T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

ELEKTRK ELEKTRONK TEKNOLOJS

YER ALTI ENERJ HATLARI

ANKARA 2007

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulaabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
GR ..................................................................................................................................1 RENME FAALYET-1 .................................................................................................3 1. YER ALTI ENERJ KABLOLARI ..................................................................................3 1.1. Enerji Kablolar.........................................................................................................3 1.1.1. Tanm ...............................................................................................................3 1.1.2. Kablo ve letkenlerin Yap Elemanlar................................................................4 1.1.3. Kablo retim Standartlar ..................................................................................6 1.1.4. Yaltkan Cinsleri zellikleri...............................................................................6 1.1.5. Kablo Sembolleri ve Anlamlar (Harmonize Sistemde) .......................................7 1.1.6. Kablo Damar ve D Klf Renkleri...................................................................11 1.1.7. Kablo Seimi Kriterleri ....................................................................................13 1.1.8. Kullanm Yerlerine Gre eitleri, Yaplar, zellikleri ...................................34 1.2. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii ......................................................................42 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................45 LME VE DEERLENDRME .................................................................................46 RENME FAALYET-2 ...............................................................................................48 2. YER ALTI ENERJ KABLOLARI EKM..................................................................48 2.1. Kablolarn Yer Altndan Denmesinin Nedenleri ...................................................48 2.1.1. Yer alt Enerji Hatlarnn stnlkleri ..............................................................48 2.1.2. Yer Alt Enerji Hatlarnn Sakncalar...............................................................49 2.2. Kablo Gzergah Belirlenmesi.................................................................................49 2.2.1. ehir Dnda Kablo Gzergah Belirlenmesi....................................................49 2.2.2. ehir inde Kablo Gzergah Belirlenmesi ......................................................50 2.3. Yer Alt kablolarnn Denme Yerine Tanmas ....................................................50 2.4. Yer Alt Kablolarnn Deme Yerine Serilmesi ......................................................52 2.5. Yer Alt Kablolarnn Denme Yntemleri.............................................................54 2.5.1. Yer Alt Kablolarnn Toprak ine Denmesi .................................................54 2.5.2. Yer Alt Kablolarnn Su Altna Denmesi ......................................................61 2.5.3. Yer Alt Kablolarnn Bina ine Denmesi.....................................................72 2.6. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii ......................................................................75 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................76 LME VE DEERLENDRME .................................................................................77 RENME FAALYET-3 ...............................................................................................79 3. KABLO BALIKLARI..................................................................................................79 3.1. Kablo Bal Tanm ve Grevi ..............................................................................79 3.2. Kablo Bal eitleri ve Yaplar ..........................................................................80 3.2.1. Dahili Tip Kablo Balklar ..............................................................................80 3.2.2. Harici Tip Kablo Balklar ..............................................................................81 3.3. Kablo Bal Montaj .............................................................................................82 3.3.1. Dahili Tip Kablo Bal Montaj .....................................................................82 3.3.2. Harici Tip Kablo Bal Montaj .....................................................................91 3.4. Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii .........................................................97 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................98 LME VE DEERLENDRME .................................................................................99 RENME FAALYET-4 .............................................................................................101

4. YER ALTI ENERJ HATTI BALANTILARI............................................................101 4.1. Yer Alt Kablolar Balant Yerleri........................................................................101 4.2. Enerji Hatlarnn Etrafndaki Tesislere Yaklam Mesafeleri..................................102 4.3. Yer Alt Enerji Kablolarnn Balant Yntemi ......................................................104 4.3.1. Yer Alt Kablolarna Pabu Taklmas ............................................................104 4.3.2. Yer Alt Kablo Balantlarnda Dikkat Edilecek Hususlar...............................106 4.3.3. YG Yer Alt Kablolar Metal Klflarnn Topraklanmas ................................110 UYGULAMA FAALYET.........................................................................................113 LME VE DEERLENDRME ...............................................................................114 MODL DEERLENDRME.........................................................................................116 CEVAP ANAHTARLARI ...............................................................................................118 KAYNAKA ..................................................................................................................120

ii

AIKLAMALAR
AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 522EE0132 Elektrik Elektronik Teknolojisi Yksek Gerilim Sistemleri Yer Alt Enerji Hatlar Yer alt enerji hatlarnn kablo zellikleri kablo ekimi ve kablo balantlar ile ilgili bilgi ve becerilerin kazandrld renim materyalidir. 40/32 Alan ortak modllerini baarm olmak Yer alt enerji hatlarn ekmek. Genel Ama Bu modl ile her trl yerde TSE ve uluslararas standartlara, artnamelere, kuvvetli akm ile topraklamalar ynetmeliine uygun ve hatasz olarak, yer alt enerji hatt enerji kablolarn seebilecek, kablolar ekebilecek, kablo baln takabilecek ve kablo balantlarn yapabileceksiniz. MODLN AMACI Amalar Standart ve ynetmeliklere uygun, yer alt enerji hatt kablolarn hatasz olarak seebileceksiniz. Standart ve ynetmeliklere uygun, yer alt enerji hatt kablolarn hatasz olarak ekebileceksiniz. Standart ve ynetmeliklere uygun, kablo bal montajn hatasz olarak yapabileceksiniz. Standart ve ynetmeliklere uygun, yer alt enerji hatt kablo balantlarn hatasz olarak yapabileceksiniz.

1. 2. 3. 4.

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

Atlye ortam, takmhane, enerji kablo eitleri, kablo pabular, kablo soyma gereleri, dahili ve harici kablo bal montaj ara gereleri, anahtar takmlar, tornavidalar, pense, kablo pabu pensesi, izolebant, kablo kanallar, kablo ba ve spirali, topraklama elemanlar, malzeme kataloglar, baret, eldiven, l aletleri, projeksiyon, slayt, tepegz. Modln iinde yer alan her faaliyetten sonra, verilen lme aralaryla kazandnz bilgileri ve becerileri lerek kendi kendinizi deerlendireceksiniz. retmen, modl sonunda size lme arac ( test, oktan semeli, doru yanl, uygulama vb.) uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek deerlendirecektir.

iii

iv

GR GR
Sevgili renci, amzda teknolojik gelimeler ok hzl bir biimde olmaktadr. Hzl gelimeler zellikle elektrik elektronik alannda daha ok grlmektedir. Bunun iin siz elektrik elektronik alan rencilerinin teknolojik gelimeleri daha dikkatle takip etmeniz gerekmektedir. Elektrik enerjisinin retildii santraller ou zaman tketim blgelerinden uzakta kurulur. Bu sebeple elektrik enerjisinin retildii yerlerden tketim blgelerine tanmas gereklidir.. Gnlk hayatta pek ok kullanma alan bulunan elektrik enerjisinin, iletim ve datmnn ekonomik bir ekilde yaplabilmesi enerji alannda en nemli konulardan biridir. nceleri yalnz aydnlatma iin kullanlan elektrik enerjisi daha sonralar pek ok alanda kullanlmaya balanmas ve enerjinin stratejik bir unsur olmasyla iletim ve datm sistemlerinin nemi de artmtr. Elektrik enerjisi genel olarak alternatif akmla tanr. Bununla birlikte baz zel durumlarda doru akmla da enerji tanmaktadr. Enerji iletimi ve datmnn gelimesinde en nemli adm,transformatrn bulunuu olmutur. Trafo yardmyla elektrik enerjisinin iletimi ve datm kolaylam bylece daha ok kullanlr duruma gelmitir. Medeniyetin hzla gelimesi ile artan elektrik enerjisi istekleri daha byk gleri, tanacak gcn fazlal ise daha byk gerilimleri gerektirmitir. lkelerin ekonomik ve sosyal gelimelerinde elektrik enerjisinin ok byk katks vardr. lkelerin kalknmasndaki bu itici g,ne kadar ok yaygnlar ve ne kadar ok kullanlrsa kalknmada o kadar baarya ulam olacaktr. Genellikle yerleim merkezlerinde enerji datm ve iletimini yer altndan salamak iin yer alt kablolar kullanlr. Havai hatlara gre tesis masraflar daha pahaldr. letme glkleri de olmasna ramen kullanlmalar halinde avantajlar da vardr. Yol, cadde ve meydanlarn estetii bozulmaz. Direklere ve bunun getirdii donanmlara gerek kalmaz. Yol, cadde ve meydanlarn durumuna gre dz ya da kavis yapma olana vardr. Atmosferik (yldrm,frtna vb.) etkilere maruz kalmaz. Yerleim sahalarnda can ve mal gvenlii asndan havai hatlara gre daha emniyetlidirler. Elektrik enerjisi nasl ok nemli ise enerjinin tanma ekli de ayr derecede nemlidir. Bu modlmzde elektrik enerjisinin nakil yntemlerinden olan yer alt enerji hatlar tm ynleriyle incelenecektir. Modl baaryla bitirdiinizde yer alt enerji hatlar ile ilgili bilgi ve becerileri kazanacaksnz.

RENME FAALYET-1 RENME FAALYET-1

AMA
Bu faaliyette verilecek bilgiler dorultusunda, uygun ortam salandnda, standartlara ve ynetmeliklere uygun olarak yer alt enerji hat kablolarn hatasz seebileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde konuyla ilgili aratrma ve gzlem yapmanz bilgileri daha rahat kavramanza yardmc olacaktr, yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: Kablo sembolleri ve anlamlarn aratrnz. Kablo yaltkan snflarn aratrnz. Kablo damar ve d klf renklerini aratrnz. Yer alt enerji hatt kablolarn aratrnz.

Aratrma ilemleri iin internet ortam, elektrik malzemeleri satan i yerleri, evrenizde varsa eer kablo imalat sanayisini gezmeniz ve kablo rn kataloglarn incelemeniz gerekmektedir. Bu aratrmalar yaparken gvenlik tedbirleri alnmas gereken yerlerde gvenlik tedbirlerinin alnmasna dikkat ediniz. Aratrmanz rapor haline getirerek arkadalarnza sununuz.

1. YER ALTI ENERJ KABLOLARI

1.1. Enerji Kablolar
Enerji kablolarnn tanmn, yapsn aada inceleyeceiz.

1.1.1. Tanm
Elektrik enerjisini ileten, iki elektrik cihazn birbirine elektriksel olarak balayan, elektriksel olarak yaltlm bir veya daha fazla damardan meydana gelen elektrik malzemesine enerji kablosu denir. Kablo iletkeni, tavlanm plak yuvarlak elektrolitik bakr tellerden veya alminyum tellerden burularak yaplr. 16 mm ve daha byk kesitlerdeki iletkenler sktrlm olmaldr. letken saysna gre tek iletkenli ve ok iletkenli olarak imal edilirler. Kimyevi etkenlere kar dayankll iyidir. Ayrca su emmeyen ve geirmeyen d klf yaltkanyla her trl ortam artlarna byk bir uyum salayabilmektedir.

Bir ok lke artan bir biimde alminyum iletkenli kablolarn kullanmn benimsemitir. Bunun sebebini aratrnz.

ekil 1.1: Elektrik enerjisinin rnek iletim ve datm prensip ekli

1.1.2. Kablo ve letkenlerin Yap Elemanlar

Kablo yapmnda kullanlan elemanlarn neler olduunun bilinmesi gerekir. Kablo ve iletkenlerin yap elemanlar tanm ve grevleri aadaki tabloda belirtilmitir, inceleyiniz (Tablo 1.1.e baknz).

Damar: Core: letken: Conductor: Yaltkan klf: Insulating sheath: Ayrc klf: Seperating sheath: D klf: Outer sheath: Zrh: Armour: Ortak klf: Filling:

Kablonun yaltlm olan iletkenidir. Elektrik enerjisini ileten tel veya tel demetidir. Damar iletkenini yaltan bir klftr. st ste gelen, ayr metaller arasna konulan yaltkan klftr. Kabloyu d etkenlerden koruyan ve kablonun en dnda bulunan klftr. Kabloyu mekanik etkilerden koruyan yass veya yuvarlak tellerle yaplm rg veya sargdr. ok damarl kablolarda damar demetini iine alan ve damar demetine istenilen evre biimini vermeye yarayan klftr.
Tablo 1.1 a :Kablo ve iletkenlerin yap elemanlar

Yar iletken siper: Semi-conductive layers: Sktrlm iletken: Compacted conductor: Konsantrik iletken: Concentric conductor:

Damar iletkeni ile yaltkan klf arasnda ve yaltkan klfn zerine gelen, yar iletken maddeden yaplm bir tabakadr. Tellerin arasndaki boluklarn azaltlarak, iletken apnn ve kesitinin geometrik boyutlarn kltmek iin sktrlm olan ok telli,burulmu bir iletkendir. Bir damarl, kablolarda yaltkan klfn (gerektiinde yar iletken siperin), ok damarl kablolarda genel olarak ortak klfn zerine gelen,bakr tel veya bakr eritlerin oluturduu,kablo boyunca helisel biimli bir sargdr. letkeni elektriksel, mekanik ve kimyasal bakmdan korumak ve yaltmak iin kullanlan, iletken damar ve damar gruplarn iine alan kaplamadr. ok damarl kablo, damar says birden ok olan kablodur. ok damarl kablolarda damarlar aras boluklar doldurmak ve kabloya uygun bir biim verilmesini kolaylatrmak iin kullanlan yaltkan malzemeden yaplm iletkensiz damardr. Metal siper, her damarn veya ortak klfn zerine gelen bakr tel veya eritten yaplm bir sargdr. Tutucu sarg, metal siperin veya zrhn zerinde bulunan ve bunlarn dalmasn nleyen,bakr veya galvaniz elik eritlerle ya da plastik eritlerle yaplm sarg veya sarglardr.

Klf: Sheath: ok damarl kablo: Multi-core cable: Kr damar: Blind core: Metal siper: Metallic screen: Tutucu sarg: Helix tape:

Tablo 1.1.b: Kablo ve iletkenlerin yap elemanlar

1.1.3. Kablo retim Standartlar

Kablo bakr ve alminyum iletkenleri TS-Trk standartlar IEC-International electrotechnical commission (Uluslar aras elektroteknik komisyonu) VDE-Alman standartlar BS-British standards (ngiliz standartlar)

Standartlar tarafndan belirtilen esaslara gre: Tek telli, ok telli, ince ok telli, ok telli sktrlm dairesel ve ok telli sktrlm sektr (damar iletkeni kesidi daire kesmesi biimli olan kablo) formunda imal edilir. Bakr iletkenler olarak, som elektrolitik (sert) bakr tel 1-4 mm aplar arasnda TS-2 standardna gre retilmektedir. Tavlanm elektrolitik bakr teller (yumuak) 0,15-4 mm aplar arasnda TS-18 standartlarna gre retilir. Kablo retiminde kullanlacak olan iletkenler (rgl) 0,5-630 mm kesit aralnda TS- 6570 ve IEC 60228 standartlarna gre retilir.

1.1.4. Yaltkan Cinsleri zellikleri

Gnmzde termoplastik yaltkanl kablolar kullanlmaktadr. Termoplastik yaltkanlar PVC ve polietilen (PE)dir. Saf PVC ok sert ve krlgan olup s karsnda kararsz yap gsterir: Soukta darbelere kar hassas bir malzemedir. PVC iine yumuatc yalar, stabilizatrler ve dolgu maddeleri kartrlarak kablo yaltkan olarak kullanlr hale getirilir. Bylece esnek olmas salanr ve krlganl giderilir. Kablonun souk ortamlarda kullanlmas mmkn olur. Kalsit ve kaolin gibi dolgu malzemeleri PVCye ilenirlik ve scaa dayanm zellii kazandrr. Polietilen, saf olarak kullanlabilen, karbon ve hidrojen bileii parafin snfnda bir malzemedir. Baz tekniklerle ilenerek deiik zellikte polietilen yaltkanlar elde edilir. Yksek basn teknii ile alak younluk polietileni (LDPE), alak basn teknii ile yksek younluk polietileni (HDPE) youn molekl dokusu nedeniyle su geirmezlik ve mekanik salamlk zelliine sahip olup YG kablolarnda kullanlr, Liflere benzeyen polietilen molekl zincirleri zel metodlarla birbirine balanarak XLPE yaltkan elde edilir. Son yllarda lineer dk younluklu polietilen (linear low density polyethlene LDPE) gelitirilmitir. Bu kablolar haberleme ve YGde kullanlr. Aada kablolarda kullanlan yaltkan cinsleri verilmitir.

1.1.4.1. Protodur Alak ve orta gerilim kablolarnda kullanlan polivinil-klorid (PVC) bazl zel bir termoplastik yaltkan maddedir. Termoplastik yaltkanlar, belirli bir scaklk aralnda tekrarlanabilir olarak souma ile sertleen ve snma ile yumuayan, yumuadnda d etki olmakszn ekil deitirmeyen ve yaltkanlk zelliini koruyan plastiklerdir. 1.1.4.2. Protothen-x Yksek yaltm zelliine sahip saf polietilenin eitli yntemler uygulanarak, apraz balanmasyla elde edilen, mekanik zellikleri gelitirilmi termoset yaltkan malzemelerdir. Termoset yaltkanlar yksek scaklklarda erimez ve deforme olmazlar. 1.1.4.3. Protolon(EPR) Etilen-propilen dien monomer kauuk (EPDM)tan imal edilmi ozona, oksijene, havaya ve a dayankl dk scaklklarda esnekliini koruyan, scaklkla ekil deitirmeyen yksek yaltm zellii gsteren apraz bal elastomer tip yaltkandr. Alak ve orta gerilimlerde kullanlan bu yaltkanlar koronadan etkilenmezler. 1.1.4.4. Protofirm Kloropren bazl bir elastomer yaltkandr. Kablolarda d klf olarak kullanlan bu yaltkan yksek mekanik ve elektriksel deerlere sahiptir. Protofirm, ozona kimyevi ve mekanik etkilere, ya ve aleve kar dayankl yumuak bir yaltkan malzemedir.

ekil 1.2: Protothen-x ve protodur yaltkanl kablo

1.1.5. Kablo Sembolleri ve Anlamlar (Harmonize Sistemde)

Meydana gelen rumuz anlamazlklarna son vermek iin iletkenler uluslar aras alanda harmonize edilmitir. Kablolardaki sembol (rumuzlarn) aklamalar tablo 1.2de gsterilmitir, inceleyiniz. Harmonize sistemde semboller ve aklamalar Kablo sembol sras 1 2 3 4 5 -6 7 x 8

Tip (1) H Harmonize Tip A Ulusal Tip Anma Gerilimi (2) O1 100/100 V O3 300/300 V O5 300/500 V O7 450/750 V 7

1 0,6/1 KV Yaltkan Malzemesi (3) V PVC (polivinil klorr) V2 PVC (+90 C) V3 PVC dk scaklkta alabilen B Etilen propilen kauuk PE (Polietilen) E XLPE (apraz bal polietilen) X R Doal ve/veya sentetik kauuk S Silikon kauuk Klf Malzemesi (4) V PVC (polivinil klorr) V2 PVC (+90 C) V3 PVC dk scaklkta alabilen V5 PVC yaa dayankl Q Poliretan J Cam elyafl fiber rg R Doal ve/veya sentetik kauuk N Polikloropren kauuk (PCP) S Silikon kauuk T Tekstil rg zel Konstrksiyon (5) C4 Bakr rg ekran H Damarlar ayrlabilen yass kablo H2 Damarlar ayrlmayan yass kablo H6 Damarlar ayrlmayan yass kablo-vinler iin H8 Spiral kablo letken Tipi (6) U Tekli iletken R oklu iletken K Sabit tesis iin ince ok telli iletken F Fleksibl ince ok telli iletken (bklgen) H ok ince ok telli iletken D nce ok telli iletken (kaynak kablosu) E ok ince telli iletken (kaynak kablosu) Y Burulu iletken demedi Damar Says (7) Koruyucu letken G Sar yeil koruyucu iletkensiz X Sar yeil koruyucu iletkenli letken Kesiti (8)
Tablo 1.2: Harmonize edilmi kablo blm rumuz ve anlamlar

7 x8

Tablo 1.2 den yararlanarak H05V-U 1,5 mm kablosunun aklanmas; 1 H 2 05 3 V 4 -5 -6 U 7 -8 1,5

(TS gre)H=Harmonize tipte, 05=Anma gerilimi 300/500 volt, V=Yaltkannn PVC, U=Tek telli iletkeni olduunu, 1,5 mm kesitinde olduunu gsterir. AIKLAMA Sabit tesislerde kullanlan ar iletme artlarna dayankl kablo Alminyum iletken PVC baznda termo plastik yaltkan veya klf Yar iletken malzemeden yaplm klf veya sarg Siper Her damar zerinde siper Konsantrik iletken Polietilen apraz bal polietilen Galvanizli yass elik tellerden yaplm zrh Galvanizli yuvarlak elik tellerden yaplm zrh elik tutucu erit Daire kesmesi Sktrlm iletken ok telli iletken Alev geciktirici Scaa ve korozyona dayankl Korozyona dayankl TS 212 Y A V U S SH M E E3 O s vk t k VDE0271 N A Y H S SE C 2Y 2X F R Gb s v rm u W k

Tablo 1.3.(a) :TS ve VDE standard kablolarda kullanlan tarifler ve aklamalar

AIKLAMA PVC baznda termoplastik yaltkan Metal siper Lastik yaltkan Scaa dayankl Ak hava artlarna dayankl Alev geciktirici Burulmu kablo Metal klf (kurun klf) Tayc ip,tel ve benzeri Yeil/Sar koruma iletkeni

VDE 0250 Y S G 2G W u AF B T J

Tablo 1.3.(b) :VDE(250) standard kablolarda kullanlan tarifler ve aklamalar

Tablo 1.3 incelediimizde; TS 212 standardna ve VDE 0271 ile 0250 standardna gre kablo sembol anlamlar verilmitir. Yani kablomuz hangi standarda gre retimi yaplmsa sembol ve anlamlarn ona gre okuyup kablonun zelliklerini anlayabiliriz. rnek; TS212e gre (V) PVC baznda yaltkan veya klf gsterirken, VDE 0271de ise PVC yaltkan veya klf (Y) harfini karlk olarak grmekteyiz. Tablo 1.4 te retimi yaplan baz kablolarn sembolleri, anma gerilimleri, yaltkan cinsleri TS, VDE, IEC standartlarna gre verilmitir, inceleyiniz. Harmonize TipTS H05V-U H07V-U H07V-R H05V-K H03VV-F H03VVH2-F NVV YVV YVMV YVOV YVV Harmonize TipTS YVV YE3V YE3MV YE3V YE3SV YE3SHV YE3SV YE3SHV E3SV E3SV YE3SV YE3SV NYM NYY NYCY NYRGbY NYFGbY Harmonize Tip VDE NYFGbY 2XY 2XCY 2XFGbY 2XSY 2XSEYFGbY N2XSY N2XSEYFGbY 2XSY 2XSEYFGbY 2XSY 2XSEYFGbY Harmonize Tip VDE TS NO 9758 9758 9758 9758 9760 9760 9759 212 212 212 212 TS NO 212 212 212 212 212 212 212 212 2742 2742 10 VDE NO 0281 0281 0281 0281 0281 0281 0250 0276 0276 0271 0276 VDE NO 0271 0276 0276 0271 0276 0276 IEC NO IEC NO 6052 6052 Anma Gerilimi 500V 750V 750V 500V 300V 300V 500V 0.6/1kV 0.6/1kV 0.6/1kV 0.6/1kV Anma Gerilimi 3,5/6kV 0.6/1kV 0.6/1kV 0.6/1kV 3.5 /6kV 3,5/6kV 5,8/10kV 5,8/10kV 8.7/15kV 8,7/15kV 20.3/35V 20,3/35V Yaltkan Cinsi PVC PVC PVC PVC PVC PVC PVC PVC PVC PVC PVC Yaltkan Cinsi PVC XLPE XLPE XLPE XLPE XLPE XLPE XLPE XLPE XLPE XLPE XLPE

HO5RR-F -

LSPYY NLSY (N)TSCGEW U(SM) MGGDIN89160SAF

9765 -

0245 0245 0250 0261 0250

92-3 -

300 V 300 V 500 V

3,5/6KV 5,8/10KV

PVC PVC LASTK/ RUBBER EPR EPR SLKON

0,6/1 KV 0,6/1 KV

Tablo 1.4: Kablolarn TS-VDE-IECe gre karlklar ve anma gerilim deerleri

Tablo 1.3 ve 1.4ten yararlanarak, kablolarn sembol anlamlar ile ilgili rnekler; YVV (TS) - NYY(VDE); Y(N)- tipi enerji kablosu, V(Y)-PVC baznda termo plastik yaltkan, V(Y)- PVC baznda termo plastik d klf,anma gerilimi 0,6/1 kV.TS 212 ve VDE 0276ya gre retimi yaplmtr. YE3V(TS) 2XY(VDE); Y- tipi enerji kablosu,E3(2X) -apraz bal polietilen,V(Y)- PVC baznda termo plastik yaltkan,XLPE klf,anma gerilimi 0,6/1 kV.TS 212 ve VDE 0276ya gre retimi yaplmtr. YE3SV(TS) N2XSY(VDE); Y(N)- tipi enerji kablosu, E3(2X)- apraz bal polietilen, S(S)- siper, V(Y)- PVC baznda termo plastik, XLPE klf, anma gerilimi 5,8/10 kV. TS 212 ve VDE 0276ya gre retimi yaplmtr. YE3SV(TS)--2XSY(VDE); Y- tipi enerji kablosu, E3(2X)- apraz bal polietilen, S(S)- siper, V(Y)- PVC baznda termo plastik, XLPE klf, anma gerilimi 20,3/35 kV. TS 2742ye gre retimi yaplm. Parantez iindeki harfler VDE sembollerini gstermektedir.

1.1.6. Kablo Damar ve D Klf Renkleri

Damar renkleri,zel sipariler dnda,Trk standartlarna ve VDEye gore aada belirtilen renklere uygun olmaldr (Tablo 1.5i inceleyiniz). Topraklama ve benzeri koruma amac ile kullanlan damarn ift renkli (sar/yeil) olmas halinde kablo sembolJharfi ile, ak mavi olmas halinde iseO harfi ile tanmlanr.(Trk standard tarife ramen ayr bir rumuz n grmediinden VDE esas alnmtr. rnek;YVV (NYY-O) 3x2,5 mm, YVV( NYY-J) 3x50/25 mm

11

Damar Says 1 2 3 4 5 6 ve daha ok damarl D klf rengi Colour of outer sheath Herhangi bir renk Ak mavi-Siyah

Damar Renkleri

Yeil/Sar-Ak mavi-Kahverengi veya Ak mavi-Siyah-Kahverengi Yeil/Sar-Ak mavi-Siyah-Kahverengi veya Ak mavi-Siyah-Kahverengi-Siyah Yeil/Sar-Ak mavi-Siyah-Kahverengi-Siyah Siyah-Kahverengi-Siyah-Siyah-Ak mavi Tm damarlar siyah renkli ve numara kodlu Yeil/Sar ve dier tm damarlar farkl renkli Y tipi=0.6/1kV kablolarda d klf rengi siyah Y tipi>3.5/6kV kablolarda d klf rengi krmz

Tm orta gerilim XLPE ve 5,8/10 kV dahil ve zeri gerilimlerde PVC kablolarda damarlar birbirinden ayrt edebilmek iin damar siperlerinin altna ayr renklerde sarlm bant konulmaldr.

Tablo 1.5: Harmonize ve Y tipi kablolarn damar renkleri ( TS212/ TS2742 )

Tablo 1.6da VDE standartlarna gre sabit ve hareketli tesislerde kullanlan kablolarn damar renkleri verilmitir, inceleyiniz.

12

Damar Says Number of cores 1 2 3 4 Damar Says 1 2 3 4

Damar Renkleri(VDE) Esnek (fleksibl) tesis kablolar Herhangi bir renk Kahverengi-Mavi Yeil/Sar-Kahverengi-Mavi veya Siyah-Mavi-Kahverengi Yeil/Sar-Siyah-Mavi-Kahverengi Siyah-Mavi-Kahverengi-Siyah Damar renkleri (VDE) Sabit tesis kablolar Herhangi bir renk Yeil/Sar-Siyah Siyah-Mavi Yeil/Sar-Siyah-Mavi Siyah-Mavi-Kahverengi Yeil/Sar-Siyah-Mavi-Kahverengi Siyah-Mavi-Kahverengi-Siyah

Tablo 1.6: VDE standartlarna gre sabit ve hareketli tesis kablo damar renkleri

1.1.7. Kablo Seimi Kriterleri

Enerji kablolarn seerken,baz kriterleri dikkate almamz gerekir.Eer iletkenlerin sahip olduklar kriterler nceden bilinir ise gerilimin byklne ve hattn zelliine gre iletkenlerin seilmesi daha doru olur. Bunlar, kablolarn elektroteknik zellikleri, gerilim deerleri, gerilim dm ve kesit deerleri, ksa devre akmna dayanm ve scaklk deerleri olarak belirtilebilir. Bu kriterler aadaki gibi sralanabilir; 1.1.7.1. Kablolarn Elektroteknik zellikleri Enerji iletim ve datm hatlarnda akm,gerilim,g ve g kat saylar gibi bylkler arasndaki ilikileri hesaplamaya yaryan ve hatlarn zelliklerine gre deien RL-C deerlerine hat sabiteleri denir. Enerji tama hatlarnn alma gerilimlerinin byklne gre hat sabitelerinden bazlar ok kk deerlere der. Bu bakmdan bazlar dikkate alnmayabilir. 1.1.7.1.1. Diren Elektrik enerjisi,iletim ve datm hatlarnda gerilim dm ve g kaybnn meydana gelmesine sebep olan hat sabitesidir. Bu nedenle direncin nemi fazladr. Hatlarn doru akm ve alternatif akm direnleri ayr ayr dnlr. Frekans ykseldike bu iki diren arasndaki fark byr. Alternatif akmdaki dirence etkin diren de denir. Kablo iletkenlerinin +20 Cdeki Ro doru akm direnleri hesaplama veya lm ile bulunabilir, kablo kataloglarndan da iletkenlerin doru akm direnleri bulunabilir.

13

Kablo alternatif akm direnci R, elik zrh ve metal klfta oluan ek kayplar ve deri (skin effect-frekans ykseldike akmn kablo merkezinden uzaklaarak yzeye yakn geii) ve yaknlk olay(proximity effect) sebepleri ile daha da byr. letken direncinin ykselmesine neden olan bu etkenleri, doru akm direncine bir R direnci eklenmesi eklinde kabul edilebilir. Doru akm direnci; Ro=L/KxS Burada, L=iletkenin boyu, K=letkenlik kat says (Bakr=56, Alminyum=35 alnr) S=Kesit Alternatif akm direnci (Etkin diren); R=Ro+ R R=Alternatif akm direnci Ro=Doru akm direnci R=Diren deiimi veya R=P/I eklinde de bulunabilir. P=letkendeki g kayb I=Geen akm letkenin s derecesinin dmesiyle diren azalr. RNEK:70 mm kesitli bakr iletkenin 1 kmsinin direncini hesaplayalm. (Kcu=56) Ro=L/KxS Ro=1000/56.4 Ro=0,255 Ohm. Olarak bulunur. Ayn kesit ve uzunlukta bir bakr iletken ile alminyum iletkenin direnleri arasnda R=35/56=0,62 gibi orant vardr.rnein yukardaki iletken alminyum olsayd hattn direnci 0,255/0,62=0,41 Ohm olarak bulunurdu. YVV 1x4 mm kablonun 1 kmsinin 20 Cdeki DA direnci 4,61 dur(Kablo kataloundan ve tablo 1.7den). Tablo 1.7 de kablolarn (bakr ve alminyum) direnleri verilmitir, inceleyiniz.

14

Nominal kesit (mm) 1.5 2.5 4 6 10 16 25 35 50 70 95 Nominal kesit (mm) 120 150 185 240 300 400 500

Diren Ohm/km 12.10 7.41 4.61 3.08 1.83 1.15 0.727 0.524 0.387 0.255 0.193 Diren Ohm/km 0.153 0.124 0.0991 0.0754 0.0601 0.0470 0.0366

Al Ohm/km 1.91 1.20 0.868 0.641 0.413 0.320 Al Ohm/km 0.253 0.206 0.164 0.125 0.100 0.0778 0.0605

Tablo 1.7: Kablolarn 20 C deki direnleri

15

1.1.7.1.2. Endktans zerinden akm geen bir iletkenin evresinde bir manyetik alan oluur. Bu manyetik alan deiken bir manyetik alan ise devrede bir endksiyon elektromotor kuvvet meydana getirir. Bu emki manyetik alan devrenin kendisi tarafndan meydana getirildii iin z endksiyon denir. Bu emke ise zt emk veya self endksiyon emk denir. Meydana gelen bu zt emk iletken zerinden geen akmdaki art artrmaya veya azaltmaya alr. Dolaysyla lenz kanununa gre kendisini meydana getiren sebebe kar koyar. Dolaysyla iletkenin alternatif akma kar direnci artar. Bu etkiye endktif reaktans (XL) denir ve iletken zerinde bir gerilim dmne sebep olur. Fakat aktif g kaybna bir etkisi yoktur. Endktif reaktans, hatlarn bir veya fazl olular ile, hat iletken dzenlerine, iletkenler arasndaki arala ve iletken yaraplarna bal olarak deiir. Bir fazl ve fazl simetrik hatlarda hattn 1 kmsi iin endktans;
L = (4,6. log.

d -4 + 0,5)x10 r

(Henri/Km) forml ile hesaplanr, L=Endktans (Henri)

d=letkenler aras aklk(cm) r=letken yarap (cm) (Simetrik hat) Simetrik hat her faznn endktans birbirine eittir.(LR=LS=LT) ve aklklar eittir (d12=d23=d31) letkenler asimetrik olarak yerletirilmi ise fazlarn her birinin endktans deiiktir. Bu nedenle hatlarda aprazlama yaplarak endktans eitlenir. letken aralklar deiik deerde ise d yerine dm edeer aralk konulur. dm=d12.d31.d23

Endktif reaktans (XL); XL=2..f.L ( Ohm) forml ile hesaplanr. f=Frekans Endktif reaktansn azaltlmas iin iletken kesitlerinin byk, iletkenler aras aklklarn ise kk tutulmas gerekir. Ancak byk kesit ekonomik olmayacaktr. Ayrca iletkenlerin cinsi ile iletme geriliminin bykl ve tanacak gler, kullanlacak kesitleri snrlamaktadr. YE3SV 1x35/16 mm 20,3/35 kV kablonun 1 kmsinin indktans(yaklak) 0,775/0,508 mH (mili Henri).(Kablo kataloundan) alma

16

Tablo 1.8de PVC izoleli kablolarn yaklak endktif reaktanslar verilmitir, inceleyiniz. Nominal iletken kesiti(PVC izoleli kablolar) 25 35 50 70 95 120 150 185 240 300 400 500 Nominal gerilim 0.6/1 kV ok damar 0.082 0.079 0.078 0.075 0.075 0.073 0.073 0.073 0.072 0.072 1 damar 3.6/6kV 3 damar 1 damar 6/10kV 3damar 1damar

0.103 0.098 0.095 0.090 0.088 0.085 0.084 0.084 0.082 0.081 0.079 0.079

0.107 0.101 0.097 0.092 0.088 0.085 0.083 0.081 0.078 0.077 -

0.137 0.131 0.127 0.117 0.112 0.107 0.105 0.102 0.097 0.095 0.092 0.089

0.122 0.116 0.114 0.107 0.103 0.099 0.096 0.093 0.089 0.087 -

0.127 0.119 0.113 0.107 0.104 0.100 0.097 0.094 0.093 0.091 0.088 0.085

Tablo 1.8: PVC izoleli kablolarn endktif reaktanslar (XL)

Tablo 1.8i incelediimizde 95 mm kesitli PVC izoleli kablonun; 0,6/1 kV gerilimde; ok damarl kablo XLsi 0,075 Ohm- bir damarl 0,088 Ohm. 3,6/6kV gerilimde(95 mm) 3 damarl iin XLsi 0,088 Ohm- bir damarl iin 0,112 Ohm. 6/10 kV gerilimde(95 mm) 3 damarl iin XLsi 0,103 ohm-bir damarl iin 0,104 Ohmdur.

17

Kablo kesiti arttka endktif reaktansn dt grlmektedir . Ayrca kablonun bir damarl veya ok damarl olmasda endktif reaktans etkilemektedir.

Tablo 1.9da XLPE (apraz bal polietilen) izoleli kablolarn endktif reaktanslar verilmitir, inceleyiniz. (Zrhl kablolar iin % 10 fazlas alnr. gen deme eklinde.)
Nominal iletken kesiti (XLPE) Nominal gerilim 0.6/1 kV 1.damar ok damar 6/10 kV 1.damar ok damar 8.7/15kV 1.damar ok damar 12/20kV 1.damar ok damar

Standart Tasarm

35 50 70 95 120 150 186 240 300 400 500

0.088 0.085 0.082 0.082 0.082 0.082 0.079 -

0.075 0.072 0.072 0.069 0.069 0.069 0.069 0.069 -

0.133 0.127 0.119 0.114 0.109 0.106 0.102 0.098 0.095 0.091 0.089

0.110 0.103 0.099 0.095 0.092 0.090 0.087 0.084 -

0.139 0.132 0.124 0.118 0.114 0.110 0.106 0.102 0.099 0.095 0.092

0.117 0.110 0.105 0.101 0.098 0.095 0.091 0.089 -

0.144 0.137 0.129 0.123 0.118 0.114 0.110 0.105 0.102 0.098 0.094

0.123 0.115 0.110 0.106 0.102 0.099 0.095 0.092 -

Tablo 1.9: XLPE izoleli kablolarn endktif reaktanslar(XL)

Tablo 1.9 incelendiinde, XLPE izoleli kablolarn endktif reaktanslarnda da kesit arttka endktif reaktansn azald grlmektedir. 18

XLPEnin anlamn hatrlaynz. 1.1.7.1.3. Kapasitans Bir kablo iletkenin yknn potansiyeline oranna iletkenin kapasitesi denir, C ile gsterilir. Kapasitenin birimi farattr (F). Farat ok byk bir kapasite birimi olduu iin uygulamada daha ok faratn milyonda biri olan mikrofarat (f) kullanlr. Yaltkan ile birbirinden ayrlm karlkl iki iletken kondansatr zellii gsterir. Kablo iletkenleri kendi aralarnda olduu gibi toprak zeminle de kondansatr zellii gsterir. Yksek gerilim enerji nakil hatlarna uygulanan alternatif gerilimin deiken zelliinden dolay elektrik yknn miktar da deiir. Elektrik ykndeki bu deime bir elektrik akm oluturur. Elektrik ykndeki bu deime sebebi ile meydana gelen bu elektrik akmna arj akm denir.Bu arj akm hattn geriliminin dmesini,g kat saysn,verimini ve iletim stabilitesinin deimesinde etkili olur. Kapasite(C) ile gsterilir ;
C =

0 , 0242 log . d r (F/Km) forml ile hesaplanr.(3 fazl eit aralkl Enerji Nakil 0 , 0121 log . d r (F/Km) forml ise 1 fazl sistemler iindir.

Hatt -ENHnn 1kmsi iin)

C =

XC=1/2..f.C (Ohm) forml kapasitif reaktans hesaplanmas iindir. XC=Kapasitif reaktans RNEK: Aralarnda 100 cm aklk bulunan dolu iletkenlerden olumu fazl bir sistemin iletkenleri ekenar genin kelerini oluturacak ekilde yerletirilmitir. letken ap 20 mmdir. Bu sistemin kmsinin endktansn ve kapasitesini hesaplaynz.
L = (4,6. log.

d -4 + 0,5)x10 r

L = (4,6. log.

100 -4 + 0,5)x10 = 0,00097 mH/Km (Endktans) 1

0 , 0242 log . d r

C =

0 , 0242 = 0,0242/2 =0,0121 F/Km (Kapasitans) log . 100 1

Yer alt kablolarnn iletken damarlar (fazlar) arasndaki aralklar (d) daha kk olduundan bu kablolardaki kapasite hava hatlarna gre daha byktr. Kapasite 66 kVluk gerilimden yksek olan enerji iletim hatlarnda dikkate alnr. Daha dk gerilimlerde kapasite deeri dikkate alnmaz.

19

YE3SV 1x35/16 mm 20,3/35 kV kablonun 1 kmsinin alma kapasitesi (yaklak) 0,116 ftr (Kablo kataloundan). Elektrik enerjisi datm ve iletim tesislerinin proje izimi, hesaplamalar ve yapmnda hat sabitelerinin nemi byktr. Eer enerji nakil ve datm hatlarnn empedansn hesaplamak iin, kapasitans dikkate alnmadnda; empedans Z=R+XL ile bulunur. Burada Z=Empedans (Ohm) cinsindendir. Enerji nakil hatlarnda hat sonu geriliminin sabit tutulabilmesi iin yke paralel bal senkron makineler kullanlr. Hatlarn bandaki senkron generatrler(ar ikazl senkron makineler) gereken kapasitif reaktif gc verebilecek kapasitede iseler hatlara kapasitr konulmasna gerek duyulmaz.Hatlardan ekilen ykler, ounlukla endktif yktr. Yani akm gerilime gre geri fazdadr. Bu durum hat ba gerilimi ile hat sonu gerilimi arasnda farklar meydana gelmesine sebep olur. Gerilim farklln nlemek iin ounlukla hatlara nt kapasitrler konulur. Hatlarn endktans fazla ise endktif reaktans(XL) zerinde meydana gelen gerilim dmn nlemek iin ise seri kapasitrler kullanlr. Seri kapasitrler enerji nakil hatlarnn 2/3 mesafesinde uygun bir yere tesis edilir. Seri kapasitrlerin amac hattn empedansn azaltmaktr. Devreye seri olarak tesis edilen kondansatr gruplar, negatif bir reaktans salayarak enerji nakil hatlarnn uzunluk ve kesiti ile belirlenen hat empedansn drr. Bu sayede de daha fazla g iletimi salanr. Seri kapasitrler enerji nakil hatlarnn ortasna (rnek olarak 380 kVluk Keban-Glba ENH iin Kayserideki kapasitr tesisi verilebilir) veya enerji nakil hattnn trafo merkezlerine giri ve kna(rnek olarak Seydiehir-Erzincan hattnn her iki ucuna %22,5luk kompanzasyon yapabilecek seri kapasitr tesisi verilebilir)tesis edilir. Ayrca nt kapasitrler de tesis edilmektedir. nt kapasitr yardmyla ebekeden ekilen reaktif gcn bir ksm karlanr. Bu sayede endktif reaktif akm ve enerji kayplar dlerek gerilim ykseltilmi olur. Bunun sonucu olarak indirici trafo merkezlerinin ve enerji nakil hatlarnn yklenebilme kapasiteleri artrlr. Yer alt enerji hatlar kullanlarak sistemin kapasitif deeri artrlabilir. Alak veya orta gerilim datm hatlarnda sadece diren, endktans dikkate alnr. Yksek gerilimli iletim hatlarnda ise diren, endktans ve kapasitans gibi sabiteler dikkate alnr. letken damarlar (Fazlar) arasndaki aralklar daha kk olduundan yeralt kablolarndaki kapasite, hava hatlarna gre daha byktr. Yeralt kablolarnn geometrik ortalama mesafe (GMD) hava hatlarna gre daha kktr. Bu sebeple yeralt kablolarnn endktif reaktanslar (XL) ok kktr.

20

1.1.7.2. Gerilim Deerleri Kablo ve iletkenlerin anma gerilimleri Uo/U eklinde belirtilmektedir. Uo; Faz iletkeni ile toprak veya konsantrik iletkenler, ekran, zrh ya da metal klf gibi topraklama elemanlar arasndaki gerilimdir. U; ki faz iletkeni arasndaki gerilimdir. Kablo ve iletkenlerin anma gerilimleri uluslararas standart ve norm kurumlarnca; Uo/U=0,6/1 -1,8/3- 3,6/6 -6/10 -8,7/15 -12/20 -20,3/35 KV ve daha yukar deerlerde standartlatrlmtr. fazl dalgal akm sistemlerinde Uo gerilimi ile U gerilimi arasndaki oran: Uo=U/3 letkenlerinden hibirisi topraklanmam olan bir fazl dalgal akm veya doru akm sistemlerinde Uo gerilimi ile U gerilimi arasndaki oran: Uo=U/2 letkenlerinden bir tanesi topraklanm olan bir fazl dalgal akm veya doru akm sistemlerinde ise Uo gerilimi ile U gerilimi arasndaki oran: Uo=U Kablolarn iletme gerilimleri; Doru akm(DC) tesislerinde Uo=0,6 kVa gre imal edilmi bir kablonun arza yapmadan alabilmesi iin msaade edilen en yksek iletme gerilimi: Um=1,8kVtur. Bir veya ok fazl dalgal akm(AC) tesislerinde ise, belli bir anma gerilimine gre imal edilmi kablolarn msaade edilen en yksek iletme gerilimleri Um iin deerler aadaki Tablo 1.10 da gsterilmitir, inceleyiniz .

21

Tablo 1.10: Kablolarn anma ve iletme gerilim deerleri

Tablo 1.10 u incelediimizde; 4. satrdaki 6/10 kVluk kablo iin, anma gerilimi 10kV, msaade edilen en yksek iletme gerilimi 12kVtr ( fazl dalgal akm iin). Enerji iletim ve datm yaplmasnda gerilimin byk nemi vardr. Enerji nakil gerilimi ne kadar yksek olursa ekilen akm azalacak ve dolaysyla enerji nakil iletken kesiti decektir. Bylece iletken kesitinin dmesi maliyeti azaltacaktr. Bunu bir rnekle aklayalm; RNEK:Gc 1730 KW, g katsays 1 olan bir merkezin beslemesinin nce 10 KV ile sonra da 50 kV gerilim ile yapldnda, besleme hattnn direnci 1 ohm olsun. (Hat uzunluu 1 km.) 10 kV gerilimle besleme yapld durum; I=P/3.U.Cos =1730 000/1,73. 10 000.1 =100 Amper Pk=I.R=100.1=10 Kw (Besleme hattndaki kayp g) 50 KV gerilimle besleme yapld durum; I=P/3.U. Cos =1730 000/1,73.50 000.1=20 Amper Pk=I.R=20.1=0,4 Kw (Besleme hattndaki kayp g)

22

Sonu olarak;besleme hat gerilimi 10 kVtan 50 kVa kartldnda,hattan ekilen akm 100 amperden 20 ampere dmtr.Gerilim 5 kat arttrldnda,akm 5 kat dmtr. 10 kV besleme geriliminde hatta oluan g kayb 10 kV, 50 kV besleme geriliminde 0,4 Kw g kayb olumaktadr. Besleme gerilimi 5 kat arttrldnda g kayb 25 kat azalmtr. Gerilimi ykseltmekle hem hattan ekilen akm bylece hatta oluan g kayb ok nemli miktarda azaltlabilir. Akmn azaltlmas enerji nakil hatt iletken kesitini de azaltacaktr. 1.1.7.3. Gerilim Dm ve Kesit Deerleri fazl bir sitemde enerjiyi belli bir uzakla iletmek iin kullanlan iletkenler gerilim dm ve g kayb oluturur. Kullanlan ebeke eidine gre uygun grlen gerilim dm yzdesinin belirli bir deerin stnde olmamas gerekir. letken kesitlerinin izin verilen gerilim dmnden daha fazla bir gerilim dmne sebep olmamas istenir. Ayrca iletken kesiti gereinden fazla kalnlkta tespit edilirse ekonomik olmaz. Bu sebeple elektrik enerjisi iletim ve datm ebekelerinde kullanlan iletkenlerin kesitleri, izin verilen gerilim dm yzdelerine uygun kalnlkta hesap edilmelidir. Elektrik enerjisi iletim ve datmnda kullanlan iletkenlerin aada belirtilen gerilim dm deerinden daha fazla olmamas istenir. Bu gerilim dm deerleri unlardr; Alak gerilimli datm ebeke ve hatlarnda %5ten daha fazla gerilim dmne msaade edilmez. Kendi transformatr bulunan tesislerde, transformatrlerin AG kndan itibaren gerilim dm bakmndan en kritik durumdaki tketiciye kadar olan toplam gerilim dm aydnlatma tesislerinde % 6,5 motor yklerinde % 8i amamaldr. Ring olmas halinde yksek gerilim iin yukardaki aklamalar aynen geerlidir. Orta gerilimli ebeke ve hatlarnda % 10dan daha fazla gerilim dm olmamaldr. Gerilim dm, indirici trafo merkezlerinin sekonderinden itibaren yksek gerilim datm ebekelerinde % 7'yi amamaldr. Ancak ring ebekeler iin ayrca arza hallerinde ringin tek tarafl beslenmesi durumu iin gerilim dm tahkikleri yaplmaldr. Bu durumda gerilim dm % 10'u amamaldr letken kesitlerinin normalin stnde bir gerilim dm vermemeleri iin uygun grlen enerji kaybnn % deeri ise; Yakt olarak fuel-oil veya kmr kullanan termik santrallerde retilen elektrik enerjisinin iletilmesinde % 6-7 alnabilir. Hidroelektrik santrallerde retilen elektrik enerjisinin iletilmesinde ise %10-12den daha fazla olmamaldr.

23

Bilindii gibi enerji nakil hatlarnda ve enerji datm ebeke hatlarnda fazl alternatif akm kullanlr. fazl sistemde hatlar zerinde den gerilim dmnn vektrel toplam ve yzde deeri hat gerilimi dikkate alnarak hesaplanr. Kablolarn gerilim dm hesaplanrken omik direnten baka endktif reaktans da gz nne alnmaldr. 1.1.7.3.1. Bir Fazl Alternatif Akm Tesislerinde Gerilim Dm Hesab Akm biliniyorsa; Gerilim dm:
U = u =

2 . L . I . cos K .S

( Volt )

%Gerilim dm:

%e =

2 . 100 . L . I . cos K . S .U
2 .L .N K . S .U

u U

100

G biliniyorsa; Gerilim dm:

U = u = ( Volt )

%Gerilim dm:

%e =

2 . 100 . L . N K . S .U 2

u U

100

U=u=Hatta oluan gerilim dm (Volt) L=Hat uzunluu (Metre) I=Akm iddeti (A) % e=Hatta oluan toplam gerilim dmnn iletme gerilimine orannn 100 ile arpmdr (%e=u/U) N=G, U=letme gerilimi, Cos=G faktr (Omik yklerde ve doru akmda 1 alnr) S=letken kesiti (mm), K=letkenlik katsays (Cu=56, Al=35) 1.1.7.3.2. Fazl Alternatif Akm Tesislerinde Gerilim Dm Hesab Akm biliniyorsa; Gerilim dm: %Gerilim dm:
U = u =

%e =

3 . L . I . cos ( Volt ) K .S 100 . 3 . L . I . cos u = U K . S .U

L .N K . S .U
=
( Volt )

100

G biliniyorsa; Gerilim dm: %Gerilim dm:

U = u =

%e =

100 . L . N K . S .U 2

u U

100

24

1.1.7.3.3. G Kayb Hesab Enerji nakil hatlarnda kullanlan iletkenlerin kesitleri, hatlarda meydana gelen g kaybna gre de hesaplanabilir P=I.R P=Hattaki g kayb P=Enerji nakil hatlarndaki g (W) I=Akm(A) Eer hatlar gidi ve geli olarak dikkate alnrsa; P=2.(I.R) R=L/K.S olduuna gre formlde yerine konulduunda, g kaybnn yzde deeri (%P) u ekilde hesaplanr;
%P =

2 . L .I 2 K .S . P

* 100

veya

%P =

P P

* 100

olur.

1.1.7.3.4. Kesit Hesab fazl hatlarda kullanlan iletkenlerin kesitlerinin hesabnda gerilim dmnden ve g kaybndan yararlanlr. Akm belli ise fazlar aras gerilim dikkate alndnda iletken kesiti (S) hesab;
S =

3 . L . I . cos K .e .U

veya toplam gerilim dm belli ise

S =

3 . L . I . cos K . U

forml ile hesaplanr. G belli ise iletken kesitinin hesab;

S =

L .P veya, K . u .U

S =

100 . L . P G kayb belli ise kesit K .e .U 2

S =

2 .L.I 2 P .K

formlleri ile bulunur.

25

1.1.7.3.5. OG Hatlarnda Gerilim Dm ve G Kayb Hesab Mutlak gerilim dm;

3

U=L.I.

(R.Cos + XL.Sin) [Volt] U=Hatlardaki gerilim dm(Volt)

Bal gerilim dm;

%e =

U 100 x = 3 U 10

L.N.(R.Cos X.Sin ) +
U
2

x10

-1

U=Hatlar aras gerilim(KV)

N=Talep gc(KVA) L=Hat boyu(Km) %e < %10 olmaldr.(OG) G kayb;

N .R .L U
2 2

P=3.I.R.L

I yerine (I= N/U ) konulduunda, P=

olur.

P=G kayb(KW) %G kayb;

P .100 N.Cos

%P= P x100 =
P

Cos=0,8

%P<%5 olmaldr.

RNEK: Bir antiye blgesine 180 m uzakta bulunan 3 fazl, toplam (P)66 kV. ve cos=0,8 geri endktif ykl alclar iin enerji getirilecektir. Bu hat bakr yer alt kablolu olarak yaplacaktr. Hat zerinde en fazla e= %3 gerilim dmne izin verilmektedir. Alclar (Uh)380 V le almaktadr. a)Kablo kesitini bulunuz. b)Gerilim dm yzdesini %e yi bulunuz. c)Hat sonu geriliminin 380 V olmas iin hat ba geriliminin ka volt olmas gerektiini bulunuz.

26

zm: a) I=P/3.Uh. cos =66 000/1,73.380.0,8 =125,5 Amper.

S =

3 . L . I . cos K .e .Uh

S =

1, 73 180 125 , 5 0 ,8 56 3 380

= 49

Sn=50 mm

b)

U = u =

3 . L . I . cos K .S

( Volt ) U = u =

3 .180 . 125 ,5 . 0 ,8 56 . 50 11 ,12 380

11.12 Volt

%e =

100 . 3 . L . I . cos K . S .Uh

U U

100

%e =

100 = 2 , 92

< %3 kesit

uygun. c) Hat ba gerilimi, gerilim dm kadar fazla olmaldr. Uh=380+11,12=391,12 Volt olmaldr.

27

RNEK: 400 kVAlk direk tipi trafolu tesisin gerilim dm hesab ; FORMLLER MEVCUT COS Q = 0,74 HEDEF COS Q = 0,95 %E=(100xLxN) / ( K x S x U ) IN=N/(1,73xU) In=P/ 1,73xUx Cos Q TR-AT ARASI TR 20m 60m AT DT2 40m MK2

VERLER: ZAHR G(N) = 400.000VA(Trafo gc) MESAFE = 20 m KABLO KEST = 300mm 2(3x150+70)mm U trf=400V IN=400.000 / (1,73x400 ) = 578,03 A %E1= (100x20x400.000) / (56x300x400x400)= 0,30 SELEN KEST 2(3x150+70)mm NYY 650 A TAIYABLDNDEN UYGUNDUR. (2x325 A)=650 A AT-DT2 ARASI AKTF G (P) = 195.000W MESAFE = 60 m KABLO KEST = 190mm 2(3x95+70 mm) In = 195.000 / 1,73x380x0,74 = 400,842A %E2= (100x60x195.000) / (56x190x380x380)= 0,76 SELEN KEST NYY 2(3x95+70 mm) KABLO 490 A TAIYABLDNDEN UYGUNDUR. DT2 -MAKNA2 ARASI AKTF G =30.000 W MESAFE =40 m KABLO KEST =16 mm In = 30.000 / 1,73 x 380 x 0,74 = 61,668 A %E3= (100x40x30.000) / (56x16x380x380) = 0,93 SELEN KEST NYY 3x16+10 mm KABLO 80 A TAIYABLDNDEN UYGUNDUR. TOPLAM GERLM DM HESABI %E=%E1+%E2+%E3 %E=0,30+0,76+0,93= 1,99 < % 5 OLDUUNDAN SELEN KESTLER UYGUNDUR

28

RNEK: Drc bir trafo merkezinden 5 km uzaklktaki,15 MW gc ve g kat says 0,8 olan endstri blgesine 34,5 kV gerilimle elektrik enerjisi iletilecektir. Enerji nakil hatt bakr iletkenli ve enerji tanmasnda %7 gerilim dmne msaade edildiine gre; a)Enerji nakil hattnn iletkeninin kesitini hesaplaynz (Yalnz omik diren dikkate alnacaktr). b)Standart kesite gre toplam gerilim dmn ve yzdesini hesaplaynz. ZM; L=5 Km. Cos =0,8 U=34,5 kV. %e=%7(stenen) P=15 MW. K=56(Cu) a)P=3.U.I. Cos I=P/ 3.U. Cos =15 000 000/ 1,73.34500.0,8=314,149 A.
%e =

100 . L . P K . S .U 2

S =

100 . L . P K .e .U 2

S =

100 .( 5 . 10 3 ).( 15 . 10 6 ) =16,074 56 . 7 .( 34500 ) 2

mm Bulunan kesit deerine en yakn st deerdeki kablo seilir.(1*35/16 mm 35 kV)seildi. b) U

=

L .P K . S .U

( Volt )

( 5 . 10 3 ).( 15 . 10 56 . 35 . 34500

1109,139 V.

%e =

100 . L . P K .S .U 2

U U

100 % e =

1109 ,139 34500

* 100

= 3 . 21

%3,21< %7

olduundan seilen kesit uygundur. Enerji kablolarnn nominal kesitlerinin tespit edilmesinde aada belirtilen zelliklerin dikkate alnmasnda yarar vardr. Kablo kesiti yk artlarna msaade edecek ekilde byk seilmelidir. evre artlarnn etkisi dikkate alnmaldr. Tespit edilen kablonun iletken scakl srekli kullanmdaki scaklktan byk olmaldr. Kablodaki gerilim dm ynetmeliklere uygun olmaldr. Seilen kablo, ebekenin ksa devre akmlarna dayanmaldr. Byk glerin, byk kesitli bir kablo yerine, eit kesitli ve birden fazla kablo ile tanmas daha ekonomiktir. Bu durum iletme emniyeti bakmndan da daha gvenlidir. Byk kesitli bir kablo kullanldnda kablodaki bir arza durumunda enerjinin tm kesilir. Birden fazla kablo ile enerji tandnda kablolarn birkanda arza olsa dahi enerjinin tm kesilmez. 29

1.1.7.4. Ksa Devre Akmna Dayanm ve Akm Tama Kapasiteleri Kablo ile yaplm tesislerde belirlenen ksa devre akm, iletkenlerde ve yaltkanlardaki scaklk ykselmesi, termik genileme, elektromanyetik kuvvetler ve bazen kablo evresi snrlar gibi pek ok etkene baldr. letken ve yaltkanlarn scaklklar, ksa devrelerden sonra mekanik ve elektrik dayanklklarn kaybedecek derecede yksee kmamaldr. Kablonun belirlenen ksa devre akm deeri, bir saniyelik zaman iinde iletkeni normal, devaml yklemede belirlenen en yksek scaklktan kablo tesisi iin belirlenmi scaklk deerine ykselten ksa devre akmnn efektif deeridir. Ksa devre durumunda 1 sn iinde kablo iletkeninin scaklk deeri 150 C deerini amamaldr. Teorik olarak iletkenler akkor haline gelene kadar akm tama kabiliyetine sahiptir. Ancak pratikte 75 C stndeki scaklklarda bakr tavlanmaya uramakta mekanik dayanmn kaybetmektedir. 20 C dereceden kk scaklklarda kablo nominal akmn stnde bir akm ile yklenebilir. 20 Cden byk scaklklarda kablo nominal akmnn altnda akm deerleri ile yklenmelidir. Soutma asndan birden fazla kablo ile enerjinin tanmas, tek bir kablo ile enerjinin tanmasna gre daha avantajldr. Isnma, kablonun akm tama limitlerine bir snrlama getirmektedir. Scaklk deeri, kablo yaltkann oluturan maddenin yaltma zelliinin bozulmaya baland scaklk deerinin stne kmamaldr. Ak havada denen kablolar olabildiince gne nlarnn etkilerinden korunmaldr. Ksa devre srasnda, devrenin eitli blmleri elektromanyetik kuvvetlerin etkisine urar. Ksa devrede hasarlarn nlenmesi iin tek damarl kablolar, zemine yeterli derecede sk tespit edilmelidir. ok damarl kablolar, iletkenlerin sertlii damarlarn birbirleri zerine sarlmalar, ortak klf katlar iin yaltkan bantlar sarlmas, konsantrik iletken, zrh veya plastik klflar ve evreleyen topran salad dayanm ile ksa devre kuvvetlerine dayanr. Genellikle bu birleme, uygulamada rastlanan snrlar iindeki tm ksa devre kuvvetlerine kar yeterli dayanm salar. letken ile tanan akm, o iletkenin scakln bir denge kuruluncaya kadar ykseltir. Bylece meydana gelen s evreye dalan sya eit olur. t=. Rt. =I.R. Rt t=letken ile evre arasnda msaade edilen scaklk fark (C) =letkenin birim uzunluundaki kayplarn sebep olduu s akdr. (W/m) Rt=letkenin birim uzunluu iin iletken ile evresi arasndaki toplam termik direntir. (C.m/W) I=letkenden geen akm (A) R=letkenin birim uzunluundaki alternatif akm direnci (Ohm/m) 30

Kablolar iin msaade edilen en yksek akm deerleri u esaslara gre belirlenir; evre toprak scakl(+20 C) PVC yaltkanl iletkenin en yksek scakl(70 C) Protothen-x yaltkanl iletkenin en yksek scakl(90 C) letkende en yksek scaklk art(+50 C) Topran zgl s direnci(100 C cm/W) EVRE ISISINA BALI ORTAM KATSAYILARI (k) evre ss 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 (C) Yeraltndaki 1.15 1.10 1.05 1.00 0.95 0.89 0.84 0.77 0.71 0.63 kablolar (k) Yukardaki tabloyu incelediimizde ortam ss arttnda yer alt kablolar akm kapasite deeri decektir. Aada 154 kV ve 380 kV XLPE tipte yer alt g kablolarnn akm tama kapasiteleri verilmitir. 154 kV LETM SSTEMNDE KULLANILAN YER ALTI G KABLOLARININ TiPLER VE KAPASTELER Toplam letken Alan (mm2) Akm Tama Kapasitesi (A) letim Kapasitesi (MVA) 250

TP

1000 935 XLPE Kablo (Bakr) 630 655 175 XLPE Kablo (Bakr) 380 kV LETM SSTEMNDE KULLANILAN YER ALTI G KABLOLARININ TiPLER VE KAPASTELER Toplam letken Alan (mm2) 2000 Akm Tama Kapasitesi (A) 1500 letim Kapasitesi (MVA) 987

TP XLPE Kablo (Bakr)

Tablo 1.11de protodur kablolarn akm tama kapasiteleri verilmitir, inceleyiniz.

31

Toprakta Kablo Cinsi Gerilim Damar Says Deme ekli kesit mm2 0,75 1 1,5 2,5 4 6 10 16 25 35 50 70 95 120 150 185 240 27 36 46 58 77 100 130 155 185 230 275 315 355 400 465 Havada

Prodotur Y Kablolar 0,6/1 kV 3,5/6 kV 5,8/10 kV 8,7/15kV 3 Toprakta Toprakta Toprakta

Prodotur X Y Kablolar 20,0/35 kV 1 Toprakta Toprakta 3 Toprakta -

3 ve 4 Toprakta

Havada

Havada

Havada

Havada

Havada

17,5 24 32 41 57 76 -

101 120 105 125 115 105 97

125 150 130 150 135 130 117 189 199 208 195 172 148 151 175 155 175 165 155 146 223 238 247 234 204 178 192 215 195 215 205 190 181 273 296 302 292 251 220 232 260 240 255 250 225 220 325 358 359 354 300 265 269 295 275 290 285 260 255 368 412 402 404 335 304 309 335 315 325 320 300 295 410 465 443 456 375 347 353 375 360 365 365 340 340 463 532 496 515 415 435 430 425 430 400 405 434 627 562 602 Tablo 1.11: Kablolarn akm tama kapasiteleri

32

Havada

Tablo 1.12: XLPE kablolarn (1- 30 kV) izin verilen ksa devre (kA) akmlar

33

Tablo 1.12 incelendiinde; 50 mm (Cu) kesitindeki XLPE izolasyonlu iletkenin izin verilen ksa devre akm 5 saniye iin yaklak 3,2 kAdir. Tablodan karlan sonu ksa devre akm gei sresi ne kadar uzarsa kablodan geebilecek ksa devre akm deeri dk olmaldr.

1.1.8. Kullanm Yerlerine Gre eitleri, Yaplar, zellikleri

Tek iletkenli veya ok iletkenli olarak imal edilen enerji kablolar alak, orta ve yksek gerilimde kullanlabilecek ekilde snflandrlr. Enerji kablolar deme ekillerine ve kullanldklar yere gre de u ekilde snflandrlr. Bina iinde kullanlan kablolar Su alt ve gemi kablolar Yer alt kablolar 1.1.8.1. Bina inde Kullanlan Kablolar Bina iinde kullanlan kablolar; kapal kuru yerlerde kullanlan kablolar, sya dayankl kablolar, lastik yaltkanl kablolar, l ve kumanda kablolar olarak eitleri vardr. 1.1.8.1.1. Kapal Kuru Yerlerde Kullanlan Kablolar Kapal kuru yerlerde, sabit tesislerde, sva altnda, boru iinde veya kroeler stnde monte edilir. Datm tablosunda cihazlar aras balantlarda bakr iletkenli iki damarl, ince ok telli, bkml, fleksible (bklebilen esnek) kablolar bilhassa hareketli cihazlarn irtibatnda kullanlr. Ar iletme artlarna dayankl sabit tesislerde plastik yaltkanl, Alvinal-D (YAVV veya NAYY), Alvinal-K(YAMV-NAYCY), Alvinal-Z(YAVSV-NAYFYGbY) alminyum iletkenli kablolar da kullanlmaktadr. Dk kesitlerde ve drt damarldr (Resim 1.1 ). Nominal gerilimi 0,6 /1 kVtur. Siyah PVC plastik yaltkanl ve damarlarn faz ayrm numaraldr. Damarlar birbirinin zerine helisel bir ekilde sarlmtr. Kuvvet ve kumanda merkezleri, endstri ve genel kullanma ile ilgili bina tesisatlarnda kullanlr.

Resim 1.1: Alvinal kablo(alminyum)enerji kablosu

34

1.1.8.1.2. Isya Dayankl Kablolar Dorudan ate iinde kalan kablo tesislerinin hasarlara sebep vermemesi iin kablolarn alev iletme zellii TS-212 standartlarna gre tespit edilmitir. Bu kablolarn kullanld tesislerde yangnn yaylmas, korozyon, yangn srasnda zehirli gaz ve gr engelleyen duman tabakas olumaz. Bu zelliinden dolay gerilim altnda bulunan bakr iletkenli kablonun devre d kalmas nlenmi olur. Bu kablolara rnek olarak; (N)HXSGAFHX 1,8/3 KV (VDE 0250), (N)HXMH 300/500V (N)HXSHX-J 0,6/1 KV (VDE 0250) enerji kablolar verilebilir.

ekil 1.2: (N)HXMH kablo

1.1.8.1.3. Lastik Yaltkanl Kablolar Kalayl ince ok telli, bakr iletkenli, lastik yaltkanl bir veya ok damarl kablodur. Rutubetli ortamlardaki cihazlar ile mekanik etkinin az olduu yerlerde ve tarmsal elektrikli cihazlarda kullanlr. Kuru ve rutubetli yerlerde akta yaplan tesislerde ar koullarda kullanlan lastik yaltkanl kablolar da vardr.Yksek mekanik zorlamalarn etkisinde kalan motorlarda tercih edilir.

ekil 1.3: (N) TSCGEWU (SM)lastik yaltkanl kablo(5,8/10 kV)

1- Kalayl, ok ince ok telli bakr iletken 3- Protolon yaltkan 5- Lastik i klf 7- Protofirm d klf

2- yar iletken tabaka 4- D yar iletken tabaka 6- Textil orap rg

Bu kablo maden ocaklarnda, bant sistemlerinde i makinelerinde kuyruk kablosu ve antiyelerde besleme kablosu olarak kullanlr ve 3x25 ve 3x120 kesitleri aralnda retilir. 35

1.1.8.1.4. l ve Kumanda Kablolar l kumanda ve kontrol kablolar,kk kesitlerde,sinyal iletiimleri iin normal iletme artlarna uygundur.htiyaca gre ar iletme artlarnda kullanmak iin yaa dayankl ve zel d klfl olarak imal edilmektedir.Bu kablolar balant kablosu olarak tesisin sinyal ve l deerlerinin dardan gelebilecek elektromanyetik alan etkilerine kar korunmasnn gerekli olduu yerlerde kullanlr.

ekil 1.4: HO5VV5-F lve kumanda kablosu

1-nce ok telli bakr iletken 2-Protodur yaltkanl numara baskl damarlar 3-Protodur d klf 3x0,75 -60x0,75 mm kesit aralnda retilirler. 1.1.8.2. Su Alt ve Gemi Kablolar Kalayl ok telli bakr iletkenli protolin(etilen-propilen-kauuk, EPR) yaltkanldr. Bir veya ok damarl, lastik dolgu zerinde ince tellerden rlm bakr ekranldr. Protofirm(kloropren-kauuk)d klfldr. Gemilerde ve her trl deniz aralarnda kuru, slak ve buharl ortamlarda kullanlabilir. Kapal ve ak gvertelerde,btn oda ve kapal yerlerde gvenle kullanlr. Hassas antenlerin bulunduu yerlerde ve zerinde bulunan bakr rg sayesinde ar iletme artlarnda kullanlr.

ekil 1.5: MGG 0,6/1 kV ekransz gemi kablosu

1-Kalayl, ok telli bakr iletken 2- Protolon lastik yaltkan 3-Lastik dolgu 4-Protofirm d klf 1x1,5 - 24x1,5 mm kesit aralnda retilirler. Ekransz olular sebebi ile telsiz, radar ve benzeri alc-verici cihazlarn bulunduu kapal mahaller ile anten tesisatlarnn yaknnda kullanlmamaldr. DIN 89160/VDE 0261 ve IEC 92-3e gre imal edilirler.

36

1.1.8.3. Yer Alt Kablolar Yer alt kablolar imalatnda genel olarak bakr ve alminyum iletkenli 1-15 kVa kadar protodur, 1-154 kVa kadar protothen-x yaltkanl kablolar kullanlr. Y kablolarnn yaltkan klf TS-212de belirtilen PVC veya EPR (Etile propilen kauuk) yaltkanl malzemedendir. Protodur(PVC) yaltkanl iletken damarlar renk kodlu veya numaral Y kablolar tek veya ok damarldr. Protodur izolasyonun altnda ve stnde di elektrik kayplar azaltmak iin i ve d iletken tabakalar vardr. Ksa devre akmlarna uygun kesitte bakr ekranldr. damarl kablolarda yass elik zrhl ve bunun iinde helis eklinde sarlm elik eritten tutucu sarg bulunur. Mekanik d tesirlere kar ok dayankldrlar. ounlukla ehir ebekelerinde, alt tesisleri, cadde aydnlatmalarnda toprak altnda kullanlr. Kablolarn kazma darbesinden zarar grmesi halinde ntr iletkeni kablo bandaki alter veya sigortann devreyi derhal amasn salar. Yer altnda orta ve yksek gerilimde protothen-x yaltkanl kablolar bilhassa tercih edilir. Protothen-x enerji kablolarnda stn vasfl bir yaltkan maddesidir. Organik peroksit katksyla yksek molekll saf polietilenden imal edilir. iletken tabaka protothen-x yaltkan ve d iletken tabaka, l pskrtme kafasyla bir defada iletkenin zerine pskrtlr. En stn zellii termik dayanklldr. Byk scaklk farknda dahi mekanik ve elektriki deerler hemen hemen sabit kalr. Bundan dolay protothen-x yaltkanl kablolarda devaml iletme iin iletken scaklna 90 Cye kadar msaade edilir. Bu deerler, protodur yaltkanl kablolarda 70 Cdir. Bu kablolar endstri blgesinde harite kablo kanallarnda ve toprak iinde kullanlrlar. Mekanik d tesirlere kar dayankldrlar. Yer alt kablolar alminyum ve bakr iletkenli olarak imal edilirler. 1.1.8.3.1. Alminyum letkenli Yer Alt Kablolar Yer altnda ar iletme artlarna dayankl Alvinal-K kablolar da kullanlmaktadr. Plastik izoleli ntr konsantrik bakr iletkenli, damarl alminyum iletkenlidir. Nominal gerilimi 0,6/1 kVtur. ok telli rgl siyah PVC plastik ve damarlarn faz ayrm numaraldr. Genel olarak toprak iine tesis edilir. Bilhassa belediye elektrik ebekelerinde, sokak aydnlatmas ve datm kablosu olarak kullanlr. Kazma krek gibi kazc aletlerle kablonun zedelenmesi halinde konsantrik ntr iletken, ait olduu fazn sigortasn attrmay salar. Alvinal-Z kablolar da yer altnda ve ar iletme artlarnda mekanik etkilere dayankl bir kablodur. Plastik yaltkanl, elik zrhl dk kesitli ntr iletkenli drt damarl alminyum iletkenlidir. Nominal gerilimi 0,6/1 kVtur. Bu alminyum iletkenli yer alt kablosu ar iletme artlar iin imal edilmitir. Kabloda kullanlan elik galvanizli erit telden yaplm bulunan metal koruyucu klf dayanm temin eder. Bu zelliinden dolay kaygan ve kntl arazilerde, maden ocaklarnda gerekli dayanm salayacak yapdadr. Ayrca nehir ve deniz alt kablosu olarak da kullanlabilir. 1.1.8.3.2. Bakr letkenli Yer alt Kablolar En ok kullanlan bakr iletkenli yer alt kablolar ve zellikleri unlardr;

37

1.1.8.3.2.1. YVV kablo

ekil 1.6: YVV kablo

1.1.8.3.2.2. YE3V Kablo

ekil 1.7: YE3V kablo

1.1.8.3.2.3. YE3SV(2XSY) Kablo

ekil 1.8: YE3SV(2XSY) 5,8/10 KV kablo

1-Bakr iletken 3-Protothen-x yaltkan 5-Bakr tellerden ekran

2-Yar iletken tabaka 4-Yar iletken krep kad 6-Koruma bant 7-Protodur d klf

38

YE3SV(TS 212)-2XSY(IEC 60502)-N2XSY(VDE 0276) standartlarnda retilir. Anma gerilimi 5,8/10 KVtur. ok telli, bakr iletkenli, dielektrik kayplar ok kk protothen-x yaltkanl elektriki alan homojenletirici, zel i ve d yar iletken tabakal, yksek ksa devre akmlarna kar uygun kesitte ve zel olarak takViye edilmi bakr ekranl, protodur d klfl, bir damarl orta gerilim enerji kablosudur. Bu kablolar ksa devre akmlarnn byk olduu yerleme ve endstri blgelerinin elektrik enerjisi ile beslenmelerinde ve yk artlar beklenen ebekelerde, harite kablo kanallarnda, dahilde ve toprak iinde kullanlrlar. zel olarak imal edildiklerinde tatl ve tuzlu suda kullanlr. 1x25/16-1x240725 mm kesit aralnda imal edilirler.

Tablo 1.13: YE3SV(2XSY) 5,8/10 KV kablo karekteristik deerleri

1.1.8.3.2.4. YE3SV(2XSY) 20,3/35 kV Kablo

ekil 1.9: YE3SV(2XSY) 20,3/35 KV kablo

1-Bakr iletken 2-Yar iletken tabaka 3-Protothen-x yaltkan 4-Yar iletken krep kad 5-Bakr tellerden ekran 6-Koruma bant 7-Protodur d klf 39

YE3SV(2XSY) TS 2742 standardna gre imal edilmilerdir. Anma gerilimi 20,3/35 kVtr. ok telli, bakr iletkenli, dielektrik kayplar ok kk protothen-x yaltkanl, elektrik alan homojenletirici zel i ve d yar iletken tabakal, yksek ksa devre akmlarna kar uygun kesitte ve zel olarak takViye edilmi bakr ekranl, protodur d klfl bir damarl orta gerilim enerji kablosudur. Elektriki kayplar emsallerine oranla ok kk olan bu kablolar ksa devre akmlarnn byk olduu yerleme ve endstri blgelerinin elektrik enerjisi ile beslenmelerinde ve yk artlar beklenen ebekelerde, harite, kablo kanallarnda, dahilde ve toprak iinde kullanlr. zel olarak imal edildiklerinde tatl ve tuzlu suda da kullanlr.

Tablo 1.14 : YE3SV(2XSY) 20,3/35 KV kablo karekteristik deerleri

1.1.8.3.2.5. [YE3S(AL)E] 89/154 kV Enerji Kablosu

ekil 1.10: YE3S(AL)E 89/154 kV enerji kablosu

40

1-Bakr iletken 2- yar iletken tabaka 3-Protothen-x yaltkan 4-D yar iletken tabaka 5-Yar iletken suda ien bant 6-Bakr tellerden ekran 7-Lastik i klf 8-iki taraf kopolimerli alminyum bant 9-Polietilen d klf Bu kablo zel artnamelere gre IEC 840 imal edilir. ok telli, bakr iletkenli, dielektrik kayplar ok kk protothen-x yaltkanl, elektrik alan homojenletirici, zel i ve d yar iletken tabakal, yksek ksa devre akmlarna kar uygun kesitle ve zel olarak takViye edilmi bakr ekranl, lastik dolgu tabakal, alminyum koruyucu klfl ve polietilen d klfl, bir damarl yksek gerilim enerji kablolardr. Ekran boyunca ve radyal ynde su szdrmaz. stenilirse, iletken de boylamasna su szdrmaz. Bu kablolar, gvenlik ve evre korumas nedeni ile 154 kV havai hatlarla ehir merkezlerine girilemeyen hallerde yer altna denerek gerilim dmlerini ve kayplar asgariye indirip ebekeyi kompanze etmekte, enerjiyi 154/34,5/0,4 kV ring sistemlerine iletmekle, enerji retim merkezlerinden ulusal ve uluslar aras enterkonnekte ebekelerin beslenmesinde uydu kentlerin ana datm sistemlerine balanmasnda, harite, kablo kanallarnda dahilde ve toprak altnda, zel olarak imal edildiklerinde tatl ve tuzlu suda kullanlr. Msaade edilen iletme scakl 90 C,msaade edilen ksa devre scakl 250Cdir (ksa devre zaman t<5 saniye iin).

Tablo 1.15 : [YE3S(AL)E] 89/154 kV kablo karekteristik deerleri

41

ekil 1.11: 550 kV yer alt kablosu

1.2. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii

lgili ynetmelik maddeleri aadaki gibidir. Madde 58- Bu Ynetmeliin kapsamna giren tesislerde Trk Standartlarna uygun kablolar kullanlacaktr. Bunlar bulunmadnda Madde 1'de belirtilen standartlara uygun kablolar kullanlacaktr. a) Kablo seimi: Kablo seiminde aranlan teki koullarn yannda aadakiler de gz nnde bulundurulacaktr: 1) Anma gerilimi: Kablolar iin iki anma gerilimi kullanlr: U: Fazlar aras gerilim, U0: letken ile metal klf ya da toprak arasndaki gerilim. 2) Yk akm: Kablo kesitleri, yk akmna bal olarak eitli kablo tiplerine, deme durumlarna ve ortam koullarna gre standartlarda belirtilen ya da yapmclar tarafndan bildirilen ykleme durumlarna gre belirlenir. Kablo kesitinin belirlenmesinde gz nnde bulundurulacak koullardan bazlar aadadr: 42

- Gelecekte yk artlar - zin verilen iletken scakl (srekli kullanmadaki iletken scakl,seilen kablo tipi iin belirtilen deerlerden byk olmamaldr.) - Kabloda oluan snn darya atlmasnda etkili olan ortam koullar (topran sl direnci vb.) - Kablonun tek ya da ok damarl oluu - Kablonun havada ya da yer altnda denmi olmas - Kablonun denme yntemi - zgl s dayanm Bu hesaplarn yaplmasnda ilgili standardlarda yer alan kablolarla ilgili izelgelerden yararlanlacaktr. 3) Ksa devre dayanm: Kablolar kullanlacaklar ebekelerde oluacak ksa devre akmlarna dayanmaldr. Kablolarn ksa devre dayankll hesapla gsterilmelidir. ksa devre sonucunda kablo iletken scakl PVC yaltkanl kablolarda en ok 160 C, XLPE yaltkanl kablolarda en ok 250 C olacaktr. zellikle tek damarl kablolarda kablo tutturma paralar, ksa devrenin neden olaca kuvvetlere dayanacak boyutta seilmeli ve aralarnda yeterli aklk olmaldr. 4) Gerilim dm: Kablolarn gerilim dm hesaplanrken omik direnten baka endktif empedans da gznne alnmaldr. Gerilim dm indirici trafo merkezlerinin sekonderinden itibaren yksek gerilim datm ebekelerinde %7'yi amamaldr. Ancak ring ebekeler iin ayrca arza hallerinde ringin tek tarafl beslenmesi durumu iin gerilim dm tahkikleri yaplmaldr. Bu durumda gerilim dm %10'u amamaldr. Alak gerilim tesislerinde gerilim dm %5'i amamaldr. Kendi transformatr bulunan tesislerde, transformatrlerin AG kndan itibaren gerilim dm bakmndan en kritik durumda olan tketiciye kadar olan toplam gerilim dm aydnlatma tesislerinde %6,5, motor yklerinde %8'i amamaldr. Ring olmas halinde yksek gerilim iin yukardaki aklamalar aynen geerlidir.

43

5) Etkin g kayb: Kablo kesiti madde 58-a/2, 3 ve 4'de belirtilen yntemlere gre hesaplanacak en byk kesite uygun olarak seilir. Ancak hat kayplar da gz nne alnarak daha byk kesitli (ekonomik kesit) kablolar kullanlabilir. nemli kablo hatlarnda ekonomik hesap, kablo maliyeti, hat kayplar, yllk kullanma sresi, enerji fiyat, reel faiz, amortisman sresi gz nne alnarak yaplmaldr. Bu durumda ekonomik kesite klmas tavsiye edilir. 6) Dielektrik kayb: zellikle yksek gerilimli ve uzun kablolar kullanldnda zel koullar dnda dielektrik kayb dk olan kablolar (XLPE gibi) seilmelidir. 7) Mekanik koullar: Kablo kullanlaca yerdeki mekanik koullar gz nnde bulundurularak seilmelidir. Mekanik zorlanma olan yerlerde, buna dayankl kablo cinsleri seilmelidir. rnein ekiye alan kablolarn zrh olmal, eimli yerlerde ve ek kutularnn yaknnda, eki kuvvetini tayan kelepelerle tutturulmaldr. Topraa dorudan gml kablolarn elik zrhl olmas tavsiye edilir. elik zrhsz kablolarn yer altnda beton kanallar, beton bzler veya beton muhafaza iine alnm PVC borular iinde kullanlmas tavsiye edilir. 8) Kimyasal etkiler ve d etkiler: Kablolar dendikleri yerlerdeki kimyasal etkilere, su, rutubet ve hava koullar ile teki evre etkilerine dayanacak tipte seilmelidir. 9) Kablolar iletme koullarna uygun tipte seilmelidir. 10) Yer durumu: Kablolar denecekleri yerlerin zelliklerine uygun tipte seilmelidir. nsanlarn youn bulunduu, paniin yaanabilecei tm yaplar, yksek katl binalar, hastaneler, tneller, tiyatrolar, okullar, al-veri merkezleri gibi yap ve yerlerde yangn annda az duman karan, halojensiz zellikli kablolar kullanlmaldr.

YE3SV kablo

YE3S(AL)E kablo

44

UYGULAMA FAALYET
YER ALTI ENERJ KABLOLARINI SEME lem Basamaklar
YVV kablosunu seiniz.

neriler

Btn kablolarn katalog ve varsa CDlerini inceleyiniz. YVV kablonun yaltkan cinsini tespit ediniz. YVV kablo iletkeninin damar saysn tespit ediniz. YVV kablo iletkeninin kesitini ve akm tama kapasitesini tespit ediniz. YVV kablo anma gerilimini tespit ediniz. YE3SV kablonun i ve d klf yaltkan cinsini tespit ediniz. YE3SV kablo iletkeninin kesitini ve akm tama kapasitesini tespit ediniz. YE3SV kablo anma gerilimini tespit ediniz. YE3SV kablo ekran cinsini ve grevini tespit ediniz. YE3S(AL)E kablonun i ve d klf yaltkan cinsini tespit ediniz. YE3S(AL)E kablo iletkeninin kesitini ve akm tama kapasitesini tespit ediniz. YE3S(AL)E kablo anma gerilimini tespit ediniz. YE3S(AL)E kablo ekran cinsini ve grevini tespit ediniz.

YE3SV kablosunu seiniz.

YE3S(AL)E kablosunu seiniz.

45

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

A.OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)
Aada bu retim faaliyetiyle ilgili bir test yer almaktadr. Aadaki sorularn cevaplarn oktan semeli, tamamlamal ve doru-yanl olarak deerlendiriniz. 1. 2. Kablonun yaltlm olan iletkeninedenir. (Boluu doldurunuz) Kabloyu mekanik etkilerden koruyan yass veya yuvarlak tellerle yaplm rg veya sargya..,...denir. (Boluu doldurunuz) 3. BS standartlarnn anlam nedir, doru kk iaretleyiniz.

A)Trk standard B)Alman standard C)Fransz standard D)Rus standard E)ngiliz standard 4. PEnin anlam nedir, doru kk iaretleyiniz. A)Plastik 5. B)Pozitif C)Polivinil D)Poliklorid E)Polietilen

Sabit tesislerde kullanlan ar iletme artlarna dayankl kablo harf sembol TS 212ye aadakilerden hangisidir. A)N B)S C)K D)Y E)V

6.

VDE 0271 standardna gre apraz bal polietilen harf sembol aadakilerden hangisidir? A)2X B)E3 C)SH D)U E)S

7.

Orta gerilim ebeke ve hatlarnda gerilim dm aadaki hangi deerden byk olamaz? A)%20 B)%15 C)%10 D)%25 E)%12

8.

Protothen-x yaltkanl iletkenin en yksek scaklk deeri aadakilerden hangisidir? A)100 C B) 105 C C) 90 C D) 120 C E) 125C

Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz.

DEERLENDRME
Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt, yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar ediniz. Tm sorulara doru cevap verdiyseniz dier faaliyete geiniz. 46

B-UYGULAMALI TEST

MODL ADI: YER ALTI ENERJ HATLARI UYGULAMA FAALYET: Yer alt kablolarn semek.

RENCNN ADI SOYADI:. SINIF VE NO:.

AIKLAMA: Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz becerileri EVET ve HAYIR kutucuklarna (X) iareti koyarak kontrol ediniz.

DEERLENDRME LTLER
Yer alt kablolarn standart ve ynetmeliklere uygun seebildiniz mi? Yer alt kablolarnn yaltkan cinslerini doru seebildiniz mi? Yer alt kablolarnn standart scaklk deerlerini doru seebildiniz mi? Yer alt kablo anma gerilim deerlerini seebildiniz mi? Yer alt kablolarnn standart kesit deerlerini seebildiniz mi? Yer alt kablo kullanma yerlerini doru seebildiniz mi?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Yaplan deerlendirme sonunda hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Cevaplarnzn tamam evet ise bir sonraki faaliyete geiniz.

47

RENME FAALYET-2 RENME FAALYET-2

AMA
Bu faaliyette verilecek bilgiler dorultusunda, uygun ortam salandnda,standartlara ve ynetmeliklere uygun olarak, yer alt enerji hat kablolarn hatasz olarak ekebileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde konuyla ilgili aratrma ve gzlem yapmanz bilgileri daha rahat kavramanza yardmc olacaktr, yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: Elektrik enerjisinin yer altndan tanmasnn sakncalar var mdr, aratrnz. Yer alt kablolar nasl denir, aratrnz.

Aratrma ilemleri iin internet ortam, elektrik taahht firmalar, elektrik iletim ve datm yapan kurulular kullanabilirsiniz. Bu aratrmalar yaparken gvenlik tedbirleri alnmas gereken yerlerde gvenlik tedbirlerinin alnmasna dikkat ediniz. Aratrmanz rapor haline getirerek arkadalarnza sununuz.

2. YER ALTI ENERJ KABLOLARI EKM

2.1. Kablolarn Yer Altndan Denmesinin Nedenleri
Elektrik enerjisinin hava hatlar ile iletilemedii ve datlamad yerlerde yer altndan iletim ve datm yaplmas gerekmektedir. ehir ilerinde ve hava hattnn kullanlma imkan olmayan yerlerde, zellikle tercih edilir. Boaz geilerinde enerjinin su altndan, yer alt kablosu ile yaplmas gerekmektedir.Yer alt kablolar ok az arza yapar ve nemli derecede bakm gerektirmez. Yer alt enerji hatlarnn stnlk ve sakncalar unlardr;

2.1.1. Yer alt Enerji Hatlarnn stnlkleri

Yer alt kablolar ile yaplan tesisler, direk ve dier malzemelere ihtiya gstermezler. Cadde ve meydanlarn grnt estetii bozulmadan tesisler yaplabilir. Atmosferik olaylardan (yldrm, kar, frtna vb.) etkilenmezler. Yer alt kablolar cadde, meydan ve parklarn zelliklerine uyacak ekillerde dz veya kavis yaptrlarak denebilir. Havai hatlardaki gibi bakm ihtiyalar yoktur. Yerleim blgelerinde, havai hat tesislerine gre daha gvenlidir. Kaza ihtimali azalmtr. 48

2.1.2. Yer Alt Enerji Hatlarnn Sakncalar

Havai hatlara gre kurulu maliyeti fazladr. Kablo arza tespiti ve onarm zordur.

2.2. Kablo Gzergah Belirlenmesi

Yer alt kablosu olduka pahal bir gere olduundan kabloyu en ksa ve uygun yoldan demek gerekir.Gzergahn doru olarak tespitinde ok titiz olmak gerekir.Ancak bu sayede tesisin yapmnda iilik az olur. Planla yaplm bir tesisin bakm kolay ve mr de uzun olur. Kablo denecek yerin lekli plan ya da haritas alnr. Yksek gerilimli uzak mesafeli kablo denmesinde araziye ait her trl bilgiler; mesala bataklk, kumluk, kayalk, kil veya kalkerli yerler ile nehir, yol, kpr, tnel ve varsa baka arazi engelleri veya yerlerdeki binalar incelenerek plan veya haritaya ilenir. Kablo gei yolunun, arazi engelleri dikkate alnarak, imkan nispetinde en ksa yoldan dz hat eklinde denmesi istenir. Bylece maliyet en aza indirilmi olur. Kablo boyu yani yolu uzun olursa kablolara ait ek kutular, branman kutular says artar. Bylece hem maliyet hem de arza ihtimali artar. Plan yaplrsa ek kutularnn yerleri, kablo gei yollar uygun olarak seilir ve plana ilenir. Bu sayede ilerideki onarm ve deiiklikler kolayca yaplabilir. Kablo gzergah ehir d ve ehir iinde olmak zere iki trl belirlenir.

2.2.1. ehir Dnda Kablo Gzergah Belirlenmesi

Ak arazide yani ehirler dnda gzergah tayin edilirken aadaki hususlara dikkat edilmelidir. Kablo gzergah mevcut yollarla kolayca ulalabilir olmal ve arazi engelleri nispetinde en ksa yollardan geilmeli kablo gei yolu ulam yollarndan uzakta bulunmamaldr. Kablolar engebeli yerlerden, mesala gl, nehir, orman, yol kava, maden ocaklar, kumluk, talk yerlerden, nehir yataklar ve benzeri yerlerden denmemelidir. Bu gibi yerler kablo demeye uygun deildir. Kablolar nehir, kpr, demir yolu, karayollarn sk sk kesmemelidir. Bu gibi yerlerde kesinlikle ek kutusu konmamaldr. Yolu ksaltmak iin kablolar tarlalarn iinden denmemelidir. Ek kutular tarlalar, iine koyulmamaldr, yerleri belirsiz olduundan arza bulma zorlar. Kablolar, rutubet ve zararl kimyasal maddelerin bulunduu endstri blgelerinden uzak olmaldr. Kablolar, cadde ve yollar boyunca,bunlarn yanndan denmelidir. Kablo gzergah ak arazide bile iaretlenmelidir. Varsa ek kutular da gzergah boyunca emin ve belirli yerlere konmaldr. aret levhalar ya da talar ile belirtilmelidir. Bu sayede tadilat ve tamirat kolaylkla yaplabilir. Kablolar meyilli araziden, dar boazlardan, kayalk yerlerden geirmek gerekirse buralarda elik bandajl zel kablolar kullanlmaldr. Kablo ba ve 49

sonunda fazlalk braklmas gereklidir. Bylece arza halinde yeni kabloya gerek kalmadan tamirat yaplabilcektir. Kablo bataklk arazide denecek ise nce bataklk tahlil edilir, sonra kablolar knklerden borulardan beton veya aa kazklar zerinden geirilir. Bylece kablo hem korunmu hem de kablo yolu sabit hale getirilmi olur.

2.2.2. ehir inde Kablo Gzergah Belirlenmesi

ehir, kasaba ve ky gibi meskun yerlerde kablolarn gzergah belirlenirken u hususlara dikkat edilir. Kablolar ehirlerde mutlaka yol ve sokaklar boyunca ve yaya kaldrmlarn altna denmelidirler, kablo deni yolunun ksa olmas tercih edilir. Kablo yolunun, telefon kablolar, kanalizasyon bzleri, su ve doal gaz borular ile karlatrlmadan belirlenmesi tercih edilmelidir. Kablolar duruma ve ihtiyaca gre yollarn bir ya da iki yanna denir. Yolun tek yanna denmi bir kablo tesisatndan, sonradan yolun dier yanna elektrik almak gerekirse yol bozulur, trafik aksar buda istenilen bir durum deildir. Kablolar, ahr, gbre sular veya kimyevi sularn akt atlye ya da fabrika civarna denmez. ayet mecburiyet varsa kablo ok derine denir ve demir boru iinden geirilir, borunun iki az ziftli bezlerle sarlr. Bylece kablo tahrip edici svlardan korunmu olur. Kablo denmesi esnasnda her trl ek kutular, branman kutularnn yerleri tam olarak llr. Bina ve deimez yerlere iaret konur. Durum ayrca plana ilenir.

Resim 2.1:Kablo gzergah kefi

2.3. Yer Alt kablolarnn Denme Yerine Tanmas

Yer alt kablo makaralar zerinde kablonun cinsi, kablo kesiti, damar says, iletme gerilimi, boyu ve salma (serilme) ynlerine ait bilgiler bulunur. Makaralar demir veya tahtadan olabilir, ok ar olduklar iin tesis yerine tatlarla gtrlr. Bazen makara tama zel aralar kullanlmaktadr, bu aralardan makara hi indirilmeden direkt olarak kablo ekilerek denebilmektedir (Resim 2.3).

50

Makarann tattan indirilmesi olduka nemli bir itir. Makarann yere indirilmesi iin vinle indirme ilemi yaplr (Resim 2.2. ) veya tata bir kalas dayanr. Makara yava yava kalas zerinden yuvarlanrken, bir halatla ters ynde ekilir. Makarann hzn kesmek iin yere (kalas nne) engeller konur. Makara yere indirildikten sonra tesis yaknndaki bir yere zerindeki ok ynnde yuvarlanarak tanr.

ekil 2.1: Kablo makarasnn tanma yntemleri

ekil 2.2: Kablo makarasnn denme yerine getirilmesi

Resim 2.2: Kablo makaras ve indirilmesi

Resim 2.3: Kablo makaralar tama aralar

51

2.4. Yer Alt Kablolarnn Deme Yerine Serilmesi

Makarada olmayan yani kangal halindeki kablolar yuvarlanarak serilir (salr). Kabloyu ekerek samak ve srklemek kablo zedelenebileceinden doru deildir. Makarada bulunan kablonun salmas zel aparatlar (bucurgat) yardmyla yaplr. Bu aparatn ayaklar makara yanlarna konduktan sonar makarann ortasndan geirilen mil, aparatn yuvalarna yerletirilir. Aparatn vidalar her iki taraftan sklarak makara yerden biraz yukarya kaldrlr. Serme (sama) ilemi 3-4 kii tarafndan yaplmaldr, bir veya iki kii makaray evirir, bir kii de makarann hzl dnmesini nlemek iin bir tahta ile makaray kenardan firenler. Kablo daha ok makarann stnden sald gibi bazen de makarann altndan salr. Serme(sama) ilemi yaplrken kablo boyu uzadka kablonun arlna gre her 510 metrede bir tayc kullanlmaldr. Gelimi lkelerde kablo makara aparat kullanlmadan, direkt olarak kanala serilmektedir. Kablolarn ularna yardmc gereler (pabu,kablo klf) taklarak ekilip serilmelidir.

Resim 2.4: Kablo makara aparatlar

Resim 2.5: Kablonun serilmesi

52

Resim 2.6: Kablo tayc ve kablo serilmesi

Kablolarn serme ve ekme ileminde, kablo ularnn zarar grmemesi iin kablo orab ve kablo ucu kullanlr.

Resim 2.7: Kablo ekme iin orap ve kablo ucu

Gerektiinde serme ilemini yapmadan kablolar direkt olarak kanala denebilir.

Resim 2.8: Kablonun serilmeden denmesi

53

2.5. Yer Alt Kablolarnn Denme Yntemleri

Corafi zorluklar, iklim koullar, gvenlik, strateji, estetik ve elektromanyetik uyumluluk gibi pek ok adan yer alt kablolarnn kullanm kanlmazdr. Yer alt kablolar deiik ekillerde denebilmektedir. Deme ynteminin seilmesinde maliyet, kablo gzergahnn zellii, estetik gibi unsurlar gz nne alnr. Genelde yer alt kablolar toprak iine, su altna ve bina iine denir. Bu deme yntemlerini srayla inceleyelim.

2.5.1. Yer Alt Kablolarnn Toprak ine Denmesi

Yer alt kablolarnn toprak iine denmesi yntemini srasyla inceleyelim; 2.5.1.1. Kablo Kanalnn Hazrlanmas Kablo kanal, tespit edilen kablo yolu boyunca uygun ara gerelerle alr. Kanaln kazlaca yerin sert veya toprak zemin olmasna gre kullanlan ara gereler deimektedir (Resim 2.9 ve 2.10.). Kanaln derinlii sokak ve alanlarda en az 80 cm, bu yerlerin dnda en az 60 cm olmaldr. Bu derinlik zorunlu durumlarda zel koruyucu nlemler alnarak 20 cm dolaylarnda azaltlabilir. Kablo kanalnn dip genilii 40-50 cm, st genilii 60 cm olmaldr. Bir kanal iine birden fazla kablo denecekse kablolar arasnda 20-25 cm kadar genilik pay ilave edilir. Aslnda kanal ebat; iletme gerilimlerine, kablo says ve kablo aplarna ve bunlarn korunmas iin kullanlan tula vb. ebatna gre deiir. ehir iinde kablo yolu iin yol ve caddeler boyunca kaz yaplr. Yaya kaldrmlarnda alan kablo kanal, bina duvarlarndan en az 60-70 cm uzaklkta olmaldr.

Kablo kanal derinlii; sokak ve alanlarda en az 80cm,bu yerlerin dnda(ehir d) en az 60 cm olmaldr.

ekil 2 .3: Kablo kanal boyutlar

Kablo kanalnn dibi dz ve ta gibi engellerden arnm olmaldr. ehir dnda meskun olmayan yerlerde kablolar 50-60 cm derinlie gmlr. Eer kanal kfi derinlikte alamyorsa, kablo kanalnn st betonla takViye edilir (ok sert kayalk arazide). ehir iinde kablolar caddeler boyunca ya da kaldrmlar altna ve duvardan en az 60-70 cm uzaa denir. Genellikle kablo, yollarn cadde ve sokaklarn her iki yanna denir. Caddeler dikine kablo ukurlar ile yarlmamaldr. ayet kablo caddeyi dikine geecekse, cadde harap olur, trafik aksar, iilik oalr. Caddelerden ar vastalar getiinde kablo zedelenebilir. Bunun iin kablo en az 1 m derine denir. Kablolar eer demir ya da bzler iine denirse boru ap kablo apnn en az 1,5 misli, knkler veya bzlerin ap da kablo apnn en az 2 misli olmaldr.

54

ekil 2.4: Yer altndan kanal ama yntemi

Resim 2.9: Sert zeminde kablo kanal ama

Resim 2.10: Toprak zeminde kablo kanal ama

55

2.5.1.2. Kablonun Kanaldan Denmesi Yer alt kablolar dorudan doruya alan kanal iine denmez. Dorudan topraa denen kablonun mr ksa olur. nk toprak iinde birok kimyevi madde vardr. Kanallarn taban salam zeminli ve tasz olmaldr. Kablo, alan kanala 10 cm kalnlnda dklen elenmi kum zerine denir. Kablo kumun stne saa sola kvrmlar yaptrlarak yatrlr. Denmi kablo zerine tekrar 10 cm kalnlnda elenmi kum dklr. Kum tabakas kablonun soumasn salar. Kablo denirken burulma, diz verme, syrlma veya ar gerilme gibi durumlarn olumamasna zen gsterilir, kablo yerde srnmez. Kablo yeni doldurulmu bir yere deniyorsa; ilerideki zemin yerlemelerinde olabilecek kntleri giderebilmek iin kablo kanal ierisine dorusal olarak deil, kvrml (S) olarak denir. Kablonun salam zeminde olduu gibi denmesi kabloda bir fazlalk olmad iin yerleen zemine uymayacak ve kopabilecektir. Bu olaslk unutulmamaldr. Bunun iin kablo kanala, fazlalk verilerek kvrml olarak denir. Kablonun zerindeki kumun zerine ve ayn kanala yan yana denen AG ve OG kablolar arasna tm kablo boyunca dolu tula veya en az 6 cm kalnlkta beton plaka veya plastik vb. malzemelerden yaplm koruyucu elemanlar yerletirilmelidir. Bylece ukuru aan iilerin kazma darbelerinden kablo korunmal ve orada kablo bulunduu nceden anlalmaldr. Bu koruyucunun yaklak 30 cm zerine ise en az 10 cm geniliinde polietilenden yaplm uyar eridi konulmaldr. AG ve OG kablolarnnt st ste denmesinde ise OG kablosu altta, alak gerilim kablosu da stte kalacak ekilde denir, aralarna enine tula denir(ekil 2.5e baknz).

ekil 2.5: Kablo kanal zellikleri

56

Bir enerji kablosu ile baka bir enerji kablosu ya da kumanda kablosu arasndaki aklk 7 cmden az olmamak koulu ile kablo ap kadar olmaldr. Bir enerji kablosu ile telekomnikasyon, demiryolu, otoyol vb. ile ilgili kablolarn birbirlerine yaklamalar ya da birbirlerini kesmeleri durumunda aralarndaki aklk en az 30 cm olmaldr. Bu aklk daha kk olduunda kablolar yanmayan gerelerden yaplan levha, yarm bz ya da borularla korunmaldr.

Demiryolu, su kanal ve zerinden tat arac geen yollarn altndan geirilecek kablolar elik, HDPE ya da beton muhafazal PVC borular veya beton kablo kanallarnn iine denmelidir. Bu boru ve kanallarn st kenarlar, ray alt kenarlarndan ve yol yzeylerinden en az 1 m aada olmaldr.

Resim 2.11: Kanala kum denmesi ve kablonun yerletirilmesi

Kablolar ekilirken zedelenmemeli ve ek yaplmamaldr, her ek yeri ve zedelenen yer arza kayna olabilir.0Cnin altndaki s deerlerinde kablo denmemelidir.

57

Resim 2.12: Kanala kablonun denmesi

*Kablolar ekme makinesi ile veya kanala deme yapan makineler ile de denebilir.

Resim 2.13: Kablonun ekme makinesine balanmas ve denmesi

58

Resim 2.14: Kablonun deiik tipte kanallara denmesi

*Kablolar betondan hazrlanm kanallara da denebilir.

Resim 2.15: Kablolarn beton kanallara denmesi ve kanaln kapatlmas

Resim 2.16: Kablolarn kanala denmesi ve tulalarn yerletirilmesi

59

*Kablo kanallarnda tulalarn stne mutlaka kablo olduunu belirten uyar eridi konulmaldr.

Resim 2.17: Kablo uyar eridi

*Kanallara denen kablolarn bklme veya dn yarap ad verilen belirli bir yarapla kavis yaptrlmas gerekir. Dn yarapnn istenilen deerlerden kk tutulmas sonucunda, kablo zerinde atlamalar oluur. Bu da yaltkan malzemenin bozulmasna, kablo mrnn ksalmasna sebep olur. *Kablolarn en kk kvrlma yarap, D kablonun d ap olmak zere Tablo 2.1deki gibi olmaldr. Kablo damar Says damarl Bir damarl Kablo kvrlma yarap (R) XLPE VE PVC XLPE ve PVC Yaltkanl Yaltkanl AG YG 12 x D 15 x D 15 x D 15 x D Zrhl Kablolar 15 x D 15 x D

Tablo 2.1: Kablolarda en kk kvrlma yarap

rnek: XLPE (apraz bal polietilen yaltkanl) ve PVC yaltkanl A.G. kablolar kvrlma (kavis) yarap bir damarl iin, kablo apnn en az 15 misli olmaldr. 2.5.1.3. Kablonun Kanala Deme leminde Dikkat Edilecek Hususlar Kablo kanal gzergah,ehir iinde yol ve caddeler boyunca yaya kaldrmlarna yakn olarak seilmelidir. ehir dnda da ulam yollarna yakn yerler seilmelidir. Gerekmedike sk sk nehir, kpr demiryolundan kablo gzergah geirilmemelidir. Kablo kanaln uygun ara gerele amak gerekir. Kablo kanal derinlii ehir iinde en az 80 cm, ehir dnda en az 60 cm olmaldr. Kablo kanalnn dip genilii 40-50 cm,st genilii en az 60 cm olmaldr (ekil 2.5.). Kablo kanalnn zemini salam ta gibi engellerden arnm olmaldr. Kablo kanal zeminine 10 cm kalnlnda elenmi kum denmelidir. Ayn kablo kanalna AG ve OG kablolar denecekse aralarna tula yerletirilir ve OG kablosu altta olacak ekilde yerletirilir (ekil 2.5.). 60

Ayn kanala yanyana kablolar denecekse aralarnda en az 7 cm mesafe olmaldr (ekil 2.5). Kablolarn telefon kablosu,demiryolu,doal gaz veya su borusu, cadde, yol ve sokak gibi yerlerin altndan geirilmeleri gerektiinde koruyucu (boru veya bz) ierisine alnmalar gerekir. Kablolar ok soukta denmemelidir, nk ok soukta kablonun yaltkan tabakas atlayabilir. Kablo, serme ve deme ileminde zedelenmemelidir. Kablo kanala gergin olarak deil, kvrmlar yaptrlarak denir. Kablo kanalnn dn yapt yerlerde, kablolarn en kk dn yar ap deerlerine dikkat edilmelidir (Tablo 2.1.). Kanala denmi kablo zerine 10 cm kalnlnda elenmi kum denir. Kumun zerine enine olarak tulalar denir (Resim 2.16.a baknz). Tulalarn zerine uyar eridi yerletirilir (Resim 2.17.e baknz). Kanal uygun dolgu malzemeleri ile doldurularak kapatlr, st dzeltilir. Deme ilemi bittikten sonra artan kablolarn ular nem girmeyecek ekilde kapatlmaldr. Yer alt kablolarnn direk ini ve knda, binalara giri ve knda, metal borular veya sac kanallar kullanlmaldr. Deme ileminde emniyet ve i gvenlii tedbirlerine uyulmaldr.

2.5.2. Yer Alt Kablolarnn Su Altna Denmesi

Enerji iletim hatlar corafi koullar, enerji iletim gvenlii salanmas gibi nedenlerden dolay su altndan denebilir. Su altndan denen kablolardan alternatif ve doru akmla enerji nakili yaplabilir. Bu iki yntemden en uygun olan seilerek su altndan enerji nakil hatlar sistemleri yaplr. 2.5.2.1. Su Altndan Alternatif Akmla Enerji letimi Alternatif akmla enerji iletiminde, denizden ve nehirden geiler yaplabilir. Enerji iletiminde kullanlacak kablo tuzlu suya ve korozyona dayankl olmaldr. Enerji iletiminde orta, yksek ve ok yksek gerilimler kullanlabilir. Su alt kablo gei gzergahn seerken, su alt akntlarna ok dikkat edilmelidir.Fazla aknt olmayan yerler tercih edilmelidir. Kablo zemin stne veya zemin iine denebilir, zeminin zelliine gre yntemler seilir. Trkiyede stanbul boazndan, Gkeada, Bozcaada alternatif akml deniz alt kablo geileri rnek verilebilir. 2.5.2.2. Su Altndan Doru Akmla Enerji letimi Doru akmla (DA veya DC) su altndan enerji nakil sistemlerinde yksek gerilim kullanlmaktadr. Doru akml yksek gerilim (HVDC -High voltage direct current) iletimi teknikleri, dnyada geni uygulama alanlaryla kendisini kabul ettirmitir. Bir g hattnda HVDC kullanmak ou zaman en iyi ve ekonomik alternatif olmann yannda evre asndan da ok fayda salar. HVDC sistemi ile g ak hzl ve hassas olarak hem g seviyesi hem de yn olarak kontrol edilebilir. Dier yandan yeni AC iletim hatlarnn kurulmasnn g veya imkansz olduu blgelerde, mevcut datm sisteminin kapasitesi, AC hatlar HVDCye evrilerek ok etkili bir biimde ykseltilebilir. DC ile g transferi HVDC ve HVDC LIGHT yntemleri ile yaplmaktadr. 61

2.5.2.2.1. HVDC le Enerji letimi Yntemi HVDC (High Voltage Direct Current), Trke yksek gerilimli doru akm olarak evrilebilir. HVDC ile ilgili aratrmalar 1920lerde balamasna karn, ilk uygulama 1954te sve ile Baltk denizindeki Gotland adas arasnda 20 MW lk 100 kV luk 96 kmlik bir proje ile hayata geirilmitir. 1970lerden nce cva arkl anahtarlar, DCden ACye veya ACden DCye dntrmek iin kullanlyordu. Bunlarda sk sk geri atlama frekanslarn ieren birok problem vard. 1970de tristr valflerinin kullanlmasyla HVDC kullanm ivme kazanmtr. 1987de u anda da dnyann en byk HVDC projesi olan Brezilyadaki 6.3 GWlk 600 kV ve 800 kmlik proje hayata geirilmitir. HVDC dnyada u anda 80den fazla projede, yaklak 60.000 MWlk DC iletim iin kullanlan kendini kantlam bir tekniktir. Yksek doru gerilimli sistemde temel olarak yaplan, retilen alternatif gerilimin dorultularak gnderilmesi ve al ucunda da tekrar alternatif gerilime evrilmesidir (dorultucu-evirici). Kullanlan dorultucular faz kpr tipidir.Baz ok zel durumlarda mevcut alternatif akm (AC) havai hat veya kablolar g artrm salama amal DC hattna evrilerek kullanlabilir. Bu sayede ayn hatlardan 2 kat says kadar hatta daha fazla g, DC olarak iletilebilir. HVDC deiik kategoride uygulanmaktadr; Noktadan noktaya iletim, geriden dnm istasyonlar, ok terminalli istasyonlar. Noktadan noktaya iletim: Dnyadaki ou uygulama havai hat veya deniz altndan olmak zere iki terminal arasndadr. ki deiik teknik vardr; tek hat ve iki hatl sistemlerdir. Birok uygulamada konvertr istasyonlar arasnda kullanlan tek hat tekniidir. Bu teknikte iletim monopolardr ve toprak ve deniz suyu dn olarak kullanlr (ekil 2.6 baknz). Bipolar iletim yani iki hattn kullanld teknikdir. Burada bir hatta arza olmas durumunda dieri iletime devam edebilir (ekil 2.6 baknz). Geriden dnm istasyonlar: Bu uygulamadan dnyada birka tane vardr. Burada konverter(AA-DA) ve inverter (DA-AA) ayn istasyon ierisinde kurulur ve genellikle ayn veya farkl frekansa sahip iki iletim an birbirine asenkron balamak iin kullanlr. rnek; 50 hz frekansl ve 60 hz frekansl iki sistemin balants. ok terminalli istasyonlar: kiden ok konverter terminali gerektiren uygulamalardr. Daha kompleks bir yap gerektirir. Ara konverter terminalleri vardr ve dnyada u anda sadece bir uygulamas vardr (2000 MW Hydro Quebec-New England Kanada).

62

ekil 2.6: HVDC iletimin monopolar ve bipolar yapm

2.5.2.2.1.1. HVDC le letimin Tercih Nedenleri DC iletimin tercih konusu olmas iin baz avantajlarnn olmas gerekir, bunlar aada sraland gibidir. Dk yatrm maliyeti: DC (DA) iletim hatlar AC (AA) iletim hatlarndan daha ucuza malolur fakat HVDC AC-DC ve DC-AC konverter istasyonlar yatrmlar dikkate alnmaldr. Tm yatrm maliyet faktrleri incelendiinde grlmtr ki havai hatlarda 500-800 km zeri ve deniz altndan yaklak 50 km zeri mesafeler iin HVDC ok daha avantajldr. Dk kayplar: Ayn g miktar iin DC iletim hatlarndaki kayplar, istasyonlardaki kayplar (%0.6) eklense dahi AC iletim hatlarna gre ok dktr. Deniz altndan iletim: Uzun mesafelerde yuksek kablo kapasitansndan kaynaklanan reaktif g ak maksimum iletim mesafesini kstlamaktadr. DC iletimde byle bir snrlama yoktur. sve Almanya arasnda 250 kmlik bir HVDC kablo iletimdedir. Asenkron balant: Birbirine senkron olmayan (ayn frekansta olsa dahi) iletim alar arasnda g alveriini salamak iin tek yol HVDCdir. Kontrol kolayl: HVDC uygulamalarnn ounda ana kontrol sabit g transferine dayanr. Kontroller uygulamaya gre deiir. Birok durumda DC balant ana AC istasyonu sistemin performansn gelitirmek iin kullanlabilir. Gnmzn gelimi yar iletken teknolojisi ve programlanabilir kontrol cihazlaryla DC iletim iin sonsuz kontrol seenekleri yaratmak mmkndr. Ayrca PSCAD veya EMTDC gibi baz yazlm programlarn kullanmak da kontrol asndan kolaylk salayabilir. evre: Yeni ve zellikle yakt kullanan elektrik santralleri kurmak yerine, mmkn olan durumlarda mevcut fazla retimi datmak evre asndan daha yararldr. DC iletimse ACye gre daha az elektromanyetik dalga retmesi asndan avantajldr.

ekil 2.7: HVDC sistemi ilekara ve denizaltnda iletim

63

HVDC iletim sistemlerin avantajlar ; evresel etkileri daha azdr. Ayn kesitteki bir iletkenden iletilebilecek g daha yksektir. letim hattnn uzunluunda bir snr yoktur. Ekonomik olarak daha verimlidir. G kayplar DC hatlar zerinde daha azdr. Yeni teknolojilerle aktif ve reaktif g kontrol ekstra kompanzasyon malzemesine ihtiya kalmadan yaplabilmektedir. Asenkron balant avantaj (50 hz ile 60 hz gibi). G ak ok hzl kontrol edilebilir ve g ak yn ok hzl deitirilebilir. Gvenirlik, stabilite, g kalitesi, eviriciler arasndaki iletiim a sayesinde arzann annda tespiti ve takibi DC iletimin gvenirliini arttran bir sebeptir. HVDC deniz alt kablo balantlar yatrm maliyeti asndan 50 ile 100 km mesafelerde daha avantajldr. Karadan iletimde ise 500 kmnin stnde daha avantajldr.

2.5.2.2.1.2. HVDC Sistemi ile letim Konverter stasyonlar retim, kullanmdaki akm deiken olduundan HVDC iletim gnderici uta ACden DCye (dorultucu) ve alc uta DCden ACye (evirici) geri dntrc olarak tercih edilir. HVDC iletimde DCden ACye ve ACden DCye dntrme iin kullanlan temel alet, graetz devresi olarakda bilinen faz tam dalga kpr dorultucudur. Bu fazl 6 palsl (darbeli) dntrcdr. Bir- faz 12 pals dntrc(ekil 2.8), iki- faz 6 palsn birleiminden oluur, gerilim farkll 30 lik faz farkyla salanr. 30 lik faz fark bir YY(ekil 2.9) transformatr ve dieri Y-(ekil 2.9) transformatr tarafndan bir 6 palsl kprnn yaplmasyla elde edilir. HVDC dntrcs AC adan bir harmonik akm kayna olup ebeke kaynaklar ile alclar asndan zararldr.

ekil 2.8: 12 darbeli seri bal AA-DA dntrc

64

Konverter istasyonlar yaplarna gre e ayrlr; doal komtasyonlu, kapasitr komtasyonlu ve kontroll tip konverter istasyonlar. Doal komutasyonlu konverter istasyonlar: Anahtarlama tristrlerle yaplr. ok yksek (4000A) akm tama kapasitesine sahiptirler. Kapasitr komtasyonlu konverter istasyonlar: Konverter trafosu ile tristr vanas arasna komutasyon kapasitr balanarak gerekletirilir. ArjantinBrezilya enterkonnektesinde 1998de kullanlmtr. Kontrollu konverter istasyonlar: Voltaj Kaynakl Konverter teknolojisiyle alr ve anahtarlama da IGBTve GTO kullanlr ki bunlar kontroll elemanlardr. Bu tip konverterler retim olmadan dahi pasif besleme zelliine sahiptir. Aktif ve pasif gleri bamsz olarak kontrol edebilir. Konverterlerin ortalama ina sreleri, doal komutasyonlu 3 sene, kapasitr komtasyonlu 2 sene, kontroll 1 sene olarak belirtilmektedir. Konvertr istasyonlarnn almas tamamen otomatiktir, srekli teknik personele ihtiya yoktur, sadece periyodik bakm gerektirirler.

ekil 2.9: Konverter istasyonu elemanlar

Resim 2.18: Konverter istasyonunda bulunan tristrler

65

2.5.2.2.2. HVDC LIGHT ile Enerji letimi Yntemi HVDC ABB tarafndan gelitirilen yeni bir DC g transfer sistemidir. zellikle orta ve kk lekli retim ve datm uygulamalar iin uygundur. HVDC light birka MWtan 300 MWa kadar bir g aralnda 150 kVta kadar iletim salayabilir ve niteler paralel balanabilir. 2.5.2.2.2.1. HVDC LIGHT ile Enerji letim Yapm Elemanlar HVDC light iki elemandan oluur, bu elemanlar konverter istasyonlar ve bir ift kablodur. stasyonlar: stasyonlar genelde voltaj kaynakl konverterler olup IGBT yar iletken teknolojisiyle retilirler. HVDC light modler bir sistem olup belli baz standartlarda retilir. ou ekipman fabrika ortamnda birletirilip istasyon iin ayrlan alana kurulur. Bu kolaylk kurulum asndan zaman kazandrr. 65 MVAlk bir istasyon iin yaklak 800 m lik bir alana ihtiya duyulur ve bu istasyon yaklak 12 ay gibi bir srede teslim edilebilir ve doal grntye adaptasyon salanabilir. stasyonlarn bakm ok azdr ve sadece AC kesiciler ve soutucu fan ve pompa gibi elemanlar bakmdan geirilir. stasyonlar arasnda iletiim hattna ihtiya yoktur. Kablolar: Daha nceki uygulamalar iki tip kabloyla yaplyordu. Bunlar MIND (yksek viskoziteli ya ve kat kaplamal), LPOF (dk viskoziteli ya ve kat kaplamal) kablolardr. Yeni HVDC light kablolar ise (polimer kablolar) ok yksek mekanik esneklik ve dayankll nedeniyle ok derin denizlere ve zorlu deniz tabanlarna dahi serilebilir dayankllktadr. Bu polimerik madde kablonun stne uygulanacak gl darbeler ve srekli katlanmaya dayankllk kazandryor. DC kablolar ift galvanize elik zrhlarndan dolay manyetik olmayan daha az dayankl AC kablolara gre daha avantajldr. Kara uygulamalarnda direkt yere gmlebilir hibir korumaya ihtiyalar yoktur. u anda dnyada 540 km uygulamaya sahiptirler. HVDC light zellikle deniz ap adalara, ana karalardan enerji aktarm uygulamalar iin idealdir.

ekil 2.10: HVDC LIGHT sistemine rnek (Denizdeki platforma enerji tanmas)

66

2.5.2.2.2.2. Yenilebilir Enerji Kaynaklar Asndan HVDC nemi Yenilenebilir enerji kaynaklar veya yaygn (bireysel) enerji retimi (DISTRIBUTED GENERATION) DG asndan bakld zaman HVDC light ok byk nem kazanmaktadr. Yenilenebilir enerji veya Distributed Generation ile yaygn enerji retiminde depolanan veya asenkron retilen enerjinin ebekeye verilmesi ancak HVDC iletim ile mmkndr (resim 2.19a baknz).

ekil 2.11: Yenilenebilir kaynaklardan elde edilen enerjinin iletimi

Resim 2.19: Denizde bulunan rzgar santral ve kablo ekimi

2.5.2.2.3. Dnyada HVDC Uygulamalar Dnyada yaygn olarak artk HVDC ile enerji iletim uygulamalar kullanlmaktadr. Trkiyede halen bu yntemin uygulamas yoktur. Dnyadaki kara zerinde yaplan en byk HVDC iletim projelerinden biri Brezilyadadr. Yapm yl: 1984-1987 G: 3150+3150 MW DC voltaj: 600 kV Havai DC hat uzunluu: 785 km + 805 km Seim nedeni: Uzun mesafe, 50/60 Hz frekans evirimi
ekil 2.12: Brezilya HVDC uygulamas

67

Danimarka Almanya aras balant ; Gc 600 MW DC voltaj 400 kV Denizalt kablo uzunluu 50km Kullanm nedeni deniz alt uzun mesafe katedilmesi ve asenkron balant.

Yunanistan talya aras balant ; Monopol Gc 500 MW AC 400 kV DC 400 kV Kablo uzunluu 160 km Yapm yl 2001

sve Almanya aras balant ; Gc 600 MW DC voltaj 450 kV Kablo uzunluu 250 km Kullanm nedeni deniz alt uzun mesafe katedilmesi Yapm yl 1994

ekil 2.13: Avrupada bulunan HVDC uygulamalar

ekil 2.14: Dnyada bulunan HVDC uygulamalar(60hz 50 hz)

68

ekil 2.15: ABDde yaplan HVDC ile iletim uygulamas (Pttsburg Potrero aras)

Tm bu rneklerden de grlecei gibi dnyada deniz alt balantlarnn byk bir ksm yksek gerilim DC ile yaplmaktadr. Esnek AC iletim teknikleri (FACTS-Flexible AC transmission systems) (ekil 2.16 baknz) ile istendiinde AC iletimde yapabilecek sistemler kurmak mmkndr. HVDC olarak iki istasyon fakat hat ekilerek yaplr ve 69

istasyon dorultucu ve inverter tasarmlar yldz-gen olarak yaplarak senkronizasyon sorunlar ortadan kalktnda veya istendii takdirde AC, istendii takdirde DC olarak yaplabilir.

ekil 2.16: FACTS ile iletim(esnek balant)

2.5.2.2.4. HVDC Kablolar Demesinde Dikkat Edilecek Hususlar HVDC ile iletim kablolar ekilirken, tuzlu suya ve korozyona dayankl zel yapm kablolar seilmelidir. Kablo gzergah iin kurululardan gerekli izinler alnmaldr. Kablo gzergah olarak deniz alt akntlarnn az olduu yerler tercih edilmelidir. Kablo, ekilecek mesafeye uygun boyda olmaldr, kesinlikle ek yaplmamaldr ve kablo ekilirken zedelenmemelidir. Kablo deniz dibinde zemin zerine, zeminin altna ve zemin zerinde platformlar zerine denebilir. Ayrca kablo koruyucular iinde de denebilir.Kablo ekimi iin uygun aralar seilmelidir (Resim 2.21-22-23e baknz).

Resim 2.20: Su alt deme kablolar

70

ekil 2.17: Kablonun sualt zemin iinden ekilmesi

Resim 2.21 : Kablonun deme aracndan denize indirilmesi

Resim 2.22: Kablonun denizden ekilmesi

Resim 2.23: Deniz dibinden kablo ekme arac ve deniz dibine kablonun denmesi

71

Resim 2.24: Denizden kablo ekme arac ve kablonun deniz iindeki grnm

Kablolarn denizden denmesi iin teknolojik ynden ileri dzeyde ara gerece ihtiya bulunmaktadr.

2.5.3. Yer Alt Kablolarnn Bina ine Denmesi

Yer alt kablolar cadde, meydan ve sokaklar boyunca belirli bir yol (gzergah) izleyerek binalara girer veya bunun tersine olarak binadan kar. Binalara ve tesise giren yer alt kablolar, ana datm panosuna, OG modler hcrelere, trafo merkezlerinde parafudurlara balanarak son bulur. Kablolar bina iine denirken, mekaniki tesirlerden korunmalar iin ayak altna denmez. Kablolar binaya giri ve klarnda, boru veya knkten geirilerek ezilmekten korunmaldr. Yer alt kablolar hibir zaman beton ve sva ierisine denmezler. Kablolar ya kanallar iine ya da duvar veya tavanlara, uygun ekilde denirler. 2.5.3.1. Yer alt Kablolarnn Duvar stne Denmesi Yer alt kablolar duvara yatay ve dikey olarak denir. Her iki konumda da duvara tespit iin kroeler kullanlr. Dikey olarak kroe denmesinde kroe aralklar en ok 80 cm olmaldr. Yatay olarak denen kablolarda ise kroe aral en ok 50 cm olmaldr. Her iki konumda birden fazla kablonun yan yana denmesinde ray tipi kroeler de kullanlr. Ayrca metalden yaplm bir gvde zerinde birden fazla kroe balanarak zel yaplm kroeler de kullanlr. Bunlardan baka duvara tespit edilmi balkonlar (putreller), kanallar, kablo merdivenleri veya kelepeler zerine de denebilir (ekil 2.18-19a ve resim 2.25-26a baknz).

ekil 2.18: Kablo balkonu (putrel) ve kablonun tutturulmas

72

ekil 2.19: Kablo merdiveni ve kablonun tutturulmas

Resim 2.25: Kablo kelepesi ve tnel gei kablosunun tutturulmas

Resim 2.26: Kablonun kroelerle ve kablo merdiveni ile duvardan denmesi

73

2.5.3.2. Yer Alt Kablolarnn Tavana Denmesi Kablolarn tavan altna denmesinde, bir kabloyu tavana tutturmak iin kroeler, delikli sac kanallar veya elik kelepeler kullanlr. Birden ok kablonun tavandan gemesi gerektiinde putrellerden yararlanlr. Kroeler aras en ok 40 cm olmaldr (Resim 2.27e baknz).

Resim 2.27: Tavan altna kablonun kpr-putrel ve delikli sa kanaldan denmesi

2.5.3.3. Yer alt Kablolarnn Kanal ine Denmesi Bina iinde kablolar genellikle imento ile svanma ve beton kanallar ierisine denir. Kanallarn genilii en az 30 cm, en ok 100 cm olmaldr. nk kanal ok geni olduunda, stne kapatlacak kapak bel vererek ve kebilecektir. Derinlii ise en az 30 cm olmaldr. Kanallarn st kenar 40x40x4 mmlik kebentle takViye edilir. Kablo kanallarnn azlar ya baklaval sacdan (5 mm kalnlnda) veya betondan yaplm (6 cm kalnlnda) kapaklarla kapatlr. Kablo saysnn ok olmas durumunda, kablolar kanaln yan duvarlarna da denir. Kablolar arasnda 6 cmlik aralk braklmaldr.

Resim 2.28: Kablolarn beton kanala denmesi

74

2.6. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii

Kablolarn denmesi ile ilgili ynetmelik maddeleri unlardr; Madde 58-b. b) Kablolarn denmesi: 1) Yer alt kablolarnn dendikleri yerler kimyasal, mekanik ve sl etkilerden olabildiince uzak ya da bunlara kar korunmu olmaldr. 2) Kablo ve evresini yangn tehlikesinden korumak ve yangnn yaylmasn nlemek iin kablolar yanc maddeler zerine denmemelidir. Kablolarn varsa jt tabakalar soyulmaldr. 3) Yap girilerinde kablolar boru iine alnmal, kablo ile boru arasndaki boluk elastik silikon ya da benzeri bir madde ile doldurulmaldr. Bu amala imento kullanlamaz. Mekanik darbelerin oluabilecei durumlarda elik borular kullanlmaldr. elik borular nerede kullanlrsa kullanlsn faz ayn borudan geirilmelidir. Tek damar olmas durumunda anti manyetik malzeme kullanlmaldr. e) Kablo yerlerinin iaretlenmesi: Kablo tesisleri bulunan kurulular, bunlarn yerlerini tam olarak iaretleyerek bu kablolarn gei gzergahlarn gsteren planlar, belediye ve mcavir alan snrlar iinde ilgili belediyelere, dier yerlerde de ilgili mlki idare amirliklerine vermelidir. Yer alt kablo gzergahlar kaplamasz yerlerde iaretli beton kazklarla, kaplamal yerlerde oyulmu iaretlerle belirtilmelidir. yle ki gzergah grnmeyen kablolar (mesela hendek iindekiler), kablo gzergah ve nitelii anlalacak ekilde iaretlenmelidir. Bu erevede dz gzergah maksimum 100 m'de bir, ek ve branman yerleri dn noktalar vb. yanlgy nleyecek ekilde iaretlenmelidir. Bu iaretler yerine gre beton kazk, pirin veya dkm levha ya da kaldrm kaplamasnda oyulmak suretiyle yaplmaldr. f) Kablo renk kodlar TS 6429 standardna uygun olacaktr.

75

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

YER ALTI KABLOLARININ DUVARA SA KANALDAN DENMES lem Basamaklar

Kablo gei iaretleyiniz.

neriler

yerini Kablo gei yerini dikey olarak iaretleyiniz. Kablo gei yerini dzgn olarak iaretleyiniz.

Kabloya uygun sac kanal Kablo kanalnn delikli tipte olmasna dikkat ediniz seiniz. (kablolarn rahat soumas iin). Kablo apna uygun kalnlkta kanal seiniz. Yer alt kablosunu seiniz. Kablo kanaln duvara tutturunuz. Kanal deliklerinden duvara iaret koyunuz. aretlediiniz yerlere uygun bir ekilde delikler anz. Deliklere dbeller taknz. Kablo kanaln uygun bir ekilde duvara tutturunuz. Kablolar kanala kablo ba ile tutturunuz. Kabloyu kanala tutturunuz. Kablolar birbirinden aralkl olarak kanala tutturunuz. Kanal kapan kapaynz. Kapa kapatrken kablolarn zedelenmemesine dikkat ediniz. Kapa kanala vidalayarak tutturunuz. gvenlii ve gvenlik tedbirlerine uyunuz.

76

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

A.OBJEKTF TESTLER(LME SORULARI)
Aada bu retim faaliyetiyle ilgili bir test yer almaktadr. Aadaki sorularn cevaplarn oktan semeli, tamamlamal ve doru-yanl olarak deerlendiriniz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Yer alt enerji hatlar atmosferik olaylardan etkilenmezler. Doru Doru Doru A)30 cm A)10 cm A)2 cm Doru B)40 cm B)20 cm B)4 cm Yanl Yanl Yanl C)60 cm C)30 cm C)10 cm Yanl D)70 cm D)40 cm D)8 cm E)80 cm E)35 cm E)6 cm Yer alt enerji hatlarnn arza tespiti ve onarm kolaydr. Kabloyu sererken srkleyerek ekilmelidir. Kablo kanal derinlii yerleim merkezlerinde en az ka cm olmaldr? Kablo kanal dip genilii en az ka cm olmaldr? Kablo kanal dibine en az ka cm kalnlnda elenmi kum denmelidir? HVDC ile iletimde ACden DCye dorultma (evirme) konverterle yaplr. HVDC ile iletimde kullanlan tek hat tekniinde toprak ve deniz suyu dn olarak kullanlr. Doru 9. 10. Doru Yanl Yanl HVDC ile iletimde deniz altndan 50 km alt mesafelerde yatrm maliyeti avantajldr. HVDC LIGHT sistem ile iletim ..ve...........lekli retim ve datm uygulamalar iin uygundur.(Boluklar doldurunuz) Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz.

DEERLENDRME
Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrar ediniz. Tm sorulara doru cevap verdiyseniz dier faaliyete geiniz.

77

B-UYGULAMALI TEST

MODL ADI: YER ALTI ENERJ HATLARI

RENCNN

ADI SOYADI:. UYGULAMA FAALYET: Kablolarn SINIF VE NO:. duvar zerine kanala denmesi AIKLAMA: Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz becerileri EVET ve HAYIR kutucuklarna (X) iareti koyarak kontrol ediniz.

DEERLENDRME LTLER
Kablo kanal deme yerini doru iaretlediniz mi? Kablo kanaln ve kabloyu doru seebildiniz mi? Kablo kanaln duvara tutturma deliklerini doru ve uygun olarak deldiniz mi? Kablo kanaln doru ve uygun olarak duvara deliklerinden tuturdunuz mu? Kablolar doru ve uygun olarak kanala tutturdunuz mu ve kablo kanal kapan kapattnz m? gvenlii ve emniyet tedbirlerine uydunuz mu?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Yaplan deerlendirme sonunda hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Cevaplarnzn tamam evet ise bir sonraki faaliyete geiniz.

78

RENME FAALYET-3 RENME FAALYET-3

AMA
Bu faaliyette verilecek bilgiler dorultusunda, uygun ortam salandnda, standartlara ve ynetmeliklere uygun olarak, kablo bal montajn hatasz olarak yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde konuyla ilgili aratrma ve gzlem yapmanz bilgileri daha rahat kavramanza yardmc olacaktr, yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: Kablo balklarnn taklma nedenlerini, aratrnz. Kablo balklarn takma yntemlerini, aratrnz.

Aratrma ilemleri iin internet ortam (kablo bal reten firmalar), elektrik taahht firmalar, elektrik iletim ve datm yapan kurululardan yararlanabilirsiniz. Bu aratrmalar yaparken gvenlik tedbirleri alnmas gereken yerlerde gvenlik tedbirlerinin alnmasna dikkat ediniz. Aratrmanz rapor haline getirerek arkadalarnza sununuz.

3. KABLO BALIKLARI
3.1. Kablo Bal Tanm ve Grevi
Alak gerilim ve yksek gerilim kablo ularnn nemden, tozdan etkilenmemesi ve elektrik alannn kontrol altna alnmas ile ksa devre zorlanmalarna kar diren gstermesini salayan gerelere kablo balklar denir. Yksek gerilim kablolar, elektriksel stresin (zorlanmann) herhangi bir boalm veya izolasyon bozulmasna meydan vermeyecei ekilde tasarlanr. Kablonun kendi yaps herhangi bir ekilde ( ek veya balk sistemlerinde olduu gibi). Bozulduunda, kablo boyunca oluan stres yaps bozulmu olur. 6,6 kV ve zeri ekranl kablolarda, izolasyon tabakasnn karld noktada ok yksek bir stres oluur (ekil 3.1.a. baknz). Bu stres, kablo yzeyindeki havay bile iyonize etmeye yeterlidir. Bu iyonizasyonla oluan s ve dier etmenler bir zaman sonra izolasyon yzeyini bozacaktr. Bu dearj ve izolasyon bozulmasn nlemek iin ekran ularndaki stres seviyesini azaltacak bir stres kontrol sistemine ihtiya vardr. Balk sistemlerinde bu stres kontrol ilevini yine ek ve balk gvdesinin iinde bulunan ayr bir stres kontrol tabakas yapmaktadr (ekil 3.1.b. baknz). Bu tabaka hacim genilemelerine ve daralmalarna dayankl ve stres blgesini dzletirici bir yapdadr. Bu para da s bzmeli olduundan deiik kablo reticilerinin ufak retim farklarndan (ap ve ekil fark) etkilenmez.

79

ekil 3.1: Kablolarda balk ile elektriksel stres kontrol

3.2. Kablo Bal eitleri ve Yaplar

Kablo balklar dahili ve harici olmak zere iki tipte retilir.

3.2.1. Dahili Tip Kablo Balklar

Kablo ularn, bina ierisinde veya kapal blgelerde balamak iin kullanlan gerelere denir. Tek damarl ve damarl deiik kesitli kablolarn kapal ortamlardaki alt tesislerine irtibatnda kullanlr. ok tozlu, nemli ve benzeri ar iletme artlarna kar dayankl olarak retilirler. 1 KVluk kablolarda dahili bala ihtiya duyulmaz. 1 kVun zerindeki kablolarda ise elektriki alann kontrol, ksa devre dinamik ve termik zorlamalara kar dahili kullanmda da kablo ularna balk taklmas gerekir. Yapm gereleri olarak silikon-kauuk ve ok yksek gerilim iin porselen kullanlmaktadr. Balklar,-50 C ile + 250 C aras scaklklarda fiziksel herhangi bir deiiklie uramadan sorunsuz olarak grevini yapmaldr. zolatrlerin zerindeki kanatlar vastas ile gvde zerindeki kuru blgelerde su birikmesi nlenmi ve ayn kanatlar sayesinde ark atlama mesafesi uzatlmtr. zolatrler silikon-kauuktan imal edilmilerdir, izolatrler su geirmez ve 130 C scaklktaki buhar altnda alabilirler. Silikon-kauuk izolatrlerin nemli zelliklerinden birisi maksimum iletme scaklnda damar yaltkan malzemesini skca sarmasdr. zolatrler ark atlamalarndan dolay bnyeleri iinde meydana gelebilecek gazlar kolayca dar atabilecek fiziksel yapya sahiptir. zolatrler kimyasal olarak zayf asitlere, alkali mineral bazl yalar ve alkole dayankldr. Her izolatrn iinde, imalat srasnda yerletirilmi, elektrikli alann dalmn dzenleyici, yar iletken ve zel silikon-kauuktan yaplm bir deflektr (saptrc) bulunmaktadr. Silikon-kauuk izolatrl kablo balklar 40 kA (tepe deer) veya zel montaj ekli ile 125 kA (tepe deer) kadar ksa devre akmlarna kar dayankldr.

Resim 3.1: Dahili silikon-kauuk kablo bal

80

3.2.2. Harici Tip Kablo Balklar

Harici tesislerde kablo ularnn balanmas iin kullanlan gerelere denir. 1 kVluk kablolarda yamur, kar suyu ve rutubetin kablo iine szmasn nlemek iin kablo ucunda, damarlarn birbirlerinden ayrld blgeye kablo bal montaj gerekir. 1 kVun stndeki kablolarda ise kablo bal, ayn zamanda elektriki alan kontrol altna alr ve ksa devre zorlamalarna diren gsterir. Tek damarl ve damarl deiik kesitli kablolarn ak yerlerdeki alt tesislerine irtibatnda kullanlr. Her trl ak hava artlarna kar dayankl olarak retilir. -50 C ile +250 C aras scaklklarda fiziksel herhangi bir deiiklie uramadan sorunsuz olarak alrlar. Gne na, ozona, ultraviyole nlarna kar dayankldrlar. zolatrler slikon-kauuktan imal edilmitir, izolatrler su geirmez ve 130 C scaklktaki buhar altnda alabilir. zolatrler ark atlamalarndan dolay bnyeleri iinde meydana gelebilecek gazlar kolayca dar atabilecek fiziksel yapya sahiptir. zolatrler kimyasal olarak zayf asitlere, alkali mineral bazl yalara, alkol ve fenollere dayankldr. Her izolatrn iinde, imalat srasnda yerletirilmi, elektrikli alann dalmn dzenleyici, yar iletken ve zel silikonkauuk tan yaplm bir deflektr bulunmaktadr. Silikon-kauuk izolatr ve zel kablo pabucu izolatrn iine kir ve nem szmasn nleyecek biimde ekillendirilmitir. Harici balklarda silikon-kauuk izolatrlerin dip ksm bakr ekran iletkenlerinin zerine tam oturacak ekilde imal edilir. Bylece izolatr gvdesi zerinde meydana gelecek kaak akmlarn kolayca ve dorudan doruya temas ettii bakr ekran iletkenleri vastas ile tehlikesizce topraa akmas salanr.

damarl kablolarda kullanlan harici balklarda damar ayrm yeri protolin ile doldurulur. Protolin dolgu, topraklama sistemi ile birlikte damarlarn ayrm yerinde elektriki ve mekanik gvenlii salar. Silikon-kauuk izolatrl kablo balklar 40 kA(tepe deer) veya zel montaj ekli ile 125 kA(tepe deer) kadar ksa devre akmlarna dayankldr.

Harici balk izolatrlerinin kanatlar dahili balklara gre uzun ve ular su damlalarn gvdeden uzak tutacak biimde ekillendirilir, bylece ark atlama mesafesi ve su yolu uzatlmtr.

Resim 3.2: Harici silikon ve YG porselen kablo bal

81

3.3. Kablo Bal Montaj

Dahili ve harici kablo balklarnn montajn ayr ayr incelenecektir.

3.3.1. Dahili Tip Kablo Bal Montaj

Dahili tip kablo bal montajnda kullanacamz ara ve gerelerle, montajda dikkat edeceimiz hususlar aada incelenecektir. 3.3.1.1. Montaj Ara ve Gereleri Dahili tip kablo balklarnn taklmasnda; kablo kesme ve soyma aletleri, YG damarl(Resim 3.4 baknz) ve YG tek damarl (Resim 3.3 baknz) dahili kablo balk montaj seti, i gvenlii ve emniyet ara gereleri (Eldiven vb.) kullanlmaktadr.

Resim 3.3: Tek damarl kablo balk malzemeleri Resim 3.4: damarl kablo balk malzemeleri

Resim 3.5: Kablo kesme aparat

82

3.3.1.2. Tek Damarl Dahili Tip Kablo Bal Montaj Dahili kablo balklar tek damarl ve damarl kablolara taklabilir. Silikon-kauuk kablo balklarn takmak ok kolaydr. Uygun boyda kablo yaltkan soyulduktan sonra silikon ya srlerek balk sk bir ekilde kablo damar zerine geirilir. Dier balk takma ynteminde, s bzmeli balk kullanlrsa, balk kablo damar zerine geirilir ve dardan bir s kayna ile balk stlarak montaj tamamlanr(Resim 3.6a baknz).

Resim 3.6: Is ile bzmeli kablo bal takma

Kablo d klf yaltkannn kullanlan gerilim ve kablo kesitine gre soyulmas gerekir. Bunun iin kablo bal imalatlarnn hazrlad tablolardan yararlanabiliriz (ekil 3.2. ve tablo 3.1.e baknz).

ekil 3.2: Tek damarl dahili tip kablo bal boyutlar

83

Tablo 3.1: Tek damarl dahili tip kablo balnn gerilime ve kesite gre boyutlar

Dahili tip kablo balklar tek kanatl veya ok kanatl olabilir. Deiik tipte kablo bal olabilir, bunlarda izolatr (kanatlar) ve balk izolasyonu ayrdr (Resim 3.7e baknz) veya izolatr balk izolasyonu ayn gvde zerinde olabilir (Resim 3.3e baknz).

Resim 3.7: Balk izolasyonu ve izolatr ayr ayr (paral tip)kablo bal

nceleyeceimiz kablo bal montaj; izolatr ve balk izolasyonu ayr ayr tipte olacaktr, kablo YE3SV tipindedir. Srasyla montajn nasl yapldn inceleyelim;

84

ekil 3.3: Y.G. kablonun yaltkannn soyulmasnn boyutu

ekil 3.4: Kablo bal montaj

Kablo d klfn ve altndaki koruma bandn tablo 3.1 den faydalanarak llere (L) gre kesip karnz (ekil 3.3. ve Resim 3.8e baknz). Tellerin zerindeki bakr eridi kablo ucundan d klfa gelecek kadar kesip kardktan sonra ortaya kacak olan bakr telleri geriye doru bknz ve iletken kat ile yar iletken bant, ucundan itibaren kesilen d klf hizasna kadar kesip karnz (Resim 3.9a baknz). Montaj setinde bulacanz cam paras ile bakr iletken zerindeki protethen-x yaltkan tabakann zerindeki ince yar iletken tabakay d klf hizasna kadar yaltkan tabakann eklini bozmadan iyice kazyarak temizleyiniz. Kazma esnasnda yaltkan paralarn kalmamasna zen gsteriniz. Utan itibaren yaltkan tabakay kesip karnz, kablo yar iletken tabakasnn deflektr yar iletken tabakasn gememesine ok dikkat ediniz (Resim 3.11e baknz). Kablo iletkenine kesite uygun kablo pabucu geirip pens ile ayr noktasndan iyice sknz. Bal ve izolatr geirmeden nce ambalaj ierisinde bulacanz silikon yan iletken damar zerindeki yaltkan tabakaya ince film eridi eklinde srerek balk ierisindeki deflektrn burkulmu bakr tellere deyinceye kadar itilmesi salandktan sonra izolatr yapran balk zerine 85

boluk kalmayacak ekilde skca taknz ve yapran tam oturmasna zen gsteriniz (Resim 3.13 3.14 - 3.15e baknz). Aaya doru bkm olduunuz bakr telleri rg eklinde birletirerek uygun kesitteki kablo pabucunu takp pens ile skldktan sonra sistem topraklamasna irtibatlaynz. U koruyucu apkay kablo pabucunun zerinden geirerek alt eteinin izolatr yaprann st kenarn rtecek kadar inmesine dikkat ediniz (Resim 3.15e baknz). Bylece kablo balmz iletmeye hazr konuma gelmitir (ekil 3.4e baknz).

Kablo bal taklmas;

Resim 3.8: YE3SV kablonun d klfnn kesilmesi

Resim 3.9: YE3SV kablonun kesilen d klfnn ve koruma bandnn karlmas

86

Resim 3.10: YE3SV kablonun bakr eridi ve telleri, kat koruyucu(siyah) ve yar iletken tabaka

Resim 3.11: YE3SV kablonun yar iletken tabakasnn cam para ile soyulmas

Resim 3.12: YE3SV kablonun bakr tellerinin burulmas ve kablo bal montaj seti

87

Resim 3.13: YE3SV kablo yaltkan zerine bal takmadan nce silikon yann srlmesi

Resim 3.14: YE3SV kabloya silikon baln taklmas

Resim 3.15: YE3SV kabloya silikon izolatr (yaprak) ve u koruyucu apka taklmas

88

Silikon-kauuk paral tip kablo bal montajnda; nce balk izolasyonu evirerek skca kablo damar zerine geirilir sonra balk izolatr skca evirerek geirilir.

ekil 3.5: Kablo bal

3.3.1.3. Damarl Dahili Tip Kablo Bal Montaj damarl dahili tip kablo bal montaj, bir damarl kablolar iin yaplan montajn aynsdr. Kablo d klf ve damar yaltkan klflar gerilime ve kesite uygun olarak soyulur (ekil 3.6 ve tablo 3.2ten yararlanlr). Kablo damarlarnn k ksmna (damar ayrm yeri) silikon balk taklr ve protolin dklr sonra damarlarn yaltkan klflar soyulduktan sonra her damarn balklar taklr. Pabular taklarak balk kullanma hazr hale getirilir.

ekil 3.6: damarl dahili tip kablo bal boyutlar

89

Tablo 3.2: damarl dahili tip kablo balnn gerilime ve kesite gre boyutlar

Resim 3.16: damarl dahili kablo bal

90

3.3.2. Harici Tip Kablo Bal Montaj

Harici tip kablo bal montajnda kullanacamz ara ve gerelerle montajda dikkat edeceimiz hususlar aada incelenecektir. 3.3.2.1. Montaj Ara ve Gereleri Harici tip kablo balklarnn taklmasnda; kablo kesme ve soyma aletleri, OG damarl(Resim 3.18e baknz) ve OG tek damarl (Resim 3.17e baknz) harici kablo balk montaj seti, i gvenlii ve emniyet ara gereleri (eldiven vb.) kullanlmaktadr.

Resim 3.17:Tek damarl kablo balk malzemeleri Resim 3.18: damarl kablo balk malzemeleri

3.3.2.2. Tek Damarl Harici Tip Kablo Bal Montaj Tek damarl harici tip kablo balklar montaj, silikon tipleri iin dahili tiptekilerin aynsdr. nce kablo yaltkan soyulur, yaltkan balk boyutuna uygun olarak soyulmaldr (ekil 3.7. ve tablo 3.3.ten yararlanlabilir). Harici tip kablo balklarnn boyutlar grlecei gibi dahili balklardan daha byktr. Yar iletken tabaka uygun boyda temizlenir, silikon ya srlr ve izolatrl kablo bal skca taklr. Kablo pabucu ve rgl bakr iletkene pabu taklr.

ekil 3.7: Tek damarl harici tip kablo bal boyutlar

91

Tablo 3.3: Tek damarl harici tip kablo balnn gerilime ve kesite gre boyutlar

ekil 3.8: Harici tip tek damarl kablo balnn taklmas

92

ekil 3.9: Tek damarl harici tip kablo bal

3.3.2.3. Damarl Harici Tip Kablo Bal Montaj damarl harici tip kablo bal montaj, bir damarl kablolar iin yaplan montajn aynsdr. Kablo d klf ve damar yaltkan klflar gerilime ve kesite uygun olarak soyulur (ekil 3.10. ve tablo 3.4.ten yararlanlr). Kablo damarlarnn k ksmna silikon balk taklr ve protolin dklr sonra damarlarn yaltkan klflar soyulduktan sonra her damarn balklar taklr. Pabular taklarak balk kullanma hazr hale getirilir.

ekil 3.10: damarl harici tip kablo bal boyutlar

93

Tablo 3.4: damarl harici tip kablo balnn gerilime ve kesite gre boyutlar

94

ekil 3.11: damarl harici tip kablo bal

Resim 3.19: damarl harici tip kablo bal

95

Alak gerilim enerji hatlarnda harici olarak balant yaplmas gerektiinde mutlaka resimde grld (Resim 3.20) gibi balk taklmas gerekir. Bu baln yapmnda silikon huni eklindeki balk kablo damarlar soyulduktan sonra kabloya geirilir ve iine protolin sertletirici dklr. Sertletirici kuruduktan sonra kablo balantlar yaplr.

A A A

Resim 3.20: Alak gerilim kablo bal

Resim 3.21: Kablo balnda ark oluumu

96

3.4. Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii

lgili ynetmelik maddeleri unlardr; Madde 58-b; 4) YG kablolarna dahilde ve harite kablo bal yaplacaktr.Kablo balklar kabloya su, nem girmesini nleyecek ekilde olmaldr. AG kablolarda su girmesini nleyecek tedbirlerin alnmas durumunda kablo bal kullanlmayabilir. 5) Kablo ekleri mutlaka zel ek aksesuarlar veya ek kutularnda yaplmaldr. 6) Kablolarn koruyucu klflar ya da yaltkanlar bulunduklar yerlerde zorlanmamal ve zedelenmemelidir. 7) Tek damarl kablolarn tespitinde kullanlan elemanlar manyetik halka oluturmamaldr.

97

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

A)

B)

C)

D)

E)

F)

G)

TEK DAMARLI SLKON KABLO BALIINI TAKMAK lem Basamaklar neriler

Kablo katalog ve varsa CDlerini inceleyiniz. YE3SV kablosunu seiniz. Kablo soymak iin uygun ara gereleri hazrlaynz (Balk montaj seti, kesme soyma aletleri). Kablo d klfn soyarken, fazla derinden klf kesmeyiniz (Resim b-cye baknz). Kablo damarndaki yar Kablo damar zerindaki bakr telleri burunuz. iletken tabakay soyunuz. Yar iletken tabaka soyma ileminde montaj setinden kan cam paray kullannz ve d klftan en az 10 mm kalacak kadar soyunuz. Fazla miktarda Silikon kablo baln soyulmas elektrik alannn homojenliini bozacaktr taknz. (Resim dye baknz). Silikon kablo baln seiniz, kablo balklarnn paral veya tek para olarak retildiini hatrlaynz. nce montaj setinden kan silikon yan damar yaltkan zerine srnz (Resim e.). Silikon kablo baln damar zerine evirerek ve skca taknz (Resim f-gye baknz). Baln, soyulan d klf iinde kalacak ve bakr ekran iletkenlerinin zerine tam oturacak ekilde taklmasna dikkat ediniz. Kablo damar zerinde bulunan burduunuz bakr tellere uygun pabu taknz. Kablo bal montajnda i gvenlii ve emniyet tedbirlerine uyunuz. Kablo d klfn soyunuz.

98

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

A.OBJEKTF TESTLER(LME SORULARI)
Aada bu retim faaliyetiyle ilgili bir test yer almaktadr. Aadaki sorularn cevaplarn oktan semeli, tamamlamal ve doru-yanl olarak deerlendiriniz. 1. Kablo balklar kablo ularnn nem, toz, elektrik alannn kontrol ve ksa devre zorlanmalarna kar diren gstermelerini salayan geretir. Doru 2. Yanl

Kablo balklar -50 C ile +250 C aras scaklklarda grevini srdrmelidirler. Doru Yanl

3.

Harici kablo balk izolatr kanatlar dahili balklara gre daha ksadr. Doru Yanl

4. 5.

Kablo balk izolatr kanatlarnn grevi ve..dir. damarl kablo balk montajnda damar ayrm yerine protolin dklr. Doru Yanl

Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz.

DEERLENDRME
Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar ediniz. Tm sorulara doru cevap verdi iseniz dier faaliyete geiniz.

99

B-UYGULAMALI TEST
MODL ADI: YER ALTI ENERJ HATLARI RENCNN

ADI SOYADI:. UYGULAMA FAALYET: Kablo SINIF VE NO:. baln takmak AIKLAMA: Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz becerileri EVET ve HAYIR kutucuklarna (X) iareti koyarak kontrol ediniz.

DEERLENDRME LTLER
Kablo damar d klfn yntemine uygun soyabildin mi? Kablo damar yar iletken tabakasn uygun boyda ve yntemle soyabildin mi ? Kablo baln kullanm yerine uygun seebildin mi? Kablo baln evirerek ve skca bakr ekran tellerine deecek ekilde takabildin mi? Bakr ekran tellerini burarak ucuna pabucu uygun yntemle takabildin mi? Kablo bal montajnda i gvenlii tedbirlerine uydun mu?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Yaplan deerlendirme sonunda hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Cevaplarnzn tamam evet ise bir sonraki faaliyete geiniz.

100

RENME FAALYET-4 RENME FAALYET-4

AMA
Bu faaliyette verilecek bilgiler dorultusunda, uygun ortam salandnda, standartlara ve ynetmeliklere uygun olarak yer alt enerji hatt kablo balantlarn hatasz olarak yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde konuyla ilgili aratrma ve gzlem yapmanz bilgileri daha rahat kavramanza yardmc olacaktr. Yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: Yer alt enerji hatt kablo balantlarnda kullanlan ara gereler nelerdir, aratrnz. Yer alt enerji hatt kablolar balantlarnda dikkat edilmesi gereken hususlar, aratrnz.

Aratrma ilemleri iin internet ortam, elektrik taahht firmalar, elektrik iletim ve datm yapan kurulular kullanabilirsiniz. Bu aratrmalar yaparken gvenlik tedbirleri alnmas gereken yerlerde gvenlik tedbirlerinin alnmasna dikkat ediniz. Aratrmanz rapor haline getirerek arkadalarnza sununuz.

4. YER ALTI ENERJ HATTI BALANTILARI

4.1. Yer Alt Kablolar Balant Yerleri
Yer alt kablolar ile balant yerlerine rnek olarak unlar verilebilir. Trafo merkezlerine enerji giri ve k balantlarnda, alt sahalar balantlarnda, tesislere enerji verilmesinde, enerji hatlarnn birbiri ile kesime durumlarnda (bir enerji hattnn getii yerden dier bir enerji hattnn gemesi gerektii yerlerde, dier hat yer altndan geirilir), havai hatlarn geirilemedii yerlerde yer alt kablo balantlar yaplabilir.

Resim 4.1: Yer alt kablo balant yerleri (Datm trafo merkezleri)

101

4.2. Enerji Hatlarnn Etrafndaki Tesislere Yaklam Mesafeleri

Enerji hatlarnn (yer alt ve havai hatlarn) baz tesislere en kk yaklama mesafelerine uyulmas gerekir. Bu yaklam mesafeleri ile ilgili hazrlanm tablolardan faydalanlabilinir. Tablo 4.1de enerji hatlarnn tesislere en kk yaklam mesafeleri verilmitir, inceleyiniz.
Yer alt Kablolar le Tesis Tr Yan yana veya paralel olma mesafeleri (m) 0-170 kV Doal Gaz ve Petrol Boru Hatt (LNG, LPG dahil) Birbiriyle kesime hali mesafeleri (m) Enerji Nakil Hatlar le Yan yana veya paralel olma hali (D iletkenin max.salnml izdm ile boru ekseni) mesafeleri(m) Birbiriyle kesime hali (direk ayana) mesafeleri (m) Topraklama Sistemleri le Direk veya dier elektrik topraklamalar ile olan mesafeleri (m)

0-170 kV

0-72 kV 72-420kV

0-72 kV 72-420kV

0 - 420 kV

0.6 *

0.4 *

4(10***)

10(30***)

10

2 **

Tablo 4.1: Enerji hatlarnn tesislere olan yaklama mesafeleri

102

Tablo 4.1 de; * Zorunlu hallerde yre ve zel artlar karsnda bu mesafeler alnacak baz tedbirlerle yukarda belirtilen mesafelerin yarsna kadar kltlebilir. Yer alt kablosu ile gaz ve petrol boru hatt arasnda izole PVC veya PE gibi maddeler konulmaldr. Bu gibi maddelerin boyutlar, et kalnl en az 5 mm olmak art ile: ** Elektrik tesisleri topraklamalar ile gaz veya petrol boru hatt tesisleri veya topraklamalar kesiiyor veya aralarndaki uzaklk 2 metreden az ise, topraklama iletkeninin her iki taraf gaz veya petrol borusu zerindeki kesime noktasndan itibaren 2 er metre olmak zere veya boru hattndaki temas gerilimi 50 volt tan az olacak ekilde izole edilmelidir. *** Basn ykseltme (pompa-kompresr),basn drme ve datm istasyonlar gibi boru hatt blmlerinin yeryznde eriilebilen tehizatlarna vb. ksmlarna olan en kk yaklam mesafeleridir.

Tablo 4.1de; ENH direklerinin demiryolu ve karayoluna olan en yakn yatay uzakl, metre olarak, hangisi daha bykse, ya direin toprak st tm boyundan 2 metre daha byk, ya da karayolu veya demiryolu istimlak snrnn dnda olmaldr. GSM baz istasyonu kulelerinin, elektrik kuvvetli akm tesislerine olan en yakn yatay uzakl, kulenin toprak st boyundan 2 metre daha byk olmaldr. Ayrca Mobil Telekomnikasyon ebekelerine Ait Baz stasyonlarnn Kurulu Yeri, lmleri, letilmesi ve Denetlenmesi Hakknda Ynetmelik hkmlerine de uyulur.

103

4.3. Yer Alt Enerji Kablolarnn Balant Yntemi

Yer alt enerji kablolarnn balant ynteminde kablo pabularnn nasl takldn ve balant yapmnda dikkat edeceimiz hususlar inceleyeceiz.

4.3.1. Yer Alt Kablolarna Pabu Taklmas

Yer alt kablolarna pabu takmadan balantlarnn yaplmamas gerekir. Taklacak pabularn kablo kesitine uygun seilmesi gerekir. Kablolara pabu taklmasnda, kablo ucunun gereinden fazla almamas ve pabularn zel pensle sklmas gerekir. Kablonun pabuca gevek tutturulmas ark olumasn salar, arkn olumas da tesisler iin ok tehlikelidir. Kablo pabular 6 mm den 400 mm kesitine kadar olan iletkenler iin kullanlr.

Resim 4.2: Kablo pabular ve skma pensesi

Yer alt kablolarna pabu takarken dikkat edilecek hususlar unlardr; Kablo ucunu pabuca uygun olarak amalyz (pabuca girme derinliine gre). letken ular bir bez veya fra ile temizlenmelidir (ekil 4. 1.aya baknz). letkeni sonuna kadar kablo pabucuna veya konnektre taknz. Pabuca uygun skma pensi ucunu pense taknz. Kesinlikle baka aletlerle ezerek pabu takma yapmaynz. (ekil 4. 1.b-c. baknz) Pabucu en az iki yerinden pens ile sknz (Resim 4.4.e baknz). Pabucun iyice skldn kontrol ediniz.

104

ekil 4.1: letkenin fra ile temizlenmesi ve skma pensi ile pabu taklmas

Resim 4.3: Pabucun sklmas

Resim 4.4: Pabucun pens ile sklmas yntemi

105

4.3.2. Yer Alt Kablo Balantlarnda Dikkat Edilecek Hususlar

Yer alt kablo balantlarnn ok dikkatli, emniyet ve i gvenlii tedbirlerine uyularak yaplmas gerekir. Balantlarn yanl yaplmasndan dolay tesislerde istenmeyen sakncalar oluabilir. Yer alt kablo balantlarnn yapmnda dikkat edilecek hususlar inceleyelim; Yksek gerilim kablo balantlarnda mutlaka kablo bal kullanlmaldr. Kablo balklar uygun ekilde direk zerine veya balant yerlerine tutturulmaldr. Alak gerilim harici kablo balantlarnda kablo bal kullanlmaldr. Kablo ularna uygun pabular yntemine gre taklmaldr. Kablolarn pabularla balantlarnda gevek irtibat olmamasna zen gsterilmelidir.

zellikle yksek gerilim kablolarnn, havai hatlara balant noktalarnda parafudurlar ile kablolarn korunmas salanmaldr (Resim 4.10a baknz). Oluabilecek ksa devrede hasarlarn nlenmesi iin tek damarl kablolar zemine (direk, trafo platformu,duvar vb.) sk bir ekilde tespit edilmelidir. zellikle tek damarl kablolarda kablo tutturma paralar, ksa devrenin neden olaca kuvvetlere dayanacak boyutta seilmeli ve aralarnda yeterli aklk olmaldr. ok damarl kablolar, damarlarn birbirleri zerine sarlmas ortak klf ve bantlarn kullanlmas konsantrik iletken zrh veya plastik klflar ve topran salad dayanm ile ksa devrede oluan kuvvetlere dayanr (Resim 4.7ye baknz). Kablolar ksa devrelere kar termik manyetik alterlerle korunmaldr. Kablonun ar snmas ve gereksiz amalar nlemek iin sigorta akm kablonun tayaca akmdan byk olmaldr Yer alt kablolarnn diree ini ve klarnda mekanik darbelere kar koruyucu sac kanal veya borulardan geirilmesi gerekir (koruyucular anti manyetik malzemeden olmaldr. Resim 4.5.e baknz). Tek damarl faz kablolar ayn borudan geirilmemelidir (Resim 4.6.ya baknz). Yer alt kablolarnn metal klflar tesislerin topraklama sistemine irtibatlandrlmaldr.

106

Resim 4.5: Direkte balant yaplan kablolarn sa kanal ile korunmas

Resim 4.6: Kablolarn ayr ayr boru iinden geirilerek korunmas

Resim 4.7: Yer alt kablolarnn diree sabitlenmesi

107

Resim 4.8: alt sahasnda porselen bala yer alt kablo balants(240 KV)

Resim 4.9: Kablo balkl balant

108

Resim 4.10: Balkl kablolarn havai hatlara balants(Parafudur korumal)

Resim 4.11: Dahili balkl kablolarn trafo ve modler hcrelere balants

Resim 4.12:Trafo merkezine balkl kablo balants

109

Resim 4.13: Yer alt kablolarnn ana datm pano baralarna balants

Kablolar konnektrler ile de balanabilirler.

Resim 4.14: Konnektr ile kablo balants yapm

4.3.3. YG Yer Alt Kablolar Metal Klflarnn Topraklanmas

Elektrik Tesislerinde Topraklamalar Ynetmelii'nin Ek-J blmnde; hava hatlar koruma tellerinin ve yer alt kablolar metal klflarnn topraa akan hata akmlarnn bir ksmn tayabilecei belirtilmektedir. YG yer alt kablolarnn bunu gerekletirebilmesi iin ise her iki batan da topraklanmas gerekmektedir. Baz uygulamalarda kablonun metal klfnn yalnz bir utan toprakland grlmektedir. YG bir damarl kablolarda, kablo fazndan geen iletme akm metal klfta bir endksiyon gerilimi douracak ve klf her iki batan da topraklanmsa, klf zerinden iletme akmna zt bir endksiyon akm akacaktr. Sz edilen bu akm kablonun yklenme yeteneini azaltacaktr. Bu yzden iletme akm, izin verilebilir yklenme akmna yakn deerde ise metal klf yalnz bir bata topraklanmaldr (retim tesisleri, indirici merkezler vb gibi). 34,5 / 0,4 kV - 50 kVA bir trafo postasnn YG taraf anma akm 0,84 A ve 34,5/0,4 kV - 2500 kVA trafo postas YG taraf anma akm ise 42 A'dir. 110

Yerel uygulamalarda, bu tip trafo merkezlerinin YG tarafnda 3(1x95/16) mm XLPE kablo standart olarak kullanlmaktadr. Sz geen kablo, baz koullar altnda (*) 360 A akm tamaktadr. ((*) 20 C toprak scaklnda, sl direnci 1 Km/W olan bir toprakta, 0,7 ile 1,2 m aras deme derinliinde, 7 cm aklkla yan yana denmi, sktrlm kum iinde ve zeri dolu tula ile rtlm 3 adet bir damarl kablonun her bir damar iin yklenme akm) Grld gibi YG ebekelerinde kullanlan kablolarn iletme akmlar ile izin verilebilir yklenme akmlar arasnda byk farklar vardr. nc ahs trafo merkezlerinde kullanlan YG kablolarnn iletme akmlarnn snr deerden ok kk olduu gzkmektedir. Sadece bir uta yaplan topraklamalarda potansiyel bir tehlike daha vardr. Herhangi bir ksa devre durumunda, ak uta kablo uzunluuna bal olarak tehlikeli gerilimler oluabilir. rnek: 1x95/16 mm bir damarl kabloda faz iletkeni ile metal zrhn karlkl endktans L=0,4 mH/km olup, 8 kA bir ksa devrede ve 500 m kablo uzunluunda, topraklanmam ak uta topraa kar; E=Ik. W. L. l= 8 kA x 314 rad/s x 0,4 mH/km x 0,5 km = 500 Voltluk bir gerilim belirir. YG koruma dzenleri ancaya kadar tesirli olacak bu gerilimden saknmak gerekmektedir. Bir damarl ok uzun kablolarda (l > 500 m) belirli aralklarda komu kablolarn metal zrhlar birbirleri ile aprazlanabilir. Bir trafo merkezinde, faz toprak hata akm (Ih), koruma teli ya da yer alt kablo metal zrh zerinden akan akm (Im) ve merkezin koruma topraklamasndan geen akm (IE) ile gsterilirse Kirchoff'un birinci yasas uyarnca Ih = Im +IE yazlabilir. Trafo merkezi koruma topraklamasndan geen IE akmnn, Ih hata akmna oranna azalma (redksiyon) faktr denir ve r = I E / I h ile gsterilir. Yer alt kablosu metal zrh her iki bata topraklanmamsa r = 1, dolaysyla Ih = IE olur. Ayrca metal zrhtan akacak akmn Im = (1-r) x Ih olduu kolayca grlebilir.

ekil 4.2: Kablolardan geen hata akm

111

Sonu: YG bir damarl kablolarnn iletme akmlar, izin verilebilir yklenme akmlarndan olduka kkse, metal klflar her iki tarafta topraklanabilir. letme akmlar ile yklenme akmlar ayn mertebede ise metal klflar bir tarafta topraklanmaldr. Topraklama lm yaplrken, metal klfn trafo merkezi koruma topraklamasna olan balants ayrlmaldr. UE topraklama gerilimi, (Rk) trafo merkezi koruma topraklamas direnci, (Ih) tek kutuplu hata akm ve (r) redksiyon faktr olmak zere, redksiyon yoksa topraklama gerilimi UE = Rk x Ih bants ile, redksiyon varsa UE = Rk x Ih x r bants ile hesaplanabilir.

Resim 4.15: Yer alt kablolarnn topraklanmas

112

UYGULAMA FAALYET
DAMARLI BALIKLI KABLONUN BALANTILARINI YAPMAK

lem Basamaklar
Balkl kablolar yerine sabitleyiniz.

neriler

montaj Kablo balk katalogu ve varsa CDlerini inceleyiniz ve montajnzda stteki ekilden yararlannz. YG kablolarn sabitlerken birbirlerine en ok yaklama mesafelerini gz nne alnz. Bu mesafeler, 35 kV iin min. 325 mmdir(tablo 3.4e baknz). Kablo damarlarnn sabitlenmesi iin uygun montaj kelepelerini ve galvanizli profili temin ediniz. Kablo damarlarn aralarndaki mesafelere dikkat ederek profile kelepeleri skarak zedelemeden tutturunuz (Ksa devrede oluan zorlanmalar iin kablolarn sabitlenmesi gerektiini hatrlaynz). Kablonun damar ayrm (d klf) ksmnda uygun ekilde sabitleyiniz. Kablo damar ve d metal klf iletkenlerini koruma topraklamasna irtibatlaynz. adet bulunan kablo iletkenlerini pabularndan Kablo balantlarn yapnz. baralara (trafo veya panonun) veya havai hat iletkenlerine irtibatlaynz. Btn kablo balantlarnda pabu kullannz. Btn balantlarnzda gevek irtibat olmamasna dikkat ediniz. gvenlii ve emniyet tedbirlerine uyunuz. Balantlarnzda baret ve eldiven kullannz.

113

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

A.OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)
Aada bu retim faaliyetiyle ilgili bir test yer almaktadr. Aadaki sorularn cevaplarn oktan semeli,tamamlamal ve doru-yanl olarak deerlendiriniz. 1. Yer alt kablolar ile doal gaz ve petrol boru hatt arasnda (yan yana veya paralel 0- 170 KV) mesafeler en az ne olmaldr? A)0,1 m 2. B)0,2 m C)0,3 m D)0,4 m E)0,6 m

Yer alt kablolar ile doal gaz ve petrol boru hatt arasnda (birbiriyle kesime hali 0-170 KV) mesafeler en az ne olmaldr? A)0,40 m B) 0,35 m C) 0,30 m D)0,25 m E)0,20 m

3.

Yer alt kablosu ile gaz ve petrol boru hatt arasnda izole PVC veya PE gibi maddeler konulmaldr. Doru Yanl letken, fra veya bez ile temizlenmeli ve uygun pabu pensi ile sklmaldr. Doru Yanl

4.

5.

Tek damarl faz kablolar, direk ini ve klarnda ayn koruyucu borudan geirilebilir. Doru Yanl metal Yanl klflar tesislerin topraklama sistemine

6.

Yer alt kablolarnn irtibatlandrlmaldr. Doru

7.

7-Oluabilecek ksa devrede hasarlarn nlenmesi iin tek damarl kablolar zemine (Direk, trafo platformu, duvar vb.) sk bir ekilde tespit edilmemelidir. Doru Yanl

Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz.

DEERLENDRME
Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar ediniz. Tm sorulara doru cevap verdiyseniz modl deerlendirmeye geiniz. 114

B-UYGULAMALI TEST

MODL ADI: YER ALTI ENERJ HATLARI

RENCNN

ADI SOYADI:. UYGULAMA FAALYET: damarl SINIF VE NO:. kablonun balantlarn yapmak AIKLAMA: Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz becerileri EVET ve HAYIR kutucuklarna (X) iareti koyarak kontrol ediniz.

DEERLENDRME LTLER
Uygun kablolar sabitleme profil ve kelepelerini seebildiniz mi? Kablo damarlarn, aralarndaki msaade edilen mesafelere uygun sabitleyebildiniz mi? Kablo damar ayrm (d klf) ksmn uygun ekilde sabitlediniz mi? Kablo metal klf iletkenlerini topraklamaya irtibatlayabildiniz mi? Kablo damar iletkenlerini uygun bir ekilde balayabildiniz mi? Balantlarnda i gvenlii tedbirlerine uydunuz mu?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Yaplan deerlendirme sonunda hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Cevaplarnzn tamam evet ise modl deerlendirmeye geiniz.

115

MODL DEERLENDRME
UYGULAMALI LME ARALARI (PERFORMANS TESTLER)

Modln Ad Ama

semek, yer alt kablolarnn denmesi ve balantlarn yapmak.

rencinin Ad: Gerekli atelye ortam ve Soyad: donanmlar salandnda uygun Snf : yer alt kablolarn ve balklarn No.: Yer alt enerji hatlar

... ...

AIKLAMA: Aada listelenen davranlarn her birini rencide gzleyemediyseniz (0), Zayf nitelikli gzlemlediyseniz (1), Orta dzeyde gzlemlediyseniz (2), ve iyi nitelikte gzlemlediyseniz (3) rakamn altndaki ilgili kutucua X iareti koyunuz.

DEERLENDRME LTLER
0 Yer alt kablolarnn seimi A)Yer alt kablolarnn kullanm yerlerini bilme B)Yer alt kablolarnn yap elemanlarn bilme C)Yer alt kablo anma scaklk deerlerini bilme D)Yer alt kablo anma gerilim deerlerini bilme E)Yer alt kablo standart kesitlerini bilme Yer alt kablolarnn duvarda kanala denmesi A)Malzeme montaj ara gerelerini bilme B)Kablo kanal gzergahn doru belirleme C)Kablo kanaln ve kabloyu doru olarak seme D)Kablo kanaln duvara doru ve uygun tutturma E)Kabloyu kanala uygun ekilde tutturma F)Kulland malzemeleri tam ve salam olarak teslim etme, alma ortamn temizleyip dzenleme 1 2 3

Kablo bal taklmas A)Uygun kablo ve baln seilmesi B)Kablo damar d klfnn doru soyulmas C)Kablo damar yar iletken tabakann soyulmas D)Kablo balnn doru ve yntemine uygun taklmas 116

Yer alt kablo balantlarnn yaplmas A)Kablo balant ara gerelerinin hazrlanmas B)Kablonun zemine sabitlenmesi C)Kablo metal klf iletkenlerinin topraklamaya irtibatlandrlmas D)Montaj ve balantlarda emniyet ve gvenlik tedbirlerine uyma E)Eldiven, Baret, izme ve dier ekipmanlarn kullanm TOPLAM PUAN

DEERLENDRME
Performans denetim listesinde, kazandnz davranlar retmeniniz tarafndan belirlenen deer leine gre deerlendirilecektir.Yukardaki lee gre kendinizi deerlendirip yetersiz bulduunuz faaliyeti tekrar ediniz.

117

CEVAP ANAHTARLARI
RENME FAALIYETI-1 CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 Damar Zrh E E D A C C

RENME FAALIYETI-2 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Doru Yanl Yanl E(80 cm) D(40 cm) C(10 cm) Doru Doru Yanl Orta ve Kk

RENME FAALIYETI-3 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 Doru Doru Yanl Yamur suyu giriini nleme ve ark atlama mesafesini uzatmak D

118

RENME FAALIYETI-4 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 E(0,6 m) A(0,4 m) Doru Doru Yanl Doru Yanl

119

KAYNAKA KAYNAKA
nsal YILMAZ-Hayati DURMU. Elektrik Tesisat Projesi Meslek Resmi 2002-ANKARA Elektrik Tesislerinde Topraklamalar Ynetmelii,ANKARA, AUSTOS 2002 Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii, ANKARA 2000. TEDA YNETMELKLER-2003. YAVA Hakan, rt.Gr. Yer altndan Enerji Nakli, Ders Notlar, Bursa 2005. ALTIN Mahir,STNEL Mustafa, KIZILGEDK Mehmet, Elektrifikasyon, 2001-ANKARA. HRER Ali. Elektrik Tesisat Bilgisi,G.. Teknik Eitim Fakltesi PENT M. Adnan. Elektrik Santrallar Enerji letimi ve Datm-stanbul. Japon uluslararas ibirlii kuruluu(JICA)-Tuzla teknik lise ve endstri meslek lisesi projesi.1992-stanbul AL ZADE Prof. Dr. Sc. Perviz ,zgr Cemal zerdem- HVDC teknikleri Yakn Dou niversitesi-Elektrik mhendislii

120