Professional Documents
Culture Documents
2.1 YAPISI ............................................................................................................................................ 4 2.2 B YOSENTET K KAYNAKLARI....................................................................................................... 5 2.2.1 DZGN MONOTERPENLER ......................................................................................................... 5 2.2.2 DZENS Z MONOTERPENLER ....................................................................................................... 5 2.2.3 R DO TLER .................................................................................................................................. 5 2.2.4 MONOTERPEN HETEROZ TLER ..................................................................................................... 5 2.3 MONOTERPEN TAIYAN DROGLAR .............................................................................................. 5 3 UUCU YALAR.......................................................................................................................... 6
3.1 TANIM ............................................................................................................................................ 6 3.2 YAYILILARI, BULUNDUU YERLER VE GREVLER .................................................................. 6 3.3 F Z KSEL ZELL KLER ................................................................................................................ 7 3.4 K MYASAL YAPILARI .................................................................................................................... 7 3.4.1 TERPENO TLER ............................................................................................................................ 7 3.4.2 AROMAT K YAPILAR.................................................................................................................. 10 3.4.3 FARKLI KAYNAKLI B LE KLER ................................................................................................. 10 3.5 UUCU YALARDA DE KENL K FAKTRLER ....................................................................... 11 3.5.1 T CAR SM ................................................................................................................................ 11 3.5.2 KEMOT PLER N OLUUMU ......................................................................................................... 11 3.5.3 VEJETAT F S KLUSUN ETK LER ................................................................................................. 11 3.5.4 EVRESEL FAKTRLER N ETK S ............................................................................................... 11 3.5.5 ELDE ETME YNTEM N N ETK S ............................................................................................... 11 3.6 ELDE ED L LER ........................................................................................................................ 12 3.6.1 UUCU YALAR ........................................................................................................................ 12 3.6.1.1 Distilasyon ............................................................................................................................. 12 3.6.1.2 Mekanik yol (Citrus kabuklarnn sklmas) ......................................................................... 12 3.6.2 KONKRET VE REZ NO TLER ....................................................................................................... 13 3.6.2.1 Tketme ................................................................................................................................. 13 3.6.3 YADA YAPILAN SON LEMLER ............................................................................................... 13 3.7 UUCU YALARDA VE UY TAIYAN DROGLARDA KAL TE KONTROL VE ANAL ZLER .......... 13 3.7.1 UUCU YALARIN KAL TE KONTROL ..................................................................................... 13 3.7.2 UUCU YA B LEENLER N N ZOLASYONLARI VE YAPILARI ZER NDE ALIMALAR ............ 13 3.7.2.1 Elde etme................................................................................................................................ 14 3.7.2.2 Trev hazrlama ..................................................................................................................... 14 3.8 UUCU YALARIN FARMAKOLOJ K ZELL KLER ................................................................... 14 3.9 UUCU YALARIN TOKS S TES ................................................................................................. 14 3.10 UUCU YA TAIYAN DROGLARIN KULLANILII .................................................................... 15 3.10.1 ECZACILIK ............................................................................................................................... 15 3.10.2 PARFMER ............................................................................................................................. 15 3.10.3 GIDA TEKNOLOJ S .................................................................................................................. 15 3.11 SAKLANMASI ............................................................................................................................. 15 3.12 UUCU YA TAIYAN BALICA DROGLAR ............................................................................... 16 3.12.1 UUCU YA TAIYAN LAM ACEAE DROGLARI .................................................................... 16 3.12.2 ANASON KOKULU UUCU YALAR ......................................................................................... 19
C TRUS UUCU YALARI ......................................................................................................... 20 ASTERACEAE FAM LYASININ TAIDII UUCU YA DROGLARI .............................................. 21 D ER UUCU YALAR ........................................................................................................... 21 Oleum Rosae, gl ya ......................................................................................................... 21 Oleum Chenopodii, kenopod esans..................................................................................... 22 Oleum lauri, defne ya........................................................................................................ 22 UUCU YA EREN D ER DROGLAR ..................................................................................... 23 BAHARATLARDA TIBB B TK M D R?.................................................................................. 23
RE NELER................................................................................................................................. 24
4.1 RE NELER N ELDE ED L LER ................................................................................................ 24 4.2 RE NEL MADDELER ................................................................................................................. 25 4.2.1 RES NA ...................................................................................................................................... 25 4.2.2 GL KORES NA ............................................................................................................................ 25 4.2.3 LAKTORES NA ........................................................................................................................... 25 4.2.4 OLEORES NA.............................................................................................................................. 25 4.2.4.1 TEREB NTH NA .................................................................................................................. 26 4.2.4.2 CANNAB S SAT VA, kendir, esrar otu, Cannabinaceae..................................................... 26 4.2.4.3 MAST X, sakz, Anacardiaceae ............................................................................................ 26 4.2.4.4 RES NA GUAJAC ............................................................................................................... 26 4.2.5 OLEOGUMM RES NA, GUMM REZ NLER ..................................................................................... 26 4.2.5.1 OL BANUM, Burseraceae..................................................................................................... 27 4.2.5.2 OPPANAX, Burseraceae ....................................................................................................... 27 4.2.5.3 M RRA, Burseraceae ............................................................................................................. 27 4.2.5.4 ASAFOET DA, Apiaceae...................................................................................................... 27 4.2.6 BALSAMUM, BALZAMLAR ......................................................................................................... 27 4.2.6.1 MYROXYLON BALSAMUM VAR. PERE RAE, peru balsam, fabaceae......................... 27 4.2.6.2 MYROXYLON BALSAMUM , M.TOLU FERUM, tolu balsam, fabaceae....................... 27 4.2.6.3 STORAX................................................................................................................................ 28 4.2.6.4 STYRAX AMER CANUS, styraciaceae............................................................................... 28 4.2.6.5 STYRAX TONK NENS S, siam benzoini ............................................................................ 28 4.2.6.6 STYRAX BENZO N VE STYRAX PARALLELONEURUS, sumatra benzoini ................ 28 4.2.6.7 KATRAN ............................................................................................................................... 28 4.2.6.8 P X, juniperi oxycedrus, Ard katran, Cupressaceae........................................................... 28
Terpenoit ve Steroitler
1 Giri
Terpenoit ve steroitler bitkilerde sekonder metabolit olarak en byk grubu oluturmaktadrlar. Btn terpen ve steroitler mevolanat yolandan oluurlar.
Terpenler deiik saydaki izopren(=2 metil buta-1,3 dien) molekllerinin kafa-kuyruk eklinde birlemesi sonucu meydana gelmektedir(izopren kural). Bu grup bileiklerin prekrsrleri, enzimler tarafndan katalizlenen reaksiyonlar sonucu ortaya karlar ve allilik prenil pirofosfat molekl olarak isimlendirilen bir hareket moleklne izopentenil pirofosfat(IPP=C5) nitesinin ilavesiyle oluan (C5)n alkollerinin fosforik diesterleridirler. Formle edecek olursak Allilik prenil piro fosfat(=prekrsr=rn.DMAPP)+ IPP (C5)nalkolnn fosforik diesteri (= terpen) Terpenlerin oluumunda ilk nite dimetilallil pirofosfat(DMAPP)dir. Prekrsrn oluumu Prekrsr ismi Terpen C zopren says/forml says MVA(=mevalonik DiMetilAllilPiroPosfat Hemiterpen 1 5/C5H8 1 asit) IPP DMAPP Geranil pirofosfat Monoterpen 10/ C10H16 2 DMAPP + IPP GPP 2 GPP + IPP FPP Farnesil pirofosfat Seskiterpen 15/ C15H24 3 3 FPP + IPP GGPP Geranil geranil pirofosfat Diterpen 4 20/ C20H32 4 Geranil farnesil Sesterterpen 25/ C25H40 5 GGPP + IPP GFPP 5 pirofosfat Skualen(=steroitlerin Triterpen 6 FPP + FPP Skualen 30/ C30H48 6 prekrsr) 7 GGPP + GGPP Fitoen Fitoen(=karotenoitlerin Tetraterpen 40/ C40H64 8 prekrsr) (=karoten)
zopren says 3e kadar olanlar genelde uucu ve 3ten byk olanlar genelde uucu deildirler.
zopren kuralna uygun bir ekilde meydana gelen terpenlere dzgn terpen denir. zopren kuralnn uygulanmad baz durumlarda, dzensiz monoterpenler 2 DMAPP nitesinin balanmasyla ortaya karlar. Terpenlerin oluumunda rol alan IPPDMAPP oluumunda asetat molekl balang maddesidir. 2 molekl asetik asit tiyoesterinin birlemesi ve ardndan redklenmesi sonucu mevalonik asit oluur. MVAya fosfat balanmas ve daha sonra COOH grubunun uzaklamasyla IPP oluur. IPP ise bir enzim yardmyla DMAPPa izomerize olur.
2 Monoterpenler
En basit terpen yaps olup 2 x izopren moleklnden oluurlar. Monoterpenler genelde uucu yalarn yapsnda yer alan dzgn terpenlerin, Asteraceae uucu yalarnda bulunan dzensiz terpenlerin ve iridoitlerin yapsnda bulunurlar. ou serbest haldedir. Fakat glikozidik formlarna da rastlanmaktadr. Glikozidik formlar aroma prekrsrleridir ve eftali, zm, kiraz, ahududu gibi baz meyvelerde bulunanlar nemlidir.
2.1 Yaps
Dzgn monoterpenler iki izopren nitesinin kafa-kuyruk eklinde balanmas sonucu meydana gelirler. Asiklik Monosiklik (halka (tek halkal) tamayan)
mirkan seko-iridan
p-mentan
iridan
bornan
tuyan
Dzgn monoterpenlere ilaveten dzensiz yaplar; -ya dzgn prekrsrlerin rearanjman ile (rn. Pinan ve bornandan izokamfan veya fenkann olumasnda olduu gibi)
izo-kamfan fenkan
-veya geleneksel olmayan bir biyogenez ile (rn.direkt krizamtemil PP krizantema) -veya onun rearanjman zerinden oluan trevleri ile meydana gelirler. (rn.artemisan, santolinan,lavandulan, rotrokan)
krizanteman
artemisan
lavandulan
santolinan
2.2.3 ridoitler
Geraniol veya neroln siklopropan ekirdeini oluturmas ve glukozidasyon ile meydana gelirler.
3 Uucu yalar
3.1 Tanm
Uucu yalar, bitkilerden genellikle distilasyon ile elde edilen yapsnda terpenik, aromatik maddeler, uucu asit, aldehit, dz zincirli hidrokarbonlar, N ve S tayan heterozitleri tayan oda scaklnda genellikle sv olan, sekonder metabolit olan kompleks karmlardr. - Konkret: bitkisel kaynakl taze materyalden sulu olmayan bir solvanla tketme ile elde edilen karakteristik kokulu ekstredir. - Pomat: soukta veya scakta anfloraj yntemleri (=erimi ya iine ieklerin batrlmas ve bekletilmesi) ile elde edilen parfml yadr. - Rezinoit: doal kaynakl kuru materyalden sulu olmayan solvanla tketme ile elde edilen karakteristik kokulu ekstredir. - Absol: uygun scaklkta alkolle tketme sonucu konkret, pomat veya rezinoitten elde edilen karakteristik kokulu rnlerdir. - Baharat: koku ve aroma vermek, gdalarn lezzetini artrmak iin kullanlan doal bitki rnleri veya karmlardr.
-Grevleri
1. 2. 3. 4. Koruyucu Tozlamay kolaylatrc Su kaybn azaltc Yaralanmalarda bitkiyi korumak iin meydana gelen daha sonra grevi biten reineleri eritici 5. Bitkinin kullanmad ie yaramayan depo rnlerini ortadan kaldrmak gibi grevleri vardr.
3.4.1 Terpenoitler
Uucu yalar en ok uucu terpenleri baka bir deyile molekl arl ok yksek olmayan mono ve seski terpenleri tar. -Uucu yalarda bulunan monoterpenlerin yaplarna rnekler rnek Monoterpen Halka says yaps
Monoterpen
Asiklik
Mirsen, osimen
mirsen osimen
Monosiklik
ve Terpinen, p-simen
-terpinen p-simen -terpinen
Bisiklik
-pinen
pinen
sabinen
3-karen kamfen
CH2OH
geraniol
CH2OH
Asiklik
OH
sitronellol linalol
Monosiklik
OH
OH
mentol terpineol
OH
Bisiklik
Borneol, fenkol
borneol
Aldehit
Asiklik
CHO
sitronellal
Asiklik
Tageton O
tageton
Bisiklik
Kafur, fenkon, tuyon Linalil asetat, sitronellil asetat Mentil, terpinil asetat zobornil asetat
O
tuyon
Eter
Sineol(=kaliptol)
O
1,8-sineol
Peroksit
Askaridol
O O askaridol
OH
Fenol
Timol, karvakrol
OH
timol
karvakrol
Monoterpenlede biyosentez sonucu veya sitralden halka kapanmas sonucu oluabilen siklositral yaps da nemli bir iskelettir. , -ironlar ve safron -siklositralden hareketle elde edilmi nemli etken maddelerdir. Safran hidroliz sonucu safranala dnr.
Uucu yalarda bulunan seskiterpenlerin yaplar monoterpenlere benzer. Hidrokarbonlar, alkoller ve ketonlar en ok bilinen yaplardr.
rnek
H
Hidrokarbon
Alkol Seskiterpen
Keton
Aldehit Ester
Sinelsallar
OCOCH3
Sedril asetat
sedril asetat
10
11
3.6.1.1 Distilasyon
En ok kullanlan yntemdir. Kimi trleri vardr. 1. Anizoterm distilasyon: materyalin bulunduu kap ile rnn elde edildii kap arasnda scaklk fark olan distilasyondur. 2. zoterm distilasyon: materyalin bulunduu kap ile rnn elde edildii kap arasnda scaklk fark olmayan distilasyondur. 3. Kuru distilasyon: direkt olarak materyalin stlmas ile yaplan distilasyondur. 4. Solvanl distilasyon: solvan ilave edilerek yaplan distilasyondur. 5. Lipofil distilasyon: srkleyici aseton, etilen glikol gibi organik solvanlar kullanlarak yaplan distilasyondur. Yan zelliklerine ve bulunduu salg organna gre materyal ilemden nce ya paralanr veya toz edilir. 6. Lipofob distilasyon(hidrodistilasyon): su ile yaplan distilasyonu i. Su distilasyonu(basit buhar distilasyonu): materyal ve su ayn kapta bulunur. Is tatbik edilerek distilasyon yaplr. Kurutulmu materyaller ve kaynatlmakla yaps bozulmayan uucu yalarda kullanlr. ii. Su buhar distilasyonu: kurutulmu materyal su ile masere edilir. Baka yerde bulunan buhar jeneratrnden getirilen ar snm buhar slak materyal iinden geirilir. Is ile yaps bozunan yalar ve uucu ya derin dokularda tayan materyallere uygulanr. iii. Buhar distilasyonu(doymu buhar distilasyonu): ar scak buhar materyal iinde geirilerek yaplan distilasyondur. Taze toplanan ve ya yaprakta olduu gibi yzeyde tayan materyaller iin kullanlr. iv. Hidrodifzyon: yntem buhar distilasyonuna benzer. Fark ar snm buharn materyal zerine stten dk basn ile gnderilmesidir.
12
3.6.2.1 Tketme
1) zoterm tketme: Materyal ile rnn bulunduu ortam arasnda s fark olmayan distilasyon ve tketmedir. Genellikle ya ve lipit kullanlarak yaplar. Taze materyale uygulanr. Anfloraj ynteminde difzyon ilemi uygulanmaktadr ve elde edilen rn absol olarak bilinir. Dijestiyon ynteminde ise tek fark s kullanlmasdr. Scak tatbiki ile eritilen lipit ierisine materyal daldrlarak bekletilir. 2) Anizoterm tketme: Materyal kaynama noktas dk, srklenme zellii olan zclerle tketilir. zc seimi ok nemlidir. Petrol eteri, hekzan, propan veya sv btan en ok kullanlan zclerdir. 3) Sper kritik gazlarla tketme: sper kritik bir gazla tketme ileminde en ok karbondioksit gaz kullanlr. Tercih edilme nedeni; Doal ve kimyasal olarak inert olmas, Yanc ve toksik olmamas, Kolay bulunur ve ortamdan kolayca uzaklatrlabilir olmas, Seiciliinin geni olmasdr. nceleri dekafeinsiz kahve, nikotinsiz sigara, kokusuz baharat eldesinde kullanlmtr.
13
14
Eczaclk
S.Sinapsis romatizmal tedavide yaklarn terkibine irritan olarak girer. O.Chenopodii (=askridoldan kaynakl) antihelmentik O.Chamomillae antienflamatuar O.Citronellae bcek uzaklatrc Bunlarn dnda, kozmetolojide, hijyen rnlerinin hazrlanmasnda ve aromaterapide de kullanlmaktadr.
3.10.2
Parfmeri
Parfmeri, uucu yalar, konkret, absol ve dier rezinoitlerin balca kullanm alandr. la ve hijyen rnleri arasndaki snrda olan banyo rnlerinde, zellikle rahatlatc ve gevetici banyolarda uucu yalarn yer almalar halince terpenik bileiklerin deriden emilim riski nedeniyle dikkat edilmelidir.
3.10.3
Gda teknolojisi
Donmu rnler yannda, alkolsz rnler, sos, st, et rnleri, orbalar, ekerli ve unlu mamuller, gibi gda teknolojisinin pek ok alannda nemli bir yeri vardr. rnein Defne ya donmu gdalara koruyucu olarak konur.
3.11 Saklanmas
Kk alminyum, paslanmaz elik veya renkli cam kapakl ielerde azna kadar doldurulmu ve skca kapatlm halde dk scaklkta ve inert azot gaz altnda saklanarak bozunmalar snrlandrlr. Ayrca antioksidan da kullanlabilir. Bu koullar salanmad takdirde; 1. fotoizomerizasyon anetol, 2. fotosiklizasyon sitraller, 3. peroksidasyon ve keton/alkole dnme hidrokarbonlar, 4. oksidatif paralanma propenilfenoller, 5. termoizomerizasyon sitraller, gibi bozunmalar meydana gelir.
15
Fesleen
Lamiaceae
Yaprak
Hyssopus officinalis
Lamiaceae
Yaprak
Pinokamfon
Familya Lamiaceae
Drog iek
Etken madde
Kullanl
* eit lavanta vardr. 1. Lavandula angustifloia(=L.officinalis) Hakiki lavanta: Uucu ya(=lavanta esans) antimikrobiyal ve sedatif etkilidir. Linalol ve linalil asetat tamasndan dolay parfmeri ve kozmetikte kullanlr. iekleri ise haricen antiseptik ve sikatrizan olarak kullanlmaktadr. 2. L.latifolia Aspik lavantas: Sineol ve kafur ynnden zengin bir uucu ya tar. Linalol ve linalil asetat daha az oranda bulunur. Onun iin aspik esans lavanta esans kadar deerli deildir. 3. Lavandenler L.hybrida(=L.x intermedia Emerice x Loisel) yukardaki iki trn hibritleridir ve uy elde edilmesinde kullanlrlar. UY iki yan bileimi arasnda bir yap gsterir. Trkiyede iki lavanta tr yetimektedir. L.stoechas %23 kafur, %4 sineol L.cariensis %30 kafur, %18 fenkon, %0,6 linalol Her iki trde Kayra blgesinde(=Marmara ve Bat Anadolu)yaygndr. Bu trlerde keton miktar ok yksektir. Linalol kayna olarak deil, kafur kayna olarak yararlanlr vede her ikisi de antiseptik olarak kullanlmtr.
Familya Lamiaceae
Drog Yaprak
Kullanl Etken madde Monoterpen Antimikrobiyal, Sedatif, aldehitler Antiviral(uuk ted.de), [=sitraller(=geranial antitiroit. + neral), sitronellal]
*zellikle zmirde aktar hakiki melisa otu adyla Lippia citriodora(verbenaceae) nn yapraklarn satarlar.
Bu yapraklar ezildiinde, melisa yapraklar gibi(ierdii sitralden dolay) limon kokar. Bu bitkide verbenon ad verilen bisiklik bir ketonda bulunmaktadr. Esansna ise Verven Esans denir.
16
Trke
Familya
Drog
Etken madde
Nane
Lamiaceae
Yaprak
Mentol
Kullanl UY Spazmolitik(Caun giriini azaltarak), drog fonksiyonel dispepsinin semptomatik tedavisinde, oral hijyen salamak iin vs.kull.
*Mentha piperita, Mentha aquatica(=su nanesi) ve Mentha spicann hibritidir. Uucu ya %sini artrmak iin deiik varyetelerin kltr yaplr: 1. M.piperita var. officinalis form rubescens(=mitam nanesi)EN NEML varyetedir. Mitam esans eldesinde kullanlr. Toplam mentol oran %60-65 arasndadr. Kokusu en ho olan uucu yadr. RENKS ZD R(ss). 2. M.piperita var. officinalis form palescens(=beyaz nane) 3. M.piperita var. sylvestris form rubescens
OLEUM MENTHAE(=NANE YAI): M.piperitann iekli dal ular ve yapraklarnda su buhar distilayonu ile elde edilir. Tad mentol %44den az olmamaldr. Beyinde hisopatolojik deiikliklere neden olur. ki, soda, konsantre urup, ttn, parfm, ekerleme ve sakz retiminde kullanm vardr. Eczaclkta mide arlarn yattrmak, kusmay ve bulanty kesmek iin kullanlr. SPEARM NT O L: M.spicata ve M.cardiacadan elde edilir. %55-67 orannda karvon ierir ve karvon kayna olarak kullanlr. CORNM NT O L: Mentha arvensisin mentol uzaklatrlm uucu yadr. PENNYROYAL O L:M.pulegiumdan elde edilir. Trkiyede doal olarak yetien Mentha trleri unlardr; 1. M.pulegium(=yarpuz) Mentol iermemesine ramen Anadoluda halk arasnda nane ya olarak ayn amala kullanlmaktadr. Pulegon adnda monosiklik yapda keton tar.Bu keton uygun artlar altnda kolaylkla mentole dnmesi bakmndan nemlidir. 2. M.rotundifolia Kltr yaplr nane olarak satlr. Mentol tamaz piperiton ve piperitenon tar. 3. M.longifolia Kltr yaplr nane olarak satlr. Mentol tamaz piperiton ve piperitenon tar. 4. M.aquatica(=su nanesi) Toksik bir bileik olan mentofuran tar. Bu yzden su nanesi kullanlmaz. Bu trler mentol tamazlar. MENTOL(TF): Doal mentol M.arvensis(=Japon nanesi)in iki varyetesinden, var. glabra ve var. piperascensten elde edilir. Bunun dnda yar sentez yoluyla, pulegonun ifte redksiyonuyla vb. yollarla elde edilir.
Bitki
Trke
Familya
Drog Yaprak
tip adaay vardr; 1. Salvia officinalis 2. S.sclarea: Linalol ve linalil asetat tar. Parfm endstrisinde ve dier terpenlerin balang maddesi olan sklerol tar. Kullanl ayndr ilaveten hafif yaralanmalarda kullanlr. 3. S.lavandulifolia: Uucu yann bileimi ok farkldr. Neredeyse hi tuyon tamaz. Kafur ve sineol tar.GIS rahatszlklarnda kullanlr. Antiseptiktir ve parfmeride de kullanlr. Bunlarn dnda Salvia triloba(=S.fruticosa) uucu ya esas olarak sineol, kafur, borneol, terineol ve tuyon tar. Trkiyede 70 kadar Salvia tr vardr. Trkiyede yetien Salvia trilobann uucu ya %50 sineol tar. S.cryphantha ise Tapir adyla bilinir ve Orta Anadoluda olduka yaygndr. Sineol ve Geranil asetat tar. Geranil asetattan dolay gl gibi kokar.
17
Bitki
Trke
Familya
Kullanl Hepatositler zerinde koruyucu, antioksidan, kolagok ve koleritik. Ayak banyosu yaplyor(Ahmet hoca yapyormu). Kullanl Antibakteriyel, antifungal, spazmolitik. GIS rhtszlarnn semptomatik ted.si, antiseptik Kullanl Antiseptik, antispazmodik.
Trke Kekik
Familya Lamiaceae
Etken madde Fenoller timol ve karvakrol(terpen deil) Etken madde Fenoller timol, karvakrol
Drog Bitki Trke Familya Thymus serpyllum Yabani iekli ssp.serpylum Lamiaceae kekik dal ular ve ssp.tanaensis
Trkiyede Thymus vulgaris doal olarak yetimez, kltr de yaplmamaktadr. Buna karlk Trkiyede keik ad verilen ve kekik ya elde edilen baka baz bitkiler yetimektedir. Bu bitkilerden ilk akla gelen Origanum trleridir. Tr Karvakrol % Timol % 1. Origanum heracleoticum 84 16 (= stanbul kekii) 2. Origanum dubium 64 36 3. Origanum smyrneum 69 31 (= zmir kekii) Bu trn dnda Bitki Origanum majorana Origanum vulgare Trke Familya Drog Mercan Yaprak Lamiaceae kk ve iek Gvey iekli otu, toprak Lamiaceae keklik st otu ksm
Kullanl Etken madde 1-terpinen-4-ol, - Fonksiyonel dispepsinin semptomatik ted.si terpineol, 4-tuyanol
Timol ve karvakrol
Satureja Antiseptik, infeksiyz Timol ve karvakrol Lamiaceae hastalklarn ted.de montana Ayrca sitral tayan ve limon kokulu kekik olarak bilinen Thymus sipyleus ve linalol ve linalol asetat tayan Thymus argeusda Trkiyede yetien dier kekik trleridir.
18
3.12.2
Bu grupta bulunan droglarn hepsi fenilpropanoitlerce ve daha ok anetol bakmnndan zengin bir uucu ya tar. E-Anetol(=trans)n toksisitesi ok yksek deildir. Fakat Z-izomerinin(=cis) ki daha yksektir. Anason kokulu alkoll ieceklerin ok fazla tketilmesi tehlikelidir, fakat bu rnlerin toksisitelerinin kullanlan alkol miktarna bal olduu da bilinmektedir. Kullanl Bitki Trke Familya Drog Etken madde Yldz Antispazmodik, Illicium verum Illiciaceae Meyve E-anetol karminatif anasonu Illicicum Seskiterpen Konvulsif anisatum Illiciaceae Meyve laktonlar anisatin, (=I.religiosum) neoanisatin Fructus Antispazmodik, Pimpinella anisi karminatif, Anason Apiaceae E-anetol anisum (=meyv aromatizan e)
Anetol toksik etkili fakat bu etkisi pek kuvvetli olmayan bir maddedir. Dk dozlarda solunum ve dolam hzlandrr, salglar artrr, itah aar, fori verir. Yksek dozda ba ars, grmede bulanklk ve uyuukluk ile kendini gsteren toksik belirtiler verir. Devaml anason alanlarda anisizm ad verilen kronik bir entoksikasyon grlr. Anason ya kta bekletilirse 2 mol anetol kondanse olarak dianetol ad verilen bir bileik oluur. Bu madde stilbesterole benzemekte olup belirgin bir hormon aktivitesi vardr. Oleum anisi, k karsnda bekletildiinde ayrca anizaldehitlerin kondenzasyonuyla anizoin adl maddeyi verir. Anason ya iinde polimerler olumas yan zehirliliini artrr, katlama derecesini drr. Bazen anason meyveleri Conium maculatum(baldran) meyveleri ile kartrlmaktadr. Bu ise tad alkaloitlerden kaynakl zehirli bir bitkidir. Bu trlerin yannda Trkiyede Pimpinella anisetum da yetimektedir.
Bitki Foeniculum vulgare var. vulgare(kltr rezenesi), F.vulgare var. dulce(tatl rezene) Coriandrum sativum Carum carvi
Familya
Drog
Kullanl Dijestif eliminasyon fonksiyonlarn artrmak ve iki end.de Stomaik Karminatif, stomaik, Diretik
Cumminum cyminum uucu ya kumin aldehit tar. Trkiyede kefe kimyonu ad ile bilinen Laser trilobum meyveleri ise limonen ve peril aldehit tar.
19
3.12.3
Citrus, Rutaceae familyasna dahil bir cinstir. Bu cinsin eitli trleri uucu ya tar ve esas olarak bu ya, gda ve parfmeri sanayi tarafndan tketilir. Citrus yalar birka istisna dnda skma ile elde edilir. 1. Pericarpium Aurantti Amara(=turun kabuu) Turun meyvelerinin kabuundan hazrlanan ekstreler bir ok ilaca koku vermek amacyla ilave edilmektedir. Kabuklarn ho kokusu ok belirgin ve tad acdr. Tad uucu yada %90 orannda limonen ve asl etkili olan aldehitler(nonil aldehti, desil aldehit vs.) bulunmaktadr. Perikarpta ayrca flavanon heterozitleri bulunur. Bunlar arasnda en ok bilinen hesperidozittir. Kabukta bulunan ac maddelerin bir grubu da triterpen yapsnda maddelerdir ve limonitler adn alrlar. Limonitlerden en fazla bulunan bileik, limonindir. 2. Oleum Bergamiae(bergamot esans) Bu uucu ya, citrus aurantium ssp. bergamia meyvelerinin taze perikarpndan, s uygulamadan, mekanik yolla ekstre edilir. Rutaceae familyas meyvelerinden mekanik yolla elde edilen btn uucu yalar, soutulunca ken kumarin trevi bileikler tarlar. O.Bergamiaede Bergapten bulunmaktadr ki bu madde furan halkas tayan 5-metoksi kumarindir. Furanokumarin, gne na olan duyarll artran bir madde olduundan, bu uucu ya tayan losyonlar kullananlarda, deride esmerlemeler grlr. Ia duyarl kumarinler, psoriazis(sedef) ve vitiligo da faydaldrlar. 3. Oleum neroli(O.aurantii floris=Neroli esans) Citrus aurantium var. amara ieklerinden SU BUHARI D ST LASYONU ile elde edilen uucu yadr. Trkiyede elde edilmez. Bu yan %30u linalol ve %7si linalil asetattr. Uucu ya %1 kadar metil antranilat tadndan mavi bir floresans gstermektedir. Koku verici olarak eczaclk sanayinde ve parfmeride kullanlr. Bu uucu ya ile hazrlanan kokulu su Aua Aurantii Floris ad altnda TFde kaytldr. 4. Oleum Citri (=limon esans) Bu uucu ya Citrus limon perikarplarndan elde edilir. Sitral genel ad verilen monoterpen aldehitleri tar geranial, neral ve sitronellal. Limon esansnn kendine zg kokusunu veren bu aldehitlerdir. Uucu yan kokusunu veren maddeler arasnda sitaralin oksidasyonla paralanmas sonucu oluan metil heptenon da saylabilir. O.Citride terpenik maddelerin fazla oranda bulunmasna karlk, asl kokuyu veren oksijenlenmi trevlerin az miktarda olmas, ticarette terpensiz limon esansnn(Deterpene O.Citri) hazrlanmasna yol amtr. Bu amala uucu ya etanolde zlr, szlr ve distillenir. O.citri zellikle kolonya yapmnda kullanlr. Ticarette, Cymbopogon nardus(Graminae) bitkisinden elde edilen, Sitronella ad verilen ve %50 orannda sitronellal ieren uucu ya limon kokusu iin kullanlr. Bunun dnda Amerikada yetien Cymbopogon citratusdan su buhar distilasyonuyla Lemon-grass adl uucu ya %70-80 orannda sitral ierir. Bu bitki sitral elde etmek iin kullanlr. Sitralin koku verici olarak kullanmndan baka Avitamini sentezinde balang maddesi olarak da kullanm vardr. Mekanik yolla elde edilen dier Rutaceae uucu yalar gibi, limon esansnda da soukta ken kumarin trevi bir madde bulunmaktadr sitropten.
20
3.12.4
Bitki Matricaria chamomilla, Chamomilla racutica
*uucu ya kamazulenden dolay mavi renklidir. Kamazulen seskiterpen lakton olan matrisinin dekompozisyon rndr.
1. Artemisia A.absinthium ve absinthium, Pelin Yaprak tuyon ve 2. A.vulgaris, otu (1 Asteraceae A.vulgaris kafur, borneol 3. A.dracunculus ve2) iek A.dracunculus Estragol (=Tarhun)
*nrotoksistesinin tuyondan ileri geldii belirlenmitir. A.absinthium likr fazla iildiinde alkolizme benzer belirtiler gzlenir bu da absinthizm olarak adlandrlr. (genel kltr: Bu likr entel ikisiymi ve Van Gogh bunu fazla karm, kulan kesmeye kalkm, tedavisi iin digital vermiler, sonrada mefta olmumu.)
3.12.5
3.12.5.1
Oleum Rosae, gl ya
Rosa damascena var. triginthipetale(am gl, Rosaceae), bitkisinin petallerinden su buhar distilasyonu ile elde edilen bir uucu yadr. Rosa centifolia, R.Gallica, R.alba uucu ya elde edilebilecek dier trlerdir. Rosa centifolia daha fazla uucu ya tamasna ramen uucu ya elde etmek amacyla kullanlmaz. nk tad uucu yan byk bir ksm suda eriyen maddelerden olumutur. Bu nedenle de R. Centifoliadan glsuyu (=Aqua rosae), elde edilmesinde yararlanlmaktadr. Gl ya, Trkiye, Bulgaristan, ran ve Fasta elde edilmektedir. Trkiyede Isparta ve Burdurda kltr yaplan Rosa damascena var. triginthipetale Trkede Pembe Ya Gl ad verilir. Gne doduktan sonra petallerdeki uy miktar azalmaya baladndan sabahn erken saatlerinde toplanan iekler, fabrika veya imalathanelere getirilerek nce bir sre glgede hidroliz iin soldurmaya braklr. Sonra sepallerini ayrmakszn su buhar distilasyonu uygulanr. Florentin kabnda toplanan distilat zerinde ayrlan ya baka bir kaba alndktan sonra, sulu faz tekrar distillenir(bidistilasyon). Birinci ve ikinci distilasyonlar sonunda elde edilen uucu yalar birletirilerek gl ya elde edilir. Yaklak 4000kg glden 1 kg ya elde edilmektedir. Verimi artrmak iin suya Tween20 yada Span20 katlr. Bu ekilde bidistilasyonla elde edilen yaa nce Gl Ya ad verilir. kinci distilasyondan sonra arta kalan sulu faz, gl suyu Aqua Rosae adn alr. Gl petallerinden konkret de hazrlanmaktadr. Scakta maserasyon yoluyla yaplan tketmede zc olarak genellikle benzol kullanlr. Tketme tamamlandktan sonra zc vakumda younlatrlmakta ve krmz renkli, pomat kvamnda, gl kokulu konkret elde edilmektedir. Gl konkretinden hareketle absol hazrlanmaktadr. Trkiyede 1000-1500 kg gl ya ve 3000 kg kadar da konkret elde edilmektedir. Elde edilen gl ya, soluk sar renkli ve younluu sudan az olan bir uucu yadr.
21
Gl ya 24oCnin altnda soukta bekletilince bir kelek verir. Bu kelee Stearopten denir ve doymu hidrokarbonlar tar. Sv halde kalan ksma ise Elaopten ad verilir ve oksijenli terpenik bileikleri ierir. Gl yanda balca asiklik monoterpenler bulunmakta ve yan %40-50sini sitronellol, %20sini de geraniol oluturmaktadr. Bunun dnda aromatik bir madde olan feniletil alkol bulunur. Feniletil alkol suda znen bir madde olduundan uyda az bulunur, glsuyunun balca maddesidir. Absol stearopten tamaz, %65-75i feniletil alkoldr. Gl ya koku verici ve koku fiksatr olarak, zellikle kozmetoloji ve parfmeride kullanlr. Baz Pelargonium(tr, sardunya, Geraniaceae) trlerinin ve balca P.odoratissimum, P.roseum, P.graveolens yapraklarnn su buhar distilasyonu ile elde edilen uucu ya, geraniol, sitronellol ve az miktarda feniletil alkol tamaktadr. Geranium-Rozat Esans ad altnda gl ya yerine kullanlmaktadr. Ticarette yine gl ya yerine satlmakta olan bir baka uucu ya da Palma-Rosa Esansdr. Hindistanda yetien Cymbopogon martini(Graminae)den su buhar distilasyonu ile elde edilen bu uucu yan %75-95i geranioldr.
3.12.5.2
Bu uucu ya, Chenopodium ambrosioides var. anthelmenticumun (Chenopodiaceae) iekli ve meyveli dallarndan, su buhar distilasyonu ile elde edilmektedir. %60-80 orannda Askaridol(monosiklik monoterpen)tar. Barsak parazitlerinden, yuvarlak ve kancal kurtlara etkili olduundan Antihelmentik olarak kullanlmaktadr.
3.12.5.1
22
3.12.6
Bitki Eucalyptus globulus
kaliptus Myrtaceae
Yaprak
*kafur kamfan trevi bisiklik monoterpenik bir maddedir. Kafur elde etmek iin 20-25 yalarndaki erikin aalarn odunu kesilip paralandktan sonra su buhar distilasyonu uygulanr. Bylece %2-3 orannda uucu ya elde edilir. Bu uucu ya soukta bekletilince kafur kristallenerek ker. Szlr, filtrat fraksiyonlu distilasyon ile fraksiyonlarna ayrlr. Kafurlu fraksiyon yeniden soukta bekletilerek bir miktar daha kafur ktrlr. ki ayr evrede ktrlm bulunan kafurlar birletirilerek sublimasyon yoluyla temizlenir ve tablet yada dikdrtgen prizma halinde baslarak ticarete karlr. Kafur elde edildikten sonra kalan sulu ksm safrol ierir. Safrol sabun sanayinde, vanilin elde edilmesinde kullanlan bir maddedir. Doal kafur dekstrojirdir, sentetik olarak kafur pinenden hareketle hazrlanr ve rasemiktir.
Ssen
Iridaceae
-iron
Di tozlarnn iine konulmakta ve parfmeride fiksatr olarak kullanlmaktadr. Santral sinir sisteminde Sedatif etkiye neden olur.
Azak eeri
Araceae
Uucu ya
-asaron
Rutaceae
riner antiseptii
3.12.7
Baharatlar sadece gda olarak deil, mineral maddeleri ve vitaminlerinden dolay kullanlmaktadr. Tkrk, mide, pankreas ve safra salglarn artrc etkileri bulunmaktadr. Bu nedenle, stomaik, kolagog ve karminatif etkiler ve kt az kokusu iin kullanlrlar. Ayrca ok sayda baharat, antioksidan etkiye sahiptir. Bu nedenle hem ila hem de gda koruyucusudurlar. Baharat olarak kk, soan, kabuk, yaprak, herba, iek, meyve ve tohumlar kurutulmu veya taze olarak kullanlabilirler. Tuzsuz diyetlerde baharatlar kullanlabildii gibi, baz diyetlerde ise sarmsak, krmz biber, turp ve hardal gibi bahratlardan midedeki asiti artrmas nedeniyle kanlmaldr.
23
Eugenia caryophyllus
Karanfil
Myrtaceae
Uucu ya
Platelet agregasyon inhibitr olarak di hekimliinde kullanlr. Oral hijyende de kullanlr. Antibakteriyel, antifungal, GIS rahatszlklarnda ve gda end.de kullanlr. Dorgun sulu ekstrat antilser olarak kullanlmaktadr. Siklooksijenaz inhibitr olarak platelet agregasyonunda etkilidir, psikotropik
Cinnamomum ceylanicum
Seylan tarn
Lauraceae
Sinnamilaldehit(b u madde ne fenoliktir nede terpendir. 3. bir grup olarak Kabuklar dnlebilir.), jenol, sinnamil asetat
im tarn
Lauraceae
Kabuklar
Sinnamil aldehit Hidrokarbon terpen(sabinen, pinen) jenol, izojenol, miristisin Niasta, monoterpenler(= zingiberen, kurkumen), kurkuminoitler(= kurkumin) Seksiterpen hk (=Zingiberen, kurkumen) gingeroller
Meyve
Curcuma domestica
Kri
Zingiberaceae
Rizom
Antienflamatuar, koleritik-kolagog
Zingiber officinalis
Zencefil
Zingiberaceae
4 Reineler
Genellikle suda znmeyen etanol, eter, kloroform gibi organik solvanlarda tamamen veya ksmen znen, bitkiye yaplan yaralamalar sonucu elde edilen reine asitleri, alkolleri, rezenleri ve farkl kimyasal yapl maddeleri ieren, bitkide salg veya reine kanallarnda sv veya kat halde bulunan doal maddelerdir.
24
4.2.1 Resina
Kimyasal olarak reine asitleri, alkolleri ve rezenlerin karmdr. Kat, amorf, kuru kuruya stlnca yumuayarak eriyen, uucu zellikleri az olan alkoldeki znrl ok olan maddelerdir. Yaplarnda bulunan reine asitleri trisiklik diterpen asitlerdir pimarik veya abiyetik asit. Reine alkolleri ise; i. triterpen yapsndaki alkollerdir sitoresinol, benzoresinol gibi. Benzoik, kumarik, sinnamik asitleri gibi organik asitlerle esterlemi halde bulunur. ii. Triterpen yapsnda olmayan ve yaplar kesin aydnlatlamam alkollerdir. Resinatannol olarak isimlendirilir ve hangi drogdan elde edildiyse o drogun ad ile bilinirler peru balsamndan elde edilen Peru resinatannoldr. Rezenler, herhangi bir reaksiyona girmeyen, kimyasal yaplar kompleks, ntral zellikli, suda znmeyen maddelerdir. Resina grubunun iinde yer alrlar. Droglara gre isimlendirilirler dammar drogunda dammarezen gibi. (dammar
4.2.2 Glikoresina
Hidroliz edildiklerinde oz ve reine asitleri veren bu grupta nemli droglar vardr; Resina podophylli Podohyllum peltatum rizomlarnn alkolle tketilmesi sonucu elde edilir. Podofillotoksin rezinolleri nemlidir. Resina jalapae ve resina scammoniae ise dier droglardr.
4.2.3 Laktoresina
Kimyasal yaplar reineye benzemeyen ancak elde etme yntemleri benzeyen rnlerdir. Bitki stnn katlamas ile elde edilen uzun zincirli polimerlerdir. nemli drogu: Gutta percha, Guttadr. Palaquium gutta, P.oblongifolium(Sapotaceae) gvdelerinden elde edilen, sadece 45-600C arasnda yumuak olan katlam sttr. Di hekimliinde geici dolgu yapmnda kulanlr.
4.2.4 Oleoresina
Yumuak ve yar sv bir yapya sahip uucu ya ve reine karmlardr. Parfmeride kullanmlar nemlidir. zellikle Coniferaede ve baz dikotiledon familyalarda bulunur. rnein Coniferae familyasnda Balsamum Canadense, Abies balsamaeden yaralama sonucu elde edilir.
25
26
27
4.2.6.3 STORAX
Trkiyede Gney Anadoluda yetien Liquidambar orientalis(hamamelidaceae) aalarn gvdelerine yaplan yaralamalar sonucu elde edilen balzamdr. Kaznarak toplanr, su dolu kazanlarda kaynatlr. Kl torba veya delikli silindirle sklarak balsam suyla akarak temizlenir. Suyundan kurtarlan balsam koyu kahverenklidir. Sinnamik asit, sinnamik asit etil, benzil esterlerini, storezinol ve stiren tar. Eczaclkta Styrax liquidus rectificatum halinde sar, youn bir zelti halinde dahilen solunum yollar antiseptii, haricen parazitisit ve antiseptik olarak kullanlr. Kabuklar Cortex Thymiamitis adyla bulunur ve tts olarak kullanlr.
4.2.6.5 STYRAX TONK NENS S, siam benzoini 4.2.6.6 STYRAX BENZO N VE STYRAX PARALLELONEURUS, sumatra benzoini 4.2.6.7 KATRAN
Coniferae odunlarnn distilasyona tabi tutulmas sonucu elde edilen rndr. Ortamdan gaz aa kmasndan sonra 2 fazl bir sv kalr. st faz pirolinyo diye bilinir ve akc bir organik solvandr. Alt faz ise youn, siyah, sudadn ar bir svdr ve katran olarak isimlendirilir. Cedrus atlantica, C.deodora, Cupressus ve Juniperus odunlarnn tadklar uucu ya parfmeride kullanlr.
28