T.C.

MLL ETM BAKANLII

BLM TEKNOLOJLER

HABERLEME TEKNKLER
523EO0083

Ankara, 2011

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ.

NDEKLER
AIKLAMALAR ....................................................................................................................ii GR .......................................................................................................................................1 RENME FAALYET-1 .....................................................................................................3 1.MODLASYON SSTEMLER VE OULLAMA.......................................................... 3 1.1. Modlasyon Sistemleri .................................................................................................5 1.1.1 Modlasyon ............................................................................................................ 5 1.1.2 Genlik Modlasyonu(Amplitude Modulation) ....................................................... 6 1.1.3 Frekans Modlasyonu (Frequency Modulation)................................................... 10 1.1.4 Faz Modlasyonu (Phase modulation) .................................................................14 1.2. oklama (Multiplexing).............................................................................................. 15 1.2.1 Frekans Blmeli oklama (FDM Frequency Division Multiplexing)................. 15 1.2.2 Zaman Blmeli oklama (TDM Time Division Multiplexing) ........................... 16 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 18 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 20 RENME FAALYET-2 ...................................................................................................21 2. DARBE MODLASYONU (PULSE MODULATION) .................................................. 21 2.1 rnekleme ve Sinyalin Tekrar Elde Edilmesi.............................................................. 26 2.2. Darbe Genlik Modlasyonu (PAM Pulse Amplitude Modulation) ............................ 28 2.3 Darbe Genilik Modlasyonu (PWM Pulse Width Modulation) .................................31 2.4 Darbe Konumu Modlasyonu (PPM Pulse Position Modulation) ............................... 34 2.5. Darbe Kod Modlasyonu (PCM Pulse Code Modulation) .........................................35 2.5.1. rnekleme ve Tutma Devresi .............................................................................. 36 2.5.2. Kuantalama lemi ............................................................................................... 39 2.5.3. Kodlama lemi....................................................................................................44 2.6. Diferansiyel Darbe Kodlamal Modlasyon ............................................................... 44 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 46 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 48 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 49 CEVAP ANAHTARLARI .....................................................................................................50 KAYNAKA ......................................................................................................................... 51

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI 523EO0083 Biliim Teknolojileri Bilgisayar Teknik Servisi Haberleme Teknikleri Bu modl; rencinin gerekli ortam salandnda, haberleme teknikleri ile modlasyon uygulamalarn yapabilecei renme materyalidir. 40/32 Osilatr modln alm olmak Modlasyon uygulamalarn yapmak Genel Ama Bu modl ile gerekli ortam salandnda, haberleme teknikleri ile modlasyon uygulamalarn gerekletirebileceksiniz. MODLN AMACI Amalar: 1. Modlasyon sistemleri ve oullama prensibini renip deney seti zerinde uygulamalarn yapabileceksiniz. 2. Darbe modlasyonu prensibini ve eitlerini renip deney seti zerinde uygulamalarn yapabileceksiniz. Ortam: Haberleme sistemleri laboratuvar ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI Donanm: DC g kayna, modlasyon sistemleri deney seti, osilaskop, fonksiyon reteci, elektronik malzemeler ve malzeme antas. Her faaliyet sonrasnda o faaliyetle ilgili deerlendirme sorular ile kendi kendinizi deerlendireceksiniz. Modl sonunda uygulanacak lme aralar ile modl uygulamalarnda kazandnz bilgi ve beceriler llerek deerlendirilecektir.

MODLN TANIMI

SRE N KOUL YETERLK

LME VE DEERLENDRME

ii

GR GR
Sevgili renci, Gnmzde, teknoloji alanndaki hzl gelimeler zellikle telekomnikasyon alannda byk deiimlere sebep olmutur. Tm bunlarn sonucu olarak teknolojideki bu gelimeler insan hayatnda da byk deiikliklere sebebiyet vermektedir. Bu gelimeler sayesinde, kullanclar tarafndan yksek hzl veri, video, daha ok kanall sistemler gibi yeni hizmetlerle insanlarn iletiim olanaklar artmtr. Tm dnyada telekomnikasyon alannda yeni teknolojilerin hzla gelimesi ve kullanclar tarafndan yksek hzl veri ihtiyac, telekomnikasyonla uraan bilim adamlarn bu yeni hizmetlere duyulan gereksinimi karlamak amacyla yeni sistemler bulmaya itmitir. Bilgisayar kullanmnn hzla yaygnlamas, saysal veri iletimine ynelik istekleri nemli lde artrmtr. ou kez, byk hacimli bilgilerin en etkin bir ekilde ve en az hata ile iletilmesi istenmektedir. Veri iletimine ynelik bu tr isteklerin gerekte ses iletimi iin tasarlanm analog telefon ebekeleri ile yantlanmas ise olanak ddr. Bu ve benzeri sorunlarn stesinden gelmek iin telefon ebekelerine saysal iletim ve saysal anahtarlama teknikleri uygulanmtr. Bylelikle, ebekelerde saysal anahtarlama modlasyon ve PCM sistemleri kullanlarak abone kesimleri dnda kalan blmlerinin saysallatrlmasna balanmtr. Saysallamann salad yararlarn banda analog ebekelerde yaplamayan yksek hzl veri iletiminin yaplmas gelir. Bylece yksek hzl veri iletimi yalnz veri ebekelerine zg bir zellik olmaktan kmtr. Saysal iletiim teknikleri, iletim olanaklarnn kapasitesini artrmada son derece ekonomiktir. zellikle jonksiyon kablolar yerine darbe kod modlasyonu (PCM) kullanldnda analog iletime kyasla ok daha fazla ezamanl ses iareti tayabilmektedir. Bu da yeni kablo denmesi sorununu ortadan kaldrr. Bu modl bitirdikten sonra modlasyon kavramn ve temel haberleme teknikleri iin kullanlan modlasyon eitlerinin neler olacan kolayca anlayabileceksiniz. Bu modlasyon eitlerinden yola karak haberlemede ileri dzey kodlama teknikleri ierisinde meydana gelen dnmleri kavram olacaksnz.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET-1

AMA
Modlasyon sistemleri ve oullama prensibini renip deney seti zerinde uygulamalarn yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Haberleme sistemlerinde kullanlan modlasyon tekniklerini aratrnz. Haberlemede kablolu iletiim ile kablosuz iletiim arasndaki avantajlar ve dezavantajlar aratrnz. oklama sistemlerinin nerelerde kullanldn aratrnz. oklama sistemleri kullanlmasnn avantaj ve dezavantajlarn aratrnz. evrenizde bulunan

Aratrma ilemleri iin nternet ortamn kullannz, telekomnikasyon irketlerini inceleyerek n bilgi edininiz.

1.MODLASYON SSTEMLER VE OULLAMA

Son yllarda, elektronik haberleme teknolojisinde ok byk gelimeler olmaktadr. Haberleme sisteminin grevi; bir haberleme hatt zerinden bilgi akn salamaktr. lk bilgi ak, Mors kodlar ile insan sesinin elektriksel olarak iletilmesidir. nsanlarn istek ve arzular ile teknolojik imknlar sonucunda; radyo, televizyon, radar ve dier haberleme sistemleri bulunmu ve insanln hizmetine sunulmutur. Gnmzde de haberleme konusu, en dinamik alanlardan biridir. Genel olarak bir haberleme sistemi, gnderilecek bilginin retildii kaynak ve giri eviricisi, gnderici, kanal, alc ve k eviricisinden oluur. Kaynak tarafndan retilen bilgi, sesin bir ekli (ses kayna), bir resim (grnt kayna) veya herhangi bir dilde metin olabilir. Giri eviricisi, kaynak kndaki sinyalin gnderilmeye uygun formdaki elektrik sinyaline evrilmesi iin kullanlr. Elektronik haberleme sisteminde, verici, kanal ve alc en nemli ksmlardr. Verici Sistemi, gnderilecek elektrik sinyallerini modlasyon ilemiyle fiziki kanalda veya yaylm ortamnda gnderilmeye uygun hle evirir. Modlasyon ilemi genellikle sinsoidal tayc zerine simetrik olarak genlik, frekans veya faz eklinde mesaj bilgisinin gnderilmesiyle yaplr ve Genlik Modlasyonu (AM), Frekans Modlasyonu (FM) ve Faz Modlasyonu (PM) eklinde isimlendirilir.

Gnderilecek sinyal, genel olarak vericide uygulanan genlik, frekans ve faz modlasyonu ile kanaln zelliklerine uygun hle getirilir. Bylece gnderilecek bilgi sinyali kanaln tahsis edilmi frekansna uygun frekansta gnderilmi olur. Kullanlan modlasyon tipinin seiminde, kanaln band genilii, sinyalin gnderilmesi srasnda, etkilenecei grlt ve sinyalin gnderilmeden nce ykseltme ilemine tabi tutulaca cihaz tip gibi etkenler nemlidir. Modlasyon ilemi, her artta, birden fazla sinyalin ayn kanal zerinden gnderilmesini mmkn klar. Modlasyon ileminin yannda, gnderilen modle edilmi sinyalin ykseltilmesi, filtrelenmesi ve telsiz haberlemesi durumunda verici antenden yaynlanmas gibi ilemler de verici nitesinde yaplr. Telsiz vericileri 2W-600 W, radyo vericileri 1000 W-10KW, baz istasyonlar 25W, cep telefonu 3W (beklemede 500 mw) k gcne sahiptirler. Alc sistemi, alnan sinyaldeki mesajn gnderilmeden nceki hliyle elde edilmesidir. Mesaj sinyali modle edilmi bir sinyal ise, demodlasyon ilemi ile mesaj sinyalinin sinsoidal taycdan elde edilmesi gerekir. Demodlasyon ilemi, eitli grlt ve zayflama etkileri ile muhtemelen bozulmu bir sinyale uygulanacandan, demodle edilmi sinyaldeki mesaj, belli bir oranda bozulmu olacaktr. Dolaysyla, vericide alnan sinyalin gvenirlii ve kalitesi, sinyaldeki grlt iddetine, etki eden dier zayflamalar ile kullanlan modlasyon tipi gibi etkenlere baldr. Bilgi sinyalleri, verici ile alc arasnda bir iletim ortamnda tanmaldr. Ancak bilgi sinyalleri nadiren iletim iin uygun bir biimde bulunur. Modlasyon, bilgiyi balangcndaki biiminden, verici ile alc arasnda iletim iin daha uygun bir biime dntrme ilemi olarak tanmlanr. Demodlasyon ise bunun tersi bir ilemdir. Yani modlasyonlu sinyalin ilk biimine dntrlme ilemidir. Modlasyon ilemi, modlatr ad verilen devrede, demodlasyon ilemi ise demodlatr ad verilen bir devrede gerekletirilir. Haberleme kanal, sinyalin vericiden alcya gnderilmesine yarayan fiziki bir ortamdr. Telsiz haberlemesinde kullanlan kanal genellikle atmosfer (serbest uzay) olup telefon veya dier telli haberleme eitlerinde ise tel, koaksiyel kablo veya optik kablo gibi eitli fiziki ortamlardr. Kullanlan kanal, telli ortam da olsa gnderilen sinyal baz rasgele zayflama mekanizmalarna tabi olur. Sinyal zayflamasnn en yaygn tipi, vericide sinyal ykseltme ilemi srasnda grlen ve sinyalle birlikte ykseltme ilemine tabi tutularak ykseltilen grlt eidi olup, ounlukla termal grlt olarak bilinir. Telsiz haberlemesinde ise, termal grltye ilave olarak insan eliyle meydana gelen grlt ve kanalda varolan atmosferik grlt de alc antene ular. Telli veya telsiz haberlemede, kanaldaki dier kullanclardan kaynaklanan grltlerin etkisi, sinyal zayflamasna etki eden dier bir grlt eididir. Yksek frekanslarda yaplan telsiz haberlemesinde, sinyal seviyesinin dmesine sebep olan tipik bir etki de ok yollu yaylm olup, zaman baml olarak sinyal genliinin deiimidir. Gnderilen sinyaldeki btn bu rasgele deiim ve bozulmalar istatistik terimlerle ifade edilebilir. Bir haberleme sistemi tasarlanrken sinyal bozulmalarnn btn etkileri gz nne alnmaldr.

1.1. Modlasyon Sistemleri

1.1.1 Modlasyon
Bilgiyi kaynanda kullanmak, o bilginin snrl sayda kiinin kullanmna sunulaca anlamna gelir. Haberlemede en nemli problem verinin salkl, hzl ve ulaabilecei en uzak noktaya iletilmesi problemidir. rnein bir ses bilgisi, bildiiniz gibi mekanik zellik tar. Havann titretirilmesi ile yaylr. Gidecei mesafe de pratik olarak snrldr. Kilometrelerce teye sadece ses ykselteci ve hoparlr kullanarak sesi tamak pek de akllca olmaz. Bu duruma evreden karan baka sesle ya da bozucu etkileri de katarsak baka bir yol dnlmesi kanlmaz olacaktr. ok geni haberleme sistemlerinin de yaps gerei ok pahal ya da gerekletirilmesi imknszdr. rnek olarak genel telefon sisteminde her bir konuma iin bir tel balantsna ihtiya duyulacakt. Radyo linki iin de ok byk ve devasa gl antenler gerekecekti. Bu durumda parazitlerden kanmak iin engebesiz bir arazide tek bir istasyonun altrlmas gerekir. Bu gibi olumsuzluklardan dolay genellikle iletilecek sinyal, verici tarafndan deitirilmeden iletilemez. Bu sebeple bilgi sinyalinin daha yksek seviyedeki tayc sinyalle birletirilerek iletilmesi zm ortaya atlmtr. letilecek sinyalin deitirilerek olduka uzak mesafelere iletimini mmkn klmak, hzl, verimli ve ekonomik haberleme iin sinyalin modle edilmesi gerekmektedir. Modlasyon iin genel anlamda iki metot kullanlr: Frekans dntrme metodu ile bilgi sinyalinin tmn daha yksek frekansta bir sinyalin iletilecek blgeye tanmasyla olur. Sinyalin dijitalletirme yani rnekleme yoluyla bilgi sinyalinin dijital formda binary say sistemi kullanarak deitirilir. Oxford ngilizce szlkteki modlasyon tanm, dalgann genlik veya frekansn deitirerek farkl frekanslar iin dzenlenmesidir. Bir zet biiminde modlasyonun yararlarn yazacak olursak; Yaylm kolaylatrr. Elektromanyetik alanlar yaklak k hznda yayld ve uygun artlarda da tepe ukur gibi doal engelleri kolaylkla aarlar. Uzayda ise uygun bir antenle ok uzaklara gidebilirler. Grlt ve bozulmay azaltr. Kanal ayrm salar. Yani modlasyon sayesinde ayn iletim hattnda birden ok bilgi yollama olana salar. evresel etkilerin ortaya kard pek ok snrlayc etkiyi ortadan kaldrr. Modlasyon alma frekansn ykseltecei iin allan dalga boyu (l) ve buna bal olarak anten boyutu da klr.

= c / f

burada : =dalga boyu , c= k hz , f= alma frekans

rnek : Tama frekans 3KHz ve 1Mhz olan iki tayc sinyal iin kullanlacak anten boyutlarn hesaplaynz.(c=300.000km/sn) zm: Anten boyu /4 olduu iin 1 =300000/3000=100 km ise birinci antenin boyu 100/4=25 Km dir 2 =300000/100000=3 km ise birinci antenin boyu 3/4=0,75 Km =750 metredir.

ekil 1.1: Modlasyon trleri

1.1.2 Genlik Modlasyonu(Amplitude Modulation)

Alak frekansl bilgi sinyalleri ile yksek frekansl tayc sinyallerin elektronik devre eleman iinde kartrlarak, tayc sinyalinin altnda ve stnde olmak zere iki tarafnda yeni frekanslar elde etme ileminin modlasyon ilemi olduunu anlatmtk. Genlik Modlasyonu (A.M) ise; yksek frekansl bir taycnn genliini, modle edici bir sinyale (bilgi sinyaline) uygun olarak deitirme ilemi olup bilgi taycya, genlik deiiklikleri biiminde bindirilir. Genlik Modlatr, iki girii bulunan ve dorusal olmayan bir devredir. Bu iki giriten biri tek frekansl sabit genlikli tayc, dieri ise bilgi sinyalidir. Taycy modle eden bilgi sinyali, tek frekansl veya ok frekanstan oluan karmak bir dalga biimi olabilir. Bilgi sinyaline, tayc zerinde deiiklik yapt iin modle edici sinyal denir.

Tayc, zerinde etki edilen sinyaldir. Dolaysyla modlasyonlu sinyal diye adlandrlr. Bilgi sinyalinin taycy deitirmesi ile oluan sinyale, modlasyonlu dalga denir. Matematiksel olarak ift yan band tam tayc (A.M - DSB), en basit Genlik biimi olup ekil 1.2.(a), A.M DSB bir modlatr ile tayc (c), modle edici sinyal (a) ve modlasyonlu dalga arasndaki ilikiyi gstermektedir.
Modle edici sinyal a AM DSBFC modlatr
Modlasyonlu

dalga c ve c a

Tayc c

(a)

(b) ekil 1.2: A.M retimi; (a) A.M DSBFC modlatr; (b) Zarf oluumu

ekil 1.2.(b); zaman dzleminde, Genlik modleli dalgann tek frekansl modle edici bir sinyalden nasl olutuunu ve simlasyon programnn kt ekranlarn gstermektedir. Modlasyonlu dalga, A.M sinyali oluturan tm frekanslar iermekte olup, bilgiyi sistemde tamakta kullanld iin A.M zarf olarak adlandrlr. Modle edici sinyal girii olmadnda, kan dalga sadece ykseltilmi tayc olur. Modle edici sinyal girii olduunda, kan dalgann genlii modle edici sinyale uygun olarak deitirilir. A.M zarfnn ekli modle edici sinyalin ekli ile zdetir. Ayrca zarfn bir evriminin sresi, modle edici sinyalin periyodu ile ayndr. Dolaysyla zarfn tekrarlama hz, modle edici sinyalin frekansna eittir.

Bilgi Sinyali 5 KHz

Tayc sinyal yksek frekansl 100 KHz

st kenar bant Genlik modleli sinyal 100 KHz

Alt kenar bant ekil 1.3: Genlik modlasyonunun incelenmesi

Genlik modlasyonunda esas olarak antenden yaynlanan frekanslar; tayc, toplam ve fark frekanslar (AKB - Alt Kenar Band - ve KB st Kenar Band - ) tr. ekil 1.3'te 5 KHz. 'lik bilgi ile 100 KHz. 'lik tayc sinyali genlik modlasyonuna tabi tutulmu ve modlasyon neticesinde 105 KHz. 'lik bir st kenar bant, 95 KHz. 'lik alt kenar bant olumutur. Bilgi sinyalinin frekans ve genliine bal olarak taycnn genlii deitirilerek genlik modleli sinyal elde edilmitir. Burada unutulmamas gereken nokta, genlik modleli sinyalin frekans da 100 KHz.'dir. nk, modlasyon sonucunda taycnn frekans deil, genlii deitirilir. Tayc ve bilgi sinyali frekanslarnn toplam st kenar band, frekanslarn fark ise alt kenar band meydana getirir. Tayc sinyali, ses veya mzik iaretleri ile modle

edilirse, modlasyon sonunda tayc sinyali sabit kaldna gre deiik frekans deerlerindeki bilgi, sinyal (ses, mzik) frekans adedinde alt ve st kenar frekanslar meydana gelir. Bu alt ve st kenar frekanslarnn frekans spektrumu zerinde kaplad alana alt kenar veya st kenar bant ad verilir. Tayc frekansnn stndeki frekanslarn oluturduu banda "st kenar band", tayc frekansnn altnda oluan frekanslarn meydana getirdii banda ise "alt kenar band" ad da verilir. Genlik modlasyonu sonucunda meydana gelen alt ve st kenar bantlar ile taycnn frekans spektrumu ierisinde kaplad alana kanal veya bant genilii (BandWide BW -) denir ve en yksek frekansl modle eden (bilgi) sinyalin iki katna eittir. Yeryz atmosferinde yaylabilmesi iin taycnn st ile alt yan bantlarda bulunan tm frekanslarn RF (Radyo Frekans) olmas gerekir. BW = 2.fm Modlasyon zarfnn genlii ve genlik deime oran bilgi sinyalinin frekans ve genliine bal olarak deiir. Modle eden sinyalin (bilgi) genlii, tayc sinyal genliindeki deime miktarn, bilgi sinyalin frekans ise tayc sinyal genliindeki deime hzn tayin eder. Bilgi sinyal genliinin (Em), tayc sinyal genliine (EC) oranna modlasyon faktr veya indeksi denir m ile gsterilir. Birimi yoktur. (Volt/Volt = l) Dikkat edilmesi gereken nokta bilgi sinyal genlii hangi birimden (tepeden tepeye, etkin, tepe) alnyorsa, tayc sinyal genlii de ayn birimden alnmaldr. m = (Em / EC) Modlasyon sistemlerinde modlasyon yzdesi kavram vardr. Bu yzde, modlasyon faktrnn 100 ile arpmna eittir. % m ile gsterilir. Modlasyon derinlii, modlasyon derecesi % m = (Em / EC).100 olarak da bilinir. Aslnda modlasyon yzdesi; bilgi sinyalinin, taycnn yzde kan modle edebildiinin ifadesidir. rnein, modlasyon faktr 0,8 ise modlasyon yzdesi % 80 'dir. Yani, bilgi sinyali tacnn % 80 'ini modle edebilmitir. Geriye kalan % 20 'sini modle edememitir. Eer bilgi sinyali, taycnn tamamn modle etmise % m = % 100 'dr. A.M 'de modlasyon yzdesinin artmas, o sinyalin anlalrln, iyilik derecesini artrr. Modlasyon yzdesi baka yollardan da bulunur:

ekil 1.4: A.M. modlasyon yzdesi hesab

Emax = EC + Em Emax (p-p) = 2.Emax ve Emin = EC Em Emin (p-p) = 2.Emin olduuna gre; m = (Emax - EC) / EC m = (EC - Emin) / EC m = (Emax - Emin) / (Emax + Emin) m = [Emax (p-p) - Emin (p-p)] / [Emax (p-p) + Emin (p-p)] formlnden modlasyon faktr bulunur. * Modlasyon yzdesi ile yukardaki formllerin 100 ile arpmna eittir.

1.1.3 Frekans Modlasyonu (Frequency Modulation)

Frekans modlasyonu (frequency modulation - FM), tayc dalga frekansnn, bilgi sinyalinin frekans ve genliine bal olarak deitirilmesidir. Frekans modlasyonu, genlik modlasyonundan daha gnceldir. Gnmzde, ticari amala yayn yapan FM vericiler 87,5 MHz -108 MHz arasnda yayn yaparlar. Genlik modlasyom ile yayn yapan A-M vericilerde orta, uzun ve ksa dalgalar kullanlr. Orta dalgadan yayn yapan A-M vericiler 550-1600 KHz, uzun dalgadan 150-350 KHz, ksa dalgadan ise 6-18 MHz arasnda yayn yaparlar. Frekans modlasyonu iin iki nemli sinyal vardr. Bunlar, alak frekansl bilgi ve yksek frekansl tayc sinyaldir. Modle edilmemi taycnn frekansna, merkez ya da skunet frekans ad verilir. rnein, 3 KHz. 'lik bilgi sinyali ile 100 MHz. 'lik tayc, frekans modlasyonuna tabi tutulursa, buradaki 100 MHz. taycnn merkez frekansdr. Modlasyon iin gerekli olan sinyaller, ekil 1.5 'te bilgi ve merkez frekansl tayc sinyali olarak gsterilmitir. Modle eden (bilgi) sinyalin (+} alternanslarnda, taycnn frekans ykselir. Bu deer merkez frekansnn stndedir. Taycnn en yksek frekans, bilgi sinyalinin (+} max deerinde elde edilir. Bilgi sinyalinin {-) alternanslarnda, taycnn frekans azalr. Bu deer merkez frekansnn altndadr. En dk tayc frekans, bilgi sinyalinin (-) max deerinde elde edilir. Modle eden sinyalin genlii sfrsa, tayc frekans merkez frekansna eittir.

10

Tayc sinyal modlasyonsuz

Bilgi sinyali

Frekans modlasyonlu dalga

ekil 1.5: Frekans modlasyonlu sinyalin elde edilmesi

11

ekil 1.5'te grld gibi frekans modlasyonlu dalgann frekans bir akordiyon misali merkez frekansnn stne ve altna kar. Bir F-M 'lu dalgann frekans, modle eden sinyal genliinin deiimine bal olarak merkez frekansnn altnda ve stnde deerler alr. te tayc frekans modle eden sinyalin (+) ve (-) tepe deerlerinin sebep olduu frekans deime miktarna frekans sapmas (deime miktar, deviasyonu) denir. Modle eden sinyalin genlii ne kadar byk ise frekans modlasyonlu sinyalin, frekans deime miktar da o kadar fazladr. rnein, dk genlikli modle eden sinyal, 100 MHz.lik bir tayc frekansn 99,99 MHz ile 100,01 MHz. arasnda deitiriyorsa, buradaki frekans sapmas 10 KHz dir. Yani, taycnn frekans merkez frekansnn 10 KHz stne ve 10 KHz altna der.

Dk Genlikli Bilgi Sinyali

Byk Genlikli Bilgi Sinyali

ekil 1.6: - Frekans sapmasnn bilgi sinyal genliiyle ilikisi

Ayn merkez frekansl tayc sinyali, byk genlikli modle eden sinyalle modlasyona tabi tutulup, tayc frekansn 99,95 MHz. ile 100,05 MHz arasnda deitiriyorsa buradaki frekans sapmas 50 KHz.dir. Frekans sapma deerlerine baklarak, bilgi sinyal genlii hakknda bilgi sahibi olunabilir. Frekans modlasyonunda, askeri amala yayn yapan FM vericilerde 40 KHz, sivil amala yayn yapan FM vericilerde ise 75 KHz. 'lik frekans sapmas kabul edilmitir. FM yayn yapan vericilerin, frekans bantlar dnda komu kenar bant frekanslar bulunabileceinden istasyonlar aras karma sebebiyet verilmemesi iin sivil amal FM vericilerde 75 KHz. (150 KHz) 'lik bandn alt ve st ksmlarnda yirmi beer KHz. 'lik emniyet band braklmtr. Bylece band genilii 200 KHz. 'e karlmtr. Buna benzer bir ekilde, askeri amala yayn yapan vericilerde mevcut band geniliinin alt ve st ksmlarna onar KHz. 'lik emniyet band ilave edilerek toplam 100 KHz. 'lik bir band genilii tahsis edilmitir. Frekans modlasyonunda modlasyon yzdesi tam sapma, genlik modlasyonundaki % 100 modlasyonunun karldr. (Sivil amal yaynlarda 75 KHz.) Tam sapmann almas durumunda ar modlasyon gerekleir.

12

% 50 modlasyonda, 75 KHz . 0,5 = 37.5 KHz. % 30 modlasyonda, 75 KHz . 0,3 = 22,5 KHz. 'lik frekans sapmas olur. Genlik modlasyonundan olduu gibi, frekans modlasyonunda modlasyon yzdesi, bilgi sinyalinin taycnn yzde kann modle edebildiinin ifadesidir. Modlasyon yzdesi, %m = (50 KHz. / 75 KHz.).100 = %66,7 olarak bulunur. Genlik modlasyonu ile frekans modlasyonunu genel olarak karlatracak olursak aadaki tabloyu elde ederiz. Genlik Modlasyonu Modlasyon annda taycnn deiir, frekans ise sabittir. Frekans Modlasyonu genlii Modlasyon annda, taycnn frekans deiir, genlii ise sabittir. Modlasyon annda ok sayda kenar bantlar oluur. BW, modlasyon faktryle deiir. F-M vericiler, A-M vericiler gibi ok gl deildir.

Modlasyon annda, taycnn altnda ve stnde olmak zere iki adet kenar bant oluur. BW, modle eden sinyal frekansnn iki katna eittir. A-M vericiler, gl vericilerdir.

A-M 'de nemli olan sinyalin uzak mesafelerde dinlenmesidir. Bu yzden ses kalitesi dktr. A-M yaynlarn almak iin ayrca bir antene gerek yoktur. A-M alclarn ara frekans 455 KHz. dir.

F-M 'de nemli olan sesin bozulmadan en uzak mesafelere gnderilmesidir. Sesin kalitesi yksektir, stereo yayn yaplabilir. F-M yaynlar almak iin bir antene ihtiya vardr. F-M alclarda ara frekans deeri 10,7 MHz.dir. % 100 modlasyonda modlasyon faktr Modlasyon faktr genellikle l'den bire eittir. byktr. Modlasyon sinyal frekansnn ykselmesi, Modlasyon sinyal frekansnn ykselmesi, tayc dalga genliinin ok hzl tayc frekansnn deime hzn artrr. deimesine neden olur. Modlasyon sinyal genliinin ykselmesi, Modlasyon sinyal genliinin bymesi, tayc dalga genliinin ok ykselmesine taycnn frekans deime snrn neden olur. geniletir.

Tablo 1.1: Genlik modlasyonu-frekans modlasyonu karlatrmas

13

1.1.4 Faz Modlasyonu (Phase modulation)

Tayc sinyal faznn, bilgi sinyal genlik ve frekansna bal olarak deitirilmesidir. Frekans modlasyonuna ok benzer. Bir taycnn frekans deitirildiinde faz, faz deitirildiinde de frekans deiir. Bundan dolay FM ile PM birbirine benzer. Modle edici sinyale uygun olarak dorudan deitirilen, taycnn frekans olursa FM, modle edici sinyale uygun olarak dorudan deitirilen taycnn fazysa PM meydana gelir. Direkt FM, endirekt PM; direkt PM ise endirekt FM 'dir.

a b

e (e) ekil 1.7 Sinsoidal bir taycnn faz ve frekans modlasyonu (a) modlesiz tayc, (b) modle eden sinyal, (c) FM dalga, (d) PM dalga, (e) modle eden sinyalin ilk trevi

ekil 1.7 'dE hem FM, hem de PM sinyal ekilleri gsterilmitir, (b) eklindeki modle edici (bilgi) sinyalin ilk trevi (e) eklinde olduu gibi cosins dalgasdr. Ekran grntsnde sinyallerin simlasyon grnleri verilmitir. Yani sinsn trevi cosins sinyalidir. Bu sinyal, sins sinyalinden 90 ileridedir, (e) eklindeki trevi alnm bilgi sinyalinin (-) alternanslarnda taycnn frekans artar, (+) alternanslarnda ise taycnn frekans azalr. zetle; Bilgi sinyalinin (-) alternansnda, taycnn faz artar. Fazn artmas demek, tarad a miktarnn fazlalamas ve tayc sinyalinin ayn periyodu daha ksa srede tamamlamas demektir. Bu da frekansn artmasdr. Bilgi sinyalinin (+) alternansnda, taycnn faz azalr. Fazn azalmas demek, tarad a miktarnn azalmas ve tayc sinyalinin ayn periyodu daha uzun srede tamamlamas demektir. Bu da frekansn azalmas demektir.

14

Faz modleli sinyalin elde edilmesi iin ekil 1.8 'deki blok diyagramda grld gibi bilgi sinyalinin trev alc devrede trevi alnan ve F-M modlatre uygulanr. F-M modlatrn kndan P-M elde edilir. F-M de frekans sapmas szkonusu iken P-M 'de faz sapmas sz konusudur.

Bilgi Sinyali

Trev Alc Devre

F-M

P-M

ekil 1.8: Faz modleli sinyalin elde edilmesi

1.2. oklama (Multiplexing)

Bir iletim hattnn birok telefon konuma kanal tarafndan ayn anda blml olarak kullanlmasna oklama denir.Telefon konuma kanallarnda uluslararas prensip olarak 300Hz. - 3.4KHz. arasndaki bant genilii kullanlr. Konuma kanallarnn tek tek iletimi, hem pahal hem de pratik deildir. Bu nedenle telefon kanallar oklama yaplarak rnein 12, 24, .., ya da 900 kanal bir arada ayn iletim hattn kullanabilir. oklama teknii olarak iki yntem kullanlr: Frekans blmeli oklama (FDM) Zaman blmeli oklama (TDM)

1.2.1 Frekans Blmeli oklama (FDM Frequency Division Multiplexing)

Frekans blmeli oklama tekniinde iletim hattnn toplam bant genilii her bir konuma kanal iin 4 KHz.lik blmlere ayrlr. Her kanal 4KHz.lik farkla ardk artan farkl tayc frekanslarn modle eder. rnein, ilk konuma kanalnn tayc frekans balangc 62KHz. olsun. Bu durumda 2.kanal iin (62+4=) 66KHz., 3.kanal iin 70KHz., .., ve 12. kanal iin tayc balang frekans 106KHz. olur. Ancak bir kanaln bitiminden sonra dieri hemen balamaz. nk tayc bant genilii 4KHz. olmasna ramen konuma kanal bant ba ve bant sonu deerleri 300-3400Hz.dir. Tayc bant geniliinden konuma kanal bant sonu deeri karlp ikiye blndnde her iki yandan braklacak boluk bulunur. (4000-3400)72 = 300, bulunan deer tayc bant bana eklenir. Aadaki ekilde grld gibi 4 kanal FDM iin 1000Hz. bant genilii gerekmektedir. Band genilii artka iletim problemleri artmaktadr. Sistemlere gre bu band genilikleri farkllklar gstermektedir. Bu sebeple TDMler kullanlmaya balamtr.

15

ekil 1.9: Frekans blmeli oklama

1.2.2 Zaman Blmeli oklama (TDM Time Division Multiplexing)

Her bir konuma kanalnn belli aralklarla rnekleme yaplarak iletim hattnn bant genilii ierisinde srayla taranmasna ve ayn iletim hattn kullanmasna zaman blmeli Konuma kanalnn rnekleme ilemi zaman blml anahtarlama ile yaplr. Ortak bir kayna ok sayda kullanc tarafndan ksa sreli aralklarla kullanmna uygun ekilde dzenlenmi anahtarlama sistemine zaman blml anahtarlama denir. Yani her konuma kanal, ayn iletim hattn ksa sreli olarak tek bana kullanr. Bu ilem iin belli bir uyum gerekir. Gnderici ve alc taraf senkronizeli olarak alr. Analog bir sinyalin orijinali kesintisizdir. Belli aralklarla rnekleme yaplarak eitli deerler alndnda kesintiye urar. Bu rnekler alc tarafna ulatnda bir alak getiren filtreden geirildiinde kesintiye uram ksmlar orijinaline uygun ekilde doldurulur. Ancak verici tarafnda alnan rnekleme says gereinden az sayda ise elde edilen sinyal orijinaline uygun olmaz. rnekleme frekans data bileenleri ierisindeki en yksek frekans deerinin (3400Hz.) en az iki kat deerinde (8Khz) olmaldr. ekil 1.11De grld gibi iki ayn analog sinyal rneklendikten sonra zaman blml anahtarlama ile ayn iletim hattna yerletirilmektedir. Bu ilem iin SF sinyali (a)'dan rnekleme devresi yardmyla a1, a2,, a3 , a4 , a5 ,a6 zamanlarnda aralkl olarak rnekleme sinyalleri alnr. Ayn ilem SF sinyali (b) iin de tekrarlanr. (b)'den alnan rnekleme sinyalleri b1, b2, b3, b4, b5, b6 olsun. Ayni yntemle istenilen sayda SF sinyalinden rnekleme yaplabilir. Burada temel art analog SF sinyallerinin tmnn eit aralklarla ancak farkl zamanlarda rnekleme ilemine tabi tutulmasdr. rnekleme devreleri ve anahtarlarn almas birbirleriyle senkronize olmaldr. Devreye gre verici anahtar nce a1 rnek palsini almak iin a konumuna, sonra b1 rnek palsini almak iin b konumuna ayarlanr. Anahtarn srekli senkronize bir ekilde konum deitirmesi sonucu iletim hattna rnek palslerin yerleimi A1, b1, a2, b2, a3, b3, a4, b4, a5, b5, a6, b6 eklinde olur. letim hattnn

16

verici tarafnda anahtar yardmyla a ve b sinyallerine ait rnekler ayrtrlr. Ayr ayr elde edilen rnekler alak geiren filtreden geirilerek orijinaline uygun analog SF sinyaline dntrlr.

ekil 1.10: Zaman blmeli oklama

ekil 1.11: ki kanall TDM sinyal iletimi

(a) TDM

(b) FDM ekil 1.12: TDM ile FDMnin karlatrlmas

17

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar neriler

ekil 1.13: Genlik modlasyonu devresi Osiloskop, G kayna (+12, -8 V verebilecek), aret reteci (2 adet) Entegre: 1 tane MC 1496 (LM 1496) (1 tane de yedek aln) Direnler: 3 x 51K., 2 x 680., 2 x 3K9., 3 x 1K., 1 x 6K9., 1 x 50K pot, 1 x 11.5K.,1 x 10 K. Kapasiteler: 1 x 1nF, 4 x 100 nF Diyot: 1N4148 ekil 1.23teki devreyi kurunuz ve gerilim uygulamadan nce (-8V) , (+12V) ve toprak balantlarn kontrol ediniz. Modlatr tayc girii iin frekans 500KHz genlii tepeden tepeye 1V olan sinzoidal iareti uygulaynz. Bilgi iareti iin, frekans 200 Hz, genlii tepeden tepeye 0,4 V olan bir sinzoidal uygulaynz. Gzlemlediiniz iareti iziniz. Potun direncini deitirerek k iaretindeki deiimi gzlemleyerek, deiimin nedenini aklaynz. Deney setinde bulunan AM-FM ve PM modllerini alnz.

Sinyal jeneratrnn verdii sinyale dikkat edin sinyalin sinusoidal olmas ve osilaskop probunun x1 konumunda olmasna dikkat edin. Modlasyonlu iaret entegrenin 6. ucundan grlecektir.

Deney setinde deney yaparken her uygulama iin ayr bir rapor hazrlaynz.

18

Deney seti kitapnda belirtildii gibi her bir modl iin kurunuz. Her modl kn osilaskoba balayp k dalga ekillerini ayr ayr iziniz. Deney setinin Multiplexing modln alnz. Modl kurup devreye enerji uygulaynz. Verilen iki bilginin iki farkl oullama teknolojisine gre iletimini inceleyip sonucunu bir rapor hlinde veriniz.

Deney setinin uygulama kitapna gre uygulamalar yapnz.

19

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorulara uygun cevaplar veriniz. 1. Aadaki modlasyon eitlerinden hangisi analog modlasyon deildir? A)AM B)FM C)PM D)PCM Aadakilerden hangisi modlasyonun yararlarndan deildir? A)Yaylm kolaylatrr. B)Grlt ve bozulmay azaltr. C) Anten boyutu byr. D) Kanal ayrm salar. Alak frekansl bilgi sinyalleri ile yksek frekansl tayc sinyallerin elektronik devre eleman iinde kartrlarak, tayc sinyalinin altnda ve stnde olmak zere iki tarafnda yeni frekanslar elde etme ilemine . denir. Modlasyonlu dalga, AM sinyali oluturan tm frekanslar iermekte olup, bilgiyi sistemde tamakta kullanld iin .. olarak adlandrlr. Gnmzde, ticari amala yayn yapan FM vericiler . MHz arasnda yayn yaparlar. Tayc frekansnn, modle eden sinyalin (+) ve (-) tepe deerlerinin sebep olduu frekans deime miktarna . denir. Frekans modlasyonunda modlasyon yzdesi tam sapma, genlik modlasyonundaki % 100 modlasyonunun karldr.Tam sapmann almas durumunda .. gerekleir. Bir iletim hattnn birok telefon konuma kanal tarafndan ayn anda blml olarak kullanlmasna denir. Frekans blmeli oklama tekniinde iletim hattnn toplam bant genilii her bir konuma kanal iin . blmlere ayrlr. oklama(oullama) .. ve .. olmak zere ikiye ayrlr.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz. Tm sorulara doru cevap verdiyseniz bir sonraki renme faaliyetine geebilirsiniz.

20

RENME FAALYET2 RENME FAALYET-2

AMA
Darbe kod modlasyonu prensibini renip deney seti zerinde yapabileceksiniz. uygulamalarn

ARATIRMA
Haberlemede kodlama sistemlerinin nemini aratrnz. Kuantalama nedir, haberlemede neden kullanlmas Aratrnz.

gerekmektedir?

Aratrma ilemleri iin nternet ortamn kullannz, telekomnikasyon irketlerini inceleyerek n bilgi edininiz.

evrenizde

bulunan

2. DARBE MODLASYONU (PULSE MODULATION)

Saysal iletim, bir iletiim sisteminde iki nokta arasnda saysal darbelerin iletimidir. Balangtaki kaynak bilgi, saysal ya da analog biimde olabilir; kaynak bilgi analog ise, iletimden nce saysal darbelere, alma ucunda ise tekrar analog biime dntrlmelidir. Saysal iletim sistemlerinde, sistemdeki iki noktay balamak zere metalik tel ifti, koaksiyel kablo ya da fiber optik kablo gibi fiziksel bir malzeme kullanmak gerekir. Darbeler, fiziksel malzemenin iinde yaynm yaparlar. Saysal iletimin avantajlarn sralayacak olursak; Saysal iletimin en nemli avantaj, grltden fazla etkilenmemesidir. Analog sinyaller, saysal darbelere oranla arzu edilmeyen genlik, frekans ve faz deiimlerine daha yatkndrlar. Bunun da nedeni, saysal iletimde, bu parametreleri analog iletimde olduu kadar tam ve kesin olarak deerlendirmenin gerekli olmamasdr. Saysal iletimde, alnan darbeler bir rnekleme aralnda deerlendirilir ve darbenin belli bir eiin stnde mi yoksa altnda m olduu belirlenir. Saysal darbeler, ileme ve oullama iin analog sinyallerden daha uygundur. Saysal darbeler kolayca saklanabilir ancak analog sinyalleri saklamak kolay deildir. Ayrca, saysal bir sistemin iletim hz, deiik ortamlara uyum gsterecek ya da deiik tr donanmlara arabirim zerinden balanacak ekilde kolayca deitirilebilir. oullama, daha sonraki blmlerde ayrntl olarak anlatlmtr.

21

Saysal iletimin dezavantajlar ise; Saysal olarak kodlanm analog sinyallerin iletimi, analog sinyalleri olduklar gibi iletmeye oranla daha fazla bant genilii gerektirir. Analog sinyaller, iletimden nce saysal kodlara, alcda ise tekrar analog biime dntrlmelidir. Saysal iletim, verici ile alcnn saat darbeleri arasnda duyarlkl senkronizasyon gerektirir. Saysal iletim sistemleri, gnmzde kullanlmakta olan analog sistem donanm ile uyumlu deildir.

Analog mesaj iaretinin saysal metotlar kullanlarak bir noktadan dierine gnderilmesine saysal haberleme denir. Bu tanmlamadan anlalmaktadr ki, analog iaret saysal iarete dntrlmelidir. Analog domenden saysal domene gei zaman rneklemesi ile mmkn olmaktadr. Olduka geni snrlamalar altnda, artc bir teorem, rnekleme ileminin herhangi bir enformasyon kayb olmadan yaplabileceini ifade etmektedir. Saysal iaret ileme kapsamnda bulunan ayrntl incelediimiz bu teorem, Shannon rnekleme teoremi olarak adlandrlr. Bu blmde tekrar anlatlacak ve ispat edilecektir. Analog haberlemenin srekli dalga modlasyonunda mesaj iareti, tayc ad verilen bir sinzoidal dalgann genlik, faz veya frekansn deitirerek modle edilmiti. Saysal (dijital) haberleme sistemlerine gemeden nce, deiik bir tr modlasyon zerinde durmak gerekmektedir. Bu blmde darbe modlasyonu eitlerinin incelenmesini takiben saysal haberleme sistemleri zerinde geni olarak durulacaktr. Darbe Modlasyonu, genel olarak belirli bir darbe katarnn, genlik, sre veya dier parametrelerinin mesaj iaretinin bir fonksiyonu olarak deitirilmesi sonucu elde edilir. ekil 2.1'de gsterilen darbe katarnn T darbe sresi, darbeler arasndaki sreye (periyoda) gre ok kk seilir. Ksaca zetlersek tayc dalgann trne gre yaplan snflama sonucunda iki tip modlasyon elde edilmektedir. Bunlar ; Srekli dalga modlasyonu (Continuous-wave modulation) Darbe Modlasyonu (Pulse modulation)

olarak adlandrlr.
Srekli Dalga Modlasyonu (Continuous-Wave Modulation)

Burada tayc dalga belli frekansta tek bir sinzoidal iaretten ibarettir. Analog iaretlerin modlasyonu iin uygundur.

22

(e) ekil 2.1: (a- Analog sinyal , b- darbe genlik modlasyonu, c- darbe genilik modlasyonu, d- darbe pozisyon modlasyonu, e- darbe modlasyonunda tayc iaret)

Darbe Modlasyonu (Pulse modulation)

Srekli dalga modlasyonunun aksine, darbe modlasyonu srekli olmayan ayrk zamanl bir ilemdir. ekil 2.1'de grlecei gibi, darbeler zamann ancak belli T aralklarnda sresince vardr. Bu zelliinden dolay, darbe modlasyonu doal olarak ayrk mesaj iaretleri iin uygundur.

23

Mesaj iaretine gre snflama yapldnda iki tip modlasyon ortaya kmaktadr: Analog modlasyon: Srekli bir mesaj iaretinin modlasyonu ile elde edilen modlasyon trdr. Saysal modlasyon: Ayrk bir mesaj iaretinin modlasyonu sonucu elde edilen modlasyon trdr.

Analog haberlemede kullanlan genlik, faz ve frekans modlasyonlarnda iaret tr belirtilmemektedir. Bu nedenle, srekli dalga modlasyonu iin elde edilen sonular hem srekli zamanl hem de ayrk zamanl iaretler iin geerlidir. Bu blmde darbe modlasyonu trleri ayrntl incelenecektir. Darbe modlasyonunda, taycnn darbe katar olmas nedeniyle, srekli dalga modlasyonuna yani analog modlasyona gre stnlkleri yle zetlenebilir: Darbe modlasyonunda iletilen g, yalnz ksa darbeler iinde younlamtr. Srekli dalga modlasyonundaki gibi srekli olarak dalmamtr. Bu zellik tasarmclara nemli kolaylklar salamaktadr. rnein, yksek gl mikrodalga tpleri ve lazerler darbe biiminde almaya elverili elemanlardr. Darbeler arasndaki boluklar, dier mesajlara ait rneklerle doldurularak, tek bir haberleme sistemi zerinden birden fazla mesaj iaretinin iletilmesi salanabilir. lemler ayrk trden iaretlerle yapld iin son yllarda tmleik devre teknolojisindeki byk gelimeler, saysal haberleme devrelerinin gereklemesini kolaylatrmtr. Saysal iaret ileme tekniklerindeki ilerlemeler, saysal iaretlerin daha yaygn kullanlmasn salamtr. Baz darbe modlasyonlu sistemler grlt ve dier bozucu iaretler asndan srekli dalga haberlemesinden daha gvenilir bulunmaktadr.

Darbe modlasyonu ile AM ve FM arasndaki temel fark; iletilecek bilgiye bal olarak taycnn baz parametreleri srekli olarak deiir, hlbuki darbe modlasyonunda; bilgi numunelerine bal olarak darbeler eklinde bir etki sz konusudur. Darbe sresi ok ksa olduu iin, darbe modlasyonlu dalga, uzun sre botur. Boalan darbe aralarnda ise baka bilgiler iletilir. Yine bu zellie bal olarak ayn kanal zerinden ok sayda farkl bilginin ayn anda iletilmesi mmkndr. Bu zaman paylaml sistemin esasn oluturur. Telefon sistemindeki zaman paylam ile birden fazla kiinin bir bilgisayar zaman paylam ile beraber kullanmas benzer olaylardr. Matematik olarak ispat edilmitir ki; bir iretin en yksek frekansnn iki kat frekans orannda bir sklk ile numune alndnda, alc tarafta orijinal iaretin byk bir dorulukla elde edilmesi mmkndr. Bu olay yle ifade etme imkn vardr: Belirli bir bant geniliine sahip bir kanal ile iletilebilecek iaretin frekans, kanal bant geniliinin yars kadardr. Bu oran nyquist oran olarak bilinir. Ses iletiminde standart numune alma frekans 8Khz'dir. Bu deer, iletilen max ses frekansnn iki katndan biraz fazladr. Tek veya daha az

24

saydaki ok byk genlikli iaretleri ok daha kk glerle iletmek mmkndr. aretlerin byk genliklerle iletilmesi iaret grlt orannn ok yksek olacan gsterir. Kanal bant geniliinin ve kazancn byk olmas, devrenin daha karmak ve maliyetin daha yksek olmasna neden olur. Eer, 3Khz'lik bir iaret genlik modlasyonuna tabi tutulacak ise 6 Khz' lik bir bant genilii gerekecektir.

Analog sinyal

Darbe modlasyonu

PAM

PWM

PPM

ekil 2.2: Darbe modlasyonu eitleri

Darbe modlasyonu, modlasyondan ziyade bir bilgi ileme tekniidir. letilecek bilgi, nce darbe numunelerine dntrlr. Daha sonra bu darbeler ile tayc iaret, genlik veya frekans modlasyonuna tabi tutulur. ekil 2.2'de farkl modlasyon tipi gsterilmitir. ok deiik sayda darbe modlasyonu vardr. PAM; PSK, QAM ve PCM ile bir ara modlasyon biimi olarak kullanlr; tek bana ise nadiren kullanlr. PWM ve PPM, zel amal iletiim sistemlerinde (genelde askeri amal) kullanlr. Bu blmde nce PAM, PWM, PPM ve PCM modlasyonlarn grecek PCM tartmasz olarak en ok kullanlan darbe iletimi biimi olduundan daha ok PCM zerinde durulacaktr.

25

2.1 rnekleme ve Sinyalin Tekrar Elde Edilmesi

Darbe modlasyon teknikleri kullanlarak bilgi gnderme ve almada iki nemli ilem; rnekleme ve sinyalin yeniden elde edilmesidir. Sinyalin tekrar elde edilebilmesi, vericide iaretin ne kadar sk rneklendiine ve alcda ne kadar keskin frekans tepkisine sahip bir alak geiren filtre kullanldna baldr. Ne rnekleme sinyal frekans ne de alak geiren filtrenin frekans tepkisi, tek bana bilgi iaretinin en iyi ekilde tekrar elde edilmesi iin yeterli deildir. Her ikisinin birlikte olmas gerekir. Bir rnekleme sinyal frekansnn seiminde nemli olan bir zellik; bilgi iaretinin yeniden elde edilebilmesi iin, rnekleme sinyal frekansnn (fs), bilgi iaretinin maksimum frekansnn (fm) iki katndan daha byk olmasnn gerektiidir (fs > fm). Bu art, bir alak geiren filtre kullanlarak, bilgi iaretinin grltsz veya ok az grltl olarak yeniden elde edilmesi iin yeterli rnek salar (ekil 2.3).

ekil 2.3: Yeterli sayda rneklenmi sinyal

Bant genilii yaklak 300 Hz 3 KHz arasnda olan telefon kanallar zerinden yaplan konumalar iin tipik darbe modlasyon rnekleme oran saniyede 8000 rnektir. Bilgi iaretinin maksimum frekansnn iki katna eit veya daha az bir oranda rneklemeden kanlmaldr. Bu oranlarda rnekleme, elde edilen bilgi iaretinin distorsiyonuna sebep olur. ekil 2.4 yetersiz rneklemenin sonularn gstermektedir.

26

ekil 2.4: Yetersiz sayda rneklenmi sinyal

Yeniden elde edilen sinyalin ekli, orijinal ekle benzememektedir. Sinyalin yeniden elde edilii, iaretin rneklenmi bir sinyalden tekrar elde edilmesi ilemidir. Alcda bir alak geiren filtre, rneklenmi sinyali szer ve distorsiyonsuz orijinal iaretin bir benzerini yeniden oluturur. Sinyalin yeniden elde ediliinde, iki ana faktrden birisi, rnekleme sinyal frekans, bilgi iaretinin maksimum frekansnn iki katndan daha byk olmas idi. Dieri ise alak geiren filtrenin kesim frekansnn, maksimum bilgi iareti frekansn geecek kadar yksek ve rnekleme sinyal frekansnn yan bant frekanslarn bastracak kadar dk olmas gerektiidir. ekil 2.5, rneklenmi bilgi iaretinin frekans spektrumunu gstermektedir.

ekil 2.5: rneklenmi sinyalin frekans spektrumu

fm, alak geiren filtrenin geirmesi gereken maksimum bilgi sinyali frekansdr. fs (fs fm ve fs +fm), rnekleme sinyal frekansnn etrafnda merkezlenen 2fs (2fs fm ve 2fs + fm) ve 3fs (3fs- fm ve 3fs + fm) yan bant frekans iftleri, alak geiren filtre tarafndan bastrlmaldr. Eer alak geiren filtrenin frekans tepkisi, ekil 2.5te grld gibi fm ile fs fm arasna derse, yeniden elde edilen bilgi sinyali, distorsiyonsuz olur. fs fm zerindeki frekanslarn bilgi iareti fm ile birlikte filtreden gemesine msaade edildiinde, yeniden elde edilen bilgi, distorsiyona urayacaktr. Bu durumda ilave bir filtre veya sinyal dzeltici gerekir.

27

2.2. Darbe Genlik Modlasyonu (PAM Pulse Amplitude Modulation)

Bir PAM sinyali, bir dizi darbeden oluan rneklenmi sinyaldir. Her bir darbenin genlii, tekabl ettii rnekleme noktasndaki analog sinyalin genlii ile orantldr. ekil 2.6, tabii rneklenmi bir PAM sinyalini gstermektedir.

ekil 2.6 Tabii rneklenmi PAM sinyal

Grlen PAM sinyal, tabii sinyal rnekleme metodu tanmna uyup daha nce aklanmtr. Her bir rnek darbenin genlii, rnekleme sinyalinin darbe genilii sresince bilgi sinyalini takip eder. Bilgi rneklenmediinde her bir rnekleme periyodunun geri kalan ksm sfrdr. PAM sinyalin bir baka tr, ekil 2.7 de grlen dz tepe (Flat-Top) rneklenmi PAM sinyaldir. Bu sinyal, genlikleri rnekleme aralnda (genellikle balangta) zel bir noktadaki bilgi sinyalini temsil eden dikdrtgen darbelerden oluur. Darbeler, rnekleme aralklar boyunca bilgi sinyalinin genliini takip etmezler. Bu aralk boyunca tek bir genlik seviyesine sahiptirler. Darbe genilii (W), rnekleme periyoduna (T) gre azaldka bu distorsiyon da azalr. Darbe genilii byk olduunda dahi yeniden elde edilen sinyal bir filtreden geirilmek suretiyle distorsiyon dzeltilebilir.

28

ekil 2.7: Dz tepe rneklenmi PAM sinyal

PAMn amac FM veya GM metotlarndan farkldr. GM veya FMde ilk ama sinyal harmoniklerini, elektromanyetik iletiimin mmkn olduu bir frekans aralna dntrmektir. Darbe modlasyon ileminin ilk amac ise, gnderme ortamn dier sinyallerle paylamak amacyla kullanlan, zaman blmeli oullayclarda bilgi sinyalini bir rnekler dizisine dntrmektir. Baz PAM sinyaller hat zerinden direkt olarak gnderilirler. Fakat RF iletiimi gerektiinde, PAM sinyaller bir RF taycy modle etmede kullanlrlar. Bu amala bir devre, bilgi sinyalini rneklere evirirken dier bir devrede PAM sinyal spektrumunu RF aralna kaydrr. Dz-tepe rneklenmi PAM sinyalden yeniden elde edilen bilgi sinyali, tabii rneklenmi PAM sinyalden elde edilene gre daha fazla distorsiyonludur. Darbe genilii (W), rnekleme periyoduna (T) gre azaldka bu distorsiyon da azalr. Darbe genilii byk olduunda dahi, yeniden elde edilen bilgi sinyali bir filtre devresinden geirilmek suretiyle distorsiyon problemi giderilebilir. Sinyali yeniden elde etme, PAM sinyali gndermede kullanlan metoda bal olarak bir veya iki seviyeli demodlasyon gerektirir. ki seviyeli demodlasyon, PAM sinyal bir RF taycy modle ettiinde gerekir. Bu durumda bir devre RF taycy atar ve PAM sinyali brakr. kinci bir devre ise rnek darbelerden bilgiyi elde eder. PAM sinyallerin direkt olarak gnderilebilmesi iin genellikle bir modlasyon kat gerekir. Bir PAM sinyalden bilginin yeniden elde edilmesi, ekil 2,8deki frekans spektrumundan grlebilir. DCden FMe rneklenmi spektrum ksm orijinal spektrumun tamamyla ayndr. Eer FMin zerindeki tm frekanslar yok edilirse, orijinal bilgi spektrumu kalacaktr. PAM sinyal uygun bir alak geiren filtre ierisinden geirilerek, orijinal bilgi sinyali yeniden elde edilir. Filtre, DC den fme dz bir gei bandna ve FM ve FS-FM arasnda keskin bir kesime sahip olmaldr. Bu FM ve FS-FM arasnda bir koruma band olmas iin gereklidir. Uygun bir koruma band olmakszn hibir filtre, istenilen frekans bileenlerini distorsiyonsuz geiremez ve rnekleme sinyalinin istenmeyen frekans bileenlerini yok edemez.

29

ekil 2.8: PAM sinyal frekans spektrumu

Yeniden elde edilen bilgi sinyalinin gerek genlii, filtredeki enerji kayb sebebiyle orijinal bilgi sinyaline gre olduka kktr. rnek alma ve tutma devreleri, filtrelenen sinyaldeki enerji seviyesini kabul edilebilir bir seviyede tutmak iin filtre ile kullanlr.

Analog bilgi

Bilgi sinyali

PAM Modlatr devresi Darbe retici

rnekleme sinyali
ekil 2.9: PAM modlatr blok diyagram

PAM sinyali

Bir PAM sinyal, eitli farkl devrelerle retilebilir. Bunlar, elektronik anahtar metodu kullanan basit devreler olabilecei gibi, eitli tmleik devreler kullanlm daha karmak devreler de olabilir. Temelde her birinin almas ayndr. Bir PAM modlatr blok diyagram, ekil 2.9da grlmektedir. Bilgi sinyali, rnekleme darbeleri sresince periyodik olarak rneklenir. Darbe retecinden kan bu darbe dizisi, bilgi sinyalinin ne zaman ve nasl rnekleneceini belirleyen rnekleme sinyalidir. Sonu olarak kta retilen bir PAM sinyaldir. PAMn demodlasyonu, orijinal bilgi sinyalini yeniden elde etme ilemidir. Demodlatr veya sezme devresi, orijinal bilginin paralarn temsil eden rnekleme palslerini, orijinal bilgi sinyalinin distorsiyonsuz bir benzerine evirmelidir. ekil 2.10 sezme

30

devresinin bir blok diyagramn gstermektedir. Bir PAM sinyalden orijinal bilgi sinyalinin yeniden elde edilmesini salamaktadr.

PAM sinyal rnekleme sinyali

rnek alma ve tutma devresi

Alak geiren filtre

Bilgi Sinyali

ekil 2.10: PAM demodlatr blok diyagram

rnek alma ve tutma devresi, PAM sinyali ve PAM sinyalin darbeleri ile senkronlu bir rnekleme sinyalini alr. Senkronsuz olarak yeniden elde edilen bilgi sinyali sfr olacaktr. rnek alma ve tutma devresi, PAM sinyali bir merdiven dalga ekline dntrr. Eer iaret rneklenmi PAM sinyali ise, rnek alma ve tutma devresine gerek yoktur. Sinyal, daha sonra bir alak geiren filtreden geirilerek orijinal bilgi sinyaline dntrlr.

2.3 Darbe Genilik Modlasyonu (PWM Pulse Width Modulation)

Darbe sre (genilik) modlasyonu (Pulse Duration (Width) Modulation PDM (PWM)), tayc darbe katarndaki her darbe geniliinin mesaj iareti ile orantl olarak deitirilmesi sonucu elde edilir. ekil 2.11de gsterildii gibi bu modlasyon tr farkl biimde gerekletirilebilir. PWM iareti yaklak olarak, srekli dalga modlasyonunun bir tr olan a modlasyonuna benzemektedir. Bu sebeple, zaman ve frekans domenindeki (dzlem) ifadelerini kesinlikle analitik olarak ifade etmek mmkn deildir. Ancak byk bir ihtimalle, fourier serisi almndan yararlanarak baz sonular elde edilebilir. Bu ihtimallerin dayand iki gzlem sonucu vardr. Bunlar: Mesaj iareti x(t)nin komu rnek deerleri arasnda byk deer farklar yoktur. Yani x(t)nin frekans bileenleri genellikle W bant geniliinin ok altnda younlar. Pratikte modlasyonlu darbeler iin izin verilen maksimum darbe genilii darbeler arasndaki sreden ok kktr.

Bu gzlemlerin sonucunda yaklak olarak PWM dalgas, periyodu Ts olan periyodik darbe katlar biiminde dnlebilir. PWM dalgasn retmek iin popler bir yntem ekil 2.12de gsterilmitir. Burada kullanlan testere dii retecinin tepeden tepeye genlii x(t) mesaj iaretinin maksimum genliinden biraz byk seilir.

31

ki darbe kenar modlasyonu

zleyen kenar modlasyonu

n kenar modlasyonu

ekil 2.11: PWM modlasyonu dalga biimleri

ekil 2.1.3teki rnekten grlecei zere bu testere gerilimi, genlikten zamana olan dnmn temelini oluturmaktadr. Bu sebeple tam olarak bilinmelidir. Karlatrc ise, yksek kazanl ve iki durumlu bir kuvvetlendiricidir. Eer giri iareti, referans seviyesinden byk ise bir durumda (verilen bir gerilimde), referans seviyesinden kk ise dier bir durumda (dier gerilimde) olur. ekil 2.13n incelenmesi ile yukarda aklanan zellikler aka gzlenebilir.

ekil 2.12: PWM dalgasnn retiminin blok diyagram

32

Mesaj iareti

rnekleme ve tutma k

E zamanl testere dii dalga

Toplam k

Karlatrc k

ekil 2.13: PWM iaretinin retilmesi

PWM genellikle iki ekilde retilebilir; Yntem 1: PWM dalgas bant genilii W olan bir alak geiren filtreden geirilir. PWM dalgasnn harmonikleri elde edilir. Ancak bu yntemin nemli bir sakncas, demodlasyon sonucu elde edilen x(t) mesaj iretinin distorsiyonlu olmasdr. Bunun sebebi, spektrumdaki harmoniklerin yan bantlarn kuyruklarnn temel banda kadar uzanmasndan kaynaklanmaktadr. Yntem 2: PWM dalgas nce PAM dalga biimine dntrlr. Sonra, PAM dalgas alak geiren bir filtreden geirilerek x(t) mesaj iareti elde edilir.

ekil 2.14te birbirini izleyen PWMli darbe iin ikinci yntemi gsterelim. Buna gre, PWM darbelerinin n kenar ile bir lineer rampa iareti retilmektedir. Bu rampann ykselii dier darbenin den kenarnda son bulmaktadr. Bu sebeple rampann ykseklii

33

darbe sresi ile orantldr. Rampann ald son deer, belirli bir sre daha bu deerde tutulur. Daha sonra bu rampalar demodlatrde retilen bir darbeler dizisine eklenir. Bu eklenen darbelerin genlikleri ve sreleri sabit olup zamanlamas, darbeler birbiri zerine tam oturacak biimde ayarlanmtr. Sonuta elde edilen dalga biimi, bir kyc devresine uygulanarak belirli bir eiin stndeki blm iletilebilir. Bu da tipik bir PAM dalgasdr.

zleyen kenar PWM dalgas

Ezamanl rampalar

Rampa iareti ve yerel darbeler

PAM dalga biimi

ekil 2.14: PWM dalgasnn PAM dalgasna dntrlmesi

2.4 Darbe Konumu Modlasyonu (PPM Pulse Position Modulation)

Darbe konum (yeri) modlasyonu (Pulse Position Modulation PPM) ve darbe genilik modlasyonu (PWM) birbirine ok yakn iki modlasyon trdr. Genellikle PPM dalgas, PWM modlasyonundan sonra ilave ilemle retilir. Bunun iin PWM iaretinin nce integrali ve daha sonra diferansiyeli alnr. Pozitif darbelere kar duyarl olan bir schmitt trigger kullanlarak, darbe genlii ve darbe sresi sabit olan darbeler elde edilir. PWM iaretinde grlt az olduu iin, byle bir iaretten PPM iaretinin elde edilmesi grlt asndan byk fayda salar. Aslnda tpk faz modlasyonunda olduu gibi, PWM nin temel kullanm alanlarndan birisi PPM retmektir. PPM mesaj iletimi ynnden PWM den daha stndr.

34

PPM iaretin retimi ekil 2.15te gsterilmitir. Buna gre, nce PWM dalgas daha nce aklanan bir yntemle elde edilir. Daha sonra bu dalgann trevi alnarak pe pee art ve eksi impuls (darbe) dizileri elde edilir. Art impulslar PWM darbelerinin arka kenarn gstermektedir. ki impuls (darbe) arasndaki sre, PWM dalgasnn darbe geniliine eittir.

ekil 2.15: PPM dalgann retim aamalar

PPMde x(t) mesaj iaretine ait bilgi, Ts periyodu iinde darbelerin konumlarnda sakldr. Bu sebeple genlik modlasyonunda, tayc bileenin bouna g tamasna benzer biimde PAM ve PWM dalgalarndaki g de, bouna harcanan gtr. Dolaysyla, PPMin dk glerde alabilmesi, PWMye gre en belirgin zelliini ve stnln oluturmaktadr. PPM dorusal olmayan bir modlasyon olmas sebebiyle, PPM iaretin frekans spektrumu son derece zordur. Alc tarafta detekte edilen PPM darbeleri, nce PWM darbelerine dntrlr. Daha sonra integrasyon ilemi yaplarak orijinal iaret elde edilir.

2.5. Darbe Kod Modlasyonu (PCM Pulse Code Modulation)

Darbe kod modlasyonu (PCM), daha nce bahsi geen darbe modlasyonu teknikleri arasnda, tek saysal iletim sistemi tekniidir. PCMde, darbeler sabit uzunlukta ve sabit genliktedir. PCM ikili bir sistemdir; nceden belirlenmi bir zaman blmesi iinde bir darbenin bulunmas ya da bulunmamas, 1 ya da 0 mantk durumunu gsterir. PWM, PPM ve PAMda, tek bir ikili sayy (bit) gstermez.

35

ekil 3.15, tek kanall, simpleks (tek ynl) bir PCM sisteminin basitletirilmi blok diyagramn gstermektedir. Bant geiren filtre, analog giri sinyalini 300 Hz ile 3400 Hz arasndaki standart ses band frekans aralna snrlar. rnekleme ve tutma devresi, analog girii periyodik olarak rnekler ve bu rneklemeleri ok dzeyli bir PAM sinyale dntrr. Analog / saysal dntrc (ADC), PAM rneklemeleri iletim iin seri ikili veri akna dntrr. letim ortam genelde metalik bir tel iftidir. Alma ucunda, saysal / analog dntrc (DAC), seri ikili veri akn ok dzeyli bir PAM sinyale dntrr. rnekleme ve tutma devresi ile alak geiren filtre, PAM sinyali tekrar balangtaki analog biimine dntrr. PCM kodlamay ve kod zmeyi gerekletiren entegre devreye kodek (kodlayc / kod zc) denir. Daha nceki blmde, analog mesaj iaretinin ayrk zamanl rneklerinin kullanm ile gerekletirilen darbe modlasyon trleri ayrntl olarak incelenmi bulunmaktadr. Darbe modlasyonunda, analog enformasyonun ayrk zamanda iletiimi sz konusudur. PAM, PWM ve PPM modlasyonlaryla darbenin srasyla genliinin, geniliinin ve bir periyot iindeki pozisyonunun srekli olarak tm iaret deerleri iin deiimine izin verilmektedir. Bu aamadan sonra bir iyiletirme de, zamanda ayrk duruma getirilmi (rneklenmi) iaretin genliinin de belirli sayda ayrk seviyelere ayrlarak kuantalanmasdr (kuantalama; belirli rnekleme zamanlarnda elde edilen genlik numuneleri). M seviye saysn gsterirse, PAM sistemlerinde kullanlan bu ynteme Mli PAM ad verilmektedir. Bu blmde, rneklenmi srekli genlikli iareti, belirli seviyelere kuantalamakla kalmayp bir rnek annda her seviye iin bir kod kullanlacaktr. Bu trden modlasyon darbe kod modlasyonu (pulse code modulaton PCM) olarak adlandrlr. PCMde enformasyon tayan x(t), iareti nce uygun bir rnekleme frekans ile rneklenir. Daha sonra bu rnek deerler, belirli kuantalama seviyelerine kuantalanr. Buna kuantalama ilemi ad verilir. Son olarak, her kuanta seviyesi bir ikili kod kelimesi ile, yani sonlu sayda (0,1) dizisi ile gsterilir. kili kod kelimeler dizisine dntrlen bu iarete PCM dalgas ad verilir. ekil 2.16da PCM sistemi verici blmnn blok diyagram grlmektedir.

ekil 2.16: PCMde verici blmn blok diyagram

2.5.1. rnekleme ve Tutma Devresi

rnekleme ve tutma devresinin amac, deien analog giri sinyalini periyodik olarak rneklemek ve rneklemeyi, bir dizi sabit genlikli PAM dzeyine dntrmektir. ADCnin bir sinyali saysal bir koda doru olarak dntrebilmesi iin, sinyalin nispeten sabit olmas gerekmektedir. Yoksa ADC daha dntrmeyi gerekletiremeden analog sinyal deiir.

36

Bu durumda, ADC analog deiiklikleri devaml izlemeye alr ve hibir PCM kodunda kararl hle gelemez.

ekil 2.17: rnekleme ve tutma devresi

ekil 2.17, bir rnekleme ve tutma devresinin ematik diyagramn gstermektedir. FET (Q1), basit bir anahtar gibi hareket eder. FET ak hle getirildiinde, analog rneklemeyi C1 zerinde oluturmak zere dk empedansl bir yol salar. Q1in ak kald sreye apertr sresi veya yakalama sresi denir. Temel olarak C1, tutma devresidir. Q1 kapal olduunda, kondansatrn boalmas iin tam bir yol bulunmaz; dolaysyla kondansatr rneklenen gerilimi saklar. Kondansatrn saklama sresine A / D dntrme sresi de denir. nk ADC, rneklenen gerilimi bu sre iinde saysal bir koda dntrr. Yakalama sresi ok ksa olmaldr. Bu, analog sinyal C1 kondansatrnn zerinde oluturulurken, sinyalde minimum deiikliin gereklemesini salar. ADC dntrmeyi gerekletirirken girii deiiyorsa, bozulma meydana gelir. Bu bozulmaya apertr bozulmas denir. Dolaysyla rnekleme ve tutma devresinde apertr bozulmas, yakalama sresini ksa, ADCnin giriini ise nispeten sabit tutmak suretiyle azaltlr. Analog sinyalin ksa bir sre boyunca rneklendii ve A / D dntrme sresi srasnda, rnekleme geriliminin sabit genlikte tutulduu rneklemeye dz tepe rneklemesi denir. rneklemenin daha uzun srede gerekletii ve analog / saysal dntrmenin, deien bir analog sinyalle meydana geldii rneklemeye doal rnekleme denir. Doal rnekleme, dz tepe rneklemesinden daha fazla aklk bozulmasna yol aar ve daha hzl bir A / D dntrc gerektirir. ekil 2.18, analog giri sinyalini, rnekleme darbesini ve C1 zerinde oluan dalga biimini gstermektedir. Gerilim takip edici Z1in k empedansnn ve Q1in ak direncinin mmkn olduu kadar kk olmas nemlidir. Bu empedanslarn kk olmas, kondansatrn RC ykleme zaman sabitinin ok ksa olmasn salayarak, ksa yakalama sresi srasnda kondansatrn yklenmesine ve boalmasna imkn verir. Her rnekleme darbesinden hemen sonra kondansatr gerilimindeki hzl d, C1 zerindeki ykn devrede tekrar dalmasndan kaynaklanr. FETin (FETlerde gerilimler Gate (kap), Source (geit) ve Drain (aka) rotasyonu eklinde gsterilir.) akac ile geidi arasndaki elektrotlar aras kapasitans, FET kapal olduunda C1 ile seridir; dolaysyla bu kapasitans, kapasitif gerilim blc bir a gibi hareket eder.

37

ekil 2.18: rnekleme ve tutma devresinde dalga biimleri; (a) analog giri; (b) rnekleme darbesi; (c) kondansatr gerilimi

Ayrca ekil 2.17de, dntrme sresi srasnda kondansatrn tedrici olarak boaldna dikkat edin. Buna sarkma denir. Sarkmaya, kondansatrn kendi sznt direnci ile gerilim takip edici Z2nin giri empedans zerinden boalmas yol aar. Dolaysyla, Z2nin giri empedansnn ve C1in sznt direncinin mmkn olduu kadar yksek olmas nemli bir husustur. Temel olarak, Z1 ve Z2 gerilim takip edicileri, rnekleme ve tutma devresini (Q1 ve C1), giri ve k devrelerinden yaltrlar. Nyquist rnekleme teoremi, bir PCM sistem iin kullanlabilecek minimum rnekleme hzn (fs) belirler. Bir rneklemenin alcda doru olarak tekrar oluturulabilmesi iin, analog giri sinyalinin (fa) her evrimi en az iki kez rneklenmelidir. Dolaysyla, minimum rnekleme hz, en yksek ses giri frekansnn iki katna eittir. fs, fann iki katndan daha kkse, bozulma meydana gelir. Bu bozulmaya katlama bozulmas denir. Minimum Nyquist rnekleme hz, matematiksel olarak, fs 2fa ifade edilir. Burada; fs = Minimum Nyquist rnekleme hz fa = rneklenebilecek en yksek frekans Temel olarak, rnekleme ve tutma devresi bir A.M modlatrdr. Anahtar, iki girii olan (rnekleme darbesi ve analog giri sinyali) dorusal olmayan bir aygttr. Dolaysyla, bu iki sinyal arasnda dorusal olmayan kartrma (heterodinleme) meydana gelir. ekil 2.19.(a), bir rnekleme ve tutma devresinin k tayfnn frekans dzleminde temsilini gstermektedir. k, balangtaki iki girii (ses frekans ve rnekleme darbesinin temel frekans), bu iki sinyalin toplam ve fark frekanslarnn (fs fa), fsnin ve fann tm harmoniklerini (2fs, 2fa, 3fs, 3fa, vb.) ve bu harmoniklerle ilgili yanbantlar (2fs fa, 3fs fa, vb.) ierir. rnekleme darbesi tekrarlamal bir dalga biimi olduundan harmonik bantl bir sins dalgalar serisinden oluur. Bu sins dalgalarndan her biri, analog sinyal tarafndan

38

genlik modlasyonuna tabi tutulur ve fsnin her harmoniinin etrafnda, simetrik toplam ve fark frekanslarn oluturur. retilen her toplam ve fark frekans, kendi orta frekansndan fa kadar uzaktadr. fs, fann en az iki kat olduu srece, bir harmoniin yan frekanslarndan hibiri, baka bir harmoniin yan bantlarna gemez ve katlanma olumaz. ekil 2.19.(b), fs / 2 den daha byk bir analog giri frekans fsyi modle ettiinde, oluan k tayfn gstermektedir. Bir harmoniin yan frekanslarnn, baka bir hamoniin yan bandna katland grlmektedir. Katlanma bozulmas ad da buradan gelmektedir. lk harmoniin yan frekanslarndan biri giri tayfna katlanrsa bu frekans filtrelemek ya da baka bir teknikle ses tayfndan karmak mmkn olmaz.

(b) ekil 2.19: Bir rnekleme ve tutma devresinin k tayf (a) Katlanma yok, (b) Katlanma bozulmas

2.5.2. Kuantalama lemi

Darbe genlik modlasyonunda, rneklenmi deerler belirli kuantalama seviyelerine yuvarlatlmadan iletilmektedir. Ancak, bu ilem iaretin grltye olan bakl asndan bir yarar salamayacaktr. Bunun yerine, iaret genliini belirli kuanta seviyelerine yuvarlatmak ve her kuanta seviyesi iin, uygun bir kod kelimesi kullanmak daha uygun olmaktadr. x(t) iaretinin maksimum ve minimum genlikleri Amax ile - Amax arasnda deiiyorsa ve bu aralkta deien genlik deerleri Q = 2n adet eit kuanta seviyesine blnmek isteniyorsa kuantalama aral veya adm; a = 2Amax / 2n olarak tanmlanmaktadr. Kuantalama ileminde rnek deerlerin bulunduu dilim belirlenir. rnein, -8 ve +8 volt arasnda deien bir x(t) iaretini ele alalm. Bu aralk 8 kuanta seviyesine ayrlrsa, kuantalama aral a = (16/8) = 2 birim olacaktr.

39

ekil 2.20de gsterildii gibi, her rnek deer 8 seviyeden birine yuvarlatlr. Bu rnek iin kuanta seviyeleri, 0, 1, 2, 3 olmaktadr. Her rnekleme annda elde edilen deer, en yakn kuanta seviyesine kuantalanr. Tablo 2,1de eitli iaret genliklerine kar den kuanta seviyeleri ve kod kelimeleri grlmektedir. Giri iareti genlii 2.768 2.051 6.767 -0.025 Kuanta seviyesi +1 +1 +3 -0 Kod kelimesi 001 001 011 100

Tablo 2.1: eitli iaret genliklerine karlk gelen kuanta seviyeleri ve kod kelimeleri

ekil 2.20: Kuanta seviyeleri

Kuantalama dilim says Q arttka, kuantalama grlts de azalacaktr. Buna karlk bir rnei belirlemek iin kullanlmas gerekli bit says da artacaktr. PCM sistemindeki kuantalama hatas, kuvvetli iaretlerde ihmal edilebilecek kadar kk olmasna ramen, zayf iaretlerde kuantalama seviyesi ne olursa olsun nemlidir. Bu hatay nlemek amac ile verici tarafta; sktrma ve alc tarafta; geniletme ilemleri yaplmaktadr. ekil 2.21de sktrma ve geniletme ilemleri gsterilmitir. Sktrma ilemi ile byk genlikler zayflatlarak kk genliklerin seviyesine drlr. Bu teknik PCM ve delta modlasyon tekniklerinin temelini oluturur.

ekil 2.21: Sktrma ve geniletme ilemi

40

PCM sistemi, grltden az etkilenen bir haberleme sistemidir. Kullanlan entegre devreler sayesinde, mikroilemci kontroll haberleme sistemlerine kolay balanabilir ve dijital bilgi iletiminde rahatlkla kullanlabilir. PCM sisteminin dier bir kullanm alan ise kablolu TV iaretlerinin dalmndaki uygulamalardr. aret dalmnda 20 30 mil aralklarla mikrodalga rle istasyonlar kullanlarak zayflamalar takviye edilir. Her rle istasyonuna gelen iaret, grltden ayklanp kuvvetlendirildikten sonra ikinci istasyona gnderilir. Bu rle istasyonlar repetr olarak da isimlendirilir. PCM sisteminde iaret grlt oran 21 dB veya daha dk ise repetre gerek vardr. PCM / TDM repetr sisteminin blok diyagram ekil 2.22de gsterilmitir. ekilden grlecei gibi rnekleyici olan ilk blok, TDM rnekleme devresi ile birlikte darbe genlik modleli iareti (PAM) meydana getirmektedir. Bu iaret daha sonra, kuantalama ve dekoder devresi ile n-bitlik PCM / TDM iaretine dnr. Bir tayc ile modle edildikten sonra ilk repetre iletilir. Repetr says burada iki tane gsterilmesine ramen daha ok sayda olabilir. TV iaretlerinin dalmnda kullanlan repetr says 100ler mertebesindedir. Alcdaki demodlatr kndaki iaret, ikili veya binary kodlu iaretler eklindedir. Dekoder k ise, PAM / TDM eklinde iaretlerdir. Zaman blmeli demultiplexer devresinin knda elde edilen tane analog iaret, alak geiren filtre devrelerinden geirilir. iaretin birbirinden ayrlabilmesi iin multiplekser ile demultiplexer arasnda bir senkronizasyon iaretine gerek vardr.

ekil 2.22: PCM / TDM repetr sisteminin blok diyagram

PCM sisteminde kullanlan repetrler yardm ile orijinal iaret, grltden arnm olarak yeniden retilir. Bu ilem sonsuz defa arka arkaya tekrar edilebilir. ekil 2.23de grltl bir PCM iaretinin repetrler yardm ile nasl temizlendii ve tekrar retildii gsterilmitir. Grltl PCM iareti 01011 lojik seviyelerine sahip olup, tannabilecek seviyededir. Darbenin genlii, genilii ve yeri grltden etkilenebilir. Devrenin bant geniliinin az olmas ile de darbenin ykselme ve dme zamannda gzle grlr bir kayma oluabilir. Byle bir iaret dijital ileme devresinden geirilir. Grltden temizlenerek orijinal ekline dnr. Burada, grlt seviyesinin lojik 1 ve 0 seviyeleri

41

tannmayacak kadar fazla olmad kabul edilmitir. Byle bir temizleme veya tekrarlama ilemi AM, FM, PAM, PWM ve PPM iaretlerine uygulanamaz. Yani grltden dolay darbenin genlik, frekans, genilik ve pozisyonunda bir deiiklik meydana gelmi ise bunun byle bir yntem ile anlalmas ve dzeltilmesi mmkn deildir.

ekil 2.23: Repetrlerde PCM iaretinin tekrar retilmesi

2.5.2.1. Dzgn Kuantalama

ekil 2.24: Dzgn kuantalama erisi

ekil 2.24te gsterilen trden kuantalamaya dzgn kuantalama ad verilir. 8 seviyeli dzgn bir kuantalaycya ait giri k erisi ekil 3.20de gsterilmitir. -3, -2, -1, -0, +0, +1, +2, +3 deki, 8 kuanta seviyesi srasyla m0, m1, m2, ..., m7 olarak simgelendirilmektedir. Bu simgeler, ikili kod kelimeler kullanlarak kodlandrlr. Bu kodlama ileminde, retilecek kod kelime uzunluklarnn en ksa uzunlukta olmas arzu edilir. rnein, verilen rnekte 8 kuanta seviyesi iin 8 = 23 olduundan, ikili kodlamada kelime uzunluu n = 3 olacaktr.

42

Tablo 2.2de kaynak seviyeleri ve ikili kod kelimeleri grlmektedir. Kaynak seviyeleri m0 m1 m2 m3 kili kod kelimesi 000 001 010 011 Kaynak seviyeleri m4 m5 m6 m7 kili kod kelimesi 100 101 110 111

Tablo 2.2:Kaynak seviyeleri ve ikili kod kelimeleri

Darbe dizisi biiminde oluacak PCM dalgalar, dorudan kablolar zerinden veya analog modlasyon yntemleri kullanlarak iletilir. Alc tarafta, PCM iareti demodle etmek iin yaplmas gereken ilem olduka basittir. Dalgann biimine veya genliine baklmakszn, sadece bir dalgann varlnn veya yokluunun belirlenmesi yeterli olacaktr. kili iaret dizisi elde edildikten sonra, kod zlerek kuantalanm rnek deerler bulunabilir.

2.5.2.2. Dzgn Olmayan Kuantalama

Ses iaretlerinin istatistikleri incelendiinde, kk genliklere daha sk rastlanld grlmektedir. Oysa, yukarda kk iaretlerde kuantalama grltsnn rahatsz edici boyutlarda olaca gsterilmi bulunulmaktadr. Bu grlty azaltmak iin bavurulacak ilk yntem, adm byklnn azaltlmas veya dilim saysnn artrlmasdr. Ancak, bu durumda her bir rnei gstermek iin kullanlmas gereken bit says artacandan, bu yntem her zaman uygun ve ekonomik deildir. Dier taraftan, ok seyrek olarak ortaya kan yksek genlikli iaretler iin gereksiz yere bir miktar dilim ayrlm olacaktr. Eer en byk genlik kk tutulursa, bu defa da krplmalar meydana gelecektir. rnein, dinamii 36 dB olan bir ses iareti ele alnrsa, en kk iaretle 36 dB iaret grlt oran elde etmek iin, n = 12 bitlik kelime uzunluunda bir PCM kullanmak gerekecektir. Byle bir kuantalayc da, en kk iaret iin 36 dB iaret grlt oran salanrken, en byk iaret iin gereksiz yere 72 dBlik bir iaret grlt oran elde edilecektir. Bununla beraber, byk iaretler iin byk adm, kk iaretler iin de kk adm kullanlarak, iaret grlt orannn ayn olmas salanabilir. Bunu gerekletirebilmek iin, haberleme sistemlerinde bir sktrma (compressing) yaplmaktadr. Baz sistemlerde sktrma ilemi, dorudan analog ses iareti zerinde yaplr. ekil 2.25te gsterilen sistemde, otomatik kazan ayar kontrolyle iaret seviyesi yaklak olarak kodlaycnn genlik seviyesine yakn tutulmaktadr. Bunun sonucu, kuanta seviyelerinin byk ounluunun kullanlmas salanarak, belirli bir kuantalama seviyesi saysnda sistemin en iyi biimde almas gerekletirilir.

43

ekil 2.25: Haberleme sisteminde iaret seviyesinin deitirilmesi

Haberleme sisteminde birden fazla kanal varsa ve bu iaretler oullanp tek bir kuantalayc ve kodlaycya uygulanyorsa, sktrma ilemi her kanal iin ayr ayr yaplacak yerde, kuantalayc ve kodlayc giriinde yaplmas, sistem tasarm asndan daha verimlidir.

2.5.3. Kodlama lemi

rneklenmi analog iareti kuantaladktan sonra, saysal (dijital) iarete dntrmek iin kodlanmas gerekmektedir. Genellikle bir analog iareti saysal (dijital) iarete dntrmek iin, analog / saysal dntrcler (ADC) kullanlr. Bu dntrme ilemi sonucunda kodlanm iaret elde edilmektedir. Ancak bu kodlama, dzgn (uniform) bir kuantalama sonucu elde edilen genliklerin kodlanmas olup, dzgn olmayan kuantalama sonucu bulunan rneklerin kodlanmas iin ikinci bir kodlama ilemine ihtiya olacaktr. Uygulamada kullanlan analog / saysal dntrc (ADC) tiplerini gruba ayrmak mmkndr. Basamakl dntrc Ardl yaklaml dntrc Paralel dntrc

Deiik tekniklerde alan bu analog /saysal dntrcleri, tm devreler biiminde piyasada bulmak mmkndr. Bu tip tm devrelerde genellikle, rnekleme, kuantalama ve kodlama birlikte gerekletirilir.

2.6. Diferansiyel Darbe Kodlamal Modlasyon

Tipik PCM kodlanm bir konuma dalga biiminde, birbirini izleyen rneklemelerde iki rneklemenin genlikleri arasnda az bir farkn bulunmas, sk karlalan bir durumdur. Bu da, bir ok birbirine benzer PCM kodunu iletme ihtimalini artrr. Benzer kodlar iletmek fazladan yaplan bir ilem olmu olur. Diferansiyel darbe kod modlasyonu (DPCM), zel olarak tipik konuma dalga biimlerinde, rneklemeler arasndaki benzerliklerden yararlanmak zere tasarlanmtr. DPCMde, rnekleme yerine, iletilecek rneklemeyle bir nceki rnekleme arasndaki fark iletilir. rneklemelerin arasndaki fark aral, tek tek

44

rneklemelerin aralndan daha az olduu iin, DPCMyi iletmek iin PCMyi iletmeye oranla daha az bit gerektirir. ekil 2.26, bir DPCM vericinin basitletirilmi blok diyagramn gstermektedir. Analog giri sinyalinin band, rnekleme hznn yarsna snrlanr, sonra trev alcda bir nceki DPCM sinyalle karlatrlr. Trev alcnn k, iki sinyal arasndaki farktr. Fark, PCM koduna dntrlr ve iletilir. Analog / saysal dntrc, rnekleme bana tipik olarak daha az bit gerektirmesi dnda klasik PCM sistemde olduu gibi alr.
Analog giri Kodlanm fark rnekleri Alak Geiren filtre Trev alc (Toplayc)
Analog/saysal

dntrc

Bir nce kodlanan rnek

Saysal/analog dntrc

ekil 2.26: DPCM verici

ekil 2.27, bir DPCM alcnn basitletirilmi blok diyagramn gstermektedir. Alnan her rnekleme, tekrar analog sinyale evrilir, saklanr ve alnan bir sonraki rneklemeyle toplanr. ekil 2.27de gsterilen alcda, integral alma, saysal olarak da gerekletirilebilmesine ramen, analog sinyallerle gerekletirilmitir. (4)

ekil 2.27: DPCM alc

45

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar

neriler

(a) rnekleme ve tutma devresi (b) Alak geiren filtre ekil 2.28: rnekleme ve tutma devresi

Osiloskop, g kayna, iaret reteci Entegre: 1 x LF398 Diren: 1 x 1K . Kapasiteler: 1 x 100nF, 1 x 1F ekil 2 28(a) da verilen devreyi kurunuz. Analog girie 500 Hz frekansl ve 1 V genlikli sins dalga uygulaynz. Giri iaretini iziniz. Lojik girie 10 KHz frekansl ve 5 V genlikli kare dalga uygulaynz. k gzleyip iziniz. Analog girie gen dalga verildiinde k gzleyip iziniz. rnekleme darbe frekansnn 2xF olduu durumda k gzleyip iziniz. ekil 2.28(b)de verilen devreyi kurulu devreye ekleyiniz. rnekleme darbe frekansnn 10 KHz olduu durumda alak geiren filtre kn iziniz. Bu iaretle giri iaretini karlatrp yorumlaynz.

Sinyal jenaratrnn sinyal eklini nce osilaskopta grnz. izimleri yaparken lm ve osilaskoptaki deerleri not almay unutmaynz. rnekleme frekansn 1000Hz kardnzdaki durum ile 500Hdeki durumu not etmeyi unutmaynz.

46

Deney setinde bulunan PAM-PWM ve PPM modllerini alnz. Deney seti kitapnda belirildii gibi her bir modl iin kurunuz. Her modl kn osilaskoba balayp k dalga ekillerini ayr ayr iziniz. Deney setinin PCM modln alnz. Modl kurup devreye enerji uygulaynz. PCM modlnn her bir kat kndaki sinyali osilaskopla lp iziniz.

Deney setinde deney yaparken her uygulama iin ayr bir rapor hazrlaynz.

Deney setinin uygulama kitapna gre uygulamalar yapnz

47

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorulara uygun cevaplar veriniz. 1. Srekli bir mesaj iaretinin modlasyonu ile elde edilen modlasyon trne ... denir. 2. Bir iaretin en yksek frekansnn .. orannda bir sklk ile numune alndnda; alc tarafta orijinal iaretin byk bir dorulukla elde edilmesi mmkndr. 3. Bant genilii yaklak 300 Hz 3 kHz arasnda olan telefon kanallar zerinden yaplan konumalar iin tipik darbe modlasyon rnekleme oran saniyede .. rnektir. 4. Aadakilerden hangisi saysal bir modlasyon tr deildir? A)PWM B)PCM C)PAM

D)PM

5. rnekleme ve tutma devresinin amac, deien sinyalini periyodik olarak rneklemek ve rneklemeyi, bir dizi sabit genlikli dzeyine dntrmektir. 6. .rnekleme teoremi, bir PCM sistem iin kullanlabilecek minimum rnekleme hzn (fs) belirler. 7. PCM sistemindeki.., kuvvetli iaretlerde ihmal edilebilecek kadar kk olmasna ramen, zayf iaretlerde kuantalama seviyesi ne olursa olsun nemli olmaktadr. 8. ..sisteminin dier bir kullanm alan ise; kablolu TV iaretlerinin dalmndaki uygulamalardr. 9. ..zel olarak tipik konuma dalga biimlerinde, rneklemeler arasndaki benzerliklerden yararlanmak zere tasarlanmtr. 10. Analog mesaj iaretinin saysal metotlar kullanlarak bir noktadan dierine gnderilmesine .denir.

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz.

48

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Modl ile kazandnz yeterlii aadaki ltlere gre deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri lem Basamaklar 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Modlasyon kavramn rendiniz mi ? Saysal ve Analog modlasyon arasndaki farklar rendiniz mi? Darbe modlasyonu eitleri ve kullanm alanlarn rendiniz mi? Modlasyon eitlerini ve tercih sebeplerini renebildiniz mi? oullama eitlerini ve kullanm yerlerini rendiniz mi? Modlasyon deneylerini eksiksiz bir ekilde yapabildiniz mi ? Dzenli ve kurallara uygun alma esasna uydunuz mu? Meslee uygun kyafet (nlk) giydiniz mi? alma alann ve aletleri tertipli-dzenli kullandnz m? Evet Hayr

10. Laboratuvar ortamnn temizlik dzenine dikkat ettiniz mi? 11. lem basamaklar srasna uygun davrandnz m? 12. Zaman iyi kullandnz m?

DEERLENDRME Teorik bilgilerle ilgili sorular doru cevapladktan sonra, yeterlik testi sonucunda, tm sorulara Evet cevab verdiyseniz bir sonraki modle geiniz. Eer baz sorulara Hayr eklinde cevap verdiyseniz eksiklerinizle ilgili blmleri tekrar ederek yeterlik testini yeniden yapnz.

49

CEVAP ANAHTARLARI

CEVAP ANAHTARLARI
RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 D C Modlasyon A.M zarf 87,5 MHz -108 FREKANS SAPMASI AIRI MODLASYON oklama 4 KHz TDM/FDM

RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Analog modlasyon ki kat frekansnda 8000 D Analog giri/ PAM Nyquist Kuantalama hatas PCM DPCM Saysal haberleme

50

KAYNAKA

KAYNAKA
COLE, M., Telecommunications, Prentice Hall, N.J. USA, 1994. LKESEN R., Bilgisayar Haberlemesi Papatya Yaynlar, stanbul, 2002. ve A Teknolojileri,

VURDU H, KOCAAY , NALBANTOLU M, Saysal letiim Ve PCM Sistemleri, PTT Meslek Gelitirme Bamdrl, Ankara, 1987. KAPLAN Y., Veri Haberlemesi Temelleri, Papataya Yaynlar, stanbul, 2002. J.G. Proakis, Digital Commununications, McGraw Hill, New York, 1983. John Ronayne, Saysal Haberlemeye Giri , Ceng, FIEE Communications Consultant, Mill Eitim Basmevi, stanbul, 1997. PASTACI Halit, Modern Elektronik Sistemler, Yldz Teknik niversitesi Elektrik Elektronik Fakltesi, stanbul, 1996. YILMAZ, M., Trabzon, 1986. Modlasyon Teorisi, Karadeniz Teknik niversitesi,

WAYNE Thomas, Elektronik letiim Teknikleri, Mill Eitim Basmevi, stanbul 1997.

51