137

T.C.
ATILIM NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
ULUSLARARASI L$KLER ANABLM DALI
YKSEK LSANS TEZ

ERMEN SORUNU EREVESNDE ERMENSTANÌN DI$
POLTKASI ve TRKYE LE L$KLER

ORBAY BULUR

TEZ DANI$MANI
PROF. DR. O. METN ZTRK

Ankara, 2005
(Fotokopi ile ogaltlabilir
Fotokopi ile ogaltlamaz)

TEZ ONAY SAYFASI
.
Sosyal Bilimler Enstits Mdrlg`ne

.................ait.................
...................................
adli alisma, jrimiz taraIindan.....................
Anabilim Dalinda YKSEK LISANS TEZI olarak kabul edilmistir.

Baskan....................

ye...................

ye....................

ZET

1878 Berlin Anlasmasi ile Osmanli Devletine ynelik reIorm abalarina konu
olan Ermeni sorunu, izleyen dnemlerde byk glerin uluslararasi politikada
ilgilendikleri bir konu olmustur.
Osmanli Imparatorlugu`nun topraklarinin paylasiminda ve KaIkasya`da sz
sahibi olmak ve imparatorlugun ksn hizlandirmak isteyen Rusya, Ingiltere,
Almanya ve Fransa, Ermenilere ynelik politikalar olusturmuslardir. KaIkasya`nin
etnik esitliligi ve enerji kaynaklarinin zenginligi, bu blgeyi mcadele alanina
dnstrmstr. Osmanli-Rus ve Ermeni-Osmanli atismalari ile Almanlarin
Grcistan ve Ingilizlerin Azerbaycan'daki ikar mcadeleleri, KaIkasya`da 1921è
kadar devam etmistir. 1921 Kars antlasmasiyla Trkiye-SSCB, bylece de Trkiye-
Grcistan ve Trkiye-Ermenistan sinirlari belirlenmistir.
Ermenistan KaIkasya'da ilk bagimsizligini 1918'de Osmanli Devleti'nin 1. Dnya
Savasi'nda yenilgisinden sonra ilan etmis, 1920`ye kadar blgede Sovyet egemenligi
srms, 1922'de TranskaIkasya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmustur.
Ermenistanìn Moskova`ya bagli bir cumhuriyet oldugu iki kutuplu dnemde,
zellikle Trkiye`nin 1974 yilinda gereklestirdigi Kibris Baris Harekati`ni izleyen
yaklasik 10 yillik bir periyotta, Ermeni sorunu terrizm baglaminda gndeme
gelmistir.
Ermenistanìn, SSCB'nin dagilmasiyla 1991'de bagimsizligini ilan etmesinden
sonra, Ermeni sorunu yeniden n plana ikmistir. Bu yeni dnemde Trkiye ile
Ermenistan'in iyi iliskiler kuramamasinin temel nedeni, soykirim iddialarinin
gndemde tutulmasi ve Karabag sorunudur. Devlet Baskani Levon Ter-Petrosyan
soykirimi iddialarindan kainirken, yerini alan Robert Koaryan soykirim iddialarini
Ermenistan'in dis politika ncelikleri arasina almistir.
Trkiye, soykirim iddialarina, Trk diplomatlarinin katline ve Karabag sorununa
ragmen, bagimsizlik sonrasinda Ermenistan'a karsi ilimli bir politika izlemistir. Buna
ragmen 1990'li yillar szde soykirimin yabanci lke parlamentolarina en Iazla
getirildigi dnem olmus ve Ermenistan, 1993`de Azerbaycanìn 20'sinin isgalini
ve bir milyon mltecinin varligini sergileyen bugnk durumu yaratmistir.
alismada, 'Ermeni Sorunu karsisinda Trkiye`nin nasil bir politika izlemesi
gerektigi konusu zerinde de durulmustur. Sorunlara sebep teskil eden unsurlarin
din-mezhep, irk ve ekonomi oldugu dsnldg iin, Trk-Ermeni iliskileri, bu
Iaktrler gz nnde bulundurularak irdelenmeye alisilmistir.

ABSTRACT

The Armenian question which emerged as an issue oI reIorming the Ottoman
Empire with the Berlin Treaty oI 1878, has increasingly the attracted attention oI the
great powers in international politics.

Russia, Britain, Germany and France which wanted to increase their inIluence
over the Ottoman lands and the Caucasius, by speeding up the Ottoman decline,
pursued pro-Armenians policies. The ethnic diversity and richness oI energy
resources oI the Caucasius turned the region into an area oI conIlict. The increase in
the inIluence oI Germany in Georgia, Britain in Azerbaijan, as well as the Ottoman-
Russian and Ottoman-Armenian tensions in the Caucasius had continued until 1921.
With the Kars Treaty oI 1921, Turkey with USSR, including Georgia-Armenian
Iormed the basis oI the present-day borders between Turkey-Georgia as well as
Turkey-Armenian.

Armenia declared its independence as the Iirst Caucasian state in 1918, Iollowing
the Ottoman deIeat in the First World War. The Soviets controlled the region in
1920, and the Transcaucasian Soviet Socialist Republic was Iounded in 1922. In the
severe period, when Armenia was a republic oI the USSR, especially in a decade
aIter Turkish Cyprus Peace Operation in 1974, the Armenian question came in the
agenda with the context oI terrorism.

The Armenian question became more acute Iollowing the disintegration oI the
USSR and the independence oI Armenians in 1991. The basic reason why Turkey
and Armenian could not construct a balanced relationship in this new period, was
due to genocide claims oI the Armenian side and problems concerning the Nagorno-
Karabag question. Although the Armenian President Levon Ter-Petrosyan avoided
genocide claims, this successor to him, Robert Kocharian gave priority to such
claims in Armenia`s Ioreign policy.
Following Armenia`s independence, Turkey pursued a moderate policy towards
Armenia, despite the genocide claims (assassinating oI the Turkish diplomats) and
the Nagorno-Karabagh problem. 1990's was the period which the so-called genocide
claims were brought into agenda oI the Ioreign parliaments increasingly and
Armenia, with the occupation oI 20 oI Azerbaijan in the 1992, making 1 million
Azers in their own country.

The study, Iocuses on the policies that Turkey might pursue in dealing with the
Armenian problem. It is conculuded that religious, sectarian, racial and economic
Iactors have to be taken into account in examining Armenian-Turkish relations.

NSZ
Asya ve Avrupa kitalari arasinda kpr konumunda olan Trkiye, Karadenizì

Akdenizè baglayan bogazlari, Ortaasya, KaIkasya ve Ortadogu`daki dogal enerji
kaynaklarinin kesistigi noktadaki jeopolitik konumuyla btn dnyanin dikkatini
ekmektedir. Gemiste Osmanli devleti, bugn de Trkiye, bu jeopolitik ve
jeostratejik konumundan dolayi esitli entrikalarin evrildigi bir alan olmustur.
Osmanli devletini paralayarak tarih sahnesinden silmek isteyen smrgeci devletler,
bu entrikalarinda Ermenileri de kullanmislardir.

Tarihte oldugu gibi gnmzde de, Ermeni toplumu zerinden siyasi ve
ekonomik ikar saglamaya alisan lkeler bulunmaktadir. Bazi lkelerde Trkleri ve
Trkiye`yi szde soykirimla sulayan anitlar dikilmekte, bazi lkelerde de soykirim
iddiasini tanimaya ynelik kararlar parlamento gndemine getirilmekte, hatta kimi
lke parlamentolarinda kabul edilmektedir. Gerekte objektiI/taraIsiz tarihilere
birakilmasi gereken bu konular, salt hukuksal aidan da ele alinmadigi gibi
siyasetilerin elinde ikar araci haline dnstrlmektedir.

Hazirlanan bu alismada, Ermeni tarihinin ortaya konulmasindan baslanarak,
Trk-Ermeni iliskilerine deginilmistir. Osmanli dneminde, Avrupali devletlerin
islahat projeleri adi altinda ayriliki Ermeni Iaaliyetlerini destekledikleri ve bundan
hareketle silaha sarilan Ermeni teror rgtlerini nasil ynlendirdikleri, Ermeni
isyanlari ve bunlarin Trklere ynelik gereklestirdikleri katliamlar, sonrasindaki
tehcirin gerekliligi, Sevr'den sonraki srete Trkiye topraklarinda bagimsiz bir
Ermenistan yaratma abalari; Lozan'daki gelismeler ve gnmze kadar olan sre
ele alinmaktadir.

Trk- Ermeni iliskilerinin tarihsel bir sre iinde, bir btnlk arz edecek
sekilde ele alinmasi, bu alismanin esasina teskil etmektedir. Trk- Ermeni
iliskilerinin diger boyutlarina, bu esasin gerektirdigi lde yer verilmistir.

Tez alismam sirasinda gsterdikleri yakin ilgi, destekleri ve
ynlendirmelerinden dolayi tez danismanim Sn. ProI. Dr. Osman Metin ztrk ve
ASAM eski Baskan Yardimcisi Sn. Aziz Kolumanà en iten tesekkrlerimi sunarim.

Orbay BULUR
Ankara, 2005

NDEKLER

Tez Onay SayIasi................................ii
zet................................... .iii
Abstract................................v
nsz..................................vii
Iindekiler.................................ix

BRNC BLM
GR$

1. Arastirmanin Amaci............................3
2. Arastirmanin nemi.........................4
3. Arastirmanin Kapsami...........................4
4. Arastirmanin Yntemi..............................5

KNC BLM
ERMEN SORUNUNUN TARHES

1. TARIHTE ERMENILER........................6
1.1. Bizans Dneminde Ermeniler......................6
1.2. Seluklu Dneminde Ermeniler......................7
1.3.Osmanli Devleti`nin Kurulusundan Tanzimat Fermanina Kadar Olan Dnemde
Ermeniler ..................................8
1.4.Tanzimat Fermanindan Birinci Dnya Savasina Kadar Olan Dnemde
Ermeniler ..................................9
1.5. Birinci Dnya Savasi Sirasinda Ermeniler...............13
1.6. Kurtulus Savasi Ierisinde Ermeniler...................15
1.7. Lozan Antlasmasindan Gnmze Ermeniler.............17
2. ERMENI KOMITELERI.........................22
2.1. Armenakan Komitesi........................23
2.2. Hinak Komitesi............................24
2.2.1. Komitenin Programi...........................24
2.2.2. Komitenin Faaliyetleri........................25
2.3. Tasnak Komitesi............................26
2.3.1. Komitenin Yapisi.......................28
2.3.2. Komitenin Amaci ve HedeIleri....................28
2.3.3. Komitenin Stratejileri, Tutum ve Davranislari...........29
2.3.4. Destek ve Iliskileri........................32
2.3.5. Politik Gelismeleri........................32
2.3.6. Yayin Organlari.........................33
2.4. Asala...............................34
2.4.1. Asala`nin Kurulusu ve Amalari....................34
2.4.2. Asala`nin Uluslararasi rgtlerle Baglantilari..............34
2.4.3. rgtn Son Durumu ve Blnmeler......................35
3. TEDHIS OLAYLARI VE ISYANLAR....................36
3.1. Erzurum Olayi.............................37
3.2. Kumkapi Gsterisi............................37
3.3. MerziIon, Kayseri ve Yozgat Isyanlari..................38
3.4. Birinci Sason Isyani.......................38
3.5. Bab-i Ali Yrys....................................39
3.6. Zeytun Isyanlari.............................39
3.7. Van Isyani.............................43
3.7.1. Birinci Van Isyani.........................43
3.7.2. Ikinci Van Isyani........................44
3.8. Osmanli Bankasina Taarruz....................45
3.9. Ikinci Sason Isyani.........................46
3.10. Yildiz Suikasti...........................46
3.11. Musadagi Isyani.................................47

NC BLM
ERMENSTANÌN DI$ POLTKASI

1. ERMENISTAN DIS POLITIKASINI BELIRLEYEN TEMEL FAKTRLER....48
1.1. Jeopolitik Konum ve Blgesel Faktrler...............48
1.2. Ekonomik Yapi...........................49
1.3. NIus...............................51
1.4. Siyasi Yapi...............................52
1.5. Fikirler, Ideolojiler ve Din......................53
1.6. Rusya`ya Yakinlik............................55
1.7. Diaspora ve Ermeni Kimligi...................56
1.8. Ermeni Milliyetiligi.........................61
1.9. Algilama.............................62
2. ERMENISTAN DIS POLITIKASININ EVRIMI..............62
2.1. Levon Ter-Petrosyan Dnemi...................62
2.1.1. Ermeni Milliyetiliginin Saldirganliga Ynelisi....................66
2.1.2. Karabag Sorunu............................67
2.1.3. Rusya ve Diaspora Faktr....................78
2.2. Robert Koaryan Dnemi............................79
2.2.1. Dis Politika Araci Olarak Soykirim Iddialari...................82
2.2.2. Diaspora Ermenileri............................97
2.2.3. Rusya Faktr.........................98
2.2.4. Blgesel Bloklasma....................100
2.2.5. Toprak Talepleri......................101

DRDNC BLM
TRKYE - ERMENSTAN L$KLER

1. ERMENISTANÌN TRKIYE POLITIKASI...............105
1.1. Ermenilerin Sorunu Siyasallastirma alismalari.............108

1.2. Ermenistanìn Szde Soykirim Konusunda 'Kanitlar Paketi' Hazirlama
abasi................................112
2. TRKIYE'NIN ERMENISTAN POLITIKASI...............114
2.1. Trkiye`nin Ermenistanìn Uymasini Bekledigi Ilkeler ve Soykirim Iddialari
Karsisindaki Tutumu ...........................114
2.2. Trkiye`nin Karabag Sorunu Karsisindaki Tutumu...........115
2.3. Trkiye`nin Bilimsel Faaliyetleri...................117
2.4. Ermeniler ve Trk Toleransi....................119
3. ERMENI SORUNUNUN IKILI ILISKILERE ETKILERI............123
4. ERMENI SORUNUNDA DIYALOG ABALARI...........136
4.1. Trk-Ermeni Barisma Komisyonu (TEBK)..............136
4.2. Viyana Trk-Ermeni PlatIormu (VAT)...............139
4.3. Son Dnemdeki Gelismeler.....................140

BE$NC BLM
SONU

SONU....................................144
KAYNAKA...........................146

BRNC BLM
GR$
Bir lkenin dis politikasini belirleyen en nemli unsurlar cograIi konumu,

ekonomisi ve karar alma mekanizmasinda yer alan aktrler arasindaki uyumdur.
Baska bir deyisle, gvenli ve dogal kaynaklar aisindan zengin bir blge, gl bir
ekonomi ve istikrarli bir siyasi yapi etkili bir dis politikanin ilk sartlaridir. Bu
Iaktrlerin disinda insan gc, ekonomik yapi, retim iliskileri de dis politikada
lkeler zerinde degisik etkiler yapabilmektedir.

Ermenistanìn durumu bu kriterler aisindan ele alindiginda, bu kk lkenin
ok da sansli olmadigi grlr. Bugnk haliyle Ermenistan, nIusu 2 milyon
civarinda olan, ekonomik ve siyasi istikrarsizlik iinde, dogal zenginlik kaynaklari
olmayan, hemen hemen tm komsulariyla sorunlu, denizlere kapali, Iakir ve gsz
bir lkedir.

Sovyetler Birligi'nin dagilmasiyla bagimsizligini kazanan Ermenistan,
KaIkasya'da Soguk Savas dnemi sonrasi sekillenen politik ortamda yerini almistir.
Ermenistan'i bagimsizligini kazanan diger KaIkas Cumhuriyetlerinden ayiran en
temel zellik, Ermeni diasporasinin varligi ve bunun Ermenistan zerinde etkin rol
oynamasidir. Diaspora partilerinin Ermenistan'daki Iaaliyetleri, bunlarin kendi
gndemini ve kendi dis politika anlayislarini Ermenistan'a tasimalarina neden
olmustur. 'Tasnak olarak da bilinen Ermeni Devrimci Federasyonu (EDF),
Ermenistan'in yeni bagimsizligini kazanmis ve diger blge lkeleriyle kuracagi
uyumlu iliskiler ile ekonomik kalkinmasini gereklestirebilecek bir lke oldugunu
unutarak, Ermenistan iin bu yeni bagimsiz lkenin kapasitesinin ok tesinde bir dis
politika izgisi ve hedeIler ortaya koymustur. Bunlar, Ermenistan'i bagimsizliga
tasiyan Ermeni Ulusal Hareketi (EUH)'nin dis politika anlayisiyla elismektedir.
Yeni bagimsizligini kazanan bir lkenin ncelikle komsu lkeler ile iliskilerinde
normallesmeye gitmesini savunan Ermenistan'in ilk Devlet Baskani Levon Ter-
Petrosyan ile birlikte Ermenistan'in politik ortami incelendiginde, diasporanin
Ermenistan dis politikasinda oynadigi roln, Ter-Petrosyan'in istedigi anlamda bir
normallesmeyi engelledigi sylenebilir.

Ermenistanìn dis politika hedeIleri incelenirken, nce jeopolitik konum, blgesel
Iaktrler, ekonomik yapi, nIus, nIus kalitesi, siyasi yapi, Ermeni milliyetiliginin
temel zellikleri, disa bagimlilik, Diaspora Ermenileri, Ermeni kimliginin olusumu
ve algilamalar gibi Ermenistanìn dis politikasini belirleyen temel Iaktrler zerinde
durulmalidir. Ermenistan'in temel dis politika sorununu Sovyetler Birligi dneminde
baslayan ve daha sonra da devam eden Daglik Karabag atismasi olusturmustur. Her
ne kadar Ermenistan'in ilk Devlet Baskani Ter-Petrosyan Ermenistan'in atismanin
bir taraIi olmadigini iIade etse ve Ermenistan, Karabag ynetiminin bagimsizlik
ilanini tanimasa da Ermenistan dogrudan atismalara karismistir. Daglik Karabag
atismasi, Ermenistan'in i politik ortamini da etkilemistir. Ermenistan'daki esitli
gruplar, Ermenistan'in dis politikasinin nasil olmasi gerektigi konusundaki
tartismalarinda Daglik Karabag atismasini merkezi bir yere yerlestirmislerdir.

Levon Ter-Petrosyan ve Robert Koaryan dnemlerindeki Ermenistan dis
politikasinin ayrintili bir sekilde analizi nemlidir. Ter-Petrosyan ve Koaryan
dnemlerinde Ermenistanìn dis politikasi ve bunu etkileyen etmenler ve bu
baglamda zellikle de diasporanin Ermenistan dis politikasinda oynadigi rol ok
nemlidir. Diaspora partilerinin Ermenistan`da Iaaliyette bulunmalarinin bunlarin
kendi gndemini ve kendi dis politika anlayislarini Ermenistanà tasimalarina neden
oldugu bilinmektedir. 'Tasnak olarak da bilinen Ermeni Devrimci Federasyonu
(EDF)`nun Ermenistanìn yeni bagimsizligini kazanmis ve diger blge lkeleriyle
kuracagi uyumlu iliskiler ile ekonomik kalkinmasini gereklestirebilecek bir lke
oldugunu unutarak, Ermenistanìn kapasitesinin ok tesinde bir dis politika izgisi
ve hedeIler ortaya koymustur. Ter-Petrosyanìn ve Ermeni Ulusal Hareketi
(EUH)`nin, Rusya ile yakin iliskileri srdrme, Ermenistan ile Daglik Karabag
atismasi arasinda dogrudan bag kurulmasini nleme ve lke ii istikrara yardim
edecek bir dis politika olusturma amalariyla hareket ettigini ve Ter-Petrosyanìn bir
yandan Trkiye ile iliskileri dzeltme politikasi izlerken, diger taraItan bu politika
nedeniyle diaspora taraIindan desteklenen muhaleIet ile mcadele etmek durumunda
kaldigini syleyebiliriz. Ermenistanìn Rusya ile yakin iliskileri oldugu ve bu lke ile
Ermenistan arasindaki askeri isbirliginin 1996 yilinda imzalanan protokoller ile daha
da ileri bir asamaya geldigi bir gerektir. Daglik Karabag sorununun Ermenistanìn
dis ve i politikasina etkilerine de deginilecek olursa, Ter-Petrosyanìn istiIasina
giden srecin Daglik Karabag sorununda Avrupa Gvenlik ve Isbirligi Teskilati`nin
(AGIT) adim adim zm nerisine sicak baktigini aiklamasiyla basladigi
bilinmektedir. Ermenistan'in ilk Devlet Baskani Ter-Petrosyan'in izledigi dis politika
ve zellikle Karabag atismasina ynelik politikasi, muhaleIet taraIindan sert bir
sekilde elestirilmistir. 1997 yilindan itibaren baslayan sre 3 Subat 1998'de Ter-
Petrosyan'in istiIa etmesiyle sonulanmis ve kendisinin atadigi Basbakan ve
"Karabag Cumhuriyeti" eski Devlet Baskani Robert Koaryan, yapilan seimler
sonucunda Ermenistan Devlet Baskani olmustur. Koaryan dnemi dis politikasina
bakilacak olursa, ilk ve en nemli zelliginin saldirganlik oldugu sylenebilir.
Koaryan, iktidara geldigi ilk gnden itibaren bu tutumunu hissettirmis ve dis
politikada ciddi degisiklikler olacagini belirtmistir.

1. Araytrmann Amac

Bu arastirma ile, gemiste oldugu gibi, gnmzde de Trk ve dnya kamuoyunu
mesgul eden ve ileri ki zamanlarda da mesgul etmesi beklenen 'Ermeni Sorununu,
ana hatlariyla gnmze dek irdelenmeye ve iddialar karsisinda Trkiye`nin nasil bir
politika izleyebilecegi ortaya konulmaya alisilacaktir. ncelikle Trkiye
Cumhuriyeti devletini srekli bir takim meselelerle mesgul etmekteki temel
amalarin neler oldugu ele alinacak, Trk Milletinin srekli mesgul edilerek nne
srlen bir takim i ve dis meseleler degerlendirilecektir. Yeryzndeki mevcut
dzene bakilacak olursa, karsimiza ikan tabloda, insan hareketlenmelerine sebep
teskil eden unsurlarin basinda ilk sirada din ve mezhebin, ikinci olarak irk
Iaktrnn, nc olarak ise bugn de halen etkinlik ve sreklilik arz eden
ekonominin bulundugu grlecektir. alismada, Trk-Ermeni iliskileri, bu siralanan
Iaktrler gz nnde bulundurularak irdelenmeye alisilacaktir.

2. Araytrmann nemi

Avrupa ile Asya kitalari arasinda bir kpr rol stlenen Trkiye, iinde
bulundugu blgede ok nemli sorunlarla karsi karsiya kalmistir. Trkiye'nin
gnmzde yasadigi sorunlardan birisi de, hi kuskusuz Trkiye ile Ermenistan
arasinda yasanan sorundur. Ermenistan, soykirim iddialarini tekrar tekrar gndeme
getirerek, Trkiye'yi ciddi anlamda tehdit etmeye ve bu yolla Trkiye karsisinda asil
amacina ulasmaya alismaktadir.

1915 yilinda meydana geldigi iddia edilen Ermeni soykirimini sik sik gndeme
getirenler, daha ok ABD ve Fransa'da yasayan Ermenilerdir. Trkiye`nin,
Ermenistan Cumhuriyetinin bagimsizligini tanimis ve iyi niyet gstergesi olarak bazi
girisimlerde bulunmus olmasina karsilik Ermenistan, hem 1914-1915`te oldugunu
iddia ettigi soykiriminin taninmasini, hem de tarihi Ermenistan topraklarinin
kendisine geri verilmesini resmen olmamakla birlikte talep etmektedir. Soykirimi
iddialarinin, zellikle toprak taleplerini glendirmek baglaminda gndeme
getirildigi dsnlmektedir. alismada bu iddialar karsisinda Trkiye`nin konu ile
ilgili grsnn nasil olabilecegi konusunda genel bir perspektiI izilmesi de
hedeIlenmistir.

3. Araytrmann Kapsam

alismada, Ermeni halki ve Ermenistan, Trkiye`de Ermeniler ve tarihi
gelismeler ile, gnmzde Ermenistanìn ve diger lkelerin Ermenilerinin izledikleri
politika ve komsulari hakkindaki grsleri incelenmekte, Trkiye, Ermenistan,
Rusya iliskileri ve Karabag sorunu ele alinmaktadir.
4. Araytrmann Yntemi

Arastirma, konu hakkindaki yerli, yabanci kaynaklar taranmak ve internet
ortaminda konuyla ilgili kaynak, haber ve kavramlar ile basina yansiyan haberler
belirlenip degerlendirilmek suretiyle gereklestirilmistir.

KNC BLM
ERMEN SORUNUNUN TARHES

1. TARHTE ERMENLER

1.1. Bizans Dneminde Ermeniler (476-1453)

Ermenistan denilen blge, asirlarca muhteliI devletlerin idaresinde kalmis ve
hemen hemen her zaman byk devletlerin arpistiklari bir sahayi teskil etmistir.
Burasi, bilhassa kuzeyden gelen ordularin istila yollari zerinde bulunmus, byk
akinlarin, glerin ugrak yeri olmustur. Baslangita atesperest olan Ermeniler,
Hiristiyanligi kabul ettikten sonra Sasani hkmdarlari taraIindan Iran ilerine
srlmslerdir. Besinci asirda Iran ile Ermeniler arasindaki muharebede yine
binlerce Ermeni esir alinmistir.
1
Daha sonra Iranà karsi muzaIIer olan Araplar,

1
Anadol, Cemal. 100 Soruda Ermeni Meselesi, Istanbul, Kuvayi Milliye Yayinlari, 2000. s. 54.
Ermenileri S.Arabistan ve Suriye`ye gtrmslerdir. Bizanslilar, Ermenilere diger
devletlerden daha hasin davranmislar, mezhep dsmanligi ve kendilerine karsi
gsterdikleri hiyanetler yznden, onlara daima kin ve neIretle bakmislardir. Bu
noktada Hiristiyanlik arasinda olusan mezhep Iarkliliklarindan bahsetmek yerinde
olacaktir.

Hiristiyanlik dini gelmeden nce Romalilarda putperestlik inanci hakimdi.
Romalilar, bu yeni dinin mensubu olan Hiristiyanlara ok zalimce davranmislar,
bundan dolayida Hiristiyanligi kabul eden Romalilar, kendilerini 300 yil saklamak
zorunda kalmislardir. Drdnc asrin basinda Imparator Konstantin, Hiristiyanligi
resmi din olarak tanimistir.
2
Ancak, kisa zaman ierisinde Hiristiyan ruhbanlar
arasinda Hazreti Isa`nin konumu ile ilgili derin grs ayriliklari bas gstermistir. Bir
ka asirlik sre ierisinde toplanan 9 konsl de ayriliki grslerin kaldirilmasi
yerine, her bir grs etraIinda kitlelerin olusmasiyla Hiristiyanlik ierisinde birbirine
dsmanlik besleyecek dzeyde degisik mezheplerin ortaya ikmasina neden
olmustur. Bu baglamda Hiristiyanlik; Katolik, Ortodoks ve Ermenilerin mensup
oldugu Gregoryanlik olmak zere ana mezhebe ayrilmistir. Ortodokslugu
benimseyen Bizanslilar, bu nedenle Gregoryan Ermenileri byk bir zulme tabi
tutarak, srekli baski altinda birakmislardir.
3

Ermenistan denilen blgenin, Dogu Roma Imparatorlugu ile Iran arasinda
paylasimindan sonra, drdnc asirda imparatorlar, Ermenileri, Rumlar vasitasiyla
temsil ettirmek iin mmkn olan her seyi yapmislardir. Ana dil men edilmis, dini
liderlerinin Ermeniler zerindeki haklari taninmamis, bilhassa 452 yilindan sonra
kilisenin tesirlerini, milliyet hislerini kaldirmak iin bunlari srgne tabi tutarak
daima bulunduklari blgelerin disina ikarmislardir.

1.2. Seluklu Dneminde Ermeniler (1071-1299)

2
Koas, Sadi. Tarih Boyunca Ermeniler ve Trk Ermeni liykileri, Ankara, Altinok matbaasi,
1967. s. 50.
3
Grousset, Rene. Baylangcndan 1071è Ermenilerin Tarihi, (ev: Sosi Dolanoglu), Istanbul, Aras
Yayincilik, 2005. ss.66-67.
Trkler, 11. yzyilda Anadolu`ya ayak bastiginda karsilarinda daginik halde
yasayan Ermeni kitleleri bulmuslardir. Ermeniler, Bizans baskisi nedeniyle
Trk`lerin Anadolu`ya gelmelerini bayram havasi ierisinde karsilamislardir.
Nitekim Seluklular, Bizansìn yok etmeye alistigi Ermenilere ve Ermeni
kiliselerine, manastirlarina ve ruhban siniIina konmus olan agir vergileri kaldirmistir.
Bu sayede Ermeniler Seluklu dneminde; gerek toplum olarak varliklarini, gerekse
dinlerini ve kiliselerini korumuslardir. te yandan bu asamada Anadolu Seluklu
Devleti`nin paralelinde Anadolu cograIyasinda mevcut tek prenslik olan Kilikya
Ermeni Prensligi`nden ve olusumundan sz etmek yerinde olacaktir.
4

Dogu Anadolu`daki son Ermeni Prensliklerinin Trklerin Anadolu`ya gelisinden
nce yikilmasi ile, bu Prensliklerin cograIyasindan Kilikya`ya bir Ermeni g
baslamis ve bu g, Bizansìn Ermenilere uyguladigi tehcir politikasinin sonucu
gereklesmistir. Bu gn neticesi olarak 1080 yilinda Kilikya Ermeni Prensligi
kurulmus ve 1375 yilina gelinceye kadar bu prenslikle Trkler arasindaki iliskilerde
herhangi bir olumsuzluk ortaya ikmamistir.
5

Seluklular zamaninda Ermenilerin ekonomik hayatlarinin bozulmamasi iin
Seluklu hkmdarlari, Ermeni tccarlarin alinan mallarini tazmin ediyorlar,
zararlarini karsiliyorlar ve kendi memleketlerinde len tacirlerin btn mallarini
tamamen mirasilarina birakiyorlardi. Seluklu idaresi ile Ermeniler, Bizansìn baski
ve zulmnden kurtulmus, Seluklu dnemi Ermeniler iin huzurlu bir dnem
olmustur.

1.3. Osmanl Devleti`nin Kuruluyundan Tanzimat Fermanna Kadar Olan
Dnemde Ermeniler (1299-1839)

Osmanli Devletinin kurulus yillarinda Ermeniler, Osmanli topraklarinin her
yerine dagilmis olarak yasiyorlar, sadece Anadolu`nun dogu ve gneydogusunda
toplu halde bulunuyorlardi. Ancak, hi bir yerde Trklere karsi ogunluk

4
Yinan, ReIet. Seluklular ve Osmanllar`n lk Dnemlerinde Ermeniler ,Trk Tarihinde
Ermeniler Sempozyumu ,Dokuz Eyll niversitesi.Ilahiyat Fakltesi ve Sosyal Bilimler Enstits,
Izmir, SaIak Yayinevi, 1983. s. 68.
5
Sevim,Ali. Genel izgileriyle Seluklu Ermeni liykileri, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yayinlari,
1984. s. 18.
olusturmuyorlardi.
6
Bu konumlari nedeniyle, Ermeniler, Trk geleneklerini ve
Iolklorn de benimsemislerdi. Askerlikten az bir vergi deyerek muaI tutulduklari
gibi, i-dis ticaret, iItilik, kuyumculuk, bankerlik gibi ekonomik ve mali islerle
rahatlikla ugrasabiliyorlardi. Bu nedenle sosyo-ekonomik aidan Trklerin bir
ogundan daha iyi durumda idiler.
7
Osmanli Devleti`nin kurucusu Osman Bey,
Ermenilerin Bizans baskisindan korunmalari iin Anadolu`da ayri bir toplum olarak
rgtlenmelerine izin vermis ve Bati Anadolu`daki ilk Ermeni dini merkezi
Ktahya`da kurulmustur. Bursa`nin alinmasi ve baskent yapilmasi zerine bu dini
merkez buraya tasinmistir. Fatih Sultan Mehmetìn Istanbulù Iethinden sonra
Ermeni dini lideri Hovakim, 1461 yilinda Istanbulà getirilmis ve Fatihìn Iermani ile
burada bir Ermeni patrikhanesi kurulmasina izin verilmistir.

1774 Kk Kaynarca Antlasmasi ile Kirimìn Osmanli Devleti`nin elinden
ikmasindan sonra 1778 yilinda Ruslar, Kirim`daki btn Ermenileri Rusya`nin
esitli blgelerine dagitmislardir. Btn bu tarihi hadiselerin neticesinde ortaya ikan
sudur ki, Ermeni toplumunun bagimsiz ve de belirli bir vatani asla olmamistir.
8

1.4. Tanzimat Fermanndan Birinci Dnya Savayna Kadar Olan Dnemde
Ermeniler (1839-1914)

1839 yilinda ilan edilen Tanzimat Fermani ile bir Osmanli padisahi ilk deIa
yapacagi uygulamalar ve ynetim tarzi ile ilgili olarak halkina bir takim teminatlarda
bulunmustur. Bu Ierman, zelligi itibariyla Mslman tebaa ile diger azinliklar
arasindaki hukuki ayriliklari gidermeyi amalamistir. En nemli zelligi ise,
inisiyatiIin devlet taraIindan tek taraIli olarak kullanilmasidir.
9
Bu asamada Tanzimat
ile Islahat Fermanini karsilastirdigimizda ortaya ikan Iark sudur ki; Islahat Fermani,
Mslman tebaa ile Mslman olmayan diger Osmanli vatandaslari arasindaki

6
Sahin, Recep. Tarih Boyunca Trk darelerinin Ermeni Politikalar, Istanbul, zal Matbaasi,
1988. ss. 67-68.
7
Kk, Cevdet. Osmanl Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya ky, Istanbul, Istanbul
niversitesi Yayinlari, 1984. ss. 28-53.
8
Demir, Neside Kerem. Trkiye`de Ermeni Meselesi, Ankara, SaIak Matbaasi, 1976. s. 13.
Kprl, Mehmed Fuad. Edebiyat Araytrmalar (Trk Edebiyatnn Ermeni Edebiyatna

Tesiri), Ankara, T.T.K. Basimevi, 1996. ss. 251-258.

esitsizligi ortadan kaldirmayi amalamis ve Mslman olmayan Osmanli
vatandaslarinin devletin her kademesinde grev almalarina imkan saglamistir.
Tanzimat Fermani, Osmanli Devletinin inisiyatiIi ile hazirlanirken, Islahat Fermani
Ingiliz ve Fransizlarin baski ve istirakleriyle hazirlanmistir. Fermanda yer alan
'Osmanli Devletinin iyiligini isteyen ve dostu bulunan byk devletlerin yardim ve
himmetlerini tabiri de yabancilarin katkilarina isaret etmektedir. Bu Iermanda daha
sonraki gelismelere esas teskil edecek ana husus 'din ve mezhep degistirmenin
serbest olmasidir. Bu iIadeden, Mslmanlarin Hiristiyan olmasi ya da
Hiristiyanlarin Mslman olmasi seklinde bir anlam ikarilmamalidir. Buradaki asil
ama, Hiristiyan mezhepler arasinda geisin kolaylasmasidir. Islahat Fermaninda din
ve mezhep degistirme serbestliginin verilmesi, Avrupali devletlere, Ermenilere siyasi
anlamda disaridan mdahale etme Iirsati vermistir.
10
Ruslar, 1774 Kk Kaynarca
Antlasmasi ile Osmanlidaki Ortodokslarin haklarini koruma misyonunu elde
etmislerdi. Ama smrgecilik yzyili olan 19. asirda, daha ok Ingiliz ve Fransizlar,
Osmanlidaki azinliklarin zerinde hak iddia edebilmek iin bu maddeyi dayanak
noktasi olarak kabul etmislerdi.
11
Fermanin yrrlge girmesiyle birlikte Ingiliz ve
Fransizlarin Ermeniler zerindeki oyunlari artmis, Gregoryanlarin birligi paralanmis
ve bu devletler taraIindan yapilan yogun misyonerlik Iaaliyetleri neticesinde Ermeni
Ihtilal komiteleri tesekkl ettirilerek isyanlarin baslamasi saglanmistir.

Alevlenen Ermeni meselesinde Rusya, Ingiltere ve Fransa`nin oynadigi rol iyi
incelemek gerekmektedir. Ermeniler, tarih boyunca belli basli birka devletin
kullandigi bir topluluk olmaktan ileri gidememislerdir. Bunu en ok yapan devletler
Rusya ve Ingiltere olmustur. Bu devletler, her zaman yaptiklari gibi, nce bunlari
silahlandirip ynlendirmisler, daha sonra da ana politikalari degisince ortada
birakmislardir. Ruslar, Osmanli Devleti ile aralarinda bir tampon blge
olusturabilmek ve Ermeniler ile Grcleri dengeli bir sekilde blgede tutabilmek iin
yeni bir siyasi taktikle bu iki toplumun arasini ama yoluna gitmistir. Bunu yaparken
de Ermenilere bagimsiz bir krallik vaat edilmis, ancak bu bagimsizlik komedisi bir
sre sonra Ruslar taraIindan baltalanmis ve bu hareket Ruslarin ok isine yaramistir.
Yeni Rus taktigi, Ingilizlerin oynak siyaseti ile paralellik gstermis, 'bagimsiz bir
Ermenistan, Akdenizìn muhaIizliginda Trklerden daha yararli olur ve Sark Yolunu

10
Anadol, 100 Soruda., s. 64.
11
Grn, Kamuran. Ermeni Dosyas, Ankara, T.T.K. Basimevi, 1983. s. 10.
kapatir Iikri stnde durarak Rus politikasini destekler grnmslerdir. Ruslarin
basbakani LubanoI, Ermeni bagimsizliginin Rus menIaatleriyle teliI edilemeyecegini
siddetle ve kesin bir iIadeyle ilan ederken, bu deIa da Osmanli Devletini Ermeniler
aleyhine kiskirtmis bulunuyordu. Fakat Bab-i Ali bu oyuna kulak asmayinca, Ruslar
yine bir taktik degisikligi yaparak Ermenileri, Trkler aleyhine harekete geirmek
yoluna gitmistir. Osmanli Imparatorlugu Fransa, Almanya, Ingiltere, Rusya ve Italya
nazarinda yikilacak bir devletti. Bu byk imparatorlugun mirasindan pay almak
isteyen devletlerin her biri, kendisine daha Iazla pay alabilmek iin akla hayale
gelmedik oyunlar icat etmekteydiler.
12
Rusya, bogazlara hakim olmak, Akdenizè
inmek emelinin yaninda, sark vilayetlerine hakim olarak Iskenderunà ulasmak
istiyordu. Fakat Rusya`nin bu emeli, Ingiltere ve Fransa`nin menIaatlerine
uymuyordu. Onlar sadece Osmanli Imparatorlugunun yikilmasi hususunda
birlesmisler,
13
asirlardan beri askeri gleriyle yenemedikleri Osmanli Devletini,
iten yikmanin yollarini aramislar ve bulmuslardi. Osmanli Devletinin himayesinde
Hiristiyan kavimler, bu devletlerin ileri karakolu vaziIesini grebilirlerdi.

Planlar, bu noktadan hareketle hazirlanmaya baslandi ve yavas yavas tatbikata
konuldu. Burada ama, Rum, Ermeni, Bulgar ya da Grclerin bagimsiz olmasi
degildi. Eger yle olsaydi bu toplumlar Rus emperyalizminin birer masasi
olmazlardi. Rusya, Ingiltere ve Fransa`nin, siyasi menIaatleri icabi Ermenileri isyana
tesvik etmeleri, Ermenilerin yikilmakta olan Osmanli Imparatorlugu`nun mirasindan
istiIade etmek emelleri ile 1862`de kabul edilen 'Nizamname-i Millet-i Ermeniyan
(Ermeni Milleti Nizamnamesi),
14
Trkiye Ermenilerinin siyasi ve toplumsal
varliklari zerinde yeni bir igir ati. Bilhassa yurt disinda okumus genler ve Rusya
Hiristiyan ruhbanlariyla temas halinde bulunan patrikhane, Osmanli hkmetinin
durumunu ve milletlerin siyasi menIaatlerini, idealleri iin uygun bulmuslar;
zellikle kilise, Anadolu`da baslatilacak bir isyan hareketinin planlayicisi olarak, ite
etkin rol oynamistir.

12
Kurat, Yulug Tekin. Osmanl mparatorlugunun Paylaylmas, Ankara, Turhan Kitabevi, 1986. s.
73.
13
Demir, Trkiye`de Ermeni., s. 34.
14
Bu siralarda Osmanli-Rus savasi sona ermis ve Rus ordusu AyasteIanosà kadar
gelmis idi. Bunu Iirsat bilen Patrik Nerses Varyabedyan, Rus ari Nikola`ya,
ierisinde Papaz Migirdi Hrimyanìnda bulundugu heyetle muhtira gndermistir. Bu
muhtirada, Osmanli Devleti aleyhinde sikayette bulunuyor ve 'Ermenilerin
bulundugu dogu vilayetlerinde bir Ermeni devletinin kurulmasina msaade
olunmasini ve hi olmazsa, zikredilen vilayetlerin Rus himayesine alinmasini rica
ediliyordu.
15
Migirdi Hrimyan ve yanindaki ruhani heyet, Roma, Viyana, Paris ve
Londra`yi da ziyaret etti. Diger taraItan Patrik Nerses Varyabedyan bos durmuyor,
Ingiliz, Fransiz ve diger devletlerin elileriyle grsyor ve yardimlarini talep
ediyordu. 1876`da Patrik Nerses Varyabedyan, Ingiltere Bykelisi Henry Elliot ile
grserek, Osmanli Devleti zerindeki tm vilayetlerde yasayan Ermenilerin
dikkatlerini ekmek iin ihtilal, isyan ikarmak gerekiyorsa bunun iin hazir
olduklarini bildirmis, Ingiliz seIiri bunu ihtiyatla karsilamisti. nk byle bir
hareket o tarihlerde Ingiliz ikarlarina ters dsmekteydi. O devirde Ingiliz-Rus
rekabeti, Asya`da gayet siddetlenmisti. Fransa ile Ingiltere arasinda da, Misirìn
Ingilizlerin hegemonyasina gemesinden dolayi ihtilaI vardi. Bu arada Rusya da,
Osmanli Devleti`nin dogu vilayetlerini ele geirme arzusunu gizlemiyordu. Fransa
ise, Rus menIaatini gzetmek ile Osmanli Imparatorlugu`nun btnlgn muhaIaza
arasinda kararsiz kalmisti. Ancak, Ingiltere, Londra`ya iltica etmis olan Ermeni
ihtilalcilerini aiktan aiga savunuyordu.
16
Amaci da Osmanli Devletini, Misirìn
kendilerince isgalini tanimaya sevk etmek ve gelecekte de bir Ermeni tesekklnn
canlandirilmasi ile neticelenecek Avrupa mdahalesine kapi amakti. Bu sayede
Ruslarin Iskenderunà kadar ilerlemesinin nne geilecekti. Halbuki Ruslar, hibir
zaman Ermenilere karsi bir ynelis ierisinde olmadiklari gibi, amalari da
KaIkasya`daki Ermeni bagimsizlik hareketini kirmakti. Sarkta Ermeni devleti
kurmak isteyen Rusya Ermenilerinin durumu, Osmanli tebaasi olarak yasayan
Ermenilerden, kiyas edilemeyecek, derecede ok kt idi.

Ermeni kavminin gzleri ve idrakleri, Ruslarin 1855`de mekteplerinin
kapatilmasini, 1896`da ise Sibirya`ya srlmelerini ve sonrasinda Ermeni hayir
cemiyetlerinin kapatilmasi ile Ermeni basin yayinina sansr konulmasini grecegi

15
Granville, Edgar. arlk Rusyasnn Trkiye`deki Oyunlar, (ev: Orhan Ariman), Ankara,
Yarin Yayinlari, 1967. s. 36.
16
Anadol, 100 Soruda., ss. 72-73.
yerde, son derece huzur ierisinde bulunduklari Osmanli idaresine karsi ikmaya
ynelik olmustur.
17

1.5. Birinci Dnya Savay Srasnda Ermeniler (1914-1918)

1914-1918 yillari arasinda cereyan eden Birinci Dnya Savasi ile beraber, Trk
ordulari bir ok cephede savasa girmislerdi. Iste byle bir zamanda Ermeniler, itilaI
devletlerinin islerini kolaylastirmak iin II.Mesrutiyetten itibaren yapilan hazirliklari
hizlandirmaya baslamislardir. Ermenilerin ellerinde bol miktarda bomba, silah ve
mhimmat bulunuyordu. Karsilarinda ise savas halinde olan bir devletin i gvenlik
iin ayirdigi az sayida asker ve asil nemlisi, kadinlar, ocuklar ve ihtiyarlar vardi.
Teskil ettirilen gnll Ermeni birlikleri, Rus ordusu saIlarinda savasa istirak
etmekle beraber, vilayetlerde olusturulan eteler de jandarma karakollarina baskinlar
yapiyorlardi. Papazlar kyleri dolasarak, Ermenilere nceden satin alinan silahlari
kullanmanin zamaninin geldigini sylyorlardi.
18

Savasta Ermeni isyanlari, tehcir karari ve tatbikati incelenecek olursa, syle bir
manzara ile karsilasilir; Osmanli Devletinin seIerberlik ilan ettigi gnlerde (21
Temmuz 1914) Emiyazin Katagikosu
19
V. Kevork (1912-1930), Rusya`nin
KaIkasya Umumi Valisi Voronov Daskovà yaptigi yazili mracaatinda,
Ermenilerin himaye edilmesini istiyor, buna karsilik Ruslar ile birlikte Osmanli
Devletine karsi savasacaklarini taahht ediyordu. Voronov Daskov, TiIlis`deki
Ermeni Milli Konseyi yeleri ve sehrin belediye baskani Hadisyon ile grsyor ve
ona eger Trklerin alti dogu vilayeti (Erzurum, Diyarbakir, Harput -yani Elazig-,
Sivas, Bitlis ve Van), Ermenilerin yardimi ile ele geirilirse, burada Ermeni
muhtariyetinin taninacagini ilan ediyordu. V. Kevork, ayrica Katagikoslugunun
resmi gazetesi olan 'Ararat da, btn Ermenilere hitaben (Agustos 1914) isyan
igirtkanligi yapmaktaydi.
20

17
Demir, Trkiye`de Ermeni., ss. 34-35.

18
Sakarya, Ihsan. kinci Meyrutiyet Dnemindeki Trk-Ermeni liykilerinin Birinci dnya Savay
zerindeki Etkileri, Drdnc Askeri Tarih Semineri: Bildiriler, Ankara, Genelkurmay Basimevi,
1989. ss. 240-241.
19
Ermenilerin yasadiklari blgelerdeki dini liderlerine verilen isimdir.
20
Ilter, Erdal. Ermeni Kilisesi ve Terr, Ankara, Ankara niversitesi Yayinlari, 1996. ss. 60-62.
Btn bu Iaaliyetler, gerek merkezde, gerekse diger vilayetlerde yle bir asamaya
geldi ki, hkmet, en buhranli dnemde bunu kainilmaz bir Iirsat bilerek askere,
jandarmaya, savunmasiz kadinlara, ocuklara ve ihtiyarlara karsi korkun cinayet ve
saldirilarina devam eden Ermeni komitelerine ait subelerin kapatilarak yelerinin
dagitilmasina, 24 Nisan 1915 tarihinde karar vermistir.
21
Akabinde 14 Mayis 1915
tarihinde ikarilan kanunla da, Avrupa ve Amerika`da srekli gndemde tutulan,
szde Ermeni Soykirim tasarisina gereke olarak gsterdikleri kanun ikarilmistir.
'Tehcir Kanunu olarak adlandirilan kanunun maddelerinin izahindan nce,
'Tehcirin, kelime anlami zerinde durulmasinda yarar vardir.

Tehcir; Arapa kkenli kelime olup, 'hicret kknden gelir. Kelime olarak; 'Bir
yerden baska bir yere g etmek anlamindadir. Tehcir kanununun ikarilmasi ve
uygulanmasinda asil ama, sevk ve iskan hareketinin planli ve sorunsuz olarak
tamamlanmasidir. Tehcir ile Ermenilerin iddia ettigi 'srgn kelimesi arasinda bir
baglanti olmadigi gibi, Osmanli Devletinin uygulamasinin srgn olarak nitelenmesi
kabul edilemez. Bu kanunda;

Madde-1 : Vakt-i seIerde ordu ve kolordu Iirka kumandanlari ve bunlarin
vekilleri ve mstakil mevki kumandanlari, ahali taraIindan herhangi bir kuvvetle
hkmet emirlerine, memleket mdaIaasina ve asayisin muhaIazasina taalluk eden
icraat ve tertibata karsi muhaleIet ve silahli tecavz, mukavemet grrlerse, derhal
askeri kuvvetle siddetli surette bunlari cezalandirmaya; yapilan tecavz ve
mukavemeti esasindan imha etmege mezun ve mecburdur.

Madde-2 : Ordu ve mstakil kolordu ve Iirka kumandanlari askeri sirlari iIsa
veya casusluk ve hiyanetlerini grendikleri kylerde ve kasabalarda meskun
kimseleri teker teker veya toplu olarak diger mahallere sevk ve iskan edebilirler.

Madde-3 : Is bu kanun nesir tarihinden muteberdir.
22

21
Dis Politika Enstits. Dokuz Soru ve Cevapta Ermeni Sorunu, Ankara, Dis Politika Enstits
Yayinlari, 1983. s. 1.
22
Sakarya, kinci Meyrutiyet., s. 221.
Ermenilerin yer degistirme esnasindaki kayiplari 35.000 kisi civarindadir. Yer
degistirme uygulamasina tabi tutulan nIus ierisinde yer alan Halep`teki 26.064
Ermeni g ettirilenler ierisine dahil edilmemistir. Bu rakam 35.000`den
ikarildiginda 9-10 bin kisi kalmaktadir ki, buradan Ermenilerin gerek kayiplarinin
bu kadar oldugu anlasilmaktadir. Bu kayiplarin olusumu ise, yer degistirme
esnasinda kaIilelere saldiran eskiya eteleri taraIindan gereklestirilmistir. Yer
degistirme esnasindaki kayiplari Osmanli Ordusuna baglamak mmkn degildir.
Ermeni kayiplarinin temel nedeni, hem Mslman halk, hem de Ermeniler arasinda
grlen bazi salgin hastaliklardir. Ayrica Ermeniler daha nce katliama maruz
biraktiklari asiretlerin karsi saldirilariyla da kayip vermislerdir. Meydana gelen
lmlerde etkili olan bir diger etmen de iklim Iaktrdr. Soguklar ya da asiri
sicaklar nedeniyle, yer degistirme esnasinda kayiplarin olmasi da tabii bir hadisedir.

te yandan, Osmanli Devleti, yer degistirmeye tabi tuttugu Ermenilerin nakli
sirasinda, agir savas sartlarina ragmen olaganst gayret gstermis, bu durum,
yabanci diplomatlarca da tespit edilmistir. Yer degistirme ile savas sartlarinda yz
binlerce Ermeni yok edilmekten kurtarilmis; ge tabi tutulan Ermeniler sag salim
hayatlarini srdrrken, Rus ordusu saIlarinda Trk ordusuna karsi savasan
Ermenilerin pek ogu savas ortaminda hayatlarini kaybetmislerdir.
23

1.6. Kurtuluy Savay erisinde Ermeniler (1919-1923)

Ermenilerin, milli mcadelenin basladigi tarihten itibaren, Anadolu topraklari
zerinde degismez idealleri olan diger bazi mihraklarin da destegiyle, Trk
Milleti`ne ynelik menIi Iaaliyetleri ayni hizla devam etmistir. Kurtulus
mcadelesinin basladigi tarihten itibaren Ermenilerin Anadolu`daki Iaaliyetleri
MustaIa Kemal Pasa taraIindan da takip edilmis, merkez ve tasradaki vilayetler
bizzat kendisi taraIindan bilgilendirilerek ikaz edilmistir.
24

Sevr Antlasmasi ile, Dogu`da bir Ermenistan kuruldugu gibi, Krdistanà da
otonomi verilmekte ve bylece de Dogu Anadolu paralanmaktaydi. 24 Eyll 1920

23
24
Ulu, CaIer. 'MustaIa Kemal Atatrk`n Fikir ve Grsleriyle Ermeniler, Ermeni Araytrmalar,
Cilt 1, Ankara, Ermeni Arastirmalari Enstits Yayinlari, 2003. ss. 615-634.
tarihinde Sevr Antlasmasinin tanidigi haklara dayanarak Trk topraklarina saldiran
ve almaya kalkisan Ermeni Cumhuriyeti, askeri harekata girismisse de Kazim
Karabekir Pasa komutasindaki 15. Kolordu, 30 Ekim 1920 tarihinde Karsì
kurtardiktan sonra Tasnaklarì, 2-3 Aralik 1920`de Gmr Antlasmasini imzalamaya
zorlamistir.

Gney cephesinde ise, Kuvay-i Milliye`nin mcadelesi sonucu isgal devletleri
tutunamamis; Fransizlar, Sakarya zaIeri zerine 20 Ekim 1921 tarihinde Byk
Millet Meclisi Hkmeti ile Ankara ItilaInamesi`ni imzalayarak Antakya, Iskenderun
ve havalisi (Iskenderun Sancagi) disinda isgal ettikleri yerleri geri vermislerdir.
Fransa ile barisin yapilmasi, isgal boyunca Trk halkina akil ve hayale sigmayan
zulmler yapan Ermenilerì telasa sevk etmistir. nk gneyde bir Ermeni Devleti
kurma dsnceleri yok olmus, blgenin Trklere ait oldugu tasdik edilmistir.
25

Ermeni kaynaklarina gre, Ankara ItilaInamesi ile ukurova ve evresinin Fransizlar
taraIindan bosaltilmasi sirasinda 120.000`den Iazla Ermeni Suriye ve Lbnanà
kamis, 30.000 kadar Ermeni de Kibris, Misir ve Istanbulà g etmistir.

Fransa`nin Adana Konsolosu Laporte, Adana`dan Iskenderunà giden Sis
Katagikosùna, Kasim 1921 sonlarinda mevcut durumu aiklarken, 'Gelecek olan
hkmet, adil olacak ve azinliklarin menIaatlerini koruyacaktir. Bunun iin g eden
Ermenileri seIaletten ve mlklerini tehlikeye dsrmekten kurtarmak lazimdir. Bu
sebeple geri dnsnler. Kilikya`da Fransizlar sizler iin 5.000 evladini topraga
verdi. demis, buna karsilik Sis Katagikosu 'Hiristiyanlarin hayati tehlikeye
atilamaz. Fransizlarìn bize yaptiklarini takdir ile anariz. Ama buna karsilik 30.000
Ermeni de mtarekeden beri Fransizlar iin lmslerdir. diyerek Fransa`yi
sulamistir.
26

1.7. Lozan Antlaymasndan Gnmze Ermeniler (1923-...)

Sevr Antlasmasi, Trkiye topraklarini esitli devletlere blyordu. Bunlardan biri
de, Dogu Anadolu'da ihdas edilmek istenen Ermenistan devleti idi. Ekalliyetler

25
Ilter, Ermeni Kilisesi., s. 70.
26
Ilter, Ermeni Kilisesi., ss. 71-75.
(azinliklar) meselesi, Avrupa'nin Osmanli Devleti ve Trkiye`yi yok etmek ve
paralamak iin basvurdugu etkili bir siyasetti.

Avrupa devletleri, Anadolu'daki Trk varligini yok etmek iin, Trk halki ile
zdeslesmis unsurlari da bu blme siyasetine alet etmek istiyordu. Batililar erkez,
Laz ve Krt varligindan sz etmeye baslamislardi. Avrupa devletlerinin Anadolu'yu
ele geirme istekleri, muhteris bir saldiriya yol aiyordu. Bu sebepten, gelecekle
ilgili tahmin ve hesap hatalari yapiyorlardi. Bu yanilmalarin en byg, kesin
zaIerle sonulanan Istiklal Savasi idi.

Tipki Istiklal Savasi gibi, Lozan Baris Antlasmasi da, Sevr'i hazirlayanlarin,
hayalleriyle hareket ettiklerinin ispatidir. Istiklal Savasi ve Lozan, Bati'nin
uydurdugu Ermeni meselesini tam anlamiyla zmstr. Lozan grsmeleri karara
baglanirken, Ermeni meselesi gememistir.

Lozan Antlasmasinda sadece azinliklar olarak bir stat ortaya konmakla birlikte,
'Ermeni kelimesi hibir yerde gememistir. Ingiltere, Fransa ve Rusya, yaklasik 50
yil Osmanli Devletine karsi ayaklandirdiklari Ermenileri bagimsizlik aldatmacasi ile
amalari dogrultusunda kullanmislar, sonra da onlari Anadolu`da yzst birakarak
gitmek zorunda kalmislardir.
27

Lozan Antlasmasi`ndan sonra Avrupa kendi yaralarini sarmaya ynelmis, Ermeni
meselesi de kllenmeye birakilmistir. Sovyet Ermenistani'ndaki Ermeniler ile
diasporadakiler adina is gren Tasnaksutyun, Hinak, Emiyazin ayri ayri yol
tutmuslar ve bazen de kendi aralarinda mcadeleye baslamislardir.
28

Diger taraItan Avrupa'daki Ermenileri ynlendirecek ortak tesekkln
Tasnaksutyun olabilecegi yayginlasirken, bundan endise duyan Ermeniler de
olmustur. Avrupa'dan artik destek alinamayacagini iddia edip, tamamen Rusya'ya
ynelmeyi isteyenler oldugu gibi, Osmanli Devleti'ndeki gibi terr hareketlerini

27
zgldr, Yavuz. Trk-Alman liykileri (1923-1945), Ankara, Genelkurmay Basimevi, 1993. s.
12.
28
Rusya'da da tekrarlamanin ilkinde oldugu gibi ikincisinde de Ermenilere Iayda
saglamayacagini ne srenler olmustur.

Birinci Dnya Savasi'ndan sonra kabuklarina ekilen Ermeniler, yeni bir dnya
savasi baslarken yine birtakim beklentiler iine girmislerdir. Lozan KonIeransi
sirasindaki gibi, Ikinci Dnya Savasi`nin sonuna dogru, eski destekilerine
mektuplar, telgraIlar gndermisler, dogabilecek Iirsatlardan yararlanmaya
kalkismislardir.

Ermenilerin bulunduklari btn lkelerde yrtlen bu Iaaliyetler ve uluslararasi
kuruluslara yapilan yeni mracaatlar, Sovyet basin-yayin kuruluslarinca da
desteklenmistir. Rusya'nin 20 yilligina imzaladigi 17 Aralik 1925 tarihli Trk-Sovyet
Dostluk ve Saldirmazlik Pakti'nin sresinin sona ermesi zerine, Rusya'nin
Bogazlar`dan ve Dogu Anadolu'dan imtiyazlar ve toprak talebinde bulunmasi,
Ermenilerin yeni bir beklenti ierisine girmesine yol amistir.
29

Ikinci Dnya Savasi sirasinda ve bunun sonrasindaki Ermeni iddialari, 1965'lerde
tekrar gndeme getirilmistir. Dnyanin her taraIindaki Ermeni patrikhane ve
kiliseleri, egitim-gretim kurumlari, siyasi kuruluslar harekete gemis ve 1965 yili,
szde Ermeni katliaminin 50. Yil dnm olarak "24 Nisan 1915 Ermeni Soykirim
Gn" ilan edilmistir. Bu tarihten itibaren de, dnyadaki Ermeniler taraIindan
anilmaya ve klasik iddialar tekrarlanmaya devam edilmistir.

Bu girisim, Beyrut'taki Antilyas Kilisesi'ndeki "ukurova (Kilikya) Katagikosu"
Patrik I. Horen ile onun Kibris Kilisesi'nden arkadasi Baspiskopos AIakaryos
taraIindan baslatilmistir. 24 Aralik 1964 tarihinde Kibris Disisleri Bakani Kipriyanu,
Birlesmis Milletler Gvenlik Konseyinde Kibris konusunda Trkiye'yi ve Ada
Trklerini sularken, Ermenilerle yapilan is birligi sonucu, szde Ermeni katliaminin
50. Yil dnmnn de anilacagini aiklamistir.

29
Ssl, Azmi. Trk Tarihinde Ermeniler, Ankara, Kars KaIkas niversitesi Yayinlari, 1995. s.
300.

Ermeni sorununun tekrar ortaya ikarildigi tarihin, Trkiye-Yunanistan
arasindaki Kibris konusundaki gelismelerin ayni tarihe gelmesi de gstermektedir ki,
Ermeni sorunu, bundan sonrada, Trkiye'nin Kibris basta olmak zere btn milli
meselelerinde, baska sorunlarla birlikte veya tek basina karsisina
ikarilmistir/ikarilacaktir. Bu is birligi, Habesistan'in baskenti Adisababa'da 17-25
Ocak 1965 tarihlerinde, Imparator Haile Selase'nin koruyucu baskanliginda Patrik I.
Horen, Baspiskopos Makaryos ve diger ruhani ve siyasi liderlerin katilimiyla yapilan
toplantida resmen ve Iiilen ilan edilmis, 24 Nisan`larin, bundan byle anilmasi ve
Kibris Rumlari ile Ermenilerinin ortak mcadele karari alinmistir.
30

1965 ve sonrasindaki bu Iaaliyetler, hem dnyanin her taraIindaki Ermenileri
bilinlendirmeye, hem de dnya kamuoyunu etkilemeye ynelik olmustur. Ermeni
diasporasinin zellikle bu meseleye sarilmasinin en nemli nedenlerinden biri de,
yasadiklari Amerika, Kanada ve Avrupa Birligine ye lkelerdeki nc nesil
Ermeni genlerinin artik bu toplumlar iinde kltrel bakimdan asimile olmaya
baslamalaridir. Ermeni diasporasi, bu anma gnlerini ve soykirim yasa tasarilarini,
milli kimliklerini korumak ve canli tutmak iin bir Iaaliyet alani olarak
kullanmaktadir.

Diasporanin kullandigi diger nemli bir konu da; bulunduklari lkelerde "Ermeni
Soykirim Anitlari"nin dikilmesidir. Bu amala Lbnan'in Beyrut sehrindeki BikIaya
Manastiri'nin yanina 24 Nisan 1968 tarihinde Ermeni Katliam Aniti dikilmis, bunu
digerleri takip etmistir.
31

Devam eden Iaaliyetlerde; "Ermeni llerini Anma Gn" olarak ilan edilen 24
Nisan 1969 tarihinde, Ingiltere'de yasayan gen Ermenilerden olusan bir grup, Trk
Bykeliliginin nnden geerek Trkiye'yi protesto etmislerdir. Lbnanli
Mslman ve Hiristiyan Araplar, 1969 yilinda szde Ermeni katliaminin 54.
Yildnmn birlikte anmislardir. 24 Nisan 1969 tarihinde, Lbnan`da Trkiye ve

30
Ermeni sorununun 1964 yilinda, Rum-Yunan iliskisi zerinden gndeme gelmesini, ayni yil iinde
Trkiye`nin Kibrisà yapmak istedigi mdahalenin, meshur 'Johnson Mektubu ile ABD taraIindan
engellenmis olmasinin etkisinde grmek gerekir. Bkz: ztrk, O. Metin. Dy Politikada Kriz
Ynetimi, Ankara, Odak Yayinlari, 2004. ss. 134-140.
31
Sakarya, Ihsan. Belgelerle Ermeni Sorunu (2. Baski), Ankara,Genelkurmay Basimevi, 1984. s.
459.

Israil aleyhine gsteriler yapilmistir. Ermenilere yapildigi iddia edilen szde
soykiriminin 60. Yildnm dolayisiyla Fransa, Amerika, Almanya ve
Yunanistan'da byk gsteriler yapilmistir. Bu gsteriler ncesinde sz konusu
lkelerin hkmetleri Trklerin korunmasina ynelik tedbirler almak zorunda
kalmislardir. 1965'ten sonra, esitli lkelerdeki Ermenilerin Trkiye aleyhine
baslattiklari karalama kampanyasiyla dnya ve Trkiye kamuoyunda varligini
hissettiren szde Ermeni Sorunu, 1970'li yillardan itibaren yurtdisindaki Trk
temsilciliklerine ynelik terr eylemlerine dnsmstr. Gurgen (Karekin) Yanikan
adli yasli bir Ermeni'nin 27 Ocak 1973 tarihinde Trkiye'nin Los Angeles
Baskonsolosu Mehmet Baydar ile Konsolos Bahadir Demir'i katletmesiyle baslayan
"Bireysel Ermeni Terr", 1975'den itibaren "rgtl Ermeni Terr"ne
dnsmstr. Trkiye'nin dis temsilciliklerine ynelik Ermeni saldirilari, 1980'den
sonra yogunluk kazanmistir. Ermeni terristler, 21 lkenin 38 kentinde, 39'u silahli,
70'i bombali, biri de isgal seklinde olmak zere toplam 110 terr olayi
gereklestirmislerdir. Bu saldirilarda 42 Trk diplomati ile birlikte 4 yabanci hayatini
kaybetmis, 15 Trk ve 66 yabanci uyruklu sahis yaralanmistir. 1984'ten sonra
Ermeni terr yerini isbirligi ierisinde oldugu blc terr rgt PKK'ya
birakmistir.
Bu gelismelerden sonra, Birinci Dnya Ermeni rgtleri Kongresi, Paris'te 3-6
Eyll 1979 tarihinde toplanmistir. Bu kongreye Asala nemli bir gle katilmis ve
kongrede etkin rol oynamistir. Kongre, Fransa'daki Ermeni ihtilalci gleri zerinde
etkili olmus, zellikle terr rgtlerine katilim saglanmistir. Kongrenin amaci;
"dnyadaki Ermenilerin bir Iikir etraIinda, bir bayrak altinda toplanmasi ve
rgtlenmesiyle, siyasi ortamin degerlendirilip toprak taleplerine ynelinmesi"
seklinde zetlenebilir.
Paris Kongresi sonunda, siddet eylemleri ve terr olaylari artmis, Asala daha da
glenmistir. Btnlesme abalarinda etkin bir dnem baslamis, silahli egitim
Iaaliyetleri esitli merkez ve yerlerde artirilmistir.
32
Ermeni terrnn byk
boyutlara vardigi, dnya kamuoyunun giderek Ermenileri ve terristleri kinar hale
geldigi bir ortamda toplanan 1983 Lozan Ermeni Kongresi, "Ermeni siyasi

32
Uras, Esat. Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Istanbul, Belge Yayinlari, 1987. s. 206.
grslerini birlestirmek ve tek dogrultuda hareket etmelerini saglamak" amacini
tasiyordu. Asala'nin katilmadigi kongrede siddet yanlilari azinlikta kaldi.

Ilimlilar kongreye hakim olsalar da, nemli gelismeler saglayamamislardir.
Kongreden sonra atismalar devam etmis ve blnmeler baslamistir; Tasnak ve
Asala'da blnmeler grlmstr. Alt terr tim ve gruplari, zaman zaman basi bos
yeni rgtler seklinde harekete girismislerdir.
33

7-13 Temmuz 1985 tarihlerinde Sevr'de, "nc Dnya Ermeni rgtleri
Kongresi" toplanmistir. Bu kongrede temel ama, hazirlanan "Ermeni Anayasasinin"
kabul idi.
Kongrede Sovyetlerin soy kirimini kabul etmesi vg ile anilirken, soykirim
tasarisinin kongreden gemesini saglayamadigi iin Amerika ynetimi
elestirilmistir.
34

Ermeni Parti ve kuruluslarinca Ekim-Kasim-Aralik 1992 aylari iinde toplanan
paranin byk blm ile, Yunanistan'dan veya Yunanistan araciligi ile temin edilen
silahlar ve paranin kalan blm ile alinan gida maddeleri, Karabag'da savasan
Ermenilere ulastirmak zere Ocak 1993 ayi baslarinda hava yolu ile Ermenistan'a
gnderilmistir.
04 Haziran 1993 tarihinde Bati Beyrut'taki PKK terr rgt merkezinde, Hinak
Partisi, Asala ve PKK terr rgtnn katildigi bir toplanti gereklestirilmistir.
1984'ten sonra Trkiye'ye ynelik terr hareketlerini PKK terr rgtne birakan
Ermeni komiteleri, szde iddialarini Ermeni diasporasi araciligiyla srdrmeye
devam etmislerdir. ABD'nin bazi eyaletleri ve basta Fransa gibi Avrupali lke
parlamentolarindan "Szde Ermeni Soykirimi"ni kabul eden yasalarin ikmasini
saglamislardir. Bu sre halen devam etmektedir.
35

2. ERMEN KOMTELER

33
Uras, Tarihte Ermeniler., s. 207.
34
35
Sakarya, Belgelerle Ermeni., ss. 439-474.
Ermenilerin kavmiyetilik hareketleri zellikle 1860 yilindan sonra belirgin bir
sekilde sergilenmeye baslamis, muhteliI isimler altinda ve esitli yerlerde cemiyetler
kurulmustur. Osmanli hkmeti ise, bu cemiyetlere karsi son derece msamahakar
davranmistir. Baslangita bu cemiyetler hayirsever kurumu manzarasinda
olmuslardir. Gerekte ise hepsinin gayesi bagimsiz bir Ermeni devletinin
kurulmasidir.
Daha nce patrik Hrimyanìn Van ve dolaylarindaki vaazlari ve nesrettigi
gazeteleri, Ermeni patrigi Nersesìn dneminde meyvelerini vermeye baslamis ve
1870-1880 yillari arasinda 'Araratli, 'Sarkli; 'Muhibb-i MaariI, 'Kilikya,
'Milliyetperver Kadinlar Cemiyeti, 'Ermenistanà Dogru cemiyetleri kurulmustur.
Daha sonralari bu cemiyetler birleserek 'Mttehid Ermeni Cemiyetini olusturdular.
AyesteIanos Antlasmasi ve Berlin KonIeransindan sonra Ermenilerin cesaretleri daha
da artti. Berlin konIeransinda, Ermenilerin bulundugu vilayetlerde, 'Avrupa
devletlerinin kontrolnde islahat yapilmasi meselesi, konIeransta bulunan Ermeniler
ve bilhassa eski patrik Hrimyan taraIindan; 'Siyasi cemiyet ve tesekklleri
kuvvetlendirmek ve yer yer isyanlar hazirlamak. Iikrini empoze etmek Iirsatini
vermistir.
Ilk Ermeni ihtilal komitesi 1873`de Portakalyan taraIindan teskil edilerek 'Asya
gazetesi nesredilmeye baslandi. Bunun akabinde 'Araratyan Komitesi kuruldu. Bu
komitecilik Iaaliyetleri devam ederken, Rusya ve Iran`daki Ermeniler de Iaaliyet
sahasi olarak Anadolu topraklarini semislerdi. Ermeniler gerek gazete ve
mecmualarda, gerekse Ermeni cemiyetlerinin yayinladiklari brosrlerde, Trk
topraklarinda kendi yandaslarina baski yapildigini savunarak, Avrupa`nin mdahale
etmesi iin kamuoyu olusturmaya alisiyorlardi. stelik Trkler Mslman`di ve
Avrupa`da ayakta kalan hali Iikri vardi. Bunu canlandirmak lazimdi. Komite ve
cemiyetler bunu yaparak Avrupa`yi Trk milletine karsi tekrar bir olusum ierisine
sokmak istiyorlardi. Sadece Erzurum`da 'Sr-yi l Cemiyeti, 'Silahiler,
'MdaIii Vatandaslar Cemiyeti gibi esitli cemiyetler tesekkl etmistir.
36
nemli
Ermeni komiteleri sunlardir;
2.1. Armenakan Komitesi

36
Grn, Ermeni., s. 128.
Bu komite, Ermenilerin Trkler aleyhine alismak zere kurduklari ilk komite ve
ilk siyasi kurulustur. 1885 yilinda Van`da kurulmustur. 'Kan dkmeden hrriyet
elde edilemez slogani ile ise baslamistir. Fransa`da ikardiklari 'Armenia gazetesi
ile kamuoyu olusturmaya alismislardir. Ihtilal yolu ile Ermeni bagimsizligini
saglamayi amalamislar ve bunu gereklestirmek iin hazirladiklari programda 'tm
Ermenileri bir araya getirmeyi, ihtilalci Iikirleri yaymayi, yelerine silah kullanmayi
ve askeri egitim yaptirmayi, silah ve para temin etmeyi, gerilla kuvvetleri meydana
getirmeyi, halki genel bir isyana hazirlamayi, ngrmslerdir. Askeri egitim
konusunda, Van`daki Rus Konsoloslugu`ndan yardim almislar ve egitimi Van
Ermeni okulunda yapmislardir. Bu komitenin yeleri sonradan Tasnak ve Hinak
Komitelerine gemislerdir.
37

2.2. Hnak Komitesi
Hinak (an Sesi) Komitesi, 1886 yilinda Isvire'de kurulmus ve komitenin
dsncelerini yaymak iin de, yine Hinak isminde bir gazete ikarilmistir. Bu
komitenin basinda ve yeleri arasinda ogunlugu yine Rus uyruklu Ermeniler
bulunmustur. Bu komite, kendisine alisma blgesi olarak Dogu Anadolu'yu semis,
daha sonra komite merkezi, Isvire'den Londra'ya gtrlmstr. Hinak
Komitesinin programi, sosyalist, marksist ve merkeziyetidir. Komite, 1890 yilinda
merkezi Istanbul'da olmak zere Osmanli Devleti`nin diger vilayetlerinde de subeler
amistir.
2.2.1 Komitenin Program
Programda, Ermeni sosyalist demokratlari ve btn Ermeniler iin genel ve
btn kapsayacak bir sosyalizm dzeninin saglanmasi, uzak bir ama olarak kabul
edilmekte ve bu nedenle btn egilim ve ugrasilar, yakin bir hedeI seilmesini
gerektirmektedir. Bu yakin hedeI, sosyal demokrat Hinak Komitesi`ni
olusturmustur.
Ermeni davasi, Berlin Antlasmasi'nin 61. maddesi ve uluslararasi kosullarin
etkisiyle, bir hak durumuna gelmis ve Avrupali byk devletler taraIindan da

37
Grn, Ermeni., ss. 129-130.

taninmistir. Osmanli Imparatorlugu`nun siyasi, ekonomik ve mali dzensizligi,
dss, iIlasi, i karisikliklari, Ermenilerin Osmanli devletini hedeI almasina yol
amis, diger Avrupali devletlerin etkileri de buna yardim etmistir.
Ermenileri yakin amaca ulastirmanin aresi, bir ihtilalle Trkiye'deki Ermeni
blgelerindeki kurulu dzeni alt st etmek, degistirmek; genel isyanla, Osmanli
hkmetine karsi savas amaktir.
38

Bir siyasi programa gre alisan Hinak Komitesi, Marksizm propagandasi
yapmistir. Karisikliklar ikarmak ve ihtilal yapmak iin, genler, dini liderler,
maceracilar ve issizler, komiteye girmeye ve buralarda alismaya can atmislar;
Komite yneticileri de, siniI esasi zerine alisarak bir Ermeni proleteryasi yaratmak
istemislerdir. Komitenin bu alismalari, Trkiye'deki yasam kosullarina gre, bir
sosyalizm propagandasindan teye geememistir. Hinak Komitesi'nin dzenledigi
ayaklanmalara, birogu dis lkelerden ve zellikle Rusya'dan gelmis bu islere yatkin
kimseler de katilmislardir. Ermenilerin eyleme gemeleri, memlekette ok agir ve
giderilmesi olanaksiz kanli olaylara yol amistir. Hinak Komitesinin rgtlerini
kurmak iin Cenevre'den TiIlisli Simavon, Iran'dan S. Danielyan, Trabzon'dan Rus
uyruklu Rupen Hanazat, Batum'dan H. Megavoryan gelmislerdir. Tartismalardan
sonra, Istanbul Hinak Komitesi Merkezi kurulmustur. Bu rgte, Istanbul'da 1890
yilindan evvel kurulmus olan diger ihtilalci rgtler de katilmislardir. Bu arada
komiteye girmeyenler ve para yardimi yapmayanlar, baski altinda tutulmaya veya
ldrlmeye baslanmislardir. rgtler, Anadolu'daki vilayetlere de yayilmislardir.

2.2.2. Komitenin Faaliyetleri
Hinak Komitesinin ana tzg ve programi, 1909 yilinda Istanbul'da
hazirlanmistir. Bu tzk, dernekler kanunu geregince Dahiliye Nezaretine verilmis
ve gerekli islemler yapilarak Istanbul Valiligi'nin onay belgesini almistir.
39

Hinak Komitesi 24 Temmuz 1914 tarihinde, Trkiye'de nc Kongresini
yapmistir. 51 subeden gnderilen 28 delegeyle Canglyan'in baskanligi ve
Tancutyan'in sekreterliginde ailan kongrede su karar alinmistir: "Ama ve

38
Hocaoglu, Arsiv Vesikalaryla., s. 162.
39
Koas, Tarih Boyunca., ss. 126-128.
alismalarimizin gerektirdigi byk sorumluluk ve ondan dogacak tehlikeler gz
nnde tutularak, uygar insanlar oldugumuzu gstermek iin maceralardan ve
dsncesizce yapilacak hareketlerden kainilmali, iyice dsnlms dengeli tesirler
ve vasitalarin amalarimizda ve hareketlerimizde basari saglamak iin tek are
oldugu gz nnde tutulmalidir." Bu karar yznden, Hinak Komitesinin yeleri
arasinda anlasmazlik ikmis ve ikiye blnmslerdir. Bir kismi asil 'Hinaklar
(Nazarbeg taraItarlari), diger kismi 'ReIorme Hinaklar (Veragazmiyal Hinak)
adini almislardir.

Her iki komite de, yneticilerin grs ve davranislarina gre hareket etmisler,
sahsi ikarlarini n planda tutmus ve bunu savunmuslardir. Aralarindaki bu
anlasmazlik, sokak kavgalarina dnsms, bazilari dvlms, bir kismi da
ldrlmstr. Hinaklarin Marksist oldugunu anlayan Ermeni halki ise,
komitacilarin grslerini kabul etmemistir. Mcadeleler 1902 yilinda iyice artmis,
her iki taraIa bagli birok komitaci, Ingiltere, Rusya, Misir, Bulgaristan, KaIkasya ve
Iran'da sokak ortasinda ldrlmslerdir. Hinak Komitesinin dagilmasinda, bazi
Hinak liderlerinin Ruslarin gizli amalarini anlayarak tuttuklari hatali yoldan
ayrilmalari da baslica etkenlerden biri olmustur.
40

2.3. Taynak Komitesi

"Ermeni Devrimci Federasyonu (EDF)" olarak da anilan Tasnak Komitesi`nin
Iaaliyetleri, komnistlerin Ermeni Cumhuriyetini ele geirmelerinden sonra ABD,
Lbnan, Iran, Fransa ve Yunanistan`da "srgndeki parti" seklinde devam etmistir.
Gnmze kadar esitli eylemlerle Iaaliyetlerini devam ettiren Tasnak komitesi,
esitli terr tim ve gruplarindan olusmustur.

Tasnak Partisi, ihtilalci Ermeni partileri arasinda en uzun mrls, nemlisi,
Ermeniler'in hayatini ve mukadderatini en ok etkilemis olan partidir.

Rusya'da ar'in, lkesindeki radikalizmi yok etmek iin uyguladigi baskilar
sonucu dagilan Ermeniler'i birlestirmek amaciyla, Hinak Partisi'nin memnun

40
Sakarya, Belgelerle Ermeni., s. 247.
edemedigi bazi Ermeniler, nce Trosak (Bayrak), daha sonra 1890 yilinda
Tasnaksutyun adli bir parti kurdular. ikardiklari Trosak gazetesinden dolayi
Tasnaklar'a, Trosak Partisi adi da verilmistir. Marksist ve sosyal demokrat gruplarin
bilesimi olan Tasnak Partisi (Ermeni Ihtilalci Federasyonu), 1892 yilindaki Birinci
Genel Kongrelerinde kabul ettikleri programlarini, Ruslar'in Narodnaya Volya
(Halkin Iradesi) teskilatindan aldilar.
41

Bylece, kendilerine sosyalist-demokrat, sosyalist-ihtilalci, milliyeti ve adem-i
merkeziyeti vasiIlarini veren Tasnaklar bir terr rgt olarak ortaya ikiyorlardi.
Tasnaklar, partinin bayragina kin, intikam ve terr sembol olarak bir de haner
ekleyeceklerdir. Tasnaklar'in sembol olan bu bayraktaki unsurdan; krek,
isileri; kalem, aydinlari; haner ise savasilari ve Iedaileri sembolize ediyordu.
42

Bu partinin hi degismeyen zelligi, gerek Ermeniler arasinda ve gerekse btn
dnyada Trk dsmanligi yaratmak ve katliam yapmak olmustur. Tasnak Partisi,
1907 yilinda yaptigi Teskilat Talimatnamesi'nde de Iaaliyet alanini izmis ve
alismalarini yrtecek ayni yetkide olan Bati Brosu ile Dogu Brosu'nu kurmustur.
Bati Brosu'nun merkezi Isvire'de Cenevre idi. Grevi, Avrupa'daki Ermeni
hareketlerini organize edip, propagandasini yrtmekti. Dogu Brosu'nn merkezi
ise, Erivan'daki Emiyazin Kilisesi olup, grevi Trkler'e karsi yapilacak hareketler
iin para toplamak, yikici propaganda brosrleri bastirmak, terr yaratmak, silah
kairmak idi. Dogu Anadolu'daki Iaaliyetlerini drt merkezden Van, Mus, Erzurum
ve Trabzon'dan yrtyordu.

2.3.1. Komitenin Yaps

Bro, rgtn en st organidir. rgt, ynetimi, "Bro"nun kararlari
dogrultusunda gereklesir. Bro, grnste kollektiI liderlik seklindedir. KaliIorniya,

41
42

Fransa ve Iran'dan birer, Lbnan'dan bes yeden olusur. yeler kendi aralarindan
birini baskan seerler. Bro, Lbnan i savasina kadar Lbnan`da olmustur. I savas
sonunda sirasiyla ABD, Yunanistan ve Fransa'ya tasinmistir. "Bro" yeleri, ynetim
esaslari ve kararlari gizlidir.
43

Merkez Komitesi, rgtn st ynetim organidir. Bro ile yerel gruplar ve
rgtler arasindaki bagi teskil eder. Ermenilerin nIus bakimindan nemli olduklari
yerlerde kurulur. Lbnan ve Fransa'da birer "Merkez Komitesi" olmasina karsilik,
ABD'de "Bati Kesimi Merkez Komitesi" ve "Dogu Kesimi Merkez Komitesi" adi
altinda iki komite vardir. Merkez Komitesi'ne veya Merkez Komitelerine ayrica
propaganda ve yayin, hukuk, mali, askeri, egitim konularina bakan esitli birimler ile
"Ermeni Gn Denetleme Komitesi" adi altinda hizmet blmleri baglidir. Bunlar,
daha ok bilgi ve teknik hizmet birimleridir.

2.3.2. Komitenin Amac ve Hedefleri

Tasnak, komnist olmayan bir Ermenistan kurulmasini ve Trkiye'nin
Ermenilere karsi islendigi iddia edilen sulara karsi tazminat demesinin
saglanmasini amalamaktadir. Tasnak yayin organlarinda bu ama, su sekilde dile
getirilmektedir: "Sevr anlasmasi zerinde durmaya devam edecegiz. Bu anlasma
davamizin kilometre taslarindan biridir." Tasnak'in nihai amaci ise, "Drt T" seklinde
zetlenebilir; Tanitim, Taninma, Tazminat ve Toprak.Yani, szde Ermeni sorunu
tm dnyada terr yoluyla "tanitilacak", szde iddialar dnya kamuoyunca kabul
edilip Trkiye`ce "taninacak", szde soykirimdan dolayi Trkiye'den "tazminat"
alinacak ve "Byk Ermenistan" ryasini gereklestirmek iin gerekli olan "toprak"
Trkiye'den koparilacaktir.
2.3.3. Komitenin Stratejileri, Tutum ve Davranylar

Stratejisini grntde, "barisi yollarla amalarinin gereklestirmesi" seklinde
ortaya koyan Tasnak, uzun yillar ncesine dayanan Iaaliyetleriyle tam bir terr
rgt gibi hareket ettigini ortaya koymustur. Nitekim, "Ermeni Soy Kirimi Adalet
Komandolari" adli terr grubu, Tasnak taraIindan kurulmus, rgtn adi daha

43
sonralari "Ermeni Devrimci Ordusu" seklinde degistirilmistir. Bu grubun btn
cinayetleri ve bombalama olaylari Tasnak taraIindan planlanmistir. Ancak, Tasnak'in
terr rgt Asala'dan Iarkli bir yani vardir: Asala, terr eylemlerinde Trk veya
baska lkelerin vatandaslari arasinda ayrim gzetmezken; Tasnak ve ona bagli terr
gruplari, hedeI olarak yalnizca Trk vatandaslarini ve Trk temsilcilerini
semislerdir. 1982 yilinda Los Angeles'teki Trk Baskonsolosunu ldrdkten sonra
"Adalet Komandolari"nin yaptiklari "Tek amacimiz Trk diplomatlari ve Trk
kurumlaridir" aiklamasi, bunun en aik kanitidir. "Ermeni Devrimci Ordusu"nun
1983 yilinda Lizbon'daki Trkiye Bykeliligine yaptigi saldirida da ayni beyan
tekrarlanmistir. 1982 ve 1983 yillarindaki elilik saldirilarinin ardindan Tasnak
Ermeni rgtnn stratejisi su sekilde aiklanmistir: "Bir kurtulus hareketinin nihai
amacina erismesi iin iki asama vardir: Birincisi destek sleri saglamaktir. Buna "I
propaganda" denilir. Ikinci asama ise, disarida taninma yani dnyanin begenisini
kazanmadir. En azindan dnya kamuoyunun davaya egilmesi saglanmalidir. Bu ise,
gsteri eylemleri dnemidir."
44

Tasnak Partisi'nin Trkler ve Ermeniler'e karsi yaptigi terr hareketlerinin
bilanosu, bu partinin ideologu Mikayel Varandian'in kitabinda da btn ayrintilari
ile aiklanmaktadir. Ohanus Appressian adli bir Ermeni subayinin hayat hikayesinin
anlatildigi "Men Are Like That" adli kitapta da, Tasnaklar'in Trkler'den baska kendi
irkdaslarina nasil mezalim yaptiklari en aik sekilde anlatilmaktadir. Tasnaklar'in
kendi yasalari, yargi organlari ve bu yargi organlarinin verecegi hkmleri yerine
getirecek olan "Mauserists" (proIeesyonel katiller) adi verilen bir suikastilar ordusu
vardi. Parti, bir adamin ldrlmesini kararlastirmis ise, bu adamin celladini tespit
etmek zere, ya kura ekilir veyahut da bu is partinin Mauseristlerinden birine havale
edilirdi.
45

Tasnaklar'in Osmanli Devleti'ni zayiI dsrmek ve yabanci mdahalesini
hazirlamak iin Dogu Anadolu'daki asiretler ile Makedonya Komiteleri'ne engel
atip isbirligine tesebbs ettikleri de grlmektedir. Ancak, Dogu Anadolu'daki
asiretleri kendi taraIlarina ekemediler ise de, Makedonya Komiteleri ile isbirligi

44
Trkdogan, Berna. Trk-Ermeni liykileri, Ankara, Divan Yayincilik, 2000. ss. 85-91.

45
yapmakta basarili oldular. 1898 yilinda Tasnak Patisi'nin Balkanlar'daki mmessili
Filibe Ermeni Okulu Mdr Rostom Stepan Zoryan taraIindan, Ermeni - Makedon
ittiIaki kurulmustu. Tasnak Partisi'nin kullanacagi bombalari Bulgarlar hazirlamislar,
Tegmen Boris SaraIovùn yardimi ile Trk-Bulgar sinirinda ailan gizli bir askeri
okulda Bulgar ordusunda Yzbasi olan Bogosianìn idaresinde birok Ermeni genci
yetistirilmis ve bunlar Trkiye`deki Tasnak ihtilal hareketlerinde grev almislardi.

Ermeni komiteleri, Gen Trkler ile de isbirligi yapacaklardir. Sphesiz ortak
ama, II. Abdulhamid ynetiminin degistirilmesi idi. Bylece 23-24 Temmuz 1908
tarihinde ilan edilen II. Mesrutiyet, Gen Trkler kadar onlarla isbirligi yapmis olan
azinliklarin ve bilhassa Ermeni komitecilerinin de basarisi olarak telakki edilecektir.
Nitekim, Tasnak Partisi, Gen Trkler ile isbirligi yaparak Mesrutiyetì koruyacagini
ilan etmistir.

Tasnak Partisi, Mesrutiyet'in ilanindan sonra hazirladigi programinda grnrde
bir degisiklik yapmisti. Buna gre Osmanli Devleti'nde mahalli ve genis bir
muhtariyet ve Iederasyon baglariyla bagli siyasi ve iktisadi bir hrriyet olacak,
Hkmet merkezi demokrat halk temsilcilerinden kurulacak, Osmanli Hkmeti'nin
dis siyaset, askerlik, maliye, gmrk, posta-telgraI isleri disindaki hizmetleri mahalli
muhtar blgelere terk edilecektir. Trkiye Ermenistan'i, Osmanli IederatiI devletinin
bir blm olarak iislerinde serbest olacak, bu blgedeki halkin iisleri mahalli
muhtariyetle idare edilecektir. Bu program, aslinda Ermenistan'in kurulmasini hedeI
almakta idi. Ermeniler, Mesrtiyet'in bahsettigi hrriyet, adalet ve esitlikten
Iaydalaniyorlar ve siyasi haklarina da tamamen sahip bulunuyorlardi. Artik, Ermeni
komitelerinin ihtilalci siIat ve varliklarina lzum kalmiyordu. Fakat diger Ermeni
komiteleri gibi Tasnaklar da bos durmuyorlar, teskilatlanmaya ve subeler amaya
devam ediyorlardi. Sosyalizmi de kullanan Tasnaklar'in, 1910 yilinda Kopenhang'da
toplanan "Sosyalistler Kongresi"ne verdikleri bir muhtirada, Tasnak Komitesi'nin
Trkiye'deki Iaaliyetlerinin 1908'e kadar gizli oldugu, komite yelerinin gndzleri
evrede grnmeyip geceleri silahlanma ve egitim yaptiklari, eylemlerinin
tamamiyle siyasi ve ihtilalci nitelikli oldugu, iIade edilmistir.

1912 yilindaki Balkan Savasi maglubiyeti, Ermeniler'i umutlandirmistir.
Ermeniler, Dogu Anadolu'yu Ruslar'in isgal ve Mslman halkin da buradan g
edeceklerine inaniyorlardi. Bitlis Rus Konsolosu General Mayewski, Istanbul'daki
Rus eliligine gnderdigi 24 Aralik 1912 tarih ve 63 No.'lu raporunda bu durumu ve
Tasnaklar'in Iaaliyetlerini aikliyordu. Ocak 1914 ayinda, Tasnaklar'in ileri
gelenlerinden olan ve Rus Disisleri'ne yakinligi ile taninan Dr. Hakob Zavriev, Rus
Disisleri Bakanligi Dogu Masasi SeIi Prens Trubetskoy'u ziyaret ederek, Rus
Hkmeti'nin Ermeni islahati ve Trkiye'deki Ermeniler'in durumu hakkinda bilgi
edinmis ve teminat almisti. Ermeniler, en byk koruyuculari olan ar'in
hesaplarinda Bulgarlar'in yerine konulmuslardi.

Tasnaklar, Osmanli Devleti'nin, kismi seIerberlige basladigi 30 Temmuz 1914
tarihinden nce, Osmanli Hkmeti'nin Birinci Dnya Savasi'na katilmasi halinde,
kendilerinin nasil bir durum almalari icabedecegini, Osmanli devletini nasil arkadan
vuracaklarini tayin ve mzakere etmek iin Erzurum'da Sekizinci Genel
Kongre'lerini yapiyorlardi.
46

.

2.3.4. Destek ve liykileri

Tasnak, destegini daha ziyade ABD ve Avrupa devletlerinden almistir; iliskileri
ise, mmkn oldugu kadar diger terr rgtleriyle temas etmemek seklinde bir esasa
baglanmistir. Tasnak Komitesi`nin bu devletlerin esitli teskilatlariyla iliskileri
vardir. Kilise ve Kiliseler Birligi ile "Ermeni lobileri" ve "Arastirma merkezleri"
baslica destek kaynaklarini teskil etmektedir.

2.3.5. Politik Geliymeleri

1970'lere kadar, Tasnak Ermeni terr rgtnce belirlenen ve uygulanan
politikalarda, esas ama "Sovyet Ermenistan'inin kurtulusu ve bagimsizligi"

46
olmustur. Bu sebeple, Sovyetler Birligi'ne karsi olan dsmanliklar ncelik kazanmis,
Sovyet Ermenistan'ini tutanlara veya Sovyet Ermenistan'ini destekleyenlere karsi
acimasiz bir mcadele verilmistir.
47
New York'taki Holy Cross Ermeni Kilisesi'nin
Baspiskoposunun Noel ayini sirasinda bir Tasnak Iedaisi taraIindan ldrlmesinin
nedeni, onun Sovyet Ermenistan'daki durumu onaylamasidir.

Trkiye'nin Lizbon Bykeliligi'ne ynelik baskin, Tasnak'a itibar
kazandirmamistir. Bu olaydan sonra, "Ermeni Soykirimi Adaleti Komandolari"
isimli rgtn ismi "Ermeni Devrimci Ordusu" olarak degistirildiyse de Tasnak iin
kurtarici olmamistir. zellikle 1984 yilinda Tasnak militanlarindan Sasunyan'in
tutuklanip mahkum edilmesi, Tasnak politikasina nemli bir darbe vurmustur. Bu
srete Tasnak, Amerika'da dogan Ermenilerin destegini yitirmis; nitekim,
"Armenian Reporter" gazetesi, Tasnak partisinin disardan gelen Lbnanli
Ermenilerin eline getigini ve terrizmi desteklemeyen byk ogunluk karsisinda
aciz kaldigini yazmistir.
48

Terrist kolun zayiIlamasi, Tasnaklar arasinda, zellikle "Bro" ve "Merkez
Komiteleri" st ynetimleri arasindaki atismalari artirmistir. rgtn st ynetimi
ikiye ayrilmistir. "Bro"nun gl adamlari, Lbnan Merkez Komitesinin
temsilcileri ve nde gelen yneticileri, Lbnan'da, ldrlmsler veya
kaybolmuslardir. 1985 yilinin sonlarina dogru Tasnak btnlgnden sz edilemez
olmustur. Tasnak'in bu duruma gelmesinde, disardan iki byk etken rol oynamistir.
Bunlardan birincisi Tasnak yneticilerinin bazi devletlerin gizli servisleriyle
iliskilerinin aiklanmasi ve bu servislerin Ermeni kiliselerini bir elde toplama
abalarinin ortaya ikmasidir. Ikincisi ise Asala - Tasnak mcadelesidir.

2.3.6. Yayn Organlar

Ermeni komiteleri ve terr rgtleri ierisinde propaganda konusunda byk
deneyimleri ve destekleri bulunan Tasnak, esitli sreli, sresiz yayinlar, satin alinan
radyo programlari, zel radyolar TV ve video Iilmleri gibi haberlesme ve yayin

47
Uras, Tarihte Ermeniler., ss. 432-435.
48
aralariyla srekli olarak amalarini, hareketlerini, politikalarini dnya kamuoyuna
duyurmak imkanini elde etmislerdir.

Tasnak yayin organlari ierisinde en nemlileri ABD'de Ermenice yayinlanan
'Hayrenik ve 'Asbarez ile, Ingilizce yayinlanan 'Armenian Reporter ve
'Armenian Weeklydir. Bu rgtn, katilanlarin kisitli sayilarina ragmen, Paris,
Bkres, Erivan, Mnih gibi yerlerde 22 dnya konIeransi dzenlemesi nemli bir
propaganda, yayma ve yayilma olayidir.
49

2.4. Asala

2.4.1. Asala'nn Kuruluyu ve Amalar

1974 Kibris Baris Harekati sonrasi Yunan gizli servislerinin organize ve tesviki
ile kuruldugu tahmin edilen ve kurulus asamasinda S.S.C.B. taraIindan ynlendirilen
ASALA`nin, Merkezi, Beyrut/Lbnan olmus olup, Kurulus Tarihi ise, 20 Ocak
1975'tir. Siyasi grs, Hinak Partisi yanlisi 'Marksist-Leninist dogrultuda idi.
rgtn Lideri, 'Mihran Mihranian ve Agop Hagopian gibi takma isimler de
kullanmis olan, Bedros Havanassian'dir.

20 Ocak 1975 tarihinde Beyrut'taki Dnya Kiliseler Birligi Brosu'na yaptigi
bombali saldiri ile adini duyuran Asala, kendisini uluslar arasi devrim hareketinin bir
parasi olarak kabul etmis, Trkiye ile mtteIiklerini dsmani saymis ve Ermeni
davasinin ancak, silahli mcadeleyle zmlenebilecegini savunmustur.
50

49
Uras, Tarihte Ermeniler., ss. 440-442.
50
Saray, Mehmet. 'Ermeni Terr(1887-2002), Ermeni Araytrmalar, Cilt 2, Ankara, Ermeni
Arastirmalari Enstits Yayinlari, 2003. ss. 383-397.
Asala Ermeni terr rgt, Trk temsilciliklerine ynelik silahli eylemlerini en
ok Fransa'da gereklestirmistir. Lbnan'dan sonra en byk hareket ss, olarak bu
lkeyi kullanmistir.
51
Ermeni militanlar, Fransiz ynetiminden ve esitli Ermeni
kuruluslarindan almis olduklari byk destekle eylemlerini yapabilmislerdir. Ayrica,
ABD, Yunanistan, Kibris Rum Kesimi, Suriye, Iran ve Kanada gibi devletlerde de
Iaaliyetlerini srdrmslerdir.

2.4.2. Asala'nn Uluslararas rgtlerle Baglantlar

rgtn militanlarinin Filistin Kurtulus rgtleri ile is birligi iinde olduklari ve
rgtn elemanlarinin Habbas Fedayin Grubu'nca egitildikleri bilinmektedir. rgt
yeleri, uluslar arasi terr rgtleri Japon Kizil Ordusu, Italyan Kizil Tugaylari,
EOKB-C, PKK, IRA ve Marksist-Leninist Trk terr rgtleri ile is birligi ierisinde
olduklarini, esitli yollarla kamuoyuna aiklamislardir.

8 Nisan 1980 tarihinde Beyrut'ta Asala ve PKK terr rgtleri birlikte bir basin
toplantisi yaparak, Trkiye'ye karsi Ermeni-Krt Birligi karari aldiklarini aiklamis;
yayimlanan deklarasyondan sonra, basin mensuplarina szl olarak Asala Lideri
Bedros Havanassian, "Biz ayni dava iin alisan iki toplumuz. Ermenistan ve
Krdistan'in, kurtulusu iin savasiyoruz. Planlarimiz, gerek Trk, gerekse Krt
kardeslerimizle el ele mcadelemize devam etmektir", demistir. Bu aiklama,
Trkiye'de Iaaliyet yrten Krt rgtlerinin yani sira Trk solundaki rgtlerle de is
birligi yaptiklarini gstermektedir. Daha sonraki tarihlerde dagittiklari "Asala-PKK
Ortak Bildirisi" baslikli bildirilerde, Sovyet Devleti'nin ezilen dnya halklari iin
yeni uIuklar atigini belirterek, Ermeni ve Krt mcadelelerinden bahsetmislerdir.
52

30.11.1980 tarihinde Tahran'da dagitilan "Asala-PKK Ortak Bildirisi"nde,
"Ermeni, Krt ve Arap halklarinin blgede emperyalizme ve Trkiye'ye karsi is
birligi yapmalari gerektigini" dile getirmislerdir.

51
zkan, ZaIer.Tarihsel Aky erisinde Terrden Politikaya Ermeni Meselesi
Istanbul, 2001. ss. 189-190.

52
2.4.3. rgtn Son Durumu ve Blnmeler

Iran'da Tasnaklar ile Asala arasindaki srtsme, 1983 yillinda artmistir.
Tasnaklar, sahislar yerine, Trkiye'ye karsi zellikle ekonomik tahribata yol aacak
can alici noktalara saldirilmasini savunmuslardir.

Asala'nin, Israil isgali nedeniyle Lbnan'daki 3 egitim kampini kaybettigi, Italyan
makamlari arasindaki grsmelere aracilik eden bazi Filistinli yneticilerin Asala'yi
arkadan vurmaya alistiklari, gerici Ermenileri kiralayarak Asala'ya karsi kullanmak
istedikleri, Asala liderlerinden Bedros Havanassian (Agop Agopyan) taraIindan
Beyrut'un bati kesiminde yaptigi rportajin radyoda yayimlanan metninde iIade
edilmistir. Asala Lideri Bedros Havanassian taraIindan Trkiye'de eylem yapmakla
grevlendirilen Monte Melkonian, 1983 yilinda, Istanbul Kapali arsi Olayi'ni
gereklestirerek, kiz arkadasi Suzy Mashararjian ile birlikte kamayi basarmis ancak,
bu eylemin intihar oldugunu bildirerek kendisinin grevlendirilmesine ierlemistir.

Asala'nin kurucusu ve lideri Bedros Havanassian (Agop Agopyan), rgt
ierisinde ikan niIaktan dolayi istenmeyen adam ilan edilmis, 28 Nisan 1988
tarihinde, Atina'da, maskeli iki sahis taraIindan silahla vurularak ldrlmesinden
sonra, rgt; Asala-MR (Devrimci Hareket), Asala-PMLA (Halk Hareketi) ve
Sassoon diye gruba blnmstr.

19 Aralik 1991 tarihinde Trkiye'nin Budapeste Byk Elisi'ne karsi girisilen
saldiriyi Sassoon adli grup stlenmistir.

Asala-PMLA, Yunanistan'in Egina adasindaki gizli askeri ssnde PKK terr
rgt mensuplarina askeri egitim vermis,
53
Lbnan'in Anjar kasabasinda "Ermeni
Izciler Dernegi" olarak tanitilan askeri bir karargah olusturulmus, Bar Ellias'da
(Bekaa Alani) Asala militanlari silahli egitim yapmislar, Kibris Rum Kesimi'nde
Asala mensuplari Rum Ordusu denetimi altinda Eyanapa blgesinde bir kamp
kurmuslar, PKK ve Devsol terr rgtleri ile iyi iliskiler ierisinde olmuslardir.
54

53
zkan, Tarihsel Aky., s. 191.
54

3. TEDH$ OLAYLARI VE SYANLAR

Ermeniler, yapmis olduklari isyanlarla, Osmanli lkesinde huzursuzluk
ikaracak, devleti kendileri ile mesgul ederek zayiI dsrecek ve bu sayede Avrupa
devletlerinin mdahalesini saglayacaklardi. En nemlisi de bazi vilayetlerdeki Trk
nIusunu gerek ldrmek, gerekse baska vilayetlere g ettirmek suretiyle, azinliktan
ogunluga gemis olacaklardi. Bu sekilde, ayni zamanda isyanlarin tesvikisi olan
Ingiltere, Fransa ve Rusya`nin siyasi menIaatleri de saglanacakti. nk bir lkede
anarsi ve terrn mevcudiyeti, devletin kudret ve hakimiyetini azaltacagi gibi, baska
devletlerin o lke zerindeki planlarini kolayca tatbik etmelerini saglayacagi da
muhakkaktir.

Bu sebeple Ermenilerin yardimcisi grnen devletlerin vilayetlerdeki
konsoloslari, hadiselerin bilIiil iinde bulunmaktaydilar. Trklerde av tIegi dahi
bulunmazken, Ermenilerde zamanin modern silahlarinin tamami mevcut idi. Evlerde
bombalar imal edilmis, kiliseler silah deposu haline gelmisti. Durumdan endise eden
Trkler, kiliselere baskin yapinca durum ortaya ikmis ve zellikle doguda, Erzurum
Ermeni Kilisesinde bulunan ok sayida silah ve cephaneye el koymuslardir. Bu arada
Ermenilerle devlet kuvvetleri arasinda atismalar olmustur.

Bu blmn basligi 'Ermeni Sorununun Tarihesi oldugu iin, burada,
zellikle Osmanli Devleti dnemindeki tedhis olaylarina ve isyanlara yer verilmistir.
Cumhuriyetin kurulus asamasinda ve daha sonra yasananlar, esitli verilerle ele
alinmis oldugu iin bunlara yer verilme ihtiyaci duyulmamistir.

3.1. Erzurum Olay (20 Haziran 1890)

Erzurum, Ermenilerin en ok olay ikarttiklari ve kan dktkleri yerlerden birisi
olmustur. Rus askerlerinin himayesinde katliamlar yapilmistir. Ancak, 1890 yilindaki
ilk hadise KaIkasya zerinden Rusya`dan silah ve komiteci geldiginin istihbar
edilmesi zerine arama yapilmasiyla baslamistir. Zaten Iirsat kollayan Hinak
Komitesi, ilk gvde gsterisini bu vesileyle gereklestirmistir. Fakat destekilerinden
aldiklari dersler tamamlanmamistir ki, kanli olaylar vuku bulmamistir.
55

3.2. Kumkap Gsterisi (Temmuz 1890)

Hinaklar yine yabanci devletlerin dikkatlerini ekmek amaciyla Anadolu`daki
telgraI hatlarini keserek kiliselerde toplanmislardir. Daha sonra patrikhaneyi isgal
ederek Patrik Asikyanì da yanlarina alarak, Sarayà gitmek zere yola ikmislarsa
da, emniyet kuvvetleri taraIindan dagitilmislardir.

3.3. Merzifon, Kayseri ve Yozgat syanlar (1892-1893)

Hinak Komitesi mensuplari, MerziIon Amerikan Koleji muallimlerinden
Karabet Tomayan, Ohannes Kayayan ve benzerleri, Kayseri, Develi, Yozgat, orum,
MerziIon, Tens ve Aziziye gibi kasabalarda dolasarak halki isyana tesvik
etmislerdir. 1892-1893 yillarinda esitli yerlerde, bilhassa cami kapilarina bildiriler
asip halki tahrik etmekle ise baslamislardir. Komitecilerin bu Iaaliyetleri devam
ederken, mahalli eteler olusturulmustur. Osmancik postasinin yolu kesilerek
postacilar ve zaptiyeler ldrlms, ayni taarruzda Yozgat postacisi da ldrlerek,
Derbent karakolu basilip zaptiyeler sehit edilmistir. Bu isyanlarda Trk halkinin
kaybi byk olmustur.

3.4. Birinci Sason syan (1894)

Eski adiyla Sasun, bugnk ismiyle Sason, Siirtè bagli, yzden Iazla ky olan
daglik bir kaza merkezidir. 1890li yillarda Mihran Damadyan isimli bir Ermeni, tam
sene halki ayaklandirmak iin buralarda dolasmistir. Murad takma adiyla dolasan
'Hamparsun Boyaciyan isimli bir Ermeni ise, KaIkas Ermenilerinin de yardimiyla
halki galeyana getirerek isyan hareketini baslatmistir. Osmanli hkmeti hadiseyi
tetkik ettirmek iin bir heyet kurmus ve Amerika`ya, heyette bulunmasi iin
mracaat etmistir. Amerika bu davete ehemmiyet vermemis, ancak Ingiltere, Rusya
ve Fransa hazirlikli olarak beklediginden bu heyette yer almistir. Sorusturma

55
Hocaoglu, Arsiv Vesikalaryla..., s. 191.
baslamis ve Ermeni vahsetinin boyutunun grmezlikten gelinemeyecek seviyede
oldugu anlasilmistir.
56

3.5. Bab- Ali Yryy (18 Eyll 1895)

Ermeniler, Hinak komitesinin tesvikiyle 18 Eyll 1895`de Istanbulùn Kumkapi
semtinde toplanarak, Kumkapi Kilisesinde gsteriyi baslatmislardir. Bir gn nceden
yabanci devletlerin bykelilerine gsteri yapacaklarini bildirmislerdir. Papazlar,
vaazlariyla, komite taraIindan Van, Mus ve Bitlis`ten getirilen Ermenileri atesli
nutuklariyla galeyana getirmisler ve hepsine silah dagitmislardir. 5000 civarinda bir
sayiya ulasan topluluk Kumkapi`dan marslar syleyip etraIa ve halk zerine ates
aarak Bab-i Ali`ye dogru harekete gemistir. Yolda birka masumu ve Jandarma
Onbasisi Servet Beyì ldrmslerdir. Bu gsteride en aktiI rolleri Patrik Izmirliyan
ile Kirkor Alentciyan oynamistir. Ancak, asiler Bab-i Ali`ye gelince dagilmislardir.
57

3.6. Zeytun syanlar

Eski adiyla Zeytun, bugnk adiyla Sleymanli'dir, Maras blgesinde olup
srekli isyan hareketlerine maruz kalmis bir blgedir. Hinak Komitesi, Zeytunùn
kanamaya msait bir zemin olmasindan ve zellikle 1861`de Fransa`dan destek alan
bir asinin ektigi tohumlardan Iaydalanmak iin, Agasi, Hraya, Abah, Nisan, Melek
ve Garabet isimlerindeki komitecileri Londra`dan Zeytunè gndermistir. Bunlar,
Zeytun`luleri silahlandirip isyan ettirirken, Ingiliz Iilosunun Mersin ve Iskenderun
limanlarina gelip yardim edeceklerini sylemislerdir. Ancak isyancilar yanilmis,
harekete gemelerine ragmen Ingilizler yardimlarina gelmemistir. Neticede,
kullanilan Ermeniler, burada da kan dkmeyi ihmal etmemislerdir.
58

Zeytun Ermenileri, Maras civarinda devamli kargasa ve isyanlar ikarmislardir.
Zeytun Ermenilerinin genis apta isyanlarindan birisi, 24 Ekim 1895 tarihinde

56
Srmeli, Serpil. 'I. Sasun Isyani ve Gelisen Olaylar, Ermeni Araytrmalar, Cilt 1, Ankara,
Ermeni Arastirmalari Enstits Yayinlari, 2003. ss. 317-327.
57
Uras, Tarihte Ermeniler., s. 478. Grn eserinde ayaklanma tarihi olarak 30 Eyll 1895 gnn
vermektedir. Bkz: Grn, Ermeni., s. 149-154.
58
Trkdogan, Trk-Ermeni., ss. 115-121.
baslayip, 28 Ocak 1896 tarihinde bitenidir. Bu isyanda, bir Ermeni kaynaginin
rakamina gre 13.000'i asker olmak zere Trkler 20.000 kisi kayip vermislerdir.
Ermenilerin kaybi ise 125 kisidir. Ermeni Hinak Komitesi Zeytun`da yeni isyan
planlamaktadir. Ermeniler, Trk kylerine ve Trk askerlerine saldiracaklardir.
Temmuz ayinda baslayan isyan hazirligi, Eyll ayinda hayata geirilir. Ermeniler
nce kasabanin evreyle haberlesmesini keserler, sonra saldirirlar. Hkmet binasi
ve kisla sarilir, Ermeniler buralari ele geirir. Esir subaylar ve askerler, Ermeni
kadinlara ldrtlr. Isyan, Zeytun'a yakin Gksun'da duyulunca, oradaki Trk
birlikleri harekete geerek, kasaba sarilir. Ermeniler baslarina gelecekleri anlarlar.
Her lke, isyancilara ne yaparsa, Ermeniler'e de o yapilacaktir. Ama isyancilarin
imdadina Istanbul'daki hamileri yetisir, Avrupa devletlerinin elileri: Aman asilere
bir sey yapmayin, biz araya girelim derler. Osmanli Imparatorlugu`nun, "Hayir
diyecek gc yoktur. Aracilik tekliIi kabul edilir, yabanci devletlerin Halep
Konsoloslari anlasmayi saglamakla grevlendirilir. Osmanli, baska devletlerin
himayesindeki bu asilerle 28 Ocak 1896 tarihinde anlasma yapmayi kabul eder.

Osmanli Devleti, Birinci Dnya savasinin baslamasi zerine, 3 Agustos 1914'te
seIerberlik ilan etmistir. SeIerberligin ilanindan sonra 30 Agustos 1914 tarihinde
Zeytunlu Ermeniler, Osmanli bayragi altinda savasmayi reddederek kendi
subaylarinin ynetiminde bir "Zeytun Fedayi Alayi" kurarak resmen isyan
etmislerdir. Bu sirada bir Ermeni etesi, Zeytun'a bir saat mesaIede 21 Trk
yolcusunu soymustur. Bu haberin duyulmasi zerine, Maras MutasarriIligi, sehirde
bulunan taburun Zeytun zerine gnderilmesi, ayrica savas sebebiyle Zeytun'dan
kaldirilmis olan Trk kuvvetlerinin yerine yeni kuvvetler gnderilmesi hususunda
Harbiye Nezaretinden talepte bulunmustur.
59
Savas sirasinda Osmanli devletine
atiklari bu sikinti sonucu Maras Ermenilerine de tehcir uygulanmasina karar
verilmistir. Ancak, Ingilizlerin Maras'i isgali ile Maras'tan tehcire tabi tutulan
Ermeniler de geri dnmeye baslamistir.

Daha sonra Maras'in dsman isgalinden kurtarilmasina ragmen, Zeytun
Ermenileri teslim olmamistir. Fransizlar'in Antep cephesine kuvvetler getirmeleri
zerine yeni bir cephe amamak iin Zeytun meselesi oldugu gibi birakilmistir.

59
Koas, Tarih Boyunca., s. 153.

Erkan-i Harbiye-i Umumiye Reisi Vekili Fevzi Pasa, II. Kolordu
Kumandanligina 23 Mayis 1921'de, Zeytun kislasinin tahliye edilerek, Ibrahim Usagi
asiretinin yerlestirilmesi emrini vermis; Ermenilerin silahlarinin alinarak simdilik o
civarda ikametlerine msaade edilmesini, bu meselede silah kullanilmamasini arzu
ettiklerini, ancak silah kullanma ihtimali oldugundan ona gre tedbir alinmasini,
bunun iin gerekli cephanenin gnderilecegini bildirmistir.

Trk yetkilileri, meselenin barisi yollarla zlmesini istiyordu. Bu amala, IX.
Firka Erkan-i Harbiye Reisi Bnb. Faik, Ziraat Bankasi Mdr ve II.Kolordu`dan
Tegmen Edip Beylerden olusan bir heyet, Ermenilerin teslim olmalarini saglamak ve
hkmetin beyannamesini teblig etmek zere 19 Haziran 1921'de Maras'tan Zeytun'a
hareket etmistir. 20 Haziran 1921`de Firnis'a ulusan heyet, Firnis Nahiye Mdr ile
Ermenilere haber gndererek, kendileriyle grsmek zere birka kisinin gelmesini
istemistir. Zeytun Ermenilerinden Isador, Vartan ve Sitrak isminde gelen kisiye
teslim olmalari iin durum etraIlica anlatilmistir. Ermeni heyeti verdigi cevapta,
hkmetin emirlerini yerine getirmeye hazir olduklarini bildirmistir. Ertesi sabah,
Ermeni heyeti, yanlarina Tegmen Edip Bey katilarak beyannameyi halka okumak ve
alinacak cevabi getirmek zere Zeytun'a gnderilmistir.

Zeytun`da okunan Beyannamede Ermenilere hitaben syle denilmistir: "Ermeni
milleti hkmet nazarinda Osmanli vatandasi sayilir. Bulundugunuz muhit de
Osmanli topragidir. Sizlerden baska btn mslman ve gayri mslman ahali,
Osmanli kanunlarina riayetle her nevi askeri mkelleIiyet ve emirlerini yerine
getirmekte, asla kusur etmedigi halde, kendiniz, hkmetin kanuni hkmlere uygun
isteklerini reddederek isyan etmektesiniz. Bundan evvel ve sonra elinizde bulunmasi
kanunen yasak olan silahlari, Trk ahali gibi teslim ile, askere ait olup da yine asker
ikamet edecek olan kislayi bosaltmaniz, Firnis Nahiyesi kylerine yerlesmeniz veya
iskan edilmek zere Maras'a gelmeniz, hususlarini grsmek iin heyet gnderilmesi
istegini dikkate almadiginiz anlasilmaktadir. Bu hareketinize, daha Iazla msamaha
gsterilemeyeceginden son bir idari tedbir olmak zere hkmetin grsn teyiden
sizlere bildirmek ve kesin cevap almak iin kaza kaymakami ile, jandarma
kumandani ve Ziraat Bankasi memuru gnderilmistir. Gnderilen heyetin
aiklamalarini hos karsilayarak, silahlarinizi teslim ile kislayi tahliye etmeniz
istenmektedir. Aksi takdirde harekata baslanacagi ihtar olunur."
60

Ermenilerin bir taraItan bazi sartlari ileri srerken, diger taraItan da Zeytun
kislasini kuvvetlendirdikleri grlyordu. Bu durum, onlarin teslim olmaya
yanasmayacaklarini ve karsi koyacaklarini gsteriyordu. Bunun zerine Fevzi Pasa,
Zeytun'un kusatilmasi iin emrini verdi. Zeytun'dan Maras'a gelmis olan kisilik
Ermeni heyetine Trk hkmetinin grs bizzat bildirildi. Ermeni heyeti Maras'tan
geri dnerken, Trk kuvvetlerinden 25. Alay da, teslim olacak Ermenilerin
iskanlarini saglamak ve teslim olmayanlara karsi harekette bulunmak zere Zeytun'a
yneldi. Bu arada Trk askeri yetkilileri, Antep'te bulunan ve Fransizlarin
danismanligini yapan Ermeni RaIeel Kherlakian`dan, Zeytun Ermenilerini kan
dkmeden teslim olmalari hususunda ikna etmesi iin yardimci olmasini rica etti. Bu
amala RaIeel Kherlakian da, Trk kuvvetleriyle 25 Haziran 1921'de Maras'tan
Zeytun'a hareket etti. Ancak, RaIeel Kherlakian'in girisimleri sonu vermedi.

Ermenilere son bir agri daha yapildiysa da kabul grmedi. Bunun zerine 27
Haziran 1921 gn aksami Trk kuvvetleri Ermeniler'in sigindigi Zeytun kislasini
topu atesine tuttu ve Zeytun kislasini sardi.

28 Haziran 1921 sabahi II.Kolordu Kumandanliginin emri zerine, Trk
Ynetiminin adaletini gstermek iin isyancilara Rahip Parnamus araciligi ile teslim
olmalari iin iki saatlik mhlet tanindigini bildiren beyanname gnderildi. Fakat yine
teslim olmadilar. Trk kuvvetleri, top atesi ile nizamiye kapisini yikmayi ve hcumla
kislaya girmeyi planliyordu. Ancak, 29 Haziran 1921 gecesi siddetli rzgardan ve
karanliktan istiIade eden isyanci Ermeniler kislanin batisindaki dereye inerek Sulak
dagin engebelerinden de Iaydalanmak suretiyle Iirar ettiler. Zeytun'un bosaltilmasi
zerine ele geirilen kiymetli esyalar Ermenilere teslim edilmek zere bir tutanakla
teslim alindi. Zeytun Ermenileri, II. Kolordu Kumandani Selahattin Adil Beye bir
yazi gndererek hkmete siginan Ermenilere gerek teslim aninda, gerekse yol
esnasinda ve iskanlari hususunda gsterilen iyi niyet ve seIkatle tesekkr ettiler.
61

60
Koas, Tarih Boyunca., s. 155.
61
Hocaoglu, Arsiv Vesikalaryla..., s. 299.
Zeytun'un bosaltilmasindan sonra, daha nce orada olup da Ermenilerin tecavz
ve taarruzlarindan dolayi terke mecbur olan ve etraI kylere dagilan, Haci Ismail
Usagi ve Besen ky halki tekrar buraya yerlestirildiler. Zeytun ismi, burada sehit
dsen Bnb. Sleyman Beyin ismine izaIeten sonradan Sleymanli olarak
degistirilmistir.

3.7. Van syanlar

Van vilayeti, 19. yzyil sonu 20. yzyil baslarinda Ermenilerin Anadolu`daki
Iaaliyetlerinin en aik sekilde grldg yerdir. Buradaki komitelerin alismalari
Ermeni Iaaliyetlerini btn iplakligi ile ortaya koymustur. Diger vilayetlerde gizli
kalan Ermeni tertipleri, burada aik bir sekilde ortaya ikmistir.

3.7.1. Birinci Van syan (1896)

Van`daki Ermeni hareketlerinin 1914 yilindan ncesi yaklasik 70 yillik bir mazisi
vardir. Ermenilerce, Varak Manastirinda, 1857 yilinda bir basimevi kurulmustur.
Burada 'Vaspurgan ve 'Van Kartali adli gazeteler ikartilarak isyanlara hazirlik
yapilmistir. Ermenilerce, 1870-80`li yillarda Ittihat ve Halas, Araratli ve Karaha
gibi rgtler kurulmustur. Rus yanlisi Ittihat ve Halas Rusya`dan grdg destek ile
kuvvetli bir tesekkl haline gelmis ve Van merkezli olarak etraIindaki Ermenilere
srekli isyan Iikrini asilamistir. 1872 yilinda, Van`da Ermenileri Rus ordusu saIlarina
ekmek ve Osmanli ordusuna karsi kullanmak amaciyla 'Kurtulus Birligi Cemiyeti
kurulmustur. 1878 yilinda, yine Van`da kurulan 'Karaha Cemiyetinin ileri
gelenlerini, Rusya`dan gelen Ermeniler olusturmustur.

Van`daki Konsoloslarin birinci Van isyaniyla ilgili raporlarinda sunlar yer
almaktadir; 'Van`daki Ermeni komiteleri, Trkleri yok ederek, blgeyi ele geirmek
iin kurulmus ve srekli disari ile irtibatta bulunarak silah tedarik etmistir. Isyan
ncesinde Van konsoloslarindan yzbasi Clayton taraIindan hazirlanan 12 Ekim
1890 tarihli raporda; Rusya Ermenistanìndan Trkiye Ermenilerine silah gndermek
iin cemiyetler kuruldugu ve silahlarin dagitimi iin ajanlar angaje edildigi yolunda
bilgiler temin edildigi kaydedilmistir.
62

Haziran 1896 ayina kadar Ermeniler taraIindan bir ok kk apli isyan ve
olaylar ikartilmissa da, ynetim taraIindan bu olaylar engellenmistir. Ingiliz
Baskonsolosu Williams, raporunda; 02-03 Haziran 1896 tarihi gecesi Van
sokaklarinda devriye gezen askerlere Ermenilerin ates amalari sonucu devriyenin
komutani subay ile bir erin agir sekilde yaralandigini yazmistir. 03 Haziran 1896
tarihinde baslayan olaylar 04 Haziran`da hiz kazanmis ve 06 Haziran 1896 sabahi
silahli Ermeniler taraIindan isyan siddetlendirilmistir. Van`daki Ermeniler, diger
vilayetlere gre, komitecilik bakimindan daha kuvvetli idiler. Zira buraya, Iran ve
KaIkasya yoluyla pek ok komiteci gelmistir. 'Silah vergisi adi altinda ok para
toplanmis ve bununla da bol miktarda silah ve mhimmat yiginagi yapilmistir.

Isyancilar, Rus mali tIeklerle silahlanmislardir. Osmanli devleti, isyani
bymeden bastirmistir. Mevzilendikleri yerden ates aarak halki ldren Ermeni
komitecileri ise, daglara ekilmislerdir. Isyan bittiginde toplam 418 Mslman, 1715
Ermeni hayatini yitirmis, 363 Mslman, 71 Ermeni yaralanmistir.

3.7.2. kinci Van syan (1915)

Osmanli Devleti henz savasa girmeden nce Rus-Ermeni yakinlasmasi hakkinda
bilgi sahibi olmustur. Alman Yarbaylardan Guse de, Trkiye'deki Ermenilerin,
Trkiye aleyhine tasidiklari zararli Iikirleri, Ruslarin ilerlemeleri halinde eyleme
dnstrecekleri ve ayaklanacaklarinin bilindigini yazmistir. Bu amala, 19 Temmuz
1914 tarihli, Ruslarin KaIkasya Ermenileri araciligiyla yapmakta oldugu
kiskirtmalara karsi alinacak nlemleri belirten 3. Ordu Komutanligi emri
ikartilmistir. Emirde, Ruslarin, KaIkasya'daki Ermeniler vasitasiyla Trkiye'de
bulunan Ermenileri teskilatlandirip Osmanli Devletinden zaptedecekleri yerleri
Ermenilere vererek istiklallerini temin vaadiyle tesvik ettikleri; daha da ileri giderek,
Ermenilerin yasadiklari kylere silah ve cephane soktuklari ve hatta Rus

62
Oktay, Hasan. 'Van Ihtilal rgtnn Van`daki Faaliyetleri ve Isyan , Ermeni Araytrmalar,
Cilt 1, Ankara, Ermeni Arastirmalari Enstits Yayinlari, 2003. ss . 437-453.

Generallerinden Loris MelikoIùn oglunun bu maksatla Van'a gittigi haberi alinmis
oldugu ve bunun iin gerekli tedbirlerin alinmasi geregi bildirilmistir. Kasim 1914
ayinda, Osmanli Devleti sicak bir savasin ierisine girmistir. 29 Kasim 1914'te
Van'da byk bir isyan ikacaginin haberini Jandarma Tmen Komutani Kazim Bey,
yakalanan iki casusun iIadeleriyle Baskomutanliga bildirmistir.
63

Nisan 1915`de ayaklanan Ermeniler, Rus ordusunun Van kentini ele
geirmesiyle, Van`da, Rus korumasi altinda bir Ermeni devleti kurdular.

Binlerce Ermeni bu yeni kurulan "devletin" topraklarina Osmanli lkesinin
muhteliI yerlerinden akin etti. Temmuz 1915'de, Vanìn nIusu 250.000'e ulasmisti.
Ayni ay, Van, Osmanli Ordusu taraIindan geri alindi. Sehrin tekrar ele geirilmesi
sirasinda ikan atismalarda ve buradan Rusya'ya geerken Krt asiretlerinin
baskinlarindan 40.000 civarinda Ermeni hayatini kaybetti. Ancak, Van, Agustos
ayinda tekrar Ruslarin eline geti.
64

3.8. Osmanl Bankasna Taarruz (14 Agustos 1896)

Komiteciler, Avrupa devletlerinin ve asil Rusya`nin mdahalesinin saglanmasi amaciyla, Osmanli Bankasini basmaya karar
vermislerdir. Bu is iin Rus pasaportuyla Avrupa`dan birka komiteci gelmis ve bunlarin idaresinde yerli komiteciler, bankaya
hcum etmislerdir. Istedikleri verilmeyince, elebasilari, Fransiz ve Ruslarìn himayesiyle, Fransiz Baskonsoloslugu bas
tercmani aslen Ermeni olan MaksimoIùn yardimiyla, nce rihtimdan Sir Edgard Vincentìn yatiyla Fransiz Mesagerie
Maritimeìn vapuruna, oradan da Marsilya` ya salimen sevk edilmislerdir. Olayin Iailleri, bunlari himaye eden Ingiliz, Fransiz
ve Rus hkmetleri taraIindan korunmus ve olay rtbas edilmistir.
65

3.9. kinci Sason syan (1894-1904)

Bu isyanda, Ermenilere en byk silah yardimi Iran`dan gelmistir. Yalniz,
buranin Hanasor mevkiinde bulunan Mazrik Krt asireti, silah sevkiyatinin
istenildigi sekilde yapilmasina engel olmus; bunun zerine Temmuz 1894 ayinda
Ermenilerin 400 kisilik silahli guruplari bu asiretin zerine hcum etmislerdir. Kadin
ve ocuklar dahil olmak zere, Mazrik asiretinin ogunlugu imha edilmistir. Trk
kuvvetlerinin gelmesi zerine, Iranà kamislardir. 1895-1897 yillari arasinda

63
64
Oktay, ~Van htilal rgtnn Van`daki., ss. 440-453.
65
Hocaoglu, Arsiv Vesikalaryla..., ss. 354-376.
KaIkasya ve Iran yoluyla Rus ordusunda egitim grms Ermeni komitecileri Sasonà
yerlesmislerdir. 1898`den, 1903 yili sonlarina kadar para para hareketlenmeler
devam etmistir. Buradaki isyanda bir ok Mslman; kollari, bacaklari, burunlari ve
kulaklari kesildikten sonra ateste yakilarak katledilmistir. Bunun zerine 13 Nisan
1904 tarihinde baslatilan askeri hareket, 17 Temmuz 1904 tarihine kadar; Kon,
Zovasor, Apagana ve Kamer, Gruva ve Samiram arpismalariyla srms ve isyanlar
bastirilmistir. Isyanlarin elebasi Antranik, KaIkasya`ya kamis, Mus ovasinda sarilan
Ermeniler ise diger lke Konsoloslarinin girisimleriyle serbest birakilmislardir.
66

3.10. Yldz Suikast (21 Temmuz 1905)

1904 yilinin ilk ayinda SoIyada bir toplanti yapan Tasnakstyun Komitesi
Istanbul ve Izmir`de esitli suikastler tertip edilmesi ve ilk planda II`nci
Abdlhamitìn katledilmesi kararini almistir. Belika`dan zel olarak getirilmis bir
arabanin iine yerlestirilen bomba, padisahin camiden ikacagi dakikalar
hesaplanarak ayarlanmis, Iakat belirlenen saatin gemesi zerine bomba, padisah
gelmeden nce patlamistir. Komiteciler, amalarina ulasamamislarsa da, pek ok
masum insanin canindan olmasina sebep olmuslardir. Suikastci Ermenilerin hepsi
tespit edilmis, ancak dnya tarihinde belki de ilk deIa bir devlet adami canina
kastedenleri aIIetmistir.

3.11. Musadag syan (30 Temmuz 1915)

Musadagi, Hatay ili sinirlari iinde, Samandag ilesinin arkasindaki dag
ktlesidir. Bu dag zerinde bulunan Bityas, Yogunoluk, Hidirbey, Haci Habipli,
VakiI ve Kabusiye kylerinde Ermeniler yasamaktadir. 1915 yilinda tehcir yasasi
geregi ge tabi olduklari teblig edildiginde, 2000 kadar Ermeni emre uyup yola
ikar. Kalan 4500 kadar Ermeni ise, aslinda yabanci ajanlarin ve ihtilalci
provakatrlerin etkisi altinda, Ingiliz ve Fransizlarla isbirligine hazirlanmistir.
Bunlar, isyan ikararak ve Trk ordusunu mesgul ederek, Iskenderun KrIezine
Ingiliz ve Fransiz donanmalarinin ikarma yapmasini kolaylastiracaklardir.
67

66
67
Tekin, Mehmet. ~ 1915 Musadag Ermeni syannn Sebepleri ve Sonular, Kahramanmaras,
Ermeni Meselesi Sempozyumu, 2.5.2002.

Bu amala 30 Temmuz 1915 gn gecesi Ermeni kylerinde bulunan 4500 kadar
insan toplanir, silah, erzak ve hayvan srs olarak ne varsa toplayip Musadagi
zirvesindeki dzlge ikarlar. 131. ve 132. Alay bunlarin izini buldugunda silahla
mdahale eder, ama dag ok sarp oldugundan etkili olmaz. Her saldirida Ermeniler
siddetli atesle karsilik vermistir. 40 gn sonra Ingiliz ve Fransiz gemileri kiyiya
yanasarak bombardimana baslar. Sag kalan 4000 kadar Ermeni 7 Eyll 1915 gn
dagin arka taraIindaki sarp geitlerden deniz kenarina indirilir, savas gemilerine
bindirilir ve kimsenin haberi olmadan yola ikarlar. Bunlar Mondros mtarekesinden
sonra, blge, Ingiliz ve Fransizlar taraIindan isgal edilince 1919`da tekrar kylerine
dnerler.
68

68
Tekin, ~ 1915 Musadag Ermeni syan

NC BLM
ERMENSTANÌN DI$ POLTKASI

1. ERMENSTAN DI$ POLTKASINI BELRLEYEN TEMEL
FAKTRLER

1.1. 1eopolitik Konum ve Blgesel Faktrler

Ermenistan, komsularinin tamamini dsman olarak algilamaktadir. Ermenistanìn
gneyinde, dogusunda ve batisinda Trkler yer almaktadir. Gneyde bulunan Iran ile
son dnemde iliskiler gelistirilmisse de, Iranìn dostluk derecesi belirsizligini
srdrmektedir. nk, Iranìn kuzeyinde Azerbaycan Trkleri yerlesiktir. Bu
durumda kuzeyde Grcistan kalmaktadir. Ancak, Grcistanìn Rusya`dan hizla
uzaklasmasi ve etnik sorunlarin buradaki istikrari bozmasi, bu lkeyi de Ermenistan
iin gvenli bir lke olmaktan ikarmaktadir. lkedeki blc Ermeni Iaaliyetleri
ve Ermenistanìn Rusya ile iyi iliskileri Grcistanì Ermenistan`dan uzaklastirarak
Trkiye ve Azerbaycanà yaklastirmaktadir.
68

Ermenistan iin Rusya seiminin en nemli sakincasi, bagimsizlik srecini
sekteye ugratmasidir. Eski Sovyetler Birligi Cumhuriyetleri`nin tamamina yakini
dagilma dneminde ilk hedeI olarak lkelerindeki Rus etkisini azaltmayi ve
bagimsizligi semislerdir. Ermenistan bunu yapamamistir. Ermenistanìn Rusya ile
yakin isbirligi, dis politikasina zarar vermekle kalmamakta, tam bagimsiz devlet
olmasini da engellemektedir. Ermenistanìn siyasi ve cograIi olarak kusatilmis hissi
veren jeo-politik zellikleri, korkularinin artirmasinin yani sira, kendisini savunmasi
iin gerekli olan aralari ona saglamamaktadir. Bilgi birikimi ve jeo-politik konumu
nedeniyle KaIkasya blgesinde tutunmakta zorluk eken Ermenistan, basta Rusya ve
Ermeni diasporasi olmak zere, diger etkilere de aik hale gelmektedir.
68

1.2. Ekonomik Yap

Ermenistan ekonomisinin zayiI olmasinin en nemli nedenlerinden biri cograIi
konumudur. Bir kara lkesi olmasinin yani sira, daglik ve ulasim yollari zayiI bir
lke olan Ermenistan, komsularinin aksine dogal kaynaklardan da yoksundur.
zellikle enerji kaynaklari eksikligini diger kaynaklari ile giderememesi, en byk
sorununu olusturmaktadir. Srekli olarak dis g vermesi ciddi bir pazar
olusturmasini engellemektedir. KaliIiye elemanlarin Rusya, Avrupa ve ABD`ye g
ekonomiyi zayiIlatan etkenlerden biridir. KaIkasya blgesinin atismalara uygun
olan ortami, diger blge lkeleri gibi, Ermenistanì da olumsuz ynde
etkilemektedir. KaIkasya`daki mevcut ve devam etmesi muhtemel atismalar,
yabanci yatirimcilari rktmektedir. Diger lkelerde yasayan Ermeniler dahi
Ermenistan ile ticarette beklenilen isteklilikte olmamislardir. Trkiye ve
Azerbaycanìn bu lke ile olan ekonomik iliskilerini en alt dzeye indirmeleri de
ekonomiyi olumsuz ynde etkilemistir.

ZayiI ekonomi, Ermenistan`da siyasal aidan asiri ulara g kazandirmistir.
Ekonomik problemleri zemeyen siyasi partiler, bu sorunlari kullanarak asiri
Iikirlerine taraItar kazandirmislardir. Hkmetler ise, sorunlar nedeniyle dis lkeleri
ve gruplari sulamislardir. Bu da sag duyulu ve akilci politikalarin uygulanmasini
engellemistir. Bazi radikal gruplar, ABD, Avrupa, Israil, Yahudi lobileri ve
Trklerin Ermenistanì yok etmeye alistiklarini dahi dsnebilmektedirler. Bu
durum, saldirgan ve tepkisel bir dis politikaya yol amaktadir. Varligi tartismali ya
da potansiyel tehditlere karsi alinan tedbirler, Ermenistanì, tehdit ettigi varsayilan
lkelerde pratikte tehdide dnstrmektedir. Bylece Ermenistan, kendi eliyle
tehdidin eliyle ne alinmasina, ya da yaratilmasina neden olmaktadir. Ermenistanìn
Yunanistan, Kibris Rum Kesimi ve Suriye ile olan stratejik isbirligi girisimi, bunun
en nemli rnegidir. Ermenistan bu tavri nedeniyle, Trkiye ile olan iliskilerini, belki
de Karabag ve Ermeni iddialari sorunlari zldkten sonra dahi normale
dndremeyecektir.
68

Gsz ekonomi ve neden oldugu siyasi ve sosyal problemler, Ermenistanìn
altindan kalkamayacagi sorunlara sebep olmakta; bu da, disa bagimliligi
artirmaktadir. Kuskusuz dis kategoride ilk nce degerlendirilmesi gereken grup
diaspora ve diger lkelerde yasayan Ermenilerdir. Bati Avrupa ve Kuzey Amerika`da
yasayan maddi ynden gl Ermeniler, Ermenistanìn i islerine daha ok karisma
imkani bulmaktadirlar. Bu gruplarin dis politikadaki ok kati ve uzlasmaz tutumlari,
Ermenistan dis politikasini radikal bir hale getirmektedir.

zellikle Trkiye ve Azerbaycan ile iliskilerde en nemli engellerden birini
diaspora Ermenileri olusturmustur. Diaspora Ermenileri, yasamadiklari bir blgenin
sartlarini anlamaktan uzak olmalari nedeniyle daha idealist ve daha az gereki bir
dis politika izlenmesine neden olmaktadirlar. Ermenistan`daki sorunlar, komsu
lkelerde yasayan Ermenilerin Ermenistan zerindeki etkisinin artmasina neden
olmustur. Bu grupta n plana ikanlar Karabag (Azerbaycan) ve Cevahiti
(Grcistan) Ermenileridir.
68
Azinlik psikolojisi ile ayriliki egilimleri yksek olan bu
gruplar, Ermenistan`dan daha aktiI ve saldirgan bir dis politika beklemektedirler.
Ayrica, Sovyetler Birligi ve sonrasinda Ruslar ile kurulan iliskilerin etkisi, halen
lkenin zerindedir. Devlet Baskani Putin ile birlikte KaIkasya`nin Rus dis
politikasinda artan nemi, Rusya`nin Ermenistanà daha Iazla mdahale etmesine yol
amaktadir. Halen, Ermenistan siyasetinde Rusya`nin devami sayilan kisi ve gruplar,
Ermeni dis politikasinin Rusya`nin izgisinde olmasina yol amaktadirlar.

Jeo-politik konumu gibi, Ermeni ekonomisi de, Ermenistanà ihtiyaci olan ilimli,
barisi ve istikrarli dis politika izleyebilmesi iin gerekli aralari sunamamaktadir.
Bunun sonucu olarak, kendisini aresiz hisseden Ermenistan, dis etkenlere daha aik
hale gelerek radikallesmekte ve daha saldirgan bir siyaset izlemektedir. Bu
saldirganlik, ekonominin iyilesmesini engellemekte, jeo-politiginin yarattigi
sorunlari daha da derinlestirmektedir.

1.3. Nfus

Bagimsizligin ilk yilinda resmi rakamlara gre 3 milyon 800 bin civarinda olan
nIus, 2002 yilinda aiklanan nIus sayimi sonularina gre 3 milyon 200 bin

kisidir. Ermenistan Devlet Istatistik Enstits`ne gre, bu rakamin ciddi bir kismi
Ermenistan`da yerlesik degildir. Erivan`da bulunan bes ayri yabanci eliligin drt
yilda bir yapmis olduklari arastirmalarin sonucuna gre, Ermenistan nIusu 850 bin
ile 1 milyon 200 bin arasinda degismektedir.

Ermenilerin dnyanin drt bir yanina dagilmaya devam etmeleri,
Ermenistan`daki devamliligi engellemekte, bu da dis etkileri kolaylastirmaktadir.
NIusun azalmasina ragmen kisi basina dsen milli gelir hala yerinde kalmaktadir.
Devamli ve istikrarli bir nIusun olmayisi, lkeyi ve devleti sahiplenecek bir siniIin
olusmasina engel olmaktadir. Durum byle olunca, diaspora dahil asiri siyasal
grslere sahip kisi ve gruplar Ermenistanìn gndemini etkileme ve uzlasmasiz
politikalarini empoze etme imkanini elde etmektedirler.
68

Disa g edebilen gruplarin nemli bir kisminin nitelikli kisilerden olusmasi,
Ermenistan`da hizmet ve devlet sektrn vurmustur. Bu durumun, st dzey
nitelikli ve egitilmis elemana ihtiya duyan dis politika karar alma mekanizmasina
etkisi, olumsuz ve byk olmustur. Bu aik, diaspora Ermenileri ile kapatilmaya
alisilmissa da, diplomasiye hakim deneyimli diplomat ve uzman bulabilmek
mmkn olmamis, bu da uluslararasi toplantilarda Ermeniler bakimindan nemli
kayiplara neden olmustur.

1.4. Siyasi Yap

Ermenistan, bagimsizligindan bugne kadar istikrarli bir lke olamamis;
ekonomik ve sosyal sikintilarina ek olarak, Karabag Savasi ve asiri akimlarin
ynetim zerinde artan etkisi, bagimsizlik srecini daha da glestirmistir.
Demokratik ve istikrarli bir yapinin olusturulamamasi, Ermenistan`da asirilarin
glenmesinde etken olmustur.

Ermenistan`da ve Karabag`da son 10 yilda canlanan siddet, kkenlerini 100 yili
askin bir gemisten ve srekli yasatilmaya alisilan geleneklerden almaktadir.
Osmanlinin son yillarinda Osmanli Devleti`ni ugrastiran milliyeti sag ve sol Ermeni
terr, ok sayida Trk ve Ermeni`nin hayatina mal olmustu. Savas sonrasi Ermeni

terristleri Ittihat ve Terakki`nin nde gelen kadrolarini bir bir ldrmslerdi. Bu
olayin sorumlulari bazi Batili lkeler ve Rusya taraIindan desteklenirken, katiller
Ermenilerce milli kahraman ilan edilmislerdi. Bylece, Ermeni toplumunda terr
tesvik edilen ve hos grlen unsur olmustur. 1970`li ve 1980`li yillarda esitli adlarla
(Asala ve Adalet Komandolari) tekrar ortaya ikan Hinak ve Tasnak terr,
gemiste oldugu gibi, Ermeni toplumunun ogunlugunca desteklenmistir. Terrle
beslenen ve kahramanlarinin byk bir ogunlugu terristlerden olusan bir toplumun
kendisini siddet ortamindan kurtarabilmesi olduka zordur.
68
Ermenistanìn bugn
yasadigi siyasal siddet, gemiste siddete ve terre gsterilen bu hosgrnn dogal
sonucudur.

Ermeniler uzunca bir sre devletsiz bir millet olmuslardir. Dis politika gibi devlet
geleneginin en ok ihtiya duyuldugu alanlarda yetismis bir Ermeni kadrosu
bulunmamasi nedeniyle devlet baskanlari Levon Ter-Petrosyan ve Robert Koaryan
dis politika konularinda zaman zaman diasporadan yardim almak zorunda
kalmislardir.

Cumhurbaskani Levon Ter-Petrosyan, Yukari Karabag anlasmazliginin zm
iin AGIT (Avrupa`da Gvenlik ve Isbirligi Teskilati) esbakanlarindan birinin Eyll
1997 ayinda sundugu taslak neriyi kabul etmis, buna karsi ikan kendi
kabinesindeki kuvvetli yelerin baskisi sonucu Subat 1998 ayinda istiIa etmistir.

Ter-Petrosyanìn aksine, iktidara gelisinin ilk gnlerinden itibaren Trkiye`yi
rahatsiz edici beyanlarda bulunan yeni Devlet Baskani Robert Koaryan, Karabag
atismalarindaki gerginligi, nerdeyse Ermenistanìn dis politikasinin tek konusu
haline getirmek istemistir. Trkiye`nin sinirlarini tanimadigini ima eden, szde
soykirim iddialarini Ermenistan dis politikasinin ncelikleri arasinda sayan ve
isbirligi iin girisimde bulunmayan Koaryanìn gereki ve pragmatist olmaktan
uzak oldugu ve bunun da iliskilerde iyilesmeyi geciktirdigi kolayca belirtilebilir.
Ermenistanìn en nemli problemini bu baglamda gereki bir liderinin
bulunmamasinin oldugu sylenebilir.

1.5. Fikirler, deolojiler ve Din

Trkiye topraklari zerinde, Ermenilere siyasi bagimsizlik temini iin eskiden
beri birok tesebbslerde bulunulmus, Iakat bu tesebbsler her deIasinda
basarisizlikla neticelenmistir. Bu hususlara, alismanin nceki blmnde
deginilmisti. Trkiye`yi hedeI tutan glerin ve tesebbslerin basinda her zaman
Ermeni toplumu zerinde dini nIuz sahibi olan din adamlari grlr. Dini grevleri
yaninda, kendisini milli bir otorite ile mcehhez kilan Ermeni Gregoryan (Apostolik)
Kilisesi, tarihi sre iinde Ermeni toplumunun hayatinda pay ve sz sahibi
oldugunu ileri srerek, aktiI bir rol oynamis ve oynamaktadir.
68

Ermeni Kilisesi, tarih boyunca, mevcudiyetini koruyabilmek iin bir kuvvete, bir
devlete ihtiya duymustur. Bu nedenle, Ermeni devleti Iikrini doguranlar, Ermeni
toplumu degil, Ermeni Kilisesi ve ruhban siniIi olmustur. Tarihiler, Ermeni
Kilisesinin, Ermeni milletini yarattiginda ve onun, Ermeni milletinin ruhu oldugunda
mtteIiktir. Ermenilere Hristiyanlik, 4. Yzyilin basinda bir Iranli olan Gregor
(Kirkor) Lusavori (302-325) taraIindan getirilmistir. Mezhep ayriliklari sebebi ile
zulm, dindaslari olan Ortadokslardan gren, Seluklu ve Osmanli Imparatorluklari
dnemlerinde mreIIeh bir yasama kavusan Ermeniler, 19. yzyil sonlarinda
kiliselerinin emrinde terre baslamislar ve kanli eylemler gereklestirmislerdir. Bu
nedenle, Ermeni Kilisesi, ruhanilerin sahsinda bir terr odagi haline getirilmistir.
Ermenistan`da kilise, Ermeni milliyetiligini, varliginin devami iin gerekli
grmstr ve dini geler Ermeni milliyetiliginde daha belirgin olmustur.
68
Bunda,
Ermeni Kilisesinin diger Hiristiyan Kiliselerinden olduka Iarkli olmasi ve uzun sre
Hristiyan dnyasinca dislanmasinin da rol olmustur. Ermeni Gregoryan mezhebi,
sadece Ermenilere zg olmus; bu da, dini daha bir millete zg bir hale getirmistir.
Bunda, Kilisenin 1915 olaylarini eIsanelestirerek, kendi kurumsal kimligi ile birlikte
Ermeni kimligini bu olaylarin zerine oturtmasinin da byk rol vardir.

Dinin Ermeni kimliginde ne ikmasinin bir diger nedeni ise, Ermeni kimligini
olusturmasi beklenen diger unsurlarin ok zayiI kalmasidir. Ermeni etnik kimliginin
glenememesinin baska bir nedeni de, Seluklu ve Osmanli idarelerinin Ermenilere
karsi gsterdikleri ilimli ynetim anlayisidir. Millet kategorisinde kendi i islerinde
serbest birakilan Ermeni cemaati, imparatorlugun daha istikrarli blgelerinde

yasamislar, askerlikten muaI tutulmuslar, ticaret gibi gelismeyi tesvik edici islerde
alismislar ve kendilerinin ayirt edici zelliklerini 19. yzyila kadar
dsnmemislerdir.
68

Ermeni ulusulugu diger birok ulusuluk hareketi gibi Fransiz devriminin etkisi
ve diger devletlerin tesviki ile gelismistir. ogunlugu ticaret ile ugrasan Ermeniler,
zellikle 19. yzyilda karsilastiklari bu yeni akimdan etkilenmeye baslamislardir.
Osmanli Imparatorlugu`nun ks asamasina girdiginin Iark edilmesi bazi idealist
Ermenilerde bagimsiz bir Ermenistan Iikrinin gelismesine yol amissa da, bu Iikir
uzunca bir sre g kazanamamistir. 19. yzyilin sonunda isyanlara kadar uzanan
hareketin temelinde, Osmanli Ermenilerinden ok, diaspora Ermenileri yer almistir.
Ermeni ulusulugu temelli, ayriliki ve silahli partilerin tamaminin, ya Avrupa`da, ya
da Rusya`da ve KaIkaslar`da kurulmasi, buna karsin nerdeyse tm Iaaliyetlerini
Osmanli topraklarinda srdrmeleri de bunu kanitlamaktadir. Ancak, Ermeni
ulusulugunun bir amazi vardir, o da, topragi ve nIusu olmayan bir ulusulugun
basari sansinin ok dsk olmasidir. Osmanli Ermenilerinin tamami bu hareketi
desteklememis, aksine, byk bir kesim, mevcut sistemde en byk payi alan gruplar
arasinda yer aldigindan iktidar ile yakin bir iliski iinde bulunmustur. Bu dogrultuda
ulusu ve radikal gruplar, ncelikle Ermeniler ile diger gruplar ve devlet arasindaki
iliskileri bozmaya alismislardir. Bu amala doguda Ermeni, Krt ve erkes
asiretleri arasindaki yresel sorunlar, gndeme ve atisma konusu haline getirilmis;
batida ise, devlete karsi suikast girisimlerinde bulunulmustur. Ermeni ulusulugunun
en temel zelliklerinden biri de, diger lkelerin destek ve ynlendirmelerine
dayaniyor olmasidir.

1.6. Rusya`ya Yaknlk

Ermeni ulusulugunun diger bir zelligi, Rusya`ya ve Ruslara olan yakinligidir.
Ingiltere, Fransa ve ABD ile kiyaslandiginda blgede en kalici unsur olarak Ruslari
gren Ermeni milliyetileri, amalarina ulasabilmek iin, Ruslarla yakin durmuslar
ve en byk destegi de Ruslar`dan almislardir. KaIkaslar`da Trklere ve Iranlilara
karsi Hristiyan ve Rus yanlisi bir set kurma abalarini 200 yili askin bir sredir
srdren Rusya, Ermenileri kendisi iin dogal mtteIik olarak grms ve bu durum

gnmze dek srmstr.
68
Ermenistan 1991 yilindaki bagimsizliktan sonra da,
Rusya`nin etki sahasinda kalmaya devam etmistir.
1.7. Diaspora ve Ermeni Kimligi

Ermeni diasporasi, en iyi rgtlenmis, diasporalardan birisidir. esitli tarihlerde
dnyaya dagilan Ermeniler, Iarkli dnemlere, Iarkli siyasi ve kltrlere ayak
uydurmasini bilmis; ancak yok olmamis, gereken kurulus ve rgtleri
olusturmuslardir.

Diasporanin kalici olusunun birinci nedeni, Ermenilerin, yasadiklari yerlerden
ayrilmaya asirlar nce baslamis ve Iarkli nedenlerle, glerinin gnmze kadar
srms olmasidir. Ermenistan Cumhuriyeti'nden disariya gler ise, halen devam
etmektedir. Ikinci neden ise, 1915 olaylarinin szde "soykirimi" olarak canli
tutulmasi Iaaliyeti, diasporadaki Ermenilerin milli bilinlerini ve dayanismalarini
canli tutmanin bir araci haline getirilmistir.

En byk Ermeni cemaatleri, Rusya (yaklasik 1 milyon), ABD (yaklasik 1
milyon), Grcistan (450.000 civarinda), Yakin Dogu (yaklasik 400.000), Fransa
(350.000 civarinda) ve Gney Amerika (byk bir blm Arjantin'de olmak zere
100.000'den Iazla)`da bulunmakta olup, diaspora nIusunun 4 milyon civarinda
oldugu tahmin edilmektedir. ogu cemaat, tehcirden nce olusmus, ama tehcir
dnemiyle kalabaliklasmistir. Montreal, Sydney ve Melbourne'dekiler gibi bazi
cemaatler ise, ancak 1950'lerde olusmustur.
68
Trkiye Cumhuriyeti'nde gayrimslim
azinliklardan biri olarak yasamakta olan 50.000 (cemaat verilerine gore) Ermeni'yi de
bu tabloya dahil etmek gerekir.

Ermeni diasporasi, tarihinde birok degisim yasamis; birok sehir, diaspora
hayatinin merkezi haline gelmis veya zamanla bu zelligini kaybetmistir. 1915`li
yillardan sonra, Istanbul ve TiIlis'in yerini Paris ve Boston almis; 1950'lerde ise,
Kahire, Halep ve ardindan Beyrut; 1990'li yillarda ise, Ermeni cemaatinin merkezi
olarak Los Angeles n plana ikmistir. Avrupa ve Kuzey Amerika'daki cemaatlerin
liderleri, hala Suriye ve Lbnanli Ermenilerdir. 1950'li yillardan beri, Yakin Dogu,
giderekte Halep-Beyrut modeli olarak, buralardan gelen Ermeniler, cemaatlerin

liderligi iin elit haline gelmislerdir.Anadolu'da bir Ermeni devletinin ve
bagimsizligin geri gelmeyecegini anlayan diaspora, Bati lkelerindeki yeni
kusaklarin Ermeni milli kimligini kaybetme tehlikesine odaklanmistir.

Diaspora Ermenileri, ekonomik aidan byk lde basarili olmus; diasporanin
byk rgtlerinin bteleri, milyonlarca dolara ulasmistir. Diaspora iindeki zengin
kesim, Ermeni cemaat kurumlarina, Ermenilerin hayatina ve Iaaliyetlerine byk
katkilar yapmaktadirlar. Ermeni diasporasi iinde, zaman zaman grlen atismalar,
1980 yilinda gereklestirilen uzlasma ile, izleyen dnemde is birligine dnsmstr.
Isbirliginin en nemli olanlari; 1988 yilinda gndeme gelen Karabagìn Ermenistan
ile birlesme talebi ve kaynaklarin birlestirilmesidir. Bagimsizliktan hemen sonra
baslayan Azerbaycan-Ermenistan Savasi'nda diaspora, Ermenistan ve Karabag'a ok
byk mali yardimlarda bulunmustur.
68
Ayni yardimlar, yapilmaya devam
etmektedir. Bu yardimlar daha ok, Ermeni Kiliseleri taraIindan organize
edilmektedir.

zellikle ABD'deki diaspora, hem bu lkeden Ermenistan'a yardim
yapilmasinda, hem de Azerbaycan'a yapilacak yardimlarin nlenmesinde rol
oynamistir. Ermenistan, Israil'den sonra nIusuna oranla en Iazla ABD yardimi alan
lke olmustur. ABD'nin Azerbaycan'a yardim yapmasi ise, zgrlkleri Destekleme
Yasasinin (Freedom Support Act Section 907) 907. maddesi ile engellenmistir.
Tasnaklarin, Levon Ter-Petrosyan'a ve Ermeni Ulusal Hareketi (EUH)`ne olan
muhaleIetleri Ermenistan'in bagimsizligini ve Ter-Petrosyan'in seimleri kazandigi
gnden itibaren baslamistir. Bir diaspora partisi ve diasporanin gndemini
Ermenistan'a tasimaya kararli olan Ermeni Devrimci Federasyonu (EDF) iin kendi
adaylari Sos Sarkisyan, Ermenistan'in problemlerini zecek kisiydi.
68
Ter-
Petrosyan'in seimleri kazanmasi Tasnaklarin stratejisini bozmustur. Bu nedenle
Tasnaklar, Ter-Petrosyan'a karsi sert muhaleIeti srdrmslerdir.

1994 yilindan itibaren ise, Ermenistan'da politik ortam suikast girisimleri ve
siddet olaylariyla gerginlesmistir. Buna karsin, Daglik Karabag atismasinda,
ateskesten sonra, EUH glenmistir. MuhaleIet de, EUH'ne karsi cephe olusturmus;
izleyen gelismeler ile, lke iinde istikrarsizlik had saIhaya ulasmistir. Basbakan

Manukyan ve Dis iliskiler Komitesi Baskani Vardanyan'in istiIasini 13
milletvekilinin istiIasi izlemistir. 28 Aralik 1994 tarihinde, Ter-Petrosyan,
Tasnaklarin Ermenistan'daki Iaaliyetlerini yasaklamis; Tasnaklari siyasal terrizm ve
uyusturucu madde kaakiligi gibi yasa disi Iaaliyetlerde bulunmak ve gizli
organizasyonlar kurmakla sulamistir.

Bylece EDF'nin (Tasnaklarin) 1995 yili
parlamento seimlerine girmesi engellenmistir. 1995 yili parlamento seimlerini
EUH'nin olusturdugu Cumhuriyeti Blok byk Iarkla kazanmistir. EDF'den Vahan
Hovhanesian ve bazi st dzey EDFliler, Baskana suikast girisiminde bulunmakla
sulanip tutuklanmislardir. Bu noktadan itibaren Tasnaklar ABD'deki lobi aralari
olan Ermeni Ulusal Komitesi vasitasiyla Ter-Petrosyan'a karsi kampanya
baslatmislardir. Bu durum, Ter-Tetrosyan ynetiminin disaridaki itibarini
zayiIlatmis, Ter-Petrosyan ynetimine karsi gsteriler baslamistir. Ancak, bir Ulusal
Pakt olusturan muhaleIetin bu girisiminin diger lkelerden destek buldugunu
sylemek gtr. Bunun temel nedeni, muhaleIetin Sovyet sistemine yakin bir
ekonomik model ve Ermenistan'in Karabag'i tanimasina varan sert bir dis politika
izgisi nermesi olmustur. 1993 yilinda EDF`li bir parlamenter Ermenistan-Trkiye
sinirini izen 1921 Kars Antlasmasini tek taraIli olarak Iesih etmeyi neren yasa
tekliIinde bulunmustur. Faaliyetleri Ermenistan'da yasaklanmis olsa da, Tasnaklar,
diaspora da, (zellikle de ABD'deki) gcn kullanarak Ermenistanìn politikasini
etkilemeyi srdrmstr. Bu arada, EUH ile, diger iki diaspora kkenli parti olan
Ermeni Liberal Demokrat Parti (ELDP- bilinen adiyla Ramkavar) ve Sosyal
Demokrat Hinak Partisi (SDHP) arasinda da problemler vardi.
68
EUH'nin
Ermenistan'in dis iliskilerini normallestirme abasina karsin, bu partilerin hem
Ermenistan'in soykirim iddialari zerinde durmasi, hem de Trkiye'den toprak talep
etmesi gibi Iikirleri, EUH ile atismaya neden olmustur. EUH'ne gre, diaspora
Ermenistan'in politik yasamina mdahale etmemeliydi. Ancak, Ermenistan'in
diasporanin mali destegine olan ihtiyaci ve diaspora partilerinin hem organizasyon
aisindan etkili, hem de ekonomik aidan gl olmalari gibi nedenlerle bu partiler,
Ermenistan dis politikasinda etkili olmaya devam etmislerdir. Ter-Petrosyan'in
Devlet Baskanligindan ayrilmasindan sonra diosparanin etkileri daha da artmistir.
68

Ermenistanìn dis politikasi zerinde etkili olan baska bir sorun da, Ermeni
kimligi ile ilgilidir. 1915 tehciri ile birlikte yz binlerce Ermeni yer degistirmis,

byk bir kismi bu gnk Ermenistanà geerken, diger byk bir kismi Ortadogu ve
hatta Kuzey AIrika lkelerine gemistir. Ortadogu`ya yerlesenler, bu blgedeki
atismalarin da etkisiyle, adeta ikinci bir tehcir yasamislardir. Artan milliyetilik ve
bu lkelerin teker teker Osmanli`dan ayrilip bagimsiz olmalari, Hiristiyan gruplari,
zellikle de Ermenileri rahatsiz etmis ve Ermeniler basta Fransa ve ABD olmak
zere Batili lkelere g etmeye baslamislardir. Bu g sonucunda Ingiltere, Kanada,
Avustralya ve Almanya gibi lkelerde de Ermeni diasporalari olusmaya baslamistir.

Kilise ve asiri gruplarin organizasyonu sonucunda, diaspora Ermenileri,
Trklerin 1915 yilinda Ermenileri yok etmeye alistiklari ve halen de Iirsatini
bulmalari halinde bu amalarini gereklestirebilecekleri ynnde ikna edilmislerdir.
Diaspora Ermenileri, Ermenistan Ermenilerinden ok daha hirin ve uzlasmadan
uzak bir hale gelmislerdir.
68

Ermeniler, 1915 yilindan itibaren degisik dnemlerde (1930 ve II. Dnya savasi,
1960-1970`lerde Kibris ve Misirdaki i atismalarda, ayrica 1980`lerde ekonomik
nedenlerle) g etmeye mecbur kalmislardir. Ermenistan bagimsizligina kavusunca,
diaspora Ermenilerinden bir kisminin Ermenistanà dnecegi beklenirken, tam tersi
olmus ve Ermenistanìn nIusu 10 yilda inanilmayacak bir hizla azalmistir. Bu da,
dnya Ermenilerinin diaspora halinde yasamasini, onlarin temel karakteristikleri
haline getirmistir. Bugn diasporadaki Ermeniler daha zengin ve gldrler. Ancak,
Ermenistan`da yasamak istememektedirler. Ermenistan ve Trkiye iliskilerinin
dzelmemesinde ve Ermeni dis politikasinin sertliginde, diaspora Ermenileri nemli
rol oynamaktadir.
68

Kisaca, diaspora, etkisini Ermenistan zerinde arttirdika, bu asirilik dogal olarak
Ermenistan dis politikasina da yansimistir. Bunun Iarkinda olan Levon Ter-
Petrosyan, diaspora kuruluslarinin Ermenistan zerindeki etkisini kirmak istemis;
hatta, Tasnaklar gibi bazi kuruluslarin Ermenistan`daki Iaaliyetlerini yasaklamistir.
Tasnaklarìn, Trkiye`ye karsi silahli mcadele dahil her trl mcadeleyi onaylayan
bir yapisi olmustur. Bu nedenle, Ter-Petrosyanìn Trkiye ve Azerbaycan
politikalarini sert bulmayan Tasnaklar, bagimsizliktan kisa bir sre sonra hkmet
aleyhine alismislar ve Ter-Petrosyanìn dis politikasini muhaleIetlerinin merkezine

yerlestirmislerdir. Ter-Petrosyan, kendi iktidarini tehdit etmeye baslayan Tasnaklar
hakkinda en ciddi iddialarini 28 Aralik 1994`de gndeme getirmis, ardindan da
partinin Iaaliyetleri askiya alinmistir. Tasnaklar, Ter-Petrosyanìn iktidardan
dsmesinde rol oynayan en nemli gruplardan biridir ve dis politikalari olduka
Iarklidir. Robert Koaryanìn iktidara gelir gelmez yaptigi ilk isin Tasnaklar
zerindeki yasaklari kaldirmasi, 1995 yilindan beri hapiste olan Tasnaklarin liderini
serbest birakmasi, Koaryan ile Tasnaklarin dis politika yaklasimlarinin birbirlerine
ne kadar yakin oldugunu gsteren delillerdir.

Diasporanin Ermenistan dis politikasi zerindeki etkisi, tartismasiz ok st
dzeydedir. Bu konuda en arpici rnek ise, Devlet Baskaninin dahi disarida yasayan
Ermenilerden birisi olmasidir. Karabag Ermenisi olan Robert Koaryan, uluslararasi
hukuka gre, hala Azerbaycan vatandasidir. Ana dili Ermenice degil Rusa`dir.
Konusmus oldugu Ermenice ise, Karabag Ermenicesidir.

Ekonomik bakimdan gl, sayi olarak bulunduklari lkelerin ynetimlerini
etkileyebilecek lde kalabalik ve aktiI, birbirleriyle iliski iinde, daha da nemlisi
her aidan rgtlenmis bir Ermeni diasporasi sz konusudur. Bulunduklari lkelerin,
menIaatleri dogrultusunda bunlara sagladiklari destekler bir taraIa birakilsa bile;
Ermeni diasporasi, Trkiye'ye ynelik btn Iaaliyetlerin arkasinda durmaktadir ve
organize bir sekilde bu Iaaliyetleri desteklemektedir.

1.8. Ermeni Milliyetiligi

Birinci bagimsiz Ermenistan dneminde Trkiye`den toprak taleplerini israrla
srdren Ermeni ynetimi, bunun bedelini agir bir sekilde demistir. Tm gcn
Trklerle savasa ynlendiren Ermenistan byk glerin etkisiyle yikici bir
ekonomik krize girmistir. Tasnak Ianatikligi, gereki olmayan hedeIleriyle
Ermenileri hsrana ugratmistir.

Ermenileri ynlendiren siyasi gruplar, genelde belli bir olgunluktan ve gereki
tespitler yapmaktan uzak kisiler olmuslardir. Birinci bagimsiz Ermenistanìn
bagimsizligini kaybedisi de, bunun dogal bir sonucu sayilmaktadir. Bagimsizligin

kaybedilip Ruslarìn ynetimi altina geiste, Ermeni halkindaki Trk korkusunun
etkisi byk olmustur. Trkler karsisinda Ruslarin hamiligi, hem gvenliklerini
saglayacagi, hem de ideallerine ulasma heyecanini canli tutacagi iin Ermeni halki
taraIindan memnuniyetle karsilanmistir. Bu da Ermeni dis politikasinin Rus yanlisi
ve Trk karsiti zelliklerini ortaya koymaktadir.
68
Sovyetler Birligi, Ermeniler ile
ilgili tarihi antlasmazliklari Trkiye`ye karsi bir dis politika araci olarak kullanmis ve
bunun iin de, Ermeni milliyetiligini ortaya srmstr. Sonuta Ermeni
milliyetiliginin, kendi i dinamiklerinin disinda ve bu dinamiklerin etkisine ilave
olarak, evresel etkenler ve ynlendirmeler sonucunda Trk karsiti bir konuma
itildigi sylenebilir.

1.9. Alglama

Dis politikada algilamalar, gerekler kadar nemlidir. Bir lkenin ikarina
olabilecek bir durum, eger o lkedekiler taraIindan dogru olarak algilanmiyorsa,
isbirligi sz konusu degildir. Bu baglamda algilamalar Ermenistan aisindan ok
nemlidir. Ermenistan, nIusu yaklasik 2 milyon civarinda olan, ekonomik ve siyasi
istikrarsizlik iinde, dogal zenginlik kaynaklari olmayan, hemen hemen tm
komsulariyla sorunlu, denizlere kapali, Iakir ve gsz bir lkedir. Ancak, dis
politikayi belirleyen Iaktrler, Ermenistanìn tarihi hedeIlerine ulasabilecek bir lke
oldugunu, azinlik ve sinir sorunlarinda komsu lkelerin haksiz oldugunu, Trklerin
Ermeni dsmani oldugunu, Ermenileri yeryznden silmek istediklerini ve
Ermenistanìn btn bunlarla basa ikabilecegini dsnmektedirler.
68
Bu tr bir
algilama sz konusudur. Bu algilamayi besleyen ve srekli isleyen bir arkin olmasi,
dogal olarak Ermenistanìn dis politikasina da yansimaktadir.

2. ERMENSTAN DI$ POLTKASININ EVRM

2.1. Levon Ter-Petrosyan Dnemi

Ermenistan'in ilk Devlet Baskani Levon Ter-Petrosyan denize ikisi olmayan ve
iki komsusu Trkiye ve Azerbaycan ile iliskileri ok kt olan Ermenistan'in ok

taraIli bir diplomasiyle izolasyonunu asmaya alismasini, temel dis politika
hedeIlerinden biri olarak ortaya koymustur. Ter-Petrosyan ve EUH, Rusya ile yakin
iliskileri srdrme, Ermenistan ile Daglik Karabag atismasi arasinda dogrudan bag
kurulmasini nleme ve lke ii istikrara yardim edecek bir dis politika olusturma
amalariyla hareket etmistir. Ermenistan, KaIkasya'da yer alan diger bagimsiz
devletler Azerbaycan ve Grcistan gibi, blgesel gler olan Rusya, Trkiye ve
Iran'in politikalarini hesaba katmak ve bu lkeler ile iliskilerini dzenlemek
durumundaydi. Bu blgesel glerden Rusya ile Ermenistan arasinda zel bir iliski
vardi. Ancak, Sovyetler Birligi'nin dagilmasini izleyen ilk iki yilda Rusya'da
Atlantikiler olarak adlandirilan kesimin etkisiyle, Rusya, Bati ile iliskilerini
ncelikli olarak ele alip KaIkaslar ve Orta Asya'yi ihmal etmistir. Bu durum,
Ermenistan'i, diger iki blgesel g olan Trkiye ve Iran ile iliskilerine nem
vermeye itmistir.
68

Trkiye, Ermenistan'in Avrupa ile olan ticaretinde kilit lke durumundaydi.
Ancak, Ermenilerin soykirim iddialari ve Daglik Karabag atismasinda Ermeni
kuvvetlerin Azerbaycan topraklarini isgalleri, Ermenistan'in Trkiye ile iliskilerini
glestirmistir. Ter-Petrosyan, gerek soykirim iddialarini gndeme getirmekten
kainarak, gerekse toprak iddialarinda bulunmayarak Trkiye ile iliskilerini
gelistirme kararini ortaya koymus ve Trkiye'nin Ermenistan iin bir tehdit
olusturmadigini iIade etmistir. Ter-Petrosyan'in bu politikasina, Trkiye de,
Avrupa'dan Ermenistan'a gnderilen yardimin topraklarindan gemesine izin vererek
karsilik vermistir. Fakat Ermeni kuvvetlerinin Azerbaycan topraklarini isgale devam
etmesi ve Ermenistan'in Karabag glerine aktiI destegi, Trkiye'nin Ermenistan
sinirini kapatmasina neden olmustur.

Ter-Petrosyan, bir yandan Trkiye ile iliskileri dzeltme politikasi izlerken, diger
taraItan bu politika nedeniyle diaspora taraIindan desteklenen muhaleIet ile mcadele
etmek durumunda kalmistir. Tasnaklarin basini ektigi bir kisim muhaleIet, Trkiye
ile yakinlasmaya karsi ikarken, bunlar Karabag krizinde de uzlasmaya yanasmayan
bir politikayi savunmuslardir. Ter-Petrosyan, Avrupa Gvenlik ve Isbirligi Teskilati
(AGIT) bnyesinde yapilan baris grsmelerinde ortaya atilan adim adim zm
nerisinin grsmelere temel olmasini desteklerken, bu zm nerisi diaspora

destekli muhaleIetin tepkisini ekmis ve bunlar Ter-Petrosyan'i lkeyi satmak ile
sulamislardir.
68

Ermenistan, Rusya ile tarihten gelen zel bir iliskiye sahiptir. Ermenistan'da
Rusya'yi lkenin hamisi olarak gren evrelerin varligi ve Ermenistan'in izledigi
saldirgan politikanin lkeyi Rus askeri slerine muhta duruma getirmesi, Rusya'nin
Ermenistan zerindeki etkisini glendirmistir. Ermenistan, Rusya iin, sorunsuz bir
sekilde askeri slerini bulundurabilecegi bir lke olmustur. Ancak bagimsizligini
yeni kazanmis Ermenistan iin, Rusya'nin bu etkisinin ve askeri varliginin,
Ermenistan'in egemenligine zarar verdigi sylenebilir. Bununla birlikte, Ermenistan
ile tm komsu lkeler arasinda iliskileri normallestirme politikasi izleyen Ter-
Petrosyan da, Rusya ile iliskilere zel bir nem vermistir. Ermenistan, Rusya ile 15
Mayis 1992'de bir gvenlik anlasmasi imzalamis ve bu anlasma ile, Rusya'dan
gvenligi konusunda garanti almistir.

30 Eyll 1992'de yapilan bir baska anlasmayla da, Ermenistan, Trkiye sinirina
Rus askerleri yerlesmistir. Rusya ile Ermenistan arasindaki askeri isbirligi, 1996
yilinda imzalanan protokoller ile daha da ileri bir asamaya gelmistir. Gerekte, EUH,
Rusya ve Sovyet dnemini Ermenilerin klelik dnemi olarak nitelendirmekte ve
Rusya karsitligi EUH'nin ideolojisinde yer almaktaydi. Fakat, blgesel gelismeler ve
Rusya'nin Avrasyaci akiminin 1993 yilindan itibaren dis politikada etkili olmasiyla
birlikte KaIkaslar'a yeniden nem vermeye baslamasi, Ermenistanì gvenlik
endiseleri iine itmis ve bu da Ermenistan'i Rusya'ya yaklastirmistir.

Ermenistan-Rusya iliskilerindeki yakinlasma Azerbaycan petrolnn uluslararasi
pazarlara tasinmasi tartismalari ile birlikte degismeye baslamistir. Ermenistan'in dis
politikasinda hayati nemde olan Rusya, Daglik Karabag krizindeki politikasinda,
Haydar Aliyev'in Azerbaycan Devlet Baskani olmasiyla birlikte degisiklige gitmistir.
1996 yilinda AGIT zirvesinde ortaya konan Ermenilerin isgal ettikleri topraklari terk
etmesi ve mltecilerin yerlerine dnmesini isteyen karar tasarisi, Rusya taraIindan
desteklenmistir. Yine, Rusya'da Azerbaycan petrollerinde sz sahibi olmak isteyen
ve Batili sirketler ile de bu alanda isbirligini savunan gruplar, Azerbaycan ile
iliskilerin gelistirilmesinden yana olmuslardir.
68
Bunlar, Ermenistan'da Hazar

petrolleri ile ilgili olarak girisimlerde bulunmuslardir. Amerika'daki Ermeni lobisi,
Hazar petrollerinin uluslararasi pazarlara tasinmasinda Ermenistan gzergahinin
gndeme alinmasi iin aba sarI etmistir.

Ermenistan'in KaIkasya'daki diger bir blgesel g olan Iran ile iliskileri, Daglik
Karabag atismasinin seyrinden ve Azerbaycan'daki i politik gelismelerden etkilen-
mistir. Daglik Karabag atismasinda Iran'in temel kaygisi karsilastigi mlteci
problemiydi. Hem bu sorunu en aza indirmek, hem de atismanin bir an nce
durdurulmasi iin arabuluculuk girisiminde bulunan Iran'in abasi grsmeler
esnasinda Ermeni kuvvetlerinin isgallere devam etmesi nedeniyle basarili olamamis,
son bulmustur. Iran, Azerbaycan'in toprak btnlgn savunmustur. Bununla
birlikte Ermenistan ile de ekonomik iliskilerini srdrerek, Ermenistan iin Karabag
krizinde nemli rol oynamistir. Elibey dneminde Iran-Azerbaycan iliskilerinin
gerginlesmesi de, Iran-Ermenistan iliskileri zerinde olumlu etki yapmistir.
Topraklarinda Azerbaycan'in nIusundan Iazla Azeri yasayan Iran, Azerbaycan'daki
milliyeti gelismelerden rahatsiz olmustur. zellikle Elibey'in Gney Azerbaycan'a
ynelik szleri Iran'da rahatsizliga neden olmustur. 1994 yilinda Daglik Karabag
atismasinda ateskesin saglanmasiyla birlikte Iran-Ermenistan iliskileri zellikle
ekonomik alanda daha da ilerlemistir. Aras nehri zerinde insa edilen yeni kpr ve
karsilikli ticaret anlasmalariyla Iran, Ermenistan ekonomisinde nemli bir yer
tutmustur.
68

zetle, Levon Ter-Petrosyan ynetimindeki Ermenistanìn ilk tesbiti, blge
lkeleriyle iyi geinmenin gerekli oldugudur. Ter-Petrosyan ve Ermeni Milliyeti
Hareketi bagimsizligin kalici olabilmesi ve gelismenin saglanabilmesi iin, Trkiye
ve Iran ile iyi iliskilerin gelistirilmesinin Iarkinda olmuslardir. Bu sayede, blgeye
istikrar gelecek, Bati`nin yapacagi yardimlarin n ailacak ve ticaret baslayacaktir.
Bu ynetimin bir diger tesbiti ise, Rusya`nin KaIkasya ve Orta Asya`ya gerekli
nemi vermeye basladigi seklindedir. Ter-Petrosyanìn en ok ekindigi noktalardan
biri, radikal Ermeni diasporasinin Ermeni politikalarina karismasidir. Istikrarli ve
gelisen Ermenistan iin diasporanin maddi ve manevi desteginin gerekli oldugunu
bilen Ter-Petrosyan, bir yandan diasporadan destek almaya alisirken, diger taraItan
da diasporanin i ve dis politika konularindan uzak tutulmasini hedeI edinmistir.

Trkiye`yi, Ermenistanìn batiya ailan en nemli kapisi olarak gren Ter-
Petrosyan ynetimi, Trkiye ile iliskilerine zel nem vermistir. Ter-Petrosyan
ynetimi milliyeti Ermenilerin ve diasporanin tepkisine ragmen, Trkiye`nin ok
hassas oldugu 'soykirim iddialari' ve 'toprak talepleri' konularini n plana
ikarmamaya alismistir. Ter-Petrosyan dnemi Ermeni dis politikasinin
olusturulmasinda kilit rol oynayan Gerard Liberidian, bu durumu su sekilde
zetlemistir; 'Ermeni soykirimi, Trkiye ile iliskilerin temelinde bir problem olarak
ortaya konulmadi. Bu ok nemli. nk, bilerek ya da bilmeyerek soykirimin
siyasilestirilmesi, onun soykirimi srekli olarak reddetmesiyle birlikte, Trkiye`nin
nihai dsman oldugu ynnde bir psikoloji, bir anlayis yaratti. Eger Trkiye nihai,
degismez bir dsman ise, bu durumda Rusya sonsuza dek ihtiya duyulacak bir dost
oluyordu. Ve bu sizin bagimsizlik politikaniz zerinde bir baski meydana getiriyor.

2.1.1. Ermeni Milliyetiliginin Saldrganlga Yneliyi

Ermenistan daha bagimsiz olmadan, Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ile
Daglik Karabag Ulusal Konseyinin 01 Aralik 1989`da, Ermenistan Sovyet Sosyalist
Cumhuriyeti ile Daglik Karabag blgesinin birlestirilmesi konusunda aldiklari ortak
karar, Ermenistanìn yayilmaciligini ortaya koyan nemli bir isarettir. Bu karari
dayanak alarak 23 Agustos 1990 tarihinde Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
Yksek Sovyeti taraIindan yayinlanan bagimsizlik bildirgesinin 11. maddesi,
'soykirim iddialarinin ve Trkiye`den toprak taleplerinin Ermenistan devletinin
'temel taslari arasina koyuldugunu aika gstermektedir. Bahse konu 11. madde;
'Ermenistan Cumhuriyeti, Osmanli Trkiye`si ve Bati Ermenistan`da gereklestirilen
1915 soykiriminin uluslararasi dzeyde taninmasi abalarini destekleyecektir.
seklindedir.
68

2.1.2. Karabag Sorunu

Ermeniler, 1978 yilinda, Karabag'a gelislerinin 150. yili anisina Agdere anitini
dikmislerdir. 1988 yilinda, Karabag'da Trkler ile Ermeniler arasinda silahli
atismalarin baslamasi zerine, bu anitin Ermeniler'in Karabag'in otokton halki
olmadigi ve buraya sonradan (yalnizca 150 yil nce) geldigini iIade etmesi

nedeniyle, Karabag'daki tarihi hak iddialarinin ortadan kalkacagini Iark eden
Ermenilerin, bu aniti yikmis olmalari, dikkat ekicidir. Keza, Karabag'daki Alban
katedral ve kiliselerinde tadilat yaparak bunlara Ermeni yapiti grnm verilmesi
de dikkat ekicidir. Bu yapilanlar, Ermenilerin Karabag'da bin ksur yildir var
olduklarini dnyaya anlatmak amacina yneliktir. Ermenilerin Karabag`daki
varliginin 150 yil ncesine degil de, daha gerilere gittigini gsterme amaci
tasimaktadir.

Albanlar'a bugn ne olduguna gelince, tarihi sre ierisinde Hititler ve eski
Misirlilar gibi tarih sahnesinden silinip gitmislerdir. Albanlar'dan kalan son topluluk
olan Udinler, bugn Azerbaycan'in Oguz ve Gebele sehirlerinde yasamaktadirlar.
Hiristiyanligi kabul edislerinin 1700. yildnmn kutlayan Ermeniler, Karabag'daki
tarihi Alban abidelerini, tarihi Ermeni yapitlariymis gibi dnya kamuoyuna
tanitmakta ve bu suretle tarihi gerekleri arptirarak bunlari komsu lke topraklari
zerindeki yayilmaci emellerine alet etmektedirler.

Karabag sorunu Ermenistan'in dis politikasini etkileyen ve belirleyen nemli
sorunlardan biri olmustur. Karabag'in Azerbaycan'a ait oldugu 01 Aralik 1920
tarihinde ve 1921'de Sovyetler Birligi taraIindan resmen teyit edilmistir. Buna karsin
Sovyetler dneminde Ermeni milliyetiliginin g aldigi en nemli konulardan biri
Karabag sorunu olmustur.
68
Sovyetler Birligi dagilmadan, 1987 yilinda, 75.000
Ermeni Ermenistan ile birlesmek istediklerini belirten dilekeler vermislerdir. Ancak,
Sovyet makamlarinca bu dilekeler kabul edilmemistir. Bu suretle baslayan ve 1988
yilinda cereyan eden atismalar siddetli gemistir. atismalar sonucunda blgedeki
Azerbaycanli nIus g etmistir. Sovyetler Birligi'nin bu ters tutumuna ragmen
Ermenistan'daki ve Azerbaycan ynetiminde bulunan Karabag blgesindeki
Ermeniler rgtlenmeye ve silahlanmaya devam etmislerdir. Bu srete Karabag
Komitesi Ter-Petrosyan liderliginde olusturulmustur.

Ter-Petrosyan'in lideri oldugu Karabag Komitesinin temel amaci, Ermenistan ve
Karabag topraklarini birlestirmek olmustur. Bu baglamda Komite, Azerbaycan ve
Sovyet ynetimlerine karsi isyanin dzenleyicisi olma islevini de yerine getirmistir.
Komitenin bir diger zelligi de, komnizm karsiti olmasidir. Komite, Iaaliyetlerini

srdrrken Ermenistan'in baskenti Erivan'da toplanan kalabalik gstericiler
Azerbaycan ile savas agrisi yapmislardir. Ermeniler arasindaki bu milliyeti uyanisa
karsin Azerbaycan'da ciddi i ekismeler yasanmis; bu ekismeler, cephede,
Ermeniler karsisinda ciddi kayiplarin verilmeye baslamasina neden olmustur.
1989'da, Karabag'daki Ermeni saldirilari zirve noktasina ulasmis, zaman zaman
Azerbaycan'in Karabag zerk Blgesi disina sarkmaya da baslamistir. Kisa srede
baslayan katliamlar ise, ne Azerbaycan glerince, ne de Moskova taraIindan
durdurulmus ya da durdurulabilmistir. Bu ortamda Ermeni liderler, yeni kurulacak
devletin ekonomik ve siyasi temellerini atmak yerine topraklari genisletmeyi
ncelikli hedeI saymalari nedeniyle Karabag'daki atismalar siddetlenmistir.
Ermeniler, Azerbaycanlilar'a karsi ciddi bir askeri stnlk saglamis, sadece Karabag
blgesi degil, Karabag ile Ermenistan arasinda kalan Azerbaycan topraklari da
Ermeniler taraIindan isgal edilmistir.
68

Subat-Mart 1992'de Ermeni kuvvetlerinin Hocali'da yaptigi katliamdan sonra
Ter-Petrosyan, zellikle Daglik Karabag savasinin Azerbaycan'in i meselesi oldugu
ve Ermenistan'in Azerbaycan'dan toprak talebi olmadigini vurgulamak zorunda
kalmistir.

Ermeni kuvvetlerinin Azerbaycan topraklarinin isgalini srdrmesi ve
Ermenistan'in bunu engellemek bir yana, Karabag Ermeni glerine destek vermesi,
Trkiye-Ermenistan iliskilerinin gerilmesine neden olmustur. Mayis 1992'de,
Ermeni kuvvetlerin Nahivan'a saldirmasi, Trkiye'de Nahivan'i korumak iin
mdahale edilmesi tartismalarini baslatmistir. Neredeyse hibir Ermeninin
yasamadigi ve dogal zenginligi olmayan Nahivan'a yapilan bu saldiri Ermeni
yayilimciliginin bir gstergesi sayilabilir. Nahivanìn toprak btnlg
Ermenistan'in da taraI oldugu, Taskent Ortak Gvenlik Anlasmasi dolayisiyla,
Trkiye'nin mdahalesinin Rusya ile Trkiye'yi karsi karsiya getirecegi geregini
ortaya ikarmistir. Trkiye'nin tepkileri, sinirlarin silah zoruyla degistirilmesine ne
kadar karsi oldugunu gstermekle kalmamis, ayni zamanda Azerbaycan'in Trk dis
politikasindaki neminin altini da izmistir. Ermenistan ve liderleri, Trkiye'nin
savas tehdidini anlamakta zorlanmistir. Ancak, Rusya'nin bu imaya tepkisi ok sert
olmus, nitekim Bagimsiz Devletler Toplulugu ortak askeri gler komutani Marasal
Shaposhnikov, Trkiye'nin mdahalesinin nc Dnya Savasina yol aabilecegini
sylemistir. Bu aiklama Ermenistan'i memnun etmistir. Ermenilerin hesaba

katmadiklari nokta, bu tr tehditlerin Trkiye'nin Ermenistan'a uzun dnemli bakis
aisini olumsuz ynde etkiledigidir. Ter-Petrosyan'in Ermenistan'i atismaya taraI
degilmis gibi gsterme abalari yeterli olmamistir. Karsilikli restlesmelerin ardindan
Ermeniler, Nahivan'a saldirmaktan vazgemislerdir. Artik, Trkiye, Ermenilerin
yayilmaci hedeIleri konusunda net bir bilgiye sahip olmus, saldirganliginin arkasinda
Rusya'nin yattigi iyice anlasilmistir.
68

atismalar sonunda Azerbaycan topraklarinin yzde 20'si Ermeni Kuvvetlerinin
isgali altina girmistir. Bu yzde 20 , Karabag blgesinin yzde 8'ini, Ermenistan-
Karabag arasindaki Azerbaycan topraklarinin ise yzde 12'sinden olusmaktadir. Bu
isgal, tartismasiz bir uluslararasi hukuk ihlalidir.

Ermeniler, Karabag ve Azerbaycan'a saldirilari sirasinda esitli katliamlar ve
vahsetler gereklestirmislerdir. Hocali Katliami, Ermenilerin blgede nasil bir
psikoloji ile hareket ettigini ortaya koymaktadir. Azerbaycan'in Hocali yerlesim
birimine saldiran Ermenilerin eylemleri Batili ve diger basin yayin organlarinca bir
intikam ve neIret saldirisi olarak yansitilmistir. Burada, Ermeni milislerin
savunmasiz kadin, ocuk ve yaslilara uyguladigi iskenceler, Batili medya
kuruluslarinca belgelenmistir. Batili kaynaklarin bilgilerine gre Ermenilerce, erkek,
kadin ve ocuklarin cesetleri, Karabag'in karli yamalarina sailmis bir vaziyette;
derileri yzlms, parmaklari kesilmis, vcutlari paralanmis ve yakilmis olarak
birakilmistir. Hocali'da, bu sekilde Azerbaycanli 1000 ksur kisi katledilmistir. Bu
da, Ermeni glerinin sadece topraklari isgal etme amaci ile hareket etmediklerine
isaret etmektedir.

Trkiye, Ermenilerin izledigi yayilmaci siyaset karsisinda Nisan 1993'de, hava
sahasini Ermenistan'a kapatmistir. Bu arada, Ter-Petrosyan, hem Ermenistan, hem de
Karabag parlamentolarinda milletvekili olan Serge Sargisyan'i, Agustos 1993'te
Savunma Bakani olarak atamistir. Karabag savasinda rol almas Sargisyanìn
Ermenistan Savunma Bakani olarak atanmasi, Ermenistan'in Daglik Karabag
atismasinda dogrudan rol oynadiginin kanitlarindan biridir.

1994 yilinda ateskesin imzalanmasindan sonra, Daglik Karabag sorununda baris
srecine hiz verilmistir. Karabag sorunu iin Budapeste'deki AGIK Zirvesi 5-6
Aralik 1994 tarihlerinde toplanmistir. Rusya Devlet Baskani Yeltsin, AGIK
kapsaminda bir uluslararasi baris koruma gcne katilmak istediklerini aiklamistir.

3.000 kisiden olusan uluslararasi bir gcn kurulmasi zerinde hemIikir olunsa da,
bunun nasil olusturulacagi daha sonraki grsmelere birakilmistir. ncelikle,
Azerbaycan ve Ermenistan arasinda bir baris antlasmasinin imzalanmasi
gerekmekteydi. Minsk Grubu'nun yesi durumundaki 11 devlet, Daglik Karabag
Ermeni ynetiminin baris grsmelerinde taraI olarak taninmasini kararlastir-
mislardir. Baris gcnde hibir lkenin asker sayisi 30'u asamayacakti. rgtn
isminin Avrupa Gvenlik ve Isbirligi Teskilati olarak degistirildigi bu zirvede,
Daglik Karabag uyusmazligini zecek bir baris antlasmasinin akdedilmesinden
sonra ok uluslu bir AGIT gcnn blgeye yerlestirilmesi karari verilmistir. Buna
gre, Daglik Karabag blgesinde NATO ve Rus askerleri ortaklasa grev
yapabileceklerdi.
68

AGIT, Rusya'nin Daglik Karabag uyusmazliginin zmlenmesi srecinde yer
almasina gayret etmistir. Bu srete Minsk Grubu'nda 'dnsml tek baskanlik'
uygulamasina son verilerek, Rusya'ya da 'esbaskanlik' verilmis ve 'iki esbaskanlik'
sistemine geilmistir. Bylece, Rusya'nin tek taraIli arabuluculuk Iaaliyetlerinin
AGIT kapsaminin disina ikmamasi saglanmis, Rusya ve Finlandiya, AGIT-Minsk
Grubu'nun es-baskanlari olarak belirlenmislerdir.

AGIT 1996 Lizbon Zirvesinde, sorunun zmne ynelik bir dizi prensip kabul
edilmistir. Bu prensipler, Ermeni kuvvetlerin Daglik Karabag ve onu evreleyen
Azerbaycan topraklarindan ekilmesini ve mltecilerin yerlerine dnmesini
ieriyordu. Devlet Baskani Haydar Aliyev'in israri zerine, zirve kararina son anda;
Azerbaycan'in toprak btnlg ilkesini vurgulayan bir iIade eklenmistir. Ermenistan
Devlet Baskani Levon Ter-Petrosyan, bunun zerine, Daglik Karabag'in nihai stats
konusunda yapilacak grsmelerin zedelenebilecegini aiklamistir. AGIT 1996
Zirvesi, Ermenistan taraIindan diplomatik bir yenilgi olarak degerlendirilmis, nihai
karar belgesini imzalamayan tek lke Ermenistan olmustur.
68

Bu zirvede ABD taraIindan desteklenen bir tasari ile Ermeni vetosu karsisinda,
bahse konu Zirve Bildirisini, nihai karar olarak degil de, bir "AGIT-Dnem
Baskanligi Aiklamasi" olarak Iormle edilmistir. ABD'nin buradaki stratejisi, byk
lde blgedeki yatirimlarini koruyabilmek amaciyla, Ermenilerin isgalini sona
erdirmeleri ve Daglik Karabag'in Azerbaycan iinde yksek otonomi derecesine
sahip bir idari birim olmasini kabul etmeleri ve uluslararasi camianin da iki lkeye
verecekleri gvenlik garantileri ile, zellikle de toprak btnlg ilkesine vurguda
bulunarak, sorunun zmlenmesidir. AGIT Zirvesi'nin ardindan bu zmleri ieren
bir baris planinin sunulmasi ve Ermenistanìn bunu reddetmesi, AGIT arabuluculuk
srecinin drt ay aksamasina neden olmustur.

Aralik 1996 AGIT-Lizbon Zirvesi'nde alinan bu kararlar, Daglik Karabag'in
bagimsizligini ve Ermenistan ile olasi birlesmesini tamamen imkansiz hale
getirmistir. Zira, uluslararasi toplumca, Daglik Karabag'in ancak, Azerbaycan
dahilinde kendi kendini ynetme hakkina sahip olabilecegi vurgulanmistir. Ermeni
yetkililer ise, bu durumda, Azerbaycan'in Daglik Karabag Ermenilerine zulmedecegi
propagandasini yapmaya ve soykirim sylemini yeniden yogun bir sekilde gndemde
tutmaya baslamislardir.

Aralik 1996 - Mart 1999 arasinda, Rusya, AGIT-Minsk
Grubu'ndaki arabuluculuk roln Batili lkeler ve ABD ile paylasmak zorunda
kalmistir.

9 Aralik 1996 tarihinde Rus Disisleri Bakani Yevgeny Primakov, Ermeni
meslektasi Aleksander Arzoomanian ile Moskova'da yaptigi grsmeden sonra;

'-Daglik Karabag probleminin ancak Azerbaycan'in toprak btnlgn
korumakla zmlenebilecegini,
-Bu blgenin istikrara kavusmasinin Rusya aisindan ok nemli oldugunu ve bu
uyusmazligin uzmanlasma yolu ile zlebilecegini,
-Rusya`nin, Daglik Karabag'in, kendi kendini yerel olarak idare etme hakkini;
ancak, Azerbaycanìn bir parasi olmasi kaydiyla destekleyebilecegini, iIade
etmistir.

Rus Disisleri Bakani, bu vesileyle, Kasim 1996 ayinda yapilan Daglik Karabag
Baskanlik seimlerinin Rusya taraIindan kabul edilmedigini de tekrarlamistir.

Mayis
1997 ayinda Amerikan Disisleri Bakan Yardimcisi Strobe Talbott ve AGIT-Minsk

Grubu'nun es-baskaninca hazirlanan ve Trkiye taraIindan da desteklenen, baris
tasarisi; yurtlarindan edilmis Azerilerin isgal edilmis blgelere geri dnmeleri
karsiliginda Ermenilere uygulanan ablukanin ortadan kaldirilmasini ngrmstr.
Stat ile ilgili meseleler ayrica ele alinacakti. Bu plan geregince, Azerbaycan'in
toprak btnlg korunacak ve dolayisiyla, Daglik Karabag, Azerbaycan dahilinde,
kendi kendini idare eden serbest bir bagimsiz blge olacakti. Bu baris tasarisi, stat
ile ilgili sorunlarin halledilebilmesi iin, ncelikle nemli ve acil olarak nitelendirilen
meselelerin halledilmesini gerektirmese de, konularin paralara ayrilmasi, objektiI
bir plan oldugu imajina yol amistir.

Baris gcnn grev sresi, yeniden uzatilabilmek kaydiyla, 1 yil olacakti. Baris
gc, Amerikan, Rus ve Fransiz askerlerinden olusacakti. Ancak, Bosna'daki NATO
Barisi Koruma Gc'ne dahil Amerikan askerlerinin grevlerinin uzatilmasi
konusunda isteksiz olan Kongre'nin, Daglik Karabag meselesi hakkinda da ayni
tavrini srdrmesi kuvvetle muhtemeldi.

Bu tasari, zellikle Lain zerinde hakim olmak isteyen, Azerbaycan'a bagli bir
statde kalmayi tercih etmeyen ve gvenlik garantisi tam anlamiyla saglanmadan
Azerilerin Daglik Karabag'a geri dnmelerinden endiselenen Ermenilerce ve
zellikle Lain ve Susa zerinde yeniden tam egemenlik tesis etmek amacinda olan
Azerilerce desteklenmemistir. Ancak, Bak, bu plani genel hatlariyla kabul etmis
gzkms; ancak Daglik Karabag Ermenilerinin Iikirlerinde israrci olmalari zerine,
Minsk Grubu, bu plani kismen degistirerek tekrar Iormle etmistir.
68

Clinton ynetimi, ayni dnemde, Daglik Karabag sorununu resmen en nemli dis
politik meseleler arasina katmistir. Bu asamadan sonra Mayis 1997 ayinda, AGIT
Minsk Grubu'nun ortaya koydugu 'Iki Asamali Baris Plani, Amerikan Disisleri
Bakani Yardimcisi Strobe Talbott, Fransiz Disisleri Bakanliginda Gvenlik Mesele-
leri Direktr Jacques Bloi ve Minsk Grubu'nda grev yapan Rus esbaskan Valentin
Lozinsky taraIindan hazirlanip ortaya konulmustur. Bu Plan, Haziran 1997 ayinda,
AGIT Minsk Grubu'nda es-baskanlik grevi yrten diplomatlarin koordinasyonun-
da uyusmazligin taraIlarina kabul ettirilmeye ve bunu saglamak iin planda bazi
degisiklikler yapilmaya alisilmistir.

Minsk Grubu, bu n grsmelerin ve mzakerelerin sonularini yansitan
Rusya'nin da benimsemis oldugu, iki asamali bir baris plani hazirlamistir. Minsk
Grubu es-baskanligina sahip 3 lkenin devlet baskanlari arasinda, 21-22 Haziran
1997'de Denver Zirvesi tertiplenmistir. Bu zirvede, baskan, uyusmazligin btn
taraIlarinin ikar ve grslerini dikkate alarak sorunun zm konusundaki ortak
iradelerini dile getirmeye alismislardir. Bir haIta sonra da, Azerbaycan Devlet
Baskani Haydar Aliyev Amerika'ya ilk resmi ziyaretini gereklestirmistir.
Amerika'nin uyusmazliga ynelik artan ilgisini gsteren isaretlerden biri, bu ziyaret
sirasinda gzlemlenmis; iki baskan, "ABD-Azerbaycan iliskileri konusunda ortak bir
aiklama" yapmislardir. Iki baskanin aiklamalarina, sz konusu plan da konu
olmustur. Iki asamali olan bu plan; 'ateskes hattinin askerden arindirilmasi ve
mltecilerin yurtlarina geri dnmeleri ile Azerbaycan iinde kalacak olan Daglik
Karabag Vilayeti'ne zel bir yasal stat verilmesi hususlarini iermistir. Bu plan,
Temmuz dneminde, uyusmazligin taraIlarina, AGIT-Minsk Grubu es-baskanlari
araciligiyla sunulmustur.

Bu sirada, Devlet Baskani Haydar Aliyev de, Amerika'daki Georgetown
niversitesi'nde yaptigi bir konusmada, sorunun, asamali zm mantigi ierisinde
iki kademede zmlenmesini nermisti. Buna gre:

- Ilk asamada; Ermenistan, Daglik Karabag'in evresindeki 6 Azeri blgesinden
ekilecektir. Uluslararasi baris koruma gleri blgeye gvenligi saglamak zere
girecekler ve iki etnik grubu birbirlerinden ayiracaklardi.

- Ikinci asamada ise; Daglik Karabag'in stats kararlastirildiktan sonra, Susa ve
Lain blgeleri Azerbaycan'a geri verilecekti.

Devlet Baskani Aliyev, bu planin kabul edilmesi halinde, Daglik Karabag ve
Ermenistan arasindaki baglantinin kesilmeyecegi garantisini de vermistir. Baskan
Aliyev, bu baglantiyi, baris koruma gc askerlerinin gvencesinde srdrmeyi tekliI
etmistir. Ancak, Daglik Karabag ile Ermenistan, Susa ve Lain'i geri vermeye sicak
bakmamislardir. Zira, bu iki blge de, Hankendi iin stratejik neme sahiptir.
zellikle, Susa nedeniyle, Ermenilerin bu plani kabul edecekleri olduka sphelidir.

Ermeniler, bu blge Ermenilerin eline gemeden nce, Azerilerin buradan
Hankendi'ni bombaladigini iddia ediyorlardi. Lain ise, iki Ermeni blgesinin
baglantisini saglamaktadir.
Bir taraItan Azerbaycan'in, diger taraItan da uluslararasi kamuoyunun baskilarina
dayanamayan Ermenistan, neticede iki asamali baris tasarisini, prensipte daha
sonraki baris grsmeleri iin bir temel olarak kabul etmis; ancak, Daglik Karabagìn
Ermeni ynetimi, sz konusu plani 25 Agustos 1997 tarihinde resmen reddetmistir. O
tarihlerde, Robert Koaryan'dan bosalan Daglik Karabag Devlet Baskanligina,
Daglik Karabag Disisleri Bakani Arkadi Gukasyan seilmistir. Devlet Baskani
Arkadi Gukasyan, Daglik Karabag'in Azerbaycan iinde sahip olacagi bir staty
kabul etmeyeceklerini srekli tekrarlamis, Daglik Karabag ile Ermenistan arasinda
bir askeri ve ekonomik entegrasyonun olusturulmasini ve taraIlar arasindaki baglarin
glendirilmesini savunmustur. Daglik Karabag Ermenilerinin AGIT'in bu planini
reddiyle, AGIT yavas yavas gelistirdigi asamali stratejiye iyice nem vermeye
baslamistir.
68
Bu stratejiye gre, nce askeri adimlar, daha sonra ise politik adimlar
atilacakti.

20-22 Eyll 1997 tarihleri arasinda, Minsk Grubu es baskanlari, Mayis 1997
tasarisinda, yapmis olduklari ilave degisikliklerde;

- Ermenistan'in olasi bir Azerbaycan isgali karsisinda Daglik Karabag'a mdahale
etme hakkini da ieren, gvenlikle ilgili tm hususlarin, birinci asamada ele alinmasi
kararlastirildi.

- Ermeni gleri de ilk adim olarak, Daglik Karabag disinda isgal ettikleri tm
Azerbaycan topraklarindan ekilecekler ve daha sonra ise adim adim Lain ve
Susa'dan geri ekilme islemini tamamlayacaklardi.

- Karsilikli olarak atilan bu adimlardan sonra ise, blgeye uluslararasi baris
gleri yerlestirilecek ve gmenler eski yurtlarina geri dneceklerdi.

- Bunun ardindan ise, baris planinin politik kismi olan Daglik Karabag blgesinin
gelecekteki statsnn belirlenmesi gndeme gelecekti. Politik boyutun ele alinmasi
ise askeri sorunlar zldkten sonra gndeme getirilecekti.

Yeni asamali yaklasimin, Azerbaycanìn uzun zamandir dile getirdigi ilke ve
isteklerle bariz sekilde yakinligi bulunmaktaydi. Ermenistan Devlet Baskani Ter-
Petrosyan'in 26 Eyll'de dzenledigi basin toplantisinda, bu yeni neriye yesil isik
yakmasi, Daglik Karabag ve Ermenistan iindeki muhaliIlerini tahrik etmistir. Bu
nedenle, Ermenistan'in sz konusu plani destekleyecegini aiklayan Ter-Petrosyan,
Baku ile Hankendi arasinda dogrudan grsmeler yoluyla bir uyuma ulasilmasi
sartini ileri srmstr. Azerbaycan, durumu kabul ettigini aiklamistir. Azerbaycan
ile Ermenistan arasinda varilan bu uzlasma, AGIT-iki asamali baris planinin son
asamasinin Ermenistan taraIindan 26 Eyll 1997'de kabul edilmesi anlamina geldiyse
de, bu sre Ermenistan'da, sonu Ter-Petrosyan'in istiIasina varan bir ortama
girilmesiyle noktalanmistir.
68

Karabag atismasinda en uzlasmaz politikayi savunan aktr, Ermeni Devrimci
Federasyonu (EDF) olmustur. Ermeni Ulusal Hareketi (EUH), sorunun zm iin
diplomatik yollarin denenmesini ve Daglik Karabag'in gvenligini saglayacak bir
zm savunurken, EDF ve onun diasporadaki destekileri, Ter-Petrosyan'i hedeI
alarak bir karalama kampanyasi baslatmislardir. Basbakan Sarkisyan'in istiIasindan
sonra "Daglik Karabag Cumhuriyeti" Devlet Baskani Robert Koaryan, Ermenistan
basbakani olarak atanmistir. EDF ve diaspora ile iyi iliskileri olan Koaryan'in
basbakan olarak atanmasi, Ter-Petrosyan'in EDF ile 1994 yilindan beri sren
gerginligi azaltma abasi olarak yorumlanabilir. Ancak, bir sre sonra, muhaleIet
partilerinin yani sira, kabinedeki bazi bakanlarin baskisi ile, Ter-Petrosyan istiIa
etmek zorunda kalmistir. Ter-Petrosyan'in Karabag'in bagimsizligini garanti altina
almayan AGIT'in nerisini grsmelere temel kabul etmesi, onu istiIaya zorlayan
nemli nedenlerden birisidir. EDF ve diger iki diaspora partisi disinda, Vazgen
Manukyan'in baskani oldugu Ulusal Demokratik Birlik Partisi ile Komnistler de
Ter-Petrosyan'in Karabag politikasi ve genel olarak da Ermenistan'in dis politikasina
karsi olmuslardir. EDF'ye yakin bir izgi izleyen Manukyan, Karabag'da zm
bulmak abalarini, dn vermek olarak nitelendiriyordu. Bati Ermenistan olarak

adlandirdigi Trkiye topraklarinin alinabilecegi yolunda Iikirler ne sren
Manukyan'in Karabag sorununda Ter-Petrosyan'i desteklemesi beklenemezdi.
Komnistlerin dis politika anlayisi da Rusya'ya endeksli olmaya devam ediyordu.
Onlara gre Rusya'nin dsmani olan Trkiye ile iliskilerin normallestirilmeye
alisilmasi, hatali bir dis politikaydi. Dogru olan, Rusya'nin destegiyle Karabag
sorununun Ermenistan lehine zlmesiydi.

Dis politikada karsilastigi sert muhaleIetin yani sira, Ermenistan'in ekonomik
sorunlarinin devam etmesi, Ter-Petrosyan'in otoriter bir ynetim anlayisina dogru
gitme isaretleri gstermesi ve en nemlisi de 1996 Baskanlik seimlerinde hile
yapildigi iddialarinin yayginlasmasi, Ter-Petrosyan'in istiIa etmesinin nedenleri
olmustur.
68
Basbakan Sarkisyan'in saglik nedenlerini ileri srerek istiIa etmesinden
sonra Ter-Petrosyan'in, Robert Koaryan'i basbakan olarak atmasi da, zellikle
Koaryanìn Daglik Karabag atismasina zm konusunda Iarkli grsleri ve
Ermenistan'da gl olan konumu dikkate alindiginda, kendisi aisindan bir hata
olarak degerlendirilebilir.

Ter-Petrosyan'in izledigi dis politika Daglik Karabag atismasinda baris srecinin
devamini saglasa da, Ermenistan'in zellikle Trkiye ile iliskilerinin dzelmesinde
Iazla etkili olamamistir. Karabag atismalarinin Ermenistan dis politisasi zerindeki
etkileri, Ermenistan'da istikranin saglanmasini geiktirmis, olaylara daha gereki ve
sag duyulu yaklasabilen gruplari olabildigince zayiIlatmis ve Ermenistan'i Rusya'ya
daha bagimli kilmistir. Ayrica, Karabag ve diger Azerbaycan topraklarinin isgali
Ermenistan'in dis politikasinin manevra alanini iddi bir lde daraltmistir. Daglik
Karabag sorununun zlememesi ve Ter-Petrosyan'in Batiya dnk uzlasmaci
politika izleme abasi, muhaleIet partilerinden ve kabineden gelen yogun elestiriler
ile basarisizliga ugramistir. Asiri ve uzlasmasiz gruplarin Ermeni siyasetindeki
etkileri gz nnde tutuldugunda, Ter-Petrosyan'in Ermeni dis politikasinda neden
yumusama saglayamadigi kolayca anlasilabilir.

2.1.3. Rusya ve Diaspora Faktr

Ermeni dis politikasinda asiriligin ve sertligin iki nemli kaynagi, Rusya`nin
blgedeki hakimiyetini devam ettirebilme abasi ve diaspora Ermeni rgtlerinin
Ermenistan dis politikasi zerinde belirleyici olma istegidir. Levon Ter-Petrosyan
ynetiminden istedikleri verimi alamayan bu iki g kaynagi, ekonomik ve sosyal
sorunlardan da yararlanarak halk arasindaki huzursuzlugun artmasina neden
olmuslardir. Bu srete, zellikle Tasnaklarin ve Rusya`nin oynadigi rol dikkate
degerdir. Ter-Petrosyanìn dis politika danismani Liberidian, Ter-Petrosyanìn
Tasnak-Rus isbirligi sonucunda devrildigini; bu ikilinin, henz Ter-Petrosyan
devrilmeden nce baskan olarak Koaryanì hazirladiklarini da iddia etmistir.

Baskilar sonucunda, 1996 seimlerinden galip ikmasina ragmen, Ter-Petrosyan
nce basbakani degistirmek zorunda kalmis ve 4 Kasim 1996`da, atamis oldugu
Basbakan Armen Sarkijianì 6 Mart 1997`de grevden alarak yerine Karabag
Ermenilerinin lideri olan Robert Koaryanì atamistir. Koaryan, bir anlamda
savastan beslenen, srekli savas halini savunan ve bu anlamda Ter-Petrosyanìn tersi
izgide bulunan birisidir.
68

Bu dnemde Karabag`daki sorunu zmeden, Ermenistanìn gerek anlamda
bagimsiz, istikrarli ve ekonomik sorunlarini zebilmis bir lke olmayacagini
anlayan Ter-Petrosyan, baris abalarini yogunlastirmis; ancak bu abalari, zerindeki
baskilarin daha da artmasina neden olmus, Koaryanìn Basbakan olarak atanmis
olmasi dahi baskilarin kesilmesini saglayamamistir. Gerilimin artmasi zerine
istiIaya zorlanan Ter-Petrosyanà yneltilen en nemli sulama Karabag konusunda
Iazla dn vermesi olmustur. Ter-Petrosyanìn istiIasi zerine geici olarak Devlet
Baskani olan Koaryanìn baskanliga gelir gelmez ilk icraati, Ter-Petrosyan
dneminde uyusturucu kaakiligi ve terrizmle sulanan Tasnaklarìn siyasi
Iaaliyetlerini yeniden serbest birakmak olmustur. Yapilan ilk seimlerde, Koaryan,
59 oy alarak Devlet Baskani seilmistir. Bylece Ermenistan`da Ter-Petrosyanìn
neredeyse tam tersi grsleri savunan Rusya yanlisi Robert Koaryan iktidara
gelmistir

2.2. Robert Koaryan Dnemi

Nisan 1998 Baskanlik seimlerini ikinci turda kazanan Robert Koaryan,
Ermenistan Devlet Baskani olmustur. Koaryan'in seilmesi, onun Tasnaklara yakin
politikasiyla bilinmesi ve szde Daglik Karabag Cumhuriyeti'nin eski "Devlet
Baskani" olmasindan dolayi, daha dneminin basinda Ermenistan'in dis politikasinda
(zellikle de Karabag krizi ve Trkiye ile iliskiler konusunda) radikal bir politikaya
ynelecegi izlenimini dogurmustur.
68
Gerekten de iktidarinin ilk yillarinda,
Azerbaycan Devlet Baskani Haydar Aliyev ile grsmekten kainan, Aliyev'in
muhatabinin Karabag ynetimi oldugunu iIade eden ve Trkiye'ye karsi da soykirim
iddialarini yeniden gndeme tasiyan Koaryan, Ter-Petrosyan dneminden Iarkli bir
dis politika izmistir. Koaryan ynetimi, Avrupa Konvensiyonel Kuvvet Indirimi
Anlasmasi (AKKA) erevesinde Ermenistan'daki askeri stlerde denetim yapan
Trk yetkililerin sayisinin azaltilmasini talep etmistir.

Ter-Petrosyan ynetimince Ermenistan'da Iaaliyetleri yasaklanan Ermeni
Devrimci Federasyonu (EDF), Koaryan'in seilmesiyle yeniden Iaaliyetine
baslamistir.
68
Koaryan'in Baskanligi'nin ilk yillarindaki uzlasmaz politikasindan
daha sonra degisiklige gitme sinyalleri verdigi grlyor. Daglik Karabag sorununun
zm iin Azerbaycan Devlet Baskani Aliyev ile bir araya gelen Koaryan, zm
iin toprak degisimi de dahil nerilere aik oldugu izlenimini vermistir. Fakat
Ermeni basinina yansiyan Koaryan'in Daglik Karabag sorununun zm iin
Aliyev ile toprak pazarligina girdigi sylentileri, uzlasmaya yanasmayan gruplarin
tepkisini ekmistir. Ter-Petrosyanìn dis politika danismani Libaridian, Koaryan'in
Ekim 1999 ayinda Daglik Karabag sorununun zmnde grsmelere temel olacak
bir belgeyi kabul etmeye hazir oldugunu, ancak 27 Ekim'de Ermenistan
Parlamentosuna yapilan silahli saldiri ve basta Basbakan Vazgen Sarkisyan ve
parlamento szcs Karen Demirciyan olmak zere 8 parlamenterin ldrlmesinin
bu sreci engelledigi yorumunu yapmistir.
68

Koaryan, Baskanliginin ilk yillarinda, Rusya ile iliskilerin yani sira ABD ve
Avrupa Birligi ile de yakin iliskiler kurma politikasi izlemistir. Rusya ile Batinin
iliskilerinin gergin oldugu, NATO'nun Kosova harekatini yaptigi bir ortamda,
Koaryan NATO'nun 50. kurulus yildnm trenlerine katilmak iin Washington'a
gitmistir. Koaryan, ayrica AGIT 1999 yili zirvesinde Gney KaIkasya'da yeni bir

gvenlik pakti yapilmasini nermistir. Koaryan'in Batiya ynelik ailimi, Rusya
iin kaygi verici nitelikte olmustur. Koaryan'in Baskanliginin ilk yillarinda Bati ile
yakinlasma politikasinin temelinde, Ermenistan'in i politikasindan ve kendisini
destekleyen kitlelerden kaynaklanan nedenler vardir. Diasporada (zellikle de
ABD'de) gl olan Tasnaklarin Iaaliyetlerini askiya alan ve diaspora ile iliskileri iyi
olmayan Ter-Petrosyan'in aksine, Tasnaklarin destegine sahip Koaryan, diaspora
vasitasiyla ABD'ye daha yakin bir izgiye gelmeye ynelmis, ya da yneltilmeye
alisilmistir.

Ermenistan'in, Rusya'nin disinda da alternatiIleri oldugunu grmesi ve ok taraIli
bir diplomasiye ynelmesi, ancak Rusya'nin disindaki blge lkeleriyle iliskilerini
gelistirmesiyle mmkndr. Daglik Karabag sorununun zm ve Ermenistan'in
Azerbaycan ve Trkiye ile iliskilerinin normallesmesi, Ermenistan'in Rusya'nin
disindaki lkeler ile yakin iliskiler kurabilmesi iin gereklidir. Daglik Karabag ve
bunu evreleyen Azerbaycan topraklarinin isgalinin srmesi ve sorunun zmnde
Ermenistan'in izledigi uzlasmaz politika, Ermenistan'in Rusya'nin askeri varligini
gvence olarak degerlendirmesine neden olmaktadir. Rusya'nin da blgedeki etkisini
askeri varligi ile koruma dsncesi, bu iki lkeyi birbirine yakinlastirmaktadir.
68

Ermenistan'da bazi evrelerde hakim olan, Rusya'nin Karabag sorununda her zaman
Ermenistan'i destekleyecegi dsncesi de, Ermenistan'in Rusya'nin disindaki
alternatiIlere ynelmesinin nndeki engeldir. Putin'in Baskan seilmesinden sonra
Rusya'nin KaIkasya politikasinin belirginlesmesi ve yeni ulusal gvenlik konsepti ile
KaIkasya'nin Rusya iin neminin vurgulanmasi Ermenistanìn yeniden Rusya
merkezli bir dis politikaya ynelmesine neden olmustur. Rusya Devlet Baskani
Putin'in 14 Eyll 2001'de Ermenistan'a yaptigi ziyaret sirasinda, Uzun Dnem
Ekonomik Isbirligi Anlasmasi dahil, alti nemli anlasma imzalanmistir. Bylece
Ermenistan'in Rusya'ya bagimliligi daha da artmistir.

Koaryan dneminde, Ermenistan'da EDF ile Koaryan arasindaki iliskilerden
dolayi, disporanin etkisinin arttigi grlyor. Diasporanin zellikle de Amerika'da
Tasnaklarin bir uzantisi olan Ermeni Ulusal Komitesi'nin Daglik Karabag sorununun
zm konusunda daha uzlasmaz bir politikayi benimsedikleri sylenebilir.
Koaryan'in sorunun zm iin uzlasma asamasina gelmesi durumunda, bu gruplar

ile atisacagi aiktir. Basbakan Vazgen Sarkisyan'in ldrlmesi, her ne kadar
kendisi Ter-Petrosyan'a Daglik Karabag sorununa ynelik politikasindan dolayi karsi
ikmis olsa da, sorunun zmn geciktirici bir etki yapmistir. nk Basbakan
Vazgen Sarkisyan Karabag sorununda uzlasmaci bir izgiye ynelmekteydi ve baris
grsmelerinde Koaryan'a verecegi destek srecin Ermenistan aisindan
mesruiyetini arttiracakti.
68

zet olarak, Koaryanìn dis politikasi incelendiginde, en nemli zelliginin
saldirgan bir dis politikaya sahip oldugu grlr. Ter-Petrosyanìn barisi ve tavizkar
tutumu nedeniyle basarisiz oldugunu syleyen ve kendisi saldirgan bir yaklasim
benimseyen Koaryan, iktidara geldigi ilk andan itibaren bu tutumunu hissettirmis ve
dis politikada ciddi degisiklikler olacagini isaret etmistir. Koaryanà gre
Ermenistan, Trkiye`ye karsi kullanilabilecegi nemli aralara sahiptir. Bu aralar
esas olarak bes tanedir. Mteakip maddelerde bu aralar ele alinacaktir.

2.2.1. Dy Politika Arac Olarak Soykrm ddialar

Daha iktidara geldigi ilk gnlerden itibaren Robert Koaryan ve dis politika
ekibi, soykirim iddialarini gndeme tasimaya baslamis ve diaspora Ermenilerini de
bu konuda tesvik etmistir. Koaryan, Ermenistanìn yeni dis politika hedeIleri
arasinda 'soykirim' iddialarinin taninmasinin en nemli hedeIlerden biri oldugunu
sika vurgularken, bu konuda diaspora Ermenilerinin yardimlarini beklediklerini de
sylemistir. 1999 yilinda yapilan 1. Ermenistan Diaspora KonIeransi`ndaki
agrisinda da bu isteklerini yinelemistir. Koaryan buradaki konusmasinda 'soykirim
sadece diasporanin degil, devlet ve millet olarak tm Ermenilerin davasidir
iIadelerine yer vermistir. Hatta Trkiye`den ATV televizyonuna verdigi demete,
Koaryan, soykirim iddialarinin kabulnn Ermenistan`ca bir n sart olarak ne
srlebilecegini dahi ima etmistir.
68

Ermenistan dis politikasinda soykirim iddialarinin bir gerek olarak taninmasinin
nemli bir hedeI oldugunu degisik vesilelerle dile getiren Disisleri Bakani Vartan
Oskanianìn iIadelerine gre ise, Ermenistan soykirim iddialarindan asamali bir
beklenti iindedir; 'Ilk olarak soykirimin taninmasini gvenceye almak iin diger

devletler ile birlikte alisilmasi, ikinci olarak Trkiye`nin soykirimi tanimasi,
ncs ise uluslararasi kurum ve rgtlerin sorunu insan haklari genel konseptinde
ve zellikle uluslararasi mahkemelerin soykirim tanimi erevesinde ele alarak
sunmalari yoluyla canli tutmaktir. Soykirimin taninmasi, homojen olmayan Ermeni
diasporasini birlestiren ve harekete geiren tek konudur.

Iktidarda nemli oranda g sahibi olan asiri milliyeti Dasnakstyun Partisi'nin
06 Ocak 2004 tarihinde Erivan'da yapilan 29. Genel Kurul Toplantisinda konusan
parti liderlerinden Hrant Margaryan, Ermenilerce Bati Ermenistan olarak adlandirilan
Dogu Anadolu`nun kurtarilmasinin, Ermenistanìn geleceginin garantisi oldugunu
belirtmistir. Margaryan, 'Ermeni soykiriminin uluslararasi alanda taninmasi iin
Trkiye'ye karsi yaptigimiz mcadele ve baski srecek demistir. Erivan merkezli
Mediamax'in haberine gre, Ermenistan Cumhurbaskani Robert Koaryan, bir
mesajinda, Dasnakstyun'un lkenin bagimsizligini kazanmasinda ve reIah dzeyinin
ykselmesinde rol oynadigini, glkleri asmak iin de Dasnakstyun ve Ermeni
ynetiminin beraber hareket edecegini belirtmistir.

Ermenistan Disisleri Bakani Vartan Oskanyan, 28 Ocak 2004 tarihinde Trkiye
ile iliskilerin normallesmesi srecinde Ermeni soykirimi iddiasindan vazgemenin
nkosul olmadigini sylemistir. Oskanyan, Ermenistan televizyonuna yaptigi
aiklamada, iki lke arasinda diplomatik iliskilerin kurulmasi iin szde soykirimi
dile getirmekten vazgemeyeceklerini, iddialarin btn dnya taraIindan taninmasi
amaciyla Iaaliyetlerini srdreceklerini kaydetmistir. ABD Savunma Bakani Colin
Powell ile 25 Ocak 2004 tarihinde TiIlis'te bir araya geldigini animsatan Oskanyan,
Trkiye ile iliskilerin gelistirilmesinin Powell ile grsmesinde gndeme geldigini,
ABD`nin bu konudaki katkisinin artirilmasini talep ettigini, Ermenistanìn dis
politikasinin gerek ABD, gerekse Rusya ile iyi iliskiler kurulmasini amaladigini
iIade etmistir.

Ermenistan Cumhurbaskani Koaryan, szde Ermeni soykiriminin 24 Nisan 2004
tarihli yildnm nedeniyle yaptigi aiklamasinda, soykirim iddialarini yineleyerek,
olaylarin uluslararasi platIormlarda da soykirim olarak taninmasi iin Iaaliyetlerini

devam ettirmeye kararli olduklarini ve bu durumun Ermeni halkinin hakli taleplerini
ve beklentilerini yansittigi. seklindeki iddialarini tekrarlamistir.

Fransa'nin Marsilya kentinde Iaaliyet gsteren 'Euro-Ermenistan isimli
dernegin yneticilerinin, 09 Ekim 2003 tarihinde AB Adalet Divani`na resmi basvuru
yaparak, "Avrupa Parlamentosu, AB Konseyi ve AB Komisyonu" aleyhinde dava
amislardir. Davacilar, AB'nin bu kurumlarindan, "Trkiye'ye adaylik hakki
tanidiklari" gerekesiyle manevi tazminat talebinde bulunmuslardir. Basvuruda,
szde Ermeni soykirimini tanimayan Trk Devleti'ne AB'ye adaylik hakki
verilmesinin hukuka aykiri oldugu, Avrupa Parlamentosu'nun 18 Haziran 1987 tarihli
kararinda szde soykirimin tanindigi, bu kararin hukuk alaninda yaptirim gc
oldugu ve AB kurumlarinin buna uymasi gerektigi, dolayisiyla AB hukukunun ihlal
edildigi ileri srlmstr. Ayrica, bu basvuruda Adalet Divani'nin acil karar
mekanizmasinin isletilmesi, Trkiye'nin AB'ye katilim sreci ile bu alanda
srdrlen mzakerelerin askiya alinmasi talepleri de yer almistir. Helsinki
Zirvesinde, 10-11 Aralik 1999 tarihinde, Trkiye'nin AB adayliginin resmen
taninmasinda, Trkiye'nin nne szde Ermeni soykirimini tanimasi kosulunun
getirilmemesinin AB hukukuna aykiri oldugunu ileri suren davacilar, AB ile Trkiye
arasindaki isbirligi mekanizmasinin ve Trkiye'ye yapilan yardimlarin da yasadisi
oldugunu iddia etmislerdir. Davacilar, Avrupa Parlamentosu'nun 18 Haziran 1987
tarihli karari dogrultusunda, szde Ermeni soykirimi taninmadika, Trkiye ile tm
iliskilerin askiya alinmasini talep etmislerdir.
68
Adalet Divani, Aralik 2003 ayi
sonunda bu konuda verdigi kararda, Ermenilerin basvurularinin "hibir hukuki temeli
bulunmadigi", bu nedenle Mahkeme ynetmeliginin 111. maddesi erevesinde,
davalilarin dinlenmesine gerek grmeden, gerekeli karari aiklamistir.

Ermenistanìn soykirim iddialarini bir dis politika araci olarak kullanma
girisimleri ve bu girisimlere verilen tepkiler, son dnem Ermeni dis politikasinin
anlasilmasi aisindan olduka nemlidir. Mteakip paragraIlarda bu konudaki gncel
gelismelere yer verilmistir.

Adalet Divani, Avrupa Parlamentosu'nun 1987 tarihli kararinin "tamamen siyasi"
oldugunu, tavsiye nitelikli bu kararin yaptirim gc bulunmadigini, "Avrupa

Parlamentosu'nun bu karari her an degistirebilecegini", kararin hukuki bir etkisi
bulunmadigini bildirmistir. Kararda, davaci Ermenilerin, szde soykirim iddialarinin
Trk

Devleti taraIindan taninmamasi nedeniyle manevi zarar grdklerine

dair
iddialari da yersiz bulunarak rtlmstr. Adalet Divani, Ermenilerin basvurularini
hukuki temelden yoksun bularak reddetmistir. Adalet Divani'nin bu karari, Ermeni
lobisinin sik sik gndeme getirdigi 1987 tarihli Avrupa Parlamentosu kararinin
hukuki degeri olmadigini kanitlamasi aisindan da nem tasimaktadir.

Trk Disisleri Bakanligi'nca 21 Nisan 2004 tarihinde yapilan aiklamada,
Polonya'nin Krakov kentinde bir Katolik kilisesinin bahesinde 17 Nisan 2004
tarihinde ailan, Ermeni anitinda yer alan yazitta, 1915 yilinda Trkiye'de Ermenilere
soykirim yapildigina dair bir iIadeye yer verildigi belirtilerek, bunun eseIle
karsilandigi kaydedilmistir.
68
Bahse konu aiklamada:

Polonya hkmetinin, anittaki yazitta byle bir iIadenin yer almasina
karsi iktigi grenilmekle birlikte, tarihinin en zor dnemlerinde daima yaninda yer
aldigimiz Polonya topraklarinda ulusumuzu karalayan iIadelerin bulundugu bir anitin
olmasinin znt yarattigi,

Bir kilisenin "arpitilmis verilere dayanan bir tarih anlayisina ve
marjinal gruplarin saplantilarina alet olmasinin" kaygi uyandirdigi,

esitli platIormlarda dinler arasi diyalog ve ortak alismalardan
beklenen olumlu sonularin "ancak bu inanlarin, inananlari nyargilardan ve neIret
duygularindan arindirabildikleri lde gereklesebileceginin" hatirda tutulmasi
gerektigi,

Bunun tersinin, hosgrszlg tahrik ve sosyal atismalar yaratma
tehlikesini tasidigi,

Dnyanin iinde bulundugu hassas dneme zg kosullarin herkesi
zellikle de din adamlarini, her zamankinden daha sorumlu adimlar atmaya ve daha
dikkatli olmaya zorlamakta oldugu, kaydedilerek vurgulanmistir.

Trkiye, Kanada Avam Kamarasi'nin szde Ermeni soykirimini taniyan nergeyi
kabul etmesini de siddetle kinayarak, bu kararin getirecegi tm olumsuzluklarin
sorumlulugunun Kanadali siyasetilere ait olacagi kaydedilmistir. Trk Disisleri
Bakanligi'ndan yapilan aiklamada,
68

- Kanada Avam Kamarasi'nin 21 Nisan 2004 tarihinde aldigi bir kararla,
1915 yilinda Trklerle Ermeniler arasinda meydana gelen karsilikli bazi trajik
olaylari soykirim olarak niteledigi,

- Kanada makamlarina, bu tr olasi bir kararin yanlisliginin nceden
anlatilarak, yaratacagi sakincalarin, en st dzeylerde, deIalarca bildirildigi, bu
girisimlere ragmen Kanada Federal Parlamentosunun, bu karari kabul etmesinin
kinandigi,

- Siddet ve neIrete karsi uluslararasi isbirligi ve dayanismanin en st
dzeyde gereklestirilmesinin, degisik inan ve etnik kkene sahip insanlar arasinda
hosgrnn yayginlastirilmasini zorunlu kilan hassas bir donemde Kanada
Parlamentosu`nun bunun aksine bir yaklasim iinde olmasinin zerindeki
sorumlulukla bagdasmadigi,

- Bu kararin getirecegi olumsuzluklarin sorumlulugunun Kanadali
siyasetilere ait olacagi, belirtilmistir.

TBMM Genel Kurulu'nda gndem disi sz alan CHP Istanbul Milletvekili Skr
Elekdag, AKP Hatay Milletvekili Fuat Geen ve DYP Genel Baskani Mehmet Agar,
Kanada Avam Kamarasi`nin szde Ermeni soykirimi karar tasarisini kabul etmesine
tepki gstermislerdir. Skr Elekdag;
68

- Kanada Parlamentosunun byk bir yanilgi ile Ermenilerin karanlik
emellerine uyarak tarihe, insanliga ve barisa byk bir haksizlik yaptigini,

- Ermeni sorununun Ingiltere ve Rusya taraIindan Osmanli Imparatorlugunu
paralamak iin yaratildigini,

- Basta Avrupa Parlamentosu olmak zere pek ok ortamda szde Ermeni
soykirimi ile ilgili olarak karar alinmasinin ardindaki siyasi glerin iyi niyetle
hareket ettiklerine inanilamayacagini,

- Bu girisimlerin asil amacinin, Trkiye'nin AB ile btnlesmesini
engellemek ve ABD ile iliskilerini zayiIlatmak oldugunu,

- Trkiye'nin Ermeni terrne 42 sehit verdigini,

- Yillardir Ermeni tezlerine dayanak teskil eden Ingiliz Parlamentosu'nun
yayimladigi Mavi Kitapìn dzmece belgelere dayandiginin ortaya iktigini, buna
ragmen bu kitabin tahripkar ve habis etkilerinin gnmzde devam ettigini, Ermeni
tezlerini destekleyenler taraIindan uluslar arasi medyanin, siyaset adamlarinin, Iikir
nderlerinin ve bilim adamlarinin aldatilarak Trkiye`ye karsi kullanilmalarinin
saglandigini, iIade etmistir. AKP Hatay Milletvekili Fuat Geen de,
68

- ASALA ve PKK militanlarinin ayni kamplarda egitim grdklerini
belirterek, 24 Nisan'in aslinda szde Ermeni soykirim gn degil, vatana ihanet suu
isledikleri iin 2 bin 445 komitacinin tutuklandigi gn oldugunu,

- Ermenilerin, soykirim iddialarini Ermeni bilincini yasatmak iin bir ara
olarak kullandiklarini, nihai amalarinin Trkiye'den toprak koparmak oldugunu,
sylemistir. DYP Genel Baskani Mehmet Agar da Kanada Avam Kamarasi`nin
kararini elestirerek tepki gstermistir.

Iran'in baskenti Tahran'da Ermeniler, szde Ermeni soykirim gn nedeniyle
Serkisyan Kilisesi nnde bir gsteri gereklestirmislerdir. Ermenilerin Serkisyan
Kilisesi`nden BM brosuna her yil yapmis olduklari yryse bu yil Iran
makamlarinca izin verilmemistir. Ayrica, Iran`daki muhaIazakar Cumhuri Islami
gazetesi, "Trkiye ve Ermeniler arasindaki eski bir dava nedeniyle yapilan bu

gsterilerin, iki lke ile de sorunu bulunmayan Iran ynetimini rahatsiz ettigi"
yorumunu yapmistir.
68

Yunanistan'in Selanik sehrinde bir grup Ermeni, szde Ermeni soykirim gn
nedeniyle Trkiye`nin Selanik Baskonsoloslugu nnde eylem yapmislardir.
Baskonsoloslugun nnde, ellerinde Ermeni bayragiyla gsteri yapmak isteyen
grubun, polis taraIindan alinan gvenlik nlemleri erevesinde kurulan barikati
yikmak istemesi zerine, gstericiler ile polis arasinda arbede yasanmistir. Protesto
sirasinda Ermeni gruptan bir kisi basin bildirisi okumus, mteakibende Trk bayragi
yakilmistir.

Basinda Mart-Nisan 2005 aylarinda szde Ermeni soykirimi iddialari ile ilgili
olarak asagidaki makaleler yer almistir.
68

- Ermeni kkenli gazeteci ve yazar Levon Panos Dabogyan; 'Orhan Pamuk,
romaniyla ilgilensin, o niye konusuyor, biz ondan bir sey mi istedik, ama onu
konusturan var; Trkiye`de, Trk, Krt ve Ermeni dsman olsun isteniyor, neden
parlamentoda iki Ermeni milletvekili olmuyor, bizi din adamlarinin eline
birakiyorlar, soykirimi konusu sonradan uydurulmustur, byle bir sey yoktur, tehcir
vardir.

- Yazar Etyen Mahcupyan; 'Osmanlilarin yerinde ayni durumda Ermeniler
olsaydi ayni seyleri yaparlardi, ben bunu yargilamaktan degil, anlamaktan yanayim;
tarih, Trkiye`nin su ana kadar savunmus oldugu pozisyonun lehine degil, Trkiye,
Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistanì bir araya getirerek etkin politikalar
retmelidir. Diaspora hi nemli degildir, Trkiye`nin ilk muhatabi
Ermenistan`dir.
68

- Trkiye Kamu-Sen Genel Dis Iliskiler Sekreteri Ahmet Demirci; 'Ermenilerin
AB`yi de yanina alarak, mazisi temiz Trk milletine soykirim gmlegi giydirerek,
kendi sularini gizlemeye alistigini, ne yazik ki iimizde de kendini bilmez yetkisiz,
etkisiz ve bilgisiz kimseler, tarihi gerekleri saptirarak Ermenilere soykirim
yapildigini iddia edilebilmektedirler. Kiskirtmalar ile isyana ve Trk halkina ynelik

soykirima baslayan Ermenilerin, 1890 yilinda baslattiklari mezalime yillar sonra
yurtdisindaki Trk diplomatlara eylem yaparak devam etmislerdir. Ermeni diosparasi
dnyaya ailmak istiyorsa, nce szde soykirimi iddialarindan vazgeecek, isgal
ettigi ve 1 milyon Azeri Trkn yurdundan ettigi Azerbaycan topraklarindan
kayitsiz sartsiz ekilecektir. Demirci, Trkiye Kamu-Sen yelerinin katilimiyla
Ermenilerce katledilen sehitler anisina Ankara-Ulus`taki Atatrk heykeli nnde bir
basin aiklamasi yaparak; 'Bogazliyan Kaymakami Mehmet Kemalìn sehit oldugu
10 Nisan gnnden baslamak zere 10-16 Nisan tarihlerini, Ermenilerin katlettigi
sehitleri anma haItasi ilan ettiklerini, iIade etmistir.
68

- CHP`nin davetlisi olarak Trkiye`ye gelen Amerikali Tarihi ProIesr Justin
Mc Carthy, TBMM Senato Salonunda verdigi 'Ermeni Iddialarinin Gerek Yz
konulu konIeransindaki konusmasi, zetle su sonulari arpici biimde ortaya koydu;
'Birinci Dnya Savasi sirasinda Osmanli Devleti`nin var olma mcadelesi verdigi bir
dnemde Ermeniler, kendilerine hibir saldirida bulunulmadigi ve hibir tahrikle
karsilasmadiklari halde isyan etmisler ve Osmanli topraklarini isgal eden Rusya ile
isbirliginde bulunarak devletlerine ihanet etmislerdir. I savasi baslatan, ilk kani
dken Ermenilerdir. 1915 olgusu vatana ihanet ve isyan olgusudur.
68

- Emekli Bykeli Nuzhet Kandemir; 'Ermeni soykirimi iddialarini ortaya
atanlar, masa basinda tarih yazmaya alisiyorlar, bunlarin birogu tarihi bile
degiller; eger bu konuyu yazmak istiyorlar ise, olayin cereyan ettigi Dogu Anadolu
Blgesi`nde belgelerle gerekleri arastirsinlar. O dnemin sartlari Ievkalade zor ve
her anlamdaki imkanlar kisitli idi. Osmanli Devleti elindeki imkanlari sonuna kadar
kullanarak, hangi kkenden olursa olsun, vatandaslarinin magdur edilmemesi iin
nlem almaya alismistir. Imparatorlugun Ermenileri ortadan kaldirmak ve soykirim
uygulamak gibi amacinin bulunmadigi, tm yazisma ve belgelerden aikca ortaya
ikmaktadir. Ama, Osmanli topraklarinda yasayan btn Ermenileri ortadan
kaldirmak olsaydi, niin sadece Dogu Anadolu`nun bir blmnde yasayan
Ermenilerin hedeI alindigini anlamak mmkn olmazdi. Soykirim, Imparatorlugun
elinin altinda bulunan Istanbul ve dolaylarinda yasayan Ermenilere uygulanmayip
neden Dogu Anadolu`da ayaklanan Ermenilere uygulanmistir sorusuna cevap
veremedikleri iindir ki, Ermeniler hibir zaman tarihi gereklerden, belgelerden

bahsedilmesini istemez. Bir lkenin gvenlik ve bagimsizligini koruma hakki tm
uluslar arasi anlasmalarin tanidigi baslica ilkedir. Diaspora, bu konuyu geim
kaynagi yapmistir.
68

- Gazeteci ve kse yazari Hasan Pulur; 'Ermeni tehciri isyanla baslar. Rus
kuvvetlerinin, Osmanli ve Rus Ermenilerinden kurulmus gnll alaylarin
nclgnde Osmanli topraklarina girmesiyle birlikte Osmanli ordusundaki
Ermeniler, silahlariyla Iirar ederek Rus kuvvetlerine katilmislar, eteler kurmuslar,
katliamlara baslamislar, Osmanli kuvvetlerini arkadan vurmuslar, sehirlerde
ayaklanarak Rus isgalini kolaylastirmislardir. Rus kuvvetlerinin, Mart 1915 ayinda
Vanà ynelmeleri zerine, 11 Nisan 1915`te Van`da Ermeni isyani baslamis, Vanìn
Rus kuvvetlerinin eline gemesini kolaylastirmistir. Rus ari 1. Nikola, Van`daki
Ermeni Komitesine, 21 Nisan 1915`te telgraI gndererek, Rusya`ya yaptigi
hizmetlerden dolayi tesekkr etmistir. Amerika`da yayimlanan Ermeni gazetesi
Gocnak, 24 Mayis 1915 tarihli sayisinda, Van`da yalnizca 1.500 Trk`n kaldigini
iItiharla yazmistir. Dogu Anadolu`da bunlar olurken, Ingiliz ve Fransiz donanmalari
anakkale Bogazi`na dayanmistir. Bati`da Galiya Cephesinde savas srmektedir.
Irak`ta Ingilizler taarruza gemistir. Ordu iki ates arasinda kalmistir. Iste tehcir
bundan sonra baslamistir. Lozan KonIeransi`na katilan Ermeni Temsilci Bogos
Nubar, Trkiye`de o gnlerde 280 bin Ermeni ldgn, 700 bin Ermeni`nin baska
lkelere g ettigini sylemistir.
68

Birinci Dnya Savasinin ardindan, 1921 yilinda Kars Antlasmasiyla bitmis gibi
grnen Ermeni sorunu, Trkiye'den toprak talebi ve terrist eylemlerle sonraki
dnemde zaman zaman su yzne ikmakla birlikte, zellikle 1998 yilindan itibaren
yeniden siddetlenmis grnmektedir. Szde Ermeni soykirimi iddialarinin son
dnemde yeniden gndeme getirilmesinde birtakim i ve dis nedenler etkili
olmaktadir.

Ermeni sorununun Trkiye iin yeniden gndeme getirilmesinin en nemli dis
nedeni, gerek Ermenistan'da ve gerekse diasporada bulunan Ermenilerin asiri
milliyetilik duygusudur. Ermeni iddialari, geen sre iinde hep canli tutulmaya
alisilmistir. Ermeniler, Van, Sevan ve Urmiye gllerini iine alan Dogu

Anadolu'daki topraklari, Ermenistanìn tarihi topraklari olarak hep canli bir sekilde
hatirlamaktadirlar. Ayni sekilde Osmanli Devletinin son dneminde meydana gelen
ve soykirim oldugunu iddia ettikleri olayi da canli bir biimde muhaIaza
etmektedirler. Bu iki konuyu, kendilerine gre hemen her platIormda gndeme
getirmektedirler. zellikle Ermenistan'daki Tasnak Partisi, bu olgulari srekli
gndemde tutmakta ve Ermeni gelecegini buna baglamaktadir. Bu baglamda, tm
Ermenilerin bagimsiz ve yeniden birlesilmis milli bir devlet etraIinda toplanmasini
istemektedir.

20. yzyildan 21. yzyila girdigimiz bir dnemde Ermenistan ve diasporadaki
Ermenilerinin tm abasi, soykirim olaylarinin yeniden taninmasi, buradaki Trk
Devletinin sorumlulugunun ortaya konulmasi ve bir kisim topraklarin Ermenilere
verilmesini ieren bir politikaya dayali olmustur.

te yandan Ermeni diasporasinda, cograIi ve sosyolojik anlamda belirginlik
kazanmamis, kutsallastirilmis, topik ve bir mitoloji lkesi olan topraklara geri
dns dsncesi de zayiIlamaya baslamistir. Bugn Ermeni diasporasinda, bu durum
ciddi bir tartisma konusudur. Bir taraItan, etnik kimlik canli tutulmak istenir ve bitip
tkenmeyen bir ana vatana dns kiskirtilirken; diger taraItan da, diasporadaki
Ermeniler, Ermeni dilinin ve kltrnn yayilmasi ve kusaktan kusaga aktarilmasi,
kltrel mirasin korunmasi konusunda hemIikirdirler ve bu konuda kiliseler, okullar,
dernekler, partiler, basin ve genlik kulpleri kendilerine destek olmaktadir.

Soykirim iddialarinin yeniden gndeme gelmesinde ikinci bir neden
Ermenistan'in iinde bulundugu ekonomik ve siyasal durumdur. Daha nce de
deginildigi zere, Ermenistan, iinde bulundugu cograIyada, tm komsulariyla
sorunludur. Ermenilerin Grcistan ile ilgili sorunu, Grcistan'da yasayan Ermeni
azinlikla ve Ermenistan'in Rusya ile olan demiryolu ve dogal gaz hattinin kesintileri
ile iliskilidir.
68
1990-1992 yillari arasinda yasanan Grcistan-Abhazya atismasi
sirasinda, Grcistan'da bulunan 70.000 Ermeni glkler yasamis ve bunlar 1993'de
Grcistan'dan ayrilmislardir. Ayrica, yine bu atisma sirasinda Ermenistan iin
hayati neme sahip Grcistan-Karadeniz demiryolunun ve Grcistan'dan geen dogal
gaz hattinin tahrip edilmesi, Ermenistan'i rahatsiz etmistir. Ermeni Hkmeti, bu

hattin gvenliginin saglanmasi iin Grcistan ynetimini uyarmis ve hattin aik
tutulmasini sert bir sekilde talep etmistir.

Ermenistan komsusu Azerbaycan ile en byk atismasini yasamis, zellikle
Yukari Karabag'da odaklasan sorun hala zlememistir. Ermenistan'in Iran ile
iliskileri, diger komsularina gre daha iyidir. Ancak Iran, sinirlari boyunca isgal
edilmis bulunan Azerbaycan topraklarindaki Ermeni askerlerden rahatsizlik
duymaktadir. Hi kuskusuz 20. yzyilda Ermenilerin geleneksel dsmani Trkiye
olmustur. 1915 yilinda yapildigi iddia edilen szde soykirim tm Ermenilerin
haIizasinda canli bir sekilde yasatilmaktadir. Pek ok Ermeni, resmen olmamakla
birlikte, tarihi Ermenistan topraklari olarak grdkleri Kars ve Ardahan blgesinin
kendilerine geri verilmesini talep etmektedirler.

Ermenistan, komsulari ile sorunlu oldugu kadar, gl bir ekonomiye de sahip
degildir. 1999 yili verilere gre, lkenin milli geliri 9.9 milyar $ dir ve kisi basina
milli geliri 2.900 $ civarinda bulunmaktadir. Yaklasik olarak 5'lik bir byme
hizina sahip olan Ermenistan'da milli gelirin 40' i tarim, 35' i hizmetler, 25' i
de sanayiden elde edilmektedir. Faal nIusun 1.5 milyon civarinda oldugu lkede bu
nIusun 55'i tarim, 25' i hizmetler, 20'si de imalat sanayi, madencilik ve
insaat sektrlerinde istihdam edilmektedir. Sovyet merkezi planli sisteminin altinda
Ermenistan'da modern sanayi sektrleri gelismistir. Ancak, SSCB'nin dagilmasindan
sonra lke sanayi de diger sektrlerde oldugu gibi, knt iine girmis ve birok
Iabrika kapanmistir. Bati ile ulasim iliskileri ok sikintilidir.
68

Gerek siyasal, gerekse ekonomik aidan byk sikintilar ekmekte olan
Ermenistan, bu sikintinin zmn uluslararasi arenada aramaktadir. Sorununa
zm biimi olarak da, Israil modelini uygulamaya koymus gzkmektedir.
Bilindigi gibi, Yahudi halkinin ugradigi soykirim ve Israil devletinin varligina
ynelik tehditler, dis Yahudilerin destek ikmasiyla, Israil'e hem muazzam bir
ekonomik yardima, hem de uluslararasi kamuoyunun hosgrsne yol amistir.
Gnmzde Ermeni soykirimi olayinin yeniden gndeme getirilmesinin gerisindeki
en nemli nedenlerinden birisi budur.
68

Ermenistan'da, Yukari Karabag'daki olaylarda lenlerin sayisinin en az on kat
abartildigi ve bu konuda agiz birligi yapildigi; diasporada ise, olup bitenin yankisinin
abartilarak yeniden Ermenistan'a iletildigi gibi, gnmzde 1915 olayi ne srlerek
konu dnya kamuoyunun gndemine getirilerek ve bylece yok olma tehlikesi
altinda yasayan bir halk imaji yaratilarak, Ermenistan'a hem ekonomik destek, hem
de batinin hosgrs saglanacaktir.

Ermenistan'da ciddi anlamda enerji sikintisi ekilmektedir. Ermenistan, Hazar
petrollerinin Ceyhan'a tasinmasinda petrol boru hatlarindan birisinin kendi
topraklarindan gemesini saglamak iin aba sarI etmis, bu amala belli bir dnem
Trkiye ile iliskilerini iyi tutmaya ve gelistirmeye alismistir. Ancak, Bak-Ceyhan
petrol boru hattinin Ermenistan yerine TiIlis'ten geirilmesinin karara baglanmasi,
Ermenistan'i nemli bir enerji girdisinden yoksun birakmis ve rahatsiz etmistir. Bu
durum da, soykirim iddialarinin yeniden gndeme getirilmesinde etkili olan
nedenlerden biri olmustur. Hi kuskusuz, diasporada yasayan Ermenilerin yogun ve
ok gl olarak bulundugu ABD ve Fransa'da ki Ermeni lobisinin alismalarini da
burada belirtmek gerekmektedir. Diasporada bulunan Ermenilerin Ermenistan ile
iliskisinin bulunmadigini iddia etmek inandirici bulunmamaktadir.
68

Temmuz 1997 ayinda, Rusya-Azerbaycan-eenistan arasinda l bir antlasma
imzalanmistir. Bu, kuzey rotasinin stratejik degerini arttirmak iin dsnlms bir
Rus girisimi olmustur. Ancak, yaklasik l ay sonra Baskan Yeltsin, Trkmenbasi'nin
'bu blgenin Serdar` adiyla Trkmenistan'a ait oldugunu belirtmesi nedeniyle, bu
antlasmanin geersiz oldugunu sylemistir.

Rusya'nin Azerbaycan ile yakinlasma
girisimine ragmen, Devlet Baskani Haydar Aliyev, 1997 yilinda gereklestirdigi
ABD ziyaretinde, Amerikan petrol sirketleri ile 'KaIkas petrolnn Karadeniz'e
tasinmamasini ngren' antlasmalar imzalamistir. Diger taraItan, 1997 yili sonunda,
erken petroln ihracatinin, Bak-Novorossiisk gzergahi zerinden yapilmasina
baslanmistir. Bu kararin nedeni, petrol sirketlerinin Hazar blgesindeki
alismalarinin basarisinin byk lde Rusya'nin iyi niyetine bagli olmasiydi. ABD
ve Trkiye'nin israrlariyla, AIOC konsorsiyumu da, erken petroln Rusya ve
Grcistan zerinden iki petrol boru hatti araciligiyla ihra edilecegini duyurmustur.

Bati lkelerinde Ermenistan sorununun gndeme getirilmesinde, Trkiye-Avrupa
Birligi iliskilerinde yasanan gelismeler de etken olmaktadir. Trkiye'nin savunma
ihalelerinde genelde ABD'li Iirmalari tercih etmesi, AB yesi lkeler ile Trkiye
arasindaki iliskilerin sogumasinda etkili olmus olabilir. Ermeni soykirim iddialarinin
son dnemde Avrupa lkelerinde daha ok ilgi ekmis olmasi bu baglamda
grlebilir.
68

Avrupa Birligi'ne giris srecinde demokratiklesme, insan haklari, Gney Dogu ve
Kibris gibi ciddi sorunlarla ugrasan Trkiye bunlarin yani sira Ermeni sorunu ile de
kseye sikistirilmak istenmektedir. Avrupa Birligi iin 70 milyon nIuslu bir pazar
olan Trkiye, zaten Gmrk Birligi ile kazanilmistir. Trkiye, ileri srebilecegi tek
kozunu da bylece kullanmistir. AB yesi siIatiyla Trkiye'ye ykl miktarda kredi
vermemek ve binlerce Trk isisinin Avrupa'ya akmasini engellemek iin Avrupa
lkelerinin srekli bahaneler aradigi bir ortamda, Ermeni sorununun Trkiye
karsisinda AB`nin isine geldigini ileri srmek, yanlis bir algilama olmasa gerektir.

Ermeni soykirim iddialarinin yeniden gndeme getirilmesinde bazi i nedenler de
bulunmaktadir. Trkiye, KaIkasya, Orta Dogu ve Balkanlarda nceki etkinligini
yitirmis gibidir. zellikle, KaIkasya ve Orta Asya Trk Cumhuriyetleri zerindeki
etkisini kaybetmis ve blgede stratejik stnlk kuramamistir. Blgedeki siyasal
atismalarda arabulucu roln oynayamadigi gibi, ekonomik olarak da gl bir lke
imajini yaratamamis ve Trk Cumhuriyetleri zerinde etkili olamamistir. Trkiye, bu
lkelerin, ciddi yatirim beklentilerini karsilayamamistir. Bu durum, Avrupa
lkelerinin, KaIkasya ve Orta Asya Cumhuriyetlerine dogrudan ulasabilmelerine ve
buralarda yatirim yapabilmelerine yol amistir. Bu nedenle de Trkiye kolaylikla gz
ardi edilen lke konumuna dsmstr.
I nedenlerden bir digeri, Trkiye kamuoyundaki Ermeni soykirimi iddialari
konusundaki bilgi eksikligi ve ilgisizliktir. Gerekten bugn Trkiye'de yasayan
kitlelerin byk ogunlugu yakin tarihimizde meydana gelen olaylari iyi
bilmemektedir. Bilgi eksikligi Trk toplumunun yeterli bir sekilde, dogru zaman ve
dogru yerde gerekli tepkileri koymasini engellemektedir. Trk kamuoyundaki bilgi
eksikligi byk lde akademik evreler iin de geerlidir. Ermeni soykirimi ile
ilgili batida yzlerce arastirma yapilir ve niversitelerde stratejik arastirmalar yapan

birimler kurulurken, Trkiye'deki niversitelerde ok gerekli olan Balkanlar, Orta
Dogu ve KaIkasya ile ilgili arastirmalar yapacak ve politikalar retecek arastirma
merkezleri daha yeni yeni kurulmaya baslamistir. Trkiye'de Ermeni sorunu ile ilgili
yayinlanan arastirmalarin sayisi yok denecek kadar azdir. Dis politika ile ilgili
yayinlanan kitaplarda Ermenistan sorununa ayrilan sayIa sayisi Iazla degildir. Gerek
niversitelerde yapilan arastirmalarin azligi ve gerekse kamuoyundaki bilgisizlik
nedeniyle tepki ve istegin olmayisi, Trkiye'de devletin de konuya ilgisiz kalmasina
yol amis ve uzun dnemli bir dis politika retilememistir.
68

Bu nedenlere Trkiye'nin yabanci lkelerdeki grevlilerinin Ermeni sorununa
olan ilgisizlikleri de eklenmelidir. ABD ve Avrupa'da bulunan internet sitelerinin
hemen tmnde Ermeni soykirimi yapildigi, binlerce Ermeni'nin Mezopotamya
llerine srldg yazilmaktadir. Okullardaki ders kitaplarinda yazilanlar da
bunlardan Iarkli degildir. Bugn Amerika ve Avrupa toplumu bu kltrle ve
bilgilerle yetismektedir. ABD Senatosunda Ermeni soykiriminin taninmasi ile ilgili
yasa, senato yelerinin olayi tanimamasi veya kabul etmemesinden degil, ABD
ikarlarini korumak iin reddedilmistir. Fransa'daki durum bundan Iarkli degildir.
Yillardir Ermeni diasporasi Iaaliyetlerini srdrrken, Trkiye'nin dis lkelerdeki
yetkilileri konuya gereken nemi gstermemislerdir.

2.2.2. Diaspora Ermenileri

Robert Koaryan dis politikasinin bir diger zelligi de, Ermenistanìn dis
politika belirleyicilerinden birisinin de diaspora oldugu geregini kabul etmesi; hatta,
bundan memnun olmasidir. Koaryanìn bu tercihi, demokratik temsil kaygilarindan
ok daha baska nedenlere dayanmaktadir. Diaspora ile yakinlasmasindaki ilk ama
ekonomik kaygilardir. Diasporanin Ermenistanà yapacagi yatirimlar ekonomik
sorunlari azaltacak, ayrica lkenin dis arenada glenmesini saglayacaktir. Ikinci
olarak diaspora, Ermenistanìn tm dnyadaki, (zellikle Bati`daki) savunucusu
konumundadir. Bir diger hedeI ise, soykirim iddialari ile ilgilidir. Koaryan, Trkiye

ve diger rakipleri ile Ermenistanìn tek basina mucadele edemeyecegi kanaatindedir.
Bu mcadele de diaspora Ermenilerinden byk yararlar umulmustur.
68

Bu erevede, kendisi gibi radikal grslere sahip olan diaspora Ermeni
kuruluslariyla yakin isbirligine giren Koaryan, bu iliskiyi kurumsallastirmaya da
alismistir. Ermenistan`da dzenlenen ve 45 ayri lkeden, binlerce Ermeni`nin
katilimiyla gereklestirilen ErmeniDiaspora KonIeransi ve Pan-Ermeni
Olimpiyatlari, bu abalara iyi bir rnek teskil eder. zellikle ErmenistanDiaspora
KonIeranslarinin Koaryan dneminde, Eyll 1999`da yapilmis olmasi anlamlidir.
DiasporaErmenistan iliskilerinde yasanan bu btnlesme egilimi, ilk etkisini
TrkiyeErmenistan iliskileri zerinde gstermistir. Iki lke iliskilerine en byk
engeli diasporanin uzlasmaz tavri olusturmaktadir. Koaryan ikinci konIerans
esnasinda, Ermenistanìn Trkiye ile ilgili kararlari diaspora Ermenileri ile birlikte
almasi gerektigini ne srmstr. Bu, diasporanin gcne ve islevine isaret ettigi
kadar, Trkiye ile iliskilerde yeni gerginliklerin habercisi olacaktir. nk, diaspora
kuruluslari iinde dialoga karsi olanlarin Ermenistan zerindeki etkileri diger
kuruluslara gre daha Iazladir. Ayrica, ikinci konIeransta alinan kararlardan birinin
de 'soykirimin taninmasi ncelikler arasindadir seklinde olmasi, Trkiye-
Ermenistan iliskilerindeki sikintilarda 'soykirim iddialarinin devam edecegini
gstermektedir. Bu belirtilere ragmen, Koaryanìn ikinci konIeransta dile getirdigi
Trkiye konusunda diaspora ile birlikte hareket etme karari, hem Koaryanìn
sorumlulugu/tepkiyi diasporaya ynlendirme, hem de diasporayi ikna edip ikili
iliskilerde mesaIe alma istegine de baglanabilir. Ancak, tm bu gelismeler,
Ermenistanìn dis politika yapicilari zerinde gerekli etkiyi yapamamistir. rnegin
Ermenistan Disisleri Bakani Vartan Oskanian, bir soru zerine 'ErmenistanTrkiye
iliskileri bu durumdan olumsuz etkilenmez. nk ortada zarar grebilecek bir iliski
yok demistir.

2.2.3. Rusya Faktr

Robert Koaryan Ynetimi, Bati`da soykirim iddialarini ve diaspora baskisini
kullanarak Trkiye`yi Ermenistan`la uzlasmaya zorlamaya alisirken, Dogu`da da
Rusya Iaktrn kullanmak istemistir. Ancak, Trkiye ve Rusya gibi iki blgesel

gc, blgesel kk bir devletin ne kadar kullanabilecegi tartismalidir. Rusya`nin
blgesel hegemonyasini yeniden kurmasi konusunda Rus politikalarini destekleyen
Ermenistan, bu anlamda KaIkasya`daki tek Rus kalesi haline gelmistir. Rusya`nin
Azerbaycan ve Grcistan ile iliskilerinin sorunlu oldugu, hatta bu iki lkenin i
sorunlari ve lkedeki ayriliki hareketler nedeniyle Rusya`yi suladiklari
hatirlanacak olursa, Ermenistanìn Rusya merkezli dis politikasi, bu lkeler ile olan
iliskilerini de bozmustur. Hatta, Rusya-Ermenistan yakinlasmasi, bu lkelerce bir
bloklasma seklinde algilanirken, her iki lkenin de Trkiye ve Batiya yaklasmasini
hizlandirmistir. Rus askeri ssnn Ermenistan`daki varliginin glenerek devam
etmesi, iki lke arasindaki silah iliskisi ve saldiri durumunda yardim szleri, hem
Grcistanì, hem de Azerbaycanì tedirgin etmistir.
68
Karabag atismalarinda Rus
birliklerinin Azerbaycanà karsi Ermeni glerini desteklemesi hala
unutulmadigindan, bu stratejik isbirliginin blgedeki diger lkeleri hedeI aldigi
kolayca yapilan bir tahmin olmustur. Rusya`nin Kuzey KaIkasya`da azinliklar
(zellikle eenler) ile yasadigi sorunlar, blgedeki korkulari, dolayisiyla
Ermenistanà karsi duyulan endiseleri arttirmaktadir. Kendisini gvence altina almak
isteyen Azerbaycan ve Grcistan, bunun iin basta ABD olmak zere, Trkiye ve
Israil ile iliskilerini gelistirmeye alismakta, hatta Rusya`ya karsin NATO`nun yesi
olmak istemektedirler. Koaryanìn, Ter-Petrosyan`dan Iarkli olarak, Rusya`ya bu
kadar yaklasmasinin temel nedeni oldugu sylenebilir;

- Rusya`nin dsmanligini kazanmak istememektedir.

- Trkiye`ye Rusya zerinden baski yaparak, Ermenistan ile diplomatik iliski
kurmaya zorlamak istemektedir.

- Ermenistan kendi gvenligini tehlikede grmektedir. Glenen Azerbaycan
ordusu, Trkiye Iaktr ve zayiIlayan Ermenistan ekonomisi, Ermenistan iin
Rusya`nin askeri varligini bir anlamda gerekli kilmaktadir. Bu nedenle Ermenistanìn
diger blge lkeleri gibi ABD ve NATO`dan ziyade Rusya`yi tercih etmesi anlamli
bulunabilir.
68

Bu belirtilenler isiginda, Rusya Iaktr blgesel dengeler, ideolojik tercihler ve
tarihi Rus-Ermeni dostlugu ile aiklanabilir.
68

Bu durum, Rusya`nin kk lkeler ile iliskilerinde ekonomik ve siyasi
bagimlilik kurdugunu gstermistir. Sovyetler Birligi ile gemisi bulunan lkelerin bu
bagimliliga daha aik olduklari ortadadir. Eski Sovyetler Birligi Cumhuriyetlerinin
bagimsizliklarini gerek anlamda hayata geirebilmeleri Rusya`dan ekonomik ve
siyasi alanlarda kurtulmalarina baglidir. Ter-Petrosyanìn nispeten dikkatli Rusya
politikasinin altinda yatan nedenlerden biri de bu tespit olsa gerekir. Ancak,
Koaryanìn ynetimi, her alanda Ermenistanì yeniden Rusya`nin etkisine amistir.
Bunun sonucu olarak, ekonomik alanda Ermenistan, Rusya`ya karsi ciddi
ykmllkler altina girmis ve ekonomisi Rusya`ya bagimli olmaya devam etmistir.

2.2.4. Blgesel Bloklayma

Robert Koaryanìn dolayli saldirgan dis politikasindaki diger bir ara,
Trkiye`nin sorunlu oldugu diger blge lkeleri olmustur. zellikle Koaryanìn
iktidara geldigi dnemde hiz kazanan bu stratejiye gre, Ermenistan, Trkiye`nin
sorunlu oldugu tm lkeler ile isbirligini arttirarak, bu yakinlasmalari askeri ittiIak
dzeyine tasimaya gayret etmistir. Ermenistan, bu baglamda Yunanistan, Kibris Rum
Kesimi, Iran ve Suriye ile olan iliskilerini ekonomiden savunmaya kadar her alana
yaymistir. Ayrica, Yunanistan ve Kibris Rum Kesimi ile yapilan isbirligi, soykirim
iddialarinda da devam etmistir. Ermeni taraIi, tm dnyada Rumlarin da Trkler
taraIindan soykirima ugratildigini savunurken, Rumlar da Ermenilere destek
vermektedirler.

Ermenistanìn iliski ierisinde oldugu bu lkelerin bir kismi, ABD`nin terre
destek veren lkeler listesinde yer almaktadir.
68
Bu lkelerin blgedeki dis politika
hedeIleri arasinda ciddi Iarklar bulunmaktadir. Kibris Rum Kesimi ile siyasi isbirligi,
Trkiye ile iliskileri zaten bozuk olan Ermenistan dis politikasina yeni ykler
getirmektedir. Iran ile kurulan isbirliginin askeri alana kaymasi, hem ABD`nin
tepkisini ekmekte, hem de Azerbaycanì tedirgin etmektedir. Koaryan Ynetimi

bunu bir koz olarak gryorsa da, Iran, Rusya ve Ermenistanìn Bati ikarlarini
tehdit eder bir sekilde bir araya gelmeleri byk glerin blgeye ilgisini arttirmakta;
bu da, Ermenistanì kontrol edemeyecegi bir srete zor durumda birakmaktadir.
Ermenistan ile ABD arasinda Iranà satilan mallar konusundaki sorunlar, ABD
askerlerinin Grcistanà gelisi ve ABD`nin Iran karsisinda Azerbaycanà verdigi
destek Ermenistanìn yeni stratejisinin ters tepebilecegini, en azindan manevra
alanini daraltabilecegini gstermektedir.
68

Ermenistan`daki muhaleIetin yayin organi Azatamart Gazetesi ve Azadlig
Radyosu, Rusya-Ermenistan Iliskileri Teskilati Baskani ve Dasnaksutyun Partisi
liderlerinden Eduard Oganisyanìn sansasyon niteligi tasiyan bir beyanatini
yayinlamistir. Oganisyan beyanatinda; Ermenistan Hkmeti`nin Rusya ile birlesme
konusunda gizli anlasma imzaladigini iIade etmistir. 1992-1993 yillari arasinda
Ermenistan Savunma Bakani olmus, simdi ise muhaleIetin gayri resmi liderlerinden
Vazgen Manukyan ise, Nisan 1994`te Nezavisimaya Gazetesi ile rportajinda,
Daglik Karabagìn Azerbaycan`la Iedere devlet olusturmasi zamaninin geldiginden
sz etmistir. Rusya Cumhurbaskanligi Danismani ve Sura yelerinden Ermeni
Andranik Migranyan; Nezavisimaya Gazetesi`nde ikan bir makalesinde;
Azerbaycan ve Grcistanìn Iedere devlete dnstrlmesini tekliI etmistir.
Migranyan, Azerbaycanìn ve Grcistanìn, Moskova`siz yasayamayacagini iddia
etmistir. Migranyan, Ermenistanìn Rusya`nin gney sinirinda istikrar ve denge
unsuruna dnstrlmesi gerektiginide iIade etmistir.

Rusya ve Ermenistan basininda Trkiye aleyhine ikan yazilarda, kamuoyu Trk
Iaktr ile korkutulmak istenmektedir. 'Uyanan Dev, 'Uyanan Aslan, 'Sovyet
Imparatorlugunun lm Melegi, 'Osmanli Ruhu Diriliyor ve 'Gelecek
Imparatorlugun Iki Stnundan Biri gibi iIadeler, Trkiye iin sik sik
kullanilmaktadir. Ermeni Politolog Andranik de, bu tr yazilari dikkate alarak,
sunlari iIade etmistir: Ermenistan, Rusya ve Iran, Trkiye`nin Azerbaycan ve Orta
Asya ile birlesmesini engelleyebilir. Ermenistan ve Iran, Trklerin birlesmesine
engel olan Iaktrlere dnsmelidir.

2.2.5. Toprak Talepleri

Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yksek Sovyeti`nin 23 Agustos 1990
tarihli 'Bagimsizlik Bildirisinin 12. maddesinde 'Ermenistan Cumhuriyeti, 1915
Osmanli Trkiyesi ve Bati Ermenistan`da gereklestirilen soykirimin uluslar arasi
alanda kabulnn saglanmasi ynndeki abalari destekleyecektir denilmektedir.
Ermenistan Parlamentosu, 23 Eyll 1991 tarihinde aldigi bagimsizlik kararinda
'Ermenistan Bagimsizlik Bildirisi`ne sadik kalacagini beyan ve taahht etmis; 1995
yilinda kabul edilen Ermeni Anayasasi`nda ise, 'Ermenistanìn bagimsizlik
bildirisindeki ulusal hedeIlere bagli kalacagi bir anayasa hkm haline getirilmistir.
Dolayisiyla olmayan bir soykirimin kabul ettirilmesi ve Bati Ermenistan olarak
nitelendirilen Trkiye`nin dogusundan toprak talebi, gizli bir emel olmaktan ikmis,
belki de bir baska lke anayasasinda rastlanilmayacak sekilde, resmen dnyaya
aiklanmistir. Anayasadan ayri olarak haritalarla da bu durumun propagandasi
yapilmistir ve yapilmaktadir.
68

Bugn hala Ermenistan`da ve diasporada Trkiye`nin Dogu illeri iin 'Bati
Ermenistan kavrami kullanilmakta, bu illerden 'Ermenilerin isgal altindaki
vatanlari seklinde bahsedilmektedir. Ancak, bu politika kisa zamanda basarisizliga
ugramis, Azerbaycan topraklarinin 20`sini isgal ederek uluslar arasi hukuk
kurallarini aika igneyen Ermenistan zor durumda kalmistir. Nitekim bu
politikanin sonusuz kalacagini anlayan Koaryan da, CNN Trk araciligiyla verdigi
demete Trkiye`den toprak talep etmediklerini aika sylemistir. Bu szler zerine
Koaryan, hem Ermenistan`daki bir ok parti taraIindan, hem de ABD Ermenileri
taraIindan agir bir dille elestirilmis; hatta bu gelisme Koaryanìn diasporadan
uzaklasmasi seklinde yorumlanmistir.

Ter-Petrosyan gibi Koaryan da, dis politika hedeIlerine ulasamamistir, denebilir.
Trkiye ile sorunlar yerli yerinde durmakta ve Azerbaycan konusunda bir gelisme
kaydedilmemistir. Iran ve Suriye konusunda Bati`nin tepkisi ekilmis, Rusya`ya
bagimlilik artarak devam etmis, ekonomide ks srerken nIus azalmistir.
zellikle sorunlarin zm konusunda diasporaya bel baglayan ynetim ve halk,
diasporadan gelen yardimlarin zayiIligi karsisinda hayal kirikligina ugramis ve
diasporayi bencillikle sulamistir. Ancak, Koaryanìn girmis oldugu yol, kolay geri

dnlebilir bir seim degildir. Asirilar ve dis odaklar yerlerini almis ve hizla
rgtlenmislerdir.

Ermenistanì dis politikasini gzden geirmeye ynelten bir diger neden ise,
Rusya merkezli politikanin Bati`yi ve zellikle ABD`yi ihmal etmesidir. 11
Eyll`den sonra dis ve gvenlik politikalarini yeniden yapilandiran ABD`nin yeni
stratejisinde Trkiye`nin ve Azerbaycanìn, nemi tahminlerin tesinde artmistir.
Azerbaycan petrolleri, Azerbaycanìn nemini arttirmistir. Israil ile Azerbaycan
arasindaki yakinlasma ve ABD`deki Yahudi petrol sirketlerinin ABD dis politikasini
Azerbaycan lehine etkilemesi, Ermenistan`daki endiseleri daha da Iazlalastirmistir.
68

Tm bu Iaktrlerinde etkisiyle son dnemde Koaryan ynetiminin, Rusya`yi
ABD ve NATO ile dengelemek arzusunda oldugu gzlenmektedir. st dzeyde
yapilan aiklamalar, Ermenistanìn kendisini izole edilmis hissettigini ortaya
koymaktadir. Disisleri Bakani Vartan Oskanian ve Savunma Bakani Serzh Sarkisian,
Ermenistanìn blgede izole olmamak iin NATO ve ABD ile olan iliskilerini
arttirmasi gerektigini belirtmislerdir. Her iki bakana gre de Ermenistan, Bati`nin
KaIkasya politikalarina daha uyumlu bir hale gelmelidir.

DRDNC BLM
TRKYE - ERMENSTAN L$KLER

Ermenilerin tarihlerinde en byk zulm Trklerden degil Bizans'tan grdkleri
bizzat Ermeni tarihilerce iIade edilmektedir.
68

Bizanslilar Ortodokslugu resmi din olarak kabul ettikten sonra, hem Katoliklerle,
hem de diger mezheplerle atismaya girismistir. Ermeniler, bu dnemde byk baski
altinda kalmislar; Bizanslilar dneminde Istanbul'a bezirgan olarak dahi
girememislerdir. Fakat Istanbul'un Iethinden sonra bu durum ortadan kalktigi gibi,
Rumlardan alinan Surp Kavork ve Surp Hiresdagabet kiliseleri Ermenilere
verilmistir.

Oysa soykirimi iddiasini tarihi bir zemine oturmak isteyen Ermeni propagandasi
sadece 1915'te degil, tarih boyunca Trklerin Ermenilere kt muamele ettigini
empoze etmeye alismaktadir. Bu propagandanin etkisinde, Ermenilerin 800 yil
Trklerle beraber ve huzur iinde yasadigi grmezlikten gelinmektedir.
68

Birinci Dnya Savasi sonunda yenenlerin yenilenlere imzalattigi ok agir
hkmler ieren antlasmalar, Avrupa'da kin ve Ikeyi artirmis, gerilimi srekli hale
getirmistir. Bir antlasmada var olmasi gereken iki taraIlilik ve karsilikli irade
uyusmasi anlayisinin tersine cebir, tehdit ile dikte ettirilen bu antlasmalar Ikinci
Dnya Savasi`nin sebebi olmustur.

Ermeniler, bir savas gemisinde Osmanli Devleti'nin temsilcisine imzalatilan ve
hibir zaman yrrlge girmeyen Sevr belgesinde yer alan byk Ermenistan'in
hayalini kurmakta ve Trkiye sinirlari iindeki topraklari "Bati Ermenistan" olarak
nitelemektedirler. Ermeni hedeIleri, daha nce belirtildigi zere, Ermenistan
Cumhuriyeti`nin anayasal metinlerinde de yer almaktadir. Bunlarin temel dsnce
kaynagi, Sevr Antlasmasi`dir.

Birlesmis Milletler Szlesmesi
68
, AGIT ve Paris Sarti ile garanti altina alinmis
olan toprak btnlg ilkesinin ihlal edildigi bir anayasaya sahip olan Ermenistan'in,
bu degerleri koyan ve koruyan uluslar arasi toplum taraIindan gerekli tepkiyi grmesi
gerekirken, bu tepkinin gsterilmemesi dikkat ekicidir.

Uluslararasi platIormda gndeme getirilen Ermeni iddialarinin Ermenistan
Cumhuriyeti'nce nispeten sessizlik iinde izlenmesi, bir bakima Ermenistanìn
ekonomik, askeri ve siyasi yetersizliklerinden kaynaklanmaktadir. Mahkum bir
cograIya, zengin olmayan kaynaklar, dsk ticaret hacmi ve uygulanmakta olan
ambargo, Trkiye ile iliskilerini yumusatmaya zorlamaktadir. Ermeni hedeIlerinin
gereklestirilmesinin uzun vadeye bagli olusu da, Ermenistan'i yumusamaya
zorlayan bir baska etkendir.

1. ERMENSTAN'IN TRKYE POLTKASI

Ermenistan'in, dis politikalarini ayrintilari ile izah eden resmi bir belgesi
bilinmemektedir. O itibarla bu politikanin aiklanmasi iin Devlet Baskaninin ve
Disisleri`nin bazi beyanlarinin esas alinmasi gerekmistir. Disisleri Bakani Vartan
Oskanyan, lkesinin Trkiye'den beklentilerini Birlesmis Milletlerde, 14 Kasim 2001
tarihinde, yapmis oldugu bir konusmasinda su sekilde aiklamistir: 'Trkiye ile olan
iliskilerimize gelince, belki Trkiye, blgesel ve dnya barisinin ikarlarini dikkate
alarak, nkosullari artik bir kenara birakir. Ermenistan, Trkiye ile normal iyi
komsuluk iliskilerine sahip olmayi istemekte ve Trkiye'nin Ermenistan ile
diplomatik iliskiler kuracagini, sinirlari aacagini ve yapici bir isbirligine girecegini
mit etmektedir. Ancak, Ermeni soykiriminin hatirasi Trkiye'nin Ermenistan ile
olan iliskilerinde akillardan ikmamaya ve bu iliskileri engellemeye devam
etmektedir. Bununla beraber bu sorunun diyalog ile iki hkmet arasinda ele
alinabilecegine eminiz.

Ermenistan Disisleri Bakaninin bu szlerinden ilk anlasilan, Ermenistan'in
Trkiye ile diplomatik iliski kurmayi, iki lke arasindaki sinirlarin ailmasi ve
ticaretin artirilmasi gibi "yapici bir isbirligine" girmeyi ok arzu ettigi; ancak bunlar
iin n sart kabul etmek istemedigidir. Bu, Ermenistanìn, bir sey vermeden her seyi

almak gibi bir dsnce iinde oldugu anlamina gelmektedir. Oysa Trkiye,
Ermenistan ile iliskilerin normal hale gelmesini, Ermenistan'in Karabag sorunundaki
uzlasmaz ve saldirgan tutumunu degistirmesine, soykirimi iddialarindan
vazgemesine ve iki lkenin karsilikli olarak birbirlerinin toprak btnlgn ve
sinirlarinin dokunulmazligini tanimalarina baglamis bulunmaktadir. Ermenistan'in bu
nkosullari kabul etmeyen tutumu, iliskilerin normal hale gelmesini nlemektedir.

Ermenistan Disisleri Bakaninin szde soykirimin iki hkmet arasinda ele
alinabilecegine dair szleri, Ermenilerin bu konuda yapilacak grsmelerde Trk
taraIini szde soykirimi kabul etmeye ikna edebileceklerini dsndkleri anlamina
gelmektedir. Devlet Baskani Robert Koeryan, Ocak 2001 ayinda bir Trk
gazetecisine verdigi mlakatta, 'Trkiye, soykirimini tanirsa, bundan Ermenistan
iin, Trkiye'den tazminat veya toprak istemek gibi bir hukuki sonu ikmayacagini
sylemistir.
68
Oysa, Ermenistan'in Trkiye'den toprak veya tazminat istemek iin hi
bir hukuki dayanagi olmadigi bilinen bir husustur. Ermenistan Devlet Baskaninin bu
konuda degerlendiremedigi nokta, Trkiye'nin tazminat demek veya toprak vermek
gibi bir endisesi oldugu iin degil, soykirim olayi vuku bulmadigi iin soykirimi
tanimadigidir. Ermenistan Devlet Baskani`nin ve Disisleri Bakani`nin bu
aiklamalari birlikte ele alindiginda, tazminat ve toprak konularinin Trkiye`yi
soykirim konusunda masaya oturtmak iin bir ara olarak kullanilacagi akla
gelmektedir. Ancak, byle bir taahhde ragmen, soykirim konusunda masaya
oturulursa, evrensel hukuk kurallarinin devreye sokularak Trkiye`den tazminat ve
toprak talebinde bulunulmasi nlenemeyecegi dsnlmektedir.
Trkiye'nin Ermenistan'dan herhangi bir beklentisi yoktur, ancak Ermenistan'in
Trkiye'ye ihtiyaci oldugu ok aiktir. Bu durumda Ermenistan'in Karabag ve
soykirim politikalarina devam etmesi, Trkiye'nin toprak btnlgn ve sinirlarinin
dokunulmazligini tanimaya yanasmamasi eliskili ve Ermenistan yararina olmayan
bir tutum olmaktadir.

Ermenistan'in Trkiye'ye karsi izledigi politikanin, Trkiye ile iliskiler
bakimindan mantiki bir temeli olmadigi; bu politikanin bazi i politika hesaplari ve
Diasporanin tutumu ile izah edilebilecegi sylenebilir. Uluslararasi toplum Karabag
sorununun Azerbaycan'in toprak btnlg iinde zmlenmesini tercih ettigine

gre, bu blgenin Ermenistan'a baglanmasini istemek ve bu gereklesene kadar
Karabag'in bagimsizligini esas alan geici bir Iorml gelistirmeye alismak gereki
degildir. Ancak, Ermenistan'da Koeryan dahil, hi bir siyaset adami, Karabag savasi
sirasinda ortaya ikardiklari ve halen de, onlar istemese dahi, devam eden Ermeni
kamu oyunun duygusal sovenist havasina karsi ikabilecek gte degildir.

Ermeni Anayasasinin ayrilmaz parasi olan bagimsizlik bildirgesinde yer alan
szde soykirim ve Bati Ermenistan (Dogu Anadolu) hakkindaki hkmler, Trkiye
ile bir anlasmaya kapiyi kapamaktadir. Koeryan dahil, kimse, i siyaset hesaplari
nedeniyle bu hkmleri degistirecek gce sahip degildir. Ter Petrosyan, siyasi
gerekilikle hareket ederek, kendi dneminde soykirimi iddialarini n plana
ikarmamis; buna karsin Koeryan, Tasnaklardan alacagi sinirli oylar ugruna ve
Diasporadan daha Iazla maddi yardim saglayacagi midiyle, tamamen aksi bir tutum
benimseyerek, szde soykirimi Ermenistan dis politikasinin ncelikli hedeIleri
arasina almis ve bu ynde Iaaliyet gstermistir.
68
Trkiye ile Ermenistan'in
birbirlerine karsi uyguladiklari politikalar teliI edilemez derecede Iarklidir; iki lke
iliskilerinin normal hale gelmesi, Ermenistanìn izlemekte oldugu politikada temel
degisiklikler yapmasina baglidir.

1.1. Ermenilerin Sorunu Siyasallaytrma alymalar

Trkiye disindaki Ermenilerin, Lozan Antlasmasindan sonraki dnemde zellikle
ABD, Fransa, Lbnan ve bazi Gney Amerika lkelerinde giristikleri rgtlenme,
sessiz alisma ve Iirsat kullanma sreci belirli asamalardan geerek nemli bir gce
ulasmis; 1964 yilindan itibaren de uluslararasi eylemlere dnsmstr.

Ikinci Dnya Savasi'ndan sonra baslayan bloklar arasi soguk savas, 1962 Kba
Fzeleri Krizi'nden sonra, degisik bir periyoda girmistir. 1962'den sonra baslayan
yumusama; bloklar arasi tehlikeyi azaltirken; blok ii srtsmeleri ve ikar
atismalarini yeniden n plana ikarmistir.

Bu dnem, Trkiye'nin halen devam etmekte olan sorunlarinin baslangicidir.
Kibris ve Trk-Yunan uyusmazliklarina ilave olarak, birok lkede Ermeni
hareketleri baslamistir. "Tehcir", "Katliami Anma Toplantisi", "Ermeni
Cumhuriyetinin Kurulus Yil Dnm", "Paralanma Yil Dnm' ve benzeri
nedenlerle, diger radikal rgtlerin yardim ve is birligiyle Ermeniler sorun ikarma
abasina giristiler. Bu eylemleri, Ermeni terr izlemis; eylemciler, yasadiklari
devletlerde siyasi destek de bulmustur.
68

zellikle ABD ve Fransa'da, "Ermeni Soy Kirimi Tasarilari, agdas
demokrasilerin en zayiI yani olan 'yeniden seilebilme kaygisini kullanmistir.
ABD`de Baskan, birka yz oy Iarkla belirlenebilmekte iken, seim blgesinde
Ermeni nIus bulunan valinin ya da senatorn aksi karar almasini beklemek zordur.
Nitekim, 2000 yilindaki Baskanlik seimlerinde Florida'daki on sekiz bin Ermeni
oyun, Ermeni tezi lehinde aiklamalar yapan George Bush'un baskan seilmesinde
etken oldugu ynnde Florida'daki bazi Ermeni temsilcilerinin aiklamalari basinda
yer almistir.
68

Ermeni hareketleri, Helenizm, Arabizm ve Krtlk hareketleriyle karsilikli
destek iinde Trkiye'yi zayiIlatmayi ve topraklarini paralamayi hedeIlemistir.
Ermeni hareketleri hemen hemen hi degismeyen su sylemleri kullanmistir;

-Trk ve Trkiye dsmanligini yaymak.

-Orta Dogu ve Anadolu'da ikarlari bulunan devletlerin destegini saglamak.

-Trkiye ile ilgili en kk anlasmazligi olan devletlerle ortak hareket etmek.

-Sorunu ulusal parlamentolar ile uluslar arasi platIormlarda gndeme getirmek.
68

Ermeni hareketleri, bu sylemleri kullanmistir. Ancak, bu sylemler, ayni
zamanda ana hedeIe ulasmak iin belirlenmis ara hedeIlerdir. Ermeni hareketleri
bunlardan ayri ve bunlara ilave olarak;

-Ermeni milliyetiligini ayakta tutmak,

-Dnya siyasi sisteminde sz sahibi lkelerin parlamentolarini kullanarak
"soykirimini tescil ettirecek kararlar ikarttirmak,

-Bu kararlara dayanarak Osmanli'nin devami olarak gsterilen Trkiye
Cumhuriyeti'nden "tazminat talebinde bulunmak ve bununla ilgili uluslar arasi
kamuoyu olusturmak,

-Uygun bir Iirsat bekleyerek "toprak" talebinde bulunmak, gibi yntem, ara hedeI
ve amalari ile sylemleri de kullanmislardir.

Ermeni terr hareketleri, zellikle yurt disindaki Trk diplomatlariyla birlikte o
lke insanlarindan da kurbanlar vermeye ve Trkiye'deki Ermenilerin neIret ve
tepkilerini toplamaya baslayinca, yeni bir yola ynelmistir. Nasil Ermeniler Birinci
Dnya Savasi ve Milli Mcadele yillarinda terrle bir yere varmayinca, Lozan
KonIeransi sirasi ve sonrasinda diplomatik Iaaliyetlere ynelmislerse, bu deIa da
yeni cinayetlerinden sonu alamayinca, yine bazi diplomatik manevralara
baslamislardir. Birlesmis Milletler, Avrupa Birligi ve bulunduklari lkelerin
parlamentolarindan "24 Nisani katliam gn ilan ederek, Trkleri kinayan karar
tasarilari ikarmaya alismislar ve uluslar arasi kuruluslar ve terr teskilatlariyla
isbirligi yaparak Trkiye'yi NATO'dan ikarmayi bile denemislerdir.

Bu tesebbslerden birinde, 1973-1974 yillarinda Birlesmis Milletlerin bir
raporunun 30. paragraIina, "1915 Ermeni katliamlarinin XX. yzyilin ilk katliami
olarak" ilan edilmesi ibareleri konulmustur. Trkiye'nin ve birok devletin byle bir
karara karsi ikislari ve kararin kabul edilmemesi karsisinda ise, basta
Massachuset'teki Ermeni Arastirmalari Enstits Mdr ve Armenian Review
Redaktr Gerard Libaridian olmak zere birok Ermeni yazari ve Asala lideri
Bedros Havanassian, bu tr "ilimli, diplomatik tesebbslerin basari saglamayacagini,
zaten muvaIIak da olmadiginin grldgn, Trklerden ve dnyadan bir seyler
koparmak iin terrn sart oldugunu" iIade etmislerdir.

Benzer karar arayislari, Belika ve Fransa parlamentolarin da da denenmis, daha
ok Amerikan Kongresi zerinde alisilmistir. Ermenilerin yaklasik 600 bin
nIusunun Amerika'da yasamasi, buradaki lobi Iaaliyetlerinin gl olmasi ve basta
Rum lobisi olmak zere diger lobilerden yardim alinmasi, Kongre nezdinde bir dizi
karar tasarisi denemesine yol amistir.

Bu baglamda Kongre`ye sunulan, 24 Nisan 1984 tarihindeki Ermeni iddialarini
ieren drt karar tasarisindan, 247 sayili olani, "24 Nisan 1984'n insanin insana
zulm gn" olarak ilan edilmesini, bu gnn btn katliama ugramis olan
insanlarca ve zellikle de 1915-1923 yillari arasinda katledilmis olan 1.5 milyon
Ermeni'ye "atIetmeyi" ngrmstr. Amerikan Temsilciler Meclisi'nde bu karar
tasarisi, gerekli imzayi saglayamamistir. Temsilciler Meclisinin 171 ve Senatonun
124 sayili karar tasarilari, Ermeni katliaminin Trk Hkmetince yapilmis oldugunu,
bu tarihi geregin "Amerika Birlesik Devletleri'nce de kabullenmesinin gerektigini"
gndeme getirmislerse de, Meclis'te 99, Senato'da da 22 imzadan Iazlasini
toplayamamistir.

Bir degisik tasari, Washington'da bir "Katliam Mzesi yapimi sirasinda
gndeme getirilmistir. Mze, daha ok Ikinci Dnya Savasi sirasindaki Yahudi
katliaminin anisina planlanmissa da, Ermeni lobisinin, destek ve gayretleriyle
Hazirlik Konseyinin 1981 Nisanìnda oy birligiyle aldigi kararla, mzenin bir
kisminda "Ermeni katliaminin sergilenmesi kabul edilmistir.

Amerikan Kongresine, yine Ermeniler taraIindan, 'Soykirimi iddialarinin 1915-
1923 arasinda yapildigi belirtilerek Trk Kurtulus Savasinin da dahil edilmesi
amaciyla, 24 Nisan 1990'da, 212 sayili karar tasarisi sunulmus; bu tasari, Senatr
Robert Dole ve arkadaslarinca desteklenmistir. Ancak, Trkiye Cumhuriyeti'nin;
basta niversite senatolari, siyasi partiler, dernekler, ticari, sosyal kuruluslar, birok
Trk ve Trkiye'deki Ermeni asilli vatandaslarinin yogun alismalari, kampanyalari,
Amerika'daki Trk lobisinin Iaaliyetleri ve Cumhuriyetci Senator Robert Byrd ve 51
senator arkadasinin tesebbsleri zerine, Ermeniler ve destekileri geri adim atmak
zorunda kalmislardir. Konu, tekrar nce Amerika Birlesik Devletleri'nde Temsilciler

Meclisine getirilmis, Iakat ynetimin baskisi ile soy kirimi kararinin ikartilmasi
engellenmistir.
68

Ancak, 7 Ekim 2000 tarihinde Fransiz Parlamentosuna tasinan benzer bir tasari,
Fransiz Cumhurbaskani taraIindan imzalanarak yrrlge girmistir.

18 Temmuz 1987 tarihinde "Ermeni Sorununun Siyasal zm zerine Karar"
basligi ile bir karar alan Avrupa Parlamentosu, Kasim 2000 ayinda Trkiye iin
hazirlanan bir rapora "Ermeni Soykirimi" ile ilgili bir blm de eklemistir.
68

Ayrica, Lbnan, Arjantin, Uruguay, Rusya, Kanada, Yunanistan, Belika, Italya,
Isvire, Kibris Rum Ynetimi ve Avrupa Konseyi Parlamenterler Asamblesi de,
benzer kararlar alan veya karar tasarisini parlamentolarinin gndemine getiren
lkeler arasinda yer almislardir.

Hukuki bakimdan baglayiciligi olmayan bu kararlar, uluslararasi camiada etkili
olmustur. Zamanla bu tasarilarla gndeme getirilen talepler, Trkiye'nin Avrupa
Birligi ile iliskilerinde bir "dayatma" unsuru olarak kullanilabilecektir.
68

Bununla beraber, Nisan-Mayis 2005 aylarinda Avrupa`da cereyan eden Ermeni
sorunu ile ilgili gelismeler, dogrudan hukuksal aidan anlam iIade eder bir mahiyette
arz etmeye baslanmistir. Isvire gibi bazi lkelerde ikarilan yasalar, Ermeni
soykiriminin olmadigini ileri srenlerin bu lkede cezalandirilmasini ngren
hkmler ierebilmistir.
1.2. Ermenistan`n Szde Soykrm Konusunda 'Kantlar Paketi' Hazrlama
abas
Szde Ermeni soykirimini, Ermeni halkinin milli birlik ve beraberliginin,
dayanisma, isbirligi ve Ermenistan dis politikasinin kse tasi olarak gren Ermeni
hkmeti, iddialarinin uluslararasi kamu oyu taraIindan kabul edilmesi iin,
Ermenistan Milli Bilimler Akademisi ve Dnya Ermenileri Organizasyonu taraIindan
'Kanitlar Paketi' hazirlama alismalarini baslatmistir.

Bu amala Dnya Ermenileri Organizasyonu, Ermenistan Milli Bilimler
Akademisi salonunda 6-7 Mayis 2004 tarihinde 'Ermenistan-Trkiye Iliskilerinin
Normallesmesinde Soykirim Faktr adli konIerans dzenlemistir.
KonIeransin baslica amaci, Ermeni iddialarini uluslararasi hukuk kurallari
erevesinde tanimlamak ve dnya kamu oyuna duyurmaktir. KonIerans sonucunda
konunun daha genis bir sekilde grenilmesi iin esitli lkelerin uzman kisilerinden
olusan zel bir komisyonun kurulmasina karar verilmistir. Bu komisyonlarin
alismalari ile elde edilen belgelerin ve hukuki degerlendirmelerin, Ermenistan'in
szde soykirimin uluslararasi alanda tanitilmasinda resmi belge ve kaynak olarak
kullanilacagi; bu kaynaklarla da, uluslararasi alanda ciddi baskilarla karsilasacak
olan Trkiye'nin szde soykirimi kabul ettirilmesi planlanilmistir.
68

Tarih ProIesr Andranik Migranyan, Ermeni 'soykiriminin' uluslararasi alanda
taninmasinin, Trkiye'nin de 'soykirimi' tanimasi ynnde ciddi etkisi olacagini iIade
etmis; Trkiye'den toprak ve tazminat taleb edilmesi gerektigini savunmustur.
Migranyan, Devlet Baskani Koaryan'in szde soykirim konusunda 'Bizim iin
soykirimin kabul edilmesi nemlidir. Toprak ve tazminat talebi ise, Ermenistan
devletinin degil, diasporanin talebidir' seklinde yaptigi aiklamayi dogru bulmadigini
bildirmistir. Ayrica, Migranyan, Ermenistan ile Trkiye arasinda diplomatik iliskiler
kurulduktan, sinir kapisi aildiktan ve ekonomik iliskiler gelistikten sonra bile
Ermenistan hkmetinin 'soykirim' propagandasi ve Trkiye'den 'soykirimi' tanima
talebinden vazgememesi gerektigini zellikle vurgulamistir.

Ermenistan Hkmeti, szde soykirimin uluslararasi alanda ve Trkiye
taraIindan taninmasi iin alismalarina hiz verdigi ve toprak ve tazminat taleplerine
devam ettigi bir dnemde, Trkiye'de bazi siyasi ve akademik evrelerin iki lke
arasinda sinir kapisinin ailmasi ynnde grs bildirmeleri Trkiye'nin ulusal
gvenligini tehlikeye sokmaktadir. Migranyan'in grsleri, Ermenistan'in iki lke
arasinda iliskilerin normallesmesi dneminde bile szde soykirim propagandasina
devam edecegini gstermektedir. Trkiye'nin sinir kapisini amasi ve diplomatik
iliskiler kurmasi Ermenistan devleti ve kamu oyu taraIindan zaIer olarak
tanimlanacak ve mcadelelerinin hakli oldugu yolundaki inanlarini besleyerek diger

sylemlerine daha siki sarilmalarina yol aacaktir. I politikadaki sorunlar nedeni ile
ciddi zorluklarla karsilasan Koaryan rejimi, Trkiye'ye karsi baskilarinin sonu
verdigini ileri srerek konumunu glendirecektir. Ermenistan Hkmetinin
sorunlarini halledememesi, Koaryan rejiminin zayiIlamasina ve iktidardan
gitmesine neden olabilir ki, byle bir gelisme Trkiye'nin yararina olacaktir.
2. TRKYE'NN ERMENSTAN POLTKASI

2.1. Trkiye`nin Ermenistan`n Uymasn Bekledigi lkeler ve Soykrm
ddialar Karysndaki Tutumu

Trkiye, Ermenistan'dan, kendisi dahil, tm komsulariyla olan iliskilerinde
uluslararasi hukukun temel ilkelerine bagli kalmasini istemekte ve bu ilkelerden
zerinde zellikle durmaktadir. Bunlar, toprak btnlgne saygi, sinirlarin ihlal
edilmezligi ve iyi komsuluk ilkeleridir. Ermenistan, Trkiye ile karsilikli olarak
toprak btnlgn ve sinirlarin dokunulmazligini teyit eden bir protokol
imzalamaya yanasmayarak, ilk iki ilkeyi kabul etmemis olmakta ve ayrica soykirim
iddialarina sahip ikarak da iyi komsuluk ilkesine riayet etmemektedir. Diger bir
deyimle Ermenistan, Trkiye'ye karsi uluslararasi hukukun temel ilkelerini tanimaz
bir tutum iindedir.

Robert Koeryan idaresinin szde soykiriminin taninmasini lkenin dis
politikasinin ncelikli hedeIleri arasina almasi, Trkiye-Ermenistan iliskilerinde
gerginlik yaratmistir. Bu politika, iyi komsuluk ilkesiyle de bagdasmamakta ve iki
lke iliskilerinin normallesmesine olumsuz etki yapmaktadir. Trkiye, tarihin
yargilanmasi tarihe birakilmasi gerektigi grsndedir.
68

2.2. Trkiye`nin Karabag Sorunu Karysndaki Tutumu

Trkiye, Karabag dahil, Azerbaycan topraklarini isgal etmis oldugu iin,
Ermenistan'in, sinirlarin kuvvet yoluyla degistirilmezligi ve toprak btnlgne
saygi ilkelerini ihlal ettigi grsndedir. Trkiye, Ermenistan'in isgal ettigi

topraklardan ekilmesini ve Karabag sorununa Azerbaycan'in toprak btnlg
iinde zm bulunmasini istemektedir. Ermenistan'in Karabag sorunundaki
saldirgan ve uzlasmaz tutumu, Trkiye'nin bu lke ile diplomatik iliski kurmasini
nlemistir. Diger bir deyimle Trkiye'nin Ermenistan ile diplomatik iliski
kurabilmesi iin, Ermenistan'in Yukari Karabag uyusmazligindaki saldirgan ve
uzlasmaz tutumunu terki ve ayrica szde soykirimin taninmasi konusunu nc
lkeler nezdinde takip etmekten vazgemesi gereklidir. Buna ek olarak, Nahcivan ile
Azerbaycan'in bir koridor ile birlestirilmesini, Ermenistan ile diplomatik iliski
kurmak iin bir sart olarak grdgn de beyan etmistir.

Sovyetler Birligi dneminde Azerbaycan sinirlari ierisinde yer alan ve Ermeni
nIusunun da bulundugu Daglik Karabag'daki ilk atismalar 1988 yilinda
Ermenilerin Azerbaycan ynetiminden ikma talepleriyle birlikte baslamistir. 1991
yilinda, Azerbaycanìn ve Ermenistan'in bagimsizligini kazanmasindan sonra, lkeler
arasi bir sorun haline gelen Karabag atismasinda, 1994 yilinda ateskes
imzalanmistir.
68

Soguk Savas dnemi sonrasi en yikici blgesel savaslardan biri olan Karabag
atismasinda, 1 milyon Azerbaycan vatandasi mlteci durumuna dsms ve
Azerbaycan topraklarinin 20'si Ermeni isgaline ugramistir. Karabag atismasi,
hem Trkiye-Ermenistan iliskilerini etkilemis, hem de Ermenistan disindaki Ermeni
toplumunun Trkiye ve Azerbaycan aleyhine Iaaliyetlerinin yogunlasmasina neden
olmustur. Ermenistan, zellikle Hocali`da yapilan katliamdan sonra Daglik Karabag
ynetimiyle bir bagi olmadigini ve atismanin Azerbaycan'in bir i sorunu oldugunu
aiklasa da, uluslar arasi gzlemciler taraIindan da Ermenistan'in Daglik Karabag
Ermenilerine yardimi teyit edilmistir. Cumhurbaskani Levon Ter-Petrosyan
dneminde Ermenistan'in Trkiye ile iliskileri gelistirme politikasinin nndeki en
byk engel Karabag savasi olmustur. Ter-Petrosyan'in eliskili Karabag politikasi,
Trkiye ile iliskilerde normallesmeyi engellerken, Ermenistan'in Trkiye'ye karsi
radikal politikalar izlemesini savunan Ermenistan disindaki Ermeni toplumu
taraIindan da elestirilmistir.

1994 yilinda ateskes imzalanmasindan sonra, baris srecine, AGIT bnyesinde
hiz verilmistir. AGIT erevesinde yrtlen grsmelerde nemli bir dnm
noktasi, 1996 yilindaki AGIT Lizbon Zirvesi olmustur. Bu zirvede, Azerbaycan'in
toprak btnlgn esas alan karar tasarisi Ermenistan disindaki lkelerin destegini
almistir. 1997 yilinda da AGIT asamali bir zm nerisinde bulunmustur. Bu neri,
Ermeni kuvvetlerinin ncelikle Daglik Karabag disinda kalan isgal ettikleri
topraklardan ekilmesini ve Karabag'in stats konusunun daha sonra ele alinmasini
nermistir. Ermenistan Devlet Baskani Levon Ter-Petrosyanìn bu neriye sicak
baktigini aiklamasi sonrasinda muhaleIetin sert elestirileri ile Ter-Petrosyan'in
istiIasi ve uzlasmaya yanasmayan Robert Koaryan'in Devlet Baskani seilmesiyle,
baris srecinde tikanma yasanmistir. Koaryan iktidarinin ilk yilinda Karabag
sorununun zm iin Azerbaycan Devlet Baskani Aliyev ile grsmekten
kainmasina ve Aliyev'in muhatabinin Karabag Ynetimi oldugunu sylemesine
ragmen, daha sonra sorunun zm iin Aliyev ile bir araya gelmesi, baris srecini
devam ettirmistir.
68

Trkiye, Karabag sorununa uluslar arasi rgtler ve zellikle de AGIT
erevesinde zm bulunmasini istemistir. 1992 yilinda da Trkiye ve ABD
destekli, 'koridor nerisi ortaya konmustur. Bu neri, Azerbaycan ile Nahivan
arasindaki blgenin bir kisminin Azerbaycan'a verilmesi (Mehri Koridoru) ve
Ermenistan ile de Daglik Karabag arasinda bag kurulmasini iermektedir. Ancak, bu
neri, her iki taraIa da reddedilmistir. Ancak, daha sonra baris grsmelerinde
koridor konusu yeniden gndeme gelmistir. AGITìn Karabag sorununa iliskin
yaklasimi, Azerbaycanìn niter yapisini dikkate alan bir yaklasimdir ve Trkiye,
AGIT iindeki Iaaliyetleri ile bu yaklasimin sekillenmesinde etkin bir rol oynamistir.
2.3. Trkiye`nin Bilimsel Faaliyetleri

Trkiye'de Ermeni iddialarina cevap vermek ve tarihi gerekleri Trk ve dnya
kamuoyuna sunmak zere, bilimsel Iaaliyetler yapilmistir. 1980 yilindan itibaren
basta, 200 milyonu asan belgeleriyle Basbakanlik Arsivi, Cumhurbaskanligi Arsivi,
Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Baskanligi Arsivi, Cumhuriyet Arsivi
ile, esitli niversitelerin arsivlerinde, idari mevzuat degisiklikleri yapilmis ve

arsivler Ermeniler dahil yerli, yabanci arastirmacilarin hizmetine sunulmustur.
Ayrica, niversitelerdeki birok gretim yesi, arastirmacilar ve kuruluslar, konuyla
ilgili birok eser yayimlamislardir. 1980 yilindan itibaren basta devletin esitli
kuruluslari, niversiteler, bilhassa blge niversiteleri, Erzurum Atatrk, Van
Yznc yil, Kars KaIkas niversiteleri ile birlikte Ankara, Hacettepe ve Istanbul
niversiteleri saha alismalari baslatmislardir. alismalara mahalli idareler de
katilmislardir. niversitelerin TRT ile is birligiyle grsel Iaaliyetler de
gereklestirilmistir. "Duvardaki Kan" belgesel Iilmine, Avusturyali tarihi ve Iilm
yapimcisi Erich Feigl'in "Bir Terr EIsanesi" eklenmis; bu Iilmler, Trkiye iinde ve
Trkiye disinda televizyon kanallarinda yayimlandigi gibi, ayni zamanda birka
dilde kitap haline de getirilmistir. "Su" ve "Musa Dagi'nda Kirk Gece" belgeseli,
Ermenilerin, "Musa Dagi`nda Kirk Gn"ne karsi bir alisma olarak gsterime
girmistir. Ayrica, Atatrk Arastirma Merkezi taraIindan esitli dillerde "20. Yzyilda
Insanlik Drami" isimli CD ve video kaset hazirlanmistir.

Bunlara paralel olarak saha alismalari Temmuz 1986 ayinda baslatilmis, 3'
Erzurum, 2'si Van ve 2'si Kars'ta olmak zere 7 adet toplu mezar ailmis, bunlara
bagli olarak bilimsel arastirmalar ve yasayan gaziler ile grsmeler yapilmistir. Bu
Iaaliyetlerin nemli bir kismi, milli ve milletler arasi seviyelerde yapilan
sempozyumlar akabinde ve yerli yabanci basin-yayin mensuplarinin, bilim
adamlarinin, halkin ve zellikle yasli sahitlerin huzurlarinda gereklestirilmistir.
Gazilerin, "kazin burayi, burada benim akrabamdan sehitler var" dedikleri Van'in
Zeve (Ziviye) kyndeki sekiz ky halki, kadin, kiz, ocuk demeden bin sehidin
birbirine sarili iskeletleriyle, karsilastilar. Nisan-Mayis 1915 aylarinda Ruslarla
birlikte gelen Ermeni etelerinin Zeve'yle birlikte sekiz ky halkini katlettikleri
olayin canli sahidi Ibrahim Sargin'in ve diger kylerden gelen yaslilarin iIadesiyle
kadin, kiz, ocuk demeden kyler yakilmis ve her trl iskence yapilan insanlar
katledilmistir. General Antranik'in verdigi emirle "2 yasina kadar olan
Mslmanlarin ldrlmesi" kararlastirilmistir. Gerek Kars'in Ani harabeleri
yakinindaki Subatan Nahiyesinde, gerekse Erzurum'un Yesil Yaylasi'nda, Temmuz
1993 ayinda yapilan kazilarda, Hasankale'nin Timar kyndeki canli sahitlerin
iIadelerinde ve bu kazilarda anne karnindaki ceninlere varincaya kadar insanlarin
katledildikleri ibretle ve dehsetle grlmstr.
68

Milletlerarasi bir sempozyumun akabinde yapilan Van Zeve kazisinda; CNN,
CBS, Yunan, in, Taiwan, Fransiz ve Alman televizyon ekipleri ve muhabirleri ile
bilim adamlariyla halkin huzurunda olay tescil edilerek, dnyaya duyurulmustur.

Van, Erzurum ve Kars'ta ikan iskeletlerde ortak noktalar tespit edilmis, bunlar,
katliamlari ve katledilenleri simgeleyen bulgular ve belgelerle Van, Kars ve Erzurum
Mzelerinde "Katliam Blmleri"nde birer ibret olarak sergilenmektedir.

ikan bulgular iinde, kismen yanmis Kuran-i Kerim ve Osmanlica kitap
paralari, tespih taneleri ile o yre halkinin kadinlarina, kizlarina ait, genellikle hakik
tastan zeri oyulmus olan takilarla birlikte, nadiren para, altinlar ve kadin ss
esyalari bulunmustur. niversitelerdeki antropologlar, bu iskeletleri incelemisler ve
bunlarin Trk insanina ait oldugunu ispat etmislerdir.
68

2.4. Ermeniler ve Trk Tolerans

Seluklular, Beylikler ve Osmanlilar dneminde Trk toleransindan yararlanan
Ermeniler, Osmanli Devleti'nin son zamanlarinda hem Trklerin yararlandiklari
haklardan, hem de ayrica kendilerine bahsedilen imtiyazlardan istiIade ettikleri iin
Trklerden daha mreIIeh durumda olmuslardir. Ancak, Ermeniler, bir taraItan
batinin tahrikleri, diger taraItan terr rgtlerinin, savas sirasinda disaridan gelen
Ermeni gnll alaylarinin ve lejyonerlerinin isyan, ihtilal ve dsmanla isbirligi
yaparak ihanet etmeleri zerine, Trklerden kopmuslar ve ilk Basbakanlari
Katchaznouni'nin de iIade ettigi gibi, yurtlarindan olmuslar, ne Trkiye'de kalacak
yzleri, ne de kendilerini savasta n saIlarda kirdiran dsmana kabul ettirecek gleri
kalmis ve dnyanin her taraIina dagilmislardir.

Ordusu cephelerdeyken bir milyondan Iazla sivil insanini bu ugurda
kaybetmesine ragmen Osmanli Devleti, hainleri lm cezasina arptirmamis ve
dnya tarihinde bir rnegi dahi bulunmayan bir uygulamayla, sevk, iskan veya tehcir
kanunuyla, onlari zararli olabilecekleri blgelerden zarar veremeyecekleri blgelere

g ettirmis, barindirmis ve elinden geldigince emniyetlerini saglamistir. Savas
bitince, Trklerin intikamindan korkan Ermeniler, kendilerini savasa sokan ItilaI
Devletleri'nin lkelerine ve merhametlerine siginmislardir. Ama bati, onlari bir kez
daha kendi kaderleriyle bas basa birakmistir. Trkiye Cumhuriyeti Devleti ise, kendi
milletine yapilanlari grmezlikten gelircesine, yine eski toleransini gstermis,
lkesine dnen Ermenilere genel aI ilan etmis, onlara yurt vermistir ki, bu tarihte
rnegi grlmeyen bir davranistir.

Bugn hala devam ettirilmeye alisilan tahriklere, karalamalara ragmen,
Trkiye'de bulunan 50 bin civarindaki Ermeni, yine dnyanin hibir yerinde elde
edemedikleri, elde edemeyecekleri bir tolerans ve reIah iinde yasamaktadirlar. Bu
gerekleri, bazi Ermeniler ve yabancilar da kabul etmislerdir.

Trkiye disindaki Trk diplomatlarina ynelik cinayetler ogalip, bunlarin btn
dnyadaki Ermeniler adina, onlarin intikami iin yapildigini Asala ilan edince,
Ermeni asilli Trk vatandasi Artin Penik, Trkiye'deki Ermeni cemaatinin bu
cinayetleri neIretle ve lanetle karsiladigini btn dnya'ya duyurmak iin, Istanbul'da
stne benzin dkerek yakmis ve su szleri haykirmistir: "Asala canileri, sizlere
sesleniyorum. Emperyalist devletlerin oyununu oynuyorsunuz. Size tahriI edilmis
tarihi bilgiler veriliyor. Gemiste emperyalistler (Ruslar, Ingilizler, Fransizlar)'in
oyunlari binlerce masum insanin canina kastetti. Kendinize gelin, sizi aldatiyorlar.
Bu yolda basariya ulasamazsiniz. Trklerle Ermeniler dn oldugu gibi bugn de yan
yana, kardese yasamaya devam edeceklerdir."

Esenboga katliaminin canilerinden ve Asala militanlarindan olan Leon
Ekmekciyan ise, dnya kamu oyuna syle seslenmistir: "Yaptigimdan utaniyorum,
simdi geregi anliyorum ki, Trk Hkmeti ve Trk Milleti bizim dsmanlarimiz
degillermis. Bizim gerek dsmanlarimizsa, bizim adimiza tarihimizi yeniden
yapacaklarini iddia eden devletlermis."
68

Ermeni Patriklerinden Sinark Kalustyan ise, su aiklamada bulunmustur: "Biz
kendimizi Trkiye Cumhuriyeti'nin ayrilmaz bir parasi sayariz. Memleketimiz
disinda herhangi bir tesekkln veya sahsin yurdumuz aleyhinde bulundugu hareketi

tasvip etmez ve cephe aliriz. Trk Ermenileri olarak herhangi bir davamiz ve
sikayetimiz yoktur. Tek idealimiz, Trkiye'nin kalkinmasi yolunda durmadan
alismaktir. Asirlar boyu dini ve kltrel gelismemizi saglayan Trk milletinin
bekasi iin dua ederim. "
68

Trkiye'de 11 yil yasamis olan ProIesr Jeanne Laroche, "Priere aux Armeniens"
(Ermenilerden Ricam) ismiyle yayimlanmis makalesinde sunlari kaydetmistir:

"- Gen Ermenilerden ok rica ediyorum. Siddet siddeti, kan da kani eker.
Trkiye'deki Ermeniler, 32 kiliseleri, 20 ilk ve orta okullari, 4 liseleri, hastaneleri ve
huzur evleriyle baris iinde yasiyorlar. Onlardan; proIesrler, doktorlar, avukatlar,
brokratlar; rahat ve aliskan tccarlar var. Biliyorum ki, batidan gelen gazeteleri
okuyunca huzurlari kaanlar var.

- 65 yil, gemisi unutmak ve gelecege ynelmek iin kaIi degil mi? Dn tarihte
tek bir millet olarak iki halk; 600 yil boyunca 50 yillik bir anlasmazlik, bir kavga iin
mi birlesti?

- Birlikte kabul etmeliyiz ki, bu acimasiz savasta ve ondan sonraki karisik
dnemde Trkler, Ermeniler ve diger milletler iin aci olaylar cereyan etmistir.

- Bugn, kendilerinin ve atalarinin lkesi olan Trkiye Cumhuriyeti
hudutlarindaki Ermeniler (bu rakam 50.000 civarindadir), mutlu bir sekilde
yasamaktadir.

- O halde neden hala ispat edilmemis, bir kin ve dnyanin her taraIindan
tamamen masum insanlarin ldrlmesinin kinandigi kltrel bir kimlik arayip
zerinde israr ediliyor? "
68

Yine Ermeni asilli Trk vatandasi, Yazar Torkom Istepanyan su aiklamalarda
bulunmustur:

"- Ancak bilinen bir gerek varsa, o da bizim yzyillardan beri Trklerle
kardese yasamamizdir. rI ve adetler bakimindan birbirimize yle kaynasmisiz ki,
adeta tek topluluk olmusuz.

- Dnya kamuoyu nnde memnuniyetle iIade edebiliriz ki, bu gerek en gzel
iIadesini asirlara dayanan Trk-Ermeni kardesliginde bulmustur. Bu kardesligin
baslangici XI. yzyil ortalarina dayanir. 1064 yilinda Pakraduni Ermeni Kralligina
Bizanslilar taraIindan son verilince, Bizans zulmne dayanamayan Ermeniler can ve
mallarini gvence altina almak amaciyla Egin taraIlarina gelip, Trklerin himayesine
sigindilar. Bu devre onlar iin huzur oldu. Vatanlarina simsiki baglandilar. Trkler
taraIindan bunlardan bazilarina Amiral nvani verildi. Bylece ilk Trk-Ermeni
dostlugunun temeli atilmis oldu. Bu kardesligin en gzel kaniti da bugn dnyanin
drt bucagina serpilmis olan Ermeni toplumunun gnmze dek varligini srdren
Trke kkenli soyadlaridir. rnegin, dnya Ermenilerinin Ruhani Reisi Gatogigos
Muhterem Vazgen Iìn soyadi Balciyan'dir (Romanya dogumlu oldugu halde).

- ikarlarini Trk-Ermeni dostluguna glge dsrmekte arayan ortak
dsmanlarimizin art dsnceli politikacilari ne yazik ki, bu kardes topluluklari
birbirine kirdirma siyasetini gereklestirmistir. Kol kola yryen, omuz omuza
haysiyet mcadelesi yapan imparatorlugun evlatlari, birbirine haner ekmistir.

- O gnlerde her iki taraIin liyakatsiz nderlerinin msterek dsmanlarimizin
lkemizde sergiledikleri oyunlara alet olusu ne yazik ki, her iki taraIi da telaIisi
imkansiz zararlara sokmustur. zlerek belirtmek isterim ki, bugn de yurdumuzda
ayni oyun baskalari iin oynanmaktadir. Trk ulusu ve onun yani sira Trkiye
blnmez bir btndr` diyen Atatrk`mzn ilkeleri dogrultusunda kenetlenmis
olan kahraman Trk Silahli Kuvvetleri, oynanmak istenen bu oyunlari bozacak
kuvvet ve kudrettedir.

- Bu yazim nedeniyle bazi kimseler belki beni satilmakla` sulayacaklardir.
Sunu kesinlikle bilsinler ki, damarlarimda en az kendileri kadar Ermeni kani
mevcuttur. Bu kanim da o kadar temiz kalmis ki, beni gereki yapmistir. O gerek

iindir ki, bizler burada kilise ve okullarimizla her trl manasiz kinlerden uzak tam
bir zgrlk ortaminda yasantimizi srdrmekteyiz."
68

Bu ve benzeri rnekler, Trklerin Ermenilere gsterdigi toleransin byklgn
ve derecesini gsterdigi kadar, Ermenilerin mevcut konumlarindan kaynaklanan
zayiIliklarini gidermek iin tarihi nasil arpitip kendilerine gre yazma abasi iinde
olduklarina da isaret eder.

3. ERMEN SORUNUNUN KL L$KLERE ETKLER

Ermeni sorunu, uzun sredir Trk kamuoyunu ve bilim evrelerini mesgul eden
konulardan biridir. Avrupa Parlamentosu taraIindan 28 Subat 2002 tarihinde kabul
edilen KaIkasya Raporu'nda Trkiye'nin Ermeni soykirimi iddialarini kabul ederek
bir gven ortami saglamasi nerilmekte ve Trkiye-Azerbaycan iliskilerinin
Ermenistan iin bir tehdit unsuru oldugu vurgulanmaktadir.

Tarihte Ermeni Soykirimi olarak adlandirilabilecek bir olay yasanmamistir.
Osmanli Devleti'nin sinirlari iinde Ermeniler hibir blgede, hibir zaman
ogunlugu olusturan bir topluluk olarak yasamamislardir. Olaylarin getigi ne
srlen tarihte bile, Ermeniler, blge halkinin ancak 17'sini olusturmustur. Buna
karsilik 1900 yilina gelindiginde KaIkasya'da yerlerinden edilen Trklerin ve
KaIkaslarin sayisi 1.4 milyonu bulmustur. Ayni tarihlerde geri ekilen isgalci Rus
birliklerine katilarak, Rus blgelerine g eden Ermenilerin sayisi en yksek
rakamlarla bile 150 bini gememistir. Ermeniler Birinci Dnya Savasi boyunca
Sivas, Maras (Zeytun), Mus, Sebin-Karahisar, UrIa ve Van'da, kylere, askeri
birliklere saldirarak ok sayida yre insanini katletmistir. Van'da Mart 1915'te
katledilenlerin sayisi bin kisiyi bulmustur. Bu ortamda Osmanli Devleti
yneticileri, 'isyanlari nlemek, kanli i savasi engellemek ve olabilecek intikam
saldirilarindan Ermenileri korumak adina zorunlu olarak tehcir kararini almislardir.
Bu karar yalnizca isyanlarin iktigi Dogu, Gneydogu Anadolu ve Dogu Akdeniz
blgeleri iin geerli olmustur. Ayrica, Suriye'ye ulasan 200 binin zerindeki Ermeni
de, bu kararin bir soykirim karari olmadigini kanitlamaktadir.
68

Atatrk, 23 Temmuz 1919'da Erzurum Kongresi'ni aarken syle diyor:
"Ermenistan'a gelince: Bir Iikr-i istila perverde eden (besleyen) Ermeniler,
Nahcivan'dan Oltu'ya kadar btn ahali-i Islamiye'yi tazyik ve bazi mahallerde
katliam ve yagmagerlikte bulunuyorlar. Hudutlarimiza kadar Islamlari mahva
mahkum ve hicrete mecbur ederek Vilayat-i Sarkiyemiz hakkindaki emellerine dogru
emniyetle takarrb etmek ve bir taraItan da 400 bin oldugunu iddia eyledikleri
Osmanli Ermenisi'ni bir istinatgah olmak zere memleketimize srmek
istiyorlar".Atatrk, Sivas Kongresi`ni, 4 Eyll 1919 tarihinde aarken de syle diyor:
"Sarkta Ermeniler Kizilirmak'a kadar tevess yayilma hazirliklarina ve simdiden
hudutlarimiza kadar dayanan katliam siyasetine basladi."
68

Trk'lerin, X. yzyildan XVII. yzyila kadar milliyet ve smrgecilik niyetiyle
degil, hayran olunan bir dzen kurma anlayisiyla, akil almaz genislikteki bir
cograIyaya hkmettikleri bilinmektedir. Trkiye dsmanligi konusunda projeleri
olan devletler iin,bu byk cograIyada, daima koruyucu kesilecekleri bir ezilmis
insan kitlesi, zmc olarak ortaya ikacaklari bir problem ve sikinti mutlaka
vardir. Ermeni halkini kullanma, Krt meselesi yaratma veya mezhep meselesi
ikarma, onlar iin ok kolaydir.

Hali seIerleri, Islam dnyasina degil, Trklere karsi yapilmistir. Kutsal topraklar
ve Kuds, Hz. mer zamaninda 638'de Iethedilmistir. Aradan geen uzun yzyillar
boyunca (1096-638 458) Avrupa, hibir reaksiyon gstermemistir. Ama Trkler
Anadolu'ya yerlesmeye basladiktan sonra Bizans bu ilerlemeye karsi
koyamayacagini anlayinca, Avrupa, Papalik araciligi ile greve davet edilmistir.
Hali savaslari, din savaslari degildir. Tabi ki hedeI siyasi idi. Latin yazarlar,
Horasan ilerine girmekten, Anadolu'ya yerlesmekten ve Bagdat'i zaptetmekten
bahsederler. Avrupalilar taraIindan Yakindogu 2000 yil kan ve ates gl haline
getirilmistir. Buradan hareketle Ermenilere bakilacak olursa; 1915'lerden 1973'lere
degin hibir sey yoktur. Ermenilerin 1970`li yillarin basinda asala terr rgt eliyle
ieride ve disarida katliamlara baslamasi dikkat ekicidir.

MaaleseI, Bati'nin, basta Osmanli Devleti olmak zere Orta Dogu'nun btn
devletlerine karsi izledigi politikalarinin temelinde "Sark Meselesi" vardir. Sark

Meselesi'nin birinci hedeIi Osmanli Devleti'ni paralamak, Trkleri nce Avrupa`dan
sonra da Anadolu'dan geldikleri yere atmaktir. Ermeni hareketlerinin uzunca bir
aradan sonra 1970`li yillarin basinda tekrar ortaya ikmasini, Trkiye`nin Kibris
Baris Harekati ile kendisini gstermesinden duyulan rahatsizliga ve bu rahatsizligin
tetikledigi sark meselesine baglamak mmkndr.

Esasen, ItilaI Devletleri Birinci Dnya Savasi'nda "Sark Meselesi"nin ikinci
saIhasinda byk lde hedeIlerine ulasmislardi. Orta Dogu'nun zengin petrol
blgeleri zerinde hakimiyet kurmuslardi. Daha sonra, Batililar "Sark Meselesi"ni
dis politika literatrnden ikararak yerine "Oryantalizm"i koymuslardi. Kendilerine
gre "Oryantalizm" Dogu'yu arastiran bilimdi; ama asil amalari, Dogu lkelerinde
izleyecekleri politikalarina ilmi altyapi hazirlamakti. Sonrasinda gelen iki kutuplu
yapi, Sark Meselesinin geri plana itilmesine yol amisti. nk, Sovyetler karsisinda
Trkiye`ye ihtiya vardi. Sovyetlerin dagilmasindan sonra oraya ikan tablo, Sark
Meselesinin nn yeniden amistir. Ermeni sorunun yeniden ne ikisi bu sre
iinde olmustur.
Levon Ter-Petrosyan`dan sonra, Nisan 1998'de Tasnaksutyun rgtnn gizli
lideri Robert Koaryan'in Devlet Baskani olmasiyla birlikte asiri milliyeti hareketler
serbest birakilmis ve Ermenistan, Trkiye ile iliskilerinde sertlik yanlisi bir politika
izlemeye baslamistir.
68
Koaryan, yapmis oldugu resmi aiklamasinda; "Soykirimi
hibir zaman unutmayacaklarini, dnyaya bu trajediyi hatirlatmak durumunda
olduklarini, soykirimin cezasiz kaldigini, uluslararasi tanima ve kinamanin layik
oldugu sekilde gereklesmedigini" iIade etmis, Birlesmis Milletler Genel Kurulu'nun
53. oturumunda da bilinen iddialarini tekrarlayarak, Ermenistan'in Trkiye ve
Azerbaycan taraIindan abluka altina alindigi savunmustur.
Trkiye Ermeni Patrigi II. Mesrob, 22 Mayis 1999'da Istanbul Hilton Oteli'nde
dzenlenen bir resepsiyonda yaptigi konusmada, szde Ermeni iddialarinin pek
ogunu rten su mesajlari vermistir: 'Istanbul Ermeni Patrikligi'nin kurulusu,
tarihte esine rastlayamayacagimiz bir olaydir. Fatih Sultan Mehmet'in Istanbul'u
Iethinden sonra, 1461'de Bati Anadolu'daki Ermeni Piskoposlugunu, ikardigi bir
Ierman ile Istanbul Patrikligi'ne dnstrmesi, Fatihìn ve Osmanli Sultanlarinin

gelecek vizyonu ve diger dinlere gsterdigi hosgrnn ok aik bir rnegidir.
Tarihte bir dine mensup bir hkmdarin baska bir dinin yeleri iin ruhani riyaset
makami tesis etmesi, ne Fatih'ten nce, ne de sonra grlmstr. Imparatorluk
sinirlari iindeki Ermeni toplumunun hayatini onun rI ve adetlerine gre dzenleyen
Fatih Sultan Mehmet'i, onun dogrultusunda lkeye hizmet eden devlet adamlarini ve
1461'deki ilk Istanbul Ermeni Patrigi Bursali Hovagim'den baslayarak bu makama
sadakatle hizmet eden 83 patrigimizi sevgiyle ve minnetle aniyoruz. Biz Trkiye
Ermenileri, lkemizde yasayan en kalabalik Hiristiyan cemaati olarak 75. yilini
coskuyla kutladigimiz Trkiye Cumhuriyeti'nin aydinlik gelecegine tm kalbimizle
inaniyor ve yarinlara mitle bakiyoruz.
Fatih Sultan Mehmet, baska dinden, irktan olanlara zgrlk ve hosgr saglayan
Iermanini, Bosna - Hersek'i Iethinden sonra, 28 Mayis 1463 tarihinde, Milodraz'da
yazdirmistir. Fermanin asli Bosna - Hersek Fojnica sehrinde Fransisken Katolik
Kilisesi'ndedir. Ferman, Kltr Bakanligi'nca Osmanli Devleti'nin Kurulusunun 700.
Yildnm nedeniyle yayimlanmistir. Tarihte bilinen insan haklari hareketlerinden
en eskisi olan bu Ierman, Fransiz ihtilalinden, Uluslararasi Insan Haklari
Bildirgesinden ve Amerika'nin kesIinden nce uygulanmaya konmustur. Fatihìn, bu
Iermana esas teskil edecek tutum ve davranisi, 1453`de Istanbul Iethedildigi zaman
AyasoIya'ya siginanlara hitabetinde de grlmektedir.
68

Trkiye Kandilli Ermeni Kilisesi Baskani Dikran Kevorkan ise, 7 Ekim 2000
tarihinde soykirim iddialari ve yer degistirme uygulamasi hakkinda sunlari
sylemistir: 'Soykirim ve tehcir Iarkli anlamlara gelir. Emperyalistlerin oyunlari,
Ermeni idarecilerin apolitik ds ncleri (medya, kiliseler, din adamlari) btn bu
olaylara sebep olmuslardir. Emperyalist gler Asala ve PKK terr rgtlerinin
arkasinda olmasaydi, onlar ne yapabilirlerdi? Yer degistirme meselesinde
Almanya'nin Istanbul'a baskisi olmustur. Burada Almanya'nin, yerlesik dzeni
sarsmak ve Bagdat demiryolu konusunda ekonomik menIaatlerini saglama almak
amaci mevcuttur. Kevorkan'in 'asimilasyon iddialari hakkindaki grsleri ise
syledir: 'Bugn dnya zerindeki Ermenilerin en rahatlikla ve en gl sekilde
kendi kimliklerini muhaIaza ettikleri lke, Trkiye'dir. Diasporadaki Ermeni, ismini
degistirerek mcadeleye giriyor. nk oralarda, bir kltr agirligiyla, o insanlarin

kltrn eritmek vardir. Bugn Diasporadaki Ermeniler ok iyi biliyorlar ki,
Amerika'nin belli kiliselerinde kurban ayinleri Pazar gnleri Ingilizce yapiliyor,
Ermeniler ana lisanlarini kaybediyorlar. Yakin evremizdeki savas ortamini gz
nnde bulunduracak olursak, 538 yil nce gereklesen bu olayin degerini, dinler ve
kltrler arasi hosgrnn nemini, daha iyi kavrayabiliriz.
68

Ermenilerin soykirim iddialarini niin reddettigine aiklik getirmek iin, biraz
gerilere gitmek ve bir kismina daha nce deginilen, bazi hususlari bu arada bir kez
daha hatirlamak gerekir.
1912 yilinda Istanbul Ticaret ve Sanayi odasina kayitli 30 bin tccarin 25'i
Ermeni, 45'i Rum, 15'i Trk't. Bu tablo sosyolojik bakimdan Roma gibi
brokratik - askeri bir imparatorluk olan Osmanli'da; Trklerin asker, brokrat ve
kyl oldugunu; azinliklarin ise ticaretle zenginlestigini gsterir. Siyasi bakimdan
ise, Osmanlinin azinliklari engelleyici bir ayirimcilik yapmadiginin gstergesidir.
Tanzimat'tan sonra azinliklar, brokrasi ve devlet idaresinde de ykselmislerdir.
Osmanli Imparatorlugu'nda XIX. yzyilin sonunda Ermenilerden 22 bakan, 33
milletvekili, 7 bykeli, 11 konsolos, 29 pasa ve 11 proIesr bulunmaktaydi.Ayrica,
803 Ermeni okulunda 2088 Ermeni gretmen ve on binlerce Ermeni grenci vardi.
Osmanli, Ermenileri neden katletsin? Hem katletmek iin 600 yil beklemek niye?
Ermenilerin, basta mzik ve mimari olmak zere Osmanli kltr ile kaynastigi
bilinmektedir. Agop Gircikyan, Osmanli Imparatorlugu'nun ilk elisi (Paris 1834),
Bedros Hallaciyan son dnemlerde Istanbul mebusudur. Ancak, Ermeniler
yasadiklari blgelerde huzur ve asayisi bozucu hareketler iine girerek, Osmanli
Devleti'ne, zellikle Dvel-i Muazzama'ya, gya can ve mal gvenliklerinin temin ve
tesisi ynnde agrilar yapmislardir. Btn bunlar, Osmanli Devleti'ni zor duruma
dsrmenin yaninda Dvel-i Muazzama'nin, Osmanli Devleti'nin islerine karismasi
iin gerekli zemini hazirlamistir. Bu dnemde bazi Ermenilerin Mslman kiligina
girerek okullarina, kiliselerine, kendi unsurlarina saldirilar dzenlemeleri, iki taraI
arasindaki kprlerin atilarak, asirlarca yanyana huzur iinde yasayan insanlar
arasinda kin ve niIak tohumlarinin yesermesine sebep olmustur.
68
1830'da Ermeni
Katolik Kilisesi, 1847'de Ermeni Protestan Kilisesi, Osmanli Ermenilerinin bu
kiliselere kazandirilmasi iin, Fransa ve Ingiltere taraIindan kurdurulmustur.

Osmanli Ermenilerini ayaklandirmak iin 1877-1878 Osmanli - Rus Savasi'nin
ardindan imzalanan AyasteIanos Antlasmasi'nin Osmanli Devletince kabullenmek
zorunda kalinan 16. maddesi ile Ermenilerin blgelerine islahat dzenleme
yapilmasi ngrlms; Ermenilerin Krt ve erkezlere karsi can ve mal gvenligi
garanti edilmistir. Ermeni sorununun tarihte ilk kez bir uluslararasi belgeye
yansimasi ve Ermenistan diye bir blgenin varligindan sz edilmesi aisindan bu
antlasma nemlidir. 1878 Berlin Kongresi, sonunda Berlin Antlasmasi'nin 61.
maddesi ile, AyasteIanos'un 16. maddesinde sz edilen konularda alinacak
tedbirleri devletlere bildirecek ve bu devletler tedbirlerin uygulanmasini
gzeteceklerdir. Bu hkm ile, Trk-Ermeni iliskilerine yabanci glerin mdahale
edebilme hakki taninmis olmaktadir. Bundan sonra Ermeni sorunu;

a) Bati'nin yabanci baski ve mdahaleleri,
b) Dogu Anadolu ve Klikya'da yer alti rgtlenmeleri, seklinde gelisecegi
degerlendirilmektedir.

Dogu Anadolu'da Ingiliz konsolosluklari derhal artirilmis, ayrica blgeye ok
sayida Protestan misyonerler gnderilmistir. Ermeniler, mahalli alan ve Ierdi
Iaaliyetlere dayanan olaylari, yurt iinde ve disinda bagimsizlik taraItari parti ve
ihtilalci dernekler halinde kamu oyunun nne ikarmistir. Van'da Kara Ha
Cemiyeti (1878), Rus idaresi altinda bulunan Ermenistan'da kurulan cemiyetler
(1880), Isvire'de Tasnaksutyun vb. ihtilalci cemiyetler bu gaye ile alismalarina
baslamislardir. Bunlar, Ermenilerin yogun olarak bulunduklari blgelere (zellikle
Dogu Anadolu Blgesi'ne), szde Ermenilerin can gvenliklerinin saglanmasi
bahanesiyle silah ve cephane sevk etmislerdir. Ihtilalci cemiyetlerin Osmanli
Devleti'nde teskilatlanmalari ile birlikte, terr olaylari da ortaya ikmaya baslamistir.
Dogu'da Ermeni komiteleri kurulmaya baslamistir. Ermeniler sirasiyla Anadolu'da
"Kara Ha", "Armenakan", ve "Vatan Koruyuculari", komitelerini kurmuslar; ieride
basarili olamayinca dis lkelere tasinmislardir. 1887'de Cenevre'de sosyalist egilimli,
ilimli Hinak; 1890'da ise, TiIlis'te asiri terr, isyan, mcadele ve bagimsizlik yanlisi
Tasnak komiteleri kurdurulmustur. Bu komitelere hedeI olarak, Dogu Anadolu
topraklari; ama olarak ise, Osmanli Ermenilerinin birligi gsterilmistir. Bu amala
kiskirtilan Ermeni komiteleri, ilki 1890 Erzurum isyani olmak zere, Kumkapi

gsterisi, Kayseri, Yozgat, orum ve MerziIon (1892-3) olaylari, Sasun (1894)
isyani, Babiali (1894) gsterisi, Zeytun (1894) ve Van (1896) isyanlari, Osmanli
Bankasi'nin isgali, Sultan Abdlhamit'e suikast tesebbs (1905) ve Adana (1909)
isyanlarini ikartmislardir. Bu isyanlar sirasinda, 1914'de Zeytun'da 100, 1915 Van
olaylarinda 3000 ve 1914-1915 Mus olaylarinda 20.000 Trk, Ermeni mezalimi
sonucu hayatlarini kaybetmistir. Ermeniler, Trk halkina en byk zarari, Birinci
Dnya Savasi sirasinda giristikleri katliamlarla vermistir.
68
Isyanlarin Osmanli
kuvvetlerince bastirilmasi, dnya kamu oyuna, Ermeniler taraIindan "Mslmanlar,
Hiristiyanlari katlediyor mesaji" ile tanitilmistir. 1 Kasim 1914 tarihinde katildigi l.
Dnya Savasi'nda Osmanli'nin karsisinda Fransa, Ingiltere ve Rusya vardir. Rus
saIlarina katilan Ermeniler, gnll alaylar kurarak, Ruslar ile birlikte Dogu Anadolu
topraklarina girmislerdir. Osmanli Devleti'ni arkadan vurarak, sivil halki
katletmisler, Trabzon civarindaki Rumlari ve Hakkari evresindeki Musevileri de
ldrmslerdir. Bu dnemde Ermeniler, Ruslar hesabina casusluk yapmis, askere
alma agrisina uymaksizin askerden kamis, askere gelip silah altina alinanlar ise
silahlari ile birlikte Rus ordusu saIlarina gemislerdir. Daha seIerberligin
baslangicinda Trk birliklerine karsi saldiriya geen Ermeni eteleri, Trk kylerine
baskinlar dzenlemek suretiyle sivil halka byk zarar vermislerdir. Ermeni tarihi
Leon'un da belirttigi gibi, Osmanli mesru mdaIaa yapmistir.
68

Bu olaylarin baslangici, 1890 yilinda Erzurum'da Anavatan MdaIileri
Cemiyeti'nin, Temmuz ayinda da Hinak Partisi'nin Kumkapi'da Ermeni halkini
kiskirtmasi ile gelisme gstermistir. Bunu, Avrupa devletlerinin olaylarda sulu
bulunan kisileri himaye etmesi izlemistir. Dolayisiyla, ete ve terr olaylarinin
cezasiz kaldigi izlenimi, Ermeni ihtilalcilerinin zihnine iyice yerlesmistir. Bu durum,
1890 yilinin sonlarinda Van Valisine suikast girisiminde bulunulmasi ve Amasya,
Diyarbakir, MerziIon, orum, Yozgat, Tokat olaylarinin ikarilmasinda aika
grlebilir. 1894'teki Sasun ayaklanmasi, Ermeni olaylarinin milletlerarasi
platIormlara tasinmasini saglamistir. Ingiltere ve Fransa, Osmanli Devleti'ne islahat
yapmasi iin baski yapmislardir. Sz konusu lkeler Osmanli Devleti'ne 11 Mayis
1895'te vermis olduklari notada zetle; Erzurum, Bitlis, Van, Sivas, Mamuratlaziz
(Elazig) ve Diyarbakir vilayetlerinde idari, adli, askeri ve mali yetkilerin Osmanli
Devleti aleyhine sinirlanmasi ile beraber Ermenilere imtiyaz verilmesi hususlarini

ihtiva etmistir. Bunun sonularini yeterli grmeyen Ermeniler, 1895 yilinda Istanbul,
Divrigi, Trabzon, Egin, Develi, Akhisar, Erzincan, Gmshane, Bitlis, Bayburt,
Arapkir, Sivas, MerziIon, Maras, Mus, Kayseri, Yozgat ve Zeytun'da yeni olaylar
ikartmislardir. Bunu daha sonra Van Isyani, 1905'te ise II. Abdlhamit'e karsi
girisilen suikast takip etmistir.
68

Ermenilerin Anadolu ve KaIkaslarda planli olarak Trk nIusunu yok etmeye
alismalari, belgeleri ile ortaya konmustur. Ermeni Vahseti isimli kitap, Ermeni
caniliginin en arpici rnekleriyle doludur. 1906-1918 yillari Ermenilerin yaptiklari
soykirimin en ok islendigi dnemlerdir. Ermeniler Ruslarla isbirligi yapmislar ve
Rus isgali altinda bulunan yrelerde akla hayale gelmeyen her trl vahset ve
soykirimi gereklestirmislerdir. Osmanli Devleti, dokuz ay boyunca, olay ikaran
Ermenileri yatistirmak istemis, ancak sonu alamayinca, su tedbiri almak
mecburiyetinde kalmistir:
68

1) Savas halinde bir ok lkenin ihanet edenlere uyguladigi cezayi tatbik ederek
isyancilari yok etmek.

2) Enver Pasa'nin tekliI ettigi ve Rusya'nin KaIkaslardaki Trklere yaptigi gibi,
Ermenileri lke hudutlari disina ikarmak.

3) Yapilabilecegin en ehveni ve insani olan sekliyle, Ermenileri cephe gerilerine
g ettirmek.

Bir Ermeni yurdu kurmak gayesi ile Ermeniler adina yabanci tarihiler taraIindan
yazilan kitaplarda, yazarlarin mensup olduklari lkelerin siyasi menIaatleri hep n
planda tutulmustur. Bylece tek taraIli, siyasi propaganda muhtevali, katliam
hikayeleriyle ssl, hakikatler ile ilgisi bulunmayan taraIli Ermeni taassubu ile
kaleme alinmis, dnya kamuoyunu yaniltici "szde ilmi eserler" ortaya konmus,
bunlar zerinden Trkiye ve Trk dsmanligi yapilmistir. Bu tr yayinlarla dnya
kamuoyu, Trkiye ve Trklere karsi ynlendirilerek; bazi lkelerin etkin kamuoylari
ile, dnya bir Ermeni davasinin varligina inandirilmaya alisilmistir. Genelde, Bati
lkelerinde Trk-Ermeni mnasebetleri Trk kaynaklarina, zellikle de birinci el

arsiv kaynaklarina dayandirilarak ortaya konulmadigi iin, bugne kadar ogunlukla
tek taraIli ve Trkler aleyhine eserler ortaya konmustur. Bu arada, Ermenilerin
Birinci Dnya Savasi sirasinda Trk Hkmeti'nin kendilerine soykirim
uyguladiklari konusundaki iddia ve propagandalarinin temelden yoksun ve bazi sahte
belgelerle desteklenen bir yaniltma kampanyasi oldugunu ortaya koyan, ancak
bugne kadar Ermeni tarihiler taraIindan kullanilmayan Ingiliz Devlet Arsivi'nde
bulunan bazi belgelerin varligi da ortaya ikmistir. Senatr ve tarihi olan Justin Mc.
Carthy, 'Osmanli Imparatorlugu`na ynelik Ermeni soykirimi iddialarinin, o
dnemde yasayan Amerikali misyonerler ile Ingiliz propagandacilar kaynakli
oldugunu, sylemistir. Yine Mc. Carthy, 'Birinci Dnya Savasi sirasinda Amerikali
misyonerlerin Ermenileri destekledigini, bu nedenle de kamuoyuna hep Ermeni
lmlerini yansittiklarini, Mslman lmlerimden bahsetmediklerini iIade
etmistir.
68
Trkiye arsivlerini amistir. Ingilizler 1925, Fransizlar ise 1946 ncesi
belgelerini dnyaya amalidirlar. Ermeni soykirimi olmadigini syleyen Justin Mc.
Carthy'nin: 'Ermeni arsivleri de var, Trk yetkilileri bu Ermeni arsivlerinin
ailmasini istesinler, katiyen amazlar. Elimizde 1931 yilinda Rus belgelerine
dayanarak, Ingilizlerin Dasnak ihtilal rgtyle isbirligini ortaya koyan kitaplar var.
Belge numaralari da Moskova Arsivi'ne ait; Ingiltere utanacaktir. diyor. Ingiltere ve
mtteIikleri 1918'de Istanbul'u isgal etmisler ve 150 civarinda Trk st dzey
yneticisi, politikacisi ve Iikir adamini tutuklayarak Malta Adasi'na srmslerdir.
Ingilizler bu Trk aydinlarini mahkum etmek iin ok ugrasmislar ve Ermeni
olaylarindaki rolleri hakkinda deliller aramislardir. Ancak, btn gayretlerine ragmen
Trk idarecilerini sulayacak hibir belge ve bilgi ortaya koyamamislardir. Halbuki o
dnemde, Osmanli arsivleri, devletin btn dosyalari ve her trl sahit dinleme
imkanlari, isgal kuvveti olarak ellerinin altinda bulunmaktaydi. Bu arastirmalarini
isgalleri altindaki diger sehirlerde de yapmislar, ancak bu konuda istedikleri sekilde
bir netice elde edememislerdir. Bunun zerine Ingilizler, Amerikan hkmetinden
yardim istemislerdir. Amerika'nin olaylarin oldugu blgedeki, konsolosluk
memurlari ve misyonerleri, olup biteni srekli olarak takip ve rapor etmekteydiler.
Amerikan yetkilileri de Ingilizlerin basvurusuna cevaben bu hususta yeterli delil ve
hukuki belge olmadigini aiklamislardir. Bu tarihi hakikatler, Ingiliz temsilcisiyle,
Amerika`daki temsilci arasindaki yazismalarda, arsivlerinde mevcuttur.

Bati lkelerinde Trk-Ermeni mnasebetleri, Trk kaynaklarina, zellikle de
birinci el arsiv kaynaklarina dayandirilarak ortaya konulmadigi iin, bugne kadar
ogunlukla hep tek taraIli ve Trkler aleyhine eserler ortaya konmustur. Trk
arsivlerinde Ermeni tezini teyid eden belgeler bulamayinca, mevcut oldugunu iddia
ettikleri belgelerin kendilerine kapali tutuldugu maksatli iddialari ortaya atmakta; bu
tr iddialarini kendilerine yakin basin-yayin organlarinda gndeme getirerek, bu ve
benzeri esitli provokatiI davranislarla akademik evrelerde taraItar toplamaya ve
kendilerini hakli gstermeye alismaktadirlar.
68

Ermeni sorunu, aktalitesini koruyarak gndemde tutulacak gibi grnmektedir.
Konuyu grmemezlikten gelmek ve karsi Iaaliyetlere, zellikle de bu konudaki
maksatli yayina cevap vermemek, asla geerli bir yol olamaz. Esas zalimin, mezalimi
yapan Ermeniler oldugunu arsiv belgeleriyle gstermek ve bu konudaki tek sesliligi
ortadan kaldirmak, bu kabil yikici tahrik ve milletlerarasi entrikalara karsi koymanin
en mkemmel ve gereki yoludur.

"Soykirim" kavrami, 09 Aralik 1948 tarihli "Birlesmis Milletlerìn Soykirim
Suunun nlenmesine ve Cezalandirilmasina Iliskin Szlesmesi" ile tanimlanmistir.
Szlesmenin 2. maddesine gre; "Soykirim; ulusal, etnik, irksal ya da dinsel bir
grubu toptan ya da onun bir blmn yok etmek niyetiyle; grup yelerinin
ldrlmesi, grup yelerinin Iiziki ya da akil btnlgnn agir biimde
zedelenmesi, grubun Iiziksel varliginin tm ya da bir blm ile yok edilmesi
sonucunu verecek yasam kosullari iinde tutulmasi, grup iinde dogumlari
engelleyecek nlemler alinmasi, bir grup ocuklarin baska bir gruba zorla geirilmesi
eylemlerinden herhangi birine basvurulmasini kapsami iine alir. Soykirimda, planli,
devlet politikasi haline gelmis eylemler sz konusudur."
Konu Soykirim Szlesmesi aisindan degerlendirildiginde, tarihteki bazi olaylara
deginmeden geilemeyecektir. Trk tarihinde soykirim ve asimilasyona
rastlanamaz.
68
Osmanli; Balkanlarla birlikte Viyana nlerine kadar Avrupa'nin bir
kismini; Akdeniz'e sahil tm Kuzey AIrika'yi; Ortadogu'nun tamamini ve Arap

yarimadasini uzun yillar ynetimi altinda tutmustur. Osmanli Devleti asgari 200-400
yil arasindaki srede, hibir halki yok etme gibi bir eylemde bulunmamistir.
Anadolu'da ser'i hkmlerin hakim oldugu dnemde, en eski Hiristiyanlik
mezhebi Sryanilik, tavus kusuna ve atese tapan Yezidilik gibi inanlar yasatilirken,
1800'l yillarda ser'i hkmlere aykiri olmasina ragmen Anadolu'da kiliseler
ailmistir. Hatta iki kardesten biri Osmanli Sadrazami Sokullu Mehmet Pasa iken,
diger kardes Makarije Sirp Kilisesi'ne Patrik tayin edilmis ve Sirp halkini diriltmistir.
Ayni dnemde dnyanin diger blgelerine bakildiginda; Avrupa'daki mezhepler
mcadelesi dneminin soykirimlari, uzak doguda dili degisen halklar (Hindular-
Pestun) dili ve dini degisen AIrika, Gney Amerika grlr.
Ikinci Dnya Savasi boyunca Naziler, milyonlarca insani katletmislerdir. 1939-
1945 yillari arasindaki dnemde, 5-6 milyon Yahudi, 3 milyondan Iazla Sovyet savas
tutsagi, birer milyondan Iazla Polonya ve Yugoslavya sivil halki, 200.000 civarinda
ingene ve 70.000 zrl insanin canina kiyilmistir. Iste soykirim budur.
68

Birlesmis Milletlerin nleyici ynde szlesmesi olmasina ragmen, modern agda
da sayisiz soykirim olaylari grlmstr. Bizzat olayin kahramani iki emekli Fransiz
generalin Le Monde'da yayinlanan itiraIlarina gre; Fransizlar 1954-1962 yillari
arasinda Cezayir'de en az 1 milyon Cezayirli'yi katletmis, 1965-1966 yillarinda
Endonezya ordusu bir milyon komnisti ve ailelerini ldrms, 1975-1979 yillari
arasinda Kamboya'da Kizil Kmerler 1.7 milyon Kamboyali'yi katletmis, 1994'de
Ruanda'da 500.000 Tutsi, Hutular taraIindan ldrlms ve nihayet 1991'den sonra
Bosna-Hersek ile Kosova'da binlerce Mslman Sirp vahsetine maruz kalmistir.
Soykirim suu, gerek anlamda bu olaylarda islenmistir. Ermeni iddialarinin aksine,
1915 yilinda Dogu Anadolu blgesindeki Ermenilere ynelik uygulama, sadece
gvenligin saglanmasi amaciyla Osmanli topraklari iinde baska bir blgeye g
ettirme olup, soykirim ile hi bir ilgisi yoktur. Trk ynetimi, hakim oldugu
yrelerde diger kltr ve soylara sahip halklarla yasamaya alisiktir. Trk devlet
geleneginde "katliam" ya da "soykirim" yoktur. Bu husus, Justin McCarthy'nin
"lm ve Srgn" isimli kitabinda, Balkan ve KaIkas halklarinin lmden kurtulmak
iin Osmanli ynetimine nasil sigindiklarini anlatir.

Osmanli ynetimini soykirimla sulayanlar, 1469 yilinda Ispanya`dan ve
Portekiz'den Musevilerin ve Mslmanlarin, 1680 yilinda Macaristan'dan, Tkeli
Imre ve adamlarinin, 1711 yilinda Rakoczi Ferenh ve adamlarinin, 1849 yilinda
Layos Kosuth ve 2000 kisilik Macar grubunun, Isve Krali Sarl ve 1500-2000 kisilik
adamlarinin, 1841 ve 1856 yillarinda Polonya'li Prens Chartorski`nin, 135 bin kisilik
ordusuyla Ekim 1917'de Rus komutan Vrangel ve hatta Troki`nin, lmden ve
soykirimindan kurtulmak iin nereye sigindiklarini hatirlamalidirlar. Bunlar,
"Osmanli"ya siginmislardir. 1915'teki yer degistirme uygulamasini szde "Ermeni
soykirimi" olarak ilan edenler, 1930'lu yillardan itibaren Polonya ve Almanya
kkenli Musevilerin Trkiye'ye sigindiklarini da hatirlamalidirlar. Szde Ermeni
soykiriminin zerinden henz 20-25 yil gibi kisa bir sre gemis iken, soykirim
yaptigi iddia edilen bir milleti kurtarici olarak grenler, neden Trkiye'yi tercih
etmislerdir? Bu sorularin cevaplari da, Trk devlet geleneginin adil, insani,
hosgrl, birlestirici, tre ve inanlara saygili karakterinde saklidir.
68

Ayrica; bugnk insan haklari normlarini kapsayan 1478 tarihli Fermani'yla,
hkmran oldugu topraklarda yasayan tm insanlara sahip olduklari degerleri
yasama, yasatma ve yeni nesillere aktarma imkani veren Osmanli Padisahi Fatih
Sultan Mehmet'ten yaklasik 550 yil, sonra Balkanlardaki soykirim ve asimilasyonlar
da hatirlanmalidir. Bu Ierman ile dili, dini, kilisesi, okulu vs. gvence altina alinan
Balkan milletleri; homojen toplumlar olusturma adina 21. yzyila girildigi bir
dnemde Bosnaklari, Arnavut asilli Mslmanlari, Makedonlari ve Bulgaristan
Trklerini yurtlarindan skp atmislardir. Bugn Trkiye'yi soykirim ile sulayanlar,
aylarca sren katliamlari grmezlikten gelmis, irzina geilen her yastaki kadinin
Ieryadina kulaklarini tikamislardir. Son dnemde Trkiye'ye siginanlar sadece
Balkan halklari olmamistir; Batili silah reticilerinden sagladigi "hardal gazi" ile
soykirima kalkisan Irak Devlet Baskani Saddam Hseyin'inden kaan Irak halki da
kurtulusu Trkiye'de grmstr.
Btn bunlar karsisinda, Trkiye`nin Ermeni soykirim iddialarini kabul etmesi
beklenemez. Trkiye, soykirimi tanimanin beraberinde getirecegi yeni taleplerden
ekindigi iin degil, Ermeni iddialarina karsin soykirim Iiili islenmedigi iin kabul
etmeyecektir.

4. ERMEN SORUNUNDA DYALOG ABALARI

4.1. Trk-Ermeni Baryma Komisyonu (TEBK)
Trk ve Ermeni taraIlari arasinda sivil diplomasi rnegi olarak adlandirilabilecek
olan ve taraIlarin grslerini karsilikli olarak tartismalarina imkan taniyan bazi
girisimler olmaktadir. Iki taraItan gazeteciler belirli araliklarla bir araya gelmekte ve
sorunlar masaya yatirilmaktadir. Bu baglamda, diyalog aisindan en ciddi girisim,
Trk-Ermeni Barisma Komisyonu(TEBK)'nun kurulmasidir.
Trk-Ermeni Barisma Komisyonu (TEBK) 9 Temmuz 2001 tarihinde alti Trk
ve drt Ermeni temsilcinin katilimiyla kurulmustur. TEBK'nin amalari 'Terms oI
ReIerence adli belge ile su sekilde aiklanmistir:
-Trkler ve Ermeniler arasinda karsilikli anlayis ve iyi niyeti gelistirmek.
-Ermenistan ve Trkiye iliskilerinin iyilestirilmesini tesvik etmek.
-Trk-Ermeni sivil toplum rgtleri ve Ermenistan disindaki Ermeni toplumunda
mevcut barisma arzusundan yararlanmak ve sz konusu rgtler arasinda temas,
diyalog ve isbirligini desteklemek.
-Dogrudan bazi Iaaliyetlere girismek ve diger kuruluslarin projelerinin
gereklesmesine yardimci olmak.
-Hkmetlere sunulmak zere tavsiyeler gelistirmek.
-Is dnyasi, turizm, kltr, egitim, arastirma, evre, medya ve gven artirici
nlemler alaninda resmi olmayan isbirligini desteklemek.
-Talep zerine, tarihi, psikolojik, hukuki ve diger alanlardaki bazi projeler iin
uzman incelemesi saglamak.
68

TEBK'nun Ermeni taraIinda, zellikle de Ermenistan disindaki Ermeni
toplumunda, degerlendirilis biimine bakildiginda, bu kesimin diyaloga hi hazir
olmadigi ve ileri srdkleri iddialarin arastirilmasini bile istemedikleri grlr.
TEBK, yelerinin resmi grev ve siIat tasimadigi bir sivil diplomasi rnegidir.
Komisyon, Ermenistan disindaki Ermeni toplumunda ve Ermenistan'da genis
platIormda tartisilmis ve degerlendirmeler yapilmistir. Bazi istisnalar disinda
Ermenilerin TEBK'ya bakisinin olumsuz oldugu sylenebilir. Komisyona ynelik en
sert elestiriler Tasnaklarin ABD'deki rgtlerinden (Ermeni Ulusal Komitesi -
Armenian National Commiti America-ANCA) ve yine bir Tasnak rgt olan
Ermeni Devrimci Federasyonu (EDF)`ndan gelmistir. Tasnaklar, TEBK`yi yabanci
gler taraIindan emredilen, yetkisiz kisilerin katildigi ve Ermeni milli ikarlarini
gzetmeyen bir girisim olarak degerlendirmislerdir. Tasnaklar iin asilsiz soykirimin
Trkiye taraIindan taninmasi, her trl grsmenin n sartiydi. Tasnaklarin temel
kaygisi, TEBK'nun Iaaliyetlerinin asilsiz soykirimin uluslararasi dzeyde taninmasi
abalarinin nnde engel olusturmasi ve Ermeniler arasinda blnmeye neden
olmasiydi. TEBK'nin kurulmasindan sonra Ermeniler arasinda tartismalar
incelendiginde, blnme konusunda Tasnaklarin endiselerinin yersiz olmadigi
sylenebilir.
Ermenistan'da Devlet Baskani Levon Ter-Petrosyan dneminde iktidarda olan
Ermeni Ulusal Hareketi (EUH)`ne ve Amerika Ermenistan Asamblesi'ne (Armenian
Assembly oI America - AAA) karsi olan evreler, Komisyona ynelik sert elestiriler
yapmislardir. Bunun nedeni, TEBK'nin Ermeni yelerinin Ter-Petrosyan dneminde
nemli grevlerde bulunmus olmalaridir. rnegin Komisyon'un yelerinden
Arzumanyan, Ter-Petrosyan dnemi Disisleri Bakanlarindandi ve Hovhanisyan ayni
dnemde Ermenistan'in Suriye Bykelisiydi.
Tasnaklarin ABD'deki rgtlerinden ANCA ve Ermenistan disindaki Ermeni
toplumunun rgtleri ABD Disisleri Bakanligini da TEBK'nin kurulmasini tesvik
ettigi gerekesiyle elestirdiler. ABD Disisleri Bakanligi, TEBK'na ynelik destegini
iIade etmisti. Medyada ABD Disisleri Bakanligi`nin Komisyona maddi destek
sagladigi haberleri ikmisti. TEBK'nin Ermeni yeleri ise, ABD hkmetinin maddi
destegi hakkinda bilgileri olmadigini belirttiler.

ANCA'nin tersine AAA, Komisyona aik destek vermistir. Komisyonu`nun
kurulmasi, ABD'deki iki byk Ermeni rgt olan ANCA ve AAA arasindaki
rekabeti daha da arttirmistir. TEBK ABD'deki iki byk Ermeni rgtnn ortak lobi
Iaaliyetlerini de etkilemistir. TEBK'nun kurulmasinin, Ermenilerin asilsiz soykirim
iddialarini tasidiklari lkeler zerinde de etkisi olmustur. Avrupa Parlamentosu,
TEBK'nin olusturdugu diyalog ortaminin nemine isaret ederek Trkiye ile ilgili
kararda Ermenilerin asilsiz soykirim iddialarina yer vermemistir. Alman
Parlamentosu da, Ermeni asilsiz soykirim iddialari ile ilgili bir dilekeyi grsmeyi,
TrkErmeni sivil toplum rgtleri arasinda temaslarin baslamis olduguna dikkat
ekerek reddetmistir.
68

TEBK, 11 Aralik 2001 tarihinde, Ermeni temsilcilerin ortak bir beyanat
yayinlayarak komisyondan ayrilmalariyla dagilmistir. TEBK, iki toplum arasinda
diyalog ortami olusturmaya ynelik bir girisimdi. Ancak Ermeni taraIinin byle bir
diyaloga hi hazir olmadigi grld. Buradaki temel sorun, Ermenilerin ve Ermeni
rgtlerinin asilsiz soykirimin uluslararasi dzeyde taninmasini temel Iaaliyet alani
olarak ele almalaridir. Komisyon'a karsi Ermenistan disindaki Ermeni rgtlerinin
Iaaliyetleri de, bu toplumun iyi rgtlendigini ve sivil toplum rgtlerinin bir baski
araci olarak kullanilabilecegini gstermektedir. Trkiye'de de Ermeni iddialarina ve
bu iddialar dogrultusunda Ermenilerin yaptiklari Iaaliyetlere sivil toplum rgtleri
cevap verebilir. Bunun iin, ncelikle konu ile ilgili bilgilenmeleri ya da
bilgilendirilmelerin yapilmasi ve bunlari harekete geirecek mekanizmalarin
kurulmasi gerekir. Trkiye'de TEBK gibi bir olusum ve Iaaliyetler hakkinda
kamuoyu ve sivil toplum rgtlerinin ilgisizligi, dikkat ekicidir. TaraIlar arasinda
yeniden TEBK'nu canlandirma dogrultusunda grsmeler srdrlmektedir. Daha
nceki tecrbeden yola ikan taraIlar grsmeleri gizli yrtme egilimindedirler.
Konusulanlarin hemen kamuoyuna yansitilmasi, bazi evrelerin Komisyonu hedeI
almasina neden olmus ve bu durum da Komisyonu olumsuz etkilemistir. Bu nedenle
yeniden canlandirildigi tahmin edilen bu girisimin, Iaaliyetlerini gizli yrttg
dsnlmektedir.
4.2. Viyana Trk-Ermeni Platformu (Viennese Armenian-Turkish Platform-
VAT)

Viyana Trk-Ermeni PlatIormu (Viennese Armenian-Turkish PlatIorm-VAT),
aralarinda bir Trk ile bir Ermeni`nin yer aldigi drt Avusturyali tarihi taraIindan,
iki kesimin 'soykirim iddialarina iliskin belgelerini bilimsel aidan somut bir
biimde dile getirmesi amaciyla kuruldugu dsnlmektedir.
Haziran 2004 ayinda yapilan ilk toplantiya, Trkiye adina Trk Tarih Kurumu
Baskani ProI.YusuI Halaoglu, Ermeni Arastirmalari Blm Baskani ProI. Hikmet
zdemir, Ermenistan adina ise Erivan Soykirim Mzesi Mdr ProI. Lavrenti
Barseghian ile Ermeni Bilimler Akademisi Tarih Blm Baskani ProI. Ashot
Melkonian katilmistir.
Her zaman oldugu gibi bu kez de Ermeni diasporasi grsmelere karsi ikmis,
gelen baskilar zerine VATìn drt kurucusundan bir olan Ermeni tarihi Dr. Artem
Ohandjanian PlatIormdan ekilmistir.
VAT yelerinden ProI. Dr. WolIdieter, Kertsin Tomenendal ve Dr. Inan Atilgan
imzasiyla dnya kamuoyuna yapilan aiklamada; PlatIormùn Trk yelerinin
diyalogun devamindan yana oldugu, Haziran 2004 ayinda ilk kez yapilan Trk-
Ermeni yuvarlak masa toplantisinda karsilikli olarak 100è yakin belgenin degis-
tokusunun yapildigi, bunun 90 yil sonra Trkiye ile Ermenistan arasinda kurulan en
yakin kontak oldugu, ancak Ermeni bilim adamlarinin ilk itirazinin Osmanlica
belgelerin okunmasi konusunda geldigi, Trk taraIinin belgeleri Latin harIlerine
evirerek verme tekliIinde bulundugu, bu hususun Ermenilere iletildigi, ancak
Ermeniler`den cevap gelmedigi, ayrica Ermenilerin Agustos 2004 ayina kadar
platIorma ulastiracagini syledigi belgeleri teslim etmedigi, bu nedenle de 2005
ilkbaharinda yapilacak yuvarlak masa toplantisinin iptal edildigi belirtilmistir.
68

4.3. Son Dnemdeki Geliymeler
Polonya'nin baskenti Varsova'daki Avrupa Konseyi'nin nc zirvesine katilan
Basbakan Recep Tayyip Erdogan, dzenledigi basin toplantisinda, Ermeni soykirimi
iddialariyla ilgili olarak, "Gerekirse bu srece su ana kadar iddialari kabul eden 15
lke ile baslariz. Bunu, belgelerini de ortaya koyarak yapariz" diye konustu.
Basbakan Erdogan, Ermenistan Devlet Baskani Robert Koaryan ile grsme

olasiligina iliskin soruya ise, "Bizim talebimiz olmadi. Karsidan da byle bir talep
gelmedi. Sadece tokalastik" yanitini verdi. Trkiye'nin iddialar konusundaki
hassasiyetini net bir sekilde ortaya koydugunu belirten Erdogan, "... asilsiz iddialarla
'Ermeni soykirimi' iIadesini kullanmak, sadece bu yetkililerin, bana gre, kendilerini
tatmindir ve tribnlere oynamaktir. ok aik net konusuyorum. Biz btn
arsivlerimizi atik ve Ermenistan'in, varsa onlar da asin. nc lkelerdeki
arsivleri de buyursunlar asinlar" diye konustu. Erdogan, Trkiye'nin Ermenistan'i
tanidigini animsatarak, ancak bugn diplomatik iliskilerin gelismemesinin
sorumlusunun da Ermenistan oldugunu iIade etti. Ermenistanìn, bu konuda olumlu
yaklasim iine girmesinin daha iyi olacagini syleyen Basbakan Erdogan, Avrupa
Konseyi'nin, Ermenistan'i, Daglik Karabag konusunda isgalci olarak grdgn
animsatti.
68

Bu arada, zirvede konusan Ermenistan Cumhurbaskani Robert Koaryan da,
'Ermeni soykiriminin uluslararasi alanda taninmasini hedeIlediklerini' syledi.
Koaryan, Birinci Dnya Savasi sonunda en magdur olanlarin basinda Ermenilerin
geldigini iddia etti. Sinirlari aik, ambargosu ve gmeni olmayan bir Avrupa'yi
umut ettiklerini iIade eden Ermenistan Cumhurbaskani, Yukari Karabag sorununun
zm konusunda da umutlu oldugunu vurguladi. Ermenistan'in Avrupa kltrnn
nemli bir parasi oldugunu iIade eden Cumhurbaskani Koaryan, lkesinin siyasi ve
ekonomik alanda reIormlari kararlilikla srdrerek, Avrupa Birligi ile yakinlasmayi
hedeIlediklerinin de altini izdi.
68

Basbakan Recep Tayyip Erdogan ile CHP Genel Baskani Deniz Baykal bir araya
geldi. Basbakan Erdoganìn TBMM`deki makaminda gereklesen grsmenin
ardindan Baykal partisinin, Ermeni soykirimi iddialarina karsi yaptigi alismalari ve
baslattigi mcadeleyi, Basbakan Erdoganà aktardigini ve destek istedigini syledi.
Basbakan Erdogan yaptigi konusmada; 'Ermeni iddialari konusunda ncelikle
Ingiltere`nin Avam Kamarasi nezdinde girisim yapilacak. Ilk etapta TBMM`nin
hazirlayacagi metin tm milletvekillerinin imzasiyla gnderilecek, sonrasinda ikili
adimlar atilacak. Trkiye olarak su ana kadar kin ve neIret zerine gelecek insa
edilmez grsn savunduk. arpitilmis bir gemis zerine gelecek insa edilmez.
Ermeni meselesi siyasallastirilmak suretiyle nmze artarak getiriliyor. Asli astari

olmayan iddialar sonu vermez. Bilim adamlari arsivlerde alisma yapsin dedi.
CHP lideri Deniz Baykal da Trkiye`ye ynelik ermeni soykirim iddialarini ieren
bir kampanya yrtldgn belirterek 'Bu kampanyaya karsi etkin ve ciddi bir tavir
gelistirmeye ihtiya var. Bu kampanyanin ardinda hukuki tespitler, tarihsel belgeler
yok. Siyasal bir kampanya ile karsi karsiyayiz. nerilerimizi Basbakanà ilettim.
Hkmetle tam bir anlayis birligi iindeyiz. Trkiye`nin kendi tarihi konusunda
belge ve bilgi sahibi herkesle tartismaya aik oldugunu gstermeliyiz. Ortak bilim
heyeti alisma yapmali dedi.
68

Basbakan Recep Tayyip Erdogan 27 Nisan 2005 gn lkesi ile Ermenistan
arasindaki iliskiler konusunda muhabirlere verdigi demete, Ermenistan`la siyasi
sorunlarin zmlenmesinden nce iki lke arasindaki tarihi ihtilaIlarin
zmlenmesi gerektigini belirtti. Bu arada Erdoganìn bu aiklamalariyla batili
lkelerin Trkiye`ye Ermenistan ile iktisadi ve siyasi iliskilerin gelistirilmesi,
Trkiye ve Azerbaycan Cumhuriyetinin Ermenistanà uyguladigi yaptirimlarin
kaldirilmasi iin uyguladigi baskilara dikkat ektigi belirtilmelidir. KaIkasya
blgesinde arzu ettikleri istikrarin saglanmasini, blgedeki dostlariyla enerji
sektrnde isbirliginin arttirilmasini isteyen bir ok batili lke, Trkiye ile
Ermenistan arasinda iliskilerin gelistirilmesini destekliyor. Bu iki lke arasinda
iliskilerin dzeltilmesi konusu ilk deIa Istanbul`da yapilan KaIkasya`da istikrar adli
uluslararasi konIeransta gndeme geldi. O tarihten bu yana batili lkelerin aralarinda
diplomatik iliski bulunmayan bu iki lke arasindaki iliskilerin normallestirilmesi
ynndeki abalar daha da artti. Lakin grnen o ki bu iliskilerin gelistirilmesi
karsisinda var olan en nemli engel hala Ankara-Erivan iliskilerini glgeleyen
Ermeni soykirim iddialaridir. Ermeni lobisi bazi batili lkelerde genis nIuza sahiptir
ve batida bazi siyasi evrelerin Ermeni soykirim iddialarini taninmasi konusunda
destegini de kazanabilmistir. TC. Disisleri Bakani Abdullah GL, son olarak
Rusya`nin Duma Meclisinin 24 Nisanì Ermeni soykiriminin yil dnm olarak
tanimasini kinamak zorunda kalmistir. TC. Disisleri Bakanligi 27 Nisan 2005
tarihinde, Polonya meclisinin 1915 yilinda Ermenilerin soykirima maruz kaldiklarini
taniyan kararini reddetti. Bu arada Erdoganìn tutumu, Trk hkmetinin asla
Avrupa`nin kendi tarihi gemisini ve Ermeni soykirim iddialarini tanimasi ynndeki
istegini kabul etmek istemedigini gstermektedir. Erdogan Avrupalilara hitaben,

Trkiye tarihinde onlar iin utan verici sayilabilecek hibir olayin var olmadigini
belirtmistir. Erdoganìn aiklamalari, Trkiye ve Ermenistanìn karsilikli gven,
uzlasma ve ortak bakis ailarina ulasmak iin zor bir yolu kat etmek zorunda
olduklarini gsteriyor. stelik grnen o ki Trkiye de milliyeti egilimlerin artmasi
yznden, Trk yetkililer en azindan mevcut ortamda Ermeni soykirim iddialari
konusunu grsmeye ve bunun sorumlulugunu kabul etmeye hazir degil. Lakin bu
arada, 3 Ekim 2005 tarihinde AB ile yelik mzakerelerinin baslatilmasini isteyen
Ankara`nin ciddi direnisi, Avrupa`nin bu tarihi meseleye daha Iazla ilgi gstermesine
sebep olmustur.
177

BE$NC BLM
SONU

Sonu olarak Ermenistanìn dis politikasini belirleyen Iaktrler iki ana gruba
ayrilabilir; son derece sinirli imkanlar ve bu imkanlar ile uyumsuz son derece iddiali
ve saldirgan hedeIler. Sinirli imkanlar ile iddiali hedeIlere ulasilamayacagi aiktir.
Zaten su ana kadarki tecrbe de bu tespiti dogrulamaktadir.

Ermenistan dis politikasindaki en aksayan taraIin, Ermenistan hkmetinin kendi
dis politikasina yeterince hakim olamamasi, yani tam anlamiyla bagimsiz olamamasi
sylenebilir. Diaspora Ermeni rgtleri, Karabag ve Grcistan Ermenileri, Rusya,
ideolojik ve asiri milliyeti gruplarin olusturdugu baski ve ynlendirmeler,
Ermenistan ynetiminin kendi gerekleri ile orantili bir dis politika belirlemesini ve
uygulamasini engellemektedir. Bu durumu Ermenistan Devlet Baskanlari da tespit
etmisler, ancak bu tespitlerinde ya ge kalmislar, ya da mevcut durumu lehlerine
evirecek gc kendilerinde bulamamislardir. Sonuta Ermenistan dis politikasina
asirilar hakim olmus, ulasilamayacak hedeIlere ulasmaya alisildika, Ermenistanìn
izolasyonu devam etmis ve blgedeki bir ok lke ile sorunlari artmistir.

ErmenistanTrkiye iliskilerinde de benzeri sikintilar yasanmistir. Kendi gcn,
hedeIlerini, dostlarini ve dsmanlarini tam olarak tespit edememis olan Ermenistan,
Trkiye geregini de tam anlamiyla kavrayabilmis degildir. Oysa ki Ermenistanìn
blgedeki gelecegi ve bagimsizligi Trkiye ile kuracagi saglikli iliskilere baglidir.
Yaklasik 2 milyonluk bir nIusa sahip Ermenistanìn evresini saran ve nIusu 100
milyonu asan bir Trk nIusu toptan kendisine dsman ilan etmesi, gereki
olmadigi gibi, kendi ikarina da degildir.

Ermenistan'in dis politika gndemi ierisinde, bagimsizligini kazandigi gnden
itibaren Sovyetler Birligi dneminden kalan Daglik-Karabag atismasi da yer
almistir. Diasporanin, Ermenistanìn dis politikasina diaspora partileri olarak
adlandirilan partiler araciligiyla mdahalesi, Daglik-Karabag sorununun zmn
glestirmistir. Ermenistanìn ilk Devlet Baskani Levon Ter-Petrosyanìn AGIT

taraIindan ortaya konan 'asamali zm nerisine sicak bakan yaklasimi, muhaleIet
taraIindan sert elestirilere ugramistir. Tasnaklar, zellikle Iaaliyetleri Ermenistan'da
durdurulduktan sonra, Ter-Petrosyan karsiti politikalarini daha da sertlestirerek
srdrdler. Ter-Petrosyan'in Trkiye ile iliskileri dzeltme abasi, ierideki
muhaleIetin engellemeleri ve Ermeni kuvvetlerin Azerbaycan topraklarini isgalinin
srmesiyle bir sonu vermedi, Ter-Petrosyan istiIa etmek zorunda kaldi. IstiIasindan
sonra yapilan baskanlik seimlerinde Devlet Baskani olan Robert Koaryan,
Baskanliginin ilk yillinda dis politikada Ter-Petrosyan'dan ok Iarkli bir izgi izledi,
ancak, daha sonra Azerbaycan Devlet Baskani Haydar Aliyev ile bir araya gelerek
baris srecini devam ettirdi.

Rusya, gerek Ter-Petrosyan, gerekse Koaryan dnemlerinde Ermenistan'in
mtteIiki olmaya devam etmistir. Basta ABD olmak zere pek ok Batili lkedeki
diasporanin varligi sayesinde Rusya disinda alternatiIleri olmasina ragmen, Karabag
krizindeki uzlasmaz tutumu, Ermenistan'da gvenlik kaygilarini artirmis ve bu
durum, Ermenistan'i Rusya'ya bagimli kilmaya devam etmistir.

Trkiye ile Ermenistan arasinda Ermenistan ynetiminin asilsiz soykirim
iddialarini uluslararasi alanda gndeme getirme abalarindan ve Karabag sorunundan
kaynaklanan gerginlik, Ermenistan disindaki Ermeni toplumunun da devreye
girmesiyle, diger lkeler ile Trkiye`nin ve Ermenistan'in iliskilerini etkileyen bir
noktaya gelmistir. Ermenistan ynetimi zerinde zellikle disaridaki Ermeni partileri
vasitasiyla sz sahibi olan Ermeni toplumu, Trkiye-Ermenistan iliskilerinde
olumsuz bir Iaktrdr. Ermenistan ok taraIli bir politika ile blgede Rusya'ya olan
bagimliligini azaltabilir. Denize ikisi olmayan Ermenistan'in ekonomik ve politik
istikrari iin, Trkiye ile normal diplomatik iliskileri gelistirmesi gerekir. Ancak,
Ermenistan'in mevcut politikasi, Trkiye ile normal diplomatik iliskiler kurmasina
engeldir.

KAYNAKA

Anadol, Cemal. 100 Soruda Ermeni Meselesi, Istanbul, Kuvayi Milliye
Yayinlari, 2000.

Aslan, Yasin. Ermenistan Tarihi Yol Ayrmnda, Ankara, Trk Demokrasi
VakIi, 1997.

Asgin, Sait. 'Szde Ermeni Soykirim Iddialari ve Tarihsel Gerekler, Ermeni
Araytrmalar, Cilt 3, Ankara, Ermeni Arastirmalari Enstits Yayinlari, 2003.

Atalar, Mnir. 'Szde Ermeni Soykirimi Iddiasina Reddiye, Ermeni

Binark, Ismet. Aslsz Ermeni ddialar ve Ermenilerin Trklere Yaptklar
Mezalim, Ankara, Ankara Ticaret Odasi Yayini, 2001.

Cengiz, Erdogan. Ermeni Komitelerinin A`mal ve Harekat- htilaliyesi,
Ankara, Basbakanlik Basimevi, 1983.

CnnTrk Haber, 16 Mayis 2005.
www.cnnturk.com.tr/HABER/haberdetay.asp?PID319&HID

Demir, Neside Kerem. Trkiye`de Ermeni Meselesi, Ankara, SaIak Matbaasi,
1976.

Dis Politika Enstits. Dokuz Soru ve Cevapta Ermeni Sorunu, Ankara, Dis
Politika Enstits Yayinlari, 1983.

Ermeni Arastirmalari Estits, ASAM, 18 Ocak 2005.
www.eraren.org/tr/yazilar.asp.kat:3

Evren, Grbz. Smrgecilik Tarihi Iygnda Ermeni Sorunundaki kar
Odaklar, Ankara, mit Yayincilik, 2002.

Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etd Baskanligi, Gemiyten Bugne
Trk-Ermeni liykileri, Ankara, Genelkurmay Basimevi, 1989.

Granville, Edgar. arlk Rusyasnn Trkiye`deki Oyunlar, (ev: Orhan
Ariman), Ankara, Yarin Yayinlari, 1967.

Grousset, Rene. Baylangcndan 1071è Ermenilerin Tarihi, (ev: Sosi
Dolanoglu), Istanbul, Aras Yayincilik, 2005.

Grn, Kamuran. Ermeni Dosyas, Ankara, T.T.K. Basimevi, 1983.

Hocaoglu, Mehmed. Arsiv Vesikalaryla Tarihte Ermeni Mezalimi ve
Ermeniler, Istanbul, Anda Dagitim, 1970.

Hseyin, SeIika. 'Ermeniler ve Karabag, Ermeni Araytrmalar, Cilt 2,
Ankara, Ermeni Arastirmalari Enstits Yayinlari, 2003.

'Hukukta Soykirim ve Ermeni Olaylari, Forsnet Bilgi Teknolojileri, 18 Ocak
2005.
www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/makaleler/makale32.html.

Ibrahimov, Aydin. 'Karabag Sorunu: Zamanda ve Mekanda Etkilesim, Ermeni

Ilter, Erdal. Ermeni Kilisesi ve Terr, Ankara, Ankara niversitesi Yayinlari,
1996.

Ilter, Erdal. Ermeni Kilisesi, Avrasya Dosyas, Ankara, Stratejik Arastirmalar
Dergisi, 1996.

Isyar, . Gksel. Sovyet-Rus Dy Politikalar ve Karabag Sorunu, Istanbul,
AlIa Basim Kitabevi, 2004.

Kanbolat, Hasan. The Geopolitics and Quest For Autonnomy OI The Armenians
OI Javakheti and Krasnodar In The Caucasuse, Armanian Studies, 2001.

Kasim, Kamer. 'Ermenistanìn Dis Politikasi , Ermeni Araytrmalar, Cilt 2,

Kasim, Kamer. 'Ermenistan Dis Politikasini Belirleyen I Dinamikler ve Bunun
Blgeye Yansimasi, Sempozyum Bildirileri, Ankara,Cumhuriyet Kltr ve
Tanitim VakIi Yayinlari, 2003.

Kaya, I. ve S. Lainer. The Armenian ssue and The 1ews, Ankara, London,
Institute For Armenian Research, 2002.

Kili, Selami. Ermeni Sorunu ve Almanya, Istanbul, Kaynak Yayinlari, 2003.

Koas, Sadi. Tarih Boyunca Ermeniler ve Trk Ermeni liykileri, Ankara,
Altinok matbaasi, 1967.

Kprl, Mehmed Fuad. Edebiyat Araytrmalar (Trk Edebiyatnn Ermeni
Edebiyatna Tesiri), Ankara, T.T.K. Basimevi, 1996.

Kurat, Yulug Tekin. Osmanl mparatorlugunun Paylaylmas, Ankara, Turhan
Kitabevi, 1986.

Kk, Cevdet. Osmanl Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya ky,
Istanbul, Istanbul niversitesi Yayinlari, 1984.

Lainer, Sedat. 'Ermenistan Dis Politikasi ve Belirleyici Temel Faktrler,
Ermeni Araytrmalar, Cilt 1, Ankara, Ermeni Arastirmalari Enstits Yayinlari,
2002.

Lainer, S. ve I. Kaya. Gemiyten Gnmze Ermeni Sorunu, Istanbul, Hali
University Pres, 2002.

Libaridian, Gerard. 'Armenia In The Wake OI Assassination, BCSIA
Documents, 17 Kasim 2003.
http://ksgnotes.harvard.edu/BCSIA/Library.nIs/pubs/ArmeniaTalk.

Libaridian, Gerard. ~Ermenilerin Devletleyme Snav, (ev. Alma Taslica),
Istanbul, Iletisim Yayinlari, 2001.

'
Lizbon Dokmani-1996 (Lizbon Zirve Deklarasyonu) ve 'Ermeni
Delegasyonunun Aiklamasi', 7 Aralik 2000.
http://www.osce.0rg/docs/english/1990-1999/summits/lisbo96e.htm

Ltem, mer, 'Gncel Boyutuyla Ermeni Sorunu,Forsnet Bilgi Teknolojileri, 8
Nisan 2004.
http://www.ermenisorunu.gen.tr/trke/makaleler/index.html

Minsk Grubu ve AGITìn Sorun zerindeki alismalari, Haberanaliz, 02 Mart
2005.
www.haberanaliz.com/detay.php?detayid
Ntvmsnbc Haber, 8 Mart 2005.
http://www.ntvmsnbc.com/news/312605.asp#BODY

Oktay, Hasan. 'Van Ihtilal rgtnn Van`daki Faaliyetleri ve Isyan , Ermeni

Ortayli, Ilber. Soykirim Iddialarinin Arkasindaki Gerek, Forsnet Bilgi
Teknolojileri, 8 Nisan 2004.

http://www.ermenisorunu.gen.tr/trke/makaleler/index.html

zgldr, Yavuz. Trk-Alman liykileri (1923-1945), Ankara, Genelkurmay
Basimevi, 1993.

zkan, ZaIer. Tarihsel Aky erisinde Terrden Politikaya Ermeni
Meselesi. Istanbul, 2001.

ztrk, O. Metin. Dy Politikada Kriz Ynetimi, Ankara, Odak Yayinlari, 2004.

Rutland, Peter. 'Ermenistan`da Demokrasi ve Milliyetilik, Avrasya Dosyas,
Ankara, Stratejik Arastirmalar Dergisi, 1996.

Sakarya, Ihsan. Belgelerle Ermeni Sorunu (2. Baski), Ankara,Genelkurmay
Basimevi,1984.

Sakarya, Ihsan. kinci Meyrutiyet Dnemindeki Trk-Ermeni liykilerinin
Birinci dnya Savay zerindeki Etkileri, Drdnc Askeri Tarih Semineri:
Bildiriler, Ankara, Genelkurmay Basimevi, 1989.

Saray, Mehmet. 'Ermeni Terr(1887-2002), Ermeni Araytrmalar, Cilt 2,

Security Pact Signals Concern Ouer Russia,Global nteligence Update. 14
Kasim 2003.
http://nias.ku.dk:8100/Lists/CA-Security/Message/81.html

Sevim,Ali. Genel izgileriyle Seluklu Ermeni liykileri, Ankara, Trk Tarih
Kurumu Yayinlari, 1984.

Suny, Roland. Armenia n The Twentiet Century, Chico, Scholars Pres, 1983.

Srmeli, Serpil. 'I. Sasun Isyani ve Gelisen Olaylar, Ermeni Araytrmalar,
Cilt 1, Ankara, Ermeni Arastirmalari Enstits Yayinlari, 2003.

Ssl, Azmi. Trk Tarihinde Ermeniler, Ankara, Kars KaIkas niversitesi
Yayinlari, 1995.

Sahin, Recep. Tarih Boyunca Trk darelerinin Ermeni Politikalar, Istanbul,
zal Matbaasi, 1988.

Tamrazian, Harry. 'Armenia Seeks Comlemantary In Caucasus, Asia Times
Online, 17 Kasim 2003.
http://atimes.com

Tacar, Pulat "Ermenilere Soykrm Yapldg Savnn Hukuksal ve Ahlaki
Alardan ncelenmesi", Ankara, Tarihte Trk-Ermeni Iliskileri Sempozyumu, 13-
14 Nisan 2001.

Tarihten Gncellige Ermeni Sorunu, Tahliller-Belgeler-Kararlar, Istanbul,
Kaynak Yayinlari, 2001.

Taskiran, Cemalettin. 'Ermeni Diasporasi Nedir? Ne Istiyor?, Ermeni
TayIur, Kemal. 'Kirilma Noktasi, Atlas Dergisi, sayi:134, Mayis 2004.

Tekin, Mehmet. ~ 1915 Musadag Ermeni syannn Sebepleri ve Sonular,
Kahramanmaras, Ermeni Meselesi Sempozyumu, 2.5.2002.

Trkdogan, Berna. Trk-Ermeni liykileri, Ankara, Divan Yayincilik, 2000.

Trkiye ile Ermenistan Iliskilerinin Gelistirilmesi Ynndeki abalar, 28 Nisan
2005.
http://www.irib.ir/worldservice/turkishRADIO/siasi/nisan/28nisan.htm

Uras, Esat. Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Istanbul, Belge Yayinlari,
1987.

Ulu, CaIer. 'MustaIa Kemal Atatrk`n Fikir ve Grsleriyle Ermeniler,
Ermeni Araytrmalar, Cilt 1, Ankara, Ermeni Arastirmalari Enstits Yayinlari,
2003.

ste, Nazmi. '11 Eyll Sonrasi Gelismelerin Isiginda Trkiye ve Ermenistan,
Ermeni Araytrmalar, Cilt 2,Ankara, Ermeni Arastirmalari Enstits Yayinlari,
2003.

Yinan, ReIet. Seluklular ve Osmanllar`n lk Dnemlerinde Ermeniler
,Trk Tarihinde Ermeniler Sempozyumu ,Dokuz Eyll niversitesi.Ilahiyat Fakltesi
ve Sosyal Bilimler Enstits, Izmir, SaIak Yayinevi, 1983.

Zekiyan, Levon. Ermeniler ve Modernite, (ev. Altug Yilmaz), Istanbul, Aras
Yayincilik, 2001.

137

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

137

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

Asya ve Avrupa kitalari arasinda kpr konumunda olan Trkiye, Karadeniz`i

Bir lkenin dis politikasini belirleyen en nemli unsurlar cograIi konumu,

Kprl, Mehmed Fuad. Edebiyat Araytrmalar (Trk Edebiyatnn Ermeni Edebiyatna

You might also like