makale - article

TTMD Dergisi 57 (2008) 11 -17

TTMD

Alveri Merkezleri Duman Kontrol Sistemleri Smoke Management For Shopping Centers
Prof. Dr. Abdurrahman Kl
TTMD yesi

zet
Alveri merkezleri; genellikle otopark, maaza alanlar, food-court, sinema ve atrium blmlerinden oluur. Bu blmlerdeki aktif yangn koruma nlemleri; duman kontrol sistemleri, sndrme sistemleri, alglama sistemleri, uyar sistemleri gibi farkl sistemler olup her blmde birbirinden farkldr ve kendi ilerinde bile byklklerine, yksekliklerine ve tasarm geometrilerine gre farkllk gsterir. Bununla beraber, alverii ilgilendiren blmleri maazalar, dolam alanlar (mall) ve atrium blmdr ve bu blmlerde yangn gvenlii sistemleri iinde en ok karmak ve nemli olan duman kontrol sistemleridir. Bu almada alveri merkezlerinde duman kontrol ele alnm, duman zonlar, yangn perdeleri ve atrium duman egzoz sistemi incelenmi, tasarm esaslar verilmitir.

Abstract
In general, a shopping center consists of car park areas, shops, food-court, cinemas and atria. The active fire protection methods in these areas, which may vary as smoke control systems, fire extinguishing systems, fire detection systems and announcement systems are separate systems and these systems also differ depending on the size, height and construction of each region. However, the areas concerning the shopping activity are shops, circulation zone (mall) and atria and the most important and complicated fire protection system for these areas is the smoke control system. In this study, smoke management in shopping centers is considered; smoke zones, fire curtains and atrium smoke exhaust systems are investigated, design criteria are given.

1. Giri Gnmzde, alveri merkezlerinin says hzla artmakta ve genellikle maazalarla birlikte otopark, sinema salonlar ve food-court gibi blmleri iermektedir. Alveri merkezlerinde insan says fazla, yangn yk byk ve dumann yaylabilecei alanlar geni olduundan yangn riski byktr. Meydana gelen yangnlarda duman ksa srede btn hacmi dolduracandan mdahale gleir, yangn kontrolsz ekilde byr ve hasar miktar fazla olur. Kukusuz, alveri merkezlerinin en byk riski, i boluun byk olmas ve dumann hzl yaylma imkan bulmasdr. Yangn kayna kk olsa bile, duman ksa srede yaylacandan grnr mesafe azalr ve yangn kaynann bulunmas zorlar. Duman bir taraftan scakl ve baca etkisi nedeniyle ykselirken, dier taraftan da aklklardan gelen dzensiz ve ynlendirilmemi taze hava nedeniyle yatay olarak yaylr. Alveri merkezlerinde, yangndan ve dumandan meydana gelecek zararn azaltlmasnda mekann geometrisindeki fiziki snrlamalar, sabit sndrme sistemleri kadar nemlidir. Genilik, uzunluk ve yksekliin artmasyla duman hareketinin deiecei ve yaylmasnn kolaylaaca aktr. Ancak, yangn riski nedeni ile bu tr yerlerin farkl tasarlanmasn nermek anlaml deildir. Kullanm alannn ferahl, hatta baz kullanm amalar iin zorunluluu nedeniyle ok geni ve yksek mekanlar kanlmazdr. Genel prensipler ayn olmakla birlikte, her bir alveri merkezinin yangn koTTMD 11

TTMD

makale - article

runum sistemleri mimariye uygun tamamen ayr zmler gerektirmektedir. Bilindii gibi, alveri merkezleri bir dizi ticari dkkann lineer olarak yerletirilmesi ile olumutur. Alveri merkezlerini oluturan dkkanlarn yangn ykleri fazladr ve aa kan s ak 1 ila 5 MW arasnda farkl deerlerde olabilmektedir. ok katl alveri merkezlerinin allmam geometrileri ok kark bir problem yaratr. nsanlarn tahliyesi iin ayrlan yollar, insanlarn hzl ve dzenli bir ekilde boaltlmalarn salamak zere dnlmtr, ancak ayn geni yollar, dumann hzla ve youn dalmn da kolaylatrd iin, kurtulmann deil, kapana kslmann da arac olur. Ayrca, tahliye yollar zerinde doal olarak, yanc madde istenmez. Fakat pratikte, tahliye yollarnn bir sat ve sergi mekanna dntn ve ykl miktarda yanc madde ve saysz parlama kayna bulunduunu grebilirsiniz. Bylece, alveri merkezleri eitli parlama kaynaklar ve labirent gibi dzenlenmi koridorlar ile byk bir riske sahiptir. Dolam yollar ve atrium mekanlar, maazalardan kap bina dnda emniyetli bir alana kan insanlar iin tahliye yollardr. Alveri merkezlerinde atriumlara ok sk rastlanmaktadr. Genel olarak st kapal, etraf kullanm alanlarna ak birka kat ve daha yksek boluklar, atrium olarak isimlendirilmektedir. Binalarn Yangndan Korunmas Hakknda Ynetmelik'te, iki veya daha ok sayda katn iine ald, merdiven yuvas, asansr kuyusu, yryen merdiven boluu veya su, elektrik, havalandrma, iklimlendirme ve haberleme gibi tesisatn iinde yer ald, tesisat bacalar ve aftlar hari olmak zere, st kapal geni ve yksek yaplar, atriumlu yap olarak tarif edilmekte ve atrium alannn hibir noktada 90 m2'den ve karlkl iki kenar arasndaki mesafenin 5 m'den az olamayaca, atriumlarda doal veya mekanik olarak duman kontrol yaplaca belirtilmektedir. Dolam alanlar ve atrium mekanlar tahliye yolunun ek bir aamas olup, yangn ve dumann etkilerinden korunmas gereken alanlardr. Tahliye blgelerine atriumdan geildii iin insanlar buralarda birikir. Yangn merdivenlerine geiler de ou zaman atriuma ak koridordan salanr. te yandan, atriDuman Egzos Fan Duman Egzoz Fan

umlarn yaratt en byk risk, katlar birbirine balayan boluk olmasnda yatmaktadr. nk, bu nedenle, bir katta kan yangn, kolaylkla dier katlara srayabilmektedir. Katlar arasnda boluk olduundan baca etkisi ile duman ve yangn yaylmas abuk olur. Yine ou atriumda, katlar aras dikey balantnn yannda, bir katta atriumu evreleyen farkl kullanm amacndaki hacimlerdeki riskler de yangnn yaylmna yardmc olacaktr. 2. Atrium Duman Kontrol Atriumlarda duman kontrol iin ideal zm; komu alanlarda meydana gelebilecek muhtemel bir yangn durumunda, dumann atriuma giriini engellemektir. Bunu gerekletirmenin en kolay yolu, atrium ile komu hacimler arasndaki snrn duman szdrmaz ve yangna dayankl yaplmasdr. Fakat bu durum atrium kullanmn ok snrlamaktadr. Bu yntem zaman zaman kullanlmasna ramen, mimari snrlamalar nedeniyle istenmemektedir. Atrium ile komu hacimler arasndaki balantnn tamamen ak olmas durumunda, komu hacim iinde duman egzozu yaplmaldr ki duman st ksmda atriuma ak olan dier komu hacimlere girmesin. Fakat bu da ou zaman ok zor, pratik olmayan ve hatta kk komu hacimler iin maliyeti olduka yksek bir zmdr. Genel olarak byk komu hacimler iin uygulama rnekleri vardr. Bir baka yntem ise, komu hacimlerden duman giriini engellemek iin basnlandrma yapmaktr. Komu hacim ve atrium arasndaki akln byk olmas durumunda bu yntem sonu vermemektedir. nk dumann atrium ierisine giriini nleyebilmek iin scak gazlarn scaklna bal olarak 0.5 m/s ile 4.0 m/s arasnda hava hzna gerek duyulur. Ayrca bu havann tamam, yangn olan mahalden tamamen ekilmelidir ki hava aknn devam salanabilsin. Birok tipik atrium iin bu durumda gerekli olan hava miktar, duman egzoz sistemi boyutunu amaktadr. Bu yzden, bu yntem yalnzca kk sznt alanlarna sahip atriumlar iin geerli olmaktadr. Komu hacim iindeki bir yangn durumunda, duman ksa srede binann dier blmlerine yaylabileceinden, bu blmlerden gvenli tahliyeyi gerekletirecek nlemler olmaldr. Benzer eilim atrium boluu ierisinde kabilecek yangn iin de geerlidir. Her iki durumda da hem atrium iinden hem de komu hacimlerden tahliyeyi gerekletirebilmek iin ka yollarn koruyacak bir duman kontrol sistemi mevcut olmaldr. Duman kontrol sisteminin buradaki amac can gvenliini salamaktr. Bunun yannda, yangna mdahale edecek itfaiye elemanlar duman ile dolu bina ierisinde hem zorluk yaarlar hem de tehlikede kalrlar. Dolaysyla duman kontrol sistemi ayn zamanda itfaiyecilere de yardmc olacaktr. Bu yzden duman kontrol sistemi insanlarn tahliyesi iin gerek duyulan sreden daha uzun bir sre fonksiyonunu devam ettirmelidir. Yangn kodlarnda genellikle duman kontrol iin tipik egzoz gereksinimleri, kk mekanlar iin 6 hava deiimi/saat byk mekanlar iin 4 hava deiimi/saat verilir. Bu deerler bilimsel

Duman Perdesi

Duman Perdesi

Birinci Bodrum

kinci Bodrum

ekil 1. Tipik bir atriumda duman egzozu.

Eyll - Ekim 2008

12

TTMD

makale - article

TTMD

kurallara gre belirlenmemitir ve yllardr tartlmaktadr. Duman miktarnn hesaplanmas iin verilen ampirik formllerin gvenirlii konusunda da tartmalar devam etmektedir. Atriumlarn duman kontrol sistemi saatteki hava deiimine gre yaplmamaldr. Duman miktar, yangnn byklne, atriumun yksekliine, alanna ve hacmin geometrisine bal olarak hesaplanmaldr. Ykseklii 17 m veya daha kk yksekliklerde 17000 m3den daha kk hacimlerde, duman egzoz sistemi atriumun tavanndan doal olarak yaplabilir. Atriumlarn ykseklii 17 m'yi aarsa fleme ve emiler mekanik sistemlerle yaplmal egzoz kapasitesi en az 18.9 m3/s (68.000 m3/saat) olmaldr. Pratikteki kstlamalara istinaden, bir duman havalandrma sisteminde, maksimum ktle ak 175 kg/s'yi amamal ve duman tabakasnn scakl evre scaklndan en az 18C daha yksek olmaldr. Genellikle, 175 kg/s aan ok byk egzoz deerleri devasa ve ok ar fanlar ya da havalandrma sistemleri gerektirmektedir. Bu devasa ve ok ar fanlar ya da havalandrma sistemleri, devreye girdiklerinde bina yapsna zarar verebilecek titreim problemleri yaratmaktadrlar. Egzozun olumas iin, egzozun bir yzdesi kadar taze hava verilir. Tipik olarak taze hava egzozun %50si olarak alnr. Oysa, taze hava ile yanma rnleri toplam kadar egzoz olmaldr. retilen duman miktar yanc madde miktarna ve zelliklerine baldr. Dier taraftan gnderilen havann pluma yaklat zamanki hz kontrol edilemez ve 1 m/s deerinin zerinde tutulamazsa, gnderilen taze hava fazla ie yaramaz. Ortama taze hava verilmesi durumunda tahliye edilen insanlarn hava akndan etkilenmemesi iin taze havann giri tasarm hz 5.0 m/s'den fazla olmamaldr. Keza, taze hava girii herhangi bir egzoz kndan en az 5 metre mesafede bulunmaldr. Baz ynetmeliklerde duman tahliye sistemi bulunan binalarda, yamurlama sisteminin yaplmas istenmektedir. Yamurlama balklarnn devreye girmesi, yangn kontrol altna almann yan sra ani parlamaya yol aabilecek scaklk ykselmesine ve yanc gazlarn azaltlmasna da yardmc olur. Aratrmalara gre, eer yangn yamurlama balklar ile kontrol altna alnmamsa, yangn byk boyutlara ular, scaklk ok ykselir, fanlar yksek scakla dayanamaz. Yamurlama sistemi olan yerlerde, yamurlama bal patlad zaman, duman soutarak dumann ykselmesini engeller ve kat iinde yaylmasna sebep olur. Bu nedenle, yamurlama sistemi olan yerlerde souk duman kat seviyesinin zerine ykseltip egzoz rejimine sokmak iin yukar doru hava jetinin oluturulmas gerekir. 3. Duman Tabakas ve Duman Kontrol Zonu Dumann tahliye edilebilmesi iin duman kontrol zonlar ve biriktirmek iin duman hazneleri oluturulur. Duman zonu/haznesi oluturularak dumann yaylmasn kstlamann ana nedeni, duman tabakasnn greceli olarak soumas sonucu havada asl kalabilme zelliini yitirmesi ve duman tabakasnn alalmasdr. Bu durum, at menfezlerinin duman etkili bir ekilde atamamasna sebep olacaktr. Duman tabakasnn scakl yksek olmaz ve menfezin altndaki duman tabakas ile bir basn fark oluturulamazsa duman dar atlamaz. Duman tabakas altndan kaan insanlarn ba hizasnn zerinde olmas ve dumandan etkilenmemesi iin duman tabakasnn zeminden ykseklii en az 2.5 m olmaldr. Bundaki ama, bina sakinlerinin binay temiz ve solunabilir hava ierisinde terk etmelerini salamaktr. Bu temiz hava tabakasnn muhafaza edilebilmesi ayn zamanda yangna mcadele ekipleri iin de gereklidir. Duman tabakasnn kmemesi iin duman tabakasnn kabul edilebilir en dk scakl ortam scaklndan en az 18C daha fazla olmaldr. Dier taraftan scakl 200C den daha yksek olan bir duman tabakasndan yaylan sl radyasyon, duman tabakasnn altndan kamaya alan bina sakinleri iin ciddi boyutlarda rahatszla yol aabilir. Dumann yanal yaylmasn nleme ve duman tahliye amacyla bir noktaya toplanmas iin yaplan duman hazneleri, duman scaklklarna dayanabilecek cinsten yanmaz malzemeler ile ina edilmelidir. Duman zonlar/hazneleri, binann kendi geometrisine uygun yangna direnli duman perdeleri/kepenkler/yanmaz boluklu tavanlar kullanlarak yaplabilir. at ya da tavandan aa doru uzatlarak duman haznesi oluturan duman perdeleri, duman geirmez ekilde olmalarnn yan sra yangnn etkilerine kar da direnli olmaldrlar.

TTMD

13

TTMD

makale - article

Duman Egzosu

Duman Haznesi

alan yamurlama balklaryla kontrol edileceinden, byk lde souyacak ve havada asl kalma zelliini kaybedecektir. Buna ilave olarak, duman katman evresindeki yap elemanlarna temas esnasnda iletim ile bir miktar s kaybna daha maruz kalacaktr. Bu da, dumann soumasnn duman yaylmasna ve duman basmasna yol aaca iin, duman dolam ya da atrium mekanlarna tahliye etmenin etkili bir yntem olmadn ortaya koymaktadr.

ekil 2. Duman haznesi ve temiz hava ykseklii.

Dumann dolam alanndan ya da atrium mekanlarndan tahliyesi durumlarnda, duman tahliye sisteminin duman zonu boyutu, atriumlar iin doal duman havalandrma sistemi kullanlyor ise 1000 m2'yi, mekanik duman havalandrma sistemi kullanlyor ise 1300 m2'yi gememelidir. Duman tahliye edilemeden dolam ya da atrium mekanlarna yaylmasna izin verilirse, duman zonu boyutlar yarya indirilmelidir. Mekanik duman havalandrma sistemi kullanlyor ise 1300 m2, doal duman havalandrma sistemi kullanlyor ise 1000 m2 kurallarna bal kalmak koulu ile dolam ya da atrium mekanlar iin mnferit duman zonlar oluturulabilir. Yangndan kaynaklanan duman maazay terk ederek dolam ya da atrium mekanndaki duman zonuna girerken trblansa ve daha fazla karmaya maruz kalacak ve bu da daha fazla dumann olumasna yol aacaktr. Dumann maazalardan dolam ya da atrium mekanna hareketi, evresindeki yap elemanlarna temas esnasnda iletim ile s kaybna, daha sonra da aa doru soumasna yol aacaktr. Bu hareket, duman tabakasnn havada asl kalabilme zelliinin bir ksmn kaybetmesine yol aacaktr. Duman hazneleri/zonlar, binann kendi geometrisi ya da duman perdeleri/ kepenkler /yanmaz boluklu tavanlar kullanlarak yaplabilir. Dumann dolam mekanlarndan ya da atrium mekanlarndan atld hallerde, dolam mekanlarna ya da atrium mekanlarna duman atlan maazalarn taban alanlar, doal duman havalandrma sistemi kullanlyor ise 1000 m2'yi, mekanik duman havalandrma sistemi kullanlyor ise 1300 m2'yi amayacaktr. Maksimum taban alannn kontrol altnda tutulmasnn balca nedeni, eer taban alan daha geni olursa duman ve scak gazlarn soumaya ve havada asl kalma zelliklerini yitirmeye meyilli olmas, dolays ile dolam ya da atrium mekanlarna olan mesafeyi snrlamaktr. Eer bu birimler belirtilen boyutlardan daha byk iseler, bu birimlerden herhangi birinde meydana gelebilecek bir yangnda ortaya kacak olan duman, yangn bu birimler dahilinde yer
Eyll - Ekim 2008

4. Duman Perdeleri Duman kontrol zonlar yapnn geometrisine gre farkl ekiller kullanlarak meydana getirilebilirler. Dumann ar ekilde s kaybetmesini nleyebilmek iin, bir al veri merkezi dahilindeki mnferit bir atrium mekannda duman zonu uzunluu 60 metreyi gememelidir. Atrium 60 m'den uzun olduu takdirde duman perdeleri konularak duman kontrol zonlarnn says artrlmaldr. Duman perdesinin maksad, dumann bir alan iinde kalmasn salamak ve dier alanlara szmasn nlemektir. Duman perdeleri sabit olaca gibi sadece yangn durumunda da sarktlabilirler. Duman alglaycsnn aktive edilmesini mteakip, duman perdesi, duman akn engellemek zere, makarasndan, otomatik olarak yer ekimi ile iner ve inen perdeler, dumann yaylma alann snrlar, tahliye amac ile gr ve makul artlar muhafaza eder. almakta olan duman perdesi, tahliye yollarna engel olmamaldr. Duman perdesinin, tahliye yollar zerindeki ak ykseklii, zemin seviyesinden 2.1 m'den daha alak olmamaldr. Cam duvarlarn veya panellerin, bir duman haznesi veya ynlendirme perdeleri tekil etmek zere duman perdeleri olarak kullanlmas durumunda, bunlar, tasarmdaki en yksek scakla dayanabilmelidir. Telli cam veya temperli cam, hesaplanan en yksek scakla dayanabilmeleri kayd ile duman perdesi olarak kullanlabilir. En yksek tasarm scaklklarna dayanabilmek zere hazrlanm duman perdeleri, yanal yaylmay snrlandrmak zere duman hazneleri oluturmak zere kullanlabilirler. Duman ynlendirme perdeleri, duman, yangnn k noktasndan, tahliyenin gerekletirildii duman haznelerine veya d ak mekanlara ynlendirmek zere kullanlr. Ynlendirme perdeleri arasndaki akln, duman ve ar soumann yanal olarak yaylmasn nlemek amac ile 14 m'den daha fazla olmamas tavsiye edilir. Perdeler, duman katman tabannn en az 500 mm aasna kadar inmelidir. Dumann kaynakland odadan ekilmesine kyasla daha kk bir duman haznesi boyutu konusunda kstlamaya gidilir. Dumann karlmas amac ile kullanlacak olan her bir duman zonunda durgun blgelerin olumasn nlemek iin yeterli d-

Temiz Hava Ykseklii 2.5

14

TTMD

makale - article

TTMD

Duman Alglaycs

Asma Tavan Duman perdesi

Serbest Ykseklik 210 cm

ekil 3. Yangn perdesi.

zenleme yaplmaldr. Uzun bir duman zonunda durgun blge, havalandrma ya da tahliye noktalarnn niform bir ekilde datlmam olduu durumda veya dolam/atrium mekannn ya da alveri merkezinin bir ucu kapal olduunda oluur.
Duman Perdesi Duman Egzos Kanal Duman Egzos Kanal

Duman Tabakas altnda en az 50 cm

Duman Haznesi

Demeden en az 250 cm yukarda

En az 210 cm

ekil 4. Duman zonu ve duman perdesi.

Duman zonunda, kiri gibi fiziksel bir engel olduu hallerde de durgun bir blge oluabilir. Eer bir duman katman durgun ise, bu katman souyacak ve altndaki hava ile karacaktr. Eer bir duman katman altndaki hava boluu durgun ise, bu boluk gr etkileyebilecek younlukta bulank duman ile dolmaya balayacaktr. Taze hava girii, tasarlanm duman katman seviyesinin en az 1.5 metre altndan yaplmaldr. Hava giriinin duman katman seviyesinin en az 1.5 metre altna salanamad durumlarda, taze havann duman katmann bozmasn nlemek amac ile bir duman perdesi ya da bariyeri kullanlmaldr. Taze hava giriinin havalandrma sistemi girilerinden ya da kaplardan yapld durumlarda, bu havalandrma sistemi girilerinin ya da kaplarn, duman havalandrma sistemi devreye girdiinde taze havann ieri alnmasna msaade edecek ekilde, otomatik olarak alabilmeleri salanmaldr. Yangn byyp duman ekildike, ieri alnan hava ve dar atlmakta olan yangnn stt havann hacimleri arasndaki fark deiecektir. Bu da, tahliye yollar zerinde bulunan kaplarda nemli lde basn deiikliklerine yol aabilir. Bu sebepten dolay, bu itme-ekme etkisini ortadan kaldrmak amac ile ieri alnan taze hava doal yollarla ekilmelidir. Hareketsiz havann (ya da duman, ya da gaz) bir blm ile temas eden hareket halindeki bir hava akmnn basnc, venturi etkisi nedeniyle hareketsiz havaya nazaran daha dk olacaktr. Dolays ile hareket halindeki bir hava akm, hareketsiz havay kendisine doru cezbeder. Bu ekme etkisinin gc, hava akmnn artan hz ile artar.

TTMD

15

TTMD

makale - article

Duman haznesi

Turbulans karm blgesi

Perde

Duman tabakas

En az 3 m

ekil 5. Dumann ynlendirilmesi.

ekil 5a'da kapdan akmakta olan temiz hava akm duman kendisine doru ekmektedir. Duman haznesi taban sabit basn yzeyini izlemekte ve kapya yaklatka aa doru bel vermektedir. Duman haznesinin taban kap seviyesinin zerinde yeteri kadar yksekte olmad srece (en az 1.5 m) duman taban kapnn st seviyesinin hemen altna gelecektir. Bir hava giriinin (rnein kap) duman tabakasnn alt seviyesinden en az 1.5 m daha aada konumlandrlamad durumlarda, giri havasnn duman katmann bozmasn nlemek amac ile bir duman perdesi, ya da yanmaz bir yatay perde kullanlabilir. ekil 5b'de kapdan daha geriye kurulmu bir duman ynlendirme perdesi grlmektedir. Perdenin alt kenar kapdan daha yksektedir. eri girmekte olan hava akm, kapdan girip perdenin altndan geerken dikey olarak genileyecek ve bylece hz da yavalayacaktr. Bunun sonucu olarak da duman katmann aa doru ekmek konusunda daha az etkili olacaktr. Duman/hava karm noktasnda, hava akmn etkileyecek daha az trblans mevcuttur ve bu ekilde karm olan duman daha yksek bir seviyededir. Duman perdesinin kapdan uzakl 3 m'den fazla olmaldr. Eer duman haznesi bnyesinde asma tavan mevcut ise, duman haznesini oluturan perdelerin tavana kadar kmalar, asma tavandaki deliklerin toplam alannn en az %25'ini oluturmas ve asma tavan boluu iindeki hacimlerin durgun blgeler yaratmayacak bir ekilde dzenlenmesi koullar ile asma tavan zerinde kalan boluk da duman haznesi derinliine dahil edilebilir.

5. Duman Kontrol Senaryosu Duman havalandrma sistemi, duman kontrol blgesi dahilindeki duman alglayclar tarafndan harekete geirilecektir. Duman alglayclar, duman yaylmas ya da baka blgelerden duman sznts meydana gelmesi yznden yangn olmayan blgelerde kazara ya da zamanndan nce devreye girmesinin nlenebilmesi asndan, duman havalandrma sistemi duman kontrol blgesi dahilindeki alglayclar tarafndan harekete geirilmelidir. Yangn damperinin, atrium duman kontrol sistemi kanalna monte edilmesine msaade edilmemektedir. Yangn durumlarnda, egzoz kanallar ve temiz hava kanallar, yangn sresince ak olmal, temiz hava ve egzoz fanlar almaldr. Kanal ierisine yangn damperi tesis edilmesi, duman kontrol sisteminin baarsz olmasna yol alacaktr. Ancak, her katta olaan mekanik duman tahliyesi bulunan binalarda, etkilenmeyen tm katlardaki tm egzoz kanallar, dumann ve yangnn yaylmasn nlemek amac ile kapatlmaldr. Yangn katndaki egzoz kanalna giden yangn damperi ak kalmal; te yandan, dier katlarda, yangn damperleri kapal konumda olmaldr. Bir duman blgesi iindeki duman tahliye sisteminin tamamen alr hale gelmesi, alglama sisteminin aktivasyonunu mteakip 60 saniyeyi gememelidir. Doal duman tahliye sistemlerinin elektrik kesinti/sistem arzas durumunda ak konumda kalmaldr ve pozitif rzgar basncndan olumsuz olarak etkilenmeyecek ekilde konumlandrlm olmaldr. at vantilatrlerinin konumlandrlmasnn yanl olarak yaplmas durumunda, hava, atrium at alanna doru ynlenecek ve dolays ile, duman, binann iine doru itecektir. Temiz hava fanlarnn dardan hava emi azlarna kanal tipi duman dedektr yerletirilmeli ve bu dedektrlerin duman alglamas durumunda gecikme olmakszn ilgili fann otomatik olarak durmas salanmaldr. Yangn kontrol merkezi bnyesine, yangn kumanda merkezinin bulunmad durumlarda ise ana yangn gsterge panosuna, duman havalandrma sistemini uzaktan el ile harekete geirme ve kumanda anahtarlarnn yan sra sistemin ileyi durumunu gsteren gstergeler de dahil edilmelidir. Yangn kontrol merkezi ya da yangn gsterge panosunda uzaktan el ile harekete geirme ve kumanda anahtarlarnn bulunuyor olmas, duman havalandrma sisteminin daha iyi bir ekilde izlenmesine olanak salayacaktr. Duman alglayclarn arza yapmas durumunda, atrium duman egzoz sistemi, etkilenen alanlardan dumann karlmas

Eyll - Ekim 2008

16

TTMD

makale - article

TTMD

iin, ilgili cihazlarn devreye sokulmasnda, duman alglayc ilevini gerekletiren ve el ile kumanda edilen bir anahtar vastas ile harekete geirilebilir. Fanlar ve ilgili duman kontrol ekipmann kablo tesisat, bir yangn durumunda almaya devam edebilmelerini temin etmek amac ile korunmu olmaldr. Binada bulunanlarn tahliyesine ve yangnla mcadele giriimlerine yardmc olmak zere binadan dumann tahliye edilmesi amac ile duman kontrol sistemi monte edilmi olduu iin, sistem devreleri, bir acil yangn durumunda gvenilirlik ve devamlln srdrlmesini temin etmek zere korunmaldr. Bunun iin kablolar en az 1 saat sre ile yangna direnli olmaldr. 6. Sonu Dumann yaylmasnn nlenmesi ve istenilen grnrln salanabilmesi iin alveri merkezinin geometrisi gznne alnmal, oluacak duman miktar kullanm amacna bal olarak hesaplanmal, yamurlama sisteminin etkisi hesaplara katlmal, verilen taze hava miktar ve hz, duman egzoza ynlendirecek seviyede olmaldr. Al veri merkezlerinde duman kontrol iin sadece uygun kapasitede egzoz fan konulmas yeterli deildir. Temiz hava girii uygun konumda ve yeterli kapasitede olmal, uygun duman kontrol zonlar oluturulmal, duman perdeleri duman kontrol etkinliini artracak ekilde yerletirilmeli, fanlarn elektrik beslemesi gvenilir olmal ve insanlarn kalarn kolaylatrcak ve mdahale ekiplerine elverili temiz ortam oluturacak senaryo uygulanmaldr. 7. Kaynaklar [1] British Standard Institution. BS5588: Fire precautions in the design, construction and use of buildings. Part 7: Code of practice for the incorporation of atria in buildings. London, BSI, 1997. [2] Morgan H P. Comments on A note on smoke plumes from fires in multi-level shopping malls. Letters to the Editor, Fire Safety Journal, 12, pp 83-84, 1987. [3] Klote, J.H. ve J.A.Milke, Design of smoke management systems. American Society of Heating, Refrigerating and Air-Conditioning Engineering (1992). [4] Yamana, T. ve T.Tanaka, Smoke control in large scale spaces (Part 2. Smoke control experiments in a large scale space): Fire Science and Technology 5(1) s.41-54 (1985). [5] National Fire Protection Association. Smoke management systems in malls, atria and large areas.. Publication No.92B. Quincy MA, NFPA, 2006. [6] Dillon, M.E., Determining effectivenes of atria smoke control systems, ASHRAE Journal, 37-41 (1994). [7] Milke J A. Smoke management for covered malls and atria. Fire Technology, vol 26 (3), pp 223-243, 1990. [8] Klote J H. An overview of atrium smoke management. Fire Protection Engineering, No 7, SFPE, pp 24-34, 2000. [9] Law M. A note on smoke plumes from fires in multi-level shopping malls. Fire Safety Journal, 10, pp 197-202, 1986. [10] Thomas P H. On the upward movement of smoke and related shopping mall problems. Fire Safety Journal, 12, pp 191-203, 1987.
Yazar; Prof. Dr. Abdurrahman Kl 1951 Malatya doumlu olan Abdurrahman Kl, T Makine Mhendislii blmn bitirmi ve ayn niversitede yksek lisans ve doktora eitimini tamamlamtr. Halen T'de retim yesi olarak alan Prof. Dr. Abdurrahman Kl ayn zamanda TTMD Ynetim Kurulu yesidir. Alan ile ilgili birok kitap, makale yazm olup, eitli kongre ve seminerler sunmutur.

TTMD

17

makale - article
TTMD Dergisi 57 (2008) 19 -24

TTMD

ISSN 1302-2415

Alveri Merkezlerinde Klimada Sistem Seimi ve Pratik Notlar Shopping Mall Air-Conditioning System Selection and Practical Notes
Rknettin Kkal
TTMD yesi

zet
Byk alveri merkezlerinde kullanlabilecek sistemler ok fazla saydadr. Ancak bunlarn iinde drt sistem (zellikle dkkanlar iin) yaygn olarak kullanlabilmektedir. ok saydaki sistem seim kriterleri iinde; konfor artlar, kurulu ve enerji maliyetleri ne kmaktadr. nsanlar konfordan asla vazgemeyecekleri iin soutma, stma ve havalandrma konforu ve yangn gvenlik koullar en iyi ekilde salanmaldr. Enerji maliyeti sistem seim kriterleri iinde her zaman ok nemliydi. Ancak imdi ise ok daha nemlidir. nk ham petroln varili bugn 117$ oldu. Yani 9 ylda 12 katna kt. Gelecekte de ok daha fazla artabilecei dnlyor. Bu yzden binalarn Enerji Kimlik Belgesine ihtiyalar olacan ve seilen sistemin Srdrlebilirliini daha fazla aratrmalyz.

sinema, spermarket (sebze, meyva, et, balk, vb), kuafr, spor vb. zellikle hafta sonlarnda ailece herkesin mutlu olabilecei alternatif ortamlar alveri merkezlerinde bulunabiliyor. Alveri merkezlerindeki bu farkl alternatif ortamlarda, farkl klima sistemleri kullanlmaktadr. 2. Alveri Merkezlerinde Mekanik Tesisatta Sistem Seimi Sistem seim kriterlerini sekiz balk altnda toplayabiliriz. 1- Performans kriterleri, 2- lk yatrm maliyeti, 3- Enerji maliyeti, 4- letme, servis, bakm ve onarm maliyetleri, 5- mr boyu maliyet, 6- Mimari ve inaata ait kriterler, 7- Planlama ve montaj kriterleri, 8- Emniyet, riskler ve hijyen, Performans kriterlerinden en nemlisi olan, seilen sistemin insanlarn konfor beklentilerini ne kadar karlayabildiidir. Taze hava ihtiyac (havalandrma) ve soutma kapal arlar iin en nemli konfor kriteridir. Ancak flenen havann; scakl, debisi, hz, fleme mesafeleri ve sesi ile insanlar rahatsz edip etmedii gerekleen konfor seviyesini oluturur. En iyi klima; hissedilmeyen (grlts, havann rahatsz edici souk veya scak flenmesi vb) klima sistemidir. Kapal arlarda soutma ve havalandrma mkemmel olmaldr. Seilebilecek sistem alternatiflerine baktmzda arlardaki dkkanlarda kullanlabilecek drt farkl klima sistemi vardr: 1- Tam haval sistemler ve Primer haval sistemler 2- Fan coil, 3- Su kaynakl s pompalar, 4- Deiken gaz debili sistemler. Bu sistemlerin her biri stma, soutma ve havalandrma gibi konfor artlarn yeterince salayabilir. Ancak dier beklentileri ne kadar karlayabilecekleri, avantaj ve dezavantajlar her proje iin ayr ayr incelenmelidir.

Abstract
There are many different kinds of air-conditioning systems that can be used in shopping malls. However, four of them which are widely used today, especially in retail store areas. Among many selection criteria; comfort conditions, initial investment and energy consumption are three major decisive factors. Since it's always been hard for humans to abandon comfort conditions; HVAC and fire-safety conditions should be satisfactory attained. Energy cost always plays a dominant role in system selection and now it is much more important because oil price has become 117$/barrel with a 12 times increase in 9 years and yet the increase in oil prices are expected to continue. Thus, buildings might need to have Energy Identification Cards and there should be more focus on sustainability.

1. Giri Alveri merkezlerini cazip klan birok neden var: Alveri, gezinti, yemek, kafeteryalarda sohbet, ay-kahve,

TTMD

19

Eyll - Ekim 2008

TTMD

makale - article

3. Alveri Merkezlerindeki Farkl Hacimler in Seilebilecek Klima Sistemleri Kullanlabilecek klima sistem alternatifleri Kullanm amac 1. Gezinti Yollarnda :Tam haval sistemler (kombi tip klima santralleri). 2. Atriumlar 3. Maaza ve Dkkanlar 4. Fast Food Kat (Ak) :Tam haval sistemler (kombi tip klima santralleri). :Tam haval sistemler, Fan-Coil, Deiken gazdebili sistemler veya su kaynakl s pompalar + havalandrma (karm haval klima santralleri ile birlikte). :Tam haval sistemler (genellikle %100 taze hava ile alan klima santrallar + mutfak egzoz sistemleri). :Her biri iin ayr klima santral (%100 taze hava ile alan klima santralleri + mutfak egzoz sistemleri. :Ayr klima santralar kullanlmal, dn havas alnmamal, %100 egzoz (mutfaktan) yaplmaldr. Tam haval sistemler veya bireysel sistemler kullanlabilir. :Tam haval klima sistemleri kullanlmaldr. Karm haval klima santralleri + egzoz sistemi (Egzoz menfezleri balk, et, sucuk vb reyonlarn civarnda olmaldr). :Her sinema salonuna ve fuayelere ayr ayr klima santral veya paket tip roof-top klima cihazlar kullanlmaldr. :%100 taze hava ile alan ayr klima santrallerinin kullanlmas hijyen artlar asndan daha uygundur. Klima santral ve egzoz sisteminde CO2 sensrnden kontrol edilen insan younluunun az olduu saatlerde frekans konvektrl fanlar kullanlmas ile ekonomi salanabilir. Bireysel sistem + %100 taze hava ile alan klima santral da kullanlabilir. :Maazalarn ve gezinti yollarnn egzozu garaja baslabilir. kinci kez kullanlan hava darya garajdan egzoz edilir. Bu hava girii garaj katlarnda; a- Isl konforu arttrr, b- Hava artlarn iyiletirir, c- Toz birikmesi riskini azaltr. d- Ayrca kn souk gnlerinde ilk ar katnn demesinin ok souk olmasn da nler. e- Yazn scak gnlerinde de dardan gelen ve darya kan insanlarda termal ok etkisini azaltr. f- Ancak bu hava yangn annda garaj yerine bir by-pass damperi yardmyla bina dna kartlmaldr.

5. Byk Lokanta ve Kafeteryalar 6. Kk Lokanta ve Kafeteryalar 7. Sper Marketler

8. Sinema Salonlar ve Fuaye 9. Spor Salonlar (Fitness Center)

10. Kapal Garajlar

4. AVM inde Bulunan Kullanm Saatleri Farkl Olan letmelerin Klima Sistemleri Baz iletmeler alveri merkezlerinin alma saatleri dnda da hizmet vermek isteyebilir. - Alveri merkezlerinin genel alma saatleri :10:00-22:00 - Lokantalar :10:00-24:00 (hatta bazlar 01:00) - Spor Merkezleri (Fitness Center) :06:00-24:00 - Kafeteryalar :Baz merkezi yerlerde kahvalt iin daha erken saatleri ve hafta sonlar daha ge saatlere ihtiya duyabiliyorlar. - Sinema iletmeleri :zellikle hafta sonlar gece 23:00, hatta 24:00de balayan seanslarla da hizmet vermek isteyebiliyorlar. Bu durumda ncelikle arda, ar iletmesinden farkl saatlerde insanlarn giri ve klarnn getirilecei gvenlik sorunu mimari projede zmlenmelidir. Ayrca ar zerinde ykselen konut, ofis ya da otel gibi yaplar varsa bunlarn giri k saatlerinin farkl olaca mimari ve tesisat projelerinde dikkate alnmaldr. Bu hacimlerin klima sistemlerinin ayrk yaplmas ya da iletme saatleri dnda da ekonomik kullanlabilir olmas nem kazanmaldr. Ayrca yan hacimler ve tm mekanik tesisat nem kazanmaktadr. Bu iletmelerin kullanaca wc, du, otopark vb yan hacimlerin stma, havalandrma, scak su gibi ihtiyalarn karlayacak uygun mekanik sistemler servis verebilmelidir.

Eyll - Ekim 2008

20

TTMD

makale - article

TTMD

5. Ak arlar Ak arlardaki dkkan, lokanta vb hacimlerde: a- Is kayb olan hacimlerde statik stma yaplmas, b- Havalandrma sistemi pozitif basn salayacak ekilde planlanmas, c- Kaps genellikle ak kalacak hacimlerde kap zerine hava perdesi kullanlmas tavsiye edilir. 6. ar Katlarnn zerinde Konut, Ofis, Otel vb. Ykselen Yaplar Varsa ar, ofis, otel ve konut yaplarnn her birinin mekanik tesisatlar tamamen ayr olmaldr. Istma tesisat, Soutma tesisat, Havalandrma tesisat, Su depolar ve hidrofor sistemi (hatta ana giriteki su sayalar) tamamen bamsz olacak ekilde planlanmaldr. Yangn ihbar, sndrme ve tahliye sistemleri ise ayr olmakla birlikte otomasyon sistemi yardm ile koordinasyonu salanmaldr. 7. neriler 1-) Srdrlebilirlik: mr boyu maliyet hesaplar yaplmaldr. zellikle iletme maliyeti ierisindeki enerji maliyeti her zaman nemli olmakla birlikte, artk en nemli ilk kriter olarak alglanmaldr. Hem petroln varil fiyat 9 yl nce 10$ iken, bugn 117$ oldu ve son 9 ylda yaklak 12 katna kt. (ekil 1) Ayrca gelecek 10 ylda petroldeki ar fiyat artnn devam etme olasl ok yksektir.

Tarih NYMEX 1999'dan

2008 117 1.070

2008 95 23 850

2007 63 1 530

2005 40 58 300

1999 10 150

22 Nisan 1 Ocak 1 Ocak 1 Ocak 1 Ocak Ham Petrol Fiyatlar Art Oranlar % Yl indeki 23

ekil 1. Ham petrol fiyatlarndaki deiim.

a- Gelecekteki enerji fiyatlar da dikkate alnarak; seilecek sistemin ka yl kullanlabilecei yani srdrlebilirlii aratrlmaldr. Enerji maliyetinin sistem seim kriterleri iinde gelecekte daha fazla nemli olaca aktr. b- Gelecekte kullanmak zere mimari projede SIFIR ENERJ binas (Belkide + Enerji binas) planlanmaldr. c- Bugn iinde zellikle alveri merkezlerinin teras katlar gne enerjisi ve gne panelinden yararlanmak iin genellikle uygun olabilir. Hi olmazsa kullanma scak suyu retimi iin yaralanlabilir. d- Dkkanlarda knda soutma ihtiyac vardr. Oysa klima santralarnda da taze havay stmak gerekmektedir. zellikle deiken debili sistemlerinin s geri kazanml uygulamalar arlar iin ok uygun olacaktr. Is geri kazanml deiken debili sistemde dkkanlardaki s; direkt olarak klima santral serpantinlerine (zellikle koridorlar ve atrium klima santralna) aktarlabilir ve ok byk oranda enerji tasarrufu salanabilir. Bu sistem: Kk birimlerde kullanlabilir durumdadr. Byk sistemlerde de kullanlabilecek ekilde gelitirilmektedir. 2-) Dkkanlar iin primer haval klima santral kullanlan sistemlerde bu alkanlk (ok zel nedenler yoksa) deitirilmeli ve kombi tip klima santral (karm haval) kullanlmaldr. Bu sayede klima santralnn ald taze havay stma ihtiyac byk oranda ortada kaldrlm olacaktr. 3-) Dkkanlarda Fan-coil, DSD i nitesi veya WSHP cihazlar varsa, klima santralndan gelen taze hava, bu cihazlarnn hava emi kutularna balanmaldr (ekil 2, 3, 4, 5).
TTMD 21

TTMD

makale - article

Gizli tavan tipi i nite (Fan Coil, Deiken Debili Gazl Sistemler veya Su Kaynakl Is Pompas

Taze Hava

fleme Plenumu

Emi ekil 2. Taze hava fleme tarafnda emi hava kanal balantl (Ortamdan).

fleme

Gizli tavan tipi i nite (Fan Coil, Deiken Debili Gazl Sistemler veya Su Kaynakl Is Pompas

Taze Hava

fleme Plenumu

Serbest Emi fleme

ekil 3. Taze hava fleme tarafnda emi serbest (Asma tavan boluundan). Gizli tavan tipi i nite (Fan Coil, Deiken Debili Gazl Sistemler veya Su Kaynakl Is Pompas

Taze Hava Ayar Damperi

Serbest Emi ekil 4. Taze hava dn tarafnda emi serbest (Asma tavan boluundan).
Eyll - Ekim 2008

fleme

22

TTMD

makale - article

TTMD

Gizli tavan tipi i nite (Fan Coil, Deiken Debili Gazl Sistemler veya Su Kaynakl Is Pompas

Taze Hava

Emi

fleme

ekil 5. Taze hava emi tarafnda emi hava kanal balantl (Ortamdan). Not: Bu balant ekli genellikle daha uygundur.
4-) arlarda zellikle sabah 10:00 - 12:00 saatleri arasnda insan younluu ok azdr. leden sonra da hafta iinde 14:00 -17:00 saatleri saatlerinde insan younluu dktr. a- nsan younluunun az olduu saatlerde klima santrallarnn fanlar ve egzoz sistemleri; zaman ayarl veya daha iyisi CO2 sensr yardm ile hava miktarn azaltabilmelidir (enerji tasarrufu salamak iin). b- D havann ok scak ve ok souk olduu gn ve saatlerde; dn havas karm artrlarak taze hava miktar azaltlabilmelidir (Entalpi kontrol yardm ile). c- D havann ok scak ve ok souk olmad gnlerde ise taze hava miktar % 100'e kadar kartlabilmelidir (entalpi kontrol yardm ile). d- Bedava Soutma (Free-cooling), Cool down, night purge gibi i hava kalitesini arttran, n soutma yapabilen ve enerji ekonomisi salayan imkanlar sistem iinde olmal ve iletmede yararlandrlmaldr. 5-) Klima santrallar kapal arlarda genellikle ya da youn olarak teras kattadr. D havada en fazla toz yer seviyesindedir ve st katlara doru azalr. Alt katlardaki klima santrallarnn filtreleri de bu nedenle daha ksa srelerde tkanr. Bunun sonucunda; a- Klima santralnn fledii hava miktar azalr, bina iindeki i hava kalitesi bozulur, b- Enerji tketimi artar, c- Artan servis skl da i gc maliyetini artrr. Klima santrallar teras kata monte edilmelidir. Bu imkan yoksa, taze hava yine de hava kanallar yardm ile daha st seviyelerden alnmaldr. 6-) Alveri merkezlerinde yl boyunca kullanlan enerjinin en byk blm genellikle klima santrallarnda tketilir. Oysa kazanlar ve su soutma gruplar (su soutmallar) alkanlk olarak bodrum kattaki makine dairelerindedir. Bodrum katta retilen scak veya souk enerji teras kata (yani uzaklara) tanmaktadr. Kondenser borular da bodrum kattan, yukardaki su soutma kulesine s tarlar (bu borular 600mm gibi byk aplarda olabiliyor). a- Kazanlar ve soutma gruplar da teras kata alnrsa; enerjinin tama maliyeti azalr. Pompalama enerjisi, Borulardaki s kayplar, Borulardaki s kazanlar ve Balans sorunlar ciddi oranda azalr. b- arnn zerinde ykselen yap varsa: Baca konusu bu yap ile birlikte zlebilir. Makine dairesindeki ses (grltnn) binaya yansmamas iin nlemler alnmaldr. 7-) Byk arlarda yalnz bir adet stma ve soutma merkezi
TTMD 23

planlamak da enerjinin tanmas maliyetini artrr. Ayrca ok byk apl borular mimaride de sorun yaratabilir. ki, , drt veya daha fazla stma ve soutma merkezi yaplabilir. Bu konu tesisat proje mhendisinin aratrmas ve mimari bro ile birlikte zlmelidir. 8-) Ayn ekilde 30.000 m3/h den daha byk kapasiteli klima santrallarndan kan havann datlmas, balans ve hava kanal kesitine mimari projede (zellikle asma tavan ykseklii artar) yer bulmak asndan sorun olabilir. 60.000 m3/h kapasiteli bir adet klima santral yerine iki adet 30.000 m3/h kapasiteli klima santral kullandmzda; cihazn ii ve cihaz harici basn kayplar (hava kanallarnn mesafelerde ksalaca iin) da azalacak, iletmede enerji maliyeti de azalacaktr. 10-) Asma tavan iinde dolaan ii su dolu stma veya soutma borularnn getirebilecei sorunlar dahi sistem seimi iin ok nemli olabilir. Asma tavan iindeki borular veya balant elemanlar patladnda veya su kardnda dkkanlarn grebilecei zarar yine arnn mal sahibinin deyecei unutulmamaldr. 9-) Ancak burada ve benzer konularda bir snrlama sz konusu deildir. Her proje kendi koullar iinde aratrlmaldr. Proje mhendisi uygun grd takdirde 100.000 m3/h kapasitede klima santral da kullanabilir. 8. Sonu Alveri merkezlerinde klimada sistem seimi iin olabilirlii kadar tm seim kriterleri, bu kriterlerin nem ve ncelik seviyeleri dikkate alnmaldr. Yukarda bahsedilen kriterler dnda ayrca: Hijyenik sartlar, alma artlar, Kiralama artlar, Aydnlatma artlar, Kullanm amac insan saylar ve zellikle havalandrma artlar her zaman yeterince nemsenmelidir. Seilen sistemin srdrlebilirlii ok nemlidir. Binalarn Enerji Kimlik Belgesi ne sahip olmalar ve bu belgenin seviyesi ile deer kazanacaklarn daha fazla nemsemeliyiz.
Yazar: Rknettin Kkal 1972'de T Makine Fakltesinden mezun oldu. 1970 -1973 yllar arasnda Sungurlar Is Sanayi A'de Yksek basnl buhar ve kzgn su sistemlerinin proje ve uygulamalarnda alt. Daha sonra 1973 -1975 yllar arasnda Tokar A'de Istanbul Etap otel antiyesi klima ve tesisat ileri proje mdr olarak grev yapt. 1975 ylnda Issan A.'yi kurdu. Halen bu firmada ynetim kurulu yesi olarak grev yapmaktadr.

Eyll - Ekim 2008

makale - article
TTMD Dergisi 57 (2008) 25 -32

TTMD

Istma ve Soutma Uygulamalarnda Gne Enerjisi Kaynakl Absorbsiyonlu Sistemler Solar Assisted Absorption Systems For Heating and Cooling
Bilsay PASTAKKAYA, Dr. Krat NL, Prof. Dr. Recep YAMANKARADENZ zet
Bu alma, gne enerjisi kaynakl stma ve absorbsiyonlu soutma sistemi uygulamalarnn tantlmasn, kullanmnn nemini ve sistem performansna etki eden faktrlerin aklanmasn iermektedir. Is kayna olarak gne enerjisinden faydalanan absorbsiyonlu sistemler, gerek sistem verimlilikleri, gerekse iletim giderleri asndan salad faydalar nedeniyle, alternatiflerinden ok daha umut vaat etmektedir. Sz konusu sistemin verimliliini etkileyen en nemli parametre, kaynatcy besleyen s kaynann kaynatcya giri scakldr. Bu scaklk deerinin belirlenmesi, kullanlan akkan ifti, gne kolektr tipi ve sistem tasarmna baldr. Gne enerjisinin, hava artlar ve mevsimsel deiimlerinden etkilenmesi ve yalnz gndz saatlerinde elde edilebilmesi nedeniyle, enerjinin depolanmas ihtiyac vardr. Gereksinim duyulan bu enerji su ya da soutucu akkann, uygun scaklk deerlerinde depolanmas ile salanabilmektedir. Gne enerjisi kaynakl stma-soutma sistemleri gnmz koularnda, ilk yatrm maliyetlerinden tr geleneksel stma-soutma sistemleri ile rekabet edememektedir. Ancak teknolojik geliimin beraberinde getirdii yksek performanslar ve alternatiflerine gre sahip olduu stnlkler, gelecekte enerji kullanmna bal sorunlara nemli zmler salayaca gereinin bir kantdr. Anahtar Kelimeler: Istma ve Soutma Sistemleri, Absorbsiyonlu Sistemler, Gne Enerjisi.

Abstract
This study includes the presentation of solar assisted heating and absorption cooling system applications, the importance of using these systems and the factors which affects the performance of them. Absorption systems which use solar energy as the heat source are more promising than their alternatives because of the advantages they provide both in system efficiency and operation costs. The most important parameter which affects the efficiency of the system is the inlet temperature of the heat source, which feeds the boiler. The determination of the value of this temperature depends on the fluid combination, type of solar collector and the design of the system. Since the solar energy is affected by the weather conditions and seasonal changes, and it can only be obtained during daytime, the energy needs to be stored. The required energy can be obtained by storing the water or the working fluid in appropriate temperature. Today, solar assisted heating and cooling systems cannot compete with the traditional heating and cooling systems because of the first cost. Nevertheless, thanks to the technological improvements solar assisted heating and cooling systems' high performances and their having better qualifications compared with the alternatives prove that they are going to provide considerable solutions to the problems which stem from the use of energy in future. Keywords: Heating & Cooling Systems, Absorption Systems, Solar Energy

TTMD

25

TTMD

makale - article

1. Giri Enerji ihtiyacnn ve enerji kullanm ile ilintili sorunlarn her geen gn artt gnmzde, temiz ve yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanm daha nemli hale gelmektedir. Dnya apnda enerji tketim deerinde en yksek paya sahip olan stma-soutma uygulamalardr. Bu nedenle stma-soutma sistemleri iin gereken enerjinin yenilenebilir enerji kaynaklarndan salanmas, mevcut sorunlara nemli zmler getirecektir. Gnmzde yaplarn stlmas ve soutulmas amacyla kullanlan ve enerji kayna olarak gne enerjisini kullanan birok stma-soutma sistemi mevcuttur. Bu sistemlerin iletim maliyetleri dktr ve enerji ihtiyac tamamen temiz ve yenilenebilir bir enerji kaynandan salanmaktadr. Ancak gne enerjisi, atmosferik olaylardan ve mevsimsel deiimlerden etkilenmektedir ve sadece gndz saatlerinde elde edilebilmektedir. Bu sebeplerden tr, gne enerjili stma-soutma sistemlerinde enerjinin depolanmas ihtiyac ortaya kmaktadr. Sistemi oluturan elemanlarn maliyetlerinin yksek olmas ve enerjinin depolanmas ihtiyac nedeniyle sistemin ilk yatrm maliyeti yksektir. Bu da gnmz artlarnda, gne enerjili stma-soutma sistemlerinin, geleneksel stma-soutma sistemleriyle rekabet edememesine neden olmaktadr. Is kayna olarak gne enerjisinden faydalanan absorbsiyonlu sistemler, gerek sistem verimlikleri gerekse iletim giderleri asndan salad faydalar nedeniyle, alternatiflerinden ok daha umut vaat etmektedir. Bu almada, ncelikle s kayna olarak gne enerjisini kullanan absorbsiyonlu sistemlerin alma prensibi anlatlacak ve sistem performansna etki eden parametreler aklanacaktr. Farkl sistem tasarm ve uygulama rnekleri tantlarak, elde edilen sonular yorumlanacaktr. 2. Sistemin alma Prensibi Absorbsiyonlu soutma sistemi, buhar sktrmal soutma sistemine olduka benzerdir. Soutma yk, soutucu akkann buharlatrcda buharlamasyla karlanr. Buhar sktrmal mekanik soutma evrimindeki mekanik ilem yerini, absorbsiyonlu soutma sisteminde fiziko-kimyasal ilemler alr. Mekanik kompresr yerine absorbsiyonlu soutma sisteminde kaynatc ve absorberden oluan s eanjrleri grubu yer almaktadr. Soutma elde etmek iin buhar sktrmal mekanik soutma sistemindeki mekanik ve elektrik enerjisi yerine absorbsiyonlu soutma sistemlerinde s enerjisi kullanlmaktadr. Bunun salam olduu avantajlarla eitli endstriyel tesislerdeki atk snn deerlendirilmesi ve tkenMays-Haziran 2008

mez bir enerji kayna olan gne enerjisinin kullanlmas yoluyla enerjinin pahal olduu gnmzde absorbsiyonlu soutma sistemleri daha ekonomik olur. Absorbsiyonlu soutma sistemlerinin, d hava scaklnn yksek olduu yrelerde ve byk tesislerde kullanlmas ok uygundur [1]. Gne enerjisi kaynakl stma ve absorbsiyonlu soutma sistemlerinde, stma ve soutma ihtiyac, gne enerjisinden elde edilen s enerjisi ile salanr. Bu s enerjisinin, stma tesisat vastasyla stlacak mahale gnderilmesi sonucu stma ihtiyac karlanr. Soutma durumunda ise, ayn s enerjisi ile, fiziko-kimyasal ilemler sonucunda, soutucu akkann buharlatrcdan s ekmesi sonucu soutma olay gerekletirilir. Absorbsiyonlu stma-soutma sistemlerinin soutma evriminde, soutucu ve sourucu (absorbent veya yutucu) akkan olmak zere iki farkl akkan dolar. Uygulamada ok farkl akkan ifti mevcuttur. Akkan ifti olarak LiBrH2O (Lityum Bromr-Su) kullanan sistemlerde, su soutucu akkan olarak, LiBr-H2O eriyii de sourucu akkan olarak kullanlr. Bu akkan ifti ile alan absorbsiyonlu sistemlerin uygulamada yaygn olarak kullanlmas nedeniyle, bu almada, LiBr-H2O akkan ifti kullanan tek kademeli sistemin alma prensibi anlatlacaktr. ekil-1'de, s kayna olarak gne enerjisinden faydalanan, LiBr-H2O akkan ifti kullanan, tek kademeli absorbsiyonlu soutma - stma sisteminin ematik grnm yer almaktadr. Sistemin alma prensibi u ekilde aklanabilir. Gne kolektrleri vastasyla elde edilen s enerjisi, bir pompa araclyla enerjinin depoland scak su deposuna gnderilir (1). Sistem, stma durumunda iken, scak su deposunda uygun scaklkta bulunan scak su, bir pompa vastasyla stma serpantinine gnderilir (2). D ortamdan alnan hava, stlacak ortamdan dnen havann bir ksm ile kararak stma serpantininden geirilir ve bir fan vastasyla stlacak ortama gnderilerek stma salanr. Sistemin stlmas esnasnda, depoda bulunan scak suyun scaklnn istenen deerin altnda olmas durumunda yardmc s kayna devreye girerek, scakln istenen seviyeye kmasn salar. Sistem soutma durumunda iken, bir yollu vana vastasyla soutma grubu devreye girer ( yollu vana ekil zerinde gsterilmemitir). Scak su deposundan alnan scak su, bir pompa vastasyla kaynatcya gnderilir (3). Scakln istenen seviyede olmamas durumunda, stma durumunda anlatld gibi, yardmc stc devreye girerek, gerekli scaklk deerinin elde edilmesini salar. Absorberden kp (8) eriyik pompas vastasyla s
26 TTMD

makale - article

TTMD

Soutma Grubu Kaynatc Youturucu

Scak Su Deposu

Gne Kolektrleri
Eriyik Eanjr Kslma Vanas

Kslma Vanas

Eriyik Pompas

Absorber

Buharlatrc

D Ortam

Istma Serpantini

Soutma Serpantini

Istlmas-Soutulmas Salanacak Ortam

ekil 1. Gne enerjisi kaynakl tek kademeli absorbsiyonlu soutma-stma sisteminin ematik grnm.

deitiricisinden geerek (9) snan LiBr bakmndan fakir LiBr-H2O eriyii (fakir eriyik), kaynatcya gelir (10) ve scak su deposundan gelen yksek scaklktaki suyun ss ile buharlaarak eriyikten ayrlr. Buharlaarak kaynatcy terk eden soutucu buhar (su buhar) youturucuya girer (4). Kaynatcda LiBr konsantrasyonu artan eriyik (zengin eriyik) (11), s deitiricisinden geerek (12) fakir eriyie s verdikten sonra absorbere geri dner (13). Kaynatcdan buharlaarak youturucuya giren (4) soutucu buhar burada darya s atarak youur. Youturucudan tamamen youmu olarak ayrlan soutucu akkan (5) bir kslma vanasndan geerek, basnc buharlatrc basncna drlr (6). Buharlatrcda, buharlama iin gereken sy ekerek soutma olayn gerekletirir. D ortamdan alnan hava, soutulacak ortamdan dnen havann bir ksm ile kararak soutma serpantininden (14) geirilir ve bir fan vastasyla soutulacak ortama gnderilerek soutma salanr. Buharlatrcdan doymu buhar veya kzgn buhar faznda kan soutucu akkan absorbere girer (7). Kaynatcdan ayrlan ve s deitiricisinden getikten sonra bir kslma vanasnda absorber basncna kslan zengin eriyik (13), buharlatrcdan gelen (7) soutucu buharn absorbe eder. Absorber ierisinde LiBr bakmndan zengin hale gelen eriyik pompas vastasyla tekrar kaynatcya gnderilir ve soutma dngs bu ekilde tamamlanm olur. Absorberde zengin eriyiin soutucu buharn absorbe etmesi esnasnda s aa kar. Bu ilemin iyi bir ekilde gereklemesi iin aa kan snn absorberden atlmas gerekmektedir. Absorberde oluan snn ve youturucudan aa kan snn atlmas iin soutma kulesi kullanm, uygun bir zm olabilir. Bir soutma makinesinin verimi, Soutma Tesir Katsays (STK) ile ifade edilir [6]. Absorbsiyonlu soutma sistemlerinde STK deeri, buharlatrcdan ekilen s miktarnn kaynatcya verilen s miktarna oranlanmas ile bulunur. LiBr-H2O eriyii kullanan tek kademeli absorbsiyonlu sistemlerde STK deeri 0,6-0,7 civarndadr [1]. ekil 2.'de tek kademeli absorbsiyonlu soutma sistemi iin InP-1/T ve InP-h diyagramlar grlmektedir [1]. ekil 1'de grlen sistemde, bir yapnn stma ve soutma ihtiyacnn tm, absorbsiyonlu sistem vastasyla gne enerjisinden salanmaktadr. Soutma ihtiyacnn fazla olduu bir dnemde, gne enerjisi miktar da fazla olacandan, gne enerjisi kayTTMD 27

TTMD

makale - article

Pyouturucu

Pyouturucu
Tkay.

stma sistemi ile geleneksek soutma - stma sistemlerinin bir arada kullanld hibrit bir sistem grlmektedir.

ekil 3'de grlen sistemde, yapnn stma ve soutma yk hibrit bir sisPbuharlatrc temle karlanmaktadr. Gne enerPbuharlatrc jisinin yeterli olduu dnemlerde, gne enerjisi kaynakl sistem devreTbuh Tyo=Tabs.c Tabs.g Tkay.g Tkay. ye girerek, yapnn stma ihtiyac veya soutma yknn tmn karlaekil 2. Tek kademeli absorbsiyonlu soutma sistemi iin InP-1/T ve InP-h diyagramlar [1]. maktadr. Tm ihtiyacn karlanamad zamanlarda, yardmc bir nakl sistem, soutma uygulamas iin uygun olacaktr. Anenerji kayna olarak devreye girerek, mekanik buhar sktrcak, yapnn tm soutma ihtiyacn gne enerjisinden karmal soutma ya da scak su kazan iin enerji tasarrufu salalamak, daha ok kolektr yzey alan gerektirecek, buna bayacak, iletim maliyetlerinin azalmasna sebep olacaktr. Gl olarak da ilk yatrm maliyeti artacaktr. Ayn durum stma ne enerjisinin doas itibariyle mevsimsel deiimlerden ve uygulamasnda da geerlidir. Isnma ihtiyacnn fazla olduu meteorolojik olaylardan etkilenmesi nedeniyle, sz konusu gnlerde gne enerjisi miktarnn az olmas, daha ok koleksistemin geleneksel stma-soutma sistemleriyle birlikte olutr yzey alan gereksinimi, snn depolama ihtiyacnn artturulan hibrit sistem eklinde kullanlmas nerilir. Bu noktamas ya da daha fazla yardmc enerji kayna kullanlmas anda gne enerjisi kaynakl sisteme ilaveten seilen sistemin, lamna gelmektedir ki bu da sistemin ilk yatrm maliyetini aystma-soutma ihtiyacnn ne oranda karlayacan belirlemek Absorbsiyonlu nemli bir tasarm parametresidir. Soutma Grubu Scak Su Deposu Bu parametre en dk ilk yatrm maliyeti ile birlikte en dk iletme maliyetlerini salayacak ekilde Gne Kolektrleri optimize edilmelidir [8]. 3. Sistem Performansna Etki Eden Parametreler Gne enerjisi kaynakl absorbsiD Ortam Soutma Serpantini Istma Serpantini yonlu stma-soutma sistemlerinde, sistem performansna etki eden Mekanik Buhar en nemli parametre, kaynatcy Sktrmal Kazan Soutma Sistemi besleyen s kaynann, kaynatcya giri scakldr. Sistem perforekil 3. Hibrit sistem. mansnn iyiletirilmesi amacyla n ekilde arttrmaktadr. Gne enerjisinin bol bulunduu anyaplan farkl tasarm ve uygulamalarn en temel amac, bu scak yapnn tm s kayb ve soutma yknn karlanmakta caklk deerinin istenilen seviyelerde olmasn salamaktr. yetersiz kalnd durumlarda dnlmesi gereken dier bir Gne enerjisinin dz gne kolektrleri ile topland LiBrseenek, yapnn bulunduu corafi konum ve gnelenme sH2O akkan ifti kullanan tek kademeli absorbsiyonlu sistemreleri gz nnde bulundurularak, gne enerjili ve geleneksel lerde, kaynatcy besleyen s kaynann, kaynatcya giri ssistemlerin bir arada kullanld hibrit bir sistem oluturmakcakl yaklak 70-88 C deerindedir. Buna bal olarak sotr. Hibrit sistemler, farkl zellikteki iki sistemin bir arada utma tesir katsays deeri 0,6-0,7 arasnda deimektedir. kullanlarak, bu sistemlerin avantajl ynlerinin deerlendirilNH3-H2O (Amonyak-Su) akkan ifti kullanan absorbsiyonlu mesi ve dezavantajlarnn azaltlmas amacyla oluturulur. sistemlerin STK deeri LiBr-H2O akkan ifti kullanan sisIstma ihtiyac ve soutma yknn ne kadarnn gne enertemlere gre daha dktr. Bu sistemlerde kaynatc iin ihjisinden karlanaca belirlenerek oluturulacak sistem, ilk tiya duyulan scaklk deeri 90-180 C olmaktadr ve ihtiya yatrm ve iletim maliyetleri asndan nemli getiriler salar. duyulan scaklk deerinin salanmas iin, daha fazla dz gekil 3.'de gne enerjisi kaynakl absorbsiyonlu soutma Istma Serpantini Soutma Serpantini

Eyll - Ekim 2008

28

TTMD

makale - article

TTMD

ne kolektrne ihtiya duyulmaktadr. Bu da sistemin STK'nn daha dk deerlerde olmas anlamna gelmektedir. Uygun scaklk deerinin salanmas iin dz gne kolektrleri yerine vakum tpl gne kolektrleri kullanlabilir, ancak bu uygulama, sistemin ilk yatrm maliyetinin artmasna sebep olacaktr. Akkan ifti olarak NH3-H2O kullanmnda daha yksek basn deerleri sz konusu olduundan et kalnl fazla malzeme kullanlmasn gerektirir ve pompa iin gerekli olan g deeri daha fazladr. Kaynatc knda amonyak ve su buharnn ayrlmas iin bir rektifier konulmas gerekir. Ayrca amonyak zehirli ve kanserojen bir madde olduundan, kullanm insan sal asndan tehlikelidir. Gne enerjisi kaynakl absorbsiyonlu sistemlerde, dk kaynatc scakl ihtiyac, yksek STK deeri nedeniyle LiBr- H2O eriyii kullanm yaygndr. Ancak bu sistemlerde de kristalizasyon tehlikesi sz konusudur. Kristalizasyon, LiBr- H2O eriyii ierisindeki LiBr tuzunun, eriyik ierisinde kat hale gemesi olaydr. Kristalizasyon olay, pompa sistemindeki g dm, soutma suyu scaklndaki ani d, hava szntlar gibi sebeplerden tr gerekleebilir ve tm sistemin durmasna neden olur. Kristalizasyon tehlikesinin nlenmesi iin zel tertibata ihtiya vardr. Buna ramen LiBrH2O eriyii, gne enerjisi kaynakl absorbsiyonlu sistemler iin en uygun olandr [1]. LiBr-H2O eriyii kullanan gne enerjisi kaynakl tek kademeli absorbsiyonlu soutma sisteminin deneysel uygulamas, 2003 yaz dneminde Syed ve ark (2005) tarafndan Madrid'de gerekletirilmitir. 49,9 m2 alana sahip dz gne kolektrleri ve 2 m3 hacminde scak su tanknn kullanld uygulamada, sistemin kaynatc scakl 57-67 C olarak belirtilmitir. llen maksimum, gnlk ortalama ve periyot ortalama STK deerleri srasyla 0,6 (maksimum kapasitede), 0,42 ve 0,34 olarak llmtr [2]. Sistem performansna etki eden dier bir tasarm parametresi scak su deposudur. Gne enerjisinin depo edilerek, elde edilemedii durumlarda gereken s ihtiyacnn karlanmas ve kaynatcnn sabit bir scaklkta beslenmesini salamak amacyla, bir scak su deposuna ihtiya vardr. Scak su deposu iin optimum hacim deeri Lof ve Tbout (1974) 'un belirttiine gre, 1 m2 kolektr alan bana 50 kg'dr [4]. Kreider ve Kreith

Kaynatc

Youturucu

Soutma Kulesi

Pompa

Gne Kolektr

Is Deitirici Vana 1 Pompa

Absorber

Soutucu Akkan Deposu

Vana 2

Pompa

Soutulan Ortam

Pompa Absorber Deposu Buharlatrc

ekil 4. Gne enerjisi kaynakl absorbsiyonlu sistemde soutucu akkan depolamas [3].

TTMD

29

TTMD

makale - article

salanmas amacyla farkl tip uygulamalar gelitirilmitir. rnein soKaynatc-1 Youturucu-1 Youturucu-2 utma salayan ksm says iki olan Kollektr Kollektr ve ift etkili absorbsiyonlu sistemler QY1 QY2 K1 Y1 K2 Y2 olarak adlandrlan uygulamalarda QK1 QK2 ideal STK deeri 2'den byk olmaktadr. ki blmden oluan bu Kaynatc-2 sistemlerde iki adet kaynatc bulunmaktadr ve ilk blmdeki youtuIs Deitiricisi rucudan atlan s enerjisi, ikinci blmn kaynatcs tarafndan kullanlr. Sistemde sadece bir kaynatcSoutular ya s verilmesine ramen her iki QA1 QB1=QA2 Ortam B1 B2 kaynatcda da soutucu akkan abBuharlatrc-1 Absorber-2 Absorber-1 QB2 sorbentten ayrlmakta ve buharlat1. Kademe 1. Kademe rcda iki kat daha fazla soutucu H2O-NH3 LiBr-H2O akkann buharlamas salanmaktadr. Farkl bir rnek, iki akkan ekil 5. ift kademeli iki akkan iftli absorbsiyonlu sistem [3]. iftinin kullanld sistemlerdir. Bu (1981)'e gre, soutma uygulamalar iin bu deer 80 kg/m2 sistemlerde birbiri ile karmayan iki farkl akkan ifti kullaile 200 kg/m2 arasnda deimektedir. Scak su depolamas uynlarak, akkan iftlerinin sahip olduu farkl avantajlarn tek gulamasnda temel problem, s kayplardr. Genellikle depobir sistemde elde edilmesi salanmtr. Sistem bileenleri ile nun bulunduu ortam scakl ile depo ierisindeki suyun silgili parametrelerin iyiletirilmesi amacyla yaplan farkl acakl arasndaki farkn yksek oluu, s kayplarn arttrlmalarla [9], [10], [11] sistem performansnn arttrlmasna maktadr [5]. Bu nedenle s yaltmnn uygun ekilde yaplallmtr. Kaushik ve Kumar (1985) almalarnda, gne mas s kayplarn azaltacak ve sistem performansn arttraenerjisi kaynakl ift kademeli iki akkan iftli bir absorbsicaktr. Soutma durumu iin dier bir uygulama ise, bir depo yonlu sistemi tantmlardr. Sistemde birinci ve ikinci kadeierisinde suyun souk olarak depolanmasdr. Gne enerjisimede srasyla LiBr-H2O ve NH3-H2O akkan ifti kullanlnin uygun seviyelerde olduu gndz saatlerinde, absorbsimtr. Birinci kademede buharlatrc scakl 5 C iken, yonlu sistem tarafndan soutulan su souk olarak depolanaikinci kademede -20 C deerine kadar kolaylkla ulalmtr. rak, gece dnemi iin gereken soutma ihtiyacnn karlanSistemde birinci kademe iin dz gne kolektrleri kullanlamasnda kullanlmaktadr. Depolanan souk suyun scakl bilirken, ikinci kademede ok dk buharlatrc scaklklaile ortam scakl arasndaki farkn az olmas nedeniyle, s rnn salanmas iin vakum tpl gne kolektrleri kullanlkazanc deerleri dktr. Souk su deposunun, soutulacak mtr [6]. Sistemin STK deeri, LiBr-H2O akkan ifti kullaortama yakn bir alana konulmas, s kazanc deerlerinin nan ift kademeli sistemden daha dk, NH3-H2O akkan dmesini salayacaktr. Bir dier uygulama ise, soutucu ve ifti kullanan ift kademeli sistemden daha yksek deerdedir. akkann depolanmas eklindedir. Gne enerjisi deerinin ekil 5.'de ift kademeli iki akkan iftli absorbsiyonlu sisteyksek olduu zaman diliminde, soutucu akkann depolamin ematik grnm yer almaktadr. narak, gne enerjisinin elde edilemedii dnemde bu depolama sayesinde ihtiya duyulan soutma yk karlanabilmekGne enerjisi kaynakl absorbsiyonlu sistemlerin, soutma tedir. Ayrca absorberde sourucu akkann uygun scaklk durumunda, mekanik buhar sktrmal soutma sistemlerine deerinde depolanmas salanarak, eriyiin konsantrasyon degre eitli stnlkleri vardr. Absorbsiyonlu sistemlerin haerinin izin verilen snr deerlerinde kalmas salanabilmekreketli para says azdr. Bu nedenle sessiz alrlar, bakm tedir. Depo ierisindeki akkan scakl dk olduundan ve iletim maliyetleri dktr. Ayrca sistemde kullanlan s kazanlar azdr. Ayrca depo basnc dk deerlerde olpompalar iin gerekli enerji, fotovoltaik piller sayesinde gne duundan, depo malzemesinin et kalnl az, maliyeti dkenerjisinden salanarak, iletim iin gereken enerji miktar en tr. ekil 4.'te gne enerjisi kaynakl absorbsiyonlu sistemde aza indirgenebilir. Sistemde hzl bir soutma salanr ve sissoutucu akkan depolanmas uygulamasnn ematik grtemin buharlatrc basn ve scaklklarnda azalma olduunnm yer almaktadr. da soutma kapasitesinde az bir dme meydana gelir. Gne enerjili absorbsiyonlu sistemlerin hem soutma hem de stma Gne enerjisi kaynakl absorbsiyonlu stma ve soutma sisamal kullanlmas, sistemi hem daha ekonomik hem de daha temlerinde, STK deerinin arttrlarak daha etkin bir soutma
QR Rectifier

Eyll - Ekim 2008

30

TTMD

makale - article

TTMD

cazip hale getirmektedir. 4. Sonu ve neriler Dnya apnda enerji tketim deerlerinde en byk paya sahip olan, stma-soutma uygulamalardr. Gnmzde enerji ihtiyac ve enerji kullanmna bal oluan olumsuz gelimeler, temiz ve yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanmn daha nemli hale getirmitir. Yaplarn stlmas ve soutulmas amacyla kullanlan ve enerji kayna olarak gne enerjisini kullanan birok stma-soutma sistemi mevcuttur. Bu noktada s kayna olarak gne enerjisinden faydalanan absorbsiyonlu sistemler, gerek sistem verimlikleri gerekse iletim giderleri asndan salad faydalar nedeniyle, dikkat ekmektedir. Absorbsiyonlu sistemler, s enerjisi kullanarak yksek verimlilikte stma ve soutma salar. Alternatiflerine kyasla mekanik enerji ihtiyacnn ok az olmas nedeni ile iletim ve bakm-onarm maliyetleri azdr. Hareketli para says az olduundan sessiz alrlar. Bu nedenle sistemin, konutlarn stma-soutma ihtiyacn salamak amacyla kullanm nemli avantajlar salar. Buna karn sistemin ilk yatrm maliyeti yksektir. lk yatrm maliyetinin en nemli ksmn gne kolektrleri ve kolektr ekipmanlar oluturmaktadr. Ayrca, sistem performansn etkileyen en nemli parametrenin, kaynatcy besleyen s kaynann kaynatcya giri scakl olduu gz nne alndnda, gne kolektrlerinin seimi ve projelendirilmesinin, sistemin amortisman sresi zerindeki en etkili faktr olduu grlmektedir. Gnmzde, konutlarn stlmas ve soutulmas amacyla dk kapasiteli (4-5 kW) absorbsiyonlu paket sistemler, ticari olarak retilmeye ve pazarlanmaya balamtr [12]. Ancak bu sistemlerin, ilk yatrm maliyetlerinin geleneksel sistemlere oranla olduka yksek olmas, alternatiflerinin daha cazip hale gelmesine neden olmaktadr. Bu sebeplerden tr, gne enerjisi kaynakl sistem ile geleneksel sistemlerin birlikte kullanld hibrit bir sistemin oluturulmas doru bir seim olacaktr. Bu noktada, sistemin kurulaca blgenin gne enerjisinden faydalanma miktarna gre toplam stma-soutma ihtiyacnn hangi oranda gne enerjisinden karlanacann belirlenmesi nemlidir. Hibrit sistemin projelendirmesi ve kurulumu, konusunda deneyimli firmalar tarafndan yaplmaldr. Ancak, doru projelendirmenin yaplabilmesi yeterli bilgi birikimine sahip olunmas ve literatrde konu ile ilgili yeterince kaynak bulunmasna karn [13], [14], [15] sistemin kurulumu iin yeterli deneyime sahip, konusunda uzman firmalarn az oluu, bu sistemlerin kullanmnn yaygnlamas konusunda nemli bir engeldir. zellikle enerji asndan da baml lkelerin enerji sorunlar ve enerji kullanmna bal evresel sorunlarn zmnde, gne enerjisi kaynakl stma ve absorbsiyonlu soutma sistemlerinin etkili ve yaygn olarak kullanm, nemli faydalar salayacaktr. Teknolojik geliimle birlikte daha yksek verim deerlerine sahip sistemlerinin gelitirilmesi ile bu sistemlerin alternatiflerine kar stnlkleri bir kat daha artacaktr. Ksaltmalar STK: Soutma etki katsays, Pyouturucu: Youturucu basnc, Pbuharlatrc: Buharlatrc basnc, Tyo: Youturucu scakl, Tbuh: Buharlatrc scakl, Tabs,g: Absorber giri scakl, Tabs,: Absorber k scakl, Tkay,g: Kaynatc giri scakl , Tkay,: Kaynatc k scakl. 5. Kaynaklar

TTMD

31

TTMD

makale - article

[1] Yamankaradeniz R., Horuz ., Cokun S., Soutma Teknii ve Uygulamalar, Vipa, Bursa, 2002. [2] Syed A, Izquierdo M., Rodrguez P., Maidment G., Missenden J., Lecuona A., Tozer R., A novel experimental investigation of a solar cooling system in Madrid, International Journal of Refrigeration 2005, 28 (2005) 859-871. [3] Li Z. F., Sumathy K., Technology development in the solar absorption air-conditioning systems,1999, Renewable and Sustainable Energy Reviews 1999,4 (2000)267-293. [4] Lof GOG, Tybout RA. The design and cost of optimized systems for residential heating and cooling by solar energy. Solar Energy 1974;16:9-18. [5] Kreider JF, Kreith F. Solar systems for space cooling. In: Solar energy handbook. New York, McGraw-Hill, 1981. [6] Kaushik SC, Kumar R. Computer-aided conceptual thermodynamic design of a two-stage dual fluid absorption cycle for solar refrigeration. Solar Energy 1985;35:401-7. [7] engel Y.A., Boles M.A., Thermodynamics:An Engineering Approach, McGraw-Hill,1989. [8] Design Guide for the Application of Solar Cooling and Supplementary Heating of Commercial Buildings, Australian Grenhouse Office Bassett Applied Research, 2004.

[9] Sofrata H.M., Abdul-Fattah A.F., Solar-powered dual absorption system: selection criteria using fuzzy decision analysis, Applied Energy 1982; 11:223-32. [10] Ward D.S., Ward J.C., Design considerations for residential solar heating and cooling systems utilizing evacuated tube solar collectors. Solar Energy 1992;49:19-27. [11] Li Z. F., Sumathy K., Experimental studies on a solar powered air conditioning system with partitioned hot water storage tank, Solar energy Vol 71, No. 5, 285-297, 2001 [12] http://www.rotartica.com/pub/ingl/index.html , Eriim tarihi: 07/07/2008. [13] Solar Heating And Cooling of Residential Buildings: Sizing, Installation And Operation of Systems, Solar Energy Applications Laboratory, Colorado State University, University Press of the Pacific, 2005. [14] Solar Heating And Cooling of Residential Buildings: Design of Systems, Solar Energy Applications Laboratory, Colorado State University, University Press of the Pacific, 2005. [15] Planning and Installing Solar Thermal Systems, German Solar Energy Society (DGS), Earthscan Publications, 2005.

Yazarlar; Bilsay PASTAKKAYA 1982 ylnda Bursa'da dnyaya geldi. lk ve orta renimini Yalova'da tamamlad. 1999 ylnda Uluda niversitesi Mh.Mim.Fak. Makine Mhendislii Blm'nde balad lisans eitimini 2003 ylnda tamamlayp, ayn yl Uluda niversitesi Fen Bilimleri Enst. Makine Mhendislii Anabilim Dal'nda Yksek Lisans Eitimine balad. 2005 ylnda tamamlad Yksek Lisans eitiminin ardndan ayn yl Uluda niversitesi Fen Bilimleri Enst. Makine Mhendislii Anabilim Dal'nda doktora eitimine balamtr ve eitimini srdrmektedir. Halen Uluda niversitesi Orhangazi Meslek Yksek Okulu'nda retim Grevlisi olarak almaktadr. alma konularn; gne enerjisi kaynakl stma ve soutma sistemleri, fotovoltaik sistemler, hidrojen enerjisi ve yenilenebilir enerji kaynaklar oluturmaktadr. Dr. Krat NL 1972 ylnda Uak'ta dodu. lk, orta, lise tahsilini Bursa'da tamamlad. 1996 ylnda Uluda niversitesi Mh.Mim. Fak. Makine Mhendislii Blm'nde Lisans eitimini tamamlayp, ayn yl Uluda niversitesi Fen Bilimleri Enst. Makine Mhendislii Anabilim Dal'nda Yksek Lisans Eitimine balad. Ayn zamanda 1998 ylna kadar Doal Gaz zel sektrnde Proje Mhendisi olarak alt. Bu tarihten sonra Uluda niversitesi Mh.Mim.Fak. Makine Mhendislii Anabilim Dal'nda Aratrma Grevlisi olarak almalarn srdrd. 2005 ylnda doktorasn tamamlad. lgilendii konular; s pompalar, klima sistemleri, yenilenebilir enerji kaynaklar ve doal gaz sistemleridir. Halen Uluda niversitesi Orhangazi Meslek Yksekokulu'nda retim Grevlisi olarak almaktadr. Prof. Dr. Recep YAMANKARADENZ 1954 ylnda Bafra'da dodu. 1975 ylnda T Makine Fakltesi'nde doktorasn tamamlad. 1990 ylnda Is Teknii dalnda doent oldu. 1995 ylnda Uluda niversitesi Mhendislik Mimarlk Fakltesi Makine Mhendislii blmnde Profesr oldu. Halen Uluda niversitesi Mh.Mim.Fak. Makine Mhendislii Blm retim yesi olarak grev yapmaktadr. Istma, soutma, klima, doalgaz ve yangn konularnda almalarn srdrmektedir.

Eyll - Ekim 2008

32

TTMD