Aratrma Program (UDAP), ubat 2005 te yaynlanm ve tarihi yaplarla ilgili u konulara deinilmitir. Byk bir blm yma, ahap ve bunlarn karmndan oluan mevcut tarihi yaplarn dey ykler ve deprem etkileri altnda tayc sistem gvenliklerinin belirlenmesi. Yeterli gvenlie sahip olmayan tarihi yaplar iin glendirme

yntemlerinin belirlenmesi. Tarihi yaplarda onarm ve glendirme uygulamalarnda uyulacak kurallarn oluturulmas. 106

 ana balk altnda toplanan bu konularn, temennide kalmamas, tarihi yaplar ile ilgili ynetmeliin hazrlanmas ve hayata geirilmesi gerekmektedir. Dnya miras olarak kabul edilen bu yaplarn, srekli bakm ve onarma ihtiya duyduklar bir gerektir. Tarihi yaplar korumann bir masraf olaca kesindir; fakat onun getirecei yarar, para ile llemez.

107

KAYNAKLAR Akman, M.S., Gner, A., Aksoy, .H., 1986. The History and Properties of Khorosan Mortar and Concrete, Turkish and Islamic Science and Technology in the 16th.Century, Vol. I, s.101-112, I.T.U. Research Center of History of Science and Technology, stanbul. Akz, F., 2005. YGDA 2005-Yma Kagir Yaplarda Hasar Tespiti, ODT, Ankara Arun, G., 2005.YGDA 2005-Yma Kagir Yap Davran, ODT, Ankara Arolu, E., Arolu, N., 1998. st ve Alt Yaplarda Beton Karot Deneyleri ve Deerlendirilmesi, Evrim Yaynevi, stanbul. Arolu, N., Turul, A., Zarif, .H., Girgin, C. ve Arolu, E., 1999. Kfeki tann dayankllk analizi: ehzade Camisi rnei-I, Yap Dergisi, No.214, 109-113. ASTM C 1196-92 (Reapproved 1997). Standart Test Method for In Situ Compresive Stress Within Solid Unit Masonary Estimated Using Flatjack Measurements. ASTM C 1531-03. Standart Test Method for In Situ Measurement of Masonary Joint Shear Strength Index. Baylke, N., 1992. Yma Yaplar, T.C. mar ve skan Bakanl Deprem Aratrma Enstits, Ankara Baylke, N., 2002. Yaplarn Deprem Titreimlerinden Yaltm, Sistem Ofset Yaynlar, stanbul. Bildiriler Kitab, 2002. Prof.Dr. Kemal zdeni Anma Semineri, Yaplarn Onarm ve Glendirilmesi Alannda Gelimeler. Binan, M., 1990. Ahap atlar, Doan Ofset, stanbul Boynton, R.S., 1980. Chemistry and Technology of Lime and Limestone, 2nd Edition, John Willey & Sons, New York Bke, H., Saltk, E.N., Ghan N.., zgnl, N., 1999. Osmanl Dnemi Yaplarnda Kullanlan Horasan Svalarn zelliklerinin Belirlenmesi, AFP projesi, 98.02.01.08, ODT. Bke, H., Akkurt, S., pekolu, B., 2004. Tarihi Yaplarda Kullanlan Horasan Harc ve Svalarnn zellikleri, Yap Dergisi, stanbul

108

Carino, N.J., 1991. Nondestructive Testing Of Concrete: History and Challenges, Concrete Technology Past, Present, and Future, Proceeding of V.Mohan Malhotra Symposium, sp-144-30 pp 623-678. Celep, Z., Kumbasar, N., 2000. Deprem Mhendisliine Giri ve Depreme Dayankl Yap Tasarm, II. Bask, stanbul. Cowper, A., 1998. Lime and Lime Mortars, Donhead Publishing Ltd, Dorset ( first published in 1927 for the Building Research Station by HM Stationary Ofiice, London amlbel, N., 1998. Sinan Mimarlnda Yap Strktrnn Analitik ncelenmesi, YT Basm-Yayn Merkezi, stanbul amlbel, N., 2000. Temellerin Takviyesi, Birsen Yaynevi, stanbul. amlbel, N., 2000. Yaplarn Tama Gcnn yiletirilmesi, Birsen Yaynevi, stanbul (a) DBYBHY Denel, S., 1982. Batllama Srecinde stanbulda Tasarm, D Mekanlarda Deiim ve Nedenleri, ODT Yayn, s.XL-XLV. Ankara.(Ebniye Beyannamesi, 28 Zilhicce 1264/1848). Doratl, N., 2000. A model of Conservation and Revitalization of Historic Urban Quarters in Northern Cyprus, (Unpublished Ph.D.Dissertation), Easten Mediterranean University, Gazimagusa. Eri, M., nver, A., Ersoy, Y.H., 1990. Horasan Harcnn Gnmzde de Kullanmn Salamak Amacyla Yaplan Bir Aratrma. stanbul. Gavrilovic, P., gnatiev, N., Kremezis, P., Laszlo, N., Nedli, P., and zmen, G., 1983. Repair and Strengthening of Reinforced Concrete, Stone and Brick Masonry Buildings, Building Construction Under Seismic Conditions in the Balkan Region, Vienna. Kanca, A.G., 2004. Yma Yaplarn Depreme Kar Dayanmlar Beyolu Postane Hizmet Binas ve Beyolu Han Binas, Yksek Lisans Tezi, Y.T. Mimarlk Fakltesi, stanbul. Kele, R., 2003. Kltr Miras nsanln Ortak Maldr, Mimar.st. 2003/4 Kseolu, S., 1986. Temeller Statii ve Konstrksiyonu II Yzeysel Temeller, Matbaa Teknisyenleri Basmevi, stanbul Kuban, D., 1998. Mimarlk Kavramlar, Yap Endstri Merkezi Yaynlar, stanbul.

109

Lea, F.M., 1940. nvestigations on Puzzolanas, Building Research, Technical Papers No. 27, s.1-63. Livingston, R., 1993. Materials Analysis of the Masonary of the Hagia Sophia Basilica, Structural Repair and Maintenance of Historic Buildings, II, s.15-32. (ed.C.A.Brebbia, R.J.B Frewer), Computational Mechanics Publications, Southampton, U.K. Lynch, G., Watt, D., Colston, B., 2002. The Conservation and Repair of Historic Decorative Brickwork, Proceedings of the RICS Foundation Construction and Building Research Conference, Nottingham Trent University, 5-6 September 2002 Mardan, E., 2001. Kltrel Varlklarn Korunmas, ODT Mimarlk Fakltesi, Ankara Massazza, F., Pezzuoli, M., 1981. Some Teachings of a Roman Concrete Mortars, Cement and Grouts Used in the Conservation of Historic Buildings, Proceedings of Symposium in Rome, s.219-245. McClellan, G.H., Eades, J.L., 1970. The Texture Evolution of Limestone Calcinas, ASTM Special Technical Publication 472, American Society for Testing and Materials, s.209-227, Philadelphia. Medici, F., Piga, L., Rinaldi, G., 2000. Behaviour of Polyaminophenolic Additives in the Granulation of Lime and Fly-Ash, Waste Management, 20, s.491-498. Moorehead, D, R., 1986. Cemantation bye the Carbonation of Hydrated Lime, Cement and Concrete Research, 16, s.700-708. Moropoulou, A., Bakolas, A., Bisbikou, K., 1995. Characterization of Ancient, Byzantine and Later Historic Mortars by Thermal and X-ray Diffraction Techniques, Thermochimica Acta, 269/270, s.779-795. Moropoulou, A., Bakolas, A., Bisbikou, K., 2000a. Investigation of the Technology of Historic Mortars, Journal of Cultural Heritage, 1, s.4558. Moropoulou, A., Cakmak, A., Biscontin, G., Bakolas, A., Zendri,E., 2002a. Advanced Byzantine Cement Based Composites Resisting Earthquake Stresses : The Crushed Brick-Lime Mortars of Justinianss Hagia Sophia, Construction and Building Materials, 16, s.543-552.

110

Moropoulou, A., Bakolas, A., Bisbikou, K., 2000b. Physico-chemical and Cohesion Bonds in Joint Mortars Imparting Durability to the Historic Structures, Construction and Building Materials, 14, s.35-46. Mutlu, M.., 2006. Kiisel Grme Naml, M., 2001. Tarihi Yaplarn Temel Sistemleri ve Temel Takviyesi Yntemleri, Yksek Lisans Tezi, .T.. naat Fakltesi, stanbul Penelis, G., Venkov, V., Zambas, C., Csak, B., Popp, T., and Kuban, D., 1984. Repair and Strengthening of Historical Monuments and Buildings in Urban Nuclei, Building Construction under Seismic Conditions in the Balkan Region, Vienna. Peter, N., 1850. Encylopedia of Architecture, 2 Vol., Fry & Co., New York Postacolu, B., 1981. Cisimlerin Yaps ve zellikleri- Yap ve Mekanik zellikler Cilt 1, T Matbaas Sara,M.M., 2003. Tarihi Yma Kargir Yaplarn Glendirilmesi, Yksek Lisans Tezi, .T.. Mimarlk Fakltesi, stanbul Shi,C., Day, L.R., 1993. Acceleration of Strenght Gain of Lime Puzzolan Cements by Thermal Activation, Cement and Concrete Research, 23, s.824-832 . Shi,C., Day, L.R., 2001. Comparison of Different Methods for Enhancing Reactivity of Puzzolans, Cement and Conctere Research, 31, s.813818. Sickels, L.B., 1981. Organics and Synthetics: Their Use as Additives in Mortars, Mortars, Cements and Grouts Used in the Conservation of Historic Buildings, Proceedings of Symposium in Rome, s.25-52, Rome Soygeni,M., 1999. Yap 2, Birsen Yaynevi, stanbul Spence, R., 1974. Lime and Surkhi Manufacture in ndia, Apropriate Technology, 1 (4), s.6-8. Torol, E., 1994. Temel Takviyesi Yntemlerine yeni bir bak, Zemin Mekanii ve Temel Mhendislii V. Ulusal Kongresi, ODT, Ankara, cilt III, 887-917. Torol, E., zkan M.T., ren, F., zbatr, M., 1996. Fethi Ahmet Paa Yals Temel Takviyesi, Zemin Mekanii ve Temel Mhendislii Altnc

111

Ulusal Kongresi, Dokuz Eyll niversitesi Matbaas, zmir, 426 431.

TS 704, 1979. Harman Tulas ( Duvarlar iin ) TS 705, 1985. Fabrika Tulalar-Duvarlar in Dolu ve Dey Delikli TS 2510, 1977. Kargir Duvarlar Hesap ve Yapm Kurallar TS 4563, 1998. Fabrika Tulalar-Duvarlar in Yatay Delikli TS 10465, 1992. Beton Deney Metodlar, Yap ve Yap Bileenlerinde Sertlemi Betondan Numune Alnmas ve Basn Mukavemetinin Tayini, Tahribatl Metod. Tunoku, S.S., 2001. Characterization of Masonary Mortars Used in Some Anatolian Seljuk Monuments in Konya, Beyehir and Akehir Yaynlanmam Doktora Tezi, ODT Fen Bilimleri Enstits, Ankara Ulkay, S., 1978. Yap Bilgisi, YT Mimarlk Fakltesi Bask lii, stanbul UDAP, 2005. Ulusal Deprem Aratrma Program, Strateji, Aratrma Alanlar ve Ar-Ge Konular Hazrlk Raporu, Ulusal Deprem Konseyi nay, A.., 2000. Tarihi Yaplarn Depreme Dayanm, ODT, Ankara Vincent, J, M., 2002. Kltr Mirasnn Korunmas ve Deerlendirilmesi Ycesoy, L., 2001. Temeller Duvarlar Demeler, Yap Endstri Merkezi Yaynlar, Birsen Yaynevi, 2. Bask, stanbul. www.restorasyon.org www.hatgroup.com www.tolaymuhendislik.com www.shunya.net www.google.com

112

ZGEM

10.05.1977 ylnda Rize/Merkezde doan Hasan Ali MAHREBEL, sras ile ayeli 9 Mart lkokulu, ayeli Ortaokulu ve ayeli Lisesini bitirmi, 1996 ylnda girdii Samsun 19 Mays niversitesi, Mhendislik Fakltesi, naat Mhendislii Blmnden 2000 ylnda mezun olmutur. Mart 2002-Temmuz 2003 yllar arasnda Yedek Subay (16 ay) stihkam Sava Takm Komutan olarak, askerlik grevini yerine getirmitir. 2005 ylnda stanbul Teknik niversitesi, naat Fakltesi, Yap Anabilim Dalnda Yksek Lisans yapmaya hak kazanmtr. Halen eitimine devam etmektedir.

113