ADNAN

ONART
zel
Blm
i
L
i
L
i

YAPISALeILIK VE
"YAPI"
(Structuralisme) ok
g bir Modern matematikten edebiyat
sinemadan kadar uzanan
ok bir alanda sz edile-
biliyor. bile kutsal
bir deniyorlar. Dilbilim ve
birbirinden
mez oldu Budunbilim, psikanaliz, felsefe,
kimilerine gre fizik, kimya, ruhbilim, dirimbi-
limde de bir ynelim git-
gide. Bylesine birbirinden uzak, bylesine bir-
birinden alanlarda bir
tek tketici biimde betimlemesi
olanak Kltr ok bilgileri ok
bile bu grevin tam
pek
bir biimde incelen-
mesi, konularda uzman olan bilim adam-
bir gerektiriyor.
stelik kimi yerde ilgili bile yeterli
nk ya-
pek g;
mamak iin izlenimini
lar bile var. Bu
daha ok, bir biimde
iin bu tam bir
beklememek gerek. stelik daha ok ikinci el
kaynaklara dayanarak bu
gerekte denen
belli sergilemek, bu
konuya ilk olarak okuyucuya bir iki tuta-
mak sunmak tesinde bir yok'.
Az nce dile
ceyle kmseyenler olabilir: "Evet,
alanlar gerekten ok
ama bu bu iinde ortak bir
tutum, ortak bir gerek; yoksa
neden bu gibi ortak bir
ad verilsin 1" ilk bir grn-
btnyle
bir sav bu. Bir kez ortak belir-
leyebilmek iin, yine konulara
uzanmak gerekiyor. stelik glk, az nce
m gibi bir ile bile, bu
yakalamak pek kolay
alanlara gre grnmler
syleniyor. Sibernetik ya-
edebiyat so-
yntemi, belki temel tutumu kkten
bir biimde Ortak bir payda olarak ya-
olduka bir niteleme. Bu
ok sz
etmeyi nerenler var. Buna bir de kimi
denen bu etiketi geri evir-
dikierini, giderek olmak dursun,
tam ileri
srdklerini eklersem, durumun tam
olarak ortaya
alanlara gre sylenen
bu alanlardan bir lde
olarak da bir ok gsteriyor.
birbirine birbirine
ama yine de birbirinden olduka yn
var. Daha bir
ynden ele sylenebilir:
1. moda olarak,
2. yntem olarak,
3. ideoloji olarak.
Moda deyince bir
nlemem gerek. Moda ilk elde giyim
dile getiriyor;
- zellikle - dnml olarak, ama ol-
duka benzer bir biimde giyin-
mesine, sa yzn gzn boyama-
moda diyoruz. Bu anlamda moda oturup
sokakta yrmeyi bile etkiliyor. Ya-
1 Bu ve
bulunan Bilge
Karasu, HalGk Aker ve Doent Dr. Tea
Grnberg'e bir bor
bilirim. Yazar okuma-
daki da m Bilge
Karasu'ya borcum zellikle byktr.
izelgelerin ve
ekiminde geen Tur-
gut Gkberk'e de ederim.

bu trden bir modayla ilgisi
sananlar ya-
toplumsal bir olgu olarak modayla ilgi-
gilenmesi bir yana (Barthes)2 giyim
modadan sz edenler de
var: Onlara gre deri
sade ama olduka renkli bir biimde
giyinenler modaya gre giyiniyar, de-
nebilir. Giyim k, ilkel toplum-
giysilerine zen me geliyor.
Elbette, moda olarak sz
bunu Giyim
kadar da
felsefede de, bilimlerde de moda-
lar gelip geiyor. Belli dnemlerde ya da bu
ynde en belirli ilkeleri be-
nimsemek, okuryazarlar
bir Moda olan
alanlara da bu
dan ya da
sanat bu izlerini grmeye
moda bir
su gtrmez. Moda merkezi olan Paris'te
-ilgin bir bu-bir zamanlar
okuryazar, en
dan gn gnne izleyen bir okur-
yazar nc bir fe-
nomenolojiye dudak bkmek,
saymak durumunda.
benine
nerede hmaniz-
maya yukardan nk nemli
olan dizge,
Yntem bir konuda bilgi edin-
mek zere izlenmesi gereken ya da ya-
gereken gsteren
Gnmzde "yntem" "bi-
limsel yntem"in bir olarak
yor. Bu yntem olarak
ok nk da bilimsel
bir yntem olarak ortaya hem de ok
bilimlerin ortak yntemi olarak. Ama
yeni, yepyeni bir yntem olmak, geleneksel yn-
temleri gre, kimi
2 Yer tr Roland
moda ve "mitoloji"lerle ilgili incelemelerine
bu yer veremedim. Bir de
Louis
Althusser'in iin
zgnm. Bu iki ilerde
bir ele
ancak kendi yntemlerinin kul-
ile bilimsel. bir dzey ya-
yntemi uygulamaya bilimler
kkten bir geiriyor, konusunun daha
derinlerine iniyor, gvenilir genellemeler yapa-
biliyor. Yntem olarak
yeniliklerin neler bu blmdeki
boyunca ortaya Ama ya-
gerek yntem
dan Bu
zellikle de dilbilim grlyor.
ideoloji iin ok
bir nermem pek g. "ideoloji"
olumlu olumsuz duygusal ykleri
olan bir szck. bir ideoloji ola-
rak sz "ideoloji"den evrene,
bu evrendeki yerine, ne bileyim
az ya da ok bir inanlar btunn an-
lamak istiyorum. Benim daha
rusu, ideoloji, evrenin
zn beWnlemek iin elden
tablolar izen, ama bununla yetinmeyip, bu tab-
loya dayanarak insanlar dzen-
lemeye insana biimleri buyuran
bir dizgesidir; kuramsal bir ynyle
birlikte
kili bir yn de En kez"
bir de
ideolojinin: halde biiimseilik
ortaya olanak
bir biimde
gibi grnmek istemesi. Daha burada ideolojinin
- yine
ok yerde diyeyim - bir
kendini dile getirilmesi gerekli olmayan bir apa-
olarak ne. sryor. En en gn-o
delik bile temelinde yatabiliyor.
Bu son fazla vurgulamazsam, ideoloji,
dnya ok
olmayan bir szck.
yntemin zamanla bir ideoloji
grnm gzden bir olgu.
Kimilerine gre kendi yntemiyle
bir ideoloji
ortaya Ideoloji dzeyindeki
iin (panstructuralisme)
neriliyor. ideoloji
giderek hi bir
her zerine sylenebi-
lecek bir sz bulunan bir dizge
yor. Bu dizgenin iinde ne
toplum dzeninin ne
da
ilgin bylesine ideolojik bir boyutu olan
ideoloji sonaermekte ol-
zere ortaya Ya-
tm olmak
ama bu, kendisinin de bir ideoloji en-
Tersine ideoloji bir
bu ideolojilere amayan,
kendisinin de bir ideoloji vurgulayan
bir ideoloji tasarlamak pek g.
gtren bir nokta - syle-
gibi - bir btn
sz gre,
bir m var? Yoksa
birbirine benzer ideolojiler mi sz
konusu? bir soru bu.
Ama ileri Bu
jik ynyle felsefe giriyor,
bir metafizik, donuk bir dnya
olarak. Yer. yer de Hegel tipi geleneksel
tepki gsteren bir felsefesi duru-
munda Ama ideolojik yn
felsefeyle bulun-
ya da ilerde belirtmeyi

kadar bol bol sz
hangi alanlarda
az da olsa giderek
ne gibi ynleri,
halde, kendisinin ne
daha sylemedim. Ama bilinli.olarak
bunu ; nk byle bir belirlemenin hi
de ister istemez eksik kala-
okuyucu yu istedim.
gerekelerden EUr
ne sylenmesI gli bir
Ama 'ok kestirme bir yol tutmak gerekirse;
bir rnek alma diyebilirim;
hem de felsefe ve bilim tarihi. boyunca pek
grlen bir rnek alma Gerekten de
kimi dnemlerde kimi bilimlerin bir
yntem bununla zel .bir ka-
sonular grlr; bunu da
bilimlerin, giderek felsefenin bu bilimi
rnek yntemini kendi uygula-
izler. kimi dnemlerde
matematik, fizik, kimi dnemlerde dirimbilim
(biyoloji), kimi dnemler.de ise tarih rnek bilim
olarak bilimler gvenilir sonu-
lar almak iin bu rnek bilimlerin yntemini
i 233 i
kendi Sz-
gelimi "mare geometrica" ahHikl,
Comte'un toplumsal Btn
bu aktarmalar, yerindedir ya da bunu
nemli olan aktarma sreci-
ni da Gerekten de
XX. Saussure'le kendi
yntemini gvenilir sonular alma
yolunu tutan dilbilimi rnek bilim sayma
dil olan
bir yntemi alanlarda da de-
nerier. Belki daha nceki rnek
alma ya da yntem aktarmalardan yn-
leri var, bunlar ilerde daha ama
temelinde
Bu verilmesi,
gerek Saussure'n dilbiliminde, ge-
rek dilbilimine benzemeye teki bilim-
Ierde zel bir yer
dan. Bu yntemi benimseyen ko-
bir olarak gryor ya da
ortaya
bir var burada: gerekte
ok eski bir szck, olarak fel-
sefeyle it gibi nerdeyse: ilk ortaya
de tm evrenin
mi? Gerekten de en eski metafizikten en yeni
bilimlere kadar pek ok kuramsal sorunu
dile getirebiliriz: "Toplu-
mun nedir? Madde bir
rur? insan beyninin, insan
Bu durumda da bylesine
eski ve bylesine bir nem ka-
byk bir yenilik Yoksa ya-
yepyeni bir anlam
yklyorlar1 Bunu anlayabilmek iin
nce ya da bu
ne gibi kullan 11-
bir gz atmak gerek.
Marx felsefe tarihinde zel
nem bir filozof. Marx'a gre toplum
iinde: birbirinden
etmek gerekir. Kabaca retim
retim gleri, retim gibi kavramlarla
genel anlamda ekonomik
temeldir. din, sanat, felsefe, bilim, ahlak
gibi kltr Arada
bir olmakla birlikte
belirlenir. Marx'ta toplumun
ya da toplumun belli blmlerinin
kabaca sylersem
i 234 i
toplum dokusunun iki
ynn dile getiriyor. Ama "model" kav-
olarak bu soru ko
nusu da burada belirtmek gerek.
gnlk dilde
kuramsal yk daha az olan da var.
bir sanat bir mzik
da sz edilir. Bununla
uyumlu bir belli
bir dzen sylenmek istenir. Burada
deyince gz nnde tutulan rnekler, belki
de kristal ve Kristal bir
uygun olarak bu
rnek btn kristal iinde biim ve yn olarak
dzgn bir biimde sregider. Kristal
rnek olarak belli
bir biimlilik ve dzgnlktr.
bir birbirlerini
ortak ve blnmez
bir btn
Biim ruhbilimi (Gestaltpsychologie, Psyc-
hologie de la forme) de zel bir
nem verir. Biim ruhbilimine gre de, ruhsal
edimler bir btnsellik, bir r-
bu ruhbilimciler iin bir btndr;
yan yana tkenmez, tersine
bu bir Szge-
limi nce pembelik,
kahverengilik, ve bu ynde izgiler olarak
sonra bu
"iek aan bir olarak
bir btn, bir olarak ve
biim olarak belli yasalara gre dz-
Iemden Burada
ca bir stelik tek tek
ancak sonradan zerinde zellikle
zmleyebilirim.
Oldum matematik iin de nemli,
giderek, temel bir Ama bu nem
geometrilerin ve belitsel dizgeIe-
rin iyice bu
sonunda matematik, salt inceleyen bir
bilim olarak Szgelimi,
bu gre aritmetik,
inceler; konu-
su kmesinin oluyor. (Modern
iin bir
syleyenler pek ok. Fransa'da
Bourbaki okulunun bu uygulamaya
rnek olarak Kmeler ile
bir da ileri s-
yznden bu
denetleyecek, bu konuyu du-
rumda
Gerekte (zellikle matematiksel
modern nermelerin, ie-
riklerini bir yana biimleriyle
i1gilenmesi ok ya-
Modern simgeler
ama, gnlk deyimlerdeki, ortak man-
ortaya Buna gre
P -+ q
P
q
trnden bir simgeleme, sonsuz gnde-
lik bir ortak zet-
liyor.
Dkmn kulla

bir var: biimli, d-
zenli te sim-
gelenebilme, da nem zel-
likler. Ama burada olan
ancak tek ynl. sz edilen alanlar-
daki ile
tam Bunun iin bu anlamlardaki
grlmesinin da-
ha yerinde Geri biri
kullanan, nem
veren her olarak nitelemek
isteyebilir. Bu, bir sorunudur; ama byle
bir durumunda ylesine
bir ki, bir kalmaz
olur. Bu ok zel bir
anlam veren belirli demeyi
neriyorum. Ama bir kez daha yinelemek iste-
rim: istenirse sibernetikten mate-
matikten dirimbilime kadar uzanan ok bir
alanda sz edilebilir; insan ve
toplum bilimleri bilimlerinin de
bir yntemle sylenebilir. Ama
bu ben, her nce konuyu
daha dar bir
anlamda az nce gibi
belli bir biimde
demeyi neriyorum.
dilbilim yntemini
alanlar iin rnek Bu-
nunla olarak, demeyi nerdi-
deyince daha ok dilsel ya-
gz nnde beklenir bir
Buna gre dilsel zelliklerinin neler
dkmn teki "yapl"lar-
dan ne belirtmem gerek.
belirlemek
iin "btn", "btnsellik"
vuruluyor. Buna gre top-
daha fazla olan bir btnselliktir. Bu
btnsellik, hi bir biimde
indirgenemez. insan dili yal-
seslerin bu
seslere (daha ses birimlerine), bu sesler
dayanarak bir diz-
ge, bir dzendir. Ama bu biim ruhbi-
limcilerinin da Belki
her diyen, olan bir dzenlilikten
sz etmek ister. Bu btnsellik
sz da bir ama
olup konusunda durak-
var.
demeyi m "ya-
daha ok daha ok) zellik-
leri gryorum: Her nce toplumsal
bir zellikte. Ama toplumsal
toplumun, toplum denilen
dokusu, savunmuyorum. Top-
lumsal nitelemesiyle hem
lardan (bir insan bedeninin ya-
hem de bireyi bir zel
i 235 i
istiyorum. ancak
toplum iinde ortaya Belki tek tek
bireylerin bir ama yine
de bireyleri tek bireyin
belki belki
ortadan bir dizge. Yine dil r-
dnelim (burada dil deyince Trke,
Almanca gibi dilleri
dil i1kece saymaca bir
nitelikte. Dili tek tek bireyler Ama
bir dizge, bir anlam iletme dzeni olarak dil,
dilin top-
lumsal dzeyde yer Tek bu
byk lde etkileyemiyor,
birey bu boyun ..
Bu ikinci bilin-
Gerekten de birey toplum-
sal) bir olabilir,
gre bulunabilir, ama bu
bilincinde bil-
gre
dilbilim ortaya
da, dil yntemlerle incelenmeden de,
insanlar okuyor, btn
incelikleriyle dili Ama kullan-
dilin dili kullan-
anda uymak zorunda kural-
neler
Demek ki hem etkin. olma, hem de bilinli
olma ynnden bireyi nemsiz bir anlam-
dazneyi silen bir kavram.
iinde kendi bir
de yok; ancak dizge iinde belli bir yer
tuttuklan iin ..
lerle bir anlam veriyor.
Bu bir .denge
durumu. Bir btn dizge de
.. gibi gelecek bir du-
rum: Dengeyi, dizgeyi r-
yada bir
tersine, benzer
giderek ile yan yana geli-
yor, bir dizge dildeki ses-
ler birbirinden
yer yer de iin dilsel
yer dilsel dizgeyi kuruyor. stelik bu ses
bir yok, ancak
teki, seslerle olma iinde bulun-
dilin olanak
Dilsel ya da dilsel trden olan
son bir de, bil-
I 236 i
Dkmn
zellikleri gerekte
birbirini grevinde;
klerimizi,
birbirimize iletir. Gndelik dilin temel
levinin bu
gz nnde da belli l-
lerde bir sz edilebiliyor.
Zaten demeyi ince-
ledikleri konularda dilsel trden bir arayan,
gndelik dillerin dizgeleri
larda da dilsel bulan Ama yine
de btn
ortak bir zellik tam bir
ileri sremiyorum; kimi alanlarda
bu belgelemekcrlduka g.
Yukarda anlamdaki ..

nrlerin genel ne ynde

gz nnde
iin, bu ortaya in-
celenmesi, tarihsel boyutun gerek-
tiriyor. Gerekten de tarihsel
lamalara genellikle eviriyor, bir
lamak zere zaman iinde daha nce yer alan
bi.r. olaya: ger.! gitmeyi buna
belli bir iinde
yer ondan
ileri sryor, olayla olan bir
olarak gryorlar. Bu nedenle
yeni bir gibi, yeni bir nedensellik
da syleniyor.
tarih, zaman iinde geri git-
me bir
trden olaylara da pek
lar. bir toplumsal kurum incelenecekse,
bunu kurumlara gerigtrmeden,
kurumlarla - dil bir
var - kendi iinde, zerk bir
olarak ele diyorlar. Bu neri
yerini i incelemenin demek. Ama
i inceleme deyince de iinde kalan, yaplYJ
ierden, i ynnden inceleyen bir
yntem
yntemin birey ile zneyi nem-
siz daha nce syledim. Gerekten
tarihsel incele-
melerle birlikte bireyi, bireyleri konu alan
Belli bir dildeki bir
sesin belli bir budundaki zel bir
aile dzenini ya da falanca filozofu incelemeyi
de, belirleyen genel

yntem ba-
genel bu ynde. Byle bir
yntem incelenen konuda
zellikleri bir
umuyorlar. Geri ile
olduka bir konu - bunu daha ileride
ele - ama
zelliklerinden yola ok ge-
bir nesrmler bun-
lardan insanla ilgili sonular
yntem dzeyinden ideolojiye, geilir.
Biri tarihsel bireyi, zne-
yi yok sayarsa,
sylerse, burada
yntemden ok, ideoloji-
den sz etmek daha yerinde olur. Belki hi bir
olarak ya da tek bir biimde
bu ama
genel iinde bu savlar bir geerlik,
bir gzdelik
Bu genel hem bir
birey, zaman ve zgrlk felsefesi olan
hem de ve vurgulayan
btnyle ters Fransa'da bel-
li bir dnemde
dnyadaki

bir bir moda olarak
da bu yararlanarak Kaba
izgileriyle ele genel ynelimiyle
- bir dnya -' bir
mezlik felsefesi, Parmenides'e bir geri
tarihle birlikte
bireyle birlikte'de bireyin
gcn Dnya anla-
mll1da bir
sonra, da lmn
DiLBiLiM
ferdina,nd de Sa,ussure
yntemi bylelikle ya-
durumunda olan Ferdinand
de Saussure, ders notla-
nl Genel Dilbilim Ders-
leri'nde hi yer Ger-
ekten dizinine gz
dizinde gryoruz.
Ama bu durum, Saussure'n kke-
ninde olgusunu Saus-
sure gerekten bir ncs, bir
nk hi ge-
mese bile, bir
ce egemen. Dersler yntem iin hem
bir taslak, hem de byk lde bu yntemin
bir stelik
ok bir szck Dersler'de nemli bir yer
tutuyor; bu szck "dizge" (sistem). Saussure'e
gre dil bir dizge. Dil
szgelimi seslerin bu
da var. Bu
da
dil tam bir dzen, bir dizge Zaten
Saussure dili bir dizge olarak dilbilim-
de yepyeni bir ve temel-
lerini de oluyor. Bu neden kkten
bir yenilik anlayabilmek iin Saussure'
den nceki dilbilimdeki duruma bir gz
atmak, bundan sonra Saussure'n dilden, dizge-
den ne daha grmek gerek.
Saussure'e gre kendisine gelinceye kadar,
"dil evresinde ,kurulan bilim tek gerek
konusunun ne kadar
evre geirdi" (Dersler, s. 20 bkz. Kaynaldar 6):
1. Dilbilgisi,
2. Filoloji,
3. dilbilgisi.
Saussure'e gre dilbilgisi kural koyan bir
trdr; biimleri biim-
lerden kurallar koymaktan
yoktur." (Dersler, s. 20, 21) Bu bilgi da-
dili kendisi iin incelemek gibi bilimsel bir
olamaz. Dilbilgisi betimlemeden ok kural
1238 i
koymaya veren, bu yzden dar
olan bir trdr.
Filoloji daha ok sanat
metinlere dil
konusu yapar; bu
Ierin zelliklerini belirlemeyi dener. Saussure'n
dilbilimi ise dili inceleme konusu ola-
rak grr ve sanatsal
ilke sayar. Dilbilim eicero'nun
sylevleri ile manavda bir
da dilce bir stnlkten, bir ilkece
sz edilemez.
dilbilgisi, Saussure'e gre,
ncekilere oranla nemli bir
dilbilgisi ya da filoloji
dan da gibi, dilleri tek ele alan
tutumu dilleri bun-
lardaki benzer zellikleri bu
bilimsel genel dilbilime
bir Ama dil-
bilgisi de tam olarak konusunu
kendine zg bir yntem
Bu nedeni szn
dnemdeki genel (iki ynl)
Romantizm XiX. son-
etkisini hala Roman-
tik ise organizmaya zel nem-
den tr, dili de bir organizma, bir
olarak grmek istiyor. Gerekten de bu dnem-
de, dili olan bir diye
kesinlikle Oysa bu benzetme
dilin zgn zel dokusunun grlme-
sini engelliyor. stelik bu benzet-
mesine bir de evrimci ve tarihi ekle-
nince, dilin kendisi iyiden iyiye gzden
yor: Saussure'e gre dilin evrimini izlemek, yani
tarihsel dili incelemek gvenilir sonular
vermiyor; daha bir biimde
kavramak iin bir gerekli.
Romantizme bir tepki olarak
olan pozitivist da dil konusunda
bir yntem Pozitivistlerin temel
nerisi bilimi duyu verilerine dayamak; bunun
iin elden ok gzlem ince-
ledikleri konuya bol veri deni-
yorlar. Oysa bu zellikle dil b-
yk aksamalara yol zaten ok ve
ok bir alan olan dile, veri toplamaya
veren bir tutumla
iinde gtryor. Verilerin
iinde bilim yolunu bulamaz oluyor.
Saussure yntemle, hem organiz-
ma tr dil konusunda ters bir
olan romantizm i hem de pozitivist
tutumun yol ortadan
Saussure dilin temel zelliklerini
layacak bir gibi, dilbilimin
gerek konusunu da by-
lelikle de dilsel konuda gvenilir bilgiler
yacak zgn bir yntem oluyor. Ar-
bu bu konunun ve
nitelemesini alacak bu yntemin ne oldu-
grebiliriz.
Gerekte dil kadar insana dil kadar
insandan bir yok. Kavga ederken de,
sevgi szleri sylerken de hep dile vuruyoruz.
Tek anlarda bile,
miz, kendi kendimizle demek. Ken-
dimle de dille oluyor. Ama byle-
sine bylesine dil-
zaman gibi - ne inceleme
konusu ta-
oluyor, sanki yok oluyor. Saussure'n
bylesine hem belirsiz ve hem de
ve ok bir konuda
bilimsel inceleme iin bir yan yakalamak.
duy-
iletmesini yetiye
Saussure dil yetisi (le langage) veriyor. Dil
yetisi tmn
tan bir kavram. Dil yetisinin iki yn var: Bi-
rincisi toplumsal yn; buna dil (la langue) diyor
Saussure. Bireyselolan ikinci yne ise sz (la
parole) veriyor. Dil,
dzen olarak toplumsal ve bir kurum;
ilkece bir
Birey bir bildirimde bulunmak isti-
yorsa, bu uymak zorunda; birey bu
tek gibi, tek
ortadan da. Sz ise dil yete-
bireysel yn. Birey genelolarak dilsel
dzene uymak zorunda olmakla birlikte, bu d-
zen iinde belli semeler de yapabiliyor. Belli bir
nesne iin olan ya da bu
yebiliyor, belli bir duyguyu ya da bu biimde
dile getirebiliyor. Bunlara karar vermek byk
lde bireye bir zel gz
nnde tutarak, durum iin istersem "Kar-
ok istersem lyorum.",
istersem zil diyebilirim. Ama
bu "Anastas mum satsana." dersem,
sylemek iletemem, ge-
reksinmemi evremdekilere bildiremem. Buna
gre sz, dil iinde bireyin bir devinim zgrl-
belirtisi; ama yine de bir zgrlk
bu. Burada Saussure'n nl satran benzetme-
lerinden yararlanmak istersek, durum
Dil, damadan,
kurallar btndr. Sz
ise kabaca sylendikte szgelimi Spaskiy ya da
Fischer'in oynama biimine
biri daha atak, teki daha ekingen bir
tan yana olabilir. Biri teki filleri daha iyi
kullanabilir. Ama ikisi de damaya
gibi kullanmaya
bu dil-sz btnyle ku-
ramsal ve gzden
mak gerek. Gerekte dil ve sz btnyle i ie
ve bir Hi bir biimde
dilsiz sz, szsz dil de Dil, sz
dile gereklik, gr-
nrlk da szdr. Ama yine de Saus-
sure'n biimde dilbilim, bireyden bireye
gereklerle (szle) ilgilenmek istemez;
da, da dil yetisinin
toplumsal nk Saussure'e gre "dili
szden demele 1) bireysel-
'den" kadar "2) nemliyi nem-
sizden ya da rnU olandan
'mektir." (Ders/er, s. 46)
Gerekten dil
gibi, tplumsal de bireyselden
nemlinin nemsizden
ise dilin bir dizge Saussure
dizgede yer nemli, dizgede bir yeri olma-
nemsiz olarak gryor. Dizge deyince de
istenen Dil
bir dilsel
bir iinde. Bu
iindeki btne
dizge deniyor. Gerekte dilde tek tek
kendi bir yok; ancak teki
ve tmyle olan
bir satran
da oyunun
ve oyunun o andaki durumunun hi
bir yok. Bunun iin bir "piyade",
yerine gre "vezir"den daha etkili olabilir.
biimde evlenme trenindeld kck bir "evet",
saat/arca sUren bir sylevden daha' nemlidir.
Dilsel ise bir
bir bir ses birimi
bir ses biriminden ve btn teki ses bi-
nerir. Saussure'e gre zaman boyun-
ca yryen inceleme tutan bir
dilbilim daha verimli olabilir. i
incelemeler yapan bu dilbilim yntemine ise
bugn veriliyor. yntem tarih-
sel ve yntemlerin yer rne-
bir olan' tarihsel dilbilim,
(satran benzetmesine yine dnersek) satran
oyununun bir lkeden tekine
bu oyunun hangi blgelerde ne zaman,
inceler. Yine bir olan filo-
loji ise s'atran hangi
gerelerin bu ne' gibi
biimler Oysa i
bir inceleme olan yntem iin
neden hi bii- nemi yok.
gre satran tahtadan da, de
. giderek zerine
izilecek biimlerle de satran oynanabilir. Bu-
nun gibi bir sesin irkin ya da gzel, ya
da nemli nemli olan
bir sesten ya da ses birimlerinden
edilebilmesidir. Bu
oyunda hangi birbirinden
bu ne gibi kurallara ve gere-
bu bir oyunun
dan ne ynden

rimlerinden dilsel dizgede bir yer tu- g _____ _
tuyor. Szgelimi Trkede "h" ve "p" ya da 3 Burada "signe" olarak "gsterge"-
"a" ve "o" birbirlerinden ve btn teki ses yi ok ekinerek "Gsterge"-
birimlerinden iin bir anlam ileti- nin birlikte teki szckler: gs-
mini Bylelikle "p.a.s.t.a"- terrnek (signifier), gsteren (signifiant),
dan, "p.o.s.t.a"dan gsterilen (signifie), gstergebilim (semio-
Demek ki dil dizge btnyle zaman- logie). "Signe" yklenen "gsterge"-
i ve kuruluyor. Bu nin ile
ma bir belirtmek iin, bu gibi, "gstermek" de "mont-
tarihini gerek yok, onu rer" trnden somut bir eyleme indirgiyor.
zaman kesiti iinde yer alan szcklerle Bu konuda bir
Yine satranta gibi... neri "im, imlemek, imleyen; imlenen,
Satranta da - pratikte oyuncunun uygula- imbilim". "im", "in" ile
stratejiyi bilmemin nemi varsa biimde "imlemek" ile "inlemek"i
da - ilkece olan oyunun son, o andaki du- etmek pek kolay Bir de "belirti,
rumudur. ilkece ya da bu oynayarak bu belirtmek, belirten, belirtilen, belirtibilim
duruma bu durumda hangi Ama "belirti" de do-
gz nnde gereken. bir gsterge olan "indice" ya da "alarnet,
dilin bir dizge bu dizgenin an- araz" geliyor. Ben "gsterge"yi
zellikleri tr Saussure geici olarak benimsedim; bu tar-
dilbiliminin tarihsel incelemeleri belli konusu byiik yarar
bir,zaman kesiti iinde gryorum.
1240 i
Dilsel dizgeyle ilgili olarak belirtilmesi
gereken nemli bir nokta var: O da dilin bir
gsterge"ler (signe) dizgesi Saussure'e
gre dilsel gsterge ve i ie olan iki
kuruludur: Ses ya da imge ve
nesnenin zihnimizdeld Burada
Saussure, Locke'la gibi; dilsel gs-
tergelerin nesnelere
na, zihinse.1 bir kavrama
Szgelimi "ev" ev nesneyi
de, zihnimizdeld ev dile getiri-
yor; yani Saussure'e gc5re (1) de (2)

.,9
ii
c
i
__ (Szcuk)
Buna gre ev imgesi, ev gster-
gesidir. Saussure imgeye ,gsteren (sig-
nifiant), kavrama da gsteri/eli (signifie)
veriyor. Belki de gsterilenin kavram olup ol-
daha nemli olan, gstergenin iki
Saussure iin gsterge bir
gibi iki yan :
Gsteren
Gsterge: ----
Gsterilen
Gsteren bir yz ise, gsterifen
tersi; ikisini bir-
den kesiyoruz. Buna gre gsteren ve gsterilen
birbirinden ancak kuramsal ola-
rak grlyor. Ama gstergede gsteren
ve gsterilen edilmesi ve
daki belirlenmesi dilsel dizgenin
belgelemek ynnden nemli. Ger-
ekte iki trl gstergeyi birbirinden et-
mek gerek:
1. gsterge,
2. Yapay gsterge.
gsterge deyince, biraz da nedensellik
gz nnde tutmak yerinde olacak;
gkyzline ykselen duman, ilerde
gstergesi. Buna gre du-
nedeni, duman da belirtisi. Simge-
lerde de durum buna Simgede de gsteren
ile gsterilen bir nedenlilik, bir gerek-
elilik var. Hava Kuvvetlerinin simgesinin Sel-
uldu umakla ve lkemizin Ana-
dolu'da
Oysa dilsel gs-
tergelerde gsteren-
le gsterilen
da hi bir
yok. Resimdeki
nesneye "ev" ya da
"maison", "haus"
dememin bir nedeni,
bir gerekesi bulu-
namaz. bir

bu Ama
dilsel birimler biricik gsterge
trafik gstergeleri de szgelimi byk
lde bir dzeyde.
renklerin belli anlamlara gelmesi -
- btnyle bir du-
rum. Demek ki (Trke, gibi) konu-
dillerin
ka gsterge dizgeleri de tasarlanabilir. Saussure'
n ortaya bir bu gerekte: "Dil
anlatan bir gstergeler dizgesidir.
Onun iin de, ve dilsiz alfabesiyle,
simgesel ayinlerle, nezaket biimleriyle, askeri
vb. labilir.
( ... ) Demek ki gstel'gelerin toplum
iindeki ince/eyecek bir bilim
lebilir. ( ... ) Biz semiyoloji (Yun. semeion, gs-
terge; gstergebilim) diye bu
bilimi. Semiyoloji (gstergebilim) bize gsterge-
lerin Henz ku-
onun iin bu bilimin bir
syleyemeyiz: Ama gerek-
yerinin nceden belli syleye-
biliriz. Dilbilim, bu genel bilimin bir blmnden
bir (Ders/er, s. 83; "gster-
gebilim" nerisi benim.)
belki
de Saussure'n yntemini rnek kadar, bu
genel gstergebilim da
meye bir devinimdir. Bu anlamda
diller gs-
terge dizgelerini ortaya
dizgelerle olan ben-
zerlik ve belirlemeye Buna
gre yeni gsterge dizgelerini, yeni
dilleri ortaya amalayan bir
Sa.ussure'den sonra.ki

Saussure'n yntem kendinden
sonra gelen birok dilbilimci iin bir nok-
dilbilimciler Saussure'n belli
ele daha ileri gtr-
meyi bylelikle denebilecek
birok dilbilim serpilmeye
Prag okulundan Trubetzkoy'u
ve Roman Jakobson'u; Hjelmslev'i
(Kopenhag okulu) ve Fransa'dan Greimas, Ben-
veniste ve Martinet'yi anabilirim.
Saussure'e dilbilimcilerin
bile bir ynelim gzden
zellikle Bloomfield'de. Harris ve
Chomsky'nin ise dilbilim nemli
bir geirip, belki de yeni bir dneme
giriyor.
Ama dilbilimde yepyeni bir
sylenen Chomsky'de bile hi
Saussure'n etkileri sezilebilir: Chomsky'nin
"yzeysp.I - temeldeki (surface
structure - deep structure) tu-
tuma ok uygun. Yine Chomsky'nin ortaya
"competence - performance"
A
i kurallar ve daha sonsuz
deyimlerle, gerekten olan
somut dilsel deyimlerin Saussure'n
"dil ve sz"nden hi uzak Ne var ki
Chomsky dilin bireysel ve ynn vur-
gulamakla Saussure'den
sky'nin belli ekirdek daha
ve btnyle yeni gei-
yeni biimlerin gs-
termek. Ama Chomsky'nin de belki de
btn dillerde ortak olan bir temeli
ortaya stelik Chomsky bu ortak
beyninde
bu ne sryor.
(Yoksa bu kadar zamanda ana-
dilini 1 Duya duya belleme, kulaktan
kapma dil yeter
mi 1) Gerekte dil ile insan beyni bir
grmek Saussure'e btnyle
myor; Saussure'den:
"Toplum iinde dil, her beyinde bulunan izler
btn olarak (Dersler, s. 51) ..... dil gs-
tergeleri z olarak zihinseldir, ama soyut kav-
ramlar Toplumun ve tm
dili kuran merkezi beyinde bulunan
gereklerdir." (Dersler, s. 48) Ama Saussure dilin
daha ok toplumsal, ynn vurgula-
(Saussure'e gre her nce, "dil bir
Dersler, 5.42), bu uzla-
kkenini bir yana
Oysa Chomsky'nin, dilin ne
ve kkenini konusu yapmak
seziyorum. Bu Chomsky (zel-
likle Saussure'den ok
XVii. Descartes'a daha Chom-
sky'nin Port-Royal dilbilgisine ilgi gstermesinin
de bir
B
iNSAN BiLIMLERiNDE VE
SANATTA YAPISALCILlK
Levi-Strauss ve budunbilim
Levi-Strauss'un btn Fer-
dinand de Saussure'n genel gstergebilim ta-
grmemiz gerek. Az nce sy-
gibi, Saussure dilin bir gsterge dizgesi
ama tarihsel dillerin
gsterge dizgelerinin de savunu-
yordu. Bu gsterge dizgelerini
biimde inceleyecek bir genel gstergebilim
ve dilbilimin bu genel bilimin ancak
bir ne srlyordu. Levi-Stra-
uss'a gre de budunbilim (etnoloii) ya da toplum-
sal insanbilim (sosyal antropoloii) ve belki ge-
nellikle toplumbilim (sosyoloii), Saussure'n
genel gstergebilimin zel
durumunda. Levi-Strauss'a gre bu bilim-
ler, - diller teki gs-
terge dizgelerini inceleme konusu Ger-
ekte olduka atak bir sav bu; nk bilim-
lerin toplumsal
toplum iinde
sylenegelir. Bu toplum bilimleriyle
gsterge dizgeleri bir bulmak
pek kolay Geri gsterge dizgeleri insan-
lar gre,
toplumsalolaylarla Ama
toplum mi? Bu
durumda Levi-Strauss'un toplum bilim-
lerinin bir biimde daraltmak olmu-
yor mu? Bu sorulara bir vermeyi dene-
meden nce, Levi-Strauss'un bu atak ne
gibi ne gibi
ve ne gibi etkiler kalarak an-

Levi-Strauss her nce budunbetim
ile (etnografi) budunbilimin (etnoloii) tutul-
yana. Levi-Strauss'a gre budunbetim
salt betimleyici bir daha ok gzlem-
lerle, derlenmesine Budun-
bilimde ise derlenen bu gerelere dayanarak
genel bir bir senteze geme sz konusu.
Zaten bilimin temel iinde, de-
iinde birlik
aramak. Bunun iin ancak budunbilim tam an-
bilim olan; belki yine bilimsel bir
olan budunbetimi daha ok bir du-
rumunda. gre budunbilimin ama-
ok insan
ortak temeli bulmak;
toplumsal zaman iinde
bir zellik belgelemek. Atak
bir ortaya gereken
uzay ve zaman iinde Ama
nemli bir sorun var burada: Budunbilimci,
budunbetimsel veriler bu
bulacak, temel olan senteze varacak?
Yolu, yntemi ne bu Levi-Strauss'tan
nce, bu zere
iki yol
1. yol
11) Evrimcilik
12)
2.
Evrimci gre toplumlar bir evrim sreci
iinde yer toplum biimleri, ev-
rimin na
"uygar" evrimsel srecin
rnekleri; "ilkel" toplumlar ise daha nceki
bir Toplumlardaki
kurum ve anlamak iin, bu
evrim srecini izlemek, bu evrim
iindeki yerlerini belirlemek gerekiyor. Levi
-Strauss'un bu yntemsel bir
var: Evrimin daha ileri bir yer
ne? Neye dayanarak
"uygar" "ilkel" topluluk-
lardan daha syleniyor? ikinci
de olabilir: Evrimci
dnk bir tutumunu gerektiriyor. Oysa
bu alanda ne srmleri gvenilir
pek g, yeterince belge yok elde.
trl kltr zellikleri ve
toplum topluluklar
sonunda savunuyor. Ama ok
yer ve zamanlarda ortaya benzerlikleri
ynnden yeterli bu de.
tarihsel incelemeler (-
i 243 i
nemli bir bu); buna belli bir tarih
kesiti iinde, belirli bir toplumun
Ama burada da bir kltr
dizgesinden tekine geilemiyor, kl-
trlerin ortak Demek
ki, tek tek gzlemlerle, ye-
tinmeyip, genel savlara ykselmeyi
de, bu yollar budunbetim-
den budunbilime
Levi-Strauss senteze gtren
yolu esin sy-
lyor: Yerbilim, Freud ve Marx. Levi-Strauss'a
gre yerbilim hem zaman boyunca hem de
bir bilim, bu
yerbilim gibi. Psikanaliz ise yer-
bilimin insan bilincine
ekonomi ile ilgili "model" d-
Levi-Strauss'u Gerekte bu
kaynakta ortak olan yan: incelenen konuyu
geme ince-
lenen kavramak iin olan
bir gereklik Sz-
gelimi Freud bilin
ya da Marx kltre, ide-
olojiye ekonomiyle kavramaya a-
Levi-Strauss budunbetimin sonsuz ve
verileri tutumu benim-
seyerek, verilerin geip, gzlemlenebi-
lir temeline iinde
iinde or-
taya Demek ki bili-
min senteze varabilmesi iin bir ince-
leme iine girmesi ve salt gzlem verileriyle
yetinmemesi gerele. bu
Saussure'n yntem he-
men. Gerekten de Levi-Strauss'a gre toplum
bilimleri olmak, olan
senteze varmak istiyorsa, dilbiliminkine (giderek
sesbiliminkine) benzer bir yntem
buna gre budunbilim de dilbilimsel bir yntem-
le
Ama akla geliyor hemen: DiI-
bilimin konusu budunbi-
limin konusu Toplumbilimin dilbilim-
sel yntemi benimsemesi, konusuna ters
myor mu? (Gerekte bu blmn dile
soru bu.) diye
bu soru; nk toplum toplumsal
temelinde bir ya-
bu btn toplumsalolaylar dilsel
trden Her toplumsal kurum, her
i 244 i
toplumsalolgu bir gstergedir ya da gstergesel
bir niteliktedir. Bunun iin toplumu inceleyen
bilim bu gstergeleri ve bu gstergelerin
dizgeleri inceliyor, denebilir. Bu
yzden toplum bilimleri, Saussure'n
genel gstergebilimin iinde yer budunbi-
lim de genel.gstergebilimin zel bir duru-
Bu da toplum bilimlerin gs-
tergebilimin bir olan dilbilim ve
sesbilimin yntemini benimsemesindendaha
bir durum yoktur.
zet olarale Levi-Strauss toplum
dilselolaylar diye yorumluyor, toplumsal 01-
gulara gstergeler diye Buna dayanarak
da toplum bilimleri ynteminin dilbilimseIol-
neriyor. Budunbilimin de bu yolu tut-
durumunda bilimsel dze-
ye
birok umuyor.
Bu ve nerilerine bir rnek olarak
Levi-Strauss'un akrabaidda ilgili' bir
gz Gerekte sorunu gelenek-
sel yntemle de ele szgelimi tarihsel
olarak incelenmeye
kurumunun tarih iinde geir-
ne gibi biimler hep inceleme konusu
ya da kurumunun bugnk
durumu kimi olaylarla
Bu arada bireysel duygu-
lara byk nem Oysa Levi-Strauss
kurumunun dilsel bir dzen olarak,
bir biimde ve bireysel
bir yana ele istiyor.
burada bir nlemem ge-
rek: dilsel bir konu olarak ele
deyince,
szgelimi "teyze", "kaynana",
"amca" gibi szcklerin ne bileyim,
gz nnde tutu-
Gerekte byle bir
Levi-Strauss'un btnyle ya-
Levi-Strauss'un bu konuda da a-
var, Levi-Strauss sz-
cklerinin dzenli, bir btn
Ama bu nk
sorunu deyince akla ilk gelen
szckler, adlar
toplum iinde belli
belli kendilerine ya da uzak gr-
mesi belli insanlar belli
uygun ya da uygunsuz demek.
akraba iyi bu akraba kt dav-
evlenebilirim, bu
evlenmem olanak Levi
-Strauss'un da dilsel bir
ne bu anlamda bir
dzeni olarak Levi-Strauss'a gre bu
bir dizge iinde yer ama
bireysel olan szde gibi burada
da bireye belli bir zgrlk
birey iin belli seenekleri var. Ama
birey yine de belli bir dzenin pek
bir ya da belli
daki bireysel genel bozmuyor.
Ama burada dille olan bir durum var: Dilin
bir
halde, dizgesi ortaya Oysa akra-
bir dizge halde,
levinin ne neyi
Levi-Strauss'a gre da dil gibi,
belli ya da birimlerden ve bunlar
da yine dil
gibi tam bir denge dzeni; ya da
bir dzenin tmnn
yol ya da biri-
nin jU ya da bu ynde btn teki
belirliyor. Levi-Strauss'un bu
dizgeyi birimleri ve zaman
ve uzay iinde genel geer olarak
denge dzenlerini ortaya Bir rnek
olarak akrabalar geinme-geinememe;
birbirine iyi-kt davranma ele ala-
.. Burada birimler
1.
2. Y
3. Erkek (burada anne
ve
4.
Bu birimler drt denge dzeni sz konu-
su:
A) Babayla (1),
(2) kt. Buna
erkek (3)
iyi olunca, (4) geimsiz oluyor.
Yani bu dzende:
1 2 3 4
+ - + -
B) Babayla (1) kt olunca,
(2) iyi oluyor. Erkek
(3)
(4) iyi bir birlikte geti-
riyor. Bu dzen ise
2 3 4
+ +
br iki dzen ise:
c) 1 2 3 4
+ +
D)
1,
2 3 4
+ +
Bu denge bir de Levi-Strauss'un
simge ve izelgeleriyle dile getirmek istiyorum:
..... :ERIl




-:KOTU
SOY
.
+
A) A

A
0
A
+
S) .A

.A

-I-
+
C)
A
-

A.

+
+
D) AI.

A.

i 245 i
Levi-Strauss bu dzenleri Bougainville'de,
Tonga'da, erkezlerde ve Trobriand'da buldu-
ne sryor. Bu drtl, tretici
olup, belli bir dile getiriyor: Belli
bir belli bir eksiyi zorunlu (Ger-
ekte btn bunlar "elti gemisi yrmez" ya da
demenin
Bu zorunlu denge dzenleri gerekte belli bir
yerine getiriyor. Bu ne
kavramak iin belki daha nemli bir
yerinde olacak: Bu da ev-
lenme gibi belli toplumlarda
ancak belli akrabalar evlenebiliyor; belli akraba-
evlenmesi ise kesin biimde
Levi-Strauss'a gre bu yasaklama o-
gelemez,
nk en ilkel denilen topluluklarda, dirimbi-
limden hi haberi olmayan toplumlarda bile bu
yasaklama ile Gerekte
mayacak bir olgu, bu bir dzen,
bir izelgeleri
bir biimde belli evliliklerin yasak-
belli evlilildere izin verme
geliyor ve tersine belli evliliklere izin belli ev-
Iilikleri zorunlu
Demek ki burada bir dzen, bir dizge kar-
Buna gre dzenine bir dil
(bir gsterge dizgesi) dersek, tek tek
anlambirimlerini (kabaca, szckleri),
yasaklama ve izin vermeler ise dizimi (szdizimi-
ni Ama burada
bir durumu gzden
Belki de gerek anlam birimi nk bu
dizge iinde belki de

Gerekte evlilikleri yasaklamak, u-
zaktan evlenmelere zorlamak demek Uzak
topluluklardan verme ise, bu
topluluklarla bir bir
iine girmeyi Ama bu
szckler erkek iin en
olan ve
uzak topluluklar
iine giriyor ve bir kuruyor. Bylelikle
igdsel, yani dzeyde olan cinsel
toplumsal bir kuruma kltr dze-
yine oluyor. Bu
daha sonra istiyorum; burada
belirtilmesi gereken bir nokta, bir kltr kuru-
mu olarak evlilik dzeni ya da dizge-
sinin toplumun srebilmesini ynnden
i 246 i
bir Belki de btn bu kural ve
toplumsal ve
dengeyi daha toplumu
zorlayarak, kendi iine
nlemele Kendi iine kapanan toplumun birey-
lerinin bir pek zor. Ancak
bir toplumla kurunca, iine
girince, bir topluluk toplum olma bilincine ula-
Bu bilin de toplumsal gerekli
bir
Levi-Strauss yntemi
birok alana da
Bunlar zel bir var;
nk mitoslar her trl dzenin,
tesinde gibi. Bir kere ulus-
birbirine pek benzemiyor: Bir
iskandinav mitosuyle bir Gney Amerika; bir
Uzak mitosuyle bir Yunan mitosunun ortak
yakalamak pek g. stelik bir ulusun
mitosunun da sonsuz de-
var. Bir de Mitoslarda her
herhangi bir herhan-
gi bir olay izleyebilir. Kahraman l-
drp, sonra kendisi canavara suya
gzel bir irkin bir olarak
sudan Btn bu
bir de yinelemeler gze hem yk
iinde, hem de yklerde
gryoruz. Levi-Strauss btn
nk ona gre mitos-
lar bir demek, ama ok
grltl, sylenenin zor bir ortamda
bir bu. Bu yzden tekrar tekrar sy-
lemeler ve
gelince ... yntemin kalkabiIe-
bir sorun bu. nemli olan birimleri
belirlemek, iinde ortaya

Levi-Strauss mzik ile dil ara-
bir biimi olarak gryor. M-
bireysel bir temeli mitos-
toplumsal kkeni ne sryor.
Levi-Strauss'un totem konusuna ya-
yorum kadar, yemek (mutfak) konusunda
syledikleri de ok nl. Ama btn bu konular-
da Levi-Strauss ya da bu biimde
nmze ileri sryor.
Szgelimi hayvan iin neyin yenir, neyin yenmez
igdsel olarak Oysa in-
sanda bu toplumca Szgelimi
smklbcek yenir mi, yenmez mi? Buna igd
toplum karar veriyor. stelik bu yenilir
nesnelerin alt blmleri var:
gibi. zellikle bu alt b-
lmlemelerde insan yemek gibi i-
gdsel, bir eylemde bile, kltrn
ortaya Ama bu
-kltr budunbilimin
gtryor bizi; bu sorunla iyiden
iyiye felsefenin
jacques Lacan'm
psikanalizi
Levi-Strauss'un yntemini
tirirken byk lde Freud'dan
kendi biimiyle Freud'unki
benzerlikler syledimdi. Freud'la
bir iinde olan, Freud'u
yapan bir Jacques Lacan. Gerekte
temel nerisi Freud'un yeni-
den ve yepyeni bir yorumlan-
bir Bu yepyeni ise
gibi olacak.
bu dzey-
de Lacan psikanalizin yntem
dilbilimi rnek inceleme tutumu olarak
benimsemesi ka-
Buna gre psikanalist gzlemlerle,
duyu verileriyle yetinmemeli, tesinde
yer alan ortaya da denemeli.
Lacan'a gre psikanaliz ancak bu yolu tutarsa
bilimsel bir dzeye ykselebilir. da
temel psikanalizi iyi etme
olmaktan bir bilim durumuna
getirmek. Bunun iin bir tutum neri-
yor.
Levi-Strauss'un zet-
lerken bir burada da, hem
de daha bir biimde Gerek-
ten de ilk dilbilimle psikanaliz,
yntemle ruh bir gr-
mek kolay Tersine psikanalizcinin tutu-
muyle yntem tam bir
var gibi; o da Psikanalizci her
nce bir bireyle ilgileniyor,
somut tek bir hasta var. Psikanalizci
bu bireyi inceliyor,
bu tek stelik bu
inceleme ve ilgilenmesinde bireyin
zel bir nem veriyor. Psikanalizci
bulunan olan bir anlamaya,
bireyin andaki
olaylara
deniyor. Psikanalizci kere ergin o-
yola kavrama
Bylesine bireysel ve dnk bir
dzeni psikanaliz ilgisini ekmesi
de bu zelliklerinden tr olsa gerek). Bireyi
bir yana iten, tarihsel, dnk (okzaman-
benimsemeyen yntem bu
tam bir iinde.
psikanalizin temelinde bulunan 'bi-
gibi terimlerin alanlarda bir
sz etmek pek g. sanki d-
zensizlikler, dolu, bir
yok gibi. Szgelimi mitoslarda
gibi de her herhangi bir
herhangi bir izleyebilir. Hi bir
dzenlilik, bir sz konusu gibi
burada.
olma da bu
tr (bu
Lacan psikanalizi yn-
lerden tam ediyor: Psikanilizi
bir bireyin incelenmesi olmaktan en
bireyin da "ha-
diyor. Lacan'da psikanaliz ynelen
bir dzeni olarak
bir zellikte ise
en
dile bir sav dil
gibi Gerekten de Lacan'a gre
"ben", "st-ben", "o" tam bir
ama bu zihinsel ya da organik bir
dilsel trden bir bir ya-
bu. Psikanalizin gereken de bu
kavramak, ortaya
karmaktan bir
Bunu iin psikanalizcinin, kar-

geri gitmesi gerekmemektedir. Psi-
kanalizci dinlemekte bir gs-
tergeler dizgesi olarak ele dizgedeki gs-
tergelerin neyi gstermek
Ama belirmeye
belki yine de dkk bir zel-
liktedir; birok eksik, bilin-
uzak gizlidir. Psikanalizin
da gizli olan bu bilin
yzeyine bylece dkk olan
Psikanalizci
bir dzensizlikleri bir
i 247 i
dzene evirmelidir. Ama bunu iin
psikanalizcinin tedirgin edici sorularla hastaya
her syletmesine gerek yoktur. Gerekte
psikanalizd bir dinleyici olmakla yetin-
melidir. Hasta hekimde birine seslenme, bir
(syleni) bulur. Ama
hekim yine de kendisi
Unk burada
bir idiyalogtur
halde hasta, kendisiyle
eksik by-
lelilde btnlemeyi

Ama bireyi bir
zelliktedir, btnyle bireyUst bir dzeyde
yer Levi-Strauss'a gre mitoslarda
gibi,
da belli bir Gerekte Lacan, ben'in
bir ne
Lacan'a gre diye bir yoktur: Ben
bir glge, bir maskedir.
ilgimi eken bir
isteyen srekli olarak kendini yinelemelidir.
Anlam ancak sonsuz yinelemelerle iletilebilir.
Bu sz Levi-Strauss'un az nce mitos-
larla ilgili bir Mitosiar
grltl, parazitlerle dolu bir ortamda
iki iin srekli
olarak szlerini yinelemeleri gerekiyordu. Ger-
ekten d,e grUltlii, parazitli bir
iin szlerimizi yinelememiz
oluyor belki de. Bu grltl', glk-
lerini
gerek, diyorum. Belki de anlamlara
iindeki) grltler, engel-
liyor. Belki de gerekten her
da bir gizli.
Sanat ve
Saussure'n dilbilimi,
geleneksel ve dilbilgisi kadar filo-
lojiden de dilbilim filolojinin
tersine, sanatsal olan
ilgilenmeyecek, metinlere
lan dile verecek ve dilin
ok toplumsal dizgesini gz nnde
dilbilimi bJr yapan
bu yzden sanat ve edebiyattan
uzak (nkU bir
metin olan edebiyat her

bireysel bir dil bir
olarak grlegelir). Oysa hi
de byle zellikle edebi-
yata byk ilgi edebiyat
incelemelerinde dilbilim yntemin-
den Zamanla
sanat bile'
Gerekte sanat (ama zellikle edebiyat) ve
olduka
Bu konuda belli lde olsun bir
bilmek iin (i ie drt
trn birbirinden
neriyorum:
1. incelemesi,
2.
3. kuram,
4. sanat.
incelemesi deyince, Saussure'
n ortaya ve izinden
dilbilim yntemini edebiyat metinlerine uy-
neren bir biimini
Bu dzeni iinde edebiyat gndelik dilin
zel bir olarak ele bir
ne gibi zellikler dili
ken ne trden inceleme
konusu Bu ynelimdeki bir
med zamanla genellemelere vurarak belli
bir ya da bir dnemin edebiyat dilinin
zelliklerini Sylenenlerden anla-
gibi, bu tutum belli bir yntemin uygu-

dil dzeyinde ele daha ok betim-
leyid olarak kalabilir. dilsel
zelliklerini betimlemekle yetinebilir.
gn-
delik dil dzeyinde kalmaz. Bu tipten bir
dilbilimini bir yntemi bu
incelemedsi gibi edebiyat
gndelik dilin in-
celemekle yetinmez. Szgelimi edebiyat
gndelik dil zel bir dil, yeni bir gsterge
dizgesi inceleme ko-
nusu yapar. Bu amala dilbilimi
rnek alan, ancak dilbilimsel yntemden
olan bir yntem uygular. Ama genel ilkeler diye
edebiyat bir
ve tarihsel arka giderek bir
yana bir olarak ele
bu dzeyde iki
nu birbir'inden ikin ve a-
trleri. ikin inceleme biimi,
edebiyat kendi iinde ele Szgelimi
tek bir neler ve bu
dizgesinin bir
Buradan belli bir tm
na, belli bir dnemin gemek, olanak
trden inceleme tu-
tumu ise tek tek gibi genellikle
da dener. ince-
Iemenin da iine alan daha genel
bir ortaya Burada edebiyat
kendi iinde bir gsterge dizgesi de,
dnk bir gsterge olarak ele bu gs-
tergenin iinde yer dizgenin ne ve
bu dizge neyin
bu dzeyde, bir ve genel bir
yntem olmakla yetinebilir. Her trl bu
her trl bu yntemle
zmlenebilir.
edebiyat
dzeyinde her trl uygulanan genel bir
yntem sz konusu Gerekte bir
nceki tryle ok olan
_ bu ne ne
konusunda daha genel
tirilir. Buna gre edebiyatta
ne gibi bir yer ne
ynde bu iin
ne trden aralar a-
Bu dzeyde daha ok rnek ele
giderek bu trden
Bu
da biimde geerli
belirtmeliyim.
sanat, zellikle
ya da zellikleri
lardan Bunlar zellilde bir
gsteren, bir dizge Burada
bir
Kimi n-
ce ya da ondan olarak bu trden
lar olabilir. Buna belli bir sanat
da bu kurama daha uygun gele-
bilir. Ama bir de
kuramsal yola bu-
lunabilir. Bunlar genel etki-
lenip belli gibi,
kuramsal ilkeleri bilinli ola-
rak de deneyebi-
lirler. Elbette bir moda olarak gz-
delik ve ilgi iin kendilerini
diye sunmak isteyen
da sindirilmesi
g bir bu niteleme "derin
vermenin de bir belirtisi
Daha nce de gibi bu
dzeyleri gereldikte alanlar
birbirinden en uzak gibi grnenler
bile tam bir var belki de. Ama
sanat,
zellikle edebiyata ana zet-
lerken, bu okuyucuya bir tutamak
neyin daha ok ne ynde bir
konusunda daha belirgin bir olanak
umuyorum.
Gerekte sanatta ilgili
Rus biimselcileri (formalist-
Ieri). Rus biimselcileri 19-15 ile 1930 ara-
Rusya'da etkili bir top-
ilkeleri toplumbilimsel
ya da ruhbilimsel ele almamak; bir
ya da toplumsal
tersine
kendi iinde bir inceleme konusu saymak;
i incelemeye vermek. Bunun iin Rus
biimselcileri sanat srecine
mistik
ieren yaratma romantiklerin
ve gerekstclerin "esin
bir yana Rus biimcileri edebi-
btnyle teknik bir dzlemde ele almak
istiyor; szgelimi bir
mak zere bil' dil incelemeyi
neriyorlar. "Genellikle edebiyatta dil bir
Duygusal dille, dili
nelerdir? Dizelerin ses ynnden ku-
ykde dokusu ..... gibi konular
gittike
Moskova ve Petrograd kentlerinde
len bu daha sonra Prag okulu evre-
sinde srdrlyor. Bu arada sanat ve edebiyatta
ya da zerinde
duruluyor. szleri bu
zl bir biimde dile "Birok
kez (salt)
Nesne nmzde duruyor,
biliyoruz o nesneyi, ama grmyoruz. Bu yzden
o nesne konusunda bir syleyemiyoruz. Sa-
natta trl aralarla, nesne otomatizmin-
den (_ .. ) Sanat nesneleri duymak,
daha iin ortaya
nesnenin grlme
ama Sa-
I 249 i
yntemi
yntemidir: Biime
ve uzatma yntemidir
bu. Buna sreci z ve
gereklidir, sanat bir
ama kendisi sanat
iin nemli yapan: Broekman,
Jan M.: Strukturalismus, 1971, s. 55, iz-
meler benim; bkz. kaynaklar 11)
biimiyle
Paris okulu diye sz edilebilir. Paris
okulunda hem Rus biimcilerinin hem de Prag
dilbilimcilerinin savlar or-
taya genel olarak temel
tutum Paris'te ana
biri yntemle edebiyat ara-
bir iyice
Bu gre de zne
bir yana edebiyatta bireysel
yandan ok dizgesel zellikler
Yine bu edebiyat dili, dilin ola-
ve edebiyatta
dile yeni bir
tak i kurallara
gelir; benzetmelere.
ise yeni
bir kurma ise durum
daha da katmerli: gndelik dilden
olarak edebiyat dilinden de
Bu bir
zamanda bir da.
belki de tm dilsel bozulur, daha
nce benzeri olmayan yepyeni bir kurulur.
Bunun iin de biimde bir anlam
iletimi yok, okuyucu yitiriyor ve
yeniden buluyor.
nde gelenlerinden
Roland Barthes, de en nemli
Barthes'a gre edebiyat evren ze-
rinde, nesnelere bir Oysa
konusu evren ya da nesne-
ler edebiyat zerine
bu evrenden sz eden bir dil
zerine bir Buna gre ikinci
dzeyde bir dil, bir st-dil, bir meta-dildir.
evrene iin
de nk bir ner-
menin dile nesne dzenine uygun olma-
diye kabaca Bu yal-
dil iinde srece (evrenle, nesne-
lerle olan uygunluk iin)
i 250 i
ya da sz edilemez. Bart-
hes'a gre dil olan
ya da aramaz, ancak
olup inceleme konusu
yapar.
dizge
Gerekten de Barthes'a gre edebiyat bir
dildir ve bildirisiyle dizgeyle
var olur.
ilk Barthes, ikin bir incelemeden
yana izlenimini Gerekten
de Barthes bir rn olarak ele
ya-
ne gibi etkiler sorun
neriyor. Ama bunun
edebiyat kendi iinde bir gsterge ol-
birlikte, kendi da
bir ileri sryor. Bu
grevi edebiyat
bulunan bu gsterileni aramak da olabilir.
Barthes'a gre da bir
Anlamlar evrenine bir sanki,
sylemek ok daha. zengin
anlamlar Gerekte edebiyat bir-
sorulardan kurulu; ilgin
kendisi de bu du-
rumda getirmeye da yeni
sorulara gtryor Bu
kendi iinde kalan, bir
Edebiyat sonu gelmez bir anlam-
lanma sreci.
edebiyat ya da
iinde Lucien anmam gerek:
Goldmann tutuma diyalektik ve tarih-
sellik da eklemeye bir
Goldmann da bir rn bir gsterge
olarak ele alma olanlardan, ama var
olan tarihsel iinde anlam ka-
yeni boyutlar
da savunuyor.
Edebiyatla ilgili Tel
Quel dergisi Bu evrede
de bir edebiyat
ya da edebiyat tarihi incelenmesinin
neriliyor. Edebiyat dilsel
bir olarak gerek bir var; bu
temellendirilmesine gerek
yok. kendi iinde zmlemek en uygun
yol; dilsel bir iin de zm-
lemede dilbilim yntemine vurmakta byk
yarar var. Yine bu evrede savunulan bir
ceye gre, edebiyat tek ynl bir an-
lam iletimi, bir bildirim sz konusu yani
belli bilgiler var da,
okuyucuya temel
kurmak. Ancak okuyucu bu
bu
ortaya da kurmak durumun-
da. Gerekte biimi belirle-
yen, ancak, biim, belli bir anlam
Bir de Edebiyattn kurarken gz nnde.
tutulan ama, daha daha zengin bir dil
bunun iin de gnlk dil
gerekirse deniyor. Bu iin
tek bir da zorunlu
iinde esinlenen
znel bir olarak
yerine, metin gemeli. Metni
bir gerekli metin bir "k-
me"ce gibi, metinlerden de
tretilebilir. stelik ortaya metin tek yollu
bir okumaya da zorlamaz okuyucu metni
ynlerde okuyabilir, bylelikle

sanattan sz etmek iin Tel
Quel dergisi tretilen metinleri an-
mak gerek. Bu tretimlerde bilgisayarlardan bile
bir yerlerde oku-
Daha geriye gitmek gerekliyse Rus
gelecekileri (ftristleri), kurgu cu lar (konst-
rktivistler) ve kbistleri tutu-
ma akraba bir Bir de
bir sy-
leniyor. Bir kere yeni-roman gelenekle
koparmak incelemeye uygun
bir konu tarihsel aza
iin bir tutumla daha kolay
incelenebiliyor. Bir de yeni-roman 'da da
arkaya itiliyor ve dilin
Claude Simon'a
gre dilin kendisinde, dilin bir i
dinamizmi var; zel bir rgs
Yazar, yazma sreci iinde bu r-
gyle ve bu rg hi bekleme-
yerlere srkleyebiliyor. (Trkede
en
melere Behet Necatigil'in "Kareler"i,
okuma dzenleri neren Bilge Kara-
su'nun Uzun Bir gnn ile teki
metin ve Bu metin ve masallar hem
tek tek kendi ilerinde bir kuruyor, hem
de yan yana geldiklerinde bir
turabiliyor.
Sanatta sz nl sinema
ynetmeni Pasolini'nin anmamak olacak
Ama Pasolini'nin
rudan yoksa kuramsal
kestirmek
pek kolay Kendisi bu iki
"Benim dil-
bilimsel dzeydedir: Bir dilbilgid ile
bir bulmak olanak
birbirinden btnyle bunlar.
Kuramsal estetik alanda
estetik kuramla estetik rn
soru konusu Ama dil-
bilimsel ve dilbilgisel alanda iin, bu iki
niteliksel bir var." (Pasolini,
s. 148,149, bkz. Kaynaklar 21) Ama bununla bir-
likte Pasolini denebilecek
sinema ile daha bilinli bu
gerekelerini ileri
sryor. Gerekte Pasolini'nin kuramsal
celeri btnyle Saussure'n genel gstergebi-
lim iinde yer bu Pasolini'
nin szleri destekliyor: "Sinema dilini bir dil
(lingua), bir gstergeler dizgesi olarak inceledi-
ncl idi:
gstergeleri bir ilk-rnek olarak gr-
mek Burada bir aramak da
nk - ok
ok gsterge ve dizgeleri ola-
bilir. Sibernetik
biz de dil (Iingua)
yiz. Bu, benim temel nclm (Pa-
solini, s. iSO, 151)
Bu szlerinde belirgin
Pasolini,
ile kkten bir iindedir. Bunun bir
belirtisi olarak da
"sre" nk Pasolini'ye
gre "sre" de ieriyor.
diye bir var srece de
bir gsterebiliyor, kur-
tulabiliyor. Bu tr Pasolini,
pek
Hjelmslev'e bir Gerekte
Pasolini'nin btnyle kendine zg,
mistik, metafizik boyutlar Pasolini'ye
gre "Bir bile dilsel bir dizgenin gsterge-
sidir. Ama kim 1
ya da kendisi. Bunun iin bir gsterge
olarak gizemli bir ile
iine sokar bizL" (Pasalini, s. 153) Bu anlamda
Yunus Emre'yi de, MevHina'yl da say-
mak gerek!
FELSEFE YAPISALelLlK
Gerekte bir felsefe ol-
sylenemez; giderek szge-
limi fenomenoloji gibi bir felsefe yntemi
bile Ama felsefeyle belli bir
da daha
ncede gibi bir dnya bir
ideolojiye anda, evrenin tm ze-
rinde bununla da
felsefeye Parmenides me-
yeniden diye grenler
var. Ama bu yntemin
toplum belli bir toplum,
insan, tarih birlikte gzden
edebiyat este-
tik sylenenler de byk lde felsefe
dzeyinde yer felsefeye bun-
lardan da sezinliyorum.
moda olarak tozu
sonra, bilim
gibi felsefeye de bir
gzlemlenecek.
insan ve ta,rih
levi-Stra,uss
Levi-Strauss hi bir zaman bir
felsefe
felsefeye sonular
da pek Rousseau, t'1arx
ve Nietzsche ile
felsefeye olan belgeliyor. yn-
tem ilgi de Levi-Strauss'u
bilgi ve bilim felsefesinin geti-
riyor. Daha nce de gibi Levi-Stra-
uss'un da yer
Bilimin nedir? Bilim, duyu verileri ya da
gzlemlerle yetinir mi? Yoksa sen-
tezlere mi ynelir? "Model" bilim-
deki yeri nedir? Bilimin, zellikle toplum bilim-
lerinin yntemi ne dkmn
btn bu sorunlar, budunbilimin
zorluyor; Levi-Strauss'un bir
felsefe boyutu Gerekte,
yntem bilinci olan bilim filozofa bir
tutum iinde demektir.
i 252 i
Levi-Strauss yntemi budunbilim
uygularken, felsefenin geleneksel sorun-
de sofistle-
rin ortaya olan" ile
Levi-Strauss'un d-
ok nemli bir yer tutuyor. insanla
ilgili btn olaylarda Levi-Strauss bu bu
gryor. stelik Levi
-Strauss bu iki etmek iin birlekde
"insanda evrenselolan her
dzeninin bir belirtisidir ve (insanda ola-
temel bir kura-
la olan her de kltre ve g-
relilik, tikellik zelliklerini insanda bu
iki yan birbirine olarak bir arada bulu-
nur, hemen her hem
bir yan, hem de kltr grlr. Szgeli-
mi daha nce evlenme ele
Evlenme temelde cinsel igdye daya-
ama insan evlenmeyi belli ku-
rallara bir kltr kurumuna
trr; ama bu kurallarda kan nemli bir
yer yeniden belirmesi de-
mektir. Yemek yemede de, mitoslarda da, m-
zikte de hep bu
Btn bu sylenenlerden insan
bir hayvan hayvandan fazla
bir da var; gerekte
bunu dile getiriyor: Kltr, teki
Ama bu kltr
bu hayvandan zellik tam olarak
nedir? Levi-Strauss bu konuda Aristoteles, Kob-
bes, Vico ve Rousseau'yu izliyor. Levi-Strauss'a
gre "insan demek, dil demek ve dil demek de
toplum demektir." Buna gre hayvandan
dil ve toplumdur. Gerekte Levi-Strauss
iin dil ve toplum, birbiriyle ok
olan iki szck: dil, toplum iinde ortaya
bir dzen; toplum ise dilsel dizgelerden
bir insan toplum iinde
iin kurabiliyor;
me iin toplum iinde
bu zellikleriyle de hayvandan
Ama Levi-Strauss insana evren iinde
bir yer verilmesinden yana Levi
-Strauss'a gre hayvanclan
zel ynleri varsa da, bu stnl-
gstermiyor. insan de-
olsa olsa ancak zel bir Ger-
ekte Levi-Strauss insan bireyini, zneyi yad-
ister gibi. toplum
bireye nemli bir yer vermiyor; birey
bir belli ve
bir bir "teyze" olarak
iinde yer dizgece belirleni-
yor sanki. Levi-Strauss'a gre "biz"in, "bizler"in
"ben"den sz edilemez. Bireyaile, budun,
toplum iinde nerdeyse eriyip
Ben'in "biz"le hi bir yeri yok.
Felsefenin ok eski bir sorunu olan "insan
nedid" bir biimde
olan Levi-Strauss tarih de pek
Levi-Strauss tarihi
bir dizgeler dizisi olarak grme Bu
tarihsel sreten, tarihteki devinimden
sz ederken, gerek devinimle, szde devinimin
edilmesinden yana. Levi-Strauss'a gre dizge
iindeki devinimleri bir sayma
bir ancak dizge bir
dizgeye geilirse tarihsel bir devinimden sz
edilebilir. Levi-Strauss dizgelerin an-
tarihsel ynteme
giderek bu dizgeleri dzenleyen
genel bir dizgeyi bile
gibi Levi-Strauss tarihte bir
devinim Hegel
tipi bir tarih istiyor.
Hegel'e gre tarih byk imparatorlukla-
ilk Yunan ve Roma
zerinden geerek Cermenlerde do-
ruk Tarih bilinli-
bir bu yetkinlik de
en buluyor.
Belki de demem daha Gerekte tarih
yrmekte; ileri
gitme iin sz konusu. Bunun
donup eski tarihin
ilkel topluluklar var. Hegel'in tarih fel-
sefesi bu evrim
Levy-Bruhl'n bilimsel bir gr-
nm Genellikle Levy-Bruhl'e ve
Strauss'un yu-
ilkel ya da denilen topluluklarda
yenilik diye bir yoktur, bu topluluk-
larda kltr bir gelenekle
Zaman iinde bir ilerleme gsteremeyen bu
ilkel insanlar hayvandan ok bitkiye
ncelikle bir iinde bulunan bu
bitkisel yksek bir kltr
ve bir gsteremez. Bundan tr ilkel-
lerin ya bir biimi ya
da ok zel bir
Levi-Strauss'un bu ya-
lanlamak iin sanki. Levi-Strauss'a gre
bir
dnem pek g;
her an kltrle i ie. ilkel denilen topluluklarda
da durum hi stelik ilkel verilen
bu kltrlerde ylesine dizgelerle
ki bunlara demeye
dili
de ilkel denen gzden ka-
diye bir varsa, bu,
iinde de var.
Gerekte Levi-Strauss teknolojik
bu ba-
biiminin yetkin
bir rnek da savunucusu. Giderek
ilkel dzenlerinin de stnlkleri oldu-
ne sryor. Ama bu Rousseau ya
da daha Diderot gibi, mutlu bir
durum"a Levi-Strauss'a gre insan
iin toplum mutlu ya da mutsuz bir
durum durumu top-
lum iinde ilkel toplumlarda bir
stnlkten sz ediliyorsa, bu durumda
kltr
bir uyum, bir denge
Levi-Strauss'a gre bireyci ve
ben-merkezci bir tutum iinde.
olan, olan her
bir var. insan iin "cehennem
Oysa ilkellerin ala-
nemli bir ders cehennem kendisin-
dedir. her yakmaya merak
bireyin biraz kendini silmeyi
gerekiyor. insan olan her
yerde, vermeyi
meli.
stnde bir yere
insan kendini biraz geri ekmeyi
becerebilirse, belki o zaman gerek bir hma-
nizma ne
Michel foucault ya da her
trl
Genellikle ama zellikle de
insan iin evrene gvenilir bilgiler edin-
mek zere bilimsel yntemlere vurmak ge-
rekir; akla uygun
tek yolu bu tutumundan geer. Geri
evrenin zn ortaya ok eski-
lerde ama zamanla bilgiler
lardan bilgiler edinmek iin
daha gvenilir yollar bulunur ve bilim-
sel daha nce benzeri olmayan bir
doruk evrenin dokusu,
neler beklen-
ortaya dilin szckleri
nesnelerle, nesne bekleriyle tam bir
iindedir. Bu akla
bir belirtisi gibi, nesne dze-
ninin de bir Akla uygun bir
da ikiye ve tketici
denegelir. Szgelimi iin
bir yol nerilir:
Hayvanlar




olmayan
drt olmayan
/'\
aeglller atgillerden insan insan
olmayan
olmayan
Oysa bir in ansiklopedisinde bam-
bir biimde gryoruz:
a) imparatorun
b) gzel kokanlar ,
c) olanlar
d) st
e) deniz
f) masallardakiler
g) kpekler
h) bu
i) deli gibi
j) sonsuz olanlar
k) deve tynden ok ince izilenler
i) vb.
m) az nce testiyi
n) uzaktan .benzeyenler
byle bir
esinlenen Foucault'ya gre, belli kltrlerin,
i 254 i
belli tarihsel dnemlerin kendilerine zg bir
bir evreni kavrama biimi var. Burada
bir genel geerlikten, daha bir stnlkten sz
etmek yerinde Bunlar dizgeler
turuyor, zaman ya da uzay iinde birinden teki-
ne bir kesintiyle, bir oluyor. Bu
gre her kltr bir drUm (kod)
demek. Bu drm dili gibi,
da veriyor; de belirliyor. Bir
kltrn o kltrn bi-
imde bir evren gryorlar. Neyin deney konusu
bile bu drm belir,liyor.
de bu drmn Evren-
deki nesnelerin neler
ne gibi bir dzen iinde hep bu dr-
me Bu gibi
evrensel bir yok belki de, zaman ve
uzay iinde var.
Szgelimi "delilik" denen ele
bir insan bugn delinin grl-
yorsa, de biimde ya
da bir biimde grlildyse bunun
bir Oysa Foucault
byle genel geer bir
duyu (akla uygunluk) gibi de kltr
gre grnmler
ne sryor. Belli bir toplumda deli,
diye bir
toplumlarda ise btnyle kutsal bir nitelikte.
Belli bir dnemde deliye "cin gzyle
ruhunu diye
kenceler bir dnemde. ise
olmayan, bir demekle
dnemlerde deli,
romantik
dnemlerde ise deliye zlem deliye
benzemeye bile Demek ki Foucault'ya
gre evrendeki btn nesneler ve olaylar gibi
"delilik" de, kltr drmlerine
gre, anlam ve
Buna gre bilimsellikler, akla uy-
gunluklar da
Foucault kltr ya da dnemlere
olan bu drmlere "episterne" veri-
yor. "Episterne" bilgi gerelerini dzenliyor, bel-
li nermeleri olabilir, belli nermeleri olanak
neyin bilgi konusu belki
neyin belirliyor. Ama
"episterne"
tkenmiyor; belli bir olmakla birlikte
"a priori"siyle de
gibi Kant'a gre de kendisini
gibi Belli ve
erevelerimiz var, ancak onlar iinde
ve uzay
ile zaman; apriori (nsel)
ise belirli kategoriler.) Ama
bu apriori kltr evrelerine gre
sahibi her biimde
bulunuyor ve zaman iinde de kesintili ya da
kesintisiz bir Bu
Foucault'nun "episteme"sine "tarihsel apriori"
demek isteyenler var; "episteme" bilgi edinme-
nin dnem ve kltrlere gre
Szgelimi "episteme"lerden biri
benzerlikleri bilgi edinmede
bir dnemin "episteme"si kar-
daha bir ise plu-
zerinde Ama
Foucault'ya gre kltrnde iki byk epis-
temolojik kesinti
1. XVii.
2. XiX.
Bunlardan birincisi klasik ikincisi
ise da iine alan modern dnemi
Buna gre biimi
klasik dnemdeki ile nk sylenen
bu (ratio'su) kkten bir
Ama burada bir iler-
Iemesinden sz etmek de yersiz; "epis-
teme"si, nesneleri biimleme ve dzenleme, bil-
giye sunma dizgesi XVII.
olarak klasik nesneleri
benzerlik, iinde
bunun iin
nem bu yzden de en
olan "deli"yi bir olarak
deliyi Ama klasik d-
insan bilimlerini de
bilgi konusu
Foucault'ya gre ancak XVIII.
filoloji ve iktisat bilim
olarak ortaya ve XiX. insan bi-
limleri
Bu Foucault'ya gre bilgi
konusu kadar geri g-
trmek, bir sorun
sanmak byk bir Ancak XiX. yz-
bilgi dzeni bilgi konusu
Bunun iin insan nesnelerin dze-
ninde yeni bir iki bir
ve bilgi dzeni yeni bir dengeye
"insan" denen bu dzeltilecektir. Evet,
Foucault'ya gre insan yeni bir bilgi
arkeolojisi tarihini gibi
bir gelecekteki lmn de bildirir: Ken-
disini ortaya bilgi dizgesi yeni bir
anda "insan" kumsala
bir yz gibi silinip gidecektir.
Nietzsche'nin ld"sn, belki daha
kktenci bir "insan lecek" ya da "insan ortadan
kalkacak"la izleyen Foucault'ya bir filozof de-
nebilir mi 1 Olduka bir sorun bu. Ama
bu iin nemli bir ipucunu yine Fou-
cault'nun kendisinde buluyoruz: Foucault'ya g-
re felsefe ama
bu, felsefenin yok gelmiyor.
Felsefe olan bir olmak-
tan alanlarda olarak
yrtlyor. felsefe, dilbilim, budun-
bilim, tarih, ve devrim olarak srmekte. Bu
Foucault'nun da bu anlamda
bir felsefe yapma biimiyle
belki de.
Foucault'nun yapmak
bir bilim tarihi ya da kltr tarihi
nu sylemek isteyenler de ya da
yntemi genellikle tarih
savunanlar da olabilir. Ama Foucault'
nun bu hi birini kabul etmeye-
Foucault'ya gre, kendi
bilim tarihi dzeyinde yer almaz, nk ta-
bilimlerin ne gibi
nesnel bilgiler bir ilerleme gs-
Tersine
bir
bir bilginin nesnel akla
uygun grlmesi iin ne gibi ortaya
istiyor Foucault:
Bu Foucault'nun gstermeyi
iktisat, dirimbilim (biyoloji) gibi bilim-
lerin halde zerk, srekli
iinde halde dzenli, bireysel
ortaya halde znesiz
gstermek. Foucault'nun bu "sylenen
ortaya birbirine
birikimlerinin biimlerini,
melerindeki dzeni ve bu iindeki
kesintileri sergilemek.
Ama burada byk bir gze arp-
makta: beri olarak
ya da yntem ile tarihi
i 255 i
yan yana gryoruz Foucault'nun neksel tarih tarihi bir oyunu
Gerekten Foucault'nun yntemi de, bir i dinamizm olarak grr; bu an-
tarih aktarmak mi? Fou- iin tarih glkler iinde y-
cault'nun kendisi bu ryen bilincin kendi kendini en derin
yntemini alandan savu- kadar srecidir. Oysa
nacak, yntemle olan bir Marx'tan ne sren Foucault'ya
demekle yetinecektir. Ama bunun ar- gre tarih bir biim, bir dizgeden bir
yntemle tarih bir bunun iin tarihte yrtc g olarak
ma tarih- bireyden, insandan sz etmek btnyle anlam-
kutuplar olarak grmeyi fazla yapay bilimlerinin inceleme konusu yapmak
Bununla birlikte Foucault geleneksel istedikleri, hmanistlerin evrenin
tarihe bakma biiminden da ekleme- grdkleri insan, Foucault'ya gre bu
!idir szlerine: Gerekten Foucault'ya gre gele- g da gerekte l bir ocuktur.
YAPISALelLlK
VE

moda, yntem ve ideoloji gibi
grnm daha nce
hangisinin hangi bekte
yer konusunda son sz sylemeyi okuyu-
cuya gerek
yntem
bu burada yinelemek is-
terim. Bu yntem konusundaki da zel-
likle dilbilim iin geerli
bakan bir olarak izlenim
bu: Saussure'n dilbilim gerek
bir devrim temeller zerine
Gnmzde bir dil-
bilim ok g olsa gerek. Her dil bi-
Hmci, iin de olsa Saussure'n y-
resine zorunda. dilbilimcinin de
Saussure'n temel ilkelerini yapa-
Edebiyat, dile ok bir
sanat iin, dilbilimsel yntemi uygulayan,
tutumu benimseyen bir edebiyat kura-
ve de sezilili-
yorum. Ama teki alanlar sz konusu
bakan olarak var;
Btn bir dil sayma ne lde
1 Bu yntemin rnek teki
da gvenilir bir bilim dzeyine yksel-
tiyor mu; yoksa usta bir denemedlik
1 Bu sorulara kesin vere-
miyorum.
ynteme en yneltilen
rilerden biri de, kkeninin nerede ol-
zerinde duruyor. Bu
tirmenlere gre hemen her yerde
sz ettikleri halde. hi bir zaman bu
nereden sylemiyorlar. ilk
ok yerinde gibi grlen bu
btnyle sylemeliyim. Bunun
gerekesini belirtmek iin de anlamda
ok nemli bir
dikkati ekmem yetecek. Gerekte
iin - daha nce de gibi - ger-
ya da belirli bir do-
kusu, rgs Burada duyu
verilerini, gzlemleri
gerek. gre hi bir biimde
gzlemlenebilir bil' indirgenemez.
Ama bu, bir nitelikte
yol kendisin-
de bulunmayan, ama bilimselolarak
incelemek zere kurulan bir dizge, bir madeldir.
Bu deyince iki birbirine
gerek: Birincisi gereklikte
i 257 i
somut bir dzenlilik ve rgtllk.
Bu btnyle Gerek-
dokusu bu iin bir
"structurel" kar-
olmak zere) ben demeyi neriyo-
rum. Bu anlamda bir bir kristalin
niteliktedir. ikinci trden bir
dzen iin (structural) deyimi daha
uygun. de, bir dizim,
szdizimi (sentaks) olarak, dile, gstergelere
bu dizgelerde anlam ileti-
mini dzenliliktir.
gzlemlenemez, konusu ola-
maz; ortaya iin zel yntem-
lerin bilim ku-
gerek. ve
trafik gstergeleri dilinde bir zellik
gsterir. Ama zellik renklerin kendisinde
gerekte bir Bu
ve renkleri, renklerle, diyelim
ki mavi ve mor ile srcler bu
renklerin ne anlama byle-
likle zellik ortadan olur.
iinde bilimsel
sylenegelir. Bu
Gereklerin gzlemlenmesi, bir modelin kurul-
ve bu modelin zmlenmesidir.
Gerekli bu model
modellere gibi, modeldeki
eksik de bilinen dayanarak ortaya
Bu Ferdinand
de Saussure'e kadar geri gidebiliyor. Saussure'n
dilbilimle olarak dile nemli
bir sav "Konunun nce var
dursun, nerdeyse
konuyu gelir." (Ders-
ler, s. 35, Kaynaklar: 6) Szgelimi dildeki ses-
lerin kendisinde bir dzenlilik yok, sesler kendi-
liklerinden bir dizge Ancak dil-
bilimci belli bir ses birimlerini
ediyor, bunlar dizgeyi kuruyor.
Ama ilgin bu sonradan kurulan
zorunlu, kesin dizgesi
Bu ya da bilmediklerimizi, bil-
dilderimize dayanarak ortaya
Saussure'n kendisinin byle bir var.
Saussure Hint-Avrupa dillerinin bilinen ses birim-
lerine dayanarak, bilinmeyen bir ses birimini
(*A) ortaya (Bu 1877
Saussure yirmi bile
1941 Hendriksen Hitit dilinde
- Saussure'n ne biimde - bir (*A)
ses birimi
Btn bu yntem olarak
yneltilen az nce
belli lde temelini gereldikte
bulmayan, sonradan kuramsal yoldan kurulan
bir dizge gre, bu dizgenin
ne kkenini
byk bir yok. Ama bir
yine de ayak direyebilir, bu kur-
nereden nerede
sorabilir. bu her
(ya da vermeyi bir soru de-
Ancak Levi-Strauss, Jakobson ve Chomsky'
de bu sorunun bulmaya yarayacak ip-
gryoruz. Bu
zel bir yetisinde temellendirme
izelge hem bu hem de genel
tutumu bir biimde zetliyor:
SZ: _sylav
Mitoslar
Ailfl
.
___

DogU'l'ton bir
kurma

PERiNOE.
bir yetisi
olup beynimizde temellenip temellen-
benim iin bir konu.
da sonuca
Ama ister beynimizde temellensin, ister
bir olsun, gnmzde
yeni anlamlar yklenerek de olsa bir
zerinde bir
olgu. Ancak hi de akla gel-
miyor: Gnmzde bilimler
yor, her gn yeni yeni bilimler ortaya
yepyeni bilgi edinme bulunuyor.
Ne var ki ok bir durumla da
Bu sonunda daha iyi kavraya-
cak yerde, daha bir kavrayamaz oluyoruz. BiI-
gilerimiz de
sanki. zmlere
yeni sorunlara Yine dilden bir
rnek vereyim:
sesler gerekte sonsuz bir gsteriyor.
Bir "a" sesi toplumlarda ok
biimlerde dil iinde sesler
blgelere, toplumsal kesimlere gre
tek bile sesi
biimlerde Sesbilgisi (fonetik) iler-
leyip daha ince aralar bu
likleri daha olarak bylelikle
ortaya veri veri
nnde bilim aresiz Oysa
dilbilim, dizge kavramindan yola nemli
nemsizden ediyor;
anlam iletimini, dzeni.ni etkileyen
gz nnde tutuyor. Bylelikle de
konusunun ezilmiyor.
yntem byle bir byle bir
zlemin rn. bilim iin temel
sorun Bilim konuyu
Neleri inceleme bi-
rimleri neler Bu sorulara vere-
bilmek iin bilim dilbilimi
rnek dilbilimdeki "dil-sz", "diz-
gede olan - dizge kalan" kendi
da deniyorlar;
Burada nemsizieri
bir yana inceleme
birlikte gz-
den Kimi kez ynelme kay-
kendisini unutturabilir. Bir d.e
yntem ne denli olursa olsun
tketicilik ortaya yn-
temlere de
bir yntemin tekelci gerek.
Az nce sylenenlerden bilim
felsefesi, bilgi ilgin bir
bir kez daha ortaya "Bilim - ger
ek kuramsal
bilimleri - insan bilimleri hep bu
soru konusu Tekelci olmama-
yntemin felsefeyle bir
daha
Bu da analitik felsefeyle bir ynnde.
Analitik felsefe deyince kabaca sylendikte,
felsefe dilsel dzeyde ele. alan, felsefe
dil olarakgren
felsefe Saussure'den bu yana
dilbilim bir yntem gre,
analitik bu tutuma daha bir
ilgigstermesi
Dilsel sorunlarla ilgilenen bir dilbilim-
sel ynteme de diyorum.
nerim analitik bir tutumla felsefe yapan
yntemden dilbi-
limle de analitik filozofun sorun-
bilincinde
Bir ideoloji olarak gelince ...
bir ideoloji iin
isteyenlerden nk
dnemde ideolojinin bir
Ama felse-
fenin grevinin ideolojiler ortaya atmaktan ok,
ideolojileri ortaya
ideolojileri
Bu genel gstergebilim
toplumlara egemen olan
ideolojileri ortaya lde
yorum. Ama bir . ideoloji olarak CI-
kendisinin neyin ideolojisi bir
gsterge ise neyi ortaya
da felsefenin bir devi
rum. bir - hmanizma o-
larak ortaya onaylama
Bu konuda ileri
birok hma-
evrenin
olduka bir konu. Belki hmanizma
da evrenin olmaktan
Belki limanizmaya gre de insan
bir yal-
Ama btn teki p.aralar gibi da
ge'reksinmelerini kendini
meye var. Geri hmanizma ok
bir szck; ama benim iin her nce,
daha stte yer alan bir egemen-
i 259 i
daha alttaki bir
dzenine sylyor, hma-
nizmazgn bir diye grlen insana
bir dile getiriyor. var olduka,
ne iin ve soru konusu
yani duyduka, h-
manizma da bir ideoloji olarak sre-
cektir,
bir ideolojiye
bir dnya
dan ve
ve Geri
dilinde de geen bir
szck; ama bir diz-
genin olan, bir yklenen birim anla-
Oysa ok ya-
bir ilgi iinde ben. Benim iin
ne iin ve dile getirir-
ken bir szck, belki de temel
sekilerimizin bir zeti. Bu anlamda de-
bir yapmaya,
olan demek. Bu
sezgim Bir dnya olarak
yani daha ok bir
sizlik
Bu
Sart-
re'a gre gibi,
da uzak kalan bir tutum; oysa
lanma aydln en temel bu du-
rumda olan, tmyle ol-
maktan da demek.
Kaynaklar
Trkede:
1. Aksan, Anlambilimi ve Trk Anlam-
bilimi (Ana izgi/eriy/e), Ankara niversi-
tesi Dil ve Fakltesi
217, Ankara 1971.
2. Anday, Melih Cevdet: "Bilimleri Sarsan
Yeni Bir Yeni Ede-
biyat, 1970, 7.
3. zcan: Lenguistik Metodu,
layan Kitabevi, istanbul, 1967.
4. Bayrav, Sheyla: Yap/sal Di/bilimi, istan-
bul, 1969.
5. Nusret: "Bilimde Bir Moda
Strktralizm", i. Yordam, mart-nisan
1969, 2; II. Yordam,
1969, 3.
6. Vardar, Berke ve eviren):
ferdinand de Saussure ve Dilbilim Kavram-
Semeler), Yeni insan Ya-
istanbul 1971 (Yaz/daki
Dersler).
7. Vardar, Berke: Dilbilim Yeni
insan 1968
8. Vardar, Berke: "Berke Vardar
Konur Ertop; Yeni Edebiyat,
nisan 1971, cilt II, 6.
Dillerde:
9. Aitchison, Jean: General Linguistics; 1972
10. Auzias, Jean-Marie: C/efs Pour le structura-
lisme, Seghers 1971.
11. Broekman, Jan M.: Strukturalismus, Alber
Kolleg Philosophie, Freiburg-Mnchen, 1971.
12. Cuisenier (ve birok La Philo-
sophie, Les Dictionnaires du Savoir Moder-
ne, Denoel, Paris 1969.
i 260 i
13. Fages, J. B.: Comprendre le structruralisme,
Privat, 1968.
14. Lane, Michael (edited and introduced by):
Introduction to Structuralism, Basic Books,
Ine. Publisher New York, 1970.
15. Leach, Edmund: Levi-Strauss, Fontana
-Collins, 1972.
16. Mantoy, Jacques: Les 50 Mots-des de la
phi/osophie contemporraine, Privat, Tou-
louse, 1971.
17. Martinet, A.: Elements de linguistique
generale, Armand COlin, Paris, 1971.
18. Mercier, A.: "Notes on the Analysis of
Structure and Structliralist ideologies",
Inquiry, Vol. 15, No. 3, Autumn 1972.
19. Millet, Louis: D'Ainvelle, M. Varin; Le
Structuralisme, Psychotheque, Editions Uni-
vairsitaires, Paris, 1970.
20. Mounin, George: C/efs pour la linguistique,
Seghers, 1971.
21. Pasolini, Pier Paola: Pasolini on Pasolini,
(Interviews with O. Stack) London, 1969.
"Pasolini" diye
22. Pasolini, Pier Paola: "Le Scenario comme
structure-tendant vers une autre struc-
ture", Cahier du cinema, Decembre, 1966.
23. Piaget, Jean: Le Structuralisme, P. U. F, 1970.
24. Saussure, de: Cours de linguis-
tique generale, Payot, 1972.
25. Schiwy, Gnter: Der franzsische Struk-
turalismus, Rowohlt, 1970.
26. Trotignon, Pierre: Les franais
d'aujourd'hui, P.U.F., 1970.
27. Ycel, Tahsin: L'imaginaire de Bernano,
istanbul, 1969.