1

T.C KOCAEL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS

A TP VE B TP KLKLER BAKIMINDAN MOBBNG KLK LKSNN NCELENMES VE BR UYGULAMA

YKSEK LSANS TEZ

YELZ CAN

ANABLM DALI : LETME PROGRAMI : YNETM VE ORGANZASYON

KOCAEL - 2007

T.C KOCAEL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS

A TP VE B TP KLKLER BAKIMINDAN MOBBNG KLK LKSNN NCELENMES VE BR UYGULAMA

YKSEK LSANS TEZ

YELZ CAN

ANABLM DALI : LETME PROGRAMI : YNETM VE ORGANZASYON

DANIMAN : PROF. DR. NURULLAH GEN

KOCAEL 2007

SUNU yerleri deiik kiilik zelliklerine sahip pek ok alann bir araya gelmesiyle oluur. Bu farkl zellikteki insanlarn, grleri, duygu ve dnceleri, tutum ve davranlar da kiilik zelliklerine bal olarak farkllklar gsterebilir. nemli olan farkl kiilik zelliklerine sahip insanlarn ahenkli bir ekilde almasdr. nk baar ile baarszlk arasndaki fark yaratan insanlardr. Ancak iinden honut olan, huzurla alan insanlar, iyerlerinde iyi sonular yaratabilirler. Onlarn honut olabilmeleri ise, birlikte altklar stleri, astlar ve eit dzeyde olduklar i arkadalar ile olan ilikilerine baldr. Kiilik tipleri bakmndan mobbingle karlama farkllk gsterebilir. Kimi kiiler, baz tutum ve davranlar mobbing olarak grp onunla mcadele ederken, kimileri bunu mobbing olarak grmeyip bu tutum ve davranlar olaan bir durum gibi deerlendirir. Yani bir iyerinde hangi davranlarn mobbing olarak kabul edildii, alanlarn kiilik zelliklerine gre deiiklik gsterebilir. nsanlar kiilik zellikleri bakmndan A Tipi veya B Tipi kiilik yapsnda olabilirler. Sahip olduklar bu kiilik zelliklerine bal olarak mobbingle daha ok veya daha az karlaabilirler. Bu nedenle, bu aratrmann amac, alanlarn A Tipi veya B Tipi kiilik zellikleri tamalarnn mobbingle karlamalarnda bir etkisinin olup olmadn ortaya koymak olmutur. Bir dier amac ise, son yllarda nemli rgtsel problemlerden biri olarak grlmeye balanan mobbingin daha ok kimler tarafndan yapldna dikkat ekmek ve rgtlerin bunun iin gereken nlemleri almasna katkda bulunmay salamak olmutur. almann her aamasnda engin bilgisi ve deneyimi ile deerli katklarda bulunan danman hocam Sayn Prof. Dr. Nurullah Gene teekkr bir bor bilirim. Bandan sonuna bana ve bu almaya byk emei geen, deerli hocam Ara. Gr. Esra Alnak ile deiik fikir ve dnceleri ile beni ynlendiren Ara. Gr. Asiye Ahu Gzele deerli katklar iin ok teekkr ederim.

II

Bu uzun yolculuk sresince ve ihtiyacm duyduum her zaman yanmda olan, baaracama inanan, beni srekli motive eden kymetli dostlarm pek ve afak Tankurta, Varlklar ve yardmlaryla her zaman benimle olan deerli dostlarm, Tuba zere ve Dr. Filiz Erdemliye almamn uygulama ksmnda bana her trl yardm salayan dostlarm Aya ve Baak Kl ile yazma aamasnda bana kolaylklar salayan arkadalarm Mira Gksenin Akpnara, Betl Duyara ve Esra Klala, Ve son olarak, bugnlere gelmemde byk katklar olan en kymetli varlklarm aileme, bu almay hazrlamamda bana her trl imkan salayan sevgili ablam Nergiz Cana ve motivasyon kaynam canm yeenim, Nazl Nehir Cana ok teekkr ediyorum ve sayglarm sunuyorum.

Kocaeli, Mays 2007

Yeliz Can

III

NDEKLER

SAYFA NO

SUNU..........................................................................................................I NDEKLER.............................................................................................III ZET............................................................................................................VIII ABSTRACT..................................................................................................X TABLO LSTES..........................................................................................XII EKL LSTES............................................................................................XIII GR.............................................................................................................1

BRNC BLM 1. YAAMINDA MOBBNG : KONUNUN GEM, TANIMLANMASI, MOBBNG SREC VE MOBBNG TRLER 1.1. KONUNUN GEM...................................................................................3 1.2. MOBBNG KAVRAMININ TANIMLANMASI VE BENZER KAVRAMLAR .....................................................................................................7 1.2.1. Kavram Olarak Mobbing ..........................................................................7 1.2.2. Mobbing Tanmlar...................................................................................9 1.2.3. Mobbing Yerine Kullanlan Benzer Kavramlar .......................................11 1.2.3.1. Bullying ...........................................................................................11 1.2.3.2. Saldrganlk ......................................................................................12 1.2.3.3. Psikolojik yeri Terr ....................................................................14 1.2.3.4. Duygusal Taciz.................................................................................15 1.2.3.5. Mesleki iddet..................................................................................16 1.2.3.6. Zorbalk............................................................................................17 1.3. MOBBNG SRECNN AAMALARI VE ORTAYA IKI BMLER.............................................................................................................18 1.3.1. Mobbing Srecinin Aamalar ................................................................18 1.3.1.1. atma veya Anlamazlk................................................................18 1.3.1.2. Saldrgan Davranlar .......................................................................21 1.3.1.3. Ynetimin Katlm...........................................................................21 1.3.1.4. Zor veya Akl Hastas Olarak Damgalanma ......................................22 1.3.1.5. alann ine Son Verilme .............................................................23 1.3.2. Mobbingin Ortaya k Biimleri ..........................................................23 1.3.2.1. Hiyerarik Adan Mobbing..............................................................24 1.3.2.1.1. stn Asta (dikey mobbing)........................................................25 1.3.2.1.2. Astn ste (dikey mobbing).........................................................26 1.3.2.1.3. arkadalarna (yatay mobbing) ...............................................27 1.3.2.2. Dolayl (ndirekt) ve Dorudan (Direkt) Mobbing ............................28 1.4. MOBBNGE NEDEN OLAN ETMENLER .................................................30 1.4.1. Mobbing Yapan Kii ve Kurban le lgili Nedenler .................................30 1.4.1.1. Mobbing yapanlarn kiilii ve psikolojileri......................................30 1.4.1.2. Mobbing yaplanlarn (kurbanlar) kiilii ve psikolojileri .................34 1.4.2. rgtsel Nedenler...................................................................................35 1.4.2.1. rgtn Kt Ynetilmesi................................................................36

IV

1.4.2.2. Yetki Devretmeme Dncesi..............................................................37 1.4.2.3. Stresli iyeri..........................................................................................40 1.4.2.4. Monoton iyeri .................................................................................41 1.4.2.5. Yneticilerin Mobbinge nanmamas ve Mobbingi nkar Etmesi.......43 1.4.2.6. Kademe Azaltma ve Sfr Hiyerari ..................................................44 1.4.2.7. Klme, Yeniden Yaplanma ve irket Evlilikleri gibi Deiimlerin Yaplmas......................................................................................................45 1.4.2.8. Yaratc Dnceler ve Yenilikler Yaplmas ....................................49 1.4.3. Sosyal Nedenler......................................................................................52 1.4.3.1. Dmanlk ........................................................................................53 1.4.3.2. Kskanlk ........................................................................................54 1.4.3.3. Grup Basks.....................................................................................56 1.5. MOBBNG SAYILABLECEK DAVRANILAR .......................................58 1.5.1. Birinci Grup: letiim ve fade Biimlerini Kstlayc Davranlar ..........59 1.5.2. kinci Grup: Sosyal likilere Saldrma eklindeki Davranlar ...............60 1.5.3. nc Grup: tibara Zarar Veren Davranlar........................................60 1.5.4. Drdnc Grup: Kiinin Yaam Kalitesine ve Mesleki Durumuna Ynelik Davranlar.......................................................................................................61 1.5.5. Beinci Grup: Sal Dorudan Etkileyen Davranlar...........................61 1.6. MOBBNGN SONULARI ........................................................................62 1.6.1. Bireysel Adan Sonular ......................................................................62 1.6.1.1. Mobbinge Urayan (Kurban) Asndan Sonular............................63 1.6.1.1.1.alanlarn e Kar Duyduklar Gven Duygusunu Sarsma Ve Paranoyaklk Hissi Verme..........................................................................65 1.6.1.1.2. alanlarn Kendilerine Olan Gvenlerini (zgvenlerini) Sarsma.......................................................................................................66 1.6.1.1.3. alanlarn Saln Etkileme ..................................................67 1.6.1.1.4. e Balla Etkisi .....................................................................71 1.6.1.1.5. Performansa Etkisi .....................................................................72 1.6.1.2. Mobbing Yapan (Mobbingci) Asndan Sonular ...........................74 1.6.2. rgtsel Adan Sonular ......................................................................76 1.6.2.1. Ekonomik Adan rgtsel Maliyete Etkisi ......................................77 1.6.2.2. Psikolojik Adan rgtsel Maliyete Etkisi ......................................80 1.6.2.3. rgt Kltr Asndan Etkisi.........................................................81 1.6.2.4. rgte Ballk ve rgte Yabanclama Asndan Etkisi ...............82

KNC BLM 2. KLK: RGTSEL YAAMDA ALIANIN KL, KONUNUN GEM, TANIMLANMASI, ZELLKLER, ETL KLK KURAMLARI VE TPLER 2.1. RGTSEL YAAMDA ALIANIN KL.......................................85 2.1. KLK LTERATR ..............................................................................87 2.2. KLK KAVRAMI VE TANIMLANMASI...............................................90 2.3. KL BELRLEYEN FAKTRLER......................................................96 2.3.1. Kaltm ve Bedensel Yap Faktrleri .......................................................96

2.3.2. Sosyo-Kltrel Faktrler............................................................................97 2.3.3. Aile Faktr..............................................................................................100 2.3.4. Sosyal Snf Faktr .............................................................................103 2.3.5. Corafi ve Fiziki Faktrler....................................................................104 2.3.6. Dier faktrler ......................................................................................105 2.4. KLN KATMANLARI VE TEMEL ZELLKLER.........................106 2.4.1. Kiiliin Katmanlar .............................................................................106 2.4.2. Kiiliin zellikleri ..............................................................................107 2.4.3. Kiiliin Be Temel zellii(Big Five Factor) ......................................108 2.4.3.1. Da Dnklk ...............................................................................109 2.4.3.2. Uyumluluk .....................................................................................109 2.4.3.3. Sorumluluk.....................................................................................109 2.4.3.4. Aklk ...........................................................................................109 2.4.3.5. Duygusal stikrar ............................................................................110 2.5. KLK KURAMLARI VE TPLER........................................................110 2.5.1. Kiilik Kuramlar..................................................................................110 2.5.1.1. Sigmund Freudun Kiilik Kuram..................................................111 2.5.1.2. Alfred Adlerin Kiilik Kuram.......................................................113 2.5.1.3. Carl Gustav Jungn Kiilik Kuram................................................114 2.5.1.4. Eric Bernenin Kiilik Kuram ........................................................115 2.5.1.5. Karen Horneyin Kiilik Kuram.....................................................117 2.5.1.6. Eysenckin Kiilik Kuram .............................................................118 2.5.2. Kiilik Tipleri .......................................................................................119 2.5.2.1. Jungn Kiilik Tipi.........................................................................120 2.5.2.2. Eysenckin Kiilik Tipi...................................................................123 2.5.2.3. Kretschmerin Kiilik Tipi..............................................................126 2.5.2.4. A ve B Tipi Kiilik .........................................................................127 2.6. KSEL FARKLILIKLAR VE NEDENLER ...........................................128 2.6.1. Genel Dnceler .................................................................................128 2.6.2. Toplumsal Gelenekler ve Kiisel Farkllklar ........................................130 2.6.3. Kiisel Farkllklar Douran Nedenler..................................................131 2.6.3.1. Nesnellik-Objektivite(Olaylarn Gerekliine Dayanma) ................131 2.6.3.2. Giriim Ruhu..................................................................................132 2.6.3.3. Hrsl Olma.....................................................................................132 2.6.3.4. Toplumculuk ..................................................................................133

NC BLM 3. MOBBNG VE KLK: MOBBNG KLK LKS, MOBBNGN KLKLE LKL NEDENLER, MOBBNGC-KURBAN-ZLEYC TPLER VE MOBBNGLE BAA IKMADA KLK 3.1. MOBBNG VE KLK............................................................................134 3.2. MOBBNG KLK LKS...................................................................136 3.3. MOBBNGN KLKLE LKL NEDENLER ...................................141 3.3.1. Mobbing Yapanlarn Kiiliinden Kaynaklanan Nedenler.....................142 3.3.1.1. Bireyi Grup Kuraln Kabul Etmeye Zorlamak................................144

VI

3.3.1.2. Dmanlktan Holanmak..................................................................145 3.3.1.3. Zevk Aray.......................................................................................146 3.3.1.4. Can Sknts.......................................................................................146 3.3.1.5. n Yarglar Pekitirmek...................................................................146 3.3.1.6. Ayrcalkl Olduuna nanmak..........................................................147 3.3.1.7. Sahip Olamadklarnn Acsn karmak........................................148 3.3.1.8. Bencillik.........................................................................................149 3.3.1.9. Narsist Kiilikli Olmak ...................................................................149 3.3.1.10. Rekabet gds .........................................................................150 3.3.2. Mobbinge Urayanlarn Kiiliinden Kaynaklanan Nedenler................150 3.3.3. Liderin Kiiliinden Kaynaklanan Nedenler .........................................153 3.4. MOBBNG KURBANI OLABLECEK KLER......................................158 3.4.1. Yalnz Kiiler .......................................................................................159 3.4.2. Farkl ( acayip ) Kiiler .........................................................................159 3.4.3. Baarl Kiiler......................................................................................159 3.4.4. Yeni Gelen Kiiler ................................................................................160 3.5. MOBBNGLE BAA IKMADA KLK...............................................160 3.5.1. Mobbingle Baa kma Yollar.............................................................162 3.5.1.2. Bireysel Baa kma Yollar...........................................................164 3.5.1.2.1. zsaygy ve zgveni Arttrma................................................165 3.5.1.2.2. renilmi Acizlik inde Olmamak..........................................166 3.5.2.2. rgtsel Baa kma Yollar ..........................................................167 3.5.2.2.1. Liderliin Kurumsallatrlmas................................................169 3.5.2.2.2. rgtsel Roln Yeniden Tasarm .............................................170 3.5.2.2.3. rgt Kltrnn ve kliminin Yeniden Tasarm ....................171 3.5.2.2.4. rgtsel Sala nem Verilmesi.............................................174 3.5.2.2.5. Mobbinge Kar rgtsel Empati Gelitirme ............................175 3.5.2.2.6. Mobbinge Kar Ak Ynetim ..................................................176 3.5.2.2.7. rgtsel Btnlemeyi Salama ...............................................178 3.5.2.2.8. Ynetim Etii Oluturma ..........................................................180 3.5.2.2.9. in nsancllatrlmas ............................................................181

DRDNC BLM 4. A TP VE B TP KLKLER BAKIMINDAN MOBBNG KLK LKSNN NCELENMES VE BR UYGULAMA 4.1.ARATIRMANIN AMACI.........................................................................183 4.2. ARATIRMANIN KAPSAMI ...................................................................183 4.3. ARATIRMANIN YNTEM...................................................................183 4.4. ARATIRMANIN SINIRLARI..................................................................188 4.5. ARATIRMANIN BULGULARI ..............................................................188 4.5.1. Cevaplayclarn Demografik zelliklerine likin Frekans ve Yzde Dalmlar.....................................................................................................189 4.5.2. Mobbing Genel Ortalamas ve Cevaplayclarn Mobbing Davranlar le lgili Verilen fadelerle Karlama Dzeylerinin Frekans Dalmlar............192

VII

4.5.3. Cevaplayclarn Kiilik Toplam Puan ve A Tipi ve B Tipi Kiilik le lgili Verilen fadelere Katlma Derecelerinin Frekans Dalmlar 4.5.4. Cevaplayclarn Kim/Kimler Tarafndan Mobbinge Maruz Kaldklarn Gsteren Seeneklerin Frekans Dalmlar ....................................................195 4.5.5. Mobbing Genel Ortalamas ve Cevaplayclarn Demografik zelliklerinin Frekans Dalmlar........................................................................................196 4.5.6. Cevaplayclarn Kiilik Toplam Puanlar ve Kiilik Trlerine likin Frekans Dalmlar........................................................................................197 4.5.7. Kiilik Tr ve Cevaplayclarn Demografik zelliklerinin Frekans Dalmlar.....................................................................................................197 4.5.8. Kiilik Tr ve Mobbing Genel Ortalamas ..........................................199 4.5.9. Sektre ve Kiilik Trne Gre Mobbing Genel Ortalamas .................200 4.6. ARATIRMA BULGULARININ GENEL DEERLENDRMES............202

SONU VE NERLER..........................................................................................204 EK-1..........................................................................................................................208 YARARLANILAN KAYNAKLAR........................................................................211 ZGEM..............................................................................................................222

VIII

ZET yerlerindeki iddet trlerinin hepsi fiziksel deildir. Mobbing duygusal bir saldrdr. Mobbingin kiiye psikolojik olarak zarar veren davranlar kapsad sylenebilir. Bu, kiiyi arkadalarnn nnde kk drme, kiiyi tersleme, kiiyi sosyal olaylardan dlama, kiinin fikirlerini nemsememe gibi pek ok davran ierebilir. 1980li yllarn sonunda Heinz Leymann tarafndan tanmlanan mobbing olgusu i yerleri iin giderek byk bir problem olmaktadr. Leymann, i yaamnda mobbingi, bir veya birka kiinin, dier kii veya kiilere, sistematik biimde, dmanca ve etik olmayan tarzda uygulanan davranlar olarak tanmlar.1 lkemizde mobbing konusunda yaplan teorik almalar olduka snrldr. Mobbing, yaratt bireysel ve rgtsel sonularla hi kimsenin grmezlikten gelemecei sonulara neden olabilir. Yaplan aratrmalar, mobbingin retkenlik ve verimliliin azalmas, rgte kar duyulan balln zarar grmesi, alann saln etkileme, ie devamszlk ve iten ayrlma gibi sorunlara neden olduunu ortaya koymutur. Bir rgtte alanlarn kiisel farkllklar, olas bir mobbing davrannn nemli nedenlerinden birisi olabilir. Her bireyin yetitirili tarz; ait olduu kltr, sosyal evre ve aileden edindii gelenekler; deerleri ve normlar farkldr.Farkl kiilikteki bireyler veya farkl kiilikteki bireylerin oluturduu gruplar arasndaki atma, mobbingin balamasna neden olabilir. nsanlar mobbingle karlamalar kiilik zelliklerine gre farkllk gsterebilir. A Tipi kiilerin ounda grlen saldrganlk, ihtiras, rekabet, i tutkunluu, acelecilik, sabrszlk gibi zellikler, onlar; dinginlik, sabr, hogr, tolerans, gz ard etme, nemsememe, ardan alma gibi zelliklere sahip olan B Tipi kiilerden ayrr. Buna gre mobbingin hedefi olma ve ona diren gsterme potansiyelini belirleyen temel faktr, kiinin A veya B tipi kiilik zelliklerine sahip olmasdr.

Heinz Leymann, The Content and Development of Mobbing at Work, European Journal of Work and Organizational Psychology, 5 (2), 1996, ss. 165-184.

IX

Bu alma ile A Tipi ve B Tipi kiilikler bakmndan mobbing kiilik ilikisinin ayrntl olarak aratrlmas hedeflenmitir. Bu amala, mobbingin grlme skl ve kayna, A Tipi ve B Tipi kiilik yaplar bakmndan insanlarn mobbingle karlamalar arasndaki iliki aratrlmtr. Ayrca, demografik deikenler ile sektr asndan mobbing ve kiilik ilikisi aratrlmtr.

ABSTRACT All kind of violences are not physical at workplaces. Mobbing is an emotional assault. We can say it includes behaviors that are given as psychological harm to person. It can involve behaviors like humiliating person in front of his/her friends, answering harshly, exclusing from social events, ignoring his/her opinions or views. Mobbing was defined by Heinz Leymann at the end of the 1980s. And also, it is starting increasingly a big problem for workplaces. Mobbing in the wokplace is defined hostile and unethical comunication, which is directed in a systematic way by one or more persons, mainly towards one targeted individual.2 A hostile work environment, in which insulting or offensive remarks, persistent criticism, personal abuse, or even physsical abuse and threats prevail, is a reality for many employees in both public and private organizations. However, theoretical researchs are not enough about mobbing in our country. Mobbing can be caused important individual and organizational results that pretend not to see from anybody. Previous research findings indicate that mobbing yields to severe organizational problems, such as declines in productivity, problems in efficiency, decrease in organizational commitment, effecting employees health, absenteeism and turnover. Personality differences can be cause of important mobbing behaviors. Because, every individuals style of growing, culture of belonging, social environment and tradition getting of family, values and norms are different. Conflict between different individual or groups that become from different individual can start mobbing. Mobbing can differ due to the peoples personel characteristics. Generally A Type persons, shows the characteristics such as; aggresiveness, passion,

competition, work addiction, rashness, impatience. And also B Type persons have the characteristics such as; silence, patience, tolerance, disregarding,etc...A and B type persons differ from each others such these characteristics.

Heinz Leymann, The Content and Development of Mobbing at Work, European Journal of Work and Organizational Psychology, 5 (2), 1996, ss. 165-184.

XI

So, the basic factor which defines the target of mobbing is, the persons A or B type characteristics. With this study, mobbing relation with regard to A tybe and B type personal caharacteristics has been aimed. With this purpose, mobbings frequency and sources and the relations between A and B type persons and mobbing has been analyzed. And also, the relations between personality and mobbing has been analayzed in terms of demographic variables and sector.

XII

TABLO LSTES

SAYFA NO

Tablo 1: Farkl Aratrmaclarn Mobbing Anlamnda Kulland Kavramlar Ve Bunlarn Tanmlar............................................................................................... 10 Tablo 2: Jungun Kiilik Tipleri............................................................................... 121 Tablo 3: A Ve B Tipi Kiilik Yaplar...................................................................... 127 Tablo 4: Cevaplayclarn Ya Gruplarna Gre Dalmlar................................... 189 Tablo 5: Cevaplayclarn Cinsiyetlerine Gre Dalmlar.....................................189 Tablo 6: Cevaplayclarn Medeni Durumlarna Gre Dalmlar...........................190 Tablo 7: Cevaplayclarn Eitim Dzeylerine Gre Dalmlar.............................190 Tablo 8: Cevaplayclarn Grevlerine Gre Dalmlar......................................... 191 Tablo 9: Cevaplayclarn yeri Tecrbesine Gre Dalmlar.............................. 191 Tablo 10: Cevaplayclarn Sektr Tecrbesine Gre Dalmlar........................... 192 Tablo 11: Mobbing Genel Ortalamas...................................................................... 192 Tablo 12: Mobbing Davranlar le lgili fadelerle Karlama Dzeylerinin Frekans Ve Yzde Dalmlar........................................................................................ 193 Tablo 13: A Tipi Ve B Tipi Kiilik le lgili fadelere Katlma Derecelerinin Frekans VeYzdeDalmlar..........................................................................................194 Tablo 14: Kiilik Toplam Puan............................................................................... 195 Tablo 15: Mobbing Yapan Kii/Kiilerin Frekans Dalmlar................................ 195 Tablo 16: Eitim Dzeyine Gre Mobbing Genel Ortalamas................................. 196 Tablo 17: Eitim Dzeyi Ve Mobbing Genel Ortalamas Anova Tablosu...............196 Tablo 18: Cevaplayclarn Kiilik Trlerine likin Frekans Ve Yzde Dalmlar.........................................................................................................197 Tablo 19: Kiilik Trne Gre Ya Ortalamas........................................................197 Tablo 20: Kiilik Trne Gre Ya Ortalamas Bamsz rneklem t Testi............198 Tablo 21: Kiilik Trne Gre Cinsiyet Ortalamas.................................................198 Tablo 22: Kiilik Trne Gre Cinsiyet Ortalamas Bamsz rneklem t Testi... 199 Tablo 23: Kiilik Trne Gre Mobbing Genel Ortalamas..................................... 199 Tablo 24: Kiilik Trne Gre Mobbing Genel Ortalamas Bamsz rneklem t Testi.................................................................................................................... 200 Tablo 25: Sektre Ve Kiilik Trne Gre Mobbing Genel Ortalamas................. 200 Tablo 26: Sektre Ve Kiilik Trne Gre Mobbing Genel Ortalamas Anova Tablosu.............................................................................................................. 201

XIII

EKL LSTES

SAYFA NO

ekil 1: Eysenckin Kiilik Yaklam...................................................................119 ekil 2. Eysenckin Kiilik Tipleri ........................................................................124

GR Gnmzde yaanan deiimler, teknolojik bulular ve rekabet yar,

iletmeleri yeni teknikler arayna itmekte, insan kaynaklar yaklamlarn ve rgtsel srelerini yeniden gzden geirmeye zorlamaktadr. Mobbing, ada bilim dnyasnn en son kefettii, ama ok eski zamanlardan beri var olan bir iyeri hastaldr. Bu hastalk, bireyin i arkadalarnn ekememezlikleri ve belki de arkasndan trl oyunlar evirmeleri, amirlerinin ve rakiplerinin ezici gleri, kariyerini engelleyen dedikodular, her gn i yerinde olan kk ama rahatsz edici srtmeler veya i arkadann ikili oynamas sonucunda ortaya kabilir. Mobbing, kltr fark gzetmeksizin tm iyerlerinde ortaya kabilen bir olgudur. alma yaamnda herkes, mobbing olgusu iinde rol almaya adaydr. Bugn alanlarn iyerlerinde yaam olduklar, sinsice ilerleyen bir hastalk olarak grlen mobbing konusunda nemli aratrmalar yaplmaktadr. nk artk ayakta kalmak ve pazarda tutunabilmek salkl, yaratc, kalifiye, verimlilii yksek alanlar gerekli klmaktadr. Sadece bizim lkemizde deil, birok dnya lkesinde de adm adm ilerleyen mobbing, kresel bir konudur. Dnyann pek yerinde i yaamnn alanlar asndan daha salkl hale getirilmesi konusunda bir ok bilim adam eitli aratrmalar yaparak, hem mobbinge urayanlara, hem de olaylarn gerekletii rgtlere, almalar gereken nlemler konusunda bilgiler ve alternatifler sunmaktadr. Balangta iyerinde rekabetin neden olduu psikolojik basklarla ortaya kt dnlen, ancak varlnn ve boyutunun etkileri daha nce bilinmeyen mobbing kavram giderek nem kazanmaktadr. Bununla birlikte mobbingin olumsuz etkilerinin grlmeye balanmas mobbingle mcadele konusunu da gndeme getirmektedir. Mobbing ynetim alannda ok yeni bir kavram olduu iin kavramn tam olarak karl konusunda gr birlii salanamamtr. Bu nedenle henz dilimizde

kelime olarak tam karl olmad iin almamzda da mobbing olarak kullanlacaktr. Bu alma ile birlikte hem bireylerin yaamnda, hem de rgtlerin yaamnda ok nemli etkileri bulunan mobbing konusuna dikkat ekilmitir. Ayrca A tipi ve B Tipi kiilikler bakmndan mobbing ve kiilik arasndaki iliki kamu ve zel hastanelerde yaplan bir uygulama ile ortaya konulacaktr. almann birinci blmnde, mobbing kavram, mobbingin gemii, tanmlanmas, ortaya k biimi, nedenleri ve sonular dikkat ekilmektedir. kinci blmde, kiilik kavram, kiiliin tarihsel sreci, zellikleri, eitli kiilik kuramlar ve tipleri ele alnmaktadr. nc blmde, mobbing ve kiilik ilikisi, mobbinge urayabilecek kiilerin zellikleri ve mobbingle baa kmada kiiliin nemi anlatlmaktadr. Drdnc blmde ise, A Tipi ve B Tipi kiilikler bakmndan mobbing ve kiilik arasndaki ilikinin daha iyi anlalmas iin rnek bir alma ve bu almann sonular sunulmak tadr. ile konunun nemine

BRNC BLM 1. YAAMINDA MOBBNG : KONUNUN GEM, TANIMLANMASI, MOBBNG SREC VE MOBBNG TRLER 1.1. KONUNUN GEM Baz i yerlerinde genellikle kk sorunlar bir araya gelir, nemli sorunlara yol aar. Bunlar da sinerjik etkileimi, ekip olmay zorlatrr veya imkansz klar. Kk birikimler byk patlamalara, damlalar sellere sebep olur. 3 Kk sorunlar birikerek i yaamnda byk kmazlar yaanmasna neden olabilir. te bu ekilde ortaya kan ve mobbing diye adlandrlan yeni bir kavram bulunmaktadr. Mobbing kiiye zarar vermeyle ve saygszca davranlarda bulunmayla balar. Bu davranlar, iyerlerinde ok farkl biimlerde srekli olarak sergilenir. Tm bunlarn sonucunda da, alanlarn iletmeye olan gven duygular azalr ve saladklar hizmetin kalitesi olumsuz bir ekilde etkilenir. Bu olgu, son yllarda iyerlerinin kar karya bulunduu en nemli sorunlardan birisi olarak grlebilir. 4 ada rgtlerin hastalklarndan biri olarak kabul edilen mobbing, Trkiyede rgtsel yaam iin yabanc bir kavram olarak grnmekle beraber, esasnda sklkla karlalan sorunlardan birisidir. Ancak rtl doas nedeniyle ounlukla kolay farkna varlamamaktadr. Srekli olarak aalama, dlama, alay etme, dedikodu karma, hakaret etme gibi negatif eylemlerle kiinin taciz edilmesi olarak tanmlanan mobbingin, cinsel taciz ve fiziksel taciz gibi dier taciz trlerinden daha iddetli etkilere neden olduu belirtilmektedir.5 Dnyada rgtsel psikoloji alannda alanlarn artan bir ilgiyle aratrdklar mobbing kavram, Trkiyede fazla kullanlan ve zerinde dnlen bir olgu deildir. Buna karlk, son yllarda zellikle bat lkelerinin gndeminde ska
3

stn Dkmen, Kk eyler, 1.b., stanbul: Sistem Yaynclk, Aralk 2004, s. 170. Ezgi Fatma Erba, Ynetsel Yldrmann alann Motivasyonuna Etkilerinin Ynetsel Etik Balamnda ncelenmesi ve Bir Aratrma, (Baslmam Yksek Lisans Tezi, Kocaeli niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2004), ss. 43-44.
4

duyulan bir kavram olmutur. Mobbing, bir hastalk olarak grlmesine ramen Trkiyede kimileri mobbingi alma biimi olarak grmektedir. Oysa bunun normal alma etiinden ayrlmas ve alma ilkelerinin dnda tanmlanabilmesi iin Trkiyede gerekli almalar yaplmaldr. Bu almay, alma Bakanlnn ya da alma ortamlarnn sosyal durumunu ortaya koyacak olan, onlarn ilkelerini saptayacak ve kontroln yapacak olan blmlerin veya kurulularn yapmas gerekir. Bunun kabul edilemeyecek bir davran olduunun hukuki olarak yanllnn yasalara yanstlabilmesinin koullar yaratlmaldr. 6 Latince mobile vulgus kelimesinden tretilen mobbing kavram 1960larda Avusturyal bilim adam Konrad Lorenz tarafndan hayvanlar arasndaki taciz durumunu ifade etmek amacyla kullanlr. Mesela, tavuk srsnn iine dalan yabanc bir horoza kmesin horozlarnca lesiye saldrlmas rneindeki gibi. Konrad Lorenzden sonra, 1970lerde mobbing kavram, sveli Peter Paul Heinemann tarafndan ocuklardan oluan kk gruplarn, tek ve gsz bir ocua kar giritii zarar verici saldrgan davranlar tanmlamak amacyla kullanlr. 7 Heinemann, 1972de yazd kitapta nlem alnamazsa arkadalarnca iddet gren ocuklarn sonunun intihara kadar uzanabileceini vurgular.8 1976 ylnda, ABDde psikiyatrist ve antropolog olan Carroll Brodsky Taciz Edilmi alan adnda ki kitabnda, taciz kelimesi zerinde durur. Tacizin tanmn yaparak, tacizin alanlarda yaratt fiziksel ve psikolojik rahatszlklar ile ii verimlilii zerindeki etkilerinin nemini vurgular. Taciz terimini, bakasn ypratmak, ona eziyet etmek, onu engellemek veya ondan tepki almak amacyla tekrar tekrar ve srekli olarak yaplan giriimler; srekli dier kiiyi kkrtan, ona

Nurullah Gen ve Esra Pamukolu, Psikolojik yeri Terr: Dr. Siyami Ersek Gs ve Kalp Damar Cerrahisi Eitim ve Aratrma Hastanesinde Bir Uygulama, 14.Ulusal Ynetim ve Organizasyon Kongresi Bildiriler Kitab, Erzurum, 2006. 6 Glcan Arpacolu, Trkiyede Zorbalk Bir alma Biimi, http://www.insankaynaklari.com, 03.02.2005. 7 Heinz Leymann, Research and The Term Mobbing, The Mobbing Encylopaedia, http://www.leymann.se/English/11120E.HTM, 10.06.2006 8 Emin Akda, llallah Dedirten Mobbing, Aksiyon Haftalk Haber Dergisi, www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=23418 - 47k, Say: 585, 20.02.2006

bask yapan, korkutan, yldran ya da rahatn karan davranlarda bulunmak olarak tanmlar.9 Brodsky bu tanmla mobbingin srekliliine dikkat eker. yaamnda ise mobbing kavramn ilk kez, 80li yllarn banda sveli alma psikolou Heinz Leymann kullanr. Leymann, alanlar arasnda uzun dnemli dmanca ve saldrgan davranlarn varlna dair yapt saptamalar sonucunda bu kavram kullanr. alma yaamnda bu tarz davranlar, Leymanndan nce hi kimse tarafndan fark edilip tanmlanmamtr. Bu nedenle Leymannn bu konu hakkndaki gr ve dnceleri, btn dnyadaki mobbing almalarnda temel oluturur. Leymann, i yerindeki mobbing davranlarnn varlndan baka ayrca, bu davrann zelliklerini, ortaya k eklini, uygulanan iddetten en fazla etkilenebilecek kiiler ve doabilecek psikolojik sonular da vurgular.10 Leymannn mobbing konusundaki uyarlarn dikkate alan Norve, Finlandiya, rlanda, svire, Avusturya, talya, Macaristan, Fransa ve Japonya gibi birok lke bu konuda aratrma yapmaktadr. Fransa, talya ve Almanya gibi lkelerde, yaklak 1.5 milyon kiinin bu hastalk nedeniyle psikologlar tarafndan tedavi edildii belirtiliyor. svete intiharlarn yzde 20sinin mobbingden kaynakland ileri srlmtr.11 ABDde ylda 4 milyon kii mobbing kurban olmakta veya olma ihtimali bulunmaktadr.12 ngilterede ise bir aratrmac alanlarn %50sinin kariyerlerinin herhangi bir annda zorbala maruz kalabileceinin altn izmektedir. 1988de Andrea Adams adndaki bir gazeteci, bir BBC dizisinde ngilterede zorbalk olayna dikkatleri eker. 1992de yaynlad kitabnda, zorbalk (bullying)i, genelde ynetimin rzasyla srekli kusur bulmak ve insanlar kmsemek anlamnda kullanr. 13
Noa Davenport, Ruth Distler Schwartz ve Gail Pursell Elliott, Mobbing: yerinde Duygusal Taciz, ev. Osman Cem nartay, 1.b., stanbul: Sistem Yaynclk, 2003, s.4. 10 Pnar Tnaz, yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing), 1.b., stanbul: Beta Basm Yaym Datm A.., 2006, s. 11. 11 Pnar Yeiltay, Trkiyeden Mobbing rnei: Mobbing Davas , http://www.blogcu.com, 13.06.2006. 12 Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., s.8. 13 Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., s.4.
9

1996 ylnda ise bir ngiliz yazar olan Tim Field, iyerindeki zorbal ele almtr. Zorbal, dier kimsenin kendine gveni ve zsaygsna srekli ve acmasz bir saldr olarak tanmlar. Ona gre bu davrann altnda yatan nedenler, stnlk kurmak, buyruu altna almak ve yok etmek arzusudur. Ayrca buna ek olarak Field, zorbal yapann davrann inkar etmesini de bu tanma ilave eder.14 Avrupada mobbing konusunda pek ok aratrma yapld sylenebilir. zellikle skandinavya lkeleri ve Almanyada bu konu gncelliini korumaktadr. Bu konuda pek ok alma iindedirler. sve, Norve, Finlandiya ve Almanya, mobbingin yasal olarak adn koymak amacyla, duygusal refah da kapsayan nleyici ve koruyucu mesleki gvenlik yasalarn yrrle koymutur. rnein, 1993te sve Ulusal Mesleki Gvenlik ve Salk Kurulu yerinde Zulmedilme ile lgili Ynetmelii benimser.15 Ynetmelik, iyerinde zulm grmenin kriterleri ile ilgili koullar kapsar ve genel tavsiyelerde bulunur. Ynetmelik zulm (ya da kurban durumuna getirilmeyi), alanlara ynelik, saldrgan bir nitelik tayan, alann iyeri dna atlmasyla sonulanabilecek olan, yinelenen, uygunsuz veya belirgin ekilde olumsuz eylemler olarak tanmlar.16 Hamburg niversitesi Hastanesi Ynetim Kurulu ile hastane personeli arasnda yaplan bir anlama ile, mobbing sz konusu olduunda bu konuyla ilgili bilgi verecek, danlabilecek, kiiye yardm edilebilecek bir merkez oluturulmutur.17 Mobbing konusunda Avustralya ve Birleik Krallkta da yasalara bu konuyla ilgili eitli dzenlemeler getirildii sylenir. Ayrca mobbingin ilerlemesini engellemek, insanlara yardm eli uzatabilmek, en ksa zamanda problemi zmek amacyla baz lkelerde 24 saat hizmet veren telefon hatlar kurulmutur.

14

Tim Field, Bully in Sight. How to Predict, Resist, Challenge and Combat Workplace Bullying. Overcoming the Silence and Denial by which Abuse Thrives, Oxfordshire: Success Unlimited, 1996, s.33.den Davenport ve dierleri, a.g.e., s.5. (Szkonusu bilgiyi Davenport ve dierleri, Fieldn kitabndan aktarmaktadr.) 15 Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., s.10. 16 Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., s.10. 17 Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., s.10.

1.2. MOBBNG KAVRAMININ TANIMLANMASI VE BENZER KAVRAMLAR 1.2.1. Kavram Olarak Mobbing Mobbing, Latincede kararsz kalabalk anlamna gelen mobile vulgus szcklerinden oluur. Mob szc, kanun d iddet uygulayan kalabalk anlamna gelir. Mob fiili ise, ortalkta toplanmak, saldrmak veya rahatsz etmek anlamlarna gelir.18 ngilizce de mobbing kavram, mob kknden gelmektedir. Mob, ngilizcede serseri, ete ya da lin gruhu gibi kelimelerin karl olarak da kullanlr. Mobbing, buradan retilmi bir kelimedir.19 Mob behavior, kalabalk davran anlamna gelir.20 Mob kelimesi, ar iddetle ilikili ve yasaya uygun olmayan kalabalk anlamndadr.21 Mob szcnn eylem biimi olan mobbing, hedef olarak seilen kiinin evresinin kuatlarak, kiiye fiziksel saldrdan ok duygusal saldrlarda bulunulmas anlamna gelir. Mobbing ksaca; ya, rk, cinsiyeti, inanc, uyruu, veya herhangi bir nedenle kurban rahatsz etme ve her tr kt muameleyle balayan ve derinleen sistematik bir psiko-terr olarak tanmlanabilir. Temel amac, hedef seileni hizaya ekmek, kontrol etmek, terbiye etmek ve derin bir itaat duygusuyla, mobingcinin iradesine tabi klmaktr.22 Mobbing, duygusal bir saldrdr. Kiinin saygsz ve zararl bir davrann hedefi olmas ile balar. Bir kiinin, dier insanlar, kendi rzalar ile veya rzalar dnda
Davenport, Schwartz ve Pursell Elliott, a.g.e., s.3. Yeiltay, a.g.m., http://www.blogcu.com, 13.06.2006 20 H. Belgin Ayvak ve dierleri, Psikoloji Terimleri Szl, Ankara: Trk Psikologlar Dernei Yaynlar No:22, 1976, s. 110. 21 Elif Ycetrk, rgtlerde Durdurulamayan Yldrma Uygulamalar: D m? Gerek mi?, II. Ynetim ve Organizasyon Kongresi Bildiriler Kitab, Afyon: 22-24 Mays 2003, http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=226, 15.03.2004. 22 Sevda Ergenekon, Yerinde Duygusal Taciz ( mobbing), http://www.beykent.edu.tr/yeni_beykent/index.php?modul=guncel&sayfa=2-37k, 26.05.2006
19 18

baka bir kiiye kar etrafnda toplamas ve srekli kt niyetli hareketlerde bulunma, ima, alay ve karsndakinin toplumsal itibarn drme gibi yollarla, saldrgan bir ortam yaratarak onu iten kmaya zorlamasdr.23 Mobbing, bir i yerinde baars, bilgisi ve olumlu tavrlar nedeniyle baz kiilere tehdit oluturan bir alana, bir ya birka kiinin eteleerek uygulad, sistematik ve uzun sreli duygusal eziyet olarak da tanmlanr.24 Mobbing, bir kiinin ya da bir grubun hedef seilmi kiiye kar

uyguladklar srarl, sistematik, aalayc, hakir grc, yldrc, haksz sz ve davranlardr. Bu ekilde gcn ktye kullanlmas sonucu, hedef seilen kii kendini altst olmu, tehdit altnda, dlanm, aalanm ve yaralanm hisseder, kendine olan gveni sarslr, yeteneklerinden phe etmeye balar ve byk stres altnda kalr. Ald yara trl psikolojik rahatszlklara, bedensel hastalklara yol aar, bazlar alamaz hale gelir.25 Mobbing, ofiste birilerinin, dier birileri zerinde psikolojik bask kurmas, haklarn gasp etmesi, kt davranmas ya da kandrmas olarak tanmlanr. Bu tr durumlarda kurban olarak adlandrlan kii, sistematik bir ekilde rezil edilir, kk drlr ve insan haklar inenir. Bu olayn birka yl devam etmesi durumunda, kurban kii, kendine gvenini kaybederek ruhsal nedenlerle i hayatndan bile ekilebilir. 26 Mobbing, i yerinde bir takm insanlarn ya da bir kiinin bir tek kiiyi gnah keisi olarak seip, onun zerine srekli duygusal bask uygulamas, hakaret etmesi, yksek sesle bararak konumas, kk drmesi ve ama olarak onun iten karlmasn salamas ya da onu istifa etmeye zorlamasdr. 27 Mobbing, iyerindeki sosyal stresin iddetli biimi olarak da tanmlanr. Normal sosyal stres faktrlerinden farkl olarak, mobbing uzun sren, yaygn bezdirici
Yeiltay, a.g.m., http://www.blogcu.com, 13.06.2006 Arpacolu, Trkiyede Zorbalk Bir alma Biimi, http://www.insankaynaklari.com, 02.03.2005. 25 Glcan Arpacolu, yerinde Stresin Gizli Kayna: Zorbalk ve Duygusal Taciz, http://www.energyturkey.org, 19.04.2006. 26 Selin zalp, Gndemde Mobbing (Ofislerde Psikolojik iddet) Var, http://www.kadinvizyon.com/article.php?aID=588, 06.03.2005
24 23

hareketlerle atmay oaltan, hedef kiiye sistematik olarak yaplan davranlar kapsar.28 1.2.2. Mobbing Tanmlar Mobbing literatre yeni giren bir kavram olduu iin, Trke karl konusunda henz bir nitelik bulunmamakta ve bir terminoloji sorunu yaanmaktadr. Mobbing zerine aratrma yapanlar, bu olguyu bir tek szckle ifade etmek yerine kavrama Trke karlk olarak iyerinde psikolojik taciz, iyerinde psikolojik terr, iyerinde psikolojik iddet, iyerinde duygusal taciz, iyerinde moral taciz, iyerinde manevi taciz, iyerinde zorbalk, yldrma ve iyerinde yldrmaya ynelik psikolojik saldr szckleri de kullanlr. Ancak kavram, yabanc dilden Trkeye gemi bir szck gibi zaman zaman ngilizce syleni ekliyle mobbing olarak da kullanlr.29 Bunun iin bir ok aratrmac tarafndan mobbing ile ilgili eitli tanmlamalar yaplmtr. Leymann tanmlamasyla mobbing bir psiko-terrdr ve nedeni, dnce ve inan ayrlndan, kskanlk ve cinsiyet ayrmna kadar her tr faktr olabilir. 30 Leymann, i yaamnda mobbingi, bir veya birka kiinin, dier kii ve ya kiilere, sistematik biimde, dmanca ve etik olmayan tarzda uygulanan davranlar olarak tanmlar.31 Tim Field mobbing kavramn, mobbing madurlarnn kendilerine olan

gvenine ve zsaygsna yaplan srekli ve acmasz bir saldr olarak tanmlar. Bu anlamyla mobbing, madurun benliini ldrme abas olarak grlebilir. Bu davrann altnda yatan temel neden; stnlk kurmak, buyruu altna almak ve yok etmek arzusudur.32

Yerinde Duygusal Yldrma ve Zorbalk, http://www.insankaynaklari.com, 06.01.2005. Dieter Zapf, Organizational, Work Group Related and Personal Causes of Mobbing/Bullying At Work, International Journal of Manpower, Vol: 20, 1999, http://www.worktrauma.org/foundation/research/mobcauses.htm, 02.03.2004. 29 Tnaz, a.g.e., s. 17. 30 Heinz Leymann, Mobbing and Psychological Terror at Workplaces, Violence and Victims 5, 1990, s.119-126dan Sevda Ergenekon, a.g.m., s. 2. (Szkonusu bilgiyi Ergenekon, Leymanndan aktarmaktadr.) 31 Heinz Leymann, The Content and Development of Mobbing at Work, European Journal of Work and Organizational Psychology, Vol:5, No: 2, 1996, ss. 165-184. 32 Tim Field, Bullying in a Public Sector Organisation Being Privatised, http://www.bullyonline.org/personal.htm., 21.3.2006.
28

27

10

Baz yazarlarn bu konuda kulland eitli kavram ve tanmlamalar Tablo 1.1de gsterilmektedir:33
Tablo 1: Farkl Aratrmaclarn Mobbing Anlamnda Kulland Kavramlar ve Bunlarn Tanmlar

Yazar Brodsky (1976)

Kavram Taciz

Thylefors (1987)

ftira/Bakasnn Suunu Ykleme

Tanm Bir kiinin dier bir kiiyi ypratmak, engellemek, ona eziyet etmek ya da ondan bir tepki almak amacyla yapt, tekrarlanan ve srarl giriimlerdir. Bu giriimler, insanlar kkrtan, korkutan, rahatsz eden, insanlar zerinde bask kuran davranlardr. Bir/daha fazla kiinin belirli bir sre boyunca bir/fazla kimseye tekrarlayan negatif davranlarda bulunmas/bulunmalar

Matthiesen, Raknes & Mobbing Rrkkum (1989)

Bir/daha fazla kiinin, alma gruplarndaki kii/kiileri hedef alan, srekli, tekrarlayan negatif davranlar ya da temaslar. Bir ya da daha fazla kii tarafnda sistematik bir biimde genelde hedeflenen bir kiiye yneltilen dmanca ve etik olmayan iletiim.

Leymann (1990)

Mobbing/Psikolojik Terr

Kile (1990)

Sal Tehlikeye Sokan Liderlik yeri Travmas

Bir st tarafndan ak veya st kapal olarak, uzun sre boyunca sergilenen srekli kk drc ya da taciz edici eylemler. Yneticinin, srekli ve kastl olarak yapt rahatsz edici davranlar sonucunda, bir alann kiiliinin, karakterinin bozulmas. Bir kimsenin bir bakasna tekrarlayan ve zamana yaylan negatif davranlarda bulunmas durumu. Kendilerini koruyamayacak durumda olan, bir ya da daha fazla kiiye yneltilen ve bu kiilere zihinsel bazen de fiziksel ac veren, devaml tekrarlanan davranlardr. Kamu ya da zel sektrde, kiiyi kk dren ya da alaltan, srekli eletiri ve kiisel taciz/saldr ieren davranlardr.

Wilson (1991)

Vartia(1993)

Taciz

Bjrkqvist, sterman yerinde Taciz & Helt-Back (1994)

Adams (1992)

Bullying/Zorbalk

33

Stle Einarsen, Harassment & Bullyng At Work: A Review Of The Scandinavian Approach, Aggression and Violent Behavior, Vol: 5, No: 4, 2000, ss. 379-401.

11

1.2.3. Mobbing Yerine Kullanlan Benzer Kavramlar Mobbing kavramnn i yaamna yeni giren bir kavram olmas nedeniyle, Trke karl konusunda tam bir anlama salanmamakla beraber Trke literatrde bir terminoloji sorunu yaanmaktadr. Mobbing zerine aratrma yapanlar, Trkede mobbing olgusunu ifade ederken bullying, saldrganlk, psikolojik terr, duygusal taciz, mesleki iddet,zorbalk gibi kavramlar da kullanmaktadr. Bu kavramlar ayrntl olarak u ekilde aklayabiliriz: 1.2.3.1. Bullying Negatif davranlar, uzun sreli ve sistemli bir ekilde yaplrsa mobbingdir. Bir iki kere yaplan ey mobbing deildir. Davranlarn mobbing saylmas iin sistemli, uzun sreli en az alt ay-, sk sk ve hatta rgtlenerek, eteleerek yaplmas gerekir. Tek kiinin yapmasna genelde bullying denir.34 Bullying mobbing kavramna yakn bir kavram olarak grlr. Genelde, mobbing, caydrma, sindirme, madurun benliini ldrme gibi anlamlara gelirken; bullying sz konusu tutum ve davranlarn biraz daha kaba eklini uygulamak anlamna gelir.35 Kimi aratrmaclar mobbing kavramn bullying olarak da

adlandrmaktadrlar. ngiltere ve Avustralyada bu olgu iin bullying terimi kullanlr. Avrupa ve ABD de, benzer davranlar tanmlarken, okullarda bullying, iyerlerinde ise mobbing kavram kullanlmtr. Okullarda grlen bullying, fiziksel saldr ve tehdit anlamna gelen eylemler olarak nitelendirilirken; iyerlerinde grlen mobbing, eylemlerinde fiziksel iddet ok nadir grlmektedir.36 Leymann, terminolojideki karkln giderilmesi iin mobbing ve bullying terimlerinin kullanm alanlarn ayrmtr. Leymann, okulda ocuklar ve genler arasndaki zarar veren eylemler iin bullying kavramnn, iyerlerinde yetikinler

34

Arpacolu, Trkiyede Zorbalk Bir alma Biimi, http://www.insankaynaklari.com, 03.02.2005. 35 Tutar, a.g.e., ss. 9-10. 36 The Mobbing Encyclopaedia: Some Historical Notes, Research and The Term Mobbing, http://www.leymann.se/English/1112OE.HTM, 16.03.2004.

12

arasnda

grlen

dmanca

davranlar

iin

ise

mobbing

kavramnn

kullanlmasn nerir.37 ngilterede ve ngilizce konuulan baz lkelerde, mobbing davranlar olarak adlandrlan pek ok davran ifade etmek amacyla, bullying kavramnn kullanld grlr. Askeri rgtlerde, okullarda ya da eitli iyerlerinde, bireye ncelikle ruhsal ynden zarar verici, kiiliini taciz edici davran ve eylemlerin incelenmesine ynelik yaplan almalarda, farkl aratrma gruplar tarafndan farkl terminoloji kullanlr. Ancak ayrt edici zellii belirtmek iin bullying at school (okulda bullying), bullying at workplace (iyerinde bullying) vb. gibi bullyingin ortaya kt yer belirtilir. Amerika Birleik Devletlerinde yaplan aratrma sonularnda ise, okullarda bullying; iyerlerinde mobbing szcnn kullanld grlr.38 Bullyingin aksine, mobbing sadece duygusal veya psikolojik iddet iken, sonular hem psikolojik, hem de fiziksel olabilir.39 Yani bullying, mobbingten farkl olarak, daha ok fiziksel saldr ve tehdit ieren davranlar olarak nitelendirilirken, mobbing daha karmak davranlar tanmlamakta ve psikolojik boyuta iaret etmektedir. Ancak bu kk farkllklara ramen iki kavramn da e anlamda kullanldklar ve birbirlerinin yerine getikleri grlmektedir. 1.2.3.2. Saldrganlk iddet biiminde kendini gsteren saldrganlk hemen hemen her lkenin gnlk yaamnn bir paras olmutur. iddet, zamana ve topluma gre deien bir kavramdr. Bir toplumda hangi davranlarn iddet olarak kabul edildii, o toplumun toplumsal yapsna gre, dier bir ifadeyle kltrel yaps ve geerli olan deer yarglar ile yakndan ilgilidir.40

Heinz Leymann, Bullying: Whistleblowing. Some Historical Notes: Reserach and the Term Mobbing, The Mobbing Encylopedia, http://www.leymann.se/English/11110E.HTM, (01.06.2005). 38 Tnaz, a.g.e., ss. 16-17. 39 Hasan Tutar, yerinde Psikolojik iddet, Ankara: Patin Yaynck, 2004, s. 12. 40 Faruk Kocack, iddet Olgusu zerine, Cumhuriyet niversitesi ..B.F. Dergisi, Cilt 2, Say 1, 2001, ss. 1-7.

37

13

Genellikle bakalarn inciten, zarar veren, veya incitme ve zarar verme ihtimali olan davranlar, saldrgan davranlar olarak tanmlanr. Ancak bir davrann saldrganca olduunu syleyebilmek iin kiinin bu davrann karsndakine zarar verme niyetiyle yapmas gerekir. Kazayla, istemeden verilen zararlar, saldrganlk tanm iine sokulmaz. Bu yzden, niyet veya maksat, saldrganln tanmnda nemli bir husus olmaktadr. O halde saldrganlk, bakalarna zarar verme maksadyla yaplan davranlar olarak tanmlanabilir.41 ou bilim adam saldrganln doutan getirilmi bir davran olduunu ileri srmtr. Freud, saldrgan davrann ifade edilmedii takdirde belirli trden bir enerji olarak iimizde kalacan savunmu ve birok davran bozukluklarnn, doal ifadesini bulamam saldrganlk eiliminden kaynaklandn ifade etmitir. 42 Psikologlarn hemen hemen tm, insanlarda saldrganln yalnz doutan gelen faktrlere indirgenemeyeceini, renmenin de saldrganlk davrannn tr ve miktar zerinde nemli bir etkisi olduunu savunur.43 Yani saldrganlk gzlem yada taklit yoluyla renilebilir. Ne kadar pekitirilirse meydana gelme ihtimalide o kadar yksek olur. Hedefine ulamas engellenen kii bakalarndan yardm isteyebilir, saldrganlk gsterebilir, geri ekilebilir, engel amak iin aba gsterebilir.44 Saldrganlk davranlar toplumdan topluma, kltrden kltre farkllklar gsterebilir. rnein, ABDde trafik kazasnn sonucunda insanlar birbirine barp armaktan ok olay yerine polisin gelmesini bekler. Oysa, bizde insanlar kaza yaptktan sonra polisi beklemek yerine az dalana girmeyi, kavga etmeyi, birbirlerine barp armay tercih eder. te yandan, Amerikada hibir ey sylemeden kiinin tabancasn ekerek hemen karsndakine ate etmeye balamas daha yksek olaslkta bir davrantr.
41

Suna Tevrz, nci Artan ve Tlay Bozkurt, Davranlarmzdan Semeler, stanbul: Beta Yaynlar, 1999, s.115. 42 Doan Ccelolu, nsan ve Davran: Psikolojinin Temel Kavramlar, 12.b., stanbul: Remzi Kitabevi, 2003, s.314. 43 Ccelolu, a.g.e., s.314. 44 Latif Aydos ve Figen Oral, Saldrganlk Trlerinin Cinsiyet, Takm ve Mcadele Sporlaryla Olan likisinin Aratrlmas, Gazi niversitesi Krehir Eitim Fakltesi Dergisi, Cilt 3, Say: 2, Aralk 2002, ss. 29-37.

14

Trkiyede barp, arma ve iti kaka ramen, bu durumlarda ldrc silah kullanma olasl dktr.45 Grld gibi saldrganlk davran kltrler arasnda deiiklik gsterebilir. Her toplumun kendine zg bir ok zellikleri vardr. Gelenekleri, tutkular, alkanlklar toplumun genel yapsn oluturur. Kltr yaplarna gre deiik zelliklere sahip toplumlarn baz konulara olan duyarllklar da fakllar. Deer yarglarndaki farkllama konulara bak asn deitirebilir. 1.2.3.3. Psikolojik yeri Terr Psikolojik iyeri terr pek ok farkl kavramla ifade edilmektedir. Bunlardan en yaygn mobbingdir. 1960larda Konrad Lorenzin byk bir hayvan tehdidine kar daha kk hayvan gruplarndan gelen kar saldrlar tanmlamada ilk kez kulland mobbing kavramn, iyerinde alanlara kar negatif davranlar tanmlamada ilk kullanan Heinz Leymann olmutur. Leymann bu davranlar bir iyeri terr olarak ifade etmi ve davranlarn psikolojik boyutuna vurgu yaparak psikolojik iyeri terr kavramn kullanmtr. 46 Dr. Leymann, 1984te svete iyerinde mobbingi ilk olarak tanmladnda yle bir tanm yapmtr: Mobbing, bir veya birka kii tarafndan dier bir kiiye ynelik olarak, sistematik bir biimde dmanca ve ahlakd bir iletiim yneltilmesi eklinde, psikolojik bir terrdr.47 Psikolojik iyeri terr, genellikle hedef alnan bir bireye/bireylere kar, bir kimse ya da grup tarafndan sistemli bir ekilde yneltilen negatif, dmanca davranlar ve etik d bir iletiim biimini ifade eder.48 Psikolojik iyeri terr, bireyin psikolojik saln olumsuz ynde etkileyen, kiiyi zen ve onun kendisini bask ve tehdit altnda hissetmesine neden olan her trl tutum ve davran iinde barndrr.

45 46

Ccelolu, a.g.e., s.316. Heinz Leymann, The Content and Development of Mobbing At Work, ss. 165-184. 47 Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., s.4. 48 Stale Einarsen, Harrasment & Bullying At Work: A Review Of The Scandanivian Approach, ss. 379-401.

15

Mobbing, i ortamnda dier alanlar ve iverenler tarafndan tekrarlanan saldrlar eklinde uygulanan bir eit psikolojik terrdr.49 Bu tanmdan da anlalaca gibi mobbing yerine psikolojik iyeri terr kavramn kullanmak da doru olur. 1.2.3.4. Duygusal Taciz Mobbing i yerinde belirli kii ya da kiilerin hedef olarak seilmesiyle ve onlara aktif ve pasif saldrlarla balayan bir sre eklinde devam eder. Srecin her aamasnda, kiiye sistemli olarak duygusal bir saldr uygulanr.50 yerinde duygusal taciz anlamna gelen mobbing kavram, duygusal taciz anlamnda ilk olarak 1984de svede Hayatnda Gvenlik ve Salk konulu bir raporun iinde Heinz Leymann tarafndan ortaya atld. yerinde duygusal taciz daha ncelerden beri meydana gelmekte olan bir durum olmasna karn, 1984de yazlan bu rapor iin aratrmalarn balad 1982 ylna kadar gndeme bilimsel olarak getirilmemitir.51 Mobbing, iyerinde duygusal taciz ya da bireyi i yerinden ihra etmek amacyla uygulanan psikolojik basklar olarak tanmlanabilir.52 zellikle ok duygusal kiilik yapsna sahip, hassas kiiler mobbingcinin iini kolaylatrabilir. Hedef seilen kurban duygusal olarak kendini yalnz ve aresiz hissederek iine kapanabilir. Mobbing, duygusal bir saldrdr. yerindeki bir alann ya da bir grubun dier alanlar tarafndan duygusal anlamda taciz edilmesi, hakarete uramas ve en sonunda alamaz duruma getirilmesidir. Mobbingin hedefi, duygusal taciz yoluyla iyerindeki baz kiilerin performansn ve dayanma gcn yok etmek ve onlar iten ayrlmaya zorlamaktr.53

Tnaz, a.g.e., s. 8. Tutar, a.g.e., s. 29. 51 Ergenekon, a.g.m., http://www.beykent.edu.tr/yeni_beykent/index.php?modul=guncel&sayfa=237k, 26.05.2006. 52 Tnaz, a.g.e., s. 10. 53 Ergenekon, a.g.m., http://www.beykent.edu.tr/yeni_beykent/index.php?modul=guncel&sayfa=237k, 26.05.2006.
50

49

16

1.2.3.5. Mesleki iddet nsanlk tarihiyle birlikte ortaya km olan iddet olgusu, birok bireysel ve toplumsal e ile birlikte karmak bir yap ortaya koyar. Bu nedenle iddet olgusunu tanmlamak ve ortaya karmak kolay deildir. Kendini ok farkl biimlerde gsterebilen iddet olgusu, gnmzde gerek bireysel gerekse toplumsal boyutta sk sk karlaabileceimiz bir olgudur. Bask, eziyet, korkutma, sindirme, ldrme, cezalandrma, bakaldr her toplumda derece derece fakat srekli bir biimde gnlk yaamda rastlanan iddet trleridir.54 Franszcada iddet (violence) bir kiiye g veya bask uygulayarak, istedii bir eyi yapmak ya da yaptrmak olarak tanmlanr. iddet uygulama eylemleri, zorlama, saldr, kaba kuvvet, bedensel ya da psikolojik ac ektirme, ikence, vurma, yaralama olarak yer alr.55 iddet bir yaam biimi olarak benimseniyorsa sorun olarak grlmez ve sorun zmenin bir arac olarak kabul edilir.56 Mobbing, mesleki iddetten farkldr. Mobbing de zaman zaman iddet ierebilir. Ancak iddetin boyutu mesleki iddet konusunda ele alnandan farkldr. Mesleki iddet kriminal bir konudur ve yasal caydrc yaptrmlar sz konusudur. Oysa ki mobbing iin bu tr yaptrmlarn ok seyrek olutuu belirtilir. Mesleki iddet vakalarnda ounlukla tek bir olay sz konusudur ve bu olayn fiziksel iddet boyutu ne kmaktadr. Mobbing ise, mesleki iddetin tekrarl, psikolojik ve ynetsel biimi olarak kavramsallatrlr. Mobbingde insanlarn imajn ve yeterliini kltc davranlar vardr. Kiinin mesleki becerisine yaplan bu tr hareketler kurbann mesleki kiiliini tartmal hale getirerek evresinde bir gvensizlik halkas olumasna neden olur. Mobbingcinin alglamasna gre, hedef setii kiinin yapt i deersizdir ve bu nedenle ii yapann kendisi de deersiz hale getirilmelidir.57 Yani alana mesleki bir iddet uygulanarak kiinin iinden klmas mmkn olmayan, karanlk bir kuyuya doru ilerlemesine neden olunur.
54 55

Kocack, a.g.m., ss. 1-7. Kocack, a.g.m., ss. 1-7. 56 Dou Ergil, iddetin Kltrel Kkenleri, Bilim ve Teknik Dergisi, Say 399, ubat, 2001, ss. 40-41.

17

Mesleki iddet srecinde ska yaplanlardan birisi de, maduru karalamaktr. Madurun performans, yetenei ve becerisi yksek olmasna ramen, yetersizmi gibi gsterilir veya daha nce ikayet konusu olmayan baz hatalar, sorun olarak grlebilir. Kurban, iinin hakkn fazlasyla vermesine ramen, yapt hibir i takdir edilmez, olmas gereken toplantlara arlmayp unutulur ya da unutulmu gibi gsterilir. Zamanla yetkileri elinden alnr ve srekli iini kaybetme korkusuyla yaamas salanr.58 Yani kiiye, mesleki bir iddet uygulanarak, iinde huzursuz ve mutsuz olmas salanr. Mobbinge urayan kii aylarca veya yllarca ne olduunu bilmedii anlayamad bir halde akna dnm dolar. Adeta kafasna bir saks dm ama fark edememi gibi dolanr. Mesleki yetersizlik ve asosyal olmakla sulanr. 59 Kii ie yaramaz olarak gsterilerek ona adeta mesleki iddet uygulanr. Mobbing yerine mesleki iddet kavram kullanmak doru olmayabilir. Ancak, mobbing davranlarndan bazlar kiinin mesleki becerilerine yaplan birtakm olumsuz davran ve tutumlar da ierir. Madurun performans, yetenei ve becerisine yaplan saldrlar mesleki iddet olarak grlebilir. 1.2.3.6. Zorbalk Zorbalk gndelik hayatta kendi aramzda ok sk gerekleebilir. Uzun sreye yaylm dk gerilimli atmalar yrtmek, arkadan konumak, kk drmeler, hedef kiinin yapt ie ynelik haksz sulamalarda bulunmak, hedef kiiyi otoriteye isyan etmekle veya uyumsuzlukla sulamak, hedef kiinin itibarn zedelemek, nc kiilerden bilgi saklamak ve insanlara yanl bilgi vermek gibi ok sayda davranla, "zorbalk" yaplr.60

57

Ergenekon, a.g.m., http://www.beykent.edu.tr/yeni_beykent/index.php?modul=guncel&sayfa=237k, 26.05.2006 58 Tutar, a.g.e., s. 89. 59 Yerinde Duygusal Yldrma ve Zorbalk, www.insankaynaklari.com, 06.01.2005 60 Mert Nuholu, Mobbing-Duygusal Yldrma, http://mert-tr.blogspot.com/2006/01/psikolojikyildirmanin-sagliga.html, 24.01.2006.

18

Birleik Krallk ve ngilizce konuulan baz lkelerde, Leymannn mobbing davranlar olarak adlandrd ou eylem iin zorbalk terimi kullanlr.61 Ancak genelde zorbalk okulda ocuklarn birbirlerine yaptklar kabalklar, kabadaylklar iin kullanlr. Mobbing kavram ise, daha ok iyerlerindeki kabalk iin kullanlr. 1.3. MOBBNG SRECNN AAMALARI VE ORTAYA IKI BMLER 1.3.1. Mobbing Srecinin Aamalar yerinde mobbing, eitli aamalar ieren bir sre eklinde devam eder. Mobbing olutuka eitli psikolojik faktrler etkileime girer ve hedef seilen kiinin yani kurbann sal olumsuz biimde etkilenir. Mobbing srecinde kurban en fazla etkileyen mobbingin skl, tekrar ve sresidir. Mobbingin sresi uzadka, etkisi de artar. Mobbingci kurban olarak setii kiiye zarar vermek iin onun dayanma snrlarn zorlayabilir. Ancak burada nemli olan, herkesin mobbinge dayanma snrnn ayn olmamasdr. Birisi iin, dayanlabilir olan bir durum, dierine ok byk zarar verebilir, psikolojik olarak yaralayabilir. Leymann mobbing srecini be aamada tanmlamtr:62 Birinci aama: kinci aama: nc aama: Drdnc aama: Beinci aama: atma veya Anlamazlk Saldrgan Davranlar Ynetimin Katlm Zor veya Akl Hastas Olarak Damgalanma alann ine Son Verilme

1.3.1.1. atma veya Anlamazlk zel yaamda olduu gibi, i hayatnda da atmalar kanlmazdr. En iyi hatta en yksek dzeydeki insanlar bir araya getiren organizasyonlarda bile atmalar yaanabilir. nk, insanlarn gayeleri, deerleri ve ihtiyalar farkldr.63
61 62

Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., s.5. Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., s.20. 63 Geybulla Geybullayev (Ramazanolu), Ynetimin Esaslar, Isparta: Sleymen Demirel niversitesi Yaynlar, No: 28, 2002, s.141.

19

Gnlk yaantmzda sk sk kullandmz ve karlatmz atma terimi genel anlamda anlamazlk, uyumsuzluk, sknt, stres, dmanlk ve kayg gibi olumsuz duygu ve davranlar ifade etmektedir. nsanlar genellikle atmalardan kaarak ya da kar tarafn duygu ve davranlarna hcum ederek atmalara tepki gsterirler. atma srasnda ve neticesinde ortaya ykc sonular kabilir. Bu nedenle atma genel anlamda olumsuzluklara ve olumsuz sonulara sebep olan bir kavram olarak grlr.64 atma, iki veya daha fazla kii arasnda ortaya kan kar uyumazldr.65 atmay geni ve dar anlamda tanmlamak mmkndr. Geni anlamda; insann yapsnda var olan ve kaltsal olduu ne srlen saldrgan igdlerin, bireylerce tek tek ya da gruplar halinde ortaya konmasnn bir sonucudur. Dar anlamda ise; bir sosyal ya da biimsel grupta yer alan bireyler (ya da gruplar) arasndaki anlamazlk ya da dmanlk olarak; veya bireyin anlamazlk alglamas ya da bu anlamda ortaya kan sorunlar zmlemedeki yeteneksizliidir. 66 Bireysel adan ele aldmzda atma, fizyolojik veya sosyal-psikolojik gereksinmelerin doyurulmasna engel olan skntlarn oluturduu gerginlik sonucunda ortaya kan bir olgudur. rgtsel adan ele alndnda ise, bireyler ve gruplarn birlikte alma sorunlarndan kaynaklanan ve normal etkinliklerin durmasna ve bozulmasna neden olan olaylar atma olarak gsterilebilir. 67 Buradan yola karak atmay bireysel ve rgtsel adan ise u ekilde tanmlayabiliriz: Bireyler asndan atma; fizyolojik, sosyolojik ve psikolojik ihtiyalarn tatminine engel tekil eden olaylardan ve skntlardan doan gerginliklerdir.68 Ya

Ali Deniz Akkirman, Etkin atma Ynetimi ve Mdahale Stratejileri, D.E....B.F. Dergisi, Cilt 13, Say: II, Yl: 1998, s.1. 65 Erika Regnet, Yneticiler atmalarda Nasl Davranr?, D.E....B.F. Dergisi, evirenler: Tuncer Asunakutlu ve Sezai Zeybekolu, Cilt 14, Say: 2, Yl: 1999, s.11. 66 Aye Can Baysal, Erdal Tekarslan, letmeciler in Davran Bilimleri, 2.b., stanbul: Avcol Basm Yayn, 1996, s.291. 67 Erol Eren, Ynetim Psikolojisi, 4. Bask, stanbul: Beta Yaynclk, 1993, s. 449. 68 Dursun Bingl, Personel Ynetimi, stanbul: Beta Yaynlar, 1996, s.261.

64

20

da ayn ya da kart olan iki durumdan birisini semek zorunda kalan insann yaad kararszlk veya uyumazlk halidir. 69 rgtsel adan atma; bireyler ve gruplarn birlikte alma sorunlarndan kaynaklanan ve normal faaliyetlerin durmasna veya karmasna neden olan olaylardr. atma, bireysel ve grupsal farkllklarn kanlmaz rnlerindendir.70 Bu tanmdan da anlalaca zere, atmalarn ortaya kmasndaki temel faktr olarak insanlar arasndaki farkllklar gsterilebilir. atma bir anlamazlk hali olarak dnlebilir. Pek ok farkllklar olan insanlarn her zaman ayn dnmedikleri ve davranmadklar grlr. Bu davran ve dnce farkllklar insanlar arasnda atmay kanlmaz klabilir. Dier taraftan atmalarn belirli limitler erevesinde ve iyi ynetildikleri takdirde ykc olmaktan ok rgtlerde yenilik, deiim ve yaratclk gibi akmlar motive eden, yeni fikirlerin ortaya kmasn salayan, yeler arasndaki ilikilerin ve iletiimi gelitiren, rgtsel yardmlamann arttrlmasna katkda bulunan, rgte esneklik kazandrarak rgt performans zerinde olumlu etkilerinin varlndan sz edilebilir. atmalar ne srekli ve rgt atmosferini bozacak seviyede olmaldr; ne de tamamen ortadan kalkmaldr. nk, iddetli atmann, karar almay geciktirme, koordinasyonu bozma, rgte zarar verme vb. bir ok zarar vardr. atmann olmamas ise, insanlarn kendilerini tamamen ortaya koymalarn engeller, yeniliklere, deiimlere uymay, rekabeti ve baary azaltc bir etki yaratr ve bu durum, rgtn ilerleme kapasitesini drr.71 nsanlarn bir arada bulunduklar ve birlikte altklar her yerde nce ya da sonra atmalar ve fikir ayrlklar ortaya kabilir. Burada sz konusu olan, atmalar nlemek ya da yok saymak deil faydalarndan yararlanmak ve olumsuz sonularn azaltmak iin onlarla aktif olarak ilgilenmektir.
69

Nurullah Gen, Ynetim ve Organizasyon-ada Sistemler ve Yaklamlar-, Ankara: Sekin Yaynclk, 2004, s.253. 70 Erol Eren, Ynetim ve Organizasyon (ada ve Kresel Yaklamlar), 6.b., stanbul: Beta Basm, 2003, s.609. 71 Nurullah Gen, Zirveye Gtren Yol: Ynetim, 8.b., stanbul: Tima Yaynlar, 2003, s. 77.

21

nk zmlenemeyen sorunlar, zamanla byyp baka sorunlara yol aabilir ve i ortamna ynelik eitli olumsuz etkiler dourur.72 Sonu olarak bu aama henz mobbing deildir ama mobbing davranna dnebilir. 73 1.3.1.2. Saldrgan Davranlar Bu aamada saldrgan eylemler ve psikolojik saldrlar, mobbingin harekete getiini gsterir.74 Saldrganlk, dorudan ve dolayl nedenlere bal olarak sosyal ve kltrel ortam tarafndan saldrganca kabul edilen, kiisel ac veya maddi zarar douran davranlardr.75 Baka bir tanma gre saldrganlk, bireylerin kendilerini hsrana uram hissettikleri ve bu durumdan kurtulmann hibir yolunu bulamadklar zaman ortaya kan iddetli bir tepkidir. 76 atmalarn dourduu d krklklar ve gerilimler, kk birikimler eklinde bilinalt saldr duygularn besler. Saldr duygusu, bastrlm ve itilmi olarak insan hayatnn grnmez bir parasn oluturur.77 inde kin besleyen insanlar, kar tarafn en kk hareketinden olumsuz anlamlar kararak saldrganlaabilecei sylenebilir. Sonu insanlara manevi ve fiziki zarar vermeye kadar gidebilir. Saldrgan davranlarn olmas mobbingin baladn gsterir.

1.3.1.3. Ynetimin Katlm Bu aamada yneticiler, glerini ortaya koymak amacyla bilinli ya da bilinsiz, alanlarn ruhsal adan elini kolunu balayan ve tepki gstermesini engelleyen yntemler kullanrlar. Ynetici, elindeki gcn kaybetmemek ve karsndaki insan istedii gibi kontrol altnda tutabilmek iin ilk nce zararsz gibi
72

Cokun orolu, Dnyasnda Gelecein Ynetimi, stanbul: Alfa Basm Yaym Datm Ltd. ti., 2003, s. 139. 73 Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., s.20. 74 Tutar, a.g.e., s. 18. 75 H. Murat ahin, Sporda iddet ve Saldrganlk, 1.b., Ankara: Nobel Yayn Datm, 2003, s. 49. 76 M. erif imek, Ynetim ve Organizasyon, 6.b., Ofset Matbaaclk, 2001, s. 306. 77 Feyzullah Erolu, Davran Bilimleri, 4.b., stanbul: Beta Basm Yaym Datm A.., 1998, s. 54.

22

grnen davranlarda bulunur. Kii direndike bu durum, daha iddetli bir boyuta varabilir.78 Bu aamada alanlar tedirgin edilebilir, etkisiz hale getirilerek srekli azarlanabilir ve denetlemeler sklaabilir.Ynetim dorudan mobbing iersinde yer almasa da bu aamada uzaktan desteklemesi bile, ynetimin iersinde yer aldn gsterir.
79

mobbing sreci

Bylece, mobbingciler, ynetimin desteini

arkalarna alarak kendilerini daha gl hissederler. Mobbingciler sadece kendi gleriyle deil, rgtn olanaklarn da kendi karlar iin kullanarak, kurbana saldrr. Bylece, kurban sadece mobbingciyle deil ayn zamanda mobbinge dahil olan rgtle de ba etmek zorunda kalr.80 1.3.1.4. Zor veya Akl Hastas Olarak Damgalanma Srekli mobbinge maruz kalan kiinin, sal, grnts ve dnce biimi bozulur. Tekrarlanan saldrlar, normal akl yrtme ve iletiim yollarn deiime uratr. Kurbanlar anlamsz eylere anlam vermeye alr. Korkular ve ihanete uramlk duygular hem davranlarn hem de z denetimlerini olumsuz etkiler. Kurban kimseye gven duymamaya balar.81 Bu aama ok nemlidir, nk kurbanlar zor insan veya akl hastas olarak damgalanr. Ynetimin yanl yargs ve salk uzmanlar bu negatif dngy hzlandrr. Bunun sonucunda ise genellikle iten kovulma veya zorunlu istifa vardr.82 Sonunda mobinge maruz kalan kiinin, fiziksel sal ve/veya ruhsal sal bozulur. Kendisine yardm etmek ve destek olmak isteyen kiiler iin zor bir vaka olarak grlr. O kii artk kurban olur ve mobbingin sorumluluu ona yklenir.83

Marie France Hirigoyen, Manevi Taciz: Gnmzde Sapkn iddet, ev. Heval Bucak, stanbul: Gncel Yaynclk Ltd. ti., 1990, ss. 70-71. 79 Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., s. 20. 80 Tutar, a.g.e., s. 87. 81 Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., s. 64. 82 Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., s. 20. 83 Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., s. 64.

78

23

Kurbann kendini savunmas, rgtle atma olarak gsterilir ve kurban hakl iken haksz, hak ararken isyankar olarak gsterilmeye allr.84 Bylece, kii zor veya akl hastas olarak damgalanarak mobbing davranlarnn uygulanmasna devam edilir. 1.3.1.5. alann ine Son Verilme alanlardan birinin iine son vermek, yeni birini ie almak kadar olmasa bile, olduka nemli bir karardr. Birini iten kartabilmek iin, biraz hukuk ve biraz da psikoloji bilgisi gerekebilir. Yirminci yzyln balarndan itibaren, iverenin keyfi olarak insanlar iten kartmasn kstlayan kanunlar uygulanmaya balanmtr. Bu balamda, kiiye ynelik, kiinin rk, cinsiyeti, inanc, hamilelii, sendikal faaliyetleri, zrl olmas gibi durumlar kiinin iine son verilmesinde bir mazeret olarak ne srlemez.85 Ancak mobbingin, bu ekilde bir ayrmclktan ok; taciz, rahatsz etme ve kt davranlar yoluyla herhangi bir kiiye ynelik saldrganlk olduu sylenebilir. Sonuta kii, giderek artan sknt, hastalk ve sosyal sorunlar yaamaya balar. Kiinin verimlilii giderek der. Kii zerindeki bask ile depresyona girebilir. Bunlarn sonunda kii isteyerek istifa edebilir ya da ynetim tarafndan zorunlu olarak istifa etmeye zorlanabilir.86 Yukardaki tm aamalardan sonra kiide ruhsal bir knt, gvensizlik olabilir. Bu olayn sarsnts, travma sonras stres bozukluunu (post-traumatic stres disorder-PTSD) tetikler.87 1.3.2. Mobbingin Ortaya k Biimleri Mobbing, alanlara stleri, astlar veya eit dzeydeki alanlar tarafndan sistematik biimde uygulanan her trl kt muamele, tehdit, iddet, aalama gibi davranlar ifade eden anlamlar ierir. 88

Tutar, a.g.e., s. 89. Fred E. Jant, Ynetim Sorunlarna Etkili zmler, ev. Levent Akn ve Vedat G. Diker, stanbul: Hayat Yaynlar, 1998, ss. 174-175. 86 Fatih Ekiz, yerinde Duygusal Taciz ( Mobbing ), wwww.unigazete.com, 21.01.2006. 87 Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., s. 20. 88 Tnaz, a.g.e., s. 8.
85

84

24

Bu tanmdan da anlalaca zere, mobbingci hiyerarik sralamada bir st, bir eit ya da bir ast olabilir. Dolaysyla mobbing irket emasnda dikey de olabilir yatay da olabilir. Genellikle bir stn yapt mobbingin potansiyel bir bakaldry yok etmek iin olduu kabul edilir. Rekabet ortamnda kendi ilerinin devamlln garantilemek iin mobbinge bavururlar. Astlarn stlerine mobbing yapma nedenleri ise alnan deiiklik kararlarna ierleme ya da bu kiinin bulunduu pozisyona gpta etme olabilir. Mobbingin yatay ve dikey olarak hkm srmesi firmann kltr ve setii hiyerarik yapyla ilikilidir. Hiyerari fazla ise mobbing ounlukla dikey, daha az ise ounlukla yatay olur. Mobbing sreci ierisinde ncelikle mobbingci ve mobbing kurban olmak zere iki kiinin bulunduunu varsayarsak, bu iki kii arasndaki iliki, farkl ekilde meydana gelir:89 yukardan aaya doru mobbing (dikey mobbing); mobbing yapan kii, kurbana gre daha st konumdadr. Bir ynetici, bir blm yetkilisi, daha st grevde bir alan veya daha yal bir i arkada olabilir. Edeerler arasnda mobbing (yatay mobbing); mobbingci ve kurban, benzer grevlerde ve benzer olanaklara sahip ayn konumda iki i arkada olabilir. Aadan yukarya doru mobbing (dikey mobbing); mobbingci kurbana gre daha alt konumdadr. 1.3.2.1. Hiyerarik Adan Mobbing Mobbing yapan, kurbann st, ast ya da eiti olabilir. Yani mobbing yatay da dikey de uygulanabilir. Dikey olarak, astlar stlere ya da stler astlara; yatay olarak da eit konumda olanlar birbirlerine mobbing uygulayabilir. Mobbingin dikey ya da yatay olarak hkm srmesi rgt kltr ve hiyerarik yapyla ilgilidir. Hiyerari fazla ise mobbing ounlukla dikey, daha az ise ounlukla yatay olur.90

89 90

Tnaz, a.g.e., s. 116. Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., s. 30.

25

rgtlerde st kademelerden alt kademelere veya alt kademelerden st kademelere yaplan mobbinge, dikey mobbing denilir.91 Dikey mobbingde, stler astlarna veya astlar stlerine mobbing uygular. Yatay mobbingde ise, birbirleriyle kurmay-fonksiyonel iliki iinde olan eitler birbirlerine mobbing uygular.92 Dikey mobbing, kariyer, mevki ve makam endiesinin olduu rgtlerde grlr. Kamu kurumlar genellikle dikey mobbingin yaygn olduu kurumlardr. 93 Hiyerarik mobbingde, alana stleri, astlar ya da eitleri eitli ekillerde mobbingde bulunabilir: 1.3.2.1.1. stn Asta (dikey mobbing) Mobbingin genellikle en ok grlen ekli stlerin astlarna uyguladklar mobbing davranlardr. Yneticiler, toplantda tersleme, sz hakk vermeme, yetkileri kstlama, saf d brakma gibi taktikleri alanlarna kullanarak hakimiyet kurmaya alrlar. Bu ynetimi uygulayan yneticiler, kendilerine gvenemedikleri iin karlarn koruyacak baka yol bulamayp mobbingi bilinsizce uygularlar.94 stn asta uygulad mobbing, eitli nedenlerden tr bir amir tarafndan dorudan doruya kurbana ynelik, son derece saldrgan ve cezalandrc davranlarn uygulanmasdr. Bir amirin veya bir yneticinin, mesleki rolnn getirdii konumdan yararlanarak gcn ar kullanmasyla ilikilendirilebilecek davranlarla, astlarna doru uygulad bir mobbing olgusu sz konusudur.95 Eer bir kii, rgt iindeki konumunun salad gcn farkndaysa ve gerektiinde bunu acmasz bir ekilde kullanmaya eilimliyse, bu kiinin daima etkin bir mobbingci olma olasl mevcuttur.96 Mobbing yapan kiiler sadece astlar veya alma arkadalar olmayp

yneticiler de olabilir. Ynetici, istedii kii istedii pozisyona atanmad zaman

Tutar, a.g.e., s. 93. Tutar, a.g.e., s. 91. 93 Tutar, a.g.e., s. 93. 94 yerinde Terr Hayat Zehir Ediyor, Milliyet Yaam, 03.04.2003. 95 Tnaz, a.g.e., ss. 116-117. 96 Tnaz, a.g.e., s. 117.
92

91

26

yeni gelen kiiye mobbing yapabilir, zellikle sevmedii ya da karlarn tehdit eden baka bir yneticinin istedii kii o pozisyona getirilirse yine ayn ekilde mobbinge bavurabilir. Nedeni kskanlktan psikolojik sorunlara kadar her ey olabilecek davranlarla yneticiler, alanlarn hayatn zorlatrmaya, verimini drmeye, kendilerine olan gvenlerini sarsmaya alrlar.97 1.3.2.1.2. Astn ste (dikey mobbing) Bu durum ok nadir olarak grlen bir mobbing eklidir. Kii amirine, orta kademedeki yneticisine bu basky zaman zaman uygulayabilir.98 Yaplacak deiikliklere ilikin kararlara dahil edilmemi olmaktan dolay ierleyen ya da kiinin iine gpta etmi olan astlar stlerine mobbing yapabilir. 99 Bu ekildeki mobbing genellikle, yaplan olumlu ileri ste bildirmeme, bilgi saklama, imkansz grevler ve bitirme sreleri verme gibi ie bal davranlardr.100 yerinde aadan yukarya doru mobbing, bir amirin yetkesi, astlar tarafndan tartlr duruma geldii taktirde ortaya kar. Aadan yukarya doru mobbing olgusunda mobbingciler genellikle birden fazladr. Hatta bazen bir blmdeki tm alanlar, istemedikleri amirlerine kar, adeta bir ayaklanma gibi mobbing uygulayabilirler. Mobbingciler, kurban, rgtn st ynetimi karsnda zor durumuna drmek maksadyla, amirlerinin talimatlarna uymazlar, daha sonra amirlerini st ynetime ihbar etmek amacyla bile bile yanl yaparlar, arkasndan kt konuup aslsz sylentiler kartrlar, iin yaplmas iin gerekli olan ve kendilerinin sahip olduu herhangi bir bilgiyi amirlerine bildirmezler. eitli, talimatlarn alnmasnn ve istek ve bilgilerin verilmesinin gerekli olduu durumlarda, hiyerarik kademeye uymayarak, amirlerinin yetersizliini ve rgt iindeki gereksizliini hissettirmek maksadyla onu atlayarak bir stne ularlar.

98

yerinde Mobbing Var, Hrriyet nsan Kaynaklar, 06.01.2002 Deniz Ycel, yerinde Psikolojik Terr, http//www.yenibir.com/articledisplay_yenibiryasam/0,,Imt, 10.07.2006. 99 Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., s. 30. 100 Denise Salin, Prevalence and forms of bullying among business professionals: A comparison of two different strategies for measuring bullying , European Journal Of Work And Organizational Psychology, 10(4), 2001, ss. 425-441.

97

27

Madur amir, gnden gne daha fazla dlanr ve tkenir. Kendini hakl karmak iin eitli giriimlerde bulunsa da hibir sonu alamaz. 101 zellikle lkemiz gibi isizlik orannn yksek olduu toplumlarda alanlarn en byk korkularndan biri, iin yitirilmesidir. Bu nedenle bireyin, dorudan stne ynelik bir aadan yukarya doru mobbing olgusuna dahil olmas, kolay kolay mmkn olmaz.102 1.3.2.1.3. arkadalarna (yatay mobbing) Eit statde bulunanlar arasnda gerekleen mobbinge, yatay mobbing denilir. Yatay mobbing, aralarnda fonksiyonel iliki bulunan kiiler arasnda gerekleir.103 Bu mobbing trnde, genellikle birka kii bir araya gelerek, bir kiiye mobbing uygular.104 Yatay mobbingde kurban, kendisiyle ayn konumda bulunan i arkadalar, emsalleri arasndan seilir. Bir iyerine yeni alnan, atanan veya terfi ederek gelen yeni birey, kiilii ve uzmanlnn zellikleriyle bir ekilde gruptaki bilinen ve kabul edilmi i dengeleri bozar. Bu, genellikle baarl, yetenekli, stn zellikleri olan, duygularn ve heyecann saklamasn bilmeyen bir bireydir. Bu nedenle i ortamnda kendisine yaplanlardan ve kiiliine kar sergilenen haksz

davranlardan ok ac eker. Bu tarz bir olgu, genellikle yetke ve ilerin belli bir dzende datlm olduu geleneksel yapdaki bir iyerinde gerekleir. Bu eit bir rgt iine katlan birey, sadece daha nceden belirlenmi kkl hiyerarik dzeni tehdit edici bir unsur olarak deerlendirilmekle kalmaz; ayn zamanda kendisiyle ayn dzeyde olan i arkadalarnn da kskanlk ve nefret gibi olumsuz duygularna maruz kalr.105 alanlarn eitleri olan bir i arkadana saldrmalarnn nedeni kskanlk ya da korku olabilir. Rekabetin youn olduu ortamlarda kendi ilerinin devamn garantilemek iin mobbinge bavururlar.106 Bazen de i arkadalar kendisinde
Tnaz, a.g.e., s. 139-140. Tnaz, a.g.e., s. 140. 103 Tutar, a.g.e., s. 93. 104 Tutar, a.g.e., s. 91. 105 Tnaz, a.g.e., s. 127. 106 Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., s. 29.
102 101

28

olmayp karsndaki arkadanda var olan bir zelliinden dolay da mobbing uygulayabilir. Bunlar kiinin fiziki zellikleri, karakter zellikleri, evresine olan uyumu olabilir. Yatay mobbingin eitli nedenleri arasnda ekememezlik, kskanlk, kiisel holanmama, rekabet, farkl bir lkeden veya ayn lke iinde farkl bir blgeden gelmi olma, rk ve politik nedenler saylabilir. 107 1.3.2.2. Dolayl (ndirekt) ve Dorudan (Direkt) Mobbing Mobbing dorudan veya dolayl olarak da yaplabilir. Kimi zaman mobbing yapan dikkatleri zerine ekmemek iin yle bir maske iine brnr ki mobbing yapt anlalamaz. Kimi zaman ise bunu ak bir ekilde yapar. Kurban olarak seilen kiiyle ilikiler azaltlr ya da tmyle kesilir, kk drc hareketler yaplr, kii grmezden gelinir, kiinin arkasndan konuulur, kii kendisinden daha az vasflara sahip biri tarafndan kontrol ettirilir, kiiye i tanmnda olmayan iler yaptrlr, kiinin zel yaamna kadar girilir ve eitli saldrlar yaplr.108 Byle bir durumda kii kendisine sosyal destek salayan, kendisini de bir paras olarak grd bir i ortamnda deil, ak veya gizli olarak mcadele vermesi gereken bir iyerinde almak zorunda olduunu dnr. 109 Mobbing, haksz yere sulama, ima, kinaye, dedikodu yoluyla itibar sarsma, kk drme, taciz, duygusal istismar ve iddet uygulayarak, bir kiiyi, iyerinin dna kmaya zorlayan kt niyetli bir giriimdir. Bu giriimler, dorudan veya dolayl, aka veya rtl olabilir. 110

Tnaz, a.g.e., ss. 128-138. Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., s. 28. 109 Tutar, a.g.e., s. 103. 110 Acar Balta, Ad yeni konmu bir olgu: yerinde Yldrma (Mobbing), http://www.kobifinans.com.tr/icerik.php?Article=10820&Where=danisma_merkezi&Category=02070 8&Topic=3, 02.06.2006.
108

107

29

Dolayl yani ndirekt mobbing biimleri, st kapal maniplatif saldrlar eklinde oluur. ndirekt ya da dolayl mobbingi ifade etmede sosyal ya da ilikisel ifadeleri de kullanlr.111 Dolayl mobbing de pasif bir saldr sz konusudur. Pasif saldr, ok hissettirilmeden yapld iin, pek belirgin deildir. Dolayl mobbing uygulayanlar yani pasif mobbingciler, frsat bulduka kt davranlarn rtmek iin nazik ve dnceli davranlar sergileyerek dikkat ekmemeye alr. Onlarn bu sinsice hareketleri, onlarla baa kmay zorlatrr. 112 Direkt mobbing, ak, kar karya, yz yze saldrlar ifade eder.113 Direkt mobbing de aktif bir saldr sz konusudur. Aktif saldrganlar, pasif saldrganlarn aksine daha kaba ve amatrdrler. Bu kiilerin mobbingleri, fiziksel saldrya kadar gidebilir. Direkt mobbing yapanlar hareketlerini rtbas edemedikleri iin abuk belli olurlar. Bu nedenler, aktif saldrganlarn mr ok uzun deildir. 114 Mobbing yapan kii, kurban zerindeki kt emellerini ou kez sinsice, kimseye belli etmeden gerekletirir. Byle bir durum karsnda ise kurbann verecei etkin tepki, grubun uyum ve dengesini bozmaktan baka hibir ie yaramaz ve gelimenin tm bedeli kurbana detilir. Bir baka deyile zarar, daha ar bir ekilde kurbana geri dner. Kurbann kendi tarafn tutacaklarn zannettii i arkadalar, mobbingi uygulayan kiinin yannda yer alrlar ve gsterilen tepkiden kaynaklanarak sergiledii bu davranndan dolay onu krarlar. Bu gibi hallerde mobbing maduru, kendini korumaya alrken ok daha kt bir durum iinde bulur. Mobbing oyununun kurallar, kurban tarafndan deil, mobbingi yapan tarafndan belirlenir. Kurbann yapmaya alt her davran, gerekletirmeye alt her giriim, iinde bulunduu durumu ok daha arlatrabilir. Mobbing maduru, tek bana hibir kural deitiremez. Kurban, kurallar bakalarnn belirledii bir oyun iindeki roln kabullenmek zorundadr.115

Helen Mynard and Stephen Joseph, Development of the Multidimensional Peer-Victimization Scale, Agressive Behavior, Vol. 26, 2000, pp. 169-178. 112 Tutar, a.g.e., ss. 28-29. 113 Mynard and Joseph, a.g.m., s. 170. 114 Tutar, a.g.e., ss. 29. 115 Tnaz, a.g.e., ss. 104-105.

111

30

1.4. MOBBNGE NEDEN OLAN ETMENLER Mobbing eylemlerinin nedenleri konusunda farkl grler ileri srlr. Kimi aratrmaclar bu srecin ortaya kmasnda mobbing madurlarnn davranlarn sorumlu tutar.116 Kimi aratrmaclar da rgtn liderlik uygulamalar ve alma ortamndan kaynaklanan sorunlar mobbing nedenleri arasnda grr.117 Mobbing, ciddi rgtsel sorunlarn yaand, baarsz ynetimin olduu, yneticilerin mobbinge maruz kalan kurbana inanmad, iletiimin aksad kurumlarda ortaya kabilir. Bununla birlikte hiyerarik yapnn, takm almasnn amacna uygun olarak yaplamamasnn, kan atmalarn iyi ynetilememesinin, sorun zmelerdeki yetersizliklerin de mobbinge neden olabilecei sylenebilir. Mobbingin neden olan faktrler u ekilde sralanabilir:118 Mobbing yapan ( mobbingci) kii ve kurban ile ilgili nedenler rgtsel nedenler Sosyal nedenler 1.4.1. Mobbing Yapan Kii ve Kurban le lgili Nedenler Mobbingin nedenleri, sadece mobbing uygulayan bir ynetici ile snrl deildir. Her biri kendi roln oynayan, dierlerini etkileyen, birbirinin etkisini oaltan ve birbiri ile etkileim iinde olan unsurdan oluur.119 Mobbing yapann ve kurbann kiilikleri, nitelikleri, sosyal zellikleri bu gruba giren nedenler arasnda gsterilebilir. 120 1.4.1.1. Mobbing yapanlarn kiilii ve psikolojileri Mobbingin nedenlerini anlayabilmek iin ncelikle mobbing davran gsterenlerin kiilik zellikleri zerinde durmak gerekir. Mobbing yapanlarn kiisel zelliklerini u ekilde sralayabiliriz:
116

Dieter Zapf, "Organizational Work Group Related and Personal Causes of Mobbing/Bullying at Work, International Journal of Manpower, 20, 1999, 70-85. 117 Leymann, The Content and Development of Mobbing at Work, ss. 165-184. 118 Zapf, Organisational, Work Group Related and Personal Causes of Mobbing/Bullying at Work, ss. 70-85. 119 Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., s. 37. 120 Zapf, Organisational, Work Group Related and Personal Causes of Mobbing/Bullying at Work, ss. 70-85.

31

Yneticilii ilahi bir hak olarak grme Ynetimin en nemli konularndan birisi, g ve otorite kavramlardr. Yneticinin bulunduu pozisyon otorite ile donatlm olabilir. Ancak, nemli olan otorite ile donatlm olmak kadar bunu iyi kullanabilmektir. Bunu kullanabilmek ise; astlarn, meslektalarn, rakiplerini vb. kiileri etkilemekle mmkn olur. Etkileme olaynda ise, yneticinin sahip olduu g nemli bir rol oynar.121 G, stnlnzn bakalar tarafndan kabul edilmesi olarak tanmlanabilir. Gcn en belirgin kayna, rgtteki grev ve statdr. Ancak, statden doan gcn ayn zamanda kazanlm olmas gerekir. Yneticilerin, yasal gleri ile evrelerindeki insanlar etkileyebilmeleri zordur.122 Sonu olarak, bu tarz yneticilerin liderlik vasfna sahip olmalar zor olarak grlebilir. nk onlar alanlarn deersiz olarak grrler. Sahip olduklar otorite ile baskc bir ynetim anlayna sahip olduklar dnlr. Tehdit altndaki ben merkezcilik duygusuna sahip olma Ben merkezcilik, kiinin kendisini evrenin merkezi yapma eilimini dile getirir. Bir bencillik durumu deildir. Bencillik, bilinli bir abadr. Oysa ben merkezcilik, kendiliinden ve kaytsz olarak meydana gelir. 123 Bu tarz kiiler, bir astnn iyi hretinden veya daha deneyimli birinin kendisinin itibarn elinden alabilecei dncesiyle kendilerini tehdit altnda hissedebilir. Sonu olarak, insanlar iddete ve ezici davranlara iten drtnn zellikle tehdit altndaki ben merkezcilik duygusu olduu sylenebilir. 124

121

Tamer Koel, letme Yneticilii: Ynetim ve Organizasyon, Organizasyonlarda Davran, Klasik-Modern-ada Yaklamlar, 7.b., stanbul: Beta Yaym Datm A.., 1999, s. 407. 122 Geybulla Geybullayev (Ramazanolu), a.g.e, s. 106. 123 Orhan Hanerliolu, Felsefe Ansiklopedisi: Kavramlar ve Akmlar, Cilt 1, stanbul: Remzi Kitabevi, 1992. 124 Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., ss. 40-41.

32

Narsisist kiilie sahip olma Narsisist kiilik, kendini beenmi bir kiinin sahip olduu zelliklere ok yakn zellikler tar. Bu balamda, kendini beenmilik ile ilgili tanmlamalara bakldnda narsisist kiilik hakknda da bilgi edinmek mmkn olabilir. Kendini beenmilik ile ilgili aadaki tanmlar yaplabilir:125 Kiinin, kendini zel ve esiz grmesi, Kiinin, her eyin kendine bor bilinmesini istemesi, Kiinin, insan ilikilerinde dierlerini kullanmas, Kiinin, kanaatkar olmamas, Kiinin dier alanlar kskanmas, Kiinin, evresindeki insanlar kmser davranlarda bulunmas. Narsisistlik olarak adlandrlan olgular yaps en ok farkllk gsteren olgular olarak gsterilir. Bunlar arasnda kibir, bencillik, prestij ve hayranlk zlemi, sevilme arzusu bununla birlikte bakalarn sevme yetisinden yoksunluk, insanlardan uzaklama, idealler, yaratc arzular, sala, grne, zihinsel becerilere ynelik kaygl bir ilgi gibi zellikler gsterilebilir.126 Narsisist kiilik, klinik olarak, sosyal zrl olan ve kendini, korktuu kiilere kontrol altnda tutmak iin elindeki gc kullanmaya yetkili gren, hayal dnyasnda yaayan; kendisini srekli olarak, evresindeki insanlardan stn gren ve bunun kabul edilmesini arzulayan kimselerde grlen zihinsel bir bozukluk olarak tanmlanabilir.127 Bu tarz kiilerin, ok gelimi ben merkezcilik duygularnn olduu sylenir. Ayrca, bu kiiler, kendilerinde olmayan bir eye sahip gibi grnen ya da yaamaktan zevk alan kiilere kar kskanlk duyarlar. Bunlar, sadece sevgi derinliinden yoksun olmakla kalmayp, ayn zamanda dierlerinin kendilerine kar besledikleri duygular da anlayamazlar.128

Hirigoyen, a.g.e., s. 138. Karen Horney, Psikanalizde Yeni Yollar, ev. Seluk Budak, Ankara: teki Matbaas, 1999,s. 74. 127 Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., ss. 42. 128 Hirigoyen, a.g.e., ss. 138-139.
126

125

33

Haset, kskanlk, byk hedefler meydan okumalar mobbingin temel nedenleridir. Tm bu zellikler, ayn zamanda narsisist kiiliin de

zelliklerindendir. Bu tarz kiiler iyerinde dierlerinin, daha iyi almasna, daha iyi bir d grne sahip olmasna veya daha ok sevilmesine ierleyebilirler. Baka kiilerin yeteneklerinden, yksek performansndan korkup bu kiilere meydan okuyabilirler. Bu durum da kiinin eitlerine, astlarna mobbingi balatmasna neden olabilir.129 Sonu olarak, narsisst kiilie sahip bireyler, basamaklar kendi performanslar ile kmak yerine yollarna kanlar yok ederek ykselmeye alrlar. 130 Ynetsel liyakate sahip olmama Ynetimde liyakat kavram, birbirine benzer iki farkl olguyu ifade etmek iin kullanlr. Birinci anlam, ie en uygun kiinin seilmesidir. kinci anlam ise, belli zellikleri olan bir personel sistemidir. Daha geni bir ifadeyle liyakat, bir greve giriin ve hizmet iinde ykseliin; ie uygunluk ve performans ltne baland, cret ve dier alma koullarnn hizmetin etkinliine ve srekliliine katkda bulunduu bir personel sistemidir. Bu balamda, ie en uygun kiinin seilmesi bakmndan bilgi, grg, kltr ve fiziksel beceri nem arz eden, rasyonel bir personel sisteminin kurulmas amalanmaldr. 131 Yneticilerin de ynetsel liyakate sahip olmas gerekir. Yneticisi olduu kurulu ve ilgili kuruluun faaliyet alanlarna ilikin teknik, kavramsal, beeri beceri ve ynetsel bilgilerden yoksun kiiler, altklar kuruluun geliimine katkda bulunamazlar. nk, bu tarz yneticiler, kurulularn ekonomik ve sosyal ynlerden geliimi iin gerekli verimlilik, kalite, etkinlik gelitirme gibi stratejilerden yoksundurlar. Bunun sonucu olarak da, alanlarn gelitirdii fikirleri deerlendirme becerisinden yoksundurlar. 132

129 130

Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., ss. 42. Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., ss. 42. 131 Namk Kemal ztrk, Liyakat Sistemini Korumann Farkl Bir Yolu: Liyakat lkesi Koruma Kurulu, http://www.canaktan.org/din-ahlak/ahlak/meritokrasi/liyakat_sistemini_koruma.htm, 13.04.2004. 132 Ali Akdemir, Ynetici Engeli: Organizasyonlarda Yneticilerin retkenlii, grmeyi ve Baary Engellemesi, 2.b., Kocaeli: Nuh imento Sanayi A.., ss. 111-112.

34

Mobbingcilerin eylemlerinin, hayata ve farkllklara deer vermemelerinden, sahtekarlk ve numaraclklarndan, iirilmi benlik algs yani kendilerini byk gsterme gereksinmelerinden kaynakland ileri srlr. Ayrca mobbingcilerin kiilii ar kontrolc, korkak, nevrotik ve iktidar al gibi niteliklerle tanmlanr.133 Hareketlerinin ou, gvensizlik ve korkudan doan kskanlk, nefret ve saldrganlk eklindedir.134 Leymann'a gre, insanlar, kendi eksikliklerinin telafisi iin, mobbinge balarlar. Kendi adlar ve konumlar adna duyduklar korku ve gvensizlik onlar baka birini kltc davranmaya iter. 1.4.1.2. Mobbing yaplanlarn (kurbanlar) kiilii ve psikolojileri Kurbanlarn kiisel zellikleri mobbinge hedef olmalarna neden olabilir.135 Aratrmaclar, bir kimsenin karakterinin, davrannn, tavrlarnn ya da iinde bulunduu koullarn, kiiye mobbing yaplmasnda nemli olup olmad konusunda, tpk mobbing tanmnda olduu gibi farkl gr iindedirler. Yaplan aratrmalar, mobbinge hedef olan kiilerin, yani kurbanlarn genelde stn zelliklere sahip olduklar iin mobbinge maruz kaldklarn gstermitir.136 Mobbinge maruz kalanlar, mobbingcilerin inandrmak istedikleri gibi hastalkl veya zayf insanlar deildir. Aksine; mobbinge hedef olanlar, stlerinin her istediini yapmayan ve kendini kullandrmayan insanlardr. 137 zellikle yaratc kiiler, yeni fikirler rettii iin mobbinge daha fazla hedef olarak grlr. nk, bu tr kiiler, mobbingcinin gznde st pozisyonlar iin nemli bir tehdit oluturur.138 Zeki, yetenekli, yaratc, baarl, drst, gvenilir ve iine bal bu kiiler mesleki kariyerlerinde ilerleme potansiyeline sahiptir. Politik davranmayan bu kiilerin, rgtlerine ballklar son derece gelimitir. Bu kiiler, ileriyle

133 134

Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., s. 38. Hasan Tutar, a.g.e., s. 40. 135 Tutar, a.g.e., s. 98. 136 Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., ss. 50-51. 137 Hirigiyon, a.g.e., s. 64. 138 Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., ss. 52.

35

zdelemilerdir ve evrelerinde ikolik olarak grlrler. lerine olan bu ballklar, ilerine kendilerini adamalar, bu kiilerin mobbingin hedefi olmalarnda nemli nedenlerdir.139 1.4.2. rgtsel Nedenler Mobbing, kamu veya zel her i yerinde yaanabilir. Ancak, rgtsel nedenler, mobbingin ortaya kmasnda ve devam etmesinde nemli bir faktrdr. Baz rgtler, mobbingin yaanmamas iin aba sarf ederken, bazlar ise, srekli mobbing retirler. Bu farklln nedeni, rgtsel kltrden kaynaklanr.140 rgtn kltrel yapsnn rgt yelerince kabul edilmi deerlerden olumas olduka nemlidir. nk bu, hem rgtn kurallarnn salkl bir biimde ileyiini salarken, hem de rgtn dzenini bozacak mobbing gibi bireysel ve rgtsel adan nemli zararlar olan bir davrann ortaya kmasn engeller.141 Bir rgtn kt ynetilmesi, stresli bir alma ortamnn olmas, ilerin monoton bir ekilde yrtlmesi, yneticilerin tutarsz, yalanc ve etik d davranlarda bulunmas, rgtsel kltrn mobbinge elverili olduunu gsterir.142 rgtsel iklim de mobbingin ortaya kmasnda nemli bir faktrdr. Yneticilerin liderlik davran, rgtte rol atma dzeyinin ykseklii, sosyal iklimin alanlar tatmin etmemesi vb. faktrler rgtsel iklimde yer alan olumsuzluklar arasndadr. Ayrca, zayf iletiim, alanlar arasndaki atma, stler, astlar ve e konumdaki i arkadalar arasndaki zayf ilikiler, st veya alt kademeden gelen tehdit edici szler veya davranlar, sosyal destekteki yetersizlikler de zayf rgtsel iklimin belirtileri arasnda yer alr.143 Mobinge yol aan rgtsel nedenlerin aadaki etmenler olduu sylenebilir:144 rgtn kt ynetilmesi
139 140

Hirigoyen, a.g.e., s. 64. Tutar, a.g.e., s. 102. 141 Tutar, a.g.e., s. 102. 142 Tutar, a.g.e., s. 102. 143 Tutar, a.g.e., s. 105. 144 Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., ss. 47-50.

36

Yetki devretmeme dncesi Stresli iyeri Monoton iyeri Yneticilerin mobbinge inanmamas ve mobbingi inkar etmesi Kademe azaltma ve sfr hiyerari Klme, yeniden yaplanma ve irket evlilikleri gibi deiimlerin yaplmas Yaratc dnceler ve yenilikler yaplmas 1.4.2.1. rgtn Kt Ynetilmesi Mobbingin en nemli rgtsel nedeni, ynetimin yetersizliidir. Bu tr rgtlerde, kt ynetimden dolay atmalar abartl bir hal alr, kart grler arasndaki rekabet iddetlenir ve her eyden sorumlu tutulacak bir gnah keisi yani kurban aranr. Ayrca, kurbann szne inanlmaz ve ciddiye alnmaz. 145 Aratrmalar gstermitir ki, hatal personel seimi ve ie alm sreci, dnemsel ii istihdam, iyerindeki sayl pozisyonlar elde edebilmek iin bireyler arasnda yaanan acmasz rekabet, mobbingin iyerlerinde ortaya kmasnn var olan ynetime bal ana nedenleridir. 146 Mobbingin rgtte disiplini salad ve verimlilii arttrd dncesi ancak, kt bir ynetimi anlatabilir. Gemite yaplan yanllklarn hemen unutulmas, personel sorunlarnn zlmesi yerine dierlerine tolerans gsterilmesi, rgtteki deerlemelerin yanl kanaat ve hkmlere dayandrlmasna duyulan korku gibi olumsuzluklar, o i yerinde mobbing ortamn dourabilir.147 Mobinge ortam hazrlayan kt ynetimin zellikleri u ekilde sralanabilir:148 Ar hiyerarik yap, nsan kaynaklarna yaplan harcamalarn azaltlmas, Kapal kap politikas, rgt ii iletiim kanallarnn etkili almamas,
Tutar, a.g.e., s. 98. Vedat Lainer, Mobbing (yerinde Psikolojik Taciz) http://www.turkishweekly.net/tukce/makale.php?id=98, 24.04.2006. 147 Ycetrk, a.g.m., http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=226, 15.03.2004. 148 Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., ss. 47.
146 145

37

rgtte atma zme yeteneinin zayfl ya da etkisiz atma ynetimi, ikayetlerin ynetim tarafndan ciddiye alnmamas ya da rtbas edilmesi, Zayf liderlik, Takm almasnn azl ya da hi olmamas, Eitim fakllnn dikkate alnmamas. rgtlerde mobbing sreci, genellikle yukardaki benzer nedenlerden dolay oluabilir. yi alanlar bu tr rgtlerden tasfiye edilirken, mobbingciler rgtte kalabilir hatta terfi bile ettirilebilir. Bu duruma zellikle kt ynetilen rgtlerde rastlamak mmkn olabilir. 1.4.2.2. Yetki Devretmeme Dncesi rgtsel yapnn ve bu yapnn iinde yer alan grevlerin gerektirdii yetki ve sorumluluklarn iyi belirlenmemi olmas, anlamazla yol aar. Ynetim kademesinde alanlar, grev snrlarnn nerede balayp nerede bittii konusunda bilgi sahibi olmayabilirler. Bu balamda yaadklar karmaa, dierleriyle aralarnda kabilecek bir atmaya temel hazrlayabilir.149 rgt yaps iinde birden fazla sayda yneticiye kar sorumlu olarak almak veya i ak iinde birbirleriyle sk ilikide olan ayn pozisyondaki iki alann, ayr blmlere bal olarak almak zorunda kalmalarndan ya da blmler aras yetki ve sorumluluklardan kaynaklanan karmaklklardan dolay yaanan atmalar da bu grupta yer alr.150 Yetki, btn yneticilerin kritik elerindendir ve bakalarnn yaptklarn, yapacaklarn ynlendirmeyi ve koordine etmeyi ierir.151 Belli grevlerin yerine getirilmesi iin, yetkinin bir ynetici veya rgtsel birimden dierine verilmesi, aktarlmas veya eritirilmesi yetki devri olarak tanmlanabilir. Yetki devrinin yn vardr:152 Bir ynetici olarak astlara vermek,
Tnaz, a.g.e., s. 26. Tnaz, a.g.e., s. 27. 151 Gltekin Rodoplu ve Ali Akdemir, letme Bilimine Giri, Isparta, 1998, s. 279. 152 Erol Eren, Ynetim ve Organizasyon (ada ve Kresel Yaklamlar), s. 234-235.
150 149

38

Bir ynetici olarak serbeste anlamalara girimek, kaynaklar kullanmak ve grevleri yapmak iin astlara gereken serbestlii tanmak, Bir ast olarak, anlamalara girimek, kaynaklar kullanmak ve grevlerin yaplmasnda yneticilere sorumluluk duymak. Yetki devri, bir yneticinin herhangi bir konuda kendisine verilmi olan karar verme yetkisini, kendi istei ile bir astna belirli artlar altnda devretmesi, gerekli grdnde ise bu yetkiyi geri almas olarak tanmlanr.
153

Yetki devri alanlarn

geliimlerine katkda bulunarak nemli kararlar almalarn salayabilir. Bunun dnda yetki devri, karar verme srecini hzlandrr, alanlarn yaratclklarn gelitirmede serbestlik salar, i tatminini arttrr, alanlara sorumluluk duygusu kazandrr. 154 Ancak yetki devretme konusunda tereddtler yaayan yneticiler de olabilir. Bunun nedenleri ise unlardr:155 Yneticinin Ynetsel Kontrol Alanlarn Kaybetme Korkusu Gnmzde gittike daha karmak bir hal alan ve byyen rgt ikliminde ve ilikiler anda, yetki devretmeden, yneticilerin ileri baaryla yrtmelerine imkan kalmamtr. nk, iler bir yneticinin btn yetkilerini elinde tutarak baaramayaca kadar oktur.156 Yneticilerin kontrol kaybetme korkusu, zaman tasarrufu yerine daha fazla zaman harcanmasna neden olabilir. rnein, bu tr bir ynetici yetki devrettiinde, devredilen btn ileri yeniden gzden geirir, eletirir, deiiklikler yaplmasn ister, bir ii bir kere daha denetler. Sonu olarak, bu, hem zaman asndan bir kayptr hem de yetkiyi devralan alana sknt verici bir haldir.157

Koel, a.g.e., ss. 320-321. Geybullayev, a.g.e., s. 177. 155 Ronalg G. Wells, Yetki Devri, ev. Vedat ner, stanbul: Rota Yaynlar, 1993, s. 53. 156 Gen, Ynetim ve Organizasyon-ada Sistemler ve Yaklamlar, s. 129. 157 Akdemir, Ynetici Engeli: Organizasyonlarda Yneticilerin retkenlii, grmeyi ve Baary Engellemesi, ss. 151-152.
154

153

39

Yneticinin Tek Bana Her eyi Herkesten Daha yi Yapabileceine nanmas (Her eye Kadir Ynetici Efsanesi) Bu tarz bir dnceye sahip bir kiiye gre, herkesin yneticiye ihtiyac vardr. irketin gelecei ona baldr. Masas, ilerin ynetildii kumanda merkezidir. Hi kimse ona bildirmeden bir ey yapamaz. 158 Her eyi herkesten daha iyi yapabileceine inanan yneticiler snrl sonular domasna neden olabilir. in yetenekli elemanlar tarafndan yaplmasn gvence altna almak yneticilerin nemli bir ilevi olmaldr. nk, yetkin alanlardan oluan bir ekip genellikle daha etkili ve verimli alr. 159 Yneticiler, bilgiyi tekellerinde bulundurarak rgt iin vazgeilmez hale geleceklerini sanrlar. Oysa, astlarnn gelitirmeye ve kadrolarnda yetkinlik oluturmaya aba harcayan yneticiler, yetki devrinden kananlara oranla genellikle daha etkilidir.160 Yneticinin Astlarnn Yetkinliinden Korkmas Yneticinin, astlarnn yetkiyi ele geirmeleri halinde daha iyi performans sergileyerek, kendisinden daha baarl olabilecekleri korkusu da yetki devretmeme nedenlerinden birisidir. Baz yneticiler, bu durumu kendi konumlar iin bir tehdit olarak grr. Ciddi bir uzmanl veya bilgi birikimi olmayan ynetici, bulunduu mevkiden ald gc ve yetkiyi devretmekten ekinir. 161 Yneticinin Kendine Gvensizlii

Rahat bir ekilde yetki devredecek gvene sahip olmayan yneticiler, kendi bilgi, beceri ve bulunduklar konuma gvenemezler. zgveni dk olan bu tarz yneticiler, yetki devri konusunda rkek davranrlar. Yetki devrettiklerinde ise, yalnzca basit, rutin ileri devretme taraftardrlar.162

158

Brad Thompson, Yeni Yneticinin El Kitab 2: stn Performans Gelitirme, ev. Vedat G. Diker, stanbul: Hayat Yaynlar, 1998, ss. 59-60. 159 Wells, a.g.e., s. 56. 160 Wells, a.g.e., ss. 56-57. 161 Kal-der (Kalite Dernei) Yaynlar, renen Organizasyonlar, stanbul, 1998, ss. 55-56. 162 Wells, a.g.e., s. 57.

40

Yetki devretme konusunda yukarda deindiimiz zelliklere sahip yneticiler, kendilerine sorulmadan yaplan en kk ilere bile ok sert tepki verebilirler. Bu tarz yneticiler iin ; iin verimli ve kaliteli olmas, ge ya da erken yaplmas gibi faktrler nemli deildir; onlar iin asl nemli olan, ilerin kendilerine sorularak yaplmasdr. Ancak, bu ekilde her ie karan ynetici, hem kendi iini etkili bir ekilde yapamaz, hem de alanlarn abalarn engeller.163 1.4.2.3. Stresli iyeri Latincede Estrictia kelimesinden tretilmi olan stres, 17. yy.da felaket, keder, bela, elem gibi anlamlarda kullanlrken; 18. ve 19. yy.larda anlam deitirerek objelere, kiilere, organlara ve ruhsal yaplara uygulanan bask, g ve zorlama olgularnn ifade edilmesinde kullanlmaya balanmtr. 164 Stres, bir eyleme, duruma ya da bir kiinin zerinde fiziksel ve/veya psikolojik zorlamaya kar verilen bir tepkinin sonucudur.165 Stresin, i hayatnda ve gnlk yaamda ok sk karlalan kavramlardan birisi olduu dnlr. Hemen hemen herkes stresle kar karya kalabilir. Stres, kii ile evresindeki etkileimden kaynaklanan ve genellikle kiinin salk artlarn etkileyen gerginlik hissi olarak tanmlanabilir. Baka bir ifadeyle stres, insan vcudunun herhangi bir fiziksel veya psikolojik etkiye kar verdii belirgin olmayan bir tepki olarak da tanmlanabilir.166 ortamnn srekli stres iinde olmas, rgtn her dzeyindeki alann mobbinge itebilir. st kademedeki yneticiler tarafndan bask altnda tutulan dier yneticiler mobbing uygulayabilir. Ayn ekilde astlar da yneticiler gibi stresleri nedeniyle sorumlu tuttuklar kiiye kar adeta ba kaldrarak yukarya doru gerekleen mobbing eylemlerine katlabilirler.167 Stres, genellikle alanlarn fazla

Akdemir, Ynetici Engeli: Organizasyonlarda Yneticilerin retkenlii, grmeyi ve Baary Engellemesi, s. 93. 164 Alev Torun, Stres ve Tkenmilik, Endstri ve rgt Psikolojisi, 2.b., Ankara: Kal-der (Kalite Dernei ) ve Trk Psikologlar Dernei, 1996, s. 43. 165 Zeyyat Sabuncuolu ve Melek Tz, rgtsel Psikoloji, 2.b., Bursa: Ezgi Kitabevi, 1996, s. 142. 166 mer Diner ve Yahya Fidan, letme Ynetimi, 1.b., stanbul: Beta Basm Yaym Datm Ltd. ti., 1996, s. 322. 167 Ycetrk, rgtlerde Durdurulamayan Yldrma Uygulamalar: D m? Gerek mi? http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=226, 15.03.2004.

163

41

i yknn altndan kalkamamasndan deil, mobbing uygulayan yneticilerin anlamsz taleplerinden kaynaklanabilir. Stres kavram, genelde baz eylerden memnuniyetsizlii ifade eder. Bu memnuniyetsizlik trafik skkl, gelecek sabaha yetitirilmesi gereken bir rapor, bir iinin bekledii cret artn alamamas, bir rencinin istedii notla snfn geememesi gibi evresel faktrler olabilir.168 Bunun dnda iyerindeki stresi

oluturan, gerginlie ve i memnuniyetsizliine katkda bulunan pek ok durum ve koul bulunur. Gnmzde, kitle retimi ve i hayatndaki problemlerle beraber genel olarak yaam artlarnn glemesi, her gn karlalan pek ok problem insanlar strese sokabilir.169 Youn stresin yaand iyerlerinde, alanlar kendilerinden beklenenleri yerine getiremezse mobbing yaanabilir. Yneticiler kendilerinden bekleneni yapmayan alanlarna bask uygulayabilir. Ya da alt dzeyde alanlar, stres kayna olarak grdkleri st dzeydeki bir yneticiye uygulanan mobbingi destekleyebilir.170 1.4.2.4. Monoton iyeri Bir iin ayn tempoda ve srekli ayn ekilde tekrarlanarak yaplmasnn verdii yorgunluk ve bkknlk durumlar monotonluk olarak tanmlanr. 171 Baka bir tanma gre, monotonluk, ayn dzende srp giden tekdze bir durumu ifade eder.172 Monotonluun nedenlerine bakldnda drt nemli faktr dikkati eker:173 in zellikleri

yerine monotonluk hakimse yani iler tekrarlanan bir ekilde yaplyorsa bu durum mobbinge neden olabilir. Kii, can skntsndan kurtulmak ve ie biraz daha heyecan katmak amacyla mobbing eylemlerine ynelebilir.174
Erolu, a.g.e., s. 297. Diner ve Fidan, a.g.e, s. 322. 170 Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., s. 48. 171 Eren, rgtsel Davran ve Ynetim Psikolojisi, s. 253. 172 Orhan Hanerliolu, Felsefe Ansiklopedisi: Kavramlar ve Akmlar, Cilt 6, stanbul: Remzi Kitabevi, 1992.
169 168

42

leri zelliklerine gre, otomatik, yar otomatik ve otomatik olmayan iler diye ayrmak mmkndr. Baz iler zellikleri gerei ok fazla dikkat gerektirirken, bazlar ise daha az dikkat gerektirir. Ayrca, baz iler, ok tip hareketlerle, bazlar ise tek tip hareketlerle yaplr. lerin sahip olduu bu zellikler, monotonluk bakmndan nemli saylr.175 Yar otomatik ve tek tip hareketlerle yaplan iler genellikle, srekli dikkat isteyen ilerdir. Dolaysyla bu iler, skc ve monoton olarak grlr. Bu gibi ilerde alanlar, ne tam olarak ilerine kendilerini verir, ne de ilerini dnmeden yapabilir. Bu durum can skntsna yol aarak, bir bkknlk meydana getirir. Otomatik olmayan iler, eitli hareketleri kapsadndan genellikle karmak ve g olur. Bu gibi ilerin karmakl veya gl, dikkat istediinden monotonluu byk lde azaltr. Ayrca, bu tip ilerde alanlardan ou ilerinden gurur duyar ve ilerinden tatmin olur.176 inin Monotonlua Kar Duyarll

in monoton oluu kiiden kiiye farkllk gsterebilir. Baz kiilere monoton gelen bir i, baz kiilere monoton gelmeyebilir. Baz kiilere bkknlk veren karmak bir i, bazlarna zevk verebilir. Bu farklln nedeni alanlarn zeka dzeyleridir. alanlar, zeka dzeylerine gre az zeki, ok zeki olarak ayrldnda, monoton ilerden zevk alanlarn az zeki insanlar olduu sylenebilir. nk, bu tip insanlar kolay tatmin olur. ok zeki insanlar ise kendilerini zorlayacak, kark ileri sever. Onlar ancak zor iler tatmin eder. Zeka seviyesi arttka, g ilerden daha ok zevk, kolay ilerden ise bkknlk duyulduu grlr. Sonu olarak, zeka seviyesi arttka, insanlarn monotonlua duyarll da artar.177 yerinin Manevi Ortam

Monotonluun ortaya kmasnda etkili olan nedenlerden birisi de iyerinin manevi ortamdr. Birbirleriyle uyum iinde alan, nee ile ilerini yapan, birbirinin
Eren, rgtsel Davran ve Ynetim Psikolojisi, s. 254. Ycetrk, a.g.m., http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=226, 15.03.2004. 175 Eren, rgtsel Davran ve Ynetim Psikolojisi, s. 254 176 Eren, rgtsel Davran ve Ynetim Psikolojisi, s. 255. 177 Eren, rgtsel Davran ve Ynetim Psikolojisi, s. 256.
174 173

43

zntlerini ve sevinlerini paylaan alanlarn olduu bir i ortamnda, monotonluk duygusunun bir ekilde azalaca dnlr. nk, bu anlayl ortam iinde alanlar kendilerini bir aile ortamnda hisseder. Byle bir ortamn aksine, alanlarn birbirlerinden nefret ettii, dedikodunun olduu, dayanmann, ekip almasnn olmad bir ortamn ise, alanlarn kendilerine yalnz hissetmesine neden olaca ve monotonluu kamlayaca dnlr.178 inin Psikolojisi

Bir iin monotonluu kiiden kiiye deitii gibi, kii zerindeki psikolojik etkileri de zamana bal olarak farllk gsterebilir. ilere bir gn ok skc ve monoton gelen bir i, baka bir gn zevkli gelebilir. in alana zevkli gelmesi, ya da monoton veya skc gelmesi, kiiye, yere, zamana ve duygularn younluuna gre deiim gsterir. Monotonluk duygusu, insan psikolojisiyle yakn ilikili bir kavram olarak gsterilebilir.179 nsan psikolojisinin deiiklik gstermesi, iine yansyabilir. Bu durum ise kiinin ie olan bak asn da nemli lde etkileyebilir. Yukarda deindiimiz monotonluun sebeplerden biri ya da hepsinin sonucunda, ayn eyleri yapmaktan sklan alanlar, yaadklar can skntsn ortadan kaldrabilir dncesiyle mobbing uygulayabilir. 1.4.2.5. Yneticilerin Mobbinge nanmamas ve Mobbingi nkar Etmesi rgt iindeki en ciddi sorunlardan birisinin, sorun olduunu kabul etmemek olduu dnlr. Aslnda rgt iinde bulunan herkes bir sorun olduunu bilir ama, hi kimse sorunu ortaya karacak cesareti kendisinde bulamaz. nk, baz alanlar rgtn bu durumunu kendilerine kar salayacan dnr. Yetkileri zerinde toplam, mobbing davranlarna gz yuman bir yneticiye sorunlardan bahsetmek zordur. nk, bu ekildeki bir ynetici, rgt grmek istedii gibi alglar ve mobbingi inkar eder.180

Eren, rgtsel Davran ve Ynetim Psikolojisi, ss. 256-257. Eren, rgtsel Davran ve Ynetim Psikolojisi, s. 257. 180 Kal-der (Kalite Dernei) Yaynlar, a.g.e., s. 13.
179

178

44

Aile ve sosyal hayatnda olduu gibi i hayatnda da, insanlar kimi zaman iddete, saldrgan davranlara, manevi basklara duyarsz davranlar gsterilebilir. Yneticilerin, alanlarn sorunlarn kendilerinin zmelerini beklemeleri

mobbingin yaanmasna neden olabilir. Bu, ayn zamanda mobbing davranlarnn artmasna neden olabilir. Bu tarzdaki yneticiler, mobbinge de ortak olur. rgtteki yneticiler, mobbingi grmezden gelip, gz yumduu, hatta bu olay destekledii srece, kurban, kendisini aresiz grr. st ynetimin, mobbingi

grmezden gelip inkar etmesi, hatta tevik etmesi mobbingin bymesine neden olur.181 Mobbing eer yneticiden kaynaklanyorsa, bu durumda yneticinin yannda bulunan yardmclar emberi daha da genileterek, kurbana kar sistemli, uzun sreli davranlarda bulunur.182 Bir rgt stratejisi olarak uygulanan mobbingde, insanlk ve ahlak asndan anlalmas ve aklanmas, akla dahi gelmesi mmkn olmayan pek ok ey serbesttir. Gerek anlamda bir zorba, bir saldrgan olan mobbingci, bu kez, bireyin yllardan beri hizmet ettii, baland, belki de ou kez zdeletii firmann da kendisidir.183 1.4.2.6. Kademe Azaltma ve Sfr Hiyerari Teknolojik gelimeler, youn rekabet ve kreselleme yeni ynetim

anlaylarnn ortaya kmasna neden olmutur. Ynetim ve organizasyondaki bu gelimeler sonucu, hiyerarik rgt yaplar deimeye ve ynetim kademeleri azalmaya balamtr.184 Kademe azaltma, organizasyonlarn en alt basama ile en st basama arasndaki mesafeyi azaltma olarak tanmlanr. Bylece, organizasyonun yaps daha bask hale gelir ve ynetim alan geniler. Ara kademelerin azaltlmas, organizasyonu eskisine gre daha yatay konuma getirir ve karar veren ile ii yapan arsndaki mesafe azalr.185
Tutar, a.g.e., s. 18. Tutar, a.g.e., s. 90. 183 Tnaz, a.g.e., ss. 141-142. 184 Nihat Erdomu, Kariyer Gelitirme: Kuram ve Uygulama, 1.b., Ankara: Nobel Yayn Datm Litd. ti., 2003, s. 141. 185 Ali Akdemir, Vizyon Ynetimi, s. 85.
182 181

45

Sfr hiyerari ise, organizasyon yapsn, hiyerarik adan farkl kademeler yerine, kk ve kendi iinde yeterli ve ayn seviyedeki gruplardan oluan bir yap olarak grmek olarak tanmlanr. Sfr hiyeraride, mevkiler otoritesi yerine, bilgi ve yetenek n plandadr.186 Kademe azaltma ile fonksiyonel fakllamaya dayanan unvanlar geersiz hale gelir. rnein, insan kaynaklar mdr, finans mdr gibi iki ayr unvan yerine ikisini de birletiren kaynak kullanm sorumlusu gibi bir unvan kullanlr. 187 Kademe azaltma, rgt ii i ve pozisyon saysn da azaltr. Bu durum, rgtte ykselme olanaklarn snrl hale getirir. Dikey ilerleme yerine yatay ilerleme artar., Bu tr rgtlerde, nitelikli i grenlere pozisyon ve stat vermeden i yaptrmak nemli bir sorun olarak grlr.188 Ayrca bu durum, ykselmek isteyip bunu gerekletiremeyen alanlarn ortamn huzurunu bozmak iin mobbinge

bavurmasna neden olabilir. 1.4.2.7. Klme, Yeniden Yaplanma ve irket Evlilikleri gibi Deiimlerin Yaplmas rgtler de tpk insanlar gibi toplumsal evre iinde doar ve byrler. rgtler, evreleri ile yakn ilikiler kurmak ve bunu devam ettirmek zorundadr. Bu, rgtlerin evrelerinde yaanan gelimeleri ve deiimleri takip etmesi gerekliliini dourur.189 Deimeyen tek ey deiimdir sz gnmzn nemli bir gereini yanstr. inde yaadmz a, deiim a olarak tanmlamak mmkndr. Deiimden kamak, rgtn varln tehlikeye sokar. Bireyler ve rgtler, evreleriyle srekli iliki iinde olan ak sistemler olduundan deien koullara uyum salamalar gerekir.190

Ali Akdemir, Temel letmecilik Bilgileri, Kocaeli: Yaync Yaynlar, 2003, s. 167. Koel, a.g.e., s. 334. 188 Erdomu, a.g.e., s. 151. 189 Gngr Onal, letme Ynetimi ve Organizasyon, 3.b., stanbul: Trkmen Kitabevi, 2000, s. 65. 190 Sabuncuolu ve Tz, a.g.e., s. 163.
187

186

46

ada yneticilik zelliklerinden yoksun, deien koullara uyum politikas retemeyen ynetici kiiliklerinin orta ve uzun vadeli olmas durumunda, ilgili kurulularn yok olmas sz konusu olabilir.191 Deiimin zamann ve ynn nceden gremeyen yada gnn deien koullarna gre bnyesinde gerekli deiiklikleri yapamayanlar hzl bir ekilde yok olur. Bunun yannda deiimi planlayan, deiim meydana gelmeden nce belirtilerini tespit edip, ynn ve hzn belirleyen sistemlere sahip olanlar varlklarn senelerce koruyabilir hatta deiimi de ynetebilirler.192 Deiim, planl ve plansz bir sistemin, bir sre veya ortamn belli bir durumdan, baka bir duruma geirilmesini ifade eder.193 Organizasyondaki deiim, organizasyon faaliyetleri ile ilgili hususlarda mevcut konumdan farkl bir duruma gelme olarak tanmlanr. 194 Klme, yeniden yaplanma ve irket evlilikleri de rgtlerin kar karya bulunduu deiimlerdir. Klme, iletmelerin rekabet gcn arttrmak iin bavurduu bir deiim eklidir. Bir organizasyonun klmesi, iletme ynetiminin bilinli olarak ald kararlar ve uygulad stratejiler ile personel saysn, maliyetleri, i ve sreleri azaltmasdr.195 letmenin klme politikas nedeniyle istihdamn daraltlmas, igcnn gen alanlardan oluturulmas ve rgt iinde istenmeyen bir kiiden kurtulmann hedeflenmesi nedeniyle, firma ynetiminin uygulad kastl bir mobbing olgusu sz konusu olabilir. rgtn hedeflerine uygun olmayan alandan kurtulmak amacyla, firma yneticileri tarafndan bilinli ve kat ekilde uygulanan bir mobbing olgusu yaanmaya balar. Bu tarz mobbing farkl ekillerde uygulansa da, rgtten uzaklatrlmas istenen bireyin etrafnda genelde dayanlmas g, gergin bir havann yaratlmasna allr. Sert davranlar, azarlamalar ve gzda vermeler sk

Ali Akdemir, Ynetici Engeli: Organizasyonlarda Yneticilerin retkenlii, grmeyi ve Baarmay Engellemesi, s.176. 192 Ebru Karpuzolu, Deiim ve Kobiler, http://www.insankaynaklari.com, 21/09/2001. 193 Sabuncuolu ve Tz, a.g.e., s. 163. 194 Koel, a.g.e., s. 510. 195 Koel, a.g.e., s. 331.

191

47

sk tekrarlanrken, ilk anda anlalmas ve kantlanmas ok zor sabotajlar da, zaman zaman tepe ynetim tarafndan gerekletirilir.196 Bazen tamamen ekonomik artlarn kt gidiat klmeye neden olabilir. zellikle, ekonomik kriz dnemlerinde, iverenler klme stratejisini seerek personel kartmaya gidebilir. Ancak, neden sadece ekonomik olmayp iyerinde istenmeyen bir alandan kurtulmak iin de mobbing uygulanr. Yeniden yaplanma veya reorganizasyon almalar sonucunda atmalar ortaya kabilir.
197

Yeniden yaplanma, iletmelerin hzla deien hayat artlarna

uyum salamak, rekabet ortamnda hayatta kalmak, daha fazla kar elde etmek ve srekli gelime gsterebilmek iin kendilerini fiziki ve psikolojik alanlarda batan aaya dzenlemesi olarak tanmlanr. 198 Ancak, rgtte mobbing yapan kii veya kiiler kald srece yeniden yaplanma sonusuz kalr. nk, mobbingciler yznden ilerinden ayrlmak zorunda kalan nitelikli elemanlarn yokluu rgtte sinerjinin olumasn engeller.199 Firma iinde bir ynetim stratejisi olarak kullanlan mobbingin gerekesi, bazen personelin yeniden yaplanmasna ynelik rgtsel bir gereksinmeden

kaynaklanabilir. rnein, orta dzey ynetici kadrosunun genletirilmesi, rgt hedefi olarak belirlenmi olabilir. Bu durumda elli ya zerindeki tm orta dzey yneticiler mobbing kurban olmaya aday olabilir. letmenin, nerilen yeniden yaplanma projesi kapsamnda orta dzey ynetici kadrosunu deitirme kararnn altnda iki neden aranmaldr. Bu nedenlerden biri, daha dinamik ve daha esnek bir ynetim tarznn harekete geirilmesi; dieri ise, niversiteden yeni mezun daha az deneyimli, daha gen bir alana denecek cretin, yllardr o iletmede alana denen cretten ok daha dk olaca dncesinden hareketle, tasarruf amaldr. Yine bu durumda da, bu bireylerin kendi istekleriyle iten ayrlmalarn salamak iin mobbing, benimsenen bir rgt stratejisi olarak balatlr. 200

Tnaz, a.g.e., s. 141. Koel, a.g.e., s. 496. 198 Akdemir, Vizyon Ynetimi, s. 90. 199 Tutar, a.g.e., s. 110. 200 Tnaz, a.g.e., ss. 145-146.
197

196

48

irket evlilikleri ise; merger (birleme), acquisition (devralma) ve joint venture (ortak giriim) olmak zere trldr. Merger (birleme), iki ya da daha fazla iletmenin kaynaklarn birletirerek yeni bir iletme oluturduklarnda ortaya kar. A ve B iletmelerinin olanaklarn birletirerek C iletmesini oluturmalar birlemeye rnektir. Acquisition (devralma), bir iletmenin dier bir iletmeyi ya da iletmeleri devralmas eklinde olur. A iletmesinin B ve C iletmesini satn alarak yine A kimliine brnmesi devralmaya rnektir. Joint venture (ortak giriim) ise, iki iletmenin eitli ortak amalara hizmet etmesini salamak amacyla yeni bir iletmeyi ortak olarak kurmalaryla oluur. A ve B iletmesinin yeni bir C iletmesini kurmalar ortak giriime rnektir.201 rgtn klmesi, bymesi ve yeniden yaplanmas gibi deiiklikler, rgt yaam ve baars iin gerekli kararlar arasnda yer alr. Ancak, bu deiimler doru bir ekilde yaplamazsa mobbing iin ortam hazrlanabilir. nk, bu deiimler belli pozisyonlar arasndan seim yapmay gerektirebilir. ortamndaki rekabet, alanlarn ileri iin endielenmelerine ve pozisyonlar iin mcadele etmelerine yol aar. ortamndan dlanmalar, kiileri dier alanlara kar mobbing uygulamaya yneltebilir.202 Deiim beraberinde bir takm korkular da getirir. Bu korkular, deiimin nne byk bir engel getirir. rgt yelerinin deiimle ilgili eitli korkular bulunur. Bu korkular unlardr:203 Kii, konumunu yitirmekten korkar, Kii, gvenliini yitirmekten korkar, Kii, oluacak yeni duruma uygun olmamaktan korkar, Kii, yeni ii becerememekten korkar, Kii, deiimin bilinmeyen ynlerinden korkar, Kii, baarszla uramaktan korkar.

rgtte bulunanlara iini, mevkisini kaybetme korkusu yaatan, mevcut durumun deimesiyle gvensizlik ortam yaratan byle bir alma yerinde, rgt yeleri aktif veya pasif bir ekilde bu deiim abalarna diren gsterir ya da
Akdemir, Temel letmecilik Bilgileri, s. 118. Ycetrk, a.g.m., http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=226, 15.03.2004 203 Rikki Hunt, Tony Buzan, Dnen Organizasyon: Hayatnda Baarnn Temel Kurallar, ev. Din Tayan, stanbul: Alfa Basm Yaym Datm Ltd. ti., 2003, s. 205.
202 201

49

deiimi engellemeye alr. 204 Deiimi engelleme, iten ayrlma, bilinli hatalar yapma aktif olarak gsterilen tepkiler arasnda yer alr. Bunun yannda, bireylerin deiime tepki gstermeden deiime kaytsz kalmalar, sadece syleneni yapmalar, ii ve tempoyu yavalatmalar da pasif tepkiler arasnda yer alr.205 Sonu olarak, klme, yeniden yaplanma ve irket evlikleri rgtlerin yaamlarnda nemli kararlar gerektirir. Bunlar kanlmaz olduklar iin, baz mevkilerin kaldrlmasn gerektirebilir. Bu i dncesizce yaplrsa mobbinge neden olabilir. Rekabeti ortamda, kendi iini kaybetmekten korkanlar, mevkileri iin sava verirler. Bu nedenle, rgtte bulunanlar yaplacak deiimlere hazrlamak, onlara yardmc olmak gerekir.206 Aksi takdirde, rgt ierisinde deiimden dolay mobbing yaanabilir. rgtsel ve ynetsel faaliyetlerde youn teknoloji kullanmyla birlikte deiim gsteren srelere uyum salamda zorluk eken birey, psikolojik olarak bir gerilim yaayabilir. Teknolojideki rasyonellik, alanlarn kiisel btnln bozarak yaratclklarn engellerken; teknolojideki yapaylk, kiinin doalla yabanclamasna neden olur.207 Rasyonel teknolojiyle donanm bir rgt, bireyin doal dnyasnn devamna izin vermezken, bireyin iine olan aidiyet duygusunun ortadan kalkmasna neden olur. Bu ekilde, kiinin doal dnyasyla rtmeyen bir rgt yaps, kiinin gerilim ve stres iinde almasn salar. Bu durumun arya kamas ise, mobbinge dnebilir.208 1.4.2.8. Yaratc Dnceler ve Yenilikler Yaplmas amz, teknolojik ve kltrel anlamada hzl ve byk deiimlerin yaand bir adr. Deiim ve belirsizlik, birbirinin ayrlmaz iki unsurudur. Bu iki unsurun bir arada olduu yerde ise karmakln yaanmas doal bir sonutur. Bu nedenle, rgtlerde, an gerei olarak uygulanmas gereken deiim, deiimin yaratt anlalmazlk ve karmaklk ve bu deiimin varaca noktada rgtleri, gruplar ve
Tevruz ve dierleri, a.g.e., s. 117. rfan Erdoan, Eitimde Deiim Ynetimi, Ankara: Pegem Yaynclk, 2002, ss. 71-72. 206 Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., ss. 49-50. 207 Tutar, a.g.e., s. 106.
205 204

50

bireyleri bekleyen bilinmezlik dier anlamyla belirsizlik, tm sreleri, stratejik hedefleri, fonksiyonlar etkilerken, rgt iinde ayr birer atma kayna olarak da yerlerini alacaklardr. Deiim ve yaanan karmaklk dzeyi ile sonutaki belirsizlik ne kadar fazlaysa, yaanacak atma da, o oranda byk olacaktr. nk, kar koyma ve benimsememe, insan yapsnn doasnda gizlidir.209 Bu nedenle yneticiler gereken zamanlarda deiimin doas, nedenleri, zamanlamas ve rgtte alanlar zerindeki olas etkilerini nceden ak bir biimde anlatmaldr. nk deiimi gizli tutmak istenmeyen sonulara neden olabilir.210 Yaplacak deiimler, bireylerin ya da gruplarn iinde bulunduklar durum ya da evreyi bozabilir.211 Yaratclk, aralarnda daha nce iliki kurulmam nesneler ve dnceler arasnda iliki kurma, yeni fikirler retme, her eyi fakl bak alar ile grebilme, sorunlar zgn yntemlerle zme ii olarak tanmlanabilir. 212 Yenilikilik ise, bir sretir. Yaratclk, bu sreci mmkn klan beceri veya doal yatknlklar kmesidir. Yaratclk, yenilik getiren zihinsel bir faaliyettir; yenilik ise, yaratcln cisimsel veya dsal sonucudur.213 Yani yenilik ve yaratclk farkl anlamlara gelen iki kavram olarak grlebilir. Yenilik, az ok ileri teknoloji gerektiren yeni rnler yaratma srecine atf olarak alglanabilir. Ancak, bu anlamyla ou zaman icatla kartrlabilir. cadn, piyasaya srlmesi halinde bir yenilik haline gelecei sylenerek, bu iki kavram arasndaki ayrm yapmak mmkn olabilir. Yenilik, yeni rnlerin yaratlmasnda kullanlan yntemi aklamak iin de kullanlabilir. Yenilik ayrca, rgtsel bir ilevin ad, belirli bir blmn kendine zg sorumluluunun ad olarak da kurumsallatrlabilir. Basit bir ifadeyle yenilik, mteri tatminine ynelik yeni kaynaklar yaratmak olarak tanmlanabilir.214

Tutar, a.g.e., s. 106. Tnaz, a.g.e., ss. 25-26. 210 Halil Can, Organizasyon ve Ynetim, 6.b., Ankara: Siyasal Kitabevi, 2002, s.219. 211 Seluk Yaln, Personel Ynetimi, 6.b., stanbul: Beta Basm Yaym Datm A.., 1999, s. 233. 212 Akdemir, Vizyon Ynetimi, s. 74. 213 Alan Barker, Yenilikiliin Simyas, ev. Ahmet Kardam, stanbul: MESS (Trkiye Metal Sanayicileri Sendikas Yaynlar, 2001, s. 23. 214 Barker, a.g.e, ss. 21-22.
209

208

51

alanlarn yeni fikirler retebilme becerileri, irketlerin ve dier rgtlerin deiikliklere ak olabilmelerinin tek yolu olarak grlr.215 Eer, yenilikilik rgt stratejisinin bir paras deilse ve rgt kendi yaps iinde yenilie bir yer bulamyorsa, o zaman o rgtte alan insanlar da yaratc olmak iin herhangi bir neden bulamayacaktr. Yenilikilik, aykrlara, dardakilere veya ykclara zg bir ey olarak grlrken; yaratclk da, rgtn gvenliini tehdit edici bir unsur olarak grlebilir.216 Oysa, rgt hedeflerinin gerekletirilmesi iin yaratc dnme yeteneine sahip olmak ve bunu sonucunda yenilik yapmak gerekir. Ayrca, rgt evresinde meydana gelen deiimler, rgt iinde sorun oluturabilir. Bu sorunlar zmek iin de yaratc dncelere ihtiya vardr.217 letmeye aktarlan veya uygulanmaya allan yeni dnceler, rgtn biimsel yaps zerinde birtakm deiiklikler meydana getirir. Yenilik nedeniyle, baz servisler veya blmler ya ortadan kalkar ya da nemli lde nemlerini kaybederler. Bu durum, statsn, prestijini, yetkilerini ve dier sosyal olanaklarn kaybeden kiilerin yeniliklere kar koymasna neden olur.218 Genellikle, iletmenin iinden ve alt kademelerden gelen yenilik fikirleri, st kademeler tarafnda dikkatle incelenmeden ve deerlendirilmeden reddedilir.219 Yneticiler, gelen yeni fikirleri bastrmaya alr. Bunu daha nce de denedik ve ie yaramad ya da Dnmek iin deil, yaptn i iin para alyorsun eklindeki davranlarla mobbing yaparlar. Bu durumda, alanlar bir giriimde bulunmaktan ekinirler.220 Bu, yaratc kiilerin cesaretini krarak, ilerine olan ballna da olumsuz bir etki yapabilir. Ayrca yaratc bireyler, yeni fikirler gelitirdikleri iin, mobbinge daha fazla hedef olabilir.

Jandt, a.g.e., s. 92. Barker, a.g.e., s. 94. 217 Judi James ve Mike Eden, Uzun Sapl Gelincik, ev. Aye Bilge Dicleli, stanbul: MESS (Trkiye Metal Sanayicileri Sendikas) Yaynlar, 2001, s. 133. 218 Erol Eren, letmelerde Yenilik Politikas, stanbul: stanbul niversitesi letme Fakltesi Ynetim ve Organizasyon Enstits Yaynlar No: 4, 1979, s. 151. 219 Eren, letmelerde Yenilik Politikas, s. 150. 220 James ve Edden, a.g.e., s. 133.
216

215

52

1.4.3. Sosyal Nedenler iddet, atan karlar olan taraflarn arasndaki sosyal ilikilerden

kaynaklanr.221 lkeler arasndaki g farkllklarnn artmas dolayl olarak mobbing davranlarn etkilerken, toplumun kendi ierisindeki snflar ve gruplar arasnda sosyal mesafelerin giderek almas, farkllamalar idare eden geleneksel balarn zlmesi ve hatta toplumdaki hukuk kurallarnda, deerlerde ve geleneksel kurumlardaki geveme mobbing davrann artrmtr. Mobbing olgusu lkeler arasnda, bireyler arasnda, ynetici-ynetilen arasnda, meslektalar arsnda zaman ve mekan fark olmadan gerekleebilir. Ancak, varolma mcadelesinin, rekabetin ve dolaysyla g mcadelelerinin hzla artt gnmz dnyasnda mobbing davran kimi zaman fark edilerek ve farkettirilerek kimi zaman da sanki doal bir sremi gibi alglanmadan gerekleir. 222 Sosyal iklimin alanlar tatmin etmemesi sonucu oluan adaletsizlik, ayrcalkllk yneticilerin objektif olmamasndan kaynaklanr. 223 Adaletsiz

uygulamalar, kii veya kiilere yaplan ayrcalkl davranlar mobbinge neden olabilir. Ayrca, bu durum alanlarn birbirlerine dman olmalarna, kskanlk duymalarna, bask yapmalarna neden olarak mobbing iin ortam hazrlayabilir. Mobingcinin taktiklerinden biri, kurban yalnzla ve sosyal izolasyona itmek olduu iin, bu gibi durumlarda sosyal destein nemi artar. Sosyal destek, bireyin ait olma, sevgi, taktir ve kendini gerekletirme gibi temel ihtiyalarnn, baka bireylerle kurduu etkileim sonucunda tatmin edilmesini salar ve onu yalnzlktan kurtarr. Yeterli sosyal destee sahip olmak, mobbing kurbanna gven hissi verir.224

Dou Ergil,a.g.e, ss. 40-41. Bilge Aka ve Aye rmi, Yldrma Davrannn Alglama Boyutu: niversite rencileri zerine Bir Aratrma, 14.Ulusal Ynetim ve Organizasyon Kongresi Bildiriler Kitab, Erzurum, 2006. 223 Tutar, a.g.e., s. 108. 224 Tutar, a.g.e., s. 135.
222

221

53

Dmanlk, sosyal sistem ierisindeki kskanlk, grup basklar, bakalarnn suunu yklenme sosyal nedenler arasnda gsterilebilir.225 1.4.3.1. Dmanlk Sosyal bir sistem olan rgtlerde zaman zaman anlamazlklarn olmas doaldr; nk insann olduu her yerde, sorun vardr. Zira, insanlar bir arada yaadklar srece, ne kadar iyi ve anlayl olurlarsa olsunlar, farkl karlar temsil etmeleri sebebiyle aralarnda baz anlamazlklarn olmas kanlmazdr. Ancak anlamazlk nedeniyle insanlarn, birbirlerine kar kin ve nefret duymalar normal deildir.226 Mobbing, kiinin saygsz ve zararl bir davrann hedefi olarak seilmesiyle balayan bir sretir. nceleri bir kiinin veya baz kiilerin, bir kiiye veya birka kiiye dmanl biiminde balayan mobbing sonucunda kurban, nce kendisine daha sonra ise evresine yabanclamaya balar. Mobbingciler, dmanlk duygular yksek insanlardr. Dmanlarnn

olamamas durumunda baka bir dman bulmada zorlanmazlar. Ancak, dman seerken onlardan daha zayf olmasna dikkat ederler, dmanlarnn gl olmasn istemezler. O nedenle gl dmanlarn da zayflatmak ve yok etmek iin ellerinden geleni yaparlar.227 Mobbing yapan kiiler kzgnlk ve fke doludurlar. fke krizleri ve iddet saldrlaryla ilerindeki dmanl da vururlar.228 iddetli anlamazlklar ve fikir uyumazlklar yerini dmanlk olgusuna brakr. Dmanlk bireye yada gruplara fiziksel bir zarar vermemekle beraber dorudan doruya kiinin duygularn etkiler. Tehdit edici ve saldrgan davranta bulunmak, ayrmclk yapmak, kiiyi zel yaamnda rahatsz etmek, tehdit ederek korkutmak dmanlk davranlardr. iddet tanmn kapsamnda ise, fiziksel gcn uygulanmasyla bireye zarar vermek, kalc hasarlara yol amak gibi davranlar yer alr.229
225

Zapf, Organizational, Work Group Related and Personal Causes of Mobbing/Bullying at Work, International Journal of Manpower, ss. 70-85. 226 Tutar, a.g.e., s. 127. 227 Tutar, a.g.e., s. 39. 228 Aydos ve Oral, a.g.e, ss. 29-37. 229 Tnaz, a.g.e., ss. 39-40.

54

Mobbingciler

genellikle,

rgtlerde

dmanlktan

holandklar,

kendi

normlarn rgte kabul ettirmek istedikleri, can sknts iinde olduklar iin mobbinge bavururlar. 230 Mobbingincinin davranlarnn grmezden gelinmesi ve bunun iin gerekli ahlaki ve hukuki yaptrmlarn uygulanmamas, kurbanlarn dmanlk hislerinin glenmesine ve fkelenmesine yol aabilir. Bu durumda, kurbanlar maruz kaldklar davranlar anlamlandrmaya alr.231 Yani mobbingde sadece mobbingcinin dmanlk duymas yoktur, ayn zamanda kurbanlar da yaplan davranlar karsnda bireylere ve rgte dmanlk duyabilir. Mobbingciler, dmanlk duygular yksek insanlardr. Dmanlarnn

olamamas durumunda baka bir dman bulmada zorlanmazlar. Ancak, dman seerken onlardan daha zayf olmasna dikkat ederler, dmanlarnn gl olmasn istemezler. Bu nedenle gl dmanlarn zayflatmak ve yok etmek iin ellerinden geleni yaparlar.232 1.4.3.2. Kskanlk Her iyerinde, alanlarn sinirlendii, stresin doruk noktaya kt ve bu balamda kzgnln kt szlere dnt, tartmalarn yaand, srf efi etkilemek iin anlk olarak meslektan yerici szlerin sylendii zamanlar olabilir. Bu davranlar, kural olarak mobbing oluturmazlar. Kskanlk insann doasnda vardr ve gnlk geici bu tr davranlar mobbing oluturmazlar. Mobbing, sistematik olarak bireyin i yaamnda psikolojik tacize uramasdr.233 Kii kskanlk ile srekli bir ekilde karlayorsa bu, gnlk geici kskanlktan ayrt edilmelidir. nk kurban yetenekleri ve kiilii ile n plana kyor ise, bu

mobbingciyi olduka rahatsz eder. Mobbingci, kurbann yeteneklerinden rahatszlk duyduu zaman, kurban karalamaya, ona iftiralar atmaya balar. nk kurbann alkan, drst, yetenekli oluu mobbingcinin durumunu sarsan zelliklerdir ve bu nedenle bulduu her frsatta
230 231

Tutar, a.g.e., s. 96. Tutar, a.g.e., s. 116. 232 Tutar, a.g.e., s. 39. 233 Vedat Lainer, a.g.m., http://www.turkishweekly.net/turkce/ makale.php?id=98, 24.04.2006

55

saldrya geer. Mobbingcinin bu tutum ve davranlarnn arkasndaki temel gd, bir trl yenmeyi baaramad kskanlk duygusudur.234 nsanlar genellikle bakasn, o kiinin kim olduu ve neyi temsil ettii iin deil, kendilerinin neyi temsil ettiine bakarak rahatsz ederler. Haset, kskanlk, byk hedefler ve meydan okumalar mobbingin temel nedenleridir. Mobbing yapan i arkadalar, birine daha iyi alt, daha ok sevildii iin ierleyebilir. Dierinin yeteneklerinden korkarlar; yksek performansn, kendilerine meydan okuma gibi alglayp ierleyebilirler.235 Bir rgt ierisinde grevler, yetkiler, sorumluluklar ve bunlar yerine getirecek kiilerin zellikleri belirlendii zaman, rgt yaps iinde her alann yeri de belli olmu olur. Ancak, yeni gelenlere ynelik kskanlklar, fsltlar, arkasndan gizliden gizliye oynanan oyunlar, kendisine kurulan ufak tuzaklar zamanla kendini gstermeye balar. ou kez yeni gelen bireyin stleri ve astlarnn saldrganl ve dedikodularndan da etkilenen kiiler, yeni gelene kar rekabet ve holanmama duygularn bir arada yaamaya balarlar. Bu durum, ilerde yol aaca byk zararlar hesaplamakszn haksz nyarglarla ve yersiz sapkn korkularla devam eder.236 rgtte alanlar arasndaki ayrcalkl davranlar, rgt olanaklarndan yararlanmada adaletsizlik rgtte alanlar arasnda kskanlk yaanmasna neden olabilir. Kskanlk ve haset, kltr fark gzetmeksizin insan ruhuna en fazla egemen duygular olduklar iin, byle bir nedenden kaynaklanan mobbing olgusu, her kltrdeki iyerinde grlr. Ancak Trk kltrnn, gerek zden ziyade grntye nem veren ve zellikle st dzeydeki insanlarn baarya ulamak iin her yolu kendilerine hakm gibi grdkleri bir toplumsal anlaya sahip olmasndan dolay bu gibi durumlarn, lkemizde, dier lkelere kyasla daha fazla yaand dnlebilir.237

Tutar, a.g.e., ss. 94-95. Tutar, a.g.e., s. 44. 236 Tnaz, a.g.e., s. 128. 237 Tnaz, a.g.e., s. 119.
235

234

56

1.4.3.3. Grup Basks rgtsel ilikiler balamnda karlalan kabul edilemez davranlar, gnmz i dnyasnn nemli sorunlar arasnda yer alr. Bu davranlar rgtsel ilikilerin saln bozar ve rgt mensuplar zerinde ykc etkilere yol aar. Mobbing ad altnda incelenen bu davranlara ilikin tarihsel sre, 1960l yllara kadar uzanr. yerlerindeki ilikiler asndan ise ilk kez 1980li yllarda Dr. Leymann tarafndan kullanlan kavram, iyerlerinde yetikinler arasndaki grup iddetini ifade eder.238 Grup iddetine vurgu yaplmas grup basksnn, mobbingin nemli nedenleri arasnda yer alabileceini gsterebilir.

Mobbing genelde bir kii tarafndan balatlr. Ancak daha sonra bu asl kiiye katlanlarn artmasyla mobbingcilerin emberi geniler. Bu durum akbabalarn lein etrafnda dnmelerine benzetilebilir. Akbabalk yani eteleme mobbing yapanlara cesaret vererek kurbann stne daha ok gitmelerine neden olur. 239 Baz gruplarda ancak belli bir dzenin varl halinde gruba balln artaca ve bylece gl olunaca inanc hakimdir. Dolaysyla byle gruplarda herkes grubun kurallarna uymak zorundadr. Hedef kii, eer grup kurallarna uymuyorsa ya uymaya zorlanacak ya da gitmek zorunda kalacaktr. Genel olarak, kimse ayandan zincirle bal deil, beenmeyen gidebilir anlay hakimdir. Benlik duygusu zayf kiiler, destek bulduklar bir grubun iindeyken, kendilerini daha gvende hissederler. Kendi vicdanlarna kulak vermeye cesaretleri olmad iin, akbabalk yaparlar. Kimliklerini daha gl olduuna inandklar ve sayg duyduklar biri ile ibirlii yaparak bulurlar. Grup tarafndan ynlendirilmek ve onun bir paras olmak gereksinimi, farkl olunursa dlanlabilecei korkusudur. Genellikle, i arkadalar mobbinge, kendilerine gz da verilmesi nedeniyle ya da tepki grme korkusu ile katlrlar. nk katlmazlarsa, bu defa kendileri tehlikeye girebilir.240

239 240

Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., s. 29. Ekiz, a.g.m., http://www.unigazete.com, 21.01.2006

57

nsanlar bir rgte girdiklerinde, o rgtn kabul ettii deer ve normlara uyum salamaya ve yesi olduklar grup ile zdelemeye alr.241 Kiinin, bu gruplarla anlamas hem bireysel hem de rgtsel adan, mobbing yaanmamasnda nemli olabilir. Grup ile btnleen birey uyumlu haliyle hedef seilmeyebilir. Grup btnlnn olduu yerde atma daha azdr. Grup dncesi, bizlik anlaynn abartlm bir halidir. Eer grup dncesi deiirse, iyerinde mobbing kanlmazdr.242 Grup btnl, birbirine ball yksek olan bir grup iinde ortaya kan bir olgu olarak tanmlanrsa, gl bir grup liderinin etkisi ve grup iklimi, dengeleri bozabilecek bir problemin oluumunu engelleyebilir. Eer grup iindeki nfuzu zayf bir kii grup kararna kar karsa, problem karan kii olarak grlp mobbinge maruz kalabilir.243 Mobbing grup biiminde yaplrsa, kurban bana gelenleri ikayet edecei bir makam bulamaz. Bylece kiinin yetkileri kstlanarak, eitli haklarndan mahrum braklarak amalanr.244 Birey, rgt ve grupla anlap var olan deer ve normlar kabul edebilecei gibi, bu kurallar reddedip rgt ve grupla uzlamama yoluna da gidebilir. Kiinin, bu sre iersinde yaayaca bask ve tehditler, ileride karlaabilecei mobbingin boyutunu da belirler.245 Bununla birlikte grup iersinde rollerin ak bir ekilde belirlenmesi de olduka nemlidir. nk rollerin ak bir ekilde tanmlanmas atmay azaltr. Ancak uzmanlamann artmas grup btnln artryormu gibi grnse de, ileri bir aamada bireyleri birbirinden uzaklatrabilir. Bireylerin birbirinden uzaklamas ile ve kiiliine saldrlarda bulunularak, kurbann hata yapmas

Tutar, a.g.e., s. 103. Tnaz, a.g.e., s. 31. 243 Tnaz, a.g.e., s. 32. 244 Tutar, a.g.e., s. 29. 245 Tutar, a.g.e., s. 103.
242

241

58

yz yze iletiim ve karlkl fikir alverii azalr. Rol paylamnn ok detayl olmas grup iinde blnmelere neden olabilir. 246 rgt iinde gruplar arasnda eitli nedenlerden kaynaklanan g mcadelesi yaanabilir. Bu mcadelede gruplardan birisi dezavantajl pozisyona dtnde, bu grupta yer alan kii mobbingin bir kurban olur. 247 1.5. MOBBNG SAYILABLECEK DAVRANILAR Mobbing davranlar kavramsal olarak g farkllna dayal sistematik, tasarlanm ve srarc bir biimde kar taraf sindirmek ve/veya incitmek, aalamak ve hor grmek; dlamak ve yalnzlatrmak; yok saymak ve grmezlikten gelmek iin yaplan davranlarn tm olarak tanmlanabilir.248 Heinz Leymann, mobbing davranlarn 5 farkl grupta 45 ayr davran olarak tanmlamtr. Leymann tarafndan tipletirilen mobbing davranlar u ekildedir:249 Birinci Grup: Kiinin iletiim ve kendini ifade etmesini kstlayan davranlar sz konusudur. kinci Grup:Kiinin sosyal ilikilerine saldrma eklindeki davranlar sz konusudur. nc Grup: Kiinin itibarna zarar veren davranlar sz konusudur. Drdnc Grup: Kiinin yaam kalitesine ve mesleki durumuna ynelik davranlar sz konusudur. Beinci Grup: Kiinin saln dorudan etkileyen davranlar sz konusudur. Bir kimsenin yukardaki davranlardan herhangi birine ya da tamamna maruz kalmas kiinin yaadklarnn mobbing olarak ifade edilebilmesi iin yeterli deildir. Bu davranlarn sistematik bir ekilde srekli olarak gerekleiyor olmas mobbingin artlarndan birisidir; ayrca bu davranlara maruz kalan kimsenin davranta
Tnaz, a.g.e., s. 31. Stale Einarsen, The Nature and Causes of Bullying at Work, International Journal of Manpower, 20,1/2, 1999, ss. 16-27. 248 Bilge Aka ve Aye rmi, Yldrma Davrannn Alglama Boyutu: niversite rencileri zerine Bir Aratrma, 14.Ulusal Ynetim ve Organizasyon Kongresi Bildiriler Kitab, Erzurum, 2006.
247 246

59

bulunandan herhangi bir adan gsz olmas ve kendini savunamayacak bir durumda olmas bir dier art olarak belirtilir. Bir defalk olaylar ya da eit gteki kimseler arasndaki bu olaylarn yaanyor olmas mobbingi dourur. Einarsen & Skogstad son alt ay iinde olmu, haftalk ya da ara sra tekrarlanan davranlara mobbing demektedir. Leymanna gre ise, davrann haftada bir tekrarlamas ve en az alt aydr devam ediyor olmas gerekir.250 Leymann mobbing gnlk yaamda ok sk ortaya ktn belitmi fakat bunlar dzenli bir ekilde olumalarnn zarar yol aacan ifade etmitir. Dolaysyla mobbing kurbanna ac veren davranlarn doas deil; bu davranlarn tekrarlanma skldr. Doas itibariyle son derece masum grnen bu davranlar sistematik bir ekilde ve kastl olarak tekrarlandklarnda kurban iin tehdit oluturur.251 Mobbing davranlar iersinde yer alan davranlar ayrntl olarak u ekilde gsterebiliriz: 1.5.1. Birinci Grup: letiim ve fade Biimlerini Kstlayc Davranlar Olumsuz iletiim ile kii kk drlerek utandrlr Bu kategori iersinde u davranlar yer alr: 1. Kiinin kendini ifade etme frsat, st tarafndan kstlanr. 2. Kiinin sz srekli kesilir. 3. Kiinin kendini ifade etme frsat meslektalarnca kstlanr. 4. Kii azarlanmakta ve kiiye yksek sesle barlr. 5. Kii iiyle ilgili olarak srekli eletirilir. 6. Kiinin zel yaam srekli eletirilir. 7. Kii, telefonla rahatsz edilir. 8. Kii szl olarak tehdit edilir. 9. Kiiye yazl tehdit mektubu gnderilir. 10. Baklarla ve jestlerle iliki reddedilir.
249 250

Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., ss.17-19. Helen Cowie, et. al., Measuring Workplace Bullying, Agression and Violent Behavior, 7, 2002, ss. 33-51. 251 Einarsen, The Nature and Causes of Bullying at Work, ss. 16-27.

60

11. malar yoluyla iliki reddedilir. 1.5.2. kinci Grup: Sosyal likilere Saldrma eklindeki Davranlar Mobbingde asl hedef, kiiyi yaplan basklarla iyerinin dna atmaktr. Yaplan basklardan bunalan kurban hakl olarak i yerinden kendi isteiyle ayrlr ya da istifaya zorlanarak iten kartlr. 252 Bu kategori iersinde u davranlar yer alr: 1. Kiinin etrafndaki insanlar kiiyle konumamaya balar. 2. Kii kimseyle konuturulmaz ve grme hakkndan yoksun braklr. 3. Kii dier alanlardan izole edilerek ayr bir yerde altrlr. 4. Kiinin meslektalar ile konumas yasaklanr. 5. Kii yokmu gibi hareket edilir ve haklarna, kiiliine sayg gsterilmez. 1.5.3. nc Grup: tibara Zarar Veren Davranlar Kii mobbingci tarafndan yaplan eitli davranlarla bir topluluk iersinde utandrlr, srekli alay edilir ve aalanr. Bu kategori iersinde u davranlar yer alr: 1. Kiinin arkasndan kt konuulur. 2. Kii hakknda aslsz dedikodular kartlr. 3. Kii gln duruma drlerek, kiiyle alay edilir. 4. Kiiye akl hastasym gibi davranlr. 5. Kiiye psikolojik bir incelemeden gemesi iin zorlama yaplr. 6. Kiinin herhangi bir zryle alay edilir. 7. Kiinin yry ve sesi taklit edilerek alay edilir. 8. Kiinin politik gr ya da dini inanlaryla alay edilir. 9. Kiinin zel yaamyla alay edilir. 10. Kiinin milliyetiyle alay edilir. 11. Kii zgvenini etkileyecek bir i yapmaya zorlanr. 12. Kiinin abas ve baars haksz bir ekilde deerlendirilir. 13. Kiinin kararlar srekli sorgulanr. 14. Kii kk drc isimlerle arlr. 15. Kiiye cinsel ierikli imalarda bulunulur.

61

1.5.4. Drdnc Grup: Kiinin Yaam Kalitesine ve Mesleki Durumuna Ynelik Davranlar Mobbing genel olarak, alanlarn erefi, doruluu, gvenilirlii ve mesleki yeterliliine saldryla balar.253 Mobbingde insanlarn mesleki ahlakn, imajn, yeteneklerini kltc davranlar vardr. Btn bunlar kiiye olan gvenin sarslmasna neden olur. Bu durum kiinin mesleki kiiliini tartmal hale getirir ve evresinde bir gvensizlik halkas oluturur.254 Gven eksiklii kiiyi ve yapt ii deersiz klar. Bu ise benliin kaybdr. Bu kategori iersinde u davranlar yer alr: 1. Kiiye nemli grevler verilmemeye balanr . 2. Kiiye verilen iler geri alnarak kiinin grevleri kstlanr. 3. Kiiye anlamsz grevler yaptrlr. 4. Kiiye yeteneklerinden daha dk grevler verilir. 5. Kiinin ii srekli olarak deitirilir. 6. Kiinin z gvenini etkileyen iler verilir. 7. Kiinin itibarn drecek nitelikte iler verilir. 8. Oluan zararlarn faturas kiiye kartlr. 9. Kiinin iyerine veya evine hasar verilir. 1.5.5. Beinci Grup: Sal Dorudan Etkileyen Davranlar Kurban duygusal, fiziksel ve psikolojik anlamda mobbingden etkilenir. Sal bozulan kurban, kurtulu yolu bulmakta glk eker. Bu kategori iersinde u davranlar yer alr: 1. Kii fiziksel olarak zor bir grev yapmaya zorlanr. 2. Kiiye fiziksel iddet tehditleri uygulanr. 3. Kii hafif iddetle korkutulur. 4. Kiiye fiziksel olarak zarar verilir.
252 253

Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., s. 33. Identification of Mobbing Activities, http://www.leymann.se/English/00003E.HTM., Eriim.01.05.2004. 254 Tutar, a.g.e., s. 16.

62

5. Kii cinsel olarak taciz edilir. Bu gruplar iindeki davran biimlerinin hepsi ayn olayda grlmeyebilir. Bu eylemlerin herhangi birinin gerekletirilmesi bile rnein tek bana brakma ya da gayri medeni ekilde davranma biimi de genellikle kabul edilemez bir durumdur.255 Ayrca bu davranlarn sistematik bir ekilde ve srekli olarak yaplmasna dikkat edilmelidir. nk bu davranlar i yaamnda pek oumuzun bana geldiinde ho grebiliriz. nemli olan bunlarn kastl ve srekli olarak yapldr. Yukarda saylan faktrlerden de anlalaca gibi mobbing ksaca; ya, rk, cinsiyeti, inanc, uyruu veya bunlar dndaki herhangi bir sebeple kurban olarak seilen kiiyi rahatsz etmeyle balayan ve iddeti giderek artan, sistematik bir sretir.256 1.6. MOBBNGN SONULARI Mobbing, uygulanmas su unsuru tayan, son derece tehlikeli ve zarar verici olgudur. Amalanan hedef, kurban olarak seilmi bireyin, uygulanan psikolojik taciz ve psikolojik terrle yldrlmas ve bezdirilmesidir. Sonuta bu sreten en fazla yaralanan, mobbing maduru birey ve alt kurumdur. 257 Mobbingin yaand rgtlerde kazanan taraf yoktur. Mobbingciler zafer kazandklarn zannetseler de, acmasz baka bir mobbingcinin saldrlarna hedef olabilirler.258 Yani mobbingci kendisine yapt saldrlarla kar salayacan

dnse de, mobbingin hem kurbana ve mobbingciye hem de rgte nemli zararlar olabilir. 1.6.1. Bireysel Adan Sonular Mobbing, uzun sreye yaylan, yldrma taktiidir. Uzun sreye yayld iin, insanlar ak bir ekilde byk bir hakszlk yapldn gremiyorlar. Ayrca madur

Ycetrk, a.g.m., http://www.bilgiyonetimi.org/cm/index.php., 15.03.2004. Tutar, a.g.e., s. 20. 257 Tnaz, a.g.e., s. 153. 258 Tutar, a.g.e., s. 109.
256

255

63

kii, gerilim ve stres iinde uzun sre kald iin, zaman iinde duygusal dengesini ksmen yitirir.259 Mobbinge maruz kalan kii, bir baka kiinin kendisiyle acmasz, haksz ve ou kez ahlaka smayan tarzda oynadnn tam anlamyla farknda deildir. Kendini savunmak yerine, d dnyadan koparak git gide daha ok iine kapanr. Baz durumlarda, iteki baarszlndan dolay ailesinin gznde de kk deceinden korkarak, kendisine yaplan saldrlara sessiz kalmak yerine, umutsuzca kendini korumaya alr. Bazen ise, ileride ortaya kabilecek olas bir sulanma durumunda tank bulabilmek dncesiyle, i arkadalarnn dikkatini, mobbing yapan kiinin davranlarna ekmeye alabilir; saldrlardan korunmak ve yalnz kalmamak amacyla i arkadalaryla birleebilir. Ancak sre iinde kendine bir arkada bulduu takdirde, zamanla o arkadann da mobbinge maruz kalmas olasdr. 260 1.6.1.1. Mobbinge Urayan (Kurban) Asndan Sonular Mobbing sonucu, hedef seilen kii kendini altst olmu, tehdit altnda, dlanm, aalanm, psikolojik olarak yaralanm hisseder; kendine olan gveni sarslr, yeteneklerinden phe etmeye balar ve yksek stres altnda kalr. Psikolojik olarak etkilenmesi yannda kiide bedensel bir takm rahatszlklara da yol aar. Hatta bazlar alamaz hale gelir.261 Mobbing kurbanlar, korunma igdsn harekete geirirler. Bunun ie yaramamas durumunda derin bir ruhsal yaralanma sz konusu olur. Krlgan kiilik zellii tayan kurbanlar, mobbingden daha fazla yara alrlar. Mobbing travmalarnn iddetine bal olarak, kalc psikolojik yaralanmalar sz konusu olabilir.262 Mobbingin neden olduu strese bal olarak kiilerde, uykusuzluk, eitli sinir bozukluu semptomlar, duygusuzluk, sosyal izolasyon, konsantrasyon bozukluu,

259

Nuholu, Mobbing-Duygusal Yldrma, http://mert-tr.blogspot.com/2006/01/psikolojikyildirmanin-sagliga.html, 24.01.2006. 260 Tnaz, a.g.e., s. 104. 261 Tutar, a.g.e., s. 55. 262 Tutar, a.g.e., s. 55.

64

eitli psikosomatik rahatszlklar, depresyon, umutsuzluk, aresizlik, sinirlilik, fke, hiddet, huzursuzluk ve derin keder hali gibi psikolojik sorunlar ortaya kar. 263 Mobbing madur zerinde ayrca zayflk, g kayb, kronik yorgunluk, eitli ar ve sanclara da neden olur. Bunlarn dnda, dmanlk issi, hafza kayb, ar duyarllk, saldrganlk hissi, sinirlilik, sosyal ilikilerden kanma gibi psikolojik rahatszlklara neden olur.264 Mobbing nedeniyle zgrl kstlanan kiiler, giderek yalnzla itilebilir. nsanlardan uzaklaarak iine kapanabilir. nsanlarla ilikilerini azaltarak kendilerini sosyal ortamdan izole edebilirler. Mobbing srecinin, bireyin ruhsal ve fiziksel sal zerinde yaratt sonular, ortaya kan ve gzlenmesi mmkn ekonomik ve sosyal sonularn oluturduu durumdan ok daha vahimdir. Sistemli uygulanan mobbingin, mobbing maduru zerinde yapm olduu etkilerin olumsuz sonular, gnden gne daha belirgin ekilde kendini gsterir.265 Madur, ou kez youn kayg ve korku yaar. Bakalaryla iletiim kurmaktan kanrken, hi kimsenin, bu durumu fark etmesini istemez. ou kez durumun dzeleceini ve her eyin sona ereceini mit eder. Kendisini bir ekilde iddet uygulayan kiiyi bakalarna ikayet etmenin veya dorudan doruya onu sulamann, durumu daha da ktletireceinden korkar. Zaman zaman bir arkadana almay dnse de vazgeer.266 Srekli duygusal saldrlar, kiinin saln, grnn ve dnce biimini bozar. Kurbanlar saldrganlar, anlamsz eylere anlam vermeye alrlar. Kimseye gven duymazlar.267 Kurban, artk sulanan kiidir ve mobbingin btn sorumluluu ona yklenir.268

Heinz Leymann, Mobbing and Psychological Terror at Workplace, Violence and Victims, 5, 2, ss. 119-126. 264 Einarsen, The Nature And Causes Of Bullying At Work, ss. 16-28. 265 Tnaz, a.g.e., s. 155. 266 Tnaz, a.g.e., ss. 103-104. 267 Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., s. 64. 268 Leymann, The Content and Development of Mobbing at Work, ss. 165-184.

263

65

Bir ok alan ilerine olan sayglarndan dolay veya huzursuzluk karmamak iin mobbing karsnda sessiz kalabilir. Bu durum, alanlarn zerinde birtakm olumsuz sonular dourabilir. Bunlar: alanlarn ie kar duyduklar gven duygusunu sarsma ve paranoyaklk hissi verme alanlarn kendilerine olan gvenlerini (zgvenlerini) sarsma alanlarn saln etkileme 1.6.1.1.1.alanlarn e Kar Duyduklar Gven Duygusunu Sarsma Ve Paranoyaklk Hissi Verme Mobbing, uzun sreye yaylan, yldrma taktiidir. Uzun sreye yayld iin, insanlar ak bir ekilde byk bir hakszlk yapldn gremiyorlar. Ayrca madur kii, gerilim ve stres iinde uzun sre kald iin, zaman iinde duygusal dengesini ksmen yitiriyor.269 Gvensizlik, gvenin tam kart olmayp, onun teki yzdr. Gven yalndr, gvensizlik ise dolambal ve karktr. Gven, rekabet koullarnda bile, bir lde karlkl anlay ve ibirlii gerektirirken; gvensizlik ise, rekabet sz konusu olmasa bile kartlk ierir. Gven inanma arzusunu artrrken, gvensizlik ise kukuyu artrr.270 Gveni yaratmak ve glendirmek gvenmekle olur. Gvensizlik, kendi kendini yaratan ve kendini teyit eden bir zellie sahiptir. Gvensizlik sarmal, bir ilikide veya toplumda birtakm kantlara dayal bir gvensizlik havasnn ortaya kmasyla balar. Hassasiyet ve kukunun artmasyla da, kant olarak grlen yeni eyler ortaya kar. Bunun iin, irketlerdeki insanlar, o irketteki rollerinin ne olduunu anlayamadklarnda ve ilerini gayet iyi yaptklarn dndkleri halde i gvencelerinden endie eder hale geldiklerinde, korku, moral ve verim dkl kadar irkette sadakat ve ballk da azalma grlr.271
269

Mert Nuholu, Mobbing-Duygusal Yldrma, http://www.merttr.blogspot.com/2006/01/psikolojik-yildirmanin-sagliga.html, 24.01.2006. 270 Robert C. Soloman ve Fernando Flores, Dnyasnda, Politikada ve Yaamda Gven Yaratmak, ev. Ahmet Kardam, stanbul: MESS (Trkiye Metan Sanayicileri Sendikas) Yaynlar, 2001, ss- 45-46. 271 Soloman ve Flores, a.g.e., ss. 48-49.

66

yerinde mobbingin kurban zerindeki en nemli etkilerinden birisi de, mobbingcinin davranlarnn grmezden gelinmesidir. Mobbingcinin ahlak ve hukuk d davranlarn denetleyecek, nleyecek veya cezalandracak yaptrmlarn uygulanmamas, kurbann toplumsal deerlere ve ilerine kar gveninin sarslmasna neden olur.272 Mobbinge maruz kalan kiilerde, i gvencelerini kaybetme korkusundan doan bir paranoyaklk hissi grlebilir. Kii kendisini ihanete uram hissedebilir. Ayrca, srekli tehlikedeymi gibi endielere kaplabilir. Paranoyaklk hissine kaplan kii, dier insanlar dman olarak grr ve hatta karsndaki insanlarn kendisine komplo kurduunu dnr. Paranoyaklk, zihinsel bir durumdur. Paranoyak kiiler, olumlu duygular ifadede ekme, hogrsz olma ve sevimsiz olma gibi ruhsal bir katla sahiptir.273 1.6.1.1.2. alanlarn Kendilerine Olan Gvenlerini (zgvenlerini) Sarsma Her yeni igren rgtte bir takm deerler ve beklentilerle gelir. Yeni igrenler kendilerini, yeni olan ilerinde gvensiz ve karmak bir yap iinde bulabilirler. Bu bir kltr okudur ve nasl davranlacann bilinmedii bu ortamda zgven kaybolabilir.274 Bu sendromun en ar sonucu, bireyin zgvenini yitirmesidir. Kendisine yardm eden bir baka kiinin bulunmamas halinde, yaamnn devam iin gerekli etkinlikleri yapamaz hale gelir. Birey, tek bana adeta sokaa kamaz hale gelir. Mobbing maduru, bir sre sonra, yaad bu panik atak krizlerini, i yerinde kendisine uygulanan tacizkar davranlarla, saldrlarla aklamaya alr. Bakalar tarafndan bu denli aalanmas, dlanmas iin neler yaptn kendi kendine sormaya balar. Sorularna yant bulamadnda ise, umutsuzlua der ve iine

272 273

Tutar, a.g.e., ss. 115-116. Hirigoyen, a.g.e., s. 147. 274 Cemile Gray ve Gler Tozkoparan, rgt Kltr ve klim, Anadolu niversitesi Ak retim Fakltesi Dergisi, T.C Anadolu niversitesi Yaynlar No 912, Cilt 2, Say 1, 1996, ss. 7182.

67

kapanr. Her eyin sebebinin kendisinin olduunu dnmeye balad anda ise, nceden yitirmi olduu zgvenin yannda, z saygsn da yitirmi olur.275 zgven, bireyin gerekte varolan gcnn bir davurumudur.276 Kiinin kendisine olan gveni yani zgveni, en iyi sonular ortaya koymas iin benliini harekete geirir. Bu gven, kiinin zihninde yaratt baar, salk ve mutluluk hayallerine g kazandr.277 zgven, bir insanda eksildii zaman, o insann baars da olumsuz ynde etkilenir. Herhangi bir ey kiinin zgvenini yok edebilecei gibi, hibir ey olmadan da kii zgvenini yitirebilir. Rastgele bir sz veya bak, herhangi bir eletiri, etrafta ok sayda insan bulunmas vb. bir ok ey, zgvenin birka saniyede yok olmasna neden olabilir. 278 Mobbingcinin amac, kurban kendi iradesine baml hale getirip, kendisini ona kabul ettirmektir. Bu yolla, kurbann kendisine olan zgvenini yitirerek , benliini kaybetmesi ve mobbingciye istedii zaman itaat etmesi salanr.279 Mobbinge urayan kii o kadar aresiz kalr ki sorunu kendisinde arayp kendinden phe etmeye balar. Ayrca saldrgan ya da hakaret edici davranlarla ve gcn ktye kullanlmasyla kurbann kendisini tehdit altnda hissetmesi salanr. Bylece

mobbingle, kiinin zgveni zayflatlarak, onun youn bir stres ve endie iinde kalmas amalanr.280 1.6.1.1.3. alanlarn Saln Etkileme Mobbinge maruz kalan kii yani kurban ruhsal olarak kendini iyi hissetmeyip depresyona girebilir. Kurban bu durumu kiisel zayflk olarak alglayp kimseyle paylama yoluna gitmeyebilir.

Pnar Tnaz, a.g.e., ss. 156-157. Horney, a.g.e., s. 146. 277 Harold Sherman, Olumlu Yaama Sanat, ev. Yunus Ender, stanbul: Hayat Yaynclk, 2002, s. 122. 278 James ve Eden, a.g.e., s. 98. 279 Tutar, a.g.e., s. 95. 280 Tutar, a.g.e., s. 10.
276

275

68

Kii depresyona girebilir. Fark edilmeyen ve tedavi edilmeyen depresyon, hem kiinin kendisi iin byk bir zarar; hem de iyeri asndan bakacak olursak para kayb, retim zarar adna nemli bir etkendir. Hayatmzn byk bir ksmnn alma ortamnda getiini dnrsek depresyon ister kiisel problemlerden kaynaklansn ister i ile ilgili problemlerden en nemli etkisini i ortamnda gstermektedir.281 Sre ierisinde maruz kald davranlar, urad hakszlklar fark etmeye balayan birey, kendine yaplanlar karsnda rahatszlk hissetse de, ilk zamanlarda kendini sulamaya ynelik benmerkezci bir davran tarz iine girer. Kendisini hatal grp, srekli kendini sular. Sonraki aamada ailesinden ve yakn evresinden destek aldn zannetse de yalnzlk kanlmaz olur. Kendini dlanm hisseden ve kendi kendini sulayan kurban, salyla ilgili olumsuzluklar yaamaya balar. 282 Kurbann saln ve retkenliini negatif etkileyen mobbing davranlarnn sreklilii ve ynetimin mdahalesinin baarsz olmas negatif etkileri artrr. Ayrca bu negatif sonular kurbann evresinden, i arkadalarndan ve ailesinden sosyal destek grmemesi durumunda daha da arlar. Mobbing yaayan bireylerde genel anksiyete dzeylerinin ve depresif hislerin artt ve dolaysyla baa kma stratejilerinin zayflad grlr. Ayrca kurbanlar evrelerini daha dmancl ve rktc grebilir. Mobbingin kmlatif etkileri kurbann otonomik sinir sistemine, bilisel fonksiyonlarna zarar verebilir ve oto-baklk sistemini zayflatabilir.283 Daha az sklkta rastlanan ve daha ar olgularda, mobbinge maruz kalm bireylerde bir eit travma sonras stres bozukluu ortaya kabilir. Stres yapc olgunun ortadan kalkmasna ramen, bireyin duygusal dnyasnda, zel yaamnda hissedilen bozuklukla birlikte, bireyde izlenen rahatszlklarn kronikletii grlr.284 Mobbing olutuka eitli unsurlar da etkileime girerek kiinin saln ciddi anlamda etkiler.

Deniz Ycelen, yerinde Depresyon, http://www.isguc.org?avc=arc_view.php&pg=ksa, 10.07.2006 282 Tnaz, a.g.e., s. 154. 283 Claire Mayhew ve dierleri, Measuring The Extent of Impact From Occupational Violence and Bullying on Traumatised Workers, Employee Responsibilities and Rights Journal, Vol. 16, No. 3, September 2004. 284 Tnaz, a.g.e., ss. 155-156.

281

69

Yaplan aratrmalar mobbing kurbanlarnn anksiyete, depresyon, alnganlk ve kendinden nefret etme gibi iddetli psikolojik semptomlarn yan sra psikosomatik rahatszlklar da bildirdiklerini gsterir.285 nsanlarn psikolojik yaplar, diren yetenekleri, mcadele azimleri, cesaretleri ve kiilik tipleri mobbingten etkilenme dereceleri bakmndan belirleyici olur.286 Mobbingden etkilenme derecelerinin bireylere gre farkllk gsterdii dnlr. Mobbinginden etkilenme derecesine baklrken, mobbingin iddetine, sresine, sklna, kiilerin psikolojilerine, yetime tarzlarna, gemi deneyimlerine baklmas gerektii sylenir. Bu etkilenme derecelerini aadaki gibi snflandrabiliriz:287 Birinci Derece Mobbing ve Kiinin Salna Etkileri Mobbinge urayan kii bu sreten birinci derece etkilendiyse; kii kk davranlar sonucu arabilir, kzgnlk veya znt duyabilir. Byle bir durumda, baz kiiler direnmeye alrken, bazlar baka bir i arama yoluna gidebilir. Kiide zaman zaman ar duygusallk, kolay alama, uyku bozukluklar, alnganlk ve konsantrasyon gl grlebilir. Kii erken aamalarda kaar ya da ayn iyerinde veya baka bir yerde rehabilite edilir. kinci Derece Mobbing ve Kiinin Salna Etkileri Mobbinge urayan kii bu sreten ikinci derece etkilenendiyse; kii direnememekte, kaamamakta, geici ya da uzun sren zihinsel ve/veya bedensel rahatszlklar eker ve ie geri dnmekte zorlanr. Uzun sre mobbingle kar karya olan kiide, yksek tansiyon, kalc uyku bozukluklar, mide ve barsak sorunlar, ar kilo al ya da kayb, depresyon grlr. Ayrca, alkol veya ila bamll balar, iyerinden kamak iin sk sk izin almalar ve yalnz kalma istei balar, otomobil kullanma, yalnz kalma vb konularda sebepsiz korkular duyar. Bu aamada kiinin sal mobbingden nemli lde etkilendiinden tbbi yardma gereksinim duyulur.

285

Eva Gemze and Stle Einarsen, Bullying in Danish Work-Life: Prevalence and Health Correlates, European Journal of Work and Organizational Psychology, 10 (4), 2001, ss. 87-111. 286 Tutar, a.g.e., s. 58. 287 Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., s. 21.

70

nc Derece Mobbing ve Kiinin Salna Etkileri Mobbinge urayan kii bu sreten nc derece etkilendiyse; kii, i yapamaz hale gelir ve alma hayatna geri dnemez. Bu aamadaki mobbingde fiziksel ve ruhsal zarar grme rehabilitasyonla bile dzeltilemeyecek durumdadr. Kii byk bir travma geirmiesine dehet iinde yaar. Sonunda, iddetli depresyon, panik ataklar, kalp krizleri, nemli hastalklar, kazalar, intihar giriimleri ve nc kiilere kar iddet uygulama grlr. Tbbi ve psikolojik yardm artk zorunlu bir hale gelir. Benliin lmnn gerekletii bu aamada kii hem kendisine, hem de evresine zarar verebilecek bir psikolojiye sahiptir. Bu aamada madur, mobbingcinin her trl saldrsna ve tuzaklarna ak hale gelir.288 Hedef kii yaad problemler nedeniyle iini kaybeder, kiinin i piyasasnn dna itilmesi ise yaad problemleri giderek artrr. Sonunda kii Travma Sonras Stres Bozukluu (TSSB) yaamaya balar.289 Travma sonras stres bozukluu, ani olarak kendini belli eden nedensiz korkular, ok iddetli panik atak nbetleri, lm duygusu ve ayn zamanda z kontroln yitirme ile birlikte kendini gsteren bir sendromdur. Gn iinde veya hafta iinde yaad nbetler sonrasnda birey, yorgun der, kendini bitkin hisseder. Bu panik atak nbetlerinin sokak, meydan, restaurant, sinema gibi kalabalk ve ak yerlerde ya da otomobil, tren, uak, otobs, vapur, asansr gibi toplu tama veya nakil aralarnda tekrarlayacandan korkarak bu gibi yerler ve tatlardan uzaklar ve kendine uygun ka yolu arar.290 Mobbing kurbanlarnda srekli bir tehlike korkusu grlebilir.291 Herkesten kendilerini yaltmaya balayabilirler, nk kimden tehlike geleceini artk bilemezler. Yaptklar her eyi tekrar tekrar kontrol etme ihtiyac hissederler. Bunun en nemli nedeni, mobbingcilerin yaptklarn ve sylediklerini inkar etmesidir.

288 289

Tutar, a.g.e., s. 58. Heinz Leymann, Consequences of Mobbing, The Mobbing Encylopedia, http://www.leyman.se/English/15100E.HTM, 01.06.2004. 290 Tnaz, a.g.e., s. 156. 291 Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., s. 62.

71

Yukarda da grld gibi, mobbingin alanlarn sala zerindeki etkileri mobbing derecelerine gre deiim gsterebilir. Ayrca yanl bilgilendirilme, bakalar tarafndan kendisine saygszca davranldn hissetme, uykusuzluk, kronik yorgunluk hali, tkenmilik duygusu, aile-evlilik ilikilerinin bozulmas, insan yerine konmama, kendisini kimsenin anlamadn dnme de mobbingin kurbanlar zerindeki etkileri olarak grlr.292 1.6.1.1.4. e Balla Etkisi Mobbinge maruz kalan kii, savunmasz ve yardm alamayacak bir duruma itilir. Bu durum sk sk ve uzun sre tekrarlanarak, kii emeklilie veya istifaya zorlanr. nk mobbingin asl amac, kurbanlar hatalym ya da iinde bulunduklar durumun sebebinin kendileri olduunu dnmelerini salayarak, onlar savunmasz brakmak ve iten ayrlmalarn salamaktr.293 Mobbingciler nedeniyle rgtten nce nitelikli insanlar ayrlr. nk, onlar mobbingden rahatszlk duyar ve nitelikli olduklar iin bu basky ekmek zorunda olmadklarn dnrler. Mobbingcinin hedefinde de zaten bu tip insanlar vardr. Onlara gre, bu insanlar tehlikeli insanlardr. Bu nedenle, onlarn rgtteki davranlarn gren bu insanlarn ilerinden ayrlmalar gerekir.294 Nitelikli elemanlarn ilerinden ayrlmasyla, mobbingciler emberlerini

geniletmeye balar. Kalan niteliksiz elemanlar ise, hi hakketmedikleri halde layk olmadklar yerlere terfi ettirilir.295 Mobbing kurban, iten ayrlmay gze alamyorsa, hem duygusal hem de fiziksel ac ekerek ve de zorlanarak i hayatn srdrmeye alr. Bunun sonucunda ise, kii kaygyla, stresle, depresyonla ve kaybetmi olduu zgven ile yaamaya mecbur kalr.296

292 293

Tutar, a.g.e., s. 114. Tutar, a.g.e., s. 30. 294 Tutar, a.g.e., ss. 109-110. 295 Tutar, a.g.e., s. 110. 296 Tutar, a.g.e., s. 89.

72

Mobbing nedeniyle, alanlarn rgte kar duyduklar ballk ve sadakat kaybolabilir. alanlar i yapmak yerine mesai yapmaya, yeni i aramaya, st ynetime sayg duymamaya balar.297 Mesleki ve insani duygular bakmndan nitelikli olan kurban, mobbingcinin basklar nedeniyle rgtten ayrlmak veya dk bir performansla almak zorunda kalr. Kalan zayf kiilikli insanlardan rgte fayda beklemek ise yanl olur. Sonuta, mobbing kurbannn iten ayrlmas rgt iin byk kayptr.298 Mobbing nedeniyle alanlar arasnda gittike younlaan kronik endieler, rgt btnn ylesine etkisi altna alabilir ki, bu noktada mobbing olgusu, rgtsel sal tehdit eden bir unsur olarak da karmza kabilir. Mobbinge maruz kalan alanlar grdkleri zararn bykl ve etkisiyle, artk ilerini yapamaz hale gelirler. alma arkadalar, meslektalar, stleri veya astlar tarafndan saygnlk, drstlk ve yeterliliklerine ynelik haftalar, aylar, hatta yllar boyu sren saldrlara maruz kalarak, kendi istekleriyle veya zorunlu olarak istifa ederler; iten karlr veya erken emeklilie zorlanarak iyerinden uzaklatrlrlar. 299 1.6.1.1.5. Performansa Etkisi ortamnda dier alanlardan ok daha stn performans gsteren, ok daha fazla alan ve gnll olarak ok daha fazla mesaiye kalan kiiler alma arkadalar tarafndan mobbinge maruz kalabilir. Sistemli yaplan psikolojik saldr, alanlarn ruh halini olumsuz biimde etkiler. Sabah ie giderken, Bugn bama ne gelecek acaba, istifa etsem mi? diye dnen kii bir mobbingzededir. Bu durum uzun sre devam ederse psikosomatik hastalklar balar. Mide, kalp, cilt, barsak bozukluklar veya ense-ba-boyun-srt arlarna sk rastlanr. Cinsel tacize kadar varabilecek psikolojik saldr olaylar, insanda ruhsal knt, kendine gvensizlik, kayg dzeyinin ykselmesi, tartmalar ve kavgalara neden olur. ki-sigara kullanmnda arta neden olur. Mobbinge maruz

297 298

Tutar, a.g.e., s. 109. Tutar, a.g.e., s. 117. 299 Vedat Lainer, a.g.m., http://www.turkishweekly.net/tukce/makale.php?id=98, 24.04.2006.

73

kalanlar i yerinde hata stne hata yaparlar, alanlarla sosyal iletiimleri bozulmaya balar. Bu yanl tutum i verimliliini artrmak yerine azaltr. 300 Bir birey, iletmenin yaratt gvensizlik ve gerilim ortamndan kaynaklanan problemlerle baa kmaya alrken, rgt stratejisi olarak mobbing stratejisinin uygulanmasnn iletmeye getirecei zarar, ou kez byle bir yola bavuran ynetim veya iveren tarafndan deerlendirilip hesaplanmamtr. Bir iyerinde alan birey, ruhsal veya fiziksel adan hastaysa ve doktora gitmek veya dinlenmek iin izin alyorsa, ie gelmiyor demektir. Ancak o iyerinde alyor gzkt iin maa, kendisine denmek zorundadr. e geldii gnlerde ise gsterdii performans, normalin altndadr. iyle gerektii gibi ilgilenememekte ve dikkatini toplayamamaktadr. Yaad depresyon, onu tm arlyla etkisine alr.301 Mobbing nedeniyle alanlarn dikkati kurulu amalar ve kendi grevlerinden uzaklaarak zorlaabilir.302 alanlarn deerlendirilmesinde objektif olmayan, hakszlklar yapan, hayatta kalma mcadelesine dneceinden, ekip almas

performans deerlendirme kriterleri belli olmayan rgtlerde, alanlar kayg ve endie duyar. Gelecei, yneticisinin yapaca nesnel olmayan bir deerlendirmeye bal alan stres iinde yaar ve bu durum mobbingin yaanmasna neden olur.303 Mobbing, bireyin performansna nemli zararlar getirir. Mobbinge maruz kalan bireyin alt blmn genel performansnda da nemli bir d grlebilir.304 Bu balamda mobbing pek ok kii tarafndan stresin, rgtsel atmann, motivasyon eksikliinin, verimsizliin ve performans eksikliinin kayna olarak grlebilir. Mobbing kurbanlarnn psikolojik ve fiziksel salklarna zarar vermekle birlikte dier alanlarn refah ve etkinliklerini de negatif etkiler. Yani mobbingci sadece kurban olarak setii kiiye deil, ayn zamanda dier alanlar da olumsuz olarak
Nevzat Tarhan, Psikolojik Sava , 4.b., stanbul: Tima Yaynlar, 2003, s.188. Tnaz, a.g.e., ss. 146-147. 302 Bilge Ufuk Tan, yerinde Rekabetin Neden Olduu Psikolojik Basklar ve yerinden Uzaklatrma ( Mobbing), Yksek Lisans Tezi, T.C. Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits alma Ekonomisi ve Endstri likileri Anabilimdal, stanbul, 2005, s. 57. 303 Tutar, a.g.e., s. 104. 304 Tnaz, a.g.e., s. 9.
301 300

74

etkileyebilir. Bu nedenle, mobbinge ahit olan kiiler, mobbing tehlikesiyle kar karya kalabilirler diye ou kez mobbing kurbanlarna yardm etmek yerine, sessiz kalmay tercih edebilirler. Bu psikoloji ile mobbinge ahit olanlarda da performans dkl grlebilir. Performans deerlendirmede de byk sorunlar yaanabilir. Eer mobbing uygulayan, kiinin st ise adil bir performans deerlendirmesi beklenemez. Kii ne kadar baarl olursa olsun, iini ne kadar kusursuz yaparsa yapsn n zaten mobbing uygulayan yneticisi ile tkaldr. Mobbing, kurbannda performans dren konsantrasyon bozukluu grlebilir. Bu aamadan sonra kurban, artk hatal olarak kabul edilir. Bylece rgt, i szlemesini sona erdirmek, iten karma iin gerekli admlar atmak ya da mobbinge urayan istifaya zorlamak iin gereken zemini yaratr.305 1.6.1.2. Mobbing Yapan (Mobbingci) Asndan Sonular Mobbingci duygusal adan hem yalnz hem de tkanmtr. evresiyle bark olmad gibi, kendisiyle de bark deildir. Bu nedenle, srekli nne geemedii atmalar yaar. Bu durum onda sinir ve kas tepkilerinin durmas veya dnme yeteneinin kopmas eklinde ortaya kan duygusal tkanmaya neden olur.306 Mobbing, mobbing uygulayanda saplantl bir ruh hali oluturduu iin, mobbingci eitli kiilik bozukluklar gsterir. Kiilik bozukluu yaayan mobbingci, kafasna taklan saplantl fikirlerden kurtulamaz. Kafasnda yer eden belli bir davran yapmaktan kendini alkoyamaz ve kendini bunu yapmaya mecbur hisseder.307 Mobbing mobbingcide, kat, srekli mantk ve aklla sorunlar zmeye alan, duygularn bastran bir kiilik oluturur. Bu nedenle keyifsizlik, isteksizlik, dikkat dankl, ilgi azalmas gibi depresyon belirtileri gsterir. Mobbingcinin kafasnda genellikle u iki kayg yer etmitir:308

305 306

Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., s. 32. Tutar, a.g.e., s. 42. 307 Tutar, a.g.e., s. 50. 308 Tutar, a.g.e., s. 50.

75

1. Kendine zarar verilecei ile ilgili dnceler: Mobbingci srekli bakalarna zarar verme peinde olduu iin, bu durum onda kendisine de zarara verilecei dncesini yaratr. 2. Srekli olarak tekrarlanan phe ve endie hali: Mobbingcinin mobbing uygulamasnn bir dier nedeni de kendince bir savunma ve tedbir iinde olmasdr. Madurlarn gvensiz, kendinden emin olmayan bir psikolojiye sahip olmalarn salamaya alrken, kendisi de zgvenini kaybeder ve her eyden, herkesten phe etmeye balar. Mobbingin, mobbingcinin psikolojisine dier bir etkisi kronik kaygdr. Kaygl kii srekli tedirgindir ve zihinlerini belirli bir i zerinde toplayamazlar. Kii aklndaki fikri srekli tekrar eder. Kayg iinde olan kii srekli kaygland halde, kaygnn kaynan gstermekte zorluk eker. Kaygs yksek olan kiiler, kayg halinin etkisi altnda u bedensel ve psikolojik belirtileri yaarlar:309 Otonom sinir sisteminin faal olmas: terleme, kalp arpnts,

avularn souk olmas, ba dnmesi, mide bulants gibi psikosomatik rahatszlklar, otonom sinir sisteminin faal olduunu gsterir. Tedirgin bekleyi hali: mobbingciler kayg, sululuk duygular ile

ortaya kan depresif bozukluklar gsterirler. Kendine ve bakalarna olabilecek kt eyleri dnmekten kendilerini alkoyamazlar. Dikkati toplamada zorluk: kaygl mobbingcide bir i zerinde dikkati

toplamada zorluk ekme, abuk sinirlenme ve uykusuzluk grlebilir. Mobbingci ayn zamanda kiilik bozukluu iindedir. Davranlar hem evresindeki kiilere, hem de alt rgte zarar verdii halde bundan bir pimanlk duymaz.310 Kiilik bozukluu iinde olan mobbingciler, istedikleri gibi hareket ederler ve engellenmekten hi holanmazlar. Onlar iin hibir yasa ve kural bencilce davranmalar iin engel oluturmaz. Yaptklar davranlarn meydana getirdii

309 310

Ccelolu, a.g.e, s. 441. Tutar, a.g.e., s. 51.

76

zararlar kendilerine gsterildiinde bundan dolay sululuk ve pimanlk yaamazlar.311 Mobbingcinin dier rgt alanlar asndan en olumsuz yan, nyargl olmasdr. nyargl mobbingci, bir gruba ya da kiiye kar olumsuz veya kalp yarg besler ya da kiileri tanmadan onlar bir grubun yesi olarak yarglar. nyarg hem duygusal, hem de dnsel eler ierir. nyargl mobbingci, ayn koullar altnda ayn biimde davranlmas gereken iki kiiye birbiriyle rtmeyen davranlarda bulunur. Mobbingcinin objektif olamaynn nedeni, nyargl kiiliinden kaynaklanr.312 1.6.2. rgtsel Adan Sonular Mobbingin rgtsel adan zararlar ok yksek olabilir, dolaysyla irkette mobbingin yaandn anlamayan yneticiler byk apta zarara neden olabilir. nk hedef seilen kii baarl bir kii ve mobbing bu nedenle i kaybna ve rgtsel verimliliin dmesine neden oluyor. Ayrca i yerinde igc devir oran artar, yaanan salk sorunlar byk ekonomik kayplar yaatr. Mobbingin yaand rgtlerde genel olarak ii bolamann, devamszln ve iten ayrlma eiliminin artt, retkenliin, motivasyonun ve etkinliin dt grlr.313 Mobbing ile alanlar arasnda gittike younlaan kronik endieler, rgtn btnn etkisi altna alr. Bu noktada mobbing, rgtsel sal tehdit eden bir unsur olarak ele alnmas gereken bir konu olur. Bu anlamda mobbing, son yllarn rgtsel hastal olarak ele alnmaldr. Ancak, pek ok rgt mobbingle ilgili problemleri grmezden gelip, gerekli nlemleri alamamakta veya iyiletirmeye ynelik almalar yapmamaktadr.314 rgt stratejisi olarak uygulanan mobbinge yllarca direnen insanlar vardr. nk bu kiiler iin i, ok byk nem tar. Belki de yaamlarnda sahip olduklar tek deer ileridir. Bu nedenle hibir g, onlara ilerini braktramaz. Sonuta firma,
311 312

Ccelolu, a.g.e, s. 470. Tutar, a.g.e., s. 52. 313 Gemze ve Einarsen, a.g.m., ss. 87-11.

77

kendi hazrlad ve uygulad oyunun ekonomik yk altnda ezilirken, birey de, gnden gne saln yitirir. Her iki taraf da, kendi arzusuyla veya arzusu dnda, bir ekilde ar bir bedel der. 315 letmeler, mobbing sonucunda kilit insanlar yitirirler, i gc devir oran aniden artar ve alanlarn moralleri bozulur. Sonularn temeline inilmeden birtakm almalar yaplmas, rgt yaplarnn karmak bir hal almasna ve rgtn zayf dmesine neden olur.316 rgtler mobbing sonucunda rgtsel baarda kilit insanlar kaybederler. rgtlerin sorunlarn temeline inmeden gn kurtarma almalar glendirmeye altklar yaplarnn daha karmak bir hale gelmesine ve zayf dmesine neden olabilir. Baz rgtlerde iverenler veya st yneticiler, mobbingin pek fazla ilgilenmeye ve zaman ayrmaya deer bir olgu olmadn dnebilirler. Bazlar mobbingi, bir defalk bir olay gibi alglayp nemsemeyebilirler. Oysa mobbing, bir rgtn baar dzeyini koruyabilmesi iin gerekli olan etkinliklerini zayflatan ve glenmesini engelleyen, zmlenmesi mmkn olmayan kalc sorunlar yaratan ve denmesi gereken bedeli son derece ar olan bir olgudur. Bu bedelin arl, rgtn kendi hayatyla demesi olabilir.317 Bu balamda, mobbingin rgtsel adan olumsuz bir ok sonucu olabilir. 1.6.2.1. Ekonomik Adan rgtsel Maliyete Etkisi Mobbing olgusunun, birey zerinde olduu kadar rgt zerinde de tahrip edici sonular vardr. Bu nedenle bir iveren, mobbingin rgtne verecei zararlarn ne denli ar olacan bilse ve ortaya kmas olas sonulara ilikin bilgilerle donanm olsa, phesiz bu srele mcadele etmek ve buna son vermek iin sratle elinden geleni yapar. rgtler asndan ortaya kan hasarlar, ncelikle ekonomik niteliktedir.318 Bu ekonomik maliyetlerden bazlar; hastalk izinlerinin artmas, uzman alanlarn iten ayrlmalar, iten ayrlmalarn artmasyla alnacak yeni
Tnaz, a.g.e., ss. 9-10. Tnaz, a.g.e., s. 147. 316 Tnaz, a.g.e., s. 158. 317 Tnaz, a.g.e., ss. 159-160.
315 314

78

alanlarn masraflar, eitim maliyetleri, alanlara denen tazminatlar, yasal ilem masraflar, erken emeklilik demeleridir. Mobbinge maruz kalan alan, ynetim stratejisi olarak kendine uygulanan mobbinge ne kadar fazla direnirse, iletmenin deyecei bedel de o kadar yksek olacaktr. Baz kiiler iin yaptklar i, maddi ve/veya manevi adan ok byk nem tadndan, yllarca iyerinin uygulad mobbinge direnir. Bu esnada, sadece mobbinge maruz kalan birey deil, iletme de byk zarar grmektedir. Sonuta iletme, kendi hazrlad ve uygulad oyunun ekonomik yk altnda ezilirken, birey de, gnden gne saln yitirir. 319 Bir birey, rgt stratejisi olarak kendine uygulanan mobbinge, ne kadar fazla direnirse, firmann deyecei bedel de o kadar ykselir. Firma ie gelmeyen veya ie geldiinde gereken verimi veremeyen bir alana cretini demek zorunda olduu gibi, ileride onun yerini doldurmak zere ie ald yeni elemana da, hem cretini demek zorunda kalacak hem de ona gerektii gibi ii retmek iin yapaca eitim harcamalar nedeniyle, byk bir ekonomik ykn altna girecektir. 320 Mobbinge maruz kalanlarn, istifaya zorlandklar veya ilerine son verildiini kantlamak ve haklarn elde etmek amacyla giriecekleri yasal mcadelenin de, rgtlere daha fazla mali yk getirmesi, beklenen sonutur.321 Mobbing, kurbanlarn psikolojik dengelerini ve bedensel salklarn tehdit etmesinin yan sra, rgtsel ktlar da negatif etkiler. Mobbing, rgt iin olduka yksek maliyeti olan bir konudur. svete yaplan bir aratrmaya gre Leymann, kurban ve bulunduu grubun verimlilik kaybyla birlikte nc kiilerin olaya mdahalesinden kaynaklanan maliyetlerin, her bir olay iin yllk 30000-100000 dolar arasnda deiebildiini belirtir. Tacizin rgtsel maliyetleri, retkenlii drebilir, hastalk nedeniyle iten ayrlmalar ve igc devir hzn arttrabilir. 322

Tnaz, a.g.e., s. 157. Lainer, a.g.m., http://www.turkishweekly.net/tukce/makale.php?id=98, 24.04.2006. 320 Tnaz, a.g.e., s. 147. 321 Tnaz, a.g.e., s. 159. 322 Gen ve Pamukolu, a.g.m., s. 306.
319

318

79

rgt iinde yaanan problemler sonucunda ynetim, durumu deerlendirmek iin dardan yardm istemek zorunda kalabilir. Ancak ynetim, bu giriimin ek maliyet getireceini dnd takdirde, byk bir hataya der ve mobbingin srmesine gz yumabilir.323 Yani rgt iindeki problemler, rgte ek bir maliyet oluturabilir. Bunu gze almayan yneticiler ise mobbingin getirecei daha byk ekonomik zararlara zemin hazrlam olur. Mobbing nedeniyle iyerinden ka olarak grlen hastalk izinleri maliyetleri artrr ve bu da verimlilii drr. Ayrca, tecrbeli alanlarn kaybedilmesi ile yeni ie alm ve eitim masraflar artabilir. Mobbing kurbanlarnn isizlik sigortasndan yararlanmak iin istifaya

zorlandklar veya ilerine son verildiini kantlamak iin giritikleri yasal mcadele iverenlere daha fazla mali yk verir. 324 Mobbingcilerin etkinliinin srmesi sonucunda, rgtte yaplan deiimlere ramen, niteliksiz ve zayf kiilikli alanlar hak etmedikleri pozisyonlara getirilir.325 Mobbingin, rgtlere getirdii ekonomik maliyetlerden bazlarn u ekilde gstermek mmkn olabilir:326 Hastalk izinlerinin artmas Yetimi uzman alanlarn iten ayrlmalar ten ayrlmalarn artmasyla yeni alanlarn almnn getirdii maliyet Genel performans dkl kalitesinde dklk alanlara denen tazminatlar sizlik maliyetleri Yasal ilem ve/veya mahkeme masraflar Erken emeklilik demeleri

Tnaz, a.g.e., s. 158. Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., ss. 47. 325 Tutar, a.g.e., ss. 110-111. 326 Tnaz, a.g.e., s. 160.
324

323

80

1.6.2.2. Psikolojik Adan rgtsel Maliyete Etkisi Bir iin alan tatmin edebilmesi iin kiinin fiziksel ihtiyalarnn yannda, psikolojik ihtiyalarnn da karlanmas gerekir.327 Kii gerekten mobbinge maruz kalmsa psikolojik rahatszlar yaamaya balar, uykusuzluk eker, srekli endie hali belirir, ie gitmek istemez, hayattan zevk almamaya balar. Hatta artan baskyla kiide deri dklmesi gibi fizyolojik birtakm rahatszlklar da grlr. Sonuta kii, giderek artan sknt, hastalk ve sosyal sorunlar yaamaya balar. Verim sklkla der. Kii zerindeki bask ve eziyeti dengelemek ve azaltmak iin hastalk bahanesiyle ie gelmemeye balar. Dikkatsizlii sebebiyle rgtte kazalar olabilir. Kii depresyona girer ve bunu istifa, iine son verme, erken emeklilik ya da anlamal veya anlamasz iten karma izler.328 Psikolojik olarak kt bir ruh haline sahip olan alanlar arasnda anlamazlklar kabilir ve bundan kaynaklanan atmalar yaanabilir. Olumsuz rgt iklimi gvensizlik ortam yaratr, alanlarda isteksizlik meydana gelir ve bu nedenlerle yaratclk da kstlanabilir. Mobbingin, rgtlere getirdii psikolojik maliyetlerden bazlar u ekilde gsterilebilir:329 Bireyler aras anlamazlk ve atmalar Olumsuz rgt iklimi rgt kltr deerlerinde k Gvensizlik ortam Genel sayg duygularnda azalma alanlarda isteksizlik nedeniyle yaratcln kstlanmas

Mobbingin iletmelere verimlilik ve alanlarn morali asndan ok olumsuz etkileri olabilir. Sre iinde zarar gren alanlarn, iletmelere maddi yk
327 328

Tutar, a.g.e., s. 120. Trkiyeden Mobbing rnei, http://www.blogcu.com, 21.01.2006. 329 Tnaz, a.g.e., s. 160.

81

getirmeleri kanlmazdr. Yaanan olumsuzluklar alanlarn dikkatini kendi grevlerinden ve rgtn amalarndan uzaklatr. Yaamda kalma mcadelesini srdrmek iin o anda uygun bulduklar eitli yollar denerler. Bunun sonucunda ekip almas zorlar, alanlar arasndaki uyum bozulur ve bir gvensizlik ortam yaratlr.330 Mobbing ekip almas ve birlik ruhunu bozarak ite iyi sonularn alnmasn engelleyeceinden firma ekonomik anlamda nemli sorunlar yaayabilir. Kii iyerinde karlat basklar sonunda yasal izinlerini kullanmak istediinde bile sorunlar yaayabilir. Yasal izinlerini kullanarak i yerinden uzaklap geici bir ferahlk kazanan madur geri dndnde, iini ihmal ettii gerekesiyle kulland kk izinler ona kar kullanlabilir.331 ten rahatlamak iin ayrlan kurbann geri dndnde bu tarz bir tutulma karlamas onda bir isteksizlik uyandrabilir. Ancak bunun yannda ar sosyal sonularn olumas da kanlmazdr. rgt alanlar, iinde bulunduklar alma koullarndan memnun deilse, taciz edici davranlara maruz kalyorlarsa, iyerinde yaananlar darda anlatmalar olasdr. rgt iinde ekip almas ve birliktelik ruhunun bozulmas durumunda baarl i sonularnn ortaya kmasnn engellenmesiyle, firmann saygnlnn ve adnn lekelenmesi, acmasz rekabetin yaand gnmz i dnyasnda kanlmaz bir sonutur.332 1.6.2.3. rgt Kltr Asndan Etkisi Kltr benzer fikir, dnce ve davranl insanlar bir arada tutan, bireysel ve sosyal etkinlikleri ekillendiren olduka nemli bir olgudur. 333 Her rgtn kendi tabularn (tartlmaz ve dokunulmaz yasaklarn), geleneklerini ve greneklerini ve bunlarla da kltrn ve iklimini yaratt sylenebilir. Bu kltrde, biimsel/resmi sistemin kural ve deerlerini ve bunlara

Tnaz, a.g.e., ss. 158-159. Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., s. 65. 332 Tnaz, a.g.e., s. 158. 333 Atlhan Naktiyok, rgtn Kltr Ve rgt Stratejisi Arasndaki Dngsel liki, Gaziantep niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 4, No: 1 (2005), ss. 159-168.
331

330

82

alanlar arasndaki yorumlarn yanstr. 334 Bir rgtn kltr, rgtn evresine, baar standartlarna, kahramanlarna, gnlk almalar ve kltrne ilikin olarak gelitirilmi deerler, inanlar ve kavramlar ile, bunlar tayan, ileten, aktaran simge ve sylentiler btnnden oluur.335 yerinin deerleri ve normlar mobbing asndan nemli bir konudur. Bu deerler, mobbingin o rgtte nasl tanmlandn, alanlar tarafndan nasl yorumlandn, mobbingin rgtte bir problem olarak grlp grlmediini etkiler. Einarsen ve arkadalar, iyerinin kltrn bir filtreye benzetir. yerinde hangi davranlarn anlalabilir, hangilerinin kabul edilebilir ve tolere edilebilir olaca bu filtreye gre olur.336 Mobbing davranlarnn bu filtreden kolaylkla gemesi, bu davranlarn rgt tarafndan sradan davranlar olarak grlmelerine neden olur ve bu davranlarn kurbanlar zerindeki olumsuz etkileri gz ard edilir.337 Genelde mobbing yaplan rgtlerde Ben bu kiiye istediimi yaparm nk o benim altmda alyor anlay hkimdir. Oysa mobbinge urayan kii farknda olmadan ya da farknda olunarak ok byk zarar grr. rnein; svete zorbala urayan kiilerin %3 intihar ediyor ya da PTSD (Post Traumatic Stres Disorder) yani travma sonras stres bozukluuna uruyor ve bir daha hibir yerde alamaz hale geliyorlar.
338

Bu balamda, rgt kltr mobbing davranlarna elverili

olmayacak ekilde oluturacak normlar ve deerleri iinde barndrabilir. 1.6.2.4. rgte Ballk ve rgte Yabanclama Asndan Etkisi Kurumlar iin mobbing kanser gibidir. Habis hcreden balayarak btn yaamsal organlara byk bir hzla rar. Mobbing kurum kltrnn kt bir paras olmadan gerekli nlemler bir an nce kurum tarafndan alnmaldr. Mobbinge maruz kalan kiiler rgtleri tarafndan grmezden gelinirse, bu durum mobbing yapana daha ok cesaret verir ve yaplan hareketler daha saldrgan bir hal alr. Kiinin alt rgt, bu davranlar sona erdirmeyip hatta ho grmeye
Daniel Katz ve Robert L. Kahn, rgtlerin Toplumsal Psikolojisi, ev. Halil Can ve Yavuz Bayer, Ankara: TODAE Yaynlar, 1977, s. 71. 335 Verimlilik Dergisi, Ankara: Milli Prodktivite Merkezi Yayn, Cilt 18, Say: 1, 1989, s. 24. 336 Cowie ve dierleri, a.g.m., ss. 160-179 337 Gen ve Pamukolu, a.g.m., s. 306.
334

83

balarsa kurban kendini giderek daha yalnz ve aresiz hisseder. Yalnz kalan mobbing maduru giderek rgte yabanclaabilir. Mobbingin kurban zerindeki en olumsuz etkisi, onu tm rgtsel kural ve srelere kar yabanclatrmasdr.339 Gszlk, sreci btnl iinde alglayamama, yalnzlama, ve kendi zne kar yabanc hissetme eklinde zetlenebilecek davranlar ortaya kar.340 Kurban ait olduu rgtn kltrel deerlerine ve rol dalmna kar ilgisini kaybeder; deer ve normlar anlamsz grr. Sz konusu sreci sonunda kurban kendini gsz, yalnz, yaltlm hisseder. Bu durum kiiyi rgtsel yabanclamaya iter.341 Yabanclama kavramn ilk tanmlayanlardan birisi olan Hegele gre yabanclama, insani etkinliklerin, insann yaad evre iinde bulunduu koullar arasnda varolan uyumsuzluudur . 342 Sosyolojik anlamda yabanclama, kiinin, alt rgte, iinde yaad toplum ve toplumun kltrel deerlerine kar ilgisiz olmas,bunlar anlamsz grmesi ve kendisini yalnz hissetmesi olarak tanmlanabilir. Psikolojik adan yabanclama ise, mobbing nedeniyle bireyin, rgtne kar duyduu ilgisizliin, kaytszln, iiyle ve iyeriyle btnleememesinin getirmi olduu bir uyumsuzluk hali olarak tanmlanr.343 Yabanclama, kendini bolukta hissetme veya deersizleme duygular ile beslenen toplu fke, toplumun alt kesimlerinde ani iddete dnebilir.344 Yabanclam insan, yaamnn anlamn ve nedenini kaybetmi olarak grlr. Mobbing sonucunda kurban, rgtsel ama ve hedeflere kar ilgisiz kalr ve rgtsel kurallara uyum salamada isteksizleir. Bu durum, alann hem i tatminini hem de ie ballklarn azaltr.345

338

Arpacolu, Trkiyede Zorbalk Bir alma Biimi, http://www.insankaynaklari.com, 02.03.2005. 339 Barlas Tolan, ada Toplumun Bunal: Anomi ve Yabanclama, Ankara: ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yaynlar, 1981, s. 184. 340 Tutar, a.g.e., s. 60. 341 Tutar, a.g.e., s. 61. 342 Tolan, ada Toplumun Bunalm: Anomi ve Yabanclama, s. 76. 343 Tutar, a.g.e, ss. 121-122. 344 Dou Ergil, a.g.e., ss. 40-41. 345 Tutar, a.g.e., ss. 119-120.

84

alanlarn ilerinden tatmin olmalar, onlarn rgte olan ballklarn artrr. rgtsel ballk ise, kiinin rgtsel srelere uyum salayamamas anlamna gelen yabanclamay nler.346 rgtsel ballk, alanlarn verimliliklerini ve iyerlerinden ayrlma niyetlerini etkileyen nemli bir unsur olarak grlr. rgtsel ballk, igrenin iletmesine kar olan sadakat tutumu ve alt iletmenin baarl olabilmesi iin gsterdii ilgidir. 347 alanlara tannan frsatlar, kariyer geliim frsatlar, i gvenlii gibi faktrler ayn zamanda rgtsel ball etkiler.348 alanlarn rgtsel ballklarn artrmak iin, onlar anlaml bir i yaptklarna inandrmak, yaptklar iin nemini takdir etmek, ilerini sevmelerini salamak ve onlar verilen ii yapan bir retim faktr olarak deil, retime katlan, inceleyen, aratran, dnen bireyler olarak grmek gerekir. Ayrca, alanlara adil davranlmas, onlarn yaratclklarn

gelitirmelerine yardmc olunmas ve ynetim kademesi ile alanlar arasnda iyi bir iletiim sisteminin oluturulmas gerekir.349 rgtsel ballk sayesinde, kii iinde yksek verim gsterir ve rgt hedefleri ile kendi hedeflerini uyumlu hale getirir. Kii sadece akl ile deil duygularyla da rgte balanm olur.350 nsann doal dnyasndan koparlp, mekanik srelere dahil edilmesi, insandan ok nesnelere nem verilmesi de kiinin rgte yabanclamasna neden olabilir.351 Kendisine deer verilmediini dnen insan, mobbingin de etkisiyle rgte yabanclaabilir.

346 347

Tutar, a.g.e., s. 120. Azmi Yaln ve Fatma Nur plik, Be Yldzl Otellerde alanlarn Demografik zellikleri le rgtsel Ballklar Arasndaki likiyi Belirlemeye Ynelik Bir Aratrma: Adana li rnei, ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 14, Say: 1 (2005), ss. 395-401. 348 Yaln ve plik, a.g.m., s. 397. 349 Yaln ve plik, a.g.m., 399. 350 Tutar, a.g.e., s. 120. 351 Tutar, a.g.e., s. 122.

85

KNC BLM 2. KLK: RGTSEL YAAMDA ALIANIN KL, KONUNUN GEM, TANIMLANMASI, ZELLKLER, ETL KLK KURAMLARI VE TPLER 2.1. RGTSEL YAAMDA ALIANIN KL rgt, belirlenmi bir amaca ulamak iin bir araya gelmi bireylerden oluur. Bireyler rgte katldklarnda kendi kiiliklerini ve sosyal grglerini de beraberlerinde getirirler. Yani rgt, rgt yeleri arasndaki etkileim ve sosyal ilikilerden oluturulan bir sistemdir. Hangi amalar gerekletirmek iin kurulmu olurlarsa olsunlar insanlarn deiik ihtiyalarn karlamak amacyla insanlar tarafndan kurulmu olan rgtler, alan insanlarn ibirliini salamay ve onlarn ibirliinden yararlanmay ama edinen sistemlerdir.352 Deien ve gelien teknolojilerle beraber ortaya kan yeni retim sreleri ve i yaplarnda en ufak bir ihtimalin maddi faturasnn bykl rgtlerde insann nemini her zamankinden daha ok hissettirmektedir. Bu nedenle insan faktr rgt baars iin ok nemlidir. Ekonominin ekirdeini iletme, iletmenin ekirdeini ise insan oluturur. Bu nedenle insan unsurunun iletme iindeki yerini ve nemini ok iyi bilmek gerekir.353 letmelerde insan kritik yapan neden, ancak onlarn baarsyla iletmenin baarl olabileceidir. Teknolojideki hzl geliimler, yeni rakiplerin ortaya kmas, kamu kurulularna getirilen snr ve yasaklamalarn kaldrlmas ok byk deiimlere neden olmutur. srecinin nitelii, organizasyonlar, pazarlar, kullanlan yaplar ve i stratejisini belirleyen kiilerin says ve eidi srekli

352

Cemile Gray ve Gler Tozkoparan, rgt Kltr ve klim, Anadolu niversitesi Ak retim Fakltesi Dergisi, T.C Anadolu niversitesi Yaynlar No 912, Cilt 2, Say 1, 1996,s . 7182. 353 Zeyyat Sabuncuolu ve Tuncer Tokol, letme 1-2, Bursa, 1997, s. 16.

86

deimektedir. nsan kaynaklar, tm bunlardan hem etkilenen, hem de tm bunlar etkileyen bir konumdadr.354 Gnmzde iletmelerde alanlar denilince yalnzca yneticilerin, ya da giriimcilerin verdii ii aynen yapan kiiler deil, ayn zamanda belirli standartlar deitiren, bunun iin yaratclklarn, hayal glerini ne karan kiiler akla gelmelidir.355 nsanlarn yaratclklarn kullanabilmeleri, ilerinde baarl

olabilmeleri iin rgt iindeki dier insanlarla anlaabilmesi gerekir. letmelerin amalarna ulamalarn salayan mal ve hizmetleri makineler deil, insanlar yapar. rgtn ana unsuru olan insan, psikolojisini ve ilikilerini tanmadan ona rgtn amalarn benimsetmek mmkn deildir. Bu yzden insan esinin iletme iindeki yerini ve nemini ok iyi bilmek gerekir.356 nsan iletmenin hem amac hem de aracdr. letmeler insanlar iin kurulurlar, insanlar tarafndan altrlrlar ve yine insanlar aracl ile ynetilirler. nsan tanmadan onun zevk, tercih, yetenek ve ihtiyalarnn bilmeden rgt ynetmek mmkn deildir.357 Srekli deien dnyamzda iletmelerin yaamlarn idame ettirebilmeleri iin mutlaka mevcut standartlar deitirmeleri ve gelitirmeleri gerekli olduuna gre, iletmelerde demokratik bir atmosferin oluturulmas gerekir. nk farkl kiilikteki insanlarn bir arada uyumlu bir ekilde almasn salamak demokratik bir i atmosferi ile mmkn olabilir. Belirli bir grup iinde yer alan bireylerin kiisel zelliklerinden sz edildiinde bazlarnn bireycil, bazlarnn sosyal, bazlarnn baarl, bazlarnnsa ekonomik olduklarna iaret edilerek, bu ynleri ile kiilerin genel deerlemesi yaplr. Bu zelliklerin her biri kiilik zelliklerinin bir sonucu veya bir blm olarak dnlr.

Ali Akdemir, Dnceden Uygulamaya Temel letmecilik Bilgileri, stanbul: Trkmen Kitabevi, 2003,s. 8. 355 Akdemir, Dnceden Uygulamaya Temel letmecilik Bilgileri, s. 8. 356 zcan Yenieri, letme 1, Ankara: Tutibay Ltd. ti., 1995, s. 27. 357 Yenieri, a.g.e., s. 27.

354

87

Kiilik, kiinin zelliklerini ortaya koyan hususlarn tmnn oluturduu bir sistemdir. Birey sahip olduu zelliklere dayanarak, kendini bakalarndan ayran eleri ortaya koyar. Bireyin kiilii, onun bir ie veya rgte uyumunda birinci derecede rol oynar. Bu bakmdan, i baars asndan kiiliin nemi byktr. Bir birey, alma ortamnda, farkl ve stn nitelikleri olsa bile, bakalaryla birlikte alacaktr. Eer kiilii buna msait deilse, kendisinden bekleneni veremeyebilir. Bu nedenle, kiilik hakknda bilgi edinmek rgtler asndan yararl olacaktr.358 nsan hem karar veren hem de uygulayan olmas zellii nedeniyle iletmelerde en nemli kayna tekil eder. nsan kiiliinin nceden belirlenmesi iletmelerde iyi ilikilerin kurulmas, iletme amacnn gerekletirilmesi, haberleme, motivasyon gibi konularda da yardmc olur.359 Hem rgtsel yaamda hem de zel yaamda kiilik olduka nemli bir husustur. Hatta, Yunus Emre Ya grndn gibi ol yada olduun gibi grn sz ile kiilikli olmann nemine iaret etmitir. 2.1. KLK LTERATR Kiilik, bir insan ilgilendiren her eydir. Kiilik, zaman tespiti olarak, insann ana rahmine dmesinden balayp lnceye kadar devam eden bir sretir. Bu bakmdan, yaayan her insann bir kiilii (ahsiyet) vardr. Bu yzden, hi kimseye kiiliksiz (ahsiyetsiz) ifadesi kullanlmaz. nk, istenmeyen veya olumsuz olarak nitelendirilen zellikler de kiiliin bir boyutudur.360 Kiilik genellikle, bireyin, evresiyle ve kendi i tepkileriyle olan ilikisinde gsterdii kendine zg sreklilik ve btnllk olarak tanmlanr. Karlalan olaylarn yorumu, tepkilerin nitelii ve younluu, kiilie gre farkllk gsterir.361

Nurullah Gen ve Osman Demirden, Ynetim El Kitab, Erzurum: Birey Yaynclk, 1994, s. 120. 359 smail Dalay, Temel letmecilik Bilgileri: Genel Kavramlar-Kurulu, 1. b., Sakarya: Sakarya Kitabevi, 2002, s. 10. 360 Feyzullah Erolu, a.g.e, s. 138. 361 H. Murat ahin, a.g.e, s. 155.

358

88

Avrupa dillerinde genellikle kiilik kelimesinin kkeni Latince personadr.362 Persona szcnn asl anlam, Latin dilinde, tiyatro oyuncularnn kulland maskedir. Her maske, bir kiilik zelliini yanstr. Yani maskelerin rengi ve biimi ile yz ifadesi, belirli bir kiilik zelliini yanstr. Dolaysyla oyun srasnda konuma ya da arklar yz maskesinin altndan kyordu. Bylece person szcnden asl anlam iinden tnlama olan per-sonare szc tredi. Personare szcnden gelitirilen bir anlam farkllamas ile anlam, bir bana birlik olan perseuna szc ise bize bugnk kiilik terimi hakknda ipucu verir.363 Bir insann kiilii, onu bakalarndan ayran ve ei olmayan kiilik zelliklerinden meydana gelir. Kiilik zellii ise, belli bir davrana ynelik srekli olan eilimdir.364 Kiilik, hayatn devamlln oluturur. Bireyin olutuu, birbiri ile ahenkli unsurlardan medyana gelen srekli bir btndr. nsan davranlarnda daima bir gelime, byme sz konusudur. Ayrca kiilik zellii, hibir zaman d dnyadan soyut deildir; tam aksine d dnya ile aktif ve srekli bir iliki iindedir.365 Kiilik, kiinin tavr ve hareketlerini belirlemeye yardm eden ve kiiden kiiye gsteren eilimlerin tm olarak tanmlanabilir. Bir toplumun kltr, geni lde, onu oluturanlarn kiiliklerine biim verir; zira kiilik herkese ortak olan ve ocukluktan itibaren geirilmi yaantlarn rndr.366 Doan ocuk, organizmas, anatomisi, fizyolojisi ve sinir sistemi zerinde etki yapan eitli ve sosyal etkenler aracl ile kii halini alr.367 ocukta doutan olan, kin, nefret, haset gibi saldrgan eilimler ve ayn zamanda sevme yetenei her eyden nce anne zerinde younlar ve anne ile
Sulhi Dnmezer, Toplumbilim, Yenilenmi 11.b., stanbul: Beta Basm Yaym Datm, 1994, s. 124. 363 Glgn Yanbast, Kiilik Kuramlar, zmir: Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar No 53, 2. Bask, 1996, s. 9. 364 H. Murat ahin, a.g.e., s. 152. 365 Dnmezer, a.g.e, s. 124. 366 Dnmezer, a.g.e, s. 126.
362

89

oluan bir sevgi ve zdeleme ilikisi, ocuun ilerde dier kiilerle zdelemesini kolaylatrr. Bu bakmdan, ileride oluacak kiilik tipi bakmndan ocukta doutan yerlemi eilimler yannda hayatn ilk yllarnda annenin gsterecei sevgi ve anlayn uygulad ne fazla sert ne de fazla hogrl olmayan bir disiplinin byk nemi vardr.368 Tarihte iero persona szcn drt biimde tanmlamtr:369 1. Kiinin belirli bir biimde grnmesi, ancak yle olmamas 2. Kiinin yaamnda oynad rol 3. Kiinin yaamnda oynad rol iin gerekli tm zellikler 4. Grn ve asalet Psikolojide kiilik, kapsam en geni olan kavramlardan biridir. Kiilik, bir insann btn ilgilerinin, tutumlarnn, yeteneklerinin, konuma tarznn, d grnnn ve evresine uyum biiminin zelliklerini ieren bir terimdir. Bununla birlikte, kiilik kendine zgdr. yle ki, bir insana ilikin her nitelik, o insan anlamada ipucu verir. Onun bellei, d grn, direnme sreci, sesi ve konuma tarz, tepkisi, insanlara, doaya yada makinalara kar ilgi duymas vb. zellikler insannn kiiliini betimlemede nemlidir. 370 Kiilie ilikin bir ok ey sylenir, ancak tanm konusunda trl zorluklarla karlalr. Kiiliin, kiinin sahip olduu bir ey olduunu syleyenler, birtakm insanlarn kiiliklerini arkada canls, ho, gl ya da saldrgan gibi kelimelerle belirtmeye alrlar. O halde anlatlmak istenen, kiiliin, bireylerin dier kiiler yannda gsterdii davran zellikleri olduudur.371 Psikologlara gre kiilik, bireyin zel ve onu dierlerinden ayran davranlarn ierir. zeldir, nk bireyin sklkla yapt ya da en tipik davranlarn temsil eder. Ayrt edicidir, nk bu davranlar bireyi bakalarndan ayrr. Bununla birlikte kiilik terimi, bireyi, dier bireylerden ayran, farkl klan be bireyin ilerdeki

Dnmezer, a.g.e, s. 124. Dnmezer, a.g.e, s. 126. 369 Yanbast, a.g.e, s. 9. 370 Yanbast, a.g.e, s. 10. 371 Yanbast, a.g.e, s. 10.
368

367

90

davranlarn ilgilendiren tahminlerimizin dayanan oluturan, greceli olarak deimez ve kiinin zelliklerini belirtir.372 Kiilik teriminin ada dillerde pek ok karl vardr. Genellikle bu tanmlar kategoride toplanabilir:373 Kiilik, sosyal becerilerin toplamdr. Bir insann kiilii, onun dier insanlarla olan, eitli koullarda eitli biimler alan ilikilerinin ve davranlarnn toplamdr. Kiilik, bir insann dier insanlarda oluturduu imajdr. Bakalar zerinde brakt etkidir. Kiilik, bir insann kendinde olan zellikleri ile evresi arasnda gelitirdii ilikilerin oluturduu davran eilimlerinin toplamdr. Bu tanmlardan da anlalaca gibi kiiliin tek bir tanm yaplamamtr. 2.2. KLK KAVRAMI VE TANIMLANMASI Bir kiiden sz edildiinde bireyin drstlnden, tutuculuundan,

sevecenliinden, kavgaclndan, yardmseverliinden, heyecanllndan veya benzer zelliklerinden bahsedilir. Bireyin bu zelliklerinden bahsedildiinde, belirli bir zaman dilimi iinde devaml olan davranlarndan sz edilmi olur. Byle bir bakla kiilik denilince, belirli bir durumda veya belirli olaylar karsnda kiinin taknd tavrn davransal yn veya devamllk gsteren zellikleri akla gelir.374 Herkesin kendine zg bir kimlii ve kiilii vardr. Herkesin kiilii farkldr. nk herkesin bilgisi, becerisi, yetenei, ilgisi, tecrbesi, duygusu, inanc, renimi, birikimi, bnyesi, rk, ya vb. farkldr. nsan ilikilerinde bu yapsal farkllklar daima gz nne almak ve ona gre davranmak gerekir. rnein, ynetim hayatnda, hassas insanlar bask altnda iyi almazlar. ekingen kiiler sosyal ynl ve da dnk olamazlar. Belli bir alanda uzmanlam kiiler baka
Yanbast, a.g.e, ss. 10-11. Yanbast, a.g.e, s. 11. 374 Asuman Ulunar Trkel, letme Yneticilerinin Davranlarna Yn Veren Hakim Kiilik Faktrleri le Ynetsel Davran Arasndaki likiler ve Uygulama, stanbul: Marmara niversitesi Yayn, 1992, s. 27.
373 372

91

alanlarda

almak

istemezler.

Bu

nedenle

insanlar,

kiiliklerine

gre

deerlendirmek gerekir.375 Kiilik, bireyin doumundan lmne kadar devam eden dinamik bir sretir. Bu bakmdan yaayan her insann bir kiilii vardr. 376 Kiilik kavramnn bir ok tanm olup, Allport elliden fazla kiilik tanm toplayp, bu kelimelerin Latincedeki kii persona, kavramndan geldii ve Roma tiyatrosu ile balantl olduunu ileri srmtr. Yine Allportun belirttiine gre kiilik, personality kavram ilk kez Ciceronun eserlerinde grlmtr. 377 Kiilii bireyin yaam biimi olarak tanmlamak mmkndr. Ancak bu yaam biimi kavram iinde kiinin yetenekleri, arkadalk ilikileri, kiisel zellikleri ve zihinsel yn de yer alr. Btn bu faktrler esas olarak kiilii belirler. Bir bireyin zihinsel ve bedensel zelliklerinde grlen farkllklar ve bu farkllklarn kiinin davran ve dncelerine yansy biimi olarak tanmlanabilir. 378 Kiilii, bir zaman dilimi iindeki davran tr olarak grmek doru deildir. Kiilik gemiin izlerinin, mevcut zamann uygulamalarnn ve gelecein temel eilimlerinin oluturduu bir btndr. Kiilii meydana getiren farkl yapdaki elemanlar, sosyal ve doal evrelerin etkisine gre birleerek bir biim ve btnlk kazanrlar. Buna gre farkl evrelerde yetimi, farkl kiilik yaplarna sahip olan bireyler, ayn uyarclar karsnda farkl tepkiler gsterirler.379 Bir insann kiiliini tanmak iin, belli bir sre gemesi ve bu sre iinde fikir ve hareketlerinin ortaya kmas, baz olaylarn yaanmas ve kiiliin ortaya konmas gereklidir. Onun iin eskiler nsan, yolculukta, sofrada ve borta belli olur demilerdir.380 Kiilik, bireyin i ve d evresiyle kurduu, dier bireylerden ayrt edici, tutarl ve yaplam bir iliki biimidir.381
Nihat Aytrt, Ynetim Sanat: Baarl Ynetim ve Yneticilik Teknikleri, Geniletilmi 3. Bask, Ankara: Yarg Yaynevi, 1999, s. 50. 376 Uur Zel, Kiilik ve Liderlik: Evrensel Boyutlaryla Ynetsel Adan Aratrmalar, Teoriler ve Yorumlar, 1.b., Ankara: Sekin Yaynclk San. ve Tic. A.., 2001, s. 21. 377 Trkel, a.g.e, s. 27. 378 lhan Erdoan, letmelerde Davran, stanbul: . . letme Fakltesi Yaynlar, 1991, s. 236. 379 Ltfi ztaba, Psikolojide lk Adm, stanbul: nklap ve Aka Basmevi, 1983, s. 174. 380 Aytrt, a.g.e, s. 69. 381 Ccelolu, a.g.e, s. 404.
375

92

Kiilik, bireyin btn zelliklerini yanstan bir kavramdr. Genel bir tanma gre kiilik; bireyin i ve d evresiyle kurduu, dier bireylerden ayrt edici, tutarl ve yaplam bir iliki biimi olarak tanmlanr.382 Kiilik ahlaklln evrim prensibidir. Kiilik, btn devirler iin ayn kalan bir z deil, tarihi bir prosestir. Kiiliin rol ve snr geniledike ahlaklln da alan geniler.383 Kiilik, bir kiinin btn zelliklerini yanstan bir kavramdr. Ancak, baz zellikler vardr ki, kimi insanlarda bunlar birbirlerine benzerler, kimi zellikler de sadece ilgili ferde aittirler. Psikolojik olarak kiilik sz konusu olduu zaman, belirli bir ferdin btn zellikleri anlatlmak istenir. Fakat, davransal adan esas olarak kiilik, belirli bir ferdin zihinsel, bedensel ve ruhsal zelliklerinde grlen farkllklardr. Davran bilimleri asndan esas olarak kiilik, bireyin zihinsel, bedensel ve ruhsal farkllklarnn tmnn kendi davran biimlerine ve yaama tarzna yansmas olarak tanmlanr.384 nsanlar aras bir takm benzerlikler olsa bile, kiilik kavram, insanlar aras farkllklar zerine kurulmu bir olgudur. Buna gre, kiilik farllndan sz etmek, temelde insanlarn tad, zeliklerin farkllndan sz etmektir. Bu durumda, yeryznde hibir insan zihinsel, bedensel ve ruhsal bakmdan birbirinden farkl deildir. Ne kadar insan yaamsa, o kadar da ayr kiilik var demektir. 385 Kiiliin nitelii hakknda ok kavram yoktur. nk bu kavram gnlk dilde ok eitli anlamlarda kullanlr. Bu konuda zihni kartran en nemli etken de kiilik szcnn, ou kez, karakter, huy, miza ve benlik gibi terimlerle e anlaml olarak ele alnmas ve anlalmasdr.386 Kiilik, ok sayda zelliin meydana gelen karmak bir btndr. Fakat, bir fert temelinde birleen ve bir araya gelen btn bu zellikler, esas olarak ana blmle ilgili hususlardr. Genel olarak, her bir kiilik zellii, bu dilimden biriyle
382 383

Ccelolu, a.g.e., s. 404. Hilmi Ziya lken, Ahlak, 2.b., stanbul: lken Yaynlar, 2001, s. 208. 384 Camille Wortman, Psychology, New York: Alfred Knopf Inc., 1988, s. 345. 385 Erolu, a.g.e, s. 139.

93

ilgili olabilir. Aslnda bu konuda net ve kesin izgiler eklinde bir ayrm yaplmas mmkn deildir. Bu durum, kiilik oluumunun daha iyi anlalmas iin bir soyutlama ve genellemeden ibarettir. Byle bir yaklamla, kiilik kavramn dilimden olutuu grlr. Bunlar karakter, miza ve yetenektir.387 1. Karakter Kiilik ile en sk e anlamda kullanlan kavram karakterdir. Karakter, kiiliin sosyal ve ahlaki zelliini ifade eder. Bir baka tanma gre karakter, bireyin zihinsel gcn oluturan ve ekillendiren genel zelliklerin tamamdr.388 Karakter, kiiliin iskeleti gibidir. Belirli bir zaman dilimi iinde kiinin devam ettirdii kiilik zellikleri karakterin bir grnmdr. Sosyal ve ahlaki adan karakter, bireylerin bu konudaki farkllklarn ifade etmek amacyla kullanlr. Karakter kavram, bireyin yaad evrenin toplumsal deerleri ve ahlaki kurallar ile yakndan ilgilidir.389 Davranlarn, toplumdaki sosyal deerler sistemine ve ahlak kurallarna uyduran ve benimseyenlere karakterli ifadesini; buna karlk, davranlarn toplumun deerlerine uyduramayan kiilere de karaktersiz ifadesini kullanmak mmkndr. Gerekte, olumsuz kiilik zellikleri gz nne alnarak baz kiiler hakknda sylenen ahsiyetsiz nitelemesi, kiiliin olmad anlamnda deil de kiiliin karakter dilimindeki uyumsuzluu ve olumsuzluu vurgulamak iin yaplyor olmaldr.390 Karakter, aile, kul ve evrenin etkisiyle ocukluk dneminden itibaren gelimeye ve ekil almaya balar. Toplumsal yaamda karakter, ceza ve dllendirme yntemiyle, mantkl dnme, duygusal benimsemeler ve rnek alma ile geliir ve olgunlar.391 Karakterin oluumuyla ilgili iki temel basamak vardr:392
386 387

Yanbast, a.g.e, s. 10. Erdoan, letmelerde Davran, ss. 244-245. 388 Erdoan, letmelerde Davran, s. 244. 389 Zel, a.g.e., ss. 27. 390 Erolu, a.g.e, s.149. 391 Salih Gney, Davran Bilimleri, Ankara: Kara Harp Okulu Basmevi, 1997, s. 302. 392 Uur Zel, a.g.e., s.27.

94

Beenilme, takdir ve dllendirme basama; toplumca iyi bilinen

ve kabul edilenlerin yaplmas sonucu beenilme, takdir edilme ve dllendirme karakterin olumasnda bireyleri harekete geiren faktrlerdir. Burada bireyler daha ok karlarna gre baz karakter davranlar sergilerler. Dolaysyla, bireyler umduklar ve bekledikleri takdir orannda ve sresince ok drst, bal, saygl ve terbiyeli grnrler. Bu durum her meslek ve her sosyal ilikide grlebilir. ancak bu davranlar her zaman samimi ve drst olmamaktadr. nk bireyler amirlerinden gerekli ilgi ve takdiri grmedikleri zaman ballklar, sayglar ve sempatik grnleri kaybolur. Gerek idealler basama; bireylerin olumlu veya olumsuz

durumlarla karlamalar halinde karakterlerinden taviz vermemelerini ifade eder. Yani toplum iindeki mevki ve makamlarn kaybetme pahasna dahi olsa toplumca benimsenen davranlarn dna kmazlar. Bu basamakta ahlaki ideal, her trl maddi kardan nce gelir. Gerek ve ideal karakter basama, vicdan ve ahlaki kuralla, doruyu ve iyi olan setiren basamaktr.

2.

Miza (huy) Miza, bireye ait baz temel ve ayrt edici zellikleri ifade eden bir kavramdr.

Miza, gnlk yaant iinde bireye zg olduka snrl, belirli duygusal tepkilerin nitelik ve nicelik bakmndan deimesidir. 393 Miza, ferdin duygusallk ve hareketlilik zelliklerini temsil eder ve halk arasnda huy olarak da adlandrlr. Miza veya huy, kiilerin duygusal denge durumlarn anlatr. Duygularn abuk uyanp uyanmamas, srekli olup olmamas derin duyulup duyulmamas gibi niteliklerin tm miza kavramyla ilgilidir. Miza, ferdin duygusallk ynn temsil ettiine gre bu husus da ki zelliklerin bir ksm kaltm yoluyla nceki nesillerden geerken, bir ksm da sonradan alma ve renme yoluyla kazanlr.394

393 394

Uur Zel, a.g.e., s. 28. Erolu, a.g.e, s.149.

95

M.. 4. Yzylda beden kimyasnn miza zerinde nemli etkilerinin olduunu ileri sren Hipokrat, mizac drt grupta incelemitir;395 1. Neeli miza: Bu gruptaki bireyler hareketli ve neelidirler. lgi duyduklar eyler kolayca deiebilir. 2. Soukkanl miza: Az hareketli olan, fazla neeli olmayan, soukkanl ve kuvvetli kiilii ifade eder. 3. Kzgn miza: abuk kzan, hareketli, heyecanl ve kuvvetli miza tipidir. 4. Melankolik miza: Sklgan, zgn, hareketsiz ve zayf kiilii yanstr. 3. Yetenek Kiiliin oluumunda nc nemli olgu yetenektir. Yetenek, sadece kiilii oluturan bir olgu deil ayn zamanda kiiliin biimlenmesinde de nemli bir faktrdr. rnein, stn zeka, bir yneticinin, atma ortamna daha abuk ve daha iyi uyum salamasn kolaylatrr. Yetenek, bireyin sahip olduu zihinsel ve bedensel yetenekler olmak zere iki gruba ayrlr;396 Bedensel yetenek; Bireylerin duyu organlar aracl ile baz olgular gerekletirebilmeleri eklindeki bedensel zelliklerin tamamdr. Bunlarn byk bir ksm, bireyin doutan kazandklar, zamanla kullanlabilir duruma getirdikleri zellikleridir. Yrme, ayakta durma, koma, grme, renk ayrma, derinlii ayrma, ses tonlarn ayrma, tat ve koku hissetme, elkol-ayak gibi organlar belli bir koordinasyon ierisinde kullanma gibi zellikler, bedensel yetenein kazandrd en nemli yeteneklerdir. Zihinsel yetenek; bireyin belirli ilikileri kavrayabilme, analiz edebilme, zmleyebilme ve sonuca varabilme gibi zihinsel zelliklerin tamamdr. Bireylerin yalar, cinsiyetleri ve dier baz bireysel zelliklerine bal olarak kazandklar zihinsel yetenekleri olduu gibi, doutan getirdii zihinsel yetenekler de vardr. Saysal ilgi, teknik kavrama ve teknik ilgi,
395 396

Uur Zel, a.g.e., s. 28. Uur Zel, a.g.e., ss. 28-29.

96

hafza yetenei, soyut dnme, iliki bulma, karlatrma yapabilme, renme ve kavrama gibi yetenekler zel zihinsel yeteneklerin en nemlilerindendir. Bunlara ek olarak, bireylerin yaama ve evrenin sosyoteknik yapsna uyum salamalar ve baz bedensel yetenekleri

kullanabilmeleri iin zihinsel yeteneklere ihtiyalar vardr. Zihinsel yetenek ile zeka arasnda dorusal bir iliki mevcut olduu birok aratrma ile ortaya karlmtr. Ayn zamanda zeka ile baz bedensel yeteneklerin kazanlmas ve kullanlmas arasnda iliki olduu saptanmtr. Bu durumda kiiliin zihinsel yn denildiinde, bireysel zekadan da sz etmek gerekir. Aratrma bulgular, kiilik ile zeka arasnda zellikle bireyin yaratc yn ile zeka arasnda ilikinin bulunduunu gstermitir.397 2.3. KL BELRLEYEN FAKTRLER Kiilii belirleyen birok faktr vardr ve bu faktrlerin tm kiilik olgusu ile ortaya kar. Kiilii tek bir olgu olarak dnmek yerine bir ok olgunun zel bir eklinde alglamak daha doru olur. ok ynl ve boyutlu olan kiilik kavramn oluturan faktrleri sralamak imkansz olduu gibi gerei de yoktur. Bu yzden, kiiliin olumasna etki eden faktrleri birka grupta toplayarak ortaya koymak daha yararl olur.398 Karmak bir yapya sahip kiilik kavramn oluturan faktrleri aadaki gibi incelemek mmkndr:399 2.3.1. Kaltm ve Bedensel Yap Faktrleri Yaplan aratrmalar, birok davransal zelliin temelinde yer alan en nemli faktrn kaltm olduunu gstermitir.400 Bu kapsamda kaltmsal faktrlerin kiiliin oluumunda nemli bir rol olduu sylenebilir. Buna gre kiiliin belirlenmesinde, genetik (kaltmsal ) zellikler nemli bir rol oynar. Aslnda dier btn trler gibi insanlar da kendi trlerinin zellikleriyle
Erdoan, letmelerde Davran, s. 245. Erolu, a.g.e, s. 140. 399 Morgan Clifford, Introduction To Psychology, ev. Hsn Arc, Ankara: Hacettepe niversitesi Yayn, 1984, s. 34.
398 397

97

donatlm ortak bir kaltm paylarlar. Ancak, trn iinde yer alan kaltmsal deiikler fertler aras deiiklere yol aar. Bylece, her fert, insan trne zg kaltmn yan sra kendi soyuna ve ailesine ait baz kaltm zelliklerini de tar.401 Gensel zelliklerin kiilii belirleme derecesi ise, bireyden bireye deiir. Zihinsel zelliklerin ve davran eilimlerinin ortaya kmasnda yersel zellikler nemli bir etken durumunda iken, ideallerin belirlenmesinde ve inan sisteminin oluumunda gensel zelliklerin nemi son derece az olacaktr.402 nsann doutan getirdii zelliklerin byk bir ksmnn kaltmsal olduunu ilke olarak kabul etmekle beraber, sonradan kazand zelliklerin nemli bir ksmnn soysa kltrel etkenlerden etkilenmeyle bir ksmn da kaltmsal zelliklerinin sonradan pisiko-sosyal bir gelimeye maruz kalmasyla elde edildiini syleyebiliriz.403 Ancak bireyin tad zelliklerden hangilerinin kaltm yoluyla getiini kesin olarak ortaya koymak mmkn deildir. Kiiliin hem zihinsel ve bedensel, hem de baz psikolojik ynlerinin belirlenmesinde, sosyal ve dier faktrlerin etkili olduu sylenebilir. Buna gre, bedeni yapsyla ilgili iskelet, boy, arlk, sa,gz-ten rengi, zeka durumu, heyecanllk, duygusallk, kar koyma, direnme ve dayankllk gibi ou bedensel, ksman de zihinsel ve duygusal zelliklerde kaltmn pay olduka yksektir. Buna karlk, bireylerin belirli bir sosyal yap ve fiziki evre ierisinde yaamalarndan dolay sonradan rendikleri davran kalplar da (rf, adet, inan, ahlak, fikir vb) kaltmn pay nispeten daha azdr. 404 2.3.2. Sosyo-Kltrel Faktrler Btn insanlar, hem kaltmn hem de evrenin ortak eserleridir. Kaltm ve evre artlar arasndaki karlkl etkileme sonucunda meydana gelen etkileme sonucunda belirli bir kiilik zellii kazanrlar. evre artlar ierisinde insanlar en fazla etkileyen faktr, fertlerin iinde yaadklar toplumun sosyo-kltrel zellikleridir. Her birey belirli bir kltrel yap iinde yaar ve bu yapdan yaam
400 401

Trkel, a.g.e, s. 28. Erolu, a.g.e, s. 140. 402 Trkel, a.g.e, s. 29. 403 Erolu, a.g.e, s. 142. 404 Zel, a.g.e., ss. 22-23.

98

boyunca etkilenir. Bireyin idealleri ve ilgileri bu kltrel ortamda ekillenir. Bu idealler ve ilgiler, kiiliin oluumunda nemli bir faktrdr.405 Yani her birey, kendi kltr tarafndan youn bir ekilde etkilenebilir. Kiiliin oluumunda, sosyo-kltrel evreden etkilenme ve artlanma, gerekte bir renme srecidir. renme pekitirilmi tekrarlanma veya tecrbe sonucunda hafzada ok sayda bilginin yer almas ve davranta kalc deimelerin meydana gelmesidir.406 Birey, bulunduu kltrel yap iinde rendikleri ile baz yeni zellikler elde ederek kiiliini ekillendirir. nsann iinde yaad sosyal evreye yeterli ve etkili bir uyum salamas ancak alglama yoluyla gerekleebilir. 407 Alglama ise duyu organlar aracl ile elde edilen evredeki nesnelere, kurallara ve olaylara ait izlenimlerin tannmas hadisesidir. Buna gre alglama, ferdin evresinde kendi ile ilgili grd bir nesnenin varln fark etmesidir. Her fert, duyu organlar araclyla evresindeki eitli uyarmlara aktr. evredeki nesnelerden kurallar ve olaylardan gelen uyarmlar, duyu organlaryla alglanp ferdin bilincinde yer ald zaman alglama hadisesi gereklemi olur. Demek ki alglama terimiyle, ferdin bir uyarm karsnda gsterdii tepkinin incelendii psikolojik bir alan anlalr.408 Alglama ile, bireyin bir uyarm karsnda bilgi ve deneyimi ile gsterdii tepki anlalabilir. Uyarm tepki ilikisinin incelendii hafzadaki bu psikolojik alan ferdin bilgi ve tecrbesiyle ilgilidir. te bandan bu evreye kadar olan btn dnemler, renme sreci olarak nitelendirilir. Ksaca ifade edilmek istenirse alglama ve buna bal olarak gelien renme olay, fertlerin fiziki ve sosyal evrelerine uyum gstermelerini salayacak olan birer zihinsel mekanizmalardr. 409 Birey, hergn karlat trl uyarlardan kendisiyle ilgili olanlara tepki gsterir. Bu tepki bireyin uyarlar alglamasyla yakndan ilgilidir. Alglama, kiilik
A. Can Baysal ve Erdal Tekarslan, Davran Bilimleri I-II, stanbul: stanbul niversitesi Yayn, No: 191, 1987, s. 58. 406 Howard Goldstein, Social Learning and Change, New York: Tavistock Publications, 1981,s. 233. 407 Zel, a.g.e., s. 23. 408 Ouz Onaran, rgtlerde Karar Verme, Ankara: Ankara niversitesi sosyal Bilimler Fakltesi Yayn No: 321, 1971, s. 132. 409 Feyzullah Erolu, Davran Bilimleri, 4.b., stanbul: Beta Basm Yaym Datm A.., 1998, s.143.
405

99

yapsyla ilgilidir. Kiilik yaplar farkl bireyler, ayn olay karsnda farkl tepki gsterirler. Toplumsal ve kltrel etkilerin sonucu olarak gelimi olan kiiliklerin etkileimleri ve kiiyle toplumun kltr alverii ile sosyalleme oluur.410 Kltrel deerler, deerler, soyut kavramlardan ibarettir. Bu soyut kavramlar, birer d uyarmlar olarak, alglama yoluyla insan hafzasnda yer ald zaman davranlara yansyarak somutlar. Bilindii gibi sosyo-kltrel normlar, standart ilke ve kurallardan ibarettir. Oysa, normlarn, toplumdaki deiik kiilerde bulunan davransal yansmas farkl gerekleir. Standart normlarn toplumdaki her fertte tpatp ayn davrana yol amamas her ferdin alglama mekanizmasnn farkl olmasndan ileri gelir. Zaten temelde kiilik farkll yaratan temel faktrlerden biri de, her insanda alglamann seicilii olgusudur. Buna bal olarak da, renme farkl seviye ve derecelerde gerekleir. Her kiinin benzer uyarmlar farkl alglamasnn, yani alglama seiciliinin balca sebeplerini ylece sralamak mmkndr:411 Uyarm faktrlerinin fiziksel zellikleri Bedensel organlarn kapasitelerinin farkl olmas Zihinsel yeteneklerin farkll Bireyin hafzasnda yer alan daha nceki bilgi ve deneyimler Bireyin tutumu, beklentileri ve o andaki duygusal durumu Sosyo kltrel evre, temelde kiilik farllklarn meydana gelecei ekilde fertleri etkilemi olsa bile genellikle birbirine benzer davran kalplarnn ortaya kmasn da salayan nemli bir faktrdr. Belirli davran modellerinin btnlemesi bir kltrn iindeki, fertlerin ounun ortak kiilik zelliklerine sahip olmalar durumunu temin etmektedir ki, bu noktada milli karakter gibi kavramlardan sz edilir.412 Diyebiliriz ki her birey, belirli bir kltrel yap iinde bulunur ve bu yapdan yaam boyunca etkilenir. Bireyin idealleri ve ilgileri de kltrel yap ile ekillenir. Bu idealler ve ilgiler ise, kiiliin oluumunda nemli bir etkendir. Kltrel yap ile
410

Barlas Tolan, Toplum Bilimine Giri, Ankara, 1975, s. 227. Ouz Onaran, a.g.e, ss. 132-137. 412 Erolu, a.g.e, s.144.
411

100

renme arasnda nemli bir iliki vardr. renme ise, kiilii dorudan etkiler. Bu durumda birey, bulunduu kltrel yap iinde rendikleri ile baz yeni zellikler elde eder ve kiiliini biimlendirir. Baz davransal zellikler, kltrel yapyla birlikte deiir ve geliir. 2.3.3. Aile Faktr Kiilik gelimesindeki olgu, doutan getirilen baz zelliklerin zamanla yaprak gibi tek tek almasdr. Genellikle evre etkisi altnda biimlenir. ocuk zerindeki evre etkisi en bata anne-baba ile olutuuna gre, ocuk doal olarak onlarn aracl ile iinde yaad kltrn zelliklerini, yaam biimlerini alglamaya balar. Ayrca ocukluk yllarndan sonra kiilikli veya ruh sal yerinde bir birey olabilmek, ailenin verecei eitim ve ailenin toplum ile etkileimine baldr. 413 Kiiliin oluumunda, bir ok zellikler, bilinerek yada bilinmeden aile evresinde kazanlan hususlardr. Bunlar ierisinde bir kan daha sayalm: kiilerin dier insanlardan bekledii eylerin nitelii, tatmin olma yollar, duygular ifade etme ekli ve duygusal atmalar zmleme usulleri, ideallerin ve eitli eilimlerin nitelik ve cokunluu, yasaklama ve sululuk duygularn younluu gibi zellikler ounlukla aile ii ilikilerin ekillendirildii kiilik unsurlardr.414 Aile, normal artlarda, insanlarn karlat ilk sosyal gruptur. Bu bakmdan, fertlerin soysa-kltrel deerleri ilk renmeye baladklar yer de aile ortamdr. u halde, ana-baba, toplumsallamann ilk kayna ve ilk modelleridir. ocuklar hem sosyo-kltrel deerler, ve tutumlar hem de zel baz davran iimlerini, anababay rnek alarak renirler. ocuklar, cinsiyete gre rol benimsemeyi de aileden renirler. Mesela, bir olan ocuu babasn gzleyerek erkek gibi davranmay; kz ocuu da annesini gzleyerek bir kadn gibi davranmay renir.415 Kiiliin olumasnda, insann iinde doup byd aile ve ev ortamnn etkileri ok byk olabilir. Anne ve babalar, ocuklarn yetitirirken, kendileri farknda olsun veya olmasnlar, ocuklar, ana-babann birok kiilik zelliklerini, ahlaki ve kltrel ynlerini taklit ederek renirler.
413

lkay Kasatura, Kiilik ve zgven, 1.b., stanbul: Evrim Yaynevi, 1998, s. 30. Erolu, a.g.e, s.146. 415 Erolu, a.g.e, s.144.
414

101

Bireyin yetitii aile ortam ve aile bireyleri ile olan ilikileri, kiiliin olumasnda nemli bir etkendir.416 Baba ve annenin demokratik bir yapya sahip olup, baskc tutum uygulamadklar durumlarda, ocuun daha rahat yetitii ve bu rahatlk sonucu objektiflik kazand, rasyonel davrand grlm ve zamanla daha aktif olduu, kolay iliki kurduu saptanmtr. 417 Buna karlk, aile ii ilikilerde ar otoriter, ocuun her istediini engelleyici ve kendi grlerinin

benimsenmesinde direten anne ve baba tutumlarnn, ocuun yetikin olduu dnemlerde ekingen, psrk ve ayn ynde otoriter bir kiilik kazanmasna neden olduu ifade edilmektedir. Ana-babann bu ekildeki tutumunun, bazen ters tepki yaparak, ocuun isyankar olmasna ve otoriteye ba kaldrmasna yok at gzlenmektedir.418 Bu adan aile iindeki ilikilerin biimi, bireyin kiiliinin olumasnda nemli yer tutar. Anne-baba ilikilerinde karlkl sevgi ve sayg n planda ise, ocuklar da sevgi ve saygyla hareket eder. Anne ve babas otoriter davranan ocuklarn insan ilikilerinde sert davrandklar yaplan aratrmalarla kantlanmtr. Anne ve babann ocuklarn her istediini yerine getirmesi kiiliin istenilen dzeyde gelimesini engeller. nk bu ekilde yetien bireyler engellerle ve zorluklarla mcadele edemezler. Ayrca, kendilerine gvenleri yetersiz dzeyde kalr.419 Aslnda, ana-baba ile ocuklar arsndaki ilikinin ynnn belirlemesinde, toplumdaki mevcut sosyal deimelerin genel devri gz nne alnarak sosyal ilikilerdeki otoritenin ve serbestliin dozaj ona gre ayarlanmaktadr. nk, ok hogrl ve ocuun her istediini annda yerine getiren ana-baba tipleri ocuklarnda engellenmeler ve zorluklar karsnda dayanksz, kendine gvensiz v abucak kveren bir kiilik yaps olumasna neden olmaktadrlar16. kendine gvensizlik, baka kii yada gruplarla sk zdelik yaratarak, kendi dndaki kii yada gruplara byk bir snma ihtiyac yaratr. Bu bakmdan, ocuk yetitirilirken

Trkel, a.g.e, s. 30. Engin Getan, nsan Olmak Varoluun Bireysel ve Toplumsal Anlam, 3.b., stanbul: Adam Yaynlar, 1987, s. 30. 418 Erolu, a.g.e, s.145. 419 Zel, a.g.e., s. 24.
417

416

102

ar otoriterlik kadar ar ilgiden; ar sevgisizlik kadar ar sevgiden; tamamen ilgisizlik kadar ar koruyuculuktan kanmak gerekir.420 Kiilik olumasnda, aile faktr iinde kardelik ilikileri de nemli bir yer tutmaktadr. Buna gre, gnmzde daralan aile ii ilikilere bal olarak kiilerin sorumluluk duygularn azald iddia edilir. yle bir ortamda fertler kolektif hayatn ilkeleri yerine, ferdi tatmine ncelik vererek daha fazla ekonomik araylar ierisine girmektedirler. Bu durumu, en belirgin ekilde tek ocuklu ailelerde grmekteyiz. Tek ocuk, aile iinde genellikle byklerin btn dikkat ve sevgisini tek bana zerine toplamar. zellikle de kendine gvensiz bir ana ya da babann ocuu zerine ok derek onu ar korumas, ocukta baml ve kendine gvensiz bir kiilik yaratabilir. Tek ocuk, kimi zaman korunarak kimi zaman tm ideallerin zerinde toplanmasyla zorlanarak, rakipsi ve paylamay renmeden srp giden bir hayata alr. Byle bir ortamda yetien ocuk, ounlukla kendi bana ayakta kalmay baaramayan ve karlat problemleri kendi bana zemeyen, beceremeyen bir kiilik gelitirir. 421 Bireyin kendisiyle baka bireyler arasnda iliki kurabilme yetenei de doutan olmayp, deney ve eitim sonucudur. Bu olgu, nce bireyin temel kurallar rendii ailede balar. Sre ilerledike birey aile bantlarndan kurtulup baz gruplara ye olmak yoluyla sosyalleme srecini srdrr.422 Bu ekilde insan kiilii, iinde bulunduu gruptan da bir eyler alarak ekillenebilir. Bireyi aileden, toplumdan ayr dnmek olanakszdr. Kltrel normlar zayflamaya baladka hem kuaklar arasndaki atmalar, hem de ailenin eitim tarzndaki elikiler artmaya balar.423 Bu durum rgtler iin salkl bireylerin geliimini olumsuz etkileyebilir. Yneticilerin bu konuda bilgi sahibi olmalarnn, hangi eit grevlerde kimleri grevlendirebilecekleri veya alanlarn yaayabilecei olas sorunlar nceden belirleyip onlara kar zel tutum iine girmeleri rgtsel performans asndan

420 421

Erolu, a.g.e, s.145. Erolu, a.g.e, s.146. 422 Onal, a.g.e, s. 26. 423 Kasatura, a.g.e, s.30.

103

nemlidir.424

Yneticilerin aile faktrn dikkate almalarnn rgt performans

ve sal asndan yararl olaca sylenebilir. 2.3.4. Sosyal Snf Faktr Kiiliin olumasnda, baka bir nemli etken de ferdin mensubu bulunduu sosyal snf durumudur. Bireyin ait olduu sosyal snf, onun eitim imkanlarn, yaama biimini, dnce ve eilimlerini, tketim davranlarn ve eitli kiisel zelliklerini etkiler.425 Mesela, st snf iinde doan ocuk byk bir ihtimalle geliri, yaama tarz, sosyal stats olduka yksek bir meslek sahibi olacak ve bu konumuna uygun davranlar ierisinde bulunacak; buna karlk, bir alt snfa mensup kii ise kendi snfna uygun bir konum ierisinde hayatna devam edecektir. Sz gelimi dar gelirli bir ailenin ocuu, eitli imkanszlklar ierisinde bulunurken, varlkl bir ailede yetien bir ocuk beslenme ve zel eitim imkanlaryla yeteneklerini daha fazla gelitirme frsat bulabilir. Bu durum ise, imkanlar olmayanlara gre, kiiye farkl kiisel zellikler kazandrr.426 nsanlarn ounun, normal artlarda, dahil olduklar ilk sosyal grup aile olmakla birlikte, hayatn daha ileriki dnemlerinde ok eitli sosyal gruplarla temas ve etkileim kanlmazdr. Buna gre mahalle ve okul arkadalar, oyun ve takm arkadalar, yetikin olduu zamanki meslek ve alma arkadalar gibi sosyal gruplarn oluumu, byk lde sosyal snf faktrnn etkisi altnda olacaktr. nsanlarn, bir ok alandaki rol davranlarnda ve sosyalleme abalarnda bu tr gruplarda yer almak nemli bir yer tutmaktadr. u halde, bir kiinin kiiliini anlamada, kiinin gemite ve imdiki zamanda iinde yer alm olduu sosyal gruplar anlamak ok nemli bilgiler verebilir.427 Daha geni bir kavram olan kltrel yap, genel olarak, kiiliin genellenebilir zelliklerini ortaya karr. Ancak, belirli bir kltrel yap iinde farkl alt kltrler olduuna, deiik sosyal gruplar bulunduuna gre bu alt kltrel zelliklerin de ayr
424 425

Zel, a.g.e., s. 24. Zel, a.g.e., s. 25. 426 Erolu, a.g.e., ss.146-147.

104

ayr kiilik tipleri douraca sylenebilir. Bu durumda kltrel belirleyicilerin, sosyal grup dncesi olmadan genel davran kalplar hakknda bilgi verdiini, sosyal snf belirleyicilerinin ise, zel davran kurallarn ortaya koyduunu, kiiyi daha zel bir ekilde etkilediini belirlemek mmkndr. Bireyin baz zellikleri, bal bulunduu sosyal grup bilinmeden de tahmin edilebilir, buna karlk baz zellikler, ancak bal bulunduu sosyal snfn bilinmesi halinde anlaml hale gelir.428 Kltrel belirleyiciler, sosyal grup dncesi olmadan genel davran kalplar hakknda bilgi verirler, sosyal snf belirleyicileri ise, zel davran kalplar ortaya koyarlar. nk kltrel yap, genel olarak kiiliin genellenebilir zelliklerini ortaya koyarken, varolan deiik sosyal gruplar ise ayr ayr kiilik tiplerini dourur.429 Belirli bir sosyal yap iinde her bireyin eitim ve benzeri gelime faktr asndan ayn ansa sahip olduu sylenemez. Bu farkllk, kiilik farklln dourmada nemli bir etkendir. Benzer ekilde, bireylerin bal bulunduklar sosyal gruplara ballk dereceleri de kiiliklerinin ekillenmesinde bir faktr olacaktr.430 2.3.5. Corafi ve Fiziki Faktrler Kiiliin olumasnda bireyin iinde doup byd corafi evrenin de etkisi vardr. Corafi evre ierisinde iklim, tabiat ve yaanan blgenin fiziki artlarnn bireylerin kiilik zellikleri zerinde belirgin etkileri vardr. Corafi ve fiziki evrenin dorudan etkileri yannda en fazla dolayl etkileri vardr. nk, bireylerin kiilik oluumunda etkili dier faktrler zerinde, zellikle de toplumun kltr ve antropolojik yaps zerinde, corafyann etkileri ok bilinen bir husustur.431 rnein, ky kesiminde yaayan insanlarla, kara blgelerinde veya dalk blgelerde, scak yada souk iklimlerde yaayanlar birbirlerinden farkl olur. Souk iklim artlarnda yaayan insanlarn daha sert ve donuk mizal, buna karlk scak

Don Hellriegel, John W. Slocum, Richard W. Woodman, Organizational Behaviour, Fifth Edition, St. Paul: West Publishing Company, 1989, s. 41. 428 Zel, a.g.e., s. 25. 429 Trkel, a.g.e., s. 29. 430 Trkel, a.g.e., s. 30. 431 Zel, a.g.e., s. 25.

427

105

iklim ve ky kesiminde yaayan insanlarn daha duygusal, daha yumuak ve gevek mizalar olduu eklinde genel bir gr ifade edilir. Corafi ve fiziki mekan toplum kltr araclyla kiilerin kiilik zelliklerine etki de bulunur. Fakat, belirli bir corafyada yaayan fertlerin davran kalplarndaki ve kiisel zelliklerindeki farkllklarn, o corafyada yaamaktan deil de o yrede nesiller boyunca olumu ve daha sonraki gruplara yansm davransal zellikler olabilecei de hatrdan karlmamaldr.432 2.3.6. Dier faktrler Kiiliin oluumunda ok nemli bir rol oynayan bu faktrlerin dnda, daha ok sayda, bilinen bilinmeyen, gzlenen gzlenemeyen ve llebilen llemeyen eitli faktrlerin kiilik zerindeki etkileri mevcuttur.433 Kiilii etkileyen dier faktrleri, kitle iletiim aralar, yetikinler grubu ve doum sras olarak snflandrmak mmkndr.434 Kitle iletiim aralar, kiiliin ekillenmesinde belirli bir yere sahiptir. Radyo, televizyon, video, kitap, gazete ve dergi gibi belirli ir teknoloji kullanmyla ok sayda kiiye, baz mesajlarn ulatrlmas esasna dayanan kitle iletiim aralar, gnmzde kiilerin yaygn olarak yararlandklar birer eitim, kltr ve elence vastasdr. zellikle televizyon, hareket halindeki resim teknii sayesinde, herkesin ilgisini ekebilecek eitli yayn ve programlaryla insan hayatnda nemli bir yere sahiptir.435 Bireylerin iinde bulunduklar sosyal gruplar iinde yer alan yetikinler grubu da, kiiliin oluumunda etkili faktrlerdendir. 436 nk bireyler, baz ideallerini belirlerken veya davranlarn dzenlerken sosyal gruplarca benimsenen yetikin grubun yelerinden bazlarn kendilerine rnek olarak alacaklardr. Bu rnek kiiler de, kiiliin oluumunda nemli bir faktr olarak grlecektir.437

Erolu, a.g.e, s.148. Erdoan, letmelerde Davran, s. 243. 434 Zel, a.g.e., s. 26. 435 Erolu, a.g.e., s.148. 436 Trkel, a.g.e., s. 32. 437 Zel, a.g.e., s. 26.
433

432

106

Alfred Adlere gre, insanlarn doum srasnn da kiilik zerine etkileri vardr. Adlerin aratrmasna gre, doumdaki sra, bireyin zeka ve yetenek dzeyini etkiler. Bu kurama gre, ilk doan ocuk daha zeki ve yetenekli olacak, daha koyla sosyal ilikiler kurabilecektir.438 Giriimci liderlerin nemli bir ounluunun ailelerinde ilk ocuk olduklar yaplan aratrmalarla desteklenmitir. 439 Bu konuda yapla aratrmalarda ailedeki ocuk says artka ilk ocuk ile son ocuk arasnda nemli zeka dzeyi ve iliki kurma yetenei fark olduu da grlmtr.440 2.4. KLN KATMANLARI VE TEMEL ZELLKLER Kiilii, bir zaman dilimi iindeki davran tr olarak grmek, doru deildir. Kiilik, gemiin, mevcut zamann ve gelecein oluturduu bir btndr. Birey, alkanlklarnn devamn isteyen bir yapya, gelecee uymak isteyen zellie sahiptir. Bu durumda kiilik, gemiin izleri, mevcut zamann uygulamalar ve gelecein temel eilimi ile oluacaktr. Bu durumda kiilii, bireyin yaam sreci iindeki alkanlk ve zelliklerinin davranlarna yansyan gzlenebilir yn olarak grmek mmkndr.441 Kiilik, ok sayda birimlerden oluan bir sistem olarak yaplam zellik gsterir.442 2.4.1. Kiiliin Katmanlar Kiilik birbirlerini tamamlayc biimde ilev gren farkl katmanlardan olumu bir btndr. Bu katmanlar aadan yukarya doru yle sralanabilir:443 En alt katmanda bedensel nitelikle bulunur. kinci katmanda bedensel yapya biim ve renk veren i salg bezlerinin ilevi bulunur.

Zel, a.g.e., s. 26. Barbara Bird, Entrepreneural Leadership, London: Scott Foresman Co. Pub., 1989, s. 114. 440 Zel, a.g.e., s. 26. 441 Zel, a.g.e, s. 22. 442 Ebru Gnay, Eitim Yneticilerinin Kiilik zellikleri, Deerleri ve Mesleki Yeterliliklerinin Karlatrlmas, Eitim Bilimleri Yksek Lisans Tezi, KO Sosyal Bilimler Enstits, 1998, s. 52. 443 Zel, a.g.e., ss. 29-30.
439

438

107

nc katmanda kiiliin oluup geliecei ruhsal yapnn temelini oluturan zeka bulunur. Drdnc katmanda yaam gereksinimlerini karlamaya ynelik igd ve drtlerden oluan gdler yer alr. Beinci katmanda gdlerden kaynaklanan duygu ve coku alan vardr. Bu katmann kiiye zg zelliklerine miza denir. Altnc katmanda kiiliin benlii bulunur. Yedinci katmanda kiiliin darya yansyan, bakalar tarafndan alglanan, deerlendirilen duygular, dnceleri, tutumlar, davranlar, hareketleri vardr. Sekizinci kaymanda kiiliin darya yansyan zelliklerinin toplum deerleri, kurallar ve ahlak asndan deerlendirilmesi sonucu ortaya kan karakter vardr. Dokuzuncu katman, bireyin kendini olduu ya da olmak istedii biimde kabullenmesi ya da kabul ettirmesi, kiiliinin gerekliini kantlamas, kendi varln ispatlamas iin bavurduu yntemler, yollar, bu ama uruna harcad aba ve ortaya kard rnlerden meydana gelir. Onuncu katmanda birey, kiiliini oluturan teki katmanlarn bilincinde olarak akp giden zaman iinde evrendeki yerini ve deerini saptar. 2.4.2. Kiiliin zellikleri Kiiliin ok ynl bir kavram olup, insan davranlaryla ilgili ok sayda zellii artrmasndan dolay, ok fazla da tanm mevcuttur. Bunlar ierisinde bir tanesini u ekilde ifade etmek mmkndr: Kiilik, zamann insanlara birer biyolojik ve sosyal zellikler olarak yklendii ve belirli bir zaman ierisinde de srekliliini koruyan psikolojik davranlarndaki (dceler, duygular ve eylemlerdeki) farkllklarn ve ortaklklarn hepsini belirleyen eilim ve karakterlerin tamamna verilen bir addr. Bu tanm, her eyden nce kiilik teorisine, genel bir davran teorisi olarak yaklar. kinci olarak, insan zelliklerinin bir ksmnn birbirine benzemesi ve hatta ortak olmasna karlk dier bir ksmnn farkllna iaret eder. Tanmn nc zellii ise kiilik zelliklerinin, ksa bir

108

zamanda deimeyip zaman iinde ancak bir deiiklik gsterecei hususudur.444 Bu deiimin hangi srede olaca, insanlarn iinde yaad dnem ve ortamn zelliklerine gre deiecei sylenebilir. Hi phesiz, kiilik zellikleri de, dier insan davran deikenleri gibi zaman ierisinde deimelere maruz kalr. Ancak, evre artlarnn ok hzl deitii zamanlarda kiilik zellikleri de daha ksa srelerde deiiklie urar. Ayn ekilde ocuk ve genlerin kiilik zellikleri yallara gre daha hzl bir deiiklik gsterir. Baka bir ifadeyle yallarn kiilik zelliklerinin deime ihtimali, ocuk ve genlere gre, hem daha kktr hem de byle bir deiiklik iin gerekli olan sre daha uzundur.445 Kiilik ile ilgili bilgiler nda kiilik kavramnn baz zellikleri u ekilde sralanabilir:446 Kiilik doutan varolan ve sonradan edinilen eilimlerin btnnden meydana gelir. Kiilik kazanlan bu eilimlerin dzenlenmesidir. Her bireyin kiisel zelliini dierlerinden ayran birtakm farkllklar mevcuttur. Kiilik, bireylerin eilimlerini evreye uydurur. Yani ayn birey farkl evresel koullar altnda farkl tutum ve davranlar gsterebilir. Bu sosyal uyumdur. Her kiiliin doutan kazanlm bir tek karakteri vardr ve karakter kiiliin vazgeilmez bir unsursudur. Kiilik, davranlara yn verir ve idare eder. Amalarn anlamlar bireylere gre farkllk gsterir. Kiilik, bireysel dengenin rndr. Kiilik, bireyin normal zihinsel dengesinin bir sonucudur. Birey ne lde zihinsel dengeye sahipse, o lde normal bir kiilik oluturacak veya normal bir kiilie sahip olacaktr. 2.4.3. Kiiliin Be Temel zellii(Big Five Factor) Birok psikolog bireyin kiiliinin temel yapsnn be temel boyuttan olutuuna
444 445

inanr.

Bu

boyutlar

da

dnklk

(extroversion),

uyumluluk

Hellriegel, Slocum ve Woodman, a.g.e, s. 38. Erolu, a.g.e, s. 139.

109

(agreeableness), sorumluluk (conscientiousness), aklk (openness), duygusal istikrar (emotional stability).447 Bireyler bu zelliklerin bir ksmn kaltmsal olarak, bir ksmn da yaad evreden etkilenerek tayabilir. Bu zelliklerin ksa tanmlarn u ekilde aklamak mmkndr:448 2.4.3.1. Da Dnklk Da dnklk ile ilgili zellikler, iddial ve giriken olma, sosyal olma, enerjik olma ve konukan olma eklinde sralanabilir. Da dnk bireyler, grup iindeki dier bireylerle kolay iletiim kurarlar, kaynaklarn bulunmas ve kullanlmasnda nclk ederler. Da dnk bireyler, d dnyaya ak bireylerdir. Bu boyutun kart ise, ie dnklktr. 2.4.3.2. Uyumluluk Uyumlu bireyler, arkadaa davranrlar, birlikte almay severler, kibardrlar, hogr snrlar genitir, gven vericidirler ve yumuak kalplidirler. Bu zelliklere sahip bireyler, ynetici olarak astlarn iyi motive eder, onlarn ihtiyalarn gidermeye ynelik alr ve iyi iletiim kurarlar. 2.4.3.3. Sorumluluk Sorumluluk, azimli olma, gvenilir olma, baar kazanma gds kuvvetli, dikkatli, temkinli, sorumluluunun bilincinde, planl ve programl oma gibi zellikler boyutunun iinde yer alr. Bu boyuttaki zelliklere sahip bireylerin hem otonom hem de hiyerarik yap ierisinde her trl grevde baar kazanma olaslklar fazladr. 2.4.3.4. Aklk Aklk boyutu, kltrl olma, merakl olma, orijinal fikirlere sahip olma, geni dnceli, zeki olma, sanatsal dnme, hayal gc kuvvetli olma gibi zellikleri bnyesinde toplar. Bu zelliklere sahip bireyler zellikle deiim yaayan rgtlerde yaratclklar ile olduka fayda salarlar.

446 447

Eren, Ynetim Psikolojisi, s. 51. Lilly Berry, Psychology At Work: An Introduction To Organizational Psychology, New York: McGraw Hill Co., 1998, s. 148. 448 Andrew Dubrin, Applying Psychology: Individiual And Organizational Effectiveness, New Jersey: Prentice Hall, 1994, s. 59.

110

2.4.3.5. Duygusal stikrar Duygusal istikrar, bireyin sinirli olup olmamas, kendine gven derecesi, iyimser ve ktmser olmas, sklgan olmas, duygusal olmas ve endieli olmas gibi zellikler bu boyutun kapsamndadr. Bir ok aratrmac rgtlerde ynetim grevi stlene bireyleri mutlaka duygusal istikrar boyutunda olumlu nitelikler tamas gerektiini ileri srer. 2.5. KLK KURAMLARI VE TPLER Kiiliin tek bir tanm yaplamamtr. Bu yzden kiilik, kiilik kuramlar ile ekillenerek eitli tanmlar alr. Kiilik tanmlar, ilgili olduu kuramla yakndan balantldr ve kiilik, kuram iinde ve dorultusunda yaplan ampirik gzlemlerle ilikilidir.449 Kiilik kavramyla ilgilenen kimi bilim adamlar kiiliin oluumu, gelimesi ve grnm asndan baz kuramlar gelitirmilerdir. Bu kiilik kuramlar insan anlamaya alrlar ve hepsinin sonuta varmaya altklar nokta bilinmeyenleri zp pratik sonulara ulamaktr. 450 Btn kiilik kuramlarnn odanda insann olduunu syleyebiliriz. 2.5.1. Kiilik Kuramlar Kiilik kuramlar psikoloji tarihi iinde asi ve bakaldrc bir zellik tar. Kiilik kuramclar bulunduklar an yenilikileri, bir baka anlamda uyumsuzlar olmulardr. Ayrca kuramclarn asi tutumu onlar klasik, sistematik psikoloji biliminin sorumluluklarndan ve disiplininden uzak tutmutur. Kiilik kuramlarnn geleneksel psikoloji biliminin ounlukla karsnda yer ald sylenir. 451 Kiilik kuramclarnn byk ounluu insan doal ortamnda ve doal davranlar ierisinde ele alnmas gerektiini savunur. Davranlarn belirdii ortamda ve dier davranlaryla orantl ve balantl olarak aklanmas gereine
Yanbast, a.g.e, ss. 11-12. Yanbast, a.g.e, s. 12. 451 Yanbast, a.g.e, s. 8.
450 449

111

inanr. Ayrca bu davranlarn yaam boyunca yine birbiri ile balantl olarak gelitiini savunurlar.452 Karmak bir yapya sahip olan insan kiilii hakknda bugn kadar pek ok aratrma yaplmtr. Bu anlamda ileri srlen teorilerin bazlar kiilii oluum biiminden, bazlar ise kiiliin grn biiminden hareket ederek oluturulmutur. Kiilik ile ilgili olarak en ok kabul gren teorileri u ekilde zetleyebiliriz:453 2.5.1.1. Sigmund Freudun Kiilik Kuram Freud, kiilii duygusal adan inceleyerek kiilik denen olgunun fertlerin duygu yaplarndan kaynakland grn savunmutur.454 Yani Freud, kiilii duygusal adan inceleyip, kiilik olgusunun bireysel duygunun yapsn oluturduunu ileri srmtr. Freuda gre kiilik, id, ego ve sper-ego olarak ana dilimden oluur. Bu temel e, ounlukla insan davranlarn ynetir.455 Psikodinamik kiilik kuramnn ncs Sigmund Freuda gre d, insanlarn en kaba, en ilkel, kaltmsal drt ve arzularn ierir. Ego, idi denetim altnda tutmaya abalayan kiilik birimidir. Gereklik ilkesine uyarak iler. Sperego, toplumun inand doru ve yanl kararlarnn kaynan tekil eder. Speregoyla id arasnda atma vardr. Kayg ve savunma mekanizmalar bu atmadan doar. 456 Kayg, id ve sperego arasndaki atma bireyin psikolojisinde kayg olarak ortaya kar. Savunma mekanizmalar ise kayg ile baa kabilmek iin oluturulmu dnce, tutum ve davran biimleridir.457 d, insanlarn doutan getirdikleri, birinci dereceden tatmin edilmeleri gerekli olan biyolojik ve fizyolojik ihtiyalarnn depoland bir alandr. Freude gre, libido ad da verilen id, ayp, gnah, su ve yasak gibi kltrel snrlamalardan etkilenmez ve insanlarn doal drt ve hislerini temsil eder.458 Freuda gre, insan eilimleri ve sevgi gdlerinin topland yer id yan alt benlik ad verilen
Yanbast, a.g.e, s. 9. Zel, a.g.e., ss. 33-38. 454 Erolu, a.g.e., s.151. 455 Wortman, a.g.e, s. 346. 456 Gnay, a.g.e, s. 52. 457 Ccelolu, a.g.e, s. 410-411. 458 Erolu, a.g.e., s. 152.
453 452

112

dilimdir. Kii kendi haline braklsa veya zgr olsayd, kendisinin tm gdlerini tatmin edecek davranlarda bulunurdu. Burada bireyin hibir bask ve etki altna alnmam istek ve arzular yani biyolojik eilimlerinin oluturduu doal yer vardr. din zaman iinde deimesi sz konusudur. Belirli refleksler, uursuz tepkiler, zaman iinde deiiklikler grlebilir. grnm ne olursa olsun bu tepkiler ve tepkinin grnm uursuz olacaktr. Freud a gre id, kltrel snrlamalardan etkilenmez ve kiinin yzyllar boyu gelien doal drt ve hislerini temsil eder. din kart sper-ego yani st benliktir. Sperego, fertlerin kltrel ortamdan kazand en asil dncelerini, dini ve ahlaki deerlerini, rf ve adetlerini, byklerinden ve retmenlerinden rendii btn iyi zelliklerini temsil eder.459 Dier bir ifade ile toplumun ahlaki standartlarnn bir temsilcisidir. Bu duruma bal olarak sper-ego birden bire deil zamanla oluur. Sper-ego olutuktan sonra insann davranlarn, dncelerini, eilim ve duygularn kontrol altna alr. Sper-ego ile srekli mcadele iinde olan id, bireyin ne yapmak istediini gsterir. Sper-ego ise, toplumda bireyin ne yapmas gerektiinin belirleyicisi durumundadr. Kiiliin nc dilimi olan ego ise, insann i evreni (id) ile d evreni (sperego) arasndaki ilikileri dzenleyen bilinli bir arabulucudur. Ego, insann snrsz isteklerini sper egonun snrlamalar lsnde fert ve toplum dengesini gz nne alarak cevaplamaya alr.460 Birey gnlk yaantsnda srekli olarak zihinsel ekime altnda kalamayacana gre bir dengeleyici olguya gereksinim olacaktr. Bu dengeleyici olgu ego dur. Ego, idin kstlaycs ve engelleyicisidir. Baz drtlerin doyurulmasn, toplum tarafndan kabul edilebilen bir yol buluncaya kadar erteler. Baka bir ifade ile ego, idin isteklerini sper-egoya uygun hale getirmeye alr. Ego, bu konuda baarl olamazsa bireyde zihinsel gerginlik, tereddt ve ekime doar. Freuda gre bireyin zihinsel sal ve davrannn dzenlilii egonun iyi ilemesine baldr. Sigmund Freud, kiiliin geliimini bireyin bebeklik ve ocukluk yllarndaki cinsel gd deiimlerine balar ve bu deiimleri oral, anal ve genital olarak basamakta inceler.

459 460

Erolu, a.g.e., s. 152. Erolu, a.g.e., ss. 151-152.

113

Freudun getirdii en nemli kavramlardan bir bilinalt kavramdr. Bilinalt farknda olmadmz, arzu, istek, drt, duygu, dncelerin depoland yer olarak tanmlanabilir. 2.5.1.2. Alfred Adlerin Kiilik Kuram Adler, Freudun grn benimsemekle beraber, stnlk abasna verdii nemle ondan ayrlr. Adlere gre, stnlk duygusu insanlarn elde etmek istedii esas gtr ve cinsel drtlerden kuvvetlidir. Birey dierlerinden baskn olmak, stnlk gelitirmek iin abalar. Aalk duygusu kavramalardan birdir.461 Adler, kiilik kapsamnda stnlk arzusunu n plana karmtr. 462 Adlere gre stnlk arzusu, kiiliin temel amac ve bireyin davrann glendiren nemli bir faktrdr. evreden gelen basklar, bireyin stnle ve mkemmellie ulama arzusu ile uyumad zaman kiilik atmas oluur. Bu atma ise, aalk duygusu ile sonulanr ve bireyin hayat tarz genellikle bu duygunun telafisi ynnde geliir. Evrensel olarak, her bireyde stn olma igds bulunur ve Adlere gre, bu igdnn herkes tarafndan her zaman ve her ortamda tatmin edilmesi imkanszdr. Adler, bireydeki bu igdy engelleyen en nemli sebepler arasnda, organ eksiklii, ksa boyluluk, zayflk, irkinlik gibi bireylerdeki bir takm bedensel ayrcalk ve zrleri sayar. Bunlara ek olarak ikinci grup faktrler ise, fakirlik, aznlk kmesinden olma, yetersiz eitim ve grg gibi sosyal faktrlerden meydana gelir. Adler, sosyal evrenin birey zerindeki etkilerini tartrken, zellikle aile zerinde durmutur. Adler, bireyin yaamn, bireyin ba etmek zorunda olduu evresel faktrleri ve bunlara kar gelitirilmi olduu tutumlar vurgulayarak kiilii incelemitir. Bireyin gelitirdii tutumlar, setii meslekte, bilinli davranlarnda, heyecansal Adlerin oluturduu

durumlarnda, yakn evresi ve kar cinsle ola ilikilerinde, yemek yeme ve uyuma alkanlklarnda grmek mmkndr. Bu konularda uzman olan birisi, bireylerin

461 462

Ccelolu, a.g.e, s. 416. Wortman, a.g.e, s. 352.

114

davranlarndaki tekrarlamalar ve her bireyin kendine zg zelliklerini rahatlkla tespit edebilir. 2.5.1.3. Carl Gustav Jungn Kiilik Kuram Carl Jung, ie dnk ve da dnk kavramlarn ilk kullanan kiidir. e dnk kimselerin dnceleri ve ilgileri i dnyalarna ynelmitir. Da dnk kimseler ise, bakalaryla beraber olmak ister.463 Junga gre, bireyin davranlar gemiinden etkilenir., ancak gelecee dnk olarak yaplr. Bylece birey gelecekte olmak istedii biimde hareket eder. Bu durumda, birey kendi geleceini tayin edecek kiilie sahiptir. Jung, bireyin devaml kendini yenilediini ve yaratc bir geliim dncesi iinde olduuna inanr. Ona gre, bireyin davranlar, bireyselliin ve kaltmsalln yannda, amalar ve idealleri tarafndan ekillenir. Junga gre kiilik birbiriyle etkileim durumunda olan baz sistemlerden oluur. Bunlarn en nemlilerini aadaki gibi sralamak mmkndr:464 Ego: Junga gre ego, kiiliin bilinli blmdr. ocuk giderek ana-babasn ve evresindeki nesneleri semeye balar. Zamanla bilin alannn gelimesi, Jungun dnme, hissetme, duyu ve sezgi olarak adlandrd zihin fonksiyonlarnn gnlk hayatta devaml olarak

uygulanmasyla salanr. Btn insanlarda bu drt ilev mevcut olmasna ramen bir tanesi daha ok gelimitir ve insann bilinli dnyasnda etkili bir rol oynar. Bu ileve egemen ilev denir. Geri kalan ilev ise, bu egemen ileve yardmc olmaya alr. Drt ilevden en az belirgin olan ise zayf ilev olarak adlandrlr. Bu ilev daha ok rya ve derde anlam bulur. Bu drt zihinsel fonksiyonun ynelimi iki tr ynelimin domasna neden olur. Bunlardan birisi, zihinsel fonksiyonlarn isel ve sbjektif dnyaya ynelmesiyle meydana gelen ie dnklk, dieri de, bu drt fonksiyonun d ve objektif dnyaya ynelmesiyle meydana gelen da dnklktr. Bu kapsamda, bireyin bilincinin dier insanlarnkinden farkllamas srecine,
463

Ccelolu, a.g.e, s. 415.

115

bilin alnnn genilemesi veya bireysellemesi ad verilir. te Jung, bilincin bireysellemesi srecine ego ad vermitir. Kiisel bilin d: Junga gre, kiisel bilin d, egonun geri evirdii yaantlarn, duygu ve dncelerin depoland bir yerdir. Kiisel bilin dnda, ya bilince hi ulamam veya bilince ulatktan sonra bireyde rahatszlk yaratt iin bastrlm ve geri gnderilmi yaantlar vardr. Burada birikenler kendilerine ihtiya duyulduunda ok kolay bilin alanna karlar. Kiisel bilin dnn kapsamndaki baz dnce ve duygular aralarnda gruplaarak kompleks denilen birtakm durumlarn olumas da sz konusudur. Kolektif bilin d: Jung gre, kiiliin nc blmn oluturan kolektif bilin d, bireyin mensubu olduu toplumun yada rkn kaltmsal zellikleriyle ilgili bir kavramdr. Jung, kaltm ve evrimin, beden yaps kadar, ruhsal yap zerinde de iz brakt grn savunur. Bireysel bilin dnn kapsam, daha nce bilinle varolmu yaantlardan meydana gelmesine karlk, kolektif bilin d, kaltmsal zellikleri sebebiyle genetik olarak toplum tarafndan bireylere aktarlr. Junga gre, bir topluma ait kltrel zellikler, rnein dini inan, rf ve adetler de bu ekilde insanlar etkiler. 2.5.1.4. Eric Bernenin Kiilik Kuram Freudun kiilikle ilgili aklamalarna en yakn olan tahlil biimi, Eric Berneninkidir.465 Eric Berne de, kiilii duygusal ynyle aklayp ynnn olduunu ileri srmtr. Bu dilimler kiiliin, ocuk, ebeveyn ve olgun yndr.466 Bernee gre, ocukluk diliminde bireyin bir takm kiisel istek ve arzularnn bulunduunu ve bunlara erimek ve kendini tatmin etmek iin dilediince davrand ksmdr. Burada birey toplumu dikkate almadan davranlarnn getirecei sonular hi dnmeden diledii gibi hareket eder. Bireyin zihinsel yapsnda yle ynler ve
464

Peg Tombs, The Relationship Between Self-efficacy For Participating In Self-managed Work Groups And The Big Five Personality Dimensions, Journal Of Organizational Behavior, 17, 1996, ss. 349-362. 465 Trkel, a.g.e, s. 42.

116

drtler vardr ki, bu ynlerin etkisiyle kii bencillik, sorumsuzluk duygusuna sahip olur, elence artar, baz ocuksu tutumlara sahip olur. ocuklar nasl bu tr davranlarla evrelerini rahatsz eder ve zarar verirlerse, insann her davran da evresince ho karlanmaz. Kiiliin geliimi itibariyle ocuk yn, her bireyde kk yalarda baskn bir zellik iken, ileriki ya dnemlerinde oran olarak gittike zayflar. Eer birey srekli olarak ocuksu davranlara sahip olursa, bu davranlar igdsel ve arzu edilmeyen zelliklere dnr. Bu nedenle, ocuksu davranlar sreklilik gstermemeli, bireyin yaamnda ekicilik, zevk ve yaratclk etkeni olarak bulunmaldr.467 Kiiliin ebeveyn yn, her bireyin birer anne ve babas veya onlarn yerine koyduu kiiler olduunu ifade eder. Birey, ana ve babasnn benlik

durumlarn,kendi alglad biimde zihninde yeniden ina ederek bir anlamda kendi benliinde bir ebeveynlik biimlendirir. Ebeveyn zellikleri, birey iin skc olabilecei gibi baz olumlu fonksiyonlara da sahip olabilir. ebeveynlik yn, bireyin yaamnda istikrar faktrdr. Geleneklere olan ballk da bu ynn kapsamndadr. Normal artlarda ebeveynlik yn, ocuk kiiliinde oran olarak dk iken yalandka bunun pay ykselir. Kiiliin olgunluk yn herkeste bulunur ve yaamak iin gereklidir. Bireydeki olgunluk, gerein objektif biimde deerlendirilmesi ve insann daha etkin olmasn salar. Bireyin doal olarak yapmak istedii (ocukluk) fakat yapamad eyler, yetikin dilim sayesinde bilinaltna itilip bask altnda muhafaza edilir. Bernenin bu gr rgtlere uyarlanacak olursa, herkes zaman zaman, bilinli veya bilind olarak tasvip grmeyen hata olarak nitelenen bir takm davranlarda bulunabilirler. Bireysel hatalar rgtlerde normaldir. Hatasz insan olmaz, bunlara ynetici olan kimseler belirli lde hogr gstermelidir. Hogr ve makul karlama, Bernenin ebeveyn dilimi ile tanmlanr.

466 467

Eric Berne, Hayat Denen Oyun, ev. Selami Sargut, Ankara: Yaprak Yaynlar, 1992, s. 26. Trkel,

117

2.5.1.5. Karen Horneyin Kiilik Kuram Horney, kiilii sosyal ilikilerle ilgili nemli zmlemelerden yararlanmak suretiyle incelemitir. Ona gre kiiliin temel esi kayg ve korkudur.468 Her birey, eitli nedenlerle ileri gelen kayg ve korkularn yenebilmek ve bunlar aabilmek iin birok faaliyette bulunur. Kayg ve korku yaratan kaynaklarla ba edebilmek iin bavurulan eitli davran kalplar ve taktikler, belirli bir zm yaratamam olsa bile bireylerin sinirsel gerginlikten kurtulmasn salayabilir. Horneyin kayg ve korkular ile ba edebilmek iin bireylerin bavurabilecei davran alternatiflerini on adet olarak belirlemesine karlk, bunlardan tanesi, zellikle toplumsal sistem ierisindeki kiilik trlerinin tespit edilmesi bakmndan olduka nemlidir. Bunlar u ekilde aklayabiliriz:469 gelitirme. Antipatikie dnk: nsanlardan uzak durmak, onlara Sempatik- da dnk: nsanlara yaklaarak sevgi ve yaknlk

duymak suretiyle kayg ve korkular giderme abalar eklinde bir kiilik

karmamamak ve yalnz bana hareket ederek kayg ve korkularndan kurtulma abalar eklinde bir kiilik gelitirme. Saldrgan ve fkeli: nsanlara kar gelmek, onlarla mcadeleye girmek, gl ve yenilmez olduunu gstermek, her eyi tartarak ve kavga ederek elde etmeye almak eklinde kayg ve korkulardan kurtulma abalarn oluturduu bir kiilik gelitirme. Kayg ve korkulardan kurtulmak iin, insanlarn bavurduklar davran biimleri onlarn kiiliklerini yanstan nemli unsurlardr. Bu davranlar insanlarn hangi kiilik zelliklerine sahip olduklarn yanstr.

468 469

Camille Wortman, Psychology, New York: Alfred Knopf Inc., 1988, s. 352. Feyzullah Erolu, Davran Bilimleri, stanbul: Beta Yaynclk, 1996, s. 159.

118

2.5.1.6. Eysenckin Kiilik Kuram Kiilii hiyerarik adan inceleyen Eysenckin kuram, kiilii oluturan faktrlerin sralanmas ve belirli bir hiyerari iinde olumas eklindedir. Eysenck, kiilii, drt dzeyde ele almtr.470 Birinci dzey; kiiliin en alt dzeyidir ve ok zel tepkileri ierir. Belirli uyarlara biyolojik olarak belirli tepkilerin gsterilmesi, kaltmsal zelliklere gre bireyin belirli zellikler tamas bu dzey ile ilgilidir. kinci dzey; bireyin bulunduu ortamlardan elde ettii,

alkanlklara dayal zellikleri ile ilgilidir. Baz bilgi ve deneyimleri elde eden bireyin benzer durumlar karsnda benzer davranlar gstermesi hali, bu dzey ile ilgilidir. Kiiliin ikinci basama bu dzeyle bireysel davranlarn ve yapnn devamllk kazanmas gerekleecektir. nc dzey; eilimler dzeyidir ve bireyin birok allm davran arasndan belirli eilimleri kazanmas aamasdr. Belirli kaltmsal zellikler ve allm davranlarn sonucu olarak bireylerin eilimleri ortaya kacak, bu sonuca gre de dar anlamda kiilik kalplar belirecektir. Bu dzeyde, kiiliin, sreklilik (persistance), deimezlik (rigidite), bireysel dengesizlik, doruluk ve deikenlik-heyecanllk zelliklerinin ortaya kt grlr. Drdnc dzeyi; tip aamasdr. Bu aamada belirgin tipler ortaya kar. Eysenckin yaklamna gre tipin ortaya kmasnda her bir aamann baskn faktrnn etkisi vardr. Bireyin kiilik zelliinin hangi dzeylerden daha ok etkilendii nemlidir. Kiilii etkileyen faktr, drdnc dzeye kadar olan aamalardaki zelliklerin bireylerde kmelenme biimidir. Bu kmelenme her bireyde deiik olacana gre tip farkllklar yani kiilik farkllklar ortaya kacaktr.

470

Salih Gney, Ynetim ve Organizasyon El Kitab, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2000, s. 77.

119

Eysenckin yaklamnn ekil yardm ile aklamasn yaparsak, kiiliin evrelerini ekil 3deki gibi vermek mmkndr:471 Bu durumda kiilii biimlendiren faktr, tip evresine kadar olan aamalardaki zelliklerin bireylerde kmelenme biimidir. Bu kmelenme her bireyde deiik olacana gre tip farkllklar, baka bir deyile kiilik farkllklar ortaya kacaktr.
TPLER Tip evresi

eilimler dzeyi allm davranlar dzeyi

Sreklilik

Deimezlik

Bireysel Dengesizlik

Doruluk

Deikenlik

zel tepki dzeyi

ekil 1: Eysenckin Kiilik Yaklam

2.5.2. Kiilik Tipleri Kiilik yapsn aklamaya alan kuramlarn ou, kiiliin gzlenebilen niteliklerinin, zelliklerinin nedeni zerinde durmayp, bunlarn nasl olduunu tanmlar. Baka bir ifade ile, insan davrannn nedenlerini aratrmayp, sz konusu davran, nitelik, huy, tip gibi kavramlarla anlatmaya alr. Kiilik incelemesi ile uraanlarn byk blmnn amac, bireylerin belirli zelliklerini saptamak ve bu zelliklerine gre de kiileri gruplamaktr. Tip kavram, belirli bir lde belirli bir kiilik zelliini temsil eden kavram, baka bir ynden ise, zel kiilik modeli olarak dnlr. Davransal adan tipten

471

Trkel, a.g.e, s. 39.

120

szedildiinde, zellikleri ve kiilik belirtilerine gre gruplanm davranlar ve sosyal olgular topluluu tip olarak grlr.472 Tip kavram, belirli bir kiilik zellii veya zel kiilik model anlamnda kullanlr. Bireyin fiziksel ve zihinsel zelliklerinin deerlendirilebilir yn tip olarak ifade edilir. Davransal adan tip, zellikleri ve kiilik belirtilerine gre gruplanm davranlar ve sosyal olgular topluluudur. Belirli bir sosyal ortamda birok birey vardr ve bu bireylerin davranlarnn zel bir yap iinde toplanmas her zaman kolay olmamaktadr. Kiilikle ilgili zelliklerin ok eitli olmas, davranlarn sebep ve sonularnn bireyler arasnda nemli farkllklar gstermesi, bireysel zelliklerden tipolojik snflamalara gitmeyi nemli lde gletirir. 473 Kiilii tipolojik adan inceleyen birok aratrma yaplmtr. Bu

aratrmalarda, bireyin davranlar, dnceleri, fiziki zellikleri, psikolojik ve karakteristik zellikleri gibi ok deiik ltler kullanlmtr. 2.5.2.1. Jungn Kiilik Tipi Ynetim alannda en yaygn olarak kullanlan Jungun kiilik tipolojisidir. Jung, iki boyutta drt ayr zellik belirleyerek bunlardan 16 deiik tip oluturmutur.474

Da dnklk-e dnklk: Bireyin i dnya ile d dnya

arasndaki tercihini belirler. Duyumsama-Sezgisellik: Bireyin evresinde dnya hakkndaki

bilgileri nasl elde ettiini belirler. Dnme-Hissetme: Bireyin kararlarnda objektif kriterler ve mantk

ile sbjektif kriterler ve hisler arasndaki tercihini gsterir. Yarglama-Alglama: Bireyin daha dzenli bir yaam tarz ile, daha

esnek bir yaam tarz arasndaki tercihini belirler. Jungun kiilik tipleri teorisine gre, bireylerin bilisel tarzlarn etkileyen temel boyut bulunur. Bunlar;475
472 473

Trkel, a.g.e, s. 36. Erdoan, letmelerde Davran, s. 258. 474 Zel, a.g.e, s. 39. 475 Zel, a.g.e., s. 40.

121

1. Bireyin hayat bak as 2. Bireyin dnyay kavrama ekli 3. Bireyin dnya hakkndaki sonulara ulama ekli olarak sralanr. Birinci boyutta da dnk kiilik zellii tayan bireyler, kendi i dnyalarndaki fikirlere younlarlar. kinci boyutta, be duyu organn ok iyi kullanabilen bireyler duyumsayanlar (sensing) snfna girer. Buna karlk sezgilerini kullanan bireyler sezgiseller (intuition) snfna girer. Son boyutta dncelerden faydalanarak kara veren bireyler dnenler (thinking), duygularndan hareket edenler ise hissedenler (feeling) olarak snflandrlr.476

e Dnkler ( INTROVERTS)

Da Dnkler (EXTROVERTS)

Dnenler (THINKERS)

ISTP

ISTJ

ESTJ

ESTP

Duyumsayanlar (SENSORS)

INTP Hissedenler (FEELERS) ISFP INFP

ISFJ INTJ INFJ

ENTJ ESFJ ENFJ

ESFP ENTP ENFP

Sezgiseller (INTUITIVES)

Alglayanlar (PERCEIVER)

Yarglayanlar (JUDGER)

Alglayanlar (PERCEIVERS)

Yarglayanlar (JUDGERS)

Tablo 2: Jungun Kiilik Tipleri

Junga gre, ie ve da dnk tipler, kiiliin duyum, duygu, sezgi ve dnme gibi temel ilevlerine gre biim alrlar. Bireyin iinde bulunduu ortama, kltr ve zihinsel gelime dzeyine gre bu ilevlerden biri n plana geer, kiilik zerinde daha etkili rol oynar. Bylece arlk kazanan ilev dierlerini rter, geri planda, glgede brakr. Arlk kazanan ilev, kiiliin bilinli yann oluturur. Genel olarak

476

McClure, a.g.e., s. 40.

122

glgede kalan ilevlerden biri, st ileve yardmc olur. Geri kalan iki ilevden ncs arada skm, drdncsyse gelimemi olup, denetim d kalmtr.477 Junga gre, kiiliin geliip olgunlamas, szkonusu drt ilevin bilin dzeyine kmasna, bilinli olmasna baldr. Kuramsal olarak tasarlanan bu durum ancak ulalmas gereken bir amatr. Gnlk yaamda byle bir kiilik yapsna rastlama olasl ya hi yoktur ya da enderdir. e dnklk veya da dnklk, kiilik gcnn yneli biimidir. Bu g doutan vardr; amac, stn olan ruhsal ilevi belirlemek ve gelitirmektir. Genel olarak her kiilik yapsnda, denge durumunda olan ie ve da dnk zellikler vardr. Bilin da dnk olduu zaman, bilin d ie dnktr. Ya da bunun tam tersi szkonusudur. Deiik tiplerin zellikleri, kiiler aras ilikilerde, evlilik sorunlarnda, ana-baba ocuk

atmalarnda, insanlar aras srtmelerde, hatta toplumsal ve siyasal olaylarn ortaya kmasnda nemli rol oynar.478 Gerek yaamda ilevlerin iki boyut zerinde dalm karmlar bulunur. His, duydu, sezgi ve dncenin oluturduu eksen zerinde karma durumlar ortaya kar. e ve da dnk kiilik yapsnn zellikleri bulunur. e dnk tip, bazen insanlarla olmay severler ancak tek balarna yapabilecekleri etkinliklere gerek duyarlar. Yalnz kalp okuyabilecekleri, dnebilecekleri ya da sessizlik iinde

oturabilecekleri zamana ihtiyalar vardr. Az sayda insanla bulumay yelerler ve insanlarla bire bir ilikide daha iyidirler. Dier insanlardan haber alana kadar bekleme eilimindedirler. e dnk dnmek daha ok holarna gider. ekingendirler ve kolayca seslerini ykseltmezler. abuk arkadalk kuramazlar ama dostlarna deer verirler. Dier insanlarla olduklarnda fikir belirtmeden nce dnecek zamana gereksinim duyarlar. Eyleme gemeden nce dnmeyi severler; bazen zamannda eyleme geemeyebilirler. Kiiliklerinin byk ksm gizli kald iin tanmak daha zordur.479 Da dnk tip, nesnelerle kolay ve uyumlu balant kurar. Nesnelere deer vererek dnr. Eylemlerini nesnelere gre dzenler. lgisi zneden ok nesneye baldr. Kendisinin dndaki dnyaya daha ok ilgi duyar. inde yaad ortamn
477 478

Zel, a.g.e, s. 40. Zel, a.g.e, s. 41. 479 Zel, a.g.e, s. 41.

123

ortak kurallarna ve deerlerine kolay ve abuk uyum gsterir. Bu gibi durumlarda insan kendi i dnyasnn derinliklerinde bulunan duygu ve dnceler bilinli duruma ktnda, tanmad duygu ve dnceleri evresindeki nesnelere yanstr. nsann i dnyasndan evreye yansyan ve ierik bakmndan kiiye yabanc olan durumlarn ahlak kurallaryla karlamas sonucu, kiilikte kart bir gcn olumasna neden olur.480 Da dnk tip, insanlarla almay sever ve onlar olmazsa kendilerini yalnz hissedebilir. Grup faaliyetlerinden holanr. Genellikle konukan ve dost canlsdr. Uzun sre yalnz kalmaktan holanmaz. Herkes hakknda haber almaktan holanr. lgi alanlar geni ve da dnktr. Genellikle dndklerini syler ve kolayca arkadalk kurabilir. Enerjilerini dier insanlarla etkileimden salarlar. Dier insanlarla olduklarnda duygularn ve dncelerini kolay ifade ederler. Drtsel davranrlar; eyleme getikten sonra dnrler. Kendileri ve grleri hakknda kolayca konuurlar.481 Junga gre kiilikte bulunan drt ilevden birinin gelimesi ergenlik a sonunda tamamlanr. Ancak bu ada olup kiilik gelimesini tamamlamam insanlar da vardr. Bu bireyler tutarsz davranrlar, dengesiz ve dzensizdirler. Her an deime gsterirler. Gelimi bir kiilik yapsnda drt ilevden en az nn bilin yzeyine kmas gereklidir. Genellikle ie ve da dnklkte ulara yakn bulunan kiilerde nevrotik yaknmalar ve belirtiler ortaya kar. 2.5.2.2. Eysenckin Kiilik Tipi Eysenck, nitelik ve tip kavramlarn ilk kez kullanarak kiilik

yorumlamasna yeni boyutlar kazandrmtr. Eysencke gre, nitelik, bireyin belli biimde davranta bulunma eilimlerinin btnnden, tip ise, niteliklerin toplanmas ve rgtlenmesinden oluur. Kiilik bunlarn bileimi, baka bir ifade ile btndr. Eysenck, kiilik yapsn, birbirinden bamsz iki ulu yatay ve dikey iki boyut zerinde deerlendirmitir. Yatay boyutun bir ucunda ie dnklk, teki ucunda da dnklk; dikey boyutun st ucunda nevrotik, alt ucunda normal tipler bulunmaktadr. Btn insanlarn kiilik yaplar bu iki boyut arasnda bir yerde
480

Zel, a.g.e, s. 41.

124

bulunur. Bu yer, gzlem, dereceli lek ve testlerle saptanr. Dikey ve yatay boyutlarda yer alan ve kiilii oluturan eler, birbirinden ayr olan, ancak, aralarnda balant bulunan drt ayr dzeye yerletirilmitir.482 Bu dzeyler hakknda ayrntl bilgi kiilik teorileri blmnde verilmitir. Bir ucunda ie dnklk, bir ucunda da dnklk bulunan yatay boyutun iki ucunda yer alan tiplerin zellikleri ekil 2 gsterilmitir:483
NEVRO TK E D N K MELANKOLK KOLERK Hrn Alngan Endieli Huzursuz Kat Saldrgan Temkinli abuk heyecanlanan Ktmser Hercai Ketum Atak Anti-sosyal yimser Sessiz Faal FLEGMATK SENGEN Pasif Sosyal NORMAL tinal Da dnk Bakasn dnen Konukan ekil-1: Eysenckin Kiilik Tipolojisi Rahat Hazr cevap Geimli Pratik Kontroll Canl Gvenilir Tasasz Sakin Lider D I A D N K

NORMAL
ekil 2. Eysenckin Kiilik Tipleri

e dnk olanlar, sessiz, evreye kar kapaldrlar. nsanlardan kaar, kendi balarna kalmak isterler. Okumak, yazmak, resim, mzik gibi uralardan holanrlar. nsanlarla kolay iliki kuramazlar. Zor arkada edinirler. Gnlk yaanty, olaylar, kiileri ciddiyetle ele alrlar. Gvenilir insanlardr. Ahlak kurallarna deer verirler. Yaama bak alar karamsardr. Da dnk olanlar, insancl ve cana yakndrlar. Kolay iliki kurar, ok arkada edinirler. Kendi balarna kalmaktan, okumak ve almaktan holanmazlar. Heyecan
481 482

Robert Vecchio, Organizational Behaviour, ForthWorth, 1995, s. 95. Clive Goodworth, The Secrets Of Successful Leadership And People Management, London: Heinemann Pub. Ltd., 1988, s. 35. 483 Zel, a.g.e., s. 42.

125

veren olaylardan holanrlar. Hareket ve davranlar zerinde denetimleri zayftr. O anda iinden geldii gibi hareket ederler. Genellikle tasasz, iyimserdirler, glmeyi, elenmeyi severler. Kolay kzp fkelenirler. Her zaman gvenilir deildirler. st ucunda nevrotik, alt ucunda normal kiilik yaps bulunan dikey boyutun st ucunda bulunan nevrotik tipte (ar ve deiken duygulanm alan), kayg, tedirginlik, duyarllk, alnganlk, kolay ve abuk tepki oluturma gibi nitelikler bulunur. Normal uta bulunan tipte (dengeli ve dzenli duygulanm alan), gven duygusu, dnceli hareket gibi nitelikler yer almaktadr. Nevrotik ie dnk tip, srekli kayg ve endie iindedir. Takntl dnceleri ve korkular vardr. Alngan, sinirli ve tedirgindir. Ar duyarldr. Zaman zaman durgunluk, isteksizlik, ilgisizlik durumlar olur. Gereklerden kaar. Gvensizdir. Aalk duygusu vardr. Kendi gerekleriyle badamayan ama, istek ve beklentiler peinde koar. Bunlara eriemedike kayglar artar. Nevrotik da dnk tip, kaygl, endieli ve tedirgindir. Ruhsal gc zayf ve yetersizdir. lgi alan dardr. Dnmeden karar verir. abuk hareket eder, sk sk yanlr. Erimek istedii ama, istek ve beklenti dzeyi dktr. Erimek istediklerinin de gerekleriyle balants yoktur. Buna karlk yapt ileri abartr. Kendince baarl sayd davranlaryla vnr. Bu tiplerin histeri belirtileri kolayca ortaya kar. Melankolik ve kolerikler gl duygulara, sengen ve flegmatikler ise, zayf duygulara eimlidirler. Buna karlk, sengen ve koleriklerde yksek deime hz, melankolik ve flegmatiklerde dk deime hz vardr. rgtsel deime srecinde, rgtte alanlarn ou ve zellikle lider pozisyonundaki yneticilerin sengen ve kolerik tiplere yakn olmas, deiim hzn kolaylatrr, tabandan gelecek direnci azaltr. Ancak, deiimin salkl olmas asndan melankolik ve flegmatiklerin katklar da ayr bir nem tar.

126

2.5.2.3. Kretschmerin Kiilik Tipi Kretchemere gre tip, bireyin psikolojik ve fiziki kalitesi ve karakteristik zelliklerinin birlikte oluturduu bir olgudur.484 nsann beden yaps zellikleri ve kiilik zellikleri arasndaki ilikiyi inceleyen Kretschmer, tip belirlemitir:485 atletik tip, astenik tip ve piknik tip.

Atletik tip, uzun boylu ya da ortalamann stnde bir boya sahip olan kimsedir. Gs kafesi kasl ve genitir. Yz biimi oval ve uzundur. Bu tipin zihinsel zellikleri arasnda, tahamml gcnn fazlaln, lider olma eilimini, gsterii sevmeyi, spor ve maceradan holanmay saymak mmkndr.486 Astenik tip, uzun ve ince yapl kiilerdir. Beslenme artlar ne olursa olsun hep zayf kalrlar. Kol ve bacaklar zayf, eller kemikli, parmak ular sivridir. Kemikler zayf ve narindir. Burnu uzun ve sivridir. Astenik tipe sahip olanlarn bir ksm ok gsz olmakla beraber, bazlar da ok gl bir canlla sahip kimselerdir. Bu tipin zihinsel zellikleri ise unlardr; soukkanl, inat, ie dnk, alngan, yalnzlktan holanan, duygularn frenleyen, kapal ve az toplumcul olan, sorular soran, idealist olan, alayc, kindar ve intikamc, ktmser, soua kaan bir mizac vardr. ekingendir, soyut etkinliklere yatkndr, genellikle gururludur, bastrma ve komplekslere eilimlidir, gl bir dikkat toplama yeteneine sahiptir, d hayat zevklerine pek nem vermez.487 Piknik tip, orta boyludur. Kafatas, gs kafesi ve karn enlemesine gelimitir. Ar bir grnm ve dolgun bir yz vardr. Kaslar yumuak ve yalanma istidad gsterir. Piknik tipe mensup kiilerin zihinsel zellikleri; d dnyaya aktr, ok toplumculdur, yaamaktan mutluluk duyar, gerekidir, scak bir dostluu vardr, sempatiktir, ak kalpli ve duygular atelidir, yufka yreklidir, kin tutmaz, yemeyi ve imeyi sever, iyimserdir, somut etkinlikleri vardr, alak gnlldr.488

484 485

Zel, a.g.e, s. 43. Ccelolu, a.g.e., s. 417. 486 Zel, a.g.e., s. 43. 487 Zel, a.g.e, s. 44. 488 Zel, a.g.e, s. 44.

127

2.5.2.4. A ve B Tipi Kiilik 1960larn sonlarnda Freidman ve Rosenman tarafndan stres kavramyla iliki kurularak ortaya karlan A tipi ve B tipi kiilik biimleri gnmzde geni kabul alan bulmutur.489 Aratrmaclarn ortaya kardklar her iki kiilik tipi de bireylerin gnlk yaamlarnda strese maruz kalma seviyeleri ile yakn ilikili bulunmutur. Bu konudaki bulgulara gre, A tipi kiilie sahip bireylerde kalp rahatszlklarnn B tipi kiilie sahip bireylere oranla iki kat daha fazla olma olasl tespit edilmitir.490 Freidman ve Rosenman tarafndan duygu ve hareket kompleksi olarak tanmlanan A tipi kiilik ile B tipi kiilik zelliklerini u ekilde sralamaktadr.491
Tablo 3: A ve B Tipi Kiilik Yaplar

A TP KLK YAPISI Daima eylem halindedirler. Hzl yrrler Hzl yerler Hzl konuurlar Sabrszdrlar Bir anda iki eyi yaparlar Bo zamanlar yoktur Saylara kar sapantldrlar Saylarla baary lma eilimindedirler Agresifdirler Rekabetidirler Srekli zaman basks altndadrlar

B TP KLK YAPISI Zamanla ilgileri pek yoktur. Sabrldrlar vnmekten holanmazlar Oyunlar ve sporlar kazanmak iin deil elenmek iin yaparlar leri rahat bir ekilde dinlenirler i hemen bitirme basks altnda deildirler Yumuak baldrlar Asla acele etmezler

A tipi kiiliin yukardaki zellikleri de dikkate alndnda stres ve strese bal rahatszlklar daha fazla yaamalarnn sebebi kolayca anlalmaktadr. Ancak, son zamanlarda yaplan baz aratrmalar, A tipi kiilie sahip bireylerin B tipi kiilie sahip bireylere kyasla stresle daha kolay baedebildiklerini veya azaltabildiklerini gstermektedir. A tipi kiilik zelliklerinin kt olarak

alglanmamas gerekir. Kt sonular douran yn, A tipi kiilie sahip bireylerin hzl tempolarndan kaynaklanan ar fkeli ve sabrsz olmalar ve bu sebeple karlarndaki bireylerle atma yaamalardr. Ayrca rgtlerin orta ve alt kademelerinde A tipi kiilie sahip bireylerin B tipi kiilie sahip bireylere kyasla
489 490

Fred Luthans, Organizationa Behaviour, stanbul: Literatr Yaynlar, 1995, s. 406. Vecchio, a.g.e., s. 498.

128

daha baarl olduklar, ancak st kademede B tipi kiilie sahip bireylerin sabrl ve etrafl dnmelerinden dolay daha baarl olduklar tespit edilmitir. Bu durumda, bireylerin A tipi kiilik ile B tipi kiilik arasnda zamann ve ortamn gereklerine uygun olarak Skinnerc bir yaklamla kaymalar yaparak daha baarl olabileceini sylemek mmkndr. Ancak ou bireyin bunu baarabilme olaslnn da az olduu bilinmelidir.492 A tipi kiilie sahip olanlarn, kendilerine yaplan davranlar dmanca grme eilimi, B tipi kiilie sahip olanlara gre daha fazladr. A tipi kiilikteki insanlarn alma istekleri daha fazladr da denilebilir. 493 2.6. KSEL FARKLILIKLAR VE NEDENLER 2.6.1. Genel Dnceler Belirli bir ortamda yer alan kiilerin evrenin uyarclarna kar tepkileri farkl olabilir. Bu farklln nedeni kiilikten kaynaklanr. Her bireyin kiisel yaps nedeniyle evreden deiik biimde etkilendii, ayn ekilde evreyi deiik biimde etkileyecei ileri srlr. Organizasyonlarda kiilik ekimeleri (personality clashes) sk grlen olaylardan birisidir. Kiilerin farl ama, deer yargs, tutum, yetenek ve zelliklerde olmalar kiilik ekimelerinin, dolaysyla atmalarn nemli bir nedenidir. Bazen kiiler i ve iyeri dndaki nedenlerle de birbirleri ile ekiebilirler. Fakat bu durum onlarn rgtteki performanslarn da etkiler. 494 Her birey, kii olarak dierlerinden farkl baz zelliklere sahiptir ve bu onun dier insanlardan farklln oluturur. Her kii hayat gr bakmndan, dierlerinden ayrlabilir. Kiileri harekete geiren gdler eitlilik ve iddet bakmndan farkllk gsterebilir. Ayrca insanlar birbirinden farkl amalara sahip olabildikleri gibi, ayn amalara sahip olan kiiler de kendilerini amalarna ulatracak yollarn seiminde
Fred Luthans, Organizationa Behaviour, stanbul: Literatr Yaynlar, 1995, s. 304. Luthans, a.g.e., s. 407. 493 Tutar, a.g.e., s. 116. 494 Koel, a.g.e, s. 496.
492 491

129

farkl yollar seebilirler. Bu nedenle, insanlar gdlemek iin kullanlan zendirme aralarna insanlarn tepkileri farkl olur. nsanlar gdlerin tatmin edili dereceleri bakmndan da birbirlerinden farkldr. nk, her insanda kiiliin gerei olarak hrslar, arzular ve ihtiyalarn iddetleri farkldr.495 rnein, baz kimseler fazla sorumluluk almaktan korkarlar, fazla hrl deildirler. Bu nedenle onlar iin belli bir mevkiye terfi etmek yeterli olacaktr. Baz kimseler ise, srekli kariyer basamaklarnda ilerlemek ister ve bu ekilde tatmin olurlar. Sorumluluk yklenmek bu tip kiileri mutlu eder. Bir birey kiilii bakmndan birbirinden farkl zellikler tar ve deiik faaliyetlere giriirken farkl gdlerden etkilenir. Bireyler ayn amaca ynelseler dahi farkl yollar seebilirler.496 rnein, ayn blgede, ayn teknolojiyi kullanarak ayn mal reten iki farkl rgtn yneticilerinin sergiledikleri ynetim (liderlik) tarz birbirinden ok farkl olabilir. Bu fark, deiik kiilik zelliklerinden kaynaklanr. Bir baka ifadeyle, bireyin sahip olduu kiilik tipi, onun alglama ve evresindekileri yorumlama eklini etkilenir ve bunun bir sonucu olarak da deiik faaliyetlerinde gsterdii performans yn ve seviyesi deiir. Bu nedenle, bireyleri gdlemek iin kullanlan motivasyon faktrlerine gsterilen tepki insandan insana farkllk gsterir. Bireyler, gdlerin tatmin edili dereceleri bakmndan da farkllklar gsterir. nk, her bireyde kiiliin gerei olan hrslar, arzular ve ihtiyalarn iddeti farkldr.497 rnein, baz bireyler iin par ok nemlidir ve para dl bu bireylerin ok almas iin yeterli bir motivasyon faktrdr. Oysa baz bireyler ok az bir para ile tatmin olabilir ve konulan parasal dller bu kiileri daha fazla almaya itmeyebilir. Bireyin her gn yaad olaylar, karlat insanlar nedeniyle daha da farkllamaya yz tutarak kiiliini gelitirir. Bireylerin bu farkl grnmleri rgtn veya yneticilerin genel politikas yannda, kiisel politikalar da izlemesini gerektir. Kiisel politikalar daha ok yneticiler tarafndan belirlenir, yazl deildir ve ounlukla resmi olmayan bir yapdadr. 498
495 496

Trkel, a.g.e, s. 32. Zel, a.g.e., s. 67. 497 Zel, a.g.e., s. 67. 498 Zel, a.g.e., s. 68.

130

Kiisel farkllklarn ortaya kt alanlar u ekilde sralanabilir:499 Kiilerin verimlilikleri farkldr. Yaplan aratrmalar, iin

karmakl artka, kiisel farkllklarn neminin de artacan gstermitir. Kiilerin beceri ve yetenekleri farkldr. stek, kendine gven veya iyi

bir fizik gibi zellikler iin iyi yaplabilmesi iin yeterli deildir. Ayn zamanda iin gerektirdii beceri ve yeteneklere de sahip olmak gerekir. Beceri ve yetenek performans etkileyen kiisel farkllklarn en nemlilerindendir. Kiiler, yaptklar ie verdikleri nem ynnden farkldrlar. Bazlar

karmak yapdaki ileri deil, basit, herhangi bir zihinsel faaliyet gerektirmeyen ilerden holanr. ini yaparken kendinden bir eyler katmak bazlar iin yksek tatmin salar. Kiiler uyguladklar ve arzuladklar liderlik tarz bakmndan

farkldrlar. Baz bireyler, kendilerini yakndan takip eden, otoriter liderlerden holanrken, baz bireyler sk kontrol edildiklerinde performans dkl yaar. Kiiler bakalaryla iliki kurma ihtiyalarna gre farkldrlar. Baz

bireyler, tek balarna alarak yksek performans gsterebilirken, baz bireyler, bir ok insan ile iletiim kurmaktan byk zevk alr ve yksek performans sergilerler. Baz bireylerin grup almasnda gsterdikleri performans tek balarna gsterdikleri performanstan daha fazladr. Kiilerin altklar rgte ballk ve sadakat derecesi farkldr. Baz

bireyler, sanki rgtn bir orta gibi alrken, bazlar rgtn aleyhine olan durumlarda hibir zm yolu bulmaya almaz. 2.6.2. Toplumsal Gelenekler ve Kiisel Farkllklar Bireyler aras karlatrmalar yapldnda, ayn sosyal grup iindeki bireylerin kiilik farklarndan sz edildiinde, bu farkn nereden geldii dnlebilir. Bu farkn ilk kayna bedensel zelliklerin farklldr. kinci nemli kaynak ise, zihinsel zellik farkll ve evreden gelen uyarlar deiik alglamann etkisidir. Kiilik, birey ile evresi arasndaki etkileimin bir grnm veya sonucu olarak alglanabilir. Kiiliin genlerle de ilgisi vardr. Ancak hangi kiilik zelliklerin
499

Zel, a.g.e., s. 68.

131

gensel, hangilerinin evreden renme yoluyla alndn analiz etmek kolay deildir.500 2.6.3. Kiisel Farkllklar Douran Nedenler Dardan bakld zaman, aklanmas zor gibi grnen davranlarn birou, insan kiilii iinde devam eden atmalarn yanklardr. 501 rnein, bir iyerinde gnlk bir olay nedeniyle fazla tepki gsteren bir alan, dier alanlar veya st tarafndan iddete maruz kaldndan tepkisini ortaya koymu olabilir. Kiisel farkllklardaki birok niteliklerin davran ayrlklarna neden olduklar bilinir. Bu farkllklarn en nemli nedenleri u ekildedir:502 gsterilebilir. 2.6.3.1. Nesnellik-Objektivite(Olaylarn Gerekliine Dayanma) Burada davranlar, kiinin normal davranmasn gerektirecek yerde, iinde bulunduu durumun gereklerinden doar. Bir ynetici, fkesini astlarn azarlayarak yattryorsa, buradaki durumu, astn kt davrann dzeltmek iin belirlenmi iyi usulden ok, yneticinin bir psikolojik gereksinmesinin ortaya kmas olarak aklamak daha uygun olur. Ynetici burada objektif deil, duygularnn esiridir ve bu ekilde davranlarnn asl nedenini gizler. Bu kiilerin ussal davranmas beklenmez. Nesnel (objektif) nedenlere dayanmayan davranlar ou hallerde bunalm veya tatminsizlikten ileri gelir. Yani olaylarda gzlenen gerekler ve onlarn k biimleri, kiinin davranlarn da farkllatrr. steklerinin gereklemesini engelleyen veya zor bir sorunla karlap, bunalma dp bask altnda tutulan kiiler, normal davranlarnn gerektirdii davranlardan uzaklar ve ussal olmayan
mit Alnak, Siyasi Parti Liderlerinin Kiilik zelliklerinin Semen Tercihleri zerindeki Etkisi, Yksek Lisans Tezi, KO Sosyal Bilimler Enstits, 2003, s. 77. 501 Trkel, a.g.e., s. 33. 502 Trkel, a.g.e, ss. 33-35.
500

Nesnellik-objektivite yani olaylarn gereine dayanma Giriim ruhu Hrsl olma Toplumculuk

Bu drt zelliin rgtsel alanda kiisel farkll en nemlileri olarak

132

davranlarda bulunur. Sonuta, objektif olmayan bir ekilde davrandklar gibi, saldrgan ve ie kapank kiiler olurlar. Btn bunlar, kiiliin silinmesi veya farkllamas olarak aklanabilir. Bu davranlar kiiyi etkileyerek bambaka biri olmasna neden olur. Bu durum, rgtsel verimlilii olumsuz bir ekilde etkiler. Bu davranlar daha ok stlerinin yanl tutum ve davranlarna maruz kalan kimselerde grlr. nesnel (objektif) olmayan davranlar, kiilerin yararl birok yeteneklerinin ortadan kalkmasna neden olur. 2.6.3.2. Giriim Ruhu Giriim ruhu bakalaryla olan ilikilerde, teebbs ele alma ve duruma hakim olma anlamna gelir. Yneticiler arasndaki birok farklar bu nitelikler asndan ortaya kar. Giriimde bulunan kii bteyi arttrmak ve ilave faaliyetlerde bulunmak iin mali kaynaklar aratrrken, yneticilerin bazlar sadece mevcut durumun devam iin faaliyette bulunuyorsa, bunlar arasnda kiilik farklarnn varl kukusuzdur. Giriimde bulunmak kiisel farkllklarn ortaya koyduu bir olay olduu gibi iinde yaanlan olaylarda bir kimsenin daha aktif ve giriimci olmasna veya olmamasna neden olabilir. 2.6.3.3. Hrsl Olma Hrsl bir kimsenin zihni, daima kiisel mevkii ve rgt iinde ilerleyip ykselme tutkusu ile meguldr. Byle bir kii, rtbe, stat veya cretinde yaplan herhangi bir deiiklie kar ok duyarldr. rgtlerde personel tevik tedbirleri bu tr insanlar iin olduka etkilidir. Baz kimseler, iyerinde belirli bir yerden sonra ykselmeyi arzu etmezler. Byle kiiler iin hrsllk geici bir duygudur. Baz insanlar ise, kiiliklerinin ve doutan karakterlerinin gerei olarak btn yaamlar boyunca en st mevkiler peinde koarlar ve sorumluluk olarak, karmak sorunlar zmekten byk tatmin duyarlar.

133

2.6.3.4. Toplumculuk Toplumculuk, kiinin ilikili olduu kimselerin tutum ve arzularna kar olan duyarlln ifade eder. Toplumculuu yksek olan bir kii kendini gruptan ayr olarak hissedemez. Byle bir kii disiplinlidir, kiiliini kolayca grup ve yasa dzenine uydurabilir. Oysa, bu zellikten yoksun kiiler karakter ve kiiliin kurban olurlar. Kendisinin dnda hibir g ve otorite tanmaz. rgt kural ve dzenini kendi kiisel zelliklerine uydurmaya alr, disiplinsizdir, genellikle yalnz kalaca iin kolayca tatminsizlik hallerine der. Bu gibi insanlarn bazlar tembel olduklar ve grubun havasna uymadklarndan yalnz kalrlar, bir ksm da alma arkadalarnn doru bulmamasna ramen fazla ekie gstererek kendini kabul ettirmek abasna girerler. 503

503

Zel, a.g.e, s. 71.

134

NC BLM 3. MOBBNG VE KLK: MOBBNG KLK LKS, MOBBNGN KLKLE LKL NEDENLER, MOBBNGC-KURBAN-ZLEYC TPLER VE MOBBNGLE BAA IKMADA KLK 3.1. MOBBNG VE KLK yaamnda atma kanlmazdr. Ancak, ada ynetim yaklam asndan ele alndnda atma, sadece kontrolden kld anlarda kanlmas gereken bir olgudur. Ancak atmann iddetinin, snr tanmaz bir ekilde artmas halinde mobbing srecinin balamas, daha da kanlmaz bir hal alr.504 Leymann, yapt eitli aratrmalarda, mobbingin atmann abartlm bir hali olarak grldn ancak mobbingin, atmadan hemen sonra, bazen de haftalar veya aylar sonra dnme urayarak ortaya ktn savunur. Bununla beraber sosyal psikoloji aratrmalarnda saldrganlk ve atma ile ilgili kapsaml aratrmalar olmasna ramen, iyerinde mobbing olgusu ile ilgili bu kadar geni aratrmalarn olmamasn, mobbing olgusunun geliimi ve ortaya knn yeni ve deiim iinde olmasna balar.505 Bir anlamazlk ya da atma mobbingi harekete geirir. nemli olan, atmann nedeninin belirlenememesi ve bunun zerine gidilmemesidir. Bylece, atma kolay kolay yatmaz, hatta iddetlenebilir. Bu da atmay, daha karmak hale getirir.506 zlemeyen atmalar mobbingcinin iine yarar. Hedef kiiler, balarda mobbingcinin oyununu gremez, gerei kavrayamaz ve kabul edemezler. Bu, onlar zer ve mitsizlie iter. zmlenmemi atma zamanla ba edilemez boyutlara ular.
504

Tnaz, a.g.e., s. 30. Heinz Leymann, The Relationship of Mobbing to Conflict, The Mobbing Encylopedia, http://www.leyman.se/English/11320E.HTM , 01.06.2005. 506 Ekiz, yerinde Duygusal Taciz ( Mobbing ), http://www.unigazete.com, 21.01.2006.
505

135

Mobbing yapanlarn hedefinde kiiyi yok sayarak, onu etkisiz klmak vardr. Sonra saldrlar iddetlenerek kurbann; onurunu krma, hakknda sylenti karma, erefini lekeleme, iftira atma, toplum nnde kk drme gibi hareketlerle psikolojik olarak ypranmas salanr. Mobbing davranlar, kurbann kiiliine, psikolojik salna, z gvenine ynelik olumsuzluklarla devam eder. 507 Bir rgtte alanlarn bireysel farkllklar, olas bir mobbing davrannn nemli nedenlerinden birisi olabilir. Her bireyin yetitirili tarz; ait olduu kltr, sosyal evre ve aileden edindii gelenekler; deerleri ve normlar farkldr. Bireylerin farkl sosyalleme sreleri iinde edindikleri deerlerdeki farkllklar, rgt iinde geliebilecek atmalarn da nemli bir kayna olabilir. Ayrca alanlarn otoriterlik, saldrganlk, uysallk, drstlk, sadakat vb. kiilik zellikleri de, atmann ortaya kmasn tetikleyebilir.508 Farkl kiilikteki bireyler veya farkl kiilikteki bireylerin oluturduu gruplar arasndaki atma da, mobbingin balamasna neden olabilir. Kiilik, grup yelerinin birbirlerini tanmlamalarnda en nemli etkiye sahiptir. Bu nedenle, bir atma durumunda nasl hareket edileceini, kiilik belirler denilebilir.509 Kiilerin mobbing uygulama veya buna maruz kalma durumlarnda belirleyici olan faktr, onlarn kiilikleridir. Bu gibi durumlarda; fizyolojik yatknlklar, deneyimler, kiilik zellikleri, sosyal destek kaynaklar gibi pek ok faktr rol oynar. Kiiliin pek ok yn bulunur ve bunlar kiinin mobbinge kar direncini nemli lde etkiler.510 Kiinin mobbinge diren gstermesinde kiisel btnlnn nemli bir pay vardr. Olaylar nasl geliirse gelisin, kiisel yaklamlara gre anlam kazanr. Bireyin davrann ne evre koullar ne de biyolojik istek ve drtler belirler; bireyin davrann belirleyen kendisi ve olaylara bak asdr. 511Bu balamda,
507 508

Tutar, a.g.e., s. 29. Tnaz, a.g.e., s. 28. 509 Tnaz, a.g.e., s. 33. 510 Tutar, a.g.e., s. 34. 511 Ccelolu, a.g.e., s. 32.

136

insanlar mobbinge kar ayn ekilde tepki gstermez. Mobbinge gsterilen tepki, kiilik tipleri kadar farkllk gsterebilir. Farkllklarn nedeni, insanlarn kiiliklerinin farkl olmasdr. nsan kiisel zellikleri bakmndan teslimiyeti ve dirensiz bir psikolojiye sahip ise, mobbingle baa kmas zorlaacak ve bu zorluun kayna, bizzat bireyin kiilik zellikleri olacaktr. Eer birey, yeni durumlara uyum yetenei yksek bir kiilik zelliine sahip ise, mobbingle baa kmas daha kolay olacaktr. Bu durum, ayn olayn farkl kiilikler tarafndan, farkl alglandn gsterir.512 Bu balamda, mobbing ve kiilik arasnda sk bir iliki olduunu sylemek mmkn olabilir. 3.2. MOBBNG KLK LKS Leymann, mobbing olgusunu yle tarif eder: Bir veya birka kii tarafndan dier bir kiiye ynelik olarak, dmanca ve ahlk d yntemlerle sistematik biimde uygulanan psikolojik bir terr.513 Leymana gre mobbingin nedeni dnce ve inan ayrlndan, kskanlk ve cinsiyet ayrmna kadar her trl faktr olabilir.514 Mobbing, kiiye ynelik, kiinin ya, rk, cinsiyeti, dini, uyruu, sakatl veya hamilelii gibi herhangi bir nedene dayal belirgin bir ayrmclk olmaktan ok, taciz, rahatsz etme ve kt davran yoluyla herhangi bir kiiye ynelen saldrganlktr. Kiiyi i yaamndan dlamak amacyla kastl olarak yaplr.515 Mobbing, i ortamnda sahip olduu gce gvenen bir kiinin, baka bir kiiyi eitli duygusal maniplasyon yntemleriyle yldrmas anlamna gelir.516Mobbing, i ortamnda dier alanlar ve iverenler tarafndan tekrarlanan saldrlar eklinde uygulanan bir eit psikolojik terrdr.517

512

Tutar, a.g.e., s. 36. 513 Akda, a.g.m., www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=23418 - 47k, Say: 585, 20.02.2006 514 Heinz Leymann, Introduction To The Concept Of Mobbing, http://www.leymann.se/English /frame html. 515 Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., s.16. 516 Nuholu, a.g.m., http://mert-tr.blogspot.com/2006/01/psikolojik-yildirmanin-sagliga.html, 24.01.2006. 517 Tnaz, a.g.e., s. 8.

137

Uygulanan kt davranlarn, dlamalarn, i tanmnda olmayan gereksiz i yklemelerinin mobbing saylabilmesi iin:518 kastl olarak yaplmas, sistematik olarak tekrarlanmas uzun bir zamandan beri (en azndan alt ay) devam ediyor olmas gerekir. Kiilik kavram sz konusu olduu zaman, akla bireysel farkllklar vurgulamak gelir. Psikologlarn ve davran bilimcilerin ou iin kiilik, bireyi dierlerinden ayran zelliklerin toplamdr. Bu zellikler, kiinin dier insanlara gre, farkllklarn ortaya koyar. Bireylerin ok farkl ayrc zelliklerinin varl, onlarn bu zelliklere gre belli bir kiilik kazanmasn salar. Buna gre kiilik, bireylerin sahip olduu ayrc zelliklerin toplamdr eklinde bir tanm yaplabilir.519 Kiilik, bireyin zihinsel ve bedensel zelliklerinde grlen farkllklar ve bu farkllklarn kiinin davran ve dncelerine yansy biimidir.520 Kiilii,

bireyin i ve d evresi ile kurduu, dier bireylerden ayrt edici, tutarl ve yaplam bir iliki biimi olarak da tanmlayabiliriz. 521Kiilik kavram ksaca, ferdin yaama biimi olarak tanmlanr. Nasl kltr bir toplumun yaam tarzn gsteriyorsa, kiilik de, bireyin yaam tarzn gsterir.522 Bireyler, biyolojik yaplaryla birlikte, renim, kltr dzeyleri ve sosyal etkileimlerin oluturduu bir yapya sahiptirler. Bilgi, gd ve varsaymlara dayanarak zaman iinde aldklar kararlar, bireyin kiilik oluumuna srekli olarak etki yapar.523 Mobbing genel olarak kurbann kiilii, drstl ya da mesleki yeterlilii konusundaki saldrlarla balar. Devamnda kurbana endie ve gerginlik yaratacak basklar uygulanr. Bu ekilde kurbann ruh sal etkilenerek bulunduu pozisyonla ilgili sorun yaratlr ve irket dna itilmeye allr.524

518

Lainer, a.g.m., http://www.turkishweekly.net/turkce/ makale.php?id=98, 24.04.2006 Tutar, a.g.e., s. 33. 520 Tutar, a.g.e., s. 34. 521 Ccelolu, a.g.e., s.430. 522 Tutar, a.g.e., s. 33. 523 Onal, a.g.e., s. 26. 524 zalp, a.g.m., http://www.kadinvizyon.com/article.php?aID=588,, 06.03.2005.
519

138

Psikolojide genel bir kategori olarak insanlar A ve B tipi kiilik olarak snflandrlrlar. nsan A tipi bir kiilik zelliine sahip ise, hem mobbing kurban olma, hem de ona kar koyma potansiyeli daha yksek olacaktr.525 A tipi kiilerin ounda grlen saldrganlk, ihtiras, rekabet, i tutkunluu, acelecilik, sabrszlk gibi zellikler, onlar; dinginlik, sabr, hogr, tolerans, gz ard etme, nemsememe, ardan alma gibi zelliklere sahip olan B tiplerinden ayrr. Buna gre mobbingin hedefi olma ve ona diren gsterme potansiyelini belirleyen temel faktr, kiinin A veya B tipi kiilik zelliklerine sahip olmasdr.526 A tipi kiiler, Tip A sendromu denilen bir sendromu sk sk yaarlar. Tip A sendromu, sosyal ve psikolojik evre ile kavgal olmak gibi bir duruma neden olur. A tipi kiilik zelliine sahip olanlar abuk dnrler, pratik zekalar vardr; birka ii ayn anda gerekletirirler, belli bir zamanda maksimum etkinlik ve sonu elde etmeyi baarrlar.527 Bu zellikler, kiilerin mobbinge urama olaslnn artmasna neden olur. B tipi kiilik zelliine sahip olanlar ise, daha rahat, daha uysal, daha az rekabetidirler. A tiplerinin kk ayrntlara takldklar yerde, B tipleri olaylara daha farkl ynlerden bakabilirler. Yaama dair fazla beklentileri yoktur, telalar daha az, kayglar daha dktr. B tiplerinin de mobbing kurban olma ihtimalleri vardr; ancak bunlar mobbing karsnda fevri hareket etmez, daha kontroll ve dengeli tepki gsterirler. 528 Mobbingde, insanlarn imajn,mesleki ahlakn ve yeterliini kltc davranlar vardr. Mesleki yeterlik sorguland zaman, bu ayn zamanda, o kiiye gvenilemeyecei anlamna da, gelir. Alglamalarna gre, eer onlara

gvenilmiyorsa, yaptklar i deersizdir ve kendileri de, deersiz hale gelir. Sonu,

525 526

Tutar, a.g.e., s. 36. Tutar, a.g.e., s. 36. 527 Clay Hamner ve Dennis Organ, Organizational Behaviour an Appliend Psychological Aproach, Dallas Texas, Business Pub Inc, 1978, p. 272. 528 Tutar, a.g.e., s. 37.

139

benlik duygusunun kaybdr. Bu unsur, her eyin zerinde, mobbing dngsn balatr.529 Buradan da anlalaca gibi kiilikte benlik kavram da olduka nemlidir. Kiilerin benlikleri mobbinge maruz kalma ya da mobbing yapma bakmndan nem tayabilir. Mobbing srecinde kurban en fazla etkileyen, mobbingin skl, tekrar ve sresidir. Mobbing arttka ve sresi uzadka, etkisi de artar. Mobbinge dayanma snr, kiiden kiiye deiir. Birisi iin, dayanlabilir olan bir durum, dierine ok byk zararlar verebilir. Mobbingi tolere edemeyen kiilik zelliine sahip bireylerde, benlik duygusunun kayb grlr.530 Bireylerin benlii, kazandklar baarlar veya uradklar baarszlklar ile srekli geliir ve deiir. Bireyin urad baarszlk srekli olursa, kendine olan gvenini kaybeder ve yesi olduu grubun normlarna daha ok uyum salar. Ama baarlysa, gruba yaratc ve yeniliki fikirler getirerek katk salar. Doduunda varlnn bilincinde olmayan birey sadece alk, me gibi baz doal gereksinmelerini alglar. Zaman getike kendisinin dier bireylerden ayr bir varlk olduu gerei toplumdaki etkilemeler sonucu ortaya kar. Benliinin gelimesi evresindeki insanlarn tepkileri sonucudur. Ailede balayan bu gelime zamanla daha geni bir evrede gruplar ve deiik topluluklarla etkileim srecinde oluur.531 Benlik bilincini etkileyen, koullardan birisi toplumsal bir evrenin varldr. Benlik bilinci daha ok bireyin bandan gemi olaylarn ve deiik tecrbelerin yerlemesinden oluur.532 Kii sahip olduu ad, kiisel zellikleri, giyimi ve kuamyla toplumda yerini belirler. Bir kimsenin benlik bilinci onun kendisiyle ilgili dncelerini, alglamalarn ve kanaatlerini ierir; kendisini nasl grdn zetler. Herkes daha olumlu, daha
529

Ekiz, a.g.m., http://www.unigazete.com, 21.01.2006. Tutar, a.g.e., s. 16. 531 Onal, a.g.e., s. 27. 532 Onal, a.g.e., s. 27.
530

140

gelimi bir benlik gelitirme abas iindedir. Olumlu bir benlik bilinci gelitirebilmemiz iin koulsuz sevgi (unconditional love) iinde yetimemiz gerekir. Koulsuz sevgi, birey ne yaparsa yapsn onun sevgi ve saygya layk olduunu kabul eden anlayn rndr. Koulsuz sevgi iinde byyen kiilerin benlik anlaylar gl ve olumludur.533 Mobbing dorudan olarak yaplaca gibi dolayl olarak maniplatif olarak da sinsice davranlarla yaplabilir. Baz kiiler ift ynl kiilikleriyle iyi bir oyuncu gibi izini belli ettirmeden hedefine ulaabilir. Sosyapat olarak nitelendirilen bu tarz mobbingciler pasif kiilikli olarak adlandrlr. Bunlar, kt davranlarn rtmek iin nazik ve dnceli davranlar sergileyeceklerinden, onlarla baa kmak zordur. Bu anlamda Vickers, mobbing davranlarn kastl olarak bakalarna ac ektirme ve bundan zevk duyma olarak tanmlar. Bu davranlarda bulunan kiileri sosyopat olarak nitelendiren Vickers; sosyopatn temel amacnn davranta bulunduu kiinin moralini sabote etmek, retkenliini ve balln azaltmak ve kiinin kendisini yetenekli bir alan olarak grmesini engellemek olduunu vurgular. Kiiye kastl ve planl olarak mobbing davranlarnda bulunmada kullanlan eitli yaklamlar, dlama, bir iyi bir kt davranma, nemli kimlik detaylarn hie sayma (ismini srekli yanl syleme gibi), kabalk, tutulmam szler, nemsememe, kiiyi bekletme ve nankrlk olarak sralar.534 Liderlerin kiilii de mobbingin yaanp yaanmamasnda nemli bir unsur olabilir. Eer lider bulunduu rgt iyi bir ekilde ynetemiyorsa mobbinge zemin hazrlayabilir. Bu nedenle her irket ve rgtte bu gibi durumlardan haberdar olmak ve nlem almak iin dzenleme ve prosedrler bulunmaldr.535 Ayrca kurban pozisyonundaki kii yapt davrann farknda olmayabilir. Bunun iin insanlara konuma frsat verilerek problemlerin zlmesi salanabilir. te bu noktada ynetim, rgt hatta
533 534

Ccelolu, a.g.e., ss. 428-429. Margaret H. Vickers, Bullying as Unacknowledged Organizational Level: A Researchers Story, Employee Responsibilitirs and Rights Journal , Vol. 13, No. 4, 2001. 535 Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., s. 35.

141

alanlar ok byk nem kazanr. nk inanmak istemeyenler, kt niyetli kiiler kurban ne kadar derdini anlatmak istese de onu anlamaya almayacaktr. Bu noktada lider devreye girebilmelidir. nk lider farknda olmadan ya da farknda olarak mobbing, rgtsel politikaya dnrse, kurban bir kiiyle deil, bir grup (ete) ile mcadele etmek zorunda kalr. Bu durum karsnda kurban, hem yneticinin hem de rgtn desteini alan mobbingci ile baa kmada zorluk eker.536 Kiilik tipleri bakmndan mobbinge verilen tepkiler farkllk gsterir. Kimi kiiler, baz tutum ve davranlar mobbing olarak grp onunla mcadele ederken, kimileri bunu mobbing olarak grmeyip bu tutum ve davranlar olaan bir durum gibi deerlendirir. Yani bir iyerinde hangi davranlarn mobbing olarak kabul edildii, alanlarn kiilik zelliklerine, deer yarglarna, kltrlerine ve inanlarna gre deiiklik gsterir.537 Direnli, cesur, bu davranlar kabul etmeyeceini belli eden kiinin saldrya maruz kalmas durumunda grecei zararn daha az olduu sylenebilir. En azndan kendine olan gvenini yitirmeden nce baka bir i bulur ve sal bozulmadan yeni bir i arayna geebilir. 3.3. MOBBNGN KLKLE LKL NEDENLER Mobbing, ada bilim dnyasnn en son kefettii, ama ok eski zamanlardan beri var olan bir iyeri hastaldr. Bu hastalk, bireyin i arkadalarnn ekememezlikleri ve belki de arkasndan trl oyunlar evirmeleri, amirlerinin ve rakiplerinin ezici gleri, kariyerini engelleyen dedikodular, her gn i yerinde olan kk ama rahatsz edici srtmeler veya i arkadann ikili oynamas sonucunda ortaya kabilir.538 Mobbing, kltr fark gzetmeksizin tm iyerlerinde ortaya kabilen bir olgudur. alma yaamnda herkes, mobbing olgusu iinde rol almaya adaydr. Gl ve mcadeleci, iini baaryla srdren bir igren, yarn onun, kendisine
536 537

Tutar, a.g.e., ss. 90-91. Tutar, a.g.e., s. 14. 538 Tnaz, a.g.e., s. 79.

142

rakip olmasndan korkan amirinin mobbing davranna maruz kalabilir. Bir baka olguda igren, rgt kltr ve yapsndan kaynaklanan herhangi bir nedenden tr veya kendi kiiliinin sapknlnn yansmas olarak bakalarna ynelttii davranlarla, mobbing uygulaycs durumuna gelebilir. Bir dier olguda ise birey, mobbingi uygulayan ve mobbinge maruz kalan bir atma srecinde kendini, izleyici konumunda ve belki de bir sre sonra mobbing uygulaycsnn orta olarak bulabilir.539 Dnyann her yerinde giderek yaygnlaan mobbing eylemlerinin kendilerine drst, gvenilir ve sadk ve alkan kiileri hedef almas olayn bir entelektel erozyonuna dntne iaret ederken zaman inanlmaz rakamlara ulamaktadr. 540 yaamnn korkulu ryas haline gelen mobbingin kiilikten kaynaklanan nedenlerini ayrntl olarak u ekilde inceleyebiliriz: 3.3.1. Mobbing Yapanlarn Kiiliinden Kaynaklanan Nedenler Saldrganln insan yapsnn ayrlmaz bir paras olduu gr ilk kez Freud ile karmza kar. Freud ve arkadalarna gre insan, yapsnn derinde sosyallemesi ve kendi evresiyle uyum salamas iin saldrgan eilimler vardr.541 Freuda gre insanolunun doutan getirdii iki temel eilimi vardr; bunlar: cinsellik ve saldrganlktr. Bu iki temel eilimin gl olmas, insanolunun bir toplum iinde uyumlu yaamasn zorlatrr. Mobbingcilerde, doutan getirilen bu iki drtden saldrganlk drtsnn etkisi daha fazla olarak grlr.542 Aslnda bakalarna duygusal olarak saldrma her insann iinde vardr. Bu sadece, biz izin verirsek ortaya kar.543 nsanlar ilerinde sakladklar saldrganl dar vurarak dier insanlar kontrol etmeye alrlar. ve verimlilik maliyetleri de

539 540

Tnaz, a.g.e., s. 56. Sabahat Bayrak Kk, Yaamnda Psiko-iddet Sarmal Olarak Yldrma, 14.Ulusal Ynetim ve Organizasyon Kongresi Bildiriler Kitab, Erzurum, 2006. 541 Aydos ve Oral, a.g.m., ss.29- 37. 542 Tutar, a.g.e., s. 39. 543 Tim Kimmel, Gl Kiilikler, ev. Gzde Belendir, stanbul: Beyaz Yaynlar, 1993, s. 59.

143

Hi phesiz kontroln en agresif ve kt biimi dier insanlara saldrganca bir tavrla yaklamaktr. Bu, insanlara kendi isteimiz dorultusunda hareket etmeleri iin saldrdmz zaman ortaya kar.544 Mobbingciler saldrgan davranlaryla

hedef setikleri kii zerinde adeta kontrol kurmaya alrlar. Bu yntemi kullananlar, piman olmaz ya da ac verdikleri insanlardan zr dilemezler. Mobbingciler, yaptklar saldrgan davranlarn doru olduuna inanrlar. nk saldrganlk sonucu kurbanlarnn sineceini ve bylece istediklerini elde edeceklerini dnrler. Mobbingciler olmadk yerlerden karlar, insanlar savunmasz bir ekilde yakalar, istediklerini elde eder ve yol atklar zararlar nemsemezler.545 nk mobbingcilerin eylemleri, hayata ve farkllklara deer vermemelerinden, sahtekarlk ve numaraclklarndan, iirilmi benlik algs yani kendini bytme gereksiniminden kaynaklanr. 546 Saldrganla maruz kalanlar ise, fiziksel ve ruhsal anlamda byk kntler yaayabilir. Mobbing uygulayanlar genel olarak; ilgi al eken, zayf kiilikleri nedeniyle vgye ar ihtiya duyan silik karakterli insanlardr. Sulayc ve yarglaycdrlar; bu nedenle srekli olumsuz senaryolar kurarlar. Bu senaryonun oyuncusunu bulmakta zorluk ekmezler. Oyuncunun yannda kendisini koruyacak ve yerine gre kendi yerine oynayacak figranlara ihtiya duyarlar.547 Kendileriyle birlikte hareket eden veya edenlerin glerine gre kendilerini gl hissedebildikleri gibi, bunlarn olmamas durumunda kendilerini ar zayf ve savunmasz hissederler.548 Mobbingciler, dmanlk duygular yksek insanlardr. Dmanlarnn

olamamas durumunda baka bir dman bulmada zorlanmazlar. Ancak, dman seerken onlardan daha zayf olmasna dikkat ederler, dmanlarnn gl olmasn istemezler. O nedenle gl dmanlarn da zayflatmak ve yok etmek iin

544 545

Kimmel, a.g.e., s. 55. Kimmel, a.g.e., s. 55. 546 Tutar, a.g.e., s. 40. 547 Tutar, a.g.e., ss. 39-40. 548 Tutar, a.g.e., s. 40.

144

ellerinden geleni yaparlar.549 Yani mobbingci, genellikle dier(ler)inden daha gldr veya daha gl olarak grnr. Ancak gcnn kayna kiilii deil, kendi menfaatleri iin istismar ettii mevkisidir. Sahip olduu yasal yetkisini ve bulunduu rgtsel staty mobbing iin kullanr. Mobbingci kendini gerek kiiden daha ok tzel kii olarak grd iin, kendisine yaplan herhangi bir hareketi, rgte yaplm bir tehdit olarak gstermeye alr.550 Bu nedenle, mobbingcinin hedefi olan kurban, yaplan hareketler karsnda kendisini yalnz hisseder ve savunmasz kalr. Mobbingci toplumsal ve rgtsel deerlere bal olmad iin, ahlaki olgunlua da sahip deildir. Dolaysyla ahlak ilkelerine gre doru ve yanl davranlar konusunda akla uygun kararlar verebilecek gelimilik dzeyi gstermez. Ahlaki zafiyeti, mobbingciyi kendisinden zayflara kar ar zalim, kendisinden gllerin istek ve emirlerine kar ar uysallk gstermeye iter.551 Mobbingciler kendi eksiklerinin telafisi iin mobbinge balar. Ar kontrolc, korkak, nevrotik ve iktidar al eken kiilerin tacizci davranlar gvensizlikten doan kskanlkla ilikili olarak grlr. Grup kuraln kabul etmeye zorlamak, dmanlktan holanmak, can sknts iinde zevk aray ve sosyal-etnik nyarglar pekitirmek gibi birok nedenle mobbinge bavururlar. Mobbingcinin mobbing srecini balatmasnda rol oynayan kiilikle ilgili nedenlerinden bazlarn u ekilde aklayabiliriz:552 3.3.1.1. Bireyi Grup Kuraln Kabul Etmeye Zorlamak Baz gruplarda ancak belli bir dzenin varl halinde gruba balln artaca ve bylece gl olunaca inanc hakimdir. Dolaysyla byle gruplarda herkes grubun kurallarna uymak zorundadr. Hedef kii, eer grup kurallarna uymuyorsa ya uymaya zorlanacak ya da gitmek zorunda kalacaktr. Genel olarak, kimse ayandan zincirle bal deil, beenmeyen gidebilir anlay hakimdir.

549 550

Tutar, a.g.e., s. 39. Tutar, a.g.e., s. 88. 551 Tutar, a.g.e., s. 42. 552 Tnaz, a.g.e., s. 79-83.

145

Grup tarafndan ynlendirilme ve onun bir paras olma gereksinimi yannda farkl davranld takdirde dlanlabilecekleri korkusu nedeniyle, grup iindeki dier bireyler, mobbingcileri, yaptklar ktlklere ramen terk edip yalnzla mahkum etmezler. Bylece i arkadalar da kendilerine gzda verilmesi veya tepki gsterilmesi korkusuyla mobbinge katlrlar.553 nk katlmazlarsa mobbingci tarafndan hedef seilme olaslklar fazla olabilir. 3.3.1.2. Dmanlktan Holanmak Mobbingciler, rgt hiyerarisinin neresinde bulunursa bulunsun, baary hedeflemi bireylere kar yldrma politikas gtmeyi, nemli bir grev olarak grrler. Bu tarz bireylere kar dmanlk yapmaktan kendilerini alamazlar. Benmerkezci ve egoist insanlar olduklar iin, rgte ait etik deerleri hie sayar ve rgtn karlarn gz ard ederler. Bu nedenle genellikle mantk llerinden uzak, heyecanlandrc, kkrtc bir konuma tarz gelitirirler. Mobbingin devam iin ellerinden geleni yaparlar.
554

Holanmadklar kimselere dmanlklarndan

mobbinge bavurabilirler. rgt hiyerarisinin neresinde olduklar ok nemli deildir. nemli olan onlarn kiisel honutsuzluklarnn hedefinde biri veya birilerinin olmasdr. Mobbingciler, dmanlk duygular yksek, genel olarak ilgi al eken, zayf kiilikleri nedeniyle vgye ar gerek duyan silik karakterli insanlar olarak grlr. Yalanc bir ruh haline sahip olup dman yaratma gereksinimi iindedirler. Sulayc ve yarglaycdrlar. Bu nedenle srekli olumsuz senaryolar kurarlar. Dmanlarnn olmamas durumunda kendilerine yeni bir dman bulmada zorlanmazlar. Dmanlarnn gl olmasna tahamml edemezler. Bu nedenle gl dmanlarn zayflatmak ve yok etmek iin ellerinden geleni yaparlar.

553 553 554

Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., s. 44. Bullying in your Workplace, http://www.bulliesdownunder.com, 02.05.2005.

146

3.3.1.3. Zevk Aray Mobbingcilerin benimsedikleri esas amalarnn, belli bir bireyden kurtulmak olmas her zaman art deildir. Kabul etmek ok zor olmasna ramen baz insanlar, bakalarna fiziksel ya da psikolojik olarak ac ektirmekten zevk alrlar. Mobbingciler sadist kiilie sahiptirler ve bakalarna yaptklar eziyetten haz duyarlar. Genellikle zel ve toplumsal evreleri tarafndan dlanm mobbingcilerin, kurumsal kimliklerinin dnda baka kimlikleri yoktur ve bunu da yitirmek istemezler. Kurumsal kimliklerini kullanarak, astlarna ve bazen eit statdeki insanlara kar ok saygsz, kaba ve saldrgan davranrlar. nsanlarn zor durumda kalmasndan sadiste zevk alrlar ve geici bir ferahlama duyarlar. 3.3.1.4. Can Sknts Srekli tekrarlanan monoton ilerin yapld ve i yk dalmnn adaletli yaplmad i ortamlarnda kiilerin, sadece monotonluktan uzaklamak ya da iyerinde bulunduklar zaman iinde megul olmalarn salayacak fazla bir ileri bulunmad iin skntdan kurtulmak amacyla mobbinge bavurduklar da grlr. Mobbing uygulayanlar, genellikle bunu bir alkanlk haline getirmilerdir. Kendilerine hedef bulmakta hi zorluk ekmezler. Mobbingci hasta psikolojisi ve yaral egosunu tatmin etmek iin, kk nedenlerden byk kavgalar karmaya her zaman hazrdr.555 Bu tarz davranlara kimin ne zaman hedef olaca ise belli deildir. nk mobbing uygulayanlar, genellikle bunu bir alkanlk haline getirdiklerinden hedefin kim olduu nemli deildir. Mutlaka hedef olacak bir kii bulunur. Nedenin ne olduunun, nemli veya nemsiz olmasnn da bir anlam yoktur. Mobbingci kendi hasta psikolojisi ve yaral egosunun tatmin etmek iin, kk nedenlerden byk kavgalar karmaya her zaman hazrdr. 3.3.1.5. n Yarglar Pekitirmek Mobbingciler genellikle nyargldrlar. Mobbing davranlarna

bavurmalarnn mantkl bir temeli ve aklamas yoktur. nyarglar, dinsel, sosyal

147

veya etnik bir nedene dayanabilecei gibi, hedef kiinin gsterdii yksek bir performans, elde ettii bir frsat, beklenmeyen bir terfi veya dl de mobbingcileri harekete geirmeye yeter. Hatta bunlar gibi nemli bir neden de gerekmeyebilir. Mobbingcinin sevmedii birini anmsatmak dahi, saldr iin bir neden olabilir. Mobbingciler kendi yanllar zerinde dnmezler. Kendileri dnda herkesi sularlar. Kendi konumlarn destekleyenlere kar ar yaranmac ve vc davranrlar. Onlara gre, kendileri iin iyi olan, herkes iin iyi; kendileri iin kt olan ise, herkes iin ktdr. nsanlarn nerilerine ve yapc eletirilerine asla tahamml gsteremezler. Mobbingciler kendilerinin denetleyenlerin istek, gereksinme, alglama ve yorumlarna gre davranrlar. Ahlaki olgunlua sahip olamamalar, mobbingcileri, kendilerinden zayflara kar ar zalim davranmaya ynlendirir. Buna karlk sre, onlar kendilerinden gllerin istek ve emirlerine kar ar uysallk gstermeye iter. 3.3.1.6. Ayrcalkl Olduuna nanmak Mobbingciler, i yererindeki pozisyonlar gerei dier alanlara istediklerini yaptrma hakkna sahip olduklarn dnrler. Onlara gre, kendilerine bal olarak alan herkes onlardan daha aa dzeydedir. Bu kiileri istedikleri gibi kullanma hakkna sahip olduklarn dnrler. Baz mobbingciler genellikle alkandr. Ancak bu tipler, yaptklar her ii abartr; bakalarnn iini ise kmserler. Srekli ilerinin okluundan ve zorluundan bahsederek kendilerinin olmamas durumunda bu ok zor ve nemli! ileri yapacak kimsenin olmad imajn yaratmaya alrlar. Kendilerini ok alyormu ve iyeri iin vazgeilmezmi gibi gstermelerine ramen, aslnda mobbingcilerin en sevmedii ey, iyerinde dier insanlarn baarsdr. nk iyerindeki dier alanlarn, daha yetenekli olmas onlar korkutur. Yksek baarya sahip bir astn varlna ierleyebilirler ve byle bir durum ise, mobbing srecini balatabilir.

555

Tutar, a.g.e., s. 41.

148

Mobbingcilerin rgt iindeki glerinin kayna ne bilgileri, ne karizmalar, ne de becerileridir. Genel anlamda insana kar sayg duyma becerisinden yoksun olmalarndan dolay, stlerine de sayg gstermezler. Ancak evreleriyle bark olmadklar ve haksz uygulamalarda bulunduklar iin, stlerine kar olduka nazik, diplomatik, sahtekarca ver abartl bir ekilde saygl davranarak kendilerinin gl ve gven iinde hissetmeye alrlar. Mobbingciler, bakalarn bask altna almak gibi temel bir ama iinde olduklar iin, srekli kurallar hatrlatr ve yeni kurallar koyarlar. Kendi kurallarn rgtsel norm olarak grrler. Bu nedenle, kendi normlarna uymayanlar itaatsizlik, disiplinsizlik ve isyankarlkla sularlar. Mobbingciler, kendilerinin kurumsal kimlie sahip olduuna inanrlar. Mobbingcinin ahsna ynelmi bir diren, kurum karlarna ynelmi bir tehdittir. Kendi karlarn rgt karlar ile denk tuttuklar iin, kendilerini rahatsz eden her davrana kar acil nlem alnmas gerektiinin dnrler. nk bu, onlara gre bireysel dzeyde deil, rgtsel dzeyde ele alnmas gereken bir sorundur. Ksacas mobbingciler kendilerini rgt iin ayrcalkl olarak grdkleri iin, evrelerinde hedef setikleri kurbanlara da istedikleri gibi davranabileceklerini dnrler. 3.3.1.7. Sahip Olamadklarnn Acsn karmak Kendileri mutlu olmayan baz kiiler, bakalarnn mutluluklarn ekemezler. Onlarn mutluluklarn da ellerinden almaya alrlar. Haset, kskanlk, byk hedefler ve meydan okumalar, mobbingin temel nedenlerindendir. nsanlar genellikle bir bakasn, o kii kim olduu iin deil, kendilerine temsil ettii unsuru esas alarak rahatsz ederler. Mobbingciler, kendilerinden daha yetenekli ve baarl olduuna inandklar bireylerden korkarlar. Bu bireylere gerek fiziksel gerek zihinsel zelliklerinden dolay bakalarnn gsterdikleri ilgi ve hayranlk, mobbingcinin kskanlk duygularnn kamlar. Yaad bu olumsuz duygular nedeniyle mobbingci, alarak baarsn ve verimini artrmak yerine, setii kurbann yok etme davran

149

ierisine girer. Aksi takdirde, dierinin baarsnn glgesinde kalmak, onun iin kanlmaz sonu olacaktr. Dolaysyla seecei yol, kendi sahip olamadklarnn acsn, kurbanndan karmaktr. 3.3.1.8. Bencillik Mobbingcilerin en belirgin zellikleri, ar bencillik duygusu eklinde kendini belli eden davran bozukluklardr. Dier insanlarla ilikilerinde bencilce, kar ilikisi iinde hareket ederler. Genellikle bakalarnn baarlarn, deerlerini ve onlarn genel olarak varlklarnn kskandklarndan dolay, dierlerinin de kendilerine kar ayn duygular beslediklerini dnrler. Bakalarnn zaaflarndan yararlanp, hedeflerine ulamay gzetirler. Duygusal zekadan yoksundurlar. Sahip olduklar benmerkezci kiilik yaps, ruhsal ynden salkl bir bireyde olmas gereken empati yeteneinin olumasn engeller. Bu nedenle kendilerini dier insanlarn yerine koyup, onlarn, hislerini, dncelerini ve duygularn anlamak tarznda bir gereksinim duymaktan yoksundurlar. 3.3.1.9. Narsist Kiilikli Olmak Narsisist kiilik, klinik olarak sosyal zrl olan ve kendini korktuu kiileri kontrol altnda tutmak iin, elindeki gc kullanmaya yetkili gren, gerekten ziyade gsterili bir hayal ortamnda yaayan; kendini srekli olarak dierlerinden stn gren ve bunun kabul edilmesini arzulayan kimselerde grlen zihinsel bozukluk olarak tanmlanr.556 Mobbingci narsist kiilie sahiptir. Narsist bireyin temel zellii snrsz baar, zenginlik ve g elde etme tutkusudur. Sahip olduuna inand zgven duygusunu koruyabilmek iin srekli takdir edilmeyi ve kendine hayranlk duyulmasn ister. Narsist kiiler, her zaman zel ilem grme beklentisi ile kendilerini hukuk ve ahlak

556

Ekiz, a.g.m., http://www.unigazete.com, 21.01.2006.

150

ilkelerinin zerinde grrler. Hiyerarik kademelerde ykselmek iin her yntemi kullanrlar.557 Narsistler gsterdikleri baarlar, becerileri abartp, olaanst olarak grp, ok deerli ve yksek bir ahsiyet olarak bilinmeyi beklerler. Kendilerini byk bir g, kusursuz bir gzellik ve mkemmel bir varlk olarak grrler. 3.3.1.10. Rekabet gds Rekabet btn sosyal, etnik ve rksal gruplarda bulunur. Hiyerarideki yerini pekitirmek iin insan, devaml kendisini bakalaryla karlatrr ve onlar snar. Taciz ya da rahatsz etme, insanlarn kendilerini ayr tutma ve ayrcalklarn koruma iin kurulu bir ileyiin olmad zaman bavurduklar bir yoldur. Taciz, sosyal bir igddr. gdsel olarak insanlar ortada hibir aklc neden yokken de taciz davranna girebilir.558 Mobbing rekabetin her alanda ve her kltrde yerini almasyla yanl ynlendirilmi, insanlar iten ie kemiren bir igd olarak da anlalabilir. Bireyler bazen mantkl bulmamalarna ramen rekabetin etkisiyle kendilerine rakip olarak grdkleri kiilerden kurtulmak iin farknda olmadan tacizde bulunabilirler. Rekabet, stresli ve yksek verimlilik gereken ortamlarda daha ok grlebilir. rgtsel hiyerari iinde mobbingciler konumlarnn gcn kullanarak eitli suistimallerle, hedef setikleri kiiyi kkrtarak onlar asi gsterirler. nk mobbingciler, ou zaman kendilerini tehdit altnda hissederler.559 3.3.2. Mobbinge Urayanlarn Kiiliinden Kaynaklanan Nedenler Mobbing yle olumsuz sonular dourabilecek boyutta ciddi bir davran ki, mobbing uygulanan kiilerden kurban diye sz ediliyor. Mobbingin amac kurbana stnlk salamak, onu buyruu altna almaktr. En nemlisi de onun iyerinden ayrlmasn, kiilik ve kimliinin yok olmasn salamaktr.

557

Ertekin Yurtsever, Ynetimde Narsizm zerine Bir Deneme, Amme daresi Dergisi, Cilt: 34, Say: 3, Eyll 2001, ss. 39-40. 558 Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., s. 43. 559 Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., s. 41.

151

Aratrmalar, mobbing madurlarnn, altklar iyerine kar sadakat duygular yksek ve yaptklar ile zdeleen kimseler olduklarn gsterir.560 Yetenekli, yaratc, zeki, baar odakl, gvenilir, kendilerini ie adam kiiler, rgtlerine kar aidiyet duygular ileri derecede gelimi kiiler mobbinge maruz kalr. Yaratc bireyler, yeni fikirler gelitirdikleri iin, mobbinge daha fazla hedef olur. Bu tr kiilerin hiyerarik mobbinge maruz kalma olasl yksek olabilir. zellikle yaratc insanlarn, rettikleri yeni fikirlerin dierlerini rahatsz etmesi nedeniyle, mobbinge maruz kalma olasl fazla olabilir. Yksek mevkilere iin tehdit oluturan kiiler, ou kez kurban olarak seilir.561 Bu durum mobbingciyi rahatsz eder nk mobbingci baary sadece kendisine ait hisseder. zellikle yaratclk taraf gelimi olan bu kiiler, getirdikleri yeni fikirler yznden, talarn fazla oynamamasn isteyen geleneki eski alanlar tarafndan taciz edilir. Mobbing kurbanlar genellikle; drst, alkan, kendilerini bakasna

beendirme abasnda olmayan, zgveni yksek, giriken, nitelikli, ksmen yarglayc ancak sulayc olmayan, kiilerle ve olaylarla deil dncelerle uramay ama edinmi insanlar olarak grlr.562 Mobbing genelde duygusal zeks yksek, baarl kiiler zerinde uygulanr. Baz eski tarz yneticiler bu kiileri kendileri iin tehdit olarak algladklarndan mobbing yaparlar.563Bu anlamda mobbing kurbanlar, duygusal zeka dzeyleri yksek insanlardr denilebilir. Kurbanlar kendi davranlarn gzden geirir ve yanl yaptklarn

grdklerinde, bunu dzeltme olgunluu gsterirler.564 Onlar byk iler baarm olsalar dahi, mobbingciler gibi bu durumu abartarak bytmezler. Olduka mtevazi bir kiilie sahip olduklar sylenebilir.

560

D. Zapf, C. Knorz, M. Kulla, On The Relationship Between Mobbing Factors and Job Content, Social Work Enviroment, and Health Outcomes, European Journal of Work and Organizational Psychology, 5, 2, 1996, ss. 215-237. 561 Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., s. 51. 562 Tutar, a.g.e., s. 52. 563 Akda, a.g.m., http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=23418 - 47k, Say: 585, 20.02.2006. 564 Tutar, a.g.e., s. 53.

152

Mobbing kurbanlar, duyarl, hassas, yardmsever, idealist, srekli kendini gelitiren, bildiklerini paylaan, onurlu, hakszla dayanamayan ama kendi sz konusu olduunda fedakarlkta bulunabilen kiilerdir.565 Yaama empatik bakabilir. Gerektiinde ok alr, sorumluluklarnn bilincindedir.

Genellikle szlerinin yanl anlalmasndan ve arptlmasndan endie duyarlar. Tek gvendikleri drstlkleri ve iyi niyetleridir. 566 Onlarn iyi niyetleri, mobbingcileri cesaretlendiren bir durumdur. nk mobbingciler onlarn iyi niyetlerini zaaf olarak alglar.

Mobbing kurbanlar bakalarn olduu gibi kabul eder. Yaamn getirdii olaylara tam anlamyla gerektii kadar nem verir. Kendiliinden hareket eder, bakasnn kontrolne gerek yoktur. Gerektiinde kendini eletirebilir. nsana ve insanla deer verir, onlarn sorunlaryla ilgilenir.567 Sadece kendilerini deil, evrelerindeki insanlar da deerleri grrler. evresinin farkndadr, srekli evresini aratrr ve yeni eyler dener yani deiimcidir. Mobbing kurbanlar, alma ilkeleri ve deerleri salam, bunlardan dn vermeyen, drst ve gvenilir, iyerine sadk zelliklere sahiptir. Bu anlamda kurbanlarn iyerinden ayrlmalar rgte iki trl zarar verebilir. lki bir ok stn zelliklere sahip birinin iyerinden ayrlmasnn getirdii nitelik kayb, dier neden ise, rgtn mobbingten kurtulamayarak enerji kaybetmeye devam etmesidir.568 nk mobbingci rgtte kalarak kendine yeni kurbanlar bulmaya devam edecektir. Mobbing kurbanlar, kuruluun hedeflerine inanm ve bunun gereini yapmaya kendilerini adam insanlardr. Onlar alt yerin saygnln nemserler ve altklar rgte deer veririler. Mobbingci tarafndan gnah keisi olarak seilen kii genelde kendini ispatlam ya da ispatlamaya balam olan, iyi niyetli,

565 566

Tutar, a.g.e., s. 54. Tutar, a.g.e., s. 53. 567 Tutar, a.g.e., s. 54. 568 Tutar, a.g.e., s. 60.

153

saygl, sadk, drst, rgte hizmet etmeyi ama edinen, ie dnk, i odakl, iini ok nemseyen kiilerdir denilebilir. Mobbinge urayanlarn ounluu stn zelliklere sahip, zeki, baar odakl, kendisini iine adam, drst, insanlara gvenen, iyi niyetli, politik davranmayan, kurumuna bal, iiyle zdelemi, sosyal hayatta ilerine kapank olmaya meyilli, yumuak bal kiilerdir. 3.3.3. Liderin Kiiliinden Kaynaklanan Nedenler Mobbing satamak ve hcum etmek anlamna gelir. st dzey ynetim kademesinde bulunan insanlar, alanlarn pasifize etmek, onlar bask altnda tutmak iin bu yntemi ska kullanrlar. Mobbing sistematik ekilde bask yapmak anlamna gelir. Aileden lke ynetimine kadar her yerde sistematik bask ile insanlar pasifize edilir ve kolay ynetilir hale getirilir. Demokratik olmayan bu yntemde, psikolojik saldrlar yaplr. Dedikodular, toplantlarda terslemeler, sz hakk vermemeler, yetkileri kstlamalar, saf d brakmak iin gelitirilen sistemli taktikler ile hakimiyet salanmaya allr. Yetersiz liderler, byle yaklamlar ile kendi i dnyalarnda ego tatmini salarlar. Yahut kendi fikrine gvenmeyen kiiler, karlarn korumak iin baka yol bulamadklar ve bilemediklerinden mobbingi bilinsizce uygularlar.569 rgtsel atmalarn nemli nedenlerinden birisi ynetim ile genel olarak personel (zellikle ii kesimi) arasndaki ilikilerin kutuplam olmasdr. Bu kutuplama (polarization) artt srece ortam atmalara msait hale gelir.570 atma ve bask kiileri davranlarnda daha saldrgan olmaya sevk edebilir. Fiziki saldrganlk bu davrann en ar u rneidir. Bu davrann hislerle kuvvetlenmesi (emotional) halinde saldrganlk daha da iddetlenir. Saldrganlk belirli bir konuya (ie, projeye, fikre) yneltilecei gibi kiilere veya tm organizasyona da yneltilebilir.571 Bu anlamda iyerlerinde liderlerin kiilii mobbingi balatmada ya da engelleme de olduka nemli olabilir.

569 570

Tarhan, a.g.e., s.187. Koel, a.g.e., s. 496. 571 Koel, a.g.e., s. 497.

154

zellikle i dnyasndaki hzl deiimler zinciri ve deien dnyann yeni ynetim ihtiyac liderlik konusunda balca vurgu yaplmasnn en nemli nedenidir. Gemite, yneticilerden beklenen, statkoyu korumas ve bu dorultuda hareket etmesiyken son yllarda piyasadaki yeni gler bu dar bak asnn hzlca terk edilmesi nemli bask yapmtr. Yeni anlayta, liderler bugnn ynetsel ilerini tayan deil, yarnn vizyonunu tayan kimselerdir. Bunlar artk hem bir renici, hem de retici olan kimselerdir. Yeni liderler yalnzca geleneksel paradigmalarn deimesine katk sunmazlar, ayn zamanda gl ahlaksal ve ii yap tarzna ynelik deerlerini kendi organizasyonlarnda birletirici g olarak kullanrlar. Lider, rgt yelerinin faaliyetlerini rgt amalar dorultusunda

ynlendirerek, dzenletiren kiidir. Bir zellik olarak liderlik ise, liderin grup yelerini baarl bir ekilde etkileyebilecek karakteristik zelliklere sahip olmas eklinde tanmlanabilir. Liderin grup ve bireyler zerinde gcn etkin bir ekilde kullanabilmesi nemlidir. Liderlik zorlama veya gle ortaya kmaz. 572 Lider, kii , grup yada gruplar belli amalar gerekletirmek iin ynlendiren kiidir. Lider iletme fonksiyonlarn iyi ekilde bilmek, kullanmak zorundadr. Liderler iletmelerin baarsnda byk rol oynarlar. Liderlii, gruplar,belli amalar gerekletirmek amacyla

rgtleme,yneltme ve bunu salamak iin etkinlik ve g kullanma ve karar alma ilevi olarak tanmlayabiliriz.573 Liderlik, amalarn baarlmas ynnde dierlerini etkileme srecidir.
574

letmelerde grup ierisinde baz insanlar nde

olmak ve bakalarna nclk ederek, onlar etkilemek isterler. Dolaysyla liderlik bakalarn etkileyebilme iidir. Lider mutlaka gvenilir ve gl olmaldr.Gl bir lider olmann artlarn yle sralayabiliriz:575 1. Lider gelecee bakmal ama gemii gelecek iin bir tecrbe kayna olarak kullanmaldr,
Enver zkalp ve idem Krel, rgtsel Davran, T.C.Anadolu niversitesi Eitim, Salk ve Bilimsel Aratrma almalar Vakf Yaynlar, No. 11, s. 280. 573 smail Efil,letmelerde Ynetim ve Organizasyon,Alfa Basm Yaynlar,ss.315-316 574 Can, a.g.e., s. 194.
572

155

2. nsanlara deer ve sorumluluk vermeyi n planda tutmaldr, 3. Lider motive edebilme yeteneine sahip olmaldr, 4. Alttakilere yetki vermeli ve onlarn gelimeleri iin gerekli destei salamaldr. Liderin ihtiyac her eye evet diyenler deil, dnen kendi bana i yapabilen, gerektiinde itiraz etmekten ekinmeyen insanlardr. Tespit ettikleri hedefi yakalayabilen liderler, yanndakiler rakip olmasn diye gszletiren deil onlara frsat verenler olmulardr ve olacaklardr. Bir liderin gc yanndakilerle doru orantldr. Bunlara ek olarak diyebiliriz ki liderler, rgtte mobbing yaandn anlayabilecek gte zelliklere sahip olmaldr. Bir iyerinde alanlarn verimini arttrmak veya evde ocuklarn ders almasn salamak iin bask, tehdit, korkutma ve sindirme bir yntem olarak maalesef sk kullanlr. Bu yntemi iyi niyetle ve doru olduuna inanarak kullananlar, ba edilmesi en zor kiilerdir. Kendi ocukluk dnemlerinde ve yetitirilme tarzlarnda grdkleri bu yntemi hi sorgulamayan bu kiiler, sonu aldklarn zannederler.576 Kimi liderler mobbingi i yaamnn zorunlu bir unsuru olarak grr. Onlara gre, insanlara bir eyler yaptrmak iin bask uygulanmaldr. Mobbingi, Bu bir ynetim eklidir, kpekbalklaryla yzyorsun, srmay da bileceksin eklinde tanmlayan liderler i hayatnda bu durumu kanksanm, birbirlerine iyi davranmay, i hayatnda birbirlerine yardm etmeyi ve destek olmay unutmulardr.577 Yani bu anlaytaki liderler mobbingi olaan bir durum olarak grrler. Bu ekilde liderlik vasflarndan yoksun yneticiler, mobbing iin elverili bir ortam hazrlar. Mobbingi grmezden gelip, inkar eden liderler ncelikle bulunduklar rgtn, sonra da kendilerinin sonlarn hazrlar.578 Lider mobbingi grmezden gelirse, hatta bunu desteklerse mobbing iinden klmaz bir hal alr.

575 576

Akdemir,letmeciliin Temel Esaslar, ss.226-228 Tarhan, a.g.e., s.188. 577 Arpacolu, Trkiyede Zorbalk Bir alma Biimi, http://www.insankaynaklari.com, 02.03. 578 Tutar, a.g.e., s. 110.

156

Oysa lider, mobbinge urayan kiiyi korumal, onun kendi durumunu tanmladktan sonra kendi zmn kendisinin retmesini, zm retemiyorsa da bunun bana neler getirebileceini bilmesini ve ona gre oradan ayrlp ayrlmamaya karar vermesine yardm etmelidir. Ayn zamanda zorbalk eden kii ve kiilerin de yaptklarnn sonularnn neler olabileceinin farkna varmalarn salamaldr. Bunun yannda otoriter liderlerin kat tutumlar, emir-komuta ilikilerine olan ballklar, ak veya gizli ekilde alanlar srekli kontrol etme tutumlar alanlar tarafndan mobbing olarak alglanr.579 Yani otoriter davranan liderin paylayc, kk drc bir davran, her zaman mobbing olarak grlmemelidir. Oysa yetkeci ve sert mizal klasik tipte bir amirin mobbing davranlarn sergilemeye daha yatkn olabilecei dnlse de, astlarna arkada gibi davranan bir amirin masum olaca zannedilmemelidir. Mobbing, her trl durumda her mizataki kii tarafndan birdenbire uygulanabilir. Ancak, amir pozisyonundaki birey, astlarndan bazlarna daha yakn bazlarna daha mesafeli davranyorsa, mobbing olgusunun ortaya kmasnn ok da uzak olmad dnlmelidir.580 Liderin sergiledii davran, onun kiiliinin bir yansmas olabilir. ada ynetim anlaynda yneticilerin bilisel zekas yannda duygusal zekas da nem kazanr, yneticilerin sadece zeki ve yetenekli olmalar yeterli olmayabilir. nk, duygusal zekadan yoksun yneticiler tarafndan ynetilen rgtlerde, hiyerarik mobbing kanlmaz olarak grlr. 581 Ynetici ve i grenlerin teknik becerilerinin yan sra duygusal zeka zellikleri de i ortamn etkiler. Yksek duygusal zeka, i ortamnda olumlu bir atmosferin olumasnda nemli bir unsurdur.582 Yani duygusal zekadan yoksun liderler de, rgtlerde mobbing yaanmasnda nemli bir faktrdr. nk duygusal zekadan yoksun yneticilerin, mobbingciler tarafndan ynlendirilmeleri kolay olur. Eer bu tarz yneticiler narsisist kiilie sahiplerse,

Tutar, a.g.e., s. 106. Tnaz, a.g.e., s. 117. 581 Tutar, a.g.e., s. 91. 582 Ycetrk, a.g.m., http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=226, 15.03.2004.
580

579

157

kendilerine venlere srekli hizmet etmek durumunda kalabilirler. Bu zellikleri ile yneticiler, mobbingciler tarafndan kolaylkla kullanlabilirler. 583 Ancak, duygusal zekaya sahip yneticiler, mobbingcilerin gerek niyetini anlayarak, kendilerini ynetmelerine izin vermezler.584Ayrca liderler empatik olmaldr. Empati bakalarnn duygularn anlayarak, kendimizi onun yerine koyma yeteneidir.585 nsan ilikilerinde karmzdaki kiinin zel durumunu, duygularn, yaadklarn dikkate almadan yaplan yorumlar, empati iermez. nk, bu yarglama nitelii tar. Liderin mobbingi grmezden gelmesi hatta bunu desteklemesi mobbingin bymesine neden olabilir. Kk bir anlamazlk giderek byyerek istenmeyen yerlere gidebilir. st tarafndan desteklenmeyen, nemsenmeyen kurban kime

gideceini bilemez hale gelir. Bu aamada artk mobbingci kendini aresiz, problemleri zemeyecek kadar gsz hisseder. Liderler u durumlar szkonusu olduunda rgtlerinde mobbing uygulayanlarn olduundan phe etmelidir: Sorumluluklar genelde ayn kiiye ykleniyorsa, Mobbinge uradn hissettii kiilerin performanslarnda bir dme gryorsa, Hastalk bahanesiyle ie gelmeler artyorsa ve buna bal olarak sk sk izin almalar balyorsa, rgt iersinde huzursuzluk, mutsuzluk ve moral bozukluu hakimse, ten ayrlmalar balyorsa, Liderler bu davranlar gzlemliyorsa, nlem almaya balamaldr. nk liderin mobbing uygulandn fark etmesi ve buna bal olarak nlem almas hem kiiler hem de rgtler iin yararl sonular douracaktr.

583 584

Tutar, a.g.e., s. 92. Tutar, a.g.e., s. 108. 585 Kasatura, a.g.e., s. 237.

158

3.4. MOBBNG KURBANI OLABLECEK KLER Gnmzde mobbing, cinsiyet ve hiyerari fark gzetmeksizin, tm kltrlerde ve tm i yerlerinde gerekleen bir olgudur. Dolaysyla mobbinge maruz kalma veya bir dier deyile hedef kurban olma riski, herkes iin geerlidir. Psikolojik adan harabolmu, depresyon yaayan bir bireyden sz edildiinde, ilk akla gelen, mobbinge uram veya bir dier deyile kurban olarak seilmi kiidir. Mobbing srecini, klasik bir dram olarak deerlendirdiimizde oyun ierisinde zarar en fazla gren aktr, kurbandr diyebiliriz. Kurban olarak seilen bireyin grevleri kendisine hi bildirilmeden bakasna verilir. e devamszlk yapt, ie ge geldii veya grevini ihmal ettiine dair uyarlar alr. Kendisiyle iletiim kesilir; kendisine bildirilmesi gereken haber ve bilgiler bildirilmez. eitli eletirilere maruz kalr ve knanr. Sorduu sorulara hibir yant alamaz; kendisine durumla ilgili bir aklama yaplmaz. Mobbing srecinde kurban, kendini bir kmaz iinde alglar. Bulunduu ortamdan dlanp bir duvara dayanp kalmtr. Bana gelenlerin nedenini dahi bilmemektedir. Gnmzde mobbinge maruz kalan pek ok kii, evrelerindeki herkesin bu denli nefretine yol aacak kadar ne ktlk yaptklarn veya nerede hata ettiklerini, aylar hatta yllar gese de kendi kendilerine sorarlar. Mobbing kurbanlarnn, genellikle duygusal zekalar yksektir. Kendi

davranlarn sk sk gzden geiririler; yanl yaptklarn anladklarnda ise hemen bunu dzeltmeye alrlar. Kurban olarak seilenler, genellikle kendilerine zg ilkeleri olan ve hibir zaman bakalar tarafndan ynlendirilemeyen insanlardr.586 Onlarn mobbinge hedef seilmesindeki neden mobbingciden stn bir ok zellie sahip olmasdr. yerlerinde drt farkl tipteki kii, mobbing kurban olma tehlikesiyle kar karyadr:587

586

yerinde Kara Bulutlar: Mobbing, 23.01.2002., http://www.secretcv.com/insan.php?haber_id=15 (05.06.2005). 587 Brigette Huber, Mobbing: Psychoterror am Arbeitsplatz, Niedernhausen, Falken, 1994, ss. 2425den Tnaz, a.g.e., ss. 96-97.( Szkonusu bilgiyi Tnaz Hubern kitabndan aktarmaktadr.)

159

3.4.1. Yalnz Kiiler Baz alanlar her gn gzlerinin nnde cereyan eden hakszlklar grmezden gelerek, iyerinde kendi aralarnda kurbann darda brakld kk bir grup oluturabilirler. Bu ekilde kurban, yalnzla itilir.588 Yalnz braklan bu kii, erkeklerin youn olduu bir ofiste alan tek bir kadn veya kadnlarn ok sayda olduu bir i yerinde alan tek bir erkek de olabilir. 3.4.2. Farkl ( acayip ) Kiiler Herhangi bir ynden dier kiilerden farkl ve bakalaryla kaynamayan bir kii sz konusudur. Giyim tarz, yaam tarz, alma ekli, konuma ekli veya milliyeti farkl bir kurban seilerek mobbingci hedefini belirleyebilir.589 Bu, farkl tarzda giyinen bir birey olabilecei gibi, engelli veya yabanc bir kii de olabilir. Bazen srf evlilerin bulunduu bir ofiste tek bekar veya sadece bekarlarn alt bir ofiste tek evli kii olmak dahi, mobbinge maruz kalmaya yeterli nedendir. Aznlk bir gruba ye olan kiilerin mobbinge urama olasl ok yksektir. 3.4.3. Baarl Kiiler ok alyormu gibi grnen mobbingcilerin en sevmedii ey, rgtte dier alan insanlarn baarsdr. rgtteki dier alanlarn kendilerinden daha yetenekli olmas onlar korkutur. Yksek baarya sahip bir astn varlna ierleyebilirler ve bu durum mobbing srecini balatabilir.590 nemli bir baar gstermi, amirinin veya dorudan ynetimin takdirini kazanm ya da bir mterinin vgsn alm bir kii, kolayca alma arkadalar tarafndan kskanlabilir. Bireyin arkasndan her trl oyunlar oynanr, hakknda aslsz sylentiler kartlr ve almas sabote edilir.

Tnaz, a.g.e., s. 108. Tnaz, a.g.e., s. 109. 590 Tutar, a.g.e., s. 42.
589

588

160

3.4.4. Yeni Gelen Kiiler sahiplerinin ve yneticilerin, eleman seerken ncelikle iini gerekten ve uzun dnemde de sevecek insanlar bulmaya ve ie almaya zen gstermeleri gerekir. ini sevmeyen insanlar fark ettiklerinde onlarla zel olarak ilgilenerek mmknse sorunlarn zmeye eer deilse ii brakmalarn salamaya almaldrlar. nk bu tip insanlar dier alanlar ve zellikle ie yeni balayanlar zehirlemeleri sz konusu olabilir. 591 nk, daha nce o pozisyonda alan kiinin ok seviliyor olmas veya yeni gelenin, orada alanlardan daha fazla birtakm zelliklere sahip olmas, mobbing kurban olma riskini artrr. Kii, daha kaliteli olabilir veya daha gen ve daha gzel olabilir. Bu ekilde rgte yani gelen kiilere sahip olduklar bir takm stn zelliklerden dolay stnden, alma arkadalarndan mobbing uygulanabilir. 3.5. MOBBNGLE BAA IKMADA KLK Mobbing srecinin en karmak, anlalmas en zor evresi, balang evresidir. Mobbing, sonulandrlamam bir atmadan dolay ortaya kar. Yaamn gnlk ak ierisinde bir ekilde yanl anlama, yanl deerlendirme olabilir. Bu, ilk bakta bir mobbing gibi gzkebilse de tamamen anlk bir atma olabilir. Buna karlk ikinci evreye ulalm bir mobbing olgusu ok tehlikelidir. Bu aamada bireylerin, nlem alc bir giriimde bulunabilmek iin, yaadklar mobbing olgusunda stlendikleri roln nemini iyi anlayp kavramalar gereklidir.
592

Mobbing, bir kez uygulanlmaya balandnda ve ileri evrelere ulaldnda aresinin bulunmasna ve bireyde, rgtte ve toplumda yaratt hasarlarn mdahalesine ok ge kalnm bir terr sreci olmas nedeniyle, mobbingle mcadeleye destek verecek olan iki eylemden sz edilebilir. Bunlar, bilgilendirme ve nlem almadr.593

591

smet Barutugil, ini Sevmeyenler, http://www.yenibir.com, 14.05.2006. Tnaz, a.g.e., ss. 189-190. 593 Tnaz, a.g.e., s. 187.
592

161

Mobbingle mcadeleyi zorlatran, soyut bir iddet eklinde olmasdr. nk, mobbing psikolojik bir saldr olduu iin, yargya bavurmada gerekli olan somut kantlar bulmak zor olur.594 Ancak bu zorlua ramen, iyerinde mobbingin neden olduu gerilimin kiilere, kurumlara ve topluma olan faturasnn ykseklii, mobbingle mcadeleyi zorunlu klar. yerinde mobbingle baa kmak iin seilecek eitli yollar vardr. Aada yer alan tutum ve davran mobbing karsnda gsterilebilecek davranlar arasnda yer alr:595 Mobbinge anlay gsterme: Mobbinge anlay gsterme onun tekrarlanma skl veya iddetine gre deiir. Eer mobbing sistematik bir ekilde yaplyor ve iddeti artyorsa, mobbinge anlay gsterme yanl bir davrantr. Eer mobbing periyodik bir ekilde devam ediyor ve tolere edilmesi mmkn ise, zayflk iareti verilmeden anlay gsterilebilir. Mobbinge kar savama: Mobbinge kar sava verme durumunda asla mobbingcinin yntemi seilmemelidir. nk mobbingci her trl etik olmayan ekilde saldrabilir. Kurban ise, drst, onurlu, erdemli, ilkeli ve gvenilir olduu iin kurban seilmitir. Bu nedenle, mobbingcinin yntemine bavurmak maduru hakl iken haksz, gl iken zayf brakr. Kurban, kendini mobbingin hedefi yapan deerlerini sorgulamadan, onlara daha fazla sarlp istikrarl kiiliini ortaya koymaldr. Kurban, ahlak ilkelerine ve yasaya uygun davranlarla mobbingciyi sktrmaldr. Yani kurban bir keye ekilerek yalnzl sememelidir. Aksine mobbingle savamal ve kendisine destek olabilecek kiileri bulma abas iine girebilmelidir. Geri ekilme: Geri ekilme, mobbingciyle kendi gc arasnda farkn fazla olmas durumunda istenmeden seilen bir yol olmaldr. Geri elimle yntemiyle de olumlu sonular almak mmkn olabilir.

594 595

Tutar, a.g.e., ss. 29-30. Tutar, a.g.e., ss. 137-138.

162

3.5.1. Mobbingle Baa kma Yollar Kurban, balangta mobbingcinin gerek niyetini anlayamaz; gerei gremez ve kabul edemez. Bu, onu zer ve mutsuzlua iter. Bu durumda genellikle kurban, kendini sular. Bu ise mobbingcinin iini kolaylatrr. Kurban, ncelikle kendini izole temekten kurtulmal, sonra da mobbinge diren iin, mobbingcinin taktiklerini boa karacak strateji gelitirmelidir. Hibir zaman verdii mcadelenin gereksiz bir aba olduunu dnmemelidir. Kurbann mobbinge diren gsterebilmesi iin, her zaman hukuk ve ahlak ilkelerine uygun, yerini ve zamann kendisinin belirledii, mcadele yntemlerini kendisinin setii bir taktik ve strateji gelitirmesi gerekir. Bu aamada kurbann atmas gereken adm, sadece savunma deil, kar sava vermek olmaldr. Yani savan koullarn kurban kendisi belirlemelidir. 596 Kiinin mobbinge diren gstermesinde kiisel btnlnn nemli bir pay vardr. Olaylar nasl geliirse gelisin, kiisel yaklamlara gre anlam kazanr. Bireyin davrann ne evre koullar ne de biyolojik istek ve drtler belirler; bireyin davrann belirleyen kendisi ve olaylara bak asdr. 597 rgtler de mobbingi nlemek veya zmek iin ynetici ncelikle mobbingin nedenlerini objektif bir ekilde aratrmak ve mobbingi nleyici ve zc en uygun yntemleri uygulamam durumundadr. Bunun iin yneticinin baz admlar atmas gerekir. Bu admlar u ekilde belirtmek mmkndr:598 Kanma: Bu yntemde ynetici mobbingi, rgtsel politika haline getirmeye alan mobbingciye herhangi bir destek salamad gibi, onu engelleyici bir tutum iinde de olmaz. Yneticinin bu tavr mobbingi engellemez; ancak bu tutumla mobbingci, rgtsel bir destek bulamaz ve kendi gcyle yetinmek zorunda kalr. Bu tutum ayn zamanda mobbingi grmezden gelmek demek olduu iin, bir bakma onu desteklemek,

596 597

Tutar, a.g.e., s. 129. Ccelolu, a.g.e., s. 32. 598 Tutar, a.g.e., ss. 130-132.

163

srmesinden yana olmak anlamna gelir. Dolaysyla bu etkili bir yntem deildir. Dondurma: Bu yntem, sular duruluncaya kadar beklemek anlamna gelir. Belli bir zaman sonra mobbingci ve madur arasnda biraz yumuatma yoluna gidilir. Bylece, taraflar arasndaki farkllklar azaltlarak, ortak menfaatler bulunmaya allr veya daha st dzey amalar belirlenerek taraflarn birbirleriyle yardmlamalar yoluna gidilir. Mobbingi zme yaklam: Bu yntemde mobbingin zerine gidilir. Mobbingin yaylp rgt iklimini ve rgt kltrn etkilemesine izin verilmez. Ynetici, taraflar yz yze getirerek, sorunlarn ak ve ayrntl bir biimde tartlmasn salar. zellikle iletiim ve bilgi eksikliinden kaynaklanan mobbingde etkili bir yntemdir. G ve otorite kullanma: Bu yntemde, ynetici gcn, yetkinsi ve otoritesini kullanarak, mobbingi ortadan kaldrmaya alr. Ynetici burada ynetici benim; bu i byle olacak! eklindeki otoriter tavryla taraflar arasnda anlama salayamasa da mobbingi durdurabilir. Ynetici bu yolu sk kullanrsa, astlarn moral ve motivasyonunu drebilir. dn verme: Mobbingin kayna konusunda taraflar, kendi amalarndan zveride bulunarak, ortak bir noktada buluurlar. Bylece anlamann bir galibi olmaz. Her iki taraf baz tavizler vererek anlama salanr. Kiileri deitirme: Mobbinge neden olan ve bunun kurban olan kiiler, rgt iinde baka birimlere ya da yerlere tayin edilerek, mobbingin nlenmesine allr. Etkili bir yol olmasna ramen, herkes bir nedenle bulunduu yere alnd iin uygulamas kolay deildir. Cezalandrma: Mobbingin kiilere ve kuruma zarar verdii noktada, buna sebep olanlara disiplin yntemlerini uygulamak ve onlar cezalandrmak, rgt kar bakmndan bir zorunluluk halini alr. birlii: Mobbingi zmeye istekli olmak, farkllklarla yz yze gelmek ve gr al-veriinde bulunmak, btnletirici zmler aramak, herkesin kazanl kaca durumlar bulmak, sorunlara ve mobbinge meydan okumak, ibirlii yapmann yollardr.

164

Mobbingle mcadelede, mobbingin varln grmezlikten gelmek veya ona uyum gstermek tercih edilmemelidir. yerinde mobbing, i iin harcanacak enerjinin israf edilmesine neden olur. rgtsel morali bozar, birey ve gruplar kutuplatrr, ibirliini engeller, kuku ve gvensizlik yaratr, verimlilii drr. Mobbingin olduu yerde, bireyler ve gruplar kendi karlar zerine odaklanrlar. Takm almas yok olur ve igren devir hz artar. Bunlar ve bunlara benzer olumsuzluklar, mobbingle hem bireysel, hem de rgtsel olarak mcadele etmeyi gerektirir. 3.5.1.2. Bireysel Baa kma Yollar Mobbingle bireysel olarak baa kmak iin ncelikle kii, direnli ve cesur olmay renmelidir. Mobbingciye kar direnmeli, kendi hakkn aramal, kendine sayg duymal, deerini bilmeli, neminin farkna varmaldr. Gerekirse kii psikolojik yardm almaldr. arkadalaryla, eiyle, herkesle bunu paylama yoluna gitmelidir. nk paylalmad zaman bu durum, ar bedensel hastalklara yol aabilir. Eer kii her trl yardm ald halde, dayanamyorsa en son ey; kiinin i aramas, hatta hemen istifa etmesidir. nk travma sonras stres bozukluu, psikolojik bozukluklar, derin hastalklar ve yksek tansiyonlar ile yaamaktansa baka bir yerde ansn denemek daha mantkl bir yol olabilir. yerinde mobbingle baa kmada uygulanacak baz taktik admlar vardr. Bunun iin kurban ncelikle kendi kiiliini gelitirecek, direncini arttracak abalar iinde olmaldr. Bu amala atlabilecek baz admlar unalar olabilir:599 zsaygnn gelitirilmesi: Herkesin mobbinge dayanma katsays

farkllk gsterir. Sz konusu katsay bireyin uyum dzeyini ve direnme snrlarn belirler. Mobbinge kar diren gsterip onunla baa kmak ii, ba vurulacak yollardan biri, zsaygnn gelitirilmesidir. Herkesin kiiliine gre, deien bir mcadele stratejisi vardr. Denge blgeleri oluturmak: Denge blgesi, her tr istikrarszln ve gvensizliin ortadan kalkt, kurbann kendini gven ve esenlik iinde

599

Tutar, a.g.e., ss. 133-134.

165

hissettii bir ortamdr. Denge blgesi, kurbann istemedii deiimlerin olmad veya ok snrl olduu gvenilir bir limandr. Mesleki beceri ve nitelikleri gelitirmek: Mobbingin neden olduu gerilimi azaltmann bir dier yolu da, kiisel ve mesleki nitelikleri, mmkn olduu kadar hatalardan arndrarak gelitirmektir. Bu tavr, kurbann kendisine kar duyduu gveni ve zsaygy ykseltir. zgveni yksek bir insan, her tr gerilime kar daha yksek diren gsterir. Ruh saln korumak: Gerilim altc nlemlerden bir dieri, ruh saldr. Gelitirilen gl psikolojik uyum, kurbann psikolojik yaralanmasn engeller ve mobbing karsnda onu daha gl ve donanml klar. Ruh sal yerinde olan birinin mobbinge direnci daha yksek olur. Alglama stratejilerini glendirmek: Her tr mobbing faktr insann kiiliinden geer ve bu kiilik onun mobbinge tepkisinin ne kadar gl olacan belirler. Kimileri mobbinge kar olduka gl bir diren gsterebilirken, kimileri ok basit bir mobbing davran karsnda bile ykma urar. Kurbann direncinin ls, mobbingi tolere etme katsaysdr. Deerleri aklamak: kiisel deerlerin bilincine varmak ve yaamn bu deerlerle doal bir uyum iinde olduundan emin olmak, mobbinge kar diren gstermede etkin bir yoldur. Madur deerleri nedeniyle kurban seildiini unutamamaldr. Mobbinge maruz kalan biri deerlerinden vazgeerek bu saldry ortadan kaldramaz. Aksine, madur kendini kurtaracak en gl silahn, sahip olduu deerleri olduunu bilmelidir. nk, kurban zayf drecek en byk yanllk, mobbing karsnda kendini yarglamak ve kendini yadsmaktr. Mobbingle bireysel baa kmada nemli olan zsaygy, zgveni artrmak ve renilmi acizlik iinde olmamaktr600 3.5.1.2.1. zsaygy ve zgveni Arttrma zgven, bireyi oluturan btn zelliklerin, btnln gsteren ve kiinin kendine ilikin kanaatidir. Kiinin kendi kiisel varlnn farknda olmas ve kiinin kim ve ne olduu dncesinde gereki bir yaklam iinde olmasdr.
600

Tutar, a.g.e., ss. 138-144.

166

zgven kiiye her zaman yapc, gereki ve giriimci bir psikoloji kazandrmal, aksi halde zgven kiiyi; hayalci, gerek d ve bir bakma savunmac bir tutum ve davrana itiyorsa, bu zgven deildir. Bunun yannda zgvenin ykseklii, hibir zaman bakalarn kk grme, kendini olur olmaz durumlarda ne karma, dozu karlm bir meydan okuma eklinde olmamaldr. Mobbingle bireysel baa kmada, uygulanacak dier bir yntem, kurbann zsaygsn arttrmaktr. Kiiliin ayrntl olarak deerlendirilmesi veya kiinin kendi ben kavramna atfettii olumlu deerlendirme, kiinin zsaygsn ykseltir. z saygs yksek olan kiinin, zgveni de yksek olur. zsaygs yksek kiiler, olumsuz durumlar karsnda kendilerini deersiz hissetmez, nesnel bir ekilde durum deerlendirmesi yapar, sonulardan ders karr ve gelecee daha gl hazrlanr. Kiisel btnl korumak, kiilii gelitirmek ve i huzura sahip olmak, kiinin kendine saygs ile mmkn olabilir. Kiinin zsaygs yksek olunca, kendi deerlerine olan inanc artar. Sahip olduu zsaygnn verdii gle, mobbinge kar daha yksek diren gsterir. Kendine gven, hayata kar yapc ve olumlu bir bak asn ve kendi gcne inanmay gerektirir. Kendine sayg ise, kendini, yeterliliklerini, snrlarn bilmek ve kabul etmek, gl ve gsz ynleriyle bir btn olarak kendine deer vermektir. zsayg, kiinin kendisiyle barklnn sonucunda elde edilir. zsayg, insann kendini olduu gibi kabul etmesi ve ayn zamanda bu kabulden honutluk duymasyla mmkn olur. zsayg, zgven gibi d deerlendirmelere ak olmad iin, baarszlktan zarar grmez. yerinde mobbingle baa kabilmek iin, kurbann gl bir zsaygya ve zgvene ihtiyac vardr. 3.5.1.2.2. renilmi Acizlik inde Olmamak Mobbingle mcadelede yeterli diren gsterebilmek iin renilmi/kazanlm acizlik iinde olmamak gerekir. renilmi acizlik, insanlarn daha nce yaadklar

167

olumsuz duruma ait dncelerini dier ortamlara tayarak, baarl olabilecekleri durumlarda bile pasiflemeye, zsaygy azalmasna, depresyona ve kronik kaygya neden olur. nsan kontrol edemeyecei olumsuz sonularla karlarsa gdsel, bilisel ve davransal yetersizlik rnekleri ortaya koyar. Bunu izleyen baka bir zamanda ise, olumsuz sonulanan tecrbeye benzer, fakat sonucun kontrolnn mmkn olduu koullarda gereken davranlar gsterememekte ya da yetersiz kalmaktadr. Bu gibi durumlarla tanmlanan tutum ve davranlar, renilmi acizlik ya da renilmi aresizlik olarak ifade edilir. renilmi acizlikten uzak kalabilmek, mobbingle mcadelede diren

kazandrr. Bu diren, kurbann, yapmakta olduu ile ilgili sonucun kendi davranna bal olduunu grmesiyle ve sonucu kontrol edebileceinden emin olmas sayesinde gsterilebilir. Baz alanlar i yerinde kendini srekli mobbing basks altnda hissettii halde, zaman ayrp bu basknn nedenini aratrmak iin aba gstermedii gibi, zamanla bu basky sindirir ve sradan rgtsel bir tutum ve davranl olarak grr. Bu, kazanlm acizliktir. Kazanlm acizlik, mobbingin iddetini ve sresini uzatr. Bu nedenle mobbingle mcadele iin ncelikle kazanlm acizlik iinde olamamak gerekir. Mobbing kurban birey, mobbingcinin hareketlerine uyum gstererek, mobbinge bir kuralm eklinde bakmamaldr. Yani olaylara kazanlm acizlik iinde bakmamaldr. 3.5.2.2. rgtsel Baa kma Yollar rgtteki insan gc kaynana, mevcut sermayelerinin ncelik sras iinde nemli bir yer ayran iletmeler, herhangi bir ekilde yaratlan mobbing srecinden etkilenen kurbanlarn, bu sreten olabilecek en az zararla kmalar iin gerekli tm giriimlerde bulunmaktan kanmayacaklardr. Mobbingin yaand rgtlerde nsan Kaynaklar departmannn mazeret izinleri, salk raporlar ve ie ge gelmeler konusunda ok dikkatli davranmalar,

168

alk olmadk bir biimde birden ortaya kan ve sklk gsteren bu tip durumlar karsnda ilgili alanlarla bire bir grme yapmalar ve gerek sebebi bulmaya almalar gerekir. Bazen kurumdaki bir mdr bile kurbana yardmc olmaktan aciz olabilir. Mobbingci tarafndan doldurua gelmi olan mdr, hedef gsterilen kiinin gerekten ie yaramaz olduunu dnebilir. Byle bir durumda kurban, st ynetime de gitse derdini anlatamaz, gereklerin ortaya kmasn salayamaz. alanlar korumak iin imdiye kadar hi olmad kadar dzenleme ve yasa varken bu tipik iyeri davrannn var olmasnn nedeni vardr:601 1. Birincisi, mobbing davranlar grmezden gelinmekte, ho

grlmekte, yanl yorumlanmakta, hatta kastl bir strateji olarak firma ynetimince tevik edilmektedir. 2. kincisi, bu davran henz cinsel taciz ve ayrmclktan farkl, bal bana bir iyeri davran olarak aka tanmlanmamtr. 3. ncs, ounlukla kurbanlar kendilerini ypranm, bitmi tkenmi ve yklm hissetmektedir. Kendilerini savunmak ve yasal ilem yapmaktan acizdirler. yerinde mobbingi nlemek, ynetimin karlat en g sorunlarn banda gelir. Mobbingin ortadan kaldrlmasnda birden fazla yntem uygulanabilir; ancak hangi tr mobbinge hangi yntemin uygulanacann tespiti iin mobbingin trnn iyi analiz edilmesi gerekir. Bunun analizinde ve zm yolunun bulunmasnda grev alacak kiilerin, psikolojisi ve insan kaynaklar ynetimi konusunda uzman, deneyimli, sabrl ve empati yapabilen kiiler olmas gerekir. Zaman kayb, performansta azalma, iin nitelii ve niceliinde dme, alanlarn iten ayrlmas, yeni personel eitim ve adaptasyon maliyetleri, tazminat talepleri, sigorta, salk maliyetlerinde ve hastalk izinlerinde artma, ie gelmeme veya gelmeme nedeniyle ykselen igc kayplar, alanlarn arasndaki ilikilerin bozulmas gibi birok neden mobbingle rgtsel mcadeleyi gerekli klar.602

601 602

Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., s.2. Tutar, a.g.e., s. 145.

169

Mobbingle rgtsel olarak baa kmak iin unlar yaplabilir:603 3.5.2.2.1. Liderliin Kurumsallatrlmas Liderler, mobbingle rgtsel olarak baa kmada nemli kiilerdir. rgt alanlarnn nn aan, onlarn glerinden rgtsel sinerji ortaya karabilen liderler, ynettiklerine yeni ufuklar, yeni hedefler ve vizyon kazandrr. Aksine ynettiklerini anlamayan, sorunlaryla ilgilenemeyen liderler ise; alanlarda vizyon daralmasna, ufuksuzlua neden olabilir. Liderin insan ilikileri noktasnda zayfl ve duygusal zekadan yoksun oluu, mobbinge zemin hazrlar. Lider mobbingin taraflar arasnda bir uzlama noktas bulup, mobbingi ortadan kaldrmazsa, iddet her geen gn biraz daha yaylr ve kkleir. Duygusal zekas yksek liderlerin ynettii rgtlerde mobbing hayat bulamaz veya var olan mobbing ortadan kaldrlmaya allr. Eer lider duygusal zekadan yoksun ise, mobbingcinin duygular ynetimsizliin arac olur. Bu tip liderler, kendi duygularna fazlasyla hitap eden mobbingcilerin yannda yer alarak, onurlu insanlarn kiilikli tutum ve davranlarn itaatsizlik olarak grebilir. Denilebilir ki, mobbingle rgtsel olarak baa kmak, bilisel zekann yannda duygusal zekas da yksek olan liderleri gerektirir. nk duygusal zeka lidere yetkinlik imkan salar. Bu yetkinlikler unlardr: Duygularn farknda olunmas: Liderin kendini doru bir ekilde deerlendirerek, kendi i dnyasn, sezgilerini, tercihlerini, potansiyelini, gl ynlerini bilmesini ve zgvenini gelitirmesine imkan salar. Duygularn ifade edilmesi: Bakalar zerinde etkili olma bakalar ile alma konusundaki rahat ve salkl ilikiler kurabilme ve gelitirebilme yetenei salar. Ayrca bu, rgtsel yaamn kalitesini de artrr. Duygusal zekas yksek bir rgt yneticisinin ynetimindeki rgtn salkl olmas beklenir. Bakalarnn duygularnn farknda olma: Bakalarnn

duygularnn farknda olma, bakalarn gelitirmenin ve onlarla etkin iletiim

603

Tutar, a.g.e., ss. 146-168.

170

kurmann en nemli aracdr. Bu sayede lider bakalarnn bak alarn hisseder ve gelimeleri iin nelere ihtiya duyduklarn anlar. Ayrca lider, alanlarn ynlendirecek bir vizyon belirleyerek rgtsel deerlerle rtmeyen tutum ve davranlarn rgt ikliminde ve kltrnde yer almadn aklamaldr. rgtsek sal bozacak ve rgtsel sinerjiye katks olmayacak tutum ve davranlarn iddetle knanaca, hatta cezalandrlaca ynnde bir anlayn rgtte yerletirilmesi, liderin grevidir. Lider, ikna yntemlerini kullanarak bunu baarabilir. Bu balamda, iyerinde mobbingin ortadan kaldrlmas iin, liderlik vasflarna sahip bir ynetici, taraflar memnun edecek veya iki tarafn da baz fedakarlklarda bulunacaklar bir sonu iin mzakere teknikleri kullanmaldr. Bunun iin nceden hazrlk yaplmas ve kar tarafn ihtiyalarna duyarl olunmas gerekir. Lider, uzlama noktalar oluturduktan sonra ilikileri gelitirmek suretiyle, mobbingin kaynaklarn ortadan kaldrmaya almaldr. 3.5.2.2.2. rgtsel Roln Yeniden Tasarm rgtsel rol, bireyin rgtsel statsnn belirledii grev ve haklarn, kii tarafndan alglanma biimidir. Rol, rgtlerde igrenin eylem ve davran ile, rgtsel tasarm kavramaya yarayan ve bireyle rgtsel grevi arasndaki ilikiyi ortaya koyan bir erevedir. Kii ile rol arasndaki iliki, kiinin kabul snrlar erevesinde oluur. Kii rolnn benimseyerek kabul etmi ise, kiinin mobbingle kar karya gelmesi snrl olacaktr. Aksi halde, kiinin rolnden dolay mobbinge maruz kalmas daha kolay olacaktr. Bir rgtte, rgtsel teknoloji, rgtsel yap, uzmanlama derecesi, rgtsel byklk, retilen rn, rgt kltr, dl sistemleri, hiyerari derecesi gibi pek ok faktr rgt yelerinin rol beklentilerini ve rol davrann belirler. Kiinin nitelikleri de rol tasarmn etkileyen faktrlerdendir. Bir kiinin belli biimde davranma eilimi, ie dnk-da dnk olmas, alkanlklar, saldrganl,

171

hrs, baarma ihtiyac, cinsiyeti, stats, deerleri, eitimi, deneyimi ve birikimi gibi etkenler kiisel nitelikler arasnda saylabilir.604 Kiiler arasndaki etkenler de nemli bir faktrdr. Kiiler aras faktr resmi ve gayri resmi olmak zere, iki biimde rgtsel rol srecine etki eder. Resmi olarak dzenlenen iliki, rol gndermeleri, rol alglamalar ve rol davran zerinde etkili olur. Gayri resmi ilikiler de rol kavramnda etkili olur. Sz konusu rollerin alglan biimi kii ile rol arasndaki ilikiyi belirler. Kii yukarda deinilen etkenler bakmndan roln olumlu bir ekilde ve kendini tatmin edecek bir tarzda alglyor ise, kiiyle rol arasnda bir uyum ve i tatmini var demektir. Bu durumda kiinin mobbingi alglamas daha zayf olacaktr, aksi halde rol arasnda bir uyumsuzluk yani kii-rol atmas sz konusu ise bu durumda, kiinin en nemsiz iddet faktrn abartl bir ekilde alglamas kanlmaz olacaktr. Rol belirsizlii nemli bir mobbing faktrdr. Birey i yerinde grevini yerine getirmek veya zel grevi ile ilgili olarak beklentileri karlamak iin yeterli bilgiye sahip deilse, bu durum, bir mobbing faktr olabilir. Ak olmayan amalar ve hedefler, nemli mobbing faktrleri arasnda olabilir. Bu nedenle, rgtsel roln iyi bir ekilde tanmlanm olmas gerekir. 3.5.2.2.3. rgt Kltrnn ve kliminin Yeniden Tasarm Gereksinimleri birbirlerinden olduka farkl insanlardan oluan toplumlarda bireyleri bir arada tutan ve toplumu yarnlara tayan bir g sz konusudur. En basitinden en ileri toplumuna kadar var olan bu ortak g kltrdr.605 Nasl ki, sahip olduklar farkl ktrler, yaplar ve sistemler nedeni ile toplumlar birbirlerinden fakl ise; ayn ekilde bulunduklar toplumun ve kltrn zelliklerini tayan bireylerden oluan rgtler de farkldr. Belli amalar gerekletirmek iin kurulan rgtlerin, zaman iinde kendilerine zg olarak oluturduklar ve onlar dier rgtlerden farkl klan kimliin znde
604 605

Erdoan, letme Ynetiminde rgtsel Davran, s. 16. Gray ve Tozkoparan, a.g.m., ss. 71-82.

172

rgt kltr yer alr. alanlarn ynetilmesi, istenilenlerin kolaylkla yaptrlmas ve yeni deer ve anlaylarn benimsetilmesi iin onlarn, rgtteki kltrel deer ve ilkelerinin bilinmesi gerekir. Bu anlamda, zellikle yneticiler, gerek rgt iinde yer alan bireylerin gerekse bu rgt evreleyen toplum bireylerinin davranlarn ve kltrlerini bilmeleri gerekir. Her rgtte yer alan insan yapsnn farkll, kltr oluturan elerin rgtlerde tadklar anlamn ve tepki dzeylerinin de farkl olmas sonucunu getirir. Eer alanlarn uzun bir sre boyunca davranlar nceden bilinmek isteniyorsa, inan ve tutumlarn gelimeleri ve bunlarn deimeleri srasnda ortaya kan srelerin izlenmesi ve bilgi edinilmesi gerekir.606 rgte gelirken kltrel deerlerini de beraberinde getiren bireyler, ayn ya da benzer kltrlerin yeleri iseler, rgtsel faaliyetlerin yrtlmesi daha kolay ve daha uyumlu olabilir. Ancak, rgte gelen bireyler arasnda kltr birlii yoksa ya da zt kltrlerin varl sz konusu ise rgt ii uyumu salamak zorlar. Bu nedenle, yneticiler rgtte alan kiileri iyi tanmal ve onarl rgt amalarna uygun bir ekilde ynlendirmelidir. Mobbingle baa kabilmek iin mobbingin nedenlerinin belirlenmesi ve bunun zerine gidilmesi gerekir. Mobbinge diren gsterebilmenin en etkili yollarndan biri, mobbinge kar mcadele edebilecek bir rgt kltr oluturmaktr. Kltrel mekanizmay harekete geiremeyen ynetici, mobbingin srmesine neden olur. zellikle son yllarda, rgtlerde alan insana verilen nem giderek artmaktadr. Bu nedenle yneticiler rgt kltrn belirlerken insan odakl olmaldr. Bylece, rgtlerde mobbing yaanmas azalabilir. nk yneticiler alanlarna destek verip, onlarn yannda olurlarsa mobbingci kendinde mobbing yapma cesaretini bulamayabilir. Ayrca rgtlerde mobbing kavramnn tanm yaplmal ve bu kavram rgt kltrne eklenmelidir. rgtn misyonu ve vizyonu tanmlanrken bu konuya ak bir ekilde deinilmeli ve bu konu hakknda taviz verilemeyecei aka

606

Erdoan, letmelerde Davran, s. 114.

173

belirtilmelidir. Bylece rgt ierisinde mobbingle karlaan kiiler nasl hareket edecekleri konusunda bilgi edinmi olur.607 rgtn ve alanlarnn deerler sistemi olan rgt kltr, pozitif ve negatif anlamda dnlebilir. alanlar motive eden, onlarn alma bar ve i tatmini bulmalarn salayan rgt kltrlerinin yannda, atma, mobbing, dedikodu, kskanlk ve daha bir ok olumsuz tutum ve davrann rgtsel kltr haline geldii rgtler de vardr. Pozitif rgt kltrnn olduu rgtlerde , rgt yeleri gl birlik duygusuna sahip olurlar. Byle bir rgtte insan ilikileri istenen dzeydedir. Yneticinin ynetim politikas, alann grevini baarmasn ve i tatmini bulmasn salar. rgt kltrnn zelliklerini drt ana grupta toplayabiliriz:608 rgt kltr renilmi veya sonradan kazanlm bir olgudur. rgtsel kltr grup yeleri arasnda paylalr olmaldr. rgt kltr yazl bir metin halinde deildir. rgt yelerinin dnce yaplarnda, bilin ve belleklerinde inan ve deerler olarak yer alr. rgt kltr, dzenli bir ekilde tekrarlanan veya davransal kalplar eklindedir. rgt kavram ile kartrlan ancak ayr kavramlar olmakla beraber, birlikte dnlmesi gereken bir kavram olan rgt iklimi, rgt kltrnn rgtte yaratt hava ya da atmosferdir.609 Mobbing rgtteki gven ve inanc ykmas nedeniyle iyerinin tm duygusal havasnn bozulmas veya daha genel bir ifadeyle olumsuz rgt ikliminin olumasna neden olur610 rgtsel iklim ne lde alanlarn deerlerini temsil eder, onlarda bir arada bulunma ve ait olma hissi salarsa, rgtsel sinerji o lde yksek olur. rgt kendi i denetim mekanizmalaryla mobbinge izin vermez, mobbingciler pozitif rgt kltrnn olduu yerde yaam alan bulamaz.
Arpacolu: yerindeki Stresin Gizli Kayna: Zorbalk ve Duygusal Taciz, http://www.energyturkey.org, 19.04.2006 608 Eren, rgtsel Davran ve Ynetim Psikolojisi, ss.138-139. 609 Gray ve Tozkoparan, a.g.m., ss. 71-82. 610 Tnaz, a.g.e., s. 189.
607

174

rgt iklimi yllarn ve eitli etmenlerin rndr. Bunun sonucu olarak rgt ikliminin alanlarn doyumuna olduu kadar rgtsel verime de etkisi vardr. Ancak, rgt ikliminin iyi ya da kt olarak nitelendirilmesi igrenden igrene deiir. Baar ve ykselme ihtiyac iinde olan bir igren iin arkadaa ve hoa vakit geirilen bir rgt iklimi doyum salayc olmadndan kiinin o rgtten ayrlmas sz konusu olabilir.611 Ak ya da katlm tevik edici rgt iklimi; astlara gven, iletiimde aklk, anlayl ve destekleyici liderlik, alanlarn zerklii, yksek verim amalarna sahip olma gibi zelliklere sahip iken; kapal ya da tehdit edici rgt ikliminde ise emir komuta zincirine ar uyma eilimi, yakndan denetim, alanlarn gdlenmesini gz ard eden ve otoriter liderlik temellerine oturtulmu bir yapya sahip olma gibi zellikler sz konusudur. Bu nedenle, ak ya da katlm tevik edici rgt iklimi, salkl bir rgt iklimi olarak deerlendirilirken; kapal ya da tehdit edici rgt iklimi salksz bir rgt iklimi olarak deerlendirilir.612 rgt kltr ve rgt iklimi kavramlarnn rgtsel baardaki rol ve etkileri gzard edilemeyecek nemliliktedir. Her iki kavram i ie gemi olmakla birlikte ayn anlam ifade etmemektedir. rgt kltrnn rgt ikliminde yarataca herhangi bir olumsuzluk, uzun vadede rgtsel atma ile beraber, mutsuz alanlar ve yksek igc devrini beraberinde getirir. 3.5.2.2.4. rgtsel Sala nem Verilmesi yerinde mobbing hem alanlar, hem rgt iin istenmeyen bir durumdur. Bu duruma zellikle, rgtsel saln olmad rgtlerde daha sk rastlanlabilir. Bunun iin rgtsel saln salanmas iin gereken nlemler alnmaldr. Fiziki, mali ve beeri unsurlardan oluan rgtlerin en nemli unsuru insandr. nsanlarn kiisel amalar vardr; rgtler hem bu amalarn sonucudur, hem de bu amalara ulamak iin birer aratrlar. nsan-rgt etkileiminin niteliini rgtn sz konusu kiisel amalar karlama dzeyi belirler. Bireysel ve rgtsel ihtiyalar

611 612

Can, a.g.e., s. 201. Can, a.g.e., s. 201.

175

tatmin edilmi, alanlar arasndaki uyum ve ibirliinin saland rgtlerin salkl olduu sylenebilir. Salkl bir rgt, hibir iddet olaynn yaanamad, atmalarn olmad bir rgt olmaktan ok, ortaya kan sorunlar zebilme yetenei olan rgttr. rgtsel saln olduu rgtlerde alanlar arasnda uyum, ibirlii ve taraflarn birbirlerine kar davranlarn nezaket kuralar belirler. Kiiyi psikolojik ve fiziksel adan tatmin eden, ayn zamanda kendi gelime stratejilerini de gerekletirebilen rgtler, greli olarak salkl rgtlerdir. rgtsel saln bulunduu yerlerde, i doyumuyla birlikte, rgtsel verimlilik ve etkinlik vardr. Salkl rgtlerde hem bireyler, hem de rgt amalarna ulamtr. rgt salnn bulunmad rgtlerde igrenlerin mesai yapp i yapmamalar mmkn olabilir. insanlar grnrde ilerinin banda olabilir ancak bu verimli ve etkin deildir. Bu gibi rgtlerde, rgtn salk yaps, onlarn akl glerini gnl glerini ve kas glerini birlikte ie katmaya yetmez. rgtsel baarnn ancak igrenlerin baary yakalamalar ile mmkn olabilecei gerei, rgtlerde rgt kltrne uygun bireylerle almann zorunluluunu da beraberinde getirir. Bu nedenle uygun kiilerin seimi ile rgtsel salk bir ekilde srdrlebilir.613 Uyumlu kiilerin seimi ile rgt ve alanlar arasndaki uyum ve koordinasyon salanr. Bu ise rgtsel saln iaretidir Salkl rgtlerde alanlarn sadece fiziksel salyla deil, psikolojik salyla ilgili olarak da rgt gerekli tedbirleri alr. Bu nedenle salkl rgtlerde mobbinge kaynaklk edebilecek herhangi bir faktr yoktur. alanlar esneklik iinde alr ve i tatmini bulurlar. Salkl rgt dzenli iler, rn ve hizmetlerini etkili bir ekilde verebilir. 3.5.2.2.5. Mobbinge Kar rgtsel Empati Gelitirme Mobbing her tr rgtte olabilir ve her rgt kendi mobbingini ve mobbingcisini retme yeteneindedir. Bu nedenle rgtlerin mobbingi ynetme yetenekleri bulunmaldr. Burada nemli olan nokta taraflarn ayn durum hakknda ne

176

dndklerini, hatta bu durumdan haberdar olup olmadklarn anlamak, ksaca soruna empatik yaklamak, sorunun zm iin nemli bir adm olacaktr. Mobbingle baa kmada en etkili yol, mobbingcinin, madurun gzyle olaya bakmasn, yani empati yapmasn salamaktr. Empati kurmak her eyden nce bir insann karsndakini kabul etmesini gerektirir ki, bu mobbingcinin sahip olduu bir erdem deildir. Mobbingcinin, kurban tam olarak anlayp, empati kurabilmesi olduka zordur. Zira ou mobbingci empati kurma yeteneine sahip deildir. Empati kurabilen insanlar, uysaldr ve geni grldrler, oysa mobbingciler olaya her zaman kendi bak alaryla yaklarlar ve bu nedenle de uysallk yerine hakim olma drtleriyle hareket ederler. Empati kurabilen insanlar, hukuk ve ahlak gibi temel insani deerlere kar kendilerini baml hissederken, mobbingci hibir deer tanmadan ve kendisini deerin ls olarak grmesi nedeniyle, empati kurmas kolay olmayacaktr. Mobbingcinin kafasndaki geleneksel ynetim anlayndan (otoriter, kat, ar denetleyici), empatik ynetim anlayna gemek bir hayli zordur. Otoriter davranlarn gelenek haline geldii bir kurumda, stlerin empati kurmalarn ve esnek olmalarn beklemek ok anlaml deildir. mobbingcinin kafasndaki klasik yaklamda, kurbann perspektifinden olaylara baklmaz; zira bu tr rgtler, mobbingcinin isteklerini karlamak iin vardr. Her eye ramen, mobbingle baa kmak iin, empatik ynetim nemli bir ara olarak gzkmektedir. 3.5.2.2.6. Mobbinge Kar Ak Ynetim Mobbing nedeniyle rmeye (entropi) yz tutan bir rgt yok olmaktan kurtarmann en etkili yollarndan birisi de ak ynetim veya gn nda ynetimdir. Aklk klasik ynetim anlayna sahip bir ok yneticinin sandnn aksine rgtn zaafnn deil, gcnn gstergesidir. alan, altran ve yneteni ile birlikte her trl bilgiye ulaabilen, paylaabilen, blebilen rgtler, renen rgt haline gelmede ve sorunlarn zmede ok daha fazla yetenek kazanrlar.
613

Gray ve Tozkoparan, a.g.m., ss. 71-82.

177

Aklk, rgtn politikalarn belirleyen organlarn toplantlarna katlmak, gr ve dnceleri zgrce aktarmak, rgtsel amalar birlikte kararlatrmak biiminde olabilir. Bu yntem, katlmc ynetimlerin en nemli aracdr. alanlar, ak ynetim sayesinde ynetime katlma imkan elde eder. Herhangi bir uygulamann ve ilemin kapal, karmak ya da anlalmasnn g olmas halinde, alanlar arasnda gerilim ve korku olacaktr. grenler kendilerini ve geleceklerini tehdit altnda hissettikleri an byk bir gerilim yaarlar. Bu durum mobbingin alt yapsn hazrlar. rgtn ak ynetim anlayna sahip olmamasna eksik, yanl ya da geersiz bilgi eklenince durum ok daha tedirgin edici bir hal alr. Ak ynetim anlayna sahip olmayan rgtlerin alanlar, kendi blmleri hakknda izin verildii lde bilgi sahibi olurlar. Oysa alanlarn performansn en st dzeyde tutmay baaran rgtler, st dzey ynetimin desteini salar, beklentileri dzenli olarak ve ak bir ekilde iletirler. 614 Ynetimin ak olmas rgt asndan ve alan asndan olduka yararl olabilir. alanlarn ynetime katlmaktan al konmas, bilgiye ulatrlmalarnn zorlatrlmas ya da ynetim srecinden uzak tutulmalar, onlarn rgtsel srelere kar yabanclamalarna neden olur. Ortam yabanclamaya kapatabilmek iin ynetimi alanlara amak gerekir. rgtsel iklimin kapal olmas, rgtte yabanclama iin uygun bir ortam meydana getirmi olur. Ak ve saydam bir ynetimle mobbingcinin yaam alan ortadan kaldrlm olur. nk karanlklar ve gizliliklerle dolu bir ynetim mobbingcinin yaam kaynadr. Ak ve saydam ynetim, mobbingle ynetim iin iyi bir yntemdir. Bylece rgtsel g mobbingcinin kar iin kullanlmam olur. Ayn zamanda kapallk ve gizlilik, etik ilkelere aykr ynetimin kaynadr. Etik ilkelere aykr ynetimin teminat ise effaflktr. nk insanlar su oluturan

178

eylemleri aydnlkta yapmaya cesaret edemez. Bu nedenle idari, hukuki ve brokratik pek ok ilemin aklk iinde yaplmas mobbingle mcadelede etkili bir yntemdir. 3.5.2.2.7. rgtsel Btnlemeyi Salama yerinde mobbingin ortadan kaldrlmas veya iyerinde mobbingin ortaya kmasn engellemek iin, kiiyle ii ve iyeri arasnda btnlemenin salanmas gerekir. rgtsel btnleme, bireyin rgtn imajn beklentilerini karlayacak biimde alglamasyla mmkn olur. rgt imaj, bireyin rgtle btnlemesinin derecesini belirler. rgt imaj bireyin, rgtten alglad, misyon, vizyon, kltr ve iklim gibi soyut deerler erevesinde oluur. Bu bireysel rgt imaj olarak adlandrlabilir. Bireyle rgt arasnda ilikiyi belirleyen ikinci faktr ise toplumsal rgt imajdr. Toplumsal rgt imajna gre rgt imajn ortaya karan faktr, rgt dndakilerin, rgt hakkndaki dnceleridir. Bireyin rgtle btnleebilmesi iin, rgtn hem bireysel imajnn, hem de toplumsal imajnn, bireyin beklentilerini karlamas gerekir. alanlarn rgte olan ballklar, her yenin rgt hakknda edindikleri imaja gre olur. Bu imajlardan ilkine, alglanan rgtsel imaj diyebiliriz. Alglanan rgtsel imaj, bireyin beklentilerine ne lde cevap veriyorsa, rgtsel imaj o lde ye btnlemesine, rgtsel balanmaya katk salar. kinci imaj tr, rgtn toplum katndaki yeri ve statsne gre belirlenir. nsanlarn bireysel ihtiyalarnn yannda, toplumsal ihtiyalar da vardr. Szkonusu ihtiyalar karlama dzeyi yksek bir rgt, ye btnlemesinde daha etkin olur. nsanlar olumlu sosyal bir kimlii korumaya alrlar, nk olumlu sosyal kimlikle onlara sosyal prestij salar, eitli sosyal imkanlar yaratr, sosyal etkileimi kolaylatrr ve sosyal saygnlklarn ykseltir. rgt bireyin sosyal kimliini gelitirdii lde bireyle kendisi arasnda btnlemeyi salar.
614

Journal of Economics and Administrative Sciences, Cumhuriyet niversitesi ..B.F. Dergisi,

179

rgtsel btnleme, bireyin kendini tanmlarken kulland kavramlarla, rgt tanmlandna inand kavramlar arasndaki benzerliin derecesine gre salanr. Buna gre birey, rgt yesi olarak kimliinin, dier alternatif kimliklere kyasla daha n planda olduu zaman, gl bir rgtsel btnleme hissi duyar. Ayn zamanda sosyal bir sistem olan rgt tanmlayan kavramlar ile bireyi tanmlayan zellikler arasnda benzerlik olduu lde rgtsel btnleme salanabilir. Gl bir rgtsel btnleme beraberinde rgt ii ibirlii veya rgtsel vatandalk gibi olumlu davranlar getirir. yelerinin btnletii bir rgtte, mobbing gibi rahatsz edici bir durum szkonusu olmaz. alt iyerinden ve yapt iten dolay tatmin olan insanlar kendilerini kendilerini genellikle iyeri ile tanmlarken, ileri ve iyerleri beklentilerini karlamayan insanlar, kendilerini iyerleri ile tanmlamak istemezler. Bu onlarn iyerleriyle btnleemediklerini gsterir. Bireyin rgtsel btnlemesi alglanan rgt kimliinin ekicilii lsnde olacaktr. Alglanan rgt kimlii, igrenin rgt hakkndaki inanlarn yanstr. tatmini salayan, bireye yeni ufuklar kazandran, alma barnn olduu ve mobbingin bulunmad, bireyin yesi olmaktan mutluluk duyduu bir rgtle btnlemek, alan asndan zor olmayacaktr. Bireyin inanc, kimlii, deerleri olduu gibi, rgtn de kimlii, iklimi, vizyonu, misyonu vardr. rgtn deerleri ile yelerin deerlerinin uyutuu lde rgtsel btnleme salanabilir. Birey ve rgt arasndaki uyum artt srece, alglanan rgt kimlii ve bireyin kendi deerleri arasndaki benzerlik artacaktr. rgt imaj, bireyin kendine olan gvenini ne kadar artrrsa, bireyin rgtle btnlemesi de o lde gl olacaktr. Gven ve aidiyet hissi, kiinin rgtle etkileimini artrr. Bu sayede kii mobbingin aralarndan biri olan dta brakma ve izole etme gibi olumsuzluklara kar sosyal destek ve gven bulur.

Cilt 2, Say 2, Ekim 2001, ss. 57-67.

180

rgtsel btnleme gl olduu lde, bireyin dier alanlarla etkileimi artar, etkileim samimi ve dosta ilikileri glendirir. Bu sayede alanlarn rgte kar daha sadk, katlmc, uyumlu, itaatkar olmas salanabilir. 3.5.2.2.8. Ynetim Etii Oluturma Ynetim etii, rgtlerin ama ve srelerini tanmlayan yasalar, yneticilerin ve dier igrenlerin nasl davranmas ve neyi yapp neyi yapmamalar gerektiini belirleyen ilkeler btndr. Sz konusu ilkeler, rgt kltr gibi, rgtteki bireylerin deer yarglarndan, rgtn amacndan ve ynetim anlayndan oluur. Kapallk ve gizlilik, etik ilkelere aykr ynetimin kaynadr. Bunun nne ancak effaf ve hesap verebilir bir ynetimle gemek mmkn olabilir. Etik ilkelere uygun ynetimin teminat effaflktr. nsanlar su oluturan eylemi aydnlkta yapamazlar. Bu nedenle idari, brokratik ve hukuki birok ilemin effaf hale getirilmesi ynetimin etik temele oturmas iin gl bir zemin oluturur. Ynetim etii kurumsal dzeyde ynetim etkinliklerinin; adalet, eitlik, drstlk, doruluk, tarafszlk, sorumluluk, insan haklar, ballk, hukukun stnl, sevgi, hogr, sayg, demokrasi, olumlu insan ilikileri, aklk, hak ve zgrlkler, emein hakkn verme gibi ahlaki ilkeleri ierir. Ynetim etiinin olduu bir ortamda; ayrmclk, kayrma, rvet, korkutma, ihmal, smr, bencillik, yolsuzluk, yaranma-dalkavukluk, iddet-bask-saldrganlk, i ilikilerine politika kartrma, hakaret, bedensel ve zihinsel taciz, kt alknlklar, grev ve yetkinin ktye kullanlmas, dedikodu gibi tutum ve davranlara yer yoktur. Ynetimin etik kurallar erevesinde rgtlenebilmesi ve iletilebilmesi iin ncelikle ynetimde ahlaki uygulamalarn bulunmas gerekir. Ahlak, ynetimde adaletin kaynadr. Ynetimde adalet, herkese eit davranmay deil, eitlere eit davranmay gerektirir. Dolaysyla eitlik ynetim etiinin temel artlarndan biridir. Eitlik, adalet, drstlk gibi kavramlar, ahlak kavramndan bamsz dnmek mmkn deildir.

181

Ynetim etiinde drstlk kadar, doruluk ve tarafszlk da olmazsa olmaz niteliindedir. Doruluk, gerei sylemektir. Tarafszlk ise, ynetimin alanlarla olan ilikilerinde yansz davranmasdr. Ynetimin etik kurallara uygun olarak ileyebilmesi iin alnmas gereken baz tedbirler vardr. Bu noktada ilk nerilen, aklk ve saydamlktr. Ahlak d davranlarn nlenmesinde izlenebilecek olan dier bir yol, mevcut kural ve dzenlemelerin effaf hale getirilmesidir. yerinde mobbing de ayn zamanda bir ahlak d tutum ve davrantr. Etik ynetimin yerleebilmesi iin, ncelikle iyerinin mobbinge frsat vermeyecek tarzda ahlak ilkelerine srekli vurgu yapmas gerekir. yeri kt davranlarn domasnn mmkn olmad bir ortam haline getirilmelidir. Aksi durumda nce deer yarglar, sonra bak alar deiecek ve alanlar yaadklar ahlakd tutum ve davranlara inanmaya balayacaktr. i ve iyerini ynetim etiine gre dzenlemedike mobbingci, mobbing iin hep hedef bulacaktr. Bunun iin kimi kullanmak gerekirse kullanacak, kimi ezmek istiyorsa ezecektir. Sonra hedefler ve ilikiler deiecektir. Sonunda davranlar da deierek rgtte alanlarda umutsuzluk ve karamsarlk hakim olacaktr. Bu ise alanlarda gven kaybnn yaanmasn beraberinde getirecektir. 3.5.2.2.9. in nsancllatrlmas in insancllatrlmas, iin, igrenin fiziksel, zihinsel, psikolojik ve sosyal ihtiyalarna gre tasarmdr. in insancllatrlmas, iin ve alma koullarnn ve i evresinin insani gereksinimlere uygun olarak organize edilmesidir. in insancllatrlmas, igrenin zamann, fiziki veya uzmanlk gcn para karlnda satn almann tesinde bir hedeftir. Buna gre insancllatrlm bir i sayesinde, igrenin, kas gcnn ve akl gcnn yannda, gnl gcn, zverisini ve insiyatif gcn de ie katmak mmkn olur. rgtler insan sayesinde kurulur ve insanlar rgtleri, belli bir amaca ulamak iin kurarlar. Buna gre rgtler iin insan hem amatr, hem de rgtn en nemli kaynadr. nsana rgtsel kaynak olarak bakldnda ondan verimlilik salamak

182

amalanr. nsan ama olarak ele alndnda ise rgtn insann istek, zlem, duygu, dnce, arzu ve isteini karlayacak bir tasarma sahip olmas akla gelir. rgtn ve iin tasarmnda, insan merkezde gren bir yaklam iin insancllatrlmasnn temel kouludur. ve iyeri tasarmnda alanlarn her tr insani ihtiyalarnn karlanmasnn tek ynlendirici ilke olmas sayesinde insancllatrlm i ve iyeri tasarmna ulalm olunur. nsancllatrlm bir i ve iyerinde iki unsur zerinde odaklanlr; bunlardan ilki insann odak olarak alnmas, dieri de her tr insani ihtiyacn karlanmasna gereken nemim verilmesidir. nsann odak alnmas, onun her tr insani faaliyette ama olarak grlmesi anlamna gelirken, insann her tr ihtiyacnn karlanmas, onun fiziksel ve gvenlik ihtiyalarnn yannda; sevgi, takdir, ait olma, kendini gerekletirme, tatmin olma gibi psikolojik ihtiyalarnn da karlanmas anlamna gelir. Ksaca iin insancllatrlmas, alma yaamnn, insann bedensel, dnsel, psikolojik ve sosyal btnlne uygun olarak dzenlenmesidir. in insancllatrlmas ayn zamanda i ve kiisel yaamn birbirine rakip deil, aksine birbirini tamamlayan eler olduu varsaymndan hareket eder. Kiinin yaamnn, i ve zel yaam olarak kategoriletirilip ayrlmayacann kabul edilmesi, iin insancllatrlmas iin temel bir yaklam olmaldr. Kii iyerinde duygularndan soyutlanarak bir makine gibi almayaca gibi, iyerinde yaadklarn da orada brakarak zel yaamna geemez. yaam ve zel yaam farkl ortamlardr. Fakat her ikisi de bir btn olarak ele alnmaldr. sahipleri ve yneticiler, eer alanlarnn baarl ve mutlu olmalarn istiyorlarsa, onlarn ilerini, i yerlerini sevmeleri ynnde etkilemeleri ve bu ynde onlar desteklemeleri gerekir.

183

DRDNC BLM 4. A TP VE B TP KLKLER BAKIMINDAN MOBBNG KLK LKSNN NCELENMES VE BR UYGULAMA 4.1.ARATIRMANIN AMACI Bu aratrmann amac, salk sektrnde alanlarn, mobbing ile

karlamalarnn A Tipi ve B Tipi kiilik zellikleri tamalar bakmndan bir ilikinin olup olmadn ortaya karmak ve bunun sz konusu kamu ve zel hastanelerde alanlara gre bir farkllk gsterip gstermediini, aratrmann snrlar erevesinde ortaya koymaktr. Bir dier amac ise, son yllarda nemli rgtsel problemlerden biri olarak grlmeye balanan mobbing olgusunun daha ok kimler tarafndan yapldna dikkat ekmek ve rgtlerin bunun iin gereken nlemleri almasna katkda bulunmay salamaktr. 4.2. ARATIRMANIN KAPSAMI Bu aratrmann kapsamn, Kocaeli li iersinde bulunan bir devlet hastanesinin ve bir zel hastanenin alanlar oluturmaktadr. Hastanelerde grev yapan, yneticiler, doktorlar, hemireler, idari personel, hasta bakclar, destek personeli ve teknik personel aratrma kapsamnda incelenmitir. Aratrmada sz geen yneticilik pozisyonlar hastane genel mdr, hastane genel mdr yardmcs, bahekim, bahemire, bahemire yardmcs, blm yneticileri ve blm sorumlular olarak belirlenmitir. dari personel olarak bro alanlar, bilgi ilem alanlar ve hasta kabul alanlar ele alnmtr. Gvenlik, mutfak, temizlik, terzi ve santral alanlar destek personeli olarak belirlenmitir. Labaratuar, rntgen, sterilizasyon alanlar ise teknik personel olarak belirlenmitir. 4.3. ARATIRMANIN YNTEM Aratrmada birincil kaynaklardan, yani cevaplayclarn kendilerinden derlenen veriler kullanlmtr. Bu verilerin elde edilmesinde anket yntemi kullanlmtr.

184

Anketlerin

byk

bir

ksm

cevaplayclar

ziyaret

edilerek,

yz

yze

gerekletirilmitir. Grlecek kiiler aratrmacnn ziyaretleri srasnda, hastanelerin yardmc birimleri araclyla oluturulmutur. Aratrmann kapsam blmnde tanm yaplan grevlerde alan kiiler ziyaret edilerek anketler doldurulmutur. Ziyaret annda yerlerinde bulunamayan ya da herhangi bir nedenle yz yze grme yaplamayan kiilere anket formu verilmitir ve daha sonra anketin verildii kiilerden bizzat teslim alnmtr. Anket almas srasnda 88i devlet hastanesinde ve 105i zel hastanede olmak zere toplam 193 kii ile grlmtr. Aratrmada kullanlan anket formu drt blmden olumaktadr. Birinci blm aratrmann ve anket formunun tantld ve cevaplaycnn almaya katlm iin onaynn alnd tantm blmdr. kinci blm, cevaplaycnn demografik zelliklerini sorgulayan yedi adet sorudan olumaktadr. Bu sorulardan bir tanesi ak ulu, alt tanesi de oktan semeli sorulardr. nc blm, mobbing davranlaryla ile ilgili otuz farkl ifadeyi ve bu davranlar kimin/kimlerin gerekletirdii ile ilgili bir soruyu iermektedir. Drdnc blm ise, A Tipi ve B Tipi kiilikle ilgili yirmi ifadeyi kapsamaktadr. Mobbing davranlaryla ilgili ifadeler unlardr: 1. Bir konu hakkndaki fikirlerim ve bak am dikkate alnmad. 2. Anlamsz/Mantksz grevler verildi. 3. stenen srede bitirilmesi imkansz grevler verildi. 4. Becerilerimin/yeteneklerimin altnda ileri yapmakla grevlendirildim. 5. Performansm etkileyebilecek bilgiler benden sakland. 6. stesinden gelemeyeceim i yk ile kar karya brakldm. 7. Yaptm iler gereinden fazla denetlendi. 8. Yaptm hatalar ve yanllar tekrar tekrar hatrlatld. 9. Hakkmda iftira ve dedikodu kartld. 10. yerinde grmezden gelindim ve dlandm. 11. yerinde yzme barld ya da fkenin ve iddetin hedefi oldum. 12. imle ilgili nemli sorumluluk alanlarm deitirildi ya da sorumluluklarm nemsiz veya anlamsz grevlerle deitirildi.

185

13. Yaptm i ve abalarm srekli eletirildi. 14. Srekli olarak i tanmmda olmayan grevleri yapmam istendi. 15. Yaptm ile alay edildi ve kk drldm. 16. Kazanlm olan haklarm istememem iin bask yapld. (hastalk izni,tatil hakk, yol masraf gibi) 17. Sosyal etkinliklerin dnda brakldm. 18. Aslsz/yanl sulamalara maruz kaldm. 19. Kiiliim ve zel yaammla ilgili tekrarlayan irkin szl hakaretlere maruz kaldm. 20. steim dnda iyerimdeki pozisyonum deitirildi. 21. Cinsel tacize maruz kaldm veya istemediim cinsel imalarda bulunuldu. 22. Rahatsz edici yazl mesajlar veya telefonlar aldm. 23. Rahatsz edici e-mailler aldm. 24. yerimde performansm drlmeye alld. 25. ok fazla alayc ve kmseyici davranlara maruz kaldm. 26. Dilimle ve rkmla ilgili alayc sz ve davranlarda bulunuldu. 27. Hayatm zorlatracak tehditler aldm.(fazla mesai, basit ayak ileri gibi) 28. ten ayrlmam gerektii konusunda eitli imalara ve uyarlara maruz kaldm. 29. Kiisel alanma saldr, itme, yolumu kesme gibi gz korkutucu davranlara maruz kaldm. 30. Fiziksel grntm nedeniyle dlandm. 31. Ekonomik ya da materyal (eya, malzeme gibi) anlamda zarar grmeme neden olundu. 32. Fiziksel tacize uradm veya fiziksel iddet tehditleri aldm. 33. Dini ve siyasi grlerim nedeniyle eletirildim. Cevaplayclardan bu ifadelerden her birini ne sklkta yaadklarn belirtmeleri iin drtl likert leine gre hazrlanm seeneklerden birini seerek belirtmeleri istenmitir. Seenekler u ekilde sralanmtr: 1. Hibir Zaman 2. Ara Sra

186

3. Hemen Hemen Her Hafta 4. Hemen Hemen Her Gn Mobbing tanmna uyan bu olumsuz davranlar kimin/kimlerin

gerekletirdiine dair yneltilen ifadenin ierdii seenekler ise unlardr: Yneticim/Amirim Mesai Arkadam Astlarm (Alt pozisyon alanlar) Hasta ve Hasta yaknlar

A Tipi Kiilik ve B Tipi Kiilik ile ilgili ifadeler ise unlardr: 1. Kendi iim bitmeden bakalarnn iinin tamamlanmasn beklemekten holanmam. 2. Srada beklemekten nefret ederim. 3. evremdekiler, ok kolaylkla kzdrlabilen biri olduumu sylerler. 4. Mmkn olduunca bakalaryla yarmac, mcadeleci faaliyetlere

katlmaya alrm. 5. Nasl yaplacan tam olarak bilmesem de yapmam gereken ii hemen bitirmeyi isterim. 6. Tatile gittiimde bile, genellikle yanma mesleimle ilgili yaplacak baz iler alrm. 7. Bir hata yaptmda bunun nedeni, genellikle ii tamamen planlamadan nce aceleyle yapmaya almamdr. 8. imi zamanndan ok daha ge bitirirsem kendimi sulu hissederim. 9. evremdekiler bana, yarmac faaliyetler iinde olduumda kt huylu hale geldiimi sylerler. 10. Yaptm ite yksek dzeyde bask altndayken, birdenbire kaybetme endiesi duyarm. 11. Mmkn olduunda, iki ya da daha fazla ii bir anda bitirmeye alrm. 12. Saate kar yarma eilimindeyimdir.

187

13. Gecikmeye kar tahammlm yoktur. 14. Gerek olmasa da kendimi acele etmeye zorlarm. 15. Hayatn srekli mcadeleden ibaret olduunu dnrm. 16. Yarmalar, sportif karlamalar benim iin oyun ve elenceden ok, kardaki rakibi yenmek iin nemli bir frsattr. 17. evremdekiler tarafndan olduka hrsl ve agresif biri olarak tannrm. 18. ok hzl yemek yerim. 19.ounlukla zamanmn olmadn hissederim. 20.Ortalama birinden daha fazla enerjiye sahip olduumu dnrm. Cevaplayclardan bu ifadelerin her birine Seenekler u ekilde sralanmtr: 1. Daima Doru 2. Genellikle Doru 3. Fikrim Yok 4. Nadiren Doru 5. Asla Doru Deil Aratrmada kullanlan anket formunda yer alan negatif mobbing davranlar Denise Salin tarafndan gelitirilen 32 maddelik Negatif Davranlar Anketi (NAQ)nden alnmtr.615 Ancak Salinin Negatif Davranlar Anketinde ikinci ve nc maddedeki ifadeler tek bir ifade olarak yer alrken, aratrma ncesi yaplan pilot alma sonucunda bu ifadelerin ayr ayr maddeler olarak ele alnmas uygun bulunmutur. Bylece 32 maddelik anket, 33 maddelik bir ankete dntrlmtr. Negatif mobbing davranlar anketinin bana son 1 yl iersinde ve en az alt aylk zaman diliminde ibaresi konularak, mobbingin artlarndan birisi olan en az alt aylk zaman dilimi art salanmtr. Aratrmada kullanlan A Tipi ve B Tipi kiilik yapsna ilikin ifadeleri ieren lek, Nide niversitesi ..B.F. letme Blmnde retim yesi olan Ufuk
615

katlma derecelerini beli likert

leine gre hazrlanm seeneklerden birini seerek belirtmeleri istenmitir.

Salin, a.g.m., ss. 440-441.

188

Durnann A ve B Tipi Kiilik yaps zerine yapt bir aratrmada kendisinin gelitirdii 20 maddelik bir lektir.616 Anketin cevaplanma sresi ortalama on-on be dakika kadar srmtr. Anket formunun bir rnei Ek-1de sunulmutur. Verilerin analizinde SPSS 11.0 paket programndan yararlanlmtr. statistik analiz teknii olarak, Bamsz rneklem t Testi (Independent Samples t Test) ve Tek Faktrl Varyans Analizi (One-Way ANOVA)nden yararlanlmtr. 4.4. ARATIRMANIN SINIRLARI Bu aratrma, Kocaeli ilinde bulunan bir devlet hastanesinin ve bir zel hastanenin yneticileri, doktorlar, hemireleri, idari personeli, hasta bakclar, destek personeli ve teknik personeli ile snrlandrlmtr. Aratrma bulgular dorultusunda, tm zel ve devlet hastanelerde bulunan alanlara ynelik genellemelerde bulunmak gibi bir dnce sz konusu deildir. Aratrmann bir dier snr ise, saha almasnn yapld zaman dilimidir. Aratrma bulgular, 2007 yl Mart ve Nisan aylarnda Kocaeli ilinde bulunan bir devlet hastanesi ile bir zel hastanede grevli olan cevaplayclardan alnan bilgiler dorultusunda elde edilmitir. 4.5. ARATIRMANIN BULGULARI Aratrma kapsamnda derlenen veriler drt ksmda analiz edilmitir. lk olarak cevaplayclarn ya, cinsiyet, medeni durum, eitim durumu, grevi, iyeri tecrbesi ve sektr tecrbesi ile ilgili sorulara verdikleri yantlarn frekans ve yzde dalmlar hesaplanmtr. kinci ksmda, cevaplayclarn mobbing davranlaryla karlama dzeylerini lmeye ynelik 33 ifadeye katlma derecelerinin frekans, yzde dalmlar, mobbing genel ortalamas ile mobbingi gerekletiren kiilerin frekans dalmlar hesaplanmtr.

Ufuk Durna, Stres, A ve B Tipi Kiilik Yaps ve Bunlar Arasndaki liki zerine Bir Aratrma, Celal Bayar niversitesi ..B.F. Ynetim ve Ekonomi Dergisi, Cilt 11, Say: 1, 2004.

616

189

nc ksmda, cevaplayclarn, A Tipi veya B Tipi kiilik tiplerinden hangisini tadklarn bulmaya ynelik olarak sralanan 20 ifadeye katlma dereceleri asndan aldklar puanlarn frekans ve yzde dalmlar toplam puanlar hesaplanmtr. Son ksmda ise kamu ve zel hastanelerde grme yaplan cevaplayclarn tadklar kiilik tipine bal olarak karlalan mobbing davranlar arasnda bir ilikinin olup olmad incelenmi ve bu konudaki bulgular sunulmutur. 4.5.1. Cevaplayclarn Demografik zelliklerine likin Frekans ve Yzde Dalmlar
Tablo 4: Cevaplayclarn Ya Gruplarna Gre Dalmlar Cevaplayclarn Ya Frekans 144 38 11 193 Yzde 74,6 19,7 5,7 100,0 Cevap Verenler inde Yzde 74,6 19,7 5,7 100,0 Birikimli Yzde 74,6 94,3 100,0

ile kiilik

18-32 ya aras 33-47 ya aras 48-62 ya aras Toplam

Cevaplayclarn yan renmeye ynelik olarak sorulan Doum ylnz nedir? sorusuna grlen 193 cevaplaycnn hepsi cevap vermitir. Grme yaplan 193 kiinin ya 18 ile 62 arasnda deimektedir. Grme yaplan kiiler iinde en ok 18-32 ya grubuyla grlmtr ve bunlar cevap verenlerin % 74,6sn oluturmaktadr. Cevaplayclarn % 19,7si 33-47 ya grubunu

oluturmaktadr. En dk yzdeye sahip ya grubu ise % 5,7 ile 48-62 arasndaki ya grubudur.

Tablo 5: Cevaplayclarn Cinsiyetlerine Gre Dalmlar Cevaplayclarn Cinsiyeti Kadn Erkek Toplam Cevap Verenler inde Yzde 64,2 35,8 100,0 Birikimli Yzde 64,2 100,0

Frekans 124 69 193

Yzde 64,2 35,8 100,0

Cevaplayclarn tamam Cinsiyetiniz nedir? sorusunu yantlamtr.

Bu

yantlara gre, kadn cevaplayclar 124 kiidir ve tm cevaplayclarn % 64,2sini

190

oluturmaktadr. Erkek cevaplayclarn says grlen kadn saysndan daha azdr ve toplam iindeki yzdeleri 35,8dir.
Tablo 6: Cevaplayclarn Medeni Durumlarna Gre Dalmlar

Cevaplayclarn Medeni Durumu Evli Bekar Dul/Boanm Toplam Frekans 107 83 3 193 Yzde 55,4 43,0 1,6 100,0

Cevap Verenler inde Yzde 55,4 43,0 1,6 100,0

Birikimli Yzde 55,4 98,4 100,0

Medeni durumunuz nedir? sorusunu cevaplayclarn tamam yantlamtr. Buna gre, evli cevaplayclar 107 kiidir ve tm cevaplayclarn % 55,4n oluturmaktadr. Bekar cevaplayclar ise 83 kiidir. Dul/boanm cevaplayclar ise evli ve bekar kiilere gre olduka az saydadr ve toplam iindeki yzdeleri 1,6dr.

Tablo 7: Cevaplayclarn Eitim Dzeylerine Gre Dalmlar

Cevaplayclarn Eitim Dzeyi lk/Orta Okul Lise nlisans Lisans Lisans st Toplam

Frekans 16 61 59 35 22 193

Yzde 8,3 31,6 30,6 18,1 11,4 100,0

Cevap Verenler inde Yzde 8,3 31,6 30,6 18,1 11,4 100,0

Birikimli Yzde 8,3 39,9 70,5 88,6 100,0

Cevaplayclarn eitim dzeylerini belirlemeye ynelik sorulan Eitim dzeyiniz nedir? sorusuna grme yaplan kiilerin hepsi cevap vermitir. Buna gre, en dk eitim dzeyi 16 kii ile ilk/orta okul mezunlardr ve tm cevaplayclarn % 8,3n oluturmaktadr. En yksek eitim dzeyine sahip kiiler ise 61 kii ile lise mezunlardr ve tm cevaplayclar iindeki yzdeleri 31,6dr. Lise mezunlarn 59 kii ile nlisans mezunlar takip etmektedir. bunlarn tm cevaplayclar iindeki yzdeleri ise, 30,6dr.

191

Tablo 8: Cevaplayclarn Grevlerine Gre Dalmlar Cevaplayclarn Grevi Ynetici Doktor Hemire dari Personel Hasta bakc Destek Personeli Teknik Personel Toplam Cevap Verenler inde Yzde 9,3 10,4 23,3 30,1 3,6 9,8 13,5 100,0 Birikimli Yzde 9,3 19,7 43,0 73,1 76,7 86,5 100,0

Frekans 18 20 45 58 7 19 26 193

Yzde 9,3 10,4 23,3 30,1 3,6 9,8 13,5 100,0

yerinizdeki greviniz nedir? sorusuna cevaplayclarn tamam cevap vermitir. Buna gre cevaplayclar 18 ynetici, 20 doktor, 45 hemire, 58 idari personel, 7 hasta bakc, 19 destek personeli ve 26 teknik personelden olumaktadr. dari personel, % 30,1 ile cevaplayclar arasnda arlkl grubu olutururken, hemireler % 23,3 ile idari personeli takip etmektedir. Hasta bakclar ise % 3,6 ile en az grme yaplan grubu oluturmaktadr.

Tablo 9: Cevaplayclarn yeri Tecrbesine Gre Dalmlar Cevaplayclarn yeri Tecrbesi 6 Ay 1 Yl 1-5 Yl 6-10 Yl 11-15 Yl 16-20 Yl 20 Yldan Fazla Toplam Cevap Verenler inde Yzde 39,9 33,2 15,5 4,7 4,7 2,1 100,0 Birikimli Yzde 39,9 73,1 88,6 93,3 97,9 100,0

Frekans 77 64 30 9 9 4 193

Yzde 39,9 33,2 15,5 4,7 4,7 2,1 100,0

Cevaplayclarn iyeri tecrbelerini renmek zere sorulan, u andaki iyerinizde ne kadar zamandr alyorsunuz? sorusuna cevaplayclarn tamam cevap vermitir. Buna gre 6 ay ile 1 yl iersinde alanlar 77 kii ile ounluktadr ve bu kiiler tm cevap verenlerin % 39,9unu oluturmaktadr. 11-15 yl arasnda alan kii says ile 16-20 yl arasnda alan kii says eittir. 20 yldan fazla iyerinde grev yapan 4 kii ise % 2,1 ile en dk yzdeye sahiptir.

192

Tablo 10: Cevaplayclarn Sektr Tecrbesine Gre Dalmlar Cevaplayclarn Sektr Tecrbesi 6 Ay 1 Yl 1-5 Yl 6-10 Yl 11-15 Yl 16-20 Yl 20 Yldan Fazla Toplam Cevap Verenler inde Yzde 25,9 26,4 23,3 10,9 4,7 8,8 100,0 Birikimli Yzde 25,9 52,3 75,6 86,5 91,2 100,0

Frekans 50 51 45 21 9 17 193

Yzde 25,9 26,4 23,3 10,9 4,7 8,8 100,0

Cevaplayclarn

sektr

tecrbesini

renmek

zere

sorulan,

Salk

sektrndeki tecrbeniz ka yldr? sorusuna da tm cevaplayclar cevap vermitir. Buna gre cevaplayclar arasnda 1-5 yl arasnda salk sektrnde bulunan 51 kii, % 26,4 ile ounluktadr. 6 ay-1 yl arasnda sektrde bulunan 50 kii ise % 25,9 ile ikinci sradadr. En dk yzdeyi % 4,7 ile 16-20 arasnda salk sektrnde grev yapan 9 kii oluturmaktadr. 4.5.2. Mobbing Genel Ortalamas ve Cevaplayclarn Mobbing Davranlar le lgili Verilen fadelerle Karlama Dzeylerinin Frekans Dalmlar Anket verilerine gre 193 kiinin mobbing genel ortalama puan 1, 2863 olarak bulunmutur. En kk mobbing genel ortalama puan 1,09 iken; en yksek mobbing genel ortalama puan 2,24tr. Cevaplara gre, en ok tekrarlanan mobbing genel ortalama puan ise, 1,09 olarak tespit edilmitir.

Tablo 11: Mobbing Genel Ortalamas N Cevap Verenler Cevapsz 193 0 1,2863 1,09 1,00 2,24

Ortalama Mod Alt Deer st Deer

Anketin ikinci blmnde, cevaplayclarn mobbing davranlaryla karlama dzeylerini lmek amacyla 33 farkl ifade sunulmu ve cevaplayclardan bu ifadeleri ne sklkta yaadklarn, likert leine gre hazrlanm 4 ktan birini

193

seerek belirtmeleri istenmitir. Cevaplayclarn kendilerine sunulan her bir ifadeyle karlama dzeylerinin frekans ve yzde dalmlar Tablo 12de grlmektedir.
Tablo 12: Mobbing Davranlar le lgili fadelerle Karlama Dzeylerinin Frekans ve Yzde Dalmlar MOBBNG DAVRANILARI LE LGL FADELER FADE 1 FADE 2 FADE 3 FADE 4 FADE 5 FADE 6 FADE 7 FADE 8 FADE 9 FADE 10 FADE 11 FADE 12 FADE 13 FADE 14 FADE 15 FADE 16 FADE 17 FADE 18 FADE 19 FADE 20 FADE 21 FADE 22 FADE 23 FADE 24 FADE 25 FADE 26 FADE 27 FADE 28 FADE 29 FADE 30 FADE 31 FADE 32 FADE 33 Cevap Verenler Hemen Hemen Hemen Hemen Her Hafta Her Gn F % F % 10 5.2 3 1.6 7 3.6 10 5.2 5 2.6 3 1.6 9 4.7 10 5.2 8 4.1 5 2.6 4 2.1 3 1.6 7 3.6 6 3.1 6 3.1 3 1.6 5 2.6 0 0.0 3 1.6 1 0.5 0 0.0 3 1.6 2 1.0 5 2.6 6 3.1 0 0.0 9 4.7 6 3.1 2 1.0 1 0.5 5 2.6 8 4.1 4 2.1 4 2.1 3 1.6 0 0.0 2 1.0 1 0.5 2 1.0 3 1.6 1 0.5 0 0.0 0 0.0 1 0.5 0 0.0 0 0.0 4 2.1 1 0.5 2 1.0 2 1.0 2 1.0 0 0.0 1 0.5 5 2.6 1 0.5 0 0.0 0 0.0 0 0.0 1 0.5 0 0.0 1 0.5 1 0.5 1 0.5 1 0.5 0 0.0 1 0.5

Hibir Zaman Ara Sra F % F % 72 37.3 108 56.0 92 47.7 84 43.5 105 54.4 80 41.5 114 59.1 60 31.1 128 66.3 52 26.9 114 59.1 72 37.3 96 49.7 84 43.5 119 61.7 65 33.7 143 74.1 44 22.8 159 82.4 30 15.5 121 62.7 69 35.8 142 73.6 44 22.8 132 68.4 55 28.5 103 53.4 75 38.9 165 85.5 25 13.0 131 67.9 49 25.4 157 81.3 28 14.5 143 74.1 47 24.4 169 87.6 21 10.9 159 82.4 29 15.0 184 95.3 8 4.1 183 94.8 9 4.7 188 97.4 5 2.6 143 74.1 45 23.3 154 79.8 35 18.1 185 95.9 6 3.1 153 79.3 34 17.6 170 88.1 22 11.4 185 95.9 8 4.1 184 95.3 8 4.1 181 93.8 10 5.2 185 95.9 6 3.1 173 89.6 19 9.8

Cevapsz Toplam F % F % 193 100.0 0 0.0 193 100.0 0 0.0 193 100.0 0 0.0 193 100.0 0 0.0 193 100.0 0 0.0 193 100.0 0 0.0 193 100.0 0 0.0 193 100.0 0 0.0 192 99.5 1 0.5 193 100.0 0 0.0 193 100.0 0 0.0 193 100.0 0 0.0 193 100.0 0 0.0 193 100.0 0 0.0 193 100.0 0 0.0 193 100.0 0 0.0 193 100.0 0 0.0 193 100.0 0 0.0 193 100.0 0 0.0 193 100.0 0 0.0 193 100.0 0 0.0 193 100.0 0 0.0 193 100.0 0 0.0 193 100.0 0 0.0 193 100.0 0 0.0 193 100.0 0 0.0 193 100.0 0 0.0 193 100.0 0 0.0 193 100.0 0 0.0 193 100.0 0 0.0 193 100.0 0 0.0 193 100.0 0 0.0 193 100.0 0 0.0

Genel Toplam F 193 193 193 193 193 193 193 193 193 193 193 193 193 193 193 193 193 193 193 193 193 193 193 193 193 193 193 193 193 193 193 193 193 % 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0

194

4.5.3. Cevaplayclarn Kiilik Toplam Puan ve A Tipi ve B Tipi Kiilik le lgili Verilen fadelere Katlma Derecelerinin Frekans Dalmlar Anketin nc blmnde, cevaplayclara A Tipi ve B Tipi kiilik ile ilgili 20 ifade yneltilmi ve cevaplayclardan bu ifadelere katlma derecelerini, likert leine gre hazrlanm 5 ktan birini seerek belirtmeleri istenmitir. Cevaplayclarn kendilerine sunulan her bir ifadeyle katlma derecelerinin frekans ve yzde dalmlar Tablo 13de grlmektedir.
Tablo 13: A Tipi ve B Tipi Kiilik le lgili fadelere Katlma Derecelerinin Frekans ve Yzde Dalmlar A TP VE B TP KLK Daima LE Doru LGL FADELER F % FADE 1 FADE 2 FADE 3 FADE 4 FADE 5 FADE 6 FADE 7 FADE 8 FADE 9 FADE 10 FADE 11 FADE 12 FADE 13 FADE 14 FADE 15 FADE 16 FADE 17 FADE 18 FADE 19 FADE 20 67 67 22 25 62 6 23 81 6 22 52 47 88 62 77 17 21 50 39 42 34.7 34.7 11.4 13.0 32.1 3.1 11.9 42.0 3.1 11.4 26.9 24.4 45.6 32.1 39.9 8.8 10.9 25.9 20.2 21.8 Cevap Verenler Asla Doru Deil F % 21 28 64 57 28 129 38 18 120 69 18 33 12 28 17 92 85 43 26 24

Genellikle Fikrim Yok Doru F % F % 64 51 23 43 67 20 54 62 10 21 74 56 63 52 56 26 23 52 51 70 33.2 26.4 11.9 22.3 34.7 10.4 28.0 32.1 5.2 10.9 38.3 29.0 32.6 26.9 29.0 13.5 11.9 26.9 26.4 36.3 14 3 21 9 6 11 14 5 42 26 4 6 3 5 10 15 20 5 10 17 7.3 1.6 10.9 4.7 3.1 5.7 7.3 2.6 21.8 13.5 2.1 3.1 1.6 2.6 5.2 7.8 10.4 2.6 5.2 8.8

Nadiren Doru F % 27 44 63 59 30 27 64 27 15 55 45 51 27 46 33 43 44 43 67 40 14.0 22.8 32.6 30.6 15.5 14.0 33.2 14.0 7.8 28.5 23.3 26.4 14.0 23.8 17.1 22.3 22.8 22.3 34.7 20.7

Genel
Toplam F % 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0

Toplam Cevapsz F % F %
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 193 193 193 193 193 193 193 193 193 193 193 193 193 193 193 193 193 193 193 193 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0

10.9 193 14.5 193 33.2 193 29.5 193 14.5 193 66.8 193 19.7 193 9.3 193

62.2 193 35.8 193 9.3 193

17.1 193 6.2 193

14.5 193 8.8 193

47.7 193 44.0 193 22.3 193 13.5 193 12.4

195

Kiilik trlerini belirlemek iin sorulan ifadelere gre, 193 kiiden 5i ifadelerin fikrim yok, nadiren doru, asla doru deil klarn iaretledikleri iin anket deerlendirmesine gre cevapsz olarak alnrken, 188 kii anket deerlendirmesine alnmtr. nk deerlendirmeye gre, daima doru ve genellikle doru seeneklerini iaretleyenlerin her bir cevabna bir puan verilmesi gerekmektedir. Buna gre, en dk puan 1 iken, en yksek puan 20dir. En ok alnan puan 8dir ve cevaplayclarn ortalama puanlar 9,6489dur.

Tablo 14: Kiilik Toplam Puan N Cevap Verenler Cevapsz

188 5 9,6489 8,00 1,00 20,00

Ortalama Mod Alt Deer st Deer

4.5.4. Cevaplayclarn Kim/Kimler Tarafndan Mobbinge Maruz Kaldklarn Gsteren Seeneklerin Frekans Dalmlar Anketin ikinci blmnde, cevaplayclara mobbing tanmna uyan olumsuz bir davran veya davranla karlatklarnda bunu kimin/kimlerin gerekletirdiine dair drt seenek sunulmutur. Buna gre, cevaplayclarn maruz kaldklar mobbing davrann kimin/kimlerin yaptna dair yantlar ile aadaki frekans dalm tablosu elde edilmitir.

Tablo 15: Mobbing Yapan Kii/Kiilerin Frekans Dalmlar Mobbing Yapan Kii/Kiiler Yneticim/Amirim Mesai Arkadam Astlarm Hasta ve Hasta yaknlar Cevap Verenler F 137 75 9 19 % 71,0 38,9 4,7 9,8 Cevapsz F 56 118 184 174 % 29,0 61,1 95,3 90,2 Toplam F 193 193 193 193 % 100,0 100,0 100,0 100,0

Cevaplayclarn verdikleri yantlara gre, yneticiler/amirler %71 ile en ok mobbing uygulayan kiiler arasndadr. Astlar ise 4,7lik bir yzde ile en az mobbing

196

yapan kiilerdir. Hasta ve hasta yaknlar da % 9,8 ile mobbing uygulayanlar arasnda yer almaktadr. 4.5.5. Mobbing Genel Ortalamas ve Cevaplayclarn Demografik zelliklerinin Frekans Dalmlar Cevaplayclarn eitim dzeyine gre mobbing genel ortalamasnn deiip deimediini grmek iin ANOVA Analizi yani Tek Ynl Varyans Analizi yaplmtr. Analiz sonularna gre, lk/Orta Okul mezunu cevaplayclarn

mobbing puan ortalamas 1,3201, Lise mezunu olanlarn 1,2107, n Lisans mezunu olanlarn 1,3611, Lisans mezunu olanlarn 1,2909 ve Lisans st eitim dzeyindekilerin de 1,2631 olduu grlmtr.

Eitim dzeyi ile mobbing genel puan ortalamalar arasndaki bu farkn istatistiksel adan anlaml olup olmadn grmek iin aadaki Anavo Analizi sonularna baklmtr.

Tablo 16: Eitim Dzeyine Gre Mobbing Genel Ortalamas Eitim Dzeyi lk Okul/Orta Okul Lise nlisans Lisans Lisansst Toplam Ortalama 1,3201 1,2107 1,3611 1,2909 1,2631 1,2863 N 16 61 59 35 22 193 Standart Sapma ,29649 ,17724 ,26311 ,27580 ,21959 ,24502

Tablo 17: Eitim Dzeyi ve Mobbing Genel Ortalamas ANOVA Tablosu Varyans Kayna Kareler Toplam ,709 10,817 11,527 Serbestlik Derecesi(df) 4 188 192 Kareler Ortalamas ,177 ,058 F Sig.

Mobbing Genel Ortalamas * Eitim Dzeyi

Gruplar Aras Gruplar i Toplam

3,081

,017

Mobbing ortalama puannn, cevaplaycnn eitim dzeyine gre deiip deimediini grmek iin ANOVA Analizi yaplmtr. Analiz sonularna gre, farkl eitim dzeyine sahip cevaplayclarn mobbing genel ortalama puanlar arasndaki farkn %95 gven aralnda istatistiki adan anlaml olduu grlmtr

197

(F=3,081; Sig=0,017). Bu sonuca dayanarak, ilkretim ve nlisans dzeyinde eitime sahip cevaplayclarn mobbing puannn dier cevaplayclara gre biraz daha yksek olduu sylenebilir. 4.5.6. Cevaplayclarn Kiilik Toplam Puanlar ve Kiilik Trlerine likin Frekans Dalmlar

Tablo 18: Cevaplayclarn Kiilik Trlerine likin Frekans ve Yzde Dalmlar Cevap Verenler inde Yzde 76,1 23,9 100,0 Birikimli Yzde 76,1 100,0

Kiilik Tr Cevap A Tipi Kiilik Verenler B Tipi Kiilik Toplam Cevapsz Toplam

Frekans 143 45 188 5 193

Yzde 74,1 23,3 97,4 2,6 100,0

Cevaplayclarn kiilik trlerini belirlemeye ynelik olarak sorulan ifadelere gre, 143 kii A Tipi kiilik zellii tarken; 45 kii B Tipi kiilik zellii tamaktadr. A Tipi kiilik zellii tayanlar cevap verenlerin % 74,1ini olutururken;B Tipi kiilik zellii tayan 45 kii cevap verenlerin % 23,3n oluturmaktadr. Cevapsz olarak deerlendirilen 5 kii ise toplam iersinde % 2,6lk bir yzdeyi oluturmaktadr. 4.5.7. Kiilik Tr ve Cevaplayclarn Demografik zelliklerinin Frekans Dalmlar Kiilik Tr ve Ya

Kiilik trne gre cevaplayclarn yalarnn deiip deimediini grmek iin T testi yaplmtr. Test sonularna gre, A Tipi Kiilik sahibi cevaplayclarn ya ortalamas 30,6014dr. B Tipi Kiilik sahibi cevaplayclarn ya ortalamas ise 28,3333dr. Ya ortalamalar arasndaki bu farkn istatistiksel adan anlaml olup olmadn grmek iin aadaki bamsz rneklem t testi sonularna baklmtr.

Tablo 19: Kiilik Trne Gre Ya Ortalamas Standart Sapma 8,47377 7,31748 Standart Hata Ortalamas ,70861 1,09082

Ya

Kiilik Tr A Tipi Kiilik B Tipi Kiilik

N 143 45

Ortalama 30,6014 28,3333

198

Tablo 20: Kiilik Trne Gre Ya Ortalamas Bamsz rneklem t Testi

Varyanslarn Eitlii in Levene Testi

Ortalamalarn Eitlii in t Testi

Sig.

df

Sig. (2-tarafl)

Ortalama Fark

Standart Hata Ortalamas

% 95 Gven Aralnda Alt st 5,03815

Ya

Varyanslar Eit Varyanslar Eit Deil

1,469

,227

1,615

186

,108

2,2681

1,40414

-,50202

1,744

84,318

,085

2,2681

1,30078

-,31854

4,85467

Yaplan T testi sonucunda ortalamalar aras farkn %95 gven aralnda istatistiki olarak anlaml olmad grlmtr (df=186; t=1,615 ; sig=0,108). Bu sonuca gre, A Tipi kiilie sahip cevaplayclarn yalar ile B Tipi kiilie sahip olanlarn yalar arasnda bir farkn olmad sylenebilir. Kiilik Tr ve Cinsiyet

Kiilik trne gre cevaplayclarn cinsiyetlerinin deiip deimediini grmek iin T testi yaplmtr. Test sonularna gre, A Tipi Kiilik sahibi cevaplayclarn cinsiyet ortalamas 1,35dir. B Tipi Kiilik sahibi cevaplayclarn cinsiyet ortalamas ise 1,36dr. Cinsiyet ortalamalar arasndaki bu farkn istatistiksel adan anlaml olup olmadn grmek iin aadaki bamsz rneklem t testi sonularna baklmtr.
Tablo 21: Kiilik Trne Gre Cinsiyet Ortalamas Standart Sapma Ortalamas ,040 ,072

Cinsiyeti

Kiilik Tr A Tipi Kiilik B Tipi Kiilik

N 143 45

Ortalama 1,35 1,36

Standart Sapma ,479 ,484

199

Tablo 22: Kiilik Trne Gre Cinsiyet Ortalamas Bamsz rneklem t Testi Varyanslarn Eitlii in Levene Testi F Sig. t df Ortalamalarn Eitlii in t Testi

Sig. (2-tarafl)

Ortalama Fark

Standart Hata Ortalamas

% 95 Gven Aralnda Alt st

-,168 ,156

Mobbing Genel Ortalamas

Varyanslar Eit

0,20

,887

-0,72

186

,943

-,01

,082

Varyanslar Eit Deil

-0,72

73,080

,943

-,01

,083

-,170

,159

Yaplan T testi sonucunda ortalamalar aras farkn %95 gven aralnda istatistiki olarak anlaml olmad grlmtr (df=186; t=-0,72 ; sig=0,943). Bu sonuca gre, A Tipi kiilie sahip cevaplayclarn cinsiyetleri ile B Tipi kiilie sahip olanlarn cinsiyetleri arasnda bir farkn olmad sylenebilir. 4.5.8. Kiilik Tr ve Mobbing Genel Ortalamas Kiilik trne gre Mobbing Genel Ortalama puannn deiip deimediini grmek iin T testi yaplmtr. Test sonularna gre, A Tipi Kiilik sahibi cevaplayclarn Mobbing Genel Puan ortalamas 1,3137 puandr. B Tipi Kiilik sahibi cevaplayclarn Mobbing Genel Puan ortalamas ise 1,2027 puandr. Mobbing genel puan ortalamalar arasndaki bu farkn istatistiksel adan anlaml olup olmadn grmek iin aadaki bamsz rneklem t testi sonularna baklmtr.

Tablo 23: Kiilik Trne Gre Mobbing Genel Ortalamas Standart Sapma ,25532 ,18756 Standart Hata Ortalamas ,02135 ,02796

Kiilik Tr A Tipi Kiilik Mobbing Genel Ortalamas B Tipi Kiilik

N 143 45

Ortalama 1,3137 1,2027

200

Tablo 24: Kiilik Trne Gre Mobbing Genel Ortalamas Bamsz rneklem t Testi Varyanslarn Eitlii in Levene Testi
F Sig. t df

Ortalamalarn Eitlii in t Testi

Sig. (2-tarafl)

Ortalama Fark

Standart Hata Ortalamas

% 95 Gven Aralnda Alt st

Mobbing Genel Ortalamas

Varyanslar Eit

3,683

,056

2,694

186

,008

,1110

,04120

,02970

,19224

Varyanslar Eit Deil

3,154

99,767

,002

,1110

,03518

,04117

,18077

Yaplan T testi sonucunda ortalamalar aras farkn %95 gven aralnda istatistiki olarak anlaml olduu grlmtr (df=186; t=2,694; sig=0,008). Bu sonuca gre, A Tipi kiilie sahip cevaplayclarn mobbing puanlarnn, B Tipi kiilie sahip olanlardan daha yksek olduu sylenebilir. 4.5.9. Sektre ve Kiilik Trne Gre Mobbing Genel Ortalamas Mobbing ortalama puannn, sektre ve cevaplaycnn kiilik trne gre deiip deimediini grmek iin MANOVA testi yaplmtr.
Tablo 25: Sektre ve Kiilik Trne Gre Mobbing Genel Ortalamas Mobbing Genel Ortalamas

Sektr

Kiilik Tr

Ortalama 1,3358

N 62 21 83 81 24 105 143 45 188

Standart Sapma ,26798 ,19132 ,25262 ,24553 ,17868 ,23796 ,25532 ,18756 ,24502

Kamu

A Tipi Kiilik 1,2482 B Tipi Kiilik 1,3136 Toplam 1,2967

zel

A Tipi Kiilik 1,1629 B Tipi Kiilik 1,2661 Toplam 1,3137

TOPLAM

A Tipi Kiilik 1,2027 B Tipi Kiilik 1,2871 Toplam

201

Tablo 26: Sektre ve Kiilik Trne Gre Mobbing Genel Ortalamas ANOVA Tablosu Varyans Kayna Kareler Toplam Serbestlik Derecesi(df) Kareler Ortalamas F Sig.

Mobbing Genel Ortalamas * Sektr

Gruplar Aras

,104

,104

1,747

,188

Gruplar i

11,12

186

,060

Toplam

11,226

187

Test sonularna gre, sektr ve kiilik trne gre cevaplayclarn mobbing genel ortalama puanlar arasnda %95 gven aralnda istatistiki adan anlaml bir farkllk olmad grlmtr (F=1,747; Sig=0,188)

202

4.6. ARATIRMA BULGULARININ GENEL DEERLENDRMES Aratrma bulgularna gre cevaplayclarn demografik zelliklerine genel olarak bakldnda, grlen 193 kiinin % 64,2sini kadn cevaplayclar oluturmaktadr. Erkek cevaplayclarn says grlen kadn saysndan daha azdr ve toplam iindeki yzdeleri 35,8dir. Kamu ve zelde byk ounlukla kadn alanlar n plandadr. Cevaplayclarn ounluu 18 ile 32 ya grubu arasndadr ve bunlar cevap verenlerin % 74,6sn oluturmaktadr. Anketlere gre cevaplayclarn % 19,7si 33 ile 47 ya grubu, % 5,7si ise 48 ile 62 ya grubu arsasndadr. Medeni durum deerlendirmelerine gre, evli alanlar bekar alanlardan daha fazladr. Buna gre, evli cevaplayclar tm cevaplayclarn % 55,4n oluturmaktadr. Bekar cevaplayclar ise % 43lk bir yzdeye sahiptir. Dul/boanm cevaplayclar ise evli ve bekar kiilere gre olduka az saydadr ve toplam iindeki yzdeleri 1,6dr. Cevaplayclarn eitim dzeylerine baktmzda ise, ounluunun lise ve nlisans mezunu olduunu grmekteyiz. Buna gre, en dk eitim dzeyi % 8,3 ile ilk/orta okul mezunlardr. En yksek eitim dzeyine sahip kiiler ise % 31,6 ile lise mezunlardr. Lise mezunlarn % 30,6 ile nlisans mezunlar takip etmektedir. Lisans mezunlar % 18,1 ve lisans st mezunlar ise % 11,4lk bir yzdeye sahiptir. Grme yaplan meslek gruplarna baktmzda en ok idari personel ve hemirelerle grme yaplmtr. Ankete cevap verenlerin % 9,3 ynetici, % 10,4 doktor, % 23,3 hemire, % 30,1i idari personel, % 3,6s hasta bakc, % 9,8i destek personeli, % 13,5i ise teknik personeldir. Cevaplayclarn iyeri tecrbelerine baktmzda, 6 ay ile 1 yl iersinde

alanlar ounluktadr ve bu kiiler tm cevap verenlerin % 39,9unu oluturmaktadr. Cevap verenlerin % 33,2si 1-5 yl, % 15,5i 6-10 yl, % 4,7si 1115 yl, yine % 4,7si 16-20 yl ve % 2,1i 20 yldan fazla i tecrbesine sahiptir.

203

Cevaplayclarn % 25,9u 6 ay-1 yl, % 26,4 1-5 yl, % 23,3 6-10 yl, % 10,9u 11-15 yl, % 4,7si 16-20 yl ve % 8,8i 20 yldan fazla arasnda salk sektrnde grev yapmaktadr. Bu sonulara gre cevaplayclarn % 26 ,4 salk sektrndeki tecrbesinin 1-5 yl olduunu sylemitir. Cevaplayclarn verdikleri yantlara gre, yneticiler/amirler %71 ile en ok mobbing uygulayan kiiler arasndadr. Astlar ise 4,7lik bir yzde ile en az mobbing yapan kiilerdir. Hasta ve hasta yaknlar da % 9,8 ile mobbing uygulayanlar arasnda yer almaktadr. Mesai arkadalarnn uyguladklar mobbing ise % 38,9luk bir yzdeye sahiptir. Mobbing ortalama puanlarna gre, ilk/orta okul mezunu cevaplayclarn mobbing puan ortalamas 1,3201, lise mezunu olanlarn 1,2107, n lisans mezunu olanlarn 1,3611, lisans mezunu olanlarn 1,2909 ve lisans st eitim dzeyindekilerin de 1,2631 olduu grlmtr. Bu sonuca dayanarak, ilkretim ve nlisans dzeyinde eitime sahip cevaplayclarn mobbing puannn dier cevaplayclara gre biraz daha yksek olduu bulunmutur. Mobbing genel ortalamas ile, ya, cinsiyet, arasnda bir fark bulunamamtr. Cevaplayclarn kiilik yaplarna bakldnda, A Tipi kiilik zellii tayanlar cevap verenlerin % 74,1ini olutururken; B Tipi kiilik zellii tayan cevap verenlerin % 23,3n oluturmaktadr. Anket verilerine gre, kiilik tr ile ya, cinsiyet arasnda nemli bir farkllk bulunamamtr. A Tipi Kiilik sahibi cevaplayclarn mobbing genel puan ortalamas 1,3137 puandr. B Tipi Kiilik sahibi cevaplayclarn mobbing genel puan ortalamas ise 1,2027 puandr. Analiz sonularna gre, A Tipi kiilik ve B Tipi kiilikler bakmndan mobbing genel ortalamas nemli bir farkllk gstermektedir. Yani A tipi kiiler B tipi kiilere gre mobbingle daha sk karlamaktadr. Kamu ve zel sektre bakldnda ise, mobbing ile sektr arasnda bir ilikinin olmad grlmtr. Yani ister kamu ister zel sektr olsun, kiilerin mobbingle karlamalar bir farkllk gstermemektedir.

204

SONU VE NERLER hayat, gnde en az sekiz saatimizi alan, bununla beraber stresi ok youn olan, ve evde de stresi sren bir ortamdr. Stresin youn olduu bu tr i ortamlarnda kii veya kiilere bir takm olumsuz davranlar uygulanabilir. Olumsuz davranlarn hedefi olan kiiler zamanla psikolojik olarak sarslabilir. Buna bal olarak, alanlarn verimlilii, etkinlii, rgte ve ie olan ballklar,

motivasyonlar da olumsuz etkilenebilir. nsanlar vakitlerinin byk ounluunu geirdikleri i yerlerinde mutlu olmak istemektedirler. nk alanlarn, mutsuz olduklar ortamda performanslar der, ilerinden aldklar doyum azalr. te mobbing, byle bir ortamda mutsuzluu artrc nemli bir etken olabilir.

Balangta iyerinde rekabetin neden olduu psikolojik basklarla ortaya kt dnlen, ancak varlnn ve boyutunun etkileri daha nce bilinmeyen mobbing kavram giderek nem kazanmaktadr. Bununla birlikte mobbingin olumsuz etkilerinin grlmeye balanmas mobbingle mcadele konusunu da gndeme getirmektedir.

Mobbing arttka mutsuzlaan ve iine kapanan alann sadece kendisi deil bir mddet sonra ailesi, arkadalar, yakn evresindekiler de bu durumdan

etkilenmeye balayacaktr. Mobbing bireysel bir durum deildir. Bireyle birlikte i yaamn, aile hayatn da iine alan sosyal bir durumdur.

Mobbing konusunda gelimi bat lkelerinde yaplan aratrmalar, mobbingin ihmal edilmemesi ve ortadan kaldrlmas gereken nemli bir rgtsel sorun olduunu gstermektedir. 1980li yllarn sonunda svete yaayan Alman endstri psikolou Heinz Leymann tarafndan tanmlanan; zellikle 1990l yllarn banda giderek yaygnlamaya balayan mobbing olgusu i yerleri iin giderek byk bir problem olmaktadr.

205

yerinde psikolojik iddet anlamna gelen mobbing kavram, alma psikolojisi alannda yaplan aratrmalarda, alanlarn birbirlerinin rahatsz etmeleri ve huzursuz edici davranlarla taciz etmeleri, birbirlerine kt davranmalar; ksaca, kiiler aras psikolojik iddet uygulamalar anlamnda kullanlr.

Bu durum uzun bir sre devam ettii takdirde bireyin, rgt ve alma yaamnn dna itilmesi kanlmazdr. Bu durumdaki kurban kendini aresiz ve yalnz hissederek eitli sknt ve hastalklar yaamaya balar. Bu olumsuzluklar karsnda iyeri kazalar yaanabilir ve en nemlisi kii depresyona girebilir. Bunlar da istifa, iine son verme, erken emeklilik ya da anlamal veya anlamasz iten karlma izler.Bu anlamda mobbingin bireylerin sal zerine etkileri ve ie balla etkisinin incelenmesi nerilebilir.

Yarnlara ulamak ve baarl olmak zorunda olan rgtlerin srekli deien ortamda ayakta kalabilmeleri; var olan yap ve stratejilerini hzla deien koullara uydurabildikleri, yanllarn dzeltip eksikliklerini giderebildikleri lde mmkn olur. rgtler mobbingin nemli bir ynetsel hastalk ve sorun olduu bilincine varmaldr. Mobbing yapan kii, bir kiinin st de olabilir, eiti de olabilir, ast da olabilir. Ama genel olarak profil izildiinde; bir st yneticidir. Aratrma sonularna gre, yneticiler/amirler %71 ile en ok mobbing uygulayan kiiler arasndadr. Astlar ise 4,7lik bir yzde ile en az mobbing yapan kiilerdir. Hasta ve hasta yaknlar da % 9,8 ile mobbing uygulayanlar arasnda yer almaktadr. Mesai arkadalarnn uyguladklar mobbing ise % 38,9luk bir yzdeye sahiptir. Bu sonulara gre literatr aratrmamzda deindiimiz gibi hiyerarik mobbingin daha yaygn oluunu grmekteyiz. Yani stn asta uygulad mobbing ekli daha fazla kmtr.

Anket sonularna gre, kurbanlarn % 64, 2si kadnken, % 35,8i erkektir. Kamu ve zelde byk ounlukla kadn alanlar n plandadr. Kadn says erkek saysna gre fazla olmasna ramen, kadnlar ile erkeklerin mobbing genel ortalamalar arasnda istatistiki adan nemli bir sonu elde edilememitir.

206

Medeni durum deerlendirmelerine gre, evli alanlar bekar alanlardan daha fazladr. Evli alanlarn mobbinge boyun emelerinin altnda sahip olduklar sorumluluklarn bekar alanlara gre daha fazla olmasndan kaynaklanyor olmas dnlebilir.

Mobbing ortalama puanlarna gre, ilk/orta okul mezunu cevaplayclarn mobbing puan ortalamas 1,3201, lise mezunu olanlarn 1,2107, n lisans mezunu olanlarn 1,3611, lisans mezunu olanlarn 1,2909 ve lisans st eitim dzeyindekilerin de 1,2631 olduu grlmtr. Bu sonuca dayanarak, ilkretim ve nlisans dzeyinde eitime sahip cevaplayclarn mobbing puannn dier cevaplayclara gre biraz daha yksek olduu bulunmutur. Aratrma sonularna gre, ilkretim ve nlisans mezunlarnn mobbing davranlarna daha ok uradn syleyebiliriz.

Kiilik tipleri bakmndan mobbingle karlama farkllk gsterebilir. Kimi kiiler, baz tutum ve davranlar mobbing olarak grp onunla mcadele ederken, kimileri bunu mobbing olarak grmeyip bu tutum ve davranlar olaan bir durum gibi deerlendirir. Yani bir iyerinde hangi davranlarn mobbing olarak kabul edildii, alanlarn kiilik zelliklerine gre deiiklik gsterebilir. nsanlar mobbingle karlamalar kiilik zelliklerine gre farkllk gsterebilir. A tipi kiilerin ounda grlen saldrganlk, ihtiras, rekabet, i tutkunluu, acelecilik, sabrszlk gibi zellikler, onlar; dinginlik, sabr, hogr, tolerans, gz ard etme, nemsememe, ardan alma gibi zelliklere sahip olan B tiplerinden ayrr. Buna gre mobbingin hedefi olma ve ona diren gsterme potansiyelini belirleyen temel faktr, kiinin A veya B tipi kiilik zelliklerine sahip olmasdr.

Aratrma sonucuna gre, A Tipi kiilik zellii tayanlar B Tipi kiilik zellii tayanlardan daha fazladr. A Tipi Kiilik sahibi cevaplayclarn mobbing genel puan ortalamas da B Tipi kiilik yapsna sahip olanlarn mobbing genel puan ortalamasndan fazladr. Yani A tipi kiiler B tipi kiilere gre mobbingle daha sk

207

karlamaktadr.

A Tipi kiilie sahip cevaplayclarn yalar ile B Tipi kiilie sahip olanlarn yalar arasnda bir farkn olmad sylenebilir. Yine ayn ekilde aratrma sonuna gre, A Tipi kiilie sahip cevaplayclarn cinsiyetleri ile B Tipi kiilie sahip olanlarn cinsiyetleri arasnda bir fark bulunamamtr. Kamu ve zel sektrle karlatrma yapldnda ise, mobbing ile sektr arasnda bir ilikinin olmad grlmtr. Yani ister kamu ister zel sektr olsun, kiilerin mobbingle karlamalar bir farkllk gstermemektedir. Bu anlamda, devletin kurumlar ve kanun koyucular milyonlarca alan ve evresini etkileyen bu toplumsal yaraya kar duyarl olmal, bir an nce hem zel sektrde hem de kamu sektrnde yaplacak aratrmalar desteklemeli ve gerekli yaptrmlar salayacak kanunlar koymaldr. yerinde mobbing konusunda asl zerinde durulmas gereken noktalardan birisi de, kurbanlarn nemli bir ynetim sorunuyla kar karya kaldklarnn farkna varmalarnn salanmasdr. Mobbingle baa kmak iin kurban, konuyla ilgili bilgilerini artrmal, olas ithamlara, karalamalara, zor insan sulamalarna kar tedbirli olmal, mobbingcinin tutum ve davranlarn iyi deerlendirebilmeli ve hangi konularda mobbinge maruz kaldn fark edebilmelidir.

Bunun iin kurbanlar sessiz kalp bunu kabul etmemeli aksine, mobbingi ortadan kaldrma konusunda zerine deni yapmaldr. nk bu durumun farkna varlmas halinde, kurbanlar hem strap ekmeyecek, hem de gereken nlemleri almakta erken davranacaklardr. Konuyla ilgili aratrmalarn daha ok salk ve eitim sektrnde yapld grlmektedir. Gelecekte bu konuda yaplacak olan aratrmalarda farkl sektrlerin aratrma kapsamna alnmalar nerilebilir. Baka bir neri ise, mobbingi uygulayanlarn daha ok hangi kiilik yapsna sahip olduunun incelenmesidir. Ayrca mobbingin ie balla ve iten ayrlmaya etkisi zerinde de bir aratrma yaplmas nerilebilir.

208

EK-1 ARATIRMADA KULLANILAN ANKET FORMU I. BLM

Bu alma, gnmzn nemli gizli rgtsel sorunlarndan biri olan mobbing ve bunun kiilik ile olan ilikisini lmek amacyla, Kocaeli niversitesi letme Ana Bilim Dal Ynetim ve Organizasyon Blm Yksek Lisans Tezi iinde uygulama olarak kullanlacaktr. Aratrma kapsamndaki bu sorularn cevaplar hibir ekilde kii veya kurum baznda deerlendirilmeyecektir. Bunun iin, anket formuna isim yazmanza gerek yoktur. Ayrca, aratrmann salkl olabilmesi iin, sorular eksiksiz ve itenlikle yantlamanz olduka nemlidir. Bunun iin sorularn cevaplandrlmasnda ltfen gereken zeni gsteriniz. Aratrmama salayacanz katk ve destek iin ok teekkr ederim.

Yeliz Can Kocaeli niversitesi letme Ana Bilim Dal

II. BLM : KSEL BLGLER VE YER BLGLER

1. Doum Ylnz ...................... ..... 2. Cinsiyetiniz 3. Medeni Durumunuz 4. Eitim Dzeyiniz lk okul/Orta okul Lise nlisans Lisans Master/Doktora

Kadn Erkek

Evli Bekar Dul/Boanm

5. yerinizde u anki greviniz aadakilerden hangisidir? Ynetici dari personel (bro) Destek personeli (gvenlik,mutfak,temizlik) Doktor Asistan Teknik personel (laboratuar, sterilizasyon) Hemire Hasta bakc 6. u andaki iyerinizde ne kadar zamandr alyorsunuz? 6 ay-1 yl 1-5 yl 6-10 yl 11-15 yl 16-20 yl 20 yldan fazla 7. Salk sektrndeki i tecrbeniz ka yldr? 6 ay-1 yl 1-5 yl 6-10 yl 11-15 yl 16-20yl 20 yldan fazla

209

EK-1 ARATIRMADA KULLANILAN ANKET FORMU

III. BLM: MOBBNG ANKET Bu blmde Mobbing davranlar ile ilgili sorular bulunmaktadr. Mobbing, bir kiinin ya da bir grubun hedef setikleri kiiye kar kastl olarak uyguladklar srarl, sistematik, aalayc, yldrc, haksz sz ve davranlardr. Bu davranlara szl hakarette bulunma, kiiyi bakalarnn yannda aalama, itibarn zedeleyecek szler syleme, dlama, dier insanlarla ilikilerine zarar verme, alay etme, ayrmclk yapma, cinsel taciz ve fiziksel iddet rnek verilebilir. Bu aklamalara gre aadaki sorular yantlaynz. Hemen Hemen 1. Ltfen her bir ifade iin size en uygun olan durumu son 1 yl ierisinde ve en Hi Bir az 6 aylk bir zaman diliminde ne sklkta yaadnz X iareti koyarak Hemen Hemen belirtiniz. Zaman Ara Sra Her Hafta Her Gn 1.1. Bir konu hakkndaki fikirlerim ve bak am dikkate alnmad. 1.2. Anlamsz/Mantksz grevler verildi. 1.3. stenen srede bitirilmesi imkansz grevler verildi. 1.4. Becerilerimin/yeteneklerimin altnda ileri yapmakla grevlendirildim. 1.5. Performansm etkileyebilecek bilgiler benden sakland. 1.6. stesinden gelemeyeceim i yk ile kar karya brakldm. 1.7. Yaptm iler gereinden fazla denetlendi. 1.8. Yaptm hatalar ve yanllar tekrar tekrar hatrlatld. 1.9. Hakkmda iftira ve dedikodu kartld. 1.10. yerinde grmezden gelindim ve dlandm. 1.11. yerinde yzme barld ya da fkenin ve iddetin hedefi oldum. 1.12. imle ilgili nemli sorumluluk alanlarm deitirildi ya da sorumluluklarm nemsiz veya anlamsz grevlerle deitirildi. 1.13. Yaptm i ve abalarm srekli eletirildi. 1.14. Srekli olarak i tanmmda olmayan grevleri yapmam istendi. 1.15. Yaptm ile alay edildi ve kk drldm. 1.16. Kazanlm olan haklarm istememem iin bask yapld. (hastalk izni,tatil hakk, yol masraf gibi) 1.17. Sosyal etkinliklerin dnda brakldm. 1.18. Aslsz/yanl sulamalara maruz kaldm. 1.19. Kiiliim ve zel yaammla ilgili tekrarlayan irkin szl hakaretlere maruz kaldm. 1.20. steim dnda iyerimdeki pozisyonum deitirildi. 1.21 Cinsel tacize maruz kaldm veya istemediim cinsel imalarda bulunuldu. 1.22. Rahatsz edici yazl mesajlar veya telefonlar aldm. 1.23. Rahatsz edici e-mailler aldm. 1.24. yerimde performansm drlmeye alld. 1.25. ok fazla alayc ve kmseyici davranlara maruz kaldm. 1.26. Dilimle ve rkmla ilgili alayc sz ve davranlarda bulunuldu. 1.27. Hayatm zorlatracak tehditler aldm.(fazla mesai, basit ayak ileri gibi) 1.28. ten ayrlmam gerektii konusunda eitli imalara ve uyarlara maruz kaldm. 1.29. Kiisel alanma saldr, itme, yolumu kesme gibi gz korkutucu davranlara maruz kaldm. 1.30. Fiziksel grntm nedeniyle dlandm. 1.31. Ekonomik ya da materyal (eya, malzeme gibi) anlamda zarar grmeme neden olundu. 1.32. Fiziksel tacize uradm veya fiziksel iddet tehditleri aldm. 1.33. Dini ve siyasi grlerim nedeniyle eletirildim.

210

2. Mobbing tanmna uyan yukardaki olumsuz bir davranla karlatysanz, bu olumsuz davran kim/kimler gerekletirdi? Yneticim/Amirim Mesai Arkadam Astlarm (Alt pozisyon alanlar) Hasta ve Hasta Yaknlar

IV. BLM: KLK ANKET Bu blmde A Tipi Kiilik ve B Tipi Kiilik zelliklerini ieren sorular bulunmaktadr. Bu anlamda aadaki testte verilen sorular sizin kiiliinizin daha ok A Tipi kiilik zelliini mi yoksa B Tipi kiilik zelliini mi daha ok tadn bulmaya yneliktir. Bu aklamalara gre aadaki sorular yantlaynz: Ltfen her bir ifade iin size en uygun olan durumu X Daima Genellikle Fikrim Nadiren Asla doru yok doru deil iareti koyarak belirtiniz. doru doru 1. Kendi iim bitmeden bakalarnn iinin tamamlanmasn beklemekten holanmam. 2. Srada beklemekten nefret ederim. 3. evremdekiler, ok kolaylkla kzdrlabilen biri olduumu sylerler. 4. Mmkn olduunca bakalaryla yarmac, mcadeleci faaliyetlere katlmaya alrm. 5. Nasl yaplacan tam olarak bilmesem de yapmam gereken ii hemen bitirmeyi isterim. 6. Tatile gittiimde bile, genellikle yanma mesleimle ilgili yaplacak baz iler alrm. 7. Bir hata yaptmda bunun nedeni, genellikle ii tamamen planlamadan nce aceleyle yapmaya almamdr. 8. imi zamanndan ok daha ge bitirirsem kendimi sulu hissederim. 9. evremdekiler bana, yarmac faaliyetler iinde olduumda kt huylu hale geldiimi sylerler. 10. Yaptm ite yksek dzeyde bask altndayken, birdenbire kaybetme endiesi duyarm. 11. Mmkn olduunda, iki ya da daha fazla ii bir anda bitirmeye alrm. 12. Saate kar yarma eilimindeyimdir. 13. Gecikmeye kar tahammlm yoktur. 14. Gerek olmasa da kendimi acele etmeye zorlarm. 15. Hayatn srekli mcadeleden ibaret olduunu dnrm. 16. Yarmalar, sportif karlamalar benim iin oyun ve elenceden ok, kardaki rakibi yenmek iin nemli bir frsattr. 17. evremdekiler tarafndan olduka hrsl ve agresif biri olarak tannrm. 18. ok hzl yemek yerim. 19. ounlukla zamanmn olmadn hissederim. 20. Ortalama birinden daha fazla enerjiye sahip olduumu dnrm.

211

YARARLANILAN KAYNAKLAR KTAPLAR AKDEMR Ali, Dnceden Uygulamaya Temel letmecilik Bilgileri, stanbul: Trkmen Kitabevi, 2003 AKDEMR Ali, Ynetici Engeli: Organizasyonlarda Yneticilerin retkenlii, grmeyi ve Baary Engellemesi, 2.b., Kocaeli: Nuh imento Sanayi A.. AKDEMR Ali, Temel letmecilik Bilgileri, Kocaeli: Yaync Yaynlar, 2003 AYTRT Nihat, Ynetim Sanat: Baarl Ynetim ve Yneticilik Teknikleri, Geniletilmi 3. Bask, Ankara: Yarg Yaynevi, 1999 BARKER Alan, Yenilikiliin Simyas, ev. Ahmet Kardam, stanbul: MESS (Trkiye Metal Sanayicileri Sendikas Yaynlar, 2001 BATLA Acar ve BATLA Zuhal, Stres ve Baa kma Yollar, stanbul: Remzi Kitabevi, 1999 BAYSAL Aye Can, TEKARSLAN Erdal, letmeciler in Davran Bilimleri, 2.b., stanbul: Avcol Basm Yayn, 1996 BERNE Eric, Hayat Denen Oyun, ev. Selami Sargut, Ankara: Yaprak Yaynlar, 1992 BERRY Lilly, Psychology At Work: An Introduction To Organizational Psychology, New York: McGraw Hill Co., 1998 BNGL Dursun, Personel Ynetimi, stanbul: Beta Yaynlar, 1996 BRD Barbara, Entrepreneural Leadership, London: Scott Foresman Co. Pub., 1989 CAN Halil, Organizasyon ve Ynetim, 6.b., Ankara: Siyasal Kitabevi, 2002 CLARKE, Jane: Maymuncuk: yerinde letiim ve Politika, stanbul: MESS Yaynlar, ev. Z. Dicleli, 2002 CLFFORD Morgan, Introduction To Psychology, ev. Hsn Arc, Ankara: Hacettepe niversitesi Yayn, 1984 CCELOLU Doan, nsan ve Davran: Psikolojinin Temel Kavramlar, 12.b., stanbul: Remzi Kitabevi, 2003 OROLU Cokun, Dnyasnda Gelecein Ynetimi, stanbul: Alfa Basm Yaym Datm Ltd. ti., 2003

212

DALAY smail, Temel letmecilik Bilgileri: Genel Kavramlar-Kurulu, 1. b., Sakarya: Sakarya Kitabevi, 2002 DAVENPORT Noa, SCHWARTZ Ruth Distler ve ELLOTT Gail Pursell, Mobbing: yerinde Duygusal Taciz, ev. Osman Cem nartay, 1.b., stanbul: Sistem Yaynclk, 2003 DNER mer ve FDAN Yahya, letme Ynetimi, 1.b., stanbul: Beta Basm Yaym Datm Ltd. ti., 1996 DKMEN stn, Kk eyler, 1.b., stanbul: Sistem Yaynclk, Aralk 2004 DNMEZER Sulhi, Toplumbilim, Yenilenmi 11.b., stanbul: Beta Basm Yaym Datm, 1994 DUBRN Andrew, Applying Psychology: Individiual And Organizational Effectiveness, New Jersey: Prentice Hall, 1994 ERDOAN rfan, Eitimde Deiim Ynetimi, Ankara: Pegem Yaynclk, 2002 ERDOAN lhan, rgtlerde Davran, stanbul: stanbul niversitesi Yaynlar, 1983 ERDOAN lhan, letmelerde Davran, stanbul: stanbul niversitesi letme Fakltesi Yayn, No: 242, 1991 ERDOMU Nihat, Kariyer Gelitirme: Kuram ve Uygulama, 1.b., Ankara: Nobel Yayn Datm Litd. ti., 2003 EREN Erol, Ynetim Psikolojisi, 4. Bask, stanbul: Beta Yaynclk, 1993 EREN Erol, Ynetim Psikolojisi, stanbul: . . letme Fakltesi Yayn, No: 209, 1984 EREN Erol, Ynetim ve Organizasyon (ada ve Kresel Yaklamlar), 6.b., stanbul: Beta Basm, 2003 EREN Erol, rgtsel Davran ve Ynetim Psikolojisi, stanbul: Beta Yaynlar, 1998 EREN Erol, letmelerde Yenilik Politikas, stanbul: stanbul niversitesi letme Fakltesi Ynetim ve Organizasyon Enstits Yaynlar No: 4, 1979 ERGL Dou, iddetin Kltrel Kkenleri, Bilim ve Teknik Dergisi, Say 399, ubat, 2001 EROLU Feyzullah, Davran Bilimleri, 4.b., stanbul: Beta Basm Yaym Datm A.., 1998

213

GETAN Engin, nsan Olmak Varoluun Bireysel ve Toplumsal Anlam, 3.b., stanbul: Adam Yaynlar, 1987 GEN Nurullah, Ynetim ve Organizasyon-ada Sistemler ve Yaklamlar-, Ankara: Sekin Yaynclk, 2004 GEN Nurullah, Zirveye Gtren Yol: Ynetim, 8.b., stanbul: Tima Yaynlar, 2003 GEN Nurullah ve DEMRDEN Osman, Ynetim El Kitab, Erzurum: Birey Yaynclk, 1994 GEYBULLAYEV (RAMAZANOLU), Geybulla Ynetimin Esaslar, Isparta: Sleymen Demirel niversitesi Yaynlar, No: 28, 2002 GNEY Salih, Davran Bilimleri, Ankara: Kara Harp Okulu Basmevi, 1997 GNEY Salih, Ynetim ve Organizasyon El Kitab, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2000 HAMNER Clay ve ORGAN Dennis, Organizational Behaviour an Appliend Psychological Aproach, Dallas Texas, Business Pub Inc, 1978 HELLREGEL Don, SLOCUM John W., WOODMAN Richard W., Organizational Behaviour, Fifth Edition, St. Paul: West Publishing Company, 1989 HRGOYEN Marie France, Manevi Taciz: Gnmzde Sapkn iddet, ev. Heval Bucak, stanbul: Gncel Yaynclk Ltd. ti., 1990 HORNEY Karen, Psikanalizde Yeni Yollar, ev. Seluk Budak, Ankara: teki Matbaas, 1999 HORNEY Karen, Gnmzn Nevrotik nsan, ev. Erdem Bagatur, stanbul: Mert Basn Yaynclk San. ve Tic. Ltd. ti,, 2001 HUNT Rikki, BUZAN Tony, Dnen Organizasyon: Hayatnda Baarnn Temel Kurallar, ev. Din Tayan, stanbul: Alfa Basm Yaym Datm Ltd. ti., 2003 JAMES Judi ve EDEN Mike, Uzun Sapl Gelincik, ev. Aye Bilge Dicleli, stanbul: MESS (Trkiye Metal Sanayicileri Sendikas) Yaynlar, 2001 JANT Fred E., Ynetim Sorunlarna Etkili zmler, ev. Levent Akn ve Vedat G. Diker, stanbul: Hayat Yaynlar, 1998 Kal-der (Kalite Dernei) Yaynlar, renen Organizasyonlar, stanbul, 1998 KAITIBAI idem, nsan ve nsanlar, 7.b., stanbul: Evrim Basm Yaym Datm, 1988

214

KASATURA lkay, Kiilik ve zgven, 1.b., stanbul: Evrim Yaynevi, 1998 KMMEL Tim, Gl Kiilikler, ev. Gzde Belendir, stanbul: Beyaz Yaynlar, 1993 KOEL Tamer, letme Yneticilii: Ynetim ve Organizasyon, Organizasyonlarda Davran, Klasik-Modern Yaklamlar, 7.b., stanbul: Beta Yaynlar, 1999 MORRS Charles G., Psikolojiyi Anlamak (Psikolojiye Giri), ev. H. Belgin Ayvak, Melike Sayl, 1.b., Ankara: Trk Psikologlar Dernei Yaynlar, 20002 ONAL Gngr, letme Ynetimi ve Organizasyon, 3.b., stanbul: Trkmen Kitabevi, 2000 ONARAN Ouz, rgtlerde Karar Verme, Ankara: Ankara niversitesi sosyal Bilimler Fakltesi Yayn No: 321, 1971 ZKALP Enver ve KIREL idem, rgtsel Davran, T.C.Anadolu niversitesi Eitim, Salk ve Bilimsel Aratrma almalar Vakf Yaynlar, No. 11 ZTABA Ltfi, Psikoljide lk Adm, stanbul: nklap ve Aka Basmevi, 1983 RODOPLU Gltekin ve AKDEMR Ali, letme Bilimine Giri, Isparta, 1998 SABUNCUOLU Zeyyat ve TZ Melek, rgtsel Psikoloji, 2.b., Bursa: Ezgi Kitabevi, 1996 SABUNCUOLU Zeyyat ve TOKOL Tuncer, letme 1-2, Bursa, 1997 SHERMAN Harold, Olumlu Yaama Sanat, ev. Yunus Ender, stanbul: Hayat Yaynclk, 2002 SOLOMAN Robert C. ve FLORES Fernando, Dnyasnda, Politikada ve Yaamda Gven Yaratmak, ev. Ahmet Kardam, stanbul: MESS (Trkiye Metan Sanayicileri Sendikas) Yaynlar, 2001 AHN Nesrin Hisli ve Dierleri, Stresle Baa kma: Olumlu Bir Yaklam, 3.b., Ankara: Trk Psikologlar Dernei Yaynlar, No: 2, 1998 AHN H. Murat, Sporda iddet ve Saldrganlk, 1.b., Ankara: Nobel Yayn Datm, 2003 MEK M. erif, Ynetim ve Organizasyon, 6.b., Ofset Matbaaclk, 2001 TARHAN Nevzat, Psikolojik Sava , 4.b., stanbul: Tima Yaynlar, 2003 TEVRZ Suna, ARTAN nci ve BOZKURT Tlay, Davranlarmzdan Semeler, stanbul: Beta Yaynlar, 1999

215

THOMPSON Brad, Yeni Yneticinin El Kitab 2: stn Performans Gelitirme, ev. Vedat G. Diker, stanbul: Hayat Yaynlar, 1998 TINAZ Pnar, yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing), 1.b., stanbul: Beta Basm Yaym Datm A.., 2006 TOLAN Barlas, Toplum Bilimine Giri, Ankara, 1975 TOLAN Barlas, ada Toplumun Bunalm: Anomi ve Yabanclama, Ankara: Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yaynlar, 198 TORUN Alev, Stres ve Tkenmilik, Endstri ve rgt Pskolojisi, 2.b., Ankara: Kal-der (Kalite Dernei ) ve Trk Psikologlar Dernei, 1996 TUTAR, Hasan, yerinde Psikolojik iddet, Ankara: Platin Yaynclk, 2004. TRKEL Asuman Ulunar, letme Yneticilerinin Davranlarna Yn Veren Hakim Kiilik Faktrleri le Ynetsel Davran Arasndaki likiler ve Uygulama, stanbul: Marmara niversitesi Yayn, 1992 LKEN Hilmi Ziya, Ahlak, 2.b., stanbul: lken Yaynlar, 2001, s. 208. WELLS Ronalg G., Yetki Devri, ev. Vedat ner, stanbul: Rota Yaynlar, 1993 WORTMAN Camille, Psychology, New York: Alfred Knopf Inc., 1988 YALIN Seluk, Personel Ynetimi, 6.b., stanbul: Beta Basm Yaym Datm A.., 1999 YANBASTI Glgn, Kiilik Kuramlar, zmir: Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar No 53, 2. Bask, 1996 YENER zcan, letme 1, Ankara: Tutibay Ltd. ti., 1995 ZEL Uur, Kiilik ve Liderlik: Evrensel Boyutlaryla Ynetsel Adan Aratrmalar, Teoriler ve Yorumlar, 1.b., Ankara: Sekin Yaynclk San. ve Tic. A.., 2001 MAKALE VE BLDRLER AKA Bilge ve RM Aye, Yldrma Davrannn Alglama Boyutu: niversite rencileri zerine Bir Aratrma, 14.Ulusal Ynetim ve Organizasyon Kongresi Bildiriler Kitab, Erzurum, 2006. AKKRMAN Ali Deniz, Etkin atma Ynetimi ve Mdahale Stratejileri, D.E....B.F. Dergisi, Cilt 13, Say: II, Yl: 1998

216

AYDOS Latif ve ORAL Figen, Saldrganlk Trlerinin Cinsiyet, Takm ve Mcadele Sporlaryla Olan likisinin Aratrlmas, Gazi niversitesi Krehir Eitim Fakltesi Dergisi, Cilt 3, Say: 2, Aralk 2002 BUDAK Glay, rgtlerde atmadan Her Zaman Kanlmal m?, Mercek Dergisi, Ocak 2003 COULNG Victoria, Dealing With Bullying&Harassment At Workplace, Royal College Of Nursing Working Wel Initiative Seminars, Londra, 2005 COWE Helen, et.al., Measuring Workplaca Bullying, Aggression and Violent Behavior, 7, 2002. ENARSEN Stale, Harrasment & Bullying At Work: A Review Of The Scandanivian Approach, Agression and Violent Behavior, Vol.5, No.4, 2000. ENARSEN Stale, The Nature and Causes of Bullying at Work, International Journal of Manpower, 20,1/2, 1999 ERGL Dou, iddetin Kltrel Kkenleri, Bilim ve Teknik Dergisi, Say 399, ubat, 2001 GEN Nurullah ve PAMUKOLU Esra, Psikolojik yeri Terr: Dr. Siyami Ersek Gs ve Kalp Damar Cerrahisi Eitim ve Aratrma Hastanesinde Bir Uygulama, 14.Ulusal Ynetim ve Organizasyon Kongresi Bildiriler Kitab, Erzurum, 2006. GEN Nurullah, rgt Kltrnn Oluumu ve Bireysel ve rgtsel Davranlar zerindeki Etkisi, Atatrk niversitesi ..B.F. Dergisi, 10, 1, 1993 GEMZE Eva and ENARSEN Stle, Bullying in Danish Work-Life: Prevalence and Health Correlates, European Journal of Work and Organizational Psychology, 10 (4), 2001. GRAY Cemile ve TOZKOPARAN Gler, rgt Kltr ve klim, Anadolu niversitesi Ak retim Fakltesi Dergisi, T.C Anadolu niversitesi Yaynlar No 912, Cilt 2, Say 1, 1996 Journal of Economics and Administrative Sciences, Cumhuriyet niversitesi ..B.F. Dergisi, Cilt 2, Say 2, Ekim 2001 Journal of Economics and Administrative Sciences, Cumhuriyet niversitesi ..B.F. Dergisi, Cilt 4, Say 2, Ekim 2003 KARACAOLU Korhan ve REYHANOLU Metin, yerinde Yldrma: KKTCdeki Salk Sektrnde alanlara Ynelik Bir Aratrma, 14.Ulusal Ynetim ve Organizasyon Kongresi Bildiriler Kitab, Erzurum, 2006.

217

KOCACIK Faruk, iddet Olgusu zerine, Cumhuriyet niversitesi ..B.F. Dergisi, Cilt 2, Say 1, 2001 KK Sabahat Bayrak, Yaamnda Psiko-iddet Sarmal Olarak Yldrma, 14.Ulusal Ynetim ve Organizasyon Kongresi Bildiriler Kitab, Erzurum, 2006. LEYMANN Heinz, The Content and Development of Mobbing at Work, European Journal of Work and Organizational Psychology, 5 (2), 1996 LEYMANN Heinz, Mobbing and Psychological Terror at Workplaces, Violence and Victims, 5, 1990 MAYHEW Claire, et.al., Measuring The Extent of Impact From Occupational Violence and Bullying on Traumatised Workers, Employee Responsibilities and Rights Journal, Vol. 16, No. 3, September 2004. MYNARD Helen and JOSEPH Stephen, Development of the Multidimensional Peer-Victimization Scale, Agressive Behavior, Vol. 26, 2000 REGNET Erika, Yneticiler atmalarda Nasl Davranr?, D.E....B.F. Dergisi, evirenler: Tuncer Asunakutlu ve Sezai Zeybekolu, Cilt 14, Say: 2, Yl: 1999 SALN Denise, Prevalence and forms of bullying among business professionals: A comparison of two different strategies for measuring bullying, European Journal Of Work And Organizational Psychology, 10(4), 2001 SERNKAN Celalettin ve BARUTU Esin, irket Yneticilerinin Motivasyon ve Tkenmilik Dzeylerine likin Bir Aratrma, 14.Ulusal Ynetim ve Organizasyon Kongresi Bildiriler Kitab, Erzurum, 2006. TELMEN Osman, Motivasyon Teorileri inde Baarma Gdsnn Yeri ve nemi, Eskiehir ktisadi ve Ticari limler Akademisi Dergisi, Cilt 19, Say 1, Ocak 1978 TREMLOW Stuart W., A Psychoanalatic Dialectical Model for Sexual and Other Forms of Workplace Harassment, Journal of Applied Psychoanalytic Studies, Vol.1, No.3, 1999 TOMBS Peg, The Relationship Between Self-efficacy For Participating In Selfmanaged Work Groups And The Big Five Personality Dimensions, Journal Of Organizational Behavior, 17, 1996 VANDEKERCKHOVE Wim and COMMERS M.S. Ronald, Downward Workplaca Mobbing: A Sign Of The Times?, Journal of Business Ethics, 45, 2003 Verimlilik Dergisi, Ankara: Milli Prodktivite Merkezi Yayn, Cilt 18, Say: 1, 1989

218

VCKERS Margaret H., Bullying as Unacknowledged Organizational Level: A Researchers Story, Employee Responsibilitirs and Rights Journal , Vol. 13, No. 4, 2001. YURTSEVER Ertekin, Ynetimde Narsizm zerine Bir Deneme, Amme daresi Dergisi, Cilt: 34, Say: 3, Eyll 2001 ZAPF D., C. Knorz, M. Kulla, On The Relationship Between Mobbing Factors and Job Content, Social Work Enviroment, and Health Outcomes, European Journal of Work and Organizational Psychology, 5, 2, 1996 ZAPF Dieter, Organisational, Work Group Related and Personal Causes of Mobbing/Bullying at Work, International Journal of Manpower, Vol. 20, No: 1 / 2, 1999 ANSKLOPEDLER HANERLOLU Orhan, Felsefe Ansiklopedisi: Kavramlar ve Akmlar, Cilt 1, stanbul: Remzi Kitabevi, 1992. HANERLOLU Orhan, Felsefe Ansiklopedisi: Kavramlar ve Akmlar, Cilt 6, stanbul: Remzi Kitabevi, 1992. NTERNET KAYNAKLARI AKDA Emin, llallah Dedirten Taciz Mobbing, Aksiyon Haftalk Haber Dergisi, www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=23418 - 47k, Say: 585, 20.02.2006 ARPACIOLU Glcan, Trkiyede Zorbalk Bir alma Biimi, http://www.insankaynaklari.com, 03.02.2005. ARPACIOLU Glcan, yerinde Stresin Gizli Kayna: Zorbalk ve Duygusal Taciz, http://www.energyturkey.org, 19.04.2006 ARPACIOLU Glcan, Mobbing-yerinde Zorbalk-1:yerindeki Stresin Gizli Kayna: Zorbalk ve Duygusal Taciz, http://www.energyturkey.org, 19.04.2006 BARUTUGL smet, ini Sevmeyenler, http://www.yenibir.com, 14.05.2006. BALTA Acar, Ad yeni konmu bir olgu: yerinde Yldrma (Mobbing), http://www.kobifinans.com.tr/icerik.php?Article=10820&Where=danisma_merkezi &Category=020708&Topic=3, 02.06.2006. Bullying in your Workplace, wwww.bulliesdownunder.com, 02.05.2005. AK Nisa Asl, Mobbing Kabusu, http://www.annelergrubu.com/nisa/base.asp?catID=23&selectedID=1167, 05.04.2004.

219

EKZ Fatih, yerinde Duygusal Taciz ( Mobbing ), wwww.unigazete.com,????? ERGENEKON Sevda, Yerinde Duygusal Taciz ( mobbing), http://www.beykent.edu.tr/yeni_beykent/index.php?modul=guncel&sayfa=2-37k, 26.05.2006 FIELD Tim, Bullying in a Public Sector Organisation Being Privatised, http://www.bullyonline.org/personal.htm., 21.3.2006 Identification of Mobbing Activities, http://www.leymann.se/English/00003E.HTM., Eriim.01.05.2004. Yerinde Duygusal Yldrma ve Zorbalk, http://www.insankaynaklari.com, 06.01.2005. yerinde Mobbing Var, Hrriyet nsan Kaynaklar, 06.01.2002 yerinde Terr Hayat Zehir Ediyor, Milliyet Yaam, 03.04.2003. yerinde Kara Bulutlar: Mobbing, 23.01.2002., http://www.secretcv.com/insan.php?haber_id=15 (05.06.2005). KARPUZOLU Ebru, Deiim ve Kobiler, http://www.insankaynaklari.com, 21/09/2001. LANER Vedat, Mobbing (yerinde Psikolojik Taciz), http://www.turkishweekly.net/turkce/makale.php?id=98, 24.04.2006. LEYMANN Heinz, Introduction to the Concept of Mobbing, The Mobbing Encylopedia, http://www.leymann.se/English/11110E.HTM, (01.06.2005). LEYMANN Heinz, Research and The Term Mobbing, The Mobbing Encylopaedia, http://www.leymann.se/English/11120E.HTM LEYMANN Heinz, Bullying: Whistleblowing. Some Historical Notes: Reserach and the Term Mobbing, The Mobbing Encylopedia, http://www.leymann.se/English/11110E.HTM, (01.06.2005). LEYMANN Heinz, The Relationship of Mobbing to Conflict, The Mobbing Encylopedia, http://www.leyman.se/English/11320E.HTM (01.06.2005). LEYMANN Heinz, Consequences of Mobbing, The Mobbing Encylopedia, http://www.leyman.se/English/15100E.HTM, 01.06.2005. LEYMANN Heinz, Mobbing- its Course Over Time, The Mobbing Encylopedia, http://www.leymann.se/English/1220E.HTM, (01.06.2005). NUHOLU Mert, Mobbing-Duygusal Yldrma, http://merttr.blogspot.com/2006/01/psikolojik-yildirmanin-sagliga.html, 24.01.2006.

220

NUHOLU Mert, Mobbinge Kar Savunma, http://www.merttr.blogspot.com/2006/01/psikolojik-yildirmanin-sagliga.html, 25.01.2006. NUHOLU Mert, Psikolojik Yldrmann Sala Etkileri, http://www.merttr.blogspot.com/2006/01/psikolojik-yildirmanin-sagliga.html, 27.01.2006 ZALP Selin, Gndemde Mobbing (Ofislerde Psikolojik iddet) Var, http://www.kadinvizyon.com/article.php?aID=588, 06.03.2005 ZTRK Namk Kemal, Liyakat Sistemini Korumann Farkl Bir Yolu: Liyakat lkesi Koruma Kurulu, http://www.canaktan.org/dinahlak/ahlak/meritokrasi/liyakat_sistemini_koruma.htm, 13.04.2004. PR, Gamze, Yerindeki Kabus:Mobbing ubat 2006 Gndem.net Dou Akdeniz Gazetesi-2005www.gundem.emu.edu.tr/subat2006/turkish/mobbing.htm Srden Kovulan Kurt Kapar,www.milliyet.com.tr, Eriim.05.08.2005 Sibel Mercan, Anksiyete Bozukluklar Panik Atak, http://www.populermedikal.com/panikatak.asp, 25.04.2004. SOLMU Tark, Yaamnda Travmalar: Cinsel Taciz ve Duygusal Zorbalk/Taciz (Mobbing), http://www.isguc.org/tariksolmus.pdf, Haziran 2005. The Mobbing Encyclopaedia: Some Historical Notes, Research and The Term Mobbing, http://www.leymann.se/English/1112OE.HTM, 16.03.2004. Trkiyeden Mobbing rnei, http://www.blogcu.com, 13.06.2006 VARTIA Maarit, Workplace Bullying-A Study On The Work Environment, Well-being and Health, Helsinki: Finnish Institute of Occupational Health, People and Work Research Reports 56, 2003, http://www.ethesis.helsinki.fi/julkasiut/hum/psyko/vk/vartia-vaananen/workplac.pdf, 29.02.2004. YELTAY Pnar, Trkiyeden Mobbing rnei: Mobbing Davas , http://www.blogcu.com, 13.06.2006. YCELEN Deniz, yerinde Depresyon, http://www.isguc.org?avc=arc_view.php&pg=ksa, 10.07.2006 YCEL Deniz, yerinde Psikolojik Terr, http//www.yenibir.com/articledisplay_yenibiryasam/0,,Im YCETRK Elif, rgtlerde Durdurulamayan Yldrma Uygulamalar: D m? Gerek mi?, II. Ynetim ve Organizasyon Kongresi Bildiriler Kitab, Afyon: 2224 Mays 2003, http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=226, 15.03.2004

221

ZAPF Dieter, Organizational, Work Group Related and Personal Causes of Mobbing/Bullying At Work, International Journal of Manpower, Vol: 20, 1999, http://www.worktrauma.org/foundation/research/mobcauses.htm, 02.03.2004.

TEZLER ALNIAIK mit, Siyasi Parti Liderlerinin Kiilik zelliklerinin Semen Tercihleri zerindeki Etkisi, Yksek Lisans Tezi, KO Sosyal Bilimler Enstits, 2003 ERBA Ezgi Fatma, Ynetsel Yldrmann alann Motivasyonuna Etkilerinin Ynetsel Etik Balamnda ncelenmesi ve Bir Aratrma,Yksek Lisans Tezi, Kocaeli niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2004 GNAY Ebru, Eitim Yneticilerinin Kiilik zellikleri, Deerleri ve Mesleki Yeterliliklerinin Karlatrlmas, Eitim Bilimleri Yksek Lisans Tezi, KO Sosyal Bilimler Enstits, 1998 TAN Bilge Ufuk, yerinde Rekabetin Neden Olduu Psikolojik Basklar ve yerinden Uzaklatrma ( Mobbing), Yksek Lisans Tezi, T.C. Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits alma Ekonomisi ve Endstri likileri Anabilimdal, stanbul, 2005

222

ZGEM
Yeliz CAN, 13 Mart 1982 ylnda Glckte domutur. lk, orta ve lise renimini Glckte tamamlamtr. 2000-2001 dneminde Kocaeli niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi letme Blmnde lisans renimine balam ve 2004-2005 dneminde lisans eitimini tamamlamtr. Ayn yl, Kocaeli niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, letme Ana Bilim Dal, Ynetim ve Organizasyon yksek lisans programna balamtr. 2007 ylnda A Tipi ve B Tipi Kiilikler Bakmndan Mobbing Kiilik likisinin ncelenmesi ve Bir Uygulama konulu bu tez ile Ynetim ve Organizasyon yksek lisans programn tamamlamtr.