TERPENO T VE STERO TLER.......................................................................................................... 3 1 2 G R ............................................................................................................................................... 3 MONOTERPENLER .....................................................................................................................

2.1 YAPISI ............................................................................................................................................ 4 2.2 B YOSENTET K KAYNAKLARI....................................................................................................... 5 2.2.1 DZGN MONOTERPENLER ......................................................................................................... 5 2.2.2 DZENS Z MONOTERPENLER ....................................................................................................... 5 2.2.3 R DO TLER .................................................................................................................................. 5 2.2.4 MONOTERPEN HETEROZ TLER ..................................................................................................... 5 2.3 MONOTERPEN TAIYAN DROGLAR .............................................................................................. 5 3 UUCU YALAR.......................................................................................................................... 6

3.1 TANIM ............................................................................................................................................ 6 3.2 YAYILILARI, BULUNDUU YERLER VE GREVLER .................................................................. 6 3.3 F Z KSEL ZELL KLER ................................................................................................................ 7 3.4 K MYASAL YAPILARI .................................................................................................................... 7 3.4.1 TERPENO TLER ............................................................................................................................ 7 3.4.2 AROMAT K YAPILAR.................................................................................................................. 10 3.4.3 FARKLI KAYNAKLI B LE KLER ................................................................................................. 10 3.5 UUCU YALARDA DE KENL K FAKTRLER ....................................................................... 11 3.5.1 T CAR SM ................................................................................................................................ 11 3.5.2 KEMOT PLER N OLUUMU ......................................................................................................... 11 3.5.3 VEJETAT F S KLUSUN ETK LER ................................................................................................. 11 3.5.4 EVRESEL FAKTRLER N ETK S ............................................................................................... 11 3.5.5 ELDE ETME YNTEM N N ETK S ............................................................................................... 11 3.6 ELDE ED L LER ........................................................................................................................ 12 3.6.1 UUCU YALAR ........................................................................................................................ 12 3.6.1.1 Distilasyon ............................................................................................................................. 12 3.6.1.2 Mekanik yol (Citrus kabuklarnn sklmas) ......................................................................... 12 3.6.2 KONKRET VE REZ NO TLER ....................................................................................................... 13 3.6.2.1 Tketme ................................................................................................................................. 13 3.6.3 YADA YAPILAN SON LEMLER ............................................................................................... 13 3.7 UUCU YALARDA VE UY TAIYAN DROGLARDA KAL TE KONTROL VE ANAL ZLER .......... 13 3.7.1 UUCU YALARIN KAL TE KONTROL ..................................................................................... 13 3.7.2 UUCU YA B LEENLER N N ZOLASYONLARI VE YAPILARI ZER NDE ALIMALAR ............ 13 3.7.2.1 Elde etme................................................................................................................................ 14 3.7.2.2 Trev hazrlama ..................................................................................................................... 14 3.8 UUCU YALARIN FARMAKOLOJ K ZELL KLER ................................................................... 14 3.9 UUCU YALARIN TOKS S TES ................................................................................................. 14 3.10 UUCU YA TAIYAN DROGLARIN KULLANILII .................................................................... 15 3.10.1 ECZACILIK ............................................................................................................................... 15 3.10.2 PARFMER ............................................................................................................................. 15 3.10.3 GIDA TEKNOLOJ S .................................................................................................................. 15 3.11 SAKLANMASI ............................................................................................................................. 15 3.12 UUCU YA TAIYAN BALICA DROGLAR ............................................................................... 16 3.12.1 UUCU YA TAIYAN LAM ACEAE DROGLARI .................................................................... 16 3.12.2 ANASON KOKULU UUCU YALAR ......................................................................................... 19

3.12.3 3.12.4 3.12.5 3.12.5.1 3.12.5.2 3.12.5.1 3.12.6 3.12.7 4

C TRUS UUCU YALARI ......................................................................................................... 20 ASTERACEAE FAM LYASININ TAIDII UUCU YA DROGLARI .............................................. 21 D ER UUCU YALAR ........................................................................................................... 21 Oleum Rosae, gl ya ......................................................................................................... 21 Oleum Chenopodii, kenopod esans..................................................................................... 22 Oleum lauri, defne ya........................................................................................................ 22 UUCU YA EREN D ER DROGLAR ..................................................................................... 23 BAHARATLARDA TIBB B TK M D R?.................................................................................. 23

RE NELER................................................................................................................................. 24

4.1 RE NELER N ELDE ED L LER ................................................................................................ 24 4.2 RE NEL MADDELER ................................................................................................................. 25 4.2.1 RES NA ...................................................................................................................................... 25 4.2.2 GL KORES NA ............................................................................................................................ 25 4.2.3 LAKTORES NA ........................................................................................................................... 25 4.2.4 OLEORES NA.............................................................................................................................. 25 4.2.4.1 TEREB NTH NA .................................................................................................................. 26 4.2.4.2 CANNAB S SAT VA, kendir, esrar otu, Cannabinaceae..................................................... 26 4.2.4.3 MAST X, sakz, Anacardiaceae ............................................................................................ 26 4.2.4.4 RES NA GUAJAC ............................................................................................................... 26 4.2.5 OLEOGUMM RES NA, GUMM REZ NLER ..................................................................................... 26 4.2.5.1 OL BANUM, Burseraceae..................................................................................................... 27 4.2.5.2 OPPANAX, Burseraceae ....................................................................................................... 27 4.2.5.3 M RRA, Burseraceae ............................................................................................................. 27 4.2.5.4 ASAFOET DA, Apiaceae...................................................................................................... 27 4.2.6 BALSAMUM, BALZAMLAR ......................................................................................................... 27 4.2.6.1 MYROXYLON BALSAMUM VAR. PERE RAE, peru balsam, fabaceae......................... 27 4.2.6.2 MYROXYLON BALSAMUM , M.TOLU FERUM, tolu balsam, fabaceae....................... 27 4.2.6.3 STORAX................................................................................................................................ 28 4.2.6.4 STYRAX AMER CANUS, styraciaceae............................................................................... 28 4.2.6.5 STYRAX TONK NENS S, siam benzoini ............................................................................ 28 4.2.6.6 STYRAX BENZO N VE STYRAX PARALLELONEURUS, sumatra benzoini ................ 28 4.2.6.7 KATRAN ............................................................................................................................... 28 4.2.6.8 P X, juniperi oxycedrus, Ard katran, Cupressaceae........................................................... 28

Terpenoit ve Steroitler
1 Giri
Terpenoit ve steroitler bitkilerde sekonder metabolit olarak en byk grubu oluturmaktadrlar. Btn terpen ve steroitler mevolanat yolandan oluurlar.

Terpenler deiik saydaki izopren(=2 metil buta-1,3 dien) molekllerinin kafa-kuyruk eklinde birlemesi sonucu meydana gelmektedir(izopren kural). Bu grup bileiklerin prekrsrleri, enzimler tarafndan katalizlenen reaksiyonlar sonucu ortaya karlar ve allilik prenil pirofosfat molekl olarak isimlendirilen bir hareket moleklne izopentenil pirofosfat(IPP=C5) nitesinin ilavesiyle oluan (C5)n alkollerinin fosforik diesterleridirler. Formle edecek olursak Allilik prenil piro fosfat(=prekrsr=rn.DMAPP)+ IPP (C5)nalkolnn fosforik diesteri (= terpen) Terpenlerin oluumunda ilk nite dimetilallil pirofosfat(DMAPP)dir. Prekrsrn oluumu Prekrsr ismi Terpen C zopren says/forml says MVA(=mevalonik DiMetilAllilPiroPosfat Hemiterpen 1 5/C5H8 1 asit) IPP DMAPP Geranil pirofosfat Monoterpen 10/ C10H16 2 DMAPP + IPP GPP 2 GPP + IPP FPP Farnesil pirofosfat Seskiterpen 15/ C15H24 3 3 FPP + IPP GGPP Geranil geranil pirofosfat Diterpen 4 20/ C20H32 4 Geranil farnesil Sesterterpen 25/ C25H40 5 GGPP + IPP GFPP 5 pirofosfat Skualen(=steroitlerin Triterpen 6 FPP + FPP Skualen 30/ C30H48 6 prekrsr) 7 GGPP + GGPP Fitoen Fitoen(=karotenoitlerin Tetraterpen 40/ C40H64 8 prekrsr) (=karoten)
zopren says 3e kadar olanlar genelde uucu ve 3ten byk olanlar genelde uucu deildirler.

zopren kuralna uygun bir ekilde meydana gelen terpenlere dzgn terpen denir. zopren kuralnn uygulanmad baz durumlarda, dzensiz monoterpenler 2 DMAPP nitesinin balanmasyla ortaya karlar. Terpenlerin oluumunda rol alan IPPDMAPP oluumunda asetat molekl balang maddesidir. 2 molekl asetik asit tiyoesterinin birlemesi ve ardndan redklenmesi sonucu mevalonik asit oluur. MVAya fosfat balanmas ve daha sonra COOH grubunun uzaklamasyla IPP oluur. IPP ise bir enzim yardmyla DMAPPa izomerize olur.

2 Monoterpenler
En basit terpen yaps olup 2 x izopren moleklnden oluurlar. Monoterpenler genelde uucu yalarn yapsnda yer alan dzgn terpenlerin, Asteraceae uucu yalarnda bulunan dzensiz terpenlerin ve iridoitlerin yapsnda bulunurlar. ou serbest haldedir. Fakat glikozidik formlarna da rastlanmaktadr. Glikozidik formlar aroma prekrsrleridir ve eftali, zm, kiraz, ahududu gibi baz meyvelerde bulunanlar nemlidir.

2.1 Yaps
Dzgn monoterpenler iki izopren nitesinin kafa-kuyruk eklinde balanmas sonucu meydana gelirler. Asiklik Monosiklik (halka (tek halkal) tamayan)
mirkan seko-iridan

p-mentan

iridan

Bi ve trisiklik (iki halkal)

karan pinan

bornan

tuyan

Dzgn monoterpenlere ilaveten dzensiz yaplar; -ya dzgn prekrsrlerin rearanjman ile (rn. Pinan ve bornandan izokamfan veya fenkann olumasnda olduu gibi)
izo-kamfan fenkan

-veya geleneksel olmayan bir biyogenez ile (rn.direkt krizamtemil PP krizantema) -veya onun rearanjman zerinden oluan trevleri ile meydana gelirler. (rn.artemisan, santolinan,lavandulan, rotrokan)

krizanteman

artemisan

lavandulan

santolinan

2.2 Biyosentetik kaynaklar

Monoterpenler biyosentetik orjinlerine gre drde ayrlrlar.

2.2.1 Dzgn monoterpenler

Dzgn monoterpenlerin hareket noktas GPPdir.

2.2.2 Dzensiz monoterpenler

2 molekl DMAPP birlemesi sonucu krizantemil pirofosfattan meydana gelirler.

2.2.3 ridoitler
Geraniol veya neroln siklopropan ekirdeini oluturmas ve glukozidasyon ile meydana gelirler.

2.2.4 Monoterpen heterozitler

Siklopentanoit yap tamayan monoterpenik heterozitlerdir.

2.3 Monoterpen tayan droglar

Bitki Paeonia sp Viburnum sp Trkesi akayk trleri Gilabori Familya Paeoniaceae Caprifoliacea Etken madde Paeniflorin (monoterpen glikozit) Anatoliozit (monoterpen heterozit) Kullanl Antispazmodik, analjezik Antispazmodik, diretik

3 Uucu yalar
3.1 Tanm
Uucu yalar, bitkilerden genellikle distilasyon ile elde edilen yapsnda terpenik, aromatik maddeler, uucu asit, aldehit, dz zincirli hidrokarbonlar, N ve S tayan heterozitleri tayan oda scaklnda genellikle sv olan, sekonder metabolit olan kompleks karmlardr. - Konkret: bitkisel kaynakl taze materyalden sulu olmayan bir solvanla tketme ile elde edilen karakteristik kokulu ekstredir. - Pomat: soukta veya scakta anfloraj yntemleri (=erimi ya iine ieklerin batrlmas ve bekletilmesi) ile elde edilen parfml yadr. - Rezinoit: doal kaynakl kuru materyalden sulu olmayan solvanla tketme ile elde edilen karakteristik kokulu ekstredir. - Absol: uygun scaklkta alkolle tketme sonucu konkret, pomat veya rezinoitten elde edilen karakteristik kokulu rnlerdir. - Baharat: koku ve aroma vermek, gdalarn lezzetini artrmak iin kullanlan doal bitki rnleri veya karmlardr.

3.2 Yayllar, bulunduu yerler ve grevleri -Bulunduu yerler

UYlar en ok Lamiaceae, Myrtaceae, Rutaceae, Coniferae, Compositae, Umbelliferae ve Graminae familyalarnda yaygndrlar. Bitkilrede uylar eitli organlarda bulunmaktadr. Bulunduu organ Yaprak Yaprak Yaprak Meyve Meyve iek Tohum Gvde Gvde Gvde Rizom Kk rnek Folia Menthae F.Boldo F.Eucalypti FructusAnisi Fr.Piperis nigri Flos Rosae Semen sinapsis Cortex cinnamomi Eucalyptus macarthuri Cortex camphora Rhizoma Filicis Radix valerianae Bulunduu yer Salg ty Salg hcresi Salg cebi Salg kanal Salg hcresi Hcre iinde Doku iinde Salg kanalnda Gvde kabuklarnda Odun ksmnda reine ile beraber salg ty Hcre iinde

-Grevleri
1. 2. 3. 4. Koruyucu Tozlamay kolaylatrc Su kaybn azaltc Yaralanmalarda bitkiyi korumak iin meydana gelen daha sonra grevi biten reineleri eritici 5. Bitkinin kullanmad ie yaramayan depo rnlerini ortadan kaldrmak gibi grevleri vardr.

3.3 Fiziksel zellikleri

1. Genellikle %1den az elde edilirler. Karanfil tomurcuklar ise istisnadr ve yaklak %15 orannda uy tar. 2. Genelde soluk sar veya sar renklidirler. lk elde edilirken tamam renksizdir. Bekledike kromofor gruplar oluur ve renk iddeti artar. Nadiren krmz (O.Caryophylli) veya mavidir(O.Chamomillae). 3. Tamam zel kokuludur. 4. Younluklar genellikle 0,8 1,0 arasndadr. Nadiren younluu sudan ar(1,0-1,5) uucu yalara rastlanr. (O.Caryophylli, O.Cinnamomi, O. Sassafras) 5. Suda znmezler, suyla karmazlar ancak srklenirler. Suyla bekletildiinde tad baz maddeler suya geerek eczaclkta nemli olan aromatik sular (=Aqua) meydana getirirler. 6. Nadiren oda scaklnda kat haldedir(O.Anisi). Alkol ilave edildiinde tm uucu yalarn donma noktas der. 7. Doal olarak elde edilen yalarn hepsi optike aktiftir ve deerleri spesifiktir. laveten her uyn alkoldeki znrl, younluu, asitlik, sabunlama, krlma gibi indisleri yaa ait farkllklar gsterir.

3.4 Kimyasal yaplar

Uylar kompleks ve deiken 2 farkl biyogenetik gruptan oluan maddeler karmdrlar. Bunlar terpenoit ve daha az yaygn olan fenilpropandan treyen aromatik yaplardr.

3.4.1 Terpenoitler
Uucu yalar en ok uucu terpenleri baka bir deyile molekl arl ok yksek olmayan mono ve seski terpenleri tar. -Uucu yalarda bulunan monoterpenlerin yaplarna rnekler rnek Monoterpen Halka says yaps

Monoterpen

Asiklik

Mirsen, osimen
mirsen osimen

Hidrokarbon (uyda daima bulunurlar)

Monosiklik

ve Terpinen, p-simen
-terpinen p-simen -terpinen

Bisiklik

Pinenler, 3-karen, kamfen, sabinen

-pinen

pinen
sabinen

3-karen kamfen

CH2OH

geraniol

CH2OH

Asiklik

Geraniol, linalol, sitronellol

OH

sitronellol linalol

Alkol Mentol, terpineol, 1-terpinen-4-ol

Monosiklik

OH

OH

mentol terpineol
OH

Bisiklik

Borneol, fenkol
borneol

Aldehit

Asiklik

Geranial, neral, sitronellal

CHO
sitronellal

Asiklik

Tageton O
tageton

O Keton Monosiklik Menton, karvon, pulegon

karvon

Bisiklik

Kafur, fenkon, tuyon Linalil asetat, sitronellil asetat Mentil, terpinil asetat zobornil asetat

O
tuyon

Asiklik Ester Monosiklik Bisiklik

Eter

Sineol(=kaliptol)
O

1,8-sineol

Peroksit

Askaridol

O O askaridol
OH

Fenol

Timol, karvakrol
OH

timol

karvakrol

Monoterpenlede biyosentez sonucu veya sitralden halka kapanmas sonucu oluabilen siklositral yaps da nemli bir iskelettir. , -ironlar ve safron -siklositralden hareketle elde edilmi nemli etken maddelerdir. Safran hidroliz sonucu safranala dnr.

-Siklositral yaplarna rnekler

O O H
iron safranal

Uucu yalarda bulunan seskiterpenlerin yaplar monoterpenlere benzer. Hidrokarbonlar, alkoller ve ketonlar en ok bilinen yaplardr.

-uucu yalarda bulunan seskiterpen yaplarna rnekler Seskiterpen yaps

rnek
H

Hidrokarbon

bizabolen, karyofilen, longifolen

bizabolen

Alkol Seskiterpen

Farnesol, karotol, santalol, patouli alkol

OH farnesol
O

Keton

Nootkaton, cis-longipinan2,7-dion, -vetivon

nootkaton

Aldehit Ester

Sinelsallar
OCOCH3

Sedril asetat
sedril asetat

3.4.2 Aromatik yaplar

Uucu yalarda bulunan fenilpropanoitler (C6-C3) ounlukla allil- ve propenilfenol eklinde yaygndr.

3.4.3 Farkl kaynakl bileikler

Uucu yalar elde etme yntemlerine bal olarak dk molekl arlkl eitli alifatik bileikleri tarlar. Eer materyal buhar distilasyonu ile tketilirse hidrokarbonlar, asitler, alkoller, aldehitler, asiklik eterler ve laktonlar elde edilir. Yksek sya braklm rnler de azot veya kkrt tayan rnler meydana gelir.

10

3.5 Uucu yalarda deikenlik faktrleri

3.5.1 Ticari ismi
Kekik veya kekik ya uluslar aras piyasada spanyol, Meksika, Yunan veya Trk olarak isimlendirilir.

3.5.2 Kemotiplerin oluumu

rnein Thymus vulgarisin morfolojik olarak homojen ve dayankl bir karyotip olmasna karn deiik kemotipleri vardr. Bu kemotipler birbirlerinden tadklar ana bileene gre ayrlrlar. Tadklar ana bileene gre bunlar; Timol, Karvakrol, Geraniol, Linalol, -terpineol, t-4-tuaynol, sineol, terpinolen vb. tipleri olarak sralanabilirler. Thymus trlerinden baka, Thymbra, Satureja, Origanum vs. trlerinde de kemotipler sz konusudur.

3.5.3 Vejetatif siklusun etkileri

Bitkilerin, bymeleri srasnda tadklar maddeler deikenlik gsterir. Mentha piperitada vejetatif siklus srasnda; (-)menton miktarndaki dme (-)mentol ve (+)neomentol seviyesinde dmeye neden olur. (-)mentol seviyesi artarken (+)neomentol suda znen trevine[(-)neomentol glukoziti] dnr.

3.5.4 evresel faktrlerin etkisi

Scaklk, bal nem, gn nn toplam sresi ve rzgar ile zellikle yzeyel histolojik saklama organlarnda (r. Lamiaceae familyasndaki salg tyleri) bulunan yalar direkt olarak etkilenir. Buna karn derin blgelerde depolanan ya daha dayankl kalr. Nanede uzun gn ve lk geceler ya verimini ve mentofuran miktarn artrr. Tersi durumda ise(souk geceler) mentol oluumu artar. Bir baka rnekte ise, gneyde yetien Laurus nobilis de kuzeyde yetienlere gre ya verimi daha yksektir. Kltr almalar ile de verim ve kalite zerinde deiiklikler grlr.

3.5.5 Elde etme ynteminin etkisi

Distilasyon srasnda sre, ortamn pHs, scaklk ve kullanlan aletin ekli deiikliklere neden olmaktadr. Bunun sonucu; esterlerin hidrolizi hzlanabilir, ayrca yeni yaplanmalar, izomerizasyonlar, rasemizasyonlar, oksidasyonlar ve benzeri reaksiyonlar meydana gelebilir. Isnn uzun sre tatbik edilmesi sonucu ise dk polariteye sahip maddeler deiiklie urarlar. Ayrca uzun sreli kaynama ile ortam asidik olur ve sabinen, sabinen hidrat, ,pinen terpinen-4-ol, terpinen, terpinolen ve -terpineole dner. Kullanlan cihaz ve yntem de nemlidir.

11

3.6 Elde edilileri

3.6.1 Uucu yalar

3.6.1.1 Distilasyon
En ok kullanlan yntemdir. Kimi trleri vardr. 1. Anizoterm distilasyon: materyalin bulunduu kap ile rnn elde edildii kap arasnda scaklk fark olan distilasyondur. 2. zoterm distilasyon: materyalin bulunduu kap ile rnn elde edildii kap arasnda scaklk fark olmayan distilasyondur. 3. Kuru distilasyon: direkt olarak materyalin stlmas ile yaplan distilasyondur. 4. Solvanl distilasyon: solvan ilave edilerek yaplan distilasyondur. 5. Lipofil distilasyon: srkleyici aseton, etilen glikol gibi organik solvanlar kullanlarak yaplan distilasyondur. Yan zelliklerine ve bulunduu salg organna gre materyal ilemden nce ya paralanr veya toz edilir. 6. Lipofob distilasyon(hidrodistilasyon): su ile yaplan distilasyonu i. Su distilasyonu(basit buhar distilasyonu): materyal ve su ayn kapta bulunur. Is tatbik edilerek distilasyon yaplr. Kurutulmu materyaller ve kaynatlmakla yaps bozulmayan uucu yalarda kullanlr. ii. Su buhar distilasyonu: kurutulmu materyal su ile masere edilir. Baka yerde bulunan buhar jeneratrnden getirilen ar snm buhar slak materyal iinden geirilir. Is ile yaps bozunan yalar ve uucu ya derin dokularda tayan materyallere uygulanr. iii. Buhar distilasyonu(doymu buhar distilasyonu): ar scak buhar materyal iinde geirilerek yaplan distilasyondur. Taze toplanan ve ya yaprakta olduu gibi yzeyde tayan materyaller iin kullanlr. iv. Hidrodifzyon: yntem buhar distilasyonuna benzer. Fark ar snm buharn materyal zerine stten dk basn ile gnderilmesidir.

3.6.1.2 Mekanik yol (Citrus kabuklarnn sklmas)

Kabuk paralanr ve fiziksel bir ilemle paralanm salg kanallarndaki maddeler elde edilir. Klasik ilem su iindeki meyvenin yzeyine g uygulanmaya dayanr. Kat atklardan kurtulduktan sonra, uucu ya sudan santrifj ile ayrlr. Kullanlan yntemler unlardr. 1. Skma yntemi:en ilkel yntemdir. Salg ceplerinin skarak patlatlmasna dayanr. 2. Ekel yntem: ucu ivili flarda meyve hafife yukardan bastrlarak gezdirilir ve salg cepleri patlatlr. 3. Snger yntemi: meyve ortadan ikiye kesilir. Mezokarp sngerle sklr. Patlatlan salg ceplerinden akan sv snger tarafndan emilir. Uucu ya tayan snger bir kovaya sklr.

12

3.6.2 Konkret ve rezinoitler

3.6.2.1 Tketme
1) zoterm tketme: Materyal ile rnn bulunduu ortam arasnda s fark olmayan distilasyon ve tketmedir. Genellikle ya ve lipit kullanlarak yaplar. Taze materyale uygulanr. Anfloraj ynteminde difzyon ilemi uygulanmaktadr ve elde edilen rn absol olarak bilinir. Dijestiyon ynteminde ise tek fark s kullanlmasdr. Scak tatbiki ile eritilen lipit ierisine materyal daldrlarak bekletilir. 2) Anizoterm tketme: Materyal kaynama noktas dk, srklenme zellii olan zclerle tketilir. zc seimi ok nemlidir. Petrol eteri, hekzan, propan veya sv btan en ok kullanlan zclerdir. 3) Sper kritik gazlarla tketme: sper kritik bir gazla tketme ileminde en ok karbondioksit gaz kullanlr. Tercih edilme nedeni; Doal ve kimyasal olarak inert olmas, Yanc ve toksik olmamas, Kolay bulunur ve ortamdan kolayca uzaklatrlabilir olmas, Seiciliinin geni olmasdr. nceleri dekafeinsiz kahve, nikotinsiz sigara, kokusuz baharat eldesinde kullanlmtr.

3.6.3 Yada yaplan son ilemler

Elde edilen uucu yan dayanklln artrmak iin ierdii su ultra santrifjlerle uzaklatrlmaldr. Bunun yan sra eczaclkta kullanlabilmesi iin uucu yalarn ntralletirilmesi, renginin giderilmesi, tad toksik ve kt kokulu maddelerden temizlenmesi, etken madde miktarnn artrlmas gerekir. Bu amala seici tketme yntemi kullanlr. lem grm uucu ya konsantre uucu ya olarak tanmlanr. Deterpenasyon uucu yan kolayca reineleebilen terpenik hidrokarbonlarndan uzaklatrlmasdr. lem sonucu elde edilen yaa deterpene, iki kez distilasyon sonucu elde edilen yaa bidistile ve eitli yntemlerle rektifikasyon sonucu elde edilen yaa rektifiye uucu ya denir.

3.7 Uucu yalarda ve uy tayan droglarda kalite kontrol ve analizler

En nemli tayin uucu ya miktar tayinidir. Bu tayin solvan tketmesi ve distilasyonu ayn anda gerekletirilerek yaplr. Likens-Nikerson ad verilen cihaz kullanlarak yaplr. Bu tayin dnda gravimetrik, volumetrik ve mikroskobik yntem de kullanlr. Uucu yan ierdii su miktarn saptamada benzen, ksilen gibi azeotropik ajanlar kullanlr.

3.7.1 Uucu yalarn kalite kontrol

Klasik olarak tanmlanan bu tayinler alkolde znrlk, fiziksel lmler(optik evirme, krlma indisi) ve eitli indeks (asitlik, sabunlama, ester, asetil indeks) tayinleridir. Uucu yan tayinin de TK kullanlr. Bunun dnda gaz kromotografisi de kullanlr.

3.7.2 Uucu ya bileenlerinin izolasyonlar ve yaplar zerinde almalar

Uygulanan ilemler iinde en yaygn kullanlan yntem, uucu yan fraksiyonlu distilasyona tabi tutulmas daha sonra bozunma rnleri zerinden izolasyonlardr. Deiik fonksiyonel gruplarna gre farkl bozunma rnleri ve suda znen trevleri hazrlanr ve uucu yadan preparatif ayrma ilemleri yaplr.

13

3.7.2.1 Elde etme

Uucu yalardan tadklar etken maddelerin elde edilmesinde em ok kullanlan yntem yaa souk tatbik edilerek etken maddenin ktrlmesi ve ken maddenin daha sonra santrifjlenerek ayrlmasdr. rnein O.Menthae -200Cde bekletildiinde mentol kerek ayrlr.

3.7.2.2 Trev hazrlama

1. Asitler, fenoller ve olduka nadir grlen bazlar suda znen tuzlarnn oluturulmas ile ayrlabilirler. 2. Ester ve laktonlar hidroliz edilir ve elde edilen asitler alkali tuzlar halinde ayrlabilir. 3. Karbonil gruplar sodyum hidrojen slfit veya Girard reaktifi ile ayrlabilirler. 4. Primer ve sekonder alkoller ftalik asit esterleri halinde izole edilebilirler. 5. Kalan karm ise tersiyer alkoller, eterler ve hidrokarbonlardr. Bu maddeler fraksiyonlu distilasyon gibi fiziksel zelliklerinde dayanarak ayrlr. Uucu yalarn ayrm ve analizinde fraksiyonlu distilasyon, sv kolon kromotografisi, ince tabaka kromotografisi, gaz kromotografisi, yksek performansl sv kromotografisi, damla sayc-Current kromotografisi ve dner blmeli sayc-Current kromotografisi yntemleri kullanlmaktadr.

3.8 Uucu yalarn farmakolojik zellikleri

ounlukla bir uucu yan aktivitesi ile yan elde edildii bitkinin etkisi birbirlerine kartrlmaktadr. rnein Rosmarinus uucu ya antimikrobiyal zellik gsterirken, bitkinin infzyonu antispazmodik ve koleritik etki gsterir. Kimi uucu yalarda saptanan aktiviteler yle sralanabilir; Antiseptik aktivite: Genellikle antibiyotiklere kar rezistan sulara kar antiseptik etkilidirler. Baz uucu yalar mantarlara ve mayalara kar da etkilidir. Hemen hemen hepsi koruyucu olarak kullanlr. Melisa officinalis, Rosamarinus officinalis, Mentha piperita, Lavandula, Eucalyptus, Eugenia ... vs. Sitral, Geraniol, Linalol ve Timol gibi bileikler fenolden daha antiseptiktir. Spazmolitik ve sedatif etki: GIS spazmlarn azaltc ve basklayc etkilidir. Sklkla gastrik salglamay artrrlar ve digestif ve stomaik etki gsterirler. eitli psikosomatik problemlerde etkilidirler. Thymus, Ocimum, Angelica, Matricaria, Eugenia, Melisa, Mentha spazmolitik. O.Anisi halk arasnda spazm zc olarak dahilen kullanlmaktadr. O.Menthae Kalsiyumun hcrelere giriini engelleyerek spazmolitik etki gsterir. Tahri edici zellikler: Terebenti gibi rnler haricen kullanld takdirde klcal kan aknda hzlanma, yresel kzarma, yanma hissi ve baz durumlarda hafif lokal anestezik etki ortaya karrlar. Eucalyptus, Pinus yalar ve O.Niaouli gibi yalar mukozadaki hcreleri stimle ederler ve bronlardaki epitelin hareketliliinin artmasna neden olurlar(ekspektoran).

3.9 Uucu yalarn toksisitesi

Yksek dozda yutulduunda zellikle tuyon ve pinokamfon tayan uucu yalarn akut toksisiteleri bilinmektedir. Bu ketonlar epileptik ve tetani benzeri tablolar izilmesine ve psiik ve duyusal bozukluklarn ortaya kmasna neden olurlar. Yksek dozda kafur, mentol, sineol ve anetol gibi pek ok monoterpen toksiktir.

14

3.10 Uucu ya tayan droglarn kullanl

3.10.1

Eczaclk

S.Sinapsis romatizmal tedavide yaklarn terkibine irritan olarak girer. O.Chenopodii (=askridoldan kaynakl) antihelmentik O.Chamomillae antienflamatuar O.Citronellae bcek uzaklatrc Bunlarn dnda, kozmetolojide, hijyen rnlerinin hazrlanmasnda ve aromaterapide de kullanlmaktadr.

3.10.2

Parfmeri

Parfmeri, uucu yalar, konkret, absol ve dier rezinoitlerin balca kullanm alandr. la ve hijyen rnleri arasndaki snrda olan banyo rnlerinde, zellikle rahatlatc ve gevetici banyolarda uucu yalarn yer almalar halince terpenik bileiklerin deriden emilim riski nedeniyle dikkat edilmelidir.

3.10.3

Gda teknolojisi

Donmu rnler yannda, alkolsz rnler, sos, st, et rnleri, orbalar, ekerli ve unlu mamuller, gibi gda teknolojisinin pek ok alannda nemli bir yeri vardr. rnein Defne ya donmu gdalara koruyucu olarak konur.

3.11 Saklanmas
Kk alminyum, paslanmaz elik veya renkli cam kapakl ielerde azna kadar doldurulmu ve skca kapatlm halde dk scaklkta ve inert azot gaz altnda saklanarak bozunmalar snrlandrlr. Ayrca antioksidan da kullanlabilir. Bu koullar salanmad takdirde; 1. fotoizomerizasyon anetol, 2. fotosiklizasyon sitraller, 3. peroksidasyon ve keton/alkole dnme hidrokarbonlar, 4. oksidatif paralanma propenilfenoller, 5. termoizomerizasyon sitraller, gibi bozunmalar meydana gelir.

15

3.12 Uucu ya tayan balca droglar

3.12.1 Uucu ya tayan LAM ACEAE droglar
Bir ou baharat olarak bilinen bitkilerdir Origanum, Thymus, Ocimum. Bu droglar iin kabul edilen belli bal endikasyonlar, basit sindirim sistemi rahatszlklar ile dermatoloji ve hijyendeki lokal kullanmlardr. ok nadir grlen baz durumlarda uykusuzlua kar kullanlanlarda vardr Lavandula, Melissa Bitki Ocimum basilicum Trkesi Familya Drog Etken madde Estragol(=metil kavikol) Kullanl
Yapraklar dijestif etkili, Avrupallar baharat olarak kullanyor.Estragol ise strojen benzeri etki gster. Nrotoksik(=Epilepsi benzeri etki). Lokal olarak burun tkanklnda kull.

Fesleen

Lamiaceae

Yaprak

Hyssopus officinalis

Lamiaceae

Yaprak

Pinokamfon

Bitki Lavandula sp.*

Trkesi Lavanta trleri

Familya Lamiaceae

Drog iek

Etken madde

Kullanl

Linalol, linalil asetat Antimikrobiyal, Sedatif vs.

* eit lavanta vardr. 1. Lavandula angustifloia(=L.officinalis) Hakiki lavanta: Uucu ya(=lavanta esans) antimikrobiyal ve sedatif etkilidir. Linalol ve linalil asetat tamasndan dolay parfmeri ve kozmetikte kullanlr. iekleri ise haricen antiseptik ve sikatrizan olarak kullanlmaktadr. 2. L.latifolia Aspik lavantas: Sineol ve kafur ynnden zengin bir uucu ya tar. Linalol ve linalil asetat daha az oranda bulunur. Onun iin aspik esans lavanta esans kadar deerli deildir. 3. Lavandenler L.hybrida(=L.x intermedia Emerice x Loisel) yukardaki iki trn hibritleridir ve uy elde edilmesinde kullanlrlar. UY iki yan bileimi arasnda bir yap gsterir. Trkiyede iki lavanta tr yetimektedir. L.stoechas %23 kafur, %4 sineol L.cariensis %30 kafur, %18 fenkon, %0,6 linalol Her iki trde Kayra blgesinde(=Marmara ve Bat Anadolu)yaygndr. Bu trlerde keton miktar ok yksektir. Linalol kayna olarak deil, kafur kayna olarak yararlanlr vede her ikisi de antiseptik olarak kullanlmtr.

Bitki Melissa officinalis*

Trke Oul otu

Familya Lamiaceae

Drog Yaprak

Kullanl Etken madde Monoterpen Antimikrobiyal, Sedatif, aldehitler Antiviral(uuk ted.de), [=sitraller(=geranial antitiroit. + neral), sitronellal]

*zellikle zmirde aktar hakiki melisa otu adyla Lippia citriodora(verbenaceae) nn yapraklarn satarlar.
Bu yapraklar ezildiinde, melisa yapraklar gibi(ierdii sitralden dolay) limon kokar. Bu bitkide verbenon ad verilen bisiklik bir ketonda bulunmaktadr. Esansna ise Verven Esans denir.

16

Bitki Mentha x piperita*

Trke

Familya

Drog

Etken madde

Nane

Lamiaceae

Yaprak

Mentol

Kullanl UY Spazmolitik(Caun giriini azaltarak), drog fonksiyonel dispepsinin semptomatik tedavisinde, oral hijyen salamak iin vs.kull.

*Mentha piperita, Mentha aquatica(=su nanesi) ve Mentha spicann hibritidir. Uucu ya %sini artrmak iin deiik varyetelerin kltr yaplr: 1. M.piperita var. officinalis form rubescens(=mitam nanesi)EN NEML varyetedir. Mitam esans eldesinde kullanlr. Toplam mentol oran %60-65 arasndadr. Kokusu en ho olan uucu yadr. RENKS ZD R(ss). 2. M.piperita var. officinalis form palescens(=beyaz nane) 3. M.piperita var. sylvestris form rubescens
OLEUM MENTHAE(=NANE YAI): M.piperitann iekli dal ular ve yapraklarnda su buhar distilayonu ile elde edilir. Tad mentol %44den az olmamaldr. Beyinde hisopatolojik deiikliklere neden olur. ki, soda, konsantre urup, ttn, parfm, ekerleme ve sakz retiminde kullanm vardr. Eczaclkta mide arlarn yattrmak, kusmay ve bulanty kesmek iin kullanlr. SPEARM NT O L: M.spicata ve M.cardiacadan elde edilir. %55-67 orannda karvon ierir ve karvon kayna olarak kullanlr. CORNM NT O L: Mentha arvensisin mentol uzaklatrlm uucu yadr. PENNYROYAL O L:M.pulegiumdan elde edilir. Trkiyede doal olarak yetien Mentha trleri unlardr; 1. M.pulegium(=yarpuz) Mentol iermemesine ramen Anadoluda halk arasnda nane ya olarak ayn amala kullanlmaktadr. Pulegon adnda monosiklik yapda keton tar.Bu keton uygun artlar altnda kolaylkla mentole dnmesi bakmndan nemlidir. 2. M.rotundifolia Kltr yaplr nane olarak satlr. Mentol tamaz piperiton ve piperitenon tar. 3. M.longifolia Kltr yaplr nane olarak satlr. Mentol tamaz piperiton ve piperitenon tar. 4. M.aquatica(=su nanesi) Toksik bir bileik olan mentofuran tar. Bu yzden su nanesi kullanlmaz. Bu trler mentol tamazlar. MENTOL(TF): Doal mentol M.arvensis(=Japon nanesi)in iki varyetesinden, var. glabra ve var. piperascensten elde edilir. Bunun dnda yar sentez yoluyla, pulegonun ifte redksiyonuyla vb. yollarla elde edilir.

Bitki

Trke

Familya

Drog Yaprak

Etken madde Tuyon(=monoterpen keton), borneol, kafur, sineol

Adaay Salvia sp* Lamiaceae trleri

Kullanl Antioksidan, antispazmodik, antiseptik, GIS rahatszlklarnda kull.

tip adaay vardr; 1. Salvia officinalis 2. S.sclarea: Linalol ve linalil asetat tar. Parfm endstrisinde ve dier terpenlerin balang maddesi olan sklerol tar. Kullanl ayndr ilaveten hafif yaralanmalarda kullanlr. 3. S.lavandulifolia: Uucu yann bileimi ok farkldr. Neredeyse hi tuyon tamaz. Kafur ve sineol tar.GIS rahatszlklarnda kullanlr. Antiseptiktir ve parfmeride de kullanlr. Bunlarn dnda Salvia triloba(=S.fruticosa) uucu ya esas olarak sineol, kafur, borneol, terineol ve tuyon tar. Trkiyede 70 kadar Salvia tr vardr. Trkiyede yetien Salvia trilobann uucu ya %50 sineol tar. S.cryphantha ise Tapir adyla bilinir ve Orta Anadoluda olduka yaygndr. Sineol ve Geranil asetat tar. Geranil asetattan dolay gl gibi kokar.

17

Bitki

Trke

Familya

Drog iekli dallar

Etken madde Kafur, sineol ve pinen

Rosmarinus Biberiye, Lamiaceae officinalis ku dili

Kullanl Hepatositler zerinde koruyucu, antioksidan, kolagok ve koleritik. Ayak banyosu yaplyor(Ahmet hoca yapyormu). Kullanl Antibakteriyel, antifungal, spazmolitik. GIS rhtszlarnn semptomatik ted.si, antiseptik Kullanl Antiseptik, antispazmodik.

Bitki Thymus vulgaris, thymus zygis

Trke Kekik

Familya Lamiaceae

Drog Yaprak ve iek

Etken madde Fenoller timol ve karvakrol(terpen deil) Etken madde Fenoller timol, karvakrol

Drog Bitki Trke Familya Thymus serpyllum Yabani iekli ssp.serpylum Lamiaceae kekik dal ular ve ssp.tanaensis

Trkiyede Thymus vulgaris doal olarak yetimez, kltr de yaplmamaktadr. Buna karlk Trkiyede keik ad verilen ve kekik ya elde edilen baka baz bitkiler yetimektedir. Bu bitkilerden ilk akla gelen Origanum trleridir. Tr Karvakrol % Timol % 1. Origanum heracleoticum 84 16 (= stanbul kekii) 2. Origanum dubium 64 36 3. Origanum smyrneum 69 31 (= zmir kekii) Bu trn dnda Bitki Origanum majorana Origanum vulgare Trke Familya Drog Mercan Yaprak Lamiaceae kk ve iek Gvey iekli otu, toprak Lamiaceae keklik st otu ksm
Kullanl Etken madde 1-terpinen-4-ol, - Fonksiyonel dispepsinin semptomatik ted.si terpineol, 4-tuyanol

Timol ve karvakrol

Emoliyan, kant giderici ve baharat olarak kull.

Satureja Antiseptik, infeksiyz Timol ve karvakrol Lamiaceae hastalklarn ted.de montana Ayrca sitral tayan ve limon kokulu kekik olarak bilinen Thymus sipyleus ve linalol ve linalol asetat tayan Thymus argeusda Trkiyede yetien dier kekik trleridir.

18

3.12.2

Anason kokulu uucu yalar

Bu grupta bulunan droglarn hepsi fenilpropanoitlerce ve daha ok anetol bakmnndan zengin bir uucu ya tar. E-Anetol(=trans)n toksisitesi ok yksek deildir. Fakat Z-izomerinin(=cis) ki daha yksektir. Anason kokulu alkoll ieceklerin ok fazla tketilmesi tehlikelidir, fakat bu rnlerin toksisitelerinin kullanlan alkol miktarna bal olduu da bilinmektedir. Kullanl Bitki Trke Familya Drog Etken madde Yldz Antispazmodik, Illicium verum Illiciaceae Meyve E-anetol karminatif anasonu Illicicum Seskiterpen Konvulsif anisatum Illiciaceae Meyve laktonlar anisatin, (=I.religiosum) neoanisatin Fructus Antispazmodik, Pimpinella anisi karminatif, Anason Apiaceae E-anetol anisum (=meyv aromatizan e)
Anetol toksik etkili fakat bu etkisi pek kuvvetli olmayan bir maddedir. Dk dozlarda solunum ve dolam hzlandrr, salglar artrr, itah aar, fori verir. Yksek dozda ba ars, grmede bulanklk ve uyuukluk ile kendini gsteren toksik belirtiler verir. Devaml anason alanlarda anisizm ad verilen kronik bir entoksikasyon grlr. Anason ya kta bekletilirse 2 mol anetol kondanse olarak dianetol ad verilen bir bileik oluur. Bu madde stilbesterole benzemekte olup belirgin bir hormon aktivitesi vardr. Oleum anisi, k karsnda bekletildiinde ayrca anizaldehitlerin kondenzasyonuyla anizoin adl maddeyi verir. Anason ya iinde polimerler olumas yan zehirliliini artrr, katlama derecesini drr. Bazen anason meyveleri Conium maculatum(baldran) meyveleri ile kartrlmaktadr. Bu ise tad alkaloitlerden kaynakl zehirli bir bitkidir. Bu trlerin yannda Trkiyede Pimpinella anisetum da yetimektedir.

Bitki Foeniculum vulgare var. vulgare(kltr rezenesi), F.vulgare var. dulce(tatl rezene) Coriandrum sativum Carum carvi

Trke Rezene trleri Kini Kimyon

Familya

Drog

Etken madde Anetol

Kullanl Dijestif eliminasyon fonksiyonlarn artrmak ve iki end.de Stomaik Karminatif, stomaik, Diretik

Apiaceae Meyve Apiaceae Meyve

Linalol Karvon Fructus Apiaceae (=monoterpen carvi keton), limonen

Cumminum cyminum uucu ya kumin aldehit tar. Trkiyede kefe kimyonu ad ile bilinen Laser trilobum meyveleri ise limonen ve peril aldehit tar.

19

3.12.3

Citrus uucu yalar

Citrus, Rutaceae familyasna dahil bir cinstir. Bu cinsin eitli trleri uucu ya tar ve esas olarak bu ya, gda ve parfmeri sanayi tarafndan tketilir. Citrus yalar birka istisna dnda skma ile elde edilir. 1. Pericarpium Aurantti Amara(=turun kabuu) Turun meyvelerinin kabuundan hazrlanan ekstreler bir ok ilaca koku vermek amacyla ilave edilmektedir. Kabuklarn ho kokusu ok belirgin ve tad acdr. Tad uucu yada %90 orannda limonen ve asl etkili olan aldehitler(nonil aldehti, desil aldehit vs.) bulunmaktadr. Perikarpta ayrca flavanon heterozitleri bulunur. Bunlar arasnda en ok bilinen hesperidozittir. Kabukta bulunan ac maddelerin bir grubu da triterpen yapsnda maddelerdir ve limonitler adn alrlar. Limonitlerden en fazla bulunan bileik, limonindir. 2. Oleum Bergamiae(bergamot esans) Bu uucu ya, citrus aurantium ssp. bergamia meyvelerinin taze perikarpndan, s uygulamadan, mekanik yolla ekstre edilir. Rutaceae familyas meyvelerinden mekanik yolla elde edilen btn uucu yalar, soutulunca ken kumarin trevi bileikler tarlar. O.Bergamiaede Bergapten bulunmaktadr ki bu madde furan halkas tayan 5-metoksi kumarindir. Furanokumarin, gne na olan duyarll artran bir madde olduundan, bu uucu ya tayan losyonlar kullananlarda, deride esmerlemeler grlr. Ia duyarl kumarinler, psoriazis(sedef) ve vitiligo da faydaldrlar. 3. Oleum neroli(O.aurantii floris=Neroli esans) Citrus aurantium var. amara ieklerinden SU BUHARI D ST LASYONU ile elde edilen uucu yadr. Trkiyede elde edilmez. Bu yan %30u linalol ve %7si linalil asetattr. Uucu ya %1 kadar metil antranilat tadndan mavi bir floresans gstermektedir. Koku verici olarak eczaclk sanayinde ve parfmeride kullanlr. Bu uucu ya ile hazrlanan kokulu su Aua Aurantii Floris ad altnda TFde kaytldr. 4. Oleum Citri (=limon esans) Bu uucu ya Citrus limon perikarplarndan elde edilir. Sitral genel ad verilen monoterpen aldehitleri tar geranial, neral ve sitronellal. Limon esansnn kendine zg kokusunu veren bu aldehitlerdir. Uucu yan kokusunu veren maddeler arasnda sitaralin oksidasyonla paralanmas sonucu oluan metil heptenon da saylabilir. O.Citride terpenik maddelerin fazla oranda bulunmasna karlk, asl kokuyu veren oksijenlenmi trevlerin az miktarda olmas, ticarette terpensiz limon esansnn(Deterpene O.Citri) hazrlanmasna yol amtr. Bu amala uucu ya etanolde zlr, szlr ve distillenir. O.citri zellikle kolonya yapmnda kullanlr. Ticarette, Cymbopogon nardus(Graminae) bitkisinden elde edilen, Sitronella ad verilen ve %50 orannda sitronellal ieren uucu ya limon kokusu iin kullanlr. Bunun dnda Amerikada yetien Cymbopogon citratusdan su buhar distilasyonuyla Lemon-grass adl uucu ya %70-80 orannda sitral ierir. Bu bitki sitral elde etmek iin kullanlr. Sitralin koku verici olarak kullanmndan baka Avitamini sentezinde balang maddesi olarak da kullanm vardr. Mekanik yolla elde edilen dier Rutaceae uucu yalar gibi, limon esansnda da soukta ken kumarin trevi bir madde bulunmaktadr sitropten.

20

3.12.4
Bitki Matricaria chamomilla, Chamomilla racutica

Asteraceae familyasnn tad uucu ya droglar

Trke Familya Drog iek Etken madde Seskiterpenler, kamazulen*
Kullanl Antienflamtuar (kamazulen ve -bisabololden kaynakl), spazmolitik, antibakteriyel, antifungal, alerjik kontakt dermatit Antihelmentik, antibakteriyel, Antipiretik, izontisit, nrotoksik*

Mays Asteraceae papatyas

*uucu ya kamazulenden dolay mavi renklidir. Kamazulen seskiterpen lakton olan matrisinin dekompozisyon rndr.

1. Artemisia A.absinthium ve absinthium, Pelin Yaprak tuyon ve 2. A.vulgaris, otu (1 Asteraceae A.vulgaris kafur, borneol 3. A.dracunculus ve2) iek A.dracunculus Estragol (=Tarhun)

*nrotoksistesinin tuyondan ileri geldii belirlenmitir. A.absinthium likr fazla iildiinde alkolizme benzer belirtiler gzlenir bu da absinthizm olarak adlandrlr. (genel kltr: Bu likr entel ikisiymi ve Van Gogh bunu fazla karm, kulan kesmeye kalkm, tedavisi iin digital vermiler, sonrada mefta olmumu.)

3.12.5

Dier uucu yalar

3.12.5.1

Oleum Rosae, gl ya

Rosa damascena var. triginthipetale(am gl, Rosaceae), bitkisinin petallerinden su buhar distilasyonu ile elde edilen bir uucu yadr. Rosa centifolia, R.Gallica, R.alba uucu ya elde edilebilecek dier trlerdir. Rosa centifolia daha fazla uucu ya tamasna ramen uucu ya elde etmek amacyla kullanlmaz. nk tad uucu yan byk bir ksm suda eriyen maddelerden olumutur. Bu nedenle de R. Centifoliadan glsuyu (=Aqua rosae), elde edilmesinde yararlanlmaktadr. Gl ya, Trkiye, Bulgaristan, ran ve Fasta elde edilmektedir. Trkiyede Isparta ve Burdurda kltr yaplan Rosa damascena var. triginthipetale Trkede Pembe Ya Gl ad verilir. Gne doduktan sonra petallerdeki uy miktar azalmaya baladndan sabahn erken saatlerinde toplanan iekler, fabrika veya imalathanelere getirilerek nce bir sre glgede hidroliz iin soldurmaya braklr. Sonra sepallerini ayrmakszn su buhar distilasyonu uygulanr. Florentin kabnda toplanan distilat zerinde ayrlan ya baka bir kaba alndktan sonra, sulu faz tekrar distillenir(bidistilasyon). Birinci ve ikinci distilasyonlar sonunda elde edilen uucu yalar birletirilerek gl ya elde edilir. Yaklak 4000kg glden 1 kg ya elde edilmektedir. Verimi artrmak iin suya Tween20 yada Span20 katlr. Bu ekilde bidistilasyonla elde edilen yaa nce Gl Ya ad verilir. kinci distilasyondan sonra arta kalan sulu faz, gl suyu Aqua Rosae adn alr. Gl petallerinden konkret de hazrlanmaktadr. Scakta maserasyon yoluyla yaplan tketmede zc olarak genellikle benzol kullanlr. Tketme tamamlandktan sonra zc vakumda younlatrlmakta ve krmz renkli, pomat kvamnda, gl kokulu konkret elde edilmektedir. Gl konkretinden hareketle absol hazrlanmaktadr. Trkiyede 1000-1500 kg gl ya ve 3000 kg kadar da konkret elde edilmektedir. Elde edilen gl ya, soluk sar renkli ve younluu sudan az olan bir uucu yadr.

21

Gl ya 24oCnin altnda soukta bekletilince bir kelek verir. Bu kelee Stearopten denir ve doymu hidrokarbonlar tar. Sv halde kalan ksma ise Elaopten ad verilir ve oksijenli terpenik bileikleri ierir. Gl yanda balca asiklik monoterpenler bulunmakta ve yan %40-50sini sitronellol, %20sini de geraniol oluturmaktadr. Bunun dnda aromatik bir madde olan feniletil alkol bulunur. Feniletil alkol suda znen bir madde olduundan uyda az bulunur, glsuyunun balca maddesidir. Absol stearopten tamaz, %65-75i feniletil alkoldr. Gl ya koku verici ve koku fiksatr olarak, zellikle kozmetoloji ve parfmeride kullanlr. Baz Pelargonium(tr, sardunya, Geraniaceae) trlerinin ve balca P.odoratissimum, P.roseum, P.graveolens yapraklarnn su buhar distilasyonu ile elde edilen uucu ya, geraniol, sitronellol ve az miktarda feniletil alkol tamaktadr. Geranium-Rozat Esans ad altnda gl ya yerine kullanlmaktadr. Ticarette yine gl ya yerine satlmakta olan bir baka uucu ya da Palma-Rosa Esansdr. Hindistanda yetien Cymbopogon martini(Graminae)den su buhar distilasyonu ile elde edilen bu uucu yan %75-95i geranioldr.

3.12.5.2

Oleum Chenopodii, kenopod esans

Bu uucu ya, Chenopodium ambrosioides var. anthelmenticumun (Chenopodiaceae) iekli ve meyveli dallarndan, su buhar distilasyonu ile elde edilmektedir. %60-80 orannda Askaridol(monosiklik monoterpen)tar. Barsak parazitlerinden, yuvarlak ve kancal kurtlara etkili olduundan Antihelmentik olarak kullanlmaktadr.

3.12.5.1

Oleum lauri, defne ya

Laurus nobislisin (lauraceae) meyve(sabit) ve yapraklarndan(uucu), su buhar distilasyonu ile elde edilen bir uucu yadr. Sineol, linalool, jenol ierir. Dijestif olarak kullanlr. Geirmede ve midede gaz toplanmasnda kullanlr. Ayrca, baharat olarak zellikle balk piirmede kullanlr.

22

3.12.6
Bitki Eucalyptus globulus

Uucu ya ieren dier droglar

Trke Familya Drog Etken madde kaliptol (=1,8-sineol), fenolik madde rutin kaliptol, nerolidol Kafur*
Kullanl Antiseptik, ekspektoran, dekonjestan, olarak urup, pastil, burun damlas gibi ilalarn terkibine girer. Antiseptik Antiseptik, rubefiyan, kalp ve solunum analeptii,

kaliptus Myrtaceae

Yaprak

Melaleuca spec. Cinnamomum camphora

Niaoli Kafur aac

Uucu Myrtaceae ya (O.niaoli) Lauraceae

*kafur kamfan trevi bisiklik monoterpenik bir maddedir. Kafur elde etmek iin 20-25 yalarndaki erikin aalarn odunu kesilip paralandktan sonra su buhar distilasyonu uygulanr. Bylece %2-3 orannda uucu ya elde edilir. Bu uucu ya soukta bekletilince kafur kristallenerek ker. Szlr, filtrat fraksiyonlu distilasyon ile fraksiyonlarna ayrlr. Kafurlu fraksiyon yeniden soukta bekletilerek bir miktar daha kafur ktrlr. ki ayr evrede ktrlm bulunan kafurlar birletirilerek sublimasyon yoluyla temizlenir ve tablet yada dikdrtgen prizma halinde baslarak ticarete karlr. Kafur elde edildikten sonra kalan sulu ksm safrol ierir. Safrol sabun sanayinde, vanilin elde edilmesinde kullanlan bir maddedir. Doal kafur dekstrojirdir, sentetik olarak kafur pinenden hareketle hazrlanr ve rasemiktir.

Iris pallida, I.germaniaca, I.florentina

Ssen

Iridaceae

Rhizoma iridis (Meneke kk)

meneke gibi koktuu iin bu isim verilmitir.

-iron

Di tozlarnn iine konulmakta ve parfmeride fiksatr olarak kullanlmaktadr. Santral sinir sisteminde Sedatif etkiye neden olur.

Acorus calamus Baromsa betulina, B.crenulata, B.serratifolia

Azak eeri

Araceae

Uucu ya

-asaron

Rutaceae

Limonen, menton, pulegon, diosfenol ve slfr tayan Uucu ya bileikler (=3okso-p-mentan-8tiyol)

riner antiseptii

3.12.7

Baharatlarda Tbbi Bitki midir?

Baharatlar sadece gda olarak deil, mineral maddeleri ve vitaminlerinden dolay kullanlmaktadr. Tkrk, mide, pankreas ve safra salglarn artrc etkileri bulunmaktadr. Bu nedenle, stomaik, kolagog ve karminatif etkiler ve kt az kokusu iin kullanlrlar. Ayrca ok sayda baharat, antioksidan etkiye sahiptir. Bu nedenle hem ila hem de gda koruyucusudurlar. Baharat olarak kk, soan, kabuk, yaprak, herba, iek, meyve ve tohumlar kurutulmu veya taze olarak kullanlabilirler. Tuzsuz diyetlerde baharatlar kullanlabildii gibi, baz diyetlerde ise sarmsak, krmz biber, turp ve hardal gibi bahratlardan midedeki asiti artrmas nedeniyle kanlmaldr.

23

Eugenia caryophyllus

Karanfil

Myrtaceae

Uucu ya

jenol, jenol asetat, karyofillen

Platelet agregasyon inhibitr olarak di hekimliinde kullanlr. Oral hijyende de kullanlr. Antibakteriyel, antifungal, GIS rahatszlklarnda ve gda end.de kullanlr. Dorgun sulu ekstrat antilser olarak kullanlmaktadr. Siklooksijenaz inhibitr olarak platelet agregasyonunda etkilidir, psikotropik

Cinnamomum ceylanicum

Seylan tarn

Lauraceae

Sinnamilaldehit(b u madde ne fenoliktir nede terpendir. 3. bir grup olarak Kabuklar dnlebilir.), jenol, sinnamil asetat

Cinnamomum cassia Myristica fragrans

im tarn

Lauraceae

Kabuklar

Sinnamil aldehit Hidrokarbon terpen(sabinen, pinen) jenol, izojenol, miristisin Niasta, monoterpenler(= zingiberen, kurkumen), kurkuminoitler(= kurkumin) Seksiterpen hk (=Zingiberen, kurkumen) gingeroller

Kk Hindistan Myrticaceae cevisi

Meyve

Curcuma domestica

Kri

Zingiberaceae

Rizom

Antienflamatuar, koleritik-kolagog

Zingiber officinalis

Zencefil

Zingiberaceae

Geleneksel olarak dispepside kullanlr. Gingerol kolagog ve hepatoprotektiftir.

4 Reineler
Genellikle suda znmeyen etanol, eter, kloroform gibi organik solvanlarda tamamen veya ksmen znen, bitkiye yaplan yaralamalar sonucu elde edilen reine asitleri, alkolleri, rezenleri ve farkl kimyasal yapl maddeleri ieren, bitkide salg veya reine kanallarnda sv veya kat halde bulunan doal maddelerdir.

4.1 Reinelerin elde edilileri

1. Alkol ile tketilerek suda ktrlenler R.Jalapae 2. Kuru distilasyon Colophonium 3. Is tatbiki ile R.Guajaci 4. Fosil resinalar toplanarak Dammar 5. Kendiliinden kanlar Sandrae Scammonium, Rh. Podophylii,

24

4.2 Reineli maddeler

1. 2. 3. 4. 5. 6. Resina: rezin Glukoresina: glikorezin Laktoresina: laktorezin Oleoresina: oleorezin Oleogummirezin Balsamum: balsam

4.2.1 Resina
Kimyasal olarak reine asitleri, alkolleri ve rezenlerin karmdr. Kat, amorf, kuru kuruya stlnca yumuayarak eriyen, uucu zellikleri az olan alkoldeki znrl ok olan maddelerdir. Yaplarnda bulunan reine asitleri trisiklik diterpen asitlerdir pimarik veya abiyetik asit. Reine alkolleri ise; i. triterpen yapsndaki alkollerdir sitoresinol, benzoresinol gibi. Benzoik, kumarik, sinnamik asitleri gibi organik asitlerle esterlemi halde bulunur. ii. Triterpen yapsnda olmayan ve yaplar kesin aydnlatlamam alkollerdir. Resinatannol olarak isimlendirilir ve hangi drogdan elde edildiyse o drogun ad ile bilinirler peru balsamndan elde edilen Peru resinatannoldr. Rezenler, herhangi bir reaksiyona girmeyen, kimyasal yaplar kompleks, ntral zellikli, suda znmeyen maddelerdir. Resina grubunun iinde yer alrlar. Droglara gre isimlendirilirler dammar drogunda dammarezen gibi. (dammar

4.2.2 Glikoresina
Hidroliz edildiklerinde oz ve reine asitleri veren bu grupta nemli droglar vardr; Resina podophylli Podohyllum peltatum rizomlarnn alkolle tketilmesi sonucu elde edilir. Podofillotoksin rezinolleri nemlidir. Resina jalapae ve resina scammoniae ise dier droglardr.

4.2.3 Laktoresina
Kimyasal yaplar reineye benzemeyen ancak elde etme yntemleri benzeyen rnlerdir. Bitki stnn katlamas ile elde edilen uzun zincirli polimerlerdir. nemli drogu: Gutta percha, Guttadr. Palaquium gutta, P.oblongifolium(Sapotaceae) gvdelerinden elde edilen, sadece 45-600C arasnda yumuak olan katlam sttr. Di hekimliinde geici dolgu yapmnda kulanlr.

4.2.4 Oleoresina
Yumuak ve yar sv bir yapya sahip uucu ya ve reine karmlardr. Parfmeride kullanmlar nemlidir. zellikle Coniferaede ve baz dikotiledon familyalarda bulunur. rnein Coniferae familyasnda Balsamum Canadense, Abies balsamaeden yaralama sonucu elde edilir.

25

4.2.4.1 TEREB NTH NA

Trkiyede Pinus brutia gvdesine yaralama sonucu, akan reinenin toplanmasyla elde edilen oleorezindir. Pinenlerce zengin bir uucu yap ve kolofan isimli bir rezini tar. P.pinaster, P.nigra, P.sylvestris, P.palustris ve P.longifoliadan da elde edilebilir. Elde etme 3 ekilde yaplabilir: I. Klasik yol:Gvdeye alan yarklardan reinenin ak beklenir veya ak hzlandrmak iin yaraya asit pskrtlr, akan sv toplanr. II. Aa endstrisi yoluyla: Aa kesildiinde paralandktan sonra organik solvanla tketilerek elde edilir. III. Kat endstrisi yoluyla: Kat hamuru elde edildikten sonra terebentin slfat halinde ortamdan alnr. Uucu ya (O.Terebinthinae): Terebinthinae drounun 180 derecee kuru distilasyona tabi tutulmas sonucu rezinden (Clophonium) ayrlmaktadr. Uucu ya antiseptiktir. Terebinthinae ekspektoran ve haricen rubefiyan olarak kullanlmtr. Parfm, aroma ve kimya sanayinde balang maddelerini vermede ve uucu ya elde edilmesinde kullanlmaktadr. Colophonium: Terebinthinae drogunun uucu yandan kurtarlm reinesidir. Kuru distilasyon ile uucu ya alnr, toplama kabnda reine toplanr. Abietik asit, pimarik asit, sabietik asit gibi diterpen asitleri vardr.

4.2.4.2 CANNAB S SAT VA, kendir, esrar otu, Cannabinaceae

Cannabis sativa var. vulgaris, var. sativa veya var. indica bitkilerinin iekli dal ular drog olarak kullanlr. Uucu ya ayrldktan sonra kalan reine nem tar. Reine alkolleri (rezinol) ynnden zengindir. Temel yap tetrahidrokannabinoldr. Analjezik ve anestezik etkilerinden yararlanlmaktadr. Alkanlk yapmas, erken bunama, deliryum zehirlenme belirtileridir. Lifler kendir yapmnda, meyveler esrar yapmnda kullanlr.

4.2.4.3 MAST X, sakz, Anacardiaceae

Pistacia lentiscus var. latifolia ve P. Lentiscus var. kiya aalarnn havada katlaan reinesidir. Uucu ya elde ettikten sonra kalan atk mastilik asit ve mastisin tar.

4.2.4.4 RES NA GUAJAC

Guajacum officinalis reinesidir. Uucu ya ayrldktan sonra kalan ksm gjakonik asit tar. Antiromatizmal olarak kullanlr.

4.2.5 Oleogummiresina, gummirezinler

Gummirezinler, reine ve zamktan oluur. Oleogummirezinler, uucu ya, reine ve zamktan oluur. Bu rnn reine fraksiyonu triterpenlerden veya diterpenlerden olumutur.

26

4.2.5.1 OL BANUM, Burseraceae

Boswellia carterii, B.frereana dan elde edilir.

4.2.5.2 OPPANAX, Burseraceae 4.2.5.3 M RRA, Burseraceae

Commiphora myrrha veya C.abyssinica, C. Shimperiden elde edilir. Rezin, zamk ve uucu ya tar. Kokusu furanoseskiterpenlerden ileri gelir. Kk yaralarn tedavisinde, burun akntsna kar, lokal olarak az blgesi hastalklarnda kullanlmtr. Dier Commiphora trleri steroidal yaplar ynnden zengindir.

4.2.5.4 ASAFOET DA, Apiaceae

Ferula asafoetida, F.nartex(eytan tersi, pislii) bitkilerinin toprak st ksmlar kesilir. Kklerden akan salg alnr. Diallil bislfit gib kkrtl bileiklerden dolay kt kokuludur. Rezin(ferulatannol, ferulik asit), zamk ve uucu ya tar. Halk arasnda sakinletirici ve baharat olarak kullanlr.

4.2.6 Balsamum, balzamlar

Balsamlar bir eit doal oleorezinlerdir. Benzoik ve sinnamik asit yaplarnn varl ile karakteristiktir.

4.2.6.1 MYROXYLON BALSAMUM VAR. PERE RAE, peru balsam, fabaceae

Bu balsam gvdeye yaplan yaralanma gibi patolojik bir olay sonucu elde edilir. Salg slatlr, bez yaptrlarak beze emdirilir. Bezler daha sonra kaynar su ile tketilir. Serbest uucu bileikleri ayrlr. znmeyen balsam suda bekletilerek kmesi salanr. Dekante edilerek elde edilir. Balsam siyahms kahverengi, urupsu sv, kuvvetli vanilya kokuludur. Balsam benzoik, sinnamik asit ile sinnamein ve vanilin, reine ise peru rezinotannol fraksiyonlarn tar. Geleneksel olarak balsam yara iyi edici veya doku yenileyici olarak kullanlr. Antiparaziter ve antiseptiktir. Oral alndnda iritasyon yapar. Bu nedenle haricen kullanlr. Esas kullanm dermatolojiktir. Lokal olarak, topik veya antiseptik uygulamalarda, eritem, lser, enfekte dermatit, yank atlak, kant ve dier basit yaralarda kullanlr. Ar kant, akut hemoroit ve dier anal rahatszlklarda supozituvar olarak kullanlmtr.

4.2.6.2 MYROXYLON BALSAMUM , M.TOLU FERUM, tolu balsam, fabaceae

Bileiminde benzoik asit, sinnamik asit ve uucu benzil benzoat bulunur. Reine fraksiyonu, tolurezin, mono ve seskiterpen laktonlar, alkoler ve fenilpropan trevleri tar. Tolu balsam antiseptik ve ekspektorandr. Dahilen kullanlr. ounlukla basit urup veya ipeka urubu ile kombine halde kullanlr. eitli solunum yollar rahatszlklarnda ksrn semptomatik tedavisinde kullanlr.

27

4.2.6.3 STORAX
Trkiyede Gney Anadoluda yetien Liquidambar orientalis(hamamelidaceae) aalarn gvdelerine yaplan yaralamalar sonucu elde edilen balzamdr. Kaznarak toplanr, su dolu kazanlarda kaynatlr. Kl torba veya delikli silindirle sklarak balsam suyla akarak temizlenir. Suyundan kurtarlan balsam koyu kahverenklidir. Sinnamik asit, sinnamik asit etil, benzil esterlerini, storezinol ve stiren tar. Eczaclkta Styrax liquidus rectificatum halinde sar, youn bir zelti halinde dahilen solunum yollar antiseptii, haricen parazitisit ve antiseptik olarak kullanlr. Kabuklar Cortex Thymiamitis adyla bulunur ve tts olarak kullanlr.

4.2.6.4 STYRAX AMER CANUS, styraciaceae

Liquidambar styracifluadan elde edilmektedir ayn amalarla ve sinnamik asit elde ediliinde kullanlmaktadr. Ayrca sinnamik asit esterleri halinde deriyi UV nlarna kar koruyucu preparatlarn iine girer.

4.2.6.5 STYRAX TONK NENS S, siam benzoini 4.2.6.6 STYRAX BENZO N VE STYRAX PARALLELONEURUS, sumatra benzoini 4.2.6.7 KATRAN
Coniferae odunlarnn distilasyona tabi tutulmas sonucu elde edilen rndr. Ortamdan gaz aa kmasndan sonra 2 fazl bir sv kalr. st faz pirolinyo diye bilinir ve akc bir organik solvandr. Alt faz ise youn, siyah, sudadn ar bir svdr ve katran olarak isimlendirilir. Cedrus atlantica, C.deodora, Cupressus ve Juniperus odunlarnn tadklar uucu ya parfmeride kullanlr.

4.2.6.8 P X, juniperi oxycedrus, Ard katran, Cupressaceae

Uucu ya odunlarn distilasyonu sonucu elde edilir. Artk seskiterpen ve fenol(gayakol, krezol) tar. Parazitisit ve antiseptik etkileri bulunur. Deri hastalklar(ekzema vb.) kremlerinin terkibine girer. Veteriner hekimlikte ve eitli hijyen rnlerinde kullanlr. Ksa sreli kullanlmaldr. nk kanserojen etkilidir. Pix liquida Pinus sylvestrisden elde edilir. Abietik asit tayan pirorezinik asit ierir. Antiseptik olarak kronik bronit ve ekzema tedavisinde kullanlmtr.

28